• H ispano-N ieuport

52
__ ..,. -----·············--

• Hawker ,,Fury''
• Bristol ,,Bulldog''
Mk.li 1
Polikarpow 1-15
• Polikarpow 1-16
• Letov ś. 231
• Dewoitine
„.-..„.---·
„-------···
„-
D.371/372
Dewoitine --·-
D.501/510
Loire Lo 46
• Grumman GE-23 2
• FIAT CR-32
• Romeo Ro.41
• FIAT G.50
• PWS-10
• Heinkel He 51
•
Arado Ar 68E
• Heinkel He 112 3
• Messerschmitt Bf
109
····-··· ··-·····-····-········-·

4

•
Kapitan Joaquin Garcia Morato -
czołowy as lotnictwa .frankistowskie-
go - przy swoim samolocie FIAT
CR-32 bis, numer ewidencyjny 3-51,
w roku 1937
Próbę przybliżenia Czytelnikom realiów i aspektów polity-
cznych wojny domowej w Hiszpanii zacząć trzeba od
kwietnia 1931 r., kiedy to obalono monarchię (król Alfons
XI 11 opuścił kraj) i proklamowano republikę. W wyniku
czerwcowych wyborów do parlamentu większość w Kor-
tezach uzyskała lewica, która utrzymała się u steru władzy
również w kolejnych, powodowanych kryzysami parla-
mentarnymi, wyborach (listopad 1933 r. i luty 1936 r.).
Mimo formalnej konsolidacji ·ugrupowań lewicy w bloku
Frontu Ludowego, kolidujące nieraz ze sobą sprzeczne
interesy tak odległych politycznie partii, jak liberałowie,
republikanie, socjaliści (marksistowscy i trockistowscy),
komuniści i anarchiści nie pozwoliły na utworzenie jedno-
litego rządu. Powstały 13 maja 1936 r. gabinet mniej-
szościowy nie był w stanie opanować napiętej sytuacji
wewnętrznej, przeciwstawić się postępującej fali anarchii,
samosądów i groźby strajku generalnego, inspirowanych
przez cieszące się ogromnym poparciem ludności ugrupo-
wania anarchistyczne (nominalnie należące do Frontu
Ludowego, ale odmawiające udziału w rządzie z przyczyn
statutowych).
Grupa prawicowych generałów pod wodzą szefa sztabu
generalnego, 44-letniego Francisco ~ranco, dokonała
w obliczu powyższych okoliczności puczu wojskowego
(18 lipca 1936 r.). Generał Franco w Maroku, generał
Queipo de Llano w Andaluzji i generał Mola w León
rozpoczęli niemal jednocześnie działania zbrojne, nomi-
nalnie uznane za wojnę domową. Nominalnie, albowiem
w imię dwóch obcych w sumie Hiszpanii ideologii
walczyło w Hiszpanii kilkaset tysięcy żołnierzy nie
znających nawet języka hiszpańskiego. Ponad 40% wojsk
rebelianckich stanowili Włosi (1 OO OOO ludzi) i Niem-
cy (20 OOO); po stronie rządowej działały brygady
międzynarodowe, do których ściągali komuniści i libe-
rałowie z całego świata, a którymi dowodzili najczęściej
oficerowie radzieccy.
Demokracje zachodnie zajęły w większości stanowisko
niezaangażowania i neutralności, co uderzało jedynie
w potrzebujący pomocy legalny rząd Republiki, z którym
zasadniczo narody, a nawet rządy Francji, USA i Wielkiej
Brytanii sympatyzowały.
Początkowo . (lato-jesień 1936 r.) terytorium Hiszpanii
było podzielone pomiędzy walczące strony mniej więcej
• •
Ostatni dowódca A viazione Legiona-
ria - generał Monti - dokonuje
przeglądu pocztów w Barajas 12 maja
1939 r., ' przed powrotem do Włoch .
Po przeglądzie generał Franco w to-
warzystwie dowódcy lotnictwa hisz-
pańskiego, gen. Alfredo Kindelana,
dokonał odznaczenia dowódców jed-
nostek cudzoziemskich
po połowie linia frontu przebiegała od granicy z Po-
rtugalią wzdłuż Tagu, następnie odchylała się nieco na
północ i po przecięciu rzeki Ebro na zachód od Saragossy,
w połowie masywu Pirenejów, dochodziła do granicy
francuskiej. Rebelianci kontrolowali północną część
półwyspu z wyjątkiem Asturii i Baskonii, gdzie na wąskim
skrawku wybrzeża od Oviedo do Bilbao (ok. 300x50 km)
broniły się do października 1937 r. oddziały wierne
Republice. Z kolei andaluzyjski przyczółek, gdzie lądowały
oddziały generała Franco przerzucane z Maroka, rozrastał
się na południowym zachodzie półwyspu wzdłuż granicy
z Portugalią i w listopadzie 1936 r. osiągnął linię Tagu,
łącząc się z głównymi siłami rebeliantów.
Rok 1937 przyniósł siłom faszystowskim nie tylko lik-
widację oporu na północy, ale także opanowanie Aragonii
(co odcięło Katalonię od Walencji, Murcji i rejonu Mad-
rytu) oraz umocnienie pozycji w masywie Sierra Morena
i zdobycie ostatniej z Wysp Balearskich Minorki. Przez
cały ten okres trwały intensywne walki w rejonie Madrytu
i Guadalajary. Jesienna kontrofensywa republikańska
w rejonie Teruel zakończyła się porażką.
Rok 1938 to ciężkie walki w dolinie Ebro, zakończone
kolejnym sukcesem frankistów dotarciem do wybrzeża
Walencji na odcinku od Sagunto do ujścia Ebro, co
ostatecznie odcięło Katalonię od reszty terenu kontrolo-
wanego przez Republikę. Wiosną 1939 r. stało się jasne, że
dalsze wykrwawianie narodu utraciło całkowicie sens
- uderzenia rebeliantów na Madryt, Walencję i Barcelonę
(w lutym i marcu) zakończyły 32-miesięczne zmagania
i w dniu 4 kwietnia działania wojenne uznano za za-
kończone.
Tablica barwna na okładce
1. Heinkel He 51A-1, numer 2-10, Grupy 1-G-2 lotnictwa
nacjonalistów w 1937 r.
2. Bristol ,,Bulldog" Mk.I I, numer 2, lotnictwa Basków - Lamia-
co, 1937 r.
3. FIAT CR-32 bis, numer 3-51, kpt. Garcia Morato z Eskadry
1-E-3w1937 r.
4. Heinkel He 1128-0, numer 5-52, kpt. Garcia Pardo z 1 Eskad-
ry Grupy 5-G-5 - lotnisko León, luty 1939 r.
5. Messerschmitt Bf 109E-1, numer 6-128, z 2 Eskadry grupy
myśliwskiej Legionu Condor w Valls, styczeń 1939 r.
 -

Michał M. Mietelski, Marek Radomski

Samoloty myśliwskie wojny
domowej w Hiszpanii 1936 1939
WYDAWN ICTWA KO MU NIKA CJI I ŁĄCZN O ŚC I WA RSZAWA 1991

• H ispano- N ieuport 623.746.3:323.2 (460)"1936/ 1939"

52 Kolejny zeszyt z nowego cyklu „ Barwa w lotnictwie świata " przedstawia Czytelni kom
• Hawker ,,Fury'' podstawowe typy samolotów myśliwskich stosowanych podczas wojny domowej w Hiszpanii
• (1936- 1939) - ich malowanie, dane techniczne, krótką histori ę i opis zastosowani a.
• Bristol ,,Bulldog'' Odbiorcy: Hobbiści i modelarze lotniczy oraz wszyscy zainteresowani h istor ią świ atoweg o
Mk.li lotnictwa wojskowego.
• Polikarpow 1-15
• Polikarpow 1-16
• Letov ś. 231 Od autorów
• Dewoitine
D.371/372 Oddajemy w ręce Czytelników zeszyt z serii ,,Barwa w lotnictwie świata' ',
• Dewoitine w którym podjęliśmy próbę omówienia samolotów myśliwskich uczest-
D.501 /510 niczących ponad pół wieku temu w konflikcie zbrojnym, który był zapowie-
• Loire Lo 46 dzią tragedii li wojny światowej, a zarazem wywarł piętno na dokonaniach

• Grumman GE-23 takich osobowości jak Hemingway, Picasso czy Malraux.

• FIAT CR-32 Aczkolwiek z politycznego punktu widzenia wydarzenia, które miały miejsce
• Romeo Ro.41 w Hiszpanii w latach 1936 39 nie mogą być w żaden sposób zakwalifiko-
• FIAT G.50 wane w poczet kampanii wojny światowej, to jednak z punktu widzenia
• PWS-10 historii rozwoju uzbrojenia, w tym głównie lotnictwa, przekształcona przez
• H einkel He 51 Niemcy, Włochy i ZSRR w gigantyczny poligon była Hiszpania sceną , na
• Arado Ar 68E której zadebiutowały charakterystyczne dla Blitzkriegu myśliwskie dolno-
• Heinkel He 112 płaty metalowe, bombowce nurkujące i szybkie wolnonośne bombowce
.
• M esserschmitt Bf średnie. Walki w Hiszpanii przyniosły nowe założenia taktyczne i doświad­
109 czenie bojowe pilotom uczestniczących w konflikcie krajów, co miało duży
wpływ na wyniki walk powietrznych w pierwszym okresie li wojny świata-
•
weJ.
Dziękujemy modelarzom z Klubu Entuzjastów Lotnictwa przy Aeroklubie
Aut or tekstu: Krakowskim i pracownikom Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Krakowie
Micha/ M. Mietelski
za pomoc przy opracowaniu niniejszego zeszytu.
Tablice barwne:
Marek Radomski
Opracowanie graficzne:
Tadeusz Pietrzyk
Redaktor książki :
Zbigniew O~oczyński
Redaktor techniczny:
Alicja Jabłońska - Chodzeń
Maria łakom y
Korektor:
Alina Podmiotko

Wydawnictwa
© Copyright by Wydawn ictwa Komunikacji i Łącznośc i
Komunikacji i Łącznośc i Warszawa 1991 . Wyd. 1
ISBN 83- 206-0924-0 Warszawa 1 991 LZGraf. Zam. 161 O
 \... ...
~

,. „ ...~ -·--·-- --. . . . . . . . ." "

„"

•
''\
I \
\
r
I
\
I
\
•
-

f!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!fiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiił1m

2
Hi spano-N ieuport 52
Rodzina prototypowych myśliwców Nieuport-Delage 42, 44, 46
i 48, różniących się między sobą silnikami i powierzchnią dolnego
płata , została opracowana w połowie lat dwudziestych zgodnie
z wymogami konkursu Armee de /'Air z 1923 r. na następcę
Nieuporta-Dełage 29 - podstawowego wówczas myśliwca
francuskiego. Żaden z czterech proponowanych modeli nie
wzbudził (popartego odpowiednim zamówieniem - gdyby nie
liczyć kontraktu na 25 sztuk NiD 42) zainteresowania komisji
konkursowej. Konstruktorzy postanowili więc opracować, opie-
rając się na wynikach prób z prototypami, kolejne warianty
samolotu . W ten sposób pojawiły się w 1927 r. Nieuport-Delage
52 i 62, z których drugi wygrał konkurs Armee de /'Air, co
uwieńczył kontrakt na dostawę 345 samolotów. Natomiast
NiD 52 został przedstawiony przez wytwórnię do konkursu
hiszpańskiego /'Aeronautica Militar (również chodziło
o następcę NiD 29), w którym pokonał m.in. samoloty: FIAT
CR-20, Dewoitine D.27 i Wibault 7. Po 34 samolotach Nieu-
port-Delage 52 (numery ewidencyjne od 3 1 do 3-34) pro-
dukcję przejęły zakłady Hispano w Guadalajarze, które w latach
1929 36 wyprodukowały kolejnych 91 egzemplarzy - tym
razem pod nazwą Hispano-Nieuport 52 (numery od 3-35 do
3 125) .
Po 1-15, 1-16, CR-32, Bf 109 i He 51 był Hispano-Nieuport 52
szóstym pod względem ilości, spośród myśliwców użytych
w hiszpańskiej wojnie domowej . W chwili rozpoczęcia działań
istniało w Hiszpanii 125 samolotów tego typu, z czego niewiele
ponad połowa w stanie zdatnym do lotu. Około 80% spośród nich
walczyło w jednostkach republikańskich, ale i nacjonaliści dzięki
remontom, przechwyceniom, a niekiedy i dezercjom pilotów
z obozu rządowego powiększyli swój stan posiadania z 8 N ieupor-
tów w lipcu 1936 r. do ponad 30 w październiku tegoż roku .
W początkowym okresie walk, na Nieuportach latali niemal
wszyscy piloci - w tym Joaquin Garcia Marata i Julio Salvador
w szeregach rebeliantów, po stronie Republiki zaś lsidoro Gi-
menez i Derek Dickinson. W jednostkach rządowych dotrwały te
samoloty do października 1937 r., po stronie frankistów za-
stąpiono je Heinklami 51 kilka miesięcy wcześniej - pojedyncze
egzemplarze przetrwały wojnę i do 1941 r. pełniły funkcję
samolotów przejściowych w szkole lotniczej w Walencji.
NapQd: silnik widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, His-
pano-Suiza 12Hb o mocy 425 kW (580 KM), śmigło 2-łopatowe,
drewniane, o stałym skoku.
Uzbrojenia: 2 zsynchronizowane km Vickers kal. 7, 7 mm nad
silnikiem.
Dana techniczna: rozpiętość 1 2,00 m; długość 7 ,64 m; masa
startowa 1 800 kg; prędkość maks. 270 km/h przy ziemi; wzno-
szenie 1 O m/s; pułap 8200 m; zasięg 770 km.
Malowania: W okresie przedwojennym cały samolot w natural-
nej barwie metalu (górne skrzydła kryte srebrną farbą), ster
Hawker ,,Fury''
Drugim typem myśliwca oficjalnie figurującym na stanie lotnic-
twa Republiki (obok Nieuparta 52) w chwili rozpoczęcia działań
wojennych był Hawker „ Fury''. Wybuch wojny domowej prze-
szkodził w przezbrojeniu eskadr myśliwskich lotnictwa Hiszpanii
w te stosunkowo nowoczesne, jak na połowę lat trzydziestych
brytyjskie dwupłaty - „ Fury" przewyższał prędkością o ponad
1 OO km/h Nieuparta 52 i reprezentował ten sam mniej więcej
poziom co FIAT CR-32, 1-15 czy PZL P.11.
Skonstruowany przez Sydneya Camma w 1928 r., początkowo
z silnikiem gwiazdowym Bristol „Jupiter" (następnie „Mer-
cury"), do produkcji seryjnej trafił dopiero w 1931 r., po
zastosowaniu rzędowego silnika Rolls-Royce,, Kestrel". Spośród
303 egzemplarzy blisko 1 /3 wyeksportowano do Persji, Unii
Południowej Afryki, Norwegii, Jugo5ławii i Portugalii - 3 zaś
były egzemplarzami wzorcowymi dla planowanej produkcji li-
Hispano-Nieuport 52, numer ewidencyjny 3-43, z 11 Grupy
Myśliwskiej w lipcu 1936 r.
kierunku trójkolorowy, kokardy w 4 pozycjach na płacie górnym.
Numery ewidencyjne (od 3 1 do 3 125) na żółtym tle steru
kierunku, numery taktyczne (dwuczłonowe, składające się z nu-
meru grupy i numeru samolotu w grupie), np. 11-31, 12-66
czy 13 26) na kadłubie za kabiną pilota . Na stateczniku piono-
wym lub pod kabiną symbol grupy (11 - pantera, 12- jeleń, 13 -
czterolistna koniczyna).
Samoloty rebelianckie do 7 sierpnia 1936 r. bez zmiany malowa-
nia, później biały ster kierunk11 z czarnym krzyżem św . Andrzeja,
kokardy na skrzydłach zamalowane na czarno, na bokach kadłuba
czarne koła pokryły drugą (w gr. 12 i 13) lub pierwszą (w gr. 11)
cyfrę numeru grupy. Dodatkowe elementy identyfikacyjne -
czarne krzyże św. Andrzeja na górnej i dolnej powierzchni
górnego płata, pomiędzy czarnymi kołami a zastrzałami - wpro-
wadzono we wrześniu. W 1937 r. istniejące egzemplarze pokryto
kamuflażem (ochra w zielone plamki) na powierzchniach gór-
nych, zachowując dotychczasowe elementy oznakowania z tym,
że krzyże św. Andrzeja na skrzydłach otrzymały białą obwódkę .
Później białe krzyże pojawiły się także na tle czarnych kół
w czterech pozycjach na płacie.
Samoloty rządowe początkowo także bez zmiany malowania, co
powodowało liczne pomyłki w identyfikacji i w efekcie duże
straty. W ostatnich dniach lipca numery taktyczne zamalowano
szerokim czerwonym pasem wokół kadłuba; dodano także czer-
wone pasy . wokół górnego płata stycznie do linii zastrzałów
(zwykle z zewnątrz, rzadziej - np. 3-69 - od wewnątrz).
Jesienią górne i boczne powierzchnie pokryto kamuflażem,
zamalowując oznakowanie z okresu przedwojennego.
Tablica barwna: Hispano-Nieuport 52, numer ewidencyjny
3 50, lotnictwa rządowego w 1937 r.
cencyjnej w zakładach Hispano w Guadalajarze. Dostarczone
w skrzyniach wiosną 1936 r. zostały zmontowane i oblatane na
kilka dni przed wybuchem rebelii. Przydzielone do I Pułku
Lotniczego operowały z lotnisk Getafe i Cuatro Vientos stosun-
kowo krótko i bez sukcesów.
Egzemplarze 4-1wsierpniu,a4-3 we wrześniu 1936 r. lądowały
przymusowo, po czym z zachowanych elementów zmontowano
w Guadalajarze kompletny samolot, który 30 października uległ
ostatecznemu zniszczeniu, zawadzając o linię wysokiego napię­
cia. Egzemplarz 4-2 dosłownie odstrzelił sobie śmigło 20 wrześ­
nia w walce z CR-32 (awaria synchronizatora) i wylądował
przymusowo na terenie kontrolowanym przez frankistów. Samo-
lot ten pod oznaczeniem 4W-1 przetrwał do 1940 r.
Napęd: silnik widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, His-
pano-Suiza 12Xbrs o mocy 515 kW (700 KM), śmigło 2-łopato­
we, drewniane, o skoku stałym.
Uzbrojenia: 2 zsynchronizowane km Vickers kal. 7,9 mm nad
silnikiem.
Dana techniczna: rozpiętość 9, 14 m; długość 8, 15 m; masa
3
 li

4
startowa 1700 kg; prędkość maks. 375 km / h na wys. 5000 m;
wznoszenie 15 m/ s; pułap 9000 m; zasięg 530 km.
M alowanie: Początkowo wszystkie powierzchnie srebrne, trój -
kolorowe kokardy na skrzydłach , trójkolorowy ster kierunku
z numerem ewidencyjnym na żółtym tle (od 4-1do4-3 ). Później
dodane czerwone pasy wokół kadłuba i skrzydeł . Egzemplarz 4-1
po remoncie pokryty na górnych i bocznych powierzchniach
kamuflażem (ochra w zielone plamki), znaki na górnej powierzch-
ni skrzydeł zamalowane z tym, że czerwone pasy pozostawiono
na dawnych miejscach . W lotnictwie frankistowskim egzem-
plarz 4W-1 początkowo srebrny, później w kamuflażu złożonym
z dużych pól w kolorach ochra, zieleń i brąz z typowym i
emblematami nacjonalistów w tonacji czarno-białej . Hawker „Fury", numerewidencyjny4W-1 ( były4-2 ), w barwach
Tab I i ca barw n a: Hawker „ Fury" nr 4-1 , na którym w paździer ­ nacjonalistów - Escalona, marzec 1939 r.
niku 1936 r. zginął Javier Jover.

Bristol 105 „Bulldog" powstał w 1927 r. jako prywatna kontr-

propozycja kpt. F. S. Barnwella z zakładów Bristol Aeroplane Co.,
wobec zamówionego przez RAF prototypu Bristol 107 „ Bullpup"
z silnikiem Bristol „Mercury". „ Bulldog" został oblatany wcześ ­
niej (maj 1927 r.) niż „Bu llpup" i - ku ogólnemu zaskoczeniu -
zwyciężył w przeprowadzonych w 1928 r. próbach porównaw-
czych, w których oprócz obydwu konstrukcji Barnwella wzięły
udział samoloty Hawker „Hawfinch" konstrukcji Camma i Glos-
ter SS.18 (późniejszy ,,Gauntlet") Follanda.
Produkcja seryjna rozpoczęta w 1929 r. liczyła 420 egzemplarzy
dla RAF i 68 na eksport. Odbiorcami zagranicznymi były: Aust-
ralia, Dania, Finlandia, Japonia, Estonia, Syjam, Szwecja i Łotwa . Grupa mechaników i pilotów łotewskich na lotnisku Krust pils
Lotnictwo Republiki Hiszpańskiej zostało „wtórnym" użyt k ow­ przed wysłaniem samolotu Bristol „Bulldog" Mk.li do Hiszpanii
nikiem „ Bulldogów", odkupując jesienią 1936 r. 8 samolotów w 1936 r.
„ Bulldog" Mk.I I lotnictwa łotewskiego . Uczestniczyły one
w 1937 r. w walkach na froncie północnym (Oviedo-Logrono).
Ostatnie 2 egzemplarze dotrwały do 1939 roku .
N apęd: silnik gwiazdowy, 9-cylindrowy, chłodzony powiet-
rzem, Gnóme-Rhóne (lic. Bristol ) „Jupiter VI" o mocy 360 kW M a lo w anie: Początkowo całe samoloty srebrne, w okresie
( 490 KM), śmigło 2-łopatowe, drewniane, o skoku stałym . późniejszym górne powierzchnie oliwkowozielone z nan i esioną
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km Oerlikon kal. 7,9 mm na „ pajęczyną" w kolorze ochry, czerwone pasy na skrzydłach
bokach kadłuba. i wokół kadłuba przykrywające znaki rozpoznawcze poprzed -
Dane techniczne: rozpiętość 10,31 m; długość 7,67 m; masa niego użytkownika . Ster kierunku trójkolorowy, numer ewiden-
startowa 1600 kg; prędkość maks. 285 km/ h na wys. 3000 m; cyjny na stateczniku pionowym. Barwną sylwetkę tego samolotu
wznoszenie 11 m/ s; pułap 8900 m; zasięg 500 km. przedstawiono na okładce .

lotów z silnikami M-22 (lic. Gnóme-Rhóne „Jupiter 9A") i 270

a po
Pod koniec 1936 r., według ówczesnych źród eł włos k ich i nie-
mieckich, podstawowym myśliwcem lotnictwa rządowego H isz-
panii był dwupłatowy Curtiss niesprecyzowanego bliżej typu .
Samoloty te miały pochodzić z dostaw radzieckich, podobnie jak
dolnopłaty myśliwskie Boeing i szybkie dwusilnikowe bombow-
ce Martin, które to 3 typy były rzekomo produkowane w ZSRR na
amerykańskiej licencji. Z dużym zaskoczeniem świat zachodni
przyjął do wiadomości fakt czysto radzieckiego pochodzenia
owych samolotów, jako oryginalnych konstru kcj i Polikarpowa
(myśliwce) i Archangielskiego (bombowce SB-2).
Stanowiący logiczne rozwinięcie myśliwca 1-5z1930 r. różnił się
1-15 od swego poprzednika staranniejszym opracowan iem aero-
dynamicznym, na co składały się głównie : zmiana u kładu gór-
nego płata i wolnonośne podwozie. Prototyp oznaczony CKB - 3
oblatano w październiku 1933 r., a od 1934 r. seryjne samoloty
zaczęły napływać do jednostek. Po wyprodu kowaniu 404 samo-
z silnikami M - 25 (lic. Wright R-1820 „Cyclone" ), kompletne
oprzyrządowanie produkcji przewieziono jesienią 1936 r. do
Hiszpanii, gdzie w zakładach CASA w Sabadell k. Barcelony
wyprodukowano 287 egzemplarzy, znanych w Hiszpanii pod
nazwą „ Chato" (tęponosy).
Radzieckie dostawy samolotów 1-1 5 dla hiszpańsk ich wojsk
rządowych rozpoczęły się jesienią 1936 r . i liczyły w sumie ponad
150 egzemplarzy, z których ostatnie dotarły do Kartageny latem
1937 r. W roku następnym trafiło także do Hiszpanii 31 samolo-
tów 1-1 5 bis (oznaczanych też 1-1 52) . Wariant ten zastąpił
w produkcji 1-15 w 1936 r. i do końca 1938 r. został wy-
produkowany w liczbie 2408 egzemplarzy, ale w walkach nad
Hiszpanią odegrał rolę bez porównania mniejszą od swego
poprzedn ika.
Samoloty 1-15 w swym pierwszym locie bojowym zestrzeliły 2
J u 5?. W walkach z myśliwcami , najczęściej spotykany wariant
z silnikiem M - 25 zdecydowanie górował nad He 51 , a 1-15 bis
dorównywał FIAT-owi CR-32. Na samolotach 1-15 wiązano

5
 · ·:, ..,. „
........
··"···-..:........ ........ . .
.....
/
,/ '

... .......
~

1 .., ....
\ .,,_

6
walką myśliwce wroga, podczas gdy szybkie 1-16 atakowały
bombowce. Taki system związków mieszanych umożliwiał naj-
pełniejsze wykorzystanie walorów obydwu typów, a mianowicie
prędkości 1-1 6 i znacznej zwrotności 1-1 5. Od połowy 1 937 r.
zaczęto też stosować 1-15 do niszczenia celów naziemnych.
W październiku 1937 r. grupa 70 1-15 pod osłoną 30 1-16
zniszczyła na lotnisku Garapinilos k. Saragossy 40 samolotów,
składy paliwa i amunicji bez strat własnych. Wojnę domową
przetrwało około 1 OO samolotów 1-15 i 1-1 5 bis. Pozostały one
w służbie liniowej do 1941 r. (Grupa 1-G-2, a następnie 23 Pułk) .
Napęd: silnik gwiazdowy, 9-cylindrowy, chłodzony powiet-
rzem, Szwiecow M-25 (lic. Wright R-1820) o mocy 525 kW
(715 KM), śmigło 2-łopatowe, metalowe, przestawialne.
Uzbrojenie: 4 zsynchronizowane km Nadaszkiewicz PW-1 kal.
7,62 mm umieszczone wokół silnika .
Dane techniczne: rozpiętość 9,75 m; długość 6,1 O m; masa
startowa 1380 kg; prędkość maks. 370 km/h na wys. 3000 m; Numer ewidencyjny 8-21 w lotnictwie frankistowskim nosił
wznoszenie 16 m/ s; pułap 9800 m; zasięg 51 O km. widoczny na zdjęciu 1-15, który wylądował przez pomyłkę
Malowanie: W lotnictwie Republiki górne powierzchnie 9iem- w Segovii 4 listopada 1936 r. Widoczne zaokrąglone burty kabiny
nozielone, dolne jasnobłękitne. Pierścień Townenda wokół sil- są charakterystyczne dla egzemplarzy produkcji hiszpańskiej
nika zwykle czarny, ster kierunku trójkolorowy (w całości lub
częściowo). Wokół kadłuba czerwony pas, czerwone końcówki
skrzydeł (dolnych od spodu zawsze, górnych zwykle od spodu
albo z wierzchu). Sporadycznie plamy ochrowe na górnych
powierzchniach. Numery.ewidencyjne z serii CC (egzemplarze
produkcji radzieckich) lub CA (produkcji hiszpańskiej) zwykle na
kadłubie, aczkolwiek początkowo umieszczano same cyfry, bez
liter, na sterze· kierunku.
W lotnictwie frankistowskim malowanie generalnie podobne
z wyjątkiem oczywiście oznakowania, utrzymanego w tonacji
czarnobiałej. Numery ewidencyjne w serii 8- ... dla 1-15 lub 2W-...
dlal-15bis.
Tablice barwne: licencyjny ~-15, numer CA-87, z 2 Eskadry
„ Cha.t o" z 1937 r. oraz (na str. 14) 1-15 bis, numer CC-086,
lotnictwa rządowego stacjonujący w Vilajuiga w Katalonii - sty-
czeń 1939 r. Porucznik Romulo Negrin przy swoim 1-15 produkcji radzieckiej,
numer ewidencyjny CC-011. 4 Eskadra 26 Grupy na lotnisku
Alcublas w kwietniu 1938 r.

Polikarpow 1-16 R-1820 „Cyclone") - w sumie wyprodukowano ponad 2000

Niezaprzeczalnie najszybszy seryjny myśliwiec świata, jakim był
w 1936 r. 1-16 konstrukcji Nikołaja Polikarpowa, dopiero w poło­
wie 1937 r. trafił nad Hiszpanią na godnego siebie przeciwnika
w postaci pierwszych Messerschmittów Bf 1098. Do tego czasu
rząd radziecki zdążył przekazać Republice ponad 1 OO samolotów
1-16 bardzo zbliżonych do siebie wersji typ 5 i typ 6. Nazwane
przez lotników republikańskich „Mosca" (muszka) dały się
samolotów 1-16 typów 1 6 (w tym część nieuzbrojonych
dwusterów UTl-4) . W 1-1 6 typ 1 O z 1937 r. zrezygnowano
z zakrytej kabiny pilota.
Przezwany przez nacjonalistów „ Rata" (szczur) walczył 1-16 od
końca 1936 r. na wszystkich frontach wojny. 13 czerwca 1938 r.
w pierwszym starciu 1-16 z Bf 109 zwyciężył samolot radziecki.
Liczba 1-16 dostarczonych do Hiszpanii (wliczając w to produk-
•

dobrze we znaki eskadrom faszystowskich bombowców, ataku-

jąc je z przewagą wysokości i unikając dzięki przewadze prędko­
ści starć z myśliwcami osłony. W walce kołowej bowiem 1-16,
aczkolwiek dysponujący zawsze możliwością bezpiecznej uciecz-
ki, był wyraźnie mniej zwrotny od dwupłatów przeciwnika, co
w połączeniu z dużą prędkością lądowania (duże obciążenie
powierzchni nośnej, brak klap) było przyczyną niemałych strat
tego typu samolotów w pierwszych miesiącach wojny.
Pojawienie się w szeregach faszystów pierwszych Bf 1098,
szybszych od 1-16 tak w locie poziomym, jak i w nurkowaniu
(jedyne dotychczas atuty „muszek") było powodem dostar-
czenia przez ZSRR wiosną 1938 r. kilkudziesięciu ,,,S uper Mos-
ca", jak nazwano 1-16 typ 1 O. Wariant ten dysponował zdwojoną
siłą ognia (dodano 2 zsynchronizowane km SzKAS nad sil-
nikami), co rekompensowało minimalnie słabsze osiągi niż licz-
niej stosowanych starszych wersji.
Prototyp CKB-12 z silnikiem M-22 (lic. Gnóme-Rhóne „Jupi-
ter") o mocy 350 kW oblatano w grudniu 1933 r. Pierwsze Samolot 1-16 typ 5 znaleziony w Torrijos przez pilotów 19
egzemplarze seryjne 1-16 pojawiły się w jednostkach jesienią Eskadry XXlll Grupy Aviazione Legionaria, po przewiezieniu na
1934 r. Następne wersje seryjne (typ 4, 5 i 6) były napędzane lotnisko w Saragossie w sierpniu 1937 r. Numer ewidencyjny 35.
odmianami znacznie mocniejszego silnika M-25 (licencja Wright Zwraca uwagę brak silnika

7
8
cję w zakładach Hispano-Suiza w Alicante, rozpoczętą jesienią W lotnictwie frankistowskim górne powierzchnie w plamki
1938.r.) oceniana jest na blisko 300 egzemplarzy. Źródła radziec- ochrowe, biały ster kierunku z czarnym krzyżem, czarne koła na
kie podają liczby nieco niższe, ale ostatnie lata uczą nas sceptycz- skrzydłach, numery ewidencyjne w serii 1 W-.„
nej oceny wiarygodności tych danych. Tablica barwna: 1-16 typ 5, numer 37, z 21 Grupy lotnictwa
Kilkadziesiąt samolotów 1-16 przetrwało wojnę domową - latały rządowego wiosną 1938 r.
one w szkole lotniczej w Moron aż do 1954 r. Kilka 1-16
internowano we Francji, gdzie pojedyncze egzemplarze trafiły
wskutek „pomyłek nawigacyjnych'' (dezercje) lub w wyniku
ewakuacji w 1939 r. Z takim 1-16 spotkali się na przykład piloci
polscy w 1940 r.
NapQd: (typ 5) silnłk gwiazdowy, 9-cylindrowy, chłodzony
powietrzem, Szwiecow M-25 (lic. Wright R-1820) o mocy
515 kW (700 KM), śmigło 2-łopatowe, metalowe, przestawialne.
Uzbrojenie: 2 niezsynchronizowane km SzKAS kal. 7,62 mm
w skrzydłach .
Dane techniczne: (typ 5) rozpiętość 9,00 m; długość 5,90 m;
masa startowa 1460 kg; prędkość maks. 455 km/ h na wys. 4000 m;
wznoszenie 16 m/ s; pułap 9200 m; zasięg 820 km.
M alow a nie: Najczęściej dolne powierzchnie jasnobłękitne, gó-
rne ciemnozielone, na nielicznych egzemplarzach pokryte ochro-
wymi plamami. Niekiedy czarne osłony silnika. Trójkolorowy ster
kierunku, czerwone oznaczenia na skrzydłach (pasy lub
końcówk i ) i kadłubie (pas za kabiną lub cały tył kadłuba -
niekiedy także stateczniki).. Numery identyfikacyjne początkowo Major Gu.ido Nobili, komendant szkoły pilotażu myśliwskiego
dwucyfrowe na żółtym polu steru kierunku, później trzycyfrowe, w Gall ur, w kabinie 1-16 typ 1 O (krótki wiatrochron otwartej
poprzedzone literami CM ( Caza Mosca) na kadłubie. kabiny) wiosną 1938 r.

Letov Ś.231 Uzbrojenie: 2 niezsynchronizowane km Vickers kal. 7,7 mm

w dolnym płacie.
Dane t echniczne: rozpiętość 1 0,06 m;długość 7 ,87 m; masa
S.231 był kolejną wersją rozwojową samolotu myśliwskiego startowa 1770 kg; prędkość maks. 350 km / h na wys. 4500 m;
S.31 , skonstruowanego przez Aloisa Smolika w 1929 r. Seria 32 wznoszenie 11 m/ s; pułap 9500 m; zasięg 450 km.
sztuk S.31 z 1931 r. miała silniki Walter „Jupiter VI" (lic. Bristol) M alowanie: Samoloty dotarły do Hiszpanii w malowaniu lot-
o mocy 355 kW . Wariant S.131 (z 1929 r.) z silnikiem BMW nictwa Czechosłowacji , tzn. spód jasnoszarobłękitny, góra khaki.
„Hornet" (lic. Pratt-Whitney) o mocy 385 kW istniał tylko Jako że nie zachodziła konieczność, a zarazem nie ma dowodów
w 3 prototypach, natomiast w marcu 1933 r. pilot Kovanda ich przemalowania, należy sądzić, że w takich barwach były
oblatał pierwszy prototyp wersji S.231 z silnikiem ,,Mercury użytkowane w jednostkach. Według istniejącej dokumentacj i
V S2". W następnych miesiącach prototyp ten brał udział fotograficznej poprzednie oznakowanie pokryto na skrzydłach
w lotach porównawczych z prototypami samolotów Avia B.534 i kadłubie czerwonymi pasami, na sterze kierunku zaś znak
i Praga E-44, z których to prób zwycięsko wyszedł prototyp Avii. rozpoznawczy lotnictwa Czechosłowacji zniknął pod trójkoloro-
Kontrakt na drugi prototyp Ś.231 i 23 samoloty seryjne (w sumie wymi oznaczeniami Republiki.
6,6 mln koron) , z dostawą na lata 1934 35, był jedynie Dwa egzemplarze wcielone do lotnictwa frankistowskiego nosiły
uzupełnieniem kilkusetsamolotowych zamówień na B.534. standardowe oznakowanie rebeliantów i numery ewidencyjne
24 Letovy stanowiły przez kilka miesięcy wyposażenie 35 i 36 w serii 3W-.„
Eskadry 2 Pułku Lotniczego w Ołomuńcu . Już jesienią 1936 r. Tablica barwna : Letov Ś.231 numer CL-004, z 2 Eskadry
zastąpiono je samolotami B.534, a 18 zdatnych do lotu egzemp- Grupy 71 , który w 1938 r. wylądował we Francji na skutek
larzy sprzedano Estonii (fikcyjnie,, gdyż Czechosłowacja chciała pomyłki nawigacyjnej .
zachować formalną neutralność wobec wydarzeń w Hiszpanii).
7 pierwszych zdemontowanych samolotów przekazano w skrzy-
niach przez Tallinn i Bilbao do Carreno i Santander na froncie
północnym. Brak instrukcji montażu, obsługi i pilotażu oraz
trudne warunki polowe były przyczynami, z powodu których
jedynie 3 z tych samolotów doczekały się zastosowania operacyj-
nego (pozostałe 4 rozbito podczas oblotów) . Jeden z nich został
zniszczony bombami na lotnisku Gijón, drugi lądował przymuso-
wo na terenie zajętym przez nieprzyjaciela, ostatni zaś wpad ł
w ręce wojsk frankistowskich w 1938 r. po zdobyciu Santander.
Drugi transport - 1 O Ś.231 i prototyp Ś.331 (silnik W alter
„Mistral 14 KII'' o mocy 660 kW) - dotarł z Tallinna do
Kartageny latem 1937 r. Utworzono z nich drugą eskadrę Grupy
71 pod dowództwem kpt. Jose Bastida. Samoloty te nosiły
numery od CL-004 do CL-014, a pierwszy z nich lądował
przymusowo we Francji w 1938 r. wskutek pomyłki nawigacyj-
nej. Ostatnie 7 egzemplarzy zniszczono na lotnisku Banolas
6 lutego 1939 r. po zdobyciu terenu bazy przez frankistów.
Poza Hiszpanią samoloty Ś . 231 nie dotrwały do 11 wojny świato­
wej. Dotyczy to również prototypów S.331 i S.431 (silnik
Armstrong Siddeley „Tiger" o mocy 500 kW), które zakończyły
rozwój dwupłatowych myśliwców inż. Smolika z lat 1929 36.
N a p ęd : siln ik gw iazdow y, 9-cyl indrowy, chłodzony powiet-
rzem, Walter (lic. Brist ol ) „ Mercury V S2" o mocy 41 O kW Samolot Letov Ś.231 lotnictwa Czechosłowacji. Zwraca uwagę
(560 KM ), śmigło 2-łopatowe , drewniane, o stałym skoku . uzbrojenie - 4 km w dolnym płacie (w Hiszpanii dwa km )

9
 •

l!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Fr.;iiiiiiiiiiiiiiif~!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!f~iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiif!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! fm

10
 •• --·· ,
-
.-·-1..

.·
·-

'R.:r'rC> OM St..:.:.„ '-""""'

~

11
 Dewoitine D.371 /372
Emile Dewoitine należał we Francji lat dwudziestych do grona
konstruktorów lansujących model myśliwca w układzie zastrza-
łowego górnopłata. Wcześniejsze jego konstrukcje (D.1, D.26
i D .27), aczkolwiek szeroko użytkowane w Europie (Jugosławia,
Rumunia, Szwajcaria), nie dotrwały w pierwszej linii do drugiej
połowy lat trzydziestych. Jedynymi z myśliwskich górnopłatów
Dewoitine'a, które wzięły udział w walkach były samoloty serii
D.370.
Zbudowany w zakładach Liore et Olivier w Argentuil (konstruktor
już wówczas zajmował się prototypem dolnopłata D.500) proto-
typ D.37 oblatano w sierpniu 1932 r. Pierwszy wariant seryjny-
D.371 z 1934 r. - był przeznaczony dla Armee de /'Air. Kolejne
warianty- D.372 dla Litwy oraz D.373 i D.376 dla francuskiego
lotnictwa morskiego - wydłużyły serię produkcyjną do blisko
1 OO egzemplarzy, z których niema.I połowa wzięła udział w wal-
kach bądź to nad Hiszpanią, bądź to w 1940 r. nad Francją.
Zorganizowaną przez Andre Malraux eskadrę „Espana", pod
dowództwem Abela Guideza, wyposażono w 24 samoloty
D.371 / 372, przebazowane z Tuluzy w rejon Barcelony w pierw-
szych dniach sierpnia 1936 r. Eskadra brała następnie udział
w walkach w rejonie Madrytu i Guadalajary. Latem 1938 r.
użytkowano jeszcze 1 2 samolotów tego typu jako pierwszą
eskadrę Grupy 71 w Vilajuiga, w pobliżu granicy francuskiej.
Ostatnie 8 egzemplarzy uległo zniszczeniu 6 lutego 1939 r. na
lotnisku Banolas.
Nap9d: silnik w układzie podwójnej gwiazdy, 14-cylindrowy,
chłodzony powietrzem, Gnóme-Rhóne 14 Kfs „Mistral" o mocy
685 kW (930 KM), śmigło 3-łopatowe, metalowe, przestawialne.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km Vickers kal. 7, 7 mm po
Dewoitine D.501 /51 O
Pierwszym dolnopłatem skonstruowanym przez E. Dewoitine'a
był D .500 oblatany w czerwcu 1932 r. Samolot ten w roku
następnym zwyciężył w konkursie Aeronautique Militaire na
następcę Nieuparta 62. W konkursie tym D.500 pokonał m.in .
swą modyfikację D.560 (zastrzałowy górnopłat) oraz samolot
Bleriot-SPAD 51 O. Zakontraktowaną produkcją D.500 (uzbroje-
nie - 2 km nad silnikiem) dla lotnictwa Francji i Wenezueli
obdzielono zakłady Dewoitine (25%) i Liore et Olivier.
W 1935 r. D.500 został zastąpiony w produkcji przez wersję
D.501, produkowaną na zamówienie Francji i Litwy (uzbrojenie -
działko 20 mm w osi śmigła i 2 km w skrzydłach) .
Nieco wcześniej, bo już w 1934 r., drugi seryjny egzemplarz
D.500 poddano w macierzystych zakładach gruntownej moder-
nizacji, instalując nowy, cięższy i dysponujący znacznie większą
mocą silnik HS 12Ycrs, co spowodowało konieczność znacznego
powiększenia powierzchni usterzenia kierunku . Nowe samoloty,
pod oznaczeniem D.51 O, zaczęły produkować zakłady Dewoitine
i Loire w roku 1936 na zamówienie Francji i Chin. W roku 1935
wyprodukowano 6 egzemplarzy D.51 OT z zamówienia turec-
kiego (na 36 sztuk), jeszcze z podwoziem typu D.500
i dwułopatowym śmigłem drewnianym. Strona turecka po prze-
testowaniu pierwszego egzemplarza zerwała kontrakt i zwróciła
samolot wytwórcy, jako że w próbach D.51 OT okazał się gorszy
od PZL P.24.
Dwa samoloty tej serii otrzymała więc Japonia (D .51 OJ), jeden
D.51 OA-Wielka Brytania, jeden D.51 OR - Związek Radziecki.
Pozostałe dwa, oznaczone D.51 OTH (fikcyjnie zakupione przez
12
Samolot Dewoitine D.372, numer ewidencyjny D-9, w barwach
Republiki
bokach kadłuba i 2 km Darne kal. 7,5 mm (później Nadaszkiewicz
PW-1 kal. 7,62 mm) w skrzydłach.
Dane techniczne: rozpiętość 11,22 m; długość 7 ,44 ' m; masa
startowa 1860 kg; prędkość maks. 405 km/h na wys. 4500 m;
wznoszenie 17 m/s; pułap 9700 m; zasięg 900 km.
Malowanie: Początkowo całe samoloty w kolorze srebrnym,
poprzednie znaki rozpoznawcze zamalowane czerwonymi pasa-
mi wokół kadłuba i skrzydeł, ster kierunku trójkolorowy, numery
ewidencyjne na żółtym tle steru kierunku. Później górne powierz-
chnie pokryto farbą ciemnozieloną lub ochrową, numery ewiden-
cyfne na kadłubie lub stateczniku.
Tab I i ca barw n a: Dewoitine D.371 numer 13, na którym latał
pilot Jose Corral z Eskadrą Grupy 71 z lotniska Vilajuiga w 1938 r.
Hidżaz - dziś
Arabia Saudyjska), trafiły natomiast do Hiszpanii,
gdzie dołączyły do kilku D.501 zakupionych przez Republikę we
Francji w 1936 r. Listę samolotów tego typu użytkowanych
w Hiszpanii zamyka D.51 OR, który po próbach w radzieckim
Instytucie Naukowo-Badawczym Lotnictwa Wojskowego
NllWWS dostarczono Republice. Jeden z D.51 O miał w trakcie
eksploatacji zmieniony w zakładach Hispano w Los Alcazares
silnik na radziecki M-1 OO z SB-2 (była to licencyjna wersja silnika
HS 12Ybr, bez działka i synchronizatora karabinów), co spowo-
dowało redukcję uzbrojenia do 2 km pod skrzydłami.
Jesienią 1938 r. ostatnie 2 D.51 O wchodziły w skład Pierwszej
Eskadry Grupy 71 w Vilajuiga, w Katalonii. Przedostatni rozbił się
podczas przymusowego lądowania w grudniu, ostatni zaś po-
dzielił los 8 D.371 / 372 i 7 S.231 na lotnisku Banolas 6 lutego
1939 r.
Napęd: (D.51 OTH) silnik widlasty, 12 cylindrowy, chłodzony
cieczą, Hispano-Suiza 12 Ycrs o mocy 630 kW (860 KM), śmigło
2-łopatowe, drewniane, o skoku stałym.
Uzbrojenie: (D.51 OTH) 2 zsynchronizowane km Darne kal.
7,7 mm nad silnikiem.
Dane techniczne: (D.51 OTH) rozpiętość 12,09 m; długość
7 ,87 m; masa startowa 1830 kg, prędkość maks. 395 km / h na
wys. 5000 m; wznoszenie 15 m/ s; pułap 8000 m; zasięg 800 km .
Malowanie: Początkowo cały samolot srebrny, czerwone pasy
na skrzydłach i kadłubie, trójkolorowy ster kierunku, numer
ewidencyjny z serii CE-„. dla D.501 i CW-„. dla D.51 O - na
stateczniku pionowym. Według zeznań pilotów Grupy 71 (nie
zachowały się zdjęcia) co najmniej jeden D.51 O miał jesienią
1938 r. górne powierzchnie w kolorze ciemnozielonym - podob-
nie jak D.371 / 372.
Tab I i ca barw n a: Dewoitine D.51 OTH numer CW-16, używany
do szkolenia pilotów w 1937 r.
 •

13
 POL/KARPOW /-l5bis

LOIRE-46

Loire Lo 46
Zakłady Ateliers et Chantiers de la Loire w Saint-Nazaire, po
oddzieleniu się w roku 1933 od firmy Gourdou-Leseurre, nawią­
zały współpracę z innym zasłużonym wytwórcą myśliwców -
zakładami Nieuport-Delage. Opracowywany w tym okresie, na
zamówienie Aeronautique Militaire z 1930 r., nowy myśliwiec
w układzie górnopłata nosił więc początkowo oznaczenie Loire
43 (prototyp z silnikiem rzędowym Hispano-Suiza z 1932 r..)
i Loire 45 (prototyp z silnikiem gwiazdowym Gnóme-Rhóne
z 1933 r. Samoloty seryjne natomiast są nazywane niejednokrot-
nie Loire-N ie u port 46.
Oblatany we wrześniu 1934 r. prototyp Lo 46 był pierwszym
z łącznej liczby 61 samolotów tego typu wyprodukowanych przez
zakłady SNCAO w latach 1934 37. Pięć wczesnoseryjnych
egzemplarzy trafiło we wrześniu 1936 r. do Hiszpanii. Lotnictwo Samolot Loire Lo 46 lotnicwa francuskiego, zdjęcie z 1 ~38 r.
republikańskie używało ich w rejonie Madrytu i Guadalajary, ale
niedługo i bez szczególnych osiągnięć. Dodatkową przyczyną Dane techniczne: rozpiętość 11,82 m; długość 7 ,68 m; masa
wycofania w 1937 r. i tak nielicznych Lo 46 ze służby w Hiszpanii startowa 21 OO kg; prędkość maks. 41 O km/ h na wys. 4000 m;
była konieczność (embargo) pozyskania części zamiennych na wznoszenie - 16 m/ s; pułap 11 1 OO m; zasięg 750 km .
potrzeby bardziej popularnych D.371 / 372, napędzanych takim Malowanie: Cały samolot w naturalnej barwie metalu, czer-
samym silnikiem. 39 samolotów Lo 46 wzięło udział w kampanii wone pasy na kadłubie i końcówkach skrzydeł , ster kierunku
francuskiej w 1940 r., gdzie latali na nich również Polacy. trójkolorowy, mały numer seryjny (jednocyfrowy) pod kabiną,
Napęd: silnik w układzie podwójnej gwiazdy, 14-cylindrowy, francuski Matricule Militaire pozostawiony pod skrzydłami.
chłodzony powietrzem. Gnóme-Rhóne 14 Kfs „Mistral" o mocy Tab I i ca barw n a: Loire Lo .46, numer seryjny 6, z francuskiej
685 kW (930 KM), śmigło 3-łopatowe, metalowe, przestawialne. eskadry ochotniczej „ Espana". W październiku 1936 r. latał na
Uzbrojenie: 4 niezsynchronizowane km MAC 1934 kal. 7,5 mm nim Abel Guidez z lotniska Cuatro Vientos.
w skrzydłach .

Grumman GE-23 •

Bez wątpienia najbardziej nietypowym spośród omawianych

w niniejszym zeszycie myśliwców hiszpańskiej wojny domowej
jest Grumman G E-23. Ten jeden z nielicznych w historii świato­
wego lotnictwa dwupłat z chowanym podwoziem, został wy-
produkowany w Kanadzie według amerykańskiej licencji na
zamówienie tureckie, w Hiszpanii zaś był stosowany głównie do
zadań szturmowych i myśliwskich nocnych .
Oblatany w grudniu 1931 r. prototyp myśliwca XFF-1 , dzięki
chowanemu podwoziu przewyższał prędkością wszystkie ów-
czesne myśliwce US Navy. 27 egzemplarzy seryjnych FF- 1
przekazano Dywizjonowi Myśliwskiemu VF-58 na pokładzie
.-....
~
.
L-.;.&....._ _, :

lotniskowca USS „Lexington" w 1933 r. W następnym roku Pierwszy GE-23 w Hiszpanii - numer ewidencyjny AD-001.
dołączyły do nich 34 seryjne SF-1 (Dywizjon Szturmowy Górne powierzchnie srebrne w duże plamy oliwkowozielone

14
- ------ - --- -- I
- --- - -- -- ---- -

.
--
•

- - .1

...

15
 VS-3B) , minimalnie różniące się wyposażeniem, uzbrojeniem
i wariantem silnika R-1820. Wycofane z jednostek liniowych
w 1936 r. i przerobione na dwustery, FF-2 dotrwały w służbie US
Navy do 1940 r.
Podjęcie przez Grummana produkcji nowszych myśliwców, zain -
teresowanie Turcji i wolne moce przerobowe wytwórni Canadian
Car and Foundry Co. w Montrealu były czynnikami, które
zadecydowały o podjęciu produkcji licencyjnej wersji FF-1
w Kanadzie w 1936 r. Spośród 57 wyprodukowanych do 1939 r.
GE-23 (dla Kanady, Meksyku, Nikaragui, Turcji i Japonii), 34
samoloty z zamówienia tureckiego trafiły w marcu 1938 r. do
Katalonii (przez Hawr) . Sfor~owano z nich Grupę 28 w składzie
dwóch eskadr. Pierwsza z nich, pod dowództwem kpt. Santiago
Capi Ilasa, utraciła 3 samoloty pod Teruel, a następne 1 Ow rejonie
Ebro. Dowodzący drugą eskadrą kpt. Santiago Sanchez stracił 14
samolotów podczas kolejnych operacji w Andaluzji i w rejonie
Kartageny w 1938 r. W wojskach republikańskich samolot ten
otrzymał nieoficjalną nazwę „Delfin" .
Wojnę w Hiszpanii przetrwało 7 Grummanów, które w lotnictwie
frankistowskim dotrwały do 1944 r., czyli dłużej niż kanadyjskie
G E-23, które pod nazwą „Goblin" służyły w 118 i 123 Dywizjonie
RCAF na wybrzeżu atlantyckim do maja 1 942 r., biorąc udział
w patrolach przeciw niemieckim U - bootom.
Napęd: silnik gwiazdowy, 9-cylindrowy, chłodzony powiet-
rzem, Wright R-1820-F 52 „Cyclone" o mocy 655 kW (890 KM),
śmigło 2-łopatowe, metalowe, przestawialne.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km Browning M-2 kal.
7,6 mm nad silnikiem i 1 taki sam km w tylnej kabinie, ładunek
bomb 120 kg.
Dane techniczne: rozpiętość 10,51 m; długość 7,52 m; masa
startowa 2250 kg; prędkość maks. 350 km/ h na wys. 2000 m;
wznoszenie 11 m/s; pułap 7200 m; zasięg 101 O km .
Malowanie: Fabryczne - cały samolot w naturalnym kolorze
metalu . W Hiszpanii górne powierzchnie pokryto farbą oliw-
kowozieloną (niekiedy w postaci dużych plam - patrz zdjęcie),
czerwone pasy na skrzydłach i wokół kadłuba, ster kierunku
trójkolorowy, niekiedy czarna osłona silnika. Dwucyfrowe białe
numery ewidencyjne na stateczniku, na kadłubie poprzedzone
literami AD (Asa/to Delfin) - tym razem czarne. W lotnictwie
nacjonalistów seria SW- ...
Tab I i ca barw n a: Grumman G E-23, numer AD -013, z 28 Grupy
lotnictwa rządowego w 1938 r.

IAT CR-32
Najliczniej użytkowanym przez siły nacjonalistyczne samolotem
(blisko 400 egzemplarzy) był włoski dwupłatowy myśliwiec FIAT
CR-32. Opracowany przez inż. Celestino Rosatelliego i oblatany
w kwietniu 1933 r. był CR-32 drugim myśliwcem FIAT-a
z silnikiem A .30. Pierwszy - CR-30 z 1932 r. - nie satysfak-
cjonował w pełni konstruktora, toteż postanowił on, nie przery-
wając przygotowań do produkcji seryjnej CR-30 (125 sztuk),
opracować samolot nieco mniejszy, któr'{ zachowując dotych-
czasowe parametry użytkowe (uzbrojenie, pułap , zasięg) uzys-
kałby - dzięki zakładanemu zmniejszeniu masy i powierzchni
nośnej - przyrost prędkości, wznoszenia i zwrotności.
W 1935 r. CR-32 zastąpił w produkcji myśliwce CR-30, których
wersja szkolna CR-30B była produkowana nadal w filii FIAT-a -
CAN SA w Camori k. Novary. Ze względu na duże podobieństwa
konstrukcyjne Austria, Chiny i Paragwaj używały tych samolotów -- „ - • .... -
jako wersję szkolną CR-32, gdyż dwustery CR-32B pojawiły się FIAT CR-32 numer 3-12, z 19 Eskadry XXI 11 Grupy Myśliwskiej
dopiero po 11 wojnie światowej. Aviazione Legionaria, zamaskowany gałęziami oliwek na lotnisku
Duża prędkość, zwrotność i silne uzbrojenie były podstawami Torrijos k. Toledo w lipcu 1937 r.
znacznego sukcesu rynkowego tego samolotu . Liczne grono
użytkowników (od 1935 r. Włochy, Chiny i Węgry, od 1936 r.
Austria i Hiszpania) poszerzyło się - w wyniku południowoame­
rykańskiego tournee z okazji Międzynarodowego Kongresu Lot-
nictwa Ameryki im. Geo Chaveza - o Paragwaj i Wenezuelę (w
1937 r.). Listę użytkowników zamknęła w 1938 r. Luftwaffe,
wcielając do jednostek szkolnych egzemplarze przejęte w wyniku
Anschlussu Austrii.
13 sierpnia 1936 r. w Melilli (Hiszpańskie Maroko) pojawiło się
12 pierwszych samolotów CR - 32 z XVI Grupy Myśliwskiej Regia
Aeronautica. Grupa ta (eskadry: 24, 25 i 26) wraz z 21 Pułkiem (w
sile 2 grup) ciężkich bombowców SM-81 stanowiła zalążek
przyszłej Aviazione Legionaria - legionu cudzoziemskiego lot-
nictwa włoskiego w Hiszpanii. 18 sierpnia FIAT-y przebazowano
do Hiszpanii na lotniska Cordoba i Tablada w Andaluzji. 21 sierp-
nia por. Ceccherelli uzyskał pierwsze zwycięstwo , zestrzeliwując
nad Cordobą Nieuparta 52 lotnictwa rządowego. 25 sierpnia
sierż. Magistrini zestrzelił pierwszego Dewoitine'a D.371, w pięć
dni później zaś przybyła do Hiszpanii 25 Eskadra w sile 12
samolotów. Gdy w październiku dołączyła do niej 26 Eskadra,
szeregi pilotów XVI Grupy zasilili czołowi piloci hiszpańscy -
kpt. Garcia Marata, kpt. Salas i kpt. Salvador. FIAT CR-32 kpt. Ansperto Morselli'ego, dowódcy 101 Eskadry
Oprócz XVI Grupy, samolotów CR - 32 używały inne jednostki X Grupy Myśliwskiej obrony Balearów, w listopadzie 1937 r.
Aviazione Legionaria - Grupa VI (31, 32 i 33 Eskadra) , Grupa Zwraca uwagę nietypowy dla X Grupy kamuflaż w drobne plamki,
XXI 11 „Asso di Bastoni" (18, 19 i 20 Eskadra), samodzielna typowe natomiast dla X Grupy jest oznaczanie samolotów
X Grupa obrony Balearów i samodzielna eskadra szturmowa. pojedynczymi cyframi, zamiast standardowego systemu ewiden -
J ed nostkami hiszpańskimi latającymi na CR-32 (od połowy cji złożonego zwykle z numeru typu i kolejnego numeru samolotu

16
I
-
I I
- ~-..

17
 1937 r.) były grupy 2-G-3 i 3-G-3 . Kilka FIAT:-ów latało
w jednostkach republikańskich, gdzie nosiły numery ewidencyj-
ne z serii FF-... Wojnę przetrwało blisko 1 OO samolotów CR-32,
z tego 66 w jednostkach włoskich . Produkcję samolotu CR-32
quater pod oznaczeniem HA-132L „Chirri" podjęły zakłady
Hispano (1 OO sztuk) . Ostatnie z nich wycofano z użycia w jed-
nostkach treningowych dopiero w 1953 r.
Produkcja samolotu CR-32 we Włoszech w latach 1935 38
zamknęła się liczbą 1212 egzemplarzy. Dostawy do Hiszpanii
wyniosły: 84 maszyny wersji CR-32, 112 wersji CR-32 bis, 37
wersji CR-32 ter i 144 wersji CR-32 quater. Kolejne warianty
różniły się jedynie uzbrojeniem (oprócz standardowych 2 wkm
CR-32 bis miał dodatkowe 2 km) i wyposażeniem, toteż dane
techniczne przedstawione dla wersji CR-32 bis są zasadniczo
reprezentatywne dla wszystkich wariantów.
Napęd: silnik widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, FIAT
A.30 RA bis o mocy 440 kW (600 KM), śmigło 2-łopatowe,
metalowe, przestawialne.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane wkm SAFAT kal. 12,7 mm nad
silnikiem, 2 km SAFAT kal. 7,7 mm na dolnych skrzydłach,
ładunek bomb 1 OO kg.
Dane techniczne: rozpiętość 9,50 m; długość 7 ,45 m; masa
startOW? 1970 kg; prędkość maks. 350 km/ h na wys. 3000 m;
wznoszenie 12 m/ s; pułap 8000 m; zasięg 780 km.
Romeo Ro.41
Skonstruowany w zakładach I MAfy1-Meridionali jako próba
realizacji odżywającej w wielu krajach od czasu do czasu
koncepcji lekkiego i taniego myśliwca (cena w 1937 r. 179 OOO
lirów, wobec 302 OOO lirów za CR-32), okazał się nie spełniać
w praktyce pokładanych w nim nadziei. Po krótkiej służbie
liniowej (stacjonująca w Tablada eskadra obrony Sewilli) cała
seria ponad 400 sztuk - w tym część wyprodukowana od
podstaw jako treningowe dwustery Ro.41 B - pełniła w latach 11
wojny światowej mniej zaszczytną rolę samolotów przejścio­
wych w jednostkach szkolnych Regia Aeronautica, Luftwaffe,
lotnictwa Węgier i Hiszpanii.
Dzięk i niedużej masie i stosunkowo dobremu opracowaniu
aerodynamicznemu, prędkością Ro.41 niemal dorównywał
FIAT-owi CR - 32, jednak znacznie mniejsza moc silnika czyniła
ten samolot - jak większość lekkich myśliwców w historii
lotnictwa - nieprzydatnym np. do walki w pionie.
W latach 1937- 39 trafiło do Hiszpanii 28 samolotów Romeo
Ro.41. Wojnę domową w Hiszpanii przetrwało kilka Ro.41
i Ro.41 B, które latały w hiszpańskich jednostkach szkolnych
jeszcze w latach czterdz.iestych.
Napęd: silnik gwiazdowy, 7-cylindrowy, chłodzony .powiet-
rzem, Piaggio P.Vll C „Stella" (lic. Gnóme-Rhóne) o mocy
315 kW (430 KM) , śmigło 2-łopatowe, metalowe, przestawialne.
U zbrojenie: 2 zsynchronizowane km Breda-SAFAT kal. 7,7 mm
w kad łubie .
Dane techniczne: rozpiętość 8,81 m; długość 6, 70 m; masa
startowa 1260 kg; prędkość maks. 340 km/ h na wys. 5000 m;
wznoszenie 12 m/ s; pułap 8800 m; zasięg 600 km.
Malowanie: Zarówno Ro.41, jak i Ro.41 B występowały w H isz-
FIAT G.50
Dr inż . Giuseppe Gabrielli został w 1931 r. szefem drugiego biura
konstrukcyjnego zakładów FIAT Aviazione. Opracowany w 1936 r.
na bieżące zamówienie ministerstwa lotnictwa (na całkowicie
metalowy jednopłat myśliwski z wciąganym podwoziem) FIAT
G.50 był pierwszym z wielu myśliwców powstałych w biurze
Gabriellieg o. Był on jednocześnie chronologicznie pierwszym
oblatanym samolotem (l uty 1937 r.) spośród 5 projektów zgło­
szonych do konkursu. Złożone w lipcu 1937 r. zamówienie
opiewało na 45 samolotów seryjnych, gdyż z podjęciem decyzji
o ewentualnej produkcji wielkoseryjnej postanowiono zaczekać
do chwili przeprowadzenia prób porównawczych z - jeszcze
nieukończonymi - prototypami konkurencyjnych firm .
18
Malowanie:Samoloty XXI 11 Grupy początkowo srebrne, później
w kamuflażu tropikalnym Regia Aeronautica, tzn. powierzchnie
górne w kolorze giallo mimetico (piaskowy) w drobne plamki
verde mimetico (zielony), uzupełniane niekiedy plamkami mar-
rone mimetico (kasztanowy). Powierzchnie dolne zwykle w ko-
lorze grigio mimetico (jasnoszary), aczkolwiek niektóre egzem-
plarze w kolorze azzurro chiaro (jasnobłękitny) . Samoloty grup VI
i XVI od początku w kamuflażu tropikalnym.
Samoloty X Grupy zwykle w tzw. kamuflażu europejskim Regia
Aeronautica, tzn. powierzchnie górne w duże plamy kolorów
giallo mimetico, verde mimetico i marrone mimetico, powierzch -
nie dolne w kolorze grigio mimetico. Na wszystkich samolotach
biały ster kierunku z czarnym krzyżem św . Andrzeja. Na kadłubie
i dolnej powierzchni górnego płata czarne koła, na dolnej
powierzchni dolnego płata i na górnej powierzchni górnego płata
po 3 czarne pasy w pobliżu końcówek. Ponadto na górnej
powierzchni górnego płata - blisko środków skrzydeł - krzyże
św. Andrzeja (czarne na tle srebrnym, białe na kamuflażu) na
niektórych samolotach także białe końcówki skrzydeł. N u mery
ewidencyjne od 3 - 1 wzwyż, ale np. w X Grupie i eskadrze
szturmowej samolotów nie ewidencjonowano w bloku 3- .. .,
jedynie oznaczono numerami indywidualnymi od 1 wzwyż .
Tablica barwna: FIAT CR-32 numer 5, z X Samodzielnej
Grupy Myśliwskiej Aviacion del Tercio (hiszpańska nazwa legio-
nu włoskiego), Majorka 1937 r. (patrz również I str. okładki) .
•
a „I
Szereg samolotów Romeo Ro.41 i Ro.41 B (pierwszy i trzeci) na
lotnisku szkoły lotnictwa myśliwskiego w Villanubla w 1939 r.
Widoczny układ dużych plam kamuflażu złożonego z trzech
kolorów
pani i w europejskim kamuflażu Regia Aeronautica, tzn. powierz-
chnie górne w duże plamy kolorów giallo mimetico, verde
mimetico i marrone mimetico, powierzchnie dolne w kolorze
grigio mimetico. Biały ster kierunku z czarnym krzyżem. Na
kadłubie i dolnej powierzchni (rzadko) skrzydeł czarne koła, .
niekiedy białe końcówki skrzydeł albo czarne pasy jak w CR-32.
Numery ewidencyjne w serii 7-... (jednomiejscowe) lub 37- .. .
(dwumiejscowe). ·
Tablica barwna (na str. 20) : Romeo Ro.41numer7-21 por.
Vincenza Santandrea na lotnisku Tablada k. Sewilli latem 1937 r.
(A viacion del Tercio) .
•
FIAT G.50 z numerem 1-1 - samolot majora Mario Bonzano,
dowódcy eksperymentalnej eskadry Grupy XXI l l „Asso di Bas-
toni" - lotnisko Valenzuela w marcu 1939 r.
 /
I

.... ______

19
 Owo opóźnienie prac w zakładach konkurencyjnych spowodo-
wane było zmianą założeń konkursu . Już po oblataniu G.50
ministerstwo - zdając sobie sprawę z faktu braku silnika
o odpowiedniej mocy - zrezygnowało z części wymagań (u-
zbrojenie, zasięg) , preferując koncepcję lżejszego myśliwca prze-
chwytującego, co umożliwiło przedstawienie w 1939 r. samolo-
tów lepszych od G.50. Ostatecznym zwycięzcą został Macchi
C.200, a produkowany wówczas już seryjnie G.50 (kolejne
zamówienia opiewały na 200 sztuk) miał stanowić rezerwę na
wypadek spodzi ewanych trudności w produkcji i eksplo~tacji
C.200.
Z początkiem 1939 r. 12 samolotów G .50 pierwszej serii skiero-
wano jako eksperymentalną eskadrę myśliwską do XXI 11 Grupy
myśliwskiej w Hiszpanii. Samoloty te przeszły w marcu szlak od
Tarragony przez Reus, Valenzuelę, Escalonę, Toledo, Ocarię,
Barajas .i Cetafe do Madrytu bez walki, ale ich eksploatacja
w warunkach polowych (strata 3 sztuk) była źródłem cennych
wskazówek dla zespołu biura konstrukcyjnego. Pozostałe 9 sa-
molotów przekazano lotnictwu frankistowskiemu , które używało
ich w Maroku do 1 944 r.
PWS-10
Oprócz Włoch i Niemiec jedynym państwem, które dostarczyło
myśliwce nacjonalistom była Polska. W sierpniu 1936 r., korzys-
tając z pośrednictwa firmy SePeWe, 20 wycofanych z jednostek
li niowych myśliwców PWS-1Oplus12 silni ków i części zamien-
ne sprzedano na sumę 785 OOO zł (fikcyjnie) Portugalii, wraz
z typowymi dla Hiszpanii Breguetami XIX i Fokkerami F.Vll.
Przetransportowane drogą morską z Gdańska do Vigo trafiły do
sz koły wyższego pilotażu w Leo'1, a następnie latały w Jerez de la
Frontera na południowym wybrzeżu atlantyckim (nie uczest-
nicząc w walkach) do końca 1938 r. Wtedy to skasowano
ostatnie 11 egzemplarzy (9 wycofano wcześniej wskutek wypad-
ków i awarii albo rozebrano na części zamienne) .
Konstruktorami oblatanego w marcu 1930 r. prototypu PWS.- 1 O
byli Aleksander Grządzielski i August Zdaniewski. PWS-1 O był
pierwszą własną konstrukcją Podlaskiej Wytwórni Samolotów
wprowadzoną do produkcji seryjnej, a zarazem pierwszym cał­
kowici e krajowym myśliwcem polskiego Lotnictwa Wojskowe-
ROMEO R0-41
MESSERSCHM TT Bf-1098
20
Napęd: silnik w układzie - podwójnej gwiazdy, 14-cylindrowy,
chłodzony powietrzem, FIAT A.74 RC o mocy 640 kW (870 KM ),
śmigło 3-łopatowe, metalowe, o skoku automatycznie zmiennym
w locie.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane wkm Breda - SAFAT kal.
12,7 mm nad silnikiem.
Dana techniczna: rozpiętość 11 ,OO m; długość 7 ,80 m; masa
startowa 2380 kg; prędkość maks. 4 70 km/ h na wys. 5000 m;
wznoszenie 17 m/s; pułap 1O700 m; zasięg 4 70 km.
Malowania: Samoloty G.50 były w Hiszpanii malowane wg
schematu tropikalnego, tzn. dolne powierzchnie w kolorze grigio
mimetico, górne powierzchnie giallo mimetico w drobne plamki
verde mimetico. Biały ster kierunku z czarnym krzyżem , białe
końcówki skrzydeł i krzyże św . Andrzeja na górnej powierzchni
skrzydeł. Na kadłubie i dolnej powierzchni skrzydeł czarne koła ,
ponadto potrójne czarne pasy na spodzie skrzydeł. Numery
ewidencyjne od 1-1 do 1-12.
Tab I i ca barw na: Fiat G-50 numer 1-2, z eskadry eksperymen-
talnej Grupy XXI 11 - Valenzuela, marzec 1939 r.
Polski PWS-1 O, numer 4-17, w szkole Jerez de la Frontera w 1937 r.
Samolot po przepłótnieniu pomalowano na srebrno, ale metalo-
we poszycie przodu kadłuba pozostawiono w kolorze khak i
go. Seria 80 sztuk zasiliła w 1932 r. eskadry 1, 2, 3, 4 i 5 Puł k u
Lotniczego.
Zastąpione przez PZL P.7 i P.11 zostały PWS-1 O przeniesione do
PWS-10
- --
--· _„ •.•„.„.„.„.-··········
·----;---
•••••• „ · - · · - · · · · - · · - - · - - - - · · · · - ·
szkoły lotniczej w Dęblinie
i eskadr treningowych. Kilka egzem-
plarzy wzięło udział w Wojnie Obronnej we wrześniu 1939 r.
Napęd: silnik w układzie „W", 12-cylindrowy, chłodzony cieczą,
Lorraine-Dietrich LD 12 Eb o mocy 350 kW (480 .KM), śmigło
2-łopatowe, drewniane, o stałym skoku.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km Vickers kal. 7,7 mm na
bokach kadłuba .
Dane techniczne: rozpiętość 11 ,OO m; długość 7 ,50 m; masa
startowa 1 500 kg; prędkość maks. 250 km / h przy ziemi; wzno-
szenie 1 O m/ s; pułap 6500 m; zasięg 520 km.
Malowanie: Początkowo cały samolot khaki, jak w lotnictwie
polskim, następnie wprowadzono duże ochrowe plamy mas-
kujące. Po przepłótnieniu w Jerez de la Frontera ( zdjęcie ) cały
samolot srebrny. Oznakowanie typowe, tzn . czarny krzyż św .
Andrzeja na białym sterze kierunku, czarne koła na kadłubie ,
czarne pasy i białe końcówki płata . Numery ewidencyjne od 4-1
do 4-20 na kadłubie .
Tablica barwna: PWS-10, numer 4-4, ze szkoły pilotażu
w Leon jesienią 1936 r.

Heinkel He 51 Na nielicznych samolotach wszystkie powierzchnie górne i bocz-

ne w kolorze ciemnooliwkowozielonym (Schwarzgriin 70) . Zna-
ki rozpoznawcze, początkowo w postaci czarnych kół na skrzyd -
Bracia Siegfried i Walter Gunter byłi
twórcami całej serii dwu- łach i kadłubie , przeszły kilka modyfikacji. Na tle czarnych kół na
płatowych myśliwców powstałych w zakładach Heinkla na kadłubie umieszczono w 1937 r. godła eskadr, na skrzydłach
przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Po kilku raczej nie- pojawiły się drugie koła, styczne do pierwotnych . Następni e
udanych prototypach He 37, He 38, He 43 i He 49 kolejny - dodano białe krzyże św. Andrzeja w połowie rozpiętości każdego
He 51, oblatany w czerwcu 1933 r., został zatwierdzony przez skrzydła. Latem 1938 r. krzyże te - zmniejszone oczywiście -
Reichsluftministerium jako standardowy myśliwiec powstałej przeniesiono na tło czarnych kół, ponownie pojedynczych . Na
właśnie Luftwaffe. białym tle steru kierunku czarny krzyż św . Andrzeja, numery
9 pierwszych przedseryjnych He 51 A-O pojawiło się latem ewidencyjne od 2-1 wzwyż - na bokach kadłuba .
1934 r., a od kwietnia roku następnego trzy pułki Luftwaffe Tablica barwna: Heinkel He 51C-1, nr 2-111 , z 4 Eskadry
(JG 131, 132, i 134) wyposażono w pierwszy wariant seryjny Grupy Myśliwskiej Legionu Condor - czerwiec 1938 r. (patrz
He 51 A-1 . Produkcją tej wersji - 150 egzemplarzy - podzieli- również I str. okładki).
ły się równo zakłady Heinkel i Arado. W 1936 r. pojawił się
He 51 B-0 (12 sztuk), He 51 B-1 z zaczepem na dodatkowy
zbiornik paliwa pod kadłubem i wodnosamolot He 51 B -2 dla
jednostek Kriegsmarine. Ostatnie wersje seryjne to He 51 C-1
(z hiszpańskim wyposażeniem kabiny) i He 51 C-2 (dla Luftwaf-
fe) - obydwie z możliwością zabierania 1 OO kg bomb na
zaczepach podskrzydłowych. Produkcja samolotu He 51 (łącznie
z prototypami 722 egzemplarze) zakończyła się jesienią 1937 r.
Dostarczane do Hiszpanii drogą morską (Hamburg- Kadyks) od
początków sierpnia 1936 r., początkowo odnosiły He 51 A
sukcesy w starciach z samolotami republikańskimi. W pierwszej
walce, 18 sierpnia, kpt. Garcia Marata i por. Salvador zestrzelili „ __...__
2 Nieuparty 52, 1 Bregueta XIX i 1 Poteza 540. Gdy w listopa-
dzie 1936 r. w Sewilli gen. Hugo Sperrle (późniejszy dowód-
ca Luftflotte 3 w bitwie o Anglię) utworzył słynny Legion Con-
dor - ekspedycyjną jednostkę Luftwaffe w H isŻpanii - wyposa -
żeniem jego jednostek myśliwskich były także He 51.
Pojawienie się pod koniec roku radzieckich 1-1 5 i 1-16 było
przyczyną dużych strat Heinkli i w efekcie przesunięcia tego typu Heinkel He 51 B-1, numer 2-24, na którym latali we wrześniu
samolotu do zadań szturmowych. Operując zarówno w rejonie 1936 r. por. Eberhard i por. Trautloft, jeszcze przed utworzeniem
Sewilla- Caceres- Toledo, jak i na północy oraz w dolinie Ebro Legionu Condor. Cały samolot jasnoszary, na górze skrzydeł
w szeregach grup 1-G-2 i 4-G-2 (a także do 1938 r., w Legionie podwójne czarne koła (lotnisko Caceres)
Condor), przetrwały wojnę zaledwie w ilości 46 sztuk (ze 135
dostarczonych) .
Grupę 1-G-2 na życzenie pilotów przezbrojono latem 1939 r.
w zdobyczne 1-15 i 1-15 bis, natomiast Grupa 4-G-2 używała
samolotów 1-1 5 do końca 1 940 r.
Poniżej przedstawiono krótki opis wersji He 51 B-1 .

Napęd: silnik widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, BMW

VI o mocy 550 kW (750 KM), śmigło 2-łopatowe, drewniane,
o skoku stałym.
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km MG 17 kal. 7,9 mm nad
si Inikiem.
Dane techniczne: rozpiętość 11 ,OO m; długość 8,41 m; masa
startowa 2030 kg; prędkość maks. 330 km/ h przy ziemi; wzno-
szenie 13 m/ s; pułap 7600 m; zasięg 570 km.
Malowanie: Początkowo cały samolot jasnoszary (Hellgrau
63), od połowy 1937 r. dolne powierzchnie (niekiedy tylko
skrzydeł i usterzenia ) jasnobłękitne - Hellb/au 65. Nieco później
na górnych powierzchniach dodane kolory: kasztanowy (Dun- Heinkel He 51 C-1, numer 2-111 , już po przejęciu przez jednostkę
kelbraun 61) i zielony (Gr ii n 62) , tworzące nieregularny deseń hiszpańską- Grupę 1 -G-2 „Cadena". Samolotu używał dowód-
trójbarwny (61-62-63) lub - rzadziej - dwubarwny (61 -62) . ca grupy, Jose Munoz Jimenez, na lotnisku Calamocha w lipcu
1938 r.

21
•
 - --··- . ------ ...... „ ••. _· ·- - -- - : ; ; - - - - - - - -- - - - -- - -

) „

.„..._.„„.„ _ __ _
-··········--·-------···········-· · · --···~····~· ······· ·· ··-··· --------------------- ·- ---- ----------- -·

............. „ __,_ ___

22
 . .. .... •• • „.„„ • •„ ••. „.„---- - -.-
- ·· •• .......... „ •• -··· ••

-
z =-

„, .

..
•
..

.·

-
..
„.
•

..
...·.

· ···--···· ·-·-··· • • • • • • • - „ - ...... . . .

'

.
-... '
·..

·.
•

-- _____.....

23
 Arado Ar 68E
Arado 68 był (po Ar 65 i He 51) kolejno trzecim typem
standardowego myśliwca Luftwaffe, będąc zarazem ostatnim
i jedynym używanym operacyjnie w 11 wojnie światowej niemiec-
kim dwupłatem myśliwskim . W wojnie domowej w Hiszpanii
uczestniczyły tylko 2 samoloty tego typu, dostarczone w 1937 r.
Legionowi Condor, a następnie przekazane 9 Grupie w La Cenia
u ujścia Ebro. Jednostka używała obydwu egzemplarzy aż do
końca działań wiosną 1939 r. w charakterze myśliwców nocnych..
Skonstruowany przez inż. Rethela jako kolejny z serii dwu-
płatowych myśliwców (Ar 64, Ar 65 i Ar 67) został Ar 68 oblatany
w listopadzie 1933 r. - pół roku po He 51 i półtora roku przed
Bf 109. Te dwa lata opóźnienia Bf 109 w stosunku do He 51 były
powodem, dla którego znalazło się w szeregach Luftwaffe
miejsce dla tak często niezauważanego przez historyków samolo-
tu, jakim był Ar 68. Samolot Arado Ar 68E z silnikiem Jumo 21 O
Z pięciu prototypów Ar 68 dwa były napędzane silnikami BMW
VI i w tej postaci samolot ten w niczym nie przewyższał He 51
z tym samym silnikiem. Był nieznacznie zwrotniejszy, ale miał seryjne Bf 109B, ale kontrakt z 1935 r. nie został zerwany
mniejszy pułap, zasięg, prędkość maksymalną i wznoszenie. Trzy i w efekcie ponad 300 egzemplarzy Ar 68 dostarczono Luftwaffe
pozostałe prototypy były natomiast napędzane rewelacyjnym na w latach 1936 38.
owe czasy sprężarkowym silnikiem Jumo 21 O. Ten znacznie Poniżej przedstawiono opis wersji Ar 68E-1.
lżejszy od BMW VI silnik dysponował wprawdzie mniejszą mocą Napęd: silnik widlasty odwrócony, 12-cylindrowy, chłodzony
startową, ale utrzymywał ją dzięki sprężarce aż do wysokości cieczą, Jumo 21 OEa o mocy 500 kW (680 KM), śmigło 2-łopato­
4000 m, co wyraźnie podniosło walory operacyjne (prędkość, we, drewniane, o stałym skoku .
wznoszenie, pułap) tego samolotu. Jako że Bf 109 - opracowy- Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km MG 17 kal. 7,9 mm nad
wany również pod kątem zastosowania silnika Jumo 21 O - do- silnikiem.
piero powstawał, RLM przyjęło wariant Ar 68E (z silnikiem Dane techniczne: rozpiętość 11,00 m; długość 9,49 m: masa
Jumo) w wyposażenie jednostek myśliwskich Luftwaffe. Jednak startowa 2020 kg; prędkość maks. 335 km/ h na wys. 2500 m;
kłopoty z uruchomieniem produkcji seryjnej silników Jumo 21 O wznoszenie 12 m/s; pułap 81 OO m; zasięg 500 km.
były powodem, dla którego pierwsze kilkadziesiąt płatowców Malowanie: Cały samolot jasnoszary (Hellgrau 63), ster kierun-
seryjnych wyposażono w sprawdzone silniki BMW VI i w ten ku biały z czarnym krzyżem św. Andrzeja. Na skrzydłach czarne
sposób samoloty Ar 68F (takie oznaczenie otrzymał wariant koła, na kadłubie czarne koła i numery ewidencyjne 9-1 lub 9-2.
zastępczy) wyparły z jednostek jesienią 1936 r. lepsze w sumie, Białe końcówki skrzydeł, żółty kołpak śmigła, od jesieni 1 938 r.
acz wysłużone, He 51 . na skrzydłach białe krzyże namalowane na czarnych kołach.
Wiosną 1937 r. trafiły do jednostek pierwsze Ar 68E z docelowym Tab I i ca barw n a: Arado Ar 68E-1, numer 9-2, Legionu Condor
silnikiem Jumo 21 O. Wprawdzie istniały już wówczas pierwsze w roku 1938. •

Heinkel He 112
Pierwszym nowoczesnym całkowicie metalowym dolnopłatem il I~·
myśliwskim w Legionie Condor był Heinkel 112. W przeciwień­
;;..--"'

\
stwie jednak do znacznych dostaw 1-16, Heinkel 112 istniał zimą
1936/ 37 r. dopiero w stadium prototypu i właśnie prototypy V-4
i V- 9 trafiły do Hiszpanii w celu przeprowadzenia w warunkach
\e
eksploatacyjnych prób porównawczych z prototypami Bf 109.
Oblatany w sierpniu 1935 r. pierwszy prototyp He 112V-1 był
typowany na zwycięzcę konkursu R LM na metalowy jednopłat
myśliwski z chowanym podwoziem. Ku ogólnemu zaskoczeniu
Heinkel He 112B-O, numer 5-59, z 2 Eskadry Grupy 5 - G- 5
Heinkel zajął jednak drugie miejsce w konkursie i cała produkcja w maju 1939 r.
kilkudziesięciu egzemplarzy (łącznie z prota.typami) była niczym,
wobec wielotysięcznych kontraktów na dostawy Bf 109.
Spośród 30 wyprodukowanych He 112B-O, do Hiszpanii trafiło
w listopadzie 1938 r. 17 egzemplarzy. Utworzono z nich Grupę
5-G-5 w Leon . Pierwszy lot bojowy - 19 stycznia 1939 r. nad
Balaguer - zakończył się sukcesem; dowódca - kpt. Miguel
Garcia Pardo - zestrzelił po krótkiej walce 1-16, grupa strat nie
poniosła. Po zakończeniu działań Grupę 5-G-5 przemianowano Dane techniczne: rozpiętość 9, 1 O m; długość 9,30 m; masa
na Grupę 27 i przebazowano do Hiszpańskiego Maroka (Melilla) . startowa 2250 kg; prędkość maks. 51 O km/ h na wys. 4000 m;
Samoloty He 112B-O broniły neutralności terytorium hiszpań­ wznoszenie 12 m/ s; pułap 8500 m; zasięg 11 OO km .
skiego w latach 11 wojny światowej, m.in. zestrzeliwując w 1943 r. Malowanie: Górne powierzchnie jasnoszare (He/Igra u 63) ,
amerykański myśliwiec P-38 „Lightning", którego pilot próbo- dolne jasnobłękitne (Hellblau 65) . Końcówki skrzydeł białe od
wał uniknąć internowania wskutek pomyłki nawigacyjnej . spodu, na czarnym tle znaków rozpoznawczych białe krzyże św .
Napęd: silnik widlasty odwrócony, 12-cylindrowy, chłodzony Andrzeja, biały ster kierunku z czarnym krzyżem . Numery ewiden-
cieczą, Jumo 21 OEa o mocy 500 kW (680 KM), śmigło 2-łopato­ cyjne w serii 5-„ . czarne, malowane na bokach kadłuba . Od
we, metalowe, przestawialne. 1940 r. na górnych powierzchniach kamuflaż czterobarwny,
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km MG 17 kal. 7,9 mm nad znaki na skrzydłach w postaci czerwono-żółto-czerwonych ko -
silnikiem, 2 działka MG (lic. Oerlikon) FF kal. 20 mm w skrzyd- kard.
łach . Barwną sylwetkę samolotu przedstawiono na I str. okładki.

24
Messerschmitt Bf 109
Skonstruowany przez prof. Willy Messerschmitta z wytwórni
Bayerische Flugzeugwerke (stąd prawidłowe oznaczenie Bf)
i oblatany przez kpt. Knoetzscha we wrześniu 1935 r., jest Bf 109
w całej historii lotnictwa myśliwcem wyprodukowanym w naj-
dłuższej serii ( łącznie z produkcją licencyjną i powojenną ponad
38 000 egzemplarzy) . W latach 1936 40 był synonimem nie-
mieckiego myśliwca, a zarazem symbolem potęgi i nowoczesno-
ści Luftwaffe.
Gdy w 1933 r. zakłady B FW zgłosiły swój akces w konkursie R LM
na opracowanie nowoczesnego jednopłata myśliwskiego z cho -
wanym podwoziem, który miałby zastąpić w pułkach myśliw­
skich Luftwaffe dwupłatowe Arado i Heinkle, nikt nie traktował
poważnie oferty małej firmy z Bawarii - całkowitego nowicjusza
w tej dziedzinie. Zwycięzców upatrywano w gronie propozycji
doświadczonych zakładów: Arado, Heinkla i Focke- Wulffa . Fa-
talna sława , jakiej przysporzyły zakładom B FW ich dotychczaso-
we produkty (konstrukcji tak Messerschmitta, jak i Udeta)
i uniemożliwienie uzyskania dla prototypu silnika Jumo 21 O,
postawiły Messerschmitta w trudnej sytuacji. Jednakże pierwsze
opinie oblatywaczy prototypu Bf 109V-1 (z silnikiem Rolls-
- Royce „ Kestrel") napawały optymizmem - nowy samolot
zdawał się rozpoczynać w .B FW nową erę .
Trzy pierwsze Bf 109 (prototypy V-4, V-5 i V-6) wysłano do
Legionu Condor już w grudniu 1936 r. Z prób porównawczych
z konkurencyjnymi prototypami He 112 (szybsze, zwrotniejsze
i lepiej uzbrojone) wyszły Bf 109 zwycięsko - zadecydowały
właściwości lotno-pilotażowe, a szczególnie zachowanie w kor-
kociągu i rozpędzanie w nurkowaniu. Prototypy tak Heinkla, jak
i Messerschmitta wróciły do Niemiec, ale wcześniej (marzec
1937 r.) trafiły do Legionu Condorseryjne Bf 109B-1 (24 sztuki) .
Uzupełnione latem o 31 egzemplarzy wersji Bf 109B-2, w roku
1938 zaś o 19 Bf 109C-1 i 9 Bf 1090-1 , Messerschmitty były
sukcesywnie przekazywane do jednostek hiszpańskich . W stycz-
niu 1939 r. zadebiutował nad Hiszpanią Bf 109E-1 (44 egzem-
plarze) i do tych samolotów należał ostatni akcent lotniczy wojny
w Hiszpanii - defilada powie~rzna nad zdobytym Madrytem 29
marca 1939 r.
Samoloty Bf 109B/ C/ D/ E pozostały w wyposażeniu lotnictwa
Hiszpanii do 1954 r., stanowiąc wyposażenie Grupy 6-G-6,
a następnie 25 Grupy 23 Pułku. Okres 11 wojny światowej
umocnił kontakty lotnictwa frankistowskiego z Bf 109. Słynna
Escuadron Azul (ochotnicza eskadra hiszpańska na froncie
wschodnim) używała samolotów Bf 109E-7, a następnie Bf
109F- 4. W zakładach Hispano urucho01iono natomiast produk-
cję licencyjną p.óźniejszych wersji Bf 109, z których ostatnie
wycofano z jednostek dopiero w drugiej połowie lat sześć­
dziesiątych.
Pierwszymi wariantami seryjnymi Bf 109 były:
B-0 z silnikiem Jumo 21 OB, uzbrojony w 3 km MG 17 w kadłubie;
Bibliografia
Emiliani A., Ghergo G. Nei cieli di Spagna Milano, 1986
Green W. Warplanes of the Third Reich London, 1970
Gunston B., Humble R. The encyclopedia of air warfare London,
1977
Jurleit M . An Spaniens Himmel Berlin, 1976
La u rea u P. L 'A viation Republicaine Espagnole 1936-39 Paris,
1978
Munson K. Fighters, attack and training aircraft 1919-39
London, 1970
Salas Larrazabal J. La guerra de Espana desde el aire Barcellona,
1972
Messerschmitt Bf 109B-1, numer 6-15, Legionu Condor zdobyty
przez lotnictwo rządowe
B-1 z silnikiem Jumo 21 ODa, 2 zsynchronizowane km MG 17;
B-2 jak B-1, ale z metalowym śmigłem przestawialnym;
C- 1 jak B-2, ale z silnikiem Jumo 21 OGa, dodatkowo 2 km MG 17
w skrzydłach;
D-0 jak B-1, ale z silnikiem Daimler-Benz 600 i śmigłem
trójłopatowym ;
D-1 jak B- 2, ale z uzbrojeniem jak C-1.
Z wyjątkiem małoseryjnej wersji D-0 (kilkanaście egzemplarzy
dla Luftwaffe) wszystkie pozostałe zastosowano w Hiszpanii ,
gdzie myśliwiec ten nie miał sobie równego przeciwnika. Przewa-
gę tę ugruntował jeszcze bardziej wariant Bf 109E-1 z silnikiem
DB-601 o mocy ponad 50% większej od Jumo 21 O, co umoż­
liwiło przekroczenie prędkości maksymalnej 550 km / h.
Poniżej opis wersji Bf 1 09 B-1 .
Napęd: silnik widlasty odwrócony, 12-cylindrowy, chłodzony
cieczą , Jumo 21 ODa o mocy 500 kW (680 KM), śmigło 2-łopato­
we, drewniane, o skoku stały~ .
Uzbrojenie: 2 zsynchronizowane km MG 17 kal. 7 ,9 mm nad
silnikiem.
Dane techniczne: rozpiętość 9,87 m; długość 8,56 m; masa
startowa 2150 kg; prędkość maks. 465 km/ h na wys. 4000 m;
wznoszenie 11 m/ s; pułap 81 OO m; zasięg 690 km .
Malowanie: Prototypy, samoloty Bf 109B - 1, C- 1 i część E-1 na
powierzchniach górnych jasnoszare (RLM 63) od spodu jasno-
błękitne (RLM 65) . Bf 109B-2, D - 1 i część E-1 w schemacie
podobnym z tym, że kolor jasnoszary zastąpiony odcieniem
szarozielonym (RLM 02). Trzy samoloty wersji B-2 dostarczono
w standardowym schemacie Luftwaffe, tzn . góra i boki w ko-
lorach ciemnooliwkowozielonym i oliwkowozielonym (RLM
70/ 71) , gdzie krawędzie podziału tworzą linie łamane. Od 1939 r.,
po przemalowaniu, wszystkie samoloty jasnoszare na powierzch-
niach górnych. Białe końcówki skrzydeł i ster kierunku, czarne
koła na skrzydłach i kadłuóie oraz krzyż na sterze kierunku.
Tab I i ca barw n a (na str. 20): Messerschmitt Bf 109B-2, numer
6-36, Legionu Condor w 1937 r. (jeden z trzech w malowaniu
Luftwaffe) . Patrz również I str. okładki.
Vergnano P. I caccia FIAT 1930 45 Genova, 1978
ponadto roczniki czasopism:
- Air International Wlk. Brytania
- Air Enthusiast Wlk. Brytania
- Le Fanatique de l'Aviation Francja
- Letectvi a Kosmonautika CSRS
- Krylia Rodiny ZSRR
- Modelist Konstruktor ZSRR
- Modelaid International Malta
oraz kilka egzemplarzy Koku-Fan (Japonia) i biuletynów I PMS
z Belgii, Finlandii, Australii, USA i Wlk. Brytanii.
 ~ii i i l l . . Santander Bdracaldo
LQ Coruna -•Oviedo - - - -- ,
•
Leon
•
allcxtolid
- J
Caceres
•
•Badajoz
o Cordoba
a_
Ta blada
• s Alcazares
(opero
Cadiz
Gibraltar
Tanger
Melilla
Ogólny poziom ilościowy i jakościowy lotnictwa Hiszpanii
w 1936 r. stawiał ten kraj w rzędzie mniejszych krajów europej-
skich (jak Dania, Norwegia, Belgia czy Holandia), pomimo
niezaprzeczalnie znaczniejszej geopolitycznej pozycji Hiszpanii.
Podstawowym (i jedynym występującym w znaczących iloś­
ciach} myśliwcem był Hispano-Nieuport 52, pochodzący z lat
dwudziestych i rozwijający prędkość rzędu 250 km/ h. Całość sił
lotniczych liczyła 250 samolotów, z czego niemal 1 /3 przejęli
rebelianci. Toteż w porównaniu z siłami rdzennie Hiszpańskimi
dostawy z zagranicy stanowiły pokaźny zastrzyk dla obydwu
stron . Początkowy standard dostaw radzieckich, włoskich i nie-
mieckich obejmował dwupłatowe myśliwce (1-15, CR-32 i He 51 ),
dwupłatowe samoloty rozpoznawczo-bombowe (R-5, Ro.37
i He 45) oraz powolne bombowce (R-Z, SM-81 i Ju 52) . W roku
1937 zadebiutowały nowe, szybkie bombowce (SB-2, SM-79
i He 111) i wolnonośne dolnopłaty myśliwskie ( 1-16, Bf 109), co
w diametralny sposób wpłynęło na taktykę walk powietrznych
i sposób przeprowadzania operacji.
W okresie lipiec 1936 r. - marzec 1939 r. latało nad Hiszpanią
ponad 3000 samolotów wojskowych, z których lwia część wzięła
w ten czy inny sposób udział w walkach. Oficjalnie po stronie
Republiki nie występowały niezależne organizacyjnie jednostki
cudzoziemskie, w przeciwieństwie do rebeliantów, których ofic-
jalnie wspomagały: włoskie Aviazione Legionaria (170 samolo-
tów w 1937 r., ponad 200 w 1939 r.) i niemiecki Legion Condor
(ok. 100-120 samolotów w latach 1937- 39). Oczywiście tak
FRANCJA
-.san Sebas
I AN DOR RA
Logrono
•
Gal lur
I I • Heli
Valenzuela.
dalona
reelona
Tarragona
TERENY ZDOBYTE
PRZEZ FRANKISTOW:
w lipcu 1936 r.
cmtagena
do czerwca 1937 r.
do maja 1938r.
do kwietnia 1939 r.
o 100 200km
przezAviazione Legionaria, jak i przez Legion Condor przewinęło
się znacznie więcej samolotów (odpowiednio ponad 700 i blisko
600), ale większość z nich po kilkumiesięcznej służbie przecho-
dziła do jednostek frankistowskich. Bezpośrednie dostawy dla
rebeliantów wyniosły niewiele ponad 200 samolotów-z Włoch,
Niemiec, Polski i (przechwycone dostawy dla Republiki) Cze-
chosłowacji.
Republika otrzymała ze Związku Radzieckiego ponad 500 myś­
liwców i ponad 300 samolotów rozpoznawczych i bombowych .
Ponadto przewieziono do Hiszpanii kompletną linię produkcyjną
myśliwców 1-15, dzięki czemu około 300 ,,Chato" powstało
w Sabadell k. Barcelony. Blisko 300 samolotów dostarczyły
Republice: Francja, USA, Kanada, Czechosłowacja, Holandia
i szereg innych krajów - głównie poprzez fikcyjne kontrakty
i „przypadkowe" zawinięcia transportujących statków do portów
kontrolowanych przez Republikę.
Suma strat po obydwu stronach jest określona na około
2200-2500 samolotów - jak widać więc jest to liczba porów-
nywalna z trzyletnią kampanią aliancką w Afryce północnej lub
dwumiesięczną bitwą o Anglię. W walkach powietrznych w rejo-
nie Teruel, Toledo i Madrytu brało udział nieraz po 50 samolotów
z każdej strony. Doświadczenia Hiszpanii owocowały w pierw-
szych kampaniach Luftwaffe w li wojnie światowej. W kolejnych
zeszytach tej serii, poświęconych kampaniom 11 wojny świato­
wej, spotkamy się z wersjami rozwojowymi wiei u samolotów
uczestniczących w zmaganiach pod iberyjskim niebem.
_____
,