See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/310018194

Morphological Analysis of Population Spatial Structure of Tehran

Metropolitan Region (TMR)

Article · October 2016

DOI: 10.22059/JHGR.2016.59086

CITATIONS READS

0 45

2 authors:

Hashem Dadashpoor Mehdi Alidadi

Tarbiat Modares University Tarbiat Modares University
29 PUBLICATIONS   39 CITATIONS    13 PUBLICATIONS   2 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

No project View project

Planning Evaluation View project

All content following this page was uploaded by Hashem Dadashpoor on 16 May 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪‌ 1931‬‬
‫‌‬
‫ص‪‌ 153-120‌.‬‬

‫‌‬
‫‌‬
‫تحلیل ریختشناسانة ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقة کالنشهری تهران‬

‫هاشم داداشپور*‪ -‬دانشیار برنامهریزی شهری و منطقهای‪ ،‬دانشکدة هنر و معماری‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‬
‫مهدی علیدادی‪ -‬کارشناس ارشد برنامهریزی منطقهای‪ ،‬دانشکدة هنر و معماری‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‬
‫‌‬
‫پذیرش مقاله‪ 4231/80/32 :‬تأیید نهایی‪4231/80/80 :‬‬

‫چکیده ‌‬
‫سهگانة ‌جمعیت‪‌ ،‬فعالیت ‌و‌‬
‫بهطورکلی ‌اجزای ‌ ‌‬
‫ساختار ‌فضایی ‌آیین ‌عملکرد ‌فضایی ‌مناطق ‌است؛ ‌ ‌‬
‫شبکههای ‌ارتباطی ‌و ‌زیرمراکز ‌فعالیتی ‌متأثر‌‬
‫‌‬ ‫ساختهشده ‌که ‌از ‌سه ‌عامل ‌مرکز ‌شهر‪‌ ،‬‬
‫‌‬ ‫نواحی ‌‬
‫اینرو‪‌ ،‬هدف ‌اصلی‌‬
‫میدهد؛ ‌از ‌ ‌‬
‫تکمرکزی ‌تا ‌چندمرکزی ‌قرار ‌ ‌‬
‫است‪‌ ،‬این ‌ساختار ‌را ‌جایی ‌بین ‌ ‌‬
‫سهگانة‌فوق‌‬
‫کالنشهری‌تهران‌براساس‌عوامل‌ ‌‬
‫این‌پژوهش‌تحلیل‌کمی‌توزیع‌جمعیت‌منطقة‌ ‌‬
‫برای‌درک‌ساختار‌فضایی‌و‌الگوی‌فضایی‌حاکم‌بر‌آن‌است‪‌.‬روش‌تحقیق‌حاضر‌از‌نظر‌هدف‪‌،‬‬
‫کاربردی ‌و ‌از‌نظر ‌ماهیت ‌ترکیبی ‌از ‌روش‌های ‌کمی ‌و ‌فضایی ‌است ‌که ‌در ‌قالب ‌روش ‌تحلیل‌‬
‫دادههای ‌مورد ‌نیاز ‌این ‌پژوهش ‌نیز ‌شامل ‌جمعیت‪‌ ،‬اشتغال‌‬
‫رگرسیونی ‌استفاده ‌شده ‌است‪‌ ‌ .‬‬
‫شبکههای ‌ارتباطی ‌است ‌که ‌براساس ‌سرشماری ‌سال ‌‪‌ 1935‬به ‌تفکیک ‌شهرها ‌و‌‬
‫‌‬ ‫مراکز ‌و ‌‬
‫میدهد ‌که ‌بین‌‬
‫تکمرکزی ‌نشان ‌ ‌‬
‫دهستانها ‌از ‌مرکز ‌آمار ‌ایران ‌دریافت ‌شده ‌است‪‌.‬نتایج ‌مدل ‌ ‌‬
‫‌‬
‫شبکههای ‌ارتباطی‌‬
‫‌‬ ‫توزیع ‌جمعیت ‌و ‌مرکز ‌شهر ‌رابطة ‌بسیار ‌ضعیفی ‌وجود ‌دارد‪‌ ،‬اما ‌‬
‫عالوهبر‌این‪‌،‬رابطة‌توزیع‌جمعیت‌با‌زیرمراکز‌فعالیتی‌در‌‬
‫‌‬ ‫میشود‪‌.‬‬
‫توضیحدهندگی‌بیشتری‌ارائه‌ ‌‬
‫‌‬
‫کالنشهری ‌تهران‪‌ 05‌ ،‬درصد ‌از ‌تغییرات ‌تراکم ‌جمعیت ‌را‌از ‌طریق ‌این ‌مراکز ‌توضیح‌‬
‫منطقة ‌ ‌‬
‫شبکههای ‌ارتباطی‌‬
‫‌‬ ‫ششده‪‌ ،‬‬
‫میدهد ‌از ‌بین ‌عوامل ‌سنج ‌‬
‫میدهد‪‌.‬تحلیل ‌یکپارچة ‌مدل ‌نیز ‌نشان ‌ ‌‬
‫‌‬
‫شکلدهندة ‌ساختار ‌فضایی ‌در ‌منطقه ‌بوده ‌است‌و ‌ظهور ‌و ‌اثرگذاری‌‬
‫اصلیترین ‌عوامل ‌ ‌‬
‫‌‬ ‫یکی ‌از ‌‬
‫کالنشهری ‌تهران ‌نوید‌‬
‫شکلگیری ‌الگوی ‌فضایی ‌چندمرکزی ‌را‌در ‌منطقة ‌ ‌‬
‫زیرمراکز ‌فعالیتی‪‌ ‌ ،‬‬
‫میدهد‪.‬‬
‫‌‬
‫‌‬
‫کالنشهری‪.‬‬
‫یختشناسی‪‌،‬ساختار‌فضایی‪‌،‬منطقة‌ ‌‬
‫‌‬ ‫واژهای‌کلیدی‪‌:‬تهران‪‌،‬جمعیت‪‌،‬ر‬

‫‪Email:H_dadashpoor@modares.ac.ir‬‬ ‫* نویسندة مسئول‪09214530190 :‬‬

‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪115‬‬

‫مقدمه ‌‬
‫مناطق کالنشهری پدیدهای نوظهور است که در مقایسه با دیگر شیوههای سکونت انسانی‪ ،‬روند شکلگیری و گسترش‬
‫سریعتری در عرصههای مختلف دارد (داداشپور و لواسانی‪ ،)1025 ،‬امروزه این پدیدة عظیم که ابتدا در اثر تمرکز‬
‫سرمایه‪ ،‬فعالیت و جمعیت در مهمترین شهرهای جهان شکل گرفت‪ ،‬به همراه تمرکززدایی جمعیت و فعالیت در منطقهای‬
‫وسیعتر همراه با فرایندهایی اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اقتصادی و صنعتی‪ ،‬مهمترین مراکز توسعة ملی بهشمار میآید و با سهم‬
‫چشمگیری از سرمایه و جمعیت مواجه است (داداشپور‪2490،‬؛ داداشپور و تدین‪ 2493 ،‬الف و ب)‪ .‬در بین تمامی‬
‫موضوعات مطرحشده درخصوص بررسی و تأمل در ابعاد مختلف این پدیده‪ ،‬از دهة ‪ 2990‬میالدی تاکنون عالقة‬
‫روزافزونی به تحلیل ساختار فضایی مناطق کالنشهری پدید آمده است‪ .‬این مطالعات در چند سال اخیر بر تأثیر مستقیم‬
‫ساختار فضایی مناطق کالنشهری بر توسعة پایدار در ابعاد زیستمحیطی‪ ،‬اقتصادی و اجتماعی تأکید داشتهاند‬
‫(گارسیالوپز‪)1025 ،‬؛ آنچه اهمیت دارد این است که در متون علمی جهان‪ ،‬شناخت ساختار فضایی مناطق کالنشهری و‬
‫روندهای حاکم بر آنها‪ ،‬بخشی از فرایند توسعه در مفهوم کلی مدنظر قرار گرفته است؛ بنابراین‪ ،‬بیتعادلی در آن عاملی‬
‫برای کندکردن روند توسعة منطقهای است‪.‬‬
‫ساختار فضایی درواقع آیینة عملکرد فضایی مناطق و شهرهاست که طی سه دهة اخیر بخش زیادی از مطالعات را به‬
‫خود اختصاص داده است‪ .‬این ساختار عموماً در دو بعد جمعیتی و اشتغال درنظر گرفته میشود که اولی نظام سکونت و‬
‫دومی ساختار فعالیت را تشریح میکند‪ .‬گفتنی است ساختار دوم از عوامل گوناگونی مانند دسترسی به شبکههای راه‪،‬‬
‫فاصله تا ‪ ،CBD‬فاصله تا هستههای فعالیتی اصلی و غیره تأثیرپذیر است‪ .‬ساختارهای فضایی‪ ،‬یک طیف تک تا‬
‫چندمرکزی را شامل میشود که به فراخور موقعیت و جایگاه هر منطقه به سیاستهای متفاوتی توجه دارد‪.‬‬
‫گفتنی است مناطق کالنشهری امروز‪ ،‬با ساختار اول توضیح داده نمیشود و اغلب آنها در حال تحدی از الگوی‬
‫فضای چندمرکزی است (ونری‪ ،1024 ،‬داوودی و استرانج‪ .)1009 ،‬در فرایند تمرکززایی‪ ،‬هستههای فعالیتی جدیدی‬
‫شکل میگیرد که بر نظام فضایی منطقه تأثیر میگذارد‪ .‬از سوی دیگر نیز وابستگی به اتومبیل در قرن اخیر سبب شده‬
‫است که نقش شبکههای ارتباطی در شکلگیری و تحول ساختار فضایی دوچندان شود؛ بنابراین‪ ،‬در سازمان فضایی‬
‫مناطق کالنشهری امروز تنها شهر مرکزی اثرگذار نیست بلکه زیرمراکز فعالیتی‪ ،‬شبکههای ارتباطی و دسترسی به‬
‫حملونقل نیز بر نظام توزیع جمعیت و فعالیت مؤثر است (گارسیالوپز‪ .)1020 ،‬ساختارهای فضایی در این چارچوب‬
‫موضوع اصلی پژوهشهای زیادی در چند دهة اخیر بوده که بر ویژگیهای صفت مبنا و ایستا متکی است یا در یک‬
‫زمینة جریانی و پویا سنجش میشوند (داداشپور و دیگران‪ )1025 ،‬که تا حد زیادی بر روششناسی پژوهشها‬
‫تأثیرگذارند‪.‬‬
‫کالنشهر تهران در حدود پنجاه سال اخیر تحوالت جمعیتی و ساختاری زیادی را تجربه کرده و بهمرور به منطقة‬
‫کالنشهری وسیعی تبدیل شده است‪ .‬در این فرایند تحوالت زیادی رخ داده که بر ساختار جمعیت و فعالیت تأثیرگذار‬
‫بوده است‪ .‬با ورود جریان نوسازی به ایران و حرکت به سمت جامعة صنعتی‪ ،‬سرمایهگذاریهای زیادی بر روی احداث و‬
‫توسعة صنایع صورت پذیرفت که نخستین مبدأ آن کالنشهر تهران بود که بهمرور این امر سبب جذب حجم عظیمی از‬
‫جمعیت بهویژه در دهة ‪ 2450‬شد‪.‬‬
‫باید توجه داشت که در یک دورة کوتاه ‪ 20‬ساله رشد نواحی ساختهشده چندین برابر شد و با تصویب مرز قانونی شهر تهران‬
‫و دوگانگی شهری و غیرشهری‪ ،‬جمعیت مهاجر جذبنشده به اقتصاد رسمی‪ ،‬به نواحی پیرامونی کالن منتقل شد که میتوان از‬
‫آن بهعنوان اولین موج تمرکززدایی جمعیت یاد کرد‪ .‬در ادامه‪ ،‬بهدلیل مشکالت زیستمحیطی تعدادی از صنایع نیز از تهران به‬
‫پیرامون منتقل شد و محدودیتهای احداث صنایع جدید در ‪ 210‬کیلومتری شهر تهران‪ ،‬تمرکززدایی اشتغال را نیز تثبیت کرد‪.‬‬
‫‌‪‌ 111‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫بهتبع این موضوعات‪ ،‬روزانه سفرهای زیادی به تهران و برعکس براساس اهداف مختلف صورت میگیرد که بر ساختار فضایی‬
‫منطقة کالنشهری تهران اثر میگذارد (داداشپور و تدین‪ .)2493 ،‬در این فراشد جمعیت‪ ،‬اشتغال و نواحی ساختهشده تحوالت‬
‫زیادی را بهخود دیده که سبب شکلگیری یک منطقة کالنشهری وسیع شده است و ساختار فضایی نوینی را بر منطقة‬
‫کالنشهری تهران تحمیل کرده که با ساختار تک مرکزی اولیه متفاوت است؛ از اینرو‪ ،‬هدف اصلی این پژوهش تحلیل کمی‬
‫توزیع جمعیت منطقة کالنشهری تهران براساس عوامل مرکز شهر‪ ،‬زیرمراکز فعالیتی و شبکههای ارتباطی برای درک ساختار‬
‫فضایی و الگوی فضایی حاکم بر آنهاست؛ بنابراین‪ ،‬در زمینة ریختشناسانة تغییرات تراکم جمعیت در مقایسه با هریک از‬
‫عوامل‪ ،‬سنجش میشود‪ .‬برای تعمق بیشتر در ابعاد مختلف هدف و موضوع پژوهش‪ ،‬سه سؤال اصلی مطرح خواهد شد؛ چه‬
‫رابطهای بین ساختار فضایی‪ ،‬توزیع جمعیت و فاصله تا مرکز شهر وجود دارد؟ شبکههای ارتباطی تا چه حد بر توزیع جمعیت‬
‫منطقة کالنشهری تهران مؤثر بودهاند؟ زیرمراکز فعالیتی منطقة کالنشهری تهران کداماند و چه تأثیری بر توزیع جمعیت کل‬
‫منطقه کالنشهری تهران دارند؟‬
‫‌‬
‫مبانی‌نظری ‌‬
‫ساختار فضایی توزیع جمعیت و فعالیت در پهنة سرزمین سبب میشود شبکهها‪ ،‬زمینة ارتباطی این هستهها را فراهم کنند‬
‫(گارسیا لوپز و آنجل‪ .)211 :1021 ،‬این ساختار در دورههای مختلف نمایانگر تحوالت سیاسی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی بوده‬
‫است؛ بهنحویکه در نیمة اول قرن بیستم تمرکزگرایی و جریان جمعیت و فعالیت به شهر مرکزی سبب ایجاد ساختاری‬
‫تکمرکزی میشد‪ ،‬اما امروزه مناطق کالنشهری ساختاری کامالً متفاوت با مدلهای سنتی دارند (ونری‪ ،)1024 ،‬این‬
‫مناطق عموماً چندین جریان کلی تمرکززدایی را تجربه کردهاند؛ اولین موج‪ ،‬جریان تمرکززدایی جمعیت در دورة بالفصل‬
‫پس از جنگ جهانی بهدنبال محیطهای سالم و کیفیت زندگی باالتر بود‪ ،‬دوم اینکه اوایل دهة ‪ 00‬میالدی بسیاری از‬
‫بخشهای اقتصادی سعی داشتند مراکز تفریحی و تجاری را در حومهها ایجاد کنند و درنهایت‪ ،‬انگیزههایی مانند زمین‬
‫ارزانقیمت‪ ،‬دسترسی به شبکههای ارتباطی و سبکتربودن ترافیک در این نواحی مزید بر علت شد‪ .‬از دهههای ‪ 2910‬و‬
‫‪ 2990‬میالدی‪ ،‬جدایی مراکز فروش و بخش تولید‪ ،‬تحولی جدید در ساختار فضایی مناطق کالنشهری بهوجود آورد که‬
‫اولی در ‪ CBD‬استقرار مییافت (کوفی و شرمر‪ )1002 ،‬و دومی در پیرامون بهصورت متمرکز‪ ،‬زیرمراکز فعالیتی (ونری‪،‬‬
‫‪ )211 :1024‬یا پراکنده مستقر میشد‪ .‬در هزارة جدید نیز سیاستهای توسعة فضایی بر تمرکززدایی مناطق کالنشهری‬
‫مهر تأیید زد و الگوهای فضایی چندمرکزی در این مناطق بهکار گرفته شد (داوودی و استرانج‪ )1009 ،‬که در دهة اخیر‬
‫موجب دگرگونی شکلی و عملکردی در بسیاری مناطق کالنشهری شده است (گارسیا لوپز و آنجل‪.)1020 ،‬‬
‫با وجود پیچیدگیها و همپوشانیها میتوان به سه دورة کلی در تبیین این تحوالت اشاره کرد‪ .‬دورة اول از‬
‫رویکردهای سلسلهمراتبی گرفته شده است؛ نظریة مکانی فنتونن (فوجیتا و دیگران‪ )1024 ،‬نظریة مکان مرکزی‬
‫کریستالر و لوش (پار‪ ،)1024 ،‬نظریههای ساخت شهر (پارک‪ ،‬برگس و مکنزی‪ )2993 ،‬و نظریة تکمرکزی (آلنسو‪،‬‬
‫‪ )2903‬که تا دهة ‪ 2910‬نیز میتوان پیامدهای آن را دید‪ .‬در عموم این نظریهها بر تمرکز شهر اصلی بهعنوان‬
‫هدایتکننده و شکلدهنده به ساختار کلی منطقه تأکید‪ ،‬و نقش پیرامون تنها در ارتباط با این مراکز اصلی تعریف میشد‪.‬‬
‫دورة دوم یا دورة گذار از اوایل دهة ‪ 2910‬با انتقادات واردشده بر رویکرد سلسلهمراتبی و تکمرکزی (فوجیتا و اوگاوا‪،‬‬
‫‪ )2991‬شروع شد و تحولی عظیم را در همة بخشهای اقتصادی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی به وجود آورد‪ .‬دورة سوم که درواقع‬
‫پاسخی به رویکردهای انتقادی دورة دوم بود رویکرد شبکهای بهشمار میآمد که از دهة ‪( 2990‬آراسته‪ ،‬داداشپور و‬
‫تقوایی‪2495 ،‬؛ داداشپور و آفاقپور‪2494 ،‬؛ جیولیانو و اسمال‪2992 ،‬؛ داوودی‪ )1004 ،‬بهطور مستمر وارد حوزة‬
‫برنامهریزی شد و تا اکنون نیز ادامه دارد (پار‪1024 ،‬؛ وسانن‪.)1021 ،‬‬
‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪112‬‬

‫شایان ذکر است که برخی نظریهپردازان به تفاوت در ساختار شکلی‪-‬جغرافیایی و عملکردی (هال و پین‪ )1000 ،‬در‬
‫رویکرد شبکهای اشاره کردهاند‪ .‬این تفاوتها نهتنها در سطح رویکردهای کالن‪ ،‬بلکه در روششناسی و مدلهای‬
‫عملیاتی نیز دیده میشود (کوفی و شرمر‪ .)1002 ،‬رویکرد عملکردی یا رابطهای به شبکة جریانها و همکاری بین مراکز‬
‫اشاره دارد؛ درحالیکه رویکرد ریختشناسی تحوالت ساختار را در یک زمینة ایستا و براساس شکل‪ ،‬جمعیت و فعالیت در‬
‫مناطق بررسی میکند (برگر و میجرز‪.)1021 ،‬‬
‫نکتة مهم این است که روششناسی تحلیل ساختار فضایی نیز بهتبع تحوالت نظری تغییر کرده و در هر دوره تمرکز‬
‫بر اجزای ساختار فضایی متفاوت بوده است؛ بهنحویکه در دورة اول عامل اثرگذار بر ساختار فضایی مرکز شهر اصلی‬
‫تعریف شده است (آلنسو‪ ،)2903 ،‬درحالیکه در مدلهای مربوط به رویکردهای دورة گذار‪ ،‬بهجز مرکز اصلی‪ ،‬فاصله تا‬
‫شبکههای ارتباطی مؤثرترین عاملی است که ساختار تکمرکزی را متحول میکرده است (باماسنو‪ )b1001 ،‬مدنظر قرار‬
‫میگیرد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬با ظهور هستههای اشتغالی جدید‪ ،‬زیرمراکز فعالیتی (مونیز‪ ،‬گارسیالوپز و گالیندو‪ )1009 ،‬نیز که‬
‫ارتباط تنگاتنگی با مفهوم چندمرکزیت داشته (وسانن‪ )1021 ،‬عامل اثرگذار بر ساختار فضایی شناخته شده است؛ بنابراین‪،‬‬
‫ساختار فضایی بهطور عام و جمعیت به نحو خاص تحت هریک از رویکردهای پیشگفته بررسی میشود و روشهای‬
‫مختص به خود را برمیگزیند‪ .‬این پژوهش ساختار جمعیت منطقة کالنشهری تهران را در ارتباط با مرکز شهر تهران‪،‬‬
‫شبکههای ارتباطی و زیرمراکز فعالیتی تبیین خواهد کرد‪ .‬مطالعة این اجزا و عوامل‪ ،‬زمینة عملکردی یا ریختشناسی دارد‬
‫(وسانن‪1021 ،‬؛ برگر و میجرز‪1021 ،‬؛ ونری‪ )1024 ،‬که در این مقاله بهدلیل محدودیتهای دادهای‪ ،‬از رویکرد‬
‫ریختشناسانه به تحلیل ساختار فضایی منطقه کالنشهری تهران پرداخته میشود‪.‬‬
‫‌‬
‫روش‌پژوهش ‌‬
‫روش پژوهش حاضر از نظر هدف‪ ،‬کاربردی و از نظر ماهیت نیز ترکیبی از روشهای کمی و فضایی است که در قالب‬
‫روش تحلیل رگرسیونی استفاده شده است‪ .‬دادههای مورد نیاز این پژوهش شامل جمعیت و اشتغال مراکز و شبکههای‬
‫ارتباطی (آزادراه و بزرگراه) است که براساس سرشماری سال ‪ 2490‬به تفکیک شهرها و دهستانها از مرکز آمار ایران‬
‫(شامل مرز دهستانها و شهرها و شبکههای ارتباطی) ترکیب شده و‬ ‫‪GIS‬‬ ‫دریافت شده است‪ .‬این دادهها با الیههای‬
‫مساحت هریک از تقسیمات دهستانی و شهری نیز محاسبه و پس از آن از نظر شکلی اصالح شده است‪.‬‬
‫شایان ذکر است که ساختار فضایی‪ ،‬برخی اجزای اساسی دارد که تغییر شاخصهای مورد نظر بر روی آن سنجش‬
‫میشود‪ .‬این اجزا تقریباً در بسیاری از روشها مشترکاند که توزیع جمعیت و اشتغال (برتو‪ ،)1003 ،‬تغییرات کاربری‬
‫زمین‪ ،‬شبکههای ارتباطی (باماسنو‪ ،)a1001 ،‬جریانهای کالبدی‪ ،‬اطالعاتی‪ ،‬مالی و فرهنگی را شامل میشوند‪ ،‬همچنین‬
‫به صورتهای مختلف تراکم‪ ،‬دسترسی به شبکه (گارسیالوپز‪ ،‬هول و ویالدکانز مارسل‪ )1025 ،‬و درصد تغییرات بیان‬
‫میشود‪ ،‬اما در پژوهشهای علمی نمیتوان همة این عناصر را با هم درنظر گرفت؛ بنابراین‪ ،‬دنیای واقعی به سادهترین‬
‫حالت ممکن تبدیل و تشریح میشود که بتوان آن را به زبان مدل تعریف کرد (بتی‪.)1009 ،‬‬
‫‌‬
‫تحلیل‌رگرسیون ‌‬
‫روش تحلیل رگرسیون برای پیشبینی یک متغیر وابسته با متغیرهای توضیحی استفاده میشود که در پژوهشها دو‬
‫کاربرد متفاوت دارد‪ :‬یافتن بهترین برازش یا بررسی کفایت مدلهای نظری‪ .‬از فن حداقل مربعات خطا برای تخمین‬
‫‪1‬‬
‫برای ارزیابی مفیدبودن مدل و ‪ t‬برای میزان مشارکت هریک از‬ ‫(‪F ،)GOF‬‬ ‫بهعنوان شاخص نکویی برازش‬ ‫‪R‬‬ ‫مدل‪،‬‬
‫‌‪‌ 119‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫و شبکههای ارتباطی به شرح زیر است‬ ‫‪CBD‬‬ ‫پارامترها در مدل استفاده خواهد شد‪ .‬مدل رگرسیونی تکمتغیره برای‬
‫(جدول ‪:)2‬‬
‫تکمتغیرة‌سنجندة‌رابطة‌جمعیت‌و‌مرکز‌شهر‬
‫مدلهای‌ ‌‬
‫جدول‌‪‌ ‌.1‬‬
‫متغیرها ‌‬ ‫فرمول ‌‬ ‫نام ‌‬
‫‪ :D‬تراکم جمعیت‬ ‫‪Di  a.x CBD  k‬‬ ‫مدل خطی‬
‫‪ :X‬فاصله تا مرکز شهر یا فاصله تا شبکة راه‬ ‫‪Di  a.e b .x CBD  k‬‬ ‫مدل نمایی‬
‫‪ :a‬پارامتر‬ ‫‪Di  a.x CBD‬‬
‫‪b‬‬
‫‪c‬‬ ‫مدل توانی‬
‫‪ :b‬پارامتر‬ ‫‪ln(Di )  a.ln x CBD  k‬‬ ‫مدل لگاریتمی توانی‬
‫‪ :K‬خطای تخمین‬ ‫‪ln(Di )  a.x inf  k‬‬ ‫مدل لگاریتمی استاندارد‬
‫منبع‪‌ )2851‌,2009 ‌Moix‌and‌,Duarte‌,Cladera(‌:‬‬
‫‌‬

‫بهطورکلی در متون نظری‪ ،‬شبکههای ارتباطی را تنها شبکههای آزادراهی و بزرگراهی درنظر میگیرند (باماسنو‪،‬‬
‫‪Arc‬‬ ‫‪b1001‬؛ گارسیالوپز‪)1021 ،‬؛ از اینرو‪ ،‬در این پژوهش تنها به این شبکهها توجه میشود‪ .‬فاصله تا شبکة ارتباطی در‬
‫‪ Map‬و با استفاده از دستور نزدیکترین فاصله محاسبه شده که در این مدل نزدیکترین فاصلة اقلیدسی بین مرکز هر‬
‫مشاهده و شبکة بزرگراهی یا آزادراهی است‪.‬‬
‫‌‬
‫مدل‌رگرسیونی‌چندمتغیره ‌‬
‫در مدل چند متغیره تغییرات ساختار فضایی تنها به مرکز شهر سنجیده نمیشود‪ ،‬بلکه میزان اثرگذاری زیرمراکز فعالیتی‬
‫بر این ساختار نیز مدنظر است (جدول ‪.)1‬‬

‫مدلهای‌چندمتغیرة‌سنجندة‌رابطة‌جمعیت‌و‌زیرمراکز‌فعالیتی‬
‫جدول‌‪‌ ‌.2‬‬
‫متغیرها ‌‬ ‫فرمول ‌‬ ‫نام ‌‬
‫‪N‬‬
‫‪ : D m‬تراکم جمعیت در مشاهدة ‪m‬؛‬
‫‪D m   an .x nm  k‬‬ ‫مدل خطی‬
‫‪ : x nm‬فاصلة بین مشاهدة ‪ m‬تا زیرمرکز ‪n‬؛‬ ‫‪n 1‬‬
‫‪N‬‬
‫‪ : an‬پارامتر مرتبط با زیرمرکز ‪n‬؛‬ ‫‪D m   an .e bn .x nm  k‬‬ ‫مدل نمایی‬
‫‪n 1‬‬
‫‪ : b n‬پارامتر مرتبط با زیرمرکز ‪n‬؛‬
‫‪N‬‬
‫‪ :K‬خطای تخمین؛‬ ‫‪D m   an .x nm‬‬
‫‪bn‬‬
‫‪k‬‬ ‫مدل توانی‬
‫‪ :N‬تعداد کل زیر مراکز؛‬ ‫‪n 1‬‬

‫منبع‪(‌:‬کالدرا‪‌،‬دوارت‌و‌مویکس‪‌ )2502‌:2553‌،‬‬
‫‌‬
‫مدل‌یکپارچه ‌‬
‫همانگونه که در بخشهای پیشین نیز اشاره شد‪ ،‬یکی از اهداف این پژوهش تحلیل میزان اثرگذاری هریک از متغیرهای‬
‫پیشگفته (مرکز شهر‪ ،‬شبکههای ارتباطی و زیرمراکز فعالیتی) بر ساختار توزیع جمعیت است؛ از اینرو باید هریک از‬
‫متغیرها در یک مدل واحد استفاده شود که قابلیت قیاس آنها براساس سنجندهای واحد وجود داشته باشد‪.‬‬

‫‪ln  DCBD ,Sub ,Inf   a  bx CBD  cx Sub  dx inf  e‬‬

 ‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪111‬‬

‫که در آن ‪ DCBD ,Sub ,Inf‬تراکم جمعیت در فاصلة مشخص از مرکز شهر‪ ،‬نزدیکترین زیرمرکز و شبکة ارتباطی است؛‬
‫‪ x CBD‬فاصلة مشاهدة مورد نظر تا مرکز شهر‪ x Sub ،‬فاصله تا نزدیکترین زیرمرکز‪ x inf ،‬فاصله تا نزدیکترین شبکة‬
‫ارتباطی‪ a,b,c,d ،‬پارامترهای مدل هستند و ‪ e‬نیز خطای تخمین است‪.‬‬
‫منطقة کالنشهر تهران براساس تقسیمات سیاسی سال ‪ 2499‬و سرشماری سال ‪ 2490‬شامل دو استان‪29 ،‬‬
‫شهرستان‪ 51 ،‬شهر و ‪ 90‬دهستان است که موقعیت هریک در نقشة زیر نشان داده شده است‪.‬‬

‫کالنشهری‌تهران‌براساس‌تقسیمات‌کشوری‌‪‌1953‬و‌سرشماری‌‪‌ 1935‬‬
‫شکل‌‪‌.1‬موقعیت‌جغرافیایی‪‌،‬تقسیمات‌سیاسی‌منطقة‌ ‌‬

‫همانگونه که در شکل ‪ 2‬میبینیم‪ ،‬جمعیت منطقة کالنشهری تهران از سال ‪ 2435‬تاکنون فرایندی انتقالی از مرکز‬
‫به پیرامون را طی کرده است‪ .‬بین سالهای ‪ 2435‬تا ‪ ،2455‬این روند کند بوده است و با وجود نرخ رشد ‪ 01‬درصدی کل‬
‫منطقة کالنشهری‪ ،‬شهر تهران هنوز جذب جمعیت بیشتری دارد‪ ،‬اما از دهة ‪ 2455‬تا ‪ ،2405‬بیشترین تحوالت جمعیتی‬
‫نیز پدیدار شده و با اینکه نرخ رشد کل ‪ 53‬درصد است‪ ،‬نرخ رشد در پیرامون کالنشهر تهران به ‪ 290‬درصد میرسد که‬
‫نخستین مرحلة رشد شدید پیرامون را نشان میدهد‪ .‬هرچند این روند با نرخ رشد مثبت ادامه دارد‪ ،‬این نرخ پس از سال‬
‫‪ 2405‬کاهشی بوده و در سال ‪ 2490‬به پایینترین مقدار خود رسیده است‪ .‬در سال ‪ 2490‬جمعیت پیرامون و شهر تهران‬
‫تقریباً برابری میکرد و تغییرات درصدی نیز روندی مالیمتر داشت‪ .‬منطقة کالنشهری تهران در سال ‪ 23 ،2490‬میلیون‬
‫و ‪ 591‬هزار و ‪ 111‬نفر جمعیت داشت که ‪ 24‬میلیون و ‪ 390‬هزار و ‪ 104‬نفر یعنی معادل ‪ 9123‬درصد از آن شهرنشین‬
‫بودند‪ .‬توزیع جمعیت در منطقة کالنشهری در شکل ‪ 1‬آمده است‪.‬‬
‫‌‪‌ 110‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫کالنشهری‌تهران‌براساس‌سرشماری‌سال‌‪1935‬‬
‫شکل‌‪‌.2‬تراکم‌جمعیت‌در‌منطقة‌ ‌‬

‫‪ 55/9‬درصد از جمعیت منطقة کالنشهری در تهران قرار دارند و مابقی نیز در ‪ 50‬شهر و ‪ 90‬دهستان دیگر ساکناند‪.‬‬
‫همانگونه که از شکل ‪ 1‬نیز برمیآید‪ ،‬جمعیت در کریدوری جنوبی تا غربی تهران استقرار یافتهاند که بیشتر شبکههای‬
‫ارتباطی و مشاغل نیز در همین بخش قرار دارند‪ .‬باالبودن تراکم جمعیت در برخی مناطق که تقریباً در فواصل بین ‪ 40‬تا‬
‫‪ 30‬کیلومتری مرکز شهر تهران قرار گرفتهاند‪ ،‬تداعیکنندة شهرهای خوابگاهی این مناطق است که جریان کاری را از‬
‫پیرامون به مرکز هدایت میکند‪ ،‬بهدلیل اینکه نسبت اشتغال به جمعیت در این نواحی پایین‪ ،‬و هویت مستقل عملکردی‬
‫ایجاد شده است‪ ،‬برخی مراکز همچون اسالمشهر‪ ،‬رباطکریم‪ ،‬نسیمشهر و ورامین بهدلیل سابقة سکونت بیشتر بهمرور‬
‫بخشی از مشاغل را در خود جای دادهاند‪ .‬همانگونه که در بخش روششناسی نیز اشاره شد‪ ،‬شبکههای ارتباطی باید در‬
‫مدلهایی استفاده شود که حداکثر اثرگذاری را داشته باشد‪ .‬در مطالعات پیشین نیز بهطور عموم شبکههای ارتباطی‬
‫آزادراهی و بزرگراهی استفاده شدهاند که در این پژوهش نیز بر همین اساس عمل شده است (شکل ‪.)4‬‬

‫کالنشهری‌تهران‌در‌سال‌‪‌ 1935‬‬
‫شبکههای‌آزادراهی‌و‌بزرگراهی‌منطقة‌ ‌‬
‫‌‬ ‫شکل‌‪‌.9‬‬
‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪112‬‬

‫بحث‌و‌یافته‌ها ‌‬
‫همانگونه که در بخشهای پیشین اشاره شد ساختار فضایی بهطور عام و جمعیت به نحو خاص از سه عامل اصلی مرکز‬
‫شهر‪ ،‬زیرمراکز فعالیتی و شبکههای ارتباطی متأثر است؛ بنابراین‪ ،‬ساختار توزیع جمعیت منطقة کالنشهری تهران در‬
‫سال ‪ 2490‬در مقایسه با عوامل سهگانة پیشگفته سنجیده شد که نتایج آنها در زیر آمده است‪.‬‬
‫‌‬
‫رابطة‌بین‌جمعیت‌و‌مرکز‌اصلی‌شهر‌ ‌‬
‫توزیع جمعیت در نواحی شهری از گذشته تاکنون‪ ،‬تا حد زیادی از مرکز اصلی شهر متأثر بوده است و این امری بدیهی‬
‫بهنظر میرسد‪ .‬در این بین آنچه باید سنجیده شود‪ ،‬میزان این اثرگذاری است که میتوان آنها را در نتایج مدلهای‬
‫معرفیشده در جدول ‪ 4‬مشاهده کرد‪ .‬دادههای مورد نیاز برای مدل رگرسیونی تکمتغیره (فاصله تا مرکز شهر) که‬
‫تکمرکزی نامیده میشود در پژوهشهای گوناگون متفاوت بوده که پرکاربردترین این موارد تراکم است که برای هر‬
‫دهستان و شهر محاسبه شده است‪.‬‬

‫تکمتغیرة‌سنجندة‌رابطة‌تراکم‌جمعیت‌و‌مرکز‌شهر‌براساس‌آمار‌سال‌‪‌ 1935‬‬
‫جدول‌‪‌.9‬نتایج‌مدل‌رگرسیونی‌ ‌‬
‫استاندارد ‌‬ ‫لگاریتمی ‌‬ ‫توانی ‌‬ ‫نمایی ‌‬ ‫خطی ‌‬ ‫مدل ‌‬
‫‪ln(Di )  a  b .x CBD‬‬ ‫‪ln(Di )  a  b .ln x CBD‬‬ ‫‪Di  a  b .x CBD‬‬
‫‪c‬‬
‫‪Di  a  b .e‬‬ ‫‪c .x CBD‬‬
‫فرمول ‪Di  a  b .x CBD‬‬
‫‪5/44‬‬ ‫‪-1104‬‬ ‫‪321/24‬‬ ‫‪4909‬‬
‫‪9920‬‬ ‫‪a‬‬
‫(‪)24/21‬‬ ‫(‪)-0/5‬‬ ‫(‪)0/3‬‬ ‫(‪)5/13‬‬
‫‪-0/01‬‬ ‫‪12019/9‬‬ ‫‪1292/11‬‬ ‫‪-49/19‬‬
‫‪-1094‬‬ ‫‪b‬‬
‫(‪)-4/01‬‬ ‫(‪)1/19‬‬ ‫(‪)1/00‬‬ ‫(‪)-4/09‬‬
‫‪-0/33‬‬ ‫‪-0/049‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪c‬‬
‫(‪)-2/4‬‬ ‫(‪)-2/0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0/09‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/00‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪0/0‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪1/01‬‬ ‫‪0/0‬‬ ‫‪5/9‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪1‬‬
‫در هر پنج فرم بسیار کم است و مدل تکمرکزی تغییرات تراکم جمعیت در منطقة‬ ‫‪R‬‬ ‫نتایج نشان میدهد مقدار‬
‫کالنشهری را تبیین نمیکند‪ .‬این امر حاکی از آن است که در همة موارد کمتر از ‪ 20‬درصد از تغییرات تراکم جمعیت با‬
‫فاصله تا مرکز شهر توضیح داده میشود‪ .‬همانگونه که در نمودار ‪ 3‬نیز نمایش داده شده‪ ،‬توزیع دادهها بهگونهای است‬
‫که هیچ گرایش خاصی در آنها دیده نمیشود‪ ،‬این امر نشاندهندة این است که این متغیرها رابطة قوی و معناداری با‬
‫هم ندارند‪ .‬نکتهای که درمورد همة مدلها اعم از تکمتغیره و چندمتغیره‪ ،‬و خطی و غیرخطی در مطالعات شهری و‬
‫منطقهای وجود دارد این است که مدلها باید در طول دورههای تاریخی سنجیده شوند؛ با وجود این‪ ،‬دادههای مربوط به‬
‫جمعیت و اشتغال‪ ،‬در دورههای مختلف و به یک مقیاس واحد وجود ندارند؛ به همین دلیل تنها به توضیح آنها در یک‬
‫دوره اکتفا شده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫و ضرایب را تفسیر کرد‪ .‬مقدار ضریب متغیر فاصله تا مرکز شهر‬ ‫‪R‬‬ ‫گفتنی است در یک دوره میتوان مقدار عددی‬
‫منفی است؛ یعنی با فاصله از مرکز شهر تراکم جمعیت کاهش مییابد؛ برای مثال‪ ،‬در حالت خطی با هر کیلومتر فاصله از‬
‫مرکز شهر‪ 49 ،‬واحد از تراکم جمعیت کاسته میشود‪ .‬در این بین‪ ،‬یکی از مطالعاتی که در مناطق کالنشهری صورت‬
‫میگیرد‪ ،‬یافتن مدل توضیحدهندة مناسبتر توزیع جمعیت است‪.‬‬
‫‌‪‌ 111‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫برازششده‌به‌توزیع‌تراکم‌براساس‌آمار‌سال‌‪‌ 1935‬‬
‫‌‬ ‫تکمتغیرة‌(فاصله‌تا‌مرکز‌شهر)‌‬
‫مدلهای‌ ‌‬
‫نمودار‌‪‌.1‬منحنی‌ ‌‬

‫مقدار ‪ F‬در جدول ‪ 4‬نشان میدهد که تفاوت چندانی بین شکلهای مختلف مدل رگرسیونی وجود ندارد‪.‬‬
‫‌‬
‫شبکههای‌ارتباطی ‌‬
‫‌‬ ‫جمعیت‌و‌‬
‫ساختار توزیع جمعیت در منطقة کالنشهری به سبب رفتوآمدهای کاری تا حدی از دسترسی به شبکههای ارتباطی‬
‫متأثر است که در ادامه به آن میپردازیم‪ .‬دادههای مورد نیاز شامل تراکم جمعیت در سطح شهر و دهستان‪ ،‬و فاصلة‬
‫هریک از این مراکز تا نزدیکترین شبکة بزرگراهی و آزادراهی است‪ .‬این دادهها در فرمهای مختلف مدل رگرسیونی‬
‫سنجش شده که نتایج آن در جدول ‪ 3‬آمده است‪.‬‬

‫شبکههای‌ارتباطی‌براساس‌آمار‌سال‌‪1935‬‬
‫‌‬ ‫تکمتغیرة‌سنجندة‌رابطة‌تراکم‌جمعیت‌و‌‬
‫جدول‌‪‌.1‬نتایج‌مدل‌رگرسیونی‌ ‌‬
‫لگاریتمی‌استاندارد ‌‬ ‫لگاریتمی‌توانی ‌‬ ‫توانی ‌‬ ‫نمایی ‌‬ ‫خطی ‌‬ ‫مدل ‌‬
‫‪ln(Di )  a  b .x inf‬‬ ‫‪ln(Di )  a  b .ln x inf‬‬ ‫‪Di  a  b .x‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪inf‬‬ ‫‪Di  a  b .e‬‬ ‫‪c .x inf‬‬
‫‪Di  a  b .x inf‬‬
‫‪1911/5‬‬ ‫‪9035/01‬‬ ‫‪522/14‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪A‬‬
‫(‪)1/55‬‬ ‫(‪)0/14‬‬ ‫(‪)9/21‬‬
‫‪-0/259‬‬ ‫‪-919/51‬‬ ‫‪21330‬‬ ‫‪3911‬‬ ‫‪-0/01‬‬
‫‪B‬‬
‫(‪)-4/91‬‬ ‫(‪)-5/5‬‬ ‫(‪)22/4‬‬ ‫(‪)29/90‬‬ ‫(‪)-3/14‬‬
‫‪-0/14‬‬ ‫‪-0/0004‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪C‬‬
‫(‪)3/4‬‬ ‫(‪)9/43‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0/2‬‬ ‫‪0/29‬‬ ‫‪0/21‬‬ ‫‪0/29‬‬ ‫‪0/22‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪25/34‬‬ ‫‪40/43‬‬ ‫‪29/10‬‬ ‫‪13/14‬‬ ‫‪21/92‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪1‬‬
‫‪R‬‬ ‫نسبت فاصله تا شبکههای ارتباطی و تراکم جمعیت در پنج فرم مختلف مدل رگرسیونی پردازش شده است‪ .‬مقدار‬
‫در مدلها از ‪ 0/2‬تا ‪ 0/29‬متغیر است‪ .‬مدلهای نمایی و لگاریتمی توانی بهترین برازش را داشتهاند‪ ،‬اما این نتایج نشان‬
‫میدهد فاصله تا شبکههای ارتباطی‪ ،‬تراکم جمعیت را در منطقة کالنشهری تهران بهخوبی توجیه نمیکند و شبکههای‬
‫ارتباطی براساس مدلهای موجود تنها ‪ 29‬درصد از تغییرات تراکم جمعیت را توضیح میدهد‪ .‬البته مناسبنبودن برازش‬
‫ناشی از دو امر است؛ خطای اندازهگیری یا عواملی غیر از شبکههای ارتباطی بررسیشده‪ .‬مورد اول به این دلیل است که‬
‫مقیاس دادههای موجود بزرگ بوده و میزان اثرگذاری آن بهخوبی نشان داده نمیشود‪ .‬مورد دوم نیز اشاره به این دارد که‬
‫شبکههای ارتباطی عاملی اثرگذار در شکلگیری ساختار فضایی منطقة کالنشهری تهران هستند‪ ،‬اما این امر در تراکم‬
‫جمعیت تأثیر بسزایی ندارد‪.‬‬
‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪115‬‬

‫شناسایی‌زیرمراکز‌فعالیتی ‌‬
‫روشهای شناسایی زیرمراکز فعالیتی شامل دو رویکرد کالن عملکردی و ریختشناسانه است که اولی روشهای پویا و‬
‫جریانی را شامل میشود و دومی روشهای صفت مبنا و ایستا را در برمیگیرد‪ .‬بهدلیل محدودیتهای دادهای‪ ،‬رویکرد‬
‫ریختشناسی برای منطقة کالنشهری تهران مناسبتر بهنظر میرسد که شش روش پراستفاده و مهمتر آنها بهکار‬
‫گرفته شده است (جدول ‪.)5‬‬

‫کالنشهری‌تهران‬
‫روشهای‌شناسایی‌زیرمراکز‌اشتغالی‌در‌منطقة‌ ‌‬
‫‌‬ ‫جدول‌‪‌.0‬کاربست‌‬
‫شناساییشده ‌‬
‫‌‬ ‫زیرمراکز‌‬ ‫توضیحات ‌‬ ‫نام‌روش‪‌ 1‬‬
‫حداقل تعداد اشتغال ‪ 1‬هزار نفر و تراکم ‪ 1 1‬مرکز شامل ری‪ ،‬مالرد‪ ،‬گلستان‪ ،‬قدس‪ ،‬کرج‪ ،‬اسالمشهر و‬ ‫‪1-1‬‬ ‫آستانهای و‬
‫ورامین‪.‬‬ ‫نفر بر هکتار‬ ‫تراکمی‬
‫‪ 21‬مرکز شامل کرج‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬ری‪ ،‬مالرد‪ ،‬قدس‪ ،‬گلستان‪،‬‬ ‫‪ 1‬نفر در هکتار و حداقل ‪ 10‬هزار نفر اشتغال‬ ‫‪Hall‬‬
‫شهریار‪ ،‬ورامین‪ ،‬پاکدشت‪ ،‬قرچک‪ ،‬نسیمشهر و کمالشهر‪.‬‬
‫تراکم اشتغال باالتر از میانگین و حداقل ‪ 9 2‬مرکز شامل کرج‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬ری‪ ،‬مالرد‪ ،‬قدس‪ ،‬گلستان‪،‬‬ ‫‪GL‬‬ ‫تراکمی و‬
‫درصد از کل اشتغال را در خود داشته باشد‪ .‬شهریار‪ ،‬ورامین و پاکدشت‪.‬‬ ‫نسبتی‬
‫تراکم اشتغال باالتر از میانگین و حداقل ‪ 21 025‬مرکز شامل کرج‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬ری‪ ،‬مالرد‪ ،‬قدس‪ ،‬گلستان‪،‬‬ ‫‪Muniz‬‬
‫شهریار‪ ،‬ورامین‪ ،‬پاکدشت‪ ،‬قرچک‪ ،‬نسیمشهر و کمالشهر‪.‬‬ ‫درصد از کل اشتغال را در خود داشته باشد‪.‬‬
‫مقدار باقیمانده بیشتر از انحراف استاندار ‪ 29‬مرکز شامل ورامین‪ ،‬نسیمشهر‪ ،‬مالرد‪ ،‬گلستان‪ ،‬کمالشهر‪،‬‬ ‫‪GWR‬‬ ‫ناپارامتریک‬
‫کرج‪ ،‬قدس‪ ،‬فیروزکوه‪ ،‬فرونآباد‪ ،‬صالحآباد‪ ،‬ری‪ ،‬بومهن‪ ،‬باقرشهر‪،‬‬ ‫باقیماندهها باشد‬
‫اشتهارد‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬آفتاب‪ ،‬سعیدآباد و دانش‪.‬‬
‫در موران محلی ‪ High-High‬و یا ‪ 9‬مرکز شامل کرج‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬نسیمشهر‪ ،‬گلستان‪،‬‬ ‫‪ESDA‬‬ ‫تحلیل‬
‫صالحآباد‪ ،‬کهریزک‪ ،‬باقرشهر‪ ،‬ورامین و ری‪.‬‬ ‫‪ High-Low‬باشند‪.‬‬ ‫اکتشافی‬
‫مکمیلن‪1335‌ ،‬؛ ‌ونری‪b2519‌ ،‬؛ ‌مونیز‪‌ ،‬گارسیالوپز ‌و ‌گالیندو‪2555‌ ،‬؛ ‌جیولیانو ‌و ‌دیگران‪2551‌ ،‬؛‌‬
‫مکدانلد ‌و ‌ ‌‬
‫منابع‪‌ (‌ :‬‬
‫مکدانلد‌و‌پارتر‪1331‌،‬؛‌سون‌و‌دیگران‪2512‌،‬؛‌انسلین‪‌ )1330‌،‬‬
‫بویتکساورین‌و‌گویالین‪2551‌،‬؛‌ ‌‬
‫‌‬

‫تعداد زیرمراکز شناساییشده تا حد زیادی به روش استفادهشده (ریگوئله‪ ،‬تامس و ورتسل‪ )1001 ،‬یا هدف (مکمیلن‬
‫و لستر‪ )1004 ،‬پژوهشگر بستگی دارد و معموالً از روشهای ترکیبی به تناسب هر منطقة کالنشهری استفاده میشود‪.‬‬
‫یکی از ایرادهای اصلی این روشها‪ ،‬تا حد زیادی اختیاریبودن‪ 1‬انتخاب آستانههاست (آناس‪ ،‬آرنوت و اسمال‪ )2999 ،‬که‬
‫براساس پیشینههای پژوهشی و اولویتهای پژوهشگر تعدیل میشود (کیم‪ ،‬یئو و کاون‪ .)1023 ،‬براساس این‪ ،‬روشهای‬
‫ششگانه ذکرشدة باال با واقعیتهای موجود در منطقة کالنشهری تهران و نتایجی که از پژوهشهای پیشین بهدست‬
‫آمده است سنجیده‪ ،‬و درنهایت روشی ترکیبی متناسب با منطقه انتخاب شده است‪ .‬روش ‪ ،1-1‬برخی مراکز مهم مانند‬
‫اسالمشهر و ورامین را با وجود تراکم باالی اشتغال و نقش اساسی آنها در ساختار منطقة کالنشهری تهران نادیده‬
‫بسیاری از مراکز نهچندان مهم همچون بومهن‪ ،‬دانش و آفتاب را که درمجموع‬ ‫‪GWR‬‬ ‫میگیرد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬روش‬
‫کمتر از ‪ 0/2‬درصد کل اشتغال منطقة کالنشهری هستند‪ ،‬بهعنوان مراکز اشتغالی درنظر گرفته است که بهطورقطع در‬
‫منطقة کالنشهری تهران روایی ندارد‪ .‬در این پژوهش از روش ترکیبی برای شناسایی زیرمراکز استفاده شده است‪:‬‬
‫مراکزی که از طریق ‪ ESDA‬شناسایی شوند‪ ،‬مراکز بالقوه خواهند بود؛ زیرا این روش تمرکز اشتغال در مراکز را به نسبت‬

‫‪ .2‬برخی روش ها تنها به نام پژوهشگر اشاره دارد که مدل خاصی را توسعه داده و استفاده کردهاند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬روش ‪ Hall‬به روش مورد استفاده (هال‬
‫و پین‪ GL ،)1000 ،‬به روش استفادهشده توسط (گارسیالوپز‪ Muniz ،)1021 ،‬به روش توسعهیافته توسط (مونیز‪ ،‬گارسیالوپز و گالیندو‪ )1009 ،‬اشاره دارد‪.‬‬
‫‪ GWR‬روش رگرسیون وزنی جغرافیایی و ‪ ESDA‬روش تحلیل اکتشافی دادههای فضایی است‪.‬‬
‫‪2. Arbitrariness‬‬
‫‌‪‌ 113‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫پیرامون میسنجد و این هستهها حداقل در سطح منطقة بالفصل پیرامون خود نقش هدایتگری دارند‪ .‬از سوی دیگر باید‬
‫حداقل ‪ 0/5‬درصد از کل اشتغال و تراکم ‪ 2400‬شغل بر کیلومترمربع نیز در آن استقرار یافته باشد‪ .‬این آستانه در مطالعات‬
‫مختلف متفاوت بوده و در هیچیک از این پژوهشها نیز روش کاربردی برای تعیین عدد مورد نظر وجود ندارد‪ ،‬اما با‬
‫بررسی سه پژوهش مهم (مونیز‪ ،‬گارسیالوپز‪ ،‬و گالیندو‪ )1009 ،‬و (گارسیالوپز و مونیز‪ )1020 ،‬در منطقة کالنشهری‬
‫بارسلونا و (کیم‪ ،‬یئو و کاون‪ )1023 ،‬و سئول‪ ،‬آستانه ‪ 025‬مناسبترین مقداری است که در این پژوهشها استفاده شده‬
‫است؛ بنابراین‪ ،‬مراکز اشتغال منطقة کالنشهری تهران براساس آمار سال ‪ 2490‬و روشهای پیشگفته شامل تهران‪،‬‬
‫کرج‪ ،‬اسالمشهر‪ ،‬نسیمشهر‪ ،‬باقرشهر‪ ،‬ورامین و ری خواهد بود (شکل ‪.)3‬‬

‫کالنشهری‌تهران‌(‪‌ )1935‬‬
‫روشهای‌مختلف‌در‌منطقة‌ ‌‬
‫‌‬ ‫شناساییشده‌براساس‌تراکم‌اشتغال‌با‌توجه‌به‌‬
‫‌‬ ‫شکل‌‪‌.1‬زیرمراکز‌‬

‫شناساییشده ‌‬
‫‌‬ ‫رابطة‌جمعیت‌و‌زیرمراکز‌فعالیتی‌‬
‫در این بخش‪ ،‬رابطة بین تراکم جمعیت و زیرمراکز شناسایی‪ ،‬و در بخش پیشین‪ ،‬این رابطه در قالب مدل رگرسیونی‬
‫چندمتغیره سنجیده شده است‪ .‬تحلیل رابطه بین جمعیت و زیرمراکز فعالیتی در متون نظری مدل چندمرکزی نامیده‬
‫میشود که در شکلهای مختلف این مدل کاربرد دارد‪.‬‬
‫‪N‬‬
‫‪D m   an .e bx mn  km‬‬
‫‪n 1‬‬
‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪125‬‬

‫جدول‌‪‌.2‬نتایج‌مدل‌رگرسیونی‌چندمتغیرة‌سنجندة‌رابطة‌تراکم‌جمعیت‌و‌زیرمراکز‌فعالیتی‌‪1935‬‬
‫‪‌ b1‬‬ ‫‪‌ a1‬‬ ‫‪‌b‬‬ ‫‪‌a‬‬ ‫نام‌مرکز ‌‬
‫‪2/12‬‬ ‫‪451595/0‬‬ ‫‪0/154‬‬ ‫‪99954/1‬‬ ‫تهران‬
‫‪0/209‬‬ ‫‪20194‬‬ ‫‪0/204‬‬ ‫‪20104‬‬ ‫کرج‬
‫‪0/11‬‬ ‫‪11202‬‬ ‫‪0/144‬‬ ‫‪13920‬‬ ‫اسالمشهر‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0/491‬‬ ‫‪1009/0‬‬ ‫نسیمشهر‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-0/0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫باقرشهر‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0/002‬‬ ‫‪1249/2‬‬ ‫ورامین‬
‫‪4/02‬‬ ‫‪299501/2‬‬ ‫‪2/01‬‬ ‫‪39040‬‬ ‫ری‬
‫‪0/300‬‬ ‫‪0/509‬‬ ‫‪R1‬‬
‫‪15/9‬‬ ‫‪19/9‬‬ ‫‪F‬‬

‫کالنشهری‌تهران ‌‬
‫روشهای‌مختلف‌در‌منطقة‌ ‌‬
‫‌‬ ‫شناساییشده‌با‌‬
‫‌‬ ‫شکل‌‪‌.0‬زیرمراکز‌نهایی‌‬

‫نتایج مدل چندمتغیره (چندمرکزی) نشان میدهد ‪ 50‬درصد از توزیع تراکم جمعیت در منطقة کالنشهری تهران در‬
‫مرکز شهر و زیرمراکز توضیح داده میشود؛ درحالیکه مرکز شهر یا همان مدل تکمرکزی تنها ‪ 20‬درصد از کل توزیع‬
‫تراکم را توضیح میدهد‪.‬‬
‫در این مدل‪ ،‬هفت مرکز (متغیر) بهعنوان متغیرهای تأثیرگذار بر تراکم جمعیت مشارکت داده شدهاند‪ ،‬اما با توجه به‬
‫مقدار عددی ضرایب‪ ،‬بهنظر میرسد برخی مراکز که در مدل چندمرکزی اشتغال نیز تعیین شدهاند‪ ،‬نقش کمتری در این‬
‫فرایند دارند؛ از اینرو در حالت دوم این متغیرها از مدل خارج شدند‪ ،‬با وجود این‪ ،‬مقدار ‪ 1R‬حدود ‪ 0/04‬و مقدار ‪ F‬نیز ‪0/4‬‬
‫کاهش داشته است که بهنظر میرسد حذف این سه متغیر منطقی باشد‪.‬‬
‫‌‬
‫‌‪‌ 121‬‬ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‫‌‬ ‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‌‬
‫‌‬ ‫تحلیل‌ر‬

‫مدل‌یکپارچه ‌‬
‫در مدلهای پیشین متغیرهای فاصله تا مرکز شهر‪ ،‬فاصله تا نزدیکترین شبکة ارتباطی و فاصله تا زیرمراکز بهصورت‬
‫جداگانه تحلیل میشد و هریک درصدی از ساختار جمعیت را توجیه میکرد‪ .‬برای اینکه بتوان به تحلیلی یکپارچه و‬
‫مقایسهشدنی از همة متغیرها دست یافت‪ ،‬باید متغیرهای مورد نظر را درون یک مدل قرار داد و شدت آنها را به یکدیگر‬
‫بهدست آورد که ممکن است در شکلهای مختلف بیان شود (مکدانلد و پارتر‪ .)2993 ،‬پرکاربردترین شکل این مدل‬
‫فرمول زیر است‪:‬‬
‫‪ln  DCBD ,Sub ,Inf   a  bx CBD  cx Sub  dx inf  e‬‬

‫کالنشهری‌تهران‌‪‌ 1935‬‬
‫دادههای‌جمعیت‌منطقة‌ ‌‬
‫برازششده‌بر‌ ‌‬
‫‌‬ ‫جدول‌‪‌.1‬نتایج‌مدل‌یکپارچة‌‬
‫‪2‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪‌d‬‬ ‫‪‌c‬‬ ‫‪‌b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫بعد‬
‫‪-0/349‬‬ ‫‪-0/103‬‬ ‫‪0/005‬‬ ‫‪0/9‬‬
‫‪0/4‬‬ ‫جمعیت‬
‫(‪)-5/05‬‬ ‫(‪)-2/29‬‬ ‫(‪)0/353‬‬ ‫(‪)20/1‬‬

‫نتایج جدول ‪ 1‬نشان میدهد برازش بهخوبی انجام نشده و میزان پایین ‪ )0/4( 1R‬نیز حاکی از همین امر است‪ .‬این‬
‫نتیجه از چندین عامل ناشی میشود؛ یکی اینکه مدل کاربردی برای منطقة کالنشهری تهران پاسخگو نیست و باید‬
‫شکلهای مختلف این مدل را درنظر گرفت تا بتوان تغییرات ساختار جمعیت در این منطقه را بهتر توضیح داد‪ .‬دوم اینکه‬
‫ممکن است بزرگمقیاس بودن دادهها سبب شود حساسیت متغیر تراکم جمعیت در مقایسه با متغیرهای بررسیشده‬
‫کاهش یابد و تفاوتها بهخوبی در مدل نشان داده نشود‪ .‬سومین احتمال درمورد خطای ایجادشده به شناسایی زیر مراکز‬
‫فعالیتی برمیگردد که خود از عوامل گوناگونی تأثیرپذیر است‪ .‬با این حال‪ ،‬در مقام مقایسه خوبنبودن برازش تأثیر‬
‫چندانی ندارد و میتوان حتی در مدلهای با مقدار عددی متغیر نکویی برازش پایین نیز تحلیلهای مفیدی بهدست آورد‪.‬‬
‫همانگونه که اشاره شد شاخص نکویی برازش مدل برای تراکم جمعیت ‪ 024‬است‪.‬‬
‫گفتنی است ساختار جمعیت منطقة کالنشهری تهران با ‪ 4‬متغیر مرکز شهر‪ ،‬زیرمراکز و شبکه سنجش شده است و‬
‫نتایج نشان میدهد شبکههای ارتباطی بیشترین سهم را در توضیح توزیع جمعیت منطقة کالنشهری تهران دارد‬
‫(‪ .)t=5/50‬زیرمراکز فعالیتی کرج‪ ،‬اسالمشهر و ری دومین عامل اثرگذار بر ساختار فضایی بوده (‪ )t=2/29‬و فاصله تا‬
‫مرکز شهر نیز کماهمیتترین متغیر مؤثر بر ساختار فضایی جمعیت است‪ .‬برخالف آنچه از نظر نگارندگان گذشت ضریب‬
‫پارامتر فاصله تا مرکز شهر مثبت است؛ یعنی در این مدل با فاصله از مرکز شهر تهران تراکم جمعیت الزاماً کاهش‬
‫نمییابد بلکه ممکن است افزایش داشته باشد (‪.)b=0/05‬‬

‫نتیجهگیری ‌‬
‫‌‬
‫در گذشته ساختار فضایی و بهطور خاص جمعیت نواحی شهری تا حد زیادی از تمرکز و تراکم مرکز شهر اصلی متأثر بود‪،‬‬
‫اما در چند دهة اخیر با توجه به تغییرات نظام اقتصادی و فناوری‪ ،‬زمینههای تمرکززدایی از شهر مرکزی و گسترش آنها‬
‫در پیرامون فراهم آمد که درنهایت سبب جابهجایی جمعیت و شکلگیری مناطق کالنشهری گسترده شد‪ .‬در این فراشد‬
‫اصلیترین عوامل فضایی اثرگذار زیرمراکز فعالیتی و شبکههای ارتباطی بودند که از میزان اثرگذاری مرکز شهر کاستند‪.‬‬
‫نتایج این پژوهش در منطقة کالنشهری تهران نشان میدهد که در این شهر نمیتوان بهتنهایی تحوالت جمعیت منطقة‬
‫کالنشهری را توضیح داد‪ .‬بر اساس این‪ ،‬مدلهای تکمرکزی بر روی جمعیت آزموده شد و نتایج نشان داد که توزیع‬
‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‪‌،‬دورة‌‪‌،05‬شمارة‌‪‌،1‬بهار‌‪1931‬‬
‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪122‬‬

‫جمعیت در منطقة کالنشهری تهران از مرکز شهر آن متأثر نیست (مقدار ‪ 1R‬در بهترین حالت ‪ 0/2‬بود) و این عامل‬
‫توزیع جمیعت را توضیح نمیدهد؛ بنابراین‪ ،‬ساختار توزیع جمعیت منطقة کالنشهری تهران تکمرکزی به معنای سنتی‬
‫آن نبوده و عواملی غیر از مرکز شهر تبیینکنندة آن است‪.‬‬
‫عامل دیگری که در متون نظری نیز بر آن تأکید شد شبکههای ارتباطی آزادراهی و بزرگراهی است که در منطقة‬
‫کالنشهری تهران آزموده‪ ،‬و توزیع جمعیت در مقایسه با آن سنجیده شده است که با وجود بیشتربودن میزان توضیحدهندگی‬
‫آن از مرکز شهر‪ ،‬مقدار آن از نظر عددی پایین (‪ )0/29‬است‪ .‬همانگونه که در متن نیز اشاره شد این امر ناشی از دو عامل‬
‫اساسی است؛ بزرگمقیاس بودن دادههای در دسترس و مناسبنبودن مدلهای استفادهشده‪ .‬حالت اول را میتوان با استفاده از‬
‫دادههای با مقیاس کوچک حل کرد‪ ،‬اما مورد دوم به توسعة روشی گسترده نیازمند است که در این مقاله نمیگنجد‪.‬‬
‫سومین عامل مؤثر بر توزیع جمعیت‪ ،‬زیرمراکز فعالیتی است و یکی از اصلیترین مشکالتی که در این بخش وجود‬
‫دارد‪ ،‬شناسایی این زیرمراکز است؛ زیرا روش استانداردی برای آن وجود ندارد و تا حد زیادی اختیاریبودن آن نتایج‬
‫متفاوتی را در مناطق کالنشهری مختلف نشان میدهد‪ .‬با وجود این‪ ،‬در این پژوهش از روشهای ترکیبی و متناسب با‬
‫منطقة کالنشهری تهران استفاده شد که نتایج آن شش مرکز فعالیتی غیر از تهران را نشان داد‪ :‬کرج‪ ،‬اسالمشهر‪،‬‬
‫نسیمشهر‪ ،‬باقرشهر‪ ،‬ورامین و ری‪ .‬با تحلیل رابطة توزیع جمعیت و فاصله تا این مراکز توضیحدهندگی مدل بسیار باالتر‬
‫از دو حالت پیشین بود (‪ .)1R =0/5‬این امر حاکی از آن است که ساختار توزیع جمعیت منطقة کالنشهری تهران به‬
‫سمت الگوی چندمرکزی حرکت کرده است‪ .‬یکی دیگر از مشکالتی که در حوزة روشی این بخش وجود دارد این است‬
‫که مدل استفادهشده از نوع پارامتریک است و تفاوت جغرافیایی اثر هریک از مراکز قابل ارزیابی نیست؛ از اینرو‬
‫همبستگی درونی متغیرهای مدل در نتایج آن تأثیر بسزایی دارد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬مدل رگرسیون جغرافیایی وزنی که در‬
‫پژوهشها استفاده میشود از نوع خطی است‪ ،‬درحالیکه تغییرات متغیر بررسیشده الزاماً خطی نیست‪.‬‬
‫در پایان‪ ،‬پیرو هدف پژوهش مبنی بر تحلیل میزان اثرگذاری عوامل سهگانه پیشگفته‪ ،‬توزیع جمعیت براساس یک‬
‫مدل چندمتغیره سنجیده شد‪ .‬نتیجة آن با وجود بیکفایتی توضیحی مدل (‪ )1R =0/4‬در مقایسه با مطالعات مشابه مناطق‬
‫کالنشهری دیگر‪ ،‬پررنگبودن نقش شبکههای آزادراهی و بزرگراهی در توضیح ساختار فضایی مرکز شهر و زیرمراکز‬
‫فعالیتی را نشان میدهد‪ .‬بر اساس این‪ ،‬بیشترین تأثیر بر ساختار فضایی را شبکههای ارتباطی (‪ )t =5/05‬سپس زیرمراکز‬
‫فعالیتی (‪ )t=2/29‬و در انتها مرکز شهر (‪ )t=0/35‬داشته است‪ .‬این امر نشان میدهد ساختار توزیع جمعیت منطقة‬
‫کالنشهری‪ ،‬ساختاری کریدوری دارد و میتوان حدی از چندمرکزیت را در آن مشاهده کرد؛ به بیان دیگر‪ ،‬وضع موجود‬
‫ساختار فضایی منطقة کالنشهری بهصورت کریدوری در مسیر شبکههای آزادراهی و بزرگراهی و تمرکز هستهای در‬
‫پیرامون زیرمراکز است‪ .‬این امر الزاماً نشاندهندة رابطة علت و معلولی نیست و مدلهای رگرسیونی نیز نشان میدهد‬
‫بین آنها رابطة معناداری وجود دارد و جهت رابطه را تعیین نمیکند‪.‬‬
‫نتایج این پژوهش نشاندهندة موارد زیر است‪:‬‬
‫‪ .2‬ساختار فضایی جمعیت منطقة کالنشهری تهران حدی از چندمرکزیت را در خود دارد و سیاستهای توسعهای باید‬
‫بهگونهای شکل بگیرد که ساختار جمعیتی و فعالیتی با هم انطباق داشته باشند تا به شکلگیری الگوی چندمرکزی مدد برسانند‪.‬‬
‫‪ .1‬شبکههای ارتباطی ‪ 40‬درصد از تغییر تراکم جمعیت را در منطقة کالنشهری توضیح میدهد؛ بنابراین‪ ،‬شایسته‬
‫است که در مطالعات امکانسنجی ایجاد و توسعة شبکههای راه جدید‪ ،‬فصل نوینی به پیشبینی تغییرات جمعیتی ناشی از‬
‫آن اختصاص یابد‪.‬‬
‫‪ .4‬تعدادی زیرمراکز فعالیتی در منطقة کالنشهری تهران شناسایی شدهاند که ممکن است نشاندهندة هستههای‬
‫بالقوه جذب جمعیت باشند‪.‬‬
‌ 129‌ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‌ ‌‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‬
‌ ‫تحلیل‌ر‬

‫منابع‬
‌‫ ‌ارائة ‌چهارچوب‌نظری ‌مناسب‌ساختار‌فضایی ‌بندرها ‌و‌مناطق‬،2495 ،‫ هاشم و علیاکبر تقوایی‬،‫ داداشپور‬،‫ آراسته مجتبی‬.2
.30-29 ‫ صص‬،33 ‫ شمارة‬،‫ مدیریت شهری‬،‫پسکرانهای‌بر‌مبنای‌روش‌تحلیل‌محتوا‬
‌
‌‫‌شواهد‌تجربی‬:‫کالنشهری ‌تهران‬
‌ ‌ ‫یتهای ‌مکانی ‌در‌منطقة‬
‌ ‫تعیینکنندة ‌مز‬
‌ ‌ ‫ تحلیلی ‌بر ‌عوامل‬،2490 ،‫ هاشم‬،‫ داداشپور‬.1
.220 -92 ‫ صص‬،20 ‫ شمارة‬،‫ دورة چهارم‬،‫ فصلنامة آمایش محیط‬،‫از‌چهار‌بخش‌صنعتی‬
‌‫ ساختار ‌و ‌سازمان ‌فضایی ‌در ‌نظام ‌شهری ‌ایران ‌با ‌استفاده ‌از ‌تحلیل ‌جریان‬،2494 ،‫ هاشم و آتوسا آفاقپور‬،‫ داداشپور‬.4
.215 ‫ ص‬،2 ‫ شمارة‬،30 ‫ دورة‬،‫ فصلنامة پژوهشهای جغرافیای انسانی‬،‫هوایی‌افراد‬
‫ فصلنامة‬،‫کالنشهری ‌تهران‬
‌ ‌ ‫پراکندهرویی ‌در ‌منطقة‬
‌ ‌ ‫ تحلیل ‌الگوهای ‌فضایی‬،2493 ،‫ هاشم و امیررضا لواسانی‬،‫ داداشپور‬.3
.230-214 ‫ صص‬،‫ شمارة اول‬،‫ سال پنجم‬،‫برنامهریزی فضایی‬
‌‫ ‌مورد‬:‫کالنشهری‬
‌ ‌ ‫ تحلیل ‌نقش ‌الگوهای ‌سفر ‌در ‌ساختاریابی ‌فضایی ‌مناطق‬،2493 ،‫ تدین‬،‫ هاشم و سپیده‬،‫ داداشپور‬.5
.90-05 ‫ صص‬،29 ‫ شمارة‬،‫ سال پنجم‬،‫ فصلنامة آمایش جغرافیایی فضا‬،‫کالنشهری‌تهران‬
‌ ‌‫مطالعاتی‌منطقة‬
‌‫جاییهای ‌فضایی ‌و ‌الگوهای‬
‌ ‌‫پهنههای ‌همگن ‌جریانی ‌براساس ‌جابه‬
‌ ‌ ‫ شناسایی‬،2493 ،‫ ــــــــــــــــــــــــــــــــ‬.0
.10 -02 ‫ صص‬،23 ‫ شمارة‬،3 ‫ دورة‬،‫ مطالعات شهری‬،‫‌مطالعة‌موردی‌منطقة‌کالن‌شهری‌تهران‬:‫سفر‬
‫ پژوهشهای‬،‫ ‌تکوین ‌و ‌دگرگونی ‌مناطق ‌کالن‌شهری‬،‫شکلگیری‬
‌ ‌ ‫ تبیین ‌فرایند‬،2491 ،‫ اسفندیار و خلیل حاجیپور‬،‫ زبردست‬.1
.212-205 ‫ صص‬،09 ‫ شمارة‬،‫جغرافیای انسانی‬
.‫ استانهای تهران و البرز‬،‫ نتایج تفصیلی استانها‬،1935‌‫‌و‬1950‌‫سالهای‬
‌ ‌‫ سرشماری‌نفوس‌و‌مسکن‬،‫ مرکز آمار ایران‬.9
9. Alonso, W., 1964, Location and land use, Toward a general theory of land rent, Cambridge:
Harvard University Press.

10. Anas, A., Arnott, Richard and Kenneth A Small, 1998, Urban spatial structure, Journal of
economic literature:1426-1464.
11. Anselin, L., 1995, Local indicators of spatial association—LISA, Geographical analysis Vol. 27,
No. 2, pp. 93-115.
12. Batty, M., 2009, Urban modeling, International Encyclopedia of Human Geography, Oxford,
UK: Elsevier.
13. Baum-Snow, Nathaniel, 2007 a, Did highways cause suburbanization? The Quarterly Journal of
Economics, Vol. 122, No. 2, pp. 775-805.
14. __________________, 2007 b, Suburbanization and transportation in the monocentric model,
Journal of Urban Economics, Vol. 62, No. 3, pp. 405-423. doi:
http://dx.doi.org/10.1016/j.jue.2006.11.006.
15. Bertaud, A., 2003, Tehran spatial structure: Constraints and opportunities for future
development, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran.
16. ___________, 2004, The spatial organization of cities: deliberate outcome or unforeseen
consequence?, Unpublished paper http://www.alain-
17. bertaud.com/AB_Files/AB_Central%20European%20Spatial%20Structure_Figures_2.pdf.
18. Burger, M., and Evert Meijers, 2012, Form follows function? Linking morphological and
functional polycentricity, Urban Studies, Vol.49, No. 5, pp.1127-1149.
19. Cladera, J,R., Carlos R Marmolejo Duarte and Montserrat Moix, 2009, Urban structure and
polycentrism: towards a redefinition of the sub-centre concept, Urban Studies, Vol. 46 , No.13,
pp. 2841-2868.
1931‌‫‌بهار‬،1‌‫‌شمارة‬،05‌‫‌دورة‬،‫پژوهشهای‌جغرافیای‌انسانی‬
‌ ‌ 121

20. Coffey, W,J. and Richard G Shearmur, 2002, Agglomeration and dispersion of high-order service
employment in the Montreal metropolitan region, 1981-1996, Urban Studies, Vol. 39, No.3, pp
.359-378.
21. Dadashpoor, H., Afaghpoor, A., and Andrew A., 2015, A Methodology to Assess the Spatial
Configuration of Urban Systems in Iran via interaction view, Geo-Journal, 10.1007/s10708-015-
9671-1.
22. Davoudi, S., and Strange I., 2008, Concepts of space and place in spatial planning Routledge.
23. ___________ 2003, Polycentricity in European spatial planning: from an analytical tool‌ to a
normative agenda, European Planning Studies, Vol. 11, No. 8, pp. 979-999.
24. Fujita, M., and Hideaki Ogawa, 1982, Multiple equilibria and structural‌ transition of non-
monocentric urban configurations, Regional science and urban economics, Vol.12, No. 2, pp.161-
196.
25. Fujita, M., and et al, 2013, The von Thünen Model and Land Rent Formation Economics of
Agglomeration: Cambridge University Press.
26. Garcia, López, M., and Muñiz, I., 2010, Population suburbanization in Barcelona, 1991–2005: Is
its spatial‌structure changing? Journal of Housing Economics, No. 19, pp. 119–132.
27. Garcia, López, and et al,. 2015, Suburbanization and highways in Spain when the Romans and
the Bourbons still shape its cities, Journal of Urban Economics, Vol. 85, pp. 52-67. doi:
http://dx.doi.org/10.1016/j.jue.2014.11.002.
28. Garcia, L., Miquel, À., and Ivan Muñiz, 2010, Employment decentralisation: polycentricity or
scatteration? The case of Barcelona, Urban Studies.
29. Garcia, L., Miquel, À., 2012, Urban spatial structure, suburbanization and transportation in
Barcelona, Journal of Urban Economics, Vol. 72, No. 2, pp.176-190.
30. Giuliano, G., and Kenneth A Small, 1991, Subcenters in the Los Angeles region, Regional science
and urban economics, Vol. 21, No. 2, pp.163-182.
31. Giuliano, G. , and et al, 2007, Employment concentrations in Los Angeles, 1980–2000,
Environment and Planning A, Vol. 39, No. 12, pp. 2935-2957.
32. Hall, P.G, and Kathy P, 2006, The polycentric metropolis: learning from‌ mega-city regions in
Europe: Routledge.
33. Healey, P., 2004, The treatment of space and place in the new strategic spatial planning in
Europe, International journal of urban and regional research,Vol. 28, No.1, pp. 45-67.
34. Kim, J.k, Chang H.Y, and Jin, H.K, 2014, Spatial change in urban employment distribution in
Seoul metropolitan city: clustering, dispersion and general dispersion, International Journal of
Urban Sciences, Vol. 18, No. 3, pp. 355-372.
35. Mc, D., John F., and Daniel P. M, 1990, Employment subcenters and land values in a polycentric
urban area: the case of Chicago, Environment and Planning A, Vol. 22, No. 12, pp.1561-1574.
36. Mc,D., John F, and Paul J.P, 1994, Suburban employment centres: the case of Chicago, Urban
Studies,Vol. 31, No. 2, pp. 201-218.
37. Mc, M, Daniel P, and William Lester T, 2003, Evolving subcenters: employment and population
densities in Chicago, 1970–2020, Journal of Housing Economics, Vol.12, No. 1, pp. 60-81.
38. Muñiz, I., and et al., 2008, The effect of employment sub-centres on population‌ density in
barcelona, Urban Studies, Vol. 45, No. 3, pp. 627-649.

39. Park, R.E, Ernest W. B, and Roderick D.M, 1984, The city, University of Chicago Press.
 ‌ 120‌ ‫در‌منطقة‌کالنشهری‌تهران‬
‌ ‌‫یختشناسانة‌ساختار‌فضایی‌توزیع‌جمعیت‬
‌ ‫تحلیل‌ر‬

40. Parr, J.B, 2014, The Regional Economy, Spatial Structure and Regional Urban Systems,
Regional Studies, Vol.48, No.12, pp. 1926-1938.
41. Riguelle, F., Isabelle T., and A., Verhetsel, 2007, Measuring urban polycentrism: a European case
study and its implications, Journal of Economic Geography.
42. Sun, T., and et al, 2012, Suburbanization and subcentering of population in Beijing metropolitan
area: A‌nonparametric analysis, Chinese Geographical Science, Vol. 22, No. 4, pp. 472-482.
43. Vasanen, A., 2012, Functional polycentricity: examining metropolitan spatial structure through
the connectivity of urban sub-centres, Urban Studies, Vol. 49, No. 16, pp. 3627-3644.
44. Veneri, P., 2013a, The identification of sub-centres in two Italian metropolitan areas: A
functional approach, Citie, No. 31, pp.177-185.

View publication stats