YU ISSN 0350-2503

ARHEOLOŠKI PREGLED
19
ARGHAEOLOGIA

tUTOSL/mCA

SAVEZ ARHEOLOŠKIH DRUŠTAVA JUGOSLAVIJE

BEOGRAD 1978.
čkc situacije. Oko sjeveroistočnih i zapadnih poteza postojećeg sređnjevije-
kovnog bedema, gdje su ove godine sonde bile locirane naišlo se tek u
dvije sonde (od ukupnih devet) na neporemećenu antičku stratigrafiju. U
ostalim sondama, koje su sve bile porazmiještane bilo sa unutarnje bilo sa
vanjske strane srednjovekovnih bedema, od Kaštela, uz Štelu pa do Leonovc
kule, nalazilo se doduše na ulomke antičke keramike, ali nigdje nije kon­
statiran zid u tehnici kakav se susreće kod ostalih gradova Liburnije, koje
spominje Plinije u spisku gradova sa ius italicum. Bit će da je ranoantički
bedem Senie tako nekim drugim pravcem, vjerovatno bliže današnjem cen­
tru, dok je na sjeveroistoku, na području današnje Štele odnosno današ­
njeg trga ispred Kaštela postojalo ušće riječnog korita i morskog zaljiva,
koji je s vremenom bio zatrpan naplavinama i postao javnom površinom
grada. Bitno izmijenjena topografska situacija naselja uvelike otežava is­
traživanje gradske antičke jezgre, a znade se, da je centar antičke Senie
bio smješten oko katedrale, što je potvrđeno i iskopavanjima poslije ra­
ta, u kojima je potpisima u dva navrata sudjelovala. Sistematskim priku­
pljanjem topografskih podataka, prethisoriskih i antičkih nalaza sa podru­
čja Senja, koja vrši direktor senjskog muzeja prof. A. Glavičić, a posebno
sistematska studija srijednjovijekovnog Senja, njegove arhitekture i forti­
fikacija od strane prof. dr. M. Viličić sa Arhitektonskog fakulteta, vjero­
vatno će dovesti i do rješavanja pitanja uže lokacije antičke gradske jez­
gre.
Za vrijeme arheoloških istraživanja u Senju detaljno su snimljeni
profili i detalji razorenih antičkih terma na Steli, a fotografski je snim­
ljen sav pokretni inventar antičke zbirke, koji će zajedno s arheološkom
topografijom Senie biti objavljen na drugome mjestu.
A. Faber

GRAČINE, HUMAC, LJUBUŠKI, antički vojni logor sa naseljem

Područje na kojem leži lokalitet Gračine nalazi se na platou između

reke Trebižata i sela Humca nedaleko Ljubuškog. Prema dosadašnjem uvi­
du, na terenu su vidljivi tragovi i ostaci zidova starih zdanja na parcelama
koje ctouhvataju oko 20000 m2. Sretna je okolnost da se, zbog velikih naslaga
kamena i cigle, ove parcele nisu mogle intenzivno obrađivati i služile su
pretežno kao pašnjaci, tako da su se mogli očekivati bolje očuvani zidovi.
Sa ovog lokaliteta, a i iz neposredne okoline u Harđomilju i Kutcu, su do
sada izvađeni mnogobrojni arheološki predmeti, epigrafski nadgrobni spo-

80
incnici, opeke sa natpisom, rimski novci, staklene posude iz spaljenih gro­
bova i đr. Sve to, zajedno sa probnim radovima, ukazivalo je na bogato
arheološko nalazište koje je potrebno sistematski istraživati i zaštiti.
U vremenu od 17. oktobra do 8. novembra 1977. godine obavljena
su arheološka iskopavanja na Gračinama, a u okviru naučno-istraživačkog
projekta koji će se realizirati u toku tri godine.i Cilj istraživanja je da se
ustanove ostaci antičkog vojnog logora i naselja (canabae) uz njega, za koji
su mnogi naučnici dosada tvrdili da nosi naziv putne stanice Bigeste u
njegovoj neposrednoj blizini. Probni radovi u 1976. godini otkrili su ostat­
ke građevine sa dobro očuvanim zidovima i podnim mozaikom i jednoj ve­
ćoj prostoriji. Ove radove je preduzeo tra Bonicije Rupčić iz Franjevačkog
samostana na Humcu, u čiju arheološku zbirku je smešten pronađen arheo­
loški materijal. (T. HI. ... Situacija otkopanog delà hijpokausita). Pored
većih komada podnih mozaika u beloj boji, nađeni kraj zidova prostorije
sa hipokaustom i gupenzurama, u prostoriji se našlo dosta gvozdenih okova
(skoba) raznih dimenzija, ravnog stakla, zdele provincijske terra sigillite,
jedna svetiljka - uljarica (lucerna) sa natpisom C (aius) Dessi (us), fragment
opeke sa žigom (o) (ho) rs VII (I) (koja je pripadala kohorti VIII volun-
tariorum), nešto novaca iz doba Klaudija i Nerona.
Na lokalitetu Gračine započeta su iskopavanja na delu pronađene
prostorije sa mozaicima, kako bi se očistio prostor nasut izbačenom zem­
ljom i šutom iskopanog kod probnog kopanja. Preko ovakog očišćenog pros­
tora razapeta je kvadratna mreža sa kvadratima 5 x 5 m, te se dalje počelo
kopati površinski po kvadratima. Ukupno je obuhvaćeno ovogodišnjim isko­
pavanjem 20 kvadrata sa 500 m2 površine. Otkrivene su tri prostorije sa
bočnim prostorijama u pravcu severa, juga, istaka i zapada. Funkciju ovih
bočnih prostorija nije bilo moguće ustanoviti, dok se ne otkopaju zidovi
koji se pružaju dalje na neotkopamom deiu. Nalazi nisu mnogobrojni, ali
su tipološki i kulturno ograničeni u vreme od kraja prve polovine I v. do
II v. n. e.
P r o s t o r i j a I — Ova prostorija je samo đelimično otkopana pošto pre­
ko nje se nalazi seoska ograda od slaganog kamenja. Deo otkopnog pro­
stora obuhvata samo 9 x3 m, visine zidova 1,5 m do omalterisanog poda
hipokausta. Na ovom podu su nađene okrugle opeke od supenzura, izme­
đu kojih je bio sloj gari od loženja. Samo na južnom delu prostorije pro­
nađeni su delovi poda od opeke i maltera, koji je zbog velike težine pao
na dno. Prostorija je bila omalterisana finim premazom maltera sa brojnim
površinama u zelenoj i tamnocrvenoj boji. Istočni zid ove prostorije spaja se
sa susednom prostorijom II sa dva lučna otvora i sistemom grejanja u
podrumskim prostorijama. Uz ovaj zid nalazi se naknadno dodat zid na

81
antičkom šutu, a na rastojanju od 2,50 m u pravcu zapada i drugi zid. Za
razliku od antičkog zida, ovaj zid je rađen od lomljenog kamenja sa krečnim
malterom koji se raspada. Verovatno je korišten materijal iz antičke gra­
đevine. U prostoriji sa severne strane očišćen je zid i u najdonjem sloju
(dubina 0,90—1,35 m) pronađena je opeka sa žigom leg(io) VBI Avg(usta),
fragmenat opeke sa otiskom šape psa, gvozdeni ekseri i dva veća okova
ili skoba, te fragmenti šupljih opeka za grejanje toplim vazduhom (tubulusi).
P r o s t o r i j a II — Prostorija je otkopana površinski prilikom probnog ko­
panja 1976. god. i jednim rovom kraj zidova sa unutrašnje strane, tako da
je u sredini ostala neiskopana. Nalazi se istočno od prostorije I sa kojom
je organski vezana lluiqnim otvorima u podrumskom delu sa hipokausfom.
Dimenzije prostorije su 9 x 7,45 a visina očuvanih zidova 1,50 m. Zidovi su
građeni od tesanih kvadera slaganih u pravilnim redovima naizmenično tan­
kih i debljih. Sačuvani su samo temeljni zidovi i podrumske prostorije čija
je širina od 0, 55 — 0,60 m. Nakon čišćenja otkopnog rova oko zidova ot­
kriven je manji deo poda sa ostatkom mozaika u jugoistočnom uglu, sa
očuvanim donjim redom opeka od stubova grejališta. Na istočnom zidu pro­
storije nalazi se otvor za ložište (praefurnium), sa lučnim zasvođenjem i
dovratnicima od velikih pritesanih blokova sedre. Ispred ovog otvora su
se očuvali pet stubova od suspenzura, sa donijom četvrtastom i po pet
okruglih opeka (T, LIH). Zbog velike temperature kod ložišta i pritiska
tečnog nanosa na pod i šuta, stubovi od opeke su nađeni u ispucanom
stanju. Na dužoj strani prostorije pronađeni su ostaci 13 redova stu­
bova, očuvane samo u dva reda sa jednom do dve četvrtaste opeke pri
dnu. Razmak između donjih opeka stubova je 35 cm. Stubovi od opeke bili
su prekriveni većom opekom, a preko ovih je postavljen sloj krečnog mal-
tera sa krupnijim tucanikom debljine 15 cm, a iznad njega krečnim malte­
rom sa sitnijim tucanikom debljine 10 cm na kojem je ležao mozaik. Iako
je unutrašnjost prostorije pažljivo otkopana po slojevima, nije se mogla
naći podnica očuvana u celosti, sem manji fragmenat u jugoistočnom uglu,
kako je navedeno. Od nalaza karakterističan je veliki broj gvozdenih okova
ili skoba sa ekserima u njima, koje su mogle služiti za plafonske stropo­
ve ili učvršćivanje tavanskih greda. Interesanta je nalaz fragmenata fre­
ske sa motivom sveta u rozeti, rađena na beloj pozadini a bojama smeđo-
žutim okerom. Značajni su nalazi rimskih opeka sa natpisom coh (ors)
I Bel (graum), rimskih novčića i nešto okruglog stakla na dubini 0,50 - 1,35
m. Očigledno da je prostorija bila bogata ukrašena podnim mozaicima i
oslikanim freskama po zidovima. Ovako bogato ukrašena prostorija mogla je
služiti kao eksedra ili društvena soba ili sala (oesi), koje su obično u osno­
vi u obliku kvadrata. 2)

82
 Po svojoj prilici prostorija je pretrpila više puta razaranja, što se
vidi po tome što se pod nije očuvao sem uza zidove, ali je pod težinom
pao i uništio hipokaustnu konstrukciju, isto se odnosi i na mozaik, koji
je uništen u sredini prostorije, a hrpa mozaičnih kockica nađena je izvan
prostorije ispod humusnog sloja. U prostoriji se nalaze i dva veća obra­
đena kamena bloka, verovatno od dovratka, koji su se obrušili sa gor­
njeg sprata, a čije su dimenzije 78,5 x 51 x 19 cm i 87,5 x,32,5 x 23,5 cm.
P r o t o r i j a III se nastavlja na podrumske delove prostorije II povezana
sa istom većim otvorom sa lučnim zasvodjenjem od sedrenih blokova,
kako smo to gore naveli. Služila je kao ložište ili praefurnium. Podeljena
je na tri odeljka sa dva poprečna zida debljine 0,90 - 1,00 m. U južnom
odeljku nađeno je dosta gari i pepela, a ispod sloj nabijene gline. Nešto
keramike, okruglog stakla, bronzana igla i par dugmeta nađeno je u ju­
goistočnom uglu. Unutrašnje dimenzije ovog odeljka a su 3,65 x 1,80 x 0,95
m, a debljina zida 0,60 m. Pregradni zid se na istočnom delu prekida i
čini ulaz u drugi objekt b. Na ulazu u drugi odeljak b pronađeni su pravo-
ugoni kameni blokovi nepravilno oklesani za koje se može smatrati da su
delovi kamenog stepeništa za silazak u podrumske prostorije ložišta
praefurniuma. Blokovi su nađeni bez reda prebačeni jedan preko drugog.
Ovaj odeljak je u vezi sa prostorijom II pomoću velikog otvora za loženje
hipokausta, sada nađen zazidan krupnijim kamenjem verovatno u kasnije
doba kad je ložište stavljeno van funkcije. U odeljku bilo je nešto opeke
u gornjem sloju odnosno kamenja i glinovite zemlje u donjem sloju. Od
sitnijih nalaza nađene su dve bronzane igle, fragmenat staklene čaše i bron-
zanog lima na dubini 0,80 m, te lucerna sa uglastim volutama i reljefnom
predstavom na diskosu; scena predstavlja lik Bachusa sa th^rsusom na
žrtveniku a datira se u I v. n. e. analogno istoj svetiljci iz Sirmijuma. 3)
Treći odeljak c podeljen je sa dve pregrade na tri manje prostora.
Dva odeljka (cl i c2) služila su kao ložište za susednu manju prostoriju sa
severne strane, koja je sa ložištem povezana jednim kanalom sa lučnim
otvorom. U trećem prostori (c3), u koji se ulazilo iz prostora b, nađeno
je dosta nalaza kod ulaza među kojima novac Domitiana, fine barbotin
keramike, fragmentovana staklena boca, diskos lucerne, bronzana igla i
manje aplikacije od bronzanog lima, te bronzano dugme, sve nađeno u slo­
ju glinovite i peskovite zemlje na dubini 1,10 m. (T. LIV).
Severno od navedenih prostorija I - III- otkrivene su tri nove pro­
storije i deo četvrte čiju vezu sa ostalima još treba istraživati nakon otva­
ranja novih kvadrata sa severne strane. U jednoj prostoriji, koja je bila po­
vezana kanalima sa ložištem praefurnima, otkrivena je hipokaustna kon­
strukcija, nađeno je i dosta šupljih četvrtastih opeka za grejanje toplim

83
vazduhom. Ova prostorija izgleda nije imala mozaik, već samo debeli be-
tonski pod, koji je usljed težine pao na dno. Delovi stubova grejališta
naročito su dobro očuvani kraj zidova. Na ovim mestima nađeni su mno­
gobrojni nalazi i to keramičke svetiljke (lucerne) sa uglastim volutama tipa
I, zatim tipa IX i X (po Loeschcke-u) sa natpisom STROBILI i ATIME (TY),
koje se datiraju prema nalazištima u severnom Primoriju i Sirmijumu u
drugu polovinu I v. n. e. Poreg toga nađeno je dosta plitkih zdela i šolja
provincijske terra sigillate, zatim jedna posuda sa vertikalno profilisanim
obodom i naglašenim leđima i ravnim dnom koje se datiraju u ranije do­
ba I - II v. n. e.
Sa istočne strane su otkopani plitki temeljni zidovi dve manje pros­
torije, bez nekih posebnih arhitektonskih karakteristika. To su dve manje
kvadratne i jedna duža prostorija od kojih se odvajaju zidovi za nove
prostorije na neotkopanom delu. Iste su mogle služiti kao trem. Nekih
značajnih nalaza na ovom delu nije bilo.
Isto tako i na južnom delu od prostorija I - III, otkrivene su plitki
temeljni zidovi prostorija koje se pružaju u pravcu zapada i juga prema
neotkopanom prostoru. U prostoriji koja se vezuje za prostoriju II prona­
đene su manje ovalne rupe obložene tanjim slojem estriha, u kojima je
nađeno nešto gari i manjih fragmenata keramike. Uz sam zid prostorije II
nađena je hrpa ravnog prozorskog stakla debljine 2 - 4 cm. U ovom delu
građevine nađeno je dosta fragmenata drški i oboda rimskih amfora većih
dimenzija sa dvostrukom okruglom drškom. Jedna aifora ima trolisni obod
i zaobljeni trbuh, nađena je gotovo ćela; kraj nje nađen je jedan fragmenat
diskosa sa likom Pegaza, te više fragmenata barbotin keramike od zdela
koje pripadaju I v. odnosno dobu Klaudijevaca. Na više mesta nađeni su
vrhovi gvozdenih kopalja i strela, dosta staklenih posuda i rimskih nov­
čića Domiđjana, Klaudija, Germanika i Nerona, te tegula sa pečatima ko­
horte I Belgarum i legije VIII Augusta i privatne radionice O. C. P.
Pansiana. Nađeno je bronzanog nakita prsten i fibule, te pređice za poja-
seve i pločice premazane srebrom.
Pored toga nađeno je opeke i cigle raznih vrsta i dimenzija, tegula
i imbrices, tegule mamatae, tubulusi, četvrtastih opeka za hipokaustnu
konstrukciju, okruglih opeka.
Na osnovu dosada pronađenog pokretnog arheološkog materijala,
kao i otkopanih prostorija i načina građenja konstruktivnih delova objekta
moglo bi se reći da je građevina mogla nastati u drugoj polovini I v.n.e.,
te da je egzistirala do II v.n.e., a možda i nešto kasnije. U koje doba je
uništen ovaj velelepni objefcat za sada se ne može ustanoviti dok se ne

84
otkopaju veće površine na ovom lokalitetu. Isto tako i datiranje zidova
građevine na antičkom šutu moraće ostati otvoreno dok se otkopaju svi
delovi ovog objekta u toku sledećih kampanja.
V. Atanackovie-Salčić

Napomene:
1. Radovima u 1977. godini rukovodio je dr. I. Bojanovski, a zame-
nik je bila V. Atanacković-Saloić Viukoisava. Ostali saradnići na terenu _su
bili Đ. Ođavić, a povremeno su radili kraće vreme na teretnu Z. Že­
ravica i B. Graljuk, te Mulabegović ing Fehrad i Rajćić Ćiro fotograf.
2. Vitruvije, O arhitekturi (prevod M. Lopac), Sarajevo 1951., str. 132.
3. James C. Rubiright, Lamp from Sirmium in the Museum of Srem-
ska Mitrovica, Sirmium III, Beograd 1973, str. 47, No 5, plate I.

KOPAČEVO — nalaz rimskih kanalizacionih uređaja

Od ranije je bilo poznato, na osnovu izjave vlasnika zemljišta, Jano-

ša Čebreša, da je u njegovom vrtu u ulici Šandora Petefija 93 u Kopačevu,
prilikom nekih radova slučajno otkriven neki rimski zid na maloj dubini,
koji se protezao otprilike pravcem SZ-J1 pod susjedno zemljište. Kako se
ovaj teren nalazi blizu sjevernog kraja sela, gdje se povišena terasa, na
kojoj se nalazi selo, strmo ruši u okolino močvarno zemljište prema sjeve­
ru, i na kojem kraju sela prema karti beljskog vlastelinstva iz 1798. godi­
ne bile još vidljive ruševine pravokutne građevine s 5 kula, odnosno kaš­
tela, od kojega se ostaci zemljanog bedema još i danas vide u blizini,
odlučeno je da se počne s ispitivanjem tog terena, koji obećava mnoge
interesantne nalaze i podatke. Kao prvo odlučeno je da se. počne s ispiti­
vanjem »zida« u Čebreševoj bašti, pa je nakon dobivanja dozvole od Re­
publičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, izvršeno probno sondira­
nje na tom mjestu, pod vodstvom potpisanog. Otvorena je sonda dužine
2, širine 1 m, pravcem S-J udaljena 1,5 m južno od sjeverne međe Čeb-
rešovog vrta, i 2,5 m zapadno od njegove istočne međe, na mjestu, gdje
je po Čebrešu ranije nađen spomenuti zid.
U prva tri otkopna sloja (do o to 0,40 m) bila je rahla crna zemlja
(humus) s rijetkim ulomc'ma novije keramike. Ispod toga pojavljivala se
svjetlije smeđa tvrđa zemlja, koja je dublje prelazila u žućkastu praši-
nastog sastava. Na toj dubini (0,40 m) u jugozapadnom dijelu sonde poja­
vila se nepravilno dugoljasta gomila ulomaka rimskih opeka i crijepova,

85
T-100
SITUACIJA
Gračine, Humac — Situacija
 T. LIU

Gradine, Humac — delovi hipakausne konstrukcije

T. LIV

Gračine, Humac — prostorije I—III sa jugoistočne strane

 T. LV

Sviloš, Kruševlje, SI. 1 i 2 — nekropola sa grobnicama iz IV v. n. e.