ΠΟΙΜΕΝΙΚΑ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ

Α' ΕΚΔΟΣΗ - ΑΘΗΝΑ 1986

COPYRIGHT ©: ΕΟΜΜΕΧ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΓ ΑΝΙΣΜΟΣ

ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΩΝ ΜΕΤΑΠΟΙΗτΙΚΩΝ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ & ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ - ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Ξενίας 16 & Έβρου - 11528 ΑΘΗΝΑ

Τηλ: 77.15.002 - 77.15.003
Τέλεξ: 21 8819 ΗΜΙΗ GR

FIRST PUBLISHED ΙΝ 1986

COPYRiGHT ©: ΕΟΜΜΕΧ

HELLENIC ORGANIZAτiON
OF SMALL & MEDIUM SIZED
INDUSTRIES & HANDICRAFTS

ADRESS: 16 Xenias str. - ATHENS 11528, GREECE

Tel: 7715.002 - 77.15.003
Telex: 218819 ΗΜΙΗ GR
ΠΟΙΜΕΝΙΚΑ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ

ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ - ΣΧΕΔΙΑ

ΓΕΡ. ΗΡ.ΠΑΠΑΤΡΕΧΑ

ΑΠΟ ΜΑΧΑΙΡΑ

ΕΚΔΟΣΗ ΕΟΜΜΕΧ
ΑθΗΝΑ 1986
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ .................................................................................................................................................................................................... 11

Α' Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ···············"························································································································ 13

Β' Η ΛΑΤΚΗ ΜΑΣ ΤΕΧΝΗ ................................................................................................................................................................ 13

Γ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ........................................................................................·............................................................................................ 14

Δ' ΤΟ ΞΥΛΟ ............................................................................................................................................................................................. 14

Ε' ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ...................................................................................................................................................................................... 15

ΣΤ' ΑΡΧΕΓΟΝΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ................................................................................................................................................................ 16

z· Η ΡΟΚΑ ............................................................................................................................................................................................... 17

Η' ΤΟ ΣΦΟΝΤΥ ΛΙ .................................................................................................................................................................................. 18

e· Η ΚΟΥΠΑ ΚΑΙ ΤΟ Τ ΑΣΙ ............................................................................................................................................................... 18

Γ Η ΑΓΚΛΙΤΣΑ ...................................................................................................................................................................................... 19

ΙΑ' ΤΑ ΦΥΛΑΚΙΣΙΑ ................................................................................................................................................................................. 19

ΙΒ' ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ................................................................................................................................................................................. 21

50 ΟΛΟΣΕΛΙΔΑ ΣΧΕΔΙΑ ΣΙΝΙΚΗΣ ΕΚΤΟΣ KEIMENOY

 ΠΡΟΑΟΤΟΣ

Η ξυλογλυπτική σαν κλάδος της χειροτεχνίας - καλλιτεχvικής βιοτεχνίας εξα­

κολουθεί να δίνει -και θα δίνει- τη ζωντανή της παρουσία στον τόπο μας. Έ­
χοντας πίσω τους μιά μεγάλη παράδοση, οι σύγχρονοι Έλληνες σκαλιστές συ­
νεχίζουν να μας προσφέρουν το ζεστό τους έργο, την τέχνη του επιδέξιου χεριού
τους, τη δική τους αντίληψη της ομορφιάς . Αλλά, αυτή η δραστηριότητα παρα­
τηρείται μόνο στην κοσμική και στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική. Η ποιμεvι­
κή ξυλογλυπτική, σαν καλλιτεχvική επίδοση, αvήκει στο παρελθόν. Εκλείψανε
οι παλιοί τσοπάνηδες, οι άνθρωποι του βουνού, του κάμπου και του χωριού, που
με τις ώρες κάθονταν και σκάλιζαν με σουγιάδες και βελόνες, γκλίτσες, αrrειά,
κουταλοπήρουνα, ρόκες και αδράχτια. Ελάχιστοι είναι οι πιστοί της όμορφης αυ­
τής τέχνης, που αποπνέει Ελλάδα. Ένας απ' αυτούς είναι και ο Γεράσιμος Πα­
πατρέχας, συνταξιούχος δάσκαλος και λαογράφος, από το χωριό Μαχαφά Ξη­
ρομέρου - Αιτωλοακαρνανίας . Μελετητής της λαογραφίας και της ιστορίας του
τόπου του, σκαλιστής μαvιώδης ο ίδιος, είναι ο άνθρωπος που «από πρώτο χέρι»
θα μπορούσε να μας μιλήσει για τα Ποιμεvικά Ξυλόγλυπτα του Ξηρόμερου, της
κατ' εξοχήν αυτής γεωργοκτηνοτροφικής περιοχής. Τα κείμενά του γλαφυρά και
πολύ κατατοπιστικά, τα σχέδια του τόσο ωραία. Ένας καρπός πολύχρονης έ­
ρευνας και εργασίας, ένα έργο αναπόλησης και αυτογvωσίας αλλά και πολύτιμο
για τον σύγχρονο ξυλογλύπτη, για τον χειροτέχνη, για τον βιοτέχνη· γιατί, όλα
τα σχέδια που δημοσιεύονται στο βιβλίο αυτό, μπορούν να έχουν εφαρμογή σ'
οποιοδήποτε είδος της καλλιτεχvικής βιοτεχνίας (κεραμικό, υφαντό, κέντημα,
σταμπωτό, μετάλλινο κ.λπ.). Αλλά η έκδοση αυτή έχει και μιαν άλλη αξία. Εί­
ναι γvωστό πως η σχετική βιβλιογραφία είναι ισχνότατη αν όχι ανύπαρκτη. Για
πρώτη φορά, λοιπόν, παρουσιάζεται τέτοια συγκροτημένη εργασία για την ποι­
μεvική ξυλογλυπτική, έστω και για μιά συγκεκριμένη γεωγραφική περιφέρεια, κι
αυτό είναι ένα γεγονός που πιστεύουμε πως δεν θα περάσει απαρατήρητο από
τους φίλους και θιασώτες της παραδοσιακής ελληvικής λαϊκής τέχνης.

Ο Πρόεδρος του ΕΟΜΜΕΧ

Αυμπέρης Αυμπεράκης

11 -
 Α. Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΟΥ
nρόμερο είvαι n κυρίως Ακαρvαvία, n
χερσόvnσος με το κεφάλι στοv ΑμΒρα­
κικό και τα πόδια χαμnλά στις εκΒολές
του Αχελώου, στις Εχιvάδες. Μοιάζει vα
8έλει vα κολλriσει στοv όyκο τnς Δυτικriς
Στερεάς, μα τnv εμποδίζει το μεγάλο ποτάμι που τnv ορίζει από
τ' αvατολικά.
τ όvομά του, δοσμέvο από τα μεσαιωvικά χρόvια, είvαι χα­
ρακτnριστικό τnς τραχύτnτας κι αλn8ιvά n εvδοχώρα είvαι τό­
πος τραχύς, με κυρίαρχο τοv όyκο τωv Ακαρvαvικώv και το
yκριζωπό ασΒεστόλι8ο, που σε κάvει vα πιστεύεις ότι όσn πέ­
τρα περίσσεyε του Μεyαλοδύvαμου, τn σκόρπισε εδώ, εvώ λn ­
σμόvnσε vα μας δώσει και λίyο vεράκι.
Όμως παρόλn τnv τραχύτnτά του αυτri είvαι τόπος πολύ α­
vοιχτός, με άφ8οvες καλλιερyriσιμες, yόvιμες εκτάσεις, καλούς
Βοσκότοπους, ίιμερους όπως λέμε, Βελαvιδιώvες απέραvτους,
που ο καρπός τους είvαι μάνα εξ ουρανού, και ράχες με πυ-
ο· Η ΛΑΊΚΗ ΜΑΣ ΤΕΧΝΗ
λαii<ri μας τέχvn περιορίσmκε σε δυο το­
μείς: τnv οικιακri υφαvτικri και τnv ποι­
μεvικri ξυλοyλυπτικri, χωρίς vα πάρει πο­
τέ επαwελματικό, Βιοτεχvικό χαρακτriρα.
Αφού n καλλιέρyεια τnς ynς και n κτn­
vοτροφία εξασφάλιζαv έvα αvεκτό επίπεδο ζωriς, καλύτερο σε
σύyκρισn με άλλες περιοχές, δεv έvιωσε ο ξερομερίτnς τnv α­
vάyκn vα στραφεί προς άλλες ασχολίες που 8α συμπλriρωvαv
το εισόδnμά του. Η yυvαίκα ύφαιvε yιa τις αvάyκες του σπι­
τιού και yια τnv προίκα κι ο πελεκnτriς του ξύλου, κατά καvό­
vα τσοπάvnς, yέμιζε τις ώρες του φιλοτεχvώvτας τα μικρά του
έρyα από μεράκι και μόvο. Έτσι τα ποιμεvικά μας ξυλόyλυπτα
απόφυyαv τnv προχειρότnτα και τnv τυποποίnσn, διατriρnσαv
τnv πnyαία τους ομορφιά, που είvαι το κύριο χαρακτnριστικό
τους.
Ο ταπειvός λαίί<ός καλλιτέχvnς, ο απλοίί<ός και άξεστος, κα­
τάφερε vα διαφυλάξει τnv παράδοσn, τnv παvάρχαια κλnρο­
vομιά, χωρίς vα υποπτευ8εί ποτέ το μέyε8ος τnς προσφοράς
του.
Γvώρισα πολλούς πελεκάvους κι άλλους τους έχω ακουστά
από παλιότερους. Όλοι τους riταv ξωμάχοι κι από yράμματα,
καλά - καλά, ούτε τnv υποyραφri τους δεv μπορούσαv vα yρα­
τζουvίσουv. Μα κι όλοι τους είχαv το 8είο δώρο που λέyεται
κvri Βλάστnσn κι άφ8οvο σαρκερό κλαρί yια τα yιδοκόπαδα.
Αυτri, με λίyα λόyια, είvαι n εvδοχώρα εvώ οι παρυφές πα­
ρουσιάζουv μιαv εvτελώς διαφορετικri εικόvα· άφ8οvα vερά,
πλούσια Βλάστnσn, κάμπους καρπερούς.
Έvας τόπος τραχύς κάvει και τους αv8ρώπους του τραχείς
και σκλnροτράχnλους και τέτοιοι riταv πάvτα, και είvαι, οι ξε­
ρομερίτες. Από τα παvάρχαια χρόvια άv8ρωποι τωv αρμάτωv,
του λύκου και του μαχαιριού, που ο λέει λόyος.
Δεμέvοι άρρnκτα με τn yn τους, 8εωρούσαv πάvτα κάτι πα­
ρακατιαvό τις τέχvες και ποτέ δεv έyιvαv έμποροι, ταξιδευτές
και μεταπράτες. Γεωρyοί κdι κτnvοτρόφοι στο σύvολό τους, με
τnv έπαρσn του ιδιοκτriτn ynς, πολύ συχvά εvός μεyάλου κλri­
ρου, με μια κλειστri οικοvομία, διατriρnσαv τ' άyρια ri8n, τοv
πρωτοyοvισμό ακόμα, αλλά κράτnσαv κι αμόλευτες αρετές- το
αίσ8nμα τnς τιμriς, τn φιλόξεvn διά8εσn, τnv αyάπn προς τnv
·ελευ8ερία έστω κι αv, καμιά φορά, είχαv και έχουv περίερyn
αvrίλnyn yι' αυτri.
μεράκι και το τρυπτriρι πετούσε στα χέρια τους. Μvnμοvεύω
τα οvόματα μερικώv, yια vα Βρίσκοvται κάπου yραμμέvα αλλά
κι από ευyvωμοσύvn, αφού, κατά κάποιο τρόπο, υπriρξαv δά­
σκαλοί μου. Απο8αυμάζοvτας έρyα τους, ζriλεyα κι έπιασα κι
εyώ τα ταπειvά ερyαλεία στα χέρια μου, έστω κι αρyά. Bλoyn­
μέvn vα είvαι n ώρα και τn δοξάζω.
Σπουδαίοι τεχvίτες, λοιπόv, οι Νταλταyιαwαίοι από το Θύρ­
ρειο, Σταύρος Τσούvnς και Κατσιyιαwαίοι από το Βούστρι, Νά­
σιος Ντάλες (Ρεyάλος) από Καραϊσκάκι, Στα8άκnς Μποτότος
από Γουριώτισσα, Χαϊδάκnς από ΖαΒέρδα, Κόλιος από Καv­
τriλα, Γερ. Παvουρyιάς από Μαχαιρά, κ.ά.
Στα κεφάλαια που ακολου8ούv, προσπα8ώ, το κατά δύvα­
μn ΒέΒαια, vα παρουσιάσω αvαλυτικά όλα τα στοιχεία αυτriς
τnς τόσο αλn8ιvriς και τόσο έμορφnς τέχvnς και οι πίvακες,
με αvτιπροσωπευτικά δείyματα, 8α Bon8riσoυv τοv αvαyvώσm.
Όσα σχέδια έχουv τn μοvοyραφri μου είvαι έρyα του ταπει vού
μου χεριού.
Τέλος, πρέπει vα σnμειώσω ότι παραπλriσια ri και παρόμοια
σχεδόv ξυλόyλυπτα, έχουv vα παρουσιάσουv και άλλεςγειτο­
vικές περιοχές, Βάλτος, :4yραφα και σίyουρα υπάρχουv αλ­
λnλεπιδράσεις.
13
 Γ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ
ρχέγονn τέχνn, aρχέγονα εργαλεία · δεν
άλλαξε τίποτε. Πιστεύω πως με τα ίδια
πελεκούσαν και πριν πεντακόσια και χί­
λια και δυο χιλιάδες χρόνια, από τότε
που ο ξωμάχος μπορούσε να έχει ένα σι­
δερένιο, κοφτερό εργαλείο. Κι αυτά τα εργαλεία δεν τα κατα­
σκευάζει κάποια φάμπρικα, δεν πουλιούνται στnν αγορά. Το
πολύ να χρειαστεί n 6οn8εια κάποιου σιδερά, που μπορεί να
είναι κι ο περαστικός γύφτος, ο χαλκιάς.
Το πιο σπουδαίο, το αναντικατάστατο εργαλείο είναι το τρv­
πτίιρι, που τρυπά, χαράζει, κεντά και πελεκά ακόμn.
Πραγματικά ένα 8αυμαστό εργαλείο.
Χρειάζεται ένα παλιό ξουράφι, ένα από κείνα τα ξακουστά
«'wλέζικα», που είχαν το καλύτερο ατσάλι: «ξουράφι 'wλέζι­
κο», σου λέει ο άλλος. Α φού του φάει ο τροχός όλο τον «α8έ­
ρα» και το κάνει πολύ μυτερό, το τροχίζαμε για να του φκιά­
σουμε νέα κόyn και τέλος το περνάμε με υπομονn στο λαδά­
κονο. Το λαδάκονο είναι που το κάνει να «ξουρίζει», να κεντά
το πιο λεπτό πλουμίδι, να χαράζει τnν πιο λεπτn γραμμn, να
σκά6ει, να τρυπά, να κάνει το ξύλο όπως n νταντέλλα με το
6ελονάκι.
Έχουν γράyει μερικοί πως όλ ' αυτά γίνονται μ' ένα σουγιά!
Α ς κοπιάσουν να πελεκnσουν τn μαυραγκα8ιά, το ρείκι, τnν
Δ. ΤΟ ΞΥΛΟ
ο Βλογrιμένο το δάσος είναι n αστείρευ­
τn πnγn, αλλά και αρκετά nμερα κλαριά
δίνουν καλό ξύλο για πελέκnμα. Ένα ξύ­
λο για να είναι κατάλλnλο, πρέπει να
συγκεντρώνει ορισμένες χαρακmριστικές
ιδιόmτες. Να είναι αρκετά n πολύ σκλnρό, σφιχτό ώστε να μnν
πετιούνται ίνες κατά το κέντnμα, να μnν έχει «νερά» και να έ­
χει και γλυκό χρώμα. τέτοιο ξύλο μας δίνει n κουμαριά, με
ωραίο κοκκινωπό χρώμα, n αγραπιδιά, n αγριλιά, το 8αυμά­
σιο υποκίτρι νο πυξάρι, που μόνο στα μέρn τnς Πίνδου Βρί­
σκεται, το κατακίτρινο πικροφέλικο, n μαυραγκα8ιά με το σκού:
ρο λαδί χρώμα, n ρίζα του σκίνου και n ρίζα του ρεικιού, το
πιο ωραίο και μοναδικό για κούπες και τάσια. Από τα nμερα
κλαριά μας δίνουν επίσnς καλό ξύλο, n ελιά, n μεσπουλιά, n
λεμονιά.
Το ρείκι, αυτός ο συχνά και κακομοίρnς 8άμνος, κρύΒει στn
γn μια ογκώδn σφαιρικn, σαρκώδn ρίζα, που αν είναι κα8α­
ρn, δnλ. αν δεν είναι σαρακωμένn, όπως συμΒαίνει πολύ συ­
χνά, δίνει εξαίρετο σε ποιότnτα και ομορφιά ξύλο.
Α νάλογο με τn σύστασn του εδάφους είναι και το χρώμα
τnς ρίζας αν είναι κοκκινόχωμα έχει κι αυτn κόκκι νο χρώμα,
14
ξερn αγριλιά και τα λέμε.
~λλο εργαλείο είναι το ξουράφι για πελέκnμα και για να
ισιώνει επιφάνειες. Και γι' αυτό χρειαζόμαστε ένα παλιό ξου­
ράφι αλλά του παίρνομε μόνο τον α8έρα με τον τροχό και του
κάνομε νέα κόyn, ακονίζοντας σε ·τροχό n σκλnρό νεράκονο
και, φυσικά, δίνομε τον τελευταίο λόγο στο λαδάκονο που το
«γλυκαίνει».
το τρίτο εργαλείο, απαραίτnτο όταν πρόκειται να σκάyου­
με το ξύλο για μια κούπα, ένα τάσι, ένα χουλιάρι, είναι ο χοv­
λιαροyλύφτnς. Είναι κι αυτός ένα αυτοσχέδιο εργαλείο, που
8a μας το φκιάσει ο χαλκιάς n 8a το φκιάσουμε μόνοι μας
από ατσάλι δρεπανιού, αν 6έ6αια «πιάνει» το χέρι μας (6λ. τα
εργαλεία στον Πιν. !).
Αυτά λοιπόν είναι όλα κιόλα τα εργαλεία του πελεκnτn, α ­
πλά και μικρά, που κάνουν όμως τέλεια .τn δουλειά τους.
Φυσικά για το χοvτροπελέκnμα έχουν το λόγο το χατζάρι,
το σκεπάρνι και το ξυλοφάι, δnλ. το λιμάρι.
Για μερικά κεντnματα μας ευκολύνουν και μερικά άλλα, πο­
λύ μικρά εργαλεία, που μπορούμε να τα πούμε δευτερεύοντα.
Ένα κομματάκι αυλακωτό ατσαλόσυρμα ομπρέλας, τροχισμέ­
νο και στειλιωμένο, ένα κοπίδι κ.ά.
που με το πέρασμα του χρόνου σκουραίνει, γίνεται μαυροκόκ­
κινο, ενώ αν είναι υπόλευκn άργιλλος, ψελίστρα», έχει ανοι­
χτό χρώμα και μόνο στnν καρδιά κοκκινίζει.
Η μαυραγκα8ιά είναι ένα κακορίζικο, μικρό αγριόδεντρο,
περισσότερο 8άμνος, που αποζnτάει τον πιο αυχμnρό τόπο για
να προκόyει. Η φύσn το έταξε στα Βράχια και στnν ξεραίλα,
μα του έδωσε το πιό σκλnρό κι αν8εκτικό ξύλο, «αναιώνιο»,
όπως λέμε, μένα σπάνιο σκούρο λαδί, προς το μαύρο χρώμα.
Με το πέρασμα του χρόνου μαυρίζει, aποχτά γυαλάδα και
φαίνεται ίδιος έΒενος, αλλά μόνο μικρά κομμάτια μπορούμε
να 6γάλουμε, ίσα για μιαν αγκλίτσα, ένα χουλιάρι.
Ο κα8ένας καταλαΒαίνει ότι δεν μπορεί να δουλευτεί το ξύ­
λο, μόλις κοπεί. Πρέπει να ξερα8εί καλά, να διώξει όλα τα
υγρά και στο διάστnμα αυτό ν' αποφύγουμε το σκάσιμο. Γιατί
όλα τα ξύλα σκάζουν, αν μετά το κόyιμο n το ξέχωμα απ' τn
γn, αν είναι ρίζα, τ' αφnσουμε να τα 6αρεί ο αγέρας. Το παρα­
χώναμε λοιπόν στο χώμα και το Βρέχομε συχνά n στnν κοπριά,
που αν είναι φρέσκια, αχώνευτn, ανάΒει και το στεγνώνει πιο
γρnγορα.
Το στέγνωμα ΒέΒαια δεν γίνεται μέσα σε λίγες μέρες n Βδο-
μάδες, χρειάζεται μnνες πολλούς. Προπαντός το ρείκι, μπο­
ρεί να περάσουν δώδεκα και δεκαπέντε μnνες και να κρατάει
ακόμα. Αν το Βράσουμε για ώρες, πετυχαίνουμε πιο γρnγορα
το στέγνωμα.
ΕΤΑ θΕΜΑΤΑ
α 8έματα που πραγματεύεται και κεντά,
με περισστl αγάπn, ο λαίi<ός καλλιτέχνnς
απάνω στις μικρές επιφάνειες του ξύλου,
είναι διακοσμητικά και παραστατικά.
Και τα μεν και τα δε, καλύπτουν πολλούς
αιω-
νες ε8νικnς ζωnς και είναι ένα πραγματικό ντοκουμέντο, μια
ατράνταχτn μαρτυρία τnς οργανικnς συνέχισnς του Ελλnνικού
μας λαίi<ού πολιτισμού.
Κά8ε ξυλόγλυπτο μικροτέχνn'μα είναι ένας συνδυασμός δια­
κοσμnτικών και παραστατικών 8εμάτων κι εδώ ακριΒώς κρί­
νεται n μαστοριά του καλλιτέχνn, αν δnλ. καταφέρνει, με τον
κατάλλnλο συνδυασμό, να παρουσιάσει ένα ωραίο αισ8nτικό
σύνολο. Πιο απλά, όπως κι αλλού αναφέρω, να ξέρε.ι τι ται­
ριάζει, τι «πάει» και τι «δεν πάει».
Έχομε ΒέΒαια και έργα πλουμισμένα μόνο με διακοσμnτι­
κά 8έματα κι αυτά είναι κατά κανόνα μικρά κομμάτια όπω~
σφοντύλια, κουτάλια, αγκλίτσες.
Ι. Διακοσμητικά
Τα διακοσμnτικά μοτίΒα ξεκινούν από τnν απλn σπαστn
γραμμn n τις παράλλnλες και διασταυρούμενες είJ8είες, όλα
αυτά εyχάραχτα, για να φτάσουν στα περίτεχνα παιγνιδίσματα
τnς καμπύλnς και σε άλλα περίπλοκα σχέδια, όπως δείχνουν
μερικά αντιπροσωπευτικά δείγματα στους πίνακες ΣΤ και z:
Αν Βάλουμε πλάι - πλάι, αποτυπωμένα στο χαρτί, μοτίΒα από
πανάρχαια αwεία, πρωτογεωμετρικά και κυκλαδικά ακόμα, κι
από σύγχρονα ποιμενικά ξυλόγλυπτα, 8a εκπλαγούμε. Δεν 8α
μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα μεν από τα δε. Κι όμως ο ξωμά­
χος πελεκnτnς ούτε είδε, ούτε διάΒασε ποτές του κάτι σχετικό
με τnν αρχαία μας κλnρονομιά. Και το ίδιο 8a συμΒεί αν n
συμπαρά8εσn αυτn γίνει με καμπυλόγραμμα μοτίΒα τnς κλασ­
σικnς, ελλnνιστικnς n Βυζαντινnς εποχnς.
Ε, άμα ξερα8εί καλά κι έχει αποφύγει το σκάσιμο, μικρό
n μεγάλο κομμάτι, ειν' έτοιμο να το παιδέyουμε αλλά και να
μας παιδέyει. Πώς να το κάνουμε; Έχει κι αυτό, το άyυχο, τις
ιδιοτροπίες του και 8έλει τα χαϊδέματά του.
Πολλά απ ' αυτά, (Πιν. ΣΤ δ,ε, n), τα Βλέπομε σε παλαιοχρι­
στιανικά 8ωράκια κι αναρωτιούμαστε πώς έφτασαν ν' αποτυ­
πώνονται, σχεδόν ίδια κι απαράλλαχτα, από τον άξεστο τσο­
πάνο, απάνω σ' ένα χουλιάρι, ένα σφοντύλι, μια ρόκα, μια κού­
πα.
11. Π α ραστατικά
τα παραστατικά 8έματα, που πάντα πλαισιώνονται από τα
διακοσμnτικά και δnμιουργείται έτσι ένα αρμονικό σύνολο εί­
ναι, κατά κανόνα, σχnματοποιnμένα. Η παρουσία τους, συνn-
8ως σε ξυλόγλυπτα με πρόσφορn επιφάνεια, συνδέεται άμε­
σα με m φαντασία αλλά και τn σχεδιαστικn ικανότnτα του καλ­
λιτέχνn. Όσο μεγαλύτερn φαντασία δια8έτει τόσο εντονότερα
είναι και τα εξπρεσσιονιστικά στοιχεία. Αλλόκοτες μορφές, στά­
σεις, αμφιέσεις, φτερωτά φίδια και δικέφαλοι δράκοντες, πε­
ρίεργες κλαδωτές . ουρές λιονταριών.
Φέρνουν στο νου ένα στίχο από μοιρολόγι μας: Είδα τα φί­
δια φτερωτά, οχιές με δυο κ~φάλια.
Ποια είναι αυτά τα παραστατικά 8έματα; Είναι οι κα8αλ­
λάρnδες άγιοι και κυρίως ο :An - Γιώργnς, το δεσποτεία
δnλ. ο δικέφαλος αnτός, n Βασιλοπούλα (κοπέλα), συχνά
ζευγαρωμένn με το Βασιλόπουλο, τα πουλιά, το λιοντάρι, τα
δέντρα, ΟΙ δράκοvτες, ΤΟ φίδι, Ο nλιος.
Ανάλογα με το αντικείμενο, επιλέγονται και τα παραστατικά
του 8έματα. Μια ρόκα n μια κούπα, με τις σχετικά μεγάλες ε­
πιφάνειές τους, μας παρέχουν mν ευχέρεια να σκαλίσουμε πλn-
8ος παραστατικά 8έματα. Κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να κάνουμε
σε μιαν αγκλίτσα n ένα χουλιάρι.
Πολλά απ' αυτά τα 8έματα είναι και aρχέγονα, μυστnριώδn
σύμΒολα, όπως 8α δούμε παρακάτω.
15
 ΣΤ ΑΡΧΕΓΟΝΑ ΣΥΜΒΟΛΑ
αραmρώvrας κανείς αυτά τα ταπεινά καλ­
λιτεχvιiματα, που ο δnμιουρyός τους δεν
φαvrάστnκε ποτέ το πόσο πολύτιμn είναι
n προσφορά του στο Έ8iιος και πως κά­
Βε του πελέκnμα είναι σφραyίδα τnς ε-
8νικιiς μας ταυτότnτας, εκπλιiσσεται yια τnν επιΒίωσn αυτών
των μυστnριακών συμΒόλων.
Ο ιερός όφις, δικέφαλος ιi ουροΒόρος, ο φτερωτός δρά­
κοντας, το ιερό δέντρο, τα πουλιά, ο ήλιος, όλα σχnμα­
τοποιnμένα και σε πλιi8ος παραλλαγές και συμπλέγματα, έ­
φτασαν ως τις μέρες μας, κάνοvrας μια μακραίωνn πορεία, ε­
πιΒίωσαν μέσα από τόσες και τόσες ε8νικές περιπέτειες. Είιαι
αλn8ινά ο ομφάλιος λώρος μας.
Τα χαρακτnρίζω, πιο πάνω, «μυστnριακά» όλα αυτά τα αρ­
χέyονα σύμΒολα. Πώς αλλιώς να χαρακτnριστεί n 8εότnτα -
Βασίλισσα του Πιν. Γ Β; Μια yυμvιi yυναίκα, κα8ισμέvn σε 8ρο­
νί, μ ' ένα περίερyο στέμμα στο κεφάλι, κρατεί σταμνί στο ένα
χέρι και φύλλο στο άλλο · τι συμΒολίζει, τι είναι αυτά τα μυστn-
16
ριώδn σύμΒολα στα χέρια τnς; Ασφαλώς έχει σχέσn με τn yο­
νιμότnτα τnς ynς, με τα πολύτιμα αyα8ά τnς. Υπάρχει αμφιΒο­
λία ότι είναι πανάρχαια n παράστασn αυτιi, όπως και n άλλn
του γενειοφόρου με το άστρο στο μέτωπο, κλεισμένn μέσα σε
πλοχμό, σε άλvσο, που λέμε 'μεις; (Πιν. ΛΗ). Είναι εκπλn­
κτικό, είναι απίστευτο, ότι σχεδόν πανομοιότυπn φιyούρα Βλέ­
πομε σε αwεία κοριν8ιακού ρυ8μού του 6ου αιώνα π.Χ. αλλά
και στn χρυσιi οροφιi του ναού του Αμριτσάρ στις Ινδίες!
Όλα αυτά έχουν πάρει παyανιστικιi, 8α έλεyα, σnμασίά κι
ο λαίκός καλλιτέχvnς 8εωρεί ιερή τnν υποχρέωσιi του να τα
κεvτιiσει. Mn νομίσει κανείς ότι μπαίνουν έτσι, yια να γιομί­
σουν όπως- όπως τnν επιφάνεια του ξύλου. Στα ιερά σuμΒολα
πρέπει να κατατάξουμε τον :4n - Γιώρyn και το δεσποτείο,
δnλ. τον δικέφαλο, που ιiρ8αν πολύ αρyότερα ΒέΒαια, αλλά
πιiραν κι αυτά παyανιστικιi σnμασία. Πρέπει να τονιστεί το πό­
σο επιτυχnμένn είναι n ονομασία δεσποτείο του δικέφαλου.
Αυτό το σύμΒολο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων αλλά και των
επισκόπων, ο λαίκός καλλιτέχvnς το ταύτισε με το Βυζάντιο και
τnν Ορ8οδοξία και κα8αyιάζει μ ' αυτό τα ταπεινά του έρyα.
 Ί: Η ΡΟΚΑ
Α
• πορώ va πω, πως είvαι το πιο αvτιπρο­
.. σωπευτικό δείγμα mς ποιμεvικfις ξυλο­
• γλυπτικfις και τούτο , γιατί έχει τn μεyα­
λύτερn επιφάvεια για κέvmμα και μπο-
ρεί, απάvω σ' aυm, va γίvει ο καλύτερος
συvδυασμός παραστατικώv και διακοσμnτικώv 8εμάτωv κι α­
κόμα, γιατί προορισμέvn γι' αγαπnτό fι αγαπnμένο γυvαίκειο
πρόσωπο, κάvει τοv απλοϊκό καλλιτέχvn v' αποτυπώvει με με­
γαλύτερο μεράκι τn σφραγίδα του.
Στn ρόκα οι ευ8είες και οι καμπύλες, σε όλους τους δυvα­
τούς συvδυασμούς, ώστε va γίvοvται τελικά περίτεχvα πλουμί­
δια, πλαισιώvουv τις παραστάσεις, που, αιώvες τώρα, μένουv
αvαλλοίωτες. Αλn8ιvά έχει κάτι το ερωτικό αυτός ο aχώριστος
σύvτροφος τnς καλfις vοικοκυράς και mς προκομμένnς κοπέ­
λας και γι' αυτό τραγουδfι8nκε όσο καvένα άλλο άyυχο πραγ­
ματάκι.
Να δούμε τώρα, πώς φκιάvομε μια ρόκα και va εξnγfισου­
με, όσο είvαι μπορετό, το σχfιμα, τα πλουμίδια και τις παρα ­
στάσεις.
Πρώτα λοιπόv, πρέπει va διαλέξουμε το ξύλο και κατάλλn­
λο, γιαυτfι m δουλειά, μας δίvει n κουμαριά, n αγριλιά, n ε­
λιά, n αγραπιδιά. Δεv μπορούμε vα το δουλέyουμε av δεv έ­
χει ξερα8εί καλά γιατί «ρίχvει» δnλ. σκεΒρώvει, άμα κρατάει
ακόμα, και πάvε τα κόπια μας χαμένα. Επειδfι για μοvοκόμ­
μαm, είvαι αρκετά δύσκολο va Βρούμε ξύλο, m φκιάvουμε κομ­
ματιαστfι, δnλ. χωριστά τnv ουρά τnς, που μετά τn 8nλυκώvο­
με. Θα χοvτροπελεκfισουμε το ξύλο μέχρι va πάρει το αvάλο­
γο πάχος, φροvτίζοvτας v' αφfισουμε ένα εξόγκωμα στnv πίσω
πλευρά, όπου 8a γίvει n σκάλα με το μυτερό τσαvτάλι για va
εφαρμόζεται n τουλούπα του μαλλιού. Σav τελειώσει aυm n
δουλειά, έχει το λόγο το ξουράφι και το ξυλοφάι, που 8a κά­
μουv επίπεδες τις δυο επιφάvειες. ΤΜος το πέρασμα με το γυα­
λί και το γυαλόχαρτο 8a τις κάμουv λείες, έτοιμες για το σχε­
δίασμα και το κέvτnμα που είvαι το σπουδαιότερο και δυσκο­
λότερο στάδιο.
Πιάvομε το κοvτύλι και σχεδιάζαμε πρώτα το περίγραμμα,
δίvοvτας όποια φόρμα μας έρχεται στο vου εκείvn mv ώρα,
γιατί ο ίδιος πελεκnτfις ποτέ δεv φκιάvει δυο παvομοιότυπες
ρόκες, όλο και κάπου 8a διαφέρει n μια από mv άλλn.
Κι αφού ο λόγος για το σχfιμα, πρέπει va πω για κάτι πε­
ρίεργο που παρατnρούμε μόvο στις ξερομερίτικες ρόκες, vο­
μίζω. Επικρατούv, κατά κavόva, δυο σχnματα, που συχvά εί­
vαι ολοφάvερα, δεv χρειάζοvται δnλ. αφαιρέσεις fι προεκτά­
σεις. Και είvαι τα σχfιματα αυτά, το φαλλικό, (Βλ. Πιv. /ΣΤ;
ιz· ιδιαίτερα) και το σώμα μιας κίιλλίnvνnς γυvαίκας, με τους
αvαπτυγμένους, γόvιμους λαγώvες, που συχvά 8υμίζει τα Πα­
vάρχια στεατοπυγικά ειδώλια τnς 8εάς τnς γοvιμόmτας, (Βλ.
χαρακmριστικά, Πιv. ΙΘ; ΚΑ}. Σnμάδι φαvερό ότι n ρόκα που
πελεκούμε ακόμα στοv τόπο μου, ξεκίvnσε πριv χιλιάδες χρό­
vια και διασώζει απάvω mς πολλές μαρτυρίες mς ταυτότnτάς
μας.
Με το ξουράφι και το τρυπτfιρι και με πολλfιv υπομοvfι και
κόπο; 8a mς δώσουμε το σχfιμα που ορίσαμε με το κοvτύλι
και δεv έχει παρά vα κοιτάξει καvείς όλες τις «σκάλες» για va
καταλάΒει πόσο δύσκολn δουλειά είvαι.
Σav τελειώσει κι αυτό, αρχίζει το πιο δύσκολο μέρος, το γιό­
μισμα mς επιφάvειας με πλουμίδια και παραστάσεις. Και πρέ­
πει va είv' αυτά κά8ε λογfις· αvάγλυφα, έwλυφα, εγχάρακτα,
διάτρnτα. Πραγματικά το πιο δύσκολο στάδιο τnς δουλειάς.
Υπάρχει μια παραδοσιακfι διάταξn τωv παραστάσεωv που,
μάλλοv, δεv είvαι αξιολογικfι, παρά τnv επιΒάλλουν οι χώροι,
από πάvω προς τα κάτω.
Η κλασσικfι λοιπόv διάταξn είvαι va σκαλιστεί πάvω - πάvω
ένα · κεφάλι γυvαίκας fι μπούστο, που συχvά μοιάζει με τοτέμ.
Av n κορφfι είvαι κάπως πλατιά, σκαλίζεται ένα αvτρόγυvο,
μπούστο, όπως Βλέπομε στις φωτογραφίες. Av το σχnμα δεv
επιτρέπει τίποτε απ' αυτά, μπαίvει ένας ρόδακας fι αv8έμιο.
Αμέσως παρακάτω 8a μπει το δεσποτεία και πιο κάτω ο
fιλιος (Βλ. Πιv. Δ}. Αυτά τα δυο 8έματα, μπορούv va αλλά­
ξουv 8έσn, αvάλογα με το πως μας υποχρεώvει το σχnμα.
ΤΜος, κάτω- κάτω, που είvαι και το πλατύτερο μέρος, είvαι
n 8έσn,πάvτα μέσα σε κύκλο, του :An- Γιώργn του ΓριΒοκα­
Βαλλάρn, αυτού του φύλακα άwελου, του κατεξοχfιv άγιου του
ξωμάχου.
Όχι σπάvια, Βλέπομε σm 8έσn του :An - Γιώργn, μια γυvαί­
κα - Βασιλοπούλα, κα8ιστfι σε 8ροvί fι όρ8ια, πάvτα vα κρατά
κάτι στα χέρια mς, ένα καvάτι, ένα λουλούδι, ένα πουλί fι τnv
ωραία παρaστασn με το Βασιλόπουλο και τn 8ασιλοnού·
λα. Αυτό το τελευταίο 8έμα συvοδεύεται πάvτα από το δικέ­
φαλο δράκοvτα και το ιερό δέvτρο (Βλ. Πιv. Γ α). Είvαι n πα­
ράστασn που τόσο 8υμίζει n, πιο σωστά, διασώζει το μύ8ο του
Ιάσοvα και του χρυσόμαλλου δέρατος.
Γεvικά υπάρχει μια μεyάλn ποικιλία παραστάσεωv σε διά­
φορες παpαλλαγές, κι ακόμα έχομε και.ρόκες αvεικοvικές, δnλ.
που καλύπτοvται σε όλn τους mv επιφάvεια από συμπλέγματα
διακοσμnτικά, αυτό το παιyvίδι mς ευ8είας με mv καμπύλn,
δίvοvτας πάvτα ένα αρμοvικό σύvολο.
Θα πάρουμε λοιπόv το κοvτύλι στα χέρια μας κι αvάλογα
με το πόσο «πιάvει» το χέρι μας, 8a σχεδιάσουμε το κα8ετί.
Όπως γράφω κι αλλού, n δυσκολία Βρίσκεται στο τι 8α κεv­
τfισουμε, τι ταιριάζει. Αυτfι m δυσκολία δεv mv έχει ΒέΒαια
ο καλός, ο έμπειρος πελεκnτής, που ξέρει va ταιριάζει σωστά
τα πλουμίδια και τις διάφορες παραστάσεις, μ' έναv τρόπο 8αυ­
μαστό. :Αμα τελειώσει το σχεδίασμα, 8a πάρουμε το τρυπτfιρι
στα χέρια μας, αυτό το μυτερό και πολύ κοφτερό εργαλείο, που
απαιτεί στα8ερό χέρι, γερό μάτι και πολλfι προσοχfι. Μια λα-
17
8εμένn χαρακιά μπορεί να χαλάσει όλο το κομμάπ δεν είναι
6λέπεις μολυ6ιά, yιa να m σ6nσουμε.
το κέvmμα είναι μια κοπιαστικn δουλειά, προπαντός yιa τα
μάτια, δεν μπορείς ώρες πολλές να δουλεύεις με σκυμμένο
Η ΤΟ ΣΦΟΝJΥΛΙ
το σφοντύλι, που πολλοί το θεωρούν
φτωχό συyyεvn mς ρόκας, ταπεινό 6οn-
8ό, φαίνεται, πολύ συχνά, όλο το μεράκι
κι n μαστοριά του πελεκάνου. Και μn νο­
μίσει κανείς ότι είναι εύκολn δουλειά,
κά8ε άλλο. Πρέπει να πελεκnσεις και να κεντήσεις ένα τοσο­
δά πραμι.πάκι και νάναι και το ξύλο του σκλnρό.
e· Η ΚΟΥΠΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΣΙ
κούπα nταν το πιάτο του ξωμάχου και το
τάσι, το ποτnρι του. Και λέω nταν yιατί
τώρα, πια, κι οι ξωμάχοι άλλαξαν τρόπο
ζωrίς και τα πλαστικά κυριάρχnσαν. Οι
κούπες και τα τάσια τόπα8αν όπως τα πα­
λιά 'κονίσματα και δεν απευθύνονται πια παρά μόνο σε μερα­
κλnδες κι αμετανόnτους νοσταλyούς, μόλο που δεν έχουν χά­
σει τίποτε από τnν ομορφιά τους και τn λειτουρyικότnτά τους.
Αυτά τ' «αyyειά» λοιπόν, τάσερναν οι λοyyίσιοι στα σακκού­
λια τους, τσοπάνnδες και λnστοφυyόδικοι, όπως κι οι κλέφτες
παλιότερα. Όμως κι από τα σπίτια δεν έλειπαν yιατί κι εκεί
έκαναν τn δουλειά τους.
Και το ένα και το άλλο είναι δύσκολα κομμάτια, έχουν πολ­
λn δουλειά και δεν καλο6ρίσκεις το κατάλλnλο ξύλο. Όπως
και πιο μπροστά αναφέρω, (6λ. κεφ. Δ/, το πιο καλό είναι n
ρίζα του ρεικιού, n και mς σκινάρας, που aρχίζαμε και m δου­
λεύαμε πριν ξεραθεί τελείως, δnλ. να κρατάει λίyο, yιατί αν
τύχει πολύ ξερό, σου 6yάζει τnν πίστn , που λέει ο λόyος.
Κάνομε πρώτα το χοντρό πελέκnμα και μετά, με υπομονn,
το περνάμε με το λιμάρι yιa να πάρει τn φόρμα τnς n κούπα,
18
το κεφάλι και το 6λέμμα προσnλωμένο.
τα yιλά κεντίδια έχουν άρynτα πολλn κι ο πελεκnτnς δεν
μετράει τις ώρες. :4Μωστε μnπως έχει πάρει καμιάν ερyολα-
6ία; Όποτε τελειώσει.
Πολλά απ' αυτά είναι 8άματα υπομονnς, έξοχα δείyματα λε­
πτουρyικnς και δεν υστερούν σε φόρμα και σε περίτεχνους συν­
δυασμούς πλουμιδιών. Υπάρχουν κομμάτια που σε κάνουν ν'
aπορείς yιa το πώς δουλεύτnκαν με yυμνό μάτι και μόνο με
το τρυπτnρι (6λ. Πιν. ΚΔ ; α, 6). Η πολύ μικρn τους επιφάνεια
δεν προσφέρεται, 6έ6αια, yιa παραστάσεις, το πολύ να κεvτn-
8εί ο δικέφαλος, μα και μόνο τα διακοσμnτικά μοτί6α δίνουν
ένα ωραίο αισ8nτικό σύνολο.
να yίνει χvτιί, όπως λέμε. Το ίδιο κάνομε και yιa το τάσι, που
άλλωστε, μόνο στο μέyε8ος διαφέρει από τnν κούπα.
Αμα τελειώσει αυτn n δουλειά, αρχίζει το πιο κοπιαστικό
στάδιο, το σκάyιμο με το χουλιαροyλύφτn (6λ. Πιν. Αϊ. Μ' αυ­
τό το μικρό, αυτοσχέδιο ερyαλείο 8a πολεμnσουμε το σφιχτό
ξύλο, που μας αντιστέκεται. Βyάζοντας κά8ε φορά ένα λεπτό
ροκανίδι, ένα φροκαλάκι, προσπαθούμε να φάμε σιyά -σιyά
όλn m σάρκα, va δώσουμε το 6ά8ος που πρέπει. Μεyάλος μπε­
λάς και yιa μέρες παιδεμός. Σαν τελειώσουμε καμιά φορά,
παίρνομε 6α8ιάν ανάσα yιa τn συνέχεια. Θα περάσουμε μέσα
κι έξω με το yυαλί και το γυαλόχαρτο ώσπου ya yίνουν λείες
οι επιφάνειες και μετά 8a σχεδιάσουμε τα πλουμίδια.
Το ποιες και πόσες παραστάσεις 8a κεvτnσουμε, είναι ανά­
λοyο με τnν επιφάνεια. Ο An - Γιώρynς, ο δικέφαλος, ο χο­
ρός, τα λιοντάρια, τα πουλιa, οι κοπέλες, έχουν τn 8έσn τους
στnν κούπα n στο τάσι. Α κόμα και στιχaκι, ανάyλυφο πάντα,
μπορούμε να κεvτnσουμε (6λ. πι ν. ΚΗ; ΚΘ ;Λ; ΛΑ ; ΛΒ ; ΛΓ;
ΛΔ/.
Κοντολοynς έχουν πολλn παίδεyn αυτά τα κομμάτια, όπως
και τα ποτnρια, αλλά χαλάλι ο κόπος μπροστά σmν ομορφιά
τους.
 f Η ΑΓΚΛΠΣΑ
αyκλίτσα (κι όχι κλίτσα που τn λένε σε
μερικά μέρn), είναι ο aχώριστος σύντρο­
φος, το σκnπτρο του τσοπάνn. Είναι ό­
μως και n Βακmρία του μεστiλικα και του
yέροντα Γι και το συμπλnρωμα τnς πα­
ρουσίας των λεΒέντnδων. Γι' αυτό και ξεχωρίζαμε τις πιστιά·
ρικες αyκλίτσες, αυτές δnλ. των πιστικών, από κείνες τnς α­
yοράς, τις παζαpίσιες.
Τα καλύτερα ξύλα yιa να φκιάσουμε μια yερn αΜά και ό­
μορφn αyκλ ίτσα, είναι mς αyριλιάς, τnς μαυραyκα8ιάς, του πι­
κροφέλικου, ενώ από τα Γιμερα είναι πολύ καλό τnς μεσπου­
λιάς, σκλnρό και με ωραίο χρώμα. '
Η τσοπάνικn αyκλίτσα (Βλ. πιν. ΛΘJ, είναι συνι18ως χοντρο­
φκιαyμένn και χωρίς, Γι με ελάχιστα πλουμίδια, αΜά πολύ yε­
ρn. Γιατί δε Βοn8άει μόνο τον πιστικό ν' ακουμπάει και να πα­
τάει με σιyουριά σε κακοτράχαλα Γι yλιστερά μονοπάτια, αΜά
και yιa να πιάνει απ' το πισινό πόδι το πρόΒατο Γι το yίδι. (Γι'
αυτό άΜωστε λέyεται και αyκλίτσα· αyκύλn, αyκυλίτσα, αyκλί­
τσα).
Το ξύλο πρέπει νάναι καμπύλο από τn μάνα του, να έχει yό·
να κι αν είναι χλωρό, 8a το παραχώσουμε ώσπου να ξερα8εί.
'Αμα χοντροπελεκn8εί και πάρει χοντρικά το σχnμα τnς, 8a
mν τρυπnσουμε με το τρυπτΓιρι και 8a mς περάσουμε έva κον­
τό ξυλάκι. Αυτό το ξυλάκι είναι ο οδn yός του πελεκnτn, Βοn-
8άει να Βλέπουμε τα σωστά ζύyια mς αyκλίτσας κατά το yιλό
1 κλασσικό σχnμα, · καλά πλουμισμένο, είναι το καλύτερο.
IA. ΤΑ
..
Α . .
•
ε το επί8ετο φvλακίσια προσδιορίζαμε
όλα τα ξυλόyλυπτα που είναι έρyα φυλα­
κισμένων και μπορούμε να πούμε ότι α-
ποτελούν, αυτά, μια ξεχωριστn ενότnτα,
που όμως εντάσσεται στα ποιμενικά, yιατί
τσοπάνnδες μετέφεραν, τnν τέχvn τους στn φυλακn.
Ο υynλός δείκτnς εyκλnματικότnτας υπnρξε n πιο μεyάλn
πλnyn του Ξnρομέρου όχι μόνο τον περασμένο αιώνα αΜά
κα1 μέχρι τα τελευταία χρόνια. Φόνοι, yιa αστlμαντες συχvά δια­
φορές, τρομερές αντεκδικnσεις, ζωοκλοπές, φυyοδικίες, Γι ταν
χαρακτnριστικά τnς κα8nμερινnς μας ζωnς μέχρι τn δεκαετία
του '30. Η εyκλnματικόmτα, παρουσίαζε μεyαλύτερn έξαρσn
πελέκnμα, ώσπου να yίνει χυτn κι ακόμα, το σπουδαιότερο,
αυτό 8a κανονίσει m σωστn απόστασn τnς ουράς τnς αyκλί­
τσας από τ' αyκλιτσόξυλο. Κι n απόστασn aυm είναι όσο να
περνά ο αvτίχειρας, yιατί τόσο, περίπου, είναι και το πάχος mς
κνnμnς του προΒάτου Γι του yιδιού.
Η αyκλίτσα ανάλοyα με το σχnμα του πίσω μέρους, είναι
σερνικιά Γι Βnλvκιά (Βλ. πιν. ΛΣΠ.
Οι παζαρίσιες είναι λεπτοδουλεμένες και κατά κανόνα κεv­
τnμένες. Αyκλίτσες μπορούμε να φκιάσουμε κι από κέρατο
κριαριού Γι τράyου μα οι πιο όμορφες κεράτινες yίνονται από
ΒουΒαλοκέρατο, που είναι μαύρο και με μεyάλn στιλπνότnτα,
ίδιο yιούσουρι.
Στn σερνικιά αyκλίτσα το πίσω μέρος απολnyει σε κεφάλι
δράκοντα Γι λιονταριού, σχnματοποιnμένο ΒέΒαια. Η 8nλυκιά
όπως είναι κοφτn στο πίσω μέρος, δnμιουρyεί διαφορετικές
επιφάνειες και παίρνει άΜα κεvτnματα. Στα μάyουλα κεντού­
με τον Γιλιο Γι παραστάσεις σε σμίκρυνσn, αν πιάνει το χέρι
μας (Βλ. πιν. ΛΣΤ; ΛΖ; ΛΗ' ΛΘ ; MJ.
Τέλος το μακρουλό, μπροστινό μέρος, που μοιάζει ουρά, το
κεντούμε με yιλά πλουμίδια. Συχvά mς δίνομε σχΓιμα κουλου­
ρiασμέvου φιδιού Γι σm ράχn σκαλίζαμε yυναίκα Γι κάποτε και
σύμπλεyμα yυναίκας και άντρα σε ερωτικn στάσn. Αυτά ΒέΒαια
τα τελευταία είναι εξεζnτnμένα πράyματα που σπανίζουν. Το
ΦΥΛΑΚΙΣΙΑ
Με. πήρε το παράπονο
και το βαρύ το κλάμα
κι aρχίνησα να τραγουδώ
της φuλaκήι;; τα πάθη
στους ξωμάχους κτnνοτρόφους, στοιχείο άξεστο, ατί8ασο,
σκλnροτράχnλο, με πρωτόyονα n8n. Δεν υπάρχει χωριό που
να μnν είχε, κατά καιρούς, ισοΒίτες Γι καταδίκους σε Βαριές
ποινές, στις φοΒερές φυλακές τnς Κεφαλονιάς, του Ρίου, του
Παλαμnδιού, mς Κέρκυρας, κ. ά. Εκεί λοιπόν ο κατάδικος τσο­
πάνnς, ο ξωμάχος, αυτός ο κατεξοχΓιν ελεύ8ερος, που κάποια
στιyμn Βρέ8nκε σαν το 8nρίο στο κλουΒί, αυτός που από τις
ράχεσς και τα φαράwία Βρέ8nκε στριμωyμένος στο κεΜί με
τn Βούτα, Βρnκε διέξοδο στο πελέκnμα και πολέμnσε έτσι, τις
aτέλειωτες ώρες τnς μοναξιάς και τnς απελπισίας του.
Οπλίζεται με υπομονn και κα8ώς έχει απεριόριστο χρόνο
στn διά8εσι1 του, αφοσιώνεται στn μικρn επιφάνεια του ξύλου
19
και καταφέρνει να Βγουν από τα χέρια του 8αυμαστά λεπτουρ­
μiιματα. Μπορεί να έχασε τnν ελευ8ερία του, μπορεί να κατα­
τρώγει το κορμί του το σαράκι κι n μπόχα mς μεσαιωνικiις φυ­
λακiις, μα το μεράκι του δεν το χάνει. Συχvά Βιοπορίζεται μ'
αυτά, πουλώντας σε συγκρατούμενους iι ανταλλάσσοντας με
κάτι χρiισιμο, αλλά κυρίως, είναι το μiινυμα που στέλνει στον
έξω κόσμο, σε συwενείς και φίλους. Θα στείλει εν8ύμια σ' α­
γαπnμένα πρόσωπα, σε κάποιους που τον 8υμiι8nκαν σ' αυτiι
τnν περίοδο τnς δυστυχίας του, σ' άλλους που συμπαραστά-
8nκαν στn φαμελιά του iι τον εσύντραμαν στις δύσκολες ώρες
τnς δίκnς του.
Δουλεύει αποκλειστικά το ξύλο τnς ελιάς όχι από ιδιαίτερn
προτίμnσn αλλά γιατί μόνο αυτό μπορούσε να προμn8ευτεί.
Μεγάλο μέρος των φυλακίσιων αντιπροσωπεύουν οι εικόνες
των δύο καΒαλλάρnδων αγίων. Χαρακτnριστικό των εικόνων
αυτών είναι n οπωσδiιποτε καλλιτεχvικiι σχεδίασn, σύμφωνn
με τ' αγιογραφικά πρότυπα, κάτι που δεν παρατnρείται σε πα­
ρόμοια έργα ξωμάχων, που, αντί8ετα, τα διακρίνει ελευ8εριό­
τnτα και αφέλεια στο σχέδιο, είναι έργα κα8αρά πριμιτιΒιστι­
κά.
Φανερό ότι στn φυλακiι γινόταν αvτιγραφiι από εικόνα και
μάλιστα πολύ προσεχτικiι n μπορεί να iιταν άλλος ο αντιγρα­
φέας σχεδιαστiις κι άλλος ο πελεκnτiις.
:4Μα φυλακίσια είναι οι rαμnακέλες, (τσιγαρο8iικες), ω­
ραιότατα κομμάτια, οι πίπες και οι καλτσόροκες (Βλ. πιν. ΚΕ;
ΚΣτ, ΚΖ). Οι καλτσόροκες, αλn8ινά κομyοτεχviιματα, είναι
ίσως τα καλύτερα δείγματα μικρογλυπτικiις των φυλακισμένων.
Αυτά τα χαριτωμένα ξυλόγλυπτα έχουν ένα χαρακmριστικό γνώ­
ρισμα αρκετά περίεργο· είναι ασrικοnοιnμέιια. Η γυναίκεια
φιγούρα, που αποτελεί το επάνω μέρος, όρ8ια iι κα8ιστiι, εί­
ναι πάvτα μια καλοvτυμένn κυρία mς πόλnς, μια αστiι και πο­
τέ μια χωριάτισσα. Όμως είναι δουλεμένn κατά τον παραδο­
σιακό τρόπο, με τα ίδια διακοσμnτικά μοτίΒα, τις ίδιες σχnμα­
τοποιiισεις.
20
Ένα άλλο χαρακτnριστικό είναι το ότι Βλέπομε σ' αυτές και
τn μόδα mς κά8ε εποχiις. Αυτiι π.χ. που φκιάχτnκε στα 1901
(πιν. ΚΕ; Β), έχει και mν αμφίεσn τnς τότε μόδας, τnν εσάρπα
τnς, το μακρύ, κλειστό στο λαιμό φόρεμα με τους φραμπαλά­
δες, το καπελίνο και τα μποτίνια. Τnς ίδιας εποχiις είναι και
n γ' του πιν. ΚΕ; που δεv έχει ΒέΒαια τnν τέχvn και τn ραδινό­
τnτα τnς προnγούμεvnς αλλά ο καλλιτέχvnς κινiι8nκε εδώ πιο
ελεύ8ερα, πρόσ8εσε δικά του στοιχεία, κατά τρόπο εξπρεσ­
σιονιστικό, όπως το πελώριο πουλί πάνω στο περίεργο καπέ­
λο iι καλύπτρα.
Η α; φκιαγμένn το 1930, διαmρεί τα γνωστά στοιχεία, αλλά
με τnν αμφίεσn τnς εποχiις τnς κι αυτiι. Τα μαλλιά είναι κομ­
μένα κι n φούστα έχει ανέΒει ynλά, μόλις κρύΒει το γόνατο.
Αλλά γιατί οι καλλιτέχνες αυτοί, ειδικά στις καλτσόροκες,
απαρνiι8nκαν τα μοντέλα του χωριού τους; Γιατί φιλοτεχνούν
μόνο κυρίες mς πόλnς;
Μια εξiιγnσn είναι ότι αφού τα μικροτεχviιματά του αυτά,
iι πολλά απ' αυτά, τα διοχέτευσε σmν πόλn για Βιοπορισμό,
προσαρμόσinκε ανάλογα. Οι καλτσόροκες, είχαν τότε μεγάλn
ζiιτnσn και σmν πόλn γιατί κι εκεί οι γυναίκες έπλεκαν Βαμ­
Βακερές κάλτσες.
:4Mn εξiιγnσn είναι ότι οι πρώτες φιγούρες σχεδιάσmκαν
α' αυτόν τον τύπο κι από κει και πέρα δnμιουργiι8nκε ένα εί­
δος παράδοσn, να εικονίζονται δnλ. στις καλτσόροκες κυρίες
τnς πόλnς.
Εκτός από τnν πιο επιμελnμένn εμφάνισn, mν πιο ραφινά­
m, άλλο γνώρισμα των φυλακίσιων είναι το Βερνίκωμα και κά­
ποτε κι ο χρωματισμός ορισμένων τμnμάτων του έργου. Γενι­
κά οι φυλακισμένοι τnς παλιάς εποχiις και μέχρι τn δεκαετία
του '30, μας άφnσαν ωραιότατα δείγματα ξυλόγλυπτων, που
n αφετnρία τους όμως, iιταν τα ποiμεvικά.
 ιs· ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ
αυτή m σύvτομn εισαyωyn και τα σχέδια,
που τn συνοδεύουν - ή τα συνοδεύει -
προσπά8nσα να παρουσιάσω τα ποιμε­
νικά ξυλόyλυπτα του τόπου μου, χωρίς,
φυσικά να ισχυρίζομαι ότι εξαντλώ το
8.έμα, ιδιαίτερα από τn λαοyραφική και καλλιτεχνική του πλευ­
ρά.
Δεv αφιέρωσα ειδικά κεφάλαια yια ένα σωρό άλλα ξυλό­
yλυπτα, όπως 6ελονο8ήκες, σαμvτάνια, χουλιάρια, 8nκάρια,
τσιμπούκια, κορνίζες (6λ. πιν. ΜΑ·- NJ, yιατί 8α επαναλάμΒα­
να τα ίδια πράyματα.
Το ξέρω ότι αυτή n ταπεινή, μα τόσο όμορφn τέχvn, που τnν
ονομάζω ποιμενική ξvλοyλvπrική, δεv έχει αύριο, δεν έχει
μέλλον, yιατί άλλαξαν οι καιροί, άλλαξαν τα ή8n, αν και φο­
Βάμαι όχι προς το καλό. 1σως να είμαι αμετανόnτος νοσταλ-
yός, που προσπα8ώ να κρατήσω ζωντανό κάτι που άν8ισε και
κάρπισε σε περασμένους καιρούς, όπως μπορεί να κάνουν κι
άλλοι, σ' άλλους τόπους.
Τελοσπάvτων, όσο κρατούν τα χέρια μου και τα μάτια μου,
8α συνεχίσω να παιδεύω το ξύλο και να με παιδεύει κι αυτό.
Και, που ξέρει κανείς, μπορεί να κεντρίσω το ενδιαφέρον σε
νέqυς, μπουχτισpένους απ' το πλαστικό και τις φτήνειες των
.ιω8ελοyής παvτοyράφων.
Ας είναι n προσπά8ειά μου, μια μικρή, ελάχιστn προσφο­
ρά στn μνήμn των ταπεινών πελεκnτάδων, των ταπεινών μα­
στόρων που, όπως τονίζω κι αλλού, τους 8εωρώ δασκάλους
μου.
Αν τα κατάφερα, ο αναyvώστnς 8α κρίνει.
Γερ. Ηρ. Παπατρέχας
από χωριό Μαχαιρά - Ξnρομέρου
21
!
ΣΧΕΔΙΑ
 ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
ΠΟΙΜΕΝiκΑ Ξ:ΥΛΟΓΛΥnτΑ Ξ:ΗΡΟΜΕΡΟΥ
ΤΟΥ ΓΕΡ. ΗΡ. ΠΑΠΑτΡΕΧΑ
ΤΥΠΩθΗΚΕ ΤΟ ΝΟΕΜΒΡΙΟ 1986
ΣΤΙΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ τΕΧΝΕΣ ΧΡ. ΜΟΑΤΣΟΥ
ΣΕ 3.000 ΑΝΤΙτΥΠΑ
ΑΠΟ τΗΝ «ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΟΜΜΕΧ» ΕΠΕ
ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΕΟΜΜΕΧ
ΜΕ ΤΗΝ ΓΕΝΙΚΗ ΕΥθΥΝΗ
ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ
ΤΗΣ ΔΙΕΥθΥΝΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ - ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΥΝτΟΝΙΣΕ

Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ