Kabanata XI Ang mga Makapangyarihan

Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at

Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang alperes at
si Padre Salvi ang siyang makapangyarihan dito.

K a b a n a t a X I I Araw ng mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan
ng isang malawak na palayan at may bakod na
lumang pader at kawayan. Sa ibang bahagi ng
libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng
paglilibingan na malapit sa pader na parang
babagsak na. Sinabi ng naninigarilyong lalaki
sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang
lugar sapagkat sariwa at dumudugo pa ang
bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya
matagalan ang gayong tanawin.

Kabanata XIII Mga Unang Banta ng Unos

Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang
puntod ng ama- si Don Rafael. Nakita nina
Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila
ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael.
Tumango ang tagapaglibing. Pero nasindak si
Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang
sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay
sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.
 K a b a n a t a X I V Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio.
Dahil sa katalinuhan, pinatigil saiya sa pag-
aaral ng kanyang ina dahil ang gusto nito para
sa anak ay maging isang pari.

K a b a n a t a X V Ang mga Sakristan

Si Crispin at Basilio ay magkapatid na
sakristan. Nagtatrabaho sila sa simbahan na
taga kampana na sineswelduhan lang ng 2.00 kada
buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na
mgananakaw sa simbahan. Kapag nalaman ito ni
Sisa ay siguradong magagalit ito.

K a b a n a t a X V I Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na
sa labas ng bayan. May isang oras din bago
marating ang kanyang tirahan mula sa kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya
ng lalaking iresponsable, walang pakialam sa
buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Si Sisa
lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin.
Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa,
naipagbili niya ang mga alahas niya ng siya ay
dalaga pa. Minsan lang umuwi ang kanyang asawa
at sinasaktan pa siya.
 K a b a n a t a X V I I Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong
sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin.
Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi
ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng
sakristan mayor.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari
niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong
niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng
dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng
makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos
ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga
guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina
Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa
ng alila.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo, ang lawa
ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa,
nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro.
Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng
lawa itinapon ang labi ni Don Rafael
 K a b a n a t a X X Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na
siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan mga
may kapangyarihang mga tao sa bayan. May labing
isang araw na lamang ang nalalabi at pista na.
Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at
kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa
pyesta.

Kabanata XXI Mga Pagdurusa ni Sisa

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa.
Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng
kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa
pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio
at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang
sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya
sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag
dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala
ang kaba sa kanyang dibdib.

Kabanata XXII Liwanag at Dilim

Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang
Tiya Isabel sa San Diego para sa pistang
darating. Naging bukambibig ang pagdating ni
Maria sapagkat matagal na siyang hindi
nakakauwi sa bayang sinilangan. Ipinakiusap ni
Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura
sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya
sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing
makakaharap niya ang kura.
 Kabanata XXIII
Ang Piknik
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik
nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang
at Neneng. Habang naglalakad masaya silang
nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa
ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin
ang kanilang kuwentuhan.

Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre
Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng
almusal. May inabot na sulat ang kanyang
kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak
ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda
niya ang kanyang karwahe at nagpahatid sa
piknikan.

Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng
paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa
rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan
lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay
kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
 K a b a n a t a X X V I Ang Bisperas ng Pista
Sa bahay ng mga nakakariwasa, nakaayos ang
minatamis na bungang kahoy, may nakahandang
pagkain, alka na binili pa sa Maynila na
katulad ng hamon at ng relyenong pabo, serbesa,
tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat
pa mula sa Europa. Ang mga pagkain ganito ay
inuukol sa mga banyaga, kaibigan o kaaway, at
sa mga Pilipino, mahirap man o mayamanupang
masiyahan sila sa pista.

Kabanata XXVII Sa Pagtakip Salim

Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego,
isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki.
Sinadya niyang higitan sa dami ng handa ang mga
taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kanyang mamanugangin. Dahil si Ibarra ay pinuri
pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.

K a b a n a t a X X V I I I Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa
Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang
mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga
Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng
makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano,
pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala
at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete,
Batanggas at Maynila.
 Kabanata XXIX Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at
ginamit ang mga hiyas na itinatago nila.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang
prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa
kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw
sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong
ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.

Kabanata XXX Sa Simbahan

Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay
gustong makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi
na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan.
Ang sermon ay binayaran ng P250, ikatlong
bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal
sa loob ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao
na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang
manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang
kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay
tuloy-tuloy sa langit.

Kabanata XXXI Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang
magsermon sa wikang kastila at Tagalog. Humanga
si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso
at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil
sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad
na iyon sa kanyang sariling sermon.
 Kabanata XXXII Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung
paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong
ang kanyang itinayo. Sabi nito ay mayroong
walang metro ang taas, nakabaon sa lupa ang
apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang
malalaking lubid kayaq tila napakatibay ng
pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas
naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.

Kabanata XXXIII Malayang Kaisipan

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias
sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya
ng babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay
nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-
ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito
ay mayroong kaaway.

Kabanata XXXIV Ang Pananghalian

Patapos na ang tanghalian nang dumating si
Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban
kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay ang
pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na
ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari
sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si
Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang
tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni
Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso
at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan
siya ni Maria.
 Kabanata XXXV Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at
Padre Damaso ay madaling kumalat sa buong San
Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino
ang may katwiran sa dalawa. Handa ang binata na
dungisan ang kamay nito sa sinumang
lumapastanganan sa kanyang ama.

K a b a n a t a X X X V I Ang Unang Suliranin

Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni
Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano nga,
pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis
ang eskomonyon sa binata.

Kabanata XXXVII Ang Kapitan-Heneral

Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya
kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna niya
ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling
lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay
ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang
buong katawan ng binata ng pumasok siyang
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting
ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang
panahon basta sa katarungan.
 K a b a n a t a X X X V I I I Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na
pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na
halos lahat ay mayroong dalang sinding parol.
Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga
kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang
alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng
kapitan.

K a b a n a t a X X X I X Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni
Donya Consolacion ay pinid na pinid. Nang
umagang iyon, ang asawa ng alperes at paraluman
ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba.
Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang
asawa. Ikinahihiya ng alperes ang katawa-tawang
pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad
ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para
sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa
ngang maganda kaysa kay Maria Clara.

K a b a n a t a X L Ang Karapatan at Lakas

Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang
sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan
ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing
ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa
liwasang bayan. Tapos na ang unang bahagi ng
dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra.
Malugod na binati niya ang kasintahan at ang
mga kasama nito.
 Kabanata XLI Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si
Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa kanyang
laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang
utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-
bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang
lumilingon. Ang kanyang panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay
Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may
sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya
kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung
wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni
Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.

K a b a n a t a X L I I Ang Mag-asawang De Espadaña

Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr.
Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni
Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat ng
ministro sa Espanya at ang kanyang asawa na si
Donya Victorina na sa biglang tingin ay
napapagkamalang isang Orofea.

Kabanata XLIII Mga Balak o Panukala

Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi
ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso
na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa
pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares
ay nangangailangan ng trabho at mapapangasawa.
Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng trabaho
ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa,
sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.
 Kabanata XLIV Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa
kanyang pagkahibang walang sinasabing pangalan
kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man
lamang nakikilala. Siya ay binabantayang mabuti ng
kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay
nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na
ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang
bumaba ang lagnat ni Maria.Takang-taka naman si
Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya
Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng
asawa.

Kabanata XLV Ang mga Pinag-uusig

Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay
nagkapalad na makilala at makatulong sa isang
binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at
nag-iisang anak ng isang taong marangal na hinamak
din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid
kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay
diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong
daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang
maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan.

Kabanata XLVI Ang Sabungan

Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may
sabungan din sa San Diego. Nasa loob ng sabungan
sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang
sabungero sa gagawing pagsusultada, ang dalawang
binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay
naiinggit sa mga pumupusta.
 Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago,
magkaakbay naman na namamasyal sina Donya
Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay
ng mga Indio. Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng
bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes
ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura
sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at
nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng
Donya ang pagiging labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang
pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya.
Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang
latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion,
upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago
mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes.
Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay
sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng
kanilang pagtatalakan.

Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng
kanyang hindi pinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang
bawat katagang namutawi sa kanyang labi. Malungkot
si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang
siya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra
na ang puso ay ginugutay ng matinding pag-
aalinlangan, gulo ang kanyang isip.
 Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay
hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin
si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Hindi na nag-
aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra
na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya
ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan
Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan
at pagbabala.

Kabanata L Ang mga Kaanak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra
upang malaman nito na siya ay kabilang din sa mga
sawimpalad. May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal
ng kastila. Kasama ng kanyang asawa at isang anak na
lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog
ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay
maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa
kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis
noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak
at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng kanyang
nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak
ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing
ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga
awtoridad ang pagkamatay ng asawa. Nahatulan din siyang
paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman,
pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
 Kabanata LI Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya
ng liham mula kay Donya Victorina. Alam ni Linares na
hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya
ang alperes subalit sino naman kaya ang papayag na
maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan
Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog
at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa
kapritso ng Donya.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin
pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot
ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na
paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si
Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat
nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon
ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang
asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento
upang makaganti siya sa kura.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa
mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa
paniniwala ng mga puno ng mga kapatiran ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na
sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni
Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa
libingan. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
 Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit
ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga
kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol
kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay
Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni
Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang
ang apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado.
Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang buhay.

Kabanata LV Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala
siyang ganang kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo
ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay
tumindig upang magdasal.

Kabanata LVI Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang
buong bayan ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang
makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na
tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata
ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot
ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang
mga iba na magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-
bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw
ang sumalakay.
 Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo.
Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa
nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang
walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa
ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa
palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes
na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay
umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si
Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni
Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa
leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa
sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa
galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si
Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan
nito.

Kabanata LVIII Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae
ay ayaw umalis. Mag-iikalawa ng hapon ng dumating
ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka
ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan
ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing
kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad
ng kanilang ka-anak ng bilanggo. Pagkakita kay
Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na
kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang
tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.
 Kabanata LIX Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay
nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila.
Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iba-iba ang
estilo ng mga balitang lumaganap. Sa ibang kumbento
naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw
sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at
mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay
ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa
isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral
kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa
binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang
walang utang na loob ang mga indio kaya’t di dapat
silang ituring na mga tunay na tao.

Kabanata LX Ikakasal na si Maria Clara

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-
asawang de Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng
makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang
usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang
nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang
hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol
sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian
din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya
Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa
napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari,
desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat
nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa
palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares.
Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t
inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
 Kabanata LXI Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya
kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan
sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya
sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay
kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa
pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw
ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi
inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na
lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran
at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi
si Elias.

Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na
nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay
nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang dyaryo. Pamaya-maya dumating si
Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain
ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at
pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking
kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang
kumbento.Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan
ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng
tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang
binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin
kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang
kamatayan.
 Kabanata LXIII Ang Noche Buena
Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay
nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na
nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mga tao. Ngunit ngayon lungkot na
lungkot ang buong bayan. Wala man lamang nakasabit na
mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng
kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga
bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na
isa ng palaboy pero hindi naman nananakit ng
kapwa.Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan.
Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng
alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang
katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang
sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni
Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot.
Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng
alilang babaing nasa daan.
Kabanata LXIV Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na
si Padre Damaso sa Maynila. Namatay si Padre Damaso
sa sama ng loob. Sa kabilang dako, si Padre Salvi
habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na
rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila. Ilang
linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si
Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap
ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip
at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling
niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na
umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto
na lamang mabuhay mag-isa.