5 6285042488545640488 PDF

CLASS NOTES
(Constable)
INDIAN POLITY
BY
MOHD MUSAVVIR ALI
MA., B.ed., (P hd)
Cell: 94942 28002

$wüj·T dü÷∫ø£:`
Áø£.dü+. n+X¯+ ù|õ

1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü]D≤eT Áø£eT+ 1-2
2. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+` \ø£åD≤\T 3-18
3. sêÁwüº|ü‹ 19`43
4. ñ|ü sêÁwüº|ü‹ 44`49
5. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ & eT+Á‹eT+&É* 50-58
6. bÕs¡¢yÓT+{Ÿ (˝Àø˘düuÛÑ, sê»´düuÛÑ) 59-80
7. düTÁ|”+ø√s¡Tº 81`87
8. >∑es¡ïsY 88`93
9. eTTKéT+Á‹ & eT+Á‹eT+&É* 94`98
10. sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ( $<Ûëq düuÛÑ, $<Ûëq |ü]wü‘Y) 99`106
11. ôV’≤ø√s¡Tº 107`113
12. πø+Á<ä, sêÁwüº dü+ã+<Ûë\T 114`122
13. sêC≤´+>∑ ã<äΔyÓTÆq dü+düú\T 123`130
14. kÕúìø£ dü+düú\T 131`159
|üPs¡«s¡+>∑+
Á|ü|ü+#·+˝À ‘=*kÕ]>± sêC≤´+>∑eTT nH˚ uÛ≤yêìï ñ|üjÓ÷–+∫q~-Á^≈£î\T
XÊÁd”Ôj·T |ü<ä›‹˝À sêC≤´+>∑eTT nH˚ |ü<ëìï ñ|üjÓ÷–+∫q~-n]kÕº{Ï˝Ÿ
>∑eTìø£: n]kÕº{Ï˝Ÿ 158 sêC≤´+>±\qT n<ä´j·Tq+ #˚XÊs¡T

sê»˙‹ XÊÁdüÔ |æ‘êeTVüQ&ÉT- n]kÕº{Ï˝Ÿ
JeXÊÁdüÔ |æ‘êeTVüQ&ÉT ≈£L&Ü-n]kÕº{Ï˝Ÿ
n]kÕº{Ï˝Ÿ Áyêdæq Á>∑+<ÛäeTT-bÕ*{Ïø˘‡
n]kÕº{Ï˝Ÿ >∑Ts¡Te⁄-ù|¢{À
ù|¢{À >∑Ts¡Te⁄-k˛Áø£{Ïdt
n]kÕº{Ï˝Ÿ •wüß´&ÉT-n˝…>∑®+&ÉsY
sêC≤´+>∑eTT nq>± ªªˇø£ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\T,bÕ\≈£î\T, bÕ\q j·T+Á‘ê+>∑eTT

Ä#·]+∫ bÕ{Ï+#˚ ñqï‘· ìj·TeT ìã+<Ûäq\ |ü{Ïºø£μμ
sêC≤´+>∑eTT nH˚~ Á|üuÛÑT‘·«eTT >∑T]+∫, Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\ >∑T]+∫, Á|üuÛÑT‘·« |üìrs¡T
>∑T]+∫, <ëì \øå±´\qT >∑T]+∫ ù|s=ÿH˚ ˇø£ n‘·T´qï‘· XÊdüqeTT
>∑eTìø£:- uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À n‘·T´qï‘·yÓTÆq~ sêC≤´+>∑eTT
Á|ü|ü+#·+˝À ‘=* *œ‘· sêC≤´+>∑eTT-nyÓT]ø± sêC≤´+>∑eTT (1787)
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée *œ‘· sêC≤´+>∑+- ÁbòÕHé‡ (1789)
Á|ü|ü+#·+˝À n‹ô|<ä› sêC≤´+>∑eTT-uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT
Á|ü|ü+#·+˝À n‹∫qï sêC≤´+>∑eTT-nyÓT]ø±
Á|ü|ü+#·+˝À n‹X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq sêC≤´+>∑eTT- nyÓT]ø±
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À 1773 ¬s>∑T´˝Ò{Ï+>¥ #·{≤ºìï ‘=* sêC≤´+>∑ #·≥º+>± n_Ûe]ÿkÕÔs¡T
sê»éTT nq>±ÿ ªªˇø£ ì]ÿ‘· Á|ü<˚X¯+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ‘êeTT mqTï≈£îqï

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ $<Û˚j·TT˝…’ ñ+&ç, Ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ä dü+|òü÷ìï XÊdæ+#˚
kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT ñ+fÒ <ëìì ªªsê»´+μμ n+{≤s¡T
>∑eTìø£:- sê»´+ nq>± Hê\T>∑T \ø£åD≤\ ø£\sTTø£
1. Á|ü»\T
2. Á|ü<˚X¯+
3. Á|üuÛÑT‘·«+
4. kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡eTT
bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 1

sêC≤´ìøÏ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï ªÁbÕDeTTμ ˝≤>± n_Ûe]íkÕÔs¡T
sêC≤´ìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìï ªVü≤è<äj·TeTTμ ˝≤>± n_Ûe]íkÕÔs¡T
Á|üuÛÑT‘·«eTT
Á|üuÛÑT‘·«eTT nq>± ˇø£ ì]í‘· Á|ü<˚X¯+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T, ‘·eT≈£î nedüs¡yÓTÆq
ìj·TeTìã+<Ûäq\qT, #·{≤º\qT s¡÷bı+~+∫, yê{Ïì neT\T #˚j·TT≥≈£î dü+ã+~Û+∫
ˇø£ e´øÏÔøÏ >±ì (or) ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\ düeTT<ëj·÷ìøÏ >±ì n~Ûø±s¡$TùdÔ Ä
n~Ûø±s¡eTTqï e´øÏÔì (or) Ä e´≈£îÔ\ düeTT<ëj·÷ìï ªªÁ|üuÛÑT‘·«eTTμμ nì ù|s=ÿ+{≤s¡T
>∑eTìø£:- Á|üuÛÑT‘·«eTT nq>± eT÷&ÉT $uÛ≤>±\T+{≤sTT
1. XÊdüq ìsêàD XÊK:- Ç~ #·{≤º\qT s¡÷bı+~düTÔ+~
2. ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊK:- Ç~ #·{≤º\qT neT\T #˚düTÔ+~
3. Hê´j·T XÊK:- Ç~ Hê´j·T ìs¡«Vü≤DqT #·÷düTÔ+~
XÊdüq XÊKqT yÓTT<ä{Ï mùdº{Ÿ,ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊK ¬s+&Ée mùdº{Ÿ Hê´j·T XÊKqT
eT÷&Ée mùdº{Ÿ >± eéVü≤]kÕÔs¡T
|üÁ‹ø£\T& MT&çj·÷qT bò˛sYÔ mùdº{Ÿ >± Social Media qT 5e mùdº{Ÿ >± ù|s=ÿ+{≤s¡T
Ex:- ù|òdt ãTø˘, yê{Ÿ‡ n|t , yÓTôd+»sY
>∑eTìø£:- mùdº{Ÿ nH˚ |ü<ëìï Á_≥Hé bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düuÛÑT´\T ªm&é ãsYZμ ñ|üjÓ÷–+#ê&ÉT
2 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 2

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T-sêC≤´+>∑ s¡#·q:`
ôd’eTHé ø£$TwüHéqT ãVæ≤wüÿ]+∫q uÛ≤s¡‘· C≤rjÓ÷<äéT Hêj·T≈£î\qT ñ<˚›•+∫ n|üŒ{Ï uÛ≤s¡‘·
eéVü‰sê\ eT+Á‹ ªª˝≤sY¶ u…¬sÿHé ôV≤&éμμ ªªuÛ≤s¡rj·TT\T |ü]bÕ\q≈£î nedüs¡yÓTÆq sêC≤´+>∑eTTqT
s¡÷bı+~+∫q ‘·s¡Tyê‘·H˚ kÕ«‘·+Á‘·éTTqT >∑T]+∫ e÷{≤¢&Ée˝…qì düyêfi¯ófl $dæsê&ÉTμ ª˝≤sY¶
u…¬sÿHé ôV≤&éμ düyêfi¯flqT d”«ø£]+∫q inc &Ûç©¢˝À nœ\ |üø£å düe÷y˚X¯eTTqT 1928 ˝À
ìs¡«Væ≤+∫q~.á nœ\ |üø£å düe÷y˚X¯+ sêC≤´+>∑ s¡÷|üø£\Œq≈£î ˇø£ ªñ|üdü+|òü÷ìïμ yÓ÷‹˝≤˝Ÿ
HÓÁVüQμ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T #˚dæq~ (9 eT+~ düuÛÑT´\‘√)
Á|üeTTK düuÛÑT´\T:- 1) düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt
2) düsY ‘˚CŸ ãVü≤<äTsY düÁ|üP
3) »j·Tø£sY
4) ˝≤˝≤ \»|ü‹ sêjYT
á ñ|üdü+|òüT+ 3 HÓ\\˝Àù| |ü]bÕ\q≈£î nedüs¡yÓTÆq sêC≤´+>∑eTTqT
s¡÷bı+~+∫q~ Bìì yÓ÷‹˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ ìy˚~ø£-1928 ªn+{≤s¡T. Bìì Á|üdüTÔ‘·

sêC≤´+>±ìøÏ qeT÷Hê>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
1934 ˝À düTÁ|üdæ<äΔ ø£eT÷´ìdüTº jÓ÷<äT&Ó’q e÷qyÓ+Á<äHê<∏é sêjYT uÛ≤s¡rj·TT\T dü«j·T+>±
‘·eT sêC≤´+>∑eTTqT ‘êy˚T s¡Tbı+~+#·Tø√yê* nH˚ uÛ≤eqqT ‘=*kÕ]>± e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T.

1935 ˝À INC ‘=*kÕ]>± n~Ûø±]ø£eTT>± uÛ≤s¡rj·TT\≈£î sêC≤´+>∑eTTqT
s¡÷bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔqT msêŒ≥T #˚j·TeTì ù|s=ÿìq~.

1937 ˝À HÓÁVüQ n<Ûä´ø£å‘·q »]–q ô|ò’CŸ |üPsY (eTVü‰sêÁwüº) INC düe÷y˚X¯+
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T≈£î &çe÷+&é #˚dæq~.

NOTE: ˇø£ Á>±eT+˝À »]–q @¬ø’ø£ INC düe÷y˚X¯$T~.
1938 ˝À »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ ªkÕs¡´»˙q ejÓ÷»q z≥TVü≤≈£îÿμ <ë«s¡ sê»´+>∑
|ü]wü‘Y qT @s¡Œs¡∫ sêC≤´+>∑ s¡#·q »s¡>±\ì &çe÷+&é #˚XÊs¡T.

1939 ˝À eTVü‰‘·Tà&ÉT ªªVü≤]»Héμμ |üÁ‹ø£˝À sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y msêŒ≥T >∑÷]+∫
&çe÷+&é #˚XÊs¡T.
1940 ˝À n|üŒ{Ï >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ ªª˝≤sY¶ ©Hé *‘Y >√μ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä›+
‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT sêC≤´+>±ìï ‘êeTT s¡÷bı+~+#·Tø=H˚ kÕeTsêΔ´ìï ø£*– j·TTHêïsê

˝Ò<ë nH˚ n+XÊìï |ü]o*kÕÔeTì Á|üø£{Ï+#ês¡T M{ÏìμμÄ>∑wüßº Á|ü‹bÕ<äq\Tªª n+{≤s¡T.
1942 ˝À ªªÁøÏ|t‡ $TwüHéμμsêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y qT msêŒ≥T #˚kÕÔeTì ‘=*kÕ]>±
Á|ü‹bÕ~+∫q~.
1945 ˝À n|üŒ{Ï >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ ªªy˚yÓ˝Ÿμμ uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT sêC≤´+>±ìï ‘êeTT
s¡÷bı+~+#·Tø=H˚ n~Ûø±sêìïø£*– j·TTHêïs¡ì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT Bìì ªªy˚yÓ˝Ÿ Á|üD≤[ø£μμ n+{≤s¡T


1946 ˝À πø_H˚{Ÿ $TwüHé dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ s¡#·q≈£î sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y
@sêŒ≥sTTq~
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T:-
πø_H˚{Ÿ $TwüHé dæbòÕs¡T‡\qT nqTdü]+∫
1) eTT+<äT>± sêwüº XÊdüq düuÛÑ\≈£î mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+∫, mìï¬ø’q

XÊdüq düãT´\ <ë«sê sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ mìïø£ »s¡>±*.
nq>± sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düãT´\ mìïø£ |üs√ø£å mìïø£.
2) dü+kÕúHê\T N|òt ø£$Twüqπs{Ÿ ÁbÕ+‘ê\≈£î sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø£*Œ+#ê*.
3) Á|ü‹ |ü~\ø£å\ eT+~ »HêuÛ≤≈£î ˇø£ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´&ÉT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ê* .
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ≈£î mìï¬ø’ ≈£L&Ü sêC≤´+>∑|ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\qT ãVæ≤wüÿ]+∫q
sê»ø°j·T bÕØº-ªªeTTdæ¢+ ©>¥μμ
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ dü+K´:-
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À nq>± 1946 ˝À sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝Àì yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\ dü+K´ ª389μ
sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ qT+&ç 292 (mìïø£ nsTTqyês¡T)
dü+kÕúHê\ qT+&ç 93 (Hê$TH˚f…&é)
N|òt ø£$TwüHé πs{Ÿ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç 4 ìj·T$T+#·ã&Ü¶s¡T.( Hê$TH˚f…&é)
>∑eTìø£:- N|òt ø£MTwüqπs{Ÿ ÁbÕ+‘ê\T &Ûç©¢, nJàsY, y˚TyêsY, ≈£LsYZ, Á_{Ïwt u…\÷ ∫kÕúHé
1947 uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·éTT ‘·s¡Tyê‘· sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝Àì yÓTT‘·Ô+ düuÛÑ´\ dü+K´-
299 dü+K´ ‘·>∑Z&ÜìøÏ ø±s¡D+ eTTdæ¢+ ©>¥ |ü]wü‘·TÔ qT+&ç ãj·T{ÏøÏ yÓ[flb˛e&É+
sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ qT+&ç -229
dü+kÕúHê\ qT+&ç 70
>∑eTìø£:- dü«<˚o dü+kÕúHê\ qT+&ç ‘·q Á|ü‹ì~Ûì |ü+|üì n‹ô|<ä› dü+kÕúq+ ` ôV’≤<äsêu≤<é.
>∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ ªy˚yÓ˝Ÿμ Ä<˚X¯eTT y˚Ts¡≈£î ªsêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝Àμ‘=* düe÷y˚XÊeTTqT
@sêŒ≥T #˚j·T>± Vü‰»s¡sTTq yÓTT‘·ÔeTT düuÛÑT´\ dü+K´-211

>∑eTìø£:- yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+˝À 9 eT+~ eTVæ≤fi¯\T bÕ˝§ZHês¡T.
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À yÓTT‘·Ô+ eTVæ≤fi¯\ dü+K´: 15
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À ÁbÕ‹ì<ÛäéTT ˝Òì Á|üeTTK C≤‹jÓ÷<äéT Hêj·T≈£î\T:-

1) eTVü‰‘êà>±+BÛ ªbòÕ<äsY Ä|òt nesY H˚wüHéμ
2) eTVü≤à<é n© õHêï ªbòÕ<äsY Ä|òt bÕøÏkÕúHéμ
>∑eTìø£:- >±+BÛì ªu≤|üPJμ nì ‘=*kÕ]>±μ HÓÁVüQ dü+uÀ~Û+#ês¡T
>±+BÛì ªC≤‹|æ‘·μ nì ‘=*kÕ]>± düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt dü+uÛÀ~Û+#ês¡T
>±+BÛì ªeTVü‰‘êàμ nì ‘=*kÕ]>±μ s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sYμ dü+uÀ~Û+#ês¡T
4 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002

s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY qT ª>∑Ts¡T<˚yé (or) >∑Ts¡÷Jμ nì >±+BÛ ‘=* kÕ]>±
dü+uÀ~Û+#ês¡T
s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY Áyêdæq »q>∑DeTq nqT C≤rj·T ^‘·eTTqT 1911 ˝À
ø£\ø£‘êÔ˝À »]–q INC düe÷y˚X¯+ ÄyÓ÷~+∫+~

»q>∑DeTq C≤rj·T ^‘êìï s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ eT<äq|ü*¢ ˝Àì
BT ø£fi≤XÊ\ q+<äT ÁyêkÕs¡T

ã+>±¢<˚XŸ C≤rj·T ^‘·+, ªneTsY k˛q ã+>±¢μ ≈£î&Ü s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY s¡∫+#ês¡T
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝Àì Á|üeTTK eTVæ≤fi¯\T:-

1) ÁoeT‹ düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT:-
>∑eTìø£:- áy˚T INC øÏ ‘=* uÛ≤s¡rj·T eTVæ≤fi≤ n<Ûä´≈£åîsê\T
áy˚T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘=* eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY (ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ)-(1947-49)
áy˚T ≈£L‘·Ts¡T ª|ü<äà» Hêj·TT&ÉTμ uÛ≤s¡‘· <˚X¯ ¬s+&Ée eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY (|ü•ÃeT
u…+>±˝Ÿ) (1956-67)
2) $»j·T \øÏåà |ü+&ç‘Y:-
>∑eTìø£:- áy˚T uÛ≤s¡‘· <˚X¯ ‘=* eTVæ≤fi≤ sêj·Tu≤] (USSR)
1953 ˝À UNO ˝Àì kÕ<Ûës¡D düuÛÑ≈£î ‘=* eTVæ≤fi≤ n<Ûä´≈£åîsê*>± |üì #˚dæq~
áy˚T uÛ≤s¡‘· <˚X¯ eT÷&Ée eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY (eTVü‰sêÁwüº)
3) sê»≈£îe÷] neTè‘· øösY:- (yÓ’<ä´ & Äs√>∑´ XÊK eT+Á‹)

>∑eTìø£:- áyÓT πø+Á<ä πø_ÛH˚{Ÿ ˝À ‘=* eTVæ≤fi≤ eT+Á‹
4) <äTsêZu≤jYT <˚XŸ eTTUŸ:-
>∑eTìø£:- áy˚T sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À ªÄ+Á<ä ÁbÕ+‘êìøÏ ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#ês¡T
áyÓTqT ªÄ+Á<Ûä eTVæ≤fi¯μ nì n_Ûe]ÿkÕÔs¡T
áy˚T Á|üeTTK dü+|òüT dü+düÿs¡Ô
5 Vü‰Hê‡ yÓTVü≤‘ê:-
>∑eTìø£:- áyÓT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À eTVæ≤fi¯\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ês¡T
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ø£$T{°\T :-
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y sêC≤´+>∑ s¡#·q≈£î yÓTT‘·Ô+ 22 ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚j·T>± n+<äT˝À
n‹ô|<ä› ø£$T{°Ï sêC≤´+>∑ dü\Vü‰ dü+|òüT+

á sêC≤´+>∑ dü\Vü‰ dü+|òüT+ 24-01-1947 q düsê›sY e\¢uÛ≤jYT |üfÒ˝Ÿ n<Ûä´ø£å‘·q
54 >∑Ts¡T düuÛÑT´\˝À (54G1R55) @sêŒ≥T nsTTq~

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ø£$T{°\˝À n‹ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø£$T{°-sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{°

á ø£$T{° 29-08-1947 q &Üˆˆ B.R n+uÒ<äÿsY n<Ûä´ø£å‘·q 6 >∑Ts¡T düuÛÑT´\‘√
(6G1R7) @sêŒ≥T nsTTq~
düuÛÑT´\T:-
1. A. ø£èwüí kÕ«$T nj·T´+>±sY
2. N. >√bÕ\ kÕ«$T nj·T´+>±sY
3. K.M eTT˙¸
4. düj·T´<é eTVü≤à<é kÕ<äT˝≤¢
5. B.L $T≥ºsY >∑eTìø£:- áj·Tq ndü«düú‘·≈£î >∑T] ø±e&É+‘√ áj·Tq kÕúq+˝À
N.e÷<Ûäesêe⁄μ ìj·T$T+|üã&Ü¶&ÉT
6. D.P U…’‘êHé >∑eTìø£:- áj·Tq eTs¡DÏ+#·&É+˝À áj·Tq kÕúq+˝À T.T ø£ècÕíe÷#ê]
ìj·T$T+|üã&Ü¶&ÉT
>∑eTìø£:- eTTkÕsTT<ë ø£$T{° düuÛÑT´\˝À Hê´j·T $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#·ì ˇπø ˇø£ düuÛÑT´&ÉT- T.T
ø£ècÕíe÷#ê]
eTTkÕsTT<ë dü+|òüT+ eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>±ìï 21-02-1948 q sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y
n<Ûä´≈£åîìøÏ düeT]Œ+∫q~
>∑eTìø£:- á eTTkÕsTT<ëqT |ü]wü‘Y 115 s√E\T |ü]o*+∫+~
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑eTT q+<äT 315 articles (ìã+<Ûäq\T) 8 ôw&ÉT´˝Ÿ‡ ñ+&˚$
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y dü\Vü‰ <ës¡T&ÉT:-

B.N sêe⁄:- (u…ì>∑\ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄) B.N sêe⁄qT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ≈£î ùdïVæ≤‘·T&ÉT >±
e÷s¡Z<ä]Ù>±, ‘·‘·«y˚‘·Ô>± ù|s=ÿ+{≤s¡T
áj·Tq ªsêC≤´+>∑ dü\Vü‰ <ës¡T&ÉTμ >± ìj·T$T+|üã&Ü¶&ÉT
áj·TqqT ª∫‘·÷Ô sêC≤´+>∑ ìsêà‘·μ n+{≤s¡T
>∑eTìø£:- B.N sêe⁄ E˝…’ 1947 qT+&ç Oct 1947 es¡≈£î nq>± 3 HÓ\˝À¢ ‘·q
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#ês¡T
ªª$$<Ûä ø£$T{°\ ìy˚~ø£\T uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ Ç≥Tø£- dæyÓT+≥T \ e˝Ò ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç‘˚
&Üμμ B.N sêe⁄ >±] eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑ qeT÷Hê>± |üìøÏ e∫Ã+<äì ì|ü⁄DT\ n_ÛÁbÕj·T+
áj·Tq Áyêdæq ∫‘·÷Ô sêC≤´+>∑+ 240 ìã+<Ûäq \T 13ôw&ÉT´˝Ÿ‡ ñ+&˚$
B.N sêe⁄ n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúq+˝À ª‘=* uÛ≤s¡rj·T Hê´j·TeT÷]Ô>± (1952-
53) |ü<ä$ì #˚|ü{≤ºs¡T,

>∑eTìø£:- áj·Tq ãsêà( eTeTHêàsY) sêC≤´+>∑ s¡#·q˝À ≈£î&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T

ø£$T{°\T n<Ûä´≈£åî\T
1 Á¬ø&Óì¸j·T˝Ÿ n˝≤¢&ç ø£ècÕíkÕ«$T nj·T´+>±sY
2 düuÛÑ ø£$T{° |ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´
3 sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y $<ÛäT\ ø£$T{° G.V eTÚ˝≤+ø±sY
4 sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{° &Üˆˆ B.R n+uÒ<äÿsY
( Drafting Committee of the Constitution)
5 sêC≤´+>∑ kÕs¡<Ûä´ dü+|òüT+ Dr. u≤ãT sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é
(Steering Committee of Constitution)
6 Ä]Δø£ & kÕº|òt ø£$T{Ï Dr. u≤ãT sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é
7 ìã+<Ûäq\ ø£$T{° Dr. u≤ãT sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é
(Rules Committee)
8 n˝Œ dü+U≤´ø£ esêZ\ yê] ñ|ü ø£$T{° H.C. eTTKØ®
(Sub Committee of the Minorities)
9 sêÁcÕº\ ø£$T{° (states Committee) ª»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQμ
10 πø+Á<ä sêC≤´+>∑ ø£$T{° ª»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQμ
(Union Constitutional Committee)
11 πø+Á<ä n~Ûø±sê\ ø£$T{° ª»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQμ
(or) πø+Á<ä C≤_‘ê ø£$T{°
12 sêC≤´+>∑ dü\Vü‰ dü+|òüT+ ªdüsê›sY e\¢u≤jYT |üfÒ˝Ÿμ
(Advisory Committee of the Constitution)
13 sêÁcÕº\ sêC≤´+>∑ ø£$T{° (or) ªdüsê›sY e\¢u≤jYT |üfÒ˝Ÿμ
sêÁwüº n~Ûø±sê\ ø£$T{° (or)
sêÁwüº C≤_‘ê ø£$T{Ï (Provintial Powers Committee)
14 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ ñ|ü dü+|òüT+ J.B ø£è|ü˝≤˙
(Sub Committee of the Fundamental rights)
15 düTÁ|”+ø√s¡Tº ‘ê‘êÿ*ø£ ø£$T{Ï S.esê<ë#ê] nj·T´sY >∑eTìø£:-
(Adhoc Committee of supreme court) áj·Tq sêC≤´+>∑|ü]wü‘Y düuÛÑT´&ÉT ø±&ÉT

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À $$<Ûä esêZ\T, yê]øÏ >∑\ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ :-
esê\Z T ÁbÕ‹ì<ä´Û +
1 INC Indian National Congress i) &Üˆˆ u≤ãT sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<éê
ii) »qVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ
iii) ªdüsê›sY e\¢u≤jYT |üfÒ˝Ÿμ
2 Væ≤+<äTe⁄\T XÊýéêT Á|ükÕ<éê eTTKØ®

3 eTTd+¢æ \T eTÚ˝≤q nãT˝Ÿ ø£˝≤+ ÄC≤<éê
4 Á¬ø’düÔe⁄\T H.C eTTKØ®
5 bÕs¡o≈£î\T H.P y÷ Ó &ûê

6 Ä+>√¢- Ç+&çêj·THéê \T ÁbòÕ+ø˘ Ä+{Àì
7 ôw&ÉT´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T B.R n+u< Ò ÿä sY
8 »$T+<ësY\ eTVü‰ dü+|òüT+ <äsê“+>∑ eTVü‰sê»
9 eTV≤æ fi\¯ T Vü≤Hê‡yÓTVü≤‘ê
10 ø±]àø£ es¡Z+ u≤ãT »^®eHéê sêyéêT
11 d≈æ î£ ÿ\T düsê›sY ã˝Ÿ <˚yéê dæ+>¥, VüQ≈£î+ dæ+>¥
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ≈£î mìï¬ø’q ‘Ó\T>∑T Á|üeTTKT\T:-
1) ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ 6) M. dü‘·´Hêsêj·TD
2) ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ 7) NG. s¡+>±
3) |ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ 8) sêeTø£ècÕí s¡+>±sêe⁄
4) <äTsêZu≤jYT <˚XŸ eTTUŸ 9) ø£fi≤ yÓ+ø£Á{≤yé
5) ø£fi¯S¢] düTu≤“sêe⁄
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y mìïø£˝À¢ z&çb˛sTTqqT |ü]wü‘·TÔ˝À düuÛÑT´\T>± m+|æ¬ø’q yês¡T` XÊ´+ Á|ükÕ<é eTTKØ®
mìïø£˝À¢ b˛{Ï #˚j·T≈£î+&Ü nkÕ<ës¡D e´≈£îÔ\T>± |ü]wü‘·TÔ˝À Hê$TH˚{Ÿ nsTTq yês¡T :-
1) düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£wüíHé
2) K.T cÕ
3) >√bÕ\ kÕ«$T nj·T´+>±sY
4) H.V. ø±eT‘Y
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\ dü+K´ 15
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À düuÛÑT´sê*>± |üì#˚dæq @¬ø’ø£ eTTdæ¢+ eTVæ≤fi¯ ` msTTC≤CŸ s¡dü÷˝ŸuÒ>∑+

<˚X¯ $uÛÑ»q ø±s¡D+>± sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑ´‘ê«ìï ø√˝ÀŒsTTq @¬ø’ø£ ø£eT÷´ìdüTº
düuÛÑT´&ÉT` k˛eTHê<∏é \Vü≤].
u…+>±˝Ÿ qT+&ç mìï¬ø’q n+uÒ<äÿsY <˚X¯ $uÛÑ»q ‘·sê«‘· ‘·q ÁbÕ‹ì<Ûë´ìï ø√˝ÀŒj·÷&ÉT
‘·s¡Tyê‘· ªu≤+uÒμ sêÁwüº+ qT+&ç sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔ ≈£î Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&Ü¶&ÉT.

>∑eTìø£:- u§+u≤sTT qT+&ç m+|æ¬ø’q M.R »j·Tø£sY sêJHêe÷‘√ @s¡Œ&çq U≤∞ qT+&ç
n+uÒ<äÿsY qT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y≈£î mqTï≈£îHêïs¡T.
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\T:-
9-12-1946:- sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ‘=* düe÷y˚X¯+ bÕs¡¢yÓT+≥T ˝Àì ôd+Á≥˝Ÿ
Vü‰\T˝À »s¡T>∑>± ªª dü∫Ã<ëq+<ä dæHêΩμμ ‘ê‘êÿ*ø£ n<Ûä´≈£åî&ç>± ªªÁbòÕ+ø˘ Ä+{Àìμμ

ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT>± ìj·T$T+#·ã&Ü¶s¡T
dü∫Ã<ëq+<ä dæHêΩ mìïø£qT J.B ø£è|ü˝≤ì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT
dü∫Ã<ëq+<ä dæHêΩ Áô|+∫ kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä›‹q (d”ìj·TsY) mqTïø√ã&Ü¶s¡T
11-12-1946 sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y XÊX¯«‘· n<Ûä´≈£åî&ç>± Dr u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é
mìïø£qT J.B ø£è|ü˝≤ì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ñbÕ<Ûë´≈£åî\T:-
1. H.C eTTKØ® áj·Tq mìïø£qT |ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT
2. V.T ø£èwüíe÷#ê]
>∑eTìø£:- HÓÁVüQ Á|üuÛÑT‘·«+ 1948 ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ n~Ûø√‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#·T≥≈£î @sêŒ≥T
#˚dæq |ü]o\Hê ø£$T{°øÏ V.T ø£èwüíe÷#ê] n<Ûä´≈£åî\T
13-12-1946:- #ê]Á‘·ø£ ª\øå±´\T- ÄX¯j·÷\Tμ rsêàDeTTqT 13-12-1946 »eVü≤sY
˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T
>∑eTìø£:- HÓÁVüAqT ªª\øå±´\T-ÄX¯j·÷\T rsêàqeTTμμ \ s¡#·sTT‘·, ìsêà‘·, |æ‘êeTVüQ&ÉT
nì n_Ûe]íkÕÔs¡T
22-01-1947:- \øå±´\T,ÄX¯j·÷\T, rsêàqeTTq≈£î sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚dæq~
\øå±´\T- ÄX¯j·÷\ rsêàqeTT ˝À ù|s=ÿqã&çq Hê\T>∑T Ä<äs¡ÙeTT\T
1. ùd«#·Ã
2. düe÷q‘·«+
3. kÂÁuÛ≤‘· ‘·«+
4. Hê´j·TeTT
á \øå±´\T - ÄX¯j·÷\ rsêàqeTT Ä<Ûës¡+>± ªªsêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£μμ s¡÷bı+~+∫Hês¡T
ªªsêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£μμ Ä<Ûës¡+>± ªuÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTTμ qT s¡÷bı+~+#ês¡T
sêC≤´+>∑eTTqT Ä<Ûës¡eTT #˚dæø=ì Á|üC≤ dü+πøåe÷ìøÏ bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\T
kÕ<äs¡D #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔHêïsTT.

»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ:- \øå±´\T- ÄX¯j·÷\ rsêàqeTTqT ªªeTq+ Á|ü»\≈£î #˚dæq |ü$Á‘·
Á|ü‹»„μμ ˝≤+{Ï~ nì ù|s=ÿHêïs¡T
K.M eTT˙¸:- \øå±´\T - ÄX¯j·÷\ rsêàqeTTqT ªªuÛ≤s¡‘· C≤‹ C≤‘·ø£ #·Áø£+μμ nì n_Ûe]í+#ês¡T
Á>±ì«˝Ÿ ÄdæºHé:- ‘·q Á>∑+<ÛäyÓTÆqμ The Indian Constitution A corner stone of Nation
nH˚ Á>∑+<Ûä+˝À sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ªªdüs¡«düeTà‹ düeTq«j·T |ü<ä›‘·T\ <ë«sêμμ sêC≤´+>∑ s¡#·q
#˚dæq<äì ù|s=ÿHêïs¡T
Ábòıô|òdüsY O.P >√j·T˝Ÿ:- ‘·q Á>∑+<ÛäyÓTÆq The Indian Government and Politics q+<äT
ÄdæºHé n_ÛÁbÕj·÷ìï $eT]Ùdü÷Ô sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düs¡« düeTà‹ düeTq«j·T |ü<ä›‘·T\ <ë«sê
ø±≈£î+&Ü ª düs¡T›u≤≥T |ü<äΔ‹μ <ë«sê sêC≤´+>∑ s¡#·q #˚dæHês¡ì ù|s=ÿHêïs¡T
◊esY C…ìï+>¥‡:- uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ªª Hê´j·Tyê<äT\ dü«s¡Z+μμ nì ù|s=ÿHêïs¡T
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£:-
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ qT sêC≤´+>∑ Á|ükÕúeq, |”]ƒø£, sêC≤´+>∑ ñb˛<ëÈ‘·eTT sêC≤´+>∑eTT
jÓTTø£ÿ eTT+<äT e÷≥, sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ eT÷\ ‘·‘·«eTT, sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ

ne‘ê]ø£ nH˚ s¡ø£s¡ø±\ ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘·T+~
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ªªuÛ≤s¡‘· Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTTμμ nH˚ |ü<ë\˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~
Á|üy˚•ø£-dü«s¡÷|üeTT:-
uÛ≤s¡‘· Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTT á <˚XÊìï kÕs¡«uÛÖeT, kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø£, Á|üC≤kÕ«eT´,
>∑D‘·+Á‘· sê»éTT>± s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\+<ä]ø° kÕ+|òæTø£, Ä]Δø£,

sê»ø°j·T Hê´j·÷ìï, Ä˝À#·q˝ÀqT, uÛ≤e Á|üø£≥q ˝ÀqT,eT‘· $XÊ«düeTT˝Àq÷,
Äsê<äq˝ÀqT, düe÷q‘·«eTTqT, kÕe÷õø£ $wüj·TeTT\˝Àq÷ J$‘·
neø±X¯eTT\˝Àq÷, düe÷q‘ê«ìï, e´ø°Ô >ös¡eeTT,C≤rj·T ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·qT,
ô|+bı+~+#·Tø=H˚ $<Ûä+>± kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìï ø£*Œ+#ê\ì,á sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À
#·]Ã+∫, rsêàì+∫, |ü]Á>∑Væ≤+∫ μ26 qe+ãsY 1949μ Hê&ÉT #·≥º s¡÷|ü+˝À á
sêC≤´+>±ìï e÷≈£î y˚TeTT düeT]Œ+#·Tø=+≥THêïeTT
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ sê»´+>∑eTT˝À n+‘·sê“¤>∑e÷, ø±<ë?
1960 ˝À u…s¡Tu≤] πødüT˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº ªrs¡TŒ #ÓãT‘·÷ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£
sêC≤´+>∑+˝À n+‘·sê“¤>∑+ ø±<äì ù|s=ÿìq~

ªeTVü‰MsY ‘ê´–μ nH˚ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´&ÉT sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£qT sê»´+>∑eTT˝À
n+‘·sêƒ“¤>∑+ ø±<äì ù|s=ÿq&É+ »]–+~

ª1973μ πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ πødüT˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ #ÓãT‘·÷ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£
sêC≤´+>∑+˝À n+‘·sê“¤>∑y˚Tqì ù|s=ÿìq~

Dr. u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ sêC≤´+>∑+˝À n+‘·sê“¤>∑+ nì
ù|s=ÿHêï&ÉT
>∑eTìø£:- Á|üy˚•ø£ sêC≤´+>∑+˝À n+‘·sê“¤>∑eTT nì πøX¯eq+<ä uÛ≤s¡‹ πødüT‘√ bÕ≥T 1995
˝À LIC of Indi eT]j·TT SR u§e÷àsTT πødüT˝À (1994) ≈£L&Ü Á|üy˚•ø£ sêC≤´+>∑ eTÚ*ø£
dü«s¡÷|ü+˝À uÛ≤>∑+ nì düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒì∫Ã+~
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£qT düe]+#·e#êÃ :-
1973 πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ rs¡TŒ ‘·s¡Tyê‘· sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ sê»´+>∑eTT˝À
n+‘·sêƒ“¤>∑+ nq>± ª368μ ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêC≤´+>∑eTTqT düe]+#˚ n~Ûø±s¡eTT
bÕs¡¢yÓT+≥T ø£*– ñ+≥T+~
πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ πødüT rs¡TŒqT nqTdü]+∫ sêC≤´+>∑eTTqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe]ùdÔ Ä
dües¡D sêC≤´+>∑ eTÚ*ø£ \ø£åHê\≈£î ˝Àã&ç ñ+&Ü\ì ù|s=ÿqï~

42 e sêC≤´+>∑ dües¡ÿ #·≥ºeTT 1976 Á|üø±s¡+ ªªdü«s¡DYdæ+>¥μμ ø£$T{° dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î
düe]+∫ kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø£, düeTÁ>∑‘· nH˚ eT÷&ÉT |ü<ë\qT q÷‘·q+>± #˚sêÃs¡T

1976 ‘·sê«‘· eT[fl düe]+#·˝Ò<äT
>∑eTìø£: 1976 ≈£î |üPs¡«+ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« dü«s¡÷|ü+ nq>± kÕs¡«uÛÖeT, Á|üC≤kÕ«eT´,
>∑D‘·+Á‘· sê»´+
1976 ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« dü«s¡÷|ü+, nq>± kÕs¡«uÛÖeT,kÕeTýê<ä ˝ÖøÏø£,
Á|üC≤kÕ«eT´, >∑D‘·+Á‘· sê»éTT

sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£≈£î Áù|s¡D (or) dü÷Œ]Ô :-
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À ÁøÏ+~ $|ü¢eeTT\ <ë«sê
dü÷Œ]Ô (or) Áù|s¡D bı+~q~

Áô|ò+∫ $|ü¢eeTT `ùd«#·Ã,düe÷q‘·«eTT, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+
s¡cÕ´ $|ü¢eeTT `kÕ+|òæTø£, Ä]Δø£, sê»ø°j·T Hê´j·TeTT
nyÓT]ø± $|ü¢eeTT `sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£, *œ‘· sêC≤´+>∑eTT
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ÁbÕeTTK´‘·:-

Dr. B.Rn+uÒ<äÿsY, »dæºdt Væ≤<äj·T‘·T˝≤¢,|ü+&ç‘Y <∏äø£ÿsY <ëdt uÛ≤s¡Ze sêC≤´+>∑
Á|üy˚•ø£qT uÛ≤s¡‘· sê»´+>∑eTTq≈£î ªÁbÕD+ (or) Ä‘·àμ ˝≤+{Ï~ nì ù|s=ÿHêïs¡T
|ü+&ç‘Y <∏äø£ÿsY <ëdt uÛ≤s¡Ze ªsêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£μ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTTq≈£î
1. ã+>±s¡T ÄuÛÑs¡D+
2. ‘êfi¯+ #Ó$ ˝≤+{Ï~ nì ù|s=ÿHêïs¡T
HÓÁVüQ Á|üy˚•ø£qT ì•Ã‘·yÓTÆq rsêàq+ eT]j·TT Vü‰MT nHêïs¡T

Á|üy˚•ø£ nH˚~ uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´ >∑D‘·+Á‘êìøÏ sê»ø°j·T C≤‘·ø£+ —K.M eTT˙¸
ªm¬sïdtº u≤s¡ÿsYμ nH˚ sê»˙‹ XÊÁdüÔy˚‘·Ô sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ uÛ≤s¡‘· sê»´+>∑eTTq≈£î
Key note (eTTK´ >∑eTìø£) ˝≤+{Ï<äì ù|s=ÿHêïs¡T

ªªK.R u≤+uŸ yê˝≤μμ nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø£≥q ≈£î nyÓT]ø± sêC≤´+>±ìøÏ @
$<ÛäyÓTÆq dü+ã+<ÛäeTT ø£\<√ n<˚ $<ÛäyÓTÆq dü+ã+<ÛäeTT sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ uÛ≤s¡‘·
sê»´+>∑eTTq≈£î >∑\<äì ù|s=ÿHêï&ÉT
J.R •yêø˘ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£qT Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫ n<Ûä´j·Tq+
#˚j·Te#·TÃqì ù|s=ÿHêï&ÉT
1. n~Ûø±sêìøÏ eT÷\+
2. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« dü«s¡÷|ü+
3. uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T eédüú \ø£åéTT\T
4. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ÄyÓ÷~+∫ neT\T≈£î e∫Ãq ‘˚~
1.n~Ûø±s¡eTTq≈£î eT÷\+:-
uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTT˝À n~Ûø±s¡eTTq≈£î ª eT÷\eTTμ mes¡T nq>± sêC≤´+>∑eTT nì ns¡Δ+
ø±ì sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ q+<äT uÛ≤s¡‘· Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTT á sê»´+>∑eTTqT e÷≈£î y˚TeTT
düeT]Œ+#·T≈£î+≥THêïeTT nì ô|s=ÿqT≥ e\q uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTT˝À n~Ûø±s¡eTTq≈£î ªeT÷\eTTμ
mes¡T nq>± ªÁ|ü»\Tμ nì ns¡ΔeTT
2. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« dü«s¡÷|ü+:-
kÕs¡«uÛÖeT, kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø£, Á|üC≤kÕ«eT´, >∑D‘·+Á‘· sê»´+
a) ªkÕs¡«uÛÖeTμ:- nq>± düs¡« dü«‘·+Á‘·yÓTÆq nì ns¡Δ+ nq>± <˚oj·T+>±, $<˚•j·T+>±
eTqMT<ä eTqy˚T n‘·T´qï‘· n~Ûø±s¡+ ø£*–j·TT+&É≥+
b) kÕeTýê<ä nq>±:- <˚X¯eTT˝Àì C≤rj·T dü+|ü<äqT Á|ü»\ n+<ä] eT<Ûä´ |ü+∫ô|{Ïº
<Ûäìø£,ù|<ä\ eT<Ûä´ >∑\ kÕe÷´ìï ‘·–Z+#·≥eTT Ädæú Vü≤≈£îÿqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ C≤_‘ê qT+&ç
‘=\–+∫ ª»$T+<ësY $<ÛëqeTTμ qT s¡<äT› #˚dæ uÛÑ÷dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚j·T≥eTT
c) ª˝ÖøÏø£ sê»éTTμ nq>±:- eT‘· Á|üy˚Tj·T+ ˝Òì sê»éTT eT‘·r‘· sê»éTT sêC≤´ìøÏ
eT‘·eT+≥÷ ñ+&É<äT Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î n~Ûø±s¡ eT‘·eT+≥÷ ñ+&É<äT, Á|üuÛÑT‘·«eTT, Á|üuÛÑT‘·«
$<ë´\j·÷\˝ÀqT,Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+ bı+<˚ $<ë´\j·÷\˝ÀqT eT‘· uÀ<Ûäq\qT ìùw~kÕÔs¡T
Á|üuÛÑT‘·«+ nìï eT‘ê\≈£î düeT ÁbÕ‹ì<ÛäéTTqT, düeT ÁbÕ<Ûëq´‘·qT n+~düTÔ+~
>∑eTìø£:-n~Ûø±s¡ eT‘·+ ñqï sêC≤´\qT eT‘·kÕ«eT´ sê»éTT (or) Theocratic state
n+{≤s¡T. Ex:- bÕøÏkÕúHé

d) Á|üC≤kÕ«eTéTT nq>±:- nyÓT]ø± e÷J n<Ûä´≈£åî&ÉT nÁãVü≤+ *+ø£Hé n_ÛÁbÕj·T+˝À
ªªÁ|ü»\ jÓTTø£ÿ, Á|ü»\ #˚‘·, Á|üC≤ dü+πøåeTeTT ø=s¡≈£î mìïø£j˚T´ Á|üuÛÑT‘·«eTTμμ
Á|üC≤kÕ«eT´+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T:-
I. Á|ü‘·´ø£å
II. |üs√ø£å
Á|ü‘˚´ø£å Á|üC≤ kÕ«eTéTT nq>± Á|ü»\T |üuÛÑT‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|ü‘·´ø£å+>±
|üs¡ý˚øÏå+#·&ÉeTT Ex:- dæ«≥®sê¢+&é

|üs√ø£å Á|üC≤ kÕ«eTéTT nq>± Á|ü»\T Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ‘·eT Á|ü‹ì<ÛäT\
<ë«sê (|üs√ø£å+>±) |üs¡ý˚øÏå+#·&É+

Ex:- Á_≥Hé,nyÓT]ø±, ÁbòÕHé‡,uÛ≤s¡‘Y, yÓTT<ä\>∑Tq$
Á|ü|ü+#·+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n‹ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eTéTT
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée n‹ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯+ nyÓT]ø±
e) >∑D‘·+Á‘· sê»éTT nq>±:- ˇø£ <˚XÊ~ÛH˚‘· (or) sêC≤´~ÛH˚‘· Á|ü»\ #˚‘·, Á|ü‘·´ø£å eTT>±
>±ì ˝Ò<ë, |üs√ø£åeTT>± >±ì ˇø£ ìØí‘· ø±\eTTq≈£î mqTïø√ã&ÉT≥ Ex:-ÁbÕHé‡,nyÓT]ø±,uÛ≤s¡‘Y
yÓTT<ä\>∑Tq$
uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T eédüú \ø£åéTT\T:-
1. ùd«#·Ã¤
2. düe÷q‘·«eTT
3. kÂÁuÛ≤‘·è‘·«eTT
4. Hê´j·TeTT
kÂÁuÛ≤‘· ‘·«eTT nq>± k˛<äs¡ uÛ≤eeTT nq>± düe÷q Vü≤√<ëμ nì ns¡úeTT
>∑eTìø£:- kÂÁuÛ≤‘·è‘·«eTT nH˚ uÛ≤eqqT sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝À #˚sêÃ\ì Dr B.R n+uÒ<äÿsY
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT ÄyÓ÷~+∫ neT\T≈£î e∫Ãq ‘˚B:-
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT qT 26Nov 1949q ÄyÓ÷~+∫q~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT 26 »qe] 1950 q neT\T˝ÀìøÏ e∫Ãq~ n+<äT≈£î>∑\

ø±s¡DeTT ªdü+|üPs¡ÿ dü«sêCŸμ (or) |üPs¡í dü«sêCŸ nqT rsêàqeTT.
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq s√E sêC≤´+>∑+ Á|ü‹ô|’ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚dæqyês¡T
` sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é.
ªdü+|üPs¡í dü«s¡CŸμ nqT rsêàqeTTqT 1929 &çôd+ãsY 31 q ˝≤Vü≤√sY INC
düe÷y˚XÊ\˝À »eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T

eTs¡Tdü{Ï s√CÒ HÓÁVüQ »qe] 1st 1930 Á‹es¡í |ü‘êø±ìï m>∑Ts¡ y˚dæ »qe] 26
1930 dü+|üPs¡í dü«sêCŸ »s¡bÕ\Hêï&ÉT
dü+|üPs¡í dü«sêCŸ nqT rsêàqeTT »qe] 26-1930 q neT\T˝ÀìøÏ e∫Ãq~
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT s¡#·q≈£î 2 dü+,, 11 \ HÓ\\ 18 s√E\ düe÷j·T+ |ü{Ïºq~
uÛ≤s¡‘· sê»´+>∑eTTq≈£î 64 \ø£å\ s¡÷bÕj·T\T Ks¡TÃ #˚j·Tã&çq$
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ »qàdüú\+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ôd+Á≥˝Ÿ Vü‰˝Ÿ
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ s¡#·q≈£î yÓTT‘·ÔeTT 11 düe÷y˚X¯eTT\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq$
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ∫e] düe÷y˚X¯+ ªª24-01-1950μμ
∫e] düe÷y˚XÊìøÏ 284 eT+~ Vü‰»s¡T nj·÷´s¡T Ç<˚ s√Eq n<Ûä´≈£åî&ç>±
u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é qT |ü]wü‘·TÔ mqTï≈£î+~ (24-01-1950)

>∑eTìø£:- sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é ù|s¡TqT sêÁwüº|ü‹>± dü÷∫+∫q yês¡T ` HÓÁVüA, |üfÒ˝Ÿ
á s√EH˚ C≤rj·T ^‘·+, C≤rj·T π>j·T+ ¬s+&ç+{Ïì sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ÄyÓ÷~+∫q~
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔ 11 kÕs¡T¢, 165 s√E\ bÕ≥T düe÷y˚X¯yÓTÆ+~.

60 <˚XÊ\ sê»´+>±\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ+~.
n+<äTπø ◊esYC…ìï+>¥‡ eTq sêC≤´+>±ìï ªªns¡Te⁄\ eT÷≥>±μμ n_Ûe]í+#ês¡T.
Á|ü|ü+#· sêC≤´+>±\ìï{Ï˙ ø=\¢>={Ïº uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#êeTì
ù|s=ÿq&ÜìøÏ H˚qT >∑]«düTÔHêïqT nì n+uÒ<äÿsY ù|s=ÿHêïs¡T.

22 E˝…’ 1947q C≤rj·T |ü‘êø£eTTqT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ÄyÓ÷~+∫+~ C≤rj·T
|ü‘êø£ qeT÷Hê s¡÷|ü•*Œ |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´ áj·Tq AP ˝Àì eT∫©|ü≥ï+ ìyêdæ.

>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À C≤rj·T C…+&ÜqT Á|ü‹bÕ~+∫q~` Vü≤+kÕyÓTVü≤‘ê.
26 Nov 1949 Hê&ÉT sêC≤´+>∑eTTqT ÄyÓ÷~+∫q s√Eq neT\T˝ÀìøÏ e∫Ãq n+XÊ\T
1) bÂs¡dü‘·«eTT
2) mìïø£\T
3) sêÁwüº|ü‹ mìïø£, |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡eTT
4) ‘ê‘êÿ*ø£ bÕs¡¢yÓT+≥T
5) d”Œø£sY & &ç|üP´{Ï d”Œø£sY mìïø£
6) Á|üe÷D d”«ø±sê\T
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑+˝Àì $T–*q n+XÊ\T nìï 26-»qe] 1950 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ
e#êÃsTT
sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£≈£î #·≥º ã<ä›‘· ˝Ò<äT, Hê´j·Tã<ä›‘· ˝Ò<äT , Hê´j·T kÕúqeTT\ <ë«sê
Bìì neT\T #˚düTø√qT≥≈£î M\Tø±<äT

sêC≤´+>±\ s¡#·q≈£î |ü{Ïºq ø±\+:-
sê»´+ ù|s¡T ìã+<Ûäq\T sêC≤´+>∑ s¡#·q≈£î |ü{Ïºq ø±\+ $esê\T
U.S.A 7 25-05-1787 to 17-sep-1787 4 HÓ\\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
ÄÁùdº*j·÷ 128 March 1891 to July 1900 9 dü+e‘·‡sê\T
Ç+&çj·÷ 395 09-Dec-1946 to 26-Nov-1949 2 dü+ˆˆ 11 HÓ\\ 18 s√E\T
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥ºeTT q+<äT >∑\ ìã+<Ûäq\T 321, ôw&ÉT´˝Ÿ‡ 10

B.N sêe⁄ ∫‘·÷Ô sêC≤´+>∑eTT q+<äT >∑\ ìã+<Ûäq\T 240, ôw&ÉT´˝Ÿ‡ 13
n+uÒ<äÿsY ªeTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑eTT q+<äT >∑\ ìã+<Ûäq\T 315, ôw&ÉT´˝Ÿ‡ 8
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ eTTK´ \ø£åD≤\T :-

(A). *œ‘· sêC≤´+>∑eTT:-
sêC≤´+>∑eTT neT\T˝ÀøÏ e#˚Ã düeTj·÷ìøÏ, nq>± 1950 »qe] 26 Hê{ÏøÏ 395
Á|üø£s¡D\T 22 u≤>±\T, eT]j·TT 8 ôw&ÉT´˝Ÿ‡ ñ+&˚$ nsTT‘˚ Á|üdüTÔ‘·+ 465 Á|üø£s¡D\T, 25

u≤>±\T, 12 ôw&ÉT´fi¯ófl ñHêïsTT
M{Ï dü+K´ ø±˝≤qT>∑TD+>± e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~
1. <äè&ÛÉ, n<äè&ÛÉ sêC≤´+>∑ \ø£åD≤\ dü$Tà[‘·+ :-

kÕ<Ûës¡D+>± düe÷K´ eédüú\≈£î <äè&ÛÉ sêC≤´+>∑+ ñ+≥T+~, ø±ì uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+
<äè&ÛÉ, n<äè&ÛÉ \ø£åD≤\ düy˚Tàfi¯q+, sêC≤´+>∑ Á|üø£s¡D 368 Á|üø±s¡+ ø=ìï n+XÊ\qT 2/3 e+‘·T
yÓTC≤]{Ï‘√ eT]j·TT sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ ÄyÓ÷<ä+‘√ düe]kÕÔs¡T,ø£qTø£ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ á
\ø£åD≤\ dü$Tà[‘·+ nì #Ó|üŒe#·TÃ, nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì m≈£îÿe Á|üø£s¡D\qT 2/3
e+‘·T˝À e÷Á‘·y˚T düe]+#·>∑\s¡T
2. bÕs¡¢yÓT+≥] Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+:-
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ πø+Á<ä+˝Àq÷, sêÁwüº+\˝ÀqT ªªyÓdtº $TìdüºsYμμ ‘·s¡Vü≤ bÕs¡¢yÓT+≥T
Á|üuÛÑT‘ê«\qT @s¡Œs¡∫+~, πø+Á<ä+˝À sêÁwüº|ü‹, sêÁwüº+˝À >∑es¡ïsY HêeTe÷Á‘· ø±s¡´ìs¡«
Vü≤D≤~Ûø±s¡T\T ø±>±, πø+Á<ä+˝À Á|ü<Ûëq eT+Á‹ Hêj·Tø£‘·«+ ˝Àì eT+Á‹es¡Z+, sêÁwüº+˝À
eTTKéT+Á‹ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì eT+Á‹ es¡Z+ yêdüÔe ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±sê\T ø£*– ñ+{≤sTT
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T:-
nyÓT]ø± sêC≤´+>∑+ e÷~]>±H˚ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À 3 e uÛ≤>∑+˝À 12 qT+∫ 35 es¡≈£î >∑\
Á|üø£s¡D˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT bı+<äT|ü]#ês¡T, eTÚ*ø£ sêC≤´+>∑+˝À 7 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T ñ+&˚$
44 e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê 1978˝À ÄdæÔ Vü≤≈£îÿqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ C≤_‘ê qT+&ç
‘=\–+#ês¡T, ø£qTø£ Á|üdüTÔ‘·+ 6 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ˝Ò ñHêïsTT.

n$:-
1. düe÷q‘·« Vü≤≈£îÿ (Article 14-18)
2. kÕ«‘·+Á‘·´ Vü≤≈£îÿ (19-22)
3. |”&ÉHêìï ìs√~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ (23 & 24)
4. eT‘· kÕ«‘·Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ(25-28)
5. $<ë´ kÕ+düÿ ‹ø£ Vü≤≈£îÿ (29-30)
6. sêC≤´+>∑ |ü]s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ (Article 32)
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T Á|üuÛÑT‘·« ìs¡ù|ø£å n~Ûø±sê\ô|’ |ü]$T‘·T\T sêC≤´+>∑ Wq‘·´ìøÏ,
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìøÏ eT<Ûä´ düeT‘Í˝≤´ìøÏ ì<äs¡Ùq+>± á Vü≤≈£îÿ\T ñ+{≤sTT .

44 e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1978 ˝À ÄdæúVü≤≈£îÿqT ‘=\–+#·&É+ »]–+~.
Á|ü»\T ø±ì Á|üuÛÑT‘·«+ ø±ì bÂs¡T\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–ùdÔ düTÁ|”+ø√s¡Tº
32 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT ôV’≤ø√s¡Tº 226 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT 5s¡ø±\ ]≥¢qT C≤]

#˚kÕÔsTT.
1. ôV≤_j·THé ø±s¡Œdt
2. e÷+&ÉeTdt
3. ÁbıVæ≤_wüHé
4. ôd]¸jÓ÷s¡]
5. ø√yê¬s+{À
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T-‘ê‘êÿ*ø£ s¡<äT›:-
sêÁwüº|ü‹ 352 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT (u≤Vü≤´)
19e ìã+<Ûäq ˝Àì 6 kÕ«‘·+Á‘·éTT\˝À ‘·ø£åDy˚T s¡<äT› #˚j·Tã&É‘êsTT
1978 ø£+fÒ eTT+<äT nìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T s¡<äT› nj˚T´$
>∑eTìø£:-44 e sê,, dü,, #·≥º+ 1978 <ë«sê 20,21 ìã+<Ûäq\qT s¡<äT› #˚j·T≈£î+&Ü
dües¡D #˚XÊs¡T
kÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥T e\q @s¡Œ&çq n+‘·s¡Z‘· n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ düeTj·T+˝À 19 e
ìã+<Ûäq ˝Àì ùd«#·Ã\ ô|’ |ü]$T‘·T\T $~Û+#·sê<äT ~ìï 44 sê,, dü,, #·≥º+ 1978
<ë«sê #˚sêÃs¡T
352 n~Ûø£s¡D+ Á|üø±s¡+ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT 17 e ìã+<Ûäq ˝Àì
n+≥sêì‘·q+, nÁdüŒX¯´‘·, 23 ìã+<Ûäq˝Àì u≤ìdü‘·«+,yÓ{Ïº #êøÏ],eTqTwüß\ nÁø£eT

s¡yêD, 24ìã+<Ûäq˝Àì u≤\ ø±]àø£ eédüúqT ìùw~Û+#˚ Vü≤≈£îÿqT s¡<äT› #˚j·TT≥≈£î
neø±X¯+ ˝Ò<äT
$T–*q ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ìï+{Ïì ‘ê‘êÿ*ø£+>± s¡<äT› #˚ôd n~Ûø±s¡+ ˝Ò<ë ì\T|ü⁄<ä\
#˚ôd n~Ûø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹øÏ ñ+≥T+~ nsTT‘˚ Ä ‘ê‘êÿ*ø£ s¡<äT›qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ 2/3
e+‘·T yÓTC≤]{Ï‘√ 1 HÓ\ ˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~+#ê* ˝Ò<ë Ä _\T¢ #Ó\¢<äT
>∑eTìø£:- Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 3 kÕs¡T¢ (1962,1971,1975) n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#·>± ˇø£
kÕ] ≈£L&Ü ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT s¡<äT› #˚j·T˝Ò<äT
4. ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T:-
eTÚ*ø£ sêC≤´+>∑+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\ Á|ükÕÔeq ˝Ò<äT,nsTT‘˚ 1976 ˝À 42 e
sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ <ë«sê uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì 4(a) uÛ≤>∑+˝Àì 51A n~Ûø£s¡D
˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\qT bı+<äT|ü]#ês¡T Ä ‘·sê«‘· 86 e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+
(2002) <ë«sê eTs=ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $~Ûì ≈£î&Ü #˚sêÃs¡T, Bì‘√ M{Ï dü+K´ 11 ≈£î
#˚]+~
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\qT ªªdü«s¡DY dæ+>¥μμ ø£$T{° dü÷#·qy˚Ts¡≈£î bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\ |ü]‹s¡T dü$TøÏå+#·&ÜìøÏ 1998 ˝À »>∑~wt X¯s¡DY n<Ûä´ø£å‘·q ªªes¡àμμ
ø£$T{° y˚j·T&É+ »]–+~.

>∑eTìø£:-ªªes¡àμμ ø£$T{° ‘·q ìy˚~ø£qT 1999 ˝À düeT]Œ+∫+~
5. Ä<˚•ø£ ìj·÷e÷\T:-
4e uÛ≤>∑+˝À 36 qT+∫ 51 es¡≈£î >∑\ Á|üø£s¡D \˝À Ä<˚•ø£ ìj·Te÷\qT
bı+<äT|ü]#ês¡T, Ç$ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝À >∑\ ñqï‘· Ä<äsêÙ\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ

πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î Ç∫Ãq e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T M{Ï eTTK´ ñ<˚›X¯´+
kÕeTýê<ä ‘·s¡Vü‰ düe÷C≤ìï kÕú|æ+#·&É+ ◊‘˚ á ìj·Te÷\≈£î Hê´j·T dü+s¡ø£åD ˝Ò<äT
Ä<˚X¯ø£ dü÷Á‘ê\qT M P X¯s¡à 3 s¡ø±\T>± eØZø£]+#ê&ÉT
1. kÕeTýê<ä
2. >±+<Û˚j·T yê<ä
3. ñ<ës¡ yê<ä
6. kÕs¡«»˙j·T ejÓ÷»q z≥TVü≤≈£îÿ:-
1907˝À @s¡Œ&çq sêj·T˝Ÿ ø£$TwüHé kÕúìø£ dü+düú\ mìïø£\ dü+<äs¡“¤+>± z≥T Vü≤≈£îÿô|’
#˚dæq dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î 1909 #·≥º+ <ë«sê z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#ês¡T.
1952 kÕ<Ûës¡D mìïø£\ dü+<äs¡“¤+>± uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\+<ä]øÏ ≈£î\, eT‘·, es¡Z, uÛ≤wü
ÁbÕ+‘·, ÄdæÔ, *+>∑ $eø£å‘·\T, ˝Ò≈£î+&Ü ejÓ÷»qT\+<ä]øÏ Á|üø£s¡D 326 Á|üø±s¡+ z≥TVü≤≈£îÿ
ø£*Œ+#ês¡T.

sêC≤´+>∑+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT z≥TVü≤≈£îÿ ≈£î ns¡Ω‘·>± 21 @fi¯ófl ñ+&É>± 1988˝À
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìøÏ #˚dæq 61 e dües¡D #·≥º+ <ë«sê z≥s¡¢ ø£˙dü ejÓ÷|ü]$T‹ì 18 @fi¯fl≈£î
‘·–Z+#ês¡T
7. n~Ûø±s¡ $uÛÑ»q:-
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ <˚XÊìï ªªsêÁcÕº\ j·T÷ìj·THéμμ nì Á|üø£{Ï+∫q|üŒ{Ïø° n~Ûø±sê\
|ü+|æDÏ sêC≤´+>∑ |üs¡+>± »]–+~, n~Ûø±sê\qT 3 C≤_‘ê\ øÏ+<ä $uÛÑõ+∫+~
n$:-πø+Á<ä C≤_‘ê, sêÁwüº C≤_‘ê, ñeTà&ç C≤_‘ê
8. ~«düuÛ≤ $<Ûëq:-
sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ πø+Á<ä bÕs¡¢yÓT+≥T ~«düuÛ≤$<ÛëHêìï ø£*– ñ+~, bÕs¡¢yÓT+≥T˝À
~>∑Te düuÛÑqT ˝Àø˘düuÛÑ, m>∑Te düuÛÑqT sê»´düuÛÑ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
sêÁwüº+˝À ~>∑Te düuÛÑqT ªª $<Ûëq düuÛÑμμ nì m>∑Te düuÛÑqT ªª$<Ûëq |ü]wü‘Y ªª nì
n+{≤s¡T

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
πø+Á<ä ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£ XÊK

sêÁwüº|ü‹
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì 5e uÛ≤>∑eTT 1e n<ä´j·TeTT 52`62 es¡≈£î ìã+<Ûäq\T sêÁwüº|ü‹
ìsêàD+ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
52e ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ sêÁwüº|ü‹ ñ+{≤s¡T.
53e ìã+<Ûäq
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ dü+düú ø±s¡´ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±sê\T sêÁwüº|ü‹øÏ dü+Áø£$TkÕÔsTT.
sêÁwüº|ü‹ Ä n~Ûø±s¡eTT\qT ‘êqT dü«j·T+>± >±˙ ˝Ò<ë ÁøÏ+~ n~ø±s¡T\ <ë«sê >±ì
#Ó˝≤sTT+#·e#·TÃ
nq>± sêÁwüº|ü‹ sêC≤´+>∑ ]‘ê´ Á|ü<Ûëq ø±s¡´ìsê«Vü≤D≤~Ûø±].
sêC≤´+>∑ n~ÛH˚‘·.
<˚XÊ~ÛH˚‘·.
<˚X¯ Á|ü<∏äeT bÂs¡T&ÉT.
>∑eTìø£ 74(1) ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sê¿wüº|ü‹ ‘·q ø±s¡´ ìsê«Vü≤D≤~Ûø±sê\qT $ìjÓ÷–+#·&É+˝À
dü\Vü‰ düVü≤ø±s¡+ ø=s¡≈£î Á|ü<Ûëì n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ eT+Á‹ eT+&É* ñ+≥T+~.
nq>± sêÁwüº|ü‹ HêeTe÷Á‘·|ü⁄ ø±s¡´ ìsê«Vü≤D≤~Ûø±]. Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É*
yêdüÔe ø±s¡´ ìsê«Vü≤D≤~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+{≤s¡T. n+<äTπø sêÁwüº|ü‹ì s¡ã“s¡T kÕº+|ü⁄>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T.
sêÁwüº|ü‹ Vü≤√<ë
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘·«eTTqT n+~düTÔqï~.
á bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î e÷‘·èø£ ` Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT Á_{Ïwt sêDÏ ˝Ò<ë sêE Vü≤√<ëqT uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹øÏ Á|ükÕ~+∫q~.
sêÁwüº|ü‹ $#·ø£åD≤~Ûø±sê\T
˝Àø£düuÛÑ˝À @ bÕØºøÏ düŒwüºyÓTÆq yÓTC≤Øº sêì dü+<äs¡“+˝À Á|ü<Ûëì ìj·÷eTø£+˝À sêÁwüº|ü‹
$#·ø£åD≤~Ûø±sê\qT ø£*– ñHêïs¡T.

ñ<ë :
1979˝À »q‘ê Á|ü<Ûëì yÓTTsêØ® <˚XÊjYT n$XÊ«dü rsêàD+˝À ‘·q |ü<ä$ì ø√˝ÀŒe&É+‘√
‘·q |ü<ä$øÏ sêJHêe÷ #˚j·T&É+‘√ ˝Àø£düuÛÑ˝À @ bÕØºøÏ düŒwüºyÓTÆq yÓTC≤Øº ˝Òì dü+<äs¡“+˝À
sêÁwüº|ü‹ ˙\+ dü+Je¬s&ç¶, #·s¡DYdæ+>¥qT Á|ü<Ûëì>± ìj·T$T+#ês¡T.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˇø£ _\T¢qT s¡÷bı+~+∫ 111 ìã+<äq Á|üø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<äeTTq≈£î
|ü+|æq|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº|ü‹ Ä _\T¢qT ˇø£kÕ] |ü⁄q|ü]o\q≈£î |ü+|üe#·TÃ. Bìì sêÁwüº|ü‹
$#·ø£åD≤~Ûø±s¡+>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
54e ìã+<Ûäq
sêÁwüº|ü‹ mìïø£
sêÁwüº|ü‹ mìïø£ |üs√ø£å |ü<ä›‹ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
sêÁwüº|ü‹ mìïø£qT mìïø£\ dü+|òüT+ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
mìïø£\ dü+|òüT+ sêÁwüº|ü‹ mìïø£ ìs¡«Vü≤D≈£î ]≥]ï+>¥ n~Ûø±]>± ˇø£kÕ] ˝Àø£düuÛÑ

ôdÁø£≥Ø »qs¡˝ŸqT eTs√ø£kÕ] sê»´düuÛÑ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝ŸqT ìj·÷eTø£+ #˚düTÔqï~.
>∑eTìø£ 1 :
14e sêÁwüº|ü‹ Á|üDuŸ eTTKØ® mìïø£\ dü+<äs¡“+˝À sê»´düuÛÑ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ $y˚ø˘
≈£îe÷sY n–ïVü≤√Á‹ ]≥]ï+>¥ n~Ûø±]>± eéVü≤]+#ês¡T.
>∑eTìø£ 2 :
yÓTT<ä{Ï sêÁwüº|ü‹ mìïø£≈£î ]≥]ï+>¥ n~Ûø±]>± ˝Àø˘düuÛÑ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ ªªMN øö˝Ÿμμ
eéVü≤]+#ês¡T.
>∑eTìø£ 3 :
@¬ø’ø£ eTVæ≤fi¯ sêÁwüº|ü‹ Á|ü‹uÛ≤ bÕ{Ï˝Ÿ mìïø£ ø=s¡≈£î ˝Àø˘düuÛÑ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ ªªPDT Ä#ê] μμ
]≥]ï+>¥ n~Ûø±]>± |üì #˚XÊs¡T.
sêÁwüº|ü‹ì m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒJ (mìïø£\ >∑D+ ˝Ò<ë ìjÓ÷»ø£ >∑D+) mìïø£ #˚düTÔ+~.
m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒCŸ q+<ä* düuÛÑT´\T

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·T düuÛÑ\≈£î mìïø£sTTq düuÛÑT´\T
sêÁwüº $<Ûëq düuÛÑ≈£î mìïø£sTTq düuÛÑT´\T.
70e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1992 Á|üø±s¡eTT &Ûç©¢`|ü⁄<äT#ÓÃ] nôd+;¢\≈£î mìïø£sTTq

düuÛÑT´\T, sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T.
>∑eTìø£ : 1995 pHé 1 qT+∫ neT\T. Ms¡T yÓTT<ä≥>± 1997˝À »]–q sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢
z≥T y˚XÊs¡T.

sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ bÕ˝§Zqì düuÛÑT´\T
˝Àø˘düuÛÑ˝Àì Ç<ä›s¡T Ä+>√¢ Ç+&çj·TqT¢.
sê»´düuÛÑ˝Àì 12 eT+~ $•wüº e´≈£îÔ\T.
Á|ü‹ sêÁwüº nôd+;¢˝Àì ˇø£ Ä+>√¢ Ç+&çj·THé.
<˚X¯+˝Àì $<Ûëq |ü]wü‘Y düuÛÑT´\+<äs¡T.
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\ Á|ü‹ì<ÛäT\T
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ m+|æ, m+m˝Ÿm\T ø£∫Ã‘·+>± z≥T y˚j·÷\H˚ ìã+<Ûäq ˝Ò<äT. n˝≤π>
@ sê»ø°j·T bÕØº ≈£L&Ü düuÛÑT´\≈£î |òü˝≤Hê nuÛÑ´]úπø z≥T y˚j·÷\ì $|t C≤Ø #˚j·Tsê<äT. bÕØº
|òæsêsTT+|ü⁄\ #·≥º+ BìøÏ e]Ô+#·<äT.
55e ìã+<Ûäq
sêÁwüº|ü‹ mìïø£ $<ÛëqeTT
sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T sêÁwüº|ü‹ mìïø£, mìïø£ $<ÛëqeTTqT ◊sê¢+&é sêC≤´+>∑eTT qT+&ç
Á>∑Væ≤+#ês¡T.
sêÁwüº|ü‹ì m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒCŸ HÓ’wüŒ‹Ôø£ ÁbÕ‹ì<ä´ ˇø£ z≥T ã~© |ü<ä›‹ <ë«sê mìïø£
#˚düTÔ+~.
mHé.>√bÕ\kÕ«$T nj·T´+>±sY sêÁwüº|ü‹ mìïø£ $<ÛëqeTTq≈£î sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n<Ûä´ø£å ‘·s¡Vü‰ Á|üuÛÑT‘ê«ìï Á|ü‹bÕ~+∫q~ ` ¬ø{Ï cÕ
sêÁwüº|ü‹ì Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹q mqTïø√yê\ì dü÷∫+∫q~` ôV≤#Y$ ø±eT‘Y, ¬ø{Ï cÕ
sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ m+m˝Ÿm z≥T $\Te dü÷Á‘·eTT.

Ä sêÁwüº »HêuÛ≤
m+m˝Ÿm z≥T $\Te R ™1000
$<Ûëq düuÛÑ≈£î mìïø£sTTq yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\ dü+K´
sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ m+|æ z≥T $\Te dü÷Á‘·eTT
<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ m+m˝Ÿm\ z≥T $\Te

m+|æ z≥T $\Te R
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î mìïø£sTTq düuÛÑT´\ dü+K´
mìïø£˝À¢ b˛˝…’ #Ó\T¢u≤≥>∑T yÓTT‘·Ô+ z≥¢ dü+K´

ø√{≤ R G1
2

z≥T ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ |ü<äΔ‹ì sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À Á|ü‹bÕ~+∫q yês¡T ` n+uÒ<äÿsY, HÓÁVüA
>∑eTìø£ :
14e sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ n‘·´~Ûø£ z≥T $\Te ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ (208), ‘·≈£îÿe dæø°ÿ 07,
ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (148) Á|üdüTÔ‘·+ @|æ 158, ‘Ó\+>±D 133 ñ+&=#·Ãì n+#·Hê.
2012˝À m+|æ z≥T $\Te 708.
<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ m+m˝Ÿm\T 4120

m+|æ\T 776
yÓTT‘·Ô+ z≥s¡T¢ 4,896
b˛\sTTq$ 4,659
#Ó\¢ì$ 81
2012˝À Á|üDuŸ eTTKØ®øÏ 69.3 XÊ‘·+, |æm dü+>±à≈£î 30.7 XÊ‘·+ z≥¢ #=|ü⁄Œq <äø±ÿsTT.
56e ìã+<Ûäq
sêÁwüº|ü‹ |ü<äM ø±\+
sêÁwüº|ü‹ |ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
ˇø£ y˚fi¯ sêÁwüº|ü‹ sêJHêe÷ #˚j·T<ä*ùdÔ sêJHêe÷qT ñ|üsêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
>∑eTìø£ : ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<äM U≤∞ ñ+fÒ düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]ÔøÏ Çyê«*. n~ ≈£L&Ü
U≤∞ ñ+fÒ d”ìj·TsY Hê´j·TeT÷]ÔøÏ sêJHêe÷ |üÁ‘êìï düeT]Œ+#ê*.
Ä $wüj·÷ìï sêÁwüº|ü‹ ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
Ä dü+<äs¡“+>± ñ|üsêÁwüº|ü‹ ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± eéVü≤]kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ sêJHêe÷ ˝ÒU≤qT ñ|üsêÁwüº|ü‹ n+<äT≈£îqï yÓ+≥H˚ Ä $wüj·÷ìï d”Œø£sY≈£î

‘Ó*j·TCÒj·÷*.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± 6 HÓ\\≈£î $T+∫ eéVü≤]+#·sê<äT.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ ¬s+&ÉT |ü<äTe⁄\T U≤∞ @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT Ä dü+øå√uÛ≤ìï n~Û>∑$T+#·

&ÜìøÏ πø+Á<ä+ ªªsêÁwüº|ü‹ u≤<Ûä´‘· ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 1969ìμμ ÄyÓ÷~+∫+~. á #·≥º+ Á|üø±s¡+
¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T U≤∞ @s¡Œ&ç‘˚ düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq ˝Ò<ë d”ìj·TsY Hê´j·TeT÷]Ô >±ì sêÁwüº|ü‹ $<ÛäT\T
ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.
ñ<ë: Væ≤<ëj·T‘·T˝≤¢.
sêÁwüº|ü‹ |ü<äM U≤∞ @s¡Œ&˚ dü+<äsê“¤\T :

sêJHêe÷ #˚j·T&É+

‘=\–+#·ã&É≥+
eTs¡DÏ+#·ã&É≥+
Bs¡Èø±*ø£ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ ndü«düú≈£î >∑T] ø±e&É+
57e ìã+<Ûäq :
ˇø£ e´øÏÔ sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$ì mìï kÕs¡T¢ nsTTHê #˚|ü≥ºe#·TÃ
á ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT ˇø£ e´øÏÔ sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$ì mìïkÕs¡T¢ nsTTHê #˚|ü≥ºe#·TÃ. nsTT‘˚
2 kÕs¡T¢ e÷Á‘·y˚T sêÁwüº|ü‹>± eéVü≤]+#ê\H˚~ ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T+.
á kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï ‘=\T‘· u≤ãT sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹>± 2 ø£+fÒ m≈£îÿe kÕs¡T¢ ñ+&Ésê<äT nH˚ sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢qT sê»´düuÛÑ˝À
uÛÑ÷ù|wt >∑TbÕÔ 1961˝À Á|ü‹bÕ~ùdÔ n|üŒ{Ï Á|ü<Ûëì HÓÁVüQ BìøÏ H˚qT n+^ø£]düTÔHêï BìøÏ dües¡D
nedüs¡+ ˝Ò<äì ù|s=ÿHêïs¡T. BH˚ï sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é kÕ+Á|ü<ëj·T+>± ø=qkÕ–+#ês¡T.
58e ìã+<Ûäq :
ns¡Ω‘·\T
1. uÛ≤s¡rj·T bÂs¡dü‘·«+ ø£*– ñ+&Ée˝…qT.
2. 35 dü+e‘·‡sê\T ì+&ç ñ+&Ée˝…qT.
3. ˝Àø£düuÛÑ mìïø££≈£î ø±yê*‡q ns¡Ω‘·\T ñ+&Ée˝…qT.
59e ìã+<Ûäq :
nqs¡Ω‘·\T, wüs¡‘·T\T, J‘·uÛÑ‘ê´\T
πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\˝À Ä<ëj·T+ e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑+˝À ñ+&Ésê<äT.
(Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T K∫Ã‘·+>± sêJHêe÷ #˚j·÷*).
myÓTà˝Ò´, myÓTà©‡, m+|”>± ñ+&Ésê<äT. ñqï≥¢sTT‘˚ sêJHêe÷ #˚j·÷*. #˚j·Tq≥¢sTT‘˚
sêÁwüº|ü‹>± Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚dæq ‘·ø£åDy˚T Ä |ü<äe⁄\T s¡<äT› ne⁄‘êsTT. (Ms¡T sêJHêe÷
#˚j·T≈£î+&ÜH˚ b˛{° #˚j·Te#·TÃqT).
wüs¡‘·T\T
1997 sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£\ dües¡D #·≥º+ Á|üø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$øÏ b˛{Ï #˚ùd
nuÛÑ´]ú ÁøÏ+~ wüs¡‘·T\qT |üP]+#ê*.

m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒJ˝Àì 50 eT+~ düuÛÑT´\T n‘·ì mìïø£qT Á|ü‹bÕ~+#ê*.
eTs√ 50 eT+~ ã\|üsêÃ*.
Hê$TH˚wüHé |üÁ‘·+ »‘·≈£î s¡÷.15000 &çbÕõ{Ÿ #Ó*¢+#ê*. (ÄsY_◊˝À)
sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À b˛˝…’ #Ó\T¢u≤≥>∑T yÓTT‘·Ô+ z≥¢˝À 1/6e e+‘·T z≥T¢ sêq≥¢sTT‘˚
<Ûäsêe‘·T (&çbÕõ{Ÿ) ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
J‘·uÛÑ‘·éTT\T
sêÁwüº|ü‹ HÓ\dü] y˚‘·q+ s¡÷.1,50,000
|ü<äM $s¡eTD ‘·sê«‘· dü+e‘·‡s¡eTT≈£î 9 \ø£å\‘√ bÕ≥T ñ∫‘· ìyêdüdüú\ kÂø£s¡´+, ñ∫‘·
yÓ’<ä´ edü‹, ñ∫‘· Á|üj·÷D kÂø£s¡´+, e´øÏÔ>∑‘· dæã“+~.
Á|üj·÷D≤\≈£î, dæã“+~ y˚‘·Hê\≈£î, ‘êqT dü«j·T+>± n+~+#˚ düVü‰j·Tø£ Á>±+{Ÿ\≈£î
$+<äT\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT s¡÷.22.5 ø√≥T¢.
á J‘·uÛÑ‘·éTT\qT n‘·qT ‘·q Ä<Ûä«s¡´+˝Àì 266 (1) ìã+<äq Á|üø±s¡eTT uÛ≤s¡‘·
dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç d”«ø£]kÕÔs¡T.
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ñ+&É<äT.
J‘· uÛÑ‘·éTT\≈£î sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~.
J‘·uÛÑ‘·éTT\T düe]+#·T n~Ûø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ñ+≥T+~.
<˚X¯+˝À n‹eèwæº, nHêeèwæº, n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ 267(1) Á|üø±s¡eTT

sêÁwüº|ü‹ Ä<Ûä«s¡´+˝À uÛ≤s¡‘· n|òüT+‘·Tø£|ü⁄ ì~Û ñ+≥T+~.
s¡÷.12 ø√≥¢ yÓT]‡&ÓCŸ u…+CŸ |ü⁄˝ŸeTHé >±sY¶ ø±s¡T, Á|üdüTÔ‘· sêÁwüº|ü‹ n~Ûø±]ø£ yêVü≤q+.
n~Ûø±]ø£ |üs¡´≥q¬ø’ sêÁwüº|ü‹ $ìjÓ÷–+#˚ $e÷Hêìï msTTsY Ç+&çj·÷ eHé (m◊dæ001)

n+{≤s¡T.
sêÁwüº|ü‹ Á|ü<Ûëq ìyêdü+ &Ûç©¢˝À ø£\<äT. Bìì sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHé n+{≤s¡T.
>∑‘·+˝À Bìï yÓ’dt Ø>∑˝Ÿ ˝≤&é® ˝Ò<ë yÓ’ÁkÕsTT ¬sdæ&Óì‡ nH˚yês¡T.
>∑eTìø£ : 1950 »qe] 26 qT+∫ sêÁwüº|ü‹ uÛÑeq+>± eéVü≤]düTÔHêïs¡T.

sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHêìï 1912˝À ìsêàD+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ 1929øÏ |üP]Ô nsTT´+~.
Bìï 1931˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
yÓTT<ä≥ Á|üy˚•+∫q yês¡T ˝≤sY¶ Ç]«Hé.
Ç~ 320 mø£sê˝À¢ 340 >∑<äT\‘√ $düÔ]+∫ ñ+~.
Á_{°wt yê] ø±\+˝À sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHéqT yÓ’dtØ>∑˝Ÿ ˝≤&é® nì |æ*#˚yês¡T.

kÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+ BìøÏªª˝≤{Ÿ kÕôV≤uŸ ø± <ä|üÔsYμμ nì |æ\#˚yês¡T
sêÁwüº|ü‹ Ç‘·s¡ ìyêkÕ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ¬s+&ÉT sêÁwüºeTT\˝À ø£\e⁄
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ `dæe÷¢ (y˚dü$ø±\+ ø√dü+)
‘Ó\+>±D ` ôV’≤<äsêu≤<é( o‘êø±\+ ø√dü+)
sêÁwüº|ü‹ Ç‘·s¡ ìyêkÕ\qT ªªsêÁwüº|ü‹ ì\j·T+μ n+{≤s¡T.
sêÁwüº|ü‘·T\≈£î e∫Ãq ø±qTø£\qT uÛÑÁ<ä|üs¡#·&ÜìøÏ ª‘√cÕU≤Hêμμ nH˚ >∑~ ñ+≥T+~
>∑eTìø£: sêÁwüº|ü‹ uÛÑeq+˝Àì <äsê“s¡T Vü‰˝Ÿ, nXÀø±Vü‰˝Ÿ, yÓTT|òüT˝Ÿ >±¬s¶Hé‡qT #·÷&É{≤ìøÏ dü+<äs¡Ù≈£î\≈£î
nqTeT‹kÕÔs¡T.
60e ìã+<Ûäq: |ü<äMÁ|üe÷D d”«ø±s¡eTT

sêÁwüº|ü‹ #˚‘· ªªdüTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôμμ |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.(
n‘·&ÉT \uÛÑ´+ø±ì |ü]dæú‘·T˝À¢ düTÁ|”+ø√s¡Tº Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷]Ô)
ª Á|üDuŸeTTKØ®μ nH˚ H˚qT sêÁwüº|ü‹>± ø=qkÕ–q+‘· ø±\+ªªuÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï >ös¡$düTÔ
dü+s¡øÏåkÕÔqTμμ <˚X¯ Á|ü»\ ÄX¯j·÷\≈£î, Äø±+ø£å\≈£î dü+πø‘ê\T>± ì\TkÕÔqì Á|üe÷D+
#˚kÕÔs¡T.
61e ìã+<Ûäq: sêÁwüº|ü‹ ‘=\–+|ü⁄

sêÁwüº|ü‹ ‘=\–+|ü⁄qT ªªeTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+μμ n+{≤s¡T
Bìì nyÓT]ø± qT+&ç Á>∑Væ≤+#ês¡T
sêÁwüº|ü‹ sêC≤´+>∑ e´‹πsø£ #·s¡´\≈£î bÕ\Œ&çq#√, |ü<ä$ qT+&ç ‘=\–+#·ã&ÉTqT.
sêÁwüº|ü‹ì ‘=\–+#˚ ªªeTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+μμqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\˝À @ düuÛÑ˝ÀHÓ’Hê

Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ. nsTT‘˚ Á|üy˚X¯ô|fÒº düuÛÑ˝À 1/4 e+‘·T dü+‘·ø±\‘√ 14 s√E\ eTT+<äT
H√{°düT‘√ sêÁwüº|ü‹øÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À 2/3 e+‘·T yÓTC≤Øº‘√ sêÁwüº|ü‹ì ‘=\–+#·e#·TÃ.
$eTs¡Ù:
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ düuÛÑT´\T eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+˝À bÕ˝§Zq&É+, sêÁwüº
XÊdüqdüuÛÑT´\≈£î eTVü‰_ÛjÓ÷>∑+˝À neø±X¯+ ˝Òø£b˛e&É+
>∑eTìø£: bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\˝Àì Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\T sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À bÕ˝§Zqs¡T ø±ì
eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ˇø£ÿ sêÁwüº|ü‹ ≈£L&Ü ‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT
πø+Á<ä eT+Á‹ esêZ\T ÁøÏ+~ sêÁwüº|ü‘·T\qT ‘=\–+#ê\ì Ä˝À#·q #˚XÊsTT.

1. 1969˝À $.$.–]
2. 1979˝À ˙\+ dü+Je¬s&ç¶
3. 1987˝À C≤„˙ C…’˝Ÿdæ+>¥
62e ìã+<Ûäq:
sêÁwüº|ü‹ |ü<äM $s¡eTD #˚ùd ˝Àù| ªªq÷‘·q sêÁwüº|ü‹μμ mìïø£ ø±yê*.
sêÁwüº|ü‹ |ü<äM $s¡eTD #˚ùd 15 s√E\ eTT+<äT sêÁwüº|ü‹ mìïø£\ ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ
q÷‘·q sêÁwüº|ü‹ mìïø£ ø±yê*.
71e ìã+<Ûäq: mìïø£\ |òæsê´<äT\T

sêÁwüº|ü‹ mìïø£\ |òæsê´<äT\qT düTÁ|”+ø√s¡Tº $#ê]düTÔ+~.
mìïø£\ eTT+<äT ø±≈£î+&Ü mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· sêÁwüº|ü‹ mìïø£\ |òæsê´<äT #˚j·÷*
mìïø£\ |òæsê´<äT #˚ùd ‹sêàD+ô|’ 20 eT+~ düuÛÑT´\ dü+‘·ø±\T+&Ü*.
mìïø£ »]–q s√E qT+&ç 30 s√E\ ˝À|ü⁄ |òæsê´<äT #˚j·÷*
m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒCŸ düuÛÑT´\T e÷Á‘·y˚T |òæsê´<äT #˚j·÷*
39e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+1975 Á|üø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ mìïø£ |òæsê´<äT\qT $#ê]+#˚
n~Ûø±sêìï düTÁ|”+ø√s¡Tº qT+&ç ‘=\–+∫ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î n+~+#ês¡T.
44e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1978 Á|üø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ n~Ûø±sêìï s¡<äT›#˚dæ ‹]–
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î n+~+#ês¡T.
361 ìã+<Ûäq:
sêÁwüº|ü‹ ‘·q |ü<äM $~Û ìs¡«Vü≤D˝À ìs¡«]Ô+∫q $<ÛäT\≈£î>±qT, @ Hê´j·TkÕúúHêìøÏ
»yêãT<ëØø±<äT. n‘·ìì n¬sdtº #˚j·Tsê<äT.
n‘·ìô|’ ÁøÏ$Tq˝Ÿ πødüT\T ô|≥ºsê<äT
ˇø£y˚fi¯ dæ$˝Ÿ <ëyê y˚j·÷\+fÒ 2 HÓ\\ eTT+<äT dü÷#·q #˚j·÷*
es¡Tdü Áø£eT+˝À sêÁwüº|ü‘·T\T:

1. &Ü. u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é(1950`52,1952`57) (;Vü‰sY) : Á|ü‘·´]ú ¬ø.{Ï.cÕ
2. &Ü. u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é (1957`62)
Væ≤+<ä÷ø√&é _\T¢ô|’ πø+Á<äeT+Á‹ eT+&É*‘√ $uÛÒ~+∫ _\T¢qT |ü⁄q:|ü]o\q¬ø’ yÓqøÏÿ |ü+bÕs¡T.
m≈£îÿekÕs¡T¢ düTÁ|”+ø√s¡Tº dü\Vü‰ rdüT≈£îqï sêÁwüº|ü‹
¬s+&ÉTkÕs¡T¢ mìïø£sTTqyês¡T, m≈£îÿe s√E\T(12dü+ˆˆ) |üì#˚dæq sêÁwüº|ü‹

n‘·´~Ûø£ yÓTC≤]{°‘√ ¬>\Tbı+~q sêÁwüº|ü‹(99.35%)
3. düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé(1962`67) (‘·$Tfi¯Hê&ÉT)
$<˚o sêj·Tu≤]>± ñ+&ç sêÁwüº|ü‹ nsTTq yÓTT<ä{Ï e´øÏÔ (s¡cÕ´)
#Ó’Hê j·TT<äΔ düeTj·T+˝À <˚X¯+˝À ‘=*kÕ]>± C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì(1962)

$~Û+#ês¡T.
kÕº*HéqT Ç+≥s¡÷« #˚dæq sêÁwüº|ü‹, ‘ê‹«≈£î&ÉT sêÁwüº|ü‹ nsTTq yÓTT<ä{ e´øÏÔ
4. C≤ø°sY VüQùd‡Hé (1967`69) (ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ)

»qàdüú\+: ôV’≤<äsêu≤<é
yÓTT<ä{Ï eTTdæ¢+ sêÁwüº|ü‹
|ü<ä$ eT<Ûä´˝À eTs¡DÏ+∫q ‘=* sêÁwüº|ü‹
‘·≈£îÿe ø±\+ |üì#˚dæq ‘=* sêÁwüº|ü‹
áj·Tq eTs¡D+‘√ ñ|üsêÁwüº|ü‹ $.$.–] ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± |üì#˚XÊs¡T.
$.$.–] sêJHêe÷ #˚j·T&É+‘√ sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T U≤∞ @s¡Œ&çq

dü+<äs¡“¤eTT>± ªªdüTÁ|”+ø√s¡Tºμμ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì#˚düTÔqï ªª»dæºdt Væ≤<ëj·T‘·T˝≤¢μμ
‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± |üì#˚XÊs¡T.
5. $.$.–] (1969`74) (ˇ]kÕ‡)
ø±]àø£ j·T÷ìj·THé ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñqï sêÁwüº|ü‹ (AITUC eékÕú|ü≈£î˝À¢ ˇø£s¡T)
1971˝À ã+>±¢<˚XŸ $wüj·T+>± bÕøÏkÕúHé‘√ j·TT<äΔ+ #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT <˚X¯+˝À C≤rj·T

n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+∫q ¬s+&Ée sêÁwüº|ü‹.
dü«‘·+Á‘· nuÛÑ´]ú>± mìï¬ø’q yÓTT<ä{Ï sêÁwüº|ü‹
‘·eT mìïø£ô|’ ‘·˝…‹Ôq $yê<ä+ô|’ düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î Vü‰»¬s’ ‘·q yê<äqqT $ì|æ+#·T≈£îqï e´øÏÔ` $.$. –]
n‹ ‘·≈£îÿe yÓTC≤]{°‘√ ¬>*∫q sêÁwüº|ü‹ (51%)
>∑eTìø£: ¬s+&Ée ÁbÕ<Ûëq´‘· ø√≥¢‘√ sêÁwüº|ü‹>± ¬>*∫q e´øÏÔ

6. |òüÁ≈£îB›Hé n© nVü≤à<é (1974`77) (nkÕ‡+)
n‘·´~Ûø£+>± Ä]¶HÓHé‡\T C≤Ø#˚dæq sêÁwüº|ü‹. n+<äTπø áj·Tq ø±\+˝ÀH˚ sêÁwüº|ü‹ s¡ã“s¡T
eTTÁ<ä nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~.
1975˝À C≤rj·T n‘·édüs¡|ü]dæú‹ì $~Û+∫q eT÷&Ée sêÁwüº|ü‹
¬s+&Ée eTTdæ¢+ sêÁwüº|ü‹
‘·≈£îÿe ø±\+ |üì#˚dæq ¬s+&Ée sêÁwüº|ü‹

áj·Tq eTs¡D+‘√ ñ|üsêÁwüº|ü‹>± |üì#˚düTÔqï _.&ç. C…{Ïº ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± |üì#˚XÊs¡T.
7. ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ (1977`82) ( @|”)
@ø£Áê+>± mìïø£sTTq sêÁwüº|ü‹
@|” qT+&ç mìï¬ø’q ‘=* sêÁwüº|ü‹
eTTKéT+Á‹, ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY>± |üì#˚dæq yÓTT<ä{Ï sêÁwüº|ü‹
8. C≤„ì C…’˝Ÿdæ+>¥ (1982`87) |ü+C≤uŸ
áj·Tq ø±\+˝À Ä|üπswüHé ã÷¢kÕºsY Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
yÓTT<ä{Ï dæ≈£îÿ sêÁwüº|ü‹
b˛düº˝Ÿ _\T¢ $wüj·T+>± bÕ¬ø{Ÿ ${À #˚dæq ‘=*yês¡T.(1986˝À 18 HÓ\\T)
9. yÓ+ø£Á{≤eTHé (1987`92( (‘·$Tfi¯Hê&ÉT)

q\T>∑Ts¡T Á|ü<ÛëqT\T>± $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
>∑eTìø£: sêJyé >±+BÛ, M|” dæ+>¥, #·+Á<äX‚KsY, |æ$ qs¡dæ+Vü‰àsêe⁄

n‘·´~Ûø£ Á|ü<ÛëqT\#˚ Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTT+∫qyês¡T(3)
>∑eTìø£: M|” dæ+>¥, #·+Á<äX‚KsY, |æ$ qs¡dæ+Vü‰àsêe⁄

10. X¯+ø£sY <äj·÷fiŸ X¯s¡à (1992`97) (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ)
sê»´düuÛÑ #ÛÓ’s¡àHé>± |üì#˚dæ sêÁwüº|ü‹ nsTTq ‘=*e´øÏÔ
11. πø.ÄsY. Hêsêj·TDHé (1997`2002( (πøs¡fi¯)

$<˚o sêj·Tu≤]>± ñ+&ç sêÁwüº|ü‹ nsTTq ¬s+&Ée e´øÏÔ
yÓTT<ä{Ï <ä[‘· sêÁwüº|ü‹

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ mìïø£˝À¢ z≥Ty˚dæq ‘=* sêÁwüº|ü‹
12. @.|”.C…. nãT›˝Ÿ ø£˝≤+(2002`07) (‘·$Tfi¯Hê&ÉT)

>∑eTìø£: Ç{°e\ y˚T|òü÷\j·÷ sê»<Ûëì wæ˝≤¢+>¥˝À 2015, E˝…’ 27q eTs¡DÏ+#ês¡T.
nôd+;¢ mìïø£˝À¢ z≥TVü≤≈£îÿqT $ìjÓ÷–+#·T≈£îqï yÓTT<ä{Ï sêÁwüº|ü‹
sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHéqT ªªÁ|üC≤<äsê“s¡Tμμ>± eT\∫q sêÁwüº|ü‹
13. Á|ü‹uÛ≤bÕ{Ï˝Ÿ( 2007`2012) ( eTVü‰sêÁwüº)

n‘·´~Ûø£ eT+~øÏ ø£åe÷_ø£å ô|{Ïºq sêÁwüº|ü‹(35 eT+~)

yÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi≤ sêÁwüº|ü‹
eTVü‰sêÁwüº˝Àì »\>±+ õ˝≤¢˝Àì q+~>±+ Á>±e÷ìøÏ #Ó+~qyês¡T
áyÓTô|’ b˛{°#˚dæq Á|ü‘·´]ú` uÛ…’sêyédæ+>¥ ôwø±e‘Y
n‘·´~Ûø£ <˚XÊ\T |üs¡´{Ï+∫q sêÁwüº|ü‹
sê»´düuÛÑ &ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé>± |üì#˚dæ sêÁwüº|ü‹ nsTTq @¬ø’ø£ e´øÏÔ
14. Á|üDuŸ eTTKØ®(|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ) (2012, E˝…’ qT+&ç)
sêÁwüº|ü‹ ø±ø£eTT+<äT |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ˝Àì C≤+–|üPsY ìjÓ÷»ø£esêZìøÏ ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´ì>±
ñHêïs¡T.
1969˝À ‘=*kÕ]>± sê»´düuÛÑ≈£î mìïø£
2004˝À ˝Àø˘düuÛÑ≈£î ‘=*kÕ] mìïø£
1973˝À πø+Á<äeT+Á‹>± Á|üe÷D d”«ø±s¡+
;s¡÷“yéT Á>±eT+˝À (1935) »ìà+#ês¡T.
eTTU≤´+XÊ\T :
ñ|üsêÁwüº|ü‹>± |üì#˚dæ sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$ì #˚|ü{Ïºqyês¡T
1. düπs«|ü*¢ sê<ÛëÁøÏwüíHé
2. C≤ø°sY VüQùd‡Hé
3. $.$.–]
4. yÓ+ø£Á{≤eTHé
5. X¯+ø£sY<äj·÷fiŸ X¯s¡à
6. ¬ø.ÄsY.Hêsêj·TDHé
sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$øÏ b˛{°|ü&çq eTVæ≤fi≤ nuÛÑ´s¡Tú\T:
1. düT$TÁ‘ê<˚$(1962)
2. >∑Ts¡T#·s¡DY øösY (1969)
3. ¬øô|ºHé \øÏåàôdVü≤>∑˝Ÿ (2002)
4. Á|ü‹uÛ≤bÕ{Ï˝Ÿ (2007)
ˇπø sêÁwüº+ qT+∫ sêÁwüº|ü‹ |ü<ä$ì d”«ø£]+∫q nuÛÑ´s¡Tú\T: ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
1. düπs«|ü*¢ sê<ÛëÁøÏwüºHé
2. ÄsY. yÓ+ø£Á{≤eTHé
3. nãT›˝Ÿ ø£˝≤+

>∑es¡ïsY>± |üì#˚dæq sêÁwüº|ü‘·T\T :
1. X¯+ø£sY <äj·÷fiŸ X¯s¡à
2. Á|ü‹uÛ≤ bÕ{Ï˝Ÿ
n‹ô|<ä› ej·TdüT‡˝À sêÁwüº|ü‹ nsTTq yês¡T` πø.ÄsY. Hêsêj·TDHé
n‹∫qï ej·TdüT‡˝À sêÁwüº|ü‹ nsTTqyês¡T ` ˙\+ dü+Je¬s&ç¶
CM >± |üì#˚dæq sêÁwüº|ü‘·T\T`˙\+ dü+Je¬s&ç¶, C≤„ì C…’˝Ÿdæ+>¥, X¯+ø£sY <äj·÷fiŸ X¯s¡à
@ sê»ø°j·T H˚|ü<∏ä´+ ˝Ò≈£î+&Ü sêÁwüº|ü‹ nsTTqyês¡T` @.|æ.C…. nãT›˝Ÿ ø£˝≤+

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |ü<ä$ $s¡eTD ‘·sê«‘· sêÁwüº|ü‹øÏ b˛{° #˚dæ
z&çb˛sTTq yês¡T ` ø√ø£ düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·s¡‘·ï bı+~q sêÁwüº|ü‘·T\T:

1. düπs«|ü*¢ sê<ÛëÁøÏwüºHé (1954)
2.sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é (1962)
3. C≤ø°sY VüQùd‡Hé (1963)
4. $.$.–]( 1975)
5. m.|æ.C… nãT›˝Ÿ ø£˝≤+(1997)

sêÁwüº|ü‹ kÕ<Ûës¡D n~Ûø±sê\T
53 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ <˚X¯+˝À Á|ü<Ûëq ø±s¡´ ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±].
74 (1) Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ ø±s¡´ ìsê«Vü≤D n~Ûø±s¡eTT\qT #Ó˝≤sTT+#·&É+˝À Á|ü<Ûëì
eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡+.
75(1) Á|üø±s¡+ Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*ì ø±s¡´ìs¡«Vü≤D ø√dü+ sêÁwüº|ü‹
ìj·T$TkÕÔs¡T.
sêÁwüº|ü‹ ìj·÷eTø£+ #˚ùd sêC≤´+>∑ ñqï‘· |ü<äe⁄\T

124 (2) Á|üø±s¡+ düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T
217 (1) Á|üø±s¡+ ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T.
155 Á|üø±s¡+ sêÁwüº >∑es¡ïs¡T¢
239 Á|üø±s¡+ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ ˝…|æºHÓ+{Ÿ >∑es¡ïs¡T¢, n&çàìÁùdº≥sY‡, N|òt ø£$Twüqs¡T¢.
&Ûç©¢, |ü⁄<äT#˚Ã] eTTKéT+Á‹, eT+Á‹eT+&É*.
76 Á|üø±s¡+ n{≤]ï »qs¡˝Ÿ.
148 Á|üø±s¡+ ø±>¥.
316 Á|üø±s¡+ j·TT|æmdtdæ #ÛÓ’s¡àHé eT]j·TT 8 eT+~ düuÛÑT´\T.
324 Á|üø±s¡+ NÛ|t m\ø£åHé ø£MTwüqsY eT]j·TT Ç<ä›s¡T n<äq|ü⁄ ø£$Twüqs¡T¢.
280 Á|üø±s¡+ Ä]Δø£ dü+|òüT+.
263 Á|üø±s¡+ n+‘·sêÁwüº eT+&É*.
344 Á|üø±s¡+ n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕ dü+|òüT+.
>∑eTìø£ : yÓTT<ä{Ï n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕ dü+|òüT+ n<Ûä´≈£åî&ÉT ` _ õ UÒsY.

338 Á|üø±s¡+ H˚wüq˝Ÿ mdtdæ ø£MTwüHé.
338 (m) Á|üø±s¡+ mdt{Ï ø£$TwüHé.
H˚wüq˝Ÿ VüQéTHé¬s’{Ÿ ø£MTwüHé.
312 Á|üø±s¡+ nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\T (Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ düØ«ôddt) (◊mmdt, ◊|æmdt, ◊m|òtmdt).
XÊdüq n~Ûø±sê\T
79 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ πø+Á<ä XÊdüq ìsêàD XÊK ñ+≥T+~.

<ëì ù|s¡T bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ nq>± sêÁwüº|ü‹G sê»´düuÛÑ G ˝Àø˘düuÛÑ
sêÁwüº|ü‹ì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À n+‘·sê“>∑eTT>± uÛ≤$kÕÔs¡T.
m+<äTø£q>± sêÁwüº|ü‹øÏ ÁøÏ+~ XÊdüq n~Ûø±sê\T ñ+{≤sTT.
111 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\T ÄyÓ÷~+∫q ˇø£ _\T¢qT sêÁwüº|ü‹
ÄyÓ÷<ä eTTÁ<ä y˚dæ #·≥ºã<ä›+ #˚kÕÔs¡T. ˝Ò<ë ˇø£ kÕ] |ü⁄q:|ü]o\q≈£î |ü+|üe#·TÃ. ˝Ò<ë
H=øÏÿ ô|≥ºe#·TÃ. (nq>± sêC≤´+>∑eTT sêÁwüº|ü‹ ˇø£ _\T¢qT m+‘·ø±\+ ˝À|ü⁄
ÄyÓ÷~+#ê\H˚ $wüj·TeTT ù|s=ÿq˝Ò<äT).
42 sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ (1976) Á|üø±s¡+ eT+Á‹eT+&É* ˝Ò<ë bÕs¡¢yÓT+{Ÿ |ü+|æq ˇø£
_\T¢ sêÁwüº|ü‹ K∫Ã‘·+>± ÄyÓ÷~+#ê*.
44 sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ (1978) Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ ˇø£ _\T¢qT ˇø£kÕ]
|ü⁄q:|ü]o\q≈£î |ü+|üe#·TÃ. Ä _\T¢qT |ü⁄q:|ü]o*+∫, |ü⁄q: |ü]o*+#êø£ ¬s+&Ée kÕ] Ä
_\T¢qT sêÁwüº|ü‹øÏ |ü+|æq|ü⁄Œ&ÉT K∫Ã‘·+>± ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚j·÷*.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ sêÁwüº|ü‹øÏ ªM{Àμ n~Ûø±sê\qT Çe«˝Ò<äT. nsTT‘˚ kÕ+Á|ü<ëj·TØ‘ê´,
dü+<äsê“qTkÕs¡eTT sêÁwüº|ü‘·T\T ÁøÏ+~ M{À n~Ûø±sê\qT ø£*– j·TTHêïs¡ì #Ó|üŒe#·TÃ.
1. Absolute veto
2. Suspensive veto
3. Pocket veto.
>∑eTìø£ :
sêÁwüº|ü‹ M{À #˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+ ˝Òì _\T¢\T
1. sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢\T.

2. Á<äe´ _\T¢\T.
3. sêÁcÕº\ |ü⁄qsY eéd”úø£s¡D _\T¢.
>∑eTìø£ sêÁwüº|ü‹ Qualified veto ø£*– ñ+&És¡T.

M{À nH˚ |ü<ä+ ˝≤{ÏHé uÛ≤wü qT+&ç e∫Ã+~. Ä+>∑¢+˝À Bìì |òü]“&é n+{≤s¡T.
sêÁwüº|ü‹ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe÷y˚XÊ\qT ÄVü‰«ìkÕÔ&ÉT (düeTHé‡).
sêÁwüº|ü‹ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe÷y˚XÊ\qT Bs¡Èø±\+ yêsTT<ë (Áb˛s√π>wüHé) y˚kÕÔs¡T.

>∑eTìø£ : bÕs¡¢yÓT+{Ÿ Áb˛s√>¥ #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT _\T¢\T s¡<äT› ø±e⁄. ø±ì Á_≥Hé˝À s¡<äT› ne⁄‘êsTT.
sêÁwüº|ü‹ ˝Àø£düuÛÑqT ns¡Δ+‘·s¡eTT>± s¡<äT› #˚ùd n~Ûø±s¡eTT ø£*– ñ+{≤&ÉT. BH˚ï desolve
or desolution n+{≤s¡T.
|ü<äMø±\+ eTT–dæq ˝Àø˘düuÛÑ ‘·q≈£î ‘êqT s¡<äT› ne⁄‘·T+~. ‘·|üŒ sêÁwüº|ü‹ s¡<äT› #˚j·Ts¡T.
kÕ<Ûës¡D mìïø£\q+‘·s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·T düuÛÑ\qT<˚›•+∫ sêÁwüº|ü‹ ÁbÕs¡+uÛÑ ñ|üHê´dü+

#˚kÕÔs¡T.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ |ü]o\q≈£î ‘·q dü+<˚XÊ\qT ≈£L&Ü |ü+|üe#·TÃ.
ã&Ó®{Ÿ düe÷y˚XÊ\qT ≈£L&Ü sêÁwüº|ü‹ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔs¡T.
108 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ kÕ<Ûës¡D _\T¢\ $wüj·T+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\

dü+j·TTø£Ô düe÷y˚XÊ\qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. eT]j·TT Á|üdü+–kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : á |ü<ä›‹ì eTq+ ÄÁùdº*j·÷ qT+∫ Á>∑Væ≤+#êeTT.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯eTTq≈£î ˝Àø£düuÛÑ d”Œø£sY n<ä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ÁøÏ+~ eT÷&ÉT _\T¢\ $wüj·T+˝À e÷Á‘·y˚T bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯+
@sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~
dü+e‘·‡s¡+ _\T¢ n<Ûä´≈£åî\T/ d”Œø£sY sêÁwüº|ü‹ Á|ü<Ûëì
1961 es¡ø£≥ï ìùw<Ûä #·≥º+ nq+‘·X¯j·Tq+ nj·T´+>±sY sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é HÓÁVüQ
1978 u≤´+øÏ+>¥ düØ«düT ø£$TwüHé _\T¢ ¬ømdt ôV≤π>¶ ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ yÓ÷s¡Ø® <˚XÊjYT
2002 Pota |æm+ düj·T÷<é (&ç.d”Œø£sY) ¬øÄsY Hêsêj·TDHé yêCŸù|sTT
>∑eTìø£ : ô|’ eT÷&ÉT ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚XÊ\˝À yêCŸù|jYT bÕ˝§ZHêïs¡T.

123 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe÷y˚X¯+ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D |ü]bÕ\q ìs¡«Vü≤D≈£î
sêÁwüº|ü‹ Ä]¶HÓHé‡\qT C≤Ø#˚j·TT n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+{≤s¡T.
>∑eTìø£ : *œ‘· sêC≤´+>∑+ ø£*– bÕs¡¢yÓT+≥Ø bÕ\q˝À ñqï @ Ç‘·s¡ <˚XÊ~ÛH˚‘·\≈£î
uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹øÏ ñqï≥T¢ Ä]¶HÓHé‡ C≤] #˚ùd n~Ûø±s¡+ ˝Ò<äT.
Ä]¶HÓHé‡ C≤Ø #˚ùd n~Ûø±s¡+ |üPs¡«+ 1861 øöì‡˝Ÿ #·≥º+ Á|üø±s¡+ >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ≈£î
ñ+&˚~.

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ Ä]¶HÓHé‡\qT düe÷y˚X¯yÓTÆq 6 yês¡eTT\ ˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~ùdÔ n$ #·{≤º\e⁄‘êsTT
˝Ò<ë s¡<ä›e⁄‘êsTT.
ˇø£ Ä]¶HÓHé‡ J$‘·ø±\+

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe÷y˚X¯eTsTTq 6 yês¡eTT\T
6 HÓ\\ 6 yês¡eTT\T.
7 1/2 HÓ\\T.
222 s√E\T
düTÁ|”+ø√s¡Tº ø√|üsY / j·T÷ìj·THé Ä|òt Ç+&çj·÷ (1970) πødüT˝À <äTs¡T<˚›X¯ ø±s¡D≤\‘√

#˚dæq Ä]¶HÓHé‡\qT Hê´j·TkÕúq+˝À Á|ü•ï+#·e#·TÃqT. nq>± Hê´j·T düMTø£å n~Ûø±s¡+≈£î
>∑T] ne⁄‘·T+~.
e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\T #˚j·T≈£î+&Ü Ä]¶HÓHé‡\T C≤Ø #˚j·T&É+ sêC≤´+>∑ $s¡T<ä›eTì dü+ùwsY /
ùdº{Ÿ Ä|òt |ü+C≤uŸ πødüT (1974)˝À düŒwüº+ #˚dæ+~.
3e ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT sêÁwüºeTT\ |ü⁄qsYeéd”úø£s¡D _\T¢≈£î sêÁwüº|ü‹ |üPs¡« nqTeT‹
‘·|üŒìdü].
331 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT ˝Àø£düuÛÑ˝À Ä+>√¢ Ç+&çj·Tq¢≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT Ç<ä›s¡T
Ä+>√¢ Ç+&çj·Tq¢qT sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : Á|üdüTÔ‘·eTT ˝Àø˘düuÛÑ˝Àì Ä+>√¢ Ç+&çj·TqT¢ 1. ]#·sY¶ôV≤ (πøs¡fi¯), 2. C≤sY® u…ø£sY
(u…+>±˝Ÿ).
80(3) Á|üø±s¡+ sê»´düuÛÑ≈£î 12 >∑Ts¡T $•wüº e´≈£îÔ\qT (ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·éTT, dü+|òüTùde
‘·~‘·s¡ yê{Ï˝À Á|üMDT\T) sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
$$<Ûä ø£MTwüqT¢ nq>± ø±>¥, j·TT|æmdtdæ, n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕ dü+|òüTeTT, Ä]Δø£dü+|òüTeTT, H˚wüq˝Ÿ
mdtdæ, mdt{Ï, _dæ, VüQéTHé ¬s’{Ÿ‡ ø£$TwüqT¢ ‘·eT ìy˚~ø£\qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#·>±
sêÁwüº|ü‹ yê{Ïì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : mìïø£\ dü+|òüTeTT ‘·q ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*‡q neX¯´ø£‘· ˝Ò<äT.
Ä]Δø£ n~Ûø±s¡eTT\T (112`117)

112 Á|üø±s¡eTT ã&Ó®{Ÿ, n<äq|ü⁄ ã&Ó®{Ÿ, Ä]Δø£ _\T¢\T sêÁwüº|ü‹ |üPs¡« nqTeT‹‘√H˚
˝Àø˘düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºe˝…qT.
ô|’ _\T¢\qT sêÁwüº|ü‹ ‹s¡düÿ]+#·˝Òs¡T. Ä\dü´+ #˚j·T˝Òs¡T. yÓ+≥H˚ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚j·÷*.
Ä]Δø£ dü+|òüT+ ‘·q ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]ŒdüTÔ+~.

266 (1) Á|üø±s¡eTT uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û, 267 (1) Á|üø±s¡eTT uÛ≤s¡‘· n|òüT+‘·Tø£|ü⁄ ì~Û
sêÁwüº|ü‹ ÄBÛq+˝À ñ+{≤sTT.
>∑eTìø£ :
nsTT‘˚ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ e#˚Ã es¡≈£î sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡ Ks¡TÃ\≈£î n|òüT+‘·Tø£ ì~Û
qT+&ç n&Ü«Hé‡ eT+ps¡T #˚j·Te#·TÃ.
Hê´j·T n~Ûø±s¡eTT\T :
72e ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT düTÁ|”+ø√s¡Tº, ôV’≤ø√s¡Tº, ôdwüHé‡ ø√s¡Tº ˇø£ e´øÏÔøÏ kÕ<Ûës¡D •ø£å‘√
bÕ≥T ñ]•ø£åqT ≈£L&Ü $~Û+#·e#·TÃ.
Pardon : ˇø£ •ø£åqT |üP]Ô>± ø£åe÷_ø£å ô|≥º&É+.
ñ<ë : ñ]•ø£åqT sêÁwüº|ü‹ s¡<äT› #˚j·T>∑\s¡T.
Commulation : ˇø£ •ø£åqT eTs√ s¡ø£+>± e÷s¡Ã&É+.
ñ<ë : eTs¡D •ø£åqT j·÷eJ®e ø±sê>±s¡ •ø£å>± e÷s¡Ã&É+.
Remmession : •ø£å rÁe‘·qT ‘·–Z+#·&É+.
ñ<ë : 7 dü+e‘·‡sê\ •ø£åqT 7 HÓ\\T #˚j·T&É+.
Respite : ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡DeTT <äècÕº´ •ø£å neT\TqT yêsTT<ë y˚j·T&É+, ‘·–Z+#·&É+,
eTs√s¡ø£+>± e÷s¡Ã&É+, ø£åe÷_Ûø£å Á|ükÕ~+#·&É+.
ñ<ë : •ø£å |ü&çq e´øÏÔ >∑sê“¤e‹ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë Bs¡Èø±\ yê´~Û‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT.
Reprive : ˇø£ e´øÏÔ •ø£å |ü&çq|ü⁄Œ&ÉT Pardon, Commulation\≈£î <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îqï#√
•ø£å neT\TqT ‘ê‘êÿ*ø£+>± yêsTT<ë y˚j·T&É+.
>∑eTìø£ : á&ÉT“ l<ÛäsY / yÓ+ø£{Ÿ¬s&ç¶ 2006˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº sêÁwüº|ü‹ ø£åe÷_Ûø£å n~Ûø±s¡+
bÕøÏåø£+>± Hê´j·T düMTø£å≈£î >∑T] ne⁄‘·T+<äì #Ó|æŒ+~. Á|üuÛÑT‘·«+ sê»ø°j·T <äTs¡T<˚›X¯´+‘√
≈£î\, eT‘· Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ á n~Ûø±sêìï <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚ùdÔ yê{Ïì s¡<äT› #˚ùd
n~Ûø±s¡+ düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î+<äì #Ó|æŒ+~.
á ø£åe÷_Ûø£å n~Ûø±s¡eTT\T eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰ y˚Ts¡πø sêÁwüº|ü‹ $ìjÓ÷–+#ê*.
sêÁwüº|ü‹ ôd’ìø£ •ø£å\qT s¡<äT› #˚j·T>∑\&ÉT, ø£åe÷_Ûø£å ô|≥º>∑\&ÉT.
143 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ sêC≤´+>∑ <Ûäs¡à dü+<˚Vü‰\qT, Á|üC≤dü+ã+~Û‘·

$wüj·TeTT\˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº qT+&ç Hê´j·T dü\Vü‰\qT bı+<äe#·TÃ. Ä Hê´j·T dü\Vü‰\qT
bÕ{Ï+#·e#·TÃ ˝Ò<ë bÕ{Ï+#·ø£b˛e#·TÃ.
>∑eTìø£ : Ç|üŒ{Ï es¡≈£î uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‘·T\T düTÁ|”+ø√s¡TºqT 16 kÕs¡T¢ ô|’>± Hê´j·T dü\Vü‰\T ø√sês¡T.
n~Ûø£ kÕs¡T¢ nq>± 3 kÕs¡T¢ u≤ãT sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é düTÁ|”+ø√s¡Tº dü\Vü‰\qT ø√sês¡T.

ôd’ìø£ n~Ûø±sê\T :
sêÁwüº|ü‹ düs¡« ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&ÉT
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ düs¡«ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&ç>± eéVü≤]+#˚ |ü<äΔ‹ eTq+ nyÓT]ø± qT+&ç Á>∑Væ≤+#ê+.

Á‹$<Ûä <äfi≤~Û|ü‹
Á‹$<Ûä <äfi≤~Û|ü‘·T\qT ≈£L&Ü sêÁwüº|ü‹ ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T.
j·TT<ä›+ Á|üø£{Ï+#·T≥≈£î, $s¡$T+#·T≥≈£î, XÊ+‹, dü+<ÛäT\qT ≈£î<äTs¡TÃø√e{≤ìøÏ sêÁwüº|ü‹πø

n~Ûø±s¡eTT+≥T+~.
<Í‘·´ n~Ûø±s¡eTT\T :
$TÁ‘· <˚X¯eTT\≈£î sêj·Tu≤s¡T\qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.
$TÁ‘· <˚X¯eTT\ qT+&ç e∫Ãq sêj·Tu≤s¡T\ qT+&ç ìj·÷eTø£ |üÁ‘·eTT\qT ùdø£]+∫
Áø£eTã<ä›+ #˚kÕÔs¡T.
n+‘·sê®rj·T eéVü‰s¡eTT\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î Á|ü‹ì~Û ãè+<äeTTqT sêÁwüº|ü‘˚ ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T.
sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±sê\T

sêC≤´+>∑+˝Àì 18e uÛ≤>∑+ 352 qT+&ç 360 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\qT sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡
|ü]dæú‹ n~Ûø±sê\ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±sê\qT 1935 uÛ≤s¡‘· #·≥º+ qT+&ç
Á>∑Væ≤+#ês¡T.
sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±s¡eTT\ eTTK´ ñ<˚›X¯´+` <˚X¯+˝À kÕ«‘·+Á‘·´+, düeTÁ>∑‘·,
XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T á n~Ûø±s¡eTT\qT sêÁwüº|ü‹øÏ
n+~+#ês¡T.
Á|ü<Ûëq+>± sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡ n~Ûø±s¡eTT\T @ø£ πø+Á<ä \ø£åD+>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
sêÁwüº|ü‹ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±s¡eTT\qT 3 s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.

1. 352 Á|üø±s¡eTT C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#·&ÉeTT.
2. 356 Á|üø±s¡eTT ˇø£ sêÁwüº+˝À n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#·&É+ ˝Ò<ë sêÁwüº|ü‹ bÕ\q
$~Û+#·&É+ ˝Ò<ë sêC≤´+>∑ dü+øå√uÛÑ bÕ\q.
3. 360 Á|üø±s¡+ Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#·&É+.
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ (352e ìã+<Ûäq)

Ç~ ¬s+&ÉT s¡ø£eTT\T
1. u≤Vü≤´ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹.
2. n+‘·s¡+–ø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹.

u≤Vü≤´ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ :
$<˚o <äTsêÁø£eTD ˝Ò<ë j·TT<ä› |ü]dæú‹ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº|ü‹ <˚X¯ yê´|üÔ+>± $~Û+#˚
n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì u≤Vü≤´ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n+{≤s¡T.
ñ<ë :
1). 1962˝À #Ó’Hê uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTTô|’ <äTsêÁø£eTD #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº|ü‹ düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé
<˚X¯ yê´|üÔeTT>± C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#ês¡T.
>∑eTìø£ : #Ó’Hê yÓTT<ä≥ uÛ≤s¡‘Y˝Àì ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸô|’q <äTsêÁø£eTD≈£î bÕ\Œ&çq~.
1962˝À $~Û+∫q C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ 1968 es¡≈£î ø=qkÕ–q~. nq>± eT<Ûä´˝À
1965˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTT bÕøÏkÕÔHé‘√ j·TT<ä›eTT #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT Á|ü‘˚´ø£eTT>± C≤rj·T n‘·édüs¡
|ü]dæú‹ì $~Û+#ê*‡q nedüs¡eTT ˝Òø£b˛sTTq~.
2). 1971˝À ã+>±¢<˚XŸ $wüj·TeTT>± bÕøÏkÕúHé‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT j·TT<ä›eTT #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT
sêÁwüº|ü‹ $$ –] <˚X¯ yê´|üÔ+>± C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#ês¡T.
>∑eTìø£ :
á dü+<äs¡“+˝À C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ 1971`1977 es¡≈£î ø=qkÕ–+~.
n+‘·s¡+–ø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ :

<˚X¯+˝À n+‘·s¡+–ø£ n\¢ø£˝À¢\ eT÷\+>± XÊ+‹ uÛÑÁ<ä\≈£î $|òü÷‘·eTT @s¡Œ&ç‘˚ sêÁwüº|ü‹
<˚X¯ yê´|üÔ+>± n+‘·s¡+–ø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~ÛkÕÔs¡T.
ñ<ë :
1975˝À Ç+~sê>±+BÛ (sêjYTãπs*) mìïø£ #Ó\¢<äì n\Vü‰u≤<é ôV’≤ø√s¡Tº rs¡TŒ
#Ó|æŒq|ü⁄Œ&ÉT <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q n\¢ø£˝À¢\+ |ü]dæú‘·T\qT nD∫ y˚j·TT≥≈£î sêÁwüº|ü‹
|òüø£è~ΔHé n© nVü‰à<é n+‘·s¡+–ø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#ês¡T.
>∑eTìø£ : mìïø£ #Ó\¢<äì rs¡TŒì∫Ãq n\Vü‰u≤<é ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô` »>√àVü≤Hé ˝≤˝ŸdæHêΩ
>∑eTìø£ : Ç+~sê>±+~Û mìïø£qT ø√s¡Tº˝À |æ{ÏwüHé y˚dæ+~ ` sêCŸ Hêsêj·TDY.

1975`77 es¡≈£î ñqï n+‘·s¡+–ø£ n\¢ø£˝À¢\ dü+<äs¡“+˝À ms¡Œ&çq C≤rj·T n‘·édüs¡
|ü]dæú‹˝À n~Ûø±s¡ <äT]«ìjÓ÷>∑+ »]–+<äì »q‘ê Á|üuÛÑT‘·«+ 1977˝À cÕ ø£$TwüHéqT
y˚dæ+~.
38e sêC≤´+>∑ dües¡D 1975 Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À ˇø£ ø±s¡D+ #˚‘· C≤rj·T n‘·édüs¡
|ü]dæú‹ neT\T˝À ñ+&É>±H˚ eTs=ø£ ø±s¡D+ #˚‘· eTs√ø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+#·e#·TÃ.
Ä n~Ûø±s¡+ sêÁwüº|ü‹øÏ ñ+~.n+<äTπø 1971˝À e~Û+∫q n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ 1977 es¡≈£î
ñ+~. Bìï ã{Ïº 1975 Ç+~sê>±+~Û $wüj·T+˝À n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ nedüs¡+ ˝Ò<äT. ø±ì
dües¡D Á|üø±s¡+ |òüÁ≈£îBΔHé $~Û+#ês¡T.
44 dües¡D #·≥ºeTT 1978 Á|üø±s¡eTT (C≤rj·T n+‘·s¡+–ø£) n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì q+<äT
n+‘·s¡+–ø£ n\¢ø£˝À¢˝≤\T nH˚ |ü<ëìï ‘=\–+∫ ªªkÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥Tμμ nH˚ |ü<ëìï

#˚sêÃs¡T. (Ç~ 1979 pHé 20 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~).
44e dües¡D #·≥ºeTT 1978 Á|üø±s¡eTT 352 ìã+<Ûäq˝À¢ ø±´_HÓ{Ÿ jÓTTø£ÿ sê‘·|üPs¡«ø£
dü\Vü‰ ˝Òì~ C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+#·sê<äT nì ù|s=ÿHêïs¡T.
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹`bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<äeTT`neT\T

sêÁwüº|ü‹ $~Û+∫q C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ Á|üø£≥qqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ 2/3
yÓTC≤]{°‘√ ˇø£ HÓ\ ˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~+#ê* ˝Ò<ë n~ s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
>∑eTìø£ : 44e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ Á|üø±s¡+ 1978≈£î |üPs¡«eTT Ç˝≤ ÄyÓ÷~+#·T≥≈£î
2 HÓ\\T >∑&ÉTe⁄ ñ+&˚~.
ˇø£y˚fi¯ C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~ùdÔ n~ ø£˙dü+ 6 HÓ\\T
ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
ˇø£y˚fi¯ 6 HÓ\\ ‘·sê«‘· ø=qkÕ>∑e˝…q+fÒ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˇø£ rsêàqeTT <ë«sê 6 HÓ\\
#=|ü⁄Œq >∑]wüºeTT>± m+‘· ø±\yÓTÆq bı&ç–+#·e#·TÃqT.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\˝À ˝Àø˘düuÛÑ s¡<ä›sTT‘˚ sê»´düuÛÑ ÄyÓ÷<äeTT y˚Ts¡≈£î n~
ø=qkÕ>∑T‘·T+~. Ä ‘·sê«‘· ø=‘·Ô ˝Àø˘düuÛÑ düe÷y˚X¯yÓTÆ Ä ‘˚~ qT+∫ 30 s√E\ ˝À|ü⁄
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì ÄyÓ÷~ùdÔ n~ ø=qkÕ>∑T‘·T+~ ˝Ò<ë s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
44e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1978 Á|üø±s¡+ 352 ìã+<Ûäq≈£î (7) nqT n<äq|ü⁄
ìã+<ÛäqqT #˚]Ã <ëì Á|üø±s¡eTT.
m). C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT ˝Àø˘düuÛÑ düe÷y˚X¯+˝À ñ+fÒ 1/10 ˝Àø˘düuÛÑ
düuÛÑT´\T ªy˚TeTT C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì ÄyÓ÷~+#·eTTμ nH˚ ˇø£ rsêàHêìï ˝Àø˘düuÛÑ
d”Œø£sY≈£î n+<äCÒdæq (˝Ò<ë)
_). ˝Àø˘düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT 1/10 ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\T H˚s¡T>± Ä rsêàHêìï sêÁwüº|ü‹øÏ
n+<äCÒdæq..
dæ). yÓTT<ä{Ï dü+<äs¡“eTT˝À ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY ˝Ò<ë ¬s+&Ée dü+<äs¡“eTT˝À sêÁwüº|ü‹ ˝Àø˘düuÛÑ
Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯eTT\qT 14 s√»\ ˝À|ü⁄ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
Ä Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯eTT ªC≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹μ ø=qkÕ>±˝≤ ˝Ò<ë s¡<äT› #˚j·÷˝≤ nH˚
$wüj·TeTTqT ìs¡ísTTdüTÔ+~. Bìì 44/1978 <ë«sê #˚sêÃs¡T.

C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ` <ëì Á|üuÛ≤eeTT... πø+Á<ä sêÁwüº dü+u+<Ûë\ô|’ Á|üuÛ≤eeTT
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À sêÁwüº|ü‹ <˚X¯+˝Àì nìï sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTT\qT s¡<äT›
#˚ùd n~Ûø±s¡eTT ø£*– ñ+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT <äècÕº uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT á dü+<äs¡“eTT˝ÀH˚ düe÷K´ \ø£åD≤ìï
ø√˝ÀŒsTT @ø£πø+Á<ä dü«s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+X¯eTT\ô|’ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î
ñ+≥T+~.
251 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì
n+X¯eTT\ô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~ùdÔ Ä #·{≤º\T Ç+‘·≈£î |üPs¡«|ü⁄ sêÁwüº
#·≥ºeTT\‘√ e´‹πsø£yÓTÆ‘˚ Ä e´‹πsø£eTT y˚Ts¡≈£î bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºeTT˝Ò neT\T˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
>∑eTìø£ : C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À bÕs¡¢yÓT+≥Ø #·≥ºeTT\ >∑]wüº |ü]$T‹ `
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ s¡<ä›sTTq ‘·sê«‘· 6 HÓ\\T ø=qkÕ>∑T‘êsTT.
268, 269 ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡eTT πø+Á<ä, sêÁwüº Ä]Δø£ eqs¡T\qT Á|üuÛ≤$‘·eTT #˚ùd m˝≤+{Ï
ñ‘·Ôs¡T«HÓ’Hê C≤] #˚ùd n~Ûø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ ø£*– ñ+{≤&ÉT.
n˝≤+{Ï ñ‘·Ôs¡T« bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<äeTT bı+<ä≥eTT ‘·|üŒìdü].
πø+Á<ä`sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ô|’ Á|üuÛ≤e+

C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À ˝Àø£düuÛÑ ø±˝≤ìï ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+ #=|ü⁄Œq m+‘· ø±\+
nsTTHê bı&É–+#·e#·TÃ.
ñ<ë : 42e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1976 Á|üø±s¡+ ˝Àø˘düuÛÑ ø±˝≤ìï ˇø£ÿ @&Ü~
bı&É–+#ês¡T. nq>± ◊<äe ˝Àø˘düuÛÑ 6 dü+e‘·‡sê\T |üì #˚dæq~.
Ç~ n‹ô|<ä› ˝Àø˘düuÛÑ.
n‹‘·≈£îÿe ø±\+ |üì #˚dæq ˝Àø˘düuÛÑ 12e~ (13 HÓ\\T)
sêÁwüº nôd+;¢ ø±˝≤ìï ≈£L&Ü C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T‘√¢ ˇø£ÿdü+e‘·‡s¡+ #=|ü⁄Œq m+‘·
ø±\+ nsTTHê bı&É–+#·e#·TÃ.
ñ<ë : 1976˝À ˇ]kÕ‡, πøs¡fi¯, nôd+;¢\ ø±\+ ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+ bı&É–+#·ã&çq~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ô|’ Á|üuÛ≤e+

>∑eTìø£ :
á n+X¯eTT\qT >∑T]+∫ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\q+<äT $e]+#·&ÉyÓTÆq~.

sêÁwüº|ü‹ bÕ\q 356 ìã+<Ûäq
ˇø£ sêÁwüº+˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\≈£î $|òü÷‘·+ @s¡Œ&çq ˝Ò<ë sêC≤´+>∑ dü+øå√uÛÑ+ @s¡Œ&çq Ä
sêÁwüº >∑es¡ïsY ˇø£ ìy˚~ø£ <ë«sê sêÁwüº|ü‹øÏ Ä düe÷#êsêìï ‘Ó*j·TCÒdæq|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº|ü‹
356 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Ä sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~ÛkÕÔs¡T.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q ` bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<ä+` neT\T

sêÁwüº|ü‹ Á|üø£{Ï+∫q sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\T ¬s+&ÉT HÓ\˝À¢|üP
ÄyÓ÷~+#ê* ˝Ò<ë n~ s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
>∑eTìø£ : á rsêàHêìï ñuÛÑj·T düuÛÑ\T kÕ<Ûës¡D yÓTC≤]º‘√ ÄyÓ÷~+#ê*.
ˇø£ y˚fi¯ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\T sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT ÄyÓ÷~ùdÔ n~ ø£˙dü+ Äs¡T HÓ\\T
ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
ˇø£ y˚fi¯ 6 HÓ\\ ‘·sê«‘· ø=qkÕ>∑e˝…q+fÒ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˇø£ rsêàD+ Á|üø±s¡+ Äs¡T HÓ\\
#=|ü⁄Œq >∑]wüº+>± eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î bı&É–+#·e#·TÃqT.
>∑eTìø£ : 44e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1978 Á|üø±s¡+ ˇø£ sêÁwüº+˝À ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+
ø£Hêï m≈£îÿe ø±\+ sêÁwüº|ü‹ bÕ\q ø=qkÕ>∑e˝…q+fÒ á ÁøÏ+~ ¬s+&ÉT wüs¡‘·TqT bÕ{Ï+#ê*.
1). <˚X¯ yê´|üÔ+>± >±ì ˝Ò<ë ˇø£ÿ ÁbÕ+‘·+˝À >±ì C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ˝Ò<ë @<Ó’Hê
ˇø£ÿ sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\q neT˝À¢ ñ+&Ü*.
2). mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±] Ä sêÁwüºeTT˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#˚ M\T ˝Ò<äì sêÁwüº|ü‹ bÕ\q
ø=qkÕ–+#ê\ì sêÁwüº|ü‹øÏ dæbòÕs¡düT #˚j·÷*.
◊‘˚ 1990 ø±\+˝À |ü+C≤uŸ˝À HÓ\ø=ìq Á|ü‘˚´ø£ |ü]dæú‘·T\ <äècÕº sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø£Hêï m≈£îÿe ø±\+ á ÁøÏ+~ sêC≤´+>∑ dües¡D\ #·≥º+ <ë«sê
bı&É–+#·&ÉyÓTÆq~.
64 e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥ºeTT 1990 Á|üø±s¡eTT |ü+C≤uŸ˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT eT÷&ÉT
dü+e‘·‡sê\ qT+∫ eT÷&ÉTqïs¡ dü+e‘·‡sê\≈£î bı&É–+#ês¡T.
67e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥ºeTT 1990 Á|üø±s¡eTT |ü+C≤uŸ˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT
eT÷&ÉTqïs¡ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç 4 dü+e‘·‡sê\≈£î bı&É–+#ês¡T.

68e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥ºeTT 1991 Á|üø±s¡eTT |ü+C≤uŸ˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT 4
dü+e‘·‡sê\ qT+&ç 5 dü+e‘·‡sê\≈£î bı&É–+#ês¡T.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À ˝Àø˘düuÛÑ s¡<äT› nsTT‘˚ sê»´düuÛÑ ÄyÓ÷<ä+
y˚Ts¡≈£î n~ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. mìï¬ø’q ø=‘·Ô ˝Àø˘düuÛÑ düe÷y˚X¯+ nsTTHê ‘˚~ qT+∫ 30
s√E\ ˝À|ü⁄ n~ ÄyÓ÷~ùdÔ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ˝Ò<ë <ëìø£<˚ s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
sêÁwüº|ü‹ ˇø£ ñ‘·Ôs¡T« <ë«sê ¬s+&ÉT HÓ\\˝Àù| s¡<äT› #˚j·Te#·TÃ.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q ` Á|üuÛ≤e+

sêÁwüº|ü‹ Ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTTqT s¡<äT› #˚ùd n~Ûø±s¡eTT ø£*– ñ+{≤s¡T.
>∑eTìø£ : meT¬s®˙‡ ‘·sê«‘· n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq »q‘ê Á|üuÛÑT‘·«+ 9 sêÁcÕº˝À¢ì ø±+Á¬>dt

Á|üuÛÑT‘ê«\qT uÛÑs¡Ôs¡|òt #˚dæ+~. (‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹ _ &ç C…{Ïº). ø±+Á¬>dt bÕØº ≈£L&Ü 1980˝À
9 »Hê‘ê bÕ*‘· sêÁcÕº\qT uÛÑs¡Ôs¡|òt #˚dæ+~. ÄdüeTj·T+˝À sêÁwüº|ü‹ ˙\+ dü+Je ¬s&ç¶,
Á|ü<Ûëì>± Ç+~sê>±+BÛ ñHêïs¡T.
>∑eTìø£ : SR u§eTàjYT πødüT 1994˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ #ÓãT‘·÷ ˇø£ sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹
bÕ\qqT $~Û+∫q ‘·sê«‘· sêÁwüº nôd+;¢ì s¡<äT› #˚j·T≈£î+&Ü düT|üÔ #˚‘·HêedüÔ (düôdŒq¸Hé)˝À
ñ+&Ü\ì ù|s=ÿ+~.
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·{≤º\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
sêÁwüº ôV’≤ø√s¡Tº n~Ûø±s¡eTT\qT s¡<äT› #˚j·TT≥≈£î sêÁwüº|ü‹øÏ n~Ûø±s¡+ ˝Ò<äT.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q ø±\+˝À sêÁwüº|ü‹ @C…+{Ÿ>± sêÁwüº >∑es¡ïsY ì»yÓTÆq ø±s¡´ìs¡«Vü≤D

n~Ûø±sê\qT #Ó˝≤sTTkÕÔs¡T.
Ä düeTj·T+˝À >∑es¡ïsY≈£î dü\Vü‰ düVü‰j·TeTT\qT n+~+#·T≥≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ç<ä›s¡T
ø±s¡´<äs¡TÙ\qT ìj·T$TdüTÔ+~. ˇø£y˚fi¯ yê]ì ìj·T$T+#·ì m&É\ sêÁwüº Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù
>∑es¡ïsY≈£î bÕ\q˝À düVü‰j·T düVü≤ø±s¡eTT\qT n+~kÕÔs¡T.
eTTU≤´+XÊ\T :
m|æ˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] sêÁwüº|ü‹ bÕ\q 1973 »qe] qT+∫ 1973 &çôd+ãsY es¡≈£î C…’ Ä+Á<Ûä
ñ<äéT+ ø±s¡D+>± $~Û+#ês¡T.
>∑eTìø£ : dæm+ |æ$ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄, >∑es¡ïsY ¬ø¬ø <˚XÊjYT, Á|ü<Ûëì Ç+~sê>±+~Û, sêÁwüº|ü‹
$$ –].
¬s+&Ée kÕ] ‘Ó\+>±D @sêŒ≥TqT ìs¡dædüTÔ øÏs¡DY ≈£îe÷sY ¬s&ç¶ sêJHêe÷ #˚j·T&É+‘√
2014 e÷]Ã 1 qT+∫ 2 pHé 2014 es¡≈£î ‘Ó\+>±D˝À, 8 pHé 2014 m|æ˝À..

>∑eTìø£ : >∑es¡ïsY Çmdtm˝Ÿ qs¡dæ+Vü≤Hé, Á|ü<Ûëì eTH√àVü≤Hé dæ+>¥, sêÁwüº|ü‹ Á|üDuŸ eTTKØ®.
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î nH˚ø£ sêÁwüºeTT\˝À yÓTT‘·ÔeTT>± 150 kÕs¡T¢ sêÁwüº|ü‹
bÕ\qqT $~Û+#·&ÉyÓTÆq~.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT ‘=*kÕ] 1951˝À |ü+C≤uŸ˝À $~Û+#ês¡T.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT n~Ûø£ kÕs¡T¢ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, πøs¡fi¯\˝À $~Û+#ês¡T. (9 kÕs¡T¢).
>∑eTìø£ : eTDÏ|üPsY 1956 qT+∫ 1972 es¡≈£î πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>± ø=qkÕ–+~.
1972˝À BìøÏ sêÁwüº ôVA<ë ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. sêÁwüº ôVA<ë ø£*Œ+∫q ‘·sê«‘· 7 kÕs¡T¢
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+#ês¡T. yÓTT‘·Ô+ 12 kÕs¡T¢ (πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+‘√ ø£*|æ).
sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT m≈£îÿe s√E\T |ü+C≤uŸ˝À $~Û+#ês¡T.
sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT ‘·≈£îÿe s√E\T ø£sêï≥ø£˝À $~Û+#ês¡T. (1990 nø√ºãsY) mì$T~

s√E\T e÷Á‘·y˚T.
ˇπø HÓ\˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+∫q sêÁwüº+ ø£sêï≥ø£.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+#·ì sêÁwüºeTT\T #·rÔdt|òüT&é, ‘Ó\+>±D
Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ (360 ìã+<Ûäq)

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ @s¡Œ&ç ‘·<ë«sê πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑T\≈£î J‘·uÛÑ‘·éTT\qT n+~+#·˝Òì |ü]dæú‘·T\˝À ˝Ò<ë <˚X¯ |üs¡|ü‹ $<˚X¯eTT\˝À
q•+∫q|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº|ü‹ 360 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ <˚X¯yê´|üÔ+>± Ä]úø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹
$~ÛkÕÔs¡T.
Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹`bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<ä+`neT\T

sêÁwüº|ü‹ Á|üø£{Ï+∫q Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·T düuÛÑ\T kÕ<Ûës¡D
yÓTC≤Øº‘√ ¬s+&ÉT HÓ\˝À¢|ü⁄ ÄyÓ÷~+#ê*. ˝Ò<ë s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
ˇø£y˚fi¯ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~ùdÔ n~ ø£˙dü+ Äs¡T e÷kÕ\T ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ˇø£ y˚fi¯ Äs¡T
HÓ\\ ‘·sê«‘· ø=qkÕ>±\+fÒ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˇø£ rsêàD+ Á|üø±s¡+ Äs¡T HÓ\\ #=|ü⁄Œq
>∑]wüº+>± m+‘· ø±\+ nsTTHê bı&É–+#·e#·TÃ.
Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ˝À¢ ˝Àø˘düuÛÑ s¡<äT›
nsTTq|ü⁄Œ&ÉT sê»´düuÛÑ ÄyÓ÷<ä+ y˚Ts¡≈£î n~ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
mìïø£\ nq+‘·s¡+ ø=‘·Ô ˝Àø˘düuÛÑ düe÷y˚X¯+ nq+‘·s¡+ 30 s√E\˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~ùdÔ n~
ø=qkÕ>∑T‘·T+~ ˝Ò<ë n~ s¡<ä›e⁄‘·T+~.
Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹`Á|üuÛ≤e+

Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À sêÁwüº|ü‹ Ä]Δø£ Áø£eT•ø£åD ø±s¡D+>± sêÁwüºeTT\≈£î
Ä<˚X¯eTT\qT C≤Ø #˚j·T>± n$ K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#ê*.

sêC≤´+>∑ ñqï‘· |ü<äe⁄\T πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ J‘· uÛÑ‘·éTT\qT ‘·–Z+#·eTì sêÁwüº|ü‹
dæbòÕs¡düT #˚j·Te#·TÃ.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ y˚‘·q+ ‘·bÕŒ $T–*q n+<ä]M..
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ J‘·uÛÑ‘·éTT\qT ≈£L&Ü ‘·–Z+#·eTì sêÁwüº|ü‹ dæbòÕs¡düT #˚j·Te#·TÃ.
Ä]Δø£ _\T¢\qT ã&Ó®{ŸqT ‘·eT |ü]o\q≈£î |ü+|üeTì sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\qT ø√s¡>± n$
K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#ê*.
>∑eTìø£ :
360 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ˇø£ÿ kÕ] ≈£L&Ü Ä]Δø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ì
$~Û+#·˝Ò<äT.
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹`n_Ûes¡íq

1. &Üø£ºsY _ÄsY n+uÒ&ÉÿsY
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï $|òü‘·ÿs¡ |ü]dæú‘·T\ qT+∫ ø±bÕ&É{≤ìøÏ $ìjÓ÷–+#˚ n|ü‘êÿ\
ñbÕj·÷\T.
2. >√bÕ\ kÕ«MT nj·T´+>±sY
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï |ü‘·q|ü⁄ n+#·T\ qT+∫ ø±bÕ&˚ eTè‘· dü+J$ì n‘·édüs¡ |ü]dæú‹.
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ` $eTs¡Ù

1 ¬ø. {Ï cÕ
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±sê\T eTq sêC≤´+>±ìøÏ ìyêdü|ü⁄ #˚≥T ‘Ó#˚Ã$>±
ñHêïsTT.
2. mdtm˝Ÿ düπø‡Hê
n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±sê\T sêC≤´+>∑ dü÷Œ]ÔøÏ $s¡T<ë›+>±qT, sêC≤´+>∑ |ü‘·HêìøÏ
<ë]rùd$ >±qT ñHêïsTT.
3. m õ V”≤˝Ÿ.
sêC≤´+>∑+˝Àì C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ n~Ûø±sê\T ìj·T+‘·è‘·« b˛ø£&É\qT
‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.

ñ|üsêÁwüº|ü‹
sêC≤´+>∑+˝Àì 5e uÛ≤>∑eTT 1e n<Ûë´j·TeTT 63 qT+∫ 71 es¡≈£î >∑\
ìã+<Ûäq\T ñ|üsêÁwüº|ü‹ eédüú >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT. ñ|üsêÁwüº|ü‹ì
uÛ≤s¡‘Y˝À ~«rj·T bÂs¡Tì>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T, ñ|üsêÁwüº|ü‹ì nyÓT]ø± sêC≤´+>∑+ qT+∫ Á>∑Væ≤+#ês¡T.

uÛ≤s¡‘· ñ|üsêÁwüº|ü‹ì nyÓT]ø± ñbÕ<Ûä´≈£åî&ç‘√ b˛\Ãe#·TÃ.
BN sêyé düeT]Œ+∫q eTTkÕsTT<ë˝À ñ|üsêÁwüº|ü‹ Á|ükÕÔeq ˝Ò<äT.
>∑eTìø£ : düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, ˝Àø£düuÛÑ d”Œø£sY, sê»´düuÛÑ #ÛÓ’s¡àHéqT ‘ê‘êÿ*ø£

sêÁwüº|ü‹>± #˚j·÷\ì dü÷∫+∫q e´øÏÔ BN sêyé.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<äM @sêŒ≥T #˚j·÷\ì sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À HV ø±eT‘Y
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
63e ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTTq≈£î ˇø£ ñ|üsêÁwüº|ü‹ ñ+{≤s¡T.
ns¡Ω‘·\T
uÛ≤s¡rj·T bÂs¡dü‘·«+ ø£*– ñ+&Ü*.
35 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&ç ñ+&Ü*,
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´&ç>± mìïø£ ø±e&ÜìøÏ ø±e*‡q ns¡Ω‘·\T ñ+&Ü*.
nqs¡Ω‘·\T :
πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT˝À Ä<ëj·TeTT e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±˝À¢ ñ+&Ésê<äT.
m+m˝Ÿm, m+m˝Ÿdæ, m+|æ>± ñ+&Ésê<äT. ñqï≥¢sTT‘·T Ä |ü<äe⁄\≈£î sêJHêe÷ #˚j·÷*.
˝Ò<ë ñ|üsêÁwüº|ü‹>± |ü<äM Á|üe÷D+ #˚dæq ‘·ø£åDy˚T Ä |ü<äe⁄\T s¡<äT› ne⁄‘êsTT.
wüs¡‘·T\T :
1997 sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£\ dües¡D #·≥º+ Á|üø±s¡+ ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<äMøÏ
b˛{° #˚ùd nuÛÑ´]ú øÏ+~ wüs¡‘·T\qT |üP]Ô #˚j·÷*.
m\Áø√º\sY ø±˝ÒJ˝Àì 20 eT+~ düuÛÑT´\T n‘·ì mìïø£≈£î Á|ü‹bÕ~+#·>±, eTs√ 20
eT+~ Äj·Tq mìïø£qT ã\|üs¡Ãe˝…qT
Hê$TH˚wüHé |üÁ‘·+ »‘·≈£î s¡÷.15,000 &çbÕõ{Ÿ #Ó*¢+#·e˝…qT.
mìïø£˝À b˛˝…’ #Ó*¢u≤≥T nj˚T´ yÓTT‘·Ô+ z≥¢˝À 1/6 e+‘·T sêq≥¢sTT‘˚ <äsêe‘·T
ø√˝ÀŒ‘ês¡T.

ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£
ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£ >∑T]+∫ sêÁwüº|ü‹ H√{°düT C≤Ø #˚XÊø£, ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£qT
mìïø£\ dü+|òüT+ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£ |üs√ø£å mìïø£
ñ|üsêÁwüº|ü‹ì m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒJ s¡Vü≤dü´ z{Ï+>¥ |ü<ä›‹q ªHÓ’wüŒ‹Ôø£ ÁbÕ‹q<ä´ ˇø£ z≥T
ã~©μ |ü<ä›‹ <ë«sê mìïø£ #˚kÕÔs¡T.
m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒJ q+<äT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·T düuÛÑ\ düuÛÑT´\T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T.
(Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\T ≈£L&Ü z≥T Vü≤≈£îÿqT ø£*– ñ+{≤s¡T)
>∑eTìø£ :
1961 es¡≈£î ñ|üsêÁwüº|ü‹ì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯+˝À mqTï≈£îH˚ yês¡T. 11e
sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1961 Á|üø±s¡+ Á|üÁøÏj·TqT e÷sêÃs¡T. ñuÛÑj·T düuÛÑ\T $&ç>±
z≥T y˚kÕÔs¡T. Á|ü‹ z≥T≈£î $\Te ˇø£{ÏøÏ düe÷q+.
yÓTT‘·Ô+ z≥¢ $\Te 790.
|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+

Vü≤MT<é nHê‡Ø nH˚ H˚qT XÊdüq+ <ë«sê ì]à‘·yÓTÆq sêC≤´+>∑+ |ü≥¢ ì»yÓTÆq
$XÊ«dü+, $<˚j·T‘· #·÷|ü⁄‘êqì ñ|üsêÁwüº|ü‹>± Hê $<ÛäT\T qeTàø£+>± ìs¡«]ÔkÕÔqì
<˚e⁄qT kÕøÏå>±, n+‘·sê‘·à kÕøÏå>± Á|üe÷D+ #˚düTÔHêïqT.
|ü<äMø±\+
ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
>∑eTìø£ : q÷‘·q ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£j˚T´ es¡≈£î ◊<˚fi¯¢ ‘·sê«‘· ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑e#·TÃqì
sêC≤´+>∑+ ù|s=ÿ+≥T+~.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<ä$øÏ mìï kÕs¡T¢ nsTTHê b˛{° |ü&ç mìïø£ ø±e#·TÃ. ø±ì ¬s+&ÉT
kÕs¡T¢ e÷Á‘·y˚T |ü<äM ìs¡«Væ≤+#ê\H˚~ kÕ+Á|ü<ëj·T+.
á kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï yÓTT<ä{Ï ñ|üsêÁwüº|ü‹ düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
sêJHêe÷
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ‘·q sêJHêe÷qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
‘=\–+|ü⁄ : 67(b) ìã+<Ûäq
ñ|üsêÁwüº|ü‹ì ‘=\–+#˚ rsêàHêìï ‘=\–+|ü⁄ rsêàq+ n+{≤s¡T.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ì ‘=\–+#˚ rsêàD≤ìï ‘=\T‘· sê»´düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
14 s√E\ eTT+<äT 1/4 e+‘·T dü+‘·ø±\‘√ eTT+<äT>± ñ|üsêÁwüº|ü‹øÏ ‘Ó\bÕ*.

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·T düuÛÑ˝À¢ yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´˝À¢ U≤∞\qT $TqVü‰sTTùdÔ kÕ<Ûës¡D yÓTC≤Øº
<ë«sê ñ|üsêÁwüº|ü‹ì |ü<äM qT+∫ ‘=\–+#·e#·TÃ.
ñ|üsêÁwüº|ü‹, sêÁwüº|ü‹>± eéVü≤]düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT Äj·TqTï |ü<äM qT+∫ ‘=\–+#·&ÜìøÏ
M\T˝Ò<äT.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ì sê»´düuÛÑ ‘=\–+∫, ˝Àø£düuÛÑ |ü]o\q≈£î |ü+|æq|ü⁄Œ&ÉT ˝Àø£düuÛÑ m+‘·
ø±\+ ˝À|ü⁄ Ä rsêàHêìï ÄyÓ÷~+#ê* nH˚ $wüj·T+ sêC≤´+>∑+˝À ù|s=ÿq˝Ò<äT.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ì ‘=\–+#˚ rsêàHêìï sê»´düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫ ˝Àø£düuÛÑ |ü]o*düTÔqï
düeTj·T+˝À ñ|üsêÁwüº|ü‹ sê»´düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·e#·TÃ. ø±ì ìs¡íj·Tø£|ü⁄ z≥T
ø£*– ñ+&És¡T.
>∑eTìø£ : ñ|üsêÁwüº|ü‹øÏ ‘·q MT<ä e∫Ãq n$XÊ«dü rsêàD+ô|’ z≥T n~Ûø±s¡+ ñ+&É<äT.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î @ ñ|üsêÁwüº|ü‹ ‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT.
mìïø£\ |òæsê´<äT\T`71e ìã+<Ûäq

ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£\ |òæsê´<äT\qT düTÁ|”+ø√s¡Tº $#ê]düTÔ+~.
mìïø£ eTT+<äT ø±≈£î+&Ü mìïø£ ‘·sê«‘· |òæsê´<äT\qT d”«ø£]düTÔ+~.
m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒJ q+<äT >∑\ düuÛÑT´\T ˇø£ rsêàD+ô|’ 10 eT+~ düuÛÑT´\≈£î ‘·≈£îÿe
ø±≈£î+&Ü dü+‘·ø£eTT #˚dæ 30 s√E\ ˝À|ü⁄ |òæsê´<äT #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
39e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1975 Á|üø±s¡+ düTÁ|”+ø√s¡Tº |ü]~Ûì $TqVü‰sTT+∫
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î n+~+#ês¡T.
44e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1978 Á|üø±s¡+ ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£\ |òæsê´<äT\qT
$#ê]+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ qT+∫ ‘·|æŒ+∫ ‹]– düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î n+~+#ês¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î $$ –], õmdt bÕsƒ¡ø˘\ô|’ mìïø£\ |òæsê´<äT\T sê>± n$ M–b˛j·÷sTT.
J‘·uÛÑ‘ê´\T
ñ|üsêÁwüº|ü‹ HêeTe÷Á‘·yÓTÆ+~. nq>± Ä |ü<ä$øÏ y˚‘·qeTT+&É<äT.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ sê»´düuÛÑ n<Ûä´≈£åî&ç Vü≤√<ë˝À ˝Àø£düuÛÑ d”Œø£sY y˚‘·q+ bı+<äT‘ês¡T.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ HÓ\dü] y˚‘·q+ s¡÷.1,25,000\‘√ bÕ≥T ñ∫‘· n~Ûø±s¡ ìyêdü+, ø±s¡T,
ñ∫‘· Á|üj·÷D Ks¡TÃ\T bı+<äT‘ês¡T.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ô|q¸Hé‘√ bÕ≥T J$‘ê+‘·+ es¡≈£î ø±sê´\j·÷ìï, e´øÏÔ>∑‘· dæã“+~ì
yÓTT<ä˝…’q$ ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T¢ #˚düTÔ+~.
|ü<äM $s¡eTD ‘·sê«‘· ô|q¸Hé s¡÷.750,000 \_ÛdüTÔ+~.

á J‘·uÛÑ‘ê´\qT uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+∫ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
J‘·uÛÑ‘ê´\≈£î sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~. Bqs¡ú+ J‘·uÛÑ‘ê´\T ‘·–Z+#·sê<äq ns¡ú+.
(|ü<äM˝À ñqï ø±\+˝À)
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î J‘·uÛÑ‘ê´\T ô|+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~.
n~Ûø±sê\T`$<ÛäT\T..
‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹`65e ìã+<Ûäq
ñ|üsêÁwüº|ü‹, sêÁwüº|ü‹ |ü<äM U≤∞ @s¡Œ&çq dü+<äs¡“+˝À ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>±
eéVü≤]kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : ñ|üsêÁwüº|ü‹ ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± |ü<äM u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT
sêC≤´düuÛÑ düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·sê<äT.
‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± sêÁwüº|ü‹ J‘·uÛÑ‘ê´\qT, sêÁwüº|ü‹ ôVA<ëqT n~Ûø±sê\qT
ø£*– ñ+{≤s¡T.
sê»´düuÛÑ #ÛÓ’s¡àHé `64e ìã+<Ûäq
ñ|üsêÁwüº|ü‹ n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ sê»´düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T. n~Ûø±s¡ $<ÛäT\˝À Ä]Δø£
$wüj·÷˝À¢ ‘·bÕŒ $T–*q n+XÊ\ìï+{Ï˝À ˝Àø£düuÛÑ d”Œø£sY n~Ûø±s¡eTT\qT
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ø£*– ñ+{≤s¡T. ñ|üsêÁwüº|ü‹ sê»´düuÛÑ˝À z≥T Vü≤≈£îÿqT ø£*– ñ+&És¡T.
nsTT‘˚ ˇø£ rsêàD+ $wüj·T+>± düe÷qyÓTÆq z≥T¢ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT (Áf…ÁÆuÒø£sY) ìs¡íj·Tø£|ü⁄
z≥T ˝Ò<ë ø=düs¡T z≥T ø£*– ñ+{≤s¡T.
>∑eTìø£ : @ düuÛÑ˝Àq÷ düuÛÑ´‘·«+ ˝Ò≈£î+&Ü düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#˚ |ü<äM @~ nq>±
ñ|üsêÁwüº|ü‹ nì ns¡ú+.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ø=ìï πø+ÁBj·÷ $X¯«$<ë´\j·÷\≈£î sêÁwüº|ü‹ ìj·÷eTø£+ y˚Ts¡≈£î
#êHé‡\sY>± |üì #˚kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ nìï πø+Á<ä $X¯«$<ë´\j·÷\≈£î $õ≥sY>± ñ+{≤s¡T.
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ø=ìï >ös¡e˙j·T _s¡T<äT\T n+~+#˚ ø£$T{°\≈£î #ÛÓ’s¡àHé>± eéVü≤]kÕÔs¡T.
ñ<ë:
uÛ≤s¡‘·s¡‘·ï, |ü<äà $uÛÑ÷wüHé yÓTT<ä\>∑Tq$.
sêÁwüº|ü‹ ìj·÷eTø£eTT y˚Ts¡≈£î ñ|üsêÁwüº|ü‹ n+‘·sê®rj·T+>± uÛ≤s¡‘·C≤‹øÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+

eVæ≤+#·e#·TÃ.

es¡Tdü Áø£eT+˝À ñ|üsêÁwüº|ü‘·T\T
1. düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé 1952`1957
2. düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé 1957`1962
>∑eTìø£ : m≈£îÿe s√E\T nq>± 10 dü+e‘·‡sê\T |üì #˚dæq ‘=* ñ|üsêÁwüº|ü‹. ¬s+&ÉT
kÕs¡T¢ @ø£Áê+>± mìïø£j·÷´s¡T.
3. C≤ø°sY VüQùd‡Hé 1962`1967
>∑eTìø£: ‘=* eTTd”¢+ ñ|üsêÁwüº|ü‹.
4. $$ –] 1967`1969
>∑eTìø£ : sêJHêe÷ #˚dæq ‘=* e´øÏÔ. ‘·≈£îÿe ø±\+ ñ|üsêÁwüº|ü‹>± |üì #˚dæq yês¡T.
5. >√bÕ\ dü«s¡÷|t bÕsƒ¡ø˘ 1969`1974
6. _&ç C…{Ïº 1974`1979
>∑eTìø£ : <˚X¯+˝À @s¡Œ&çq ‘=* ø±+Á¬>ùd‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·«+#˚ Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTT+∫q
yês¡T. 1977˝À áj·Tq ‘ê‘êÿ*ø£ sêÁwüº|ü‹>± |üì #˚XÊs¡T. Ä dü+<äs¡“+˝À <˚X¯+˝À
‘=*kÕ]>± 9 ñ‘·Ôs¡ sêÁcÕº\qT s¡<äT› #˚XÊs¡T.
7. »dæºdt Væ≤<äj·T ‘·T˝≤¢ 1979`1984 (@ø£Áê mìïø£)
8. ÄsY yÓ+ø£Á{≤eTHé 1984`1987
>∑eTìø£ : sêJHêe÷ #˚dæq ¬s+&Ée e´øÏÔ
9. X¯+ø£sY <äj·÷˝Ÿ X¯s¡à 1987`1992 (@ø£Áê mìïø£)
10. ¬øÄsY Hêsêj·TDHé 1992`1997
>∑eTìø£ : áj·Tq ‘=* <ä[‘· ñ|üsêÁwüº|ü‹. (n‘·´~Ûø£ yÓTC≤Øº‘√ ¬>*#ês¡T)
11. ø£èwüíø±+‘Y 1997`2002 (|ü<ä$˝À eTs¡DÏ+∫q ‘=* ñ|ü sêÁwüº|ü‹)
12. uÛ…’sêHédæ+>¥ ùwø±e‘Y 2002`2007

>∑eTìø£ : ñ|üsêÁwüº|ü‹>± |üì #˚dæ sêÁwüº|ü‹ mìïø£˝À¢ b˛{° #˚dæ z≥$T #Ó+~q ‘=* e´øÏÔ.
13. eTVü‰à<é Vü≤MT<é nHê‡Ø 2007 qT+∫ 2012 es¡≈£î..
14. eTVü‰à<é Vü≤MT<é nHê‡Ø 2012 qT+∫ Á|üdüTÔ‘·+
áj·Tq »eT÷à, ø±oàsY ìyêdæ. nHê‡Ø á |ü<ä$øÏ sêø£|üPs¡«+ H˚wüq˝Ÿ yÓTÆq]{°
ø£$TwüHé≈£î #ÛÓ’s¡àHé>± |üì #˚XÊs¡T. (áj·Tq Á|ü‘ê´]ú »dü«+‘Y dæ+>¥).
nHê‡Ø 1961 u≤´#Y≈£î #Ó+~q ◊m|òtmdt
n©|òüT&é j·T÷ìe]Ù{°øÏ $dæ>± |üì #˚XÊs¡T.
2012˝À nHê‡ØøÏ 491 z≥T¢ sê>± Á|ü‘·´]ú »dü«+‘Y dæ+>¥≈£î 238 z≥T¢ e#êÃsTT.
>∑eTìø£ : m|æ >∑es¡ïsY>± |üì #˚dæq ñ|üsêÁwüº|ü‘·T\T

X¯+ø£sY <äj·T˝ŸX¯s¡à 1984`85
ø£èwüíø±+‘Y 1989`97

Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É*
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Á_{Ïwt ‘·s¡Vü≤ bÕs¡¢yÓT+≥Ø eédüú ñ+~. BìH˚ ªªyÓdtº $TìdüºsYμμ |ü<äΔ‹
nì ≈£î&Ü n+{≤s¡T. yÓdtº $TìdüºsY nH˚~ Ç+>±¢+&é ˝À ˇø£ ÁbÕ+‘·+. nø£ÿ&˚
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+ ñ+~. n+<äTe\¢ <ëìøÏ Ä ù|s¡T e∫Ã+~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À 5e uÛ≤>∑eTT 1e n<Ûë´j·TeTT 74,75,78 ìã+<Ûäq\T Á|ü<Ûëì
eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É*ì >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üC≤kÕ«e÷´ìï neT\T #˚düTÔqï~. Bì Á|üø±s¡+
<˚XÊ~ÛH˚‘· sêÁwüº|ü‹ HêeTe÷Á‘·|ü⁄ n~Ûø±s¡eTT\qT ø£*–j·TT+&ç, Á|üuÛÑT‘ê«~Û|ü‹
nsTTq Á|ü<Ûëì yêdüÔ$ø£ n~Ûø±sê\qT ø£*–j·TTHêïs¡T.
74(1):- sêÁwüº|ü‹ ‘·q n~Ûø±s¡ uÛ≤<ä´‘·\ ìs¡«Vü≤D˝À dü\Vü‰ düVü≤ø±s¡eTT
n+~+#·&ÜìøÏ Á|ü<Ûëì H˚‘·è‘·«+˝À ˇø£ eT+Á‹ eT+&É* ñ+≥T+~.
$es¡D:- sêC≤´+>∑+˝À eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰qT sêÁwüº|ü‹ ‘·|üŒìdü]>± bÕ{Ï+#ê* nì
ns¡Δ+ e#˚Ã m˝≤+{Ï |ü<äã+<Ûä+ ˝Ò<äT. n+<äTπø 42 e sêC≤´+>∑ dües¡D (1976) <ë«sê Shall
nH˚ |ü<ä+ #˚s¡Ã&É+ <ë«sê sêÁwüº|ü‹ eT+Á‹eT+&É* dü\Vü‰y˚Ts¡πø ‘·q $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#ê*‡
ñ+≥T+~. 1978 ˝À 44e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê eTs√ø£ n+XÊìï #˚sêÃs¡T. sêÁwüº|ü‹
eT+Á‹ eT+&É* ìs¡íj·÷ìï yê] |ü⁄qsY |ü]o\q≈£î |ü+|üe#·TÃ.n˝≤ |ü+|æq Ä n+X¯eTT eT+Á‹
eT+&É* |ü]o*+∫, |ü]o*+#·ø£ |ü+|æq ¬s+&Ée |üsê´j·T+ ‘·|üŒìdü]>± ÄyÓ÷~+#ê*.
>∑eTìø£:- sêyéT »yêjYT vs |ü+C≤uŸ πødüT 1955 ˝À eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰≈£î
nqT>∑TD+>±H˚ sêÁwüº|ü‹ ‘·q $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#ê\ì düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ #Ó|æŒ+~ Ç<˚
n_ÛÁbÕj·÷ìï 1971,1974 \˝À ≈£î&Ü e´ø£Ô |ü]∫+~
74(2):- Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹eT+&É* Á|üuÛÑT‘·« bÕ\q˝À sêÁwüº|ü‹øÏ dü\Vü‰
düVü≤ø±s¡eTT n+~ùdÔ Ä n+XÊìï @ ø√s¡Tº˝Àq÷ düyê\T #˚j·Tsê<äT.
Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* |ü<äMø±\eTT eT]j·TT ‘=\–+|ü⁄:-
M] |ü<äMø±\eTT sêÁwüº|ü‹ $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î (˝Ò<ë) ˝Àø˘düuÛÑ $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î |ü<äM˝À
ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*ì sêÁwüº|ü‹ (or) ˝Àø˘düuÛÑ ÁøÏ+~ ø±s¡D≤\≈£î
‘=\–+#·e#·TÃ.
1. ˝Àø˘düuÛÑ˝À $XÊ«dü rsêàq+ M–b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT
2. ˝Àø˘düuÛÑ˝À n$XÊ«dü rsêàq+ HÓ–Zq|ü⁄Œ&ÉT
3. ˝Àø˘düuÛÑ ã&Ó®{Ÿ qT ‹s¡düÿ]+∫q|ü⁄Œ&ÉT
4. ˝Àø˘düuÛÑ Ä]úø£ _\T¢qT ‹s¡düÿ]+∫q|ü⁄Œ&ÉT
5. Á|üuÛÑT‘·« _\T¢ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À z&çb˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT

6. ˝Àø˘ düuÛÑ ø√‘· rsêàHê\qT ÄyÓ÷~+∫q|ü⁄Œ&ÉT
7. ˇø£ Áô|’y˚{Ÿ düuÛÑT´&ÉT ˇø£ _\T¢qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˝À Á|üy˚X¯ ô|≥º>± <ëìì
Á|üuÛÑT‘·«eTT e´‹πsœ+#·>± Ä _\T¢qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~+∫q|ü⁄Œ&ÉT
8. sêÁwüº|ü‹ Á|üdü+>±ìøÏ Á|üy˚X¯ô|fÒº ªª<ÛäHêýê<ärsêàq+μμ ˝Àø˘ düuÛÑ ˝À
z&çb˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT (˝Ò<ë) Á|ü‹|üøå±\T Á|ü‹bÕ~+∫q dües¡D rsêàq+
HÓ–Zq|ü⁄Œ&ÉT
75e ìã+<Ûäq:-
75(1):- Á|ü<Ûëìì sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T. Á|ü<Ûëì dü\Vü‰y˚Ts¡≈£î Ç‘·s¡ eT+Á‘·T\qT
sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑+˝À yÓTC≤]ºbÕØº (or) yÓTC≤Øº ≈£L≥$T Hêj·T≈£îìï Á|ü<Ûëì>± sêÁwüº|ü‹
ìj·T$T+#ê* nì ù|s=ÿq˝Ò<äT. n~ πøe\eTT bÕs¡¢yÓT+≥Ø kÕ+Á|ü<ëj·TeTT. Á|ü<ÛëìøÏ mìïø£
nH˚ |ü<äeTT ≈£L&Ü sêC≤´+>∑eTT ù|s=ÿq˝Ò<äT nq>± Á|ü<Ûëì>± ìj·T$T+#·ã&˚ e´ø°Ô ˝Àø˘ düuÛÑ
yÓTC≤]{° düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T ñ+&Ü*.
75(1A):- ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ πø+Á<ä+˝À eT+Á‹ eT+&É* dü+K´ Á|ü<Ûëq eT+Á‹ ‘√
ø£*|æ ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ yÓTT‘·Ô+ dü+K´˝À 15 % $T+#·sê<äT.
75(1B):- Á|üø±s¡+ bÕ]º |òæsêsTT+|ü⁄\ #·≥º+ Á|üø±s¡+ nqs¡TΩ&Ó’‘˚ n‘·&çì eT+Á‹>±
ìj·T$T+#·sê<äT.á nqs¡Ω‘· n‘·&ÉT eT+Á‹>± ñqïø±\+˝À »]–‘˚ n~ n‘·&ç düuÛÑ´‘·«
ø±\+ eTT–+|ü⁄ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~.ˇø£ y˚fi¯ ‹]– mìïø£˝À¢ b˛{Ï#˚dæ $»j·÷ìï
kÕ~ùdÔ n+‘·{Ï‘√ nqs¡Ω‘· eTT>∑TdüTÔ+~ ô|’ ¬s+&ÉT ø±¢E\qT 91e sêC≤´+>∑ dües¡D
(2003)<ë«sê #˚sêÃs¡T
75(2):- Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* e´øÏÔ>∑‘·+>± sêÁwüº|ü‹øÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T
75(3):- Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹eT+&É* dü$Twæº>± ˝Àø˘ düuÛÑ ≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
>∑eTìø£:-sêC≤´+>∑ ]‘ê´ sêÁwüº|ü‹ ˝Àø˘ düuÛÑ ≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·&ÉT. n‘·qT HêeTe÷Á‘·|ü⁄
ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±].
Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* ˝Àø˘ düuÛÑ≈£î ‘·eT $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤dü÷Ô uÛ≤<ä´‘·
eVæ≤kÕÔs¡T ø±ã{Ïº Ms¡T yêdüÔyê~Ûø±sê\qT ø£*–j·TTHêïs¡T.
75(4):-
sêÁwüº|ü‹ Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* #˚‘· |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔ&ÉT.
Á|ü<Ûëì ‘=\–+#·ã&çq,eTs¡DÏ+∫q, sêJHêe÷ #˚dæHê eT+Á‹eT+&É* s¡<ä›e⁄‘·T+~.
75(5):-Á|ü<Ûëì eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É*˝À düuÛÑT´&ç>± ìj·T$T+|üã&˚ e´ø°Ô bÕs¡¢yÓT+{Ÿ

düuÛÑ´‘·«eTTqT ø£*– ñ+&Ü*. ˇø£ y˚fi¯ bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑ´‘·«eTT ˝Ò≈£î+&Ü Á|ü<Ûëì>±,
eT+Á‹eT+&É*˝À düuÛÑT´&ç>± ìj·T$T+#·ã&ç‘˚ ª6μ HÓ\\ ˝À|ü⁄ @<√ ˇø£ düuÛÑ düuÛÑ´‘·«eTT
dü+bÕ~+#ê* (˝Ò<ë) ‘·eT |ü<äe⁄\≈£î sêJHêe÷ #˚j·÷*

>∑eTìø£:-@ düuÛÑ˝Àq÷ düuÛÑ´‘·«+ ˝Ò≈£î+&Ü Á|ü<Ûëì |ü<ä$ì d”«ø£]+∫q ‘=*yês¡T
P.V qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ (q+<ë´\ (AP) ˝Àø˘ düuÛÑ≈£î)
¬s+&Ée yês¡T <˚y˚>ö&É (ø£sêï≥ø£ sê»´düuÛÑ≈£î)
75(6):- Á|ü<Ûëì & eT+Á‹ eT+&É* J‘·uÛÑ‘·éTT\qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ìs¡ísTTdüTÔ+~.
>∑eTìø£:- 1) Á|ü<Ûëì HÓ\dü] y˚‘·q+? 1,10,000/-
2) Á|ü<Ûëì eT+Á‹eT+&É* ˝À düuÛÑT´&ç>± ìj·T$T+#·ã&Ü* nq>± ø£˙dü ej·TdüT‡
25dü+,,\T ñ+&Ü*.
78(1):- Á|ü<Ûëì Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫ ˝Ò<ë bÕs¡¢yÓT+≥T ˝À ˇø£ _\T¢qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïº #·≥ºeTT>± s¡÷bı+~+#ê*‡q $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï sêÁwüº|ü‹øÏ
‘Ó*j·T#˚j·÷*.
78(2):- sêÁwüº|ü‹ Á|üuÛÑT‘·«ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫ ˝Ò<ë bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ˇø£ _\T¢qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïº #·≥ºeTT>± s¡÷bı+~+#ê*‡q $wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï Á|ü<Ûëì
qT+&ç ùdø£]kÕÔs¡T.
78(3):- eT+Á‹ eT+&É* |ü+|æq ˇø£ _\T¢qT yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹eT+&É* |ü]o*+#·˝Ò<äì <ëìì
|ü⁄q:|ü]o\q≈£î |ü+|æq|ü⁄Œ&ÉT, eT+Á‹ eT+&É* |ü⁄q:|ü]o*+∫ (˝Ò<ë) |ü⁄q:|ü]o*+#·ø£ Ä
_\T¢qT sêÁwüº|ü‹øÏ |ü+|æ‘˚ sêÁwüº|ü‹ K∫Ã‘·+>± ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚j·÷*.
eT+Á‹eT+&É* eØZø£s¡D:-
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À eT+Á‹eT+&É* eØZø£s¡D ô|s√ÿq˝Ò<äT.
1947 ˝À HÓÁVüQ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥sTTq ‘=* eT+Á‹ eT+&É*ì eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ (or)
ø±´_HÓ{Ÿ nì |æ*#ês¡T.
>∑eTìø£:- ø±´_HÓ{Ÿ nH˚ |ü<ëìï 44 e sêC≤´+>∑ dües¡D (1978) <ë«sê sêC≤´+>∑+˝À
#˚sêÃs¡T. Ç~ ≈£î&Ü 352 Á|üø£s¡D˝À ø±ì 75 ˝À ø±<äT.
á ‘=* eT+Á‹ eT+&É* düuÛÑT´\ dü+K´-14
1952 kÕ<Ûës¡D mìïø£\ ‘·sê«‘· @sêŒ≥sTTq ‘=* eT+Á‹eT+&É* düuÛÑT´\ dü+K´-

35
eT+Á‹ eT+&É* eØZø£s¡D ø√dü+ HÓÁVüQ Á|üuÛÑT‘·«eTT N. >√bÕ\kÕ«$T nj·T´+>±sY
ø£$T{°ì 1949˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.á ø£$T{° eT+Á‹ eT+&É* 3s¡ø±\T>±
eØZø£]+∫q~.
1) ø±´_HÓ{Ÿ eT+Á‘·T\T-n~Ûø£ôVA<ë ø£*–e⁄+{≤s¡T
2) ùdº{Ÿ eT+Á‘·T\T (sê»éT+Á‘·T\T)-¬s+&Ée ôVA<ë ø£*– ñ+{≤s¡T.
3) &ç|üP´{° eT+Á‘·T\T(ñ|ü eT+Á‘·\T)-‘·≈£îÿe ôVA<ë ø£*–e⁄+{≤s¡T.

>∑eTìø£:- sê»´+>∑]‘·´ eT+Á‹ eT+&É*˝À m≈£îÿe ôVA<ë mes¡T ø£*– ñ+{≤s¡T nq>±
ªªn+<äs¡÷ düe÷qT˝Òμμ nì ns¡ΔeTT.
ô|’ eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q eT+Á‘·T\‘√ bÕ≥T kÕ+Á|ü<ëj·T, ÄqyêsTTr>± |æ\Teã&˚ eTs√
eT÷&ÉT s¡ø±\ eT+Á‘·T\T ≈£î&Ü ñ+{≤s¡T.
1. n+‘·s¡+–ø£ ø±´_HÓ{Ÿ (Inner cabinet)? ø±´_H˚{Ÿ eT+Á‘·T˝À¢ n‹eTTK´ yÓTÆq yês¡T
eT]j·TT Á|ü<Ûëq eT+Á‹‘√ düìïVæ≤‘·+>± yÓT*π>yês¡T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ø±´_H˚{Ÿ eT+Á‘·\T
ñ+{≤s¡T. Ms¡T Á|ü<Ûëì‘√ ‘·s¡T#·T>± ø£\Tdü÷Ô ø°\ø£yÓTÆq ìs¡íj·÷\T rdüT≈£î+{≤s¡T M]H˚
n+‘·s¡+–ø£ ø±´_H˚{Ÿ n+{≤s¡T.
>∑eTìø£:- yÓTÆUÒ˝Ÿ Áu…wüsY nH˚ s¡#·sTT‘· BìH˚ Super cabinet >± n_Ûe]í+#ês¡T.
2. øÏ#ÓHé ø±´_H˚{Ÿ? Á|ü<Ûëq eT+Á‹ ‘·q n~Ûø±s¡ ìs¡«Vü≤D Á|üÁøÏj·T˝À yê] düMT|ü
ã+<ÛäTe⁄\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T ø=+‘· Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘ês¡T. Ä e´≈£îÔ\ düeTTVü≤H˚ï øÏ#ÓHé
ø±´_HÓ{Ÿ n+{≤s¡T.
3. cÕ&√ ø±´_H˚{Ÿ? sêuÀj˚T mìïø£˝À¢ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e#˚Ã neø±X¯+ ñqï ã\yÓTÆq
Á|ü‹|üø£å+ mìïø£\≈£î eTT+<äT>±H˚ ‘·eT bÕØº ‘·s¡|ü⁄q Á|ü<Ûëì nuÛÑ´]úì n˝≤π> eT+Á‹eT+&É*ì
#˚|üfÒº e´≈£îÔ\ ù|s¡¢qT Á|üø£{ÏdüTÔ+~. á |ü<äΔ‹H˚ cÕ&√ ø±´_H˚{Ÿ n+{≤s¡T. Ç~ Ç+>±¢+&é ˝À
Ä#·s¡D˝À ñ+~. Ç~ uÛ≤s¡‘Y ˝À Ä#·s¡D˝À ˝Ò<äT ø±ì BJP Á|üø£{Ï+∫+~
Ex:- qπsÁ<ä yÓ÷&û
eT+Á‹ eT+&É* >∑]wüº düuÛÑT´\ dü+K´:-
ARC (Administralive Reforms committee) |ü]bÕ\q dü+düÿs¡D\ dü+|òüT+
dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹ eT+&É* düuÛÑT´\ dü+K´ ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ dü+K´˝À
10% q≈£î $T+#·sê<äT.
ø±´_H˚{Ÿ düuÛÑT´\ dü+K´ 16 qT+&ç 20 eT<Ûä´ ñ+&Ü*
91 e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ (2003) Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹eT+&É* düuÛÑT´\

dü+K´ ˝Àø˘ düuÛÑ yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\ dü+K´˝À 15% q≈£î $T+#·sê<äT.
Á|ü<Ûëì ø±´_H˚{Ÿ düe÷y˚XÊ\qT @sêŒ≥T#˚kÕÔs¡T. Ä düe÷y˚XÊ\qT m|ü⁄Œ&ÉT,mø£ÿ&É,
m+<äT≈£î ìs¡«Væ≤+#ê* nH˚~ Á|ü<Ûëì n~Ûø±s¡eTT
Á|ü<Ûëì ø±´_HÓ{Ÿ n<Ûä´≈£åî&ÉT
Á|ü<Ûëì n~Ûø±s¡]‘·´ ÁøÏ+~ dü+düú\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T:-

1. ˙‹ njÓ÷>¥ (Vice President-ns¡$+<é |üq>±&çj·÷)
CEO n$T‘êuŸ ø±+‘Y
2. H˚wüq˝Ÿ &Óe\|t yÓT+{Ÿ øöì‡˝Ÿ (NDC)
3. n+‘·sêÁwüº eT+&É*

4. C≤rj·T »\eqs¡T\ eT+&É*
5. Ç+&çj·THé &çC≤düºsY y˚TH˚CŸ yÓT+{Ÿ n<∏ë]{Ï
>∑eTìø£:- Ç{°e\ $X¯«uÛ≤s¡‹ $X¯«$<ë´\j·T+ #Ûêq‡\sY >± Á|ü<Ûëq eT+Á‹ qπs+Á<ä yÓ÷&û
ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T.
Á|ü<Ûëì n_Ûes¡íq:-
1. &Üø£ºsY B.R n+uÒ<äÿsY? uÛ≤s¡‘· Á|ü<Ûëq eT+Á‹ì nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åîì‘√ b˛*ùdÔ Á|ü<Ûëq
eT+Á‹H˚ dü¬s’q b˛*ø£ ñ+~ ø±ì sêÁwüº|ü‹ ø±<äT
2. ˝≤sY¶ e÷πs¢ ` Á|ü<Ûëì düe÷qT\˝À Á|ü<∏äeTT&ÉT
3. |”≥sY õ. ]#·sY¶‡` Á|ü<Ûëì düe÷qT\˝À Á|ü<∏äeTT&ÉT nqTø√e&É+ n‘·ì kÕúHêìï
‘·≈£îÿe>± n+#·Hê y˚dæq≥T¢ ne⁄‘·T+~
4. G.S <äπ>›˝Ÿ` ªªÁ|ü<Ûëì eT+Á‘·T\+<ä]˝À düe÷qT&ÉT nqTø√e&É+ düããT ø±<äT.Á|ü<Ûëì
‘·|üŒ $T–*q eT+Á‹ eT+&É* düuÛÑT´\+<äs¡÷ düe÷qy˚Tμμ
5. ◊esY C…ìï+>¥‡` Á|ü<Ûëì dü÷s¡T´&ÉT, eT+Á‘·T\+<äs¡÷ n‘·ì #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#˚
Á>∑Vü‰\˝≤+{Ïyês¡T.
6. sêyéT ôdeT÷´sY` ªªÁ|ü<Ûëì Á|üuÛÑT‘·«eTH˚ z&É #·Áø±ìï ‹ù|Œ kÕs¡+>∑T˝≤+{Ï yê&ÉTμμ
7. ôV≤sê˝Ÿ¶ C….˝≤dæÿ` Á|ü<Ûëì nH˚ nøå±+X¯eTT #·T≥÷º yÓTT‘·Ô+ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]ÁuÛÑ$TdüTÔ+~
Á|ü<ÛëqT\ es¡TdüÁø£eTeTT:-
1. »eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ (UP)(1947-52,1952-57,1957-62,1962-64)
|ü<äM eT<Ûä´˝À eTs¡DÏ+∫q ‘=* Á|ü<Ûëì
Hê\T>∑T kÕs¡T¢ |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚dæq ‘=*yês¡T
m≈£îÿe s√E\T |üì #˚dæq (16dü+,, 286 s√E\T) Á|ü<Ûëì
HÓÁVüQ eTs¡D+˝À ª>∑T˝≤®Ø˝≤˝Ÿ q+<ëμ ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<Ûëì>± |üì #˚XÊs¡T
|ü+#·o\ dæ<ä›+‘· ø£s¡Ô
|ü+#·o\ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ 1954˝À dü+‘·ø£+ #˚XÊ&ÉT (#Ó’Hê‘√)
$TÁX¯eT Ä]úø£ eédüúqT uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤º&ÉT
uÛ≤s¡‘· s¡‘·ï bı+~q ‘=* Á|ü<Ûëì (1955)
m≈£îÿe kÕs¡T¢ mÁs¡ø√≥ô|’ C…+&Ü m>∑Ts¡y˚dæq yês¡T (17kÕs¡T¢)
2. ˝≤˝Ÿ ãVü≤<ä÷sY XÊÁdæÔ:-(UP) (1964-66)

|ü<äM eT<Ûä´˝À eTs¡DÏ+∫q ¬s+&Ée Á|ü<Ûëì ($<˚• |üs¡´≥q˝À)
XÊÁdæÔ eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· ª>∑T˝≤®Ø˝≤˝Ÿ q+<äμ ¬s+&Ée kÕ] ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<Ûëì |ü<ä$ì
#˚|ü{≤º&ÉT

C…’ C≤eHé-C…’ øÏkÕHé nH˚ ìHê<ä+ Ç#êÃ&ÉT
eTs¡D≤+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘· s¡‘·ï bı+~q ‘=* e´ø°Ô eT]j·TT ‘=* Á|ü<Ûëì(1966)
3. ÁoeT‹ Ç+~sê>±+BÛ:-(UP)(1967,1967-71,1971-77,1980-84)
Hê\T>∑T kÕs¡T¢ Á|ü<Ûëì>± |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚dæq ¬s+&Ée Á|ü<Ûëì
‘=* eTVæ≤fi≤ Á|ü<Ûëì
Á|ü<Ûëì >± |üì #˚dæ kÕ<äs¡D mìïø£\˝À z≥$T bÕ˝…’q ‘√*yês¡T (1977)
sê»´düuÛÑ düuÛÑ´‘·«+˝À Á|ü<Ûëì |ü<ä$ì #˚|ü{Ïºq ‘=*yês¡T
¬s+&Ée yês¡T? <˚yÓ>ö&É

eT÷&Ée yês¡T-I K >∑TÁC≤˝Ÿ
Hê\Ze yês¡T —Dr.eTH√àVü≤Hé dæ+>¥
1970˝À sê» uÛÑs¡D≤\qT s¡<äT› #˚dæ, 1971 ˝À >∑Ø;Û Vü≤sƒêy√ ìHê<ä+, 20 dü÷Á‘ê\
|ü<∏äø£+ 1975˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T
<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ kÕs¡T¢ n‘·édüs¡ |ü]düTú‘·T\T $~Û+#·ã&çHêsTT Ç<˚ ø±\+˝À »]–q
neø£‘·eø£\ô|’ n¬sdüTº nsTTq Á|ü<Ûëì
mìïø£\ <ë«sê n‘·´~Ûø£ ø±\+(15dü+,,303 s√E\T) Á|ü<Ûëì>± |üì #˚XÊs¡T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìøÏ n‘·´~Ûø£ dües¡D\T áy˚T ø±\+˝ÀH˚ »]>±sTT (37)
Ä|üπswüHé ã÷¢kÕºsY ìs¡«Væ≤+∫q Á|ü<Ûëì-June 3-8 1984
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ |ü<ä$˝À ñ+&É>± Vü≤‘·´>±$+#· ã&çq ‘=* Á|ü<Ûëì
1972 ˝À #ê]Á‘ê‘·àø£ dæe÷¢ ˇ|üŒ+<ëìï n|üŒ{Ï bÕøÏkÕúHé Á|ü<Ûëì E˝Ÿ|”ø£sY ãT{Àº‘√

≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïs¡T
1971˝À s¡cÕ´‘√ 20dü+e‘·‡sê\T XÊ+‹ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïs¡T
n‘·´~Ûø£ kÕs¡T¢ mÁs¡ø√≥˝À C…+&Ü m>∑Ts¡y˚dæq ¬s+&Ée Á|ü<Ûëì-(16kÕs¡T¢)
4. yÓTTsêØ® <˚XÊjYT (>∑T»sê‘Y)(1977-79:-

‘=* ø±+Á¬>ùd‘·s¡ Á|ü<Ûëì
»q‘ê Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëì
n$XÊ«dü rsêàq+˝À z≥$T #Ó+~q ‘=*yês¡T
@ø£ ø±\+˝À Ç<ä›s¡T ñ|ü Á|ü<ÛëqT\qT ø£*– ñqï Á|ü<Ûëì (#·s¡DY dæ+>¥, »^®eHé sêyéT)
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ‘=* dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T
Ç‘·ì ø±\+˝ÀH˚ ÄdæÔ Vü≤≈£îÿqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ qT+&ç ‘=\–+#·ã&ç+~
bÕøÏkÕúHé |ü⁄s¡cÕÿs¡+ ìcÕHé-Ç-bÕøÏkÕúHé bı+~q ‘=* uÛ≤s¡rj·TT&ÉT

s¡÷bÕsTT $\Te ‘·–Z+|ü⁄qT ìs¡dædü÷Ô ñ|ü Á|ü<ÛëìøÏ sêJHêe÷ #˚kÕs¡T
n‹ô|<ä› ej·TdüT‡˝À Á|ü<Ûëì>± eéVü≤]+∫qyês¡T
m≈£îÿe kÕs¡T¢ ã&Ó®{Ÿ qT Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq Ä]úø£ eT+Á‹?yÓTTsêØ® <˚XÊjYT
5. #Í<ä] #·s¡DY dæ+>¥ (UP)(1979-80):-

‘·≈£îÿe s√E\T (4 H˚\\T) |üì #˚dæq ‘=* Á|ü<Ûëì
bÕs¡¢yÓT+≥T düe÷y˚XÊ\≈£î ˇø£ kÕ] ≈£î&Ü Vü‰»s¡eì ‘=* Á|ü<Ûëì
¬s’‘·T u≤+<Ûäe⁄&ç>± ù|s¡T bı+~q yês¡T
6. sêJyé >±+BÛ (eTT+u≤sTT)(1984-89):-

<˚X¯+˝À j·TTe Á|ü<Ûëì (40düˆˆ)
πø+Á<ä eT+Á‹ eT+&É*ì n‘·´~Ûø£+>± 13 kÕs¡T¢ |ü⁄qsY eédæúø£]+#ê&ÉT
z≥T Vü≤≈£îÿ ejÓ÷ |ü]$T‹ì 21 dü+ˆˆ qT+&ç 18dü+ˆˆsê\øÏ ‘·–Z+#ê&ÉT

(61 sêˆˆdüˆˆ#·≥º+-1988<ë«sê)
bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·{≤ºìï 52sêˆˆdüˆˆ,#·≥º+ 1985 dü+ˆˆ˝À sêC≤´+>∑+˝À
#˚]Ã 91e sêˆˆdüˆˆ #·≥º+ <ë«sê 2003 dü+ˆˆ˝À neT\T #˚XÊ&ÉT
_ø±] Vü≤sƒêy√ ìHê<ä+ Ç#êÃ&ÉT
7. $.|æ.dæ+>¥ (UP) (1989-90) ($X¯«Hê<∏é Á|ü‘ê|t dæ+>¥):--

$XÊ«dü rsêàq+˝À z≥$T #Ó+~q ‘√*yês¡T
njÓ÷<Ûä´ $yê<ä+˝À BJP eT<ä›‘·T ñ|ü dü+Vü≤]+#·Tø√e&É+‘√ n~Ûø±sêìï
ø√˝ÀŒj·÷&ÉT
8. #·+Á<ä X‚KsY (UP)(1990-91)
ªuÀì‡ u≤u≤μμ>± ù|s¡T bı+~q Á|ü<ëì
mÁs¡ø√≥ qT+&ç Á|üdü+–+#·ì @¬ø’ø£ Á|ü<ëì
9. |æ.$.qs¡dæ+Vü‰sêe⁄(AP)(1991-96)
ªAp ‘=* Á|ü<Ûëì
ª<äøÏåD uÛ≤s¡‘· <˚X¯ ‘=* Á|ü<Ûëì
ª<˚XŸ ã#êy√-<˚XŸ ãHêy√ nH˚ ìHê<ëìï Ç#êÃs¡T
10. n≥˝Ÿ _Vü‰Ø yêCŸ ù|jYT :-(MP) (1996 (13s√E\T), 1998-99(13H˚\\T)1999-

2004(41/2dü+e‘·‡sê\T)
ª$XÊ«dü rsêàq+˝À z≥$T #Ó+~q eT÷&Ée yês¡T(1 z≥T‘√)
ªC…’ »yêHé-C…’ øÏkÕHé-C…’ $C≤„Hé nqT ìHê<ëìï Ç#êÃ&ÉT
ª1998-99 ˝À 13 HÓ\\πø »j·T \*‘· eT<ä›‘·T ñ|ü dü+Vü≤]+#·T ø√e&É+‘√ $XÊ«dü

rsêàq+˝À 1 z≥T‘√ |ü<äM ø√˝ÀŒj·÷&ÉT

11. H.D <˚y˚>ö&É (1996-97) (ø£sêï≥ø£)
$XÊ«dü rsêàq+˝À z≥$T #Ó+~q ¬s+&Ée yês¡T
12. I.K >∑TÁC≤˝Ÿ:- (1997-98) :- (bÕøÏkÕúHé ˝Àì J\+)

13. Dr eTHé yÓ÷Vü≤Hé dæ+>¥ (2004-09,2009-2014) bÕø˘ ˝Àì J\+ ªª|òü÷μμ Á>±eT+
nk˛‡+ sê»´düuÛÑ düuÛÑ´‘·«+˝À Á|ü<Ûëì>± |üì #˚XÊs¡T
n‘·´~Ûø£ ø±\+ |üì #˚dæq eT÷&Ée Á|ü<Ûëì
n‘·´~Ûø£ kÕs¡T¢ mÁs¡ø√≥˝À C…+&Ü m>∑Ts¡ y˚dæq 3e Á|ü<Ûëì (10kÕs¡T¢)
14. qπs+Á<ä yÓ÷&û (|üP]Ôù|s¡T qπs+Á<ä <ëyÓ÷<äsY <ëdt yÓ÷&û)(>∑T»sê‘Y):-

>∑T»sê‘Y ˝Àì yÓTVü≤kÕHê õ˝≤¢˝Àì yê<é q>∑sY ˝À 17Sep 1950 q »ìà+#ê&ÉT
‘·+Á&ç-<ëyÓ÷<äsY <ëdt eTT˝Ÿ #·+<é yÓ÷&û
‘·*¢-Væ≤sêu…Hé
1-Oct -2001 q yÓTT<ä{Ï kÕ]>± >∑T»sê‘Y c.m. >± ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T
yÓTT‘·Ô+ Hê\T>∑T kÕs¡T¢ c.m. >± #˚XÊs¡T
Á|ü<Ûëì>± 26-05-2014 q Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚XÊs¡T
<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+‘·´ e#êÃø£ »ìà+∫ Á|ü<Ûëì nsTTq yÓTT<ä{Ï e´ø°Ô
n‹ ∫qï eT+Á‹ es¡Z+ @sêŒ≥T #˚dæq Á|ü<Ûëì-J.L HÓÁVüQ
ô|<ä› eT+Á‹ es¡Z+ @sêŒ≥T #˚dæq Á|ü<Ûëì` eTH√àVü≤Hé dæ+>¥
m≈£îÿe XÊK\qT ‘·q e<ä›H˚ ñ+#·Tø=qï Á|ü<Ûëì-#·+Á<ä X‚KsY
eTTKéT+Á‘·T\T>± |üì#˚dæ Á|ü<Ûëq eT+Á‘·T˝…’qyês¡T:-

1. yÓTTsêØ® <˚XÊjYT-u§+u≤sTT
2. #·s¡DY dæ+>¥-UP
3. V.P -UP
4. P.V qs¡dæ+Vü≤sêe⁄-AP
5. <˚yÓ>ö&É-ø£sêï≥ø£
6. qπs+Á<ä yÓ÷&û->∑T»sê‘Y
ñ‘·ÔeT bÕs¡¢yÓT+fÒ]j·THé nyês¡T¶ bı+~q Á|ü<ÛëqT\T:-
1. A B yêCŸ ù|sTT (1994)
2. #·+Á<ä X‚KsY (1995))
3. eTH√àVü≤Hé dæ+>¥-(2002)

uÛ≤s¡‘· s¡‘·ï nyês¡T¶ bı+~q Á|ü<ÛëqT\T:-
1. HÓÁVüQ-1955
2. L.B XÊÁdæÔ-1966
3. Ç+~sê>±+BÛ-1971
4. sêJyé >±+BÛ -1991
5. yÓTTsêØ® <˚XÊjYT-1991
6. >∑T˝≤®Ø˝≤˝Ÿ q+<ë-1997
7. A P yêCŸù|sTT-2015
n‘·´~Ûø£ yÓTC≤]{°‘√ ¬>*∫Hê Á|ü<Ûëì P.V qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ (q+<ë´\) ñ|ü mìïø£
5,80,295
düe÷<ÛäT\T:-
»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ —XÊ+‹ eHéé
Ç+~sê>±+BÛ —X¯øÏÔ düú˝Ÿ
sêJyé >±+BÛ-MsY uÛÑ÷$T
P.V qs¡dæ+Vü‰sêe⁄-$C≤„Hé uÛÑ÷$TT
yÓTTsêØ® <˚XÊjYT-nuÛÑjYT |òü÷{Ÿ
L.B XÊÁdæÔ-$»jYT |òü÷{Ÿ
#·s¡DY dæ+>¥-øÏkÕHé |òü÷{Ÿ
#·+Á<ä X‚KsY-düàà‹ düú˝Ÿ

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ nH˚ |ü<ä+ ªParleyμ nH˚ Áô|ò+∫ |ü<ä+ qT+∫ Á>∑Væ≤+#·ã&ç+~. ªParleyμ n+fÒ
düe÷y˚X¯eTT nì ns¡ú+. ãTTπ>«<ä ø±\+˝À Bìï düuÛÑ, dü$T‹ nH˚yês¡T. bÕs¡¢yÓT+≥TqT
Væ≤+B˝À ªdüHédü<éμ n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕs¡¢yÓT+≥Ø ‘·s¡Vü‰ Á|üuÛÑT‘ê«ìï Á|ü‹bÕ~+∫q~ ` KM eTT˙‡, HÓÁVüA
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì 5e uÛ≤>∑eTT, 2e n<Ûë´j·TeTT, 79 qT+∫ 122 es¡≈£î >∑\

ìã+<Ûäq\T bÕs¡¢yÓT+{Ÿ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
79e ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ πø+Á<ä XÊdüq ìsêàD XÊK ñ+≥T+~. Bì
ù|s¡T bÕs¡¢yÓT+{Ÿ.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ nq>± sêÁwüº|ü‹Gsê»´düuÛÑG˝Àø˘düuÛÑ‘√ ì+&ç e⁄+≥T+~.
>∑eTìø£: nq>± sêÁwüº|ü‹ì sêC≤´+>∑ Ø‘ê´ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À n+‘·sê“¤>∑+>± uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±ì

düuÛÑT´&ÉT ø±<äT.
80e ìã+<Ûäq sê»´düuÛÑ ìsêàDeTTqT >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.
81e ìã+<Ûäq ˝Àø˘düuÛÑ ìsêàDeTTqT >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTU≤´+XÊ\T

1952 @Á|æ˝Ÿ3`sê»´düuÛÑ @sêŒ≥T
1952 @Á|æ˝Ÿ 17` ˝Àø˘düuÛÑ @sêŒ≥T
1952 y˚T 13` bÕs¡¢yÓT+{Ÿ yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ (ñ<äj·T+10:45, eT+>∑fi¯yês¡+)
1954 y˚T 14`˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY`Vü≤Ödt Ä|òt ~ |”|ü⁄˝ŸqT ˝Àø˘düuÛÑ>± |æ\yê\ì ˝Àø˘düuÛÑ˝À

Á|üø£{Ï+#ês¡T`õ.$. eTÚ˝≤+ø£sY
1954 Ä>∑dtº 23` ªøöì‡˝Ÿ Ä|òt ùdº{Ÿ‡μqT sê»´düuÛÑ>± |æ\yê\ì #ÛÓ’s¡àHé m>∑Te düuÛÑ˝À
Á|üø£{Ï+#ês¡T. `düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé
1921 |òæÁãe] 12q` Á_{°wt yÓ’ÁXÊjYT >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ ˝≤sY¶ #ÛÓyéT‡|òüsY¶
X¯+≈£îkÕú|üq(bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+)#˚XÊ&ÉT.
1927 »qe] 18q `˝≤sY¶ Ç]«Hé bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeHêìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+ jÓTTø£ÿ Ks¡îÃ`83 \ø£å\T
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+ jÓTTø£ÿ yêdüTÔ •\TŒ\T`ôV≤s¡“sYº uÒø£sY, m&ç«Hé \T{Ïj·THé‡

bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+ q+<äT yÓTT‘·Ô+ düÔ+uÛ≤\ dü+K´`144
ˇø£ düÔ+uÛÑ+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄`27 n&ÉT>∑T\T
2001 &çôd+ãsY 13q bÕøÏkÕÔHé eTTwüÿs¡T\ <ë&ç »]–+~.
2002 y˚T13q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü«s√í‘·‡yê\qT »s¡T|ü⁄ø=qï~.
2012 y˚T 13q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ eÁCÀ‘·‡yê\qT »s¡T|ü⁄≈£î+~ (60dü+ˆˆ).
˝Àø˘düuÛÑ ìsêàD+
81e ìã+<Ûäq ù|s=ÿ+≥T+~. Bìì ~>∑TedüuÛÑ, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\düuÛÑ, nXÊX¯«‘·düuÛÑ nì
|æ\TkÕÔs¡T.
˝Àø˘düuÛÑ |ü<äMø±\+`5 dü+e‘·‡s¡eTT\T
>∑eTìø£: C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À ˝Àø˘düuÛÑ ø±˝≤ìï ˇø£ dü+ˆˆ#=|ü⁄Œq >∑]wüº+>±
m+‘·ø±\yÓTÆHê bı&ç–+#·e#·TÃ.
ñ<ë: 1976˝À 5e ˝Àø˘düuÛÑ ø±˝≤ìï ˇø£ dü+ˆˆbı&ç–+#ês¡T. n~ m≈£îÿe ø±\+ |üì#˚dæq ˝Àø˘düuÛÑ.
sêÁ|òüº|ü‹ ˝Àø˘düuÛÑ ø±˝≤ìï nsêΔ+‘·s¡eTT>± s¡<äT›#˚ùd n~Ûø±sêìï ø£*–j·TT+{≤&ÉT.
ñ<ë: ‘·≈£îÿeø±\+(13HÓ\\T) |üì#˚dæq ˝Àø˘düuÛÑ @~ nq>± 12e~ nq>± ˝Àø˘düuÛÑ

|ü<äMø±\+ 5 dü+ˆˆsê\T ˝Òq|ü⁄&ÉT nì•Ã‘·+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
|ü<äMø±\+ eTT–dæq ˝Àø˘düuÛÑ ‘·q≈£î‘êH˚ s¡<ä›e⁄‘·T+~ ‘·|üŒ sêÁwüº|ü‹ s¡<äT›#˚j·T˝Ò&ÉT.
yÓTT<ä{Ï ˝Àø˘düuÛÑ˝À düuÛÑT´\ dü+K´ 525>± ìs¡ísTT+#ês¡T. (˝Àø˘düuÛÑ 500Gπø+Á<äbÕ*‘·

ÁbÕ+‘ê\T25) ø±ì 489ñ+&˚yês¡T.
◊‘˚ 31e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+`1973˝À 525 qT+&ç 545≈£î ô|+#ês¡T
>∑eTìø£: ˝Àø˘düuÛÑ`500 qT+&ç 525 πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+˝À e÷Á‘·+ 25 qT+∫ 20øÏ ‘·–Z+#ês¡T.
56e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+1987 Á|üø±s¡+ ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\ dü+K´`552
sêÁwüº Á|ü»\ qT+&ç`530
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT qT+&ç`20
331ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Ç<ä›s¡T Ä+>√¢ Ç+&çj·Tq¢qT sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔ&ÉT.
>∑eTìø£: yÓTT<ä{À¢ á Á|ü‹bÕ<äq 1960es¡πø ñ+&˚~ ø±˙ 2009˝À dües¡D #˚dæ 2020
es¡≈£î ô|+#ês¡T.
˝Àø˘düuÛÑ ø£˙dü ˝Ò<ë Á|üdüTÔ‘· düuÛÑT´\ dü+K´`545
sêÁcÕº\ qT+∫`530
πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç`13

Ä+>√¢ Ç+&çj·TqT¢`Ç<ä›]ì sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔ&ÉT.
˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\T z≥s¡¢#˚ kÕs¡«»˙q ejÓ÷»q z≥TVü≤≈£îÿ <ë«sê Á|üø£s¡D 326 <ë«sêmìïø££e⁄‘ês¡T.
>∑eTìø£: á |ü<äΔ‹ì Ä+>∑¢+˝À First past the post n+{≤s¡T.Winners gets all
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
˝Àø˘düuÛÑ m+|” Á|ü‹ 7.5 qT+&ç 10 \ø£å\ Á|ü»\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔ&ÉT.
yÓTT<ä{Ï ˝Àø˘düuÛÑ˝À z≥s¡¢ dü+K´ 17.32ø√≥T¢. 16e ˝Àø˘düuÛÑ˝À 83 ø√≥T¢ z≥s¡T¢ ø£\s¡T.
˝Àø˘düuÛÑ˝À 330 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ md”‡, md”º esêZ\ yê]øÏ ]»πs«wüHé‡ ñ+{≤sTT.
md”‡\≈£î 15% nq>± 84 d”≥T¢(>∑‘·+˝À 79 d”≥T¢ ø£\e⁄)
md”º\≈£î 7.5% nq>± 47 d”≥T¢ (>∑‘·+˝À 41 d”≥T¢ ø£\e⁄)
87e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 2003˝À md”‡, md”º\ ˝Àø˘düuÛÑ kÕúHê\qT 2001 »HêuÛ≤
˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ |ü⁄qs¡«d”úø£]+#ês¡T. (>∑‘·+˝À 1991) n+<äTπø md”‡, md”º ˝Àø˘düuÛÑ kÕúHê\T
ô|]>±sTT.
>∑eTìø£: md”‡, md”º\≈£î >∑‘·+˝À 10ˆˆ\ ]»πs«wüqT¢ nH˚ Á|ü‹bÕ<äq ñ+&˚~. ‘·sê«‘· 8e
sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1960˝À #˚dæ ]»πs«wüqT¢ 10 dü+ˆˆ\≈£î bı&É–+#ês¡T. Ç˝≤
dües¡D\T #˚dü÷Ô 6e kÕ] 95e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 2009˝À 10dü+ˆˆ\≈£î ô|+#ês¡T.
84e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 2001 Á|üø±s¡+ ˝Àø˘düuÛÑ, sêÁwüº $<Ûëq düuÛÑ\
ìjÓ÷»ø£esêZ\ dü+K´qT 2026 es¡≈£î e÷s¡Ã≈£L&É<äT. á dü+K´qT 1971 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\
Á|üø±s¡+ ìs¡ísTT+#ês¡T.
87e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 2003 Á|üø±s¡+ 2001 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+
ìjÓ÷»ø£esêZ\ |ü⁄q]«uÛÑ»q »s¡>±*.
n+<äTø£ì »dæºdt ≈£î\B|tdæ+>¥ n<Ûä´ø£å‘·q 2003˝À ìjÓ÷»ø£esêZ\ |ü⁄qs¡«ed”úø£s¡D
ø£$TwüHéqT @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
>∑eTìø£: ìjÓ÷»ø£ esêZ\qT uÛÖ>√[ø£+>±qT, ]»πs«wüq¢ Á|üø±s¡+ |ü⁄qsYeéd”úø£]+#ês¡T. ø±˙
dü+K´˝À e÷s¡TŒ sê˝Ò<äT.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î Hê\T>∑T |ü⁄qsYeéd”úø£s¡D ø£$TwüqT¢ @s¡Œ&Ü¶sTT.
1952, 1962,1971,2003 ø£$TwüHé
eTTU≤´+XÊ\T
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ˝Àø˘düuÛÑ˝À yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\ dü+K´`489
˝Àø˘düuÛÑ≈£î n‘·´~Ûø£+>± düuÛÑT´\qT |ü+ù| sêÁwüº+`ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ (80)
˝Àø˘düuÛÑ≈£î n‘·´~Ûø£+>± düuÛÑT´\qT |ü+ù| 2e sêÁwüº+èTVü‰sêÁwüº(48)

es¡Tdü>± 10kÕs¡T¢ ˝Àø˘düuÛÑ≈£î mìï¬ø’q ]ø±s¡T¶ ªªPM düsTT<éμμ≈£î <äøÏÿ+~(\ø£åB«|t)
@|” qT+&ç ˝Àø˘düuÛÑ≈£î 25 eT+~ mìïø£e⁄‘ês¡T. ‘Ó\+>±D qT+&ç 17 eT+~.
˝Àø˘düuÛÑ≈£î ‘·≈£îÿe düuÛÑT´\qT |ü+ù| sêÁcÕº\T`dæøÏÿ+, Hê>±˝≤+&é, $TCÀs¡+(dæ.Hê.$T)
16e ˝Àø˘düuÛÑ˝À eTVæ≤fi¯\ dü+K´` 62
16e ˝Àø˘düuÛÑ˝À Ç+&çô|+&Ó+≥¢ dü+K´`03
16e˝Àø˘düuÛÑ˝À eTTdæ¢+\ dü+K´`21
16e ˝Àø˘düuÛÑ≈£î yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À mìï¬ø’qyês¡T`315
16e˝Àø˘düuÛÑ˝À z≥s¡T¢ dü+K´ 83.41 ø√≥T¢ ø±>∑ z≥T

$ìjÓ÷–+#·≈£îqïyês¡T`55.38ø√≥T¢
16e˝Àø˘düuÛÑ≈£î 9 <äX¯\T>± mìïø£\T »]>±sTT. 16e ˝Àø˘düuÛÑ ÁbÕs¡+uÛÑ+ pHé 4, 2014
16e ˝Àø˘düuÛÑ˝À n‘·´~Ûø£ yÓTC≤Øº‘√ ¬>*∫q nuÛÑ´]ú` Á|”‘·+ eTT+&Ó

(eTVü‰sêÁwüº),6,93,321 z≥¢ yÓTC≤Øº
ns¡Ω‘·\T:
uÛ≤s¡rj·T bÂs¡dü‘·«+ ø£*– ñ+&Ü*
25dü+ˆêj·TdüT‡ ì+&ç ñ+&Ü*
dü+|üPs¡í e÷qdæø£ Äs√>∑é+‘·T&Ó’ ñ+&Ü*
uÛ≤s¡rj·T‘· |ü≥¢ eT≈£îÿe ø£*– ñ+&Ü*
<˚X¯+˝À @<√ ˇø£ ìjÓ÷»ø£es¡Z+˝À z≥s¡T nsTT ñ+&Ü*
nqs¡Ω‘·\T:
πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\˝À Ä<ëj·TeTT e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑+˝À ñ+&Ésê<äT
mìïø£\˝À n$˙‹øÏ bÕ\Œ&Ésê<äT
ˇø£ H˚sêìøÏ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡s¡eTT\T ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿeø±\eTT C…’\T •ø£å≈£î >∑T]ø±sê<äT
mìïø£\ Ks¡TÃ≈£î dü+ã+~Û+∫q ìy˚~ø£qT mìïø£\ dü+|òü÷ìøÏ düeT]Œ+#ê*
m+|” mìïø£\ >∑]wüº Ks¡TÃ 70 \ø£å\T <ë≥sê<äT
>∑eTìø£: >√yê, dæøÏÿ+, ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, &Ûç©¢ ‘·|üŒ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T 54 \ø£å\T m+|”
mìïø£\ >∑]wü˜ Ks¡TÃ $T+#·sê<äT.
Á|üuÛÑT‘·« ø±+Á{≤ø£ºs¡T>± ñ+&Ésê<äT
25% Á|üuÛÑT‘·« ô|≥Tºã&ç>∑\ @<Ó’Hê ˇø£ ø£+ô|˙˝À ˝Ò<ë dü+düú˝À &Ó’¬sø£ºsY>±ì ˝Ò<ë y˚TH˚õ+>¥

@C…+{Ÿ>± >±ì ñ+&Ésê<äT
Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´–>± ñ+≥÷ ˙‹ u≤Vü≤ýÓTÆq |üqT\≈£î>±qT Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑eTT qT+&ç
‘=\–+#·ã&Ésê<äT
~yêfi¯ø√¬s’ ñ+&Ésê<äT
17e ìã+<Ûäq nq>± 1955 e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD #·≥ºeTT Á|üø±s¡eTT •ø£å|ü&ç
ñ+&É≈£L&É<äT.
wüs¡‘·T\T: b˛{°#˚ùd nuÛÑ´]ú ‘·q Hê$TH˚wüHé |üÁ‘·+‘√ bÕ≥T »qs¡˝Ÿ nuÛÑ´s¡Tú\T s¡÷. 25,000,
md”‡,md”º nuÛÑ´s¡Tú\T12,500 s¡÷ˆˆ &çbÕõ{Ÿ #˚j·÷*.
&çbÕõ{Ÿ : b˛{°#˚dæq e´øÏÔ 1/6 z≥T¢ eùdÔ &çbÕõ{Ÿ ñ+≥T+~. ˝Òì jÓT&É\ ‘·q &çbÕõ{ŸqT ø√˝ÀŒ‘ê&ÉT.
>∑eTìø£: @<Ó’Hê ˇø£ C≤rj·T bÕØº ˝Ò<ë ÁbÕ+rj·T bÕØº ‘·s¡T|ü⁄q b˛{° #˚ùdÔ ˇø£ z≥s¡T
eT<ä›‘·T ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü*. dü«‘·+Á‘· nuÛÑ´]ú>± b˛{°#˚ùdÔ 10 eT+~ z≥s¡T¢ eT<ä›‘·T
‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü*( yês¡T n<˚ ìjÓ÷»ø£esêZìøÏ #Ó+~qyê¬s’ ñ+&Ü*)
d”Œø£sY eédüú:
sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T d”Œø£sY eédüúqT Á_{Hé qT+&ç Á>∑Væ≤+#ês¡T.
d”Œø£sY sêC≤´+>∑ ñqï‘· |ü<ä$.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î, düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î düs¡« düyÓ÷qï‘ê´ìï n+~düTÔqï~.
nq>± düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]ÔøÏ ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY≈£î ˇπø ôVA<ë ñ+≥T+~ nì

ns¡úeTT.
Á_≥Hé˝À Once A Speaker Forever A Speaker nH˚ HêqT&ç ø£\<äT.
>∑eTìø£: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]>± 1921˝À düuÛ≤|ü‹ |ü<ä$ì @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.

Ä düeTj·T+˝À d”Œø£s¡TqT n<Ûä´≈£åî&ç>± |æ*#˚yês¡T. 1935˝À n<Ûä´≈£åî&çH˚ d”Œø£sY>± e÷sêÃs¡T.
Ábıf…+ d”Œø£sY:
kÕ<Ûës¡D mìïø£\ nq+‘·s¡+ düuÛÑT´\ #˚‘· |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ ø=s¡≈£î eT]j·TT d”Œø£sY
mìïø£≈£î Ábıf…+ d”Œø£sYqT sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
1919 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥ºeTTqT nqTdü]+∫ 1921˝À ~>∑TedüuÛÑ≈£î ‘=* Ábıf…+ d”Œø£sY
`düsY Áô|ò&É]ø˘ yÓ’{Ÿ
1952˝À yÓTT<ä{Ï ˝Àø˘düuÛÑ˝À Ábıf…+ d”Œø£sY `õ. $. eTÚ˝≤+ø£sY
16e ˝Àø˘düuÛÑ˝À Ábıf…+ d”Œø£sY ø±+Á¬>dt≈£î #Ó+~q ø£eT\Hê<Ûé
Ábıf…+ d”Œø£sY#˚ sêÁwüº|ü‹ Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.
n‘·´~Ûø£ kÕs¡T¢ Ábıf…+ d”Œø£sY>± #˚dæqyês¡T` B.D <ëdüT, Ç+Á<äõ‘Y >∑TbÕÔ (Hê\T>∑TkÕs¡T¢)

>∑eTìø£: Ábıf…+ d”Œø£sY kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï ÁbòÕHé‡ qT+&ç Á>∑Væ≤+#ês¡T.
d”Œø£sY`&ç|üP´{° d”Œø£sY:
mìïø£ : ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\T ‘·eT˝À ˇø£]ì d”Œø£s¡T>±q÷ eTs=ø£]ì &ç|üP´{° d”Œø£sY>±q÷ düuÛ≤
ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î mìïø£ #˚kÕÔs¡T.
|ü<äMø±\eTT: d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY |ü<äMø±\eTT`5 dü+e‘·‡s¡eTT\T
sêJHêe÷: ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\T, &ç|üP´{° d”Œø£sY ‘·eT sêJHêe÷\qT d”Œø£sY≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
d”Œø£sY ‘·q sêJHêe÷ |üÁ‘êìï &ç|òüP´{° d”Œø£sY≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
‘=\–+|ü⁄:
˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\T 14 s√E\ eTT+<äT H√{°düT‘√ ‘=\–+|ü⁄ rsêàqeTT‘√ yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À
kÕ<Ûës¡D yÓTC≤]{°‘√ d”Œø£sYqT, &ç|üP´{° d”Œø£s¡TqT |ü<ä$ qT+&ç ‘=\–+#·e#·TÃ.
z≥TVü≤≈£îÿ: d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY\T düuÛÑ˝À z≥TVü≤≈£îÿqT ø£*– j·TT+&És¡T ø±˙ ˇø£ rsêàq+
$wüj·T+>± düuÛÑT´\ eT<Ûä´ düe÷qyÓTÆq z≥T¢ e∫Ãq|ü⁄&ÉT ìsêíj·Tø£|ü⁄ z≥T ˝Ò<ë ø=düs¡T
z≥T(ø±dæº+>¥ z≥T) ø£*–j·TT+{≤s¡T.
‘=\–+#·ã&˚ d”Œø£s¡T z≥TVü≤≈£îÿ ø£*– ñ+{≤s¡T.
n‘·&ÉT düuÛ≤<Ûä´ø£å kÕúq+˝À ñ+&Ésê<äT
yÓTT<ä≥ z{Ï+>¥˝À bÕ˝ÀZq≈£î+&Ü düe÷qyÓTÆq z≥T¢ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ‘=\–+#·ã&˚ d”Œø£s¡T

ìsêííj·Tø£|ü⁄ z≥T ø£*– ñ+&És¡T.
J‘·uÛÑ‘·éTT\T:
d”Œø£s¡T HÓ\dü] y˚‘·qeTT s¡÷. 1,25,000
á J‘·uÛÑ‘·éTT\qT n‘·&ÉT uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ñ+&É<äT.
&ç|üP´{° d”Œø£s¡T J‘·+`90,000
n~Ûø±sê\T`$<ÛäT\T
d”Œø£s¡T ˝Àø˘düuÛÑ≈£î dü+s¡ø£åDø£s¡Ô. düuÛ≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÉeTH˚~ n‘·ì Á|ü<Ûëq
u≤<Ûä´‘·.
düuÛ≤ eTsê´<ä\qT düuÛ≤ Vü≤≈£îÿ\qT ñ\¢+|òæT+∫qyê]ô|’ Áø£eT•ø£åD≤ #·s¡´\qT rdüTø=qT≥.
ˇø£ Á<äe´_\T¢ nì ìs¡«∫+#·T≥ ˝Ò<ë <äèMø£]+#·T≥ _\T¢\T ø±ì rsêàHê\T ø±˙ m|ü⁄&ÉT
Á|üy˚X¯ô|{≤º˝À ìs¡ísTT+#·T≥
˝Àø˘düuÛ≤ düe÷y˚X¯+ »]π> 40 s√E\ eTT+<äT 40 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ˝Àø˘düuÛ≤ düuÛÑT´\qT
n¬sdtº #˚j·Tsê<äT.
@<Ó’Hê ìs¡“+<Ûä |ü]dæú‘·T\˝À n¬sdtº #˚dæHê Ä $wüj·÷ìï ˝Àø˘düuÛ≤ d”Œø£sY≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

kÕ+Á|ü<ëj·TØ‘ê´ &ç|üP´{° d”Œø£sY |ü<ä$ Á|ü‹|üøå±\≈£î πø{≤sTTkÕÔs¡T. ˝Àø˘düuÛ≤ d”Œø£s¡T
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯eTT\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
d”Œø£sY Ä<Ûä«s¡´+˝À ˝Àø˘düuÛÑ dü∫yê\j·T+ |üì#˚düTÔ+~. á dü∫yê\j·TeTTq≈£î bÕ\Hê~Û|ü‹
˝Àø˘düuÛÑ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ`nq÷|t $TÁXÊ, sê»ø°j·T n~Û|ü‹` d”Œø£sY
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À d”Œø£s¡¢ eTVü‰düuÛÑ »]–q|ü⁄Œ&ÉT ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY <ëìøÏ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
n+‘·sê®rj·T d”Œø£s¡T¢ eTVü‰düuÛÑ≈£î uÛ≤s¡‘·C≤‹ |üø£åeTTq ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔs¡T
ˇø£y˚fi¯ d”Œø£s¡T Vü‰»s¡T ø±q≥¢sTT‘˚ ˇø£ Á|ü‹ì~Ûì |ü+|ü⁄‘ês¡T.
düuÛ≤Vü≤≈£îÿ\ø£$T{°øÏ ìã+<Ûäq\ ø£$T{°øÏ d”Œø£sY n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ n<Ûä´≈£åî&ÉT
bÕHÓ˝Ÿ d”Œø£sY‡(1`6) : ˝Àø˘düuÛÑ˝À d”Œø£s¡T, &ç|üP´{° d”Œø£s¡T ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT düuÛ≤ ø±s¡´Áø£e÷\

ìs¡«Vü≤D≈£î bÕHÓ˝Ÿ d”Œø£sY‡ Äs¡T>∑T]ì ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£s¡T düe÷y˚X¯+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ s√Eq
Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T. ˇø£y˚fi¯ ˝Àø˘düuÛÑ˝À d”Œø£sY &ç|üP´{° d”Œø£sY ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T U≤∞ @s¡Œ&çq
dü+<äsê“¤˝À¢ düuÛ≤ ø±s¡´Áø£eTeTTq≈£î ˝Àø˘düuÛÑ˝Àì düuÛÑT´&çì me]HÓ’Hê sêÁwüº|ü‹ ‘ê‘êÿ*ø£
d”Œø£s¡T>± ìj·T$TkÕÔs¡T.
eTTU≤´+XÊ\T: ˇø£ e´øÏÔ d”Œø£s¡T |ü<ä$ì #˚|ü{Ïºq ‘·s¡Tyê‘· ‘·q bÕØº ÁbÕ<∏ä$Tø£ düuÛÑ´‘·«eTTq≈£î
sêJHêe÷ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT ø±˙ d”Œø£s¡T>± |üì#˚dæq ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ ‘·q bÕØº
|ü<ä$øÏ sêJHêe÷ #˚dæ ˇø£ eT+∫ kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y 1947 Ä>∑dtº 15 qT+∫ y˚T 13`1952 es¡≈£î ‘ê‘êÿ*ø£ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ>±
|üì#˚dæq~.
á ‘ê‘êÿ*ø£ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î d”Œø£sY`õ.$.eTÚ˝≤+ø£sY
&ç|üP´{° d”Œø£sY` myéT. nq+‘·X¯j·Tq+ nj·T´+>±sY |üì#˚XÊs¡T.
yÓTT<ä{Ï ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY` J.$ eTÚ˝≤+ø£sY
˝Àø˘düuÛÑ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï &ç|üP´{° d”Œø£sY`myéT. nq+‘·X¯j·Tq+ nj·T´+>±sY
16e ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY (Á|üdüTÔ‘·+)`düT$TÁ‘ê eTVü‰»Hé, Ç+&√sY(eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ)
Á|üdüTÔ‘· ˝Àø˘düuÛÑ &ç|üP´{° d”Œø£sY` ‘·+_<äT¬s’(‘·$Tfi¯Hê&ÉT)
>∑eTìø£: ‘·+_<äT¬s’ ˝Àø˘düuÛÑ≈£î &ç|üP´{° d”Œø£sY>± |üì#˚j·T&É+ Ç~ ¬s+&ÉekÕ].

(yÓTT<ä{ÏkÕ] 8e ˝Àø˘düuÛÑ˝À &ç|üP´{° d”Œø£sY>± ñHêïs¡T.1985`1989)
d”Œø£s¡T¢>± mìï¬ø’q ‘Ó\T>∑Tyês¡T:
nq+‘·X¯j·Tq+ nj·T´+>±sY, ˙\+ dü+Je¬s&ç¶, JmyéTd” u≤\jÓ÷–(n‹∫qï ej·TdüT˝À
d”Œø£sY nj·÷´s¡T)
Á|üdüTÔ‘· ˝Àø˘düuÛÑ˝À Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉTèT*¢U≤s¡T®Hé KπsZ

>∑eTìø£: ˝Àø˘düuÛÑ˝À Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£îì ôVA<ë >∑T]Ô+#·ã&Ü\Hêï yÓTT‘·Ô+ ˝Àø˘düuÛÑ
d”≥¢˝À 10%d”≥T¢ sêyê*.
bÕs¡¢yÓT+≥Ø #·≥ºeTT\qT nqTdü]+∫ ˝Àø˘düuÛÑ˝À Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&çøÏ πø_HÓ{Ÿ
ôVA<ë Çe«&ÉyÓTÆq~.
˝Àø˘düuÛÑ˝À 30 kÕúHê\T eùdÔ ªªbÕs¡¢yÓT+≥Ø ãè+<ä+μμ ôVA<ëqT ÇkÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+
bÕs¡¢yÓT+≥Ø ãè+<ä+ ôVA<ë ø£*Zq bÕØº (ø±+Á¬>dt, {°myéTd”, nHêï &ûm+πø)
nyÓT]ø±˝À Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£îDÏï yÓTÆHêØº ©&ÉsY n+{≤s¡T.

sê»´düuÛÑ ìsêàD+:-
80 ìã+<Ûäq ù|s=ÿ+≥Tqï~
Bìì ªm>∑Te düuÛÑ /XÊX¯«‘· düuÛÑ/ ô|<ä›\düuÛÑ/ sêÁwüºeTT\ eT+&É*μ nì n_Ûe]íkÕÔs¡T
sê»´düuÛÑ |ü<äMø±\+-XÊX¯«‘·+
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´ì |ü<äMø±\+-6 dü+e‘·‡s¡eTT\T
>∑eTìø£: Á|ü‹ 2dü+ˆˆ≈£î ˇø£kÕ] 1/3 düuÛÑT´\T |ü<äM $s¡eTD #˚j·T>± yê]ì Äj·÷
sêÁwüº nôd+;¢ düuÛÑT´\T, ãVæ≤s¡+>∑ u≤´˝…{Ÿ <ë«sê ªHÓ’wüŒ‹Ôø£ ÁbÕ‹ì<Ûä´ ˇø£ z≥T ã~©
|ü<äΔ‹μ <ë«sê mìïø£ #˚kÕÔs¡T
ªsê»´düuÛÑμ >∑]wüº düuÛÑT´\ dü+K´-250
>∑eTìø£: 229-sêÁwüº nôd+;¢ \ qT+∫ mìïø£e⁄‘ês¡T

9- πø+Á<ä ÁbÕ+‘· ÁbÕ+‘·eTT\ $<Ûëq düuÛÑ\T mìïø£ #˚kÕÔsTT
12- $•wüº e´≈£îÔ\qT 80(3) ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T
sê»´ düuÛÑ Á|üdüTÔ‘·/ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´-245
>∑eTìø£: 229-sêÁwüºeTT\ qT+&ç

4-πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\ qT+&ç
12-$•wüº e´≈£îÔ\T-sêÁwüº|ü‹ Hê$TH˚{Ÿ #˚j·TTqT
(kÕVæ≤‘·´+, ø£fi¯\T, XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£s¡+>∑+ kÕe÷õø£ s¡+>∑+)
ns¡Ω‘·\T:-
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T ø£*–e⁄+&Ü*.
ø£˙dü ej·TdüT‡-30dü+,, \T ì+&ç e⁄+&Ü*
>∑eTìø£: sê»´düuÛÑ≈£î mìïø£j˚T´ e´øÏÔ Ä sêÁwüº+˝À z≥T Vü≤≈£îÿ ñ+&Ü*. 2003 ˝À
Á|üC≤ÁbÕ‹ì<Ûä´ #·≥º+qT rdüTø=∫Ã 1951 qT düe]+∫ mø£ÿ&ç qT+∫ nsTTq b˛{Ï
#˚jÓTT#·TÃ
wüs¡‘·T\T :- ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\ wüs¡‘·T˝Ò e]ÔkÕÔsTT
nqs¡Ω‘·\T:- ˝Àø˘düuÛÑ düuÛÑT´\ nqs¡Ω‘·˝Ò sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\≈£L e]ÔkÕÔsTT
#Ó’¬sàHé, &ç|üP´{° #Ó’¬sàHé,bÕHÓ˝Ÿ #Ó’Ó¬sàHé:-
ñ|ü sêÁwüº|ü‹ n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ sê»´düuÛÑ #Ó’¬sàHé >± |üì #˚kÕÔs¡T sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T,
‘·eT˝Àì ˇø£]ì düuÛÑø±s¡´Áø£eTeTT\ ìs¡«Vü≤D ≈£î &ç|üP´{° #Ó’¬sàHéqT mìïø£ #˚kÕÔs¡T
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T, &ç|üP´{° #Ó’¬sàHé ‘·eT sêJHêe÷\qT #Ó’¬sàHé ≈£î düeT]Œ+#ê*.
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T 14 s√E\ eTT+<äT H√{°düT\‘√ düuÛÑT´\ dü+‘·ø±\‘√ ‘=\–+|ü⁄
rsêàq+‘√ yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T kÕ<Ûës¡D yÓTC≤]º‘√ &ç|üP´{° #Ó’¬sàHéqT ‘=\–+#·e#·TÃ
sê»´düuÛÑ ˝À #Ó’¬sàHé, &ç|ü⁄´{° #Ó’¬sàHé ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT düuÛÑ ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î bÕHÓ˝Ÿ
#Ó’¬sàHé‡ 6 >∑T]ì #Ó’¬sàHé düe÷y˚X¯ ÁbÕs¡+uÛÑ+ s√Eq Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T
sê»´düuÛÑ˝À #Ó’¬sàHé, &ç|ü⁄´{° #Ó’¬sàHé ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\ U≤© @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT düuÛ≤
ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î sê»´düuÛÑ˝Àì ˇø£ düuÛÑT´&çì sêÁwüº|ü‹ ‘ê‘êÿ*ø£
&ç|üP´{° #Ó’¬sàHé >± ìj·T$TkÕÔs¡T
eTTU≤´+XÊ\T:-
sê»´düuÛÑ ≈£î n~Ûø£ düuÛÑT´\qT |ü+|ü⁄‘·Tqï sêÁwüº+-ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ -(31)
n‘·´~Ûø£ düuÛÑT´\qT |ü+ù| ¬s+&Ée sêÁwüº+- eTVü‰sêÁwüº-(19)
‘Ó\+>±D qT+&ç sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T-7
‘·≈£îÿe düuÛÑT´\qT (1 düuÛÑT´&çì) |ü+ù| sêÁwüºeTT\T- nkÕ‡+ ‘·|üŒ áXÊq´ sêÁwüºeTT\T G >√yê
(ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, y˚T|òü÷\j·÷, $TCÀsê+, eTDÏ|üPsY,Hê>±˝≤+&é, Á‹|ü⁄s¡,dæøÏÿ+,>√yê)
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\˝À-1.bÕ+&ç#˚Ã] (1 düuÛÑT´&ÉT)
n≥T˝Àø˘ düuÛÑ˝À ø±ì, Ç≥T sê»´düuÛÑ˝À ø±ì ˇø£]H˚ |ü+ù| sêÁwüºeTT\T-
dæøÏÿ+,Hê>±˝≤+&é,$TCÀsê+
sê»´düuÛÑ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï n<Ûä´≈£åî&ÉT-düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé
sê»´ düuÛÑ yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT-S.V ø£èwüíeTT]Ô
sê»´düuÛÑ ˝À yÓTT<ä{Ï Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT-ø£eT˝≤bÕ{Ï Á‹bÕØƒ (1977) (Congress)
Á|üdüTÔ‘· sê»´düuÛÑ #Ó’s¡àHé- eTVü≤à<é Vü≤MT<é nHê‡]
Á|üdüTÔ‘· sê»´düuÛÑ ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT-≈£î]j·THé
sê»´düuÛÑ˝À Á|üdüTÔ‘· Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT->∑T˝≤+q_ ÄC≤<é
sê»´düuÛÑ˝À ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£îì ôVA<ëqT bı+<äe˝Òqq>± sê»´
düuÛÑ˝Àì yÓTT‘·Ô+ d”≥¢˝À 10% d”≥T¢ ñ+&Ü*
bÕs¡¢yÓT+≥] #·≥ºeTTqT nqTdü]+∫ sê»´düuÛ≤˝À Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£åHêj·T≈£îìøÏ ªπø_H˚{Ÿ
eT+Á‹ ôVA<ëμ ñ+≥T+~
Á|üdüTÔ‘· sê»´düuÛÑ Hêj·T≈£î&ÉT-ns¡TDY C…’{°¢

bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T:-
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düe÷y˚XÊ\T:- (85 ìã+<Ûäq)
kÕ<Ûës¡D düe÷y˚XÊ\T
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü+,,≈£î ø£˙düeTT 2 kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯eTT ø±yê* nq>± ˇø£ düe÷y˚X¯eTT
q≈£î eTs=ø£ düe÷y˚X¯eTTq≈£î eT<Ûä´ø±\eTT 6 HÓ\\T $T+#·sê<äT, nsTT‘˚ >∑]wüº+>±
mìïkÕs¡¢sTTq düe÷y˚X¯+ q&É|üe#·TÃ
kÕ+Á|ü<ëj·T düe÷y˚X¯eTT\T:-
bÕs¡¢yÓT+≥T kÕ+Á|ü<ëj·TeTT Á|üø±s¡eTT dü+ˆˆ≈£î 3 kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯eTT\qT @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
1. y˚dü$ ø±\+ (or) ã&Ó®{Ÿ düe÷y˚X¯eTT\Tó -Feb, March, April, may
2. esê¸ø±\ düe÷y˚X¯eTT\T -June July, August, Sep
3. o‘êø±\ düe÷y˚X¯eTT\T -November of December
>∑eTìø£:- Á|ü‹ düe÷y˚XÊìï mìï s√E\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T nH˚ n+X¯+ô|’ ì]›wüº dü+K´ ˝Ò<äT
ø±ì eT÷&ÉT düe÷y˚XÊ\T ø£*|æ düTe÷s¡T>± 90 s√E\ qT+&ç 110 s√E\ es¡≈£î ñ+≥T+~
Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯eTT\T:-
bÕs¡¢yÓT+≥T dü+ˆˆ≈£î >∑]wüºeTT>± mìï kÕs¡¢sTTHê Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯eTT\qT @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
<ä«+<ä« düuÛÑ´‘·«eTT:- sê»´düuÛÑ≈£î, ˝Àø˘ düuÛÑ≈£î ˇπøkÕ] mìïø£sTT‘˚ mìï¬ø’q 10 s√E\ ˝À|ü\
‘·q n_ÛcÕºìï ‘Ó*j·TCÒj·÷*. ˝Ò<ä+fÒ sê»´düuÛÑ düuÛÑ´‘·«+ s¡<ä›e⁄‘·T+~
ˇø£ nuÛÑ´]Δ ¬s+&ÉTkÕúHê˝À¢ b˛{Ï #˚dæ ¬>*∫ 10 s√E˝À¢ #Ó|üŒø£ bı‘˚ ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T
s¡<ä›e⁄‘êsTT
ˇø£ e´ø°Ô bÕs¡¢yÓT+≥T ˝À ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´&ç>± & sê»´düuÛÑ düuÛÑT´&ç>± ñqï≥¢sTT‘˚ ˇø£
|ü<ä$øÏ sêJHêe÷ #˚j·÷* ˇø£ y˚fi¯ sêJHêe÷ #˚j·Tø£b˛‘˚ sêÁwüº|ü‹ ˇø£ ø±\|ü]~Ûì
ìs¡ísTT+∫ (10 s√E\T) Ä ø±\ |ü]~Û ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑ´‘ê«ìï s¡<äT›
#˚kÕÔs¡T
ˇø£ e´ø°Ô bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´&ç>± & sêÁwüº XÊdüq düuÛÑT´&ç>± mìïø£sTTq|ü⁄Œ&ÉT, ˇø£
|ü<ä$øÏ sêJHêe÷ #˚j·÷* ˇø£y˚fi¯ sêJHêe÷ #˚j·Tø£b˛‘˚ sêÁwüº|ü‹ ˇø£ ø±\ |ü]~Ûì
ìs¡ísTT+∫ (14 s√E\ ‘·sê«‘·) n‘·&ç bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑ´‘·«eTTqT s¡<äT› #˚kÕÔs¡T
ø√s¡+ 100(3):-
düuÛÑ düe÷y˚X¯eTT ø±e&ÜìøÏ ø±e\dæq ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´qT ªø√s¡+μ n+{≤s¡T
˝Àø˘düuÛÑ˝À & sê»´düuÛÑ˝À 1/10 e e+‘·TqT ªø√s¡+μ >± ìs¡ísTT+#ês¡T ˇø£y˚fi¯
düe÷y˚X¯eTT\≈£î ªø√s¡+μ ˝Òø£b˛‘˚ düuÛÑqT ìs¡«Væ≤+#·sê<äT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˝À ªø√s¡+μ
ñ+<ë, ˝Ò<ë nH˚~ ˝Àø˘ düuÛÑ˝À d”Œø£sY sê»´düuÛÑ˝À #Ó’s¡àHé ìs¡ísTTkÕÔs¡T.

˝Àø˘ düuÛÑ˝À ø√s¡+-55 eT+~, sê»´ düuÛÑ˝À ø√s¡+-25 eT+~,düuÛÑT´\T
nqs¡Ω‘·:- ˇø£ bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´&ÉT ns¡Ω‘· ø£*–j·TTHêï&Ü, ˝Ò<ë nH˚~ mìïø£\dü+|òüT+
dü\Vü‰‘√ sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T
>∑eTìø£:- mìïø£\ dü+|òüT+ dü\Vü‰qT sêÁwüº|ü‹ K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#ê*
bÕØº |ò”sêsTT+|ü⁄\ ìùw<ä #·{≤ºìï nqTdü]+∫ ˇø£ düuÛÑT´&ÉT bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\≈£î
bÕ\Œ&ç‘˚ Ä dü+<äs¡“¤+˝À bÕØº düuÛÑ´‘·«eTTqT s¡<äT› #˚ùd n~Ûø±s¡+ düuÛ≤<ä´≈£åîìøÏ ñ+≥T+~
|ü<äM Á|üe÷Hê d”«ø±s¡+:-
sêÁwüº|ü‹ ˝Ò<ë n‘·ì #˚‘· ìj·T$T+#·ã&çq n~Ûø±] düeTø£å+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\#˚‘·
|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T
|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚j·T≈£î+&Ü düuÛÑ˝À bÕ˝§Z+fÒ s√E≈£î 500 s¡÷bÕj·T\T
n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT #Ó*¢+#ê*
sêJHêe÷:- bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\ sêJHêe÷ n+XÊìï 33e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1974
<ë«sê sêC≤´+>∑+˝À #˚sêÃs¡T, sêJHêe÷ |üÁ‘ê\qT düuÛ≤<Ûä´≈£åî\≈£î Çyê«*
¬>’sêΩ»s¡T:
ˇø£ bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´&ÉT es¡dü>± 60 s√E\T düe÷y˚X¯eTT\≈£î ¬>’sêΩ»s¡T nsTT‘˚
n‘·ì düuÛÑ´‘·«eTTqT s¡<äT› #˚ùd n~Ûø±s¡+ düuÛ≤<ä´≈£åî\≈£î ñ+≥T+~
J‘·uÛÑ‘·éTT\T:- nìï n\yÓHé‡ \T ø£\T|ü⁄ø=ì 1,42,000 düTe÷s¡T>±
>∑eTìø£ :- ô|q¸Hé 20,000 HÓ\≈£î
bÕs¡¢yÓT+≥T n~Ûø±sê\T -$<ÛäT\T:-
XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T:-
bÕs¡¢yÓT+≥T jÓTTø£ÿ Á|ü<∏äeT & Á|ü<Ûëq u≤<Ûä´‘· #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#·&É+
πø+Á<ä C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î
e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ dü+<äsê“¤˝À bÕs¡¢yÓT+≥T ø£*Ze⁄+≥T+~
Ex:- 352 ì,, Á|üø±s¡+ C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT
356 ì,, Á|üø±s¡+ ˇø£ sêÁwüºeTT˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+∫q|ü⁄&ÉT
249 ì,, Á|üø±s¡+ 2/3 yÓTC≤]{°‘√ sê»´düuÛÑ ˇø£ rsêàqeTTqT ÄyÓ÷~+∫q|ü⁄Œ&ÉT
ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ sêÁwüºXÊdüq ìsêàD XÊK‘√ düe÷q+>± bÕs¡¢yÓT+≥T
#·≥ºeTT\qT s¡Tbı+∫+#·TqT
248 ì,, Á|üø±s¡+ ne•wüº n~Ûø±s¡eTT\ô|’ bÕs¡¢yÓT+fÒ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~

˝Àø˘ düuÛÑ ø±\ |ü]$T‹ ô|+|ü⁄ 83 ìã+<Ûäq
sêÁwüº $<Ûëq eT+&É* s¡<äT› ˝Ò<ë @sêŒ≥T 169(1)
123 ì,, Á|üø±s¡eTT sêÁwüº|ü‹ C≤Ø #˚ùd Ä]¶HÓHé‡ \≈£î #·≥ºã<ä›‘· ø£*ŒdüTÔ+~
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ esêZìï ìj·T+Á‘·D #˚j·T&É+ :-
bÕs¡¢yÓT+≥T jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée Á|ü<Ûëq u≤<Ûä´‘· ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ esêZìï ìj·T+Á‹+#·&É+
πø+Á<ä ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡ZyÓTÆq Á|ü<Ûëì & eT+Á‹eT+&É* ‘·eT eT+Á‹‘·«XÊK\qT
ìs¡«Væ≤+#·Tq|ü⁄Œ&ÉT »]π> ‘·bıŒ|ü⁄Œ\qT bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\T Á|üX¯ï\T ñ|ü Á|üX¯ï\T,
rsêàHê\T, yÓTT,,yê{Ï <ë«sê eT+Á‹eT+&É*ì n»e÷sTTwæ #˚kÕÔsTT, ˝Ò<ë n<äT|ü⁄
#˚kÕÔsTT
Ä]Δø£ n~Ûø±sê\T:-
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ Ä]Δø£ $<ÛëHêìï bÕs¡¢yÓT+fÒ ìs¡ísTTdüTÔ+~
ã&Ó®{Ÿ qT bÕs¡¢yÓT+≥T ÄyÓ÷~düTÔ+~
|üqTï\qT $~Û+#ê\Hêï dües¡D #˚j·÷\Hêï, s¡<äT› #˚j·÷\Hêï, bÕs¡¢yÓT+≥Tπø
n~Ûø±s¡+ ñ+≥T+~
>∑eTìø£:- |üqTï\qT ô|+#˚ n~Ûø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î ñ+&É<äT ªeT+Á‹eT+&É*μ øÏ e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~
bÕs¡¢yÓT+≥T nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ªì~Û qT+&ç Ä]Δø£ eqs¡T\qTªªÁ&Üμμ
#˚j·T{≤ìøÏ ˝Ò<ë $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ eT+Á‹eT+&É*øÏ n~Ûø±s¡+ ˝Ò<äT
mìïø£ n~Ûø±sê\T:-
bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁwüº|ü‹qT mìïø£ #˚ùd m\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒCŸ ˝À ˇø£ n+‘·sê“¤>∑+
ñ|üsêÁwüº|ü‹ ì ≈£î&Ü bÕs¡¢yÓT+≥T #˚ @s¡Œ&çq ªm\Áø√ºs¡˝Ÿ ø±˝ÒCŸμ mìïø£ #˚düTÔ+~
˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£sY,&ç|ü⁄´{° d”Œø£sY sê»´düuÛÑ ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düuÛÑT´\ #˚‘·
mìïø£e⁄‘ês¡T
bÕs¡¢yÓT+≥Ø ø£$T{° \≈£î düuÛÑT´\qT ≈£î&Ü bÕs¡¢yÓT+fÒ m+|æø£ #˚düTÔ+~
Hê´j·÷~Ûø±sê\T:-
bÕs¡¢yÓT+≥T sêÁwüº|ü‹ì , eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+μ <ë«sê |ü<äM qT+&ç ‘=\–düTÔ+~
bÕs¡¢yÓT+≥T ñ|üsêÁwüº|ü‹ì ≈£î&Ü ª‘=\–+|ü⁄ rsêàqeTTμ<ë«sê |ü<äM qT+&ç
‘=\–düTÔ+~
düTÁ|”+ø√s¡Tº, ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ n_ÛX¯+düq rsêàq+

<ë«sê Vü‰»¬s’ ˇ≥T#˚dæq yê]˝À 2/3 e+‘·T yÓTC≤]{° <ë«sê ‘=\–düTÔ+~
sêÁwüº mìïø£\ ø£MTwüqsY qT ‘=\–+#ê*‡+~>± sêÁwüº|ü‹ì dæbòÕs¡düT #˚j·Te#·TÃ
CAG qT ≈£î&Ü düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ôì ‘=\–+#˚ |ü<ä›‹ Á|üø±s¡y˚T bÕs¡¢yÓT+≥T
‘=\–düTÔ+~
sêC≤´+>∑ dües¡D≤~Ûø±sê\T :-
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï düe]+#˚ m≈£îÿe n~Ûø±sê\T bÕs¡¢yÓT+≥Tπø >∑\e⁄
368 Á|üø±s¡+ sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢\T nìï yÓTT<ä≥ bÕs¡¢yÓT+≥T˝ÀH˚ Á|üy˚X¯ ô|{≤º*
sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢μ $wüj·T+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T, sêC≤´+>∑|ü]wü‘Y e˝Ò eéVü≤]düTÔ+~
sêC≤´+>∑ dües¡D\μ $wüj·T+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T ñuÛÑj·T düuÛÑ\≈£î düe÷qyÓTÆq n~Ûø±sê\T
>∑\e⁄, nq>± ˇø£ düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫, eTs√ düuÛÑ ‹s¡düÿ]ùdÔ, Ä_\T¢, #·]Á‘·>∑‹ ˝À ø£*dæ
b˛‘·T+~ nq>± sêC≤´+>∑ ã<ä›eTT ø±<äT
>∑eTìø£:- sêÁwüº|ü‹ ªsêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢\μ $wüj·T+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T ñuÛÑj·T düuÛÑ\
dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯eTTqT @sêŒ≥T #˚j·T˝Òs¡T @sêŒ≥T #˚ùd n~Ûø±s¡eTT sêC≤´+>∑eTT Çe«˝Ò<äT
Á<äe´ _\T¢ (or) eTì_˝Ÿ:-
110 e ìã+<Ûäq ù|s=ÿ+≥T+~
uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Ûô|’ uÛ≤s¡eTT yÓ÷ù| Á|ü‹_\T¢qT Á<äe´ _\T¢>± ìs¡ísTTkÕÔs¡T
Á<äe´ _\T¢\˙ï Ä]Δø£ _\T¢˝Ò, ø±ì Ä]Δø£ _\T¢\ìï Á<äe´ _\T¢\T ø±e⁄
ˇø£ _\T¢q+<äT ÁøÏ+~ n+X¯eTT\T ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëìì Á<äe´ _\T¢>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T
ø=‘·Ô |üqTï\qT $~Û+#·&É+, s¡<äT› #˚j·T&É+, düe]+#·&É+ q≈£î dü+ã+~Û+∫q$
Á|üuÛÑT‘·« s¡TD≤\ Áø£eTãB›ø£s¡D
ø=‘·Ô>± uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘·ì~Û qT+&ç Ks¡TÃ #˚ùd n+X¯eTT\T
uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û, uÛ≤s¡‘· n>∑+‘·Tø£|ü⁄ ì~Û qT+&ç πø{≤sTT+|ü⁄\T
Á|üuÛÑT‘·« <ÛäHêìøÏ e#˚Ã Ä<ëj·T+
ô|’y˚ ø±≈£î+&Ü ‘·‘·‡+ã+<ÛäyÓTÆq n+XÊ\T @yÓ’Hê ñ+&ç, d”Œø£s¡T <ëìì <Ûäè$ø£]ùdÔ n~
ªÁ<äe´_\T¢μ ne⁄‘·T+~
>∑eTìø£:- á _\T¢qT sê»´düuÛÑøÏ |ü+|æ‘˚ 14 s√E\ ˝Àù| ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘Ó*j·T
#˚j·÷* ˝Ò<ë dües¡D dü÷∫+#·e#·TÃ ø±ì, düe]+#·sê<äT

Bì ô|’ ˝Àø˘düuÛÑ d”Œø£s¡T ìs¡íj·Ty˚T ‘·T~ ìs¡íj·TeTT
Ä]Δø£ _\T¢:-
117 ìã+<Ûäq ù|s=ÿ+≥T+~
Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T, e´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+X¯eTT\T ñ+fÒ Ä _\T¢qT Ä]Δø£ _\T¢μ
n+<äTs¡T
ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ esêZìï bÕs¡¢yÓT+≥T ìj·T+Á‘·D #˚j·TT≥:-
Á|ü<Ûëì & eT+Á‹ eT+&É* ‘·eT XÊK\qT ìs¡«]Ô+∫q|ü⁄Œ&ÉT »]π> ‘·|ü⁄Œ\≈£î yê]ì
Á|ü•ï+#˚+<äT≈£î, ì\~ùd+<äT≈£î, bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î n~Ûø±s¡eTT+≥T+~
Á|üXÀï‘·Ôs¡eTT\ düeTj·T+:-
bÕs¡¢yÓT+≥T ÁbÕs¡+uÛÑeTj˚T´ yÓTT<ä{Ï >∑+≥qT Á|üXÀï‘·Ôsê\ düeTj·T+ n+<äTs¡T
Ç~ 11 qT+&ç 12 >∑+≥\ eT<Ûä´ ñ+≥T+~
bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\T, dü+ã~+‘· eT+Á‘·T\qT, yês¡T ìs¡«]Ô+∫q $<ÛäT\≈£î,
Á|ü•ï+#·>± yês¡T düeT<ÛëHê\qT Çyê«*
Á|üXÀï‘·Ôsê\ düeTj·T+˝À ÁøÏ+~ 3 s¡ø£eTT˝…’q Á|üX¯ï\qT n&É>∑e#·TÃ
1. qø£åÁ‘·|ü⁄ >∑Ts¡TÔ>∑\ Á|üX¯ï\T (Starred Questions)
á s¡ø£yÓTÆq Á|üX¯ï\≈£î eT+Á‘·T\T, eTÚœø£ düe÷<ÛëHê\T Çyê«* yê{Ï ô|’ düuÛÑT´\T
nqTã+<Ûä|ü⁄ Á|üX¯ï\T y˚j·Te#·TÃ
2. qø£åÁ‘·|ü⁄ >∑Ts¡TÔ˝Òì Á|üX¯ï\T (Un starred Questions)
á s¡ø£yÓTÆq Á|üX¯ï\≈£î eT+Á‘·T\T Áyê‘· |üPs¡«ø£ düe÷<ÛëHê\T Çyê«*
>∑eTìø£:- ô|’ s¡+&ÉT s¡ø£eTT\ Á|üX¯ï\qT n&É>∑{≤ìøÏ ø£˙düeTT 10 s√E\ eTT+<äT H√{ÏdüT
Çyê«*
3. dü«\Œ eé~Û Á|üX¯ï\T:-(short duration Questions)
n‘·édüs¡ Á|üC≤ ÁbÕeTTKýÓTÆq Á|üX¯ï\qT Ç˝≤ |æ\TkÕÔs¡T
á Á|üX¯ï\qT n&É>∑{≤ìøÏ 3 s√E\ eTT+<äT H√{ÏdüT Çyê«*
ˇø£ Á|üX¯ï qø£åÁ‘·|ü⁄ >∑Ts¡TÔ>∑\ Á|üX¯ï, qø£åÁ‘·|ü⁄ >∑Ts¡TÔ˝Òì Á|üX¯ï, dü«\Œ eé~Û Á|üX¯ï nH˚~
˝Àø˘ düuÛÑ d”Œø£sY ìs¡ísTTkÕÔs¡T
X¯Sq´ ø±\eTT(Zero Hour):-
1962 ˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T
Ç~ 12 >∑+,,qT+&ç 1 >∑,, es¡≈£î ñ+≥T+~
Á|üXÀï‘·Ôsê\ düeTj·T+ ‘·s¡Tyê‘· ªªmC…+&Üμμ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~
ªmC…+&Üμ nq>± düuÛ≤ø±s¡´Áø£e÷\ ô|{Ïºø£
ø±ì ˇø√ÿkÕ] Á|üXÀï‘·Ôsê\ düeTj·T+ ‘·s¡Tyê‘· ªmC…+&ÜμÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±<äT nq>± >±´|t
edüTÔ+~, á >±´|t H˚ ªX¯Sq´ ø±\+μ n+<äTs¡T
á X¯Sq´ ø±\+˝À m≥Te+{Ï H√{ÏdüT ˝Ò≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q
@ n+X¯eTTô|’q nsTTHê Á|üX¯ï\qT n&É>∑e#·TÃ
X¯Sq´ ø±\eTT Çyê«˝≤,e<ë› nH˚~ ªd”Œø£s¡T ìs¡ísTTkÕÔs¡T
ªX¯Sq´ ø±\eTTμ nH˚~ uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üC≤kÕ«eT´+ düèwæº+∫q ˇø£ ªq÷‘·q
uÛ≤eqμ
ns¡Δ>∑+≥ #·s¡Ã:-
@<äsTTHê ˇø£ Á|üC≤ düeTdü´qT Á|üuÛÑT‘·« <äèwæºøÏ rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q~
BìøÏ d”Œø£s¡T nqTeT‹+#ê*
Ç+<äT˝À Á|üX¯ï\qT n&É>∑{≤ìøÏ 3 s√E\ eTT+<äT H√{ÏdüT Çyê«*
ns¡Δ>∑+≥ #·s¡Ã nH˚~ k˛eT, ãT<Ûä, X¯óÁø£ yês¡eTT\˝À ñ+≥T+~
á #·s¡Ã düe÷y˚X¯+ eTT–j·T&ÜìøÏ ∫e] ns¡›>∑+≥ »s¡T>∑T‘·T+~
>∑eTìø£:- düe÷y˚X¯+ yÓTT<ä{Ï s√E eT]j·TT ã&Ó®{Ÿ düe÷y˚X¯+ ˝À Ç #·s¡Ã ñ+&É<äT
bÕsTT+{Ÿ Ä|òt Äs¡¶sY (Point of order):-
bÕs¡¢yÓT+≥T ˝À düuÛÑT´&ç Á|üdü+>∑eTT düuÛÑ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT ø±\sêdæq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë düuÛ≤
ìj·Te÷\qT ñ\¢+|òæT+∫q|ü⁄Œ&ÉT düuÛÑ˝Àì mes¡sTTHê Point of order qT ˝Òe
HÓ‘·Ôe#·TÃ
Point of order Çyê«˝≤ e<ë›? nH˚~ d”Œø£s¡T ìs¡ísTTkÕÔs¡T
–*≥Hé z{Ï+>¥ (or) düe÷|üq rsêàqeTT:-
bÕs¡¢yÓT+≥T düe÷y˚X¯eTT\T >∑&ÉTe⁄ eTT–j·T&ÜìøÏ düeTj·TeTT düMT|æ+#·>± ˝Ò<ë
ÄdüqïeTT ø±>± ÄyÓ÷~+#·e\dæq _\T¢\ dü+K´ n~Ûø£eTT>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT nìï
_\T¢\qT düeTÁ>∑+>± #·]Ã+∫ ÄyÓ÷~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT, n≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝À
düe÷|üq rsêàqeTT- #˚dæ nìï _\T¢\qT eT÷≈£îeTà&ç>± ÄyÓ÷~kÕÔs¡T, BìH˚ ª–*≥Hé
z{Ï+>¥μ ˝Ò<ë _\T¢\qT –*≥Hé #˚j·T&É+ n+{≤s¡T
düuÛ≤ Vü≤≈£îÿ\ rsêàq+:-
düuÛÑT´\ Á|üX¯ï\≈£î eT+Á‘·T\T düe÷<Ûëq+ Çe«≈£îHêï ˝Ò<ë ‘·|ü⁄Œ&ÉT düe÷#ês¡+ Ç∫ÃHê
˝Ò<ë düuÛÑT´\ |ü≥¢ neTsê´<ä>± Á|üe]Ô+∫Hê yê]ô|’ düuÛ≤Vü≤≈£îÿ\ rsêàq+ Á|üy˚X¯
ô|&É‘ês¡T
z{Ÿ ÄHé nøö+{Ÿ:- (‘ê‘êÿ*ø£ ã&Ó®{Ÿ)116 ìã+<Ûäq
@ ø±s¡DeTT #˚‘· nsTTHê bÕs¡¢yÓT+≥T March 31 ˝À|ü⁄ |üP]Ô kÕúsTT ã&Ó®{Ÿ qT
ÄyÓ÷~+#·T≥≈£î düeTj·T+ #ê\q|ü⁄Œ&ÉT, Á|üuÛÑT‘·«+ ‘ê‘êÿ*ø£ ã&Ó®{Ÿ qT Á|üy˚X¯ ô|{Ïº
bÕs¡¢yÓT+≥T ÄyÓ÷<ä+ bı+<äT‘·T+~ Bì eT÷\+>± April 1st qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑeTj˚T´
q÷‘·q Ä]Δø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T ‘·eT ‘ê‘êÿ*ø£ nedüsê\≈£î Ks¡TÃ #˚ùd
ì$T‘·ÔeTT 1/6 ã&Ó®{Ÿ qT 2 HÓ\\ ø±\eTTq≈£î n&Ü«Hé‡ >± bı+<äT‘êsTT
NOTE:- Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘ê‘êÿ*ø£ ã&Ó®{Ÿ qT 12 kÕs¡T¢ Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T
z{Ÿ ÄHé Á¬ø&ç{Ÿ:- C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹˝À (or) ñVæ≤+#·ì |ü]D≤e÷\≈£î nedüs¡eTj˚T´
Ks¡TÃ\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ $es¡+>± n+#·Hê\qT Çe«˝Ò<äT. á |ü]dæú‘·T˝À¢ |üP]Ô $es¡D ˝Ò≈£îHêï
nedüs¡yÓTÆq yÓTT‘êÔìï Ks¡TÃ-ô|≥º&ÜìøÏ bÕs¡¢yÓT+≥T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nqTeT‹ ÇdüTÔ+~
$XÊ«dü rsêàqeTT:-
Á|üuÛÑT‘·«eTT ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ $XÊ«düeTT bı+<˚+<äT≈£î ˝Àø˘ düuÛÑ˝À $XÊ«dü rsêàqeTT
qT Á|ü<Ûëì Á|üy˚X¯ ô|&É‘ês¡T
ˇø£ y˚fi¯ ˝Àø˘ düuÛÑ˝À $XÊ«dü rsêàqeTT M–b˛‘˚ Á|ü<Ûëì & eT+Á‹eT+&É* sêJHêe÷
#˚j·÷*, ˝Ò<ë yê]ì sêÁwüº|ü‹ ‘=\–kÕÔs¡T
n$XÊ«dü rsêàqeTT :-
á rsêàHêìï ˝Àø˘ düuÛÑ˝À e÷Á‘·y˚T Á|üy˚X¯ô|{≤º*
ø±s¡D≤\T nqedüs¡+
BìøÏ 50 eT+~ düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T ø±e˝…qT
Bì eTTK´ ñ<˚›X¯´+ Á|üuÛÑT‘ê«ìï |ü&É>=≥º&É+ eTTK´+>± á rsêàHêìï Á|ü‹ |üø£å+
Á|üy˚X¯ô|&ÉT‘·T+~
á rsêàq+ yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹ eT+&É*ô|’ Á|üy˚X¯ ô|{≤º*
n$XÊ«dü rsêàHêìøÏ nqTeT‹ Çyê«fi≤? e<ä›? nH˚~ ˝Àø˘ düuÛÑ d”Œø£sY ìs¡íj·÷~Ûø±s¡eTT
á rsêàq+ 10 s√E\ ˝À|ü⁄ #·s¡Ã≈£î sêyê*
n$XÊ«dü rsêàq+ ô|’ »]π> z{Ï+>¥ qT Trust vote n+<äTs¡T
n$XÊ«dü rsêàq+ ˝Àø˘ düuÛÑ ˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ‘·s¡Tyê‘· #·s¡Ã »s¡T>∑T‘·T+~ #·s¡Ã
‘·s¡Tyê‘· z{Ï+>¥ »s¡T>∑T‘·T+~, z{Ï+>¥ ˝À Á|üuÛÑT‘·«+ z&çb˛‘˚ K∫Ã‘·+>± sêJHêe÷
#Ój·÷´*, ˝Ò<ë ‘=\–kÕÔs¡T
n$XÊ«dü rsêàHêìï kÕ<Ûës¡D+>± Bìï mìïkÕs¡T¢ nsTTq Á|üy˚X¯ ô|≥ºe#·TÃ ø±ì 6
HÓ\˝À¢ 2 ø£+fÒ m≈£îÿe kÕs¡T¢ nqTeT‹+#·s¡T

>∑eTìø£:- Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 26 kÕs¡T¢ ˝Àø˘ düuÛÑ˝À n$XÊ«dü rsêàHê\T ô|{≤ºs¡T, yÓTT<ä{Ï
kÕ]>± HÓÁVü≤≤ ô|’ (1962) ø±ì #·s¡Ã≈£î sê˝Ò<äT, n‘·´~Ûø£+>± Ç+~sê>±+BÛ ô|’ 15 kÕs¡T¢
Ä ‘·sê«‘· P.V (3) LB XÊÁdæÔ ô|’ (3) ø±ì n$XÊ«dü rsêàq+ <ë«sê mes¡T
‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT
n_ÛX¯+düq rsêàqeTT:-
Bìì ˝Àø˘ düuÛÑ˝À eT]j·TT sêC≤´düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ ô|≥ºe#·TÃ
BìøÏ 50 eT+~ düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T ø±yê*
BìøÏ ø±s¡D≤\T nedüs¡+
Bì eTTK´ ñ<˚›X¯´+-Á|üuÛÑT‘ê«ìï $eT]Ù+#·&É+
BìøÏ d”Œø£s¡T nqTeT‹+#ê*
ˇø£ eT+Á‹ (or) Ç<ä›s¡T eT+Á‘·T\T (or) yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹ eT+Á‹eT+&É*ô|’ Bìì Á|üy˚X¯
ô|≥ºe#·TÃ
‘·s¡Tyê‘· #·s¡Ã »s¡T>∑T‘·T+~
#·s¡Ã ‘·s¡Tyê‘· z{Ï+>¥ ñ+≥T+~
z{Ï+>¥ ˝À Á|üuÛÑT‘·«+ z&çb˛‘˚ sêJHêe÷ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT
>∑eTìø£:- Ç~ sêC≤´+>∑ |ü]bÕ\q sê»ø°j·T u≤<Ûä´‘· ø±<äT πøe\+ HÓ’‹ø£ u≤<Ûä´‘·
yêsTT<ë rsêàq+:-
Bì ø√dü+ ñ<äj·T+ 10 >∑+,, ˝À|ü⁄ d”Œø£sY/dü+ã+~Û‘· eT+Á‹øÏ, ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ≈£î
H√{ÏdüT Çyê«*
ˇø£ Á|üC≤ ÁbÕeTTKéTT ø£*–q Äø£dæàø£ (or) Vü≤sƒ¡‘·‡+>∑≥q »]–q|ü⁄Œ&ÉT Ä n+XÊìï
#·]Ã+#·&ÜìøÏ d”Œø£s¡T nqTeT‹‘√ yêsTT<ë rsêàHêìï Á|üy˚X¯ ô|&É‘ês¡T. (n+fÒ
mC…+&ÜqT yêsTT<ë y˚j·TeTì ø√s¡&É+)
BìøÏ 50 eT+~ düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T ø±yê*.
z{Ï+>¥ ñ+≥T+~
z{Ï+>¥˝À z&çb˛‘˚ sêJHêe÷ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT. ø±ì rÁe n_ÛX¯+|üq≈£î
>∑Ts¡e⁄‘·T+~
kÕe<Ûëq rsêàq+ (call attention motion)
Á|üC≤ ÁbÕeTTKéTT ø£*–q ˇø£ düeTdü´qT n‘·édüs¡+>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ Bìì
Á|üy˚X¯ô|&É‘ês¡T. (|üÁ‹ø± Á|üø£≥q\ Ä<Ûës¡+>± e#˚Ã eT+Á‘·T\ |üì $<Ûëq+)
düuÛ≤ ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ Ç<ä›s¡T düuÛÑT´\T d”Œø£s¡T≈£î ˇø£ >∑+≥ eTT+<äT H√{ÏdüT Çyê«*.
ˇø£ y˚fi≤ d”Œø£s¡T nqTeT‹ \_ÛùdÔ #·s¡Ã »s¡T>∑T≥≈£î neø±X¯eTT+≥T+~.
n|ü⁄Œ&ÉT dü+ã+~Û‘· eT+Á‹, dü+ã+~Û‘· n+X¯eTTô|’ Á|üø£≥q #˚j·÷*
ø√‘· rsêàHê\T:-
Á|üuÛÑT‘·«eTT bÕs¡¢yÓT+≥T ÄyÓ÷<ä+ ø√s¡T‘·÷ düeT]Œ+∫q ã&Ó®{Ÿ yÓTT‘·Ô+˝À ø=+‘·
‘·–Z+|ü⁄qT ø√s¡T‘·÷.Á|ü‹|üø£åeTT #˚ùd Á|ü‹bÕ<äqqT ø√‘· rsêàHê\T n+{≤s¡T
M{ÏøÏ d”Œø£s¡T nqTeT‹ ñ+&Ü*
Ç$ eT÷&ÉT s¡ø£eTT\T
1) bı<äT|ü⁄ ø√‘·:-Á|üuÛÑT‘·«eTT Á|ü‹bÕ~+∫q ã&Ó®{Ÿ yÓTT‘·Ô+˝À ø=+‘· y˚Ts¡≈£î ìØí‘· yÓTT‘·Ô+
‘·–Z+#·eTì #˚ùd Á|ü‹bÕ<äq.
2) {À¬øHé ø√‘·:- Á|üuÛÑT‘·«eTT ø√]q ã&Ó®{Ÿ yÓTT‘·ÔeTTqT 100 s¡÷bÕj·T\≈£î ‘·–Z+#·eTì
Á|ü‹bÕ<äq.
3) $<Ûëq ø√‘· :- Á|üuÛÑT‘·«eTT ø√]q ã&Ó®{Ÿ yÓTT‘·ÔeTTqT 1 s¡÷bÕj·T≈£î ‘·–Z+#·eTì Á|ü‹bÕ<äq
>∑eTìø£:- Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ø√‘· rsêàHê\qT ˝Àø˘ düuÛÑ ˇø£ÿkÕ] ≈£î&Ü ÄyÓ÷~+#·˝Ò<äT ˇø£ y˚\
ÄyÓ÷~ùdÔ Á|üuÛÑT‘·«eTT K∫Ã‘·eTT>± sêJHêe÷ #˚j·÷*.
Ä]Δø£ ø£$T{°\T:-
ø£$T{°\T dæbòÕs¡düT @sêŒ≥sTTq düuÛÑT´\ mìïø£ |ü<äMø±\+ #ÛÓ’s¡àHé Á|ü<Ûëq düeT
dü+e‘·‡s¡+ dü+K´ ìj·÷eTø£+ $~Û s¡ŒD
Public 1919 22 HÓ’wüŒ‹Ôø£ 1 ˝Àø˘ düuÛÑ CAG
1921
Accounts ìy˚~ø£
committee uÛ≤s¡‘· (n‹|ü⁄sê‘· ˝Àø˘ ÁbÕ‹ì<Ûä´ dü+e‘·‡s¡+ d”Œø£s¡T, Bì
ø±ì qT
Á|üuÛÑT‘·« Á|üuÛÑT‘·« q ø£$T{°) düuÛÑ`15 ˇø£ z≥T kÕ<Ûës¡ #Ó’s¡àHé ì
U≤‘ê\ #·≥º sê»´düuÛÑ` ã~* D+>± ìj·T$TkÕÔs¡T |ü]o*
dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT 07 |ü<äΔ‹ 2 dü+ˆˆ 1967 e düTÔ+~
ø=qkÕ>∑T Bì d”Œ
‘ês¡T dü+μμ qT+&ç
Á|ü‹|üø£å ìy˚~ø£ ø£
düuÛÑT´&ÉT qT X¯e sY
#Ó’s¡àHé>± |üì |üØø£å‘√
#˚düTÔHês¡T b˛\TÃ
(Á|üdüTÔ‘·. ‘ês¡T
#Ó’s¡àHé
K.V <∏ëeTdt

ÄHê{Ï 1950 ÁbÕs¡+uÛÑ+ HÓ’wüŒ‹Ôø£ ˇø£ ª˝Àø˘ düuÛÑ Á|üuÛÑT‘·«
Estimates
commit- Ä]Δø£ ˝À 25, ÁbÕ‹ì<Ûä´ dü+e‘·‡s¡+ d”Œø£sYμ Bì eéVü‰
tee eT+Á‹ 1956 ˝À ˇø£ z≥T ø±ì #Ó’s¡àHé ì sê\˝À d”Œ
n+#·Hê\ ªªC≤Hé 30 øÏ ã~©
3dü+ˆˆ
ìj·T$T bı<äT|ü⁄ ø£
dü+|òüT+ eT‘·ÔjYTμμ ô|+#ês¡T. |ü<äΔ‹ ø=qkÕ
kÕÔs¡T bÕ{Ï+ sY
(n+<äs¡T >∑&É+ #·eTì
ø£$T{° (Á|üdüTÔ‘·
˝Àø˘ düuÛÑ kÕ+Á|ü<ë dæbòÕ
dæbòÕs¡düT #Ó’s¡àHé
düuÛÑT´\T) j·T+ s¡düT
eTTs¡[
-n‹ô|<ä›~ eTH√Vü≤sY #˚düTÔ+~
CÀwæ)
Committ ø£èwüíMTqHé 1964 ÁbÕs¡+uÛÑ+ HÓ’wüŒ‹Ôø£ ˝Àø˘ düuÛÑ Á|üuÛÑT‘·«
ee on
ˇø£
public ø£$T{° ˝À -15 ÁbÕ‹ì<Ûä´ dü+e‘·‡s¡+ d”Œø£sY Bì s¡+>∑
Undertak @sêŒ≥sTTq dü+e‘·˝Àø˘
(1962) ‡s¡+ düuÛÑ- düˇø£
uÛÑT´\z≥T
dü+K´ mìïø£ |ü<äM#Óø±\+
’s¡àHé ì #Ódü’s+¡àHédüú ìj·÷d”eTø£
Œ +
ing$~Û
Á|ü<ëq düeTs¡TŒ+D ø£
(\+ø±dü 10 ã~© ìj·T$T \ô|’
Á|üuÛÑT‘·«
<äs22
¡+ Á|üX¯ï kÕÔs¡T CAG sY
sê»´düuÛÑ- |ü<äΔ‹
s¡+>∑ d”Œø£sY ≈£05î ìy˚~
Ä<Ûës¡+>±) (Á|üdüTÔ‘·
dü+düú\ô|’ ø£qT
1974 ˝À #Ó’¬sàHé
dü+|òüT+ d”Œø£sª22μ
¡T øÏ |ü]o*
XÊ+‘·
+#·&É+
ô|+#ês¡T ≈£îe÷sY)
d”Œø£sY (Á|üuÛÑT
˝Àø˘ düuÛÑ-
‘·«
15
s¡+>∑
sê»´düuÛÑ-
dü+düú\
07
yê]¸ø£
ìy˚~ø£
\qT
|ü]o*
+#·T≥

Á|üuÛÑT‘·« U≤‘ê\ ø£$T{Ïì n+#·Hê\ ø£$T{°ì ªø£e\\\ ø£$T{°μ (Twin Sisters)
n+{≤s¡T
ô|’ eT÷&ÉT ø£$T{°\˝À eT+Á‘·T\T düuÛÑT´\T>± ñ+&Ésê<äT
á ø£$T{° düe÷y˚XÊ\T s¡Vü≤dü´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*
á ø£$T{Ï\ q+<äT ˝Àø˘ düuÛÑ &ç|üP´{Ï d”Œø£sY, sê»´düuÛÑ &ç|üP´{Ï #Ó’s¡àHé düuÛÑT´\T>±
ñqï≥¢sTT‘˚ n~Ûø±s¡ ]‘·´ Ä ø£$T{Ï\≈£î #Ó’s¡àHé \T>± (˝Ò<ë) n<Ûä´≈£åî\T>±
ìj·T$T+#·&É‘ês¡T
Á|üuÛÑT‘·« _\T¢:- Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ’|ü⁄q Äj·÷ Á|üuÛÑT‘·« XÊU≤ eT+Á‘·T\T bÕs¡¢yÓT+≥T ˝À Á|üy˚X¯ ô|f…º
_\T¢\T ñuÛÑj·T düuÛÑ\ ÄyÓ÷<ä+‘√. sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<ä+‘√ n~ #·≥º+>± e÷] neT\T˝ÀìøÏ
edüTÔ+~
>∑eTìø£:- @ø±s¡D+ #˚‘·qsTTHê Ä _\T¢≈£î bÕs¡¢yÓT+≥T ÄyÓ÷<ä+ \_Û+#·ø£b˛‘˚ Á|üuÛÑT‘·«+
|ü&çb˛‘·T+~
Áô|’y˚≥T _\T¢ :- Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ _\T¢qT Áô|’y˚≥T _\T¢>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. Ç˝≤+{Ï _\T¢\T #·≥ºeTT\T
ø±yê* nq>± ‘√{Ï düuÛÑT´\ ‘√&ÜŒ≥T‘√ bÕ≥T Á|üuÛÑT‘·« eT<ä›‘·T ø±yê*
1956 ˝À 6 Áô|’y˚≥T _\T¢\T ÄyÓ÷~+#·ã&Ü¶sTT. yÓTT‘·Ô+>± 2015 es¡≈£î 14 Áô|’y˚≥T
_\T¢\T n$T~Û+#·ã&Ü¶sTT 15e ˝Àø˘ düuÛÑ˝À 264 Áô|’y˚≥T yÓT+ãsY‡ _\T¢\T
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T ø±ì ˇø£ÿ{Ï ≈£î&Ü nyÓ÷~Û+#·ã&É˝Ò<äT
>∑eTìø£:- @ ø±s¡D+ #˚‘·sTTHê Á|üuÛÑT‘·«+ e´‹πsœdüTÔ+&É>± bÕs¡¢yÓT+≥T nyÓ÷~Û+∫q≥¢sTT‘˚
Á|üuÛÑT‘·«+ K∫Ã‘·+>± sêJHêe÷ #˚j·÷*.
á _\T¢qT Á|ü‹bÕ~+#˚ düuÛÑT´\T HÓ\ s√E\ eTT+<äT d”Œø£s¡T ≈£î H√{ÏdüT Çyê«*
d”Œø£s¡T HÓ\ ˝À|ü⁄ ≈£î&Ü nqTeT‹ Çyê«\qT≈£î+fÒ Çe«e#·TÃ
W I P:-
ˇø£ bÕs¡¢yÓT+≥] bÕØºøÏ #Ó+~q eTTK´ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø±s¡´<ä]Ù düuÛÑT´\T,bÕØº
Ä<˚XÊ\≈£î $<ÛëHê\≈£î nqT>∑TD+>± #·s¡Ã\˝À bÕ˝§ZHê\ì, z{Ï+>¥ #˚j·÷\˙, ˝Ò<ë
e<ä›ì Ä<˚XÊ\qT Ç#˚Ã n~Ûø±s¡eTT ªW I Pμ ≈£î ñ+≥T+~
>∑eTìø£:- W I P Ä<˚XÊ\qT ñ\¢+|òæT+∫q düuÛÑT´&ÉT Áø£eT•ø£å>± #·s¡´\≈£î >∑Ts¡e⁄‘ê&ÉT
EXIT
POLL
mìïø£\T eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· e÷~] mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+∫ M{Ï <ë«sê |òü*‘ê\qT

$X‚¢wæ+#˚ $<Ûëq+.
FLOAR Crossing

Á|ü‹|üø£å+ qT+&ç n~Ûø±s¡ ø±+ø£å‘√, |ü<äM ø±+ø£å‘√ sê»ø°j·T\_› ¬ø’ n~Ûø±s¡ bÕ]º ˝ÀøÏ
e÷s¡&Üìï á $<Ûä+>± |æ\TkÕÔs¡T
ø±¬sŒ{Ÿ Áø±dæ+>¥:- n~Ûø±s¡ |üøå±ìøÏ #Ó+~q düuÛÑT´\T Á|ü‹|üø£å bÕØº˝ÀøÏ |òæsêsTT+#·&Üìï
ø±¬sŒ{Ÿ Áø±dæ+>¥ n+{≤s¡T
ô|ò¢_ ôd’{Ÿ:- Á|üuÛÑT‘·« #·{≤º˝À¢ >±ì sêC≤´+>∑+˝À >±ì dües¡D\T #˚ùd dü+<äsê“¤\˝À Á|ü»\
ìs¡íj·÷ìï ‘Ó\TdüTø√e&Üìï ù|ò¢_ ôd’{Ÿ n+{≤s¡T
Øø±˝Ÿ:- ndüeTs¡T›˝…’q Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\qT yÓqTø£≈£î |æ\e{≤ìï ]ø±˝Ÿ n+{≤s¡T
Horse Trading :- yÓTÆHê]{° Á|üuÛÑT‘·«+ ˝Ò<ë Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚<ë›eTqT≈£îqï bÕØº
XÊdüq düuÛÑ˝À ‘·q yÓTC≤]{° ìs¡÷|üD ¬ø’ XÊdüq düuÛÑT´\qT Á|ü˝ÀuÛÑ ô|{Ïº ‘·eT yÓ’|ü⁄≈£î
‹|ü⁄Œø√e&É+ ˝Ò<ë yê]ì ‘·eT bÕØº ˝ÀìøÏ #˚s¡TÃø√e&É+
Øôddt:- ¬s+&ÉT düe÷y˚XÊ\ eT<Ûä´ $sêeT düeTj·÷ìï ªØôddtμ n+{≤s¡T
˝…Hé &Éø˘ ôdwüHé:- Á|üdüTÔ‘· düuÛÑ˝À düuÛÑT´\T>± ñ+&ç eTs=ø£ düuÛÑ≈£î »]|æq mìïø£˝À¢ (˝Àø˘ düuÛÑ)
b˛{Ï #˚dæ z&çb˛sTTq nuÛÑ´s¡TΔ\T @sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ ∫e] düe÷y˚XÊìï ª˝…Hé &Éø˘ ôdwüHéμ
n+{≤s¡T

düTÁ|”+ø√s¡Tº
sêC≤´+>∑+˝Àì 5e uÛ≤>∑+, 4e n<ë´j·T+, 124`147 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T düTÁ|”+ø√s¡Tº
>∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
124 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTTq≈£î ˇø£ n‘·T´qï‘· ø√s¡Tº ñ+≥T+~. <ëìH˚ uÛ≤s¡‘·
düTÁ|”+ø√s¡Tº n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘· düTÁ|”+ø√s¡Tº dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*– düMTø£è‘·
Hê´j·Teédüú>± |üì #˚düTÔ+~.
<˚X¯+˝À Hê´j·TeédüúqT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq |òüTq‘· yê¬sHé ôV≤dæº+>¥≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~. n_Ûeè~Δ #˚dæq
|òüTq‘· ø±s¡Hé yê*dt≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~. n+<äTø£H˚ ø±s¡Hé yê*dtqT uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Hê´j·T
eédüú |æ‘êeTVüQ&ç>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
¬s>∑÷´˝Ò{Ï+>¥ #·≥º+ 1773 Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À ø£\ø£‘êÔ q>∑s¡+˝Àì b˛s¡Tº $*j·T+˝À y˚Tj·TsY
ø√s¡Tº kÕúq+˝À 1774, e÷]Ã 16q düTÁ|”+ø√s¡Tº @sêŒ≥sTT´+~. á düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<∏äeT
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô düsY m*C≤ Ç+ô|ò .
>∑eTìø£ : y˚Tj·TsY ø√s¡Tº\qT 1726˝À eTÁ<ëdt, u§+u≤sTT, ø£\ø£‘êÔ |ü≥ºD≤˝À¢ kÕú|æ+#ês¡T.
á düTÁ|”+ø√s¡Tº 1935 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ Á|üø±s¡+ &Ûç©¢øÏ e÷s¡Ãã&ç ô|ò&És¡˝Ÿ ø√s¡Tº>±
Ä$s¡“¤$+∫+~.
>∑eTìø£ : á ø√s¡Tº˝À ˇø£s¡T Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, Äs¡T>∑Ts¡T Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ñHêïs¡T.
(Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]ÔèTÚ]dt >∑«j·TsY)
á ô|ò&És¡˝Ÿ ø√s¡Tº˝À yÓ\T|ü&çq rs¡TŒ\T n+‹eT+ ø±<äT. rs¡TŒ\ô|’ ndü+‘·è|æÔ>± ñqï yês¡T
Ç+>±¢+&é˝Àì Á|æ$ ø√s¡Tº≈£î n|”Œ\T #˚düTø√yê*.
á ô|ò&És¡˝Ÿ ø√s¡Tº kÕúq+˝ÀH˚ Á|üdüTÔ‘· düTÁ|”+ ø√s¡Tº 1950, »qe] 28q @sêŒ≥sTT´+~.
>∑eTìø£ : uÛ≤s¡‘· sê»´+>∑ #·≥º+ 1950 Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· düTÁ|”+ø√s¡Tº @sêŒ≥sTT´+~.

Á|üdüTÔ‘·+ düTÁ|”+ø√s¡Tº neT˝À¢øÏ e#êÃø£ n+‘·≈£îeTT+<äTqï Á|æ$ øöHÓ‡˝Ÿ s¡<äT› nsTT´+~.
>∑eTìø£ : ô|ò&És¡˝Ÿ ø√s¡Tº ∫e] Hê´j·TeT÷]Ô nsTTHê ªôV≤#YC… ø±ìj·Tμ Á|üdüTÔ‘· düTÁ|”+ø√s¡Tº
‘=* Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô.
düTÁ|”+ø√s¡Tº ÁbÕs¡+uÛÑ düe÷y˚X¯+1950 »qe] 28q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ uÛÑeq+˝Àì Á|æHÓ‡dt
#ê+ãsY˝À »]–+~.
düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À nìï eéVü‰sê\T n+>∑¢+˝À »s¡T|üã&ÉT‘êsTT.
m˝≤+{Ï $yê<ëìï nsTTHê Ç<ä›s¡T ˝Ò<ë n+‘·≈£î $T+∫q Hê´j·TeT÷s¡TÔ\‘√ ≈£L&çq

<Ûäsêàdüq+ $#ê]düTÔ+~.

Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´ 7G1R8 >± ñ+&˚~.
>∑eTìø£ : düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT ô|+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ø£\<äT.

1956˝À 8 qT+∫ 11≈£î ô|+#ês¡T.
1960˝À 11 qT+∫ 14≈£î ô|+#ês¡T
1977˝À 14 qT+∫ 18≈£î ô|+#ês¡T.
1986˝À 18 qT+∫ 26≈£î ô|+#ês¡T.
2008˝À 26 qT+∫ 31øÏ ô|+#ês¡T. (2009 |òæÁãe] qT+∫ neT\T)
>∑eTìø£ : Á|üdüTÔ‘· Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+U´ 30G1
ns¡Ω‘·\T
5 dü+e‘·‡sê\T ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì #˚dæ ñ+&Ü* ˝Ò<ë 10 @fi¯ó¢ ôV’≤ø√s¡Tº
Hê´j·Tyê~>± |üì #˚dæ ñ+&Ü*.
sêÁwüº|ü‹ n_ÛÁbÕj·T+˝À Á|üeTTK Hê´j·TXÊÁdüÔ ø√$<äT&Ó’ ñ+&Ü*.
ìj·÷eTø£+
sêÁwüº|ü‹ dü+‘·≈£eTT eTTÁ<ä#˚ ìj·T$TkÕÔs¡T.
124(2) Á|üø±s¡+ düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.
sêÁwüº|ü‹ Á|ü<ëq Hê´j·TeT÷]Ôì ìj·T$T+#·&É+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT,
ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT dü+Á|ü~+∫q |æeTà≥ Á|ü<Ûëì, eT+Á‹eT+&É* dü\Vü‰
düVü≤ø±s¡eTT Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ ìj·÷eTø£+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT
dü+Á|ü~+∫ Á|ü<Ûëì, eT+Á‹eT+&É* dü\Vü‰‘√ ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T.
düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô Á|ü<Ûëq+>± kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï nqTdü]+∫ d”ìj·÷]{°
ÁbÕ‹bÕ~ø£q ìj·T$TkÕÔs¡T. nsTT‘˚ á d”ìj·÷]{° kÕ+Á|ü<ëj·÷ìøÏ 1973e
dü+e‘·‡s¡+˝À ‘=*kÕ]>± >∑+&ç|ü&ç+~. nq>± d”ìj·÷]{°˝À 4e kÕúq+˝À ñqï m mHé
sêjYTqT düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± ìj·T$T+#ês¡T.
2 dü+<äs¡“+˝À 1977e dü+e‘·‡s¡+˝À d”ìj·÷]{° 2e kÕúq+˝À ñqï m+ôV≤#Y uÛÒ>¥qT
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± ìj·T$T+#ês¡T.

ø=*õj·T+
ø=*õj·T+ @sêŒ≥T 1993˝À JS es¡à rs¡TŒ |òü*‘·+ ø=*õj·T+qT s¡<äT› #˚dæ NJAC ì
@sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ 2003˝À NDA, 2013 UPA`2 Á|üj·T‹ï+∫ $|òü\+ nj·÷´sTT.
ø±ì ¬s+&Ée kÕ] 2014˝À NDA Á|üuÛÑT‘·«+ NJAC ì ˝Àø£düuÛÑ Aug13, 2014q,
sê»´düuÛÑ Aug14, 2014q ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~.
Ç~ 2015 @Á|æ˝Ÿ 13 qT+∫ neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
>∑eTìø£ : 2015 nø√ºãsY 16q düTÁ|”+ø√s¡Tº ø={Ïºy˚dæ+~.

ñqï‘· Hê´j·Teédüú˝À OBC, SC, ST\qT ìj·T$T+#˚˝≤ Á|üuÛÑT‘ê«ìï Ä<˚•+#ê\ì m|æøÏ
#Ó+~q C…˝≤¢ *+>∑j·T´ düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À |æ{ÏwüHé <ëK\T #˚XÊs¡T. Bìô|’ $#ê]+∫q {Ïmdt
sƒê≈£LsY <Ûäsêàdüq+ nìï esêZ\≈£î ÁbÕ‹ì<ä´+ ñ+&Ü* ø±ì ]»πs«wüqT¢ ñ+&É≈£L&É<äì
yêÚ≤´ì+#ês¡T.
|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ #˚‘· sêÁwüº|ü‹ |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+
#˚sTTkÕÔs¡T.
|ü<ä$ø±\+/ $s¡eTD ej·TdüT‡

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T 65 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ es¡≈£î |ü<ä$˝À
ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
sêJHêe÷
düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ‘·eT sêJHêe÷qT sêÁwüº|ü‹øÏ n+<äCÒkÕÔs¡T.
‘=\–+|ü⁄
düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq,. Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ n_ÛX¯+düq rsêàq+ <ë«sê
‘=\–kÕÔs¡T. Ç+<äT˝À Vü‰»¬s’ z≥T y˚dæq yê]˝À 2/3 e+‘·T yÓTC≤]{°‘√ |ü<ä$ qT+∫
‘=\–+#·e#·TÃ. »&û®\ $#ês¡D #·≥º+ 1968 Á|üø±s¡+ á ‘=\–+|ü⁄ rsêàq+ ˝Àø£düuÛÑ˝À
Á|üy˚X¯ô|≥ºe˝…qq>± 100 eT+~ düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T ø±yê*. sê»´düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤º\qT≈£î+fÒ
50 eT+~ düuÛÑT´\ eT<ä›‘·T nedüs¡+.
>∑eTìø£ : Ç|üŒ{Ï es¡≈£î @ Hê´j·TeT÷]Ô |ü<ä$ qT+∫ ‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT. nsTT‘˚ $ sêeTkÕ«$T
nH˚ Hê´j·TeT÷]Ô 1991˝À ˝Àø£düuÛÑ˝À n_ÛX¯+düq rsêàq+ Á|üy˚X¯ ô|≥º>± n~ M– b˛sTT+~.
>∑eTìø£ : Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ô|’ e∫Ãq n_ÛjÓ÷>±\qT $#ês¡D #˚j·T&ÜìøÏ düuÛ≤ n<Ûä´≈£åî\T 3
düuÛÑT´\‘√ ≈£L&çq ø£$T{°ì ìj·T$TkÕÔs¡T.Ç+<äT˝À düTÁ|”+ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, eTs=ø£ÿs¡T Hê´j·T XÊÁdüE„&ÉT ñ+{≤s¡T.

J‘·uÛÑ‘ê´\T
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô HÓ\dü] y˚‘·q+ s¡÷.1,00,000
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ HÓ\dü] y˚‘·q+ s¡÷.90,00,000
á J‘· uÛÑ‘·éTT\qT yês¡T uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+∫ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
M] J‘·uÛÑ‘ê´\≈£î sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~. nq>± M] |ü<äM ø±\+˝À J‘·uÛÑ‘ê´\qT

‘·–Z+#·sê<äì ns¡Δ+.
>∑eTìø£ :
2009 ø£+fÒ eTT+<äT Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+ s¡÷.33,000>± ñ+~.
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ y˚‘·q+ s¡÷.30,000>± ñ+&˚~.
á J‘·uÛÑ‘ê´\qT düe]+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ñ+≥T+~.
|ü<ä$ $s¡eTD ‘·sê«‘·

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T |ü<ä$ $s¡eTD ‘·sê«‘· düTÁ|”+ø√s¡Tº >±ì,
ôV’≤ø√s¡Tº >±ì Hê´j·Tyê<ä eè‹Ôì #˚|ü≥º&ÜìøÏ M\T ˝Ò<äT. Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\qT
#˚|ü≥ºe#·TÃ. nq>± πø+Á<ä+˝À eT+Á‘·T\T>±qT, $<˚XÊ\≈£î sêj·Tu≤s¡T\T>±qT,
$X¯«$<ë´\j·÷\≈£î yÓ’dt #êHé‡\sY>±, $#ês¡D dü+|òü÷\≈£î n<Ûä´≈£åî\T>±qT
eéVü≤]+#·e#·TÃqT.
á H˚|ü<Ûä´+˝ÀH˚ ◊esY õìï+>¥‡ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+`Hê´j·Tyê<äT\ dü«s¡Z+ nì ù|s=ÿHêïs¡T.
dü+s¡ø£åD ø£s¡Ô
düTÁ|”+ø√s¡Tº sêC≤´+>±ìøÏ dü+s¡ø£åDø£s¡Ô>± |üì #˚düTÔ+~.
nq>± sêC≤´+>±ìï yêÚ≤´ìdü÷Ô <ëìøÏ ns¡ú+ #ÓãT‘·÷ Á|üC≤ dü+πøåe÷ìøÏ n~ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
düTÁ|”+ø√s¡Tº n~Ûø±sê\T` $<ÛäT\T

ÁbÕs¡+uÛÑ $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û 131 ìã+<Ûäq
düTÁ|”+ø√s¡Tº ÁøÏ+~ πødüT\qT e÷Á‘·y˚T ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± $#ê]düTÔ+~.
πø+Á<ä C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ $yê<ë\T,
πø+Á<ä, sêÁcÕº\ eT<Ûä´ $yê<ë\T.
sêÁwüº, sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ $yê<ë\T.
uÛ≤s¡‘· Á|ü<Ûëì $<˚XÊ\‘√ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îH˚ ˇ|üŒ+<ë˝À¢ ‘·˝…‘˚Ô $yê<ë\T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ neT\T $wüj·T+>± @s¡Œ&˚ $yê<ë\T.
sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ mìïø£\ $yê<ë\T.
n|”Œfi¯¢ $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û

ôV’≤ø√s¡Tº Ç∫Ãq rs¡TŒ\ô|’ düTÁ|”+ø√s¡Tº Ä|”Œfi¯¢qT $#ê]+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~.
nsTT‘˚ M{ÏøÏ ôV’≤ø√s¡Tº nqTeT‹ nedüs¡+. ˇø£ y˚fi¯ ôV’≤ø√s¡Tº nqTeT‹ ìsêø£]ùdÔ 136
ìã+<äq Á|üø±s¡+ Á|ü‘˚´ø£ nqTeT‹ $yê<ë\ s¡÷|ü+˝À (ôdŒwü˝Ÿ *yé |òæ{ÏwüHé) n|”Œ\¢qT
d”«ø£]düTÔ+~.
132 ìã+<Ûäq ` Á|üø±s¡+ sêC≤´+>∑|üs¡yÓTÆq $yê<ë\T.
133 ìã+<äq`Á|üø±s¡+ dæ$˝Ÿ $yê<ë\T.
>∑eTìø£ :
Ä $yê<ä+ ÄdæÔøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·>±<ë nsTT ñ+≥T+~.
ÄdæÔ $\Te \ø£å≈£î ô|’ã&ç ñ+&Ü*.
134 ìã+<Ûäq` Á|üø±s¡+ ÁøÏ$Tq˝Ÿ $yê<ë\T.

ÁøÏ+~ ø√s¡Tº ˇø£ πødüTqT $#ê]dü÷Ô ñ+fÒ ôV’≤ø√s¡Tº <ëìì d”«ø£]+∫ Ä πødüT≈£î
dü+ã+~Û+∫q e´øÏÔøÏ eTs¡D •ø£å $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT.
ÁøÏ+~ ø√s¡Tº ˇø£ e´øÏÔì ìs√›•>± $&ÉT<ä\ #˚ùdÔ ôV’≤ø√≈£îº ñ]•ø£å $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT.
|ü⁄q düMTøå±~Ûø±s¡+`137
düTÁ|”+ø√s¡Tº ‘·q rs¡TŒ\qT ‘êH˚ düMTøÏå+#·T≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~. nsTT‘˚ Ä rs¡TŒ
145 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+≥Ø #·≥ºeTT\≈£î ˝Àã&ç ñ+&Ü*.
ñ<ë :
1960˝À #Ós¡Tu≤] πødüT˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ #ÓãT‘·÷ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ sêC≤´+>∑+˝À
n+‘·sê“>∑+ ø±<äì ù|s=ÿ+~.
1973˝À πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡r πødüT˝À á n+XÊìï |ü⁄qdüMTøÏådü÷Ô Á|üy˚•ø£ sêC≤´+>∑+˝À
n+‘·sê“>∑+ nì ù|s=ÿ+~.
dü\Vü‰s¡÷|üø£ n~Ûø±s¡ |ü]~Û`143

143 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ sêC≤´+>∑ <Ûäs¡à dü+<˚Vü‰\qT Á|üC≤ dü+ã+~Û‘·
$wüj·TeTT\˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº qT+∫ Hê´j·T dü\Vü‰qT bı+<äe#·TÃ. Ä Hê´j·T dü\Vü‰qT
bÕ{Ï+#·e#·TÃ ˝Ò<ë bÕ{Ï+#·ø£b˛e#·TÃ.
$#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<ëq Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ˝Ò<ë |ü<ä$ $s¡eTD #˚dæq Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T

Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚ùd $#ês¡D dü+|òü÷\≈£î n<Ûä´≈£åî\T>± eéVü≤]+∫, Ä $yê<ë\≈£î
dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£qT s¡÷bı+~+∫ πø+Á<ä, sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D :
Ç+~sê>±+BÛ Vü≤‘·´πødüT $wüj·T+>± <äø£ÿsY ø£$TwüHé, sêJyé >±+B Vü≤‘·´ πødüT $wüj·T+>±
C…’Hê eT]j·TT es¡à ø£$TwüHé, πø+Á<ä, sêÁwüº dü+ã+<Ûë\ n<Ûä´j·TeTTq≈£î düsêÿ]j·÷ ø£$TwüHé,
eT<äHé yÓ÷Vü≤Hé |üP+N ø£$TwüHé\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
ø√s¡Tº Ä|òt ]ø±sY¶`129 ìã+<Ûäq

düTÁ|”+ø√s¡Tº >∑‘·+˝À Ç∫Ãq rs¡TŒ\qT ]ø±s¡T¶\ s¡÷|ü+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡TÃ‘·T+~. BìH˚ ø√s¡Tº Ä|t
]ø±s¡T¶ n+{≤s¡T. á ø√sYº Ä|òt ]ø±s¡T¶ Äj·÷ $yê<ë\˝À ÁøÏ+~ ø√s¡Tº\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£
dü÷Á‘ê\ e˝Ò ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT. ø±e⁄q M{Ïì nqT|üP]«ø±\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ø√s¡Tº Ä|t ]ø±s¡T¶ ~ø£ÿs¡D ø√s¡Tº ~ø£ÿs¡D H˚s¡+>± |ü]–DÏkÕÔs¡T. ø√s¡Tº ~ø£ÿs¡D H˚sêìøÏ
6 HÓ\\ C…’\T, s¡÷.2.000 »]e÷D $~ÛkÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡ø£åD`32 ìã+<Ûäq

Á|ü»\T ø±ì Á|üuÛÑT‘·«eTT ø±ì bÂs¡T\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–ùdÔ düTÁ|”+ø√s¡Tº
dü+s¡øÏådüTÔ+~.
Hê´j·T düMTøå±~Ûø±s¡+
Bìï nyÓT]ø± qT+∫ Á>∑Væ≤+#ês¡T.
πø+Á<ä XÊdüq XÊK, sêÁwüº XÊdüq XÊK s¡÷bı+~+∫q #·≥ºeTT\T sêC≤´+>∑eTTq≈£î $s¡T<ä›eTT
nsTT‘˚ n$ sêC≤´+>∑ $s¡T<ä›yÓTÆq$ nì rs¡TŒ\T #Ó|æŒ, ø={Ïºy˚ùd n~Ûø±s¡eTTqT Hê´j·T
düMTøå±~Ûø±s¡eTT n+{≤s¡T.
πø+Á<ä, sêÁwüº ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊK\T sêC≤´+>±ìøÏ, #·≥ºeTTq≈£î e´‹πsø£+>± ‘·eT #·s¡´\qT
ø£*– ñqï≥¢sTT‘˚ n$ #·≥º e´‹πsø£+ nsTTq$ nì ø={Ïºy˚ùd n~Ûø±s¡eTTqT Hê´j·T
düMTøå±~Ûø±s¡+ n+{≤s¡T.
eTTU≤´+XÊ\T..
düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô &Ûç©¢ $X¯« $<ë´\j·TeTTq≈£î #ÛêHé‡\sY>± |üì #˚kÕÔs¡T.
n&ÉVü≤ø˘ düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT sêÁwüº|ü‹ |üPsê«qTeT‹‘√ ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
Á|üC≤ Á|üjÓ÷»Hê\ yê»´+ (|ü_¢ø˘ Ç+≥¬sdtº *{Ïπ>wüHé`PIL) nH˚ uÛ≤eq nyÓT]ø±˝À »ìà+∫+~.
kÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+ ‘·eT düeTdü´\qT ø√s¡Tº\≈£î ìy˚~+∫ |ü]cÕÿs¡eTTq≈£î

Á|üj·T‹ï+#·q|ü⁄Œ&ÉT yê] |üøå±q ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\T, dü+düú\T yê] düeTdü´\qT ø√s¡Tº˝À
ìy˚~kÕÔs¡T. M{ÏH˚ PIL n+{≤s¡T.
PIL nH˚ uÛ≤eq uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ÁbÕ#·÷sê´ìï ø£*Œ+∫q düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T.
P.N uÛÑ>∑e‹, Y.V #·+Á<ä #·÷&é, V.R ø£èwüí nj·T´sY.

>∑eTìø£ : Á|üC≤ Á|üjÓ÷»Hê\ yê´»´+ |æ‘êeTVüQ&ÉT ` P.N uÛÑ>∑e‹. 1980 <äXÊã›+˝À (1985`1986)
düTÁ|”+ø√s¡Tº ‘=* Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô ` Vü≤]˝≤˝Ÿ C… ø±ìj·÷.
düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À m≈£îÿe s√E\T |üì #˚dæq Hê´j·TeT÷]Ô Y.V #·+Á<ä#·÷&é (7@fi¯¢ 140
s√E\T) 1978 qT+∫ 1985 es¡≈£î |üì #˚XÊs¡T.
‘·≈£îÿe s√E\ |üì #˚dæq düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô ` K. Hêπ>+Á<ä dæ+>¥ (18
s√E\T) 1991˝À..
Á|üdüTÔ‘· düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô T.S sƒê≈£LsY. (03.12.2015 to 04.01.2017)
düTÁ|”+ø√s¡Tº ‘=* eTVæ≤fi¯ Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì #˚dæq yês¡T ` MTsêkÕôV≤uŸ bòÕre÷ ;;.
düTÁ|”+ø√s¡Tº q+<äT |üì #˚dæq eTVæ≤fi¯ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T

MTsê kÕôV≤uŸ bòÕ‹e÷;;.
s¡÷e÷bÕ˝Ÿ 2000`2006
düTC≤‘· eTH√Vü≤sY. 1994`1999
C≤„q düT<∏ë$TÁXÊ. 2010`14
s¡+»q <˚XÊjYT
uÛ≤qTeT‹ ( 2014`2020 es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘ês¡T)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ qT+∫ düTÁ|”+ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± eéVü≤]+∫q yês¡T ø√ø£ düTu≤“sêe⁄

(1966`67).
>∑eTìø£ : düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì#˚dæ |ü<ä$ $s¡eTD ‘·s¡Tyê‘· sêÁwüº|ü‹>± b˛{° #˚dæ
z&çb˛sTTq yês¡T` ø√ø£ düTu≤“sêe⁄
yÓTT<ä{Ï <ä[‘· Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô ¬øõ u≤\ÁøÏwüíHé (2007`10).
n$Tø£dt ≈£L´] :
u≤~Û‘·T&ÉT Hê´j·TkÕúq+ eTT+<äT Vü‰»¬s’ ‘·q yê<äqqT $ì|æ+#·T≈£îH˚ dæú‹˝À ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT
n‘·ì ‘·s¡T|ü⁄q yê~+#·&É+ ø√dü+ Hê´j·T kÕúq+#˚ ìj·T$T+#·ã&˚ e´øÏÔ ˝Òø£ n~Ûø±]ì
n$Tø£dt ≈£L´] n+{≤s¡T.
düTyÓ÷{À πødüT :
ø√s¡Tº ‘·q≈£î ‘êH˚ dü«‘·Vü‰>± πødüT\qT rdüT≈£îì $#ê]+#·&É+.
ñ<ëVü≤s¡D :
‘Ó\+>±D˝À $ø±s¡TB›Hé mHéøö+≥sY, m|æ˝À mÁs¡ #·+<äq+ düà>∑¢s¡¢ ø±*Ãy˚‘·. |ü+&É¢qT
ø±¬s’“&é‘√ e÷>∑u…≥º&É+ ‘·~‘·s¡ πødüT\T.

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+
sêC≤´+>∑+˝Àì 6 e uÛ≤>∑+ 152 ìã+<Ûäq sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« ìs¡«#·q+ >∑T]+∫
ù|s=ÿ+≥Tqï~. á ìã+<Ûäq Jammu & Kashmir ‘·|üŒ <˚X¯+˝Àì 28 sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘·«eTT\ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥Tqï~
>∑es¡ïsY:-
>∑es¡ïsY ìj·÷eTø£+˝À sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T, ¬øq&Ü sêC≤´+>∑ |ü<ä›‹ì nqTdü]+#ês¡T
>∑es¡ïsY \ |ü<ä›‹ì sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔ˝À dü÷∫+∫q~ n+uÒ<äÿsY
>∑eTìø£:- >∑es¡ïsY \qT mqTï≈£îH˚ |ü<ä›‹ì dü÷∫+∫q~ B.N sêe⁄

>∑es¡ïsY |ü<ä›‹ì sêC≤´+>∑ ì|ü⁄DT\T 1935 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ qT+&ç d”«ø£]+∫
Á|üdüTÔ‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]#ês¡T
sêC≤´+>∑+˝Àì 6 e uÛ≤>∑+ 153-161 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T >∑es¡ïsY >∑T]+∫
ù|s=ÿ+≥Tqï~
153 ìã+<Ûäq:-
Á|ü‹ sêÁcÕºìøÏ ˇø£ >∑es¡ïsY ñ+{≤s¡T, yês¡T sêÁwüº n~Û|ü‹>± eéVü≤]kÕs¡T
>∑eTìø£:- 7 eμμsêC≤´+>∑ dües¡D+ #·≥º+ 1956 <ë«sê ˇø£ sêÁwüº >∑es¡ïsY 2 ˝Ò<ë
n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe sêÁcÕº\≈£î >∑es¡ïsY >± ñ+{≤&ÉT
154 e ìã+<Ûäq:-
sêÁwüº |ü]bÕ\q≈£î düã+~Û+∫q ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±sê\T yÓTT‘·Ô+ >∑es¡ïsY <ë«sê
eT]j·TT >∑es¡ïsY ù|s¡TMT<ä ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉTqT. Ä n~Ûø±sê\qT n‘·&ÉT dü«j·T+>± >±ì
(or) ÁøÏ+~ n~Ûø±s¡T\ <ë«sê ø±ì #˚˝≤sTTkÕÔ&ÉT
>∑eTìø£:- 163(1):- Á|üø±s¡eTT >∑es¡ïsY ‘·q n~Ûø±s¡ u≤<Ûä´‘·\ ìs¡«Vü≤D˝À dü\Vü‰ düVü≤ø±s¡+
bı+<˚+<äT≈£î eTTKéT+Á‹ H˚‘·è‘·«+˝À ˇø£ eT+Á‹eT+&É* ñ+≥T+~ nq>± >∑es¡ïsY sêÁwüº
Á|ü<Ûëq ø±s¡´ìsê«Vü≤D≤~Ûø±]. eT]j·TT sêÁwüº Á|ü<ÛäeTT&ÉT HêeTe÷Á‘·|ü⁄ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]
eTTKéT+Á‹ eT]j·TT eT+Á‹ eT+&É* yêdüÔe ø±s¡´ìs¡«Vü≤D n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+{≤s¡T
155 ìã+<Ûäq:-
Á|üø±s¡+ >∑es¡ïsY qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T
>∑es¡ïsY qT ìj·T$T+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT CM qT dü+Á|ü~+#ê* ø±ì s¡÷˝Ÿ ø±<äT
>∑eTìø£:- »eTTàø±oàsY sêÁcÕºìøÏ >∑es¡ïsY qT ìj·T$TùdÔ eTTKéT+Á‹ì ‘·|üŒø£ dü+Á|ü~+#ê*

>∑es¡ïsY qT ìj·T$T+#˚ dü+<Ûäs¡“+˝À sêÁwüº|ü‹ øÏ ªªdüsêÿ]j·÷ ø£MTwüHéμμ #˚dæq dæbòÕs¡düT
>∑es¡ïsY>± ìj·T$T+#·ã&˚ e´øÏÔ @<√ ˇø£ s¡+>∑+˝À ìcÕí‘·T˝…’ ñ+&Ü*
‘·q dü«+‘· sêÁcÕºìøÏ >∑es¡ïsY >± ìj·T$T+#·≈£L&É<äT
>∑es¡ïsY >± ìj·T$T+#·&ÜìøÏ ø£˙dü+ ¬s+&ÉT dü+ˆˆ eTT+<äT ÁøÏj·÷o\ø£ sê»ø°j·÷\˝À

ñ+&Ésê<äT

>∑es¡ïsY qT ìj·T$T+#˚ düeTj·T+˝À düã+~+‘· sêÁwüº eTTKéT+Á‹ì dü+Á|ü~+#ê*
sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹ |ü<äM ‘·|üŒ eTπs |ü<äe⁄\T >∑es¡ïsY \T dæ«ø£]+#ês¡<äT
156 ìã+<Ûäq:- |ü<ä$ø±\+
>∑es¡ïsY sêÁwüº|ü‹ $XÊ«düeTTqï+‘· es¡≈£î |ü<ä$˝À ø=qkÕ>∑e#·TÃqT
sêÁwüº|ü‹ >∑es¡ïsY \qT eT<Ûä´˝ÀH˚ ‘=\–+#·e#·TÃ, BìH˚ ªØø±˝Ÿμ n+{≤s¡T
>∑eTìø£:- 1977 ˝À »q‘êbÕØº n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ sê>±H˚ Ç+~sê>±+BÛ ìj·T$T+∫q 9 eT+~

>∑es¡ïsY \qT ‘=\–+∫+~
>∑eTìø£2 :- >∑es¡ïsY \ Á|ües¡Ôq dü]>±Z ˝Ò≈£îHêï, >∑es¡ïsY @yÓ’Hê neø£‘·ø£\≈£î bÕ\Œ&çq n$
s¡TEyÓ’‘˚ n‘·ìì |ü<äM qT+&ç ‘=\–+#ê\ì düTÁ|”+ø√s¡Tº B.P dæ+|òü÷˝Ÿ πødüT˝À 2010 ˝À
ù|s=ÿ+~
sêJHêe÷:-
>∑es¡ïsY ‘·q sêJHêe÷qT sêÁwüº|ü‹ øÏ düeT]ŒkÕÔ&ÉT
157ìã+<Ûäq (ns¡Ω‘·\T):-
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*
35 dü+ˆˆ ej·TdüT‡ ñ+&Ü*
m≥Te+{Ï H˚sês√|üD s¡TEyÓ’ ñ+&Ésê<äT
Hê´j·TkÕúq+˝À ~yê\ø√s¡T>± Á|üø£{Ï+#·ã&ç ñ+&Ésê<äT
Ä<ëj·÷ìï#ÓÃ ñ<√´>∑+ #˚ùd yê¬s’ ñ+&Ésê<äT
158 ìã+<Ûäq nqs¡Ω‘·\T, wüs¡‘·T\T, J‘·uÛÑ‘ê´\T
nqs¡Ω‘·\T :-
πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\˝À Ä<ëj·T+ e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑+˝À ñ+&Üs¡<äT
MLA, MLC, MP >± ñ+&Ésê<äT
wüs¡‘·T\T:-
>∑es¡ïsY>± ìj·T$T+#˚ e´ø°Ô kı+‘· sêÁcÕºìøÏ #Ó+~q yê&ÉT ñ+&Ésê<äT
J‘·uÛÑ‘ê´\T :-
HÓ\dü] y˚‘·q+ 1.10.000/- (sêÁwüº dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T)
ˇø£ e´ø°Ô ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe sêÁcÕº\≈£î >∑es¡ïsY >± eéVü≤]ùdÔ sêÁwüº|ü‹
ìs¡ísTT+∫q Ä sêÁwüºeTT\T düe÷q ìwüŒ‹Ô˝À J‘·uÛÑ‘ê´\qT #Ó*¢kÕÔs¡T
ô|q¸Hé ñ+&É<äT
>∑eTìø£:- e´ø°Ô >∑‘· düVü‰j·T≈£î&çøÏ e÷Á‘·+ 28,000-/ ÇdüTÔHês¡T (|ü<ä$ $s¡eTD ‘·sê«‘·)

ìyêdü+:-
>∑es¡ïsY ìyêkÕìï ªªsêCŸ uÛÑeHéμμ n+<äTs¡T
159e ìã+<Ûäq:- (|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+)
>∑es¡ïs¡T¢ sêÁwüº ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô düeTø£å+˝À Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚kÕÔs¡T
yês¡T ˝Òì jÓT&É\ ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô düeTø£å+˝À Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚kÕÔs¡T
160 ìã+<Ûäq:-
n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T˝À >∑es¡ïsY ìs¡«]Ô+#·e\dæq $<ÛäT\≈£î dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº|ü‹ ‘·>∑T
ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø #˚j·Te#·TÃ
>∑eTìø£:- sêC≤´+>∑+˝À ù|s=ÿqï ø±s¡D≤\#˚ ø±≈£î+&Ü @yÓ’Hê Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\#˚ >∑es¡ïsY
|ü<äM U≤∞ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT >∑es¡ïsY u≤<ä´‘·\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î Ç‘·s¡ @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃqT,
nq>± sêÁwüº ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôì ‘ê‘êÿ*ø£+>± Ä u≤<Ûä´‘·\qT ìs¡«Væ≤+#ê\ì
sêÁwüº|ü‹ ø√s¡e#·TÃ
>∑es¡ïsY n~Ûø±sê\T 2 s¡ø±\T :-
1) kÕ<Ûës¡D n~Ûø±sê\T:- kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À sêÁwüº eT+Á‹eT+&É* dü\Vü‰\T
dü÷#·q\qT nqTdü]+∫ >∑es¡ïsY á n~Ûø±sê\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T
2) $#·ø£åD n~Ûø±sê\T:- >∑es¡ïsY ‘·q $#·ø£åD ‘√ ìs¡«Væ≤+#˚ n~Ûø±sê\qT Á|ü‘˚´ø£
|ü]dæú‘·T\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ n~Ûø±\qT ªª$#·ø£åD≤~Ûø±sê\T n+{≤s¡T
kÕ<Ûës¡D n~Ûø±sê\T:-
1) ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\T:-
154 ì,, Á|üø±s¡+ sêÁwüº |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ìs¡«Vü≤Hê~ø±sê\T yÓTT‘·Ô+
>∑es¡ïsY ù|s¡T MT<ä eT]j·TT >∑es¡ïsY <ë«sê ìs¡«Væ≤+#ê*
163(1) Á|üø±s¡+:- sêÁwüº |ü]bÕ\q˝À >∑es¡ïsY ≈£î dü\Vü‰*#·TÃ≥≈£î, düVü‰j·T
düVü≤ø±sê\T n+~+#·T≥≈£î eTTKéT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ eT+Á‹eT+&É* ñ+≥T+~
164(1) Á|üø±s¡+:- eTTKéT+Á‹ì >∑es¡ïsY ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T, eTTKéT+Á‹
dü\Vü‰y˚Ts¡≈£î Ç‘·s¡ eT+Á‘·T*ï >∑es¡ïs¡T ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T
164(1) Á|üø±s¡eTT:- ;Vü‰sY, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡ sêÁwüºeTT\≈£î ôw&ÉT´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ n_Ûe
~ΔøÏ, ˇø£ ôw&ÉT´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ n_Ûe ~Δ eT+&É*ì ìj·T$T+#ê\ì ù|s=ÿ+~
>∑eTìø£:- 94 e sêˆˆdü+ˆˆ #·≥º+ 2006 Á|üø±s¡+ ;Vü‰s¡T≈£î ã<äT\T C≤s¡â+&é & #Û·rÔdüZ&é
sêÁwüºeTT\˝À ôw&ÉT´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ n_Ûeè~Δ eT+&É*ì ìj·T$T+#ê\ì #˚sêÃs¡T
165 ìã+<Ûäq:-
n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ qT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
316 Á|üø±s¡+ sêÁwüº |ü_¢ø˘ dü]«dt ø£MTwüHé #Ó’s¡àHé düuÛÑT´\qT>∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
>∑eTìø£:- SPSC #Ó’s¡àHé eT]j·TT düuÛÑT´\qT ‘=\–+#˚~ sêÁwüº|ü‹, ø±˙ düôdŒ+&é #˚ùd
n~Ûø±s¡eTT e÷Á‘·eTT >∑es¡ïsY≈£î ñ+≥T+~
243(K) ìã+<Ûäq:-
Á|üø±s¡eTT sêÁwüº mìïø£\ ø£MTwüHé qT ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T
243(I) :- sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òü÷ìï >∑es¡ïsY @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T
sêÁwüº+˝Àì ÁbÕ+rj·T $X¯«$<ë´\j·÷\≈£î >∑es¡ïsY #êq‡\sY >± eéVü≤]kÕÔs¡T yÓ’dt
#êq‡\s¡¢qT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
sêÁwüº e÷qe Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ n<Ûä´≈£åîìï >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
˝Àø±j·TTø£Ô,ñ|ü˝Àø±j·TTø±ÔqT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔ&ÉT
sêÁwüº SC ST, eTVæ≤fi≤, yÓTÆHê]{Ï ø£MTwüHé\ #Ó’¬sà\qT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
233 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT:- sêÁwüº+˝Àì õ˝≤¢\ ôdwüqT‡ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT ôV’≤ø√s¡Tº

Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôì dü+Á|ü~+∫q ‘·sê«‘· >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔ&ÉT
XÊdüHê~Ûø±sê\T:-
168 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+:-
Á|ü‹ sêÁwüºeTTq≈£î ˇø£ sêÁwüº XÊdüq ìsêàDXÊK ñ+≥T+~
¬s+&ÉT düuÛÑ\T ñqï|ü⁄Œ&ÉT, >∑es¡ïsY G $<ÛëqdüuÛÑG $<Ûëq |ü]wü‘Y ˇπø düuÛÑ ñqï|ü⁄Œ&ÉT,
>∑es¡ïsYG$<Ûëq düuÛÑ
>∑eTìø£:- >∑es¡ïsY @ düuÛÑ˝Àq÷ düuÛÑT´&ÉT ø±<äT ø±ì XÊdüqdüuÛÑ˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T
200 ì,, Á|üø±s¡+ sêÁwüº XÊdüq ìs¡àqXÊK ÄyÓ÷~+∫q ˇø£ _\T¢ >∑es¡ïsY
nyÓ÷<äeTTÁ<ä‘√H˚ n~ #·≥º+ ne⁄‘·T+~,(or) Ä _\T¢qT sêÁwüº|ü‹ |ü]o\q≈£î
]»s¡T«#˚j·Te#·TÃ
201 ì,, Á|üø±s¡+ >∑es¡ïsY ]»s¡T«#˚dæq _\T¢qT sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷~+#·e#·TÃ (˝Ò<ë) |ü⁄q
|ü]o\q≈£î |ü+|üe#·TÃ (˝Ò<ë) H=øÏÿô|≥ºe#·TÃ, (or) ‹s¡düÿ]+#·e#·TÃ
174 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ :-
sêÁwüº >∑es¡ïsY XÊdüq düuÛÑ düe÷y˚XÊ\qT ÄVü‰«ìkÕÔs¡T
>∑es¡ïsY düe÷y˚XÊ\qT Bs¡Èø±*ø£+>± yêsTT<ë y˚kÕÔ&ÉT
sêÁwüº XÊdüq düuÛÑqT >∑es¡ïsY ns¡Δ+‘·s¡+>± s¡<äT› #˚j·Te#·TÃ
175 ìã+<Ûäq:-
kÕ<Ûës¡D mìïø£\ nq+‘·s¡+ XÊdüq ìsêàD XÊK dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯+˝À ÁbÕs¡+uÛÑ
ñ|üHê´dü+ #˚kÕÔs¡T
>∑eTìø£:- >∑es¡ïsY sêÁwüº+˝À ñuÛÑj·TdüuÛÑ\ dü+j·TTø£Ô düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T #˚ùd n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+&És¡T
Á|ü‹ dü+μμ ã&Ó®{Ÿ düe÷y˚XÊ\qT ÄVü‰«ìkÕÔs¡T
213 ì,, Á|üø±s¡+ XÊdüq düe÷y˚X¯+ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D |ü]bÕ\q ìs¡«Vü≤D≈£î

Ä]¶HÓHé‡ \T C≤]CÒkÕÔs¡T
á Ä]¶HÓHé‡ qT XÊdüq ìsêàD XÊK düe÷y˚X¯yÓTÆq 6 yêsê\˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~+#ê*
>∑eTìø£:- ˇø£ Ä]¶HÓHé‡ J$‘· ø±\+ düe÷y˚X¯yÓTÆq 6 yêsê\T

6 HÓ\\ 6 yêsê\T
7 1/2 HÓ\\T
222 s√E\T
>∑eTìø£:- ˇø£ y˚\ ñuÛÑj·TdüuÛÑ\T düe÷y˚X¯+˝À ñ+fÒ n]›H˚Hé‡ C≤]#˚ùdÔ n≥Te+{Ï Ä]¶HÓHé‡
#Ó\¢<äì _<ä´ vs ;Vü‰sY (1949) ˝À bÕ{≤ï ø√s¡Tº rs¡TŒ Ç∫Ã+~
ˇø£ düuÛÑ düe÷y˚X¯+˝À ñ+fÒ Ä]¶HÓHé‡ C≤Ø #˚j·Te#·TÃ ø±ì Ä düuÛÑ nqTeT‹
rdüTø√yê*
Ä+>√¢ Ç+&çj·THé\ »HêuÛ≤ 2000 ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+&ç XÊdüq düuÛÑ\˝À yê]øÏ
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ˝Ò<äì uÛ≤$ùdÔ >∑es¡ïsY 333 ì,, ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø£*Œ+#·e#·TÃ
>∑eTìø£:- 1969 ø£+fÒ eTT+<äT m+‘·eT+~ì Ä+>√¢ Ç+&çj·THé\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ nH˚~
>∑es¡ïsY $#·ø£åD≤~Ûø±s¡+ nsTT‘˚ 23 sêˆˆdü+ˆˆ #·≥º+ 1969 <ë«sê ˇø£]ì e÷Á‘·y˚T
ìj·T$T+#ê\ì düe]+#ês¡T
Á|üdüTÔ‘· TS Ä+>√¢ Ç+&çj·THé-dæºô|òHé düHé
171(3) Á|üø±s¡+ sêÁwüº $<Ûëq |ü]wü‘Y ≈£î 1/6 $•wüº e´≈£îÔ\qT >∑es¡ïsY Hê$TH˚{Ÿ
#˚kÕÔs¡T
Ä]Δø£ n~Ûø±sê\T :-
>∑es¡ïsY |ü⁄sê«qTeT‹‘√ H˚ Ä]Δø£ _\T¢\T, ã&Ó®{Ÿ eTT+<äT>± $<ÛëqdüuÛÑ˝ÀH˚ Á|üy˚X¯
ô|&ÜÔs¡T
ô|’ _\T¢\qT >∑es¡ïsY Ä\dü´+ #˚j·Tø£, |ü⁄q |ü]o\q≈£î |ü+|üø£ ‘·ø£åDy˚T ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä
y˚j·÷*‡ ñ+≥T+~
CAG ‘·q yê]¸ø£ ìy˚~ø£qT >∑es¡ïsY ≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T
sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òüT+ ‘·q yê]¸ø£ ìy˚~ø£qT >∑es¡ïsY ≈£î düeT]ŒdüTÔ+~
266(2) Á|üø±s¡+ sêÁwüº dü+|òüT{Ï‘· ì~Û, 267(2) Á|üø±s¡+ sêÁwüº Ä>∑+‘·Tø£|ü⁄ ì~Û
>∑es¡ïsY n~Ûq+˝À ñ+{≤sTT
>∑es¡ïsY nqTeT‹ ˝Òì<˚ ø=‘·Ô |üqTï\T $~Û+#·sê<äT ‘·–Z+#·sê<äT e÷s¡TŒ#˚j·Tsê<äT
Hê´j·÷~Ûø±sê\T:-
>∑es¡ïsY ≈£î ñ]•ø£å eT]j·TT eTs¡D •ø£å\qT ø£åe÷_Ûø£å- ô|f…º n~Ûø±s¡+ ˝Ò<äT
ôd’ìø£ Hê´j·TkÕúHê\T $~Û+∫q •ø£å\ $wüj·T+˝À ø£åe÷_ø£å ô|f…º neø±X¯+ ˝Ò<äT
$T–*q n~Ûø±sê\T nìï sêÁwüº|ü‹ e˝…H˚ ø£*– ñ+{≤&ÉT
Ex:- Paradon, Comutation, Remission, Respite, Repvive
233 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ õ˝≤¢ Hê´j·T eT÷s¡TÔ\qT High court dü\Vü‰‘√ >∑es¡ïsY
ìj·T$TkÕÔs¡T
>∑eTìø£:- >∑es¡ïsY ≈£î ˝Òì n~Ûø±sê\Tó- <Í‘·´, ôd’ìø£ n~Ûø±sê\T
>∑es¡ïsY $#·ø£åD≤~Ûø±sê\T
eTTKéT+Á‹ ìj·÷eTø£+:-
$<Ûëq düuÛÑ˝À @ bÕ]ºøÏ düŒwüºyÓTÆq yÓTC≤]{Ï sêì dü+<äs¡“¤+˝À eTTKéT+Á‹ì me]ì
ìj·T$T+#ê\H˚~ >∑es¡ïsY $#·ø£åD≤~Ûø±s¡+
eTTKéT+Á‹ì ãs¡Ôs¡|òt #˚j·T&É+
eT+Á‹eT+&É* $<ÛëqdüuÛÑ˝À yÓTC≤]{° ø√˝ÀŒj·÷s¡ì ˝Ò<ë $XÊ«dü+ ø√˝ÀŒj·÷s¡ì >∑es¡ïsY
uÛ≤$ùdÔ yê]ì ãs¡Ôs¡|òt #˚ùd n~Ûø±s¡+ >∑es¡ïsY $#·ø£åD≤~Ûø±s¡+
$<ÛëqdüuÛÑqT nsêú+‘·s¡+>± s¡<äT› #˚j·T&É+ :-
$<ÛëqdüuÛÑ˝À eTTKéT+Á‘·T\T es¡Tdü>± yÓTC≤]{°ì ìs¡÷|æ+#·Tø√e&É+˝À $|òü\+
nsTTq|ü⁄Œ&ÉT $<Ûëq düuÛÑqT >∑es¡ïsY s¡<äT› #˚j·T>∑\&ÉT
sêÁwüº|ü‹ bÕ\q≈£î dæbòÕs¡düT:-
sêÁwüº+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTÆHê]{°˝À |ü&çq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\≈£î $|òü÷‘·+ @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT
sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT $~Û+#·eTì sêÁwüº|ü‹øÏ dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+ >∑es¡ïsY $#·ø£åD≤~Ûø±s¡+
|ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ìy˚~ø£:-
Á|ü‹ 15 s√E\ø=ø£kÕ] sêÁwüº XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ |ü+|ü&É+
>∑es¡ïsY n~Ûø±s¡+ Á|ü•ï+#·˝Òì~
>∑eTìø£:- >∑es¡ïsY sêÁwüºeTTq≈£î, πø+Á<äeTTq≈£î eT<Ûä´ dü+<Ûëq ø£s¡Ô>± eéVü≤]kÕÔ&ÉT
eTTU≤´+XÊ\T:-
AP ‘=* >∑es¡ïsY - CM Á‹y˚~ (1956-57)
AP ‘=* eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY - XÊs¡<ë eTTKØ® (1977-78)
AP ¬s+&Ée eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY ≈£îeTT<é u…Hé CÀwæ (1985-89)
<˚X¯+˝À ‘=* eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT (UP) (1947-49)
<˚X¯+˝À ¬s+&Ée eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY |ü<äàC≤ Hêj·TT&ÉT (WB) (1956-67)
>∑eTìø£:- n‘·´~Ûø£ ø±\+ |üì#˚dæq eTVæ≤fi≤ >∑es¡ïsY- |ü<äàC≤ Hêj·TT&ÉT

>∑eTìø£ 2:- >∑es¡ïsY |ü<ä$ ã+>±s¡T |ü+»s¡+˝À ∫\Tø£>± ô|s=ÿqïyês¡T- |ü<äàC≤ Hêj·TT&ÉT
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘=* eTVæ≤fi≤ ˝…|òæºHÓ+{Ÿ >∑es¡ïsY- #·+Á<ëe‹ (bÕ+&ç#˚Ã] (1990 Feb to Dec)
Á|üdüTÔ‘· ‘Ó\+>±D >∑es¡ïsY (yÓTT<ä{Ï) ESL qs¡dæ+Vü≤Hé (2014 June 2nd) qT+&ç.
>∑es¡ïsY eédüúqT Á|ü»\T Á|ü‘˚´ø£å+>± mqTïø√yê*- B.N sêe⁄
m˝≤+{Ï ÁbÕeTTK´+˝Òì >∑es¡ïsY \qT mqTïø√yê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT ìj·÷eTø£ |ü<äΔ‹ ñ‘·ÔeT
yÓTÆq~ -BR n+uÒ<äÿsY
<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ >∑es¡ïsY >± |üì#˚dæq yês¡T `&Ü. PCn˝…>±®+&ÉsY
ø£$T{Ï : >∑es¡ïsY ‘·qT n~Ûø±s¡ ìs¡«Vü≤D˝À $|òü\+ ø±e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ
‘·–q dæbòÕs¡düT\qT n+<ä#˚j·Te*‡+~>± ªªuÛÑ>∑yêHé düVü‰jYT ªª ø£$T{Ïì 1974 ˝À Á|üuÛÑT‘·«+
y˚dæ+~, BìH˚ ªª>∑es¡ïs¡¢ n~Ûø±sê\ n<Ûä´j·Tqμμ dü+|òüT+>± ù|s=ÿ+{≤s¡T
eTTKéT+Á‹ eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*
bÕs¡¢yÓT+≥Ø $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ sêÁcÕº~ÛH˚‘· nsTTHê >∑es¡ïsY HêeTe÷Á‘·|ü⁄
n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+&É>±, Á|üuÛÑT‘·« n~ÛH˚‘· nsTTHê eTTKéT+Á‹ yêdüÔe
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\qT ø£*– ñHêï&ÉT.
163(1) ìã+<Ûäq :
>∑es¡ïsY ‘·q n~Ûø±s¡ u≤<Ûä´‘·\ ìs¡«Vü≤D˝À dü\Vü‰, düVü≤ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î
eTTKéT+Á‹ H˚‘·è‘·«+˝Àˇø£ÿ eT+Á‹ eT+&É* ñ+≥T+~.
163 (2) :
>∑es¡ïsY ‘·q $#·ø£åD≤~Ûø±sê\qT mes¡÷ Á|ü•ï+#·sê<äT.
163(3) :
eT+Á‹ eT+&É* >∑es¡ïsY≈£î Ç#˚Ã dü\Vü‰düVü≤ø±s¡+ $wüj·T+˝À @ Hê´j·TkÕúq+˝À düyê\T
#˚j·Tsê<äT.
|ü<ä$ ø±\+
eTTKéT+Á‹ eT+Á‹eT+&É* >∑es¡ïsY $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î ˝Ò<ë $<Ûëq düuÛÑ $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î
|ü<ä$˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
‘=\–+|ü⁄
eTTKéT+Á‹ eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*ì >∑es¡ïsY ˝Ò<ë $<Ûëq düuÛÑ ÁøÏ+~ ø±s¡D≤\‘√ |ü<ä$
qT+&ç ‘=\–düTÔ+~.
$XÊ«dü rsêàq+ M–b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT
n$XÊ«dü rsêàD+ HÓ–Zq|ü⁄Œ&ÉT.
Ä]Δø£ _\T¢\qT $<Ûëq düuÛÑ ‹s¡düÿ]+∫q|ü⁄Œ&ÉT.
ã&Ó®{ŸqT $<Ûëq düuÛÑ ‹s¡düÿ]+∫q|ü⁄Œ&ÉT.
$<Ûëq düuÛÑ˝À ø√‘· rsêàD≤\T HÓ–Zq|ü⁄Œ&ÉT.
Á|üsTTy˚≥T düuÛÑT´&ÉT Á|üy˚X¯ô|fÒº _\T¢qT Á|üuÛÑT‘·«+ e´‹πsøÏdüTÔ+&É>± <ëìï XÊdüq ìsêàD XÊK
ÄyÓ÷~+∫q|ü⁄Œ&ÉT.
>∑es¡ïsY Á|üdü+>∑+ô|’ <Ûäqýê<ä rsêàD+ M–b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT.
164(1) ìã+<Ûäq
$<Ûëq düuÛÑ˝À yÓTC≤Øº bÕØº ˝Ò<ë yÓTC≤Øº ≈£L≥$T Hêj·T≈£îìï >∑es¡ïsY eTTKéT+Á‹>±
ìj·÷eTø£+ #˚kÕÔs¡T.
eTTKéT+Á‹ düfi¯e÷ y˚Ts¡≈£î Ç‘·s¡ eT+Á‹eT+&É*ì >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T.
164(2)
eT+Á‹eT+&É* e´øÏÔ>∑‘·+>± >∑es¡ïsY≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~.
eT+Á‹ eT+&É* dü$Twæº>± $<Ûëq düuÛÑ≈£î u≤<ä´‘· eVæ≤düTÔ+~.
164(3)
eTTKéT+Á‹ eT]j·TT eT+Á‹eT+&É* #˚‘· >∑es¡ïsY |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.
164(4)
eTTKéT+Á‹ eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*˝Àì düuÛÑT´\T sêÁwüº XÊdüq ìsêàD düuÛÑ˝À düuÛÑ´‘·«+
ø£*– ñ+&Ü*. ˝Ò<ë ns¡T e÷kÕ˝À¢|ü⁄ düuÛÑ´‘ê«ìï dü+bÕ~+#ê*. düuÛÑ´‘·«+ bı+<äì m&É\
sêJHêe÷ #˚j·÷*.
164(5)
eT+Á‹ eT+&É* J‘·uÛÑ‘ê´\qT sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ìs¡ísTTdüTÔ+~.
167(1)
Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ /XÊdüq ìsêàD XÊK˝À ˇø£ÿ _\T¢qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº #·≥º+>±
s¡÷bı+~+#ê*‡q düe÷#êsêìøÏ dü+ã+~Û+∫ >∑es¡ïsY≈£î eTTKéT+Á‹ ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
167(2)
Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï >∑es¡ïsY ø√]q|ü⁄Œ&ÉT eTTKéT+Á‹
düe÷#ês¡+ n+~+#ê*.
>∑eTìø£ :
eTTKéT+Á‹ >∑es¡ïsY≈£î eT]j·TT eT+Á‹eT+&É*øÏ eT<Ûä´ dü+<Ûëqø£s¡Ô e˝Ò |üì #˚kÕÔs¡T.
167(3)
eT+Á‹ eT+&É* ÄyÓ÷~+∫q _\T¢qT yÓTT‘·Ô+ eT+Á‹eT+&É* |ü]o*+#·˝Ò<äì/dü]>±Z
#·]Ã+#·˝Ò<äì >∑es¡ïsY uÛ≤$ùdÔ Ä _\T¢qT eT+Á‹ eT+&É*øÏ |ü⁄qsê˝À#·q≈£î |ü+|üe#·TÃqT.
n|ü⁄Œ&ÉT eT+Á‹ eT+&É* Ä _\T¢qT |ü⁄q:düMTøÏå+∫/ düMTøÏå+#·ø± ¬s+&Ée kÕ] >∑es¡ïsY
ÄyÓ÷<ä eTTÁ<ä≈£î |ü+|æ‘˚ Äj·Tq ‘·|üŒ≈£ ÄyÓ÷<ä eTTÁ<ä y˚j·÷*.
sêÁwüº eT+Á‹eT+&É*èØZø£s¡D
>√bÕ\ kÕ«$T nj·T´+>∑sY ø£$T{° dü÷#·q\qT nqTdü]+∫ πø+Á<ä+˝À @sêŒ≥T #˚dæq eT+Á‹
eT+&É* ìsêàD≤ìï sêÁcÕº˝À¢ ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.

πø_HÓ{Ÿ eT+Á‘·T\T.
ùdº{Ÿ eT+Á‘·T\T (sê»´ eT+Á‘·T\T)
&ç|üP´{°/düVü‰j·T eT+Á‘·T\T.
>∑eTìø£ : >∑‘·+˝À eT÷&ÉT s¡ø±\ eT+Á‘·T\+&˚ yês¡T. Á|üdüTÔ‘·+ n+<ä]ø° ˇπø sê´+≈£î.
bÕs¡¢yÓT+≥Ø ø±s¡´<äs¡TÙ\T M]ì •ø£åD˝À ñqï eT+Á‘·T\T n+{≤s¡T. M]ì ìj·T$Tdü÷Ô
‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ &çôd+ãsY 2014˝À yÓ\¢&ç+∫+~. Bìï >∑T‘êÔ düTøÏ+<äsY ¬s&ç¶, πse+‘Y
¬s&ç¶˝À ôV’≤ø√s¡Tº˝À düyê\T #˚XÊs¡T. ø±s¡D+ eT+Á‹eT+&É* dü+K´ $<Ûëq düuÛÑ˝À15
XÊ‘êìøÏ $T+∫ b˛sTTq+<äTq Bìï $#ê]+∫q <Ûäsêàdüq+ ùdHé >∑TbÕÔ Ç~ #·≥º $s¡T›<äeTì
‘Ó*|æ+~.
>∑eTìø£ : bÕs¡¢yÓT+≥Ø ø±s¡´<äs¡TÙ\≈£î m˝≤+{Ï J‘·uÛÑ‘ê´\T ñ+&Ée⁄.

sêÁwüº eT+Á‹ eT+&É* >∑]wüº düuÛÑT´\ dü+K´ $<Ûëq düuÛÑ˝À 15 XÊ‘êìøÏ $T+#·sê<äT.
∫qï sêÁcÕº˝À¢ 12 eT+~øÏ ‘·≈£îÿe>± ñ+&Ésê<äT.
eTTKéT+Á‹ sêÁwüº eT+Á‹eT+&É*øÏ n<Ûä´≈£åî&ÉT.
eT+Á‹eT+&É* düe÷y˚XÊ\T mø£ÿ&Ü, m|ü⁄Œ&É÷, m+<äT≈£î, @ $wüj·÷\T #·]Ã+#ê\H˚

ìs¡íj·÷~Ûø±s¡+ eTTKéT+Á‹<˚.
eTTKéT+Á‹ dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î >∑es¡ïsY sêÁwüº XÊdüq ìsêàD düe÷y˚XÊ\qT nVü≤«ìkÕÔ&ÉT.
Bs¡Èø±\+ yêsTT<ë y˚kÕÔs¡T. $<Ûëq düuÛÑqT s¡<äT› ≈£L&Ü #˚j·Te#·TÃ.
eTTU≤´+XÊ\T..
ñeTà&ç sêÁwüº+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ |üì #˚dæq eTTKéT+Á‹ #·+Á<äu≤ãTHêj·TT&ÉT.
ñeTà&ç sêÁwüº+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ |üì #˚dæq ¬s+&√ eTTKéT+Á‹ ø±düT ÁãVü‰àq+<ä¬s&ç¶.
ñeTà&ç sêÁwüº+˝À n‹ ‘·≈£îÿe ø±\+ |üì #˚dæq dæm+ Hê<˚+&É¢ uÛ≤düÿsY.
ñeTà&ç sêÁwüº+˝À n‹ ‘·≈£îÿe ø±\+ |üì #˚dæq ¬s+&√ dæm+ uÛÑeq+ yÓ+ø£Á{≤yé.
ñeTà&ç sêÁwüº ‘=* eTTKéT+Á‹ ˙\+ dü+Je¬s&ç¶.
ñeTà&ç sêÁwüº ∫e] dæm+ øÏs¡DY ≈£îe÷sY ¬s&ç¶.
m+m˝Ÿdæ düuÛÑ´‘·«+‘√ eTTKéT+Á‹ nsTTq yês¡T uÛÑeq+ yÓ+ø£Á{≤yé. ø=DÏCÒ{Ï s√X¯j·T´.
|ü<ä$˝À ñ+&ç eTs¡DÏ+∫q dæm+ yÓ’mdt sê»X‚KsY ¬s&ç¶
<˚X¯+˝À |ü<ä$˝À ñ+&ç eTs¡DÏ+∫q ‘=* dæm+ ùwø˘ nã÷›˝≤¢. (»eT÷à ø±o«sY)
<˚X¯+˝À, sêÁwüº+˝À ‘=* <ä[‘· eTTKéT+Á‹ <ëyÓ÷<äs¡+ dü+Jej·T´. (1960`62).

<˚X¯+˝À ‘=* <ä*‘· eTVæ≤fi¯ dæm+ eTj·÷e‹.
<˚X¯+˝À ‘=* eTVæ≤fi¯ dæm+ düT#˚‘· ø£è|ü˝≤˙. (j·TT|æ).
m|æ˝À ‘·≈£îÿe ej·TdüT‡˝À dæm+ nsTTq yês¡T <ëyÓ÷<äs¡+ dü+Jej·T´. (38@fi¯ó¢).
<˚X¯+˝À ∫qï ej·TdüT‡˝À dæm+ nsTTq e´øÏÔ Á|ü|ü⁄fi¯¢ ≈£îe÷sY yÓTVü≤‘ê. (31@fi¯ó¢)
>∑eTìø£ : πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄≈£î+fÒ ‘·≈£îÿe ej·TdüT˝À eTTKéT+Á‹ nsTTq yês¡T

Vü≤düHé bòÕs¡÷UŸ.
<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø±\+ dæm+>± |üì #˚dæq yês¡T CÀ´‹ãdüT (|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ), 23 @fi¯ó¢ (d”|”m+)
dæøÏÿ+ dæm+>± |üì #˚k˛Ôqï |üeHé ≈£îe÷sY #ê$T¢+>¥ <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ dæm+>± |üì
#˚düTÔqï ¬s+&Ée eTTKéT+Á‹
>∑eTìø£ : 1994 qT+∫ dæm+>± |üì #˚k˛Ôqï |üeHé ≈£îe÷sY 2014˝À ◊<√ kÕ] dæm+>±
|ü<äM u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü{≤ºs¡T. 2019 Hê{ÏøÏ dæm+>± ø=qkÕ–‘˚ <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ |üì
#˚dæq ‘=* dæm+>± ]ø±s¡T¶≈£î m≈£îÿ‘ês¡T.
¬s+&ÉT sêÁcÕº\≈£î dæm+>± |üì #˚dæq yês¡T

≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ (eTÁ<ëdt, Ä+Á<Ûä sêÁwüº+)
mHé&ç ‹yêØ (j·TT|æ`ñ‘·Ôsê+#·˝Ÿ)
ˇπø ≈£î≥T+ã+˝À eT÷&ÉT ‘·sê\≈£î #Ó+~q yês¡T eTTKéT+Á‘·T\>± eéVü≤]+∫q sêÁwüº+
»eT÷à ø±oàsY` ùwø˘ nã÷›˝≤¢ (‘ê‘ê), |òüs¡÷ø˘ nã÷›˝≤¢ (‘·+Á&ç), ˇeTsY nã÷›˝≤¢
(eTqe&ÉT).
XÊdüq düuÛÑT´\T ø±≈£î+&ÜH˚ dæm+ |ü<äe⁄\qT #˚|ü{Ïº ‘·sê«‘· »]–q ñ|ü mìïø£˝À¢ z&çb˛sTTq
Á|üeTTKT\T... •uÛÑTk˛s¡Hé (C≤sêâ+&é). Á‹ãTeHé Hêsêj·TDY dæ+>¥ (j·TT|æ)
ñeTà&ç sêÁcÕºìøÏ ‘=* ñ|ü eTTKéT+Á‹ ¬ø$ s¡+>±¬s&ç¶.
ñeTà&ç sêÁcÕºìøÏ ‘=* ñ|ü eTTKéT+Á‹ <ëyÓ÷<äs¡+ sê»q]‡+Vü≤.
‘·+Á&ç, ≈£îe÷s¡T\T dæm+, ñ|ü dæm+>± ìs¡«Væ≤+∫, ìs¡«Væ≤düTÔqï sêÁcÕº\T... ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
(>∑‘·+˝À)` m+ ø£s¡TD≤ì~Û (dæm+), m+¬ø kÕº*Hé (ñ|ü dæm+), |ü+C≤uŸ (Á|üdüTÔ‘·+)`Á|üø±XŸ
dæ+>¥ u≤<ä˝Ÿ (dæm+) düTUŸ;sY dæ+>¥ u≤<ä˝Ÿ (ñ|ü dæm+)
<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ dæm+>± |üì #˚dæq eTVæ≤fi¯`w”˝≤ BøÏå‘Y.

‘Ó\+>±D sêÁwüº ‘=* eT+Á‹ eT+&É*
ù|s¡T XÊK
¬ø #·+Á<ä X‚UsY sêe⁄ eTTKéT+Á‹
eTVü≤eT÷<é n© ñ|ü eTTKéT+Á‹ (¬syÓq÷´)
{Ï sê»j·T´ ñ|ü eTTKéT+Á‹ (yÓ’<ä´, Äs√>∑´)
HêsTT˙ q]‡+Vü‰¬s&ç¶ ôVA+XÊK
áf…\ sêCÒ+<äsY Ä]Δø£, bÂs¡ düs¡|òüsê\ XÊK
Vü≤ØXŸ sêe⁄ uÛ≤Ø ˙{ÏbÕs¡T<ä\, XÊdüq düuÛÑ eéVü‰sê\T.
b˛#ês¡+ lìyêdt ¬s&ç¶ eékÕj·T XÊK
¬ø ‘ês¡ø£ sêe÷sêe⁄ ◊{Ï, |ü+#êsTTr sêCŸ XÊK
{Ï |ü<ëàsêe⁄ m¬ø’‡dt, Áø°&É\T, j·TTe»q
‘·\kÕì lìyêdt j·÷<äyé dæ˙ bò˛{À Á>∑|ò”, yêDÏ»´ |üqTï\T
#·+<äT˝≤˝Ÿ –]»q, |üsê´≥ø£
p|ü*¢ ø£ècÕísêe⁄ |ü]ÁX¯eT\T, #˚H˚‘·, CÖ©
eTùV≤+<äsY ¬s&ç¶ s¡yêD XÊK
»>∑Bwt ¬s&ç¶ $<ë´ XÊK
CÀ>∑T sêeTqï n≥M, yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\T.
‘·TeTà\ Hêπ>X¯«s¡ sêe⁄ s¡Vü≤<ës¡T\T, uÛÑeHê\T, Ád”Ô, •wüß dü+πøåeT+
\øå±à¬s&ç¶ $<äT´‘Y XÊK
Ç+Á<äø£s¡Hé ¬s&ç¶ Hê´j·T, >∑èVü≤, <˚yê<ëj·T XÊK\T

sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK
sêC≤´+>∑+˝Àì Äs¡e uÛ≤>∑+ 168 qT+&ç 212 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T sêÁwüº XÊdüq ìsêàD
XÊKqT >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
168e ìã+<Ûäq
Á|ü‹ sêÁwüºeTTq≈£î sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ñ+≥T+<äì ù|s=ÿ+≥T+~.
n$ ¬s+&ÉT düuÛÑ\T ñqï|ü⁄Œ&ÉT >∑es¡ïsYG$<Ûëq düuÛÑG $<Ûëq |ü]wü‘Y
ˇπø düuÛÑ ñqï|ü⁄Œ&ÉT >∑es¡ïsYG$<ÛëqdüuÛÑ
169(1) ìã+<Ûäq
$<Ûëq |ü]wü‘Y @sêŒ≥T eT]j·TT s¡<äT› #˚ùd n~Ûø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ø£*– ñ+≥T+~.
(kÕ<Ûës¡D yÓTC≤Ø{Ï‘√)
>∑eTìø£ : $<Ûëq |ü]wü‘YqT @sêŒ≥T #˚j·÷\Hêï, s¡<äT› #˚j·÷\Hêï Ä sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ 2/3
yÓTC≤]{°‘√ ÄyÓ÷~+#ê*.
sêC≤´+>∑+ neT\T˝ÀøÏ e#˚Ã Hê{ÏøÏ πø+Á<ä+˝Àì Äs¡T sêÁcÕº˝À¢ $<Ûëq |ü]wü‘Y\T ø£\e⁄.
n$ nkÕ‡+. ;Vü‰sY, u§+u≤sTT, eTÁ<ëdt, u…+>±˝Ÿ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ.
nkÕ‡+, u…+>±˝Ÿ, eTÁ<ëdt ‘·eT $<Ûëq |ü]wü‘Y\qT s¡<äT› #˚düT≈£îHêïsTT.
‘Ó\+>±D, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêï≥ø£, »eT÷à n+&é ø±oàsY\T q÷‘·q+>± $<Ûëq |ü]wü‘Y\T

@sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
>∑eTìø£ : nkÕ‡+, sê»kÕúHé sêÁcÕº\T ‘·eT sêÁcÕº˝À¢ $<Ûëq |ü]wü‘Y\T @sêŒ≥T #˚j·÷\ì
rsêàì+∫ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î |ü+|ü&É+ »]–+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 1958 E˝…’ 7q ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ Vü≤j·÷+˝À $<Ûëq |ü]wü‘YqT ‘=*
kÕ]>± @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. <ëìøÏ e÷J sêÁwüº|ü‹ &Üø£ºsY u≤ãT sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
>∑eTìø£ : 1985˝À mHé{Ï sêe÷sêe⁄ Á|üuÛÑT‘·«+ $<Ûëq |ü]wü‘YqT s¡<äT› #˚XÊs¡T. eT∞¢
yÓ’mdtÄsY Á|üuÛÑT‘·«+ 2005˝À Ä _\T¢qT ÄyÓ÷~+∫, bÕs¡¢yÓT+{Ÿ |ü]o\q≈£î |ü+|ü>± 2006˝À
@sêŒ≥T #˚j·T>±, 2007˝À neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
2007˝À n|üŒ{Ï >∑es¡ïsY sêy˚TX¯«sY sƒê≈£LsY ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯+˝À @&ÉT sêÁcÕº˝À¢ $<Ûëq |ü]wü‘Y\T ø£\e⁄.

ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ`100,
eTVü‰sêÁwüº`78

;Vü‰sY`75
ø£sêï≥ø£`75
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ`50 (58 ñ+&=#·TÃ)
‘Ó\+>±D ` 40
»eT÷à & ø±oàsY`36
$<Ûëq düuÛÑ (170e n~Ûø£s¡D)

170 ìã+<Ûäq $<Ûëq düuÛÑ ìsêàD+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
$<Ûëq düuÛÑH˚ ~>∑Te düuÛÑ/nXÊX¯«‘· düuÛÑ/ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ düuÛÑ nì n+{≤s¡T.
$<Ûëq düuÛÑ |ü<äM ø±\+ ◊<äT dü+e‘·‡sê\T.
>∑eTìø£ : sêÁwüº|ü‹ C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\ ø±\+˝À Bì |ü<ä$ ø±˝≤ìï ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+
#=|ü⁄Œq m+‘· ø±\+ nsTTHê bı&É–+#·e#·TÃ.
ñ<ë: 1976 πøs¡fi¯, ˇ]kÕ‡

>∑es¡ïsY á düuÛÑqT ns¡Δ+‘·s¡+>± s¡<äT› #˚j·Te#·TÃqT.
>∑eTìø£ : <˚X¯+˝À »eT÷à, ø±oàsY $<Ûëq düuÛÑ |ü<äM ø±\+ Äs¡T dü+e‘·‡sê\T.
170(1) ìã+<Ûäq
Bì Á|üø±s¡+ sêÁwüº $<Ûëq düuÛÑ˝À ø£ìwüº+>± 60 eT+~ >∑]wüº+>± 500 eT+~ düuÛÑT´\≈£î
$T+#·≈£î+&Ü ñ+{≤s¡T. 1971 »HêuÛ≤ Á|üø±s¡+ ìs¡ísTT+#ês¡T. Ç~ 2026 es¡≈£î e÷s¡<äT.
ø±ì ∫qï sêÁcÕº\T nsTTHê dæøÏÿ+ 32, >√yê 40, $TCÀsê+ 40\≈£î $TqVü‰sTT+#ês¡T.
m≈£îÿe düuÛÑT´\T ø£*–q sêÁwüº+ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 403 eT+~ düuÛÑT´\T
m≈£îÿe düuÛÑT´\T ø£*–q ¬s+&√ sêÁwüº+`|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 294
>∑eTìø£ : Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À $<Ûëq düuÛÑ\ dü+K´ 29G2

πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ bÕ+&ç#˚Ã] 30, &Ûç©¢ `70 eT+~ $<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\THêïs¡T.
<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ MLA \ dü+K´ 4120
332 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D˝À md”‡\≈£î 19, md”º\≈£î 12 ]»s¡T« #˚j·Tã&Ü¶sTT.
>∑eTìø£ : ‘Ó\+>±D $<Ûëq düuÛÑ˝À eTVæ≤fi¯\T `9

ns¡Ω‘·\T
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
25 dü+e‘·‡sê\T ej·TdüT‡ ì+&ç ñ+&Ü*.
dü+|üPs¡í e÷qdæø£ Äs√>∑´ e+‘·T&Ó’ ñ+&Ü*
uÛ≤s¡rj·T‘· |ü≥¢ eT≈£îÿe ø£*– ñ+&Ü*.
nqs¡Ω‘·\T
m+|æ nqs¡Ω‘·˝Ò e]ÔkÕÔsTT.
wüs¡‘·T\T
»qs¡˝Ÿ nuÛÑ´s¡Tú\T s¡÷.10,000 &çbÕõ≥T
md”‡, md”º\T s¡÷.5,000 &çbÕõ{Ÿ
$T–‘ê$ m+|æ wüs¡‘·T˝Ò e]ÔkÕÔsTT.
Ábıf…+ d”Œø£sY, d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY, bÕ´HÓ˝Ÿ d”Œø£sY

kÕ<Ûës¡D mìïø£\ nq+‘·s¡+ düuÛÑT´\ #˚‘· |ü<ä$ Á|üe÷D d”«ø±sêìøÏ d”Œø£sY mìïø£ ø=s¡≈£î
>∑es¡ïsY Ábıf…+ d”Œø£sYqT Hê$TH˚{Ÿ#˚kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : ‘Ó\+>±D $<Ûëq düuÛÑ ‘=* Áb˛f…+ d”Œø£sY `¬ø C≤Hê ¬s&ç¶
$<Ûëq düuÛÑ˝Àì düuÛÑT´\T ‘·eT˝Àì ˇø£ÿ]ì d”Œø£sY>±qT eTs=ø£ÿ]ì &ç|üP´{° d”Œø£sY>±qT düuÛ≤
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î mìïø£ #˚kÕÔs¡T.
d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY≈£î, &ç|üP´{° d”Œø£sY, d”Œø£sY≈£î ‘·eT sêJHêe÷\T düeT]Œ+#·T≈£î+{≤s¡T.
$<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\T ‘·eT sêJHêe÷qT d”Œø£sY≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
$<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\T kÕ<Ûës¡D yÓTC≤Øº‘√ ‘=\–+|ü⁄ rsêàD+ <ë«sê d”Œø£sY &ç|üP´{°
d”Œø£s¡¢qT ‘=\–+#·e#·TÃ.
>∑eTìø£ : d”Œø£sY #˚‘· Ábıf…+ d”Œø£sY |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.

&ç|üP´{° d”Œø£sY #˚‘· d”Œø£sY Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.
d”Œø£sY≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ ñ+&É<äT. ø±ì ìs¡íj·Tø£|ü⁄ z≥T ø£*– ñ+{≤s¡T.
d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY\T düuÛÑ˝À ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT düuÛ≤ ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D bÕ´HÓ˝Ÿ d”Œø£sY‡
ns¡T>∑T]ì d”Œø£sY ÁbÕs¡+uÛÑ s√Eq ìj·T$TkÕÔs¡T.
düuÛÑ˝À d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T U≤∞ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT $<Ûëq düuÛÑ˝Àì me]HÓ’Hê
‘ê‘êÿ*ø£ d”Œø£sY>± >∑es¡ïsY Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
$<Ûëq düuÛÑ s¡<äT› nsTTHê ≈£L&Ü d”Œø£sY |ü<ä$ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.

eTTU≤´+XÊ\T..
m|æ $<Ûëq düuÛÑ ‘=* d”Œø£sY `nj·T´<˚es¡ ø±fi‚X¯«s¡sêe⁄.
&ç|üP´{° d”Œø£sY ø£\÷¢] düTu≤“sêe⁄
m|æ˝À ‘=* Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT`|ü⁄#·Ã\|ü*¢ düT+<äs¡j·T´ (dæ|æ◊)
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À m≈£îÿe s√E\T d”Œø£sY>± |üì #˚dæq~`nãT›˝Ÿ nd”à n©yéT (23 @fi¯ó¢`|ü•ÃeT
u…+>±˝Ÿ`dæ|æm+)
<˚X¯ #·]Á‘·˝À d”Œø£sY>± ø±dæº+>¥ z≥T (ìsêíj·Tø£|ü⁄ z≥T) m≈£îÿe kÕs¡T¢ $ìjÓ÷–+#·T≈£îqï
d”Œø£sY ` mdæ CÀdt (πøs¡fi¯`7 kÕs¡T¢)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $<Ûëq |ü]wü‘Y eT]j·TT $<Ûëq düuÛÑ ¬s+&ç+{ÏøÏ #Ó’s¡àHé eT]j·TT d”Œø£sY>± |üì
#˚dæq~ ` |æ&É‘·\ s¡+>±¬s&ç¶.
<˚X¯+˝À yÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi≤ d”Œø£sY cÕH√<˚$ (Vü≤sê´Hê)
sêÁwüº+˝À ‘=* eTVæ≤fi¯ d”Œø£sY Á|ü‹uÛ≤ uÛ≤s¡‹ ({Ï&ç|æ, 1999`2004).
m|æ˝À ‘=* &ç|üP´{° eTVæ≤fi¯ d”Œø£sY õ ≈£î‘·TVü≤\eTà. (ø±+Á¬>dt 2004`2009)
‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|ü<∏äeT eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· d”Œø£sY ` eT<ÛäTdüT<Ûäq #ê].
‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|ü<∏äeT eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· &ç|üP´{° d”Œø£sY`|ü<ëà <˚yÓ+<äsY ¬s&ç¶
‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|üdüTÔ‘· Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT ` ¬ø C≤Hê¬s&ç¶.
$<Ûëq |ü]wü‘Y ìsêàD+ (171 )ìã+<Ûäq

sêC≤´+>∑+ s¡÷bı+~+#˚ ø±\+ Hê{ÏøÏ πøe\+ 6 sêÁcÕº\˝À e÷Á‘·y˚T $<Ûëq |ü]wü‘Y\T
ø£\e⁄. ø=+‘· eT+~ nìï sêÁcÕº\˝À $<Ûëq |ü]wü‘Y\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
>∑eTìø£ : ñqï $<Ûëq |ü]wü‘Y\H˚ s¡<äT› #˚j·÷\ì ôV≤#Y$ ø±eT‘Y ù|s=ÿHêïs¡T.

ˇø£ sêÁwüº+˝À $<Ûëq |ü]wü‘Y @sêŒ≥T #˚j·÷\qï s¡<äT› #˚j·÷\qï $<Ûëq düuÛÑ 2/3 e+‘·T
yÓTC≤]{° rsêàD+ ÄyÓ÷~+∫ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î |ü+bÕ*‡ ñ+≥T+~.
$<Ûëq |ü]wü‘YH˚ m>∑Te düuÛÑ/ $<Ûëq eT+&É*/ XÊdüq eT+&É*/ ô|<ä›\ düuÛÑ/ XÊX¯«‘· düuÛÑ nì
ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
$<Ûëq |ü]wü‘Y |ü<ä$ ø±\+ ` XÊX¯«‘·+
$<Ûëq |ü]wü‘Y düuÛÑT´&ç |ü<ä$ ø±\+ `6 dü+e‘·‡sê\T
Ms¡T Á|ü‹ 2 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] |ü<ä$ $s¡eTD #˚j·Tã&ç M] kÕúq+˝À ø=‘·Ô yê]ì
HÓ’wüŒ‹Ôø£ ÁbÕ‹ì<ä´ ˇø£ z≥T ã~© |ü<ä›‹ <ë«sê dü+ã+~Û‘· esêZ\T mìïø£ #˚kÕÔs¡T.
Á|üC≤ ÁbÕ‹ì<Ûä´ #·≥º+ `1950Á|üø±s¡+ $<ëq |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ dü+K´ 40øÏ ‘·>∑Zsê<äT.
»eT÷à ø±oàsY BìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄. $<Ûëq |ü]wü‘Y >∑]wüº düuÛÑT´\ dü+K´ Ä sêÁwüº $<Ûëq
düuÛÑ˝À1/3 e+‘·T düuÛÑT´\≈£î $T+#·≈£L&É<äT.
$<Ûëq |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ dü+K´qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ìs¡ísTTdüTÔ+~.

$<Ûëq |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ dü+K´
1/3 düuÛÑT´\qT Ä sêÁwüº $<Ûëq düuÛ≤ düuÛÑT´\T (m+m˝Ÿm) mqTï≈£î+{≤s¡T. `15 eT+~.
1/3 düuÛÑT´\qT kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T mqTï≈£î+{≤s¡T `14 eT+~

1/12 düuÛÑT´\qT sêÁwüº+˝Àì ñ|ü<Ûë´j·TT\T mqTï≈£î+{≤s¡T `03 eT+~
1/12 düuÛÑT´\qT sêÁwüº+˝Àì |ü≥ºuÛÑÁ<äT\T mqTï≈£î+{≤s¡T `03 eT+~
1/6 $•wüº e´≈£îÔ\qT >∑es¡ïsY Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T `05 eT+~
yÓTT‘·Ô+: 40 eT+~.
>∑eTìø£ :
m+m˝Ÿdæ\qT mqTïø√e&É+˝À kÕúìø£ dü+düú\ ø√≥˝À düs¡Œ+#Y, yês¡T¶ düuÛÑT´\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ
n~+∫q sêÁwüº+ ø£sêï≥ø£.
ns¡Ω‘·\T :
ej·TdüT‡ 30 dü+e‘·‡sê\T ì+&ç ñ+&Ü*.
$T–*q nìï m+m˝Ÿm\ ns¡Ω‘·˝Ò.
nqs¡Ω‘·\T
myÓTà˝Ò´\ nqs¡Ω‘·˝Ò M]øÏ e]ÔkÕÔsTT.
wüs¡‘·T\T :
$<Ûëq |ü]wü‘Y≈£î b˛{Ï #˚j·TT »qs¡˝Ÿ nuÛÑ´s¡Tú\T s¡÷.10,000 &çbÕõ{Ÿ, md”‡, md”º
nuÛÑ´s¡Tú\T s¡÷.5,000 &çbÕõ{Ÿ #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
#ÛÓ’s¡àHé, yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé, bÕ´HÓ˝Ÿ #ÛÓ’s¡àHé

$<Ûëq |ü]wü‘Y˝Àì düuÛÑT´\T ‘·eT˝À ˇø£ÿ]ì #ÛÓ’s¡àHé>±qT, eTs=ø£ÿ]ì yÓ’dt #ÛÓ’¬sàHé>±qT düuÛ≤
ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î mìïø£ #˚kÕÔs¡T.
yÓ’dt #ÛÓ’¬sàHé, m+m˝Ÿd”\T ‘·eT sêJHêe÷\qT #ÛÓ’¬sàHé≈£î düeT]Œ+#·>±, #ÛÓ’¬sàHéé ‘·q
sêJHêe÷qT yÓ’dt #ÛÓ’¬sàHé≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
#ÛÓ’¬sàHé, yÓ’dt #ÛÓ’¬sàHé\T düuÛÑ˝À ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT düuÛ≤ ø±´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î bÕ´HÓ˝Ÿ #ÛÓ’¬sàHéé\T
Äs¡T>∑T]ì #ÛÓ’¬sàHé ìj·T$TkÕÔs¡T.
#ÛÓ’¬sàHé, yÓ’dt #ÛÓ’¬sàHé ¬s+&ÉT |ü<äe⁄\T U≤∞ @s¡Œ&ç‘˚ ‘ê‘êÿ*ø£ #ÛÓ’s¡àHéqT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T.

>∑eTìø£ : $<Ûëq |ü]wü‘YqT q÷‘·q+>± @sêŒ≥T #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT Áb˛f…+ #ÛÓ’s¡àHéqT ≈£L&Ü >∑es¡ïsY
ìj·T$TkÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D :
2007˝À ¬s+&√ kÕ] $<Ûëq |ü]wü‘YqT ÁbÕs¡+_Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄yê«&É Hêπ>X¯«s¡ sêe⁄qT
$<Ûëq |ü]wü‘Y≈£î Ábıf…+ #ÛÓ’s¡àHé>± ìj·T$T+#ês¡T.
sêÁwüº $<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\T düe÷y˚XÊ\T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT 210 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº
n~Ûø±s¡ uÛ≤wü‘√ bÕ≥T Væ≤+B, Ç+^¢wtqT ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
eTTU≤´+XÊ\T..
AP ˝À ‘=* $<Ûëq |ü]wü‘Y #ÛÓ’s¡àHé ` e÷&ÉbÕ{Ï Vü≤qTeT+‘·sêe⁄.
AP ˝À ‘=* $<Ûëq |ü]wü‘Y `&ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé`õmHé sêE.
AP ˝À 1985˝À $<Ûëq |ü]wü‘Y s¡<äT› nsTTq|ü⁄Œ&ÉT #ÛÓ’s¡àHé` düj·T´<é eTTø£w”sY bÕcÕ.
1985˝À $<Ûëq |ü]wü‘Y s¡<äT› nsTTq|ü⁄Œ&ÉT &ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé #·Áø£bÕDÏ.

AP ˝À 2007˝À $<Ûëq |ü]wü‘YqT |ü⁄qsYeéd”úø£]+∫q|ü⁄Œ&ÉT #ÛÓ’s¡àHé`#·Áø£bÕDÏ
AP ˝À 2007˝À $<ëq |ü]wü‘YqT |ü⁄qsYeéd”úø£]+∫q|ü⁄Œ&ÉT &ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé eTVü≤à<é C≤˙.
AP sêÁcÕºìøÏ ∫e] #ÛÓ’s¡àHé, &ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé\T #·Áø£bÕDÏ, $<ë´kÕ>∑sY sêe⁄.
‘Ó\+>±D $<Ûëq |ü]wü‘Y ‘=*, Á|üdüTÔ‘· #ÛÓ’s¡àHé ` kÕ«$T >ö&é.

‘Ó\+>±D $<Ûëq |ü]wü‘Y ‘=*, Á|üdüTÔ‘· &ç|üP´{° #ÛÓ’s¡àHé H˚‹ $<ë´ kÕ>∑sY.
‘Ó\+>±D $<Ûëq |ü]wü‘Y ‘=* Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT ` wü;“sY n©.
>∑eTìø£ : 2007˝À $<Ûëq |ü]wü‘Y |ü⁄qs¡T<ä›]+#·T≥≈£î rsêàD+ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq yês¡T, 1985˝À

s¡<äT› ø√dü+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À rsêàD+ Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq~ ˇø£ÿπs ø±e&É+ dü+#·\q+ ` ôV≤#YÄsY
uÛÑs¡<ë«CŸ (πø+Á<ä Hê´j·T XÊK eT+Á‹)
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK düe÷y˚XÊ\T..

kÕ<Ûës¡D düe÷y˚XÊ\T
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î kÕ<Ûës¡D+>± ø£˙dü+ 2 kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯+
ne⁄‘·T+~. nq>± ˇø£ düe÷y˚XÊìøÏ, 2e düe÷y˚XÊìøÏ eT<Ûä´ ø±\+ 2 HÓ\\ $T+#·sê<äT.
kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ düe÷y˚XÊ\T...
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK dü+e‘·‡sêìøÏ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± 3 kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯+ ne⁄‘·T+~
y˚dü$ ø±\ düe÷y˚XÊ\T(ã&Ó®{Ÿ düe÷y˚XÊ\T)`|òæÁãe] e÷]Ã˝À »s¡T>∑T‘êsTT.

esê¸ø±\ düe÷y˚XÊ\T pHéÈ˝…’ ø±\+˝À
o‘êø±\ düe÷y˚XÊ\T qe+ãsY`&çôd+ãsY˝À..
>∑eTìø£ : ô|’ eT÷&ÉT düe÷y˚XÊ\T >∑]wüº+>± 50`60 s√E\ eT<Ûä´ düe÷y˚XÊ\T »s¡T>∑T‘êsTT.
Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚XÊ\T..
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK nedüs¡ìï ã{Ïº Á|ü‘˚´ø£+>± mìïkÕs¡T¢ nsTTHê düe÷y˚XÊìï
@sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
nqs¡Ω‘·
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK düuÛÑT´\T ns¡Ω‘· ø£*– ñHêïsê ˝Ò<ë nH˚~ >∑es¡ïsY ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
ø±ì mìïø£\ dü+|òüT+ dü÷#·qqT dü\Vü‰qT >∑es¡ïsY ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.
>∑eTìø£ : bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ Á|üø±s¡+ $<Ûëq düuÛÑ˝À d”Œø£sY, $<Ûëq |ü]wü‘Y˝À
#ÛÓ’s¡àHé nqs¡Ω‘·\qT ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
<ä«+<ä«düuÛÑ´‘·«+
ˇø£ e´øÏÔ m+m˝Ÿm, m+m˝Ÿdæ>± ñqï≥¢sTT‘˚ ˇø£ düuÛÑ´‘·«eTTq≈£î sêJHêe÷ #˚j·÷*. 10
s√E\ ˝À|ü⁄ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï >∑es¡ïsY≈£î #Ó|üŒì jÓT&É\ n‘·ì m+m˝Ÿm düuÛÑ«‘·«+ s¡<äT›
#˚kÕÔs¡T.
¬>’sêΩ»s¡T :
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK düuÛÑT´\T es¡Tdü>± 60 s√E\T düe÷y˚XÊ\≈£î ¬>’sêΩ»s¡T
nsTTq≥¢sTT‘˚ n‘·ì düuÛÑ´‘·«+ U≤∞ nsTTq≥T¢ $<Ûëq düuÛÑ˝À d”Œø£sY, $<Ûëq |ü]wü‘Y˝À
#ÛÓ’s¡àHé Á|üø£{ÏkÕÔs¡T.
ø√s¡+
düuÛ≤ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·Tø√e&ÜìøÏ ø±yê*‡q ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´qT ø√s¡+ n+{≤s¡T.
$<Ûëq düuÛÑ, $<Ûëq |ü]wü‘Y\˝À ø√s¡+ 1/10e e+‘·T. ø√s¡+ ìs¡ísTT+#˚~ düuÛ≤<Ûä´≈£åî\T.
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK n~Ûø±sê\T`$<ÛäT\T...

XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì 61 n+XÊ\ô|’ Ç~ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì 52 n+XÊ\ô|’ ≈£L&Ü bÕs¡¢yÓT+{Ÿ‘√ düe÷q+>± #·≥ºeTT\qT

s¡÷bı+~düTÔ+~.
213 Á|üø±s¡+ >∑es¡ïsY C≤Ø #˚ùd Ä]¶HÓHé‡\qT ÄyÓ÷~+∫ #·≥ºã<äΔ+ #˚düTÔ+~.

ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+ô|’ ìj·T+Á‘·D.
eTTKéT+Á‹, eT+Á‹eT+&É* ‘·eT XÊK\qT ìs¡«]Ô+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT Ä $<ÛäT\≈£î XÊdüq ìsêàD
XÊK düuÛÑT´\T n&çπ> Á|üX¯ï\T, ñ|ü Á|üX¯ï\T, n$XÊ«dü rsêàD≤\T, n_ÛX¯+düq ø√‘·
rsêàD≤\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê yê]ì ìj·T+Á‘·D #˚kÕÔs¡T.
Ä]Δø£ n~Ûø±sê\T..
sêÁwüº Ä]Δø£ $<ÛëHêìï, sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ìs¡ísTTdüTÔ+~.
sêÁwüº ã&Ó®{Ÿ, Ä]Δø£ _\T¢\qT sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ÄyÓ÷~düTÔ+~.
|üqTï\qT ô|+#˚ n~Ûø±s¡+ ‘·bÕŒ, nq>± |üqTï\qT $~Û+#ê\Hêï, dües¡D #˚j·÷\Hêï,

s¡<äT› #˚j·÷\Hêï sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊKπø n~Ûø±s¡+ ø£\<äT.
>∑eTìø£ : |üqTï\qT ô|+#˚ n~Ûø±s¡+ eT+Á‹eT+&É*øÏ ø£\<äT.
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ÄyÓ÷<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü sêÁwüº dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+∫ eT+Á‹ eT+&É*
Ä]Δø£ eqs¡T\qT Á&Ü #˚j·T&ÜìøÏ M\T ˝Ò<äT.
sêC≤´+>∑ dües¡D`n~Ûø±sê\T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À 7 düe÷K´ \ø£åD≤\qT düe]+#ê\q>± bÕs¡¢yÓT+{Ÿ 2/3 e+‘·T
yÓTC≤Øº‘√bÕ≥T dü>±ìø£Hêï m≈£îÿe. sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK\˝À ÄyÓ÷<ä+ ø±yê*
kÕ<Ûës¡D yÓTC≤]{°‘√.
7 n+XÊ\T..
1. sêÁwüº|ü‹ mìïø£, mìïø£ $<ÛëqeTT.
2. πø+Á<ä, sêÁwüº n~Ûø±s¡ |ü]~Ûì $düÔè‘· |üs¡T#·T≥.
3. 4e ôw&É÷´˝Ÿ.
4. 7e ôw&É÷´˝Ÿ.
5. düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T.
6. ôV’≤ø√s¡Tº≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T.
7. 368 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêC≤´+>∑ dües¡D |ü<ä›‹.
$<Ûëq düuÛÑ, $<Ûëq |ü]wü‘Y Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\T..
Ä]Δø£ _\T¢qT >∑es¡ïsY |üPsê«qTeT‹‘√ eTT+<äT>± $<Ûëq düuÛÑ˝ÀH˚ Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
ˇø£ _\T¢ Ä]Δø£ _\T¢? ˝Ò<ë kÕ<Ûës¡D _\T¢? @<äH˚~ $<Ûëq düuÛÑ d”Œø£sY ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
Ä]Δø£ _\T¢qT $<Ûëq düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫ $<Ûëq |ü]wü‘Y≈£î |ü+|ü>± <ëìï 14 s√E\ ˝À|ü\ ÄyÓ÷~+#ê*.
$<Ûëq düuÛÑ ˇø£ kÕ<Ûës¡D _\T¢qT ÄyÓ÷~+∫ $<Ûëq |ü]wü‘Y |ü]o\q≈£î |ü+|ü>± <ëìï 3 HÓ\˝À¢
ÄyÓ÷~+#ê*. ˝Ò<ë Ä _\T¢qT dües¡D Á|ü‹bÕ<äqqT Á|ü‹bÕ~düTÔ $<Ûëq düuÛÑ≈£î |ü+|üe#·TÃ.
>∑eTìø£ : $<Ûëq düuÛÑ ¬s+&ÉekÕ] Ä _\T¢qT $<Ûëq |ü]wü‘Y |ü]o\q≈£î |ü+|ü>± ˇø£ HÓ\˝À|ü⁄ ÄyÓ÷~+#ê*.
ôV’≤ø√s¡Tº :-
214 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêÁwüº+˝À ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº ñ+≥T+~
sêC≤´+>∑+ ˝Àì 6e uÛ≤>∑+,214-232 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T ôV’≤ø√s¡Tº >∑T]+∫
ù|s=ÿ+≥THêïsTT
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ‘=*kÕ]>± 1861 uÛ≤s¡‘· øöì‡˝Ÿ #·≥º+ Á|üø±s¡+ 1862 E˝…’ 1st q
ø£\ø£‘êÔ q>∑s¡+˝Àì b˛sYº uÒ¢j·TsY ˝À ‘=* ôV’≤ø√s¡Tº @s¡Œ&ç+~, Bì ‘=* Á|ü<Ûëq
Hê´j·TeT÷]Ô ªªu≤πsïdt |”ø±ø˘μμ, |òæòÁãe] 2nd 1863q »dæºdt düT+u≤Hê<é |ü+&ç‘Y
ø£\ø£‘êÔ ôV’≤ø√s¡Tº≈£î »&ç®>± m+|æ¬ø’q yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·TT&ÉT, P.B #·Áø£e]Ô ø£\ø£‘êÔ
ôV’≤ø√s¡Tº≈£î yÓTT<ä{Ï XÊX¯«‘· N|òt »dæºdt >± m+|æ¬ø’q uÛ≤s¡rj·TT&ÉT
2012 ˝À 150 dü+e‘·‡sê\T |üP]Ô #˚düT≈£îqï ôV’≤ø√s¡Tº\T, ø£\ø£‘êÔ, eTT+u≤sTT,
eTÁ<ëdt. áeT<Ûä´ ø±\+˝À 150 dü+μμ |üP]Ô #˚düTø√uÀ‘·Tqï ôV’≤ø√s¡Tº n\Vü‰u≤<é
>∑eTìø£:- May 5 2013 q ø£\ø£‘êÔ ôV’≤ø√s¡Tº »s¡T|ü⁄≈£îqï 150 dü+ˆˆ\ ñ‘·‡yê˝À¢
sêÁwüº|ü‹ Á|üDuÛŸ eTTKØ® bÕ˝§ZHêïs¡T
1862 ˝À ø£\ø£‘êÔ ôV’≤ø√s¡TÔ‘√ bÕ≥T eTÁ<ëdt, u§+u≤sTT, ôV’≤ø√s¡Tº\T ≈£î&Ü
kÕú|æ+#·ã&çHêsTT
á 3 ôV’≤ø√s¡Tº ‘·sê«‘· n\Vü‰u≤<é ôV’≤ø√s¡Tº 1866 ˝À @sêŒ≥T nsTT+~
ˇø£ sêÁwüº+˝À ñqï ñqï‘· Hê´j·TkÕúqeTTqT ªôV’≤ø√s¡Tºμ nì ù|s=ÿ+{≤s¡T
kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹ sêÁwüºeTTq≈£î ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº e⁄+≥T+~, ø±˙ ø=ìï sêÁwüºeTT\≈£î

ñeTà&ç>± ôV’≤ø√s¡TºqT @sêŒ≥T #˚ùd n~Ûø±s¡eTT bÕs¡¢yÓT+≥T ≈£î ñ+≥T+~
Ex:- |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê\≈£î, |ü+C≤uŸ-Vü≤sê´Hê ôV’≤ø√s¡TºqT #·+&û|òüTsY˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T
1948 ˝À 7 áXÊq´ sêÁwüºeTT\≈£î nq>±, nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ,y˚T|òü÷\j·T,
eTDÏ|üPsY, Hê>±˝≤+&é, Á‹|ü⁄s¡, eT]j·TT $TCÀsê+ \≈£î nkÕ‡+ sêÁwüº+˝Àì ª>öVü≤‹μ
˝À ôV’≤ø√s¡TºqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T
>∑eTìø£:- 2013 ˝À áXÊq´ sêÁcÕº\T nsTTq y˚T|òü÷\j·T, eTDÏ|üPsY, Á‹|ü⁄s¡ sêÁcÕº\≈£î
Á|ü‘˚´ø£ ôV’≤ø√s¡Tº\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~
>∑eTìø£:- y˚T|òü÷\j·T eTDÏ|üPsY ø√s¡Tº\qT düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô ªÄ\Ôe÷dt
ø£;sYμ 25 e÷]Ã 2013 q, Á‹|ü⁄s¡ ø√s¡TºqT ≈£î&Ü Ä\Ôe÷dt ø£;sY
e÷]Ã 262013 q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T
>√yê sêÁwüº ôV’≤ø√s¡TºqT. eTT+u≤sTT ôV’≤ø√s¡Tº |ü]~ÛÁøÏ+<ä≈£î ‘Ó#êÃs¡T
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\≈£î n~ @ ôV’≤ø√s¡Tº |ü]~Û ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT nH˚~ bÕs¡¢yÓT+≥T

ìs¡ísTTdüTÔ+~
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·yÓTÆq &Ûç©¢ øÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ôV’≤ø√s¡Tº ø£\<äT

Á|üdüTÔ‘·eTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À >∑\ yÓTT‘·ÔeTT ôV’≤ø√s¡Tº\ dü+K´-24.
Hê´j·T eT÷s¡TÔ\ dü+K´:-
ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´qT sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
Note: ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ >∑]wüº dü+K´ ô|’ |ü]$T‹ ˝Ò<äT.
Ä sêÁwüº »HêuÛ≤, $d”Ôs¡í+, πødüT\ dü+K´qT ã{Ïº sêÁwüºeTTq≈£î, sêÁwüºeTTq≈£î dü+K´
e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~.
AP˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´-11+1=12.
Á|üdüTÔ‘·eTT Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´-(38+1=39).
>∑eTìø£:- n‘·´~Ûø£+>± n\Vü‰u≤<é (up)-90 Hê´j·T eT÷s¡TÔ\T.

n‘·´\Œ+>± dæøÏÿ+, y˚T|òü÷\j·T-03 Hê´j·T eT÷s¡TÔ\T.
ns¡Ω‘·\T:-
ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·Tyê~>± 10 dü+e‘·‡sê\T bÕ\Hê nqTuÛÑe+ ñ+&Ü*, (˝Ò<ë)
õ˝≤¢ Hê´j·TeT÷]Ô>± 10 dü+e‘·‡sê\T |üì#˚dæ ñ+&Ée˝…qT.
>∑eTìø£:- Á|ü‹uÛ≤e+‘·T&Ó’q Hê´j·Ty˚‘·ÔqT düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô>± ìj·T$T+#·e#·TÃ

ø±ì HCøÏ ìj·T$T+#·sê<äT.
ìj·÷eTø£+:-
¬s>∑T´\sY Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T-ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT sêÁwüº|ü‹
ìj·T$TkÕÔs¡T.
nsTT‘˚ düTÁ|”+ø√s¡Tº ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôì, Ä sêÁwüº >∑es¡ïsY qT dü+Á|ü~+∫q
|æeTà≥ Á|ü<Ûëì & eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î ªsêÁwüº|ü‹μ ìj·T$TkÕÔs¡T (ôV’≤ø√s¡Tº
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôì).
ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<ÛëqHêéTT]Ôì dü+Á|ü~+∫q |æeTà≥ Á|ü<Ûëì, eT+Á‹ eT+&É* dü\Vü‰‘√
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT ªsêÁwüº|ü‹μ ìj·T$TkÕÔs¡T.
n<äq|ü⁄ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T:224:-
m|ü⁄Œ&Ó’Hê ôV’≤ø√s¡Tº˝À |üì ˇ‹Ô&ç ô|]–q|ü⁄Œ&ÉT n<äq|ü⁄ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT sêÁwüº|ü‹
ìj·T$TkÕÔs¡T.
M] >∑]wüº ø±\ |ü]$T‹-2 dü+e‘·‡sê\T

n&é Vü≤ø˘ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T (‘ê‘êÿ*ø£ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T): 224
ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô ôd\e⁄ ô|≥º&É+, nHês√>∑´ ø±s¡q+ e\q $<ÛäT\qT
ìs¡«]Ô+#·ø£b˛e&É+, Hê´j·TeTT]Ô ‘ê‘êÿ*ø£ Á|ü<Ûëq Hê´j·T eT÷]Ô>± ìj·T$T+#·ã&É&É+
e+{Ï dü+<äsê“¤\˝À Hê´j·TeT÷]Ô kÕúq+˝À ‘ê‘êÿ*ø£ Hê´j·TeT÷]Ôì ªsêÁwüº|ü‹μ
ìj·T$TkÕÔs¡T.
M] >∑]wüº ø±\ |ü]$T‹-2 dü+e‘·‡sê\T.
|ü<äMø±\+ ˝Ò<ë |ü<äM $s¡eTD ej·TdüT‡:-
62 dü+ˆˆ ej·TdüT‡ es¡≈£î |ü<ä$˝À ˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T
>∑eTìø£:- >∑‘·+˝À 60 dü+e‘·‡sê\T ñ+&˚~ 1963 ˝À 15 e sêˆˆdüˆˆ #·≥º+ <ë«sê
62 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|+#ês¡T, Ç|ü⁄Œ&ÉT, 65 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|+#ê\ì 114 e
sêˆˆdüˆˆ _\T¢ Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
sêJHêe÷:-
Á|ü<Ûëq Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ‘·eT sêJHêe÷\qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
‘=\–+|ü⁄:-
M]ì bÕs¡¢yÓT+≥T 2/3 e+‘·T yÓTC≤]{°‘√ (Vü‰»¬s’ z≥T y˚dæq yê]˝À) n_ÛX¯+düq
rsêàq+ Á|üø±s¡eTT ‘=\–düTÔ+~.
>∑eTìø£:- ˝≤+#·q+>± n~Ûø±]ø£+>±, bÕs¡¢yÓT+≥T dü\Vü‰y˚Ts¡≈£î M]ì sêÁwüº|ü‹
‘=\–kÕÔs¡T.
M] ‘=\–+|ü⁄ rsêàq+ qT sê»´düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥º e˝…qq>± 50 eT+~ eT<ä›‘·T ˝Àø˘
düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ ô|≥ºe˝Òqq>± 100 eT+~ eT<ä›‘·T ñ+&Ü*.
>∑eTìø£:- Ç+‘·es¡≈£î @ ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ôì ‘=\–+#·ã&É˝Ò<äT nsTT‘˚ ø£\ø£‘êÔ
ôV’≤ø√s¡Tº (2011) ˝À |üì #˚dæq ªkÂ$TÁ‹ ùdHéμ ô|’q sê»´düuÛÑ˝À ‘√\–+#˚ rsêàq+
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T, eT]j·TT HÓ–Z+~, ø±ì ˝Àø˘ düuÛÑ˝À rsêàHêìï Á|üy˚X¯ ô|fÒº eTT+<˚
sêJHêe÷ #˚XÊs¡T, ø£sêí≥ø£ dæøÏÿ+ ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì #˚dæq P.V
~qø£s¡Héμ ô|’Hê n_ÛX¯+düq rsêàHê\T sê»´ düuÛÑ˝À (2011) $#ês¡D ˝À ñ+&É>±H˚
sêJHêe÷ #˚kÕs¡T
2015 ˝À eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ ôV’≤ø√s¡Tº≈£î #Ó+~q Hê´j·TeT÷]Ô ô|’q ≈£î&Ü sê»´ düuÛÑ ˝À
n_ÛX¯+düq H√{ÏdüT Ç#êÃs¡T. (eTVæ≤fi≤ Hê´j·TeT÷]Ô ô|’ nqT∫‘·+>± yêÚ≤´ì+∫
q+<äT≈£î) ø±ì Ç+ø± #·s¡Ã≈£î sê˝Ò<äT
J‘· uÛÑ‘·éTT\T: 2009 dües¡D Á|üø±s¡+
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+-90,000
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ HÓ\dü] y˚‘·q+-80,000

>∑eTìø£:- 2009 ø£+fÒ eTT+<äT Á|ü<ÛëqHê´j·TeT÷s¡TÔ\≈£î 30,000
Ç‘·s¡ Hê´j·T eT÷s¡TÔ\≈£î 26,000.
Ms¡T á J‘· uÛÑ‘·éTT\qT sêÁwüº dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
>∑eTìø£:- |ü<äM $s¡eTD #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ô|q¸Hé qT ªuÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Ûμ qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
M] J‘· uÛÑ‘·éTT\≈£î sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~. nq>± |ü<ä$˝À ñqï ø±\+˝À J‘·
uÛÑ‘·éTT\≈£î qwüº+ ø£*–+#·sê<äT.
J‘· uÛÑ‘·éTT\qT düe]+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+≥T ≈£î ñ+≥T+~.
M] J‘· uÛÑ‘·éTT\qT >∑T]+∫ 2 e ôw&ÉT´˝Ÿ ˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·T eT÷s¡TÔ\ ã~©-222 ìã+<Ûäq

düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô‘√ dü+Á|ü~+∫q nq+‘·s¡+ ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº
Hê´j·TeT÷]Ôì eTs√ sêÁwüº ôV’≤ø√s¡Tº≈£î ã~© #˚ùd n~Ûø±s¡+ sêÁwüº|ü‹øÏ ñ+≥T+~.
ôV’≤ø√s¡Tº u…+#Y
ˇø£ sêÁwüº+ ˝À ôV’≤ø√s¡Tº u…+#Y qT n<˚ sêÁwüº+˝À y˚πs q>∑s¡+˝À @sêŒ≥T #˚ùd n~Ûø±s¡+
bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î e⁄+≥T+~.
|ü<äM $s¡eTD ‘·s¡Tyê‘· ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq. Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T, yês¡T |üì #˚dæq
ôV’≤ø√s¡Tº ˝À ‘·|üŒ Ç‘·s¡ ôV’≤ø√s¡Tº \˝À ø±ì, düTÁ|”+ø√s¡Tº ˝À ø±ì Hê´j·Tyê<ä e ‹Ôì
ne\+_Û+#·e#·TÃ.
|ü<äM $s¡eTD ‘·s¡Tyê‘· Ms¡T Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\˝À nq>± $X¯«$<ë´\j·÷\≈£î
vc\T >±qT, $<˚XÊ\≈£î sêj·Tu≤s¡T\T>±qT, $#ês¡D dü+|òü÷\≈£î n<Ûä´≈£åî\T>±qT
ìj·T$T+#·ã&ÉT‘·THêïs¡T.
ôV’≤ø√s¡Tº n~Ûø±sê\T-$<ÛäT\T
Original (or) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ˝Ò<ë ÁbÕs¡+uÛÑ $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û :-

sêC≤´+>∑eTT ôV’≤ø√s¡Tº ÁbÕ<∏ä$Tø£ n~Ûø±sê\T meì ù|s=ÿq ˝Ò<äT.
>∑eTìø£:- düTÁ|”+ø√s¡Tº $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û,ôV’≤ø√s¡Tº $#ês¡D |ü]~Û ¬s+&ç+{Ïì b˛*Ã

#·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT ôV’≤ø√s¡Tº $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û n~Ûø£eTT.
226 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT ôV’≤ø√s¡Tº e´≈£îÔ\T, dü+düú\T, Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£å D≤s¡Δ+ $$<Ûä
]≥¢qT C≤Ø #˚düTÔ+~.
e´≈£îÔ\T, dü+düú\ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ ì\T|ü⁄<ä\ ñ‘·Ôs¡T«\qT (Injuctionorder)
C≤Ø #˚düTÔ+~ .
MLA, MP\ mìïø£\ $yê<ë\T $#ê]düTÔ+~.

$yêVü≤+, $&Ü≈£î\T, eéVü‰sê\T, ˇ|üŒ+<ë\T, M\THêe÷ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ
düã+~Û+∫ Vü≤ø√s¡Tº rs¡TŒ˝Ò n‘·T´qï‘·yÓTÆq$
n|æŒfi¯fl $#ês¡D n~Ûø±s¡ |ü]~Û:-
õ˝≤¢ Hê´j·T kÕúqeTT\ rs¡TŒ\ô|’ e∫Ãq sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq πødüT\T, dæ$˝Ÿ-πødüT\T,
ÁøÏ$Tq˝Ÿ πødüT\ô|’ n|æŒfi¯flqT d”«ø£]düTÔ+~
>∑eTìø£:- ôdwüHé‡ ø√s¡Tº eTs¡D •ø£åqT $~Û+∫Hê ˝Ò<ë 7 dü+ˆˆ ø£+fÒ m≈£îÿe •ø£å $~Û+∫q
n˝≤+{Ï πødüT\ìï+{Ïì ôV’≤ø√s¡Tº≈£î n|”Œ\T #˚düTø√e#·TÃqT
ôV’≤ø√s¡Tº dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*– Hê´j·T düMTøå±~ø±sêìï #Ó˝≤sTTdüTÔ+~
ôV’≤ø√s¡Tº 226 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡ø£åD ø√dü+ 5 s¡ø£eTT\ ]≥¢qT
C≤Ø #˚düTÔ+~
ôV’≤ø√s¡Tº Court of Record
nq>± Ç~es¡≈£î Ç∫Ãq rs¡TŒ\qT ]ø±s¡T¶\ s¡÷|ü+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡TdüTÔ+~ á Court of
record ÁøÏ+~ ø√s¡Tº\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\ e˝Ò ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT, n+<äTø£ì
Court of recordqT ªªnqT|ü⁄]«ø±\T>±μμ ù|s=ÿ+{≤s¡T
Court of record ~Ûø£ÿs¡D ø√s¡Tº ~Ûø£ÿs¡D H˚s¡+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T
Ex:- 2000 s¡÷ˆˆ »]e÷q 6 HÓ\\ C…’\T•ø£å $~Û+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~

ôV’≤ø√s¡Tº ÁøÏ+~ ø√s¡Tº\ ≈£î Á|üC≤ Á|üjÓ÷»‘· dü+ã+~Û‘· $wüj·÷\˝À sêC≤´+>∑ <Ûäs¡à
dü+<˚Vü‰\ $wüj·T+˝À Hê´j·T dü\Vü‰\qT n+~düTÔ+~
ôV’≤ø√s¡Tº ÁøÏ+~ ø√s¡Tº\qT ìj·T+Á‘·D #˚düTÔ+~
Hê´j·T düMTø£å n~Ûø±s¡+ :-
42 e sêˆˆdüˆˆ #·≥º+ 1976 <ë«sê πø+Á<ä #·{≤º\ sêC≤´+>∑ ã<ä›‘·qT Á|ü•ï+#·sê<äT á
|ü<ä›‹ì 43 e sêˆˆ düˆˆ #·≥º+ 1978 <ë«sê ‘=\–+∫ 226 Á|üø£s¡D Á|üø±s¡+ πø+Á<ä
#·{≤º\ sêC≤´+>∑ ã<ä›‘·qT Á|ü•ï+#·e#·TÃ
eTTU≤´+XÊ\T:-
1954e dü+e‘·‡s¡+˝À >∑T+≥÷s¡T˝À @s¡Œ&çq Ä+Á<ÛäsêÁwüº ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<∏äeT Á|ü<Ûëq-
Hê´j·TeT÷]Ô-ø√ø± düTu≤“sêyé
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôV’≤ø√s¡Tº 1956 Nov 5thq @s¡Œ&É>± <ëì Á|ü<∏äeT Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô
- ø√ø± düTu≤“sêe⁄
1985e dü+e‘·‡sê\ qT+&ç kı+‘· sêÁwüº+˝À ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì
#˚j·Tsê<äì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ˇø£ #·≥ºeTTqT s¡÷bı+~+∫+~
Á|üdüTÔ‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt. KM CÀôd|òt (πøs¡fi¯) ñ‘·Ôs¡K+&é˝À
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì#˚dæ Çø£ÿ&çøÏ ã~© nj·÷´s¡T.

AP ôV’≤ø√s¡Tº˝À |üì #˚dæq eTVæ≤fi≤ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T
1) »dæºdt neTπsX¯«]
2) »dæºdt S.V e÷s¡T‹
3) »dæºdt P.MTHê≈£îe÷]
4) »dæºdt I.s√Væ≤DÏ
>∑eTìø£:- AP ôV’≤ø√s¡Tº˝À MTHê≈£îe÷], s√Væ≤DÏ\‘√ ø£*|æ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ‘=* eTVæ≤fi≤
<ÛäsêàdüHêìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘=* eTVæ≤fi≤ ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô- ©˝≤ ùd<∏é (Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ)
>∑eTìø£:- |æ\¢\ sêC≤´+>∑ s¡#·sTT‘·-( ©˝≤ ùd<∏é)

bÕ{≤ï ôV’≤ø√s¡Tº˝À ˇπø ˇø£ s√E Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô >± |üì #˚dæq yês¡T -B.P s¡a
<˚X¯+˝À ôV’≤ø√s¡Tº˝À Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì #˚dæq ‘=* eTVæ≤fi≤ -nHêï#ê+~(πøs¡fi¯)
Á>±eT Hê´j·÷\j·T #·≥º+ 2008:-

Oct 2nd 2009 q neT˝À¢øÏ e∫Ã+~ á #·≥º+ <ë«sê <˚X¯ yê´|üÔ+>± 5067 Á>±eT
Hê´j·÷\j·÷\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. (@sêŒ≥T #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T)
Á|ü»\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œdü÷Ô eT<Ûä´ e]Ô‘·«+ sêJ |ü<ä›‘·T\ <ë«sê Hê´j·÷ìï
n+~+#˚+<äT≈£î á Hê´j·TkÕúHê\T ñ<˚›•+#·ã&Ü¶sTT
á Á>±eT Hê´j·T\j·÷\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\˙ 1986 ˝À »dæºdt D.A <˚XÊsTT ø£MTwüHé
dü÷∫+∫+~
á #·≥º+ J&K, dæøÏÿ+, Hê>±˝≤+&é, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ sêÁcÕº\T eT]j·TT Ä~yêd”
ÁbÕ+‘ê\T $TqVü‰ $T>∑‘ê <˚X¯eT+‘·≥ e]ÔdüTÔ+~.
á #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á>±e÷˝À¢ dü+#ês¡ Hê´j·TkÕúHê\qT ≈£î&Ü @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 172 Hê´j·T\j·÷\qT @sêŒ≥T #˚ùdÔ 152 |üì #˚düTÔHêïsTT .
Ç$ ∫qï ∫qï πødüT\qT $#ê]kÕÔsTT.
bòÕÁkÕºø˘ ø√s¡Tº\T
<˚X¯+˝À #ê\ ø±\+>± ô|+&ç+>¥ ˝À ñqï πødüT\qT ‘·«]‘· >∑‹q $#ês¡D |ü]cÕÿs¡+
ø√s¡≈£î 11 e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡T‡ y˚Ts¡≈£î 2000 dü+e‘·‡sê\ qT+&ç <˚X¯+˝À
bòÕÁkÕºø˘ ø√s¡Tº\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
<˚X¯+˝À 1192 bòÕÁkÕºø˘ ø√s¡Tº\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
>∑eTìø£:- ìs¡“¤j·T πødüT ‘·sê«‘· 162 bòÕÁkÕºø˘ ø√s¡Tº\qT n<äq+>± @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.

n‘·´~Ûø£+>± 242 (UP) AP˝À 86 FC ñHêïsTT
2011 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝Àì μ33 \ø£å\μ ô|+&ç+>¥ πødüT\qT FC |ü]wüÿ]+#êsTT
>∑eTìø£:- n‘·´~Ûø£ πødüT\qT >∑T»sê‘Y |ü]wüÿ]+∫+~

πø+Á<ä+ 2011 qT+&ç FC\≈£î ì<ÛäT\T ì*|æy˚dæ+~. ø±ì sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T q&ç|ædüTÔHêïsTT
.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ôV’≤ø√s¡Tº\T
sêÁwüº+ ôV’≤ø√s¡Tº ù|s¡T @s¡Œ&çq dü+ˆˆ kÕúq+/u…+#Y uÛÀ>√[ø£ |ü]~Û
1 |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ø√˝Ÿ ø£‘êÔ 1862 ø√˝Ÿ ø£‘êÔ (düs¡÷ÿ´{Ÿ) u…+#Y, b˛sYº u…¢sTTsY |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ/n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY
2 eTVü‰sêÁwüº eTT+u≤sTT 1862 eTT+u≤sTT,Hê>¥ |ü⁄sY ,bÕHêJ, Ws¡+>±u≤<é u…+#Y\T eTVü‰sêÁwüº >√yê, <ëÁ<ëq>∑sY Vü≤y˚©,&Éj·TT´&ÜeTHé
3 ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eTÁ<ëdt 1862 #ÓHÓ’ï ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT |ü⁄<äT#˚Ã]
4 ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ n\Vü‰u≤<é 1866 n\Vü‰u≤<é(\ø√ïu…+#Y) ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ
5 ø£sêï≥ø£ ø£sêï≥ø£ 1884 u…+>∑fi¯Ss¡T ø£sêï≥ø£
6 ;Vü‰sY bÕ{≤ï 1916 bÕ{≤ï ;Vü‰sY
7 nkÕ‡+ >öVü≤‹ 1948 >öVü≤‹(ø√Væ≤e÷˝À u…+#Y, ◊C≤«˝Ÿ,
Ç{≤q>∑sY ˝À düs¡÷ÿ´{Ÿ u…+#Y \T nk˛‡+, Hê>±˝≤+&é, $TCÀsê+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ
8 z&çcÕ z&çcÕ 1948 ø£≥ø˘ z&çcÕ
9 sê»kÕúHé sê»kÕúHé 1949 CÀ<é |üPsY (C…’|üPsY ˝À u…+#Y) sê»kÕúHé
10 AP/TS 1954 ôV’≤<äsêu≤<é Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ/‘Ó\+>±D
11 eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 1956 »ã˝Ÿ |üPsY(>±«*j·TsY,Ç+&√sY \˝À u…+#Y \T) eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ
12 πøs¡fi¯ πøs¡fi¯ 1956 msêï≈£îfi¯+ πøs¡fi¯ & \ø£åB«|t
13 »eT÷à ø±oàsY J&K 1957 Áoq>∑sY, »eT÷à »eT÷à, ø±oàsY
14 >∑T»sê‘Y nVü≤à<ëu≤<é 1960 nVü≤à<ëu≤<é >∑T»sê‘Y
15 &Ûç©¢ &Ûç©¢ 1966 &Ûç©¢ &Ûç©¢
16 |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê 1966 #·+&û|òüTsY |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê, #·+&û|òüTsY
17 Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 1971 dæe÷¢ Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ
18 dæøÏÿ+ dæøÏÿ+ 1975 >±+>¥ ≥ø˘ dæøÏÿ+
19 C≤s¡â+&é C≤s¡â+&é 2000 sê+N C≤s¡â+&é
20 #Û·rÔdüZ&Ûé #Û·rÔdüZ&Ûé 2000 _˝≤dt |üPsY #Û·rÔdüZ&Ûé
21 ñ‘·ÔsêK+&é ñ‘·ÔsêK+&é 2000 HÓ’ì{≤˝Ÿ ñ‘·ÔsêK+&é
22 y˚T|òü÷\j·÷ y˚T|òü÷\j·÷ 2013 wæ˝≤¢+>¥ ñ‘·ÔsêK+&é
23 eTDÏ|üPsY eTDÏ|üPsY 2013 Ç+bòÕ˝Ÿ y˚T|òü÷\j·÷
24 Á‹|ü⁄s¡ Á‹|ü⁄s¡ 2013 n>∑s¡Ô\ Á‹|ü⁄s¡

πø+Á<ä sêÁwüº dü+ã+<Ûë\T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ düe÷K´ |ü<ä›‹˝À s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e&É+ e\q sêC≤´+>∑ Ø‘ê´ πø+Á<ä, sêÁwüº
dü+ã+<Ûë\T #ê˝≤ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*– ñHêïsTT.
sêC≤´+>∑+˝Àì 11e uÛ≤>∑+ 245`255 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T XÊdüq dü+u+<Ûë\ >∑T]+∫
256`263 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T |ü]bÕ\ø£ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
sêC≤´+>∑+˝Àì 12e uÛ≤>∑+˝À 264`300 (m) es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T Ä]Δø£ dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
XÊdüq dü+ã+<Ûë\T :
246 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ 7e ôw&É÷´\T ˇø£{Ï ñ+≥T+~. á ôw&É÷´˝Ÿ q+<äT πø+Á<ä, sêÁcÕº\
eT<Ûä´ n~Ûø±s¡ C≤_‘ê\qT ù|s=ÿHêïs¡T.
n$: 1. πø+Á<ä C≤_‘ê 2. sêÁwüº C≤_‘ê 3. ñeTà&ç C≤_‘ê
>∑eTìø£ : nyÓT]ø±˝À ˇø£ÿ C≤_‘ê ñ+~. ÄÁùdº*j·÷˝À eT÷&ÉT C≤_‘ê\THêïsTT.
πø+Á<ä C≤_‘ê
πø+Á<ä C≤_‘ê q+<äT ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À 97 n+XÊ\T+&É>±, Á|üdüTÔ‘·+ 100 n+XÊ\T ø£\e⁄.
πø+Á<ä C≤_‘ê˝À C≤rj·÷ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T+{≤sTT.
M{Ï MT<ä #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ñ+≥T+~.
πø+Á<ä C≤_‘ê˝Àì eTTU≤´+XÊ\T
1. <˚X¯ s¡ø£åD eT]j·TT ôd’q´+. 16. ø±s=ŒπswüHé |üqTï.
2. $<˚o eéVü‰sê\T. (H√≥T : πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø£ Ä<ëj·T eqs¡T.)
3. ¬s’˝Ò«\T 17. n+‘·sêÁwüº q~ »˝≤\T.
4. $e÷qj·÷q+. 18. düeTTÁ<ä »\ |ü]~ <ë{Ï #˚|ü\T |ü≥Tº≥.
5. ‘·+‹ ‘·bÕfi¯. 19. nDT X¯øÏÔ.
6. HÍø±j·÷q+. 20. j·TT<ä›eTT, XÊ+‹.
7. Äø±X¯yêDÏ. 21. $<˚o s¡TD≤\T.
8. <ä÷s¡<äs¡ÙHé. 22. $<˚o yêDÏ»´+.
9. u≤´+øÏ+>¥. 23. j·TTmHéˇ
10. πø+Á<ä m¬ø’‡dt |üqTï. 24. C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T.
11. πø+Á<ä Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï. 25. »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\T.
12. ÄsY_◊ 26. sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹, bÕs¡¢yÓT+{Ÿ,
13. kÕºø˘ mπø‡+J\T sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\≈£î mìïø£\T.
14. ù|f…+{Ÿ VüQ≈£îÿ\T, yêDÏ»´ ∫Vü‰ï\T. 27. ôV’≤ø√s¡Tº.
15. #·eTTs¡T u≤e⁄\T, Kì» eqs¡T\T, 28. j·TT|æmdtdæ. 29. Á<äe´ eTTÁ<äD.
ô|Á{À˝Ÿ ñ‘·Œ‘·TÔ\T.

sêÁwüº C≤_‘ê
sêÁwüº C≤_‘ê˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À 66 n+XÊ\T ñ+&É>±, Á|üdüTÔ‘·+ 61 n+XÊ\THêïsTT.
Á|ü<Ûëq+>± ÁbÕ+rj·T ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T á C≤_‘ê˝À ñ+{≤sTT.
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ #·{ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ sêÁwüº XÊdüq ìsêàD
XÊK≈£î ñ+~.
>∑eTìø£ : ÁøÏ+~ Á|ü‘˚´ø£ dü+<äsê“˝À¢ sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ ≈£L&Ü bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·{≤º\qT
s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~.
249 ìã+<Ûäq`C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\ kÕ<Ûäq
á ìã+<ÛäqqT nqTdü]+∫ C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\ kÕ<äq ø√dü+ sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì
n+XÊ\ô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
á #·{≤º\ >∑s¡wüº ø±\ |ü]$T‹ 18 e÷kÕ\T.
>∑eTìø£ : 2/3 e+‘·T sê»´düuÛÑ ˇø£ rsêàD+ #˚dæ <ëìì ˝Àø£düuÛÑ ≈£L&Ü ÄyÓ÷~ùdÔ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
#·{≤º\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
250 ìã+<Ûäq ` C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ neT˝À¢ ñqï|ü⁄Œ&ÉT
352 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~ÛùdÔ sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì
n+XÊ\ô|’ XÊdüHê\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ñ+≥T+~. n‘·édüs¡ |ü]dæú‹
neT\T 6 HÓ\\ ‘·sê«‘· Ä #·{≤º\T #Ó\¢e⁄.
251e ìã+<Ûäq `sêÁwüº #·≥º+ ø£Hêï bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºy˚T Ä~Ûø£´‘·

C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À bÕs¡¢yÓT+{Ÿ s¡÷bı+~+∫q #·≥ºeTT\T, |üPs¡«|ü⁄ sêÁwüº
#·≥ºeTT\‘√ e´‹πsø£+ nsTT‘˚ Ä e´‹πsø£+ y˚Ts¡≈£î bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºy˚T neT\T˝ÀøÏ edüTÔ+~.
>∑eTìø£ : á #·≥º+ >∑]wüº ø±\|ü]$T‹
C≤rj·T n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ s¡<äT› nsTTq ‘·sê«‘· Äs¡T e÷kÕ\T ø=qkÕ>∑T‘êsTT.
252`sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ n+^ø±s¡+
¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe sêÁcÕº\T sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ #·≥ºeTT\qT
s¡÷bı+~+#ê\ì bÕs¡¢yÓT+{ŸqT ø√s¡e#·TÃ.
ñ<ë :
1953`mùdº{Ÿ‡ #·≥º+
1955`Áô|’dt ø±+|æ{°ÏwüHé #·≥º+.
1974`»\ ø±\Twü´ ìyês¡D #·≥º+.
1976`|ü≥ºD ÄdüTÔ\ >∑]wüº |ü]$T‹ #·≥º+
1972èq´ ÁbÕDÏ s¡ø£åD #·≥º+.

253ìã+<Ûäq` $<˚XÊ\‘√ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îqï ˇ|üŒ+<ë\ neT\T
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ $<˚XÊ\‘√ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îqï ˇ|üŒ+<ë\qT neT\T #˚j·T&ÜìøÏ ˇø£ y˚fi¯
Ä n+X¯eTT sêÁwüº C≤_‘ê˝À ñHêï düπs yê{Ïô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·{≤º\qT s¡÷bı+~k˛Ô+~.
356 ìã+<Ûäq`sêÁwüº|ü‹ bÕ\q ˇø£ sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\q $~Û+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ä sêÁwüº
C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
201 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº XÊdüHê\ô|’ sêÁwüº|ü‹ ìs¡íj·÷~Ûø±s¡+.

>∑es¡ïsY ø=ìï sêÁwüº XÊdüq _\T¢\qT sêÁwüº|ü‹ |ü]o\q≈£î ]»s¡T« #˚ùdÔ sêÁwüº|ü‹ Ä _\T¢\ô|’
XÊdüHê~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+{≤s¡T.
255 (dæ) Á|üø±s¡+ sêÁwüº|ü‹ |ü⁄sê«qTeT‹ bı+~q ‘·sê«‘· ø=ìï _\T¢\T sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ˝À
Á|üy˚X¯ô|{≤º*. (˙{Ï, $<äT´‘Y)
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì eTTU≤´+XÊ\T..

XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T.
b˛©düT.
C…’fi¯ó¢ (ø±sê>±s¡+)
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\q.
Á|üC≤s√>∑´+, bÕ]X¯ó<ä´+.
Á>∑+<∏ë\j·÷\T.
eékÕj·T+.
|üX¯ó b˛wüD.
uÛÑ÷$T •düTÔ.
neTàø£eTT |üqTï. (sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ á |üqTï n~Ûø£ Ä<ëj·T eqs¡T).
»\eqs¡T\T.
#˚|ü\ ô|+|ü+ø£+.
|ü+<ÓeTT\T, p<äeTT\T.
uÛÑ÷eTT\T, ø£≥º&Ü\ô|’ |üqTï.
eT‘·TÔ eT+<äT\T.
ìs¡T<√´>∑T\≈£î, $ø£˝≤+>∑T\≈£î, eè<äT›\≈£î düVü‰j·T ø±s¡´Áø£e÷\T.

ñeTà&ç C≤_‘ê
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ñeTà&ç C≤_‘ê q+<äT 47 n+XÊ\T ñ+&É>± Á|üdüTÔ‘·+ 52 n+XÊ\THêïsTT.
42e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1976 <ë«sê ñeTà&ç C≤_‘ê˝À 5 q÷‘·q n+XÊ\qT #˚sêÃs¡T.
1. $<ë´.
2. n&Ée⁄\T.
3. Hê´j·T |ü]bÕ\q.
4. ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\T.
5. »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D, ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D.
ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì n+X¯eTT\ô|’ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ eT]j·TT sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK\T
#·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡eTT\T ø£*– ñHêïsTT. πø+Á<ä #·≥º+‘√ sêÁwüº #·≥º+
e´‹πsø£yÓTÆ‘˚ Ä e´‹πsø£+ y˚Ts¡≈£î ªπø+Á<ä #·≥ºy˚Tμ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ edüTÔ+~. ˝Ò<ë #Ó\T¢‘√+~.
ˇø£ y˚fi¯ ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ eTT+<äT>± sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<äeTTqT
bı+~ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~ùdÔ Ä n+X¯eTT $wüj·T+˝À πø+Á<ä, sêÁcÕº\ eT<Ûä´ yÓ’s¡T<ä´+
@s¡Œ&ç‘˚ sêÁwüº #·≥ºy˚T Ä~Ûø£´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì eTTU≤´+XÊ\T.

ÁøÏ$Tq˝Ÿ eT]j·TT dæ$˝Ÿ #·≥ºeTT\T
$yêVü≤eTT eT]j·TT $&Ü≈£î\T
eéVü‰sê\T eT]j·TT ˇ|üŒ+<ë\T
Ä]úø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ Á|üD≤[ø£\T
ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£ $yê<ë\T
eq´ eTè>∑, |ü≈£åî\ dü+s¡ø£åD
≈£î≥T+ã dü+πøåeT+
»qq,eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT
<Ûäs¡\ n<äT|ü⁄
ÄdüTÔ\ e÷]Œ&ç
ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ø£*Ô
$<äT´‘Y X¯øÏÔ
ne•wüº n~Ûø±sê\T..
248 ìã+<Ûäq ne•wüº n~Ûø±sê\ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.
M{Ïì sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T ¬øq&Ü sêC≤´+>∑+ qT+∫ Á>∑Væ≤+#ês¡T.
sêÁwüº, ñeTà&ç C≤_‘ê˝À¢ ˝Òì n+XÊ\ô|’ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±sê\T
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ø£\<äT nì ù|s=ÿ+≥T+~.

ne•wüº n~Ûø±sê\ô|’ #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ≈£î ñ+≥T+~.
eT÷&ÉT C≤_‘ê˝À¢ ù|s=ÿqã&Éì ˇø£ n+XÊìï ˝Ò<ë @&Ée ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqã&Éì ˇø£ÿ
n+XÊìï ˝Ò<ë sêC≤´+>∑+˝À Á|ükÕÔ$+#·ì ˇø£ n+XÊìï ˝Ò<ë $T>∑T\T n~Ûø±sê\qT
n$•wüº n~Ûø±sê\T n+{≤s¡T.
ˇø£ n+X¯eTT ne•wüº n~Ûø±s¡e÷? ø±<ë? nH˚~ düTÁ|”+ ø√s¡Tº ìs¡ísTTdüTÔ+~.
ne•wüº n~Ûø±s¡eTTq≈£î ñ<ëVü≤s¡D n+‘·]ø£å |ü]XÀ<Ûäq.
>∑eTìø£ : nyÓT]ø±, ÄÁùdº*j·÷˝À ne•wüº n~Ûø±sê\qT sêÁcÕº\≈£î Ç#êÃs¡T. ¬øq&Ü πø+Á<ëìøÏ
Ç∫Ã+~. 1935 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ Á|üø±s¡+ ne•wüº n~Ûø±sê\qT nHê{Ï >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ≈£î
Çe«&É+ »]–+~.
πø+Á<ä, sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ |ü]bÕ\ø£ dü+ã+<ÛäeTT\T (256`263).
256 Á|üø±s¡+ sêÁwüº+˝À ‘·eT ø±s¡´ìs¡«Vü≤D n~Ûø±sêìï πø+Á<ä ø±s¡´ ìs¡«Vü≤D
n~Ûø±s¡eTTq≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\>∑ì Ø‹˝À #Ó˝≤sTT+#ê*. Ä y˚Ts¡≈£î nedüs¡yÓTÆq Ä<˚X¯eTT\qT
πø+Á<ä+, sêÁcÕº\≈£î Çe«e#·TÃ.
257 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ πø+Á<ä+ ø=ìï $<ÛäT\qT, $<ÛëHê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À sêÁwüºeTT\T
m≥Te+{Ï n&É¶+≈£î\T ø£*–+#·sê<äì πø+Á<ä+ sêÁcÕº\≈£î düŒwüºyÓTÆq Ä<˚XÊ\T Çe«e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D : ¬s’˝Ò«\T, Äø±X¯yêDÏ, <ä÷s¡<äs¡ÙHé, Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T, C≤rj·T uÛÑÁ<ä‘·.
258 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁcÕº\ düeTà‹‘√ düeTà‹ ˝Ò≈£î+&Ü, wüs¡‘·T\‘√ wüs¡‘·T\T ˝Ò≈£î+&Ü
ø=ìï $<ÛäT\qT sêÁwüºeTT\≈£î n|üŒ–+#·e#·TÃ. n≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ sêÁcÕº\T yê{Ïì
n+^ø£]+#ê*.
355 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêÁwüºeTTqT $<˚o <äTsêÁø£eTD qT+∫ ø±bÕ&É≥+, Ä
sêÁwüºeTT˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T HÓ\ø=\Œ&É+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ u≤<Ûä´‘·.
>e∑ Tìø£ : á Á|üø£s¡D Á|üø±s¡+ 2008 ôdô|º+ãsY 18q ø£sêï≥ø£, ˇ]kÕ‡ sêÁcÕº\qT
ôV≤#·Ã]+∫+~. ø±s¡D+ Ä sêÁcÕº˝À¢ #·ØÃ\ô|’ <ë&ÉT\T »]>±sTT.
262 (1) Á|üø±s¡+ n+‘·sêÁwüº qB»˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº, sêÁcÕº\ eT<Ûä´ @sêŒ&çq
$yê<ë\ |ü]cÕÿsêìøÏ ªbÕs¡¢yÓT+{Ÿμ #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
262(2) Á|üø±s¡+ á bÕs¡¢yÓT+≥Ø #·≥ºeTT\ô|’ düTÁ|”+ø√s¡Tº ˝Ò<ë ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·T düMTø£å
n~Ûø±s¡+‘√ CÀø£´+ #˚düTø√e&ÜìøÏ M\T ø±<äT.
263 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ sêÁwüº, sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ πø+Á<ä, sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ düeTdü´\
|ü]cÕÿsêìøÏ ˇø£ ªªn+‘·sêÁwüº eT+&É*μμ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì ù|s=ÿ+≥T+~.
>∑eTìø£ : 1990˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.( n+‘·Ásêwüº eT+&É*)
Ä]Δø£ dü+ã+<Ûë\T
Ä]Δø£ eqs¡T\ |üs¡+>± πø+Á<ä, sêÁwüºeTT\qT b˛*Ã #·÷ùdÔ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ m≈£îÿe n<ëj·T
eqs¡T\T ø£\e⁄.
sêÁwüºeTT\T ‘êeTT #˚|üfÒº n_Ûeè~Δ`dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T\ô|’
n~Ûø£+>± Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïsTT.

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó+~q Ä<ëj·÷\T.
πø+Á<ä C≤_‘ê˝Àì bÕ\q n+XÊ\ô|’ $~Û+∫q |üqTï qT+∫ \_Û+#˚ Ä<ëj·TeTT yÓTT‘·ÔeTT
πø+Á<ëìøÏ #Ó+<äT‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D :
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï
$<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+
bı>±≈£î.
‘·+‹‘·bÕ\ bı<äT|ü⁄ U≤‘ê\T
¬s’˝Ò«\T.
u≤´+øÏ+>¥
J$‘· ;e÷
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T
>∑eTìø£ : πø+Á<ä+ 15 n+XÊ\ô|’ |üqTï\qT $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~.

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó+~q Ä<ëj·÷\T
sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì bÕ\q n+XÊ\ô|’ $~Û+∫q |üqTï\ qT+&ç \_Û+#˚ Ä<ëj·T+ yÓTT‘·Ô+
sêÁcÕº\≈£î #Ó+<äT‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D :
neTàø£+ |üqTï
uÛÑ÷$T •düTÔ
yês¡dü‘·« |üqTï
uÛÑeHê\T
nu≤ÿØ
eékÕj·T+ô|’ |üqTï
$H√<ä+ô|’ |üqTï
$˝≤kÕ\ô|’ |üqTï
yêVü≤Hê\ô|’ |üqTï
eè‹Ô |üqTï
n&Ée⁄\T.
˙{Ï bÕs¡T<ä\ yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq dü+düú\T (ÄsY{Ïdæ, $<äT´‘Y yÓTT<ä\>∑Tq$).
>e∑ Tìø£ : sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ 20 n+XÊ\ô|’ |üqTï\qT $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+≥T+~.
268 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ πø+Á<ä+ $~ÛùdÔ sêÁwüº+ edü÷\T #˚dæ rdüT≈£îH˚ |üqTï\T.
ñ<ëVü≤s¡D: kÕº+|ü⁄ &É÷´{°, eT+<äT\ ‘·j·÷Øô|’ |üqTï\T, n\+ø£s¡D kÕe÷Á– ‘·j·÷Øô|’

|üqTï\T yÓTT<ä˝…’q$.x

268 (m) ùdyê |üqTï
á |üqTïqT πø+Á<ä+ $~ÛdüTÔ+~.
sêÁcÕº\T edü÷\T #˚dæ rdüT≈£î+{≤sTT. Bìì 88e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 2013 <ë«sê
#˚sêÃs¡T. 269 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ πø+Á<ä $~Û+∫ πø+Á<ä+ Äj·÷ sêÁcÕº˝À¢ edü÷\T #˚dæ
Ä sêÁcÕº\≈£î n+~+#˚ |üqTï.
ñ<ë:
yêj·TT, »\, ¬s’˝Ò« #êØ®\ô|’ $~Û+#˚ |üqTï.
mùdº{Ÿ‡ &É÷´{°
yêsêÔ |üÁ‹ø£\ neTàø£+ô|’ |üqTï.
Á|üø£≥q\ô|’ y˚ùd |üqTï.
n+‘·sêÁwüº yêDÏ»´+ô|’ y˚ùd |üqTï.
270e ìã+<Ûäq:
πø+Á<ä+ $~Û+∫ edü÷\T #˚dæ πø+Á<ä sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ ‘·|üŒìdü]>± |ü+|æDÏ #˚j·Tã&˚ |üqTï
ñ<ëVü≤s¡D≈£î : Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï (eékÕj·TeTTô|’ $TqVü‰)
270(2) ìã+<Ûäq `
πø+Á<ä+ $~Û+∫ edü÷\T #˚dæ M˝…’‘˚ πø+Á<ä, sêÁwüºeTT\ eT<Ûä´ |ü+|æD° #˚j·Tã&˚ |üqTï.
ñ<ë: ôd+Á≥˝Ÿ m¬ø’‡dt, ø£düºyéT‡ düT+ø±\T.

πø+Á<ä, sêÁwüº dü+ã+<Ûë\ô|’ ìj·T$T+∫q ø£$T{°\T.... ôd≥˝≤«&é ø£$T{°`1966
|ü]bÕ\q dü+düÿs¡D\ ø£$TwüHé (ARC) πø+Á<ä sêÁwüº dü+ã+<Ûë\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡Ã&ÜìøÏ
á ø£$T{°ì ìj·T$T+∫+~.
dæbòÕs¡T‡\T :
sêC≤´+>∑ |ü]~Û˝Àì sêÁcÕº\≈£î eT]+‘· Á|ü‹|ü‹Ô Çyê«\ì dü÷∫+∫q~.
kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À πø+Á<ä, sêÁwüº XÊdüq eéVü‰sê˝À¢ CÀø£´+ #˚düTø√sê<äT.
n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±\+˝À sêÁwüº C≤_‘ê˝Àì bÕ\q n+X¯eTT\ô|’ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î
|ü]$T‘·yÓTÆq n~Ûø±sêeTT\T e⁄+&Ée˝…qT.
eT+Á‹ eT+&É*, XÊdüq düuÛÑ˝À yÓTC≤]{° eT<ä›‘·T ø√˝ÀŒsTT+<äì >∑es¡ïsY uÛ≤$ùdÔ yÓ+≥H˚
XÊdüq düuÛÑqT düe÷y˚X¯ |ü]∫ ‘˚˝≤Ã*.
sê»eTHêïsY ø£$T{°`1969
eTÁ<ëdt ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô nsTTHê &Üø£ºsY PV sê»eTHêïsY n<Ûä´ø£å‘·q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
Á|üuÛÑT‘·«+ (ø£s¡TD≤ì~Û) 1969˝À sê»eTHêïsY ø£$T{°ì qj·T$T+#ês¡T. á ø£$T{° 1971˝À
‘·eT ìy˚~ø£qT sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q~.

düuÛÑT´\T
\ø£åàD kÕà$T yÓTT<ä\j·TsY, |æ|æ #·+Á<ë¬s&ç¶.
dæbòÕs¡T‡\T :
>∑es¡ïsY dü+‘·è|æÔ ñqï+‘· es¡πø sêÁwüº eT+Á‹ eT+&ÉÉ* n~Ûø±s¡+˝À ñ+≥T+~. nH˚ n+XÊìï
sêC≤´+>∑+ qT+∫ ‘=\–+#ê*.
ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ ‘=\–+|ü⁄˝À sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\ n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*.
263 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ n+‘·sêÁwüº eT+&É*ì @sêŒ≥T #˚j·÷*.
nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\qT s¡<äT› #˚j·÷*.
ne•wüº n~Ûø±sê\qT sêÁcÕº\≈£î Çyê«*.
sê»´düuÛÑ˝À sêÁwüºeTT\≈£î düe÷q ÁbÕ‹ì<ë´ìï Çyê«*.
sê»´düuÛÑ≈£î 12 eT+~ $•wüº e´≈£îÔ\qT ìj·T$T+#˚ $wüj·T+˝À sêÁwüº|ü‹øÏ ñqï n~Ûø±sêìï
s¡<äT› #˚j·T*.
nq+<ä|üPsY kÕôV≤uŸ rsêàD+`1973

|ü+C≤uŸ˝Àì Äq+<ä|üPsY kÕôV≤uŸ |ü≥ºD+˝À nœ\ uÛ≤s¡‘· nø±©<ä˝Ÿ πø+Á<ä, sêÁwüº
dü+ã+<Ûë\ô|’ n<Ûä´j·TqeTTq≈£î ˇø£ rsêàDeTTqT Á|üø£{Ï+∫+~.
dæbòÕs¡T‡\T.
#·+&Ûû>∑sY |üP]Ô>± |ü+C≤uŸπø πø{≤sTT+#ê*.
>∑es¡ïsY eédüúqT yÓ+≥H˚ s¡<äT› #˚j·÷*.
e÷J ôd’ì≈£î\≈£î |ü⁄qsêyêdü kÂø£sê´\T, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ eT‘·TÔ |ü<ësêú\ $qjÓ÷>±ìï, <Ûä÷eTbÕHêìï ìùw~+#ê*.
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ ì»yÓTÆq düe÷K´>± ñ+&Ü*.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î πøe\+ <˚X¯ s¡ø£åD, $<˚o eéVü‰sê\T, ¬s’˝Ò«\T, ‘·+‹‘·bÕ\, ø£¬s˙‡
yÓTT<ä˝…’q yê{Ïô|’ n~Ûø±sê\T ñ+#·T≈£îì, $T–‘ê$ sêÁcÕº\≈£î Çyê«*.
düsêÿ]j·÷ ø£$TwüHé `1983

Ç+~sê Á|üuÛÑT‘·«eTT πø+Á<ä, sêÁwüº dü+ã+<Ûë\ n<Ûë´j·÷HêìøÏ 1983 pHé 9q »dæºdt
s¡+õ‘Y dæ+>¥ düsêÿ]j·÷ n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ ø£$TwüHéqT @sêŒ≥T #˚dæ+~.
düuÛÑT´\T :
mdtÄsY ùdHé, _ •esêeTHé.
á ø£$TwüHé ø±s¡´<äs¡Ù>± ÄsYm+ düTÁãeTD´+ eéVü≤]+#ês¡T.

dæbòÕs¡T‡\T
1987˝À Ç~ ‘·q dæbòÕs¡T‡\qT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q~.
>∑eTìø£ : düsêÿ]j·÷ ø£$TwüHéqT Ç+~sê Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫+~. ø±ì ø£$TwüHé ‘·q
dæbòÕs¡T‡\qT sêJyé Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~.
ã\yÓTÆq πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ñ+&Ü*.
>∑es¡ïsY ìj·÷eTø£+˝À Ä sêÁwüº eTTKéT+Á‹ì dü+Á|ü~+#ê*.
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ nqTeT‹ ˝Òì<˚ 356 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ ˇø£ sêÁwüº+˝À sêÁwüº|ü‹ bÕ\qqT
$~Û+#·sê<äT.
263 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ ˇø£ n+‘·sêÁwüº eT+&É*ì @sêŒ≥T #˚j·÷*.
nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\qT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚j·÷*.M]ô|’ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T Áø£eT •ø£åD
#·s¡´\T rdüTø√e&Üìï s¡<äT› #˚j·÷*.
|üP+∫ ø£$TwüHé `2007

j·TT|æm Á|üuÛÑT‘·«+ πø+Á<ä, sêÁwüº dü+ã+<Ûë\ô|’ n<Ûä´j·÷HêìøÏ ˇø£ q÷‘·q ø£$TwüHéqT
2007 @Á|æ˝Ÿ˝À ìj·T$T+∫+~.
á ø£$TwüHé ‘·q ìy˚~ø£qT @Á|æ˝Ÿ 2010q düeT]Œ+∫q~.
ø£$T{° #ÛÓ’s¡àHé : eT<äHé yÓ÷Vü≤Hé |üP+∫ (düTÁ|”+ø√s¡Tº e÷J Hê´j·TeT÷]Ô)
düuÛÑT´\T :
$H√<é ≈£îe÷sY <äT>∑Z˝Ÿ.
Mπs+Á<ä dæ+>¥
e÷<Ûäe MTqHé
neTπswt u≤–Ã
dæbòÕs¡T‡\T
>∑es¡ïsY bÕ\q sêÁwüº+ yÓTT‘·+Ô ø±≈£î+&Ü düeTkÕ´‘·àø£ õ˝≤¢qT e÷Á‘·y˚T ˝Ò<ë õ˝≤¢˝Àì
uÛ≤>±\qT e÷Á‘·y˚T >∑es¡ïsY bÕ\q ÁøÏ+~øÏ ‘˚yê*. n˝≤π> 3 HÓ\\≈£î $T+#·≈£L&É<äT.
eT‘· ø£˝À¢\ düeTj·T+˝À sêÁcÕº\˝À πø+Á<ä ã\>±\qT ~+|ü&Üìï sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+
n&ÉT¶|ü&É≈£L&É<äT.
>∑es¡ïs¡¢qT j·T÷ìe]Ù{° #êHé‡\s¡T¢>± eéVü≤]+#˚ kÕ+Á|ü<ëj·÷ìï e÷ìy˚j·÷*.
>∑es¡ïs¡¢qT sê»ø°j·T |ü⁄{Ÿu≤˝Ÿ˝≤ eéVü≤]+#·≈£î+&Ü ◊<äT dü+e‘·‡sê\T |ü<ä$˝À ñ+&Ü*.
>∑es¡ïs¡¢qT ‘=\–+#ê\+fÒ sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+ <ë«sê ‘=\–+#˚˝≤
dües¡D\T #˚j·÷*.

sêC≤´+>∑` sêC≤´+π>‘·s¡ dü+düú\T
n{≤]ï»qs¡˝Ÿ : (AG)
sêC≤´+>∑+˝Àì 5e uÛ≤>∑+ 1 n<Ûë´j·T+, 76 ìã+<Ûäq uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ n{≤]ï
»qs¡˝Ÿ ñ+{≤s¡ì ù|s=ÿ+≥T+~.
1833 #ês¡ºsY #·≥º+, n{≤]ï »qs¡˝Ÿ nH˚ |ü<ä$ì ‘=*kÕ]>± Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
ns¡Ω‘·\T:
n{≤]ï »qs¡˝Ÿ ns¡Ω‘·\qT sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
nq>± düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô ns¡Ω‘·\T ñ+&Ü*.
ìj·÷eTø£+ : sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
|ü<äMø±\+: sêÁwüº|ü‹ $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î |ü<ä$˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
sêJHêe÷: sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
‘=\–+|ü⁄: sêÁwüº|ü‹ #˚‘· ‘=\–+#·ã&É‘ês¡T.
y˚‘·q+: Ç‘·ì y˚‘·Hêìï sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T.nq>± düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+

\_ÛdüTÔ+~. nq>± 90,000 s¡÷bÕsTT\T uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+∫ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
$<ÛäT\T:
uÛ≤s¡‘· Á|ü<ÛäeT Á|ü<Ûëq Hê´j·÷~Ûø±]
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î, sêÁwüº|ü‹øÏ Hê´j·Tdü\Vü‰<ës¡T&ÉT.
bÕs¡¢yÓT+≥Ø düe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. Á|üdü+–kÕÔs¡T. bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\ kÂø£sê´\T

ø£*– ñ+{≤s¡T. ø±ì z≥T Vü≤≈£îÿqT ø£*Z ñ+&És¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À me] nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü, @ ø√s¡Tº˝ÀHÓ’Hê düπs Á|üy˚•+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*Z ñ+{≤s¡T.
n{≤]ï »qs¡˝Ÿ≈£î $<ÛäT\˝À düVü‰j·T+ n+~+#·T≥≈£î ˇø£ kı*dæ≥sY »qs¡˝Ÿ ñ+{≤s¡T.
Á|üdüTÔ‘· kı*dæ≥sY »qs¡˝Ÿ : s¡+õ‘Y ≈£îe÷sY
yÓTT<ä{Ï n{≤]ï »qs¡˝Ÿ : MC ôd≥˝≤«&é
Á|üdüTÔ‘· n{≤]ï »qs¡˝Ÿ: eTT≈£î˝Ÿ s√Væ≤‹Z
¬s+&ÉT kÕs¡T¢ n{≤]ï »qs¡˝Ÿ>± eéVü≤]+∫+~
1. k˛© k˛sê_®
2. $T\Hé ≈£îe÷sY u…qØ®
COMPTROLAR AND AUDITOR GENERAL [CAG]
sêC≤´+>∑+˝Àì 5 euÛ≤>∑+ 5e n<Ûë´j·T+ 148 qT+∫ 151 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T ø±>¥
148 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ˇø£ düMTø£è‘· ø±>¥ ñ+{≤s¡T. (πø+Á<ä, sêÁwüº, ¬s+&ÉT
Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î)
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À CAG, CAAG >± ñ+&˚~. ◊‘˚ 1976˝À ø±>¥ qT+∫ nøö+{Ÿ‡ $uÛ≤>±ìï
y˚s¡T#˚XÊs¡T.
>∑eTìø£:
sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ>± e÷Á‘·y˚T ù|s=ÿq|üŒ{Ïø° {Ï{Ï
ø£èwüíe÷#ê] rsêàHêìï nqTdü]+∫ ø£+Áb˛º\sY nH˚ |ü<ëìï #˚sêÃs¡T.
ns¡Ω‘·\T:
Ç‘·ì ns¡Ω‘·\qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ìs¡ísTTdüTÔ+~. nq>± 10 dü+ˆˆ |ü]bÕ\q nqTuÛÑe+ ñ+&Ü*.
ìj·÷eTø£+: ø±>¥qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.

|ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+:
ø±>¥ #˚‘· sêÁwüº|ü‹ |ü<äM Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.
>∑eTìø£:
n{≤Øï »qs¡˝Ÿ, j·T÷|”md”‡ #ÛÓ’s¡àHé, m\ø£åHé ø£$Twüqs¡¢ #˚‘· sêÁwüº|ü‹ Á|üe÷D d”«ø±s¡+
#˚sTT+#·s¡T.
|ü<äMø±\+:
ø±>¥ |ü<äMø±\+ 6 dü+e‘·‡sê\T ˝Ò<ë 65 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡. @~ eTT+<äsTT‘˚ n~
e]ÔdüTÔ+~.
sêJHêe÷:
ø±>¥ ‘·q sêJHêe÷qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
‘=\–+|ü⁄:
düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô ‘=\–+#·ã&˚ $<Ûä+>± nq>± n_ÛX¯+düq rsêàD+‘√ 2/3 e+‘·T
yÓTC≤Øº‘√ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #˚‘· ‘=\–+#·ã&É‘ês¡T.
>∑eTìø£:
˝≤+#Û·q+>± n~Ûø±]ø£+>± bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü\Vü‰y˚Ts¡≈£î sêÁwüº|ü‹ ‘=\–kÕÔs¡T.

J‘·uÛÑ‘ê´\T:
düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·+ \_ÛdüTÔ+~.
nq>± 90y˚\T s¡÷bÕj·T\T. uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï
ñ+&É<äT.
J‘· uÛÑ‘ê´\≈£î sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~. nq>± |ü<äMø±\+˝À J‘·uÛÑ‘ê´\qT
‘·–Z+#·sê<äT.
J‘· uÛÑ‘ê´\qT düe]+#˚ n~Ûø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î ñ+≥T+~.
|ü<äM $s¡eTD ‘·sê«‘·:

áj·Tq |ü<äM $s¡eTD ‘·sê«‘· m≥Te+{Ï Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑+ #˚|ü≥ºsê<äT.
$<ÛäT\T: ø±>¥, πø+Á<ä, sêÁwüº dü+e‘·‡s¡ Ä<ëj·Tè´j·T |ü{Ïºø£qT ‘·qF #˚kÕÔs¡T(ã&Ó®{Ÿ)

ìy˚~ø£ : πø+Á<ä+˝À sêÁwüº|ü‹øÏ, sêÁwüº+˝À >∑es¡ïsY≈£î ìy˚~ø£\qT düeT]ŒkÕÔs¡T
ø±>¥ ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]ŒùdÔ sêÁwüº|ü‹ bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T
bÕs¡¢yÓT+≥T á ìy˚~ø£qT Á|üuÛÑT‘·« U≤‘ê\ dü+|òü÷ìøÏ düeT]ŒdüTÔ+~.
ø±>¥qT Á|üuÛÑT‘·«U≤‘ê\ dü+|òü÷ìøÏ e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ÉT>±q÷,ùdïVæ≤‘·T&ÉT>±qT, ‘ê‹«≈£î&ÉT>±qT, n_Ûe]íkÕÔs¡T.
|ü_¢ø˘ nøö+{Ÿ‡ ø£$T{°øÏ ø±>¥qT n<äq|ü⁄ #˚‘·T\T, ø£fi¯ófl, #Óe⁄\T>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~ÛøÏ, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ø±>¥qT Watching dog(ø±e*≈£îø£ÿ) nì

n_Ûe]íkÕÔs¡T.
ø±>¥˝À <ë<ë|ü⁄ 6000 eT+~ n~Ûø±s¡T\T, 60,000 ñ<√´>∑T\T |üì#˚düTÔHêïs¡T
ø±>¥ ÁøÏ+<ä 5 &ç|üP´{° ø±>¥\T ñ+{≤s¡T
@ n+X¯+ô|’Hê nsTTHê ø±>¥ Ä&ç{Ÿ 3 <äX¯˝À¢ »s¡T>∑T‘·T+~.
eTT>∑TZs¡T düuÛÑT´\Tqï ãè+<ä+ á Ä&ç{Ÿ˝À bÕ˝§Z+≥T+~.
ø±>¥ yÓTT‘·Ô+ Ks¡TÃqT uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç #Ó*¢kÕÔs¡T
ø±>¥qT ãVüQfi¯ dü+|òüT+>± e÷sêÃ\ì X¯ó+>∑T¢ ø£$T{° dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.
nsTT‘˚ CVC e÷J ø£$TwüqsY mHé $sƒ¡˝Ÿ n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ ø±>¥qT ãVüQfi¯ düuÛÑ´
dü+|òüT+>± e÷]Ã‘˚ mìïø£\ ø£$TwüHé˝≤>± ã\V”≤q |ü&ÉT‘·T+~ nì nHêïs¡T.
yÓTT<ä{Ï ø±>¥: $. qs¡Vü≤]sêe⁄
Á|üdüTÔ‘· ø±>¥: X¯•ø±+‘Y X¯s¡à(2013 qT+∫ )

j·T÷ìj·THé |ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé (UPSC)
sêC≤´+>∑+˝À 14e uÛ≤>∑+ 2e n<Ûë´j·T+ 315`323 es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T UPSC
315 n~Ûø£s¡D: uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ UPSC ñ+≥T+~.
|ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé\qT Á_≥Hé qT+&ç Á>∑Væ≤+#ês¡T.
BH˚ï yÓT]{ŸqT |ü]øÏå+#˚ ø±|ü˝≤<ës¡T&ç>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
>∑eTìø£: b˛{° |üØø£å\ <ë«sê ñ<√´>∑T\ m+|æø£ |ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ‘=*<˚X¯+ #Ó’Hê
1919 #·≥º+qT nqTdü]+∫ ªª©μμ ø£$TwüHé dü÷#·q y˚Ts¡≈£î <˚X¯+˝À Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\ uÛÑØÔ
ø√dü+ 1926˝À ˇø£ j·T÷|”md”‡ì @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
j·T÷|”md”‡ ø£$TwüHé, sêÁwüº |ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé≈£î sêC≤´+>∑ ã<äΔ‘· ñ+≥T+~.
ø±ì C≤sTT+{Ÿ |ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé bÕs¡¢yÓT+≥T #˚dæq #·≥º+ <ë«sê @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº
<ëìøÏ sêC≤´+>∑ uÛÑÁ<ä‘· ˝Ò<äT.
j·T÷|”md”‡ $~Û $<ÛëHê\qT sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T 1935 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+˝Àì ô|ò&És¡˝Ÿ
|ü_¢ø˘ düØ«dt ø£$TwüHé qT+&ç Á>∑Væ≤+#ês¡T.
ns¡Ω‘·\T:
#Ó’¬sàHé eT]j·TT 9 eT+~ düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T
>∑eTìø£: ø£$TwüHé düuÛÑT´\ dü+K´≈£î dü+ã+~Û+∫ sêC≤´+>∑+˝À mø£ÿ&É Á|ükÕÔ$+#·˝Ò<äT. ø±ì

4 qT+∫ 9 es¡≈£î ñ+{≤s¡T.
|ü<äMø±\+: 6 dü+ˆˆ ˝Ò<ë 65 dü+e‘·‡sê\T @B eTT+<äsTT‘˚ n~ e]ÔdüTÔ+~.
‘=\–+|ü⁄:
j·T÷|”md”‡ #Ó’s¡àHé, düuÛÑT´\T
m) Ç‘·s¡ ñ<√´>∑+ #˚|ü{Ïºq
_) ~yê\ø√s¡T nsTTq
d)æ C…’\T•ø£å≈£î >∑T]nsTTq
&)çê Bs¡Èø±*ø£, XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ nqs√>±´ìøÏ >∑T]jÓÆTq sêÁwüº|ü‹ M]ì dü«j·T+>± ‘=\–kÕÔs¡T.
ÄÁ•‘· |üø£åbÕ‘·+, ã+<ÛäTÁ|”‹ yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\≈£î M]ô|’ düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À H˚s¡$#ês¡D #˚dæ
H˚s¡eTT s¡TEe⁄ nsTTq |üø£å+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î sêÁwüº|ü‹ ‘=\–kÕÔs¡T.
düTÁ|”+ø√s¡Tº dü\Vü‰qT sêÁwüº|ü‹ K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#ê*. Ms¡T ‘·eT sêJHêe÷\qT
sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
y˚‘·q+: j·T÷|”md”‡ #ÛÓ’¬sàHé, düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+ nq>± 90,000 s¡÷ˆˆ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
Ç‘·s¡ düuÛÑT´\ y˚‘·q+ 80y˚\T

uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ñ+&É<äT.
|ü<äM $s¡eTD ‘·sê«‘·: #Ó’¬sàHé, düuÛÑT´\T |ü<ä$ $s¡eTD ‘·sê«‘· m˝≤+{Ï Á|üuÛÑT‘·« |ü<ä$ì
#˚|ü≥ºsê<äT.
>∑eTìø£: düuÛÑT´&ÉT e÷Á‘·+ #ÛÓ’¬sàHé>± ìj·T$T+#·ã&Ée#·TÃ
$<ÛäT\T: dæ$˝Ÿ düØ«düT\ uÛÑØÔì ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
>∑eTìø£: dæ$˝Ÿ düØ«düT\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T
1. nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\T
2. πø+Á<ä düØ«düT\T
dæ$˝Ÿ düØ«düT\ ~H√‘·‡yêìï 2006 qT+&ç @Á|æ˝Ÿ 21q ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
◊@mdt, Ç‘·s¡ düØ«düT ÁbıuÒwüqs¡¢≈£î •ø£åD Çe«&ÜìøÏ 1959 qT+∫ H˚wüq˝Ÿ nø±&ÉMT Ä|òt
n&çàìÁùdº{Ïyé ªeTTk˛‡Øμ (Á|üdüTÔ‘·+ eTTk˛‡], ñ‘·ÔsêK+&é˝Àì &ÓÁVü≤&É÷Hé õ˝≤¢˝À ø£\<äT)
>∑eTìø£: Á|üdüTÔ‘·+ BH˚ï ˝≤˝Ÿ ãVüQ<ä÷sY XÊÁdæÔ H˚wüq˝Ÿ nø±&ÉMT Ä|òt n&çàìÁùdº{Ïyé nì
|æ\TdüTÔHêïs¡T.
◊|”mdt Ábıu…wüqs¡¢≈£î •ø£åDqT ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì düsê›sY e\¢uÛ≤jYT |üfÒ˝Ÿ H˚wüq˝Ÿ b˛©dt
nø±&É$T˝À ÇdüTÔHêïs¡T.
sêC≤´+>∑+˝Àì 8e ôw&É÷´˝Ÿ˝À ñqï nìï uÛ≤wü˝À¢ dæ$˝Ÿ‡ yÓTsTTHé‡ |üØø£å\qT sêùd
neø±X¯+ Çyê«\ì 1974˝À y˚dæq ø√sƒê] ø£$T{° 1976˝À ù|s=ÿ+~.
UPSC yÓTT<ä{Ï #ÛÓ’s¡àHé: ôV≤#Y.¬ø. ø£è|ü˝≤ì
UPSC Á|üdüTÔ‘· #ÛÓ’¬sàHé : B|üø˘>∑TbÕÔ
UPSC #ÛÓ’s¡àHé>± |üì#˚dæq eTVæ≤fi¯: ÁoeT‹ ÄsY.myéT. uÛ≤‘·T´
Ä]úø£ dü+|òüT+
280 ìã+<Ûäq Ä]úø£ dü+|òüT+ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.
Ç~ ˇø£ sêC≤´+>∑|üs¡yÓTÆq dü+düú
ns¡Ω‘·\T: sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T. nq>± 10 dü+ˆˆ |ü]bÕ\q nqTuÛÑe+ ñ+&Ü*.

ìj·÷eTø£+: #ÛÓ’s¡àHé, düuÛÑT´\qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.
ìsêàD+: ˇø£ #ÛÓ’s¡àHé, q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T.
>∑eTìø£:
á ø£$TwüHé #Ó’s¡àHé>± ˝Ò<ë düuÛÑT´˝À¢ ˇø£s¡T >±ì ‘·|üŒìdü]>± ôV’≤ø√s¡Tº kÕúsTT˝À
Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì#˚dæq yê¬s’ ñ+&Ü*.
|ü<äMø±\+: sêÁwüº|ü‹ ìs¡ísTTkÕÔs¡T ˝Ò<ë ◊<äT dü+‘·‡sê\T
sêJHêe÷ : Ms¡T ‘·eT sêJHêe÷\qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.

$<ÛäT\T: Ç~ πø+Á<ä, sêÁcÕº\ eT<Ûä´ Ä]úø£ eqs¡T\qT |ü+|æD° #˚düTÔ+~.
sêÁcÕº\≈£î n+<ë*‡q düVü‰j·Tø£ Á>±+{Ÿ\qT düø±\+˝À n+<˚≥≥T¢ #·÷&É&É+
ìy˚~ø£: Ä]úø£ dü+|òüT+ ‘·q ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#·>± sêÁwüº|ü‹ Ä ìy˚~ø£qT

bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
eTTU≤´+XÊ\T :
yÓTT<ä≥ Ä]úø£ dü+|òüT+ 1951 dü+ˆˆ˝À @sêŒ≥T nsTT´+~.
yÓTT<ä{Ï Ä]úø£ dü+|òüT+ n<Ûä´≈£åî&ÉT: ¬ø.dæ.ìjÓ÷–
Á|üdüTÔ‘· Ä]úø£ dü+|òüT+: 14e Ä]úø£ dü+|òüT+
Á|üdüTÔ‘· Ä]úø£ dü+|òüT+ n<Ûä´≈£åî&ÉT: yÓ’.$ ¬s&ç¶(13e n<Ûä´≈£åî&ÉT $»jYT ¬ø\ÿsY)
14Ä]úø£ dü+|òüT+˝À düuÛÑT´\T: 1. n»jYT Hêsêj·TDY E. (ø±s¡´<ä]Ù)

2. düTkÕàHê<∏é
3. >√$+<äsêe⁄
4. düTBÛsY
bÕsYºf…ÆyéT düuÛÑT´&ÉT nõ‘YùdHé
14e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT\T 2015 @Á|æ˝Ÿ1 qT+∫ `2020 e÷]Ã31 eT<Ûä´ neT˝À¢
ñ+{≤sTT.
n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ
165 ìã+<Ûäq n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.
ns¡Ω‘·\T: ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô>± ìj·T$T+#·ã&É{≤ìøÏ ø±e\dæq ns¡Ω‘·\T ñ+&Ü*.

>∑eTìø£ : Ç‘·ì ns¡Ω‘·\T >∑es¡ïsY ìs¡ísTTkÕÔs¡T.
ìj·÷eTø£+: >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T
|ü<äMø±\+: >∑es¡ïsY $XÊ«dü+ y˚Ts¡≈£î ˝Ò<ë n;Ûwüº+ y˚Ts¡≈£î
sêJHêe÷: >∑es¡ïsY≈£î düeT]Œ+#ê*
‘=\–+|ü⁄: >∑es¡ïsY ‘=\–kÕÔs¡T.
J‘· uÛÑ‘ê´\T: >∑es¡ïsY ìs¡ísTTkÕÔs¡T.ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+ \_ÛdüTÔ+~. nq>± 80,000 \_ÛdüTÔ+~.
sêÁwüº dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç Á>∑Væ≤kÕÔ&ÉT.
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ñ+≥T+~.
$<ÛäT\T: sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ, >∑es¡ïsY≈£î Hê´j·Tdü\Vü‰<ës¡T&ÉT

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq Hê´j·÷~Ûø±]

sêÁwüº XÊdüqdüuÛÑ˝À bÕ˝ÀZ+{≤s¡T. Á|üdü+–kÕÔs¡T. kÂø£sê´\T ø£*– ñ+{≤s¡T.
ø±ì z ≥T Vü≤≈£îÿ ø£î*– ñ+&És¡T.
‘Ó\+>±D sêÁwüº ‘=* n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ : ¬ø. sêeTø£ècÕí¬s&ç¶
mìïø£\ dü+|òüT+
sêC≤´+>∑+˝Àì 15e uÛ≤>∑+ 324`329es¡≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T mìïø£\T, mìïø£\ dü+|òüT+
324 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ˇø£ mìïø£\ dü+|òüT+ ñ+≥T+~.
325 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ z≥T Vü≤≈£îÿqT n+~+#·&É+˝À 5 $eø£å\qT s¡<äT› #˚j·÷*
326 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿqT n+~düTÔqï~
327 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+mìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #·{≤º\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
328 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT mìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº XÊdüqìsêàD XÊK #·≥ºeTT\qT

s¡÷bı+~düTÔ+~.
329 ìã+<Ûäq Á|üø±s¡eTT mìïø£\ ∫Vü‰ï\ $yê<ë\ô|’ ø√s¡Tº\T CÀø£´+ #˚düTø√sê<äT. nq>±
mìïø£\ ∫Vü‰ï\ $yê<ë\qT mìïø£\ dü+|òüTy˚T |ü]wüÿ]düTÔ+~.
sê»ø°j·T bÕØº\≈£î ≈£L&Ü ∫Vü‰ï\qT πø{≤sTTdüTÔ+~.
1989 es¡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î @ø£düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òüT+ ñ+&˚~ nsTT‘˚ sêJyé>±+BÛ

Á|üuÛÑT‘·«+ 1989 nø√ºãsY16q @ø£düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òü÷ìï s¡<äT›#˚dæ Á‹düuÛÑ´ mìïø£\
dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T#˚dæ+~.
$|æ dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+(H˚wüq˝Ÿ Á|òü+{Ÿ) 1990 »qe]˝À Á‹düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òü÷ìï s¡<äT›#˚dæ
@ø£düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T#˚dæ+~
|”M qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ Á|üuÛÑT‘·«+ 1993 nø√ºãsY˝À ‹]– @ø£düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òü÷ìï s¡<äT›#˚dæ,
Á‹düuÛÑ´ mìïø£\ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T#˚dæ+~.
>∑eTìø£: Á‹düuÛÑ´ ø£$TwüHé>± e÷s¡TÃ≥qT n|üŒ{Ï d”ád” X‚wüHé düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À düyê˝Ÿ #˚dü÷Ô
e´øÏÔ>∑‘· ôVA<ë˝À |æ{ÏwüHé y˚XÊs¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ mìïø£\ dü+|òüT+q+<äT ˇø£ Á|ü<Ûëq n~Ûø±], Ç<ä›s¡T n<äq|ü⁄ mìïø£\ n~Ûø±s¡T\T ñHêïs¡T.
ìsêàD+: mìïø£\ dü+|òüT+ q+<äT ˇø£ Á|ü<Ûëq n~Ûø±] Ç<ä›s¡T n<äq|ü⁄ n~Ûø±s¡T\T‘√ bÕ≥T
12 eT+~ es¡≈£î ø±s¡´<äs¡TÙ\T ñ+{≤s¡T.
ìj·÷eTø£+: á eTT>∑TZs¡T n~Ûø±s¡T\qT sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.
|ü<äMø±\+ : Ms¡+<ä] |ü<äMø±\+ 6 dü+. ˝Ò<ë 65 dü+e‘·‡sê\T ej·TdüT‡. @~ eTT+<äT nsTT‘˚ n~.

‘=\–+|ü⁄: mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±]ì düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ôì ‘=\–+#˚ $<Ûä+>±
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ‘=\–düTÔ+~.
>∑eTìø£: Ç‘·s¡ ø£$Twüqs¡¢qT Á|ü<Ûëq mìïø£\ ø£$TwüHé dæbòÕs¡düTô|’ e÷Á‘·y˚T sêÁwüº|ü‹
‘=\–kÕÔs¡T.
>∑eTìø£: 2009˝À mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±] >√bÕ\kÕ«$T nj·T´+>±sY mìïø£\ n~Ûø±]
nsTTq qMHé #êyê¢qT ‘=\–+#·eTì sêÁwüº|ü‹øÏ dæbòÕs¡düT #˚j·T>± sêÁwüº|ü‹ Ä dæbòÕs¡düTqT
˝…ø£ÿ #˚j·T˝Ò<äT. n~ sêC≤´+>∑ $s¡T<äΔ+
sêJHêe÷: Ms¡T eTT>∑TZs¡T ‘·eT sêJHêe÷\qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*.
ìs¡íj·÷~Ûø±s¡+: á eTT>∑TZs¡T ø£$TwüqsY\T @ø£Áê+>± >±ì ˝Ò<ë yÓTC≤]{° ÁbÕ‹|ü~ø£>± >±ì
ìs¡íj·÷\qT rdüTø√e#·TÃ.
y˚‘·q+: Ms¡T eTT>∑TZs¡T düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô y˚‘·q+ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. nq>± 90,000 s¡÷ˆˆ.
uÛ≤s¡‘· dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+∫ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï ñ+&É<äT.
$<ÛäT\T: sêÁwüº|ü‹, ñ|üsêÁwüº|ü‹, bÕs¡¢yÓT+{Ÿ, sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK\≈£î mìïø£\qT
ìs¡«Væ≤düTÔ+~. (kÕúìø£ dü+düú\ mìïø£\T ‘·|üŒ)
ìy˚~ø£: mìïø£\ dü+|òüT+ ‘·q ìy˚~ø£qT sêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
eTTU≤´+XÊ\T:
yÓTT<ä{Ï mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±]`düT≈£îe÷sY ùdHé
m≈£îÿe s√E\T mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±]>± |üì#˚dæq~. ¬ø.$.¬ø düT+<äs¡+(8dü+ˆˆ9 HÓ\\T)
‘·≈£îÿe s√E\T N|òt m\ø£åHé ø£$TwüqsY>± |üì#˚dæ+~`¬ø. Hêπ>+Á<ädæ+>¥ (4 HÓ\\T)
Á|ü<Ûëq mìïø£\ n~Ûø±]>± |üì#˚dæq eTVæ≤fi¯`M.mdt. s¡e÷<˚$(‘ê‘êÿ*ø£)
mìïø£\ dü+düÿs¡D\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq eT]j·TT $yê<ëdüŒ<ä mìïø£\ Á|ü<Ûëq n~Ûø±]`{°mHé X‚wüHé
>∑eTìø£: z≥s¡T >∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡T¶\qT Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. z≥s¡T >∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡T¶ ñ|üjÓ÷–+∫ z≥T
y˚dæq ‘=* sêÁwüº+`Vü≤sê´Hê
Á|üdüTÔ‘· mìïø£\ n~Ûø±]`düj·T´<é qJ+ nVü≤à<é C…’B
Ç‘·s¡ n~Ûø±s¡T\T 1.n#·˝Ÿ ≈£îe÷sY CÀ´‹

2. z+ Á|üø±wt sêe‘Y
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ø£˝…ø£ºsY ]≥]ï+>¥ n~Ûø±]>± |üì#˚kÕÔ&ÉT
mìïø£\ô|’ Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q ô|+#˚+<äT≈£î mìïø£\ ø£$TwüHé nø√ºãsY 2014˝À

ªª ¬>{Ÿ ôd{Ÿ z{Ÿμμ ù|s¡T‘√ M&çjÓ÷ π>yéTqT Ä$wüÿ]+∫+~.
1982˝À ~H˚wt>√kÕ«$T ø£$T{° dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î áMm+\qT yê&É≥+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
>∑eTìø£: yÓTT<ä≥>± áMm+\ yê&Éø£+ ª>√yêμ˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.

1996˝À mìïø£\ Á|ü#ês¡+qT 24 s√E\ qT+∫ 14 s√E\ es¡≈£î ‘·–Z+#ês¡T.

kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
Á|üC≤kÕ«eT´ eédüúqT ã˝Àô|‘·+ #˚ùd$. Á|ü»\˝À sê»ø°j·T #Ó’‘·q´+ ø£*Œ+#˚$ kÕúìø£
dü«|ü]bÕ\q dü+düú\T.
Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ Á|ü»\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#˚$ kÕúìø£ dü+düú˝Ò.
kÕúìø£ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+∫ yê{Ïì düeTs¡úe+‘·+>±
neT\T #˚j·÷\+fÒ n~Ûø±]ø£ $πø+ÁBø£s¡D nedüs¡+.
Ä n~Ûø±]ø£ $πø+Á<äø£s¡D˝À uÛ≤>∑y˚T kÕúìøÏ Á|üuÛÑT‘·«eTT\T.
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Á|ü‹ Á>±eT+ ∫qï ∫qï ]|ü_¢ø˘\T>± ñ+&˚~. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì
ªªñ‘·Ôs¡ y˚Ts¡Ts¡Tμμ Á>±eT+˝À \_Û+∫q •˝≤XÊdüq+ Á|üø±s¡+ ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·TT\T ‘ê{Ï
Ä≈£î\qT z≥T¢ >±qT s¡+Á<ä+ #˚dæq ≈£î+&É\qT u≤´˝…{Ÿ u≤≈£î‡\T >±qT ñ|üjÓ÷–+#ês¡ì
‘Ó\TdüTÔ+~.
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Á>±MTD kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\qT n_Ûeè~Δ #˚dæq sê»e+X¯+` #√fi¯ó\T.
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\qT n_Ûeè~Δ #˚dæq sê»e+X¯+ ` eTÚs¡T´\T
eT<Ûä´j·TT>∑ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+`kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\T

$<˚oj·TT\ bÕ\q˝À kÕúìø£ dü+düú\T ‘Ós¡eTs¡T>∑j·÷´sTT.
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T n<˚ |ü<ä›‹ì ne\+_Û+∫q|üŒ{Ïø° bÕ\q kÂ\uÛÑ´+ ø=s¡≈£î
‘·|üŒìdü] |ü]dæú‘·T˝˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\qT |ü⁄qs¡T<ä›]+#ês¡T.
Á_{Ïwt yÓ’ÁXÊjYT nsTTHê ˝≤sY¶ y˚TjÓ÷ Ä]Δø£ $πø+ÁBø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± 1870˝À kÕúìø£
Á|üuÛÑT‘ê«\qT ‘=*kÕ]>± uÛ≤s¡‘Y˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
˝≤sY¶ ]|üŒHé
1882 , 1884 kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\ #·{≤º\ <ë«sê ˝≤sY¶ ]|üŒHé uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À kÕúìø£
Á|üuÛÑT‘·«eTT\qT n_Ûeè~Δ #˚XÊs¡T.
>∑eTìø£ : 1882 kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\ #·≥ºeTTqT e÷>±ïø±s¡º kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\ #·≥º+>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T.
á kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« #·≥ºeTT <ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ..
1. ÁøÏ+~ kÕúsTT˝À` Á>±eT kÕúsTT˝À` Á>±eT |ü+#êsTTr\T

2. ‘ê\Tø£ kÕúsTT˝À`‘ê\Tø£ uÀs¡T¶\T
3. ô|’kÕúsTT˝À`õ˝≤¢ düeTT<ëj·TeTT˝À`õ˝≤¢ uÀs¡T¶\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\≈£î eTÚ*ø£ dü«s¡÷bÕìï n+~+∫ yê{Ïì n_Ûeè~Δ #˚dæq |òüTq‘·
˝≤sY¶ ]|üŒHé≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~. n+<äTπø ˝≤sY¶ ]|üŒHéqT kÕúìø£ dü+düú\ |”‘êeTVüQ&ÉT nì n+{≤s¡T.

sêj·T˝Ÿ ø£$TwüHé`1907
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\ |üìrs¡TqT düMTøÏå+#·&ÜìøÏ Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+ #ê¬s¢dt
Vü≤uŸ Vü≤Ödt n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ sêj·T˝Ÿ ø£$TwüHéqT 1907˝À @sêŒ≥T #˚dæq~.
dæbòÕs¡T‡\T
<˚X¯+˝À Á|ü‹ Á>±e÷ìøÏ ˇø£ Á>±eT |ü+#êsTTr ñ+&Ü*.
á ø£$TwüHé ‘·q ìy˚~ø£qT 1909˝À Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q~.
Á>±e÷\T, ‘ê\Tø£\T, õ˝≤¢˝À¢ Á|ü»\ #˚‘· mìï¬ø’q Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ ÁbÕ‹ì<Ûäý˚T n~Ûø£+>±
ñ+&Ü\ì dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~.
1909 øöì‡fi¯¢ #·≥º+

sêj·T˝Ÿ ø£$TwüHé dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î á #·≥º+ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\˝À ‘=*kÕ]>± Á|ü‘·´ø£å
mìïø£ $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïºq~.
1919 uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+

1919˝À e÷+fÒ>¥ #˚yéT‡|òüsY¶ dü+düÿs¡D\T`kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\qqT ‘=*kÕ]>± sêÁwüº
C≤_‘ê˝À #˚]Ã+~.
1919 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À õ˝≤¢ uÀs¡T¶\ dü+K´ ` 207
1919 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝Àì ‘ê\Tø± uÀs¡T¶\ dü+K´ ` 584
1934˝À ‘ê\Tø± uÀs¡T¶\T s¡<äT› ø±ã&çHêsTT.
õ˝≤¢ uÀs¡T¶\T ø=qkÕ>±sTT.
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT\T`sêC≤´+>∑eTT˝À yê{Ï kÕúq+

73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1993 <ë«sê 9e uÛ≤>±ìï #˚]Ã n+<äT˝À 243, 243
(m)`243(ˇ) es¡≈£î >∑\ yÓTT‘·ÔeTT 16 ìã+<Ûäq˝À¢ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüúqT ù|s=ÿHêïs¡T.
73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1993 <ë«sêH˚ 11e ôw&É÷´\TqT #˚]Ã <ëì˝À 29
n+XÊ˝‘√ ≈£L&çq |ü+#êsTTrsêCŸ n~Ûø±s¡ $<ÛäT\qT ù|s=ÿHêïs¡T.
74e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ 1993 <ë«sê 9(m) uÛ≤>±ìï #˚]Ã <ëì Á|üø±s¡+ 243
(|æ)`243(»&é) (õ) es¡≈£î >∑\ yÓTT‘·ÔeTT 18 ìã+<Ûäq˝À¢ |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘ê«\ >∑T]+∫
$e]+#ês¡T.
74e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ `1993 <ë«sê 12e ôw&É÷´˝ŸqT #˚]Ã 18 n+XÊ˝‘√
≈£L&çq |ü≥ºD n~Ûø±s¡ $<ÛäT\qT ù|s=ÿHêïs¡T.

düe÷C≤_Ûeè~Δ |ü<∏äø£eTT (Community Devolopment Programme)
á |ü<∏äø±ìï $ {Ï ø£èwüíe÷#êØ dü÷#·q y˚Ts¡≈£î s¡÷bı+~+#ês¡T.
Á|üD≤[ø£ dü+|òüTeTT yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ eTTkÕsTT<ë s¡÷|üø£\Œq #˚dü÷Ô u≤>±
yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘·eTT\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘·–q #·s¡´\qT rdüTø√yê\ì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î
dü÷∫+∫q~.
á dü÷#·q y˚Ts¡≈£î 1952 nø√ºãsY 2e ‘˚~q Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± 50 õ˝≤¢˝À¢ 55 ÁbÕ+‘ê˝À¢
düe÷C≤_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
$<ë´, Äs√>∑´+, eékÕj·T+, s¡yêD, ˙{Ï bÕs¡T<ä\, >∑èVü≤ ìsêàD+, ≈£î]ƒs¡ |ü]ÁX¯eT\T,
kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+ yÓTT<ä\>∑T s¡+>±˝À¢ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
dæ. &ç. |æ <ë«sê <˚XÊìï u≤¢≈£î\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. ˇø√ÿ u≤¢≈£î˝À 100 Á>±e÷\T #˚s¡Ãã&çq$.
á u≤¢≈£î kÕúsTT˝À Á|ü<Ûëq ø±s¡´ìsê«Vü≤D n~Ûø±]ù≤¢ø˘ &Óe\|tyÓT+{Ÿ Ä|ò”düs¡T (BDO)
á dæ &ç |æ |ü<∏äø±ìøÏ nyÓT]ø£Hé bò˛sY¶ bòÂ+&˚wüHé dü+düú düVü≤ø£]+∫q~.
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À 55 u≤¢≈£î˝À¢ ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·sê«‘· 5011 u≤¢≈£î˝À¢ $düÔ]+#ês¡T.
C≤rj·T $düÔs¡D ùde |ü<∏äø£eTT (National Extension Services Scheem)

1953 nø√ºãsY 2 dæ&ç|æøÏ nqTã+<Ûä+>± Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
á NESS ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê eékÕj·T+, $<ë´, Á>±MTD |ü]ÁX¯eT\T yÓTT<ä\>∑T
ewüj·TeTT\˝À <˚X¯eTT˝Àì u≤¢≈£î˝À $düÔs¡D ùdyê kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&çHêsTT.
ã\e+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° 1957

>∑eTìø£ : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì á ø£$T{°ì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Á|üC≤kÕ«eT´ $πø+ÁBø£s¡D ø£$T{°>±
n_Ûe]íkÕÔs¡T.
CDP & NESS |ü<∏äø±\T Ä•+∫q \øå±´\qT kÕ~ÛdüTÔHêïj·÷? ˝Ò<ë ? á \ø£å´ kÕ<Ûäq≈£î
@yÓ’Hê e÷s¡TŒ\T nedüs¡e÷? nH˚ n+X¯eTT\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ NDC 1957 »qe]
16q á ø£$T{°ì ìj·T$T+∫q~.
á ø£$T{° ‘·q dæbòÕs¡düT\qT 1957 qe+ãsY 24q NDCøÏ düeT]Œ+∫q~.
NDC ã\e+‘·sêjYT dæbòÕs¡düT\qT 1958 pHé˝À ÄyÓ÷~+∫+q~.
Á|ü<Ûëq dæbòÕs¡düT
<˚X¯+˝Àì eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸqT eédüúqT Á|üy˚X¯ô|≥ºeTì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.
kÕúìø£ dü+düú\ |ü<äMø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T ñ+&Ü*.
|ü+#êsTTrsêCŸ dü«s¡÷|ü+
ÁøÏ+~ kÕúsTT˝À nq>± Á>±eT kÕúsTT˝À ` Á>±eT |ü+#êsTTr

eT<Ûä´ kÕúsTT˝À nq>± u≤¢≈£î düeTT<ëj·TeTT˝À` |ü+#êsTTr dü$T‹
ô|’kÕúsTT˝À nq>± õ˝≤¢ düeTT<ëj·TeTT˝À ` õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì
á ø£$T{° dü÷∫+∫q~.
>∑eTìø£ : 3 n+#Ó\ eédüú <˚X¯+˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq yÓTT<ä{Ï sêÁwüº+ ` sê»kÕúHé (Hê>∑÷s¡T õ˝≤¢).
1959 nø√ºãsY 2q >±+BÛ »j·T+‹ dü+<äs¡“+>± HÓÁVüQ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüúqT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ¬s+&√ sêÁwüº+ ` Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

(ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì X¯+cÕu≤<é |ü≥ºD+˝À 1959 qe+ãsY 1q n|üŒ{Ï eTTKéT+Á‹ ˙\+
dü+Je¬s&ç¶ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.)
m|æ˝À ¬s+&Ée õ˝≤¢ lø±≈£î\+.
nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê`1977
Bìì ¬s+&Ée Á|üC≤kÕ«eT´ $πø+ÁBø£s¡D ø£$T{°>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
πø+Á<ä+˝À ø±+Á¬>dt bÕØº n~Ûø±sêìï ø√˝ÀŒe&É+‘√ q÷‘·q+>± n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq
»Hê‘ê Á|üuÛÑT‘·«+ (yÓTTsêØ® <˚XÊjYT) Á|üC≤kÕ«eT´ $πø+ÁBø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± á ø£$T{°ì
1977 &çôd+ãsY˝À @sêŒ≥T #˚dæ+~.
nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê ‘·eT ìy˚~ø£qT 1978 Ä>∑düTº q+<äT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q~.
yÓTT‘·Ô+ dæbòÕs¡düT\ dü+K´ 132.
Á|ü<Ûëq dæbòÕs¡düT\T
kÕúìø£ dü+düú\ |ü<äMø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\≈£î ã<äT\T>± 4 dü+e‘·‡sê\T ô|{≤º*.
eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú kÕúq+˝À ¬s+&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüúqT

Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì ø√]+~.
ÁøÏ+~ kÕúsTT˝À nq>± eT+&É\ kÕúsTT˝À eT+&É\ |ü]wü‘Y.
ô|’ kÕúsTT˝À nq>± õ˝≤¢ düeTT<ëj·TeTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì á ø£$T{°
dü÷∫+∫q~.
>∑eTìø£ : ô|’ ¬s+&ÉT n+#·\˝À Á|ü<Ûëq n+#˚èT+&É\ |ü]wü‘Y.
eT+&É\ |ü]wü‘YqT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ‘=* sêÁwüº+ ` ø£sêï≥ø£.
1985 nø√ºãsY 2q sêeTø£èwüí ôV≤π>¶ á eédüúqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
eT+&É\ eédüúqT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ¬s+&Ée sêÁwüº+ ` Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
1986 »qe] 13q dü+Áø±+‹ dü+<äs¡“+>± mHé{Ï sêe÷sêe⁄ Bìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
nsTT‘˚ m|æ˝À ¬syÓq÷´ eT+&É˝≤\qT e÷Á‘·eTT 1985˝ÀH˚ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.

>∑eTìø£ :
kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü+düú\T $|òü\yÓTÆq <˚e⁄&˚MT ø±<äì #Ó|æŒq ø£$T{° `
nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê ø£$T{°.
<ä+‘Yyê˝≤ ø£$T{° 1977`1978

u≤¢ø˘ kÕúsTT Á|üD≤[ø°ø£s¡Dô|’ ˇø£ ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·&ÜìøÏ á ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
dæbòÕs¡düT :
Á>±eT|ü+#êsTTr düs¡Œ+#·T\qT Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹q mqTïø√yê*.
õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ $πø+ÁBø£s¡D õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*.
õ˝≤¢ kÕúsTT Á|üD≤[ø£ $πø+ÁBø£s¡D »s¡>±*.
dæôV≤#Y Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ ø£$T{°`1984

1984˝À õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£\ô|’ ˇø£ ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·&ÜìøÏ dæôV≤#Y Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ ø£$T{° y˚XÊs¡T.
dæbòÕs¡düT\T :
Á|ü‘˚´ø£ õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ dü+|òü÷ìï õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY ˝Ò<ë ˇø£ eT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T #˚j·÷*.
õ˝≤¢ kÕúsTT˝Àì nìï n_Ûeè~Δ eT]j·TT Á|üD≤[ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY
düeTq«j·Tø£s¡Ô>± |üì #˚j·÷*.
õ$¬ø sêe⁄ ø£$T{° `1985

Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ õ$¬ø sêe⁄ n<Ûä´ø£å‘·q Á>±MTD n_Ûeè~Δ¬ø’ bÕ\q|üs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢ ø√dü+
ˇø£ ø£$T{°ì 1985˝À ìj·T$T+∫q~.
dæbòÕs¡düT\T :
Á|üD≤[ø£ $<Ûëq s¡÷|üø£\Œq neT\T≈£î õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq j·T÷ì{Ÿ>± ñ+&Ü*.
_&çˇ nH˚ |ü<ä$ì s¡<äT› #˚j·÷*.
õ˝≤¢ n_Ûeè~Δ n~Ûø±] nH˚ |ü<ä$ì @sêŒ≥T #˚j·÷*.
á |ü<äy˚ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡´ìs¡«Vü≤D n~Ûø±]>± eéVü≤]düTÔ+~.
>∑&ÉTe⁄ ø±\+ Á|üø±s¡+ |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
LM dæ+|òæT« ø£$T{° `1986

Á|üC≤kÕ«eT´+ n_Ûeè~Δ ø√dü+ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT |ü⁄q:eéd”úø£]+#·T≥ ø√dü+ sêJyé
>±+BÛ Á|üuÛÑT‘·«+ LM dæ+|òæT« n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ ø£$T{° @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.

dæbòÕs¡düT\T :
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú≈£î sêC≤´+>∑|üs¡yÓTÆq ôVA<ëqT ø£*Œ+#ê*.
Á>±eTdüuÛÑ≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú mìïø£ $yê<ë\T, dü+düú\ s¡<äT›, |üìrs¡T yÓTT<ä˝…’q$

$#ê]+#˚+<äT≈£î ˇø£ E´&çwü˝Ÿ Á{ÏãT´q˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
mìïø£\ ø£$TwüHéqT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
sêÁwüºkÕúsTT ô|ò’HêHé‡ ø£$TwüHé @sêŒ≥T #˚j·÷*.
>∑eTìø£ : nø√ºãsY2,2009`nø√ºãsY2,2010 es¡≈£î Á>±eTdüuÛÑ dü+e‘·‡s¡+ nì n+{≤s¡T.

2010 @Á|æ˝Ÿ 24q C≤rj·T |ü+#êj·T‹sêCŸ ~H√‘·‡e+ n+{≤s¡T.
73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ `1993

|üPs¡« s¡+>∑+ :
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú≈£î dü«j·T+ b˛wüø£‘·«+ ø£*Œ+∫ <˚X¯+ n+‘·{Ïø° e]Ô+#˚
|ü+#êj·T‹sêCŸ eédüúqT n+~+#ê\ì düsêÿ]j·÷ ø£$TwüHé dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î sêJyé
Á|üuÛÑT‘·«+ |æ ¬ø ‘·T+>∑Hé n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ bÕs¡¢yÓT+≥Ø ñ|üdü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~.
dæ+–« ø£$T{°, ‘·T+>∑Hé ø£$T{°\ dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î sêJyé Á|üuÛÑT‘·«+ 64e dües¡D _\T¢qT
s¡÷bı+~+~.
sêJyé Á|üuÛÑT‘·«+ |ü+#êj·T‹sêCŸ eédüú≈£î sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#˚+<äT≈£î 64e
sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢qT 1989 y˚T 15q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
>∑eTìø£ : Bìï ˝Àø£düuÛÑ ÄyÓ÷~+#·>± sê»´düuÛÑ˝À 4 z≥¢ ‘˚&Ü‘√ _\T¢ M–b˛sTT+~.
1989˝À sêJyé Á|üuÛÑT‘·«+ z≥$T bÕ\T ø±e&É+‘√ á dües¡DqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
ÄyÓ÷~+#·˝Ò<äT.
Ä‘·sê«‘· n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq $|æ dæ+>¥ ($X¯«Hê<∏é Á|ü‘ê|t dæ+>¥) H˚wüq˝Ÿ Á|òü+{Ÿ
Á|üuÛÑT‘·«+ 1990˝À 70e dües¡D <ë«sê |ü+#·j·T‹sêCŸ eédüúqT s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î
Á|üj·T‹ï+∫Hê n~ dü|òü\+ ø±˝Ò<äT. ø±s¡D+ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü&çb˛sTT+~.
|æ$ qs¡dæ+Vü≤sêe⁄ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü+#êj·T‹sêCŸ eédüúqT sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#ê\ì
73e sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢qT 1991 ôdô|º+ãsY 16q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
á dües¡D _\T¢qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ 1992 &çm+ãsY 22q ÄyÓ÷~+∫q~.
sêÁwüºeTT\T, sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷~+∫q ‘·sê«‘· 1993 @Á|æ˝Ÿ 24q á dües¡D _\T¢ #·≥º+>±
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.

>∑eTìø£ : 73e dües¡D ‘·sê«‘· 3 kÕúsTT˝À¢ì dü+düú\≈£î Á>±eT dü«sêCŸ ù|s¡T‘√ Á|ü‘·´ø£å
mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫q sêÁwüº+ ` eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ.
kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\qT yÓqøÏÿ |æ*#˚ (Øø±˝Ÿ) |ü<ä›‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ïºq sêÁwüº+`
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ.
>∑eTìø£ : Øø±˝Ÿ <ë«sê ‘=\–+#·ã&É¶ yÓTT<ä{Ï e´øÏÔ ` #êÁu≤ q>∑s¡ bÕ\ø£ n<Ûä´≈£åî&ÉT ` #ÍeHé.
kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T eT]j·TT Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\qT düeTs¡úe+‘·+>± |üì #˚j·TqT|ü⁄Œ&ÉT
yê]ì Ø`ø±˝Ÿ #˚ùd |ü<ä›‹ì Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì dü÷∫+∫+~ ` >±+BÛ
243 (m) ìã+<Ûäq : Á>±eTdüuÛÑ

Á>±eTdüuÛÑ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú≈£î eT÷˝≤<ës¡+` eT‘·èø£, ÁbÕD+, Je+.
Á>±eTdüuÛÑ n~Ûø±s¡ $<ÛäT\qT, ìsêàD+ yÓTT<ä˝…’q n+X¯eTT\ MT<ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK
#·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
Á>±eT|ü+#êj·T‹˝Àì ejÓ÷»qT\‘√ Á>±eTdüuÛÑ ì+&ç ñ+≥T+~.
Á>±eTdüuÛÑ dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î ø£˙dü+ 2 kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯eTyê«*. @Á|æ˝Ÿ 14, nø√ºãsY 03q
nq>± ˇø£ düe÷y˚X¯+, eTs√ düe÷y˚XÊìøÏ eT<Ûä´ø±\+ 6 HÓ\\≈£î $T+#·sê<äT. ˇø£y˚\
Á>±eTdüuÛÑ dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ Á>±eTdüuÛÑqT @sêŒ≥T #˚j·Tø£b˛‘˚ düs¡Œ+#Y |ü<äM
s¡<äT› ne⁄‘·T+~.
Á>±eT düs¡Œ+#Y, Á>±eTdüuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·TqT. Äj·Tq ¬>’sêΩ»s¡T nsTTq |üø£å+˝À ñ|ü
düs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·TqT.
z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*–q yê]˝À 50 eT+~ ˝Ò<ë 10 XÊ‘·+ Á|ü»\T ø√]‘˚ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê*.
Á>±eTdüuÛÑ Á|ü<Ûëq $<ÛäT\T

Á>±eT |ü+#êj·Tr nøö+{Ÿ‡, Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£\qT |ü]o*+#·&É+.
|ü<∏äø±\T, yê{Ï \_Δ<ës¡T\qT m+|æø£ #˚j·T≥+.
Á>±eTdüuÛÑ XÊdüqdüuÛÑ>± eéVü≤]düTÔ+~.
>∑eTìø£ : πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁwüºeTT\˝À Á>±eTdüuÛÑ, XÊdüqdüuÛÑ>± eéVü≤]+#·<äT. Á>±eT

|ü+#êj·TrH˚ XÊdüqdüuÛÑ>± eéVü≤]düTÔ+~.
‘Ó\+>±D˝À Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±s¡´ ìs¡«Vü≤ø£ ø£$T{°>± eéVü≤]+#·TqT.
>∑eTìø£ : Á>±eTdüuÛÑ düeTy˚XÊ\≈£î ø√s¡+ ˝Ò<äT.

eTq Á>±eTdüuÛÑqT b˛*q kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú dæ«≥®sê¢+&é <˚X¯+˝À ø£\<äT. <ëìï
˝≤+&é‡¬>yÓT+&é n+{≤s¡T.
|ü+#êj·T‹sêCŸ dü+düú\ô|’ sê»kÕúHé Á|üuÛÑT‘·«+ ªªkÕ~∏˝Ÿ n©μμ ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ+~.
sê»kÕúHé Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eTdüuÛÑ |üìrs¡TqT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T≥≈£î ªª–]<ÛäsY ˝≤˝Ÿ yê´dtμμ ø£$T{°ì

ìj·T$T+∫+~.
kÕúìø£ dü+düú\ |üì $<Ûëq+˝À »yêãT<ë]‘·Hêìï HÓ˝ø=\Œ&É+ ø√dü+ ì|òü÷ ø£$T{°\qT
@sêŒ≥T #˚dæq sêÁwüº+ ` Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ.
kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î •ø£åD Çe«&É+ ø√dü+ ªªÁ>±yéTXÊ{Ÿμμ nH˚ #êHÓ˝Ÿ <ë«sê •ø£åD
ÇdüTÔqï sêÁwüº+ ` ø£sêï≥ø£.
2010 dü+e‘·‡s¡+ qT+∫ Á>±eT dü∫yê\j·÷\qT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
Á>±eTdüuÛÑ <ë«sêH˚ Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\≈£î \_Δ<ës¡T\ m+|æø£ #˚düTÔqï sêÁwüº+ ` πøs¡fi¯
kÕúìø£ dü+düú˝À¢ ‘·|üŒìdü]>± z≥T y˚j·÷\ì #·≥º+ #˚dæq sêÁwüº+ ` >∑T»sê‘Y.
>∑eTìø£ :
Á>±eT|ü+#êj·Tr\qT Á|ü<Ûëq+>± 4 s¡ø±\T>± eØZø£]kÕÔs¡T.
m). Áπ>&é`1 Á>±eT |ü+#êj·Tr\T: 4\ø£å\ ø£+fÒ m≈£îÿe Ä<ëj·T+ ø£*–q Á>±eT|ü+#êj·Tr\T.
_). Áπ>&é`2 Á>±eT|ü+#êj·Tr\T: 3`4 \ø£å\ eT<Ûä´ n<ëj·T+ ø£*–q Á>±eT|ü+#êj·Tr\T.
dæ). Áπ>&é`3 Á>±eT|ü+#êj·Tr\T: 2`3 \ø£å\ Ä<ëj·T+ ø£*–q Á>±eT|ü+#êj·Tr\T.
&ç). Áπ>&é`4 Á>±eT|ü+#êj·Tr\T: 2 \ø£å\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ø£*–q Á>±eT|ü+#êj·Tr\T.
Á>±eT|ü+#êj·T‹ düe÷y˚X¯+ Á|ü‹ 30 s√E\≈£î ˇø£kÕ] »s¡>±*. ø√s¡eTT 1/3 e+‘·T.
es¡Tdü>± 90 s√E\ bÕ≥T düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛‘˚ ø£˝…ø£ºsY #·s¡´ rdüT≈£î+{≤s¡T.
243 (_) ìã+<Ûäq : |ü+#êj·TrsêCŸ dü«s¡÷|ü+ eékÕú|üq

á dües¡D #·≥º+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± 3 n+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ dü«s¡÷|ü+qT n+~düTÔ+~.
nq>± ÁøÏ+~kÕúsTT˝À Á>±eT düeTT<ëj·T+˝À ` Á>±eT|ü+#êj·Tr.
eT<Ûä´ kÕúsTT˝À ‘ê\Tø± düeTT<ëj·T+˝À `|ü+#êj·Tr dü$T‹.

ô|’kÕúsTT˝À ` õ˝≤¢ düeTT<ëj·T+˝À ` õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
>∑eTìø£ : ˇø£ sêÁwüº »HêuÛ≤ 20 \ø£å\≈£î $T+∫ ñqï≥¢sTT‘˚ |ü+#êj·T‹ dü$T‘·T\qT

@sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ Ä Á|üuÛÑT‘ê«ìπø ø£\<äT.
¬s+&É+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ $<ÛëHêìï nqTdü]düTÔqï sêÁcÕº\T`»eT÷à ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝Ÿ
Á|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, nkÕ‡+.

Hê\T>∑+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ $<ÛëHêìï nqTdü]düTÔqï sêÁwüº+ ` |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ.
πøåÁ‘· |ü+#êj·Tr nqT e÷<Ûä´$Tø£ eédüú ø£*–q sêÁwüº+ ` ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ.
»q|ü]wü‘Y nqT eT<ä´$Tø£ eédüú ø£*–q sêÁwüº+ ` eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ.
Ä+#·*ø£ |ü]wü‘Y nqT e÷<Ûä´$Tø£ eédüú øÏ–q sêÁwüº+ ` |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ.
243 (dæ) ìã+<Ûäq : |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ ìsêàD+

Á>±eT |ü+#êj·Tr, |ü+#êj·T‹ dü$T‹, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y˝Àì düuÛÑT´\+<äs¡÷ bÂs¡T\ #˚‘·
Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£ ø±ã&ÉT‘ês¡T.
2e kÕúsTT, 3e kÕúsTT\˝À n<Ûä´≈£åî\ mìïø£ K∫Ã‘·+>± |üs√ø£å |ü<ä›‹˝ÀH˚ mìïø£ ø±yê*.
Ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ìs¡ísTT+∫q y˚Ts¡≈£î Ä Á>±eT düs¡Œ+#Y mìïø£ Á|ü‘·´ø£å+>± ˝Ò<ë
|üs√ø£å+>± >±˙ ñ+&Ée#·TÃ.
>∑eTìø£ :
‘Ó\+>±D˝À Á>±eT düs¡Œ+#Y mìïø£ Á|ü‘·´ø£å mìïø£, nq>± Á>±eT|ü+#êj·T‹ |ü]~Û˝Àì
ejÓ÷»qT\T ˝Ò<ë Á>±eTdüuÛÑ düs¡Œ+#·TqT Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£ #˚düTÔ+~.
243 (&ç) ìã+<Ûäq :

|ü+#êj·Tr sêCŸ n˙ï kÕúsTT\˝À SC,ST\≈£î »HêuÛ≤ ÁbÕ‹bÕ~ø£q ]»πs«wüq¢qT
πø{≤sTT+#ê*.
SC,ST\≈£î n+~+∫q kÕúHê\˝À Ä eTVæ≤fi¯\≈£î 1/3e+‘·T d”≥¢qT ]»s¡T« #˚j·÷*.
>∑eTìø£ : 243(D) Á|üø±s¡+ md”‡ ]»πs«wüqT¢ ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ≈£î e]Ô+#·e⁄. ø±s¡D+ nø£ÿ&É

md”‡\T ˝Òø£b˛e&É+.
eTVæ≤fi¯\\≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú nìï kÕúsTT\˝À 1/3e e+‘·T ‘·>∑Z≈£î+&Ü ]»πs«wüq¢qT
ø£*Œ+#ê*. (mdtdæ, mdt{Ï eTVæ≤fi¯\qT ø£\T|ü⁄≈£îì n+<ä]˝À).
110e sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢ 2009 Á|üø±s¡+` eTVæ≤fi¯\≈£î |ü+#êj·T‘YsêCŸ dü+düú˝À¢ 50
XÊ‘·+ ]»πs«wüqT¢ πø{≤sTT+#ê\ì nq>± 243 (&ç) ìã+<Ûäq≈£î dües¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
>∑eTìø£ : kÕúìø£ dü+düú˝À¢ 50 XÊ‘·+ kÕúHê\≈£î πø{≤sTT+∫q yÓTT<ä{Ï sêÁwüº+ ` ;Vü‰sY
Á|üdüTÔ‘·+ ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü eTVæ≤fi¯\≈£î 50 XÊ‘·+ ]»πs«wüqT¢ ø£*ŒdüTÔHêïs¡T.
_dæ ]»πs«wüqT¢ Çe«≥+ >∑T]+∫ Ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
n+‘˚ ‘·bÕŒ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ _dæ\≈£î ]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#·<äT.
>∑eTìø£ :
m|æ˝À 1994˝À |ü+#êj·TrsêCŸ˝Àì nìï kÕúsTT\˝À 1/3 d”≥T¢ ]»s¡T« #˚XÊs¡T.

243 (Ç) ìã+<Ûäq : |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ |ü<äMø±\+
á #·≥ºeTT\qT nqTdü]+∫ nìï kÕúsTT\˝Àq÷ düuÛÑT´\T eT]j·TT n<Ûä´≈£åî\ ø±\eTT ` 5
dü+e‘·‡sê\T.
5 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ˇø£ eédüú s¡<äT› nsTT‘˚ 6 HÓ\˝ ˝À|ü⁄ mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
ˇø£ y˚fi¯ 6 HÓ\˝Ò |ü<äMø±\+ ñ+fÒ Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
243 (m|òt) ìã+<Ûäq : düuÛÑ´‘·«eTTq≈£î ns¡Ω‘·\T`nqs¡Ω‘·\T

|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝Àì nìï kÕúsTT\˝Àq÷ n<Ûä´ø£å\T, düuÛÑT´\T yê]øÏ ns¡Ω‘·\T eT]j·TT
nqs¡Ω‘·\qT ìs¡ísTT+#˚ n~Ûø±s¡+ XÊdüq ìsêàD XÊK≈£î ñ+≥T+~.
>∑eTìø£ : Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ ìs¡íj·T+ y˚Ts¡≈£î Ms¡+<äs¡÷ ˇø£ ej·TdüT‡ ‘·|üŒ
$T–*q nìï n+X¯eTT\˝À m+m˝Ÿm>± mìïø£ ø±e&Üìï ø±yê*‡q wüs¡‘·T\T eT]j·TT
ns¡Ω‘·\T ø£*– ñ+{≤sTT.
M{ÏøÏ n<äq+>± 1994 ‘·sê«‘· $yêVü≤+ nsTTq yê]øÏ Ç<ä›]øÏ $T+∫ |æ\¢\T
ñ+&É≈£L&É<äT.
1995 ‘·sê«‘· Ç<ä›] ø£+fÒ m≈£îÿe |æ\¢\T ñ+&Ésê<äT.
243 (õ) ìã+<Ûäq 11e ôw&É÷´˝Ÿ¶

(|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú Vü≤≈£îÿ\T`n~Ûø±sê\T eT]j·TT u≤<Ûä´‘·\T)
á 11 ôw&É÷´˝Ÿ¶ q+<äT á ÁøÏ+~ 29 n~Ûø±s¡ $<ÛäT\T eT]j·TT Vü≤≈£îÿ\qT ù|s=ÿHêïs¡T.
1. eékÕj·T+ eT]j·TT $düÔs¡D

2. uÛÑ÷$T eT]j·TT n_Ûeè~Δ, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T eT]j·TT eTè‹ø£ dü+s¡ø£åD.
3. ∫qï ‘·s¡Vü‰ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ eT]j·TT ˙{Ï eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D.
4. #˚|ü\ ô|+|üø£+
5. kÕe÷õø£ n&Ée⁄\ ô|+|üø£+
6. >öD n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T
7. ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T
8. U≤B Á>±MTD ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T
9. Á>±MTD >∑èVü≤ edü‹.
10. Á‘ê>∑T˙s¡T
11.Ç+<Ûäq+ |üX¯óÁ>±dü+
12.s√&ÉT¢, e+‘Óq\T, »\e÷s¡ZeTT\T, |ü&Ée⁄\T e+{Ï s¡yêD kÂø£sê´\T.
13. |üX¯ó b˛wüD, bÕ&ç |üX¯óe⁄\T, ø√fi¯¢ |ü]ÁX¯eT.

14.Á>±MTD $<ä÷´Bø£s¡D eT]j·TT $<äT´‘Y |ü+|æDÏ
15.kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ X¯øÏÔ eqs¡T\T
16. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<∏äø±\T
17.ÁbÕ<∏ä$Tø£ eT]j·TT ñqï‘· $<ä´
18. kÕ+πø‹ø£ •ø£åD
19.ejÓ÷»q $<ë´ eT]j·TT eè‹Ô $<ë´
20.Á>∑+<∏ë\j·÷\T
21.kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
22.e÷¬sÿ{Ÿ eT]j·TT <Ûäs¡\T
23.Äs√>∑´+, bÕ]X¯ó<ä´+, yÓ’<ä´ XÊ\\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë\T
24.≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D
25.eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+πøåeT+
26.kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+ (XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, $ø£˝≤+>∑T\ dü+πøåeT+)
27.Á|üC≤|ü+|æD° eédüú
28.ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+
29.kÕe÷õø£ dü+|ü<ä, ÄdüTÔ\ dü+s¡ø£åD.
>∑eTìø£ :
29 n+XÊ˝À¢ 15 n+XÊ\T ‘·|üŒìdü]>± HÓs¡y˚sêÃ*. $T–*q 14 n+XÊ\˝À ◊∫Ã¤ø£ $<ÛäT\T.
243 (ôV≤#Y) ìã+<Ûäq `|ü+#êj·Tr\ Ä<ëj·÷\T` |üqTï\T`$<ÛäT\T

sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ìs¡ísTT+∫q y˚Ts¡≈£î |üqTï\ $~Û+|ü⁄ eT]j·TT edü÷\T.
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫ edü÷\T #˚j·TT ø=ìï |üqTï\˝À yê{≤.
ñ<ë :
s¡Vü≤<ë] |üqTï\T ({À˝Ÿπ>{Ÿ), |ò”E\T
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+#˚ Á>±+≥T¢
|ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫ ì<ÛäT\qT »eT #˚j·T&ÜìøÏ Ä kıeTTàqT Ks¡TÃ #˚j·TT≥≈£î

XÊdüq ìsêàD XÊK ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ì~Ûì @sêŒ≥T #˚jÓ÷#·TÃ.
|ü+#êj·Tr\ Ä]Δø£ eqs¡T\T

|üqTï\ <ë«sê e#˚Ã Ä<ëj·T+.
ñ<ë : Ç+{Ï |üqTï, eè‹Ô |üqTï, ÄdüTÔ\ ã~© |üqTï, uÛÑ÷$T •düTÔ, yêVü≤q |üqTï,

»+‘·Te⁄\ô|’ |üqTï, Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï, <äTø±D≤\ô|’ |üqTï.
ÄdüTÔ\ qT+&ç e#˚Ã Ä<ëj·T+.

ñ<ë : ‘·q eT÷\<Ûäq+ qT+&ç e#˚Ã Ä<ëj·T+
$ÁXÊ+‹ uÛÑeHê\T, U≤∞ düú\eTT\T, e÷¬sÿ≥¢ô|’ e#˚Ã Ä<ëj·T+.
Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·Tø£ Á>±+≥T\T
düe÷C≤_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTT\T n+~+#˚ Á>±+{Ÿ\T
<ë‘·\ <ë«sê e#˚Ã Ä<ëj·T+.
243 (◊) ìã+<Ûäq : sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òüT+

Ä]Δø£ dü+|òüT+ jÓTTø£ÿ ìsêàD+, düuÛÑT´\ ìj·÷eTø£+, yê] ns¡Ω‘·\T, |ü<äMø±\+ yÓTT<ä˝…’q
yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
á ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Á|ür sêÁwüºeTTq≈£î ˇø£ sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü*.
Ä]Δø£ dü+|òüT+ q+<äT ˇø£ n<Ûä´≈£åî&ÉT 4 >∑Ts¡T düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T.M]ì >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T.
Ms¡T ‘·eT sêJHêe÷\qT >∑es¡ïsY≈£î düeT]Œ+#ê*.
|ü<äMø±\+ :
>∑es¡ïsY dü÷∫+∫q y˚Ts¡≈£î nq>± 5 dü+e‘·‡sê\T.
Á|ü<Ûëq ì~Û :
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+q≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ eT<Ûä´ Ä]Δø£ eqs¡T\ |ü+|æD°.
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\≈£î Çyê«*‡q düVü‰j·Tø£ Á>±+≥¢qT düø±\+˝À n+<˚≥≥T¢ #·÷&É≥+.
ìy˚~ø£ :
sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òüT+ ‘·q ìy˚~ø£qT >∑es¡ïsY≈£î düeT]ŒdüTÔ+~.
>∑es¡ïsY Ä ìy˚~ø£qT sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
m|æ˝À yÓTT<ä{Ï Ä]Δø£ dü+|òüT+ ` 1994 pHé 24q @sêŒ≥T nsTT´+~. <ëì yÓTT<ä{Ï
n<Ûä´≈£åî&ÉT ` \ø£åàD kÕ«$T
>∑eTìø£ :
sêÁwüº Ä]Δø£ dü+|òüT+ #ÛÓ’s¡àHé>± {Ïmdt˝À eTTKéT+Á‹ yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé ìs¡+»Hé ¬s&ç¶
243 (C…) nøö+{Ï+>¥ n+&é Ä&ç{Ï+>¥

|ü+#êj·T‹ Ks¡TÃ\qT ]ø±s¡T¶ #˚j·TT≥, yê{Ï Ä&ç{Ï+>¥\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·–q XÊdüHê\qT
sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK s¡÷bı+~k˛Ô+~.

>∑eTìø£ :
m|æ& {Ïmdt˝À |ü+#êj·Tr\ nøö{Ï+>¥ n+&é Ä&ç{Ï+>¥, ˝Àø£˝Ÿ |òü+&é n+&é Ä&ç{Ï+>¥
|üs¡ý˚øÏå+#·TqT.
243 (¬ø) ìã+<Ûäq` sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+

|ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫ z≥s¡¢ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, mìïø£\ ìs¡«Vü≤D,
ìj·T+Á‘·D, |üsêý˚ø£åD yÓTT<ä˝…’q n~Ûø±sê\qT sêÁwüº mìïø£\ dü+>∑+ ø£*– ñ+≥T+~.
sêÁwüº mìïø£\ dü+|òü÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ @<Ó’Hê #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±s¡+ sêÁwüº
XÊdüq ìsêàD XÊK ø£*– ñ+≥T+~.
sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+ ø£MTwüqsYqT >∑es¡ïsY ìj·T$TkÕÔs¡T.
n‘·ì |ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô ‘=\–+|üã&˚ $<Ûä+>± Ç‘·qT ‘=\–+|üã&ÉT‘ê&ÉT.
nq>± bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ‘=\–+#·TqT. nq>± n~Ûø±]ø£+>± sêÁwüº|ü‹ ‘=\–+#·TqT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 1994 pHé 18q yÓTT<ä{Ï sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+ @sêŒ≥sTT´+~.
Bì ‘=* ø£MTwüqsY ` mdt ø±∞bÕ+&É´Hé.
>∑eTìø£ :
Á|ü<∏äeT eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· ‘Ó\+>±D mìïø£\ ø£MTwüqsY ` Hê–¬s&ç¶
‘Ó\+>±D eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|ü<∏äeT mìïø£\ dü+|òüT+ Á|ü<ÛëHê~Ûø±] ` uÛÑq«sY˝≤˝Ÿ.
Ç‘·qT πø+Á<ä mìïø£\ ø£$TwüHé≈£î dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±]
243 (m˝Ÿ) πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTTq≈£î á $uÛ≤>∑+ e]Ô+|ü⁄

sêÁwüº|ü‹ ìπs›X¯+ (ñ‘·Ôs¡T«) Á|üø±s¡+ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ nqTdü]+∫ 9e uÛ≤>∑+
πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+˝À e]ÔdüTÔ+<äì, e]Ô+#·<äì ˝Ò<ë ˇø£ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+˝À ø=ìï
ÁbÕ+‘·eTT\≈£î e]ÔdüTÔ+<äì sêÁwüº|ü‹ ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø #˚j·Te#·TÃ.
243 (m+) á $uÛ≤>∑eTT\T e]Ô+#·ì ÁbÕ+‘ê\T

ôw&É÷´˝Ÿ¶ Áf…ÆuŸ‡ øöì‡˝Ÿ neT\T˝À ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕúìø£ dü+düú\ #·≥º+ e]Ô+#·<äT.
244 (1)˝À ù|s=ÿqã&çq ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘·eTT\T.
244 (2)˝À ù|s=ÿqã&çq ôw&É÷´˝Ÿ ‘Ó>∑\ ÁbÕ+‘·eTT˝À á $uÛ≤>∑+ e]Ô+#·<äT.
Hê>±˝≤+&é, y˚T|òü÷\j·÷, $TCÀsê+, »eT÷à ø±oàsY sêÁcÕº˝À¢ á $uÛ≤>∑+ e]Ô+#·<äT.
eTD°|üPsY sêÁwüº+˝À õ˝≤¢ øöì‡˝Ÿ neT\T˝À ñqï ÁbÕ+‘·eTT˝À á #·≥º+ e]Ô+#·<äT.
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì &Ü]®*+>¥ õ˝≤¢˝À >∑Tsê“¤Væ≤˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü Ç~ e]Ô+#·<äT.

243 (mHé) |üPs¡«XÊdüHê\ ø=qkÕ–+|ü⁄.
á #·≥ºeTT neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘˚~ qT+∫ ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+ ˝À|ü⁄ nìï sêÁcÕº˝À¢ |üPs¡« XÊdüHê\
Á|üø±s¡y˚T |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú neT˝À¢ ñ+≥T+~. (1993 @Á|æ˝Ÿ 24 qT+∫ @Á|æ˝Ÿ 24
1994˝À|ü⁄)
á #·≥º+˝Àì n+X¯eTT\qT sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ˝À dü>∑+ eT+~ Vü‰»¬s’ Äô|’ z≥T y˚dæq
yê]˝À 2/3 e+‘·T yÓTC≤]{° 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ \ø£åD≤\≈£î
˝Àã&ç á #·≥º+qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~.
>∑eTìø£ : 1994 m|æ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+˝À ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D
#·≥º+q≈£î ˝Àã&ç q÷‘·q |ü+#êj·T‹sêCŸ #·≥º+qT s¡÷bı+~+#·T≥≈£î _ |æ ÄsY $sƒ¡˝Ÿ
n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ nqTuÛÑeE„\ ø£$T{°ì ìj·T$T+∫+~.
á ø£$T{° n+‘·≈£î |üPs¡«+ m|æ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+, 73e sêC≤´+>∑ #·≥º+ ¬s+&ç+{Ïì
|ü]o*+∫ 1994 m|æ |ü+#êj·TrsêCŸ _\T¢qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ ˇø£ ìy˚~ø£qT sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î düeT]Œ+∫q~.
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTT _ |æ ÄsY $sƒ¡˝Ÿ ø£$T{° ìy˚~ø£qT |ü]o*+#˚+<äT≈£î ˇø£ eT+Á‹es¡Z
ñ|üdü+|òü÷ìï &ç ¬ø qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶ n<Ûä´ø£å‘·q ìj·T$T+∫q~.
á ø£$T{° ∫qï ∫qï e÷s¡TŒ\‘√ $sƒ¡˝Ÿ ø£$T{° dæbòÕs¡düTqT ÄyÓ÷~+∫ nôd+_¢˝À
Á|üy˚X¯ô|≥º>± <ëì ÄyÓ÷<ä+‘√ >∑es¡ïsY ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä≈£î |ü+bÕs¡T.
>∑es¡ïsY Ä _\T¢qT ÄyÓ÷~+#·ø£ sêÁwüº|ü‹ |ü]o\q≈£î ]»s¡T« #˚XÊs¡T.
sêÁwüº|ü‹ Ä _\T¢qT 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+‘√ b˛*Ã #·÷dæ Ä |æeTà≥ 1994 @Á|æ˝Ÿ
20q ÄyÓ÷~+#ês¡T.
m|æ˝À |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ 1994 y˚T 30 q neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
á #·≥º+ nqTdü]+∫ m|æ |ü+#êj·T‹sêCŸ dü«s¡÷|ü+.
Á>±eT kÕúsTT˝À`Á>±eT |ü+#êj·T‹
eT+&É\ kÕúsTT˝À ` eT+&É\ |ü]wü‘Y
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ` õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T @s¡Œ&çq$.
243 (ˇ) |ü+#êj·TrsêCŸ mìïø£\ eéVü‰sê˝À¢ ø√s¡Tº\T CÀø£´+ #˚düTø√sê<äT.

|ü+#êj·T‹sêCŸ eédüú˝Àì ìjÓ÷»ø£ esêZ\ @sêŒ≥T ìjÓ÷»ø£ es¡ZeTT\ d”≥¢
πø{≤sTT+|ü⁄q≈£î dü+ã+~Û+∫ @ Hê´j·TkÕúq+˝À Á|ü•ï+#·T≥≈£î M\T ˝Ò<äT.
|ü+#êj·T‹sêCŸ mìïø£\ $yê<ë\T $#ês¡D ì$T‘·Ô+ Ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK ˇø£
Á|ü‘˚´ø£ n<∏ë]{°ì @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
>∑eTìø£ : eTqsêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ‘Ó*$>± eTTì‡|òtø√s¡Tº\qT á n~Ûø±s¡+ øÏ+<ä Á|ü‘˚´ø£ n<∏ë]{°>± Á|üø£{Ï+∫q~.
n+<äTe\q m|æøÏ dü+ã+~Û+∫ eTTì‡|òt ø√s¡Tº\T mìïø£\ $yê<ë\qT $#ê]kÕÔsTT. n+‘˚
ø±ì ªªeTTì‡|òt ø√s¡Tº Vü≤√<ëμμ˝À e÷Á‘·+ ø±<äT. ªªÁ|ü‘˚´ø£ Á≥ãT´q˝Ÿ Vü≤√<ë˝À.μμ

74e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+`1993
|üPs¡«s¡+>∑+ :
|ü≥ºD |ü]bÕ\q≈£î |ü⁄Hê~ nsTTq≥Te+{Ï eédüú eTTì‡bÕ*{Ï.
eTTì‡bÕ*{Ï nH˚~ ªª eTTì‡|æj·TyéT/ eTTì‡|ü+ nH˚ s√eTHé |ü<ä+ qT+∫ ñ<ä“¤$+∫+~.

nq>± dü+|òüT{Ï‘·+ nì ns¡ú+.
|ü≥ºD+˝À ø±ì q>∑s¡+˝À ø±ì ìedæ+#˚ bÂs¡T\T ÄyÓ÷~+∫ mqTï≈£îqï e´≈£îÔ\‘√ ≈£L&ç
|ü≥ºD |ü]bÕ\q Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ @sêŒf…Æq eédüúqT |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+düú ˝Ò<ë q>∑s¡ bÕ\ø£
dü+düú nì ù|s=ÿ++{≤s¡T.
Áø°.|üPs¡«+ 500 dü+ˆˆ Hê&˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 16 q>∑s¡ sêC≤´\Tqï≥T¢ #·]Á‘· <ë«sê
‘Ó\TdüTÔ+~.
Áø°.|üPs¡«+ 3e X¯‘êã›+˝À yÓT>∑düÔ˙dt ‘·q Ç+&çø± nH˚ Á>∑+<∏ä+˝À eTÚs¡T´\ sê»<Ûëì
bÕ≥*|ü⁄Á‘· q>∑s¡ Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T]+∫ dü«j·T+>± $e]+#ê&ÉT.
ÄHê{Ï kÕúìø£ eédüú\qT ªdüuÛÑ\Tμ ªdü$T‘·T\Tμ uÀs¡T¶\T nì |æ*#˚yês¡T.
bÕ≥*|ü⁄Á‘· q>∑s¡ dü+düú˝À 5 düuÛÑT´\T+fÒ 6 uÀs¡T¶\≈£î n|üŒ–+#ês¡T.
30 eT+~‘√ ≈£L&çq ªq>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düúμ Á|ü»\≈£î ø±yê\dæq nedüsê\ìï+{Ïì rπsÃ~.
1687 dü+ˆˆ˝À Á_{°wtyês¡T yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± eTÁ<ëdt |ü≥ºD≤ìøÏ ‘=* eTTì‡|ü˝Ÿ

ø±s=ŒπswüHéqT @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
1726˝À u§+u≤sTT, ø££\ø£‘êÔ\≈£î ≈£L&Ü ø±s√ŒπswüHé‡ @s¡Œ&Ü¶sTT.
1793 #ês¡ºsY #·≥º+ Á|üø±s¡+ q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú\≈£î #·≥ºã<äΔ‘·qT ø£*Œ+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï |ü≥ºD≤_Ûeè~Δ dü+düú nsTTq &Ûç©¢ 1964˝À @sêŒ≥T nsTT´+~.
1924˝Àì ø£+{ÀHÓà+{Ÿ uÀs¡T¶ #·≥º+ <ë«sê ôd’ìø£ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À kÕΔìø£ dü+düú\
$<ÛäT\qT HÓs¡y˚s¡TÃ≥≈£î ø£+{ÀHÓà+{Ÿ uÀs¡T¶\qT @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
M{Ï |ü<äMø±\+ 3 dü+ˆˆ
sê»ø°j·T bÕØº\T CÀø£´+ #˚j·Tsê<äT.
Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯+˝À 63 ø£+{ÀHÓà+{Ÿ uÀs¡T¶\T ñHêïsTT.
πø+Á<ä kÕúsTT˝À |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\qT ÁøÏ+~ 3 eT+Á‹‘·«XÊK\T ìj·T+Á‹düTÔHêïsTT.
The Ministry of urban development (|ü≥ºD≤_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK)
Ç~ <˚X¯+˝Àì |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘ê«\qT ìj·T+Á‹düTÔ+~.
The Ministry Of Home Affairs

Ç~ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\˝Àì |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\qT ìj·T+Á‹düTÔ+~.

The Ministry Of Deffence (s¡ø£åD eT+Á‹‘·« XÊK)
Ç~ ø£+{ÀHÓà+{Ÿ uÀs¡T¶qT ìj·T+Á‹düTÔ+~.
‘Ó\+>±D˝À Á|üdüTÔ‘·+ 6 q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú\T ø£\e⁄.
1 ôV’≤Á<ëu≤<é :
>∑eTìø£ : 1950 ôV’≤<ësêu≤<é ø±s=ŒπswüHé j·÷ø˘º Á|üø±s¡+ ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é
ø±s=ŒπswüHé\T 1950˝À Ä$s¡“¤$+#êsTT.(1951 qT+∫ |üì#˚j·T&É+ ÁbÕs¡+uÛÑ+)
ôV’≤<äsêu≤<é eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé #·≥º+`1955 Á|üø±s¡+ 1960˝À ôV’≤<äsêu≤<é,
dæøÏ+Á<ëu≤<é ø±s=ŒπswüqT¢ $©q+ nj·÷´sTT.
1971˝À s¡<äT› nsTTq$
1986 dü+ˆˆ˝À NT sêe÷sêe⁄ Á|üuÛÑT‘·«+ Bìì ‹]– @sêŒ≥T#˚dæ+~.
2 ø£Ø+q>∑sY, 3 es¡+>∑˝Ÿ, 4. ìC≤e÷u≤<é, 5. KeTà+ 6. sêeT>∑T+&É+

nø√ºãsY 2,2015 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝À 202 eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s√ŒπswüHé‡ ø£\e⁄.
yê≥ìï+{Ï˝À Áπ>≥sY eTT+ãsTT eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé ô|<ä›~.
n‘·´~Ûø£+>± eTVü‰sêÁwüº˝À 26, ‘Ó\+>±D˝À 6, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 13
ø£sêí≥ø£˝Àì ãfi≤fl] q>∑s¡ y˚Tj·TsY>± |ü]«HéuÛ≤qT nH˚ ªVæ≤ÁC≤μ mìïø£j·÷´s¡T. <˚X¯+˝À q>∑s¡
y˚Tj·TsY>± Væ≤ÁC≤ mìïø£ ø±e&É+ Ç<˚ yÓTT<ä{ÏkÕ].
74 sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+`1993

sêJyé>±+BÛ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\≈£î sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#˚ q>∑s¡ bÕ\ø£
_\T¢qT 1989 Ä>∑wüßº q+<äT ª65e sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢>± Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. |ü]o\q˝À
ñ+&É>± ˝Àø˘düuÛÑ s¡<ä›sTT+~.
‘·sê«‘· n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq $.|æ.dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü⁄qsYeéd”úø£]+∫q q>∑s¡ bÕ\ø£
_\T¢qT 1990 ôdô|º+ãsY˝À ˝Àø˘düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥º>± n~ ‹s¡düÿ]+∫+~.
|æ$ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ Á|üuÛÑT‘·«+ 74 sêC≤´+>∑ dües¡D _\T¢qT 1991 ôdô|º+ãsY 16q
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
1992 &çôd+ãsY 22q bÕs¡¢yÓT+{Ÿ á _\T¢qT ÄyÓ÷~+∫+~.
1993@Á|æ˝Ÿ 20q sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷~+#ês¡T
<˚X¯+˝Àì dü>±ìø£Hêï m≈£îÿe sêÁwüºeTT\T sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷~+∫q ‘·sê«‘· 1993 pHé1 e

‘˚~q á #·≥º+ neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
74sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+`sêC≤´+>∑+˝À <ëì kÕúq+

á dües¡D #·≥º+ sêC≤´+>∑+˝À 9(m) nH˚ q÷‘·q uÛ≤>±ìï @sêŒ≥T#˚dæ 243(P ) ` 243
( ZG )yÓTT‘·Ô+ 18 ìã+<Ûäq\˝À q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú\qT >∑T]+∫ ù|s=ÿ+{≤sTT.

243(P) : |ü+#êj·T‹, eTTì‡bÕ*{Ï, ø±s=ŒπswüHé, yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé ÁbÕ+‘·+ nH˚ |ü<ë\≈£î
dü+ã+~Û+∫ dü]jÓÆTq ns¡ú$es¡D ø±ì ˝Ò<ë ìs¡«#·q+ ø±ì n+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q
H√{Ï|òæπøwüHéqT >∑es¡ïsY C≤Ø #˚kÕÔs¡T.
243(Q) : |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\ dü«s¡÷|ü+

á #·≥º+ 3 s¡ø£eTT\ |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\≈£î M\T ø£*ŒdüTÔqï~.
Á>±MTD ÁbÕ+‘·eTT\ qT+&ç |ü≥ºD ÁbÕ+‘·eTT\T>± |üs¡es¡Ôq #Ó+<äT‘·Tqï ÁbÕ+‘·eTTqT q>∑s¡

|ü+#êsTTr>± >∑T]ÔkÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : »HêuÛ≤ 5000≈£î ‘·≈£îÿe ø±sê<äT, 20000 $T+#·≈£L&É<äT.
∫qï ∫qï |ü≥ºD ÁbÕ+‘·eTT\˝À eTTì‡|ü˝Ÿ øöì‡˝ŸqT @sêŒ≥T#˚kÕÔs¡T.
>∑eTìø£ : »HêuÛ≤ 20,000≈£î $T+∫ 3 \ø£å\ ˝À|ü⁄ ñ+&Ü*.

Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 5450ô|’>± ñHêïsTT
ô|<ä› ô|<ä› |ü≥ºD≤\˝À eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s√ŒπswüqT¢ @sêŒ≥T#˚j·÷*.
>∑eTìø£ : »HêuÛ≤ eT÷&ÉT \ø£å\T $T+∫ ñ+&Ü*.

Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 202 eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüqT¢ ñHêïsTT.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+ |ü]es¡Ôq #Ó+<äT‘·Tqï ÁbÕ+‘·+ nì, ∫qï |ü≥ºD+, ô|<ä› |ü≥íD+ yê{ÏøÏ
dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº >∑es¡ïsY dü]jÓÆTq ns¡ú$es¡D ÇkÕÔs¡T.
yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé q>∑sê\qT eTVü‰ q>∑sê\T n+{≤s¡T. u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~ ˇπø ÁbÕ+‘·+˝À
>∑\ ø=ìï eTTì‡bÕ*{°\qT |ü+#êj·Tr\qT ø£*|æ eTVü‰q>∑sê\T n+{≤s¡T. 10 \ø£å\
»HêuÛ≤ ø£+fÒ m≈£îÿe >∑\ ÁbÕ+‘ê\ |ü]bÕ\q≈£î M{Ïì @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
>∑eTìø£ : Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 35 yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé q>∑sê\T ø£\e⁄.
{ÖHéwæ|t :
@<Ó’Hê uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\T @sêŒ≥T#˚düTÔqï|ü⁄&ÉT <ëì |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìyêdü+ @sêŒ≥T
#˚düT≈£îqï Á|ü»\ jÓTTø£ÿ |ü]bÕ\q ì$T‘·Ô+ @sêŒ≥T #˚j·Tã&˚ dü+düú\T.
@<äsTTHê ˇø£ Á|ü<˚X¯+ q>∑s¡+>± >∑T]Ô+#·ã&Ü\+fÒ :

Ä ÁbÕ+‘· »HêuÛ≤ 5000 ‘·≈£îÿe ø±≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
Á|ü<˚X¯ »q kÕ+Á<ä‘· #·ˆˆøÏ.MT≈£î 400\T ø±ì n+‘·ø£Hêï m≈£îÿeø±ì ñ+&Ü*.
. 75 XÊ‘·+ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T eékÕj˚T‘·s¡ eè‘·TÔ\˝À ñ+&Ü*.
ˇø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘·+ nsTTHê ñ+&Ü*.

kÕj·TT<Ûä <äfi¯+ ìyêdü+ ñ+&˚ ˇø£ ø£+{ÀHÓà+{Ÿ ÁbÕ+‘·eTT nsTTHê nsTT ñ+&Ü*.
243 (R) eTTì‡bÕ*{°\ ìsêàD+/düuÛÑT´\T, n<Ûä´≈£åî\ mìïø£:

eTTì‡bÕ*{°\˝Àì nìï kÕúsTT\˝Àì düuÛÑT´\+<äs¡÷ bÂs¡T\ #˚‘· Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£
#˚j·Tã&Ü*.
eTTì‡bÕ*{°\˝Àì düuÛÑT´\ ≈£Ls¡TŒ, n<Ûä´≈£åî\ mìïø£\ $<Ûëq+≈£î dü+ã+~Û+∫ sêÁwüº XÊdüq
ìsêàDXÊK ‘·–q #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔ+~.
q>∑s¡ |ü+#êj·T‹, eTTì‡bÕ*{°, ø±s=ŒπswüHé\˝À n<Ûä´≈£åî\T, sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK
ìs¡ísTT+∫q y˚Ts¡≈£î Á|ü‘·´ø£å+>± >±ì, |üs√ø£å+>± >±ì mìïø£ #˚j·Tã&É‘ês¡T.
eTTì‡bÕ*{°\˝Àì |ü]bÕ\q ìs¡«Vü≤D˝À nqTuÛÑe+ ñqïyês¡T Á|üuÛÑT‘·«+ #˚‘· Hê$TH˚{Ÿ
#˚j·Tã&Ée#·TÃ(M]øÏ z≥TVü≤≈£îÿ ñ+&É<äT)
mø˘‡ n|òæwæjÓ÷ düuÛÑT´\≈£î z≥TVü≤≈£îÿ ø£*Œ+#˚ n+X¯+ô|’ sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·«+ #·≥º+ #˚j·Te#·TÃ.
>∑eTìø£ : 2009 @|” Á|üuÛÑT‘·«+ C≤Ø #˚dæq Ä]¶HÓqT‡qT nqTdü]+∫ mø˘‡ n|òæwæjÓ÷
düuÛÑT´\≈£î |ü≥ºD eT]j·TT q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú\ j·T+<äT z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&É+ »]–+~.
dü+ã+~Û‘· eTTì‡bÕ*{° ø±s√ŒπswüHé @]j·÷≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ myÓTà˝Ò´\T,
m+|”(˝Àø˘düuÛÑ), m+|”(sê»´düuÛÑ), myÓTà©‡ n~Ûø±s¡ Ø‘ê´ düuÛÑT´\T>± ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
nsTT‘˚ Ms¡T dü+ã+~Û‘· eTTì‡bÕ*{°\˝À z≥s¡T>± qyÓ÷<Ó’ ñ+&Ü*.
‘Ó\+>±D˝À Á|üdüTÔ‘·+ eTTì‡bÕ*{° n<Ûä´≈£åî&ÉT |üs√ø£å+>± mìïø£#˚j·Tã&ÉT‘·THêïs¡T.
243(mdt) yês¡T¶ ø£$T{°\ @sêŒ≥T:

3 \ø£å\T ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe »HêuÛ≤ ø£*–q eTTì‡bÕ*{°\˝À ˇø£{Ï ˝Òø£ n+‘·ø£qï
m≈£îÿe yês¡T¶\qT ø£*|æ yês¡T¶ ø£$T{°>± @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
yês¡T¶ ø£$T{°\≈£î dü+ã+~Û+∫ XÊdüq ìsêàDXÊK øÏ+~ n+X¯eTT\ô|’ #·≥ºeTT\qT
s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
yês¡T¶ ø£$T{° |ü]~Û˝Àì yês¡T¶ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ì~Û Ä yêsY¶ ø£$T{°˝À düuÛÑT´&ç>± ñ+&Ée˝…qT.
ˇπø yêsY¶≈£î yês¡T¶ ø£$T{° @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT Ä yêsY¶ Á|ü‹ì~Û Ä ø£$T{°øÏ n<Ûä´≈£åî&ç>±

ìj·T$T+#·ã&Ée˝…qT.
¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe yês¡T¶\≈£î yês¡T¶ ø£$T{° @sêŒ≥T #˚dæq|ü⁄&ÉT Ä yês¡T¶
Á|ü‹ì<ÛäT\T ‘·eT˝Àì ˇø£]ì yês¡T¶ ø£$T{° n<Ûä´≈£åîì>± mqTï≈£î+{≤s¡T.
|ü≥ºD ÁbÕ+‘·eTT\˝À ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\qT sêC≤´+>∑+ yês¡T¶\T>± ù|s=ÿ+≥T+~.
Á|üdüTÔ‘·+ ‘Ó\+>±D˝À eTTì‡bÕ*{°\˝Àì yês¡T¶\ dü+K´ ø£˙dü+ 23≈£î ‘·≈£îÿe ø±sê<äT.

>∑]wüº+>± 50øÏ $T+#·sê<äT.
ø±s=ŒπswüHé\˝À ø£˙dü+ 50øÏ ‘·≈£îÿeø±sê<äT. >∑]wüº+>± 100øÏ $T+#·sê<äT.
yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé dæ{°˝À ø£ìwüº+ 100, >∑]wüº+ 200.

q>∑s¡ |ü+#êsTTr yês¡T¶ düuÛÑT´\ dü+K´ yê{Ï˝Àì »HêuÛ≤qT nqTdü]+∫ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T
ìs¡ísTTkÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>± 15 qT+∫ 21 es¡≈£î ñ+{≤s¡T.
Áπ>&é yê]¸ø£ Ä<ëj·T+
1. ôd\ø£åHé Áπ>&é eTTì‡bÕ*{° s¡÷. 4 ø√≥T¢ ô|’ã&ç
2. ôdŒwü˝Ÿ Áπ>&é eTTì‡bÕ*{° s¡÷. 3 qT+∫ 4 ø√≥T¢
3. |òüdtº Áπ>&é eTTì‡bÕ*{° s¡÷. 2 qT+∫ 3 ø√≥T¢
4. ôdø£+&é Áπ>&é eTTì‡bÕ*{° s¡÷. 1`2 ø√≥T¢
5. <∏äsY¶Áπ>&é eTTì‡bÕ*{° s¡÷. ˇø£ ø√{Ï ˝À|ü⁄
244(T ) eTTì‡bÕ*{°\ d”≥¢ ]»πs«wüHé:

md”‡, md”º\≈£î »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q ]»πs«wüqT¢ πø{≤sTT+#ê*.
md”‡, md”º\≈£î yê]øÏ πø{≤sTT+∫q kÕúHê\˝À eTVæ≤fi¯\≈£î 1/3 e+‘·T kÕúHê\qT ]»sY« #˚j·÷*.
yÓTT‘·Ô+ kÕúHê\˝À ø£˙dü+1/3 e+‘·T kÕúHê\qT eTVæ≤fi¯≈£î πø{≤sTT+#˚ $<Ûä+>± sêÁwüº XÊdüq
ìsêàD XÊK #·≥ºeTTqT s¡÷bı+~+#ê*.
ô|’ ]»πs«wüq¢˙ï s=fÒwüHé |ü<äΔ‹˝À πø{≤sTT+#ê*.
;d”\≈£î ]»πs«wüqT¢ πø{≤sTT+#·&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫ Ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK n~Ûø±sêìï

ø£*– ñ+≥T+~.
>∑eTìø£:
‘Ó\+>±D˝À ;d”\≈£î 1/3 d”≥¢qT |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\˝À ]»sY« #˚XÊs¡T.
243(U) : eTTì‡bÕ*{°\ |ü<äM ø±\+:

>∑eTìø£:
243(E) ìã+<Ûäq˝À #Ó|üŒã&çq n+X¯eTT˝Ò Çø£ÿ&É ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT.
243(Y) : düuÛÑ´‘·«eTTq≈£î ns¡Ω‘·\T, nqs¡Ω‘·\T:

>∑eTìø£:
243(E)≈£î dü+ã+~Û+∫q n+X¯eTT˝Ò Çø£ÿ&É ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT.

<Ûäsêe‘·T: (&çbÕõ{Ÿ)
eTTì‡bÕ*{°\T eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé\T
»qs¡˝Ÿ 2500 5000
md”‡, md”º, ;d” 1250 2,500
243(W): 12e ôw&É÷´˝Ÿ¶ >∑T]+∫ ù|s=ÿ+≥T+~.

á ôw&É÷´˝Ÿ¶ q+<äT |ü≥ºD Á|üuÛÑT‘·«eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q 18 n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T >∑T]+∫
ù|s=ÿHêïs¡T.
yÓTT‘·Ô+ n+XÊ\˝À 11 n+XÊ\T $<äT´ø£Ô n+XÊ\T(‘·|üŒìdü]) ø±>± 7 n+XÊ\T ◊∫Ãø£
n+XÊ\T.
n$: 1. |ü≥ºD Á|üD≤[ø£
2. uÛÑ÷ yê&Éø£+ ìj·T+Á‘·D, uÛÑeq ìsêàD+
3. kÕe÷õø£ Ä]úø£ Á|üD≤[ø£\T
4. s√&ÉT¢ e+‘Óq\T
5. ˙{Ï düs¡|òüsê
6. Á|üC≤s√>∑´+, bÕ]X¯ó<Ûä´+
7. n–ï e÷|üø£ ùde\T
8. |ü≥ºD n&Ée⁄\T, |üsêés¡D dü+s¡ø£åD\T
9. ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+(XÊØs¡ø£ e÷qdæø£ $ø£˝≤+>∑T\T)
10. eTT]øÏ yê&É\ n_Ûeè~Δ
11.|ü≥ºD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
12. bÕs¡Tÿ\T, Ä≥ düú˝≤\T e+{Ï |ü≥ºD kÂø£sê´\ ø£\Œq
13. $<ë´ kÕ+düèÿ‹ø£ n_Ûeè~Δ
14. X¯àXÊq yê{Ïø£\T
15. ã+<Ó\ <=&ÉT¢
16. »qq eTs¡D≤\ ]õÁùdºwüHé
17. Á|üC≤ kÂø£sê´\T
18. >√e<ÛäXÊ\
243(X) : |üqTï\T` $<ÛäT\T
ø=ìï n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ |üqTï\T $~Û+∫ edü÷\T #˚j·TT n~Ûø±sêìï XÊdüq ìsêàD
XÊK eTTì‡bÕ*{°\≈£î n+~düTÔ+~.
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ $~+∫ edü÷\T #˚dæq ø=ìï |üqTï\qT eTTì‡bÕ*{°\≈£î »eT #˚j·Te#·TÃ.
sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·«+ n+~+#˚ ø=ìï düVü‰j·Tø£ Á>±+{Ÿ\T

eTTì‡bÕ*{°\≈£î dü+ã+~Û+∫ ì<ÛäT\qT ì\« #˚ùd+<äT≈£î Ä kıeTTàqT Ks¡TÃ #˚ùd+<äT≈£î ˇø£
Á|ü‘˚´ø£ ì~Ûì sêÁwüº XÊdüq ìsêàDXÊK @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
eTTì‡bÕ*{°\ Ä<ëj·T e÷sêZ\T:

eTTì‡|ü˝Ÿ dü+düú\T ‘·eT yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+˝À 2/3 e+‘·T kÕúìø£ |üqTï\ <ë«sê bı+<äT‘êsTT.
ñ<ë: ÄÁø±ºjYT, ÄdæÔ|üqTï, eè‹Ô |üqTï, $H√<ä|ü⁄ |üqTï, e÷¬sÿ{Ÿ |üqTï, ˙{Ï |üqTï,
Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï, {À˝Ÿ {≤ø˘‡
>∑eTìø£ :
<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ kÕúìø£ dü+düú\ |üqTï Ä<ëj·T+˝À 1/4 XÊ‘·+ Ä<ëj·T+ ªÄÁø±ºjYTμ <ë«sê
düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
dü]Vü≤<äT›\qT eT÷dæy˚dæ #Óø˘b˛düTº\qT @sêŒ≥T#˚dæ á |üqTïqT edü÷\T #˚kÕÔs¡T.
243 (Y) eTTì‡bÕ*{°\ dæú‹>∑‘·T\ô|’ ø£$TwüHé @sêŒ≥T

243(I) Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T#˚j·Tã&çq Ä]úø£ dü+|òüTy˚T eTTì‡bÕ*{°\ Ä]úø£ |ü]dæú‹ì
düMTøÏå+#·e˝…qT.
243 (Z) : nøö+{Ï+>¥ Ä&ç{Ï+>¥

eTTì‡bÕ*{°\T #˚j·TT Ks¡TÃ ]ø±sY¶ #˚j·TT≥
yê{Ï Ä&ç{Ï+>¥≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·–q XÊdüHê\qT sêÁwüº XÊdüq ìsêàDXÊK s¡÷bı+~düTÔ+~.
>∑eTìø£ : kÕúìø£ dü+düú\ Ä&ç{ŸqT sêÁwüº Ä&ç{Ÿ dü+#ê\≈£î&ÉT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.

kÕúìø£ dü+düú\ Ä&ç{ŸqT ø±>¥ |ü]~Û˝ÀøÏ rdüTø√yê\ì Ç{°e\ ø±>¥>± |ü<äM $s¡eTD #˚dæq
$H√<ésêjYT dü÷∫+#·&É+ »]–+~.
243 (ZA)
eTTì‡bÕ*{°\≈£î mìïø£\ ìs¡«Vü≤D sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+ u≤<Ûä´‘·
eTTì‡bÕ*{°\≈£î dü+ã+~Û+∫ mìïø£\ ìs¡«Vü≤D ìj·T+Á‘·D |üs¡ý˚ø£åD≈£î dü+ã+~Û+∫
n~Ûø±sê\qT 243(K) @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+ ø£*Z ñ+≥T+~.
243(ZB) : πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\≈£î e]Ô+|ü#˚j·TT≥:

á $uÛ≤>∑+˝Àì n+X¯eTT\T sêÁwüº|ü‹ ñ‘·Ôs¡T« y˚Ts¡≈£î πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT\≈£î e]ÔkÕÔsTT.
243(ZC): á $uÛ≤>∑+ qT+∫ ø=ìï ÁbÕ+‘·eTT\≈£î $TqVü‰sTT+|ü⁄:

244(1)Á|üø±s¡+ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘·eTT\T, 244(2) Á|üø±s¡+ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ ÁbÕ+‘·eTT\˝À
á $uÛ≤>∑+ e]Ô+#·<äT.

|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ˝Àì &Ü]®*+>¥ õ˝≤¢˝Àì ø=+&É ÁbÕ+‘·eTT\≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq >∑÷s¡âVæ≤˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ ÁbÕ+‘·eTTq≈£î á $uÛ≤>∑+ e]Ô+#·<äT.
>∑eTìø£ :
244(1),(2) `ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘·eTT\T Ä~yêdæ ÁbÕ+‘·eTT\≈£î á $uÛ≤>±ìï e]Ô+|üCÒdü÷Ô
bÕs¡¢yÓT+{Ÿ XÊdüHê\T s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
n$ sêC≤´+>∑ dües¡D>± |ü]>∑DÏ+#·&Ée⁄.
243 (ZD) : õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± dü+|òüT+:

á ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Á|ü‹ õ˝≤¢≈£î ˇø£ õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ ñ+&Ée˝…qT.
Ç~ õ˝≤¢˝ÀqT, |ü+#êsTTr, eTTì‡bÕ*{°\ |ü<∏äø£eTT\qT Áø√&ûø£]+∫ yÓTT‘·Ô+ õ˝≤¢

düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ nedüs¡yÓTÆq õ˝≤¢ eTTkÕsTT<ë n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+~.
sêÁwüº XÊdüq ìsêàDXÊK õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ dü+|òü÷\≈£î dü+ã+~Û+∫ ~>∑Te n+XÊ\ô|’ ‘·–q
XÊdüHê\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ :

yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À 4/5 e+‘·T |ü+#êj·Tr eT]j·TT eTTì‡bÕ*{°\ düuÛÑT´˝…’ ñ+&Ü*
õ˝≤¢ |ü+#êsTTr düuÛÑT´\T eT]j·TT eTTì‡bÕ*{° düuÛÑT´\T yê]ì mqTïø=+{≤s¡T.
n˝≤ mqTïø√ã&˚yê]˝À eTTì‡bÕ*{°\≈£î, õ˝≤¢ |ü+#êsTTr\≈£î m+‘·eT+~ ñ+&Ü* nH˚~
Ä õ˝≤¢˝Àì Á>±MTD≤ ÁbÕ+‘· »HêuÛ≤ |ü≥ºD ÁbÕ+‘· »HêuÛ≤ ìwüŒ‹Ôô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ #˚‘· s¡÷bı+~+#·ã&çq õ˝≤¢ eTTkÕsTT<ë n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT Ä
dü+|òüT n<Ûä´≈£åî&ÉT >∑es¡ïsY≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T. >∑es¡ïsY sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
‘Ó\+>±D˝À õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± dü+|òüT+ ìsêàD+

C…&é|” #Ó’s¡àHé õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± dü+|òü÷ìøÏ n~Ûø±s¡Ø‘ê´ n<Ûä´≈£åî&ÉT.
ø£˝…ø£ºsY ôdÁø£≥Ø yÓT+ãsY>± ñ+{≤&ÉT.
á dü+|òüT+˝À yÓTT‘·Ô+ 30 eT+~ düuÛÑT´\T+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\qT Hê$TH˚{Ÿ #˚düTÔ+~. (ˇø£ yÓT+ãsY yÓTÆHêØº ñ+&Ü*)
$T–*q 24 eT+~ì õ˝≤¢˝Àì |ü+#êj·Tr,eTTì‡bÕ*{°\≈£î mìïsTTq düuÛÑT´\#˚ mìïø£

ø±ã&É‘ês¡T.
˝Àø˘düuÛÑ, sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T Á|ü‘˚´ø£ ÄVü‰«ì‘·T\T>± ñ+{≤s¡T.
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T, @ õ˝≤¢˝À ñ+&Ü\H˚~ yê] ÇcÕºìøÏ e~˝ÒXÊs¡T.
Ä õ˝≤¢˝Àì y˚Tj·Ts¡T¢, eTTì‡|ü˝Ÿ ø£$TwüqsY\T, XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T>± ñ+{≤s¡T.

(24 G4 G #Ó’¬sàHé G ø£˝…ø£ºsY)
243(ZE) yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ (MPPC)
Á|ü‹ yÓTÁ{À bÕ*≥Hé ÁbÕ+‘·eTTq≈£î ˇø£ yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T#˚j·÷*.
>∑eTìø£ : yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé @]j·÷ düeTÁ>∑ n_Ûeè~ΔøÏ nedüs¡yÓTÆq yÓTÁ{À eTTkÕsTT<ë n_Ûeè~Δ

Á|üD≤[ø£qT ˇø£ dü+|òüT+ s¡÷bı+~düTÔ+~.
Ä sêÁwüº XÊdüq ìsêàD XÊK yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé Á|üD≤[ø£ dü+|òü÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä
#·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
yÓTÁ{À bÕ*≥Hé Á|üD≤[ø£ ø£$T{°˝Àì yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À 2/3 e+‘·T düuÛÑT´\T yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé
ÁbÕ+‘· |ü]~Û˝Àì eTTì‡bÕ*{° düuÛÑT´\, |ü+#êsTTr\ n<Ûä´≈£åî\T nsTT ñ+&Ü*.
>∑eTìø£ : q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\qT sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+#·>± 18 eT+~ì ø±s=Œπs≥s¡T¢
mqTï≈£î+{≤s¡T.
yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé ÁbÕ+‘· |ü]~Û˝Àì eTTì‡bÕ*{° düuÛÑT´\T |ü+#êsTTr n<Ûä´≈£åî\T M]ì
mqTï≈£î+{≤s¡T.
Ms¡T m+‘·eT+~ ñ+&Ü\H˚~ Ä yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé @]j·÷˝Àì |ü+#êsTTr, eTTì‡bÕ*{°\
»HêuÛ≤ ìwüŒ‹Ôô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
BìøÏ #ÛÓ’s¡àHé>± q>∑s¡ y˚Tj·TsY, yÓT+ãsY ôdÁø£≥Ø>± eTTì‡|ü˝Ÿ ø£$TwüqsY
yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé Á|üD≤[ø£ ø£$T{° s¡÷bı+~+∫q eTTkÕsTT<ë n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT <ëì

n<Ûä´≈£åî\T, >∑es¡ïsY≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T.
243( ZF) : bÕ‘· XÊdüHê\ ø=qkÕ–+|ü⁄

243 (N) ìã+<Ûäq˝À ù|s=ÿqã&çq kÕsê+X¯y˚T á ìã+<Ûäq≈£î e]ÔdüTÔ+~.
243 ( ZG) : eTTì‡bÕ*{° mìïø£\ $yê<ë\ô|’ Hê´j·TkÕúHê\T CÀø£´+ #˚düTø√sê<äT.
>∑eTìø£ :
243(O) ù|s=ÿqï kÕsê+X¯y˚T á ìã+<Ûäq≈£î e]ÔdüTÔ+~.

1994 @|” |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+
1959 qT+&ç 1986 es¡≈£î ã\«+‘YsêjYT yÓ÷Vü≤‘ê ø£$T{° dæbòÕs¡düT Á|üø±s¡+ 3 n+#Ó\
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú neT˝À¢ ñ+~.
1. Á>±eT |ü+#êsTTr
2. |ü+#êj·T‹ dü$T‹
3. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
@|” |ü+#êj·T‹sêCŸ dü+düú\qT yÓTT<ä≥>± 1959 qe+ãsY1q @sêŒ≥T#˚XÊs¡T. ø±ì
1964˝À dü+düú\≈£î yÓTT<ä≥ mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
1981˝À düs¡Œ+#Y≈£î »]–q mìïø£\T Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü¶sTT.
1986`1994 eT<Ûä´ @|”˝À 3 n+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú ÁøÏ+~ $<Ûä+>± neT˝À¢ ø£\<äT.
1 Á>±eT |ü+#êj·T‹
2. eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y
3. õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y
1994 ‘·sê«‘· Á|üdüTÔ‘· #·≥º+qT nqTdü]+∫ 3 n+#Ó\ |ü+#êj·T‹sêCŸ eédüú neT˝À¢ ñ+~.
1.Á>±eT |ü+#êsTTr
2. eT+&É\ |ü]wü‘Y
3. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
300 »HêuÛ≤ ø£*Zq ˇø£ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘·eTTq≈£î ˝Ò<ë yÓqø£ã&çq ÁbÕ+‘·eTTq≈£î ˇø£ Á>±eT
|ü+#êj·T‹ @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
kÕ<Ûës¡D+>± 500 eT+~øÏ ˇø£ Á>±eT |ü+#êsTT‹ì @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
Á>±eT |ü+#êj·T‹ yês¡T¶ düuÛÑT´\T

300 es¡≈£î 5>∑Ts¡T düuÛÑT´\qT mqTïø√e#·TÃ.
300`500 es¡≈£î 7 düuÛÑT´\T
500`1500 es¡≈£î 9 düuÛÑT´\T
1500`3000 es¡≈£î 11 düuÛÑT´\T
3000`5000 es¡≈£î 13 düuÛÑT´\T
5000`10,000 es¡≈£î 15 düuÛÑT´\T
10,000`15,000 es¡≈£î 17 eT+~ düuÛÑT´\T
15000 ô|’q ñ+fÒ 19`21 eT+~ düuÛÑT´\T( düs¡Œ+#Y düVü‰)

nq>± yês¡T¶ düuÛÑT´\ dü+K´ ø£˙dü+ 5≈£î ‘·>∑Zsê<äT. 21 $T+#·sê<äT
yês¡T¶ düuÛÑT´\qT yês¡T¶˝Àì ejÓ÷»qT\T yês¡T¶ qT+∫ Á|ü‘·´ø£å+>± mqTï≈£î+{≤s¡T.
Á>±eT |ü+#êsTT‹˝Àì z≥s¡T¢ düs¡Œ+#YqT Á|ü‘·´ø£å+>± mqTï≈£î+{≤s¡T.
ˇø£ Á>±eT |ü+#êsTT‹øÏ ˝Ò<ë ø=ìï Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î ø£*|æ ˇø£ Á>±eT ø±s¡´<ä]Ùì
˝Òø£ |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ùì Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+#·e#·TÃ.
düs¡Œ+#Y mìïø£\T bÕØº ÁbÕ‹|ü~ø£q ìs¡«Væ≤+#·ã&Ée⁄.
Á>±eT düs¡Œ+#Y ‘·q sêJHêeT |üÁ‘êìï õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±]øÏ Çyê«*
>∑eTìø£: yês¡T¶ düuÛÑT´\T ‘·eT sêJHêe÷ |üÁ‘êìï MDO≈£î Çyê«*.

düs¡Œ+#YqT n$XÊ«dü rsêàq+ <ë«sê ‘=\–+#·sê<äT
düs¡Œ+#Y |ü<ä$ @ ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’Hê U≤∞ @s¡Œ&ç‘˚ 4 HÓ\˝À¢ mìïø£ ìs¡«Væ≤+#ê*.
düs¡Œ+#YqT düôdŒ+&é #˚ùd n~Ûø±s¡+ ø£˝…ø£ºsY≈£î ñ+≥T+~.
>∑eTìø£:
ñ|ü düs¡Œ+#Yô|’ ‘·q |ü<äMø±\+˝À ˇø£kÕ] n$XÊ«dü rsêàq+ Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ.
‘Ó\+>±D˝À kÕúìø£ dü+düú\ $esê\T:

Á>±eT |ü+#êj·Tr\T 8695
Á>±eT |ü+#êj·Tr yês¡T¶ düuÛÑT´\T 87,838
eT+&É\|ü]wü‘·TÔ 443
eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ düuÛÑT´\T 6441
õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ 9
õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ düuÛÑT´\T 443
eTTì‡bÕ*{°\T 38
eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé\T 6
q>∑s¡ |ü+#êsTTr\T 25
¬syÓq÷´ &ç$»Hé\T 42
¬syÓq÷´ eT+&É˝≤\T 464
¬syÓq÷´ Á>±e÷\T 10,761

‘Ó\+>±D˝À kÕúìø£ dü+düú\ düuÛÑT´\T, n<Ûä´≈£åî\ J‘·uÛÑ‘ê´\T
(2015˝À ô|+∫q ‘·sê«‘· Á|üdüTÔ‘· J‘· uÛÑ‘ê´\T)
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y #ÛÓ’s¡àHé 1,00,000( ø±´_HÓ{Ÿ sê´+≈£î)
C…&é|”{°d” düuÛÑT´\T 10,000
eT+&É\|ü]wü‘Y düuÛÑT´\T 50,000
eT+&É\ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T 10,000
düs¡Œ+#Y 5000
ø±s=ŒπswüHé y˚Tj·TsY 50,000
&ç|üP´{° y˚Tj·TsY 25,000
ø±s=Œπs≥sY‡ 600
eTTì‡bÕ*{° #ÛÓ’s¡àHé (ôdŒwü˝Ÿ Áπ>&é) 15,000
Ç‘·s¡ #ÛÓ’s¡àHé\T 7,500
eT+&É\ |ü]wü‘Y ìsêàD+:

1. MPTC [Mandal Parishat teritorial council ]
>∑eTìø£: 3000`4000 eT+~ Á|ü»\≈£î ˇø£ m+|”{°d” mìïø£ ne⁄‘ê&ÉT.
myÓTà˝Ò´ (‘êqT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ nìï eT+&É˝≤˝À¢)
myÓTà©‡( z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Zq eT+&É\+˝À e÷Á‘·y˚T)
m+|” (˝Àø˘düuÛÑ), (‘êqT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ nìï eT+&É˝≤˝À¢)
m+|”(sê»´düuÛÑ), (z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Zq eT+&É\+˝À e÷Á‘·y˚T)
m+|”{°d”\T Ä eT+&É\+˝À ˇø£ yÓTÆHêØº düuÛÑT´&çì ø√ Ä|tº #˚düTø√e#·TÃ.
eT+&É\+˝Àì Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y\T n+<äs¡÷.
>∑eTìø£ : myÓTà˝Ò´, myÓTà©‡, m+|”\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ ñ+&É<äT.

eT+&É\ |ü]wü‘Y˝À ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´ 7, >∑]wüº düuÛÑT´\ dü+K´`23
MPTC\T mìïø£\ ]≥]ï+>¥ n~Ûø±] eTT+<äT Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚kÕÔs¡T.
MPP\T MDOeTT+<äT Á|üe÷Dd”«ø±s¡+ #˚kÕÔs¡T
eT+&É\ |ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\T Á|ü‹ 30 s√E\ø=ø£kÕ] düe÷y˚X¯+ »s¡>±*.
eT+&É\ |ü]wü‘Y düe÷y˚X¯ ø√s¡+ `1/3 e+‘·T

eT+&É\ |ü]wü‘Y #Ó’s¡àHé, yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé ô|’ n$XÊ«dü rsêàq+ Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ. ø±ì yê]
|ü<äMø±\+˝À ˇø£kÕ] e÷Á‘·y˚T.
eT+&É\ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\≈£î bÕØº Á|üø£{Ï+#˚ $|t e]ÔdüTÔ+~. yê]ì õ˝≤¢ |ü+#êj·TrsêCŸ
XÊU≤~Ûø±] nqs¡TΩ\T>± Á|üø£{ÏkÕÔ&ÉT.
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
uÛ≤s¡‘Y˝À yÓTT‘·Ô+ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T `537
Á|üdüTÔ‘·+ ‘Ó\+>±D˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T`09
>∑eTìø£: ‘Ó\+>±D˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y˝Òì õ˝≤¢`ôV’≤Á<ëu≤<é

õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ìsêàD+:
1. C…&ûŒ{°d”\T 2. myÓTà˝Ò´ 3. myÓTà©‡( z≥T Vü≤≈£îÿqT ø£*Zq õ˝≤¢˝À e÷Á‘·y˚T) 4. m+|”
(˝Àø˘düuÛÑ) 5. m+|”(sê»´düuÛÑ) (z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*–q õ˝≤¢˝À e÷Á‘·y˚T)
C…&ûŒ{°d”\T Ç<ä›s¡T yÓTÆHêØº düuÛÑT´\qT ø√ Ä|tº #˚düT≈£î+{≤s¡T.
Ä õ˝≤¢˝Àì eT+&É\ |ü]wü‘Y Áô|dæ&Ó+{Ÿ‡.
ZP düe÷y˚X¯eTT\˝À z≥T y˚j·T&ÜìøÏ Vü≤≈£îÿ ˝Ò≈£î+&Ü düe÷y˚X¯ #·s¡Ã\˝À bÕ˝§ZH˚ XÊX¯«‘·

ÄVü‰«ì‘·T\T
1. õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY
2. õ˝≤¢ düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ ô|ò&ÉπswüHé #ÛÓ’s¡àHé
3. õ˝≤¢ Á>∑+<∏ë\j·T dü+düú #ÛÓ’s¡àHé
4. õ˝≤¢ πø+Á<ä u≤´+≈£î #ÛÓ’s¡àHé
5. õ˝≤¢˝À eT+&É\ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\+<äs¡÷
&çbÕõ≥T¢ »qs¡˝Ÿ md”‡,md”º, ;d”
C…&ûŒ{°d” 5000 2500
m+|”{°d” 2500 1250
düs¡Œ+#Y 2000 1000
yês¡T¶ yÓT+ãsY 500 250
>∑eTìø£:
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\T HÓ\ø=ø£kÕ] ‘·|üŒø£ »s¡>±*.
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ‘·q ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ 7 kÕúsTT dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T#˚düTÔ+~.
á dü+|òüT+˝Àì düuÛÑT´\ dü+K´ Äj·÷ õ˝≤¢˝˝À C…&ûŒ{°d” düuÛÑT´\ dü+K´ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

1. Á|üD≤[ø£ Ä]úø£ kÕúsTT dü+|òüT+
2. $<ë´ yÓ’<ä´ kÕúsTT dü+|òüT+
3. Á>±MTD≤_Ûeè~Δ kÕúsTT dü+|òüT+
4. eékÕj·T_Ûeè~Δ kÕúsTT dü+|òüT+
5. kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT kÕúsTT dü+|òüT+
6. Ád”Ô dü+πøåeT kÕúsTT dü+|òüT+
7. |üqTï\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕúsTT dü+|òüT+
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y≈£î ø±s¡´ø£Áe÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ CEOqT ìj·T$TdüTÔ+~.
kÕúsTT dü+|òü÷\T 2 HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] ‘·|üŒø£ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê*.
ZP kÕúsTT dü+|òü÷\ ø√s¡+1/3
>∑eTìø£: ZP kÕúsTT dü+|òü÷\T πøe\+ dü\Vü‰ dü+|òü÷˝Ò

kÕúsTT dü+|òü÷\≈£î ZP #ÛÓ’s¡àHé H˚‘·è‘·«+ eVæ≤kÕÔs¡T.
kÕúìø£ dü+düú\ mìïø£ eT]j·TT ‘=\–+|ü⁄`Á|ü‘˚´ø£‘·\T

mìïø£:
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y( #Ó’s¡àHé, yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé)
Á>±eT |ü+#êj·T‹( ñ|ü düs¡Œ+#Y)
eT+&É\ |ü]wü‘Y( #ÛÓ’s¡àHé, yÓ’dt #Ó’s¡àHé)
eTTì‡bÕ*{°(#Ó’s¡àHé, yÓ’dt #Ó’s¡àHé)
q>∑s¡ ø±s=ŒπswüHé (y˚Tj·TsY, &ç|üP´{° y˚Tj·TsY)
q>∑s¡ |ü+#êj·Tr (#Ó’s¡àHé, yÓ’dt#Ó’s¡àHé)
ô|’q ù|s=ÿqï yê] mìïø£ dü+<äs¡“¤+˝À Äj·÷ dü+düú\ Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+ ø√s¡+ 1/2 G
(dü>±ìøÏ ø£+f… m≈£îÿe yÓTC≤Øº düuÛÑT´\T Vü‰»¬s’ n+<äT˝À yÓTC≤Øº kÕ~Û+#ê*)
‘=\–+#˚ $<Ûëq+
|ü<ä$˝À e∫Ãq 4 dü+e‘·‡sê\ ‘·sê«‘· n$XÊ«dü rsêàq+ Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
|ü<äMø±\+˝À ˇø£ÿkÕ] e÷Á‘·y˚T n$XÊ«dü rsêàq+ Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
n$XÊ«dü rsêàq+ H√{ÏdüTô|’ dü+‘·ø±\T #˚j·÷*‡q ø£˙dü düuÛÑT´\`dü+K´ ø√s¡+`1/2

(dü>±ìøÏø£+fÒ m≈£îÿe)
Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+ ˇø£ HÓ\˝À>± @sêŒ≥T #˚j·÷*.

Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+ jÓTTø£ÿ ø√s¡+ 2/3 e+‘·T düuÛÑT´\T
ø√s¡+2/3 e+‘·T nsTTq|üŒ{Ïø°..kÕ<Ûës¡D yÓTC≤Øº‘√H˚ ‘=\–+#·ã&É‘ês¡T
Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯ ø√s¡+2/3 e+‘·T düuÛÑT´\T Vü‰»s¡T ø±ø£b˛‘˚ düe÷y˚X¯+ yêsTT<ë |ü&ÉT‘·T+~.

ø√s¡+ düuÛÑT´\T ˝Òì ø±s¡D+>± düe÷y˚X¯+ es¡Tdü>± 3 kÕs¡T¢ yêsTT<ë |ü&ç‘˚ rsêàq+
M–b˛sTTq≥T¢>± |üs¡>∑DÏkÕÔs¡T
Á>±eTCÀ´‹
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚j·÷\ì ‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ 2015
Ä>∑dtº`17q Á>±eTCÀ´‹ nH˚ ø±s¡´Áø£e÷ìï es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ >∑+>±<˚$|ü*¢˝À eTTKéT+Á‹
πød”ÄsY #˚‘·T\T MT<äT>± ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
>∑eTìø£: Á>±eTCÀ´‹ Á|üø£≥q 2015 Ä>∑dtº`15
πød”ÄsY ‘Ó\+>±D˝Àì >∑+>±<˚$|ü*¢, n+ø±|üPsY, eTT\ÿq÷sY, Á>±e÷\˝À »]–q
n_Ûeè~Δì dü÷Œ¤]Ô>± rdüT≈£îì nìï Á>±e÷\˝À¢ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#˚+<äT≈£î Á>±eTCÀ´‹
ø±s¡´Áø£e÷ìï rdüT≈£îHêïs¡T.
Á>±e÷\ dü+|üPs¡í n_Ûeè~Δ˝À Á|ü»\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚j·T&É+ Á>±eTCÀ´‹ Á|ü<Ûëq
ÄÁX¯j·T+.
Á>±eTCÀ´‹ ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê 7 n+XÊ\ô|’ <äèwæº kÕ]+#ês¡T.
1. bÕ]X¯ó<Ûä´+`Á‘ê>∑T˙s¡T`#ÛÓ’s¡àHé`düs¡Œ+#Y
2. Á>±MTD Á|ü»\ Äs√>∑´+`bÂwæºø±Vü‰s¡+` #ÛÓ’s¡àHé` yês¡T¶ düuÛÑT´\T
3. $<ë´`#Ó’s¡àHé`Á|ükÕÔ$+#·ã&É˝Ò<äT
4. kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘· ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q`#Ó’s¡àHé`md”‡, md”º eTVæ≤fi¯
5. düVü≤» eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D`#Ó’s¡àHé`düs¡Œ+#Y
6. eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq `#Ó’s¡àHé` düs¡Œ+#Y
7. eékÕj·T+`#ÛÓ’s¡àHé`ñ|ü düs¡Œ+#Y
Á|ü‹ ø£$T{°˝À 5 düuÛÑT´\T+{≤s¡T(M]˝À ˇø£ #ÛÓ’s¡àHé ñ+{≤s¡T)
ø£$T{°øÏ Á>±eT |ü+#êj·Tr, eT+&É\kÕúsTT n~Ûø±] ø£˙«qsY>± ñ+{≤&ÉT.
Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù qT+∫ õ˝≤¢kÕúsTT n~Ûø±s¡T\ es¡≈£î Á>±eTCÀ´‹˝À

uÛ≤>∑kÕ«eTT˝Ö‘ês¡T.
>∑eTìø£: Á>±e÷ìøÏ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]ì ìj·T$TkÕÔs¡T. eT+&É\kÕúsTT˝À MPDO ø£˙«qsY>±,
&ç$»Hé |ü]~Û˝À &ç$»q˝Ÿ |ü+#êj·Tr n~Ûø±] düeTq«j·T+ #˚kÕÔs¡T.
Á>±eTCÀ´‹ Á|üD≤[ø£
Á>±eTCÀ´‹ Á|üD≤[ø£˝À Ä>∑dtº 17`23 es¡≈£î yês¡+ s√E\ bÕ≥T $$<Ûä Á|ü‘˚´ø£
ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
Á>±eTCÀ´‹ |ü<∏äø£+ ø√dü+ ˇø=ÿø£ÿ Á>±e÷ìøÏ ˇø£ ø√{Ï qT+∫ 6 ø√≥¢ es¡≈£î ì<ÛäT\T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫..yÓTT‘·Ô+ Á|üuÛÑT‘·«+ Ç+<äTø√dü+ 25 y˚\ ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T πø{≤sTT+∫+~.
Á>±eTCÀ´‹ ø±s¡´Áø£eT+˝À 2 Á>±eTdüuÛÑ\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

5 6285042488545640488 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5 6285042488545640488 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CLASS NOTES

Cell: 94942 28002

Áø£.dü+. n+X¯+ ù|õ

>∑eTìø£: n]kÕº{Ï˝Ÿ 158 sêC≤´+>±\qT n<ä´j·Tq+ #˚XÊs¡T

JeXÊÁdüÔ |æ‘êeTVüQ&ÉT ≈£L&Ü-n]kÕº{Ï˝Ÿ

n]kÕº{Ï˝Ÿ Áyêdæq Á>∑+<ÛäeTT-bÕ*{Ïø˘‡

sêC≤´+>∑eTT nq>± ªªˇø£ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\T,bÕ\≈£î\T, bÕ\q j·T+Á‘ê+>∑eTT

Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée *œ‘· sêC≤´+>∑+- ÁbòÕHé‡ (1789)

Á|ü|ü+#·+˝À n‹ô|<ä› sêC≤´+>∑eTT-uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT

Á|ü|ü+#·+˝À n‹∫qï sêC≤´+>∑eTT-nyÓT]ø±

Á|ü|ü+#·+˝À n‹X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq sêC≤´+>∑eTT- nyÓT]ø±

uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À 1773 ¬s>∑T´˝Ò{Ï+>¥ #·{≤ºìï ‘=* sêC≤´+>∑ #·≥º+>± n_Ûe]ÿkÕÔs¡T

sê»´eTT nq>±ÿ ªªˇø£ ì]ÿ‘· Á|ü<˚X¯+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ‘êeTT mqTï≈£îqï

bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 1

2 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 2

s¡÷bı+~+∫q~ Bìì yÓ÷‹˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ ìy˚~ø£-1928 ªn+{≤s¡T. Bìì Á|üdüTÔ‘·

‘·eT sêC≤´+>∑eTTqT ‘êy˚T s¡Tbı+~+#·Tø√yê* nH˚ uÛ≤eqqT ‘=*kÕ]>± e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T.

s¡÷bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔqT msêŒ≥T #˚j·TeTì ù|s=ÿìq~.

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T≈£î &çe÷+&é #˚dæq~.

|ü]wü‘Y qT @s¡Œs¡∫ sêC≤´+>∑ s¡#·q »s¡>±\ì &çe÷+&é #˚XÊs¡T.

‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT sêC≤´+>±ìï ‘êeTT s¡÷bı+~+#·Tø=H˚ kÕeTsêΔ´ìï ø£*– j·TTHêïsê

s¡÷bı+~+#·Tø=H˚ n~Ûø±sêìïø£*– j·TTHêïs¡ì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT Bìì ªªy˚yÓ˝Ÿ Á|üD≤[ø£μμ n+{≤s¡T

1) eTT+<äT>± sêwüº XÊdüq düuÛÑ\≈£î mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+∫, mìï¬ø’q

dü+kÕúHê\ qT+&ç 93 (Hê$TH˚f…&é)

N|òt ø£$TwüHé πs{Ÿ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç 4 ìj·T$T+#·ã&Ü¶s¡T.( Hê$TH˚f…&é)

@sêŒ≥T #˚j·T>± Vü‰»s¡sTTq yÓTT‘·ÔeTT düuÛÑT´\ dü+K´-211

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´eTT ˝Òì Á|üeTTK C≤‹jÓ÷<ä´eT Hêj·T≈£î\T:-

>±+BÛì ªeTVü‰‘êàμ nì ‘=*kÕ]>±μ s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sYμ dü+uÀ~Û+#ês¡T

4 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002

ø£\ø£‘êÔ˝À »]–q INC düe÷y˚X¯+ ÄyÓ÷~+∫+~

BT ø£ﬁ≤XÊ\ q+<äT ÁyêkÕs¡T

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ˝Àì Á|üeTTK eTVæ≤ﬁ¯\T:-

áy˚T uÛ≤s¡‘· <˚X¯ eT÷&Ée eTVæ≤ﬁ≤ >∑es¡ïsY (eTVü‰sêÁwüº)

3) sê»≈£îe÷] neTè‘· øösY:- (yÓ’<ä´ & Äs√>∑´ XÊK eT+Á‹)

áy˚T Á|üeTTK dü+|òüT dü+düÿs¡Ô

n‹ô|<ä› ø£$T{°Ï sêC≤´+>∑ dü\Vü‰ dü+|òüT+

54 >∑Ts¡T düuÛÑT´\˝À (54G1R55) @sêŒ≥T nsTTq~

bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 5

sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y dü\Vü‰ <ës¡T&ÉT:-

áj·TqqT ª∫‘·÷Ô sêC≤´+>∑ ìsêà‘·μ n+{≤s¡T

B.N sêe⁄ n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúq+˝À ª‘=* uÛ≤s¡rj·T Hê´j·TeT÷]Ô>± (1952-

53) |ü<ä$ì #˚|ü{≤ºs¡T,

6 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002

bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002 7

ii) »qVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ

iii) ªdüsê›sY e\¢u≤jYT |üfÒ˝Ÿμ

2 Væ≤+<äTe⁄\T XÊ´yéêT Á|ükÕ<éê eTTKØ®

5 bÕs¡o≈£î\T H.P y÷ Ó &ûê

mìïø£˝À¢ b˛{Ï #˚j·T≈£î+&Ü nkÕ<ës¡D e´≈£îÔ\T>± |ü]wü‘·TÔ˝À Hê$TH˚{Ÿ nsTTq yês¡T :-

8 bÕ*{° ùdº{Ÿ ù|ò+ eTTkÕ$sY ôd˝Ÿ : 94942 28002

‘·s¡Tyê‘· ªu≤+uÒμ sêÁwüº+ qT+&ç sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔ ≈£î Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&Ü¶&ÉT.

Vü‰\T˝À »s¡T>∑>± ªª dü∫Ã<ëq+<ä dæHêΩμμ ‘ê‘êÿ*ø£ n<Ûä´≈£åî&ç>± ªªÁbòÕ+ø˘ Ä+{Àìμμ

dü∫Ã<ëq+<ä dæHêΩ Áô|+∫ kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä›‹q (d”ìj·TsY) mqTïø√ã&Ü¶s¡T

11-12-1946 sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y XÊX¯«‘· n<Ûä´≈£åî&ç>± Dr u≤ã÷ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é

mìïø£qT J.B ø£è|ü˝≤ì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT

ªªsêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£μμ Ä<Ûës¡+>± ªuÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTTμ qT s¡÷bı+~+#ês¡T

sêC≤´+>∑eTTqT Ä<Ûës¡eTT #˚dæø=ì Á|üC≤ dü+πøåe÷ìøÏ bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\T

kÕ<äs¡D #·≥ºeTT\qT s¡÷bı+~düTÔHêïsTT.

jÓTTø£ÿ eTT+<äT e÷≥, sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ eT÷\ ‘·‘·«eTT, sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ

sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ªªuÛ≤s¡‘· Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTTμμ nH˚ |ü<ë\˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~

>∑D‘·+Á‘· sê»´eTT>± s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\+<ä]ø° kÕ+|òæTø£, Ä]Δø£,

sêC≤´+>∑+˝À n+‘·sê“¤>∑+ ø±<äì ù|s=ÿìq~

n+‘·sêƒ“¤>∑+ ø±<äì ù|s=ÿq&É+ »]–+~

ˇø£ y˚ﬁ¯ sêÁwüº|ü‹ sêJHêe÷ #˚j·T<äùdÔ sêJHêe÷qT ñ|üsêÁwüº|ü‹øÏ düeT]Œ+#ê.