Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι

Σπυρίδων Βλιώρας
Αρχοντικό του Καλαμπάκα,

Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι
(Η συμβολή των μελών της οικογένειας Καλαμπάκα στην ανακαίνιση

και αγιογράφηση των ιερών ναών και ναϋδρίων της Καλαμπάκας)
Καλαμπάκα, ιβʹ - ζʹ - ͵βιθʹ

2
Πίνακας περιεχομένων
Άλλες δημοσιεύσεις του συγγραφέα............................................................................. 3

Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι ............................... 4
Μέρος 1ο: Μοσχόπολη ............................................................................................ 6
Γενικά .............................................................................................................. 6
Πληθυσμός ....................................................................................................... 7
Ασχολίες .......................................................................................................... 8
Εκπαίδευση, Τυπογραφείο, Βιβλιοθήκη ............................................................... 8
Καταστροφή πόλης στα 1769, αποδημία κατοίκων ............................................... 11
Μέρος 2ο: Γενικότερη κατάσταση στην Καλαμπάκα και ευρύτερα την εποχή αυτή . 14
1770 κ.ε.: Ορλωφικά και μετά τα Ορλωφικά ....................................................... 19
Μέρος 3ο: Οικογένεια Γιαννάκη Καλαμπάκα......................................................... 44
Γιαννάκης Καλαμπάκας.................................................................................... 45
Αρχοντικό του Καλαμπάκα ............................................................................... 47
Το κτήριο στον 20ό αιώνα ................................................................................. 52
Κτίσματα γύρω από το αρχοντικό ...................................................................... 53
Υπόλοιπη οικογένεια Γιαννάκη Καλαμπάκα........................................................ 54
Ιερέας Μάνος .............................................................................................. 54
Τέκνα Γιαννάκη Καλαμπάκα ......................................................................... 58
Κωνσταντίνος Ιωάννου (Σταθάκης) ....................................................... 58
1790, εικόνα Αγίων Πάντων.................................................................. 59
1792, επιγραφή ιστόρησης τριών αγίων και άλλων σκηνών στην
εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας .................................... 62
1794, ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου ............................... 65
1/3/1798, επιγραφή Αγίου Γεωργίου Σοποτού ..................................... 67
25/3/1798, επιγραφή ναϋδρίου αγίας Βαρβάρα .................................. 69
Άλλες μαρτυρίες ................................................................................... 70
Πρόταση αναστήλωσης .................................................................................... 71
3
Άλλες δημοσιεύσεις του συγγραφέα
Πλήρης κατάλογος των δημοσιεύσεων είναι δυνατόν να βρεθεί στις διευθύνσεις
https://independent.academia.edu/ΣπυρίδωνΒλιώρας
&
http://www.vlioras.gr/Personal/Interests/Articles/Periexomena.htm
1. Βλιώρας Σπυρίδων, Ιερά Μονή Ρουσάνου - Άγια Μετέωρα: Οι ουρανογείτονες
βράχοι, εκδ. Μίλητος, Αθήνα 2017, σελ. 178, ISBN: 978-960-464-911-2.
(www.academia.edu/35534349)
2. Βλιώρας Σπυρίδων, Αναθηματική επιγραφή των Αιγινιέων σε δύο Ρωμαίους
Αυτοκράτορες, εφ. Τα Μετέωρα, 6/5/2016. (www.academia.edu/24977436)
3. Βλιώρας Σπυρίδων, Δύο (+δεκαπέντε) άγνωστα μετεωρίτικα χειρόγραφα, εφ. Τα
Μετέωρα, 2/12/2018. (https://www.academia.edu/37877518)
4. Βλιώρας Σπυρίδων, Μετεωρικοί βράχοι: γεωλογική αναδρομή και σύσταση, εφ.
Τα Μετέωρα, 14/4/2017. (www.academia.edu/32867068)
5. Βλιώρας Σπυρίδων, Μετεωρίτικες μονές: συμβολή στον απαιτούμενο και ευκταίο
διάλογο, εφ. Τα Μετέωρα, 26/5/2017, 2/6/2017 & 9/6/2017.
6. Βλιώρας Σπυρίδων, Ναΰδριο Αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα,
17/5/2019. (www.academia.edu/3896768)
7. Βλιώρας Σπυρίδων, Ναΰδριο Αγίου Γεωργίου Σοποτού Καλαμπάκας, εφ. Τα
Μετέωρα, 3 & 10/5/2019. (www.academia.edu/3896768)
8. Βλιώρας Σπυρίδων, O μηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο, ο ζωγράφος Τζιόρτζιο ντε
Κίρικο, η Καλαμπάκα και τα Μετέωρα, εφ. Τα Μετέωρα, 14/6/2019
(https://www.academia.edu/3940273)
9. Βλιώρας Σπυρίδων, Νικολογιάννη Αθηνά, 1943-1944: πυρπόληση-απελευθέρωση
Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 26/10/2018. (www.academia.edu/39009323)
10. Βλιώρας Σπυρίδων, Τοπωνύμια της (ευρύτερης περιοχής) Καλαμπάκας με
σλαβική ή τουρκική ετυμολογική προέλευση, εφ. Τα Μετέωρα, 4/3/2016,
11/3/2016 & 18/3/2016. (www.academia.edu/24217447)
11. Βλιώρας Σπυρίδων, Τρεις διαλυμένοι οικισμοί κοντά στο χωριό Καστράκι
Καλαμπάκας: Ρουξιόρι, Τριστιανός, Ρίγκλαβο, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 77, 2020.
12. …
4
Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι
Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 12/19/26 – 7 – 2019 & 2 – 8 – 2019
Ο γράφων με μαθητές στην πλατεία βορειοανατολικά του αρχοντικού, 7/5/2019.
Πάνω σ’ ένα βράχο (39°42'35.1"N 21°37'33.6"E) διακόσια περίπου μέτρα δυτικά της
εκκλησίας Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας βρίσκονται σήμερα κάποια χαλάσματα ενός
σπιτιού. Πρόκειται για το λεγόμενο Αρχοντικό του Καλαμπάκα, ένα από τα πιο εμβληματικά
και επιβλητικά κτίσματα στην πόλη μας, μετά τον μητροπολιτικό της βυζαντινό ναό.
5
Σε πρώτο πλάνο το αρχοντικό, φωτογραφημένο πριν την καταστροφή του το 1943, από τη μικρή Αγιά. Στο βάθος ο λόφος του
προφητη‑Ηλία, ο Πηνειός και ο Κόζιακας.
Η πιο πρόσφατη φάση τροποποίησης του κτίσματος, πριν από την καταστροφή του στις 18
Οκτωβρίου 1943, ήταν τον 18ο αιώνα.1 Τον αιώνα αυτό μετοίκησε αναγκαστικά στην
Καλαμπάκα από τη Μοσχόπολη η οικογένεια Γιαννάκη (Γιαννακάδων) ή Σταθάκη 2 και ο
αρχηγός της (pater familias) Γιαννάκης, 3 μετέπειτα Καλαμπάκας.
Η παρούσα εργασία θα διαρθρωθεί σε τρία μέρη: στο πρώτο θα αναφερθούμε στην
άγνωστη αλλά σπουδαιότατη βλαχόπολη Μοσχόπολη, απ’ την οποία ήρθε ο Γιαννάκης
Καλαμπάκας στην πόλη μας· στο δεύτερο θα εκτεθούν τα ‑άγνωστα εν πολλοίς‑ ιστορικά
γεγονότα και οι συνθήκες ζωής των κατοίκων της πόλης μας και της ευρύτερης περιοχής
μέχρι περίπου το τέλος του 18ου αιώνα, που ο Γιαννάκης έζησε στην Καλαμπάκα. Και στο τρίτο
θα παρατεθούν όσα στοιχεία γνωρίζουμε για τον Γιαννάκη Καλαμπάκα και τους απογόνους
του, ορισμένοι από τους οποίους διετέλεσαν δήμαρχοι ή βουλευτές, και για τα έργα τους στην
πόλη μας και ευρύτερα.
1
«Βρισκόταν επάνω στον βράχο, είχε κτισθεί τον 18ο αιώνα (1770-1776) και έχει συνδεθεί με την ιστορία της
Καλαμπάκας που έφθασε, ως απόηχος, στους μεταγενέστερους.» Καλαμπάκα: Διαδρομή στο χρόνο, σελ. 46.
2
Νημάς Θεόδωρος, Τα μνημεία της Καλαμπάκας: από το αρχαίο Αιγίνιον και τους βυζαντινούς Σταγούς
στη σύγχρονη Καλαμπάκα, 1° Γυμνάσιο Καλαμπάκας, εκδ. Έκτυπος, Καλαμπάκα 2002, σελ. 57
3
Για τον υποκοριστικό τύπο Γιαννάκης θα μιλήσουμε παρακάτω.
6
Μέρος 1 ο: Μοσχόπολη
Γενικά
Η Μοσχόπολη ήταν ένα μεγάλο εμπορικό και πολιτισμικό κέντρο του 18ου αιώνα στην
Βαλκανική χερσόνησο. Βρισκόταν στην σημερινή νοτιοανατολική Αλβανία, δυτικά της
Κορυτσάς. Αναπτύχθηκε σε ένα από τα κύρια αστικά κέντρα των Βαλκανίων και μάλιστα,
λόγω της συμβολής της στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό αναφέρεται στην εποχή της ακμής της
και ως «Νέα Αθήνα» ή «Νέος Μυστράς».4
4
Νιχωρίτης Κωνσταντίνος, Η Μοσχόπολη και το τυπογραφείο, Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη 2016,
σελ. 17.
7
Πληθυσμός
«Η Μοσχόπολις (1330-1767) ήταν χτισμένη σε ένα καταπράσινο οροπέδιο σε υψόμετρο 1200
μέτρων στις ανατολικές πλαγιές του Οπάρεως όρους. Περιτριγυρισμένη από τον ορεινό όγκο του
Τομάρου και της Οστροβίτσας αποτελεί κλασική επιλογή χώρου για εγκατάσταση βλάχων.»5
Επρόκειτο για μία μεγάλη πόλη, τη δεύτερη μεγαλύτερη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
μετά την Κωνσταντινούπολη, με σχετική αυτονομία, που κατοικούνταν από Έλληνες
βλάχους, Αλβανούς αλλά και άλλες εθνικότητες. «Θετικό αποτέλεσμα αυτής της ποικιλομορφίας
του πληθυσμού ήταν η πολυγλωσσία· πέντε γλώσσες μιλούσαν οι κάτοικοι της πόλης: Ελληνικά,
Βουλγαρικά, Αλβανικά, Τουρκικά και Σλαβικά.» 6 «Το 1760, όταν η πόλη βρισκόταν στο απόγειο
της δόξας και του μεγαλείου της, είχε δώδεκα συνοικίες, η κάθε μία με το δικό της όνομα, δώδεκα
χιλιάδες σπίτια και 65.000 κατοίκους.»7
Η Μοσχόπολη σήμερα.
Ήταν ένα από τα σημαντικότερα βλαχόφωνα κέντρα. «Παρόλο που ομιλούσαν τη βλάχικη
διάλεκτο , είχαν ελληνική παιδεία, με αποτέλεσμα να διαμορφώσουν σταδιακά την κοινή
ελληνική συνείδηση.»8 Συνδετικό στοιχείο του πληθυσμού ήταν και η θρησκευτική
ομοιογένεια, καθώς οι περισσότεροι ασπάζονταν την Ορθόδοξη χριστιανική πίστη.
5
Κιλιπίρης Φώτης, Μοσχόπολις: Πολιτισμικό κέντρο της Βαλκανικής, κιβωτός της Ρωμιοσύνης, 1996.
6
Νιχωρίτης Κωνσταντίνος, σελ. 19.
7
Κιλιπίρης Φώτης, ό.π.
8
Νιχωρίτης Κωνσταντίνος, σελ. 19.
8
Ασχολίες
Οι κάτοικοί της ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο, την κτηνοτροφία, την κατεργασία
μαλλιού, την ταπητουργία, τη βυρσοδεψία, τη σιδηρουργία, την αργυροχοΐα και την
χαλκουργική. «Μάλιστα, πολλοί Μοσχοπολίτες μετά την καταστροφή της πόλης τους
διακρίθηκαν ως έμποροι, τραπεζίτες και βιοτέχνες στην Ουγγαρία και την Αυστρία και
συνέχισαν την παράδοση των προγόνων τους κάνοντας γενναίες δωρεές και χρηματοδοτώντας
σπουδαία κοινωφελή ελληνικά ιδρύματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας οικογένειας, η
οποία διακρίθηκε για τις δωρεές της και το ευρύτερα σημαντικό και προσοδοφόρο έργο της υπήρξε η
οικογένεια Σίνα, με εξέχοντες εκπροσώπους τον Γεώργιο Σίνα (1783-1856), έμπορο και εθνικό
ευεργέτη, και τον Σίμωνα Σίνα (1810-1876), επίσης έμπορο και εθνικό ευεργέτη, γιο του
προαναφερόμενου.»9
Γεώργιος (αριστερά) και Σίμων Σίνας. Στη μέση το οικόσημο της οικογένειας
Εκπαίδευση, Τυπογραφείο, Βιβλιοθήκη

Στις αρχές του 18ου αιώνα ιδρύθηκε στη Μοσχόπολη το περίφημο Ελληνικό Φροντιστήριο,
που το 1744 αναδιοργανώθηκε, με την προσθήκη ενός ανωτέρου κύκλου σπουδών, και
μετονομάστηκε σε Νέα Ακαδημία, ένα από τα περιφημότερα σχολεία του υπόδουλου
ελληνισμού, που πρωταγωνίστησε στο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. 10 Στο
πνευματικό αυτό καθίδρυμα δίδαξαν εξέχουσες προσωπικότητες, όπως οι Χρύσανθος
Ηπειρώτης, Σεβαστός Λεοντιάδης και Γρηγόριος ο Μοσχοπολίτης.
9
Ό.π., σελ. 22.
10
Ό.π., σελ. 28.
9
Ο Άγιος Ιωάννης Μοσχοπόλεως. Καταστράφηκε κατά τις λεηλασίες του 1916. Μπροστά από τον ιερό ναό διαφαίνονται τα
ερείπια της περίφημης «Νέας Ακαδημίας».
Αυτός ο τελευταίος, ο ιερομόναχος Γρηγόριος Κωνσταντινίδης ή Μοσχοπολίτης, ίδρυσε

στα 1731 το δεύτερο, μετά από αυτό της Κωνσταντινούπολης, τυπογραφείο στον χώρο του
υπόδουλου ελληνισμού. Εκεί τυπώθηκε το πρώτο τετράγλωσσο λεξικό (Ελληνικής, Αλβανικής,
Βλάχικης και Βουλγαρικής γλώσσας), γραμμένο από τον λόγιο Θεόδωρο Αναστασίου
Καβαλιώτη, που ανατυπώθηκε την ίδια εκείνη χρονιά της έκδοσής του και στην Βενετία υπό τον
τίτλο «Πρωτοπειρία». Τυπώθηκαν ακόμα πολυάριθμα βιβλία, κατά κύριο λόγο με κείμενα
θρησκευτικού περιεχομένου, και απεστάλησαν σε πόλεις όπου ζούσαν Έλληνες της διασποράς.
10
Περίφημη ήταν και η αξιόλογη Βιβλιοθήκη της Μοσχόπολης, που «περιείχε σπάνια
χειρόγραφα εκκλησιαστικών κειμένων, εκδόσεις Ελλήνων συγγραφέων, πολύτιμους κώδικες και
έγγραφα, όπου διαφαίνονται οι στενοί δεσμοί της Μοσχόπολης με την Τεργέστη, τη Βενετία, τη
Βιέννη, τη Βούδα και την Πέστη. Κατά την πρώτη καταστροφή της Μοσχόπολης, το 1769, όσα
βιβλία ή χειρόγραφα διασώθηκαν συγκεντρώθηκαν σε κελιά του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
στη συνοικία της Σάρτζας. Άλλα βρέθηκαν αργότερα στη βιβλιοθήκη του Ελληνικού Γυμνασίου της
Κορυτσάς. Τα τελευταία λείψανα της βιβλιοθήκης που υπολογίζονταν σε 1.700 τόμους
καταστράφηκαν οριστικά στη δεύτερη καταστροφή του 1916 στη διάρκεια του Πρώτου
Παγκοσμίου πολέμου.»11
11
Ό.π., σελ. 37-38.
11
Καταστροφή πόλης στα 1769, αποδημία κατοίκων
Η Μάχη της Χίου, έργο του Ιβάν Αϊβαζόφσκι (1848). Η μάχη έλαβε χώρα στις 24 Ιουνίου 1770, κατά τη διάρκεια των
Ορλωφικών.
Στα 1770 ξέσπασε ένα κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον
των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-74), τα λεγόμενα
Ορλωφικά. Στα πλαίσια προετοιμασίας του κινήματατος αυτού ξεσηκώθηκαν στα 1769 όλοι οι
κάτοικοι της Μοσχόπολης, 12 μαζί με τους υπόλοιπους Ηπειρώτες. «Εντούτοις, η έκβαση του
αγώνα υπήρξε τραγική για τους Μοσχοπολίτες παρόλη τη γενναιότητα, την αυτοθυσία και
αυταπάρνησή τους στη μάχη. Η ήττα τους προκάλεσε πάμπολλες υλικές καταστροφές, πυρκαγιές και
λεηλασίες από Τούρκους και Αλβανούς.» 13
«Ὁ πλοῦτος, ἡ εὐμάρεια, αἱ μεγαλοπρεπεῖς καὶ πολυτελεῖς οἰκίαι, ἡ διακόσμησις τῶν
πολυαρίθμων καὶ μεγαλοπρεπῶν Ναῶν, εἶχον ἐπισύρει τὴν βουλιμίαν τῶν περιοίκων
12
Κουκούδης Αστέριος, Οι μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων, εκδ. Ζήτρος, 2000, σελ. 143-144.
13
Νιχωρίτης Κωνσταντίνος, Μοσχόπολη, σελ. 21. Σημαντικές καταστροφές στη Μοσχόπολη έγιναν και από
τα στρατεύματα του Αλή Πασά αργότερα, το 1788.
12
Τουρκαλβανῶν, τῶν αἰτίαν ἐπιζητούντων ἵνα ἐπιπέσωσι καὶ λεηλατήσωσι τὴν πόλιν. Καὶ ἡ
εὐκαιρία ἐδόθη.»14
«11 Σεπτεμβρίου 1796 έφτασα στη Μοσχόπολη, το όνομα της οποίας δίδεται σήμερα σε δύο
μικρά ταλαίπωρα χωριουδάκια που χωρίζονται μεταξύ τους από ένα ρυάκι, κείμενα στις πλαγιές του
Τομάρου. Είναι τα θλιβερά απομεινάρια, λείψανα μιας παλιάς και ωραίας άλλοτε εδώ
βλαχόφωνης πολιτείας, η οποία από αιώνες, όπως φαίνεται, ευδαιμονούσα, κατείχε, πριν ακόμη
την τουρκική κατάκτηση, την περικείμενη περιοχή. Αναμφισβήτητα, κατοικήθηκε αιώνες πριν, από
Βλαχόφωνους, όπως δείχνει και η τοποθεσία· δενδρώδης, προσήλια, υδατόρρυτη, ιδανικό περιβάλλον
για κατασκήνωση νομαδικών ποιμνιοστασίων. Έξωθεν όμως παρεμβάσεις και εκβιασμοί των πέριξ
αλλαξοπιστούντων οδήγησαν τους τέως εκεί ευδαίμονες να πράξουν ό,τι και στα άλλα χωριά.
Εγκατέλειψαν τα πάντα και αλλόφρονες, διευθυνόμενοι προς το άγνωστο, μετακινήθηκαν εκεί όπου
δεν υπήρχε επέμβαση και εκβιασμός προς αλλαξοπιστία.» 15
Μετά την καταστροφή της πόλης και των πολύτιμων πολιτισμικών θησαυρών της, οι
κάτοικοι της Μοσχόπολης κατέφυγαν σε περιοχές της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας, της
14
Σκενδέρης Κωνσταντίνος, Ιστορία της αρχαίας και συγχρόνου Μοσχοπόλεως, Αθήνα 1928, σελ. 34.
15
Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ, Travels in northern Greece, Λονδίνο 1835.
13
Θράκης και αλλού. 16 «Μετά την καταστροφή του 1769 οι βλαχόφωνοι απόδημοι της
Μοσχόπολης και των όμορων οικισμών της, ολόκληρες οικογένειες ακόμη και ολόκληρα
χωριά, αναζήτησαν ένα καλύτερο μέλλον τόσο σε κοντινά κέντρα της Μακεδονίας, της Ηπείρου,
της Θεσσαλίας και της Αλβανίας, όσο και σε μακρινότερους προορισμούς της βαλκανικής
ενδοχώρας και της αψβουργικής επικράτειας.» 17
Μάλιστα, οι οικονομικά ασθενέστεροι κατέφυγαν σε κοντινότερους τόπους, «με τα
βλαχοχώρια να αποτελούν τους πλέον προσφιλείς προορισμούς, ενώ οι πιο εύρωστοι οικονομικά
κατέληξαν στα ανερχόμενα αστικά κέντρα. Για τον λόγο αυτό πολλοί από τους απόδημους που
παρέμειναν Οθωμανοί υπήκοοι επέλεξαν, εκτός από τους βλαχικούς οικισμούς, περιοχές με ισχυρή
κεντρική εξουσία και ανεπτυγμένη οικονομική δραστηριότητα.»18
16
Ένα δεύτερο κύμα βλάχων, μεταξύ των οποίων και ο προπάππος μου Στέργιος Βλιώρας, ήρθαν στη
Θεσσαλία ‑και στην περιοχή μας ειδικότερα‑ μετά από την απελευθέρωση του 1881. Κουκούδης Αστέριος, Οι
μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων, σελ. 191-192.
17
Καρακώστα Κωνσταντίνα, Μοσχοπολιτών τύχαι, σελ. 11. «τα κυριότερα κέντρα που φιλοξένησαν τους
βλαχόφωνους απόδημους της ευρύτερης περιοχής της Μοσχόπολης ήταν το Νυμφαίο, η Βλάστη, η Σιάτιστα, το
Άργος Ορεστικό, η Κλεισούρα, η Νάουσα, η Βέροια, η Θεσσαλονίκη, η Έδεσσα, οι Σέρρες και τα Άνω Πορόια, η
Σαμαρίνα, τα Ιωάννινα, τα Ζαγοροχώρια, το Μέτσοβο και τα χωριά της Πίνδου, τα χωριά του Πηλίου, οι Μηλιές και
η Ζαγορά»· ό.π., σελ. 100-101.
18
Ό.π., σελ. 100.
14
Μέρος 2 ο: Γενικότερη κατάσταση στην Καλαμπάκα και ευρύτερα την εποχή αυτή
T. Taylor, «Ἡ πόλις Καλαμπάκα ἐν Θεσσαλίᾳ», Ἕσπερος, Λειψία, έτος 21, αριθ. 165, 13-3-1888.
Ας δούμε με λίγα λόγια ‑και εκτεταμένη χρήση των πρωτογενών ιστορικών πηγών‑ ποια
ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη της Καλαμπάκας και την ευρύτερη περιοχή
την περίοδο που περίπου ήρθε ο Γιαννάκης Καλαμπάκας από τη Μοσχόπολη μέχρι σχεδόν το
τέλος του 18ου αιώνα.
Ιάκωβος Ιωνάς Μπγιόρνσταλ

15
Στην Καλαμπάκα, που οι κάτοικοί της την εποχή αυτή ονομάζουν Σταγούς ενώ οι Τούρκοι
Καλαμπάκ, όπως μαθαίνουμε από τον Ιάκωβο Ιωνά Μπγιόρνσταλ (Jacob Jonas Björnståhl), 19
έναν Σουηδό περιηγητή και καθηγητή ιστορίας των χωρών της Ανατολής, υπήρχαν δέκα
χριστιανικές εκκλησίες και κανένα τζαμί, γεγονός που σημαίνει ότι δεν έχουμε κατά κανόνα
μόνιμη κατοίκηση Οθωμανών σ’ αυτή.
Η Καλαμπάκα προπολεμικά. Στο κέντρο και επάνω, το Επισκοπείο Καλαμπάκας.
Η Καλαμπάκα ήταν ένα ανεπτυγμένο ημιαστικό κέντρο 1200 περίπου κατοίκων.20 Η έδρα
του μητροπολίτη της βρίσκεται σε «δυσπρόσιτο» σημείο, κατά την ορολογία του περιηγητή, κι
αυτό παρείχε στον ένοικό της ασφάλεια: «Επίσκεψη στην έδρα του μητροπολίτη, όπου με μεγάλο
19
Björnståhl Jacob Jonas, Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779, εκδ. Τα Τετράδια του Ρήγα, Θεσσαλονίκη
1979, σελ. 71.
20
Στο κατάστιχο 225 της μονής Βαρλαάμ του 1754 «έχουν καταγραφεί τα ονόματα (…) 232
οικογενειαρχών των 27 ενοριών της Καλαμπάκας, με τους ιερείς τους.» (Σπανός Κώστας, Τα χωριά στο
κατάστιχο 225, σελ. 178). Αν πολλαπλασιάσουμε με 5 μέλη κάθε οικογένειας έχουμε 1.160 κατοίκους, ενώ αν
πολλαπλασιάσουμε με 6 μέλη ανά οικογένεια έχουμε 1.392 κατοίκους. Ενώ στα 1769 και στο κατάστιχο 246
της βαρλααμίτικης μονής (φύλλο 15α-16α) καταγράφεται ο λίγο μικρότερος αριθμός των 225 οικογενειών
των 18 ενοριών της Καλαμπάκας. (Καρακίτσιος Ελευθέριος, Οι Σταγοί μέσα από κατάστιχα των ιερών μονών
Αγίων Μετεώρων, στον τόμο Η Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία της, πρακτικά Αʹ Ιστορικού Συνεδρίου
Καλαμπάκας, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα 2001, σελ. 144-147.)
16
κόπο μπορεί κανείς να σκαρφαλώσει! Τέτοια δυσκολοπρόσιτα οικήματα πρέπει να χτίζουν οι
Χριστιανοί του τόπου, για να έχουν την άνεσή τους, ή αυτό που είναι το θεμέλιο για όλες τις
ανέσεις της ζωής, την ασφάλειά τους.»21 Εννοεί μάλλον ότι υπάρχει πολύ ανηφορικός δρόμος
μέχρι το επισκοπείο καθώς και στενοσόκακα, που δυσκολεύουν ή απαγορεύουν την πρόσβαση
με άμαξα ή άλλο όχημα της εποχής.
Επισκοπείο Καλαμπάκας (στη μορφή που είχε μετά από το 1874). Ταξίδι στο παρελθόν, σελ. 134.
Από τον Μάρτιο του 1751 ως τις 26 Μαρτίου του 1784 επίσκοπος στην επισκοπή Σταγών
είναι «με το επιβλητικό και πολύπλευρο έργο του, ο λόγιος και φιλίστορας επίσκοπος Σταγών
Παρθένιος»,22 ενώ από τις 12 Μαΐου του 1784 επίσκοπος Σταγών έγινε ο «πολύς Παΐσιος,
(…) που υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους και δραστηριότερους ιεράρχες των Σταγών και της
Εκκλησίας γενικότερα κατά τους δύσκολους εκείνους χρόνους της δουλείας»,23 μέχρι και τις 17
Ιανουαρίου του 1808. 24
21
Björnståhl Jacob Jonas, σελ. 71.
22
Σοφιανός Ζ. Δημήτριος, Η Επισκοπή Σταγών. Σύντομο ιστορικό διάγραμμα, εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως
Σταγών και Μετεώρων, Καλαμπάκα 2004, σελ. 49.
23
Ό.π., σελ. 50 κ.ε.
24
Βλιώρας Σπυρίδων, Ναΰδριο Αγίου Γεωργίου Σοποτού Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 3 & 10/5/2019.
17
Ένα αξιοπερίεργο πράγμα που συμβαίνει στην επισκοπή Σταγών αυτό το διάστημα είναι ο
μεγάλος αριθμός των ενοριών που έχει η πόλη των 1200 κατοίκων: Στο βαρλααμίτικο
κατάστιχο 223 του έτους 1755 διαβάζουμε ότι η πόλη των Σταγών έχει 25 ενορίες (!) με 4 έως
17 οικογένειες να εντάσσονται σε κάθε ενορία 25 και πάνω από 25 ενεργούς ιερείς που
υπηρετούν σ’ αυτή, στο κατάστιχο 229 του 1758 27 ενορίες, 26 στο 246 του 1769 18 ενορίες27
και στο 255 του 1778 15 μόνο(!) ενορίες. 28
Στην πόλη κάνουν την εμφάνισή τους ενίοτε και ορισμένοι Οθωμανοί αξιωματούχοι, όπως
στα 1779 «ο Κουρτ πασάς με τους Αρβανιτάδες του, που φτάσανε κάτω στο χωριό Σταγοί.
Μαζί του είχε τούμπανα και μπαϊράκια. Αυτός ο Κουρτ πασάς έρχεται εδώ ως διοικητής, γιατί ο
Σουλτάνος τον διόρισε δερβέναγα για τούτο το χρόνο. Οι άνθρωποι τον φοβούνται πολύ, γιατί
είναι σκληρός. Ήταν και πρωτύτερα δερβέναγας, εδώ κι ένα χρόνο.» 29
Ο κουρδικής καταγωγής πασάς του Βερατίου της Αλβανίας Κουρτ Αχμέτ πασάς απέκτησε
μεγάλη ισχύ γύρω στα 1760, όταν διορίστηκε από τον Σουλτάνο Μουσταφά Γʹ δερβέναγας,
δηλαδή γενικός επόπτης ασφαλείας των δρόμων και των διαβάσεων των περιοχών Ηπείρου,
Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας. Ως δερβέναγας ήρθε σε σύγκρουση με τους Κλέφτες (αλλά
και τους Αρματολούς) των περιοχών αυτών και μάλιστα κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων
είχε συλλάβει και τον Αλή πασά, τον οποίο άφησε στη συνέχεια ελεύθερο.
25
Καρακίτσιος Ελευθέριος, ό.π., σελ. 126-129.
26
ό.π., σελ. 133-135.
27
ό.π., σελ. 144-147.
28
ό.π., σελ. 150-152.
29
Björnståhl Jacob Jonas, σελ. 80.
18
Όσον αφορά τα Τρίκαλα, «είναι πόλη μεγάλη. Έχει 6 τζαμιά με μιναρέδες και 10 μεγάλα
τεμένη. Οι Έλληνες έχουν εδώ 7 εκκλησίες. Οι Τούρκοι είναι περισσότεροι από τους
Έλληνες. Στην περιοχή της μητρόπολης των Τρικάλων, μαζί με την πόλη, ζουν 12.000 άτομα, που
πληρώνουν χαράτσι, δηλαδή το συνηθισμένο φόρο. Όμως, παρόλο που εδώ οι Έλληνες είναι
λιγότεροι από τους Τούρκους, αυτοί ωστόσο κυβερνούν τον τόπο με τα χρήματα. Μ’ αυτά
διορίζουν και παύουν τον Τούρκο αγά ή τοπάρχη. Ο πολυμήχανος Έλληνας πάντα γνωρίζει να
κάνει τη δουλειά του, προπαντός όταν έχει χρήματα. Ωστόσο οι Ελληνες δεν έχουν το δικαίωμα
να χρησιμοποιούν όπλα. Δεν τολμούν να βγουν από το σπίτι με άλλο όπλο εξόν ένα μικρό μαχαίρι,
ενώ απεναντίας οι Τούρκοι έχουν την ελευθερία να κάνουν χρήση κάθε είδους όπλου.»30
«Τα Τρίκαλα ήταν “πόλη μεγαλούτζικη” 31, με πληθυσμό γύρω στις 20.000. Και εδώ, αν και
υπερτερούσαν αριθμητικά οι Τούρκοι, το εμπόριο βρισκόταν στα χέρια των Ελλήνων , που
ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, ανάμεσα στις όποιες, από τον 17ο κιόλας αιώνα, αναφέρεται μια
γυναικεία συντεχνία παραγωγής σαπουνιού.» 32
30
Ό.π., σελ. 66-67.
31
«Πόλη μεγαλούτζικη, ἐπισκοπή, πασιαλίκι. Ἀπέχει 40 μίλια πρὸς δυσμὰς ἀπὸ τὴ Λάρισα. Εἰς τὸν ἀπερασμένο
πόλεμο ἐπατήθηκε καὶ αὐτὴ ἀπὸ τοὺς Ἀρβανίτας, τοὺς Τατάρους τῆς Ἑλλάδος», Δημητριείς, Περί της Ελλάδος
Γεωγραφία Νεωτερική.
32
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 11, Αθήνα 1975, σελ. 200.
19
1770 κ.ε.: Ορλωφικά και μετά τα Ορλωφικά
«Ακόμα τούτ’ την άνοιξη, ραγιάδες, τούτο το καλοκαίρι, όσο να ’ρθει ο Μόσκοβος να φέρει το
σεφέρι».33 Το κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον των
Οθωμανών κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-74), τα λεγόμενα Ορλωφικά
(1770), στα οποία αναφέρεται και το παραπάνω δημοτικό τραγούδι, επηρέασαν και την
Θεσσαλία και ειδικότερα την περιοχή μας. «Ἡ δὲ κατὰ τὸ ἔτος 1770 ἔκρηξις καὶ ἀποτυχία τῆς
λεγομένης ἐπαναστάσεως τῆς Πελοποννήσου ἐπὶ Ὀρλὼφ ἔσχε καὶ ἐν Θεσσαλίᾳ ἀπαίσιον διὰ
τοὺς Χριστιανοὺς ἀντίκτυπον .» 34
«Στην προετοιμασία του αλλά και στην πραγματοποίησή του συμμετείχαν ενεργά και πολλοί
Θεσσαλοί κλεφταρματολοί όπως ο Ζήτρος, ο Λάπας και ο Λάζος στον Όλυμπο, καθώς και ο
Θανάσης Βλαχάβας, πατέρας του παπα‑Θύμιου, στα Χάσια. Έτσι για λίγο ο άνεμος της ελευθερίας
φύσηξε στην ηρωική αυτή περιοχή. Δυστυχώς όμως για πολύ λίγο, γιατί ισχυρές δυνάμεις
Τουρκαλβανών κατέπνιξαν την επανάσταση. (…) Οι Τούρκοι, για να καταστείλουν την
εξέγερση του 1770 χρησιμοποίησαν στρατεύματα Τουρκαλβανών, οι οποίοι υπήρξαν αληθινή
μάστιγα για την Ελλάδα. Η Θεσσαλία (…) υπέφερε πάρα πολύ· (…) υπέστη τις πιο φοβερές
καταστροφές και σφαγές.» 35
33
Δημητρακόπουλος Σοφοκλής, Ιστορία και δημοτικό τραγούδι, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 31998, σελ. 181-
182 & Αρσενίου Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, 1393-1881: Ιστορική και εθνολογική
προσέγγιση, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 2010, σελ. 211 κ.ε.
34
Τσοποτός Δημήτριος, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Βόλος 1912, 21974, σελ.
143.
35
Νημάς Θεόδωρος, Ιστορία και μνημεία των επαρχιών Τρικάλων και Καλαμπάκας, από την αρχαιότητα
μέχρι σήμερα, εκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 116-117.
20
Αλβανοί στρατιώτες (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
Ο βλάχος και καταγόμενος από το Μέτσοβο Βαρλααμίτης ιερομόναχος Χριστοφόρος,36 στο

λεγόμενο «Βραχύ Χρονικό» του, δηλαδή ενθυμήσεις που κατέγραφε σε χειρόγραφο της μονής
του, μας διέσωσε πολλές πληροφορίες για την περίοδο αυτή: «1770: Οἱ Ἀρβανίτες, ὁ Μπάγιος,
ἔκαυσαν τὰ Τρίκαλα, τὸ τζιαρσί (=αγορά, παζάρι), πατοῦντες καὶ ὀσπίτια τούρκικα καί
ρωμαίικα εἰς τὰς 14 Ἰουλίου, ἡμέρα Τετράδι. Ἔτι ἐπῆραν πρόβατα καὶ γίδια καὶ γελάδια ἀπὸ
τοὺς Σταγοὺς καὶ Καστράκι καὶ ἀπὸ τὰ ἄλλα χωρία τοῦ κάμπου.» 37
Αλλά και λίγους μήνες πριν οι κάτοικοι του Νομού Τρικάλων υπέστησαν αγριότητες από τους
Τούρκους: «Ἐπωφελούμενοι τῆς διχονοίας τῶν Χριστιανῶν διέταξαν αἱ ἀρχαὶ Τρικάλων τοὺς
Προεστῶτας τῶν ἀντιμαχομένων μερίδων νὰ μεταβῶσιν εἰς Λάρισαν, μεθ’ ὅσων δύνανται
περισσοτέρων ὁμοφρόνων μαρτύρων ἑκατέρωθεν, ὅπως ἐξετασθῶσιν αἱ κατ’ ἀλλήλων αἰτιάσεις καὶ
ἐξευρεθῇ δῆθεν ἐκεῖ τὸ δίκαιον. Τρισχίλιοι συνέρρευσαν ἐκ τῶν διαφόρων χωρίων τῆς ἐπαρχίας
36
Σοφιανός Ζ. Δημήτριος, Ο ιερομόναχος Χριστοφόρος Βαρλααμίτης (1740-1814), Πρακτικά Γʹ
Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, Μέτσοβο 29-31 Αυγούστου 1997, επιμέλεια Τριαντάφυλλος Λ.
Παπαζήσης, Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου, Αθήνα 2000, σελ. 461-484 & Βέης Νικόλαος, Ο
Χριστόφορος Βαρλααμίτης και το Βραχύ Χρονικόν αυτού, Ηπειρωτικά Χρονικά 1, 1926, σελ. 63-71 και 120-
132 (=Τρικαλινά, 13, 1993, σελ. 107-127).
37
Παπαδόπουλος Κεραμεύς Αθανάσιος, Θεσσαλικά σημειώματα (Ἐνθυμήσεις ἐκ Μετεώρων), Τρικαλινά, 9,
1989, σελ. 103.
21
Τρικάλων εἰς Λάρισαν, ὅπου φωνασκοῦντες κατ’ ἀλλήλων ἐν τῇ ἐκτεταμμένῃ αὐλῇ τοῦ
Διοικητηρίου ὑπέστησαν τῇ 9ῃ Μαρτίου 1770 τὸ πῦρ τῶν φανατικωτάτων Γενιτσάρων τῆς
Λαρίσης. Ὅσοι κατώρθωσαν νὰ ῥιφθῶσιν ἐκτὸς τῆς αὐλῆς, ἐφονεύθησαν εἰς τοὺς δρόμους τῆς
Λαρίσης, τὰ δὲ ῥεῖθρα τοῦ Πηνειοῦ ἐγένοντο κατέρυθρα ὑπὸ τοῦ αἵματος τῶν δυστυχῶν
Τρικαλινῶν. (…) Τὰ τραγικὰ συμβάντα τῆς ἐποχῆς ταύτης δὲν δύνανται ἢ νὰ ἐξήσκησαν
σημαντικὴν ἐπιρροὴν καὶ ἐπὶ τῆς γεωκτησίας, καθόσον ἡ ἀθρόα σφαγὴ τόσων Χριστιανῶν, ὡς
ἐπιβουλευομένων δῆθεν τὸ καθεστώς, εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα βεβαίως καὶ τὴν δήμευσιν τῶν
περιουσιῶν αὐτῶν. Καὶ ἡ οἰκονομικὴ δὲ ἐξάντλησις τῶν γεωργῶν εἶχεν ὡς ἀναπόφευκτον συνέπειαν
τὸν βυθισμὸν πολλῶν ἐξ αὐτῶν εἰς χρέη, καὶ τὴν ἀπώλειαν τῶν ἑαυτῶν κτημάτων.»38
Αλλά και τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν πολύ δύσκολα: «1772 : ἔκοψε ὁ Νιμετήμπεης τὸν
Μιχαλάκην μέσα στὸ σαράι του κατὰ μῆνα Ἰούλιον σταῖς τριάντα, ἡμέρᾳ Κυριακῇ.»39 «1773:
ἔκαψαν τὰ Τρίκαλα ὁ Ἀσμὰν Μεούσης (=Λεούσας) 40 κατὰ μῆνα Νοέμβριον.» 41 «1774: ἔκαυσεν
Ὀσμὰν Λεούσας τὰ Τρίκαλα μὲ τὸν Πιετίμπεη μαζί, διατὶ αὐτὸς τοὺς ἔφερεν καὶ ἔκλεισεν τοὺς
γέροντες, καὶ τὸν Δημάκην , μέσα εἰς τὸ σαράγι τοῦ Χαλήλαγα.» 42
Την εποχή αυτή στα Τρίκαλα υπήρχαν δύο ισχυρές αντιμαχόμενες φατρίες, 43 στις οποίες
ήταν ενταγμένοι και χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Αρχηγός της μίας πλευράς ήταν ο ιερέας
Δημάκης (Παπαδῆμος), που καταγόταν «ἐκ Καστανιᾶς τοῦ Ἀσπροποτάμου», 44 ενώ της άλλης
ο Halil Αğa (Χαλήλ αγάς, Χαλίλ αγάς) 45 και ο Νιετίμπεης (Necib Bey;). 46 Στα πλαίσια της
38
Τσοποτός, σελ. 144, 145.
39
Γουγουλάκη-Ζιώζια Ευαγγελία, Αξιοσημείωτα ιστορικά γεγονότα και άλλα συμβάντα στην περιοχή των
Τρικάλων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως μαρτυρούνται από διάφορες ενθυμήσεις, Τρικαλινά, 13,
1993, σελ. 246 & Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 104.
40
Ο βυζαντινολόγος Νίκος Βέης, που ευτύχησε να δει το αυτόγραφο του Χριστοφόρου Βαρλααμίτη, που
είχε κλαπεί από τον περιηγητή Πορφύριο Ουσπένσκι (Порфирий Успенский), αποκαθιστά το όνομα: Οσμάν
Λεούσας.
41
Γουγουλάκη, σελ. 246.
42
Ό.π., σελ. 246.
43
Τσοποτός, σελ. 145-146.
44
Κώδικας 287 της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών.
45
πιθανόν ο ίδιος με τον mutasarrıf Halil Paşa, που είχε διατελέσει σαντζάκμπεης του Σαντζακίου των
Τρικάλων στα 1753.
46
Ο οποίος πέθανε το 1774 στην Καβάλα, μάλλον εξόριστος: «1774: Ἀπέθανεν ὁ Νιμετήμπεης εἰς τὴν
Καβάλαν». Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 104 & Τσοποτός, σελ. 146: «κατὰ πᾶσαν πιθανότητα ἐξόριστος».
22
διαμάχης αυτής είχαμε τη σφαγή των 3.000 περίπου Τρικαλινών στα 1770, ενώ προς το τέλος
του 1773 ή στις αρχές του 1774 ο Τουρκαλβανός λήσταρχος 47 Οσμάν Λεούσας έκαψε τα
Τρίκαλα και φυλάκισε τους δημογέροντες των Τρικάλων, καθώς και τον δημογέροντα Δημάκη,
στο σαράι του Halil Αğa στα Τρίκαλα.
Οι κάτοικοι του νομού Τρικάλων σε όλη τη δεκαετία του 1770 δοκιμάζονταν σκληρά, από
τις ληστείες και τους φόνους που διέπρατταν Τουρκαλβανοί· πολλοί εξισλαμίζονταν. «Ήταν
τέτοιες οι καταστροφές που προκάλεσαν οι Αλβανοί, ώστε δυσανασχέτησαν και οι ίδιοι οι
Τούρκοι, οι οποίοι αναγκάστηκαν αργότερα να ζητήσουν και την βοήθεια των Ελλήνων
κλεφτών της Πελοποννήσου, για να τους διώξουν από όπου είχαν εγκατασταθεί και δεν
έφευγαν.» 48
Στα 1774 ανέλαβε δερβέναγας ο Κουρτ πασάς και προσπάθησε ‑και κατόρθωσε εν μέρει‑
να περιορίσει όσους διέπρατταν βιαιοπραγίες, περίπου 2.000 Τουρκαλβανούς και άλλους
ζορμπάδες (=αντάρτες, ανυπότακτους), περιορίζοντας έτσι για λίγο τις λεηλασίες και τους
σκοτωμούς Ελλήνων και Τούρκων, αλλά χωρίς να εξαλείψει τελείως την άσχημη αυτή κατάσταση:
«1774: Ἔλαβεν ὁ Κοὺρτ πασιᾶς τὰ Ντερβένια καὶ ἔκαμε ζάπι (=έλεγξε) τοὺς ζουρμπάδες.»49
«1774: Ἦταν οἱ ζουρμπάδες ὡς χιλιάδες δύο καὶ ἔστειλε ὁ Κοὺρ πασιᾶς τὸν τελήμπασή του καὶ
ἐσύναξε τὰ βιλαέτια ὅλα καὶ τοὺς ἐβάρεσε.» 50
Στα 1775 συνεχίστηκε στα Τρίκαλα ο αλληλοσπαραγμός των αντιμαχόμενων μερίδων που
είδαμε πιο πάνω: «τὸν ἀλληλοσπαραγμὸν τῶν φατριῶν καὶ τῶν ἡγετῶν αὐτῶν εὑρίσκομεν ἐπὶ ἔτη
συνεχιζόμενον μὲ καταστροφὴν τῶν πρωταγωνιστῶν.» 51 Στις 17 Ιουλίου του 1775 ο
μπουλούμπασης του Κουρτ πασά αποκεφάλισε τον δημογέροντα Δημάκη και τον γιο του
Νικόλαο στο σπίτι τους στα Τρίκαλα. Στη συνέχεια δημογέροντας ανέλαβε ο Στάθης
Δημουλάς: «1775, Ἰουλίου 17: ὁ Τερβίσης μπουλούμπασης ἐσκότωσε τὸν μακαρίτην κὺρ
47
Τσοποτός, σελ. 145.
48
Νημάς Θεόδωρος, Ιστορία, σελ. 117.
49
50
Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 104.
51
23
Δημάκην ὁμοῦ μὲ τὸν υἱόν του Νικολὸν εἰς τὸ σπίτι τους, μέσα εἰς τὸν ὀντᾶ τους, οἱ ὁποῖοι
ἐστάθησαν γέροντες Τρικάλου. Ἔπειτα ἔγινε γέροντας ὁ κὺρ Στάθης Δημουλᾶς.»52
Στα γεγονότα τα σχετικά με τον Δημάκη αναφέρεται και η λαϊκή μούσα: 53
Ένας πασάς διαβαίνει κι άλλος έρχεται,
στα Τρίκαλα πηγαίνουν, μες στον κασαμπά. 54
Γυρεύουν τους γερόντους τους Τρικαλινούς,
γυρεύουν τον Δημάκη απ’ την Καστανιά.
Δημάκης τρώει και πίνει στα ψηλά βουνά,
στου Κρίκη τα σεράγια, μες στο Μέτσοβο.55
Ολίγα τρώει και πίνει και δεν χαίρεται
κι ο Νικολός ο γιος του τον παρηγορεί:
-Γιατί δεν τρως, αφέντη, και δεν χαίρεσαι;
Τα σπίτια κι αν μας κάψουν, άλλα φτιάχνουμε,
κορίτσια κι αν μας πάρουν, άλλα κάνουμε,
τα πρόβατ’ αν μας πάρουν, άλλα παίρνουμε·
ας είν’ καλά οι Βλάχοι στ’ Ασπροπόταμο.
52
Γουγουλάκη, σελ. 247· «1775 , Ἰουλίου 17, ἡμερᾳ Πέμπτῃ. Ἔκοψεν ὁ μπουλούμπασης τοὺ Κοὺρτ πασιᾶ τὸν
Δημάκην καὶ τὸν υἱόν του.» Γουγουλάκη, σελ. 247 & Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 103.
53
Δημητρακόπουλος Σοφοκλής, Ιστορία και δημοτικό τραγούδι, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 31998, σελ. 162.
«Ήταν προεστός της επαρχίας Ασπροποτάμου και καταγόταν από το χωριό Χαλίκι της Καλαμπάκας. Η εγγονή του
ήταν μητέρα του Ιωάννη Κωλέττη. Η δράση του απλωνόταν ως τη Ρούμελη και την Ήπειρο. Το 1770, μετά από
σφαγές που έγιναν στη Θεσσαλία, ο Δημάκης κατέφυγε στο Μέτσοβο. Για την εκεί παραμονή του κάνει λόγο το
ακόλουθο δημοτικό. Μόλις όμως ξαναγύρισε στα Τρίκαλα, οι Τούρκοι, που τον θεωρούσαν συνεργάτη των
επαναστατών, δεν του ζήτησαν υλική αποζημίωση: πήραν το κεφάλι κι αυτού και του γιου του Νικολού. (1775)»·
βλ. & Κοτοπούλης Φώτης, Μετέωρα (-Καστράκι - Αιγίνιον), εκδ. Δίφρος, Αθήνα 21973, σελ. 23.
54
«Κωμόπολη, οχυρωμένη πόλη»· από την τουρκική λέξη kasaba (κωμόπολη) < οθωμανική τουρκική ‫ﻗﺼﺒﮫ‬
(kasaba) < αραβική ‫( ﻗﺼﺒﺔ‬qaṣaba)
55
«Εἰς τὴν ἱερὰν ταύτην γῆν εἴτε Ὀθωμανὸς εἴτε Χριστιανὸς καταφεύγων ἐξ οἱασδήποτε αἰτίας δὲν
συνελαμβάνετο οὐδ’ ἐτιμωρεῖτο· ἡ δὲ δημώδης Μοῦσα ἐκτραγῳδεῖ περὶ τούτου καὶ τὸ ἑξῆς ᾆσμα ἀφορῶν εἰς τὸν
πλούσιον καὶ ἰσχυρὸν Δημάκην Νικολάου ἐκ Χαλίκης, ὑποπεσόντα εἰς τὴν δυσμένειαν τοῦ σατράπου τῆς Τρίκκης
καί εἰς Μέτσοβον καταφυγόντα. (…) Ἔμεινε δ’ οὗτος εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ μεγαλεμπόρου Ἰωάννου Κρίκη ἓξ μόνον
κατὰ τὸ θέρος μῆνας.» Λαμπρίδης Ιωάννης, Πολιτική εξάρτησις και διοίκησις Μαλακασίου, Παρνασσός,
1887, σελ. 381.
24
Ο Δημάκης αυτός δεν πρέπει να συγχέεται με τον ομώνυμό του, «αρχηγό οπλισμένων Βλάχων
από το Χαλίκι, την Καστανιά και άλλα χωριά του Ασπροποτάμου» που πολέμησε σε μάχες στην
Καλαμπάκα και αλλού στα 1854.56
Το τραγούδι καταγραμμένο σε βυζαντινή παρασημαντική από τον γράφοντα, όπως το ερμήνευσε η χορωδία του Συλλόγου
Φίλων Παραδοσιακής Μουσικής και Ψαλτικής Τέχνης «Ο Άγιος Βησσαρίων» στις 24 Σεπτεμβρίου 1999 στην Καλαμπάκα.
Στα 1778 ο Κουρτ Αχμέτ πασάς, λόγω διαφόρων μηχανορραφιών παύθηκε από διοικητής
της Αυλώνας και δερβέναγας της Θεσσαλίας και των γύρω περιοχών. Τη θέση του δερβέναγα
έλαβε ένας Τούρκος από τα Φάρσαλα, ο Τσαταλτζαλή Χατζή Αλή Πασάς. Σύμφωνα με
ενθύμηση του Βαρλααμίτη ιερομονάχου Χριστοφόρου, για ένα μικρό διάστημα, από τον
56
Αρσενίου Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, σελ. 344, 347 & Αρσενίου Λάζαρος, Οι μάχες στην
Καλαμπάκα στην Επανάσταση του 1854, στο «Η Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία της, πρακτικά Γʹ Ιστορικού
Συνεδρίου Καλαμπάκας», εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα 2009, Βʹ τόμος, σελ. 15 κ.ε.
25
Οκτώβριο ως τον Απρίλιο του 1778, επειδή ο Τσαταλτζαλή Χατζή Αλή Πασάς ήταν
φρούραρχος στο κάστρο της Χαλκίδος, 57 όρισε ως αντικαταστάτη του στη θέση του
δερβέναγα τον Αλή μπέη, 58 μετέπειτα Αλή πασά των Ιωαννίνων: «1778: Ἔλαβεν ὁ χατζῆ
Ἀλῆ πασιᾶς ὁ Φερσαλινὸς τὰ Ντερβένια καὶ τὰ ἔκαμε τεσλίμι (=τα έδωσε) ἐπάνω εἰς τὸν υἱὸν τῆς
Βελῆ πασιοῦς59 εἰς τὸν Ἀλήμπεην , καὶ τότε ἔφυγαν οἱ Κοὺρτ πασιαλῆδες, ὡσὰν γυναῖκες, καὶ
ἐκράτησε τὰ Ντερβένια ἀπὸ τοῦ ἁγίου Δημητρίου ἕως τοῦ ἁγίου Γεωργίου, καὶ τὰ κακὰ ὁποῦ
ἔκαναν οἱ κολτζῆδες (=φρουροί, στρατιώτες) του τίς δύναται νὰ τὰ διηγηθῆ;» 60
Σ’ αυτό το μικρό διάστημα ο Αλή μπέης έθεσε τις βάσεις τής μετέπειτα δύναμης που
απέκτησε. «Η ευθύνη “αστυνόμευσης” του επόπτη των δερβενίων ήταν εξαιρετικά εκτεταμένη,
57
Γλυκίδης Ανάργυρος, Η στρατιωτική οργάνωση του πασαλικίου των Ιωαννίνων επί Αλή πασά, σελ. 12 κ.ε.
58
«Η πρώτη στρατιωτική επιχείρηση στην οποία λαμβάνει μέρος ο Αλής ως μπέης ακόμα ήταν το έτος 1776 ,
όταν ο Κουρτ Αχμέτ πασάς του Μπερατίου ήρθε σε πόλεμο με τον Μεχμέτ Μπουσατλή πασά της Σκόδρας. Στις
μάχες που επακολούθησαν καταφέρνει να διακριθεί και να γείρει την πλάστιγγα της σύρραξης υπέρ του
προστάτη του Κουρτ Αχμέτ πασά.» Γλυκίδης Ανάργυρος, σελ. 12.
59
«Ὁ Χριστόφορος Βαρλααμίτης ἔχει ἀφορμὴν νὰ μνημονεύσῃ τὸν Τεπελενλὴν Ἀλῆν Πασᾶν οὐχὶ μόνον ἐν τοῖς
σχετικοῖς πρὸς τοὺς Σουλιώτας σημειώμασι, τὰ ὁποῖα ἀνωτέρω παραθέσαμεν, ἀλλὰ καὶ ἐν πέντε ἄλλοις σημειώμασι
τῶν ἐτῶν 1778-1790. Τὸ ἀρχαιότατον ἐξ αὐτῶν, προερχόμενον ἐκ τοῦ ἔτους 1778, ἀναφέρει «τὸν υἱὸν τῆς Βελῆ
πασιοῦς... τὸν Ἀλήμπεην», ἀπαντᾶ δῆλον ὅτι καὶ ἐν τούτῳ ἡ μητρωνυμικὴ διάκρισις τοῦ Ἀλῆ, ὅπως καὶ ἐν τῷ
σημειώματι τοῦ ἔτους 1784 τῷ σχετικῷ πρὸς τοὺς Σουλιώτας. Ἡ μήτηρ τοῦ Ἀλῆ, ἡ περιβόητος Χάνκω, ἡ δευτέρα
σύζυγος τοῦ πατρὸς ἐκείνου Βελῆ, ἦτο -ὡς γνωστόν- θυγάτηρ τοῦ Ζεϊνὲλ μπέη, καταγομένου ἐκ πασᾶ. Ἡ δὲ
μητρωνυμικὴ διάκρισις τοῦ Ἀλῆ δικαιολογεῖται καθ’ ὅλα, διότι ἐπταετής περίπου γενόμενος ὀρφανὸς πατρὸς
ἠνδρώθη ὑπὸ τὴν ἐπιτροπείαν τῆς μητρός του, ἡ ὁποία τὰ μάλιστα συνέβαλεν εἰς τὴν ἀνάδειξιν τοῦ υἱοῦ Ἀλῆ. Παρὰ
τὰ ἄλλως πως παραδεδομένα ὁ πατὴρ τοῦ Ἀλῆ Βελῆς εἶχε τὸν τίτλον τοῦ Πασᾶ. Τοῦτο μαρτυρεῖται πλὴν τοῦ
Χρονικοῦ τοῦ Χριστοφόρου Βαρλααμίτου καὶ ἐξ ἄλλων πηγῶν.» Βέης, Βραχύ Χρονικόν, σελ. 117.
60
Γουγουλάκη, σελ. 247
26
αφού ξεκινούσε από το πασαλίκι του Μπερατίου, συνέχιζε σε όλη την Ήπειρο και τη σημερινή
Αιτωλοακαρνανία και έφθανε μέχρι και τη Ναύπακτο για να αναστραφεί, μέσω της Ανατολικής
Στερεάς, στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία ως τα σύνορα του σαντζακίου της Θεσσαλονίκης και
από κει να φθάσει στη Φλώρινα, την Αχρίδα και την Κορυτσά.»61
Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Αʹ (σουλτάνος από 21 Ιανουαρίου 1774 έως 7 Απριλίου 1789)
Ο Αλή μπέης με επιδεξιότητα κατόρθωσε να έρθει σε συνεννόηση τόσο με τους διάφορους

αρχηγούς των αλβανικών αποσπασμάτων (bölüks) όσο και με τους αρχηγούς των αρματολών.
Αντικατέστησε όσους έλεγχε ο Κουρτ Αχμέτ πασάς με δικούς τους ανθρώπους, της
εμπιστοσύνης του, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τη θρησκεία του καθενός, ενώ όσους
Τουρκαλβανούς δεν συνεργάζονταν τους διοχέτευσε στην Πελοπόννησο, 62 παρά τις αντίθετες
οδηγίες του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Αʹ, όπου επιδόθηκαν σε λεηλασίες.
61
Γλυκίδης Ανάργυρος, σελ. 12. «Ο συσχετισμός των δύο αξιωμάτων, δηλαδή ενός στρατιωτικού-τοπικού
αξιώματος αυτού του πασά των Ιωαννίνων και ενός υπερ-τοπικού αξιώματος αυτού του επόπτη των δερβενίων με
«αστυνομικές», εν είδει «στρατοχωροφυλακής», αρμοδιότητες, αναδεικνύει με τον πιο πρόσφορο τρόπο την
διορατικότητα αλλά και την ευφυΐα του Αλή πασά, ο οποίος χρησιμοποίησε το δεύτερο αξίωμα του προκειμένου να
στερεώσει αλλά και να διευρύνει το τοπικό του αξίωμα και τελικά να δημιουργήσει μία εν δυνάμει τοπική ηγεμονία
μέσα στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.»
62
Γλυκίδης Ανάργυρος, σελ. 13.
27
Στο σύντομο αυτό διάστημα που ο Αλής ήταν δερβέναγας κατόρθωσε να επιβάλει την τάξη,
να αναπτύξει ένα συγκεντρωτικό σύστημα εξουσίας, να οργανώσει την είσπραξη των φόρων
αλλά και να συγκεντρώσει ο ίδιος «150.000 γρόσια, ποσό αρκετά ικανό να χρηματοδοτήσει την
υπονόμευση του άλλοτε προστάτη του Κουρτ Αχμέτ πασά του Μπερατίου ως ικανού τηρητή της
δημόσιας ασφάλειας, όταν ο τελευταίος ανέλαβε εκ νέου επόπτης των δερβενίων τον Μάρτιο
του 1779. Έτσι, σταδιακά και εφαρμόζοντας το σχέδιο του, ο άλλοτε αρχηγός συμμορίας ληστών
Αλή μπέης θα καταφέρει μέσω των συνήθων διαπραγματεύσεων με την Υψηλή Πύλη να
αναρριχηθεί στο βαθμό του πασά δύο ιππουρίδων 63 το 1784, έχοντας υπό τη διοίκησή του δύναμη
1.000 ανδρών, και τελικά με την υποστήριξη τοπικών παραγόντων, καδήδων, Ελλήνων προκρίτων
και εμπόρων του Ζαγορίου, να ορισθεί με φιρμάνι του σουλτάνου πασάς στα Γιάννενα προς το τέλος
του 1787.» 64
Από τον Μάρτιο του 1779, που ανέλαβε εκ νέου επόπτης των δερβενίων ο Κουρτ Αχμέτ
πασάς του Μπερατίου, επέστρεψε στη Θεσσαλία και το κλίμα φόβου από τις ληστρικές
επιδρομές των Τουρκαλβανών: «Ὁ κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο περιοδεύσας τὴν Θεσσαλίαν Σουηδὸς
Björnståhl 65 πανταχοῦ τῆς Θεσσαλίας εὗρε τοὺς χωρικοὺς περιδεεῖς ἐπὶ τῇ ἐμφανίσει αὐτοῦ καὶ
τοῦ συνοδοῦ του, ἕνεκα τῶν ληστρικῶν ἐπιδρομῶν τῶν Ἀλβανῶν .»66 «Όταν μπαίναμε σε
κανένα χωριό, οι άνθρωποι κρύβονταν στα σπίτια, από φόβο μήπως ήμασταν Αρβανίτες, που
στους ανήσυχους αυτούς καιρούς αλωνίζουν παντού, ρημάζοντας και λεηλατώντας τον τόπο. (…)
Έξω από τα Τρίκαλα 67 συναντήσαμε ανθρώπους, που μας πληροφόρησαν το τρομερό νέο, ότι το
ίδιο πρωινό, 500 Αρναούτες από τους ζορμπάδες, μπήκαν στην πόλη και ότι άλλοι 50 βρίσκονταν
στο δρόμο και τους περίμεναν από ώρα σε ώρα. (…) Παντού στους δρόμους συναντήσαμε
63
Miri-i miran.
64
Γλυκίδης Ανάργυρος, σελ. 13 & Skiotis Dennis, From Bandit to Pasha: First Steps in the Rise to Power
of Ali of Tepelen, 1750-1784», International Journal of Middle East Studies, 2, 1971, σελ. 234-236.
65
Björnståhl Jonas, σελ. 51: «10 Μαρτίου 1779 . Απο τότε που έφτασα εδώ έμαθα ότι σύμφωνα με τη συνήθειά
τους οι Αρβανίτες είναι πάλι ξεσηκωμένοι και έρχονται κατά δω, με σκοπό να λεηλατήσουν και να καταστρέψουν
όλα τα ελληνικά χωριά που συναντούν, προπαντός εδώ στη Θεσσαλία. Αυτός είναι και ο λόγος που καθυστέρησα στο
μέρος αυτό (=Βόλος), αφού έλιωσε το πρώτο χιόνι, θέλοντας να βεβαιωθώ, αν μπορεί κανείς με κάποια ασφάλεια να
μετακινηθεί πουθενά.»
66
67
Στα οποία έφτασε στις 26 Μαρτίου 1779.
28
Έλληνες, που τρέχανε να βρούνε καταφύγιο σε τούρκικα σπίτια, για να έχουν μεγαλύτερη
ασφάλεια μπροστά στον κίνδυνο που πλησίαζε. Γιατί οι Αρναούτες βρίσκονταν τέσσερις ώρες μακριά
από κει, στο χωριό Καλαμπάκα, που βρίσκεται κάτω από τα μοναστήρια των Μετεώρων, ακριβώς
στο μέρος που είναι στόχος του ταξιδιού μου. Οι Τρικαλινοί απορούσαν με την τόλμη μας και την
άφιξή μας κι έλεγαν μεταξύ τους: “Κοίταξε, αυτοί έρχονται, όταν όλοι οι άλλοι φεύγουν από δω”. Τα
πάντα στην πόλη ήσαν σε μεγάλη αταξία. Κανένα χάνι δεν ήταν ανοιχτό, κανένα εμπορικό
κατάστημα. Ακόμα και στον τουρκομαχαλά, όπου υποτίθεται ότι ήταν περισσότερη ασφάλεια, όλες
οι πόρτες ήταν σφαλισμένες. Κάποιος γενναιόψυχος Τούρκος, ο Μεχμέτ Αγάς, μάς παραχώρησε
τέλος ένα μικρό δωμάτιο στο σπίτι του.»68
«Οι Αρβανίτες παίρνουν τώρα από την πόλη αυτή 10 πουγκιά ή 10.000 πιάστρα.69 Κοντά σ’
αυτό οι κάτοικοι είναι υποχρεωμένοι κάθε εξάμηνο να πληρώνουν στον δερβέναγα, δηλαδή σ’
αυτούς που θα έπρεπε να φυλάγουν τους δρόμους, 10 πουγκιά, εξόν από τους διάφορους άλλους
μόνιμους εκβιασμούς. Τους Αρβανίτες τούς κάλεσε στη χώρα ο πασάς του Νεγροπόντε,70
δηλαδή ο Χατζή Αλή Πασάς, 71 που εδώ και λίγο καιρό τον έπαψε ο Σουλτάνος.72 Ο ίδιος
τραβήχτηκε στα Φάρσαλα, όπου αυτοί πάνε τώρα, για να ενωθούν μαζί του. Κεφαλή 73 των
ζορμπάδων είναι ο Αλή μπέης, 74 φίλος του καθαιρεμένου πασά. Ο μουσελίμης, ή ο διοικητής των
Τρικάλων, κατέφυγε, όπως και οι Έλληνες προεστοί, στα ελληνικά μοναστήρια και κρύφτηκε
εκεί, όπως πιστεύουν. Την άλλη μέρα75 μετά την άφιξή μου στα Τρίκαλα στη μία το απόγευμα, ή
68
Björnståhl Jonas, σελ. 59-60, 65, 66.
69
τουρκικό νόμισμα που ισοδυναμεί με το 1/100 της τουρκικής λίρας. Άρα 100 τουρκικές λίρες.
70
Πρόκειται για το χωριό Μαυροβούνι, 18 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Λάρισας.
71
Που τότε είχε παυθεί από πασάς της Εύβοιας· «διεγέρθησαν δὲ εἰς ὀχλαγωγίας καὶ ἁρπαγὰς ὑπὸ τοῦ
παυθέντος Πασᾶ τῆς Εὔβοιας, Χατζῆ Ἀλῆ Πασᾶ, καταφυγόντος εἰς Φάρσαλα, ὅπου κατήρχοντο εἰς συνάντησίν
του καὶ τὰ ἄτακτα ταῦτα στίφη.» Τσοποτός, σελ. 147-148.
72
Πρόκειται για τον Αμπντούλ Χαμίτ Αʹ, που ήταν σουλτάνος από 21 Ιανουαρίου 1774 έως 7 Απριλίου
1789.
73
Από δερβέναγας στα 1778 ο Αλής Τεπελενλής έγινε επικεφαλής των ζορμπάδων λίγους μήνες αργότερα!
74
«Κάθε φορά που οι περιστάσεις το απαιτούσαν δεν δίσταζε να εκτεθεί στον κίνδυνο, όπως π.χ. μεταξύ των ετών
1779 - 1782, όταν με τους άνδρες του αναστάτωνε τις περιοχές του ισχυρού Κουρτ πασά των Ιωαννίνων και τὸν
κρατούσε κυκλωμένο κατέχοντας τα γύρω βουνά, μολονότι εκείνος διέθετε μεγαλύτερες δυνάμεις.» Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, τ. 11, σελ. 86.
75
27 Μαρτίου 1779.
29
στις 7 σύμφωνα με την τούρκικη ώρα, κατέφτασαν και οι Αρναούτες. Ήταν καμιά τρακοσαριά,
καβάλα στ’ άλογα. Ωστόσο όλα πήγαν καλά και οι επισκέπτες κατευθύνθηκαν στα καταλύματα που
τους προόρισαν. Η ήσυχη αυτή είσοδος φάνηκε να σημαίνει ότι οι κεφαλές δεν σκέφτονταν τίποτε
κακό ενάντια στην πόλη. Ωστόσο ο καθένας έμεινε κλεισμένος στη γωνιά του. Το ίδιο κι εγώ δύο
ολόκληρες μέρες. Τέλος οι Αρβανίτες έφυγαν στις 31 του Μάρτη. Η έξοδος έγινε με
ξεδιπλωμένες τις σημαίες, άσπρες και πράσινες, σημαδεμένες με το σπαθί του Αλή,76 το dsalfikàr.77«
Λάβαρο με κεντημένο Zulfiqar του 1776 Λάβαρο του 19ου αιώνα με κεντημένο ένα Zulfiqar
»Πορεύτηκαν σε σχηματισμούς ιππικού και πεζικού, όλοι καλοντυμένοι σύμφωνα με τη συνήθεια

του τόπου τους. Η λαβή των σπαθιών τους ήταν ασημένια, ενώ τα τουφέκια τους πλουμισμένα με
πολύ ασήμι και άλλα στολίδια. Στο τέλος φάνηκε ο Αλή μπέης, ο αρχηγός τους, νέος, αλλά
γεροδεμένος άντρας, με μεγάλη υπόληψη στους Αρναούτες. Και πολλά πλούτη. Η πόλη ξαναβρήκε
τώρα σιγά σιγά την ησυχία και την καθημερινή της κίνηση ύστερα από την αναχώρηση των ξένων.
Λογάριαζαν ότι οι Αρναούτες που τούτη τη φορά μπήκαν στην πόλη ήταν καμιά πεντακοσαριά
νομάτοι. Ωστόσο κάμποσοι είχαν σταματήσει στα γειτονικά χωριά, έτσι που όλοι μαζί ήσαν 2 ως
3.000 άντρες. Εξόν αυτό, έλεγαν ότι άρπαξαν από την πόλη 6 γιούκια χρήματα. Το γιούκι
ισοδυναμεί με 12 πουγκιά, δηλαδή συνολικά 72 πουγκιά ή 32.000 πιάστρα.»78
76
Πρόκειται για τον Αλί ιμπν Αμπού Τάλιμπ, ξάδελφο του προφήτη Μωάμεθ.
77
Το Zülfikar ή Dhulfiqar (από την αραβική λέξη ‫ )ذواﻟﻔﻘﺎر‬ήταν το φημισμένο σπαθί του Αλί ιμπν Αμπού
Τάλιμπ.
78
Björnståhl Jonas, σελ. 69-70.
30
Προτομή του Γαζή Χασάν πασά στο Ναυτικό Μουσείο του Μερσίν
Τον Μάιο του 1779 ο Γαζή Χασάν πασάς, ο επονομαζόμενος Τζεζάερλης (Cezayirli Gazi
Hasan Paşa), που από πρώην πειρατής είχε διοριστεί αρχιναύαρχος (καπουδάν πασάς) του
τουρκικού στόλου, εκδίωξε τους ατάκτους Τουρκαλβανούς που λεηλατούσαν και δυνάστευαν
την ηπειρωτική Ελλάδα και τους περιόρισε προσωρινά: «1779, κατὰ μῆνα Μάιον. Ἦλθεν ὁ
καπετὰν πασιᾶς ὀνομαζόμενος Χασᾶν πασιᾶς. Ἐφανερώθηκεν εἰς τὸν κόσμον ἀπὸ τὰς Σέῤῥας εἰς
τὴν Λάρισαν καὶ τὸν Τούρναβον, καὶ ἔκαυσε τὰ ὀσπίτια τοῦ Μπεκιράκου εἰς τὸν Τούρναβον καὶ
ὅσοι Ἀρβανίτες ἦταν εἰς τῆς ̔Ῥούμελης τὰ μέρη, ἔχασαν τὰ κατάστιχά τους, καὶ ὅσους ἔπιασεν,
ὅλους ἀπὸ τὸ σπαθὶ τούς ἐπέρασε καὶ τοὺς ἔγινε μεγάλη συμφορά.»79
«1779, Μαΐου 29, ἡμέρᾳ Τετράδι, ἔγιναν οἱ Ἀρβανίτες σουργούνι (=εκτόπιση, εξορία) ἀπὸ τὰ
Τρίκαλα καὶ ἦταν τρεβέναγας ὁ γαμπρὸς τοῦ Κοὺρ πασιᾶ80 καὶ ὁ πασιᾶς ἦταν στὴ Λάρισα ὁ
79
Γουγουλάκη, σελ. 247-248.
80
γαμπρός και διάδοχος του Κουρτ πασά ήταν ο Ιμπραήμ Μπέης της Αυλώνας. Από τον Μάρτιο του 1779
δερβέναγας ήταν ο ίδιος ο Κουρτ πασάς, πιθανόν όμως να είχε παραχωρήσει κάποιες αρμοδιότητες και στον
γαμπρό του.
31
καπετὰν πασιᾶς καὶ τὸν ἔλεγαν Χασᾶν πασιᾶ καὶ εἶχε μεγάλη ἀξία ὡς σὰν νὰ ἦταν βασιλέας καὶ
ὅπου νὰ ἔβρισκε Ἀρβανίτη τὸν ἔκοφτε καὶ ἐπῆραν τρομάρα μεγάλη.»81
«Κατὰ τῶν ἀνταρτῶν τούτων ἐπῆλθε μετὰ στρατοῦ 6.000 ἀνδρῶν ὁ καὶ ὑπὸ τοῦ σημειώματος,
ὡς ἀνωτέρω, μνημονευόμενος Καπουδὰν Χασᾶν Πασᾶς, ὅστις ἐπεκήρυξε τὴν κεφαλὴν
ἑκάστου Ἀρναούτου πρὸς 4 γρόσια (πιάστρα) ἰσοδυναμοῦντα πρὸς 10 περίπου σημερινὰ
φράγκα, ἔδωκε δὲ τὴν ἄδειαν εἰς τοὺς Χριστιανούς νὰ ὁπλισθῶσι κατὰ τῶν Ἀρναουτῶν
τούτων καὶ φονεύωσιν αὐτοὺς ὅπου τοὺς συναντῶσι. Πρώτη φορὰ ἦτο αὐτή, κατά τὸν
Björnståhl, καθ’ ἣν ἐπετρέπετο εἰς τοὺς Ἕλληνας τῶν μερῶν αὐτῶν, ὅπως δράξωνται τῶν ὅπλων
καί φονεύσωσι Μουσουλμάνους· δὲν ἐβράδυναν δὲ νὰ ἐπωφεληθῶσι τῆς ἀδείας ταύτης, διότι ὁ ἴδιος
Björnståhl εἶδεν ἐπὶ τῆς εἰς Τέμπη ἀγούσης ὁδοῦ, καὶ ἑκατέρωθεν ταύτης πανταχοῦ, ἀκέφαλα
πτώματα Ἀρναουτῶν, τυμπανιαῖα καὶ ἡμίβρωτα ὑπὸ κυνῶν. Καὶ ὅταν ἔφθασεν εἰς Ἀμπελάκια,
ἐπληροφορήθη ὅτι τὴν προηγουμένην νύκτα εἶχον φονεύσει οἱ Ἕλληνες κάτοικοι χωρίου τινὸς παρὰ
τὸν Ὄλυμπον ἐννέα Ἀρναούτας, τῶν ὁποίων τὰς κεφαλὰς ἀπέστειλαν εἰς τὸν Καπουδὰν Πασᾶν.» 82
«Στο δρόμο παντού πτώματα από σφαγμένους Αρβανίτες. Θέαμα φριχτό. Τα πτώματα ήταν
πρησμένα και τα σκυλιά κι άλλα ζώα είχαν φάει από τα σωθικά τους. Τα κεφάλια τους τα είχαν πάρει
και τα είχαν στείλει στην Κωνσταντινούπολη. (…) Ακούστηκε πως την περασμένη νύχτα οι
Έλληνες σκότωσαν 9 Αρβανίτες σε κάποιο χωριό κοντά στον Όλυμπο κι έστειλαν τα κεφάλια
τους στον Καπουδάν Πασά. Γιατί αυτός έχει δώσει στους Έλληνες άδεια να οπλιστούν και να
σκοτώσουν όσους Αλβανούς συναπαντούν. Υποσχέθηκε από 4 πιάστρα για κάθε αρβανίτικο κεφάλι
που θα του ’φερναν. Είναι η πρώτη φορά στον τόπο αυτό που οι Έλληνες παίρνουν τα όπλα
και σκοτώνουν Μουσουλμάνους. Και βάλθηκαν να επωφεληθούν από την ελευθερία αυτή. Σ’ όλα
τα χωριά συγκροτήθηκαν ομάδες από Έλληνες στρατιώτες και στην περιοχή υπάρχουν ήδη 700
άντρες καλά οπλισμένοι. Το χωρίο Αμπελάκια έχει οπλίσει 50 στρατιώτες.»83
Εκτός από τον φόβο και την τρομοκράτηση των Ελλήνων από τις συνεχιζόμενες επιδρομές
των Τουρκαλβανών, μια άλλη συνέπεια ήταν η παραμέληση των καλλιεργειών, η σιτοδεία, η
81
82
83
Björnståhl Jonas, σελ. 120, 125.
32
αύξηση των τιμών και η συνακόλουθη πείνα που παρατηρήθηκε στη Θεσσαλία και άλλες
περιοχές: «1779 ἕως 1783. Πεῖνα ἔγινε μεγάλη εἰς ἐτοῦτα τὰ μέρη, ὁποῦ ἐπουλήθηκε τὸ
καλαμπόκι τὸ λουτζέκι 84 γρόσια 3 καὶ τὸ σιτάρι φόρτωμα γρόσια 36· μὰ εἰς τῆς Ἀρβανιτιᾶς τὰ μέρη
ἔγινε τὸ χειρότερον, ὁποῦ ἐπούλησαν τὰ ἄρματά τους καὶ τὰ ἔφαγαν καὶ ἐπούλησαν καὶ
κορίτζια καὶ παιδία καὶ μετ’ αὐτὸ ἐγλύτωσαν.»85
Στα 1782 δόθηκε συνέχεια στη διαμάχη των αντιμαχομένων μερίδων86 στα Τρίκαλα, με την
εξορία στην Θεσσαλονίκη που επέβαλε στον Halil Αğa (Χαλίλ αγά) ο Χασάν πασάς ο
Λιβαδιώτης. 87 Όμως ο Χαλίλ αγάς κατάφερε με επιτηδειότητα να ξεφύγει και να καταφύγει
στον προστάτη του Κουρτ πασά: «1782, Δεκεμβρίου 5, ἡμέρᾳ Κυριακῇ. Ἔκαμεν ὁ Χασᾶν
πασιᾶς ὁ Λιβαδιώτης σουργιούνι (=εκτόπιση, εξορία) τὸν Χαλήλαγα εἰς τὴν Θεσσαλονίκην, καὶ
αὐτὸς μὲ μεγάλην ἐπιτηδειότητα ἔφυγεν καὶ ὑπῆγεν εἰς τὸν Κοὺρτ πασιᾶ. Αὐτὸς ὁ πασιᾶς ἐπῆρε
τρεῖς φορὲς τὰ Τρίκαλα πασιαλίκι.»88
84
μονάδα μέτρησης (ή χωρητικότητας) δημητριακών, ίσο με 40 οκάδες ή δύο κουβέλια. (<τουρκική ölçek <
ölçmek (μετρώ) < αρχαία τουρκική *ül(ü)ş-)
85
Παπαδόπουλος Κεραμευύς, σελ. 105.
86
«Μετά τινα ὅμως ἔτη φαίνεται πάλιν ὑπερισχύσασα ἡ μερὶς τῆς ὁποίας ἡγεῖτο ἄλλοτε ὁ Δημάκης, διότι ὁ
διαδεχθεὶς τὸν Κοὺρτ Πασᾶν , Χασᾶν Πασᾶς ὁ Λιβαδιώτης, ἐξώρισε τῷ 1782 τὸν Χαλήλαγαν εἰς
Θεσσαλονίκην, ἐκ τῆς ὁποίας ὅμως «μὲ μεγάλην ἐπιτηδειότητα», κατὰ τὸ σχετικὸν σημείωμα τῆς Μονῆς
Βαρλαάμ, ἐδραπέτευσε πρὸς τὸν φίλον του Κοὺρτ Παςᾶν, ὅστις ἐχρημάτισε, κατὰ τρεῖς διαφόρους περιόδους,
Πασᾶς Τρικάλων». Τσοποτός, σελ. 145-146.
87
Να πρόκειται για τον Χασάν (=Ιωάννη) Τσαπάρη, γιο του Σουλεϊμάν, που στα 1772 είχαν αιχμαλωτιστεί
από τους Σουλιώτες, και καταγόταν από περιοχή κοντά στο Λιβαδάρι Πρεβέζης ή για τον Κακλαμάν πασά,
όπως «περιφρονητικά ονόμασαν οι Έλληνες τους επιδραμόντες στην Πελοπόννησο Ασιανούς Τούρκους υπό τον
Χασάν πασά Κακλαμάνους και Κακλαμάν πασά τον αρχηγό τους»; (ΒΙΒΑ, 14,197)
88
Γουγουλάκη, σελ. 248, Παπαδόπουλος Κεραμευύς, σελ. 104.
33
Ο νεαρός Αλή πασάς και η μητέρα του Χάνκω. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη
Δύο χρόνια αργότερα, στις 12 Ιουλίου 1784, κάηκε (από εμπρησμό; Στα πλαίσια της ως άνω
διαμάχης;) το τζαμί μπροστά από το σπίτι του Χαλίλ Αγά,89 ενώ τον Αύγουστο του ίδιου
χρόνου οι δύο πρώην αντίπαλοι, ο Αλή μπέης, μετέπειτα Αλή πασάς, και Κουρτ πασάς
συμμάχησαν προσωρινά, προκειμένου ο πρώτος να εκδικηθεί τους κατοίκους των χωριών
Χορμόβου (κοντά στο Τεπελένι) και Γαρδικίου (κοντά στη Χιμάρα), καθώς αυτοί δεν είχαν
φερθεί καλά στην μητέρα του Αλή, τη Χάνκω, και την αδερφή του, την Χαϊνίτσα. Ιδίως ήθελε να
εκδικηθεί τον Çvuş Prift 90 (Τζαούση Δρίφτη91 ή Πρίφτη), ερωμένο της μητέρας του: «1784.
Κατὰ μῆνα Αὔγουστον ἔκαμεν ἀγάπην ὁ Κοὺρ πασιᾶς μὲ τὸν υἱὸν τῆς Βελῆ πασιοῦς, τὸν Ἀλῆ
Πασιᾶ (…) καὶ ὁ Ἀλῆ Πασιᾶς ὑπῆγε καὶ ἔκαυσε καὶ ἐρήμωσε τὸ Κακοσιούλι 92 ὅλο, καὶ ἔπιασε
πολλοὺς προεστούς, καὶ εἰς δύο τοὺς ἀπέδειξεν αὐτούς, (…) διότι τὸν τζιαούσην τὸν ἔψηνε
89
«1784 : κατὰ τὴν δωδεκάτην Ἰουλίου. Ἐκάη τὸ τζιαμὶ ἐμπροσθὰ στὸν Χαλήλαγα.» Παπαδόπουλος
Κεραμεύς, σελ. 104.
90
Skiotis Dennis, From Bandit to Pasha: First Steps in the Rise to Power of Ali of Tepelen, 1750-1784»,
International Journal of Middle East Studies, 2, 1971, σελ. 243.
91
«Εἰς τὰ 1784 ἐθανάτωσε ὁ Ἀλῆ Πασᾶς τὸν Τζαούση-Δρίφτη». Σάθας Κωνσταντίνος, περιοδικό Πανδώρα,
ιεʹ, 1864-5, σελ. 288.
92
Ο Χριστοφόρος Βαρλααμίτης φαίνεται, όπως εξηγεί κι ο Νίκος Βέης (Βραχύ Χρονικό, σελ. 119-122) να
τα μπερδεύει λίγο και με το Κακοσούλι και με τον Τζαούση Πρίφτη, που από κύριο όνομα το μετατρέπει σε δύο
προσηγορικά, τζιαούσην (=λοχία) και πρίφτην (=ιερέα).
34
ζωντανόν στὴν σοῦβλαν, τὸν δὲ πρίφτην ἔβανε τὰς χεῖρας του καὶ πόδας του ἀπὸ ἕνα ἕνα ἐπάνω εἰς
πέτραν, ἔπειτα τὰ ἐβαροῦσε μὲ σφύραν, καὶ οὕτως ἐτελειώθησαν.» 93
«Το καλοκαίρι του 1784, ο Αλή μπέης έλαβε το αξίωμα του Miri-i miran (πασάς δύο
ιππουρίδων) και διορίσθηκε κυβερνήτης (mutasarrıf) του Δελβίνου. Ύστερα από είκοσι χρόνια
ζωής στα βουνά, πραγματοποίησε τη φιλοδοξία του να αποκτήσει και αυτός τον τίτλο και το αξίωμα
του πατέρα του.»94
Ο Αλή πασάς. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.
«Το 1784 ο Αλής ήταν στην υπηρεσία της Πύλης ως Miri-i miran.95 Η Πύλη τον υποπτευόταν
αλλά και τον εκτιμούσε, γιατί ήταν ικανός να επιβάλλει την τάξη. Άλλωστε αυτόν υποδείκνυαν
και οι ισχυροί έμποροι των Ζαγοροχωρίων, οι οποίοι και τον βοήθησαν να κερδίσει την εμπιστοσύνη
της Πύλης, ενώ οι έμποροι των Ιωαννίνων διαφωνούσαν. Πραγματικά ήταν απόλυτη ανάγκη να
αναλάβει τη δίωξη των ληστών ένας ικανός αρχηγός, γιατί η κατάσταση στην ύπαιθρο είχε
γίνει απελπιστική.»96
«Κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην ἀνετέθη ἡ καταδίωξις τῆς ὑπερπλεονασάσης ληστείας καὶ ἡ παγίωσις
τῆς δημοσίου ἀσφαλείας εἰς τὸν ἐκ Τεπελενίου γνωστόν Ἀλῆ, διορισθέντα κατ’ ἀρχὰς μὲν
93
Βέης Νικόλαος, Βραχύ Χρονικόν, σελ. 119-122. «Ὁ Ἀλῆς ἐν τῷ σημειώματι τούτῳ ἀναφέρεται ἤδη τῷ 1784
ὡς πασᾶς, ἐνῶ τὸ ἀξίωμα τοῦτο ἔλαβε τὸ πρῶτον ἐν ἔτει 1786».
94
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 11, σελ. 380.
95
βαθμός του πασά δύο ιππουρίδων.
96
35
τοποτηρητὴν τοῦ Γενικοῦ Ἐπόπτου τῶν ὁδῶν (Ντερβεντάτ Ναζήρ), μετ’ ὀλίγον δὲ καὶ
Πασᾶν Τρικάλων, τοῦ ὁποίου τὴν ἐμφάνισιν ἐν Θεσσαλίᾳ μνημονεύει σημείωμά τι τῆς Μονῆς
Βαρλαὰμ τῶν Μετεώρων.» 97 «Ἀλλὰ παρ’ ὅλην τὴν ἀμείλικτον καταδίωξιν τῶν κακοποιῶν
στοιχείων ὑπὸ τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ, κεντριζομένου πρὸς τοῦτο ἀπὸ τῆς προσδοκίας ἀνωτέρων ἀξιωμάτων
καὶ ὡφελειῶν, δὲν ἦτο εὔκολον νὰ παταχθῇ καθ’ ὁλοκληρίαν ἡ Λερναία αὕτη Ὕδρα τῆς
θεσσαλικῆς ληστείας.» 98 «Ἀλλὰ καὶ αἱ ὀρδαὶ τῶν ἀτάκτων στρατιωτῶν , αἱ ἐκτελοῦσαι τὴν
καταδίωξιν τῶν ληστῶν , δὲν ἦσαν ὀλιγώτερον ἐπιζήμιαι καὶ ἀπαίσιαι διὰ τοὺς ἀτυχεῖς
γεωργούς. Ἐξ ἴσου ὠμοί, ἄπληστοι καὶ ἀπειθάρχητοι, ἐπεδίδοντο εἰς τὰς αὐτὰς κατὰ τῶν ἀτυχῶν
χωρικῶν βιαιοπραγίας.»99
Ενθύμηση σε μηναίο των Αγίων Πάντων στην Ανθούσα Καλαμπάκας
Σε Μηναίο που βρίσκεται στον ναό των Αγίων Πάντων στην Ανθούσα Καλαμπάκας,
βρίσκουμε μια ενθύμηση 100 13 μικρογράμματων στίχων: «Ἔτος 1786, Ἰουνίου 16. (…)
Ἀγιάνης 101 ἦταν ὁ Χαλήλ ἀγᾶς τοῦ Ἀλήπεγη καὶ μουσελίμης ὁ Ἰμέρπεγης τοῦ Νεμετίπεγη καὶ
97
98
99
100
Καλούσιος Δημήτριος, Τρικαλινά Σύμμεικτα 6, Τρικαλινά, 1993, σελ. 171 & 222.
101
«Αρχηγός, πρόκριτος, αυθέντης, ηγεμόνας, διοικητής, άρχοντας, κύριος.»
https://en.wikipedia.org/wiki/Ottoman_Ayan
36
κατὴς ἀπὸ τὸ Καράφεργε καὶ τερβέναγας ὁ κὺρ πασιᾶς ἀπὸ Ὀπεράτι (=Μπεράτι). Δεσπότης
Παΐσιος· τὸ γένος του ἦταν ἀπὸ τὸν Κλινοβό , υἱὸς τοῦ Στάθη.»
«1786, κατὰ μῆνα Δεκέμβριον: ἦλθεν ὁ Ἀλῆ πασιᾶς ἀπὸ τὸ Τεπελέγγι μὲ χιλιάδες τέσσαρες
καὶ πεντακοσίους, τὰ δὲ αὐτοῦ ἀνδραγαθήματα ὅσα ἐποίησεν, ἂς τὰ διηγηθοῦν ἄλλοι.» 102
«Διορισθεὶς ὑπὸ τῆς Πύλης τῷ 1786 ὁ Ἀλῆ Πασᾶς, ὡς ἀνωτέρω εἴδομεν, ἐπὶ τῆς δημοσίου
ἀσφαλείας (Ντερβεντάτ Ναζήρ 103), προέβη μετὰ τῆς χαρακτηριζούσης αὐτὸν δραστηριότητος εἰς
τὴν καταδίωξιν τῆς ληστείας. Καὶ πρὸς καιρὸν μὲν ἀνέπνευσαν οἱ ἀτυχεῖς γεωργοί, ὡς καὶ τὸ
ἀνωτέρω παρατεθὲν σημείωμα τῆς Μονῆς Βαρλαὰμ τῶν Μετεώρων πληροφορεῖ.»104
«Στις 12 Δεκεμβρίου 1786 ο Αλή διορίσθηκε mutasarrıf105 του σαντζακίου των Τρικάλων. Η
παρουσία του στη Θεσσαλία εγκαινιάσθηκε με μια περιοδεία ή καλύτερα με αργυρολογία και
λαφυραγωγία. Το 1787 διορίσθηκε Ντερβεντάτ Ναζήρ (επόπτης των δερβενίων) και τον ίδιο
χρόνο mutasarrıf των Ιωαννίνων.»106
«Τον επόμενο χρόνο (1787), όταν πέθανε ο Κουρτ πασάς, η Πύλη, παρά τους δισταγμούς της,
όρισε τον Αλή ως διάδοχό του στο αξίωμα του derbendler başbuğu. Το 1788 έγινε επίσημος
κυβερνήτης στα Γιάννενα. Και τα δύο αυτά αξιώματα τα διατήρησε ως τις παραμονές της
ελληνικής επαναστάσεως.» 107
102
Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 103.
103
nâzır=υπουργός, υπεύθυνος. https://en.wiktionary.org/wiki/‫ﻧﺎظر‬#Ottoman_Turkish. Το αντίστοιχο
αξίωμα στη βυζαντινή εποχή ήταν Λογοθέτης του δρόμου.
104
105
Μουτεσαρίφης: ο κυβερνήτης μιας διοικητικής μονάδας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που
ονομαζόταν σαντζάκι.
106
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 11, σελ. 86.
107
Ό.π., σελ. 380.
37
Ο Αλή πασάς και η κυρα‑Βασιλική. Πίνακας του Paul Emil Jacobs
«Κατά τα τέλη Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου 1789, ο Αλή πασάς εξεστράτευσε με 10.000
άνδρες εναντίον των Σουλιωτών. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, οι όποιες κράτησαν 4
μήνες, οι Σουλιώτες αντιστάθηκαν με όλες τους τις δυνάμεις και προκάλεσαν σημαντικές απώλειες
στους αντιπάλους των, αλλά και οι ίδιοι έχασαν πολλούς. Τους Σουλιώτες βοηθούσαν κρυφά και
Αλβανοί μπέηδες της βόρειας Ηπείρου.»108
Σουλτάνος Σελίμ Γʹ
108
Ό.π., σελ. 90.
38
«Την ίδια εποχή (1789 ) ο σουλτάνος,109 πιθανόν για να τον προειδοποιήσει, διόρισε πασά των
Τρικάλων τον συγγενή του Μπεκίρ πασά (Bekir Pasha) και κατά τα τέλη τού 1789 κατήργησε
τις φρουρές των δερβενίων και παραχώρησε στις κοινότητες το δικαίωμα της αυτοάμυνας.
Ορισμένες όμως από αυτές δεν δέχθηκαν να σχηματίσουν δικά τους ένοπλα σώματα προτιμώντας να
τεθούν υπό την προστασία του Αλή πασά, ενώ άλλες εγκατέλειψαν την ιδέα αυτή, γιατί ο Αλή πασάς
κίνησε στις περιοχές τους σώματα κλεφτών (με τους οποίους διατηρούσε εκείνη την εποχή φιλικές
σχέσεις) και έτσι εξευτέλισε τον Μπεκίρ και τον ανάγκασε να παραιτηθεί. Αξιοπρόσεκτη είναι και
εδώ η ικανότητα του Αλή να κινεί τους κλέφτες κατά τις επιθυμίες του.»110
«Τὸ ἐπόμενον ἤδη ἔτος (1790) ἰσχυρὰ συμμορία ὑπὸ τὸν Ἀλβανὸν Μέτον Ἀργυροκαστρίτην
καί τινα Κόνιαρον ἐπέπεσε κατὰ τῶν χωρίων τῆς πεδιάδος Τρικάλων , ἔκαυσεν , ἐδῄωσεν αὐτὰ
“καὶ πήρανε καὶ ἄσπρα”. (…). Καὶ κατὰ τὴν περίπτωσιν ταύτην φαίνεται ὅτι αἱ ἐπιδρομαὶ τῶν
ληστῶν δὲν ἦσαν ἄσχετοι μὲ τὰς κομματικὰς τῶν κατοίκων διαιρέσεις, διότι κατὰ τὸ αὐτὸ ἔτος 1790
εὑρίσκομεν “τὰ παιδιὰ τοῦ Χαλήλαγα” ἐν σφοδρᾷ διαμάχῃ πρὸς τὸν ἐκ Καστανιάς τῆς Καλαμπάκας
Γιαννάκην, υἱὸν τοῦ Παπᾶ Δήμου (ἴσως τοῦ γνωστοῦ ἤδη ἡμῖν Δημάκη), συνεπείᾳ τῆς ὁποίας
ἐξωρίσθη ὁ Γιαννάκης μετὰ πολλῶν ἄλλων ὑπὸ τοῦ Μπεκήρ Πασᾶ (Bekir Pasha). Ἀμφότεροι οἱ
ἀρχηγοί, Χαλήλ ἀγᾶς καὶ Δημάκης τῶν ἐν Τρικάλοις φατριῶν εἰσὶν ἤδη ἡμῖν γνωστοὶ ἐξ
ἀρχαιοτέρων ἐποχῶν.» 111
«1790, κατὰ μῆνα Μάρτιον . Ἐκίνησεν ὁ Γιαννάκης, ὁ υἱὸς τοῦ παπᾶ Δήμου, ἀπὸ χωρίον
Καστανιάν, τὸν καβγὰν μὲ τὰ παιδία τοῦ Χαλὴλ ἀγᾶ, καὶ ἤφεραν τὸν Μπεκὶρ πασιᾶ (Bekir Pasha)
καὶ ἔδιωξαν τὸν Γιαννάκην Καλαμπακιώτην καὶ ἄλλους πολλούς. Ἔπειτα, κατὰ μῆνα Ἀπρίλιον,
ἐπέρασε καὶ ὁ Ἀλῆ πασιᾶς διὰ τὸ μεγάλον σεφέρι,112 καὶ ἔκραξε τοὺς κοτζιαμπασῆδες τοῦ
Τρικάλου καὶ τοὺς ἔκαμε τεμπίχι (=απειλητική προειδοποίηση, σύσταση) νὰ μὴν ἔβγῃ κανεὶς νὰ
109
Από τις 7 Απριλίου 1789 ως τις 29 Μαΐου 1807 σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με
φιλελεύθερες αντιλήψεις, ήταν ο Σελίμ Γʹ, ο επονομαζόμενος Μεταρρυθμιστής.
110
Ιστορία του Ελληνικού έθνους, 11, σελ. 90-91.
111
112
εκστρατεύει το 1790 και το 1792 κατά των επαναστατημένων Σουλιωτών, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
39
τὸν προϋπαντήσῃ, ὅτι τζιουβάπι (=απόκριση, δικαιολογία) δὲν τοῦ δίδει ὕστερον, καὶ ἔτζι ἔγινεν ἡ
ὑπόθεσις.» 113
«Aἱ ταραχαὶ δὲ τῶν διαμαχομένων μερίδων ὑπὸ τὴν ἡγεσίαν τῶν ἀρχαίων ἀντιπάλων οἰκογενειῶν
τοῦ Χαλήλ ἀγᾶ καὶ Δημάκη, παροξυνθεῖσαι τῷ 1790, προυκάλεσαν τὴν ἐξορίαν τοῦ Γιαννάκη
Παπαδήμου καὶ αὐστηροτάτας ἐπιτιμήσεις τῶν Κοτσαμπασήδων Τρικάλων, ὑπὸ τοῦ
διερχομένου ἐκεῖθεν Ἀλῆ Πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων.» 114
Η επόμενη μαρτυρία είναι σημαντική για τον Γιαννάκη Καλαμπάκα, τη ζωή του οποίου
εξετάζουμε:
«Ἑκάστη ἐπαρχία εἶχε τοὺς ἀρχηγούς της ἢ προεστούς, ἕκαστος δὲ τούτων εἶχε καὶ τοὺς
λεγόμενους καπεταναίους (ἀρματολούς) ὡς ὀπλαρχηγούς, μὲ μισθὸν ἐξῆντα ὀβολοὺς τὸν μῆνα, οἱ
δὲ ἁπλοῖ στρατιῶται μὲ τρία γρόσια. 115 Εἶτα δὲ δεικνύεται ἡ ἐξάρτησις τῶν ἀρχόντων ἀπὸ τῆς
ὀθωμανικῆς ἐξουσίας, ζητοῦντες ἐλάμβανον παρὰ τοῦ Κούρτ καὶ ἕνα ὀπλαρχηγὸν Ἀλβανόν, μὲ 10-
15 στρατιώτας, διατρίβοντας ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἰς τὸ κέντρον τῆς ἐπαρχίας, ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ
ἄρχοντος. (…) Αἱ ἐπαρχίαι διοικούμεναι ὑπὸ γραπτῶν νόμων, ἀλλὰ πατρικῶς, ὑπὸ τῶν ἀρχόντων
καὶ προεστώτων, ἔχαιρον ἄκραν ἡσυχίαν καὶ εὐδαιμονίαν. Τοιαύτη ἡ εὐλογία τοῦ Ὑψίστου ἐπὶ
Κούρτ, ἥτις εἶναι χρυσοῦς αἰὼν παραβαλλομένη μὲ τὴν τυραννίαν τοῦ Ἀλῆ. Λαβὼν τὴν ἡγεμονίαν
(Ντερβέντ Ναζὶρ) οὗτος, ἦλθεν εἰς Τρίκαλα καὶ ἐκάλεσε πάντας τοὺς προεστῶτας καὶ
ἄρχοντας τῆς δικαιοδοσίας του. Ἄρχοντες πρώτης τάξεως ἐπὶ Κοὺρτ ἦσαν Μίτζε Μαυρομάτης ἐξ
Ἀκαρνανίας, (…) ἐξ Αἰτωλίας, (…) (Μεσολόγγι), (…) (Ἄρτης), (…) (Ἰωαννίνων), (…)
(Κραββάρων), (…) (Σάλωνα), (…) (Λεβαδείας), (…) (Νέαι Πάτραι), Τσολάκογλους
113
Παπαδόπουλος Κεραμεύς, σελ. 103 & Γουγουλάκη, σελ. 233, 252.
114
115
«Ο Κουρτ πασάς έξυπνος και ευφυής ενεπνέετο υπό της πεποιθήσεως ότι η τάξη δεν μπορούσε να εμπεδωθεί
διαφορετικά στην περιοχή, ει μη μόνον με την συνδρομή των κατά τόπους χριστιανών αρχόντων -προεστώτων-
και με την υπ’ αυτών οργάνωση και συντήρηση αρματολικιών. Ο Ιωάννης Καλαμπάκας οργανωμένος καλύτερα
παντός άλλου προεστού έσπευσε να διοργανωσει τρία σπουδαία αρματολίκια στην περιοχή Τρικάλων και
Καλαμπάκας, ήτοι το αρματολίκι του καπετάν Νικολού Στουρνάρη στο χωριό Κούτσινα Τρικάλων, του καπετάν
Γρηγόρη Λιακατά στον Κλινοβό Καλαμπάκας και το αρματολίκι του καπετάν Βλαχάβα στο χωριό Βλαχάβα
διαφορετικά των Μετεώρων, μάλιστα εχρησίμευσε και ως κουμπάρος του καπετάν Λιακατά νυμφευθέντος την κόρη
του Νικολού.» Λιάπης Βασίλης, Για να λάμψει η αλήθεια, εφ. Τα Μετέωρα, 8/3/2002, σελ. 14. Τη σχέση του
Γιαννάκη Καλαμπάκα με τους Νικολό Στουρνάρη, Γρηγόρη Λιακατά και καπετάν Βλαχάβα δεν έχω μπορέσει
προσωπικά να διαπιστώσω μέχρι στιγμής.
40
(Ἄγραφα), Ἰωάννης Καλαμπάκας (Τρίκαλα). Καὶ ἄλλοι δευτέρας, ἐν οἷς (…). Πάντες οὗτοι
ἐπανῆλθον νενεκρωμένοι εἰς τὰς ἐπαρχίας των , προαισθανόμενοι τὴν τυραννίαν τοῦ ἀνδρός, ὁ
δε πάππος τοῦ συγγραφέως τὸν ἐχαρακτήρισεν ἀληθῆ ἀντίχριστον. Καταλαβὼν τὴν ἀρχὴν
Τρικάλων, προέβη εἰς τὴν καταστροφὴν πάντων τῶν ἀρχόντων καὶ προεστώτων τῶν ἐπὶ
Κούρτ καὶ ἀντεκατέστησεν αὐτοὺς δι’ ἄλλων ἰδικῶν του. Τότε ἐδολοφονήθησαν οἱ μὲ τὸ
σημεῖον τοῦ ♱ ἀνωτέρω σημειούμενοι.» 116
Στα γραπτά του διδάκτορος νομικού και πολιτικού Σπυρίδωνος Αραβαντινού, γιου του
λογίου ιστοριοδίφη και συγγραφέα Παναγιώτη Αραβαντινού, διαβάζουμε μια σημαντική
πληροφορία: ότι ο «Ἰωάννης Καλαμπάκας» ήταν «ἄρχων πρώτης τάξεως ἐπὶ Κούρτ». Κι
ότι, όταν ανέλαβε ως τοπάρχης (σαντζάκμπεης / Sancakbeyi ή Mîr-i livâ) του σαντζακίου των
Τρικάλων ο Αλή πασάς, ο Γιαννάκης Καλαμπάκας κλήθηκε σε σύσκεψη με τη συμμετοχή όλων
των Ελλήνων κατά τόπους αρχηγών, και μάλιστα ως αρχηγός όλου του Νομού Τρικάλων, κι
όχι μόνο της Καλαμπάκας. Κι ότι πολλοί από τους υπόλοιπους συμμετέχοντες δολοφονήθηκαν
αργότερα από τον Αλή πασά, ίσως και ο Γιαννάκης Καλαμπάκας.
Πάντως φαίνεται να είναι γεγονός ότι εξαιτίας της διαμάχης που περιγράψαμε πιο πάνω και
τον αφανισμό των δημογερόντων του νομού Τρικάλων, κυρίως του ιερέα Δημάκη
(Παπαδῆμου), «ἐκ Καστανιᾶς τοῦ Ἀσπροποτάμου» 117 και του γιου του Νικολού στα 1775 και
την εξορία του Γιαννάκη, «υἱοῦ τοῦ παπᾶ Δήμου», τον Μάρτιο του 1790, ίσως δημογέροντας /
επικεφαλής όλου του νομού Τρικάλων να ανέλαβε ο Γιαννάκης Καλαμπάκας, ο
Καλαμπακιώτης, ο καταγόμενος από τη Μοσχόπολη.
Υπάρχει βέβαια περίπτωση ο Σπυρίδων Αραβαντινός και οι άλλες πηγές μας με την φράση
«Γιαννάκην Καλαμπακιώτην» να αναφέρονται στον Γιαννάκη, «υἱὸ τοῦ παπᾶ Δήμου» «ἐκ
Καστανιᾶς τοῦ Ἀσπροποτάμου» και να συγχέονται οι δύο Γιαννάκηδες. Οπωσδήποτε η έρευνα
πρέπει να συνεχιστεί.118
116
Αραβαντινός Σπυρίδων, Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων
Σπυρίδωνος Κουσουλίνου, Αθήναι 1895, σελ. 528-530.
117
Βέης Νικόλαος, Βραχύ Χρονικόν, σελ. 125.
118
«Το θέρος του έτους 1820 πληροφορηθείς ο Αλή Πασάς ότι επέκειτο η αντικατάστασή του υπό του
Σουλτάνου διά του Πασόμπεη, σκέφτηκε ότι μπορούσε να σωθεί εάν αποκάλυπτε στο Σουλτάνο τα μυστικά της
41
Τον Ιούνιο του 1791 ο Αλή πασάς, βλέποντας ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε
κρίση κι ότι η αυτοκρατορία των σουλτάνων σύντομα θα κατέρρεε, καθώς και τον
επαναστατικό αναβρασμό των υποδούλων, άρχισε να εκδηλώνει χωριστικές τάσεις και συζήτησε
με τον Ρώσο στρατηγό Βασίλειο Ταμάρα «ένα σχέδιο συμμαχίας με τους εξής ενδιαφέροντες,
ανάμεσα σε άλλους, όρους: 1. Να εξασφαλισθεί η άσκηση της μουσουλμανικής θρησκείας. 2. Να
καθορισθούν τα σύνορα του κράτους του, όπου Έλληνες και Τούρκοι θα είχαν τα ίδια
δικαιώματα, πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα κ.λπ. 3. Να συντάσσονται οι νόμοι και τα
διατάγματα στην ελληνική, αφού αυτή η γλώσσα επικρατούσε στις περιοχές που επιθυμούσε να
κυβερνά. 4. Να προστατεύονται οι Έλληνες από τη Ρωσία, αλλά να μην προσφεύγουν σ’ αυτήν
για την επίλυση των διαφορών που τυχόν θα είχαν με αυτόν. 5. Να είναι υποχρεωμένη η Ρωσία να
σπεύσει σε βοήθεια του. (…) Ο σχολιασμός των όρων αυτών είναι αναγκαίος, γιατί παρουσιάζουν
πολύτιμες ενδείξεις για τις σκέψεις που απασχολούσαν τον Αλή πασά όχι μόνο την εποχή εκείνη,
αλλά και αργότερα ως τον θάνατό του, να γίνει δηλαδή ανεξάρτητος ηγεμόνας μέσα σε ένα
κράτος του οποίου οι υπήκοοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι θα είχαν ίσα δικαιώματα, αλλά η
παιδεία και η γλώσσα τους θα ήταν ελληνική. (⋯) Χαρακτηριστικό της απηχήσεως της
πολιτικής του είναι πως η “Ἐφημερὶς” των Μαρκιδών Πουλίων στο φύλλο της 30ής Δεκεμβρίου
1791 αναφερόταν στον “εὐλογημένο παράδεισο” του Αλή πασά.» 119
Φιλικής Εταιρίας. Εκάλεσε τον Ιωάννη Καλαμπάκα και Δημ. Τσολάκογλου για να πληροφορηθεί από αυτούς τα
μυστικά της εταιρείας και επειδή αυτοί, αν και ήταν φιλικοί, εκδήλωσαν πλήρη άγνοια, τότε αξίωσε από τον Ιωάννη
Καλαμπάκα να παραχωρήσει τα στην Καλαμπακα τσιφλίκια του. Επειδή ο Ιωάννης Καλαμπάκας εδήλωσεν σ’ αυτόν
ότι τα τσιφλίκια τα είχε δωρίσει στα Βακούφια και δη το τσιφλίκι Βλαχάβα στη Μονή Αγίας Τριάδος, το τσιφλίκι
Πρεβέντα στη Μονή Βαρλαάμ και το τσιφλίκι Κουβέλτζι και Τζέρτζη στη Μονή Αγίου Στεφάνου και δεν μπορούσε
να τα πάρει, τον αποκεφάλισε στα Γιάννενα.» Λιάπης Βασίλης, Για να λάμψει η αλήθεια, εφ. Τα Μετέωρα,
8/3/2002, σελ. 14. Δεν πρέπει να έζησε μέχρι το 1820 ο Γιαννάκης Καλαμπάκας, άρα ίσως κάποιο παρόμοιο
περιστατικό, αν συνέβη κάτι παρόμοιο, χωρίς βέβαια εμπλοκή της Φιλικής Εταιρείας του 1814 κ.ε., να έγινε
νωρίτερα, ίσως στα 1790.
119
42
Φιρμάνι του Αλή Πασά, 1810, γραμμένο σε δημοτική γλώσσα. Όλες οι διαταγές και συμφωνίες του Αλή διατυπώνονταν στην
καθομιλουμένη Ελληνική
Μετά από την ήττα των Τούρκων στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο 1787-1792 και την
υπογραφή της Συνθήκης του Ιασίου «ο Αλή πασάς επωφελήθηκε από τη λήξη των εχθροπραξιών
για να εξουδετερώσει τις δυνάμεις εκείνες που ορθώνονταν ως εμπόδιο στα σχέδιά του.
Απερίσπαστος καταδίωξε άγρια τους Έλληνες Κλέφτες και Αρματολούς, οι όποιοι
αναγκάζονταν συχνά να καταφεύγουν στην Πρέβεζα και στη Λευκάδα. Ο Αλή πασάς
παραπονιόταν συνεχώς για την ανεκτική απέναντί τους στάση των Βενετών και δεν δίσταζε
κάποτε να πλήξει τους Κλέφτες και μέσα στις βενετοκρατούμενες ελληνικές κτήσεις. Σχετικά έγραφε
στις 16 Απριλίου 1792 ο γενικός προβλεπτής Άγγελος Emo προς τον δόγη: “ἐν τοσούτῳ ὁ Ἀλῆ
πασᾶς, κινούμενος ἀπὸ τὰ φιλόδοξα αὐτοῦ σχέδια καὶ ἵνα ἀποφύγῃ τὰ κτυπήματα, τὰ ὁποῖα
προβλέπει καὶ φοβεῖται εἰς βάρος του, χύνει ἀγρίως τὸ αἷμα ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἀντιτίθενται εἰς τὰ
43
συμφέροντά του καὶ διασπείρει τὴν διχόνοιαν μεταξὺ τῶν Ἀρματολῶν, συγκεντρώνει ἄνδρας καὶ
ὅπλα καὶ πανταχοῦ προκαλεῖ τὴν ἀπελπισίαν , τὸν τρόμον καὶ τὴν φρίκην .”»120
«Τον Μάιο του 1792 ο Αλή πασάς συγκέντρωσε 10.000 άνδρες και τον Ιούλιο εξεστράτευσε
εναντίον του Σουλίου. (…) Μετα την αποτυχία της επιθέσεως ο Αλή πασάς αντιλήφθηκε ότι οι
Σουλιώτες δεν ήταν ακόμη ώριμη λεία και ζήτησε να διαπραγματευθεί μαζί τους. Έτσι οι νικητές
βρήκαν την ευκαιρία να επιβάλλουν τους όρους των.»121
Συνέπεια όλων αυτών των δεινών που συνέβησαν στην περιοχή μας, τον νομό Τρικάλων και
ευρύτερα στη Θεσσαλία, είναι, εκτός του κλίματος φόβου και την τρομοκράτηση των
υπόδουλων Ελλήνων, η σιτοδεία, η πείνα και η εμφάνιση λοιμικών νόσων: «παρὰ τὴν
θερίζουσαν τοὺς κατοίκους τῆς Θεσσαλίας τῷ 1792 λοιμικὴν νόσον »· 122 «ἐπῆλθε τῷ 1793
καὶ ἀφορία μετὰ δεινῆς σιτοδείας καὶ πείνης τῶν Θεσσαλῶν , καθ’ ἣν τὸ λουτσέκιον (≈40
οκάδες) σίτου ἔφθασε τὴν τιμὴν τῶν 7 γροσίων.»123
Έτσι είχε η κατάσταση στην περιοχή μας το χρονικό διάστημα που ήρθε και παρέμεινε στην
Καλαμπάκα ο Γιαννάκης Καλαμπάκας από την Μοσχόπολη.
120
Ό.π., σελ. 96.
121
Ό.π., σελ. 97.
122
123
Ό.π.
44
Μέρος 3 ο: Οικογένεια Γιαννάκη Καλαμπάκα
Δεκαετία 1930. Στην παραπάνω φωτογραφία διακρίνονται η οικία Νικολόπουλου, στο ισόγειο της οποίας ήταν το
ζαχαροπλαστείο Δ. Μίζιου, και πίσω απ’ αυτή κλιμακωτά οι οικίες (με τα εξώστεγα) Μ. Θεοδοσίου (δικηγόρου), Οικονόμου
(φαρμακοποιού), Χρήστου Αγγελή, δίπλα, Αντώνη Σταθάκη (συμβολαιογράφου), και πάνω στο βράχο Γεωργίου Καρακαντά
(πρώην Καλαμπάκα). 124
Η οικογένεια λοιπόν Γιαννάκη ή Σταθάκη έφυγε από τη Μοσχόπολη μετά την καταστροφή
του 1769 και κατέληξε στην Καλαμπάκα, διακόσια περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικότερα.
Πρέπει να ήταν μια πλούσια οικογένεια, όχι βέβαια από τις πιο πλούσιες της Μοσχόπολης,125
οι οποίες εγκαταστάθηκαν σε ευρωπαϊκές χώρες, ούτε όμως και από τις φτωχές
μοσχοπολίτικες οικογένειες, που κατέληξαν σε μικρότερα βλαχοχώρια της Ηπείρου και
Θεσσαλίας.
«Ο Ιωάννης, γιος Σταθάκη, προβλέψας ότι σύντομα η πλουσιότατη Μοσχόπολη θα
καταστραφεί απο τους Τουρκαλβανούς, όπως και έγινε, παρέλαβε μαζί του τον αδελφό του ιερέα
Παπαμάνο με όλη σχεδόν την κινητή περιουσία του, επορεύθη προς νότον και βρήκε ασφαλές
καταφύγιο την Καλαμπάκα, όπου κατέληξε.»126
124
Καλαμπάκα, Ταξίδι στο παρελθόν, σελ. 33.
125
όπως η οικογένεια Σίνα για παράδειγμα.
126
Λιάπης Βασίλης, Για να λάμψει η αλήθεια, εφ. Τα Μετέωρα, 8/3/2002, σελ. 14.
45
Γιαννάκης Καλαμπάκας
Το όνομα του αρχηγού (pater familias) της αρκετά ευκατάστατης οικογένειας που ήρθε
από τη Μοσχόπολη ήταν Ιωάννης. Θυμίζουμε ότι την εποχή αυτή δεν υπάρχουν
συγκροτημένα επώνυμα, αλλά οι άνθρωποι ξεχωρίζουν είτε από το πατρικό τους όνομα είτε
από κάποιο επαγγελματικό ή άλλο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα.
Το όνομα Ιωάννης127 πρέπει να ήταν αρκετά συχνό στη Μοσχόπολη, καθώς υπήρχε
τουλάχιστον από το 1632 η αρκετά αγαπητή στους Μοσχοπολίτες Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη
του Προδρόμου.
127
Αναφέρουμε ενδεικτικά τους Μοσχοπολίτες εμπόρους Ιωάννη Παππά, Ιωάννη Σιγούνα και Ιωάννη
Σμολένσκη, τον λόγιο Ιωάννη Χαλκέα, τον ιερέα Ιωάννη Βρέτα, καθώς και τους φονευθέντες στη δεύτερη
μεγάλη καταστροφή της πόλης Πέτρο Γιαννάκη, Ιωάννη Πέτρου Γιαννάκη, Ιωάννη Ντούμα κ.ά. Βλ.
Κιλιπίρης Φώτης, Μοσχόπολις: Πολιτισμικό κέντρο της Βαλκανικής, κιβωτός της Ρωμιοσύνης, 1996.
46
Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, Μοσχόπολη.
Ο πατέρας τού Ιωάννη λεγόταν Σταθάκης 128 / Στάθης / Ευστάθιος, δεν γνωρίζουμε όμως αν
ζούσε το 1769 κι αν ήρθε κι αυτός στην Ελλάδα. Στην επιγραφή της πρωτομαρτιάς του 1798
του ναϋδρίου του Αγίου Γεωργίου Σοποτού 129 αναφέρεται ως χορηγός ο γιος του Ιωάννη,
«Κωνσταντούλας του Γιαννάκη».130 Από τον υποκοριστικό αυτό τύπο ίσως θα μπορούσε να
προκύψει το συμπέρασμα πως ο Ιωάννης ήταν το μικρότερο από τα παιδιά του Στάθη, μπορεί
όμως και να μην ισχύει κάτι τέτοιο.
Ερχόμενος εδώ ο Ιωάννης έλαβε το «επώνυμο» / προσδιοριστικό Καλαμπάκας, το οποίο
είτε του «έδωσαν» / «κόλλησαν» οι Καλαμπακιώτες είτε το επέλεξε μόνος του, ίσως και σε μια
προσπάθεια να μην δώσει, αρχικά τουλάχιστον, στόχο στον Οθωμανό μουτεσαρίφη του
Σαντζακίου των Τρικάλων 131 και στον δερβέναγα που δραστηριοποιούνταν και στην
Καλαμπάκα ή ήταν στη δικαιοδοσία του.
128
Λιάπης Βασίλης, Για να λάμψει η αλήθεια, σελ. 14.
129
130
Ενώ σε επιγραφές άλλων ναών της Καλαμπάκας αναφέρεται ο λόγιος τύπος «Κωνσταντίνος Ἰωάννου»
(δες πιο κάτω).
131
Από το 1766 μουτεσαρίφης του Σαντζακίου των Τρικάλων ήταν ο βεζίρης Ισμαήλ πασάς (Vezir İsmail
Paşa), ενώ δερβέναγας από το 1760 και για πολλά έτη ο Κουρτ Αχμέτ πασάς.
47
Αρχοντικό του Καλαμπάκα
Ερχόμενος λοιπόν ο Γιαννάκης Καλαμπάκας στους Σταγούς θα αγόρασε με την περιουσία

του κάποιο οίκημα πάνω στο βράχο διακόσια περίπου μέτρα δυτικά της εκκλησίας Κοιμήσεως
της Θεοτόκου Καλαμπάκας. Δεν γνωρίζουμε σε τι κατάσταση θα ήταν τότε το κτίσμα.
Οπωσδήποτε όμως θα το αναμόρφωσε και θα το επέκτεινε, εκτός αν ο ίδιος το έκτισε εξ αρχής,
πράγμα που δεν το πιστεύουμε, καθώς στην περιοχή έχουν βρεθεί το καλοκαίρι του 2016
«σοβαρές ενδείξεις για την ύπαρξη αρχαιολογικών ευρημάτων της Ρωµαϊκής και
Μεσαιωνικής εποχής», 132 πράγμα που σημαίνει ότι η περιοχή αυτή κατοικούνταν για αιώνες.
«Στην Καλαμπάκα ανήγειρε τριώροφο κτήριο με θεμέλια πλάτους τριών μέτρων και
τοίχους εξωτερικούς πλάτους δύο μέτρων ‑σωστό κάστρο‑, σε έδαφος που δεσπόζει της
Καλαμπακας καταλαμβάνον έκταση μιάς ολοκλήρου συνοικίας επονομασθείσα εκ του ονόματός του
Γιαννακάδικα. (…) Αποτελούσε δε οικοδομικό συγκρότημα με συνεχόμενα μαγειρεία για την
διατροφή του πολυμελούς υπηρετικού προσωπικού και των σωματοφυλάκων, που εστεγάζοντο
στον κτισμένο πύργον επί του βράχου με πολεμίστρες, με δυο όπισθεν αυτού αυτοτελή ιδιόκτητα
Μπακόλας Γιώργος, «Πράσινο φως» από το ΥΠΠΟ για την κατασκευή του τοίχου στην οδό
132
Μητροπόλεως, εφ. Τα Μετέωρα, 23/8/2016.

48
παρεκκλήσια, (…) με ιδιαίτερο συγκρότημα υδρεύσεως της όλης ιδιοκτησίας του σαραγιού
από πηγή που βρίσκονταν κάτω από τον έξω του παρεκκλησίου βράχον.»133
Το αρχοντικό 134 «διέθετε αποθήκες τροφίμων και υδραγωγείο . Σ’ αυτό ήταν εγκατεστημένη
η φρουρά του άρχοντα».135 Μάλιστα από πηγή που υπάρχει στα ριζά του βράχου της Αγιάς136
με πήλινους σωλήνες οι «Γιαννακάδες» έφεραν το νερό μέχρι το «σαράι» τους:
Αγωγός ύδρευσης από οξυπύθμενους αμφορείς, τα «σπαθία». 4ος αιώνας μ.Χ. Θεσσαλονίκη, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 30/7/2019.
«Κάποια φλέβα νερού, η οποία ξεκινάει απ’ τη ρίζα του βράχου της Αγιάς, όπου θεόρατος
πλάτανος χιλιόχρονος, πάντα καταπράσινος ως τώρα και το καλοκαίρι. Από κει ξεκινάει και μια
άλλη, μικρότερη όμως φλέβα νερού, που οι Γιαννακάδες με κιούγκια, δηλαδή πήλινους σωλήνες,
έφεραν μέχρι το “σεράι” τους κι εξυπηρετούσε όλες τις ανάγκες τους και που είναι εκεί πάνω μέχρι
τώρα τα ερείπιά του και που ακόμα ως τώρα, λίγο βέβαια, τρέχει όλο το χρόνο, κοντά στο
παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου, όπου και υπολείμματα των πήλινων σωλήνων εκείνων.»137
«Το συγκρότημα τούτο των κτιρίων ήταν γνωστό ως Σαράι, ανάκτορο, και συγκροτήθηκε
μεταξύ των ετών 1770-1776, οπότε ήκμαζε ο περίφημος Κουρτ πασάς, επόπτης όλων των (…)
διαβάσεων της Ηπείρου, Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδος.»138 Υπάρχει πιθανότητα κατά τις
133
134
στο οποίο φιλοξενήθηκαν αργότερα διάφοροι οπλαρχηγοί, όπως ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος,
Γρηγόρης Λιακατάς και άλλοι. Βλ. Καλαμπάκα, Διαδρομή στο χρόνο, σελ. 46.
135
136
Για την ονομασία του βράχου βλέπε Βλιώρας Σπυρίδων, Μετεωρίτικες μονές, εφ. Τα Μετέωρα,
26/5/2017, 2/6/2017 & 9/6/2017. (www.academia.edu/33262144)
137
Αθανασούλας, Εκκλησίες, σελ. 110. «Εντύπωση προκαλούν οι καταρράκτες που σχηματίζονται στο βράχο,
όταν βρέχει.» Γιάννης Ψαρρής, Το μονοπάτι που ενώνει την Καλαμπάκα με το Καστράκι. Ένα σύντομο
οδοιπορικό, εφ. Τα Μετέωρα, 22/7/2016.
138
49
επιχειρήσεις ελέγχου των δερβενίων και καταπολέμησης της ληστείας που διενεργούνταν από
τον Κουρτ πασά κατά την δεκαετία του 1770, ο Αλή πασάς, που ήταν «επικεφαλής ληστρικού
σώματος στην Ήπειρο και Θεσσαλία», 139 να ζήτησε καταφύγιο («άσυλο») στο αρχοντικό του
Καλαμπάκα, όχι όμως αργότερα, το 1784 όπως έχει γραφτεί.140 Ο Αλή πασάς και ο Γιαννάκης
Καλαμπάκας ίσως και να γνωρίζονταν από παλιά, καθώς το Τεπελένι, που γεννήθηκε ο Αλής,
και η Μοσχόπολη, που γεννήθηκε ο Γιαννάκης, απέχουν 125 χιλιόμετρα. Μάλιστα, ο Στέφανος
Αθανασούλας σημειώνει ότι ο Γιαννάκης Καλαμπάκας κι ο Αλή πασάς ήταν βλάμηδες και φίλοι:
«Ας σημειωθεί ότι ο Βασίλειος Σταθάκης ήταν εγγονός τού, κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας,
άρχοντα του τόπου, προσωπικού φίλου, βλάμη του Αλή Πασά, Γιαννάκη Καλαμπάκα».141
Στις 12 Μαΐου του 1784 χειροτονήθηκε επίσκοπος Σταγών «ὁ Κλινοβίτης κὺρ Παΐσιος».142
Το κοσμικό όνομα του Παϊσίου ήταν Ιωάννης.143 Ο πατέρας του λεγόταν Ευστάθιος και η
αδερφή του Μαρία.144 Την Μαρία αυτή, που ήταν και μορφωμένη («λογία»), παντρεύτηκε ο
Γιαννάκης Καλαμπάκας κι έτσι είχε γίνει κουνιάδος με τον συνονοματεπώνυμό του
139
«Συνελήφθη από τον Κουρτ πασά του Βερατίου, απ’ τον οποίο συγχωρείται και παραμένει στην αυλή του.»
Αναστάσιος Παπασταύρος, Αλή πασάς: από λήσταρχος ηγεμόνας, τ.1, εκδ. ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ, Ιωάννινα 2013,
σελ. 16.
140
«Από τις υπάρχουσες ιστορικές πηγές εντοπίζεται ότι, όταν το 1784 ο Αλής Τεπελενλής, αργότερα ο Αλή
πασάς των Ιωαννίνων, καταδιώκονταν από την Υψηλή Πύλη ζήτησε άσυλο στο αρχοντικό τον Ιωάννη Καλαμπάκα.
Ο οικοδεσπότης τον δέχθηκε και τον προσέλαβε μάλιστα αρχηγό της σωματοφυλακής του, έναντι αδράς
αμοιβής.» Διαδρομή στο χρόνο, σελ. 46. «Σ’ αυτό ήταν εγκατεστημένη η φρουρά του άρχοντα, μέλος της οποίος
ήταν για ένα βραχύ χρονικό διάστημα και ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων» Ταξίδι στο παρελθόν, σελ. 57.
141
Αθανασούλας, Εκκλησίες, σελ. 33.
142
«1784 : (…) Ἐχειροτονήθη δὲ ὁ νῦν Σταγῶν Κλινοβίτης κὺρ Παΐσιος κατὰ τὴν δωδεκάτην Μαΐου
μηνὸς, ἡμέρᾳ Κυριακῇ τῶν Ἁγίων Πατέρων.» Γουγουλάκη, σελ. 258.
143
Σε αντίτυπο του βιβλίου «Τῶν μαθηματικῶν στοιχείων αἱ πραγματεῖαι αἱ ἀρχοειδέσταται» του Ανδρέου
Ιωάννη Σεγνέρου (Johann Andreas voν Segner: 1704-1777) σε μετάφραση του Ευγενίου Βούλγαρη, που
ανήκε στον επίσκοπο Σταγών Παΐσιο και είχε δει στην βιβλιοθήκη της αγιομετεωρίτικης μονής της Αγίας
Τριάδας ο Νίκος Βέης στα 1908, υπήρχε γραμμένο το εξής κτητορικό του βιβλίου αυτόγραφο σημείωμα: «Ἐκ
τῶν τοῦ Ἰωάννου Εὐσταθίου ἐκ Κλινοβοῦ καὶ τόδε, τοῦ μετακληθέντος Παϊσίου, ἱεροδιακόνου τοῦ ἁγίου
Λαρίσης.» Και λίγο πιο κάτω: «εἶτα καὶ ἐπισκόπου Σταγῶν χρηματίσαντος» Βέης Νίκος, Σύνταγμα
επιγραφικών μνημείων Μετεώρων και της πέριξ χώρας μετά σχετικών αρχαιολογημάτων, Βυζαντίς 1, 1909,
σελ. 564.
144
«Ἀπαντᾷ τῷ 1787 Εὐστάθιος πατὴρ καὶ Μαρία ἀδελφὴ τοῦ Σταγῶν Παϊσίου». Βέης Νίκος, Σύνταγμα,
σελ. 564.
50
μητροπολίτη Σταγών. 145 Οι δύο άντρες είχαν κι άλλα κοινά, όπως για παράδειγμα την γνώση
της αρωμουνικής / βλαχικής διαλέκτου.
Με τον προηγούμενο μητροπολίτη Παρθένιο αλλά και με τον διάδοχό του στον επισκοπικό
θρόνο των Σταγών και συγγενή του, μητροπολίτη Παΐσιο, ο Γιαννάκης Καλαμπάκας
συνεργάστηκε αρμονικά, αναμορφώνοντας και ανακαινίζοντας πολλές από τις εκκλησίες και
ναΰδρια της Καλαμπάκας και της γύρω περιοχής, έργο που συνέχισε, όπως θα δούμε
παρακάτω, και ο γιος του Κωνσταντίνος.
Όμως, ο πλούσιος και ισχυρός άντρας του τόπου Γιαννάκης Καλαμπάκας, σύμφωνα με
παλαιότερες προφορικές μαρτυρίες, είχε ένα μεγάλο οικογενειακό πρόβλημα: δεν ζούσαν τα
παιδιά του πάνω από την ηλικία των έξι ετών. Έλαβε λοιπόν σχετική συμβουλή από μετεωρίτη
μοναχό και από Αγιοταφίτες να χτίσει ή να ανακαινίσει δώδεκα ξωκλήσια· κι αν θα το έκανε
αυτό, το πρόβλημά του θα λυνόταν. Όπως κι έγινε!146
Εκκλησάκι Αγίων Βασιλείου & Κωνσταντίνου και Ελένης
«Γράφω την ιστορία του, όπως μου την είχαν διηγηθεί κάποιοι γέροντές μας εδώ: Ενός
προύχοντα της πόλης μας, του Γιαννάκη, που οι Τούρκοι τού δώσαν το επώνυμο , όπως
145
«εκ του κουνιάδου του Μητροπολίτου τότε Σταγών Παϊσίου, του οποίου την λογίαν αδελφήν είχε σύζυγο.»
146
Από το μεταφυσικής διάστασης συμβάν που αναφέρεται εδώ μπορεί ο καθένας να κρατήσει ως αλήθεια
ό,τι θέλει. Πάντως η μέριμνα για τα εκκλησίδια είναι πραγματικό γεγονός…
51
μάλιστα το είχαν συνήθεια, Καλαμπάκας, τα παιδιά του δε ζούσαν περισσότερο από τα έξι τους
χρόνια. Ένας γέροντας μοναχός των Μετεώρων τον συμβούλεψε να πάει στους Αγίους Τόπους,
όπου του είπαν πως, για να ζήσουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά του, έπρεπε να χτίσει εδώ ή και
αλλού δώδεκα ξωκλήσια, ένα απ’ τα οποία και κοντά στο αρχοντικό του, (…) το δίδυμο, και το
αφιέρωσε στον Άγιο Βασίλειο και στον Άγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη. Έτσι έζησαν τα δυο
του παιδιά, ο Βασιλάκης και η Ελένη,147 μεγάλωσαν, παντρεύτηκαν κι αφήκαν απογόνους, τους
Γιαννακάδες, απ’ τους οποίους άλλοι κράτησαν και κρατούν το επώνυμο Καλαμπάκας κι άλλοι
το Σταθάκης, στους συγγενείς των οποίων ανήκει ο Αϊ‑Βασίλης, όπως επικράτησε να λέγεται το
ξωκλήσι αυτό και θεωρείται, επισήμως, ιδιοκτησία τους.»148
Τα ξωκλήσια αυτά, όπως τα αναφέρει ο αείμνηστος δάσκαλος Στέφανος Αθανασούλας, 149
είναι τα εξής: 1)Αγίου Βασιλείου, 2)Αγίου Κωνσταντίνου, 3)Αγίου Αντωνίου, 4)Αγίου
Νικολάου, 5)Αγίου Αθανασίου, 6)Αγίου Γεωργίου Σοποτού, 7)Αγίου Δημητρίου, 8)Αγίας
Τριάδας, 9)Αναλήψεως, 10)προφητη-Ηλία, 11)Παναγίας (Γενεσίου της Θεοτόκου, κοντά
στον Μπάντοβα), 12)Αϊ-Μηνά, 150 «που καταστράφηκε απ’ τους Τούρκους κατά τη μάχη της
Καλαμπάκας το 1854. Αυτού μόνο λίγα ίχνη των ερειπίων του βρίσκονται σήμερα στη θέση
“Αϊ‑Μηνάδες”, λίγο έξω απ’ την Καλαμπάκα». 151
Βέβαια, όπως θα δούμε παρακάτω αλλά και σε μελλοντικές δημοσιεύσεις μας, και άλλες
εκκλησίες και ξωκλήσια ανακαίνισαν ή αναμόρφωσαν οι Γιαννακάδες, όπως για παράδειγμα τον
ιερό μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Να αναφέρουμε στο σημείο αυτό και τα ονόματα των εκκλησιών που υπήρχαν στη
Μοσχόπολη, για να διαπιστώσουμε την σύμπτωση των ονομασιών τους με τις αντίστοιχες της
Καλαμπάκας: της αγίας Παρασκευής, η οποία θεωρείται η αρχαιότερη. Την αγία Παρασκευή
147
Τα ονόματα αυτά προέκυψαν a posteriori από τους αγίους που τιμώνται στο δίδυμο εκκλησάκι Αγίου
Βασιλείου και Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και δεν είναι σωστά, όπως αναπτύσσουμε πιο κάτω…
148
Αθανασούλας Στέφανος, Εκκλησίες σελ. 149.
149
Ό.π., σελ. 151.
150
κοντά στο εργαστήριο παραγωγής του χαλβά Ρόμπου, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία στον γράφοντα
του δασκάλου Παναγιώτη Καρασίμου.
151
Ό.π., σελ. 151.
52
τιμούν ιδιαίτερα οι βλάχοι. 152 Το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου. Στην κεντρική συνοικία,
τη Σάρτζα, βρισκόταν η Μητρόπολη, η Κοίμηση της Θεοτόκου. Του αγίου Νικολάου
(1721). Του αγίου Αθανασίου (1721), στη συνοικία Σκαμνελίκι. Του αγίου Χαραλάμπους.
Του προφήτη Ηλία στην ομώνυμη συνοικία. Του αγίου Κωνσταντίνου. Των αγίων
Μεγαλομαρτύρων Δημητρίου και Γεωργίου στην συνοικία Μετσοβίκι. Όλοι αυτοί οι άγιοι
τιμώνται και σε εκκλησίες της Καλαμπάκας!
Το κτήριο στον 20ό αιώνα

Το κτήριο του αρχοντικού του Καλαμπάκα στις αρχές του 20ού αιώνα πουλήθηκε στον
Γεώργιο Καρακαντά και περιήλθε στην ιδιοκτησία του. 153 Στις 18 Οκτωβρίου του 1943
πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς και καταστράφηκε, όπως και ολόκληρη σχεδόν η πόλη της
Καλαμπάκας που υπέστη Ολοκαύτωμα. 154
«Η ιστορία του επιβλητικού αρχοντικού (…) σβήνει οριστικά με την κατεδάφιση το 1997, από
τις Δημοτικές Αρχές, των ερειπίων, που έστεκαν πενήντα πέντε χρόνια στη θέση τους θυμίζοντας το
παρελθόν.»155
152
Στον προφητη-Ηλία στην Καλαμπάκα τιμάται και η αγία Παρασκευή! Βλ. Γιόρτασαν την Αγία
Παρασκευή οι κυνηγοί της Καλαμπάκας, www.ihunt.gr, 30/07/2017.
153
Καλαμπάκα, Διαδρομή στο χρόνο, σελ. 46.
154
Νικολογιάννη Αθηνά, Βλιώρας Σπυρίδων, 1943-1944: πυρπόληση - απελευθέρωση Καλαμπάκας, εφ. Τα
Μετέωρα, 26/10/2018 (https://www.academia.edu/39009323).
155
Καλαμπάκα, Διαδρομή στο χρόνο, σελ. 46.
53
Κτίσματα γύρω από το αρχοντικό
«Μετά τα “Σταθακέικα”, που ήταν κοντά στ’ αρχοντικό των “Γιαννακάδων”, το κτισμένο πάνω
στην κορφή πελώριου βράχου και φάνταζε σαν “Πύργος”, ένα κάστρο και του οποίου υψώνονται
πελώρια, λες, τμήματα των τοίχων του και μετά την πυρπόλησή του· το δρομάκι εκείνο έστρεφε
ανατολικά, περνούσε απ’ το Ιωαννάδικο , το Τασιάδικο , 156 του Κουτούπη και του
Παπαζαχαρία, αρχοντικά κι αυτά, (…) και τερμάτιζε σε μικρό άνοιγμα, μπροστά στην αυλόθυρα
της Επισκοπής και της μεγάλης εκκλησιάς μας, της Μητροπόλεως, όπως τη λέγαν.» 157
«Δυτικότερα ξεχώριζαν μεγάλα σπίτια, αρχοντικά τα Οικονομάδικα, του Αγγελή 158 και τα
Σταθακέικα, ενώ πάνω σε τρανό βράχο, παλάτι σωστό, το σεράι, όπως το λέγαν, του Γιαννάκη, του
οποίου σώζεται ακόμη μέρος του μαντρότοιχού του, τείχους, θαρρείς, κάστρου· και στέκουν πάνω
στο βράχο πολλά ερείπια των χοντρών τοίχων του σεραϊού.» 159
«Άπαρτο φάνταζε το οχυρό του επί Τουρκοκρατίας άρχοντα της πόλης, Γιαννάκη Καλαμπάκα, μετέπειτα
ιδιοκτησία του Γεωργίου Καρακαντά. Στη δυτική πλευρά του βράχου διακρίνονται τα σπίτια του Σακοπέντα και των
Σουλαίων, ενώ στη νότια τα σπίτια του Αγγελή, του ιερέα Οικονόμου και του Γκίκα. Συλλογή Λιλίκας Λιάπη» 160
156
Πρόκειται για το σπίτι του Θεοδόση Τάσιου (1880;-1955;), που παντρεύτηκε γύρω στο 1899 την
Κίτσα (Κυριακή) Μπέντα κι απέκτησαν 12 παιδιά, απ’ τα οποία έζησαν τα έξι: Παναγιώτης (γιος του είναι ο
γνωστός Έλληνας ακαδημαϊκός, πολιτικός μηχανικός, αρθρογράφος, συγγραφέας και …θείος μου Θεοδόσης
Τάσιος), Αγγελική / Αγγέλω (η γιαγιά μου, μητέρα του πατέρα μου!), Ηλίας, Αλεξάνδρα, Βασίλης και
Τασιά. Βλ. & Παναγιώτης Καρασίμος, Τάσιος Θεοδόσιος, ένας Καλαμπακιώτης ευπατρίδης, εφ. Τα Μετέωρα,
14/6/2019.
157
158
Νονού της συζύγου μου!
159
160
54
Υπόλοιπη οικογένεια Γιαννάκη Καλαμπάκα
Ιερέας Μάνος
Αδερφός του Γιαννάκη Καλαμπάκα ήταν και ο ιερέας Μάνος, με τον οποίον ήρθαν μαζί από
τη Μοσχόπολη στην Καλαμπάκα. «Ο Ιωάννης, γιος Σταθάκη, προβλέψας ότι σύντομα η
πλουσιότατη Μοσχόπολη θα καταστραφεί από τους Τουρκαλβανούς, όπως και έγινε, παρέλαβε μαζί
του τον αδελφό του ιερέα Παπαμάνο με όλη σχεδόν την κινητή περιουσία του, επορεύθη προς
νότον και βρήκε ασφαλές καταφύγιο την Καλαμπάκα, όπου κατέληξε.»161
Βαρλααμίτικο κατάστιχον 228
Δεν γνωρίζουμε αν ήταν αυτάδελφοι κι αν ο Μάνος (Μανόλης) ήταν ήδη ιερέας, όταν ήρθε
από την Μοσχόπολη. Μάλλον όμως ήταν ήδη έγγαμος ιερέας και η σύζυγός του ίσως δεν
κατόρθωσε να φτάσει στην Καλαμπάκα ή πέθανε αμέσως μετά. Κι αυτό το συμπεραίνουμε από
το εξής: Στο κατάστιχον 162 228 της αγιομετεωρίτικης Μονής Βαρλαάμ, του 18ου αιώνος, και
161
162
Στην Βιβλιοθήκη της μετεωρίτικης μονής Βαρλαάμ φυλάσσονται 45 περίπου κατάστιχα της περιόδου
1745-1779: 23 κατάστιχα ονομάτων, όπου έχουν καταχωριστεί τα ονόματα οικογενειαρχών οικισμών και 22
εισπράξεων, όπου καταγράφονται τα χρηματικά ποσά που έδωσε κάθε οικισμός στην Επισκοπή Σταγών. Τα
κατάστιχα αυτά ανήκαν στην Επισκοπή Σταγών και μεταφέρθηκαν στη μονή Βαρλαάμ, όταν τα δώρισε στην
55
στο φύλλο 14β αναγράφεται: «διὰ ἄδειαν νὰ στεφανωθοῦν ὁ παπα‑Μανόλης μὲ τὴν
Παπαγεώργαινα, ἄσπρα 163 1.800».164 Στο ίδιο χειρόγραφο βλέπουμε ότι η είσπραξη των
ιερέων για έναν απλό γάμο ήταν 135 ἄσπρα, 165 ενώ αν συμμετείχε και ο επίσκοπος, απαιτούνταν
240 ἄσπρα. Επομένως τα 1.800 άσπρα ήταν ένα πολύ μεγάλο ποσό και πρέπει να δόθηκαν από
κάποιον που αφενός είχε αρκετά χρήματα και αφετέρου είχε γερές πολιτικές «πλάτες»
στήριξης, ήταν για παράδειγμα αδερφός του άρχοντα του τόπου, καθώς ο δεύτερος γάμος των
ιερέων κανονικώς απαγορεύεται.
Συλλογή άσπρων (akçe), στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας. Φωτογραφία Σπυρίδωνος

Βλιώρα, 3/7/2019.
Παπα‑Μάνος ονομάζεται και ο ιερέας της 24ης και προτελευταίας μικρής ενορίας των
Σταγών, όπως καταγράφηκε στο κατάστιχο 223 της βαρλααμίτικης μονής στα 1755, η οποία
όμως ήταν σχετικά μικρή (έχοντας μόνο 8 οικογένειες), δύσκολα όμως αυτός ο ιερέας θα
έβρισκε τα χρήματα αλλά και την τόλμη να τα βάλει με τους ιερούς κανόνες που απαγορεύουν
μονή της μετανοίας του μαζί με άλλα βιβλία και χειρόγραφα ο επίσκοπος Σταγών Παρθένιος (1751-1784), στο
προσωπικό αρχείο του οποίου ανήκαν. Δεν φαίνεται να είναι αυτόγραφα του Παρθενίου, τα περισσότερα όμως
γράφτηκαν κατά τη μακρά περίοδο της αρχιερατείας του. Ευχαριστούμε από καρδιάς τον γέροντα Ισίδωρο
της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ και τους υπολοίπους μοναχούς του μοναστηριού, που μας επέτρεψαν να έχουμε
πρόσβαση στα πολύτιμα αυτά χειρόγραφα.
163
akçe: νόμισμα μικρής αξίας της εποχής της Τουρκοκρατίας, το ⅓ του παρά, το 1/120 του γροσίου.
164
Καρακίτσιος Ελευθέριος, Οι Σταγοί μέσα από κατάστιχα των ιερών μονών Αγίων Μετεώρων, στο «Η
Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία της», πρακτικά Αʹ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, επιμέλεια Γρηγόρης
Σταγέας, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα 2001, σελ. 132.
165
Όσα π.χ. πλήρωσε και ο «Μανόλης του Γιάννη», για τον πρώτο του γάμο στους Σταγούς στα 1775, όπως
καταγράφεται στο «Κατάστιχον εἰσπράξεων δι’ ἱερολογίας ἱερέων, γάμους, εὐχὰς συγχωρητικάς, λειτουργίας,
τρισάγια, ἁγιασμούς, “κανονικὰ” δοσίματα» κ.ά., με αριθμό 252, της μονής Βαρλαάμ. Καρακίτσιος Ελευθέριος,
Οι Σταγοί, σελ. 205.
56
δεύτερο γάμο ιερέων. Επομένως, μάλλον ο παπα‑Μάνος / παπα‑Μανόλης, ο αδερφός του
Γιαννάκη Καλαμπάκα, πρέπει να είναι ο δευτεροπαντρεμένος.
Γεώργαινα χήρα (την οποία παντρεύτηκε) βρίσκουμε στην 16η ενορία του βαρλααμίτικου
καταστίχου 223 του 1755, στο 226 του 1756, στην ίδια ενορία, καθώς και στο 229 του 1758,
στη φτωχή ενορία τεσσάρων οικογενειών του έτερου ιερέα παπα‑Μάνου. Μάλλον όμως η
σύζυγος του Παπα‑Μάνου είναι η «Παπαγιώργαινα»166 της 11ης ενορίας του βαρλααμίτικου
καταστίχου 255 του 1778, χήρα κάποιου ιερέα Γεωργίου προφανώς, καθώς αναφέρεται αυτή
τότε ως αρχηγός οικογένειας.
Ιερέας Γεώργιος, σύζυγος της Παπαγεώργαινας, αναφέρεται στα προηγούμενα χρόνια α)ο
παπα‑Γιώργης, γιος του παπα‑Θεοδόση, στο 223 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1755, στο 229
βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1758 και στο 255 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1778 και β)ο
παπα‑Γιώργης, γιος του Χρήστου, της 7ης ενορίας στο 229 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1758
και στη 12η ενορία στο 246 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1769. Αυτός ο τελευταίος δεν
αναφέρεται μετά από το 1769. Μάλιστα στο 248 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 1771 υπάρχει
καταγραφή «διὰ πρόθεσιν Παπαγιώργαινας Δέσπως ἄσπρα 400».167 Δηλαδή η Δέσπω, ίσως η
χήρα του ανωτέρω παπα‑Γιώργη Χρήστου προσέφερε 400 ἄσπρα για μνημόνευση του ιερέα
συζύγου της που πρόσφατα είχε πεθάνει.
Αν η παραπάνω πορεία σκέψης μας, στηριγμένη στα βαρλααμίτικα κατάστιχα, είναι σωστή,
αυτή την Δέσπω, την Παπαγιώργαινα, χήρα ήδη από το 1771 τουλάχιστον, πρέπει να
παντρεύτηκε ο παπα‑Μάνος, ο αδερφός του Γιαννάκη Καλαμπάκα. Ο γάμος πρέπει να έγινε ή
κοντά στο 1771, λίγο μετά από την άφιξη των Γιαννακάδων στην Καλαμπάκα, οπότε στο 1778
που η «Παπαγιώργαινα» αναφέρεται ως χήρα έχουμε το terminus ante quem του θανάτου
του παπα‑Μάνου, 168 ή ο γάμος του παπα‑Μάνου πρέπει να τοποθετηθεί μετά από το 1778, και
166
Καρακίτσιος Ελευθέριος, Οι Σταγοί, σελ. 151.
167
Και στο 240 βαρλααμίτικο κατάστιχο του 18ου αιώνα υπάρχει η καταγραφή: «τὴν πρόθεσιν τοῦ
παπα‑Γεωργίου, ἄσπρα 960».
168
Σ’ αυτή την περίπτωση η Παπαγιώργαινα θα έμεινε για δεύτερη φορά χήρα, από δύο συζύγους ιερείς!
57
η ημερομηνία αυτή να λειτουργεί έτσι ως terminus post quem για τον γάμο του, 8-9 χρόνια
δηλαδή μετά από την άφιξη των Γιαννακάδων στην Καλαμπάκα.
Ο θάνατος του παπα‑Μάνου φαίνεται να ήταν επεισοδιακός: «η οικογένεια Ιωάννου
(Σταθάκη) έδωσε τρεις ιερείς. Μάλιστα ένας εξ αυτών ο παπα‑Μάνος δολοφονήθηκε στην
εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου την ημέρα του Πάσχα, την ώρα που έλεγε το Ευαγγέλιο.
Η τρύπα που έκανε η σφαίρα στον τοίχο είναι επάνω από τον δεξιό ψάλτη. Μας την έδειξε ο πατέρας
μας.» 169
Φθορές (από σφαίρα;) στον τοίχο του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας πάνω από το δεξί ψαλτήρι.
Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 17/5/2019.
«Στη δεκαετία του 1770-1780, από ένα παράθυρό της, Αρβανίτες ληστές σκότωσαν τον Ιερέα
Παπαμάνο, αδελφό του τοπικού άρχοντα Γιάννη Καλαμπάκα.» 170
Φαίνεται ότι Αρβανίτες ληστές τον σκότωσαν, ίσως το 1778, στην εκκλησία Κοιμήσεως της
Θεοτόκου, άγνωστο για ποιο λόγο.
169
Οικογένεια Σταθάκη-Λιάπη, Ανακοίνωση της οικογένειας Λιάπη για το εξωκκλήσι του Αγίου Βασιλείου,
εφ. Τα Μετέωρα, 4/1/2002.
170
58
Τέκνα Γιαννάκη Καλαμπάκα
Για τα παιδιά του Γιαννάκη Καλαμπάκα έχουμε διάφορες πληροφορίες, που οι
περισσότερες είναι ανεξακρίβωτες, εκτός από κάποιες που στηρίζονται σε επιγραφικά
δεδομένα ναών της Καλαμπάκας.
Είδαμε παραπάνω να αναφέρονται ως παιδιά του «ο Βασιλάκης και η Ελένη», 171 ονόματα
που προέκυψαν a posteriori από τους αγίους που τιμώνται στο δίδυμο εκκλησάκι Αγίου
Βασιλείου και Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και δεν φαίνεται να είναι σωστά. Πιο κοντά
στην αλήθεια δείχνει να είναι η παρακάτω αναφορά: «Τέκνα αυτού ήσαν ο Κωνσταντίνος, ο
Στάθης, ο Σπύρος και ο Δημήτρης».172
Για τον πρώτο, τον Κωνσταντίνο, είμαστε σίγουροι, και τις σχετικές πληροφορίες θα
εκθέσουμε σε λίγο. Στάθης γνωρίζουμε ότι λεγόταν ο πατέρας τού Γιαννάκη Καλαμπάκα.
Σπύρος173 γνωρίζουμε πως ήταν ένα συνηθισμένο όνομα στην Μοσχόπολη και την γύρω
περιοχή, απ’ την οποία ήρθαν οι Γιαννακάδες. Το Δημήτριος μάς κάνει να σκεφτούμε το
παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου κοντά στο σημερινό Γενικό Λύκειο της Καλαμπάκας, ενώ θα
δεχόμασταν ευχαρίστως και κάποιο παιδί με το όνομα Βασίλης, για να δικαιολογήσουμε το ένα
όνομα στο οποίο εορτάζεται το δίδυμο παρεκκλήσιο βορειοδυτικά και κοντά στο αρχοντικό του
Καλαμπάκα καθώς και το όνομα του απογόνου Βασιλείου Σταθάκη, που διετέλεσε δήμαρχος
Αιγινίου, και τον οποίο θα δούμε στη συνέχεια. Προς το παρόν ας αναφερθούμε στον
Κωνσταντίνο / Κωνσταντούλα.
Κωνσταντίνος Ιωάννου (Σταθάκης)
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς γεννήθηκε ο Κωνσταντίνος, γιος του Γιαννάκη και της
Μαρίας, αδερφής του επισκόπου Παϊσίου. Σε κάποιες μεταγενέστερες μαρτυρίες βρίσκουμε
πως αυτός ήταν ο σύζυγος της αδερφής του Παϊσίου: «ο Κωνσταντίνος Ιωάννου (Γιαννακάδες)
ήτανε γαμπρός από αδελφή του Παϊσίου και όπως αναφέρεται μαζί κτίζανε τις εκκλησίες και
σχολεία: ο ένας διέθετε τα χρήματα και ο άλλος τη γνώση.»174 Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι από
τα δύο συμβαίνει, μέχρι να βρεθούν παλαιότερες και βεβαιότερες μαρτυρίες.
171
«Έτσι έζησαν τα δυο του παιδιά, ο Βασιλάκης και η Ελένη , μεγάλωσαν, παντρεύτηκαν κι αφήκαν απογόνους,
τους Γιαννακάδες.» Αθανασούλας Στέφανος, Εκκλησίες, σελ. 149.
172
173
και οι παραλλαγές του Σπήλιος / Πήλιος.
174
Λιάπη Μαριάνθη, Προς τον Σεβασμιώτατο Σταγών και Μετεώρων κ. Σεραφείμ, εφ. Τα Μετέωρα,
22/2/2002.
59
1790, εικόνα Αγίων Πάντων
Το ναΰδριο των Αγίων Πάντων. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 26/4/2019.
Πάντως το όνομα Κωνσταντίνος το διαβάζουμε για πρώτη φορά σε επιγραφή της

πρωτομαρτιάς του 1790, γραμμένη σε εικόνα του ναϋδρίου των Αγίων Πάντων, ανατολικά και
δίπλα στον μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου: «Ἡ παροῦσα τῶν ἁγίων ἱστορία
Κωνσταντίνου, Ἑλένης καὶ Δημητρίου ἐγράφη διὰ χειρὸς Γεωργίου μαθητοῦ Δημητρίου
Ζούκη Καλαρίτου, δι’ ἐξόδων τοῦ τιμιωτάτου κυρίου Κωνσταντίνου Ἰωάννου, ἐπὶ ἀρχιερέως
Σταγῶν Παϊσίου, τοῦ ἐκ κώμης Κλινοβοῦ· 1790, Μαρτίου αʹ» 175
Ο Νίκος Βέης176 όμως γράφει πως η εικόνα αυτή υπήρχε «ἐν τῷ ἐπισκοπικῷ ναῷ
Καλαμπάκας»: «Πίναξ δέ τις τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου, Ἑλένης καὶ Δημητρίου ἐν τῷ
ἐπισκοπικῷ ναῷ Καλαμπάκας». Άρα, η εικόνα αυτή υπήρχε στον ναό Κοιμήσεως της
Θεοτόκου Καλαμπάκας και για κάποιο λόγο, μετά από το 1859, μεταφέρθηκε στο ναΰδριο των
Αγίων Πάντων ανατολικά και δίπλα στον μητροπολιτικό ναό. Κι ο Ρώσος περιηγητής
175
Κοτοπούλης Φώτης, Μετέωρα (-Καστράκι - Αιγίνιον), εκδ. Δίφρος, Αθήνα, 21973, σελ. 210.
176
Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν μονῶν τῶν Μετεώρων, Βυζαντίς 1, 1909, σελ. 236οα.
60
Πορφύριος Ουσπένσκι (Порфирий Успенский) 177 στα 1859 στον μητροπολιτικό ναό γράφει
πως την είδε. Άρα η εικόνα εικονογραφήθηκε, προκειμένου να εκτεθεί για λατρευτικούς και
προσκυνηματικούς λόγους στον κεντρικό μητροπολιτικό ναό της πόλης.
Σ’ αυτήν διαβάζουμε ότι τα χρήματα που απαιτήθηκαν για την εικόνα τα διέθεσε ο
«τιμιώτατος Κωνσταντίνος Ἰωάννου». Το επίθετο «τιμιώτατος» υποδηλώνει την
αρχοντική καταγωγή του Κωνσταντίνου. Το ότι αυτός αναλαμβάνει την πρωτοβουλία
χορηγίας της εικόνας μπορεί να σημαίνει είτε ότι ο πατέρας του, Γιαννάκης Καλαμπάκας, είχε
πεθάνει / σκοτωθεί είτε ότι ήταν πολύ γέρος· θυμίζουμε ότι από το 1769, που περίπου ήρθε
στην Καλαμπάκα ο Γιαννάκης, έχουν περάσει 21 χρόνια. Αν ήταν, όταν ήρθε, 40 ‑ας πούμε‑
χρονών, τώρα θα είχε γίνει πάνω από 60. Μπορεί και ‑πολύ‑ παραπάνω· αν ζούσε. Μπορεί
επίσης να σημαίνει ότι στα 1790 ο Κωνσταντίνος Ιωάννου «απογαλακτίστηκε» και πήρε την
οικονομική και άλλη κατάσταση της οικογένειάς του στα χέρια του, αναλαμβάνοντας
πρωτοβουλίες.
Για να ξεκαθαρίσουμε τι ακριβώς έχει συμβεί, θα πρέπει να θυμηθούμε όσα αναφέραμε στην
ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε: ο Αλή πασάς, που από τις 12 Δεκεμβρίου 1786 είχε
διοριστεί μουτεσαρίφης (mutasarrıf) του σαντζακίου των Τρικάλων, το 1787 Ντερβεντάτ
Ναζήρ (επόπτης των δερβενίων) και τον ίδιο χρόνο μουτεσαρίφης (mutasarrıf) των
Ιωαννίνων, πέρασε το 1790 από τα Τρίκαλα κατά την εκστρατεία του εναντίον των Σουλιωτών
και έκανε «αὐστηροτάτας ἐπιτιμήσεις στοὺς Κοτσαμπασῆδες Τρικάλων»,178 μεταξύ των
οποίων και στον «ἄρχοντα πρώτης τάξεως» Ιωάννη Καλαμπάκα. 179 «Πάντες οὗτοι
ἐπανῆλθον νενεκρωμένοι εἰς τὰς ἐπαρχίας των · (…) προέβη εἰς τὴν καταστροφὴν πάντων
177
Восток христианский. Путешествие в метеорские и оссоолимпийские монастыри в Фессалии
архимандрита Порфирия Успенского в 1859 г, σελ. 356.
178
179
«Ἄρχοντες πρώτης τάξεως ἐπὶ Κοὺρτ ἦσαν (…), Ἰωάννης Καλαμπάκας (Τρίκαλα).» Αραβαντινός
Σπυρίδων, Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Σπυρίδωνος
Κουσουλίνου, Αθήναι 1895, σελ. 530.
61
τῶν ἀρχόντων καὶ προεστώτων τῶν ἐπὶ Κούρτ καὶ ἀντεκατέστησεν αὐτοὺς δι’ ἄλλων
ἰδικῶν του.»180
Άρα, χωρίς να δηλώνεται ρητά από τις πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας, μάλλον ο
Γιαννάκης Καλαμπάκας στα 1790 δολοφονήθηκε από τον Αλή πασά. Γι’ αυτό απ’ αυτή την
ημερομηνία και πέρα δεν έχουμε καμία άλλη μαρτυρία γι’ αυτόν και βλέπουμε να
δραστηριοποιείται ο γιος του Κωνσταντίνος.
Άξιο μνείας είναι επίσης ότι στην εικόνα που εξετάζουμε απεικονίζονται δύο (τρεις) άγιοι που
συνήθως δεν εικονογραφούνται μαζί: οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη και ο άγιος Δημήτριος.
Να κάμφθηκαν οι αντιρρήσεις του αγιογράφου από τα «ἔξοδα» / χρήματα του χορηγού, που
ήθελε μ’ αυτόν τον τρόπο να τιμήσει και τον αδερφό του Δημήτριο, που αναφέρθηκε πιο πάνω;
Το 1790 ήταν ο έκτος χρόνος που βρισκόταν στην αρχιερατεία των Σταγών ο Κλινοβίτης
Παΐσιος, συγγενής των Γιαννακάδων. Αυτός πρέπει να κάλεσε τον βλαχικής καταγωγής
αγιογράφο Γεώργιο, μαθητή του γνωστού Καλαριτινού 181 και βλάχου αγιογράφου
Δημητρίου Ζούκη, οι οποίοι έχουν αγιογραφήσει και σε πολλές άλλες περιπτώσεις
(τοιχογραφιών και φορητών εικόνων) στην Καλαμπάκα, τα Μετέωρα και την ευρύτερη
περιοχή. Θυμίζουμε πρόχειρα τη μονή Υπαπαντής Μετεώρων: «κατ’ Ὀκτώβριον τοῦ 1784 ὁ
Καλαρίτης ἱστοριογράφος (=ζῳγράφος) Δημήτριος Ζούκης καὶ ὁ μαθητὴς αὐτοῦ Γεώργιος
συμβάλλονται μετὰ τοῦ ἱερομονάχου Συμεών, ἡγουμένου τῆς μονῆς Ὑπαπαντῆς τῶν Μετεώρων,
νὰ ἁγιογραφήσωσι τὸν νάρθηκα αὐτῆς.» 182
180
Αραβαντινός Σπυρίδων, Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων
Σπυρίδωνος Κουσουλίνου, Αθήναι 1895, σελ. 530.
181
Η λέξη Καλαρίτες, επειδή προέρχεται από την αρωμουνική cãlãrets (καβαλάρηδες), που μέσω της
δημώδους λατινικής *caballaricius ανάγεται στη λατινική λέξη caballus (άλογο), πρέπει να γράφεται με ένα -λ-,
ένα -ρ- και -ι-.
182
Βέης Νικόλαος, Συμβολή εις την ιστορίαν των μονών των Μετεώρων, Βυζαντίς 1, 1909, σελ. 236ο.
62
1792, επιγραφή ιστόρησης τριών αγίων και άλλων σκηνών στην εκκλησία Κοιμήσεως
της Θεοτόκου Καλαμπάκας
Δύο χρόνια αργότερα από το 1790, σε επιγραφή στον νότιο τοίχο του Ναού Κοιμήσεως
Θεοτόκου συναντούμε πάλι τον Κωνσταντίνο, γιο του Γιαννάκη: «Ἡ παροῦσα ἱστορία τῶν
τριῶν ἁγίων ἐγράφη διὰ χειρὸς μαθητοῦ Δημητρίου Καλαρίτου, δι’ ἐξόδων τοῦ τιμιωτάτου
κυρίου Κωνσταντίνου Ἰωάννου, ἐπὶ ἀρχιερέως Σταγῶν κυρίου Παϊσίου ἐκ κώμης Κλινοβού·
1792». 183
183
Παπαζήσης, Οδηγός, σελ. 46.
63
Μέχρι την αποφράδα ημέρα της 18ης Οκτωβρίου του 1943, 184 όπως βλέπουμε και σε
σχετική φωτογραφία που έχει σωθεί, ο νότιος εξωνάρθηκας του Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου
είχε στέγη από πάνω του και μπαλκόνι με ξύλινα κάγκελα στη νότια πλευρά του, με
αποτέλεσμα να προστατεύονται οι όποιες αγιογραφίες υπήρχαν σ’ αυτόν. Σήμερα όμως η
αγιογραφία «τῶν τριῶν ἁγίων», κατά τρόπο εγκληματικό, είναι εκτεθειμένη στις βροχές και
τα στοιχεία της φύσης, καθώς και στις ορέξεις οιουδήποτε βανδάλου θα ήθελε να την
καταστρέψει.
Βλιώρας Σπυρίδων, Νικολογιάννη Αθηνά, 1943-1944: πυρπόληση-απελευθέρωση Καλαμπάκας, εφ. Τα

184
Μετέωρα, 26/10/2018. (www.academia.edu/39009323)

64
Την ίδια εποχή ή ίσως δέκα χρόνια νωρίτερα αγιογραφήθηκε από τον ίδιο αγιογράφο και η
«παράσταση του Λίθου» στη νότια γωνία της ανατολικής κλίμακας ανόδου στον Άμβωνα του
ιδίου ναού. 185
Παράσταση του Λίθου στη νότια γωνία της ανατολικής κλίμακας ανόδου στον Άμβωνα του Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου
Καλαμπάκας
Ο ίδιος ζωγράφος επίσης, ο Δημήτριος Καλαρίτης, στις 25 Ιανουαρίου του 1782, είχε
αγιογραφήσει και τον δυτικό εξωνάρθηκα του ίδιου ναού, προσκεκλημένος από τον
επίσκοπο σταγών Παΐσιο, σύμφωνα με σχετική επιγραφή: «Δεκτὴ Λιτή σοι, ἣν Παΐσιος φέρει,
τῆς σῆς πρόσω Δέσποινα ἐνδόξου τιμῆς, γένοιτο (…) Ἐπὶ ἀρχιερέως Σταγῶν Παϊσίου τοῦ ἐκ
Κλινοβοῦ. Διὰ χειρὸς ταπεινοῦ Δημητρίου Καλαρίτου, 1782, Ἰανουαρίου 25». Δεν γνωρίζουμε
αν τον αγιογράφο είχε πληρώσει ο Κωνσταντίνος ή ο πατέρας του ο Γιαννάκης. Βέβαια, οι
αγιογραφίες του δυτικού εξωνάρθηκα δεν βρίσκονται σε καλή κατάσταση, γιατί κατά την
περίοδο της γερμανικής κατοχής ο χώρος χρησιμοποιούνταν για παρασκευή φαγητού 186
(μαγειρείο)! Κι ούτε καθαρίστηκαν στη διάρκεια των σχετικά πρόσφατων εργασιών
καθαρισμού των αγιογραφιών του εσωνάρθηκα.
185
«Η συγκεκριμένη παράσταση δεν ανήκει στη ζωγραφική διακόσμηση του ναού που έγινε στα 1573, ούτε
επίσης εντάσσεται στη διακόσμηση του άμβωνα που πραγματοποιήθηκε στα 1641, αλλά συνδέεται είτε με τον
διάκοσμο του εξωνάρθηκα που ιστορήθηκε από τον Δημήτριο Καλαρίτη στα 1782, είτε ανήκει στην διακόσμηση του
διακονικού και της εξωτερικής πλευράς του νοτίου τοίχου, που έγινε δέκα χρόνια αργότερα, το 1792, από τον
ζωγράφο Δημήτριο Καλαρίτη.» Αναγνωστόπουλος Αλέξανδρος, Ανδρούδης Πασχάλης, Η βυζαντινή καθέδρα
των Σταγών, εκδ. Ιερά Μητρόπολις Σταγών και Μετεώρων - Μέλισσα, Θεσσαλονίκη 2017, σελ. 191.
186
Αναγνωστόπουλος, σελ. 170.
65
1794, ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου
Στο δίδυμο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου, που βρίσκεται εκατό περίπου μέτρα
δυτικότερα του ιερού μητροπολιτικού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας, νότια των
βράχων της Αϊάς, της Μικρής Αϊάς και των Συμπληγάδων, σώζεται μια επιγραφή στο
εσωτερικό του, πάνω από την είσοδο του ναού: «Ἀνεκαινίσθη οὗτος ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς
τοῦ ἁγίου ἐνδόξου Νικολάου κατὰ τὸ ͵ζρκθʹ (7129-5509/8=1620-21) (…) …ριθις κ(αὶ)
δευτέρου187 κατὰ 1819, μηνὶ Σεπτεμβρίου 6, καὶ ἀρχιερατεύοντος (…) καὶ ἐπιτροπεύοντος
(…)»188
Ο Τριαντάφυλλος Παπαζήσης, παραπέμποντας στον Ιωάννη Παπασωτηρίου, 189 ισχυρίζεται
ότι «οι τοιχογραφίες έγιναν το 1794 επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου και είναι έργα, κατά τη γνώμη
μου, του Ιωάννη από το Καπέσοβο που το 1781 ιστόρησε, μαζί με τον πατέρα του, την Κοίμηση
της Θεοτόκου Φωτεινού Ιωαννίνων.190»191
187
Στο σημείο αυτό ίσως να αναγράφει «ἀνακαινισθεὶς ἐκ δευτέρου».
188
Μουτσόπουλος Κ. Νικόλαος, Λεύκωμα βυζαντινών και μεταβυζαντινών επιγραφών, Θεσσαλονίκη 1977,
σελ. 230.
189
Παπασωτηρίου Ιωάννης, Επαρχία Καλαμπάκας, Έκτακτος Έκδοσις των Θεσσαλικών Χρονικών (1936-
39), της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών, σελ. 177-215.
190
«Τούτο συνάγεται από την σπάνια επιγραφή στο ειλητάριο του Ιωάννη του Δαμασκηνού, στο δυτικό
τοίχο, που απαντάται και στην Κοίμηση της Θεοτόκου Φωτεινού Ιωαννίνων.» Παπαζήσης, Οδηγός, σελ. 55.
191
Παπαζήσης, Οδηγός, σελ. 55 & Παπαζήσης Τριαντάφυλλος, Παρατηρήσεις στις τοιχογραφίες και
επιγραφές των ναών της ιεράς μητροπόλεως Σταγών και Μετεώρων, στο Η Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία
66
Όμως ο Ιωάννης Παπασωτηρίου αναφέρεται στον κοιμητηριακό ναό αγίου Νικολάου
Καστρακίου: «Τὸ Καστράκι(ον) ἔχει 1.666 κατοίκους (801 ἄρρενες καὶ 865 θήλεις). (…) Ἡ
ἐκκλησιαστικὴ ἐνορία τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ὅστις ἐζωγραφήθη τῷ 1794 ἐπὶ Ἐπισκόπου Σταγῶν
Παϊσίου (…)»192
Αυτό βέβαια δεν αποκλείει την ίδια περίπου εποχή ο βλάχος αγιογράφος Ιωάννης από το
Καπέσοβο , προσκεκλημένος από τον βλάχο επίσκοπο Σταγών Παΐσιο, να είχε αγιογραφήσει τον
ναΐσκο του αγίου Νικολάου Καλαμπάκας και στην όλη ανακαίνιση και αγιογράφηση του ναού
να είχε συνδράμει ο Κωνσταντίνος Ιωάννου.
Για τον ναΐσκο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου γνωρίζουμε πως αρχικά, και για αιώνες,
από το 1620 τουλάχιστον, σύμφωνα με την επιγραφή που είδαμε, υπήρχε μόνο ο ναός του αγίου
Νικολάου, ενώ ο ναός του αγίου Αντωνίου είναι μεταγενέστερη προσθήκη.
Γνωρίζουμε επίσης ότι στους απογόνους του Γιαννάκη Καλαμπάκα υπήρχαν και κάποιοι
με το όνομα Αντώνιος: «Τέκνα του Ιωάννη Σταθάκη ήσαν ο Στάθης Ιωάννου Σταθάκης, ο
Κωνσταντίνος Ιωάννου Σταθάκης, ο Βασίλειος Ιωάννου Σταθάκης, ο Αντώνιος Ιωάννου Σταθάκης
και η Μαριγώ, σύζυγος Ξενοφώντος Παπαγεωργιάδη.»193 Ο Στέφανος Αθανασούλας αναφέρει
τον «συμβολαιογράφο Αντωνάκη Σταθάκη».194
Υποθέτουμε λοιπόν πως στα αδέρφια ‑ή γενικότερα στην οικογένεια‑ του Γιαννάκη
Καλαμπάκα θα υπήρχε και κάποιος Αντώνιος, το όνομα του οποίου έφτασε στους απογόνους
των Γιαννακάδων· και προς τιμήν του θα προστέθηκε κάποια στιγμή, ίσως γύρω στα 1794,
ίσως στην ανακαίνιση του 1819, και ο δεύτερος ναΐσκος του αγίου Αντωνίου.
της, πρακτικά Αʹ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, επιμέλεια Γρηγόρης Σταγέας, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα
2001, σελ. 197.
192
Παπασωτηρίου, σελ. 182.
193
194
Αθανασούλας, Λαογραφικά, σελ. 115.
67
1/3/1798, επιγραφή Αγίου Γεωργίου Σοποτού
Ναΐδιο του Αγίου Γεωργίου, Γκραβούρα του Tavy Notton 195
Πολλά απ’ τα καλαμπακιώτικα ναΰδρια είναι παλαιότερα από την εποχή που ζει ο
Καλαμπάκας, για παράδειγμα του Αγίου Γεωργίου, που είδαμε σε προηγούμενη δημοσίευσή
μας, 196 πρωτοκτίστηκε στα 1571: «Tὸ πρῶτον θεμέλιον τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ͵ζπʹ (7080 από
κτίσεως κόσμου=1571/2). Ἡ μετακαίνισις τοῦ ἀρχιερέα καὶ θεοφιλεστάτου αὐθέντος καὶ δεσπότου
κυρίου Παϊσίου Σταγῶν καὶ Κωσταντούλα τοῦ Γιαννάκη, Παπαθεοδόση, συνδρομή Στάθης
καὶ πίτροπος Γεωργίου τοῦ Δημητρίου καὶ τῶν ἐπιλοίπων χωριανῶν, ἔτει 1798, Μαρτίου
πρώτη.»
Το αρσενικό όνομα Κωνσταντούλας, ως υποκοριστικό του Κωνσταντίνος / Κώστας,
απαντά και σε άλλες περιπτώσεις στη Θεσσαλία, όπως για παράδειγμα βρίσκουμε σε
ενθύμηση197 του 1866 στο χωριό Αϊβάν (σημερινή Αηδόνα Καλαμπάκας) γραμμένο το όνομα
195
Notton Andrée, Notton Tavy, Θεσσαλία, Τρίκαλα, Καλαμπάκα, Καστράκι, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1996.
196
197
Νημάς Θεόδωρος, Η εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Συμβολή
στη μελέτη του θεσσαλικού διαφωτισμού, Διδακτορική Διατριβή, εκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1995,
σελ. 169-170.
68
ενός μαθητή: Κωνσταντούλας Σπάχου. Αλλά και ο επί σειρά ετών δήμαρχος Καστανιάς (1890-
1914) είχε τέτοιο όνομα: Κωνσταντούλας Γιαννούσης. 198
Επίσης, από το υποκοριστικό του ονόματος, Γιαννάκης, ίσως μπορούμε να εξάγουμε το
συμπέρασμα ότι ο ερχόμενος μετά το 1769 από τη Μοσχόπολη Ιωάννης ήταν το τελευταίο στη
σειρά γέννησης από τα παιδιά της οικογένειάς του. Μπορεί όμως απλώς να είχε επιλέξει να
τον αποκαλούν έτσι ή έτσι γενικά τον αποκαλούσαν οι γύρω του είτε από την περίοδο που ήταν
στη Μοσχόπολη είτε από τη στιγμή που εμφανίστηκε στην Καλαμπάκα.
Ο Παπαθεοδόσης (παπα‑Θεοδόσης) της επιγραφής μπορεί να είναι ο ιερέας της 3ης ή της
6ης ενορίας που καταγράφεται στο φύλλο 13α του καταστίχου 255 της αγιομετεωρίτικης μονής
Βαρλαάμ του έτους 1778. 199
Κατάστιχο 255 της μονής Βαρλαάμ, φύλλο 13α

Ο Στάθης που συνέδραμε στην κατασκευή του ναϊδίου και αναγράφεται στη σχετική
επιγραφή της πρωτομαρτιάς του 1798 πρέπει να είναι ο αδερφός του Κωνσταντίνου και γιος
του Ιωάννη Καλαμπάκα.
198
«Γόνος τῆς μεγάλης οἰκογενείας τῶν Γιαννουσαίων. Ἐνδιεφέρθη διὰ τὴν πρόοδον τοῦ τόπου του, δι’ ὃ καὶ
ἀνεμίχθη εἰς τὴν πολιτικὴν κίνησιν, ἐκλεγεὶς ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν Δήμαρχος τοῦ τέως Δήμου Καστανέας τῆς ἐπαρχίας
Καλαμπάκας (1890 - 1914). (…) ποικιλοτρόπως ἐξυπηρετήσας τὸν Δῆμον Καστανέας καὶ ἐν γένει τὴν
ἐπαρχίαν Καλαμπάκας.» Παπασωτηρίου Ιωάννης, Επαρχία Καλαμπάκας, Έκτακτος Έκδοσις των
Θεσσαλικών Χρονικών (1936-39), της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών, σελ. 213.
199
Καρακίτσιος Ελευθέριος, Οι Σταγοί, σελ. 150-151.
69
Ο επίτροπος του ναού του αγίου Γεωργίου Σοποτού, ο Γεώργιος, αναγράφεται ότι είναι γιος
του Δημητρίου. Ο Δημήτριος αυτός ίσως είναι ο αδερφός του Κωνσταντίνου και γιος του
Ιωάννη Καλαμπάκα.
Αν οι υποθέσεις που έγιναν παραπάνω είναι σωστές, τότε στην επιγραφή ανακαίνισης του
ναϋδρίου του αγίου Γεωργίου Σοποτού εμφανίζονται τρία από τα παιδιά του Ιωάννη
Καλαμπάκα: ο Κωνσταντίνος, ο Στάθης και ο Δημήτριος. Βέβαιοι είμαστε μόνο για την
ταυτότητα του Κωνσταντίνου. Για τους υπολοίπους απαιτούνται κι άλλες μαρτυρίες ή πηγές.
25/3/1798, επιγραφή ναϋδρίου αγίας Βαρβάρα
Και στην παλαιότατη εκκλησίτσα της Αγίας Βαρβάρας, για την οποία έχουμε την πρώτη
μνεία ήδη από το 1163, σε διεξοδικότατο πρακτικό («διάγνωσιν») αναγραφής των ορίων, των
κτημάτων και δικαιωμάτων γενικότερα της επισκοπής Σταγών, υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα με
την χρονολογία «1798, Μαρτίου 25».200 Φαίνεται λοιπόν ότι και σ’ αυτό το ναΰδριο έγιναν
διάφορες εργασίες ανακαίνισης ή αγιογράφησης, επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου, πιθανόν με
τη συνδρομή του Κωνσταντίνου Ιωάννου, ώστε να εκπληρωθεί το τάμα του πατέρα του.
200
Παπαζήσης, σελ. 30.
70
Άλλες μαρτυρίες
Θα αναφέρουμε τέλος μία ακόμη μαρτυρία, την οποία δεν μπορέσαμε ακόμη να
διασταυρώσουμε. «Ο ένας Κωνσταντίνος ήταν αρχιερέας και ο δεύτερος Κωνσταντίνος,
γαμπρός από αδελφή του Επισκόπου Παϊσίου εκ Κλινοβού. Έκτισαν μαζί το σχολείο του
Κλινοβού. Στο Μεγάλο Μετέωρο υπάρχει ένα εκκλησάκι με την επιγραφή: “Κτήτωρ
Κωνσταντίνος, ιερεύς Ιωάννης και τα τέκνα αυτού.” Αυτό εμείς δεν το γνωρίζαμε και το είπε ο Βέης
όταν μετά τον πόλεμο ήρθε στα Μετέωρα και κάθησε αρκετές μέρες. Συναντήθηκε με τον πατέρα
μας στο καφενείο του Καρακίτσιου, απέναντι από το Δασαρχείο.»201
Αν βρίσκεται τέτοια επιγραφή σε παρεκκλήσι του Μεγάλου Μετεώρου, πιθανόν να
βρίσκεται σε δύο από τα παρεκκλήσια: ή στο παρεκκλήσι των Αγίων Κωνσταντίνου και
Ελένης, νοτιοδυτικά του καθολικού και πολύ κοντά σ’ αυτό, που ανεγέρθηκε το Μάρτιο του
1789 με έξοδα του μοναχού Διονυσίου από την Κόνιτσα και του γιου του ιερομονάχου
Ζαχαρία, σύμφωνα με σχετική, εξωτερικά εντοιχισμένη, επιγραφή, όταν ηγούμενος της ιεράς
μονής ήταν ο Παρθένιος Ορφίδης202 ή στο παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου, που βρίσκεται
στο ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς του καθολικού, του 18ου αιώνα.203 Επιβάλλεται να γίνει
αυτοψία. 204
Θα ακολουθήσει ‑εν καιρώ‑ μία ακόμη δημοσίευση με τους υπολοίπους απογόνους της
οικογένειας, ορισμένοι από τους οποίους διετέλεσαν δήμαρχοι ή βουλευτές του τόπου μας.
201
Λιάπη Μαριάνθη, Προς τον Σεβασμιώτατο Σταγών και Μετεώρων κ. Σεραφείμ, εφ. Τα Μετέωρα,
22/2/2002.
202
«Διὰ συνδρομῆς καὶ ἐξόδου τοῦ ὁσιωτάτου ἐν μοναχοῖς κὺρ Διονυσίου καὶ τοῦ υἱοῦ, καὶ τοῦ Ζαχαρίου
ἰερομονάχου ἀπὸ χωρίον Ἰσβόρη τῆς Κόνιτζας, ἡγουμενεύοντος κυρίου Παρθενίου, ἐν ἔτει ͵αψπθʹ (1789 ),
Μαρτίου.» Успенский Порфирий (Ουσπένσκι Πορφύριος), Περιήγηση στις μονές των Μετεώρων το 1859,
μτφρ. Ειρήνη Δεμίρη-Δημήτρης Δημητρίου. Σχόλια: Νίκος Ζδάνης, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 63, 2013, σελ.
224, υποσημείωση 23.
203
Διακρίνονται όμως και προγενέστερες οικοδομικές φάσεις, που ανάγονται ίσως στον 14ο αιώνα ή και
αργότερα. Σε παρεκκλήσι διαμορφώθηκε πιθανότατα στις αρχές του 17ου αιώνα· βλ. και Βλιώρας Σπυρίδων,
Ἅγια Μετέωρα: Οἱ οὐρανογείτονες βράχοι, εκδ. Μίλητος, Αθήνα 2017, σελ. 119.
204
Ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές, ο ηγούμενος του Μεγάλου Μετεώρου πατήρ Νήφων λείπει σε εκδρομή
στη Ρωσία. Μόλις επιστρέψει, θα μεταβούμε για αυτοψία στα παρεκκλήσια που αναφέρονται.
71
Πρόταση αναστήλωσης
Μετά από τις 18 Οκτωβρίου 1943 και κυρίως μετά από το 1997, το εμβληματικό και
επιβλητικό κτήριο του αρχοντικού Καλαμπάκα κείτεται σε ερείπια, έχοντας απωλέσει την
παλαιά αίγλη και δόξα και κρύβοντας επιμελώς στα λίγα απομεινάρια του την μακραίωνη
ιστορία του.
Πρότασή μας είναι να περιέλθει στην ιδιοκτησία του Δήμου Μετεώρων και να
αναστηλωθεί. Όπως προτείναμε και σε προηγούμενες δημοσιεύσεις μας, 205 καλό είναι να
υπάρχουν εξακτινωμένα σε όλη την πόλη πολλά όμορφα κτήρια ποικίλων πολλαπλών χρήσεων,
για εκθέσεις, εκδηλώσεις κ.λπ. Στο κτήριο αυτό θα μπορούσε να στεγαστεί το Διαχρονικό
Μουσείο Καλαμπάκας. Θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν σ’ αυτό όλα τα κινητά στοιχεία /
αρχαιολογικά κατάλοιπα, που έχουν σωθεί από το παρελθόν της πόλης μας και βρίσκονται
διάσπαρτα σ’ αυτή 206 ή σε άλλα σημεία της Ελλάδας (π.χ. στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου,
στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης κ.α.) και να προβάλλεται /
205
Σπυρίδων Βλιώρας, Το ιταλικό Ίδρυμα ντε Κίρικο και η Καλαμπάκα (προτάσεις), εφ. Τα Μετέωρα,
5/7/2019, Σπυρίδων Βλιώρας, Η Καλαμπάκα απούσα, εφ. Τα Μετέωρα, 26/1/2018 & Σπυρίδων Βλιώρας, Ας
ονειρευτούμε, ας ελπίσουμε κι ας παλέψουμε, εφ. Τα Μετέωρα, 8/11/2013.
206
Βλ. ενδεικτικά Βλιώρας Σπυρίδων, Ναΰδριο Αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα,
17/5/2019. (www.academia.edu/3896768)
72
αναδεικνύεται η ιστορία της περιοχής μας από την παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα, με
ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές της πόλης μας, της Ελλάδας ή του εξωτερικού,
αλλά και για μεγαλύτερους σε ηλικία περιηγητές / ταξιδιώτες.
Κι ας μην σπεύσει κάποιος να πει ότι δεν υπάρχουν χρήματα για τέτοιες ιδέες. Παρόλα τα
πολλά έργα που έχει υλοποιήσει η Περιφέρεια Θεσσαλίας, και στην περιοχή μας, εντούτοις
βρίσκεται «κάτω από τη βάση» 207 στην απορροφητικότητα ευρωπαϊκών κονδυλίων! Υπάρχουν
λοιπόν περιθώρια για ένταξη πολλών ακόμη έργων, αρκεί να υπάρχει όραμα, σχέδιο, στόχοι
και ‑βεβαίως‑ κατάθεση ώριμων, ολοκληρωμένων και τεκμηριωμένων σχεδίων. Πεδίον
δόξης λαμπρόν και για τη νέα δημοτική αρχή της πόλης μας…
207
Απορροφητικότητα ΕΣΠΑ – Περιφέρειες: Τα «άριστα» & τα «κάτω από τη βάση»,
https://www.aftodioikisi.gr, 5/2/2017 & Διονύσης Νέγκας, Η ΠΙΝ στις πρώτες θέσεις απορρόφησης
ΕΣΠΑ, https://www.ert.gr, 18/1/2018.

Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Σπυρίδων Βλιώρας

Αρχοντικό του Καλαμπάκα,

(Η συμβολή των μελών της οικογένειας Καλαμπάκα στην ανακαίνιση

Καλαμπάκα, ιβʹ - ζʹ - ͵βιθʹ

Άλλες δημοσιεύσεις του συγγραφέα............................................................................. 3

Ο γράφων με μαθητές στην πλατεία βορειοανατολικά του αρχοντικού, 7/5/2019.

Εκπαίδευση, Τυπογραφείο, Βιβλιοθήκη

Αυτός ο τελευταίος, ο ιερομόναχος Γρηγόριος Κωνσταντινίδης ή Μοσχοπολίτης, ίδρυσε

Ιάκωβος Ιωνάς Μπγιόρνσταλ

Η Καλαμπάκα προπολεμικά. Στο κέντρο και επάνω, το Επισκοπείο Καλαμπάκας.

Αλβανοί στρατιώτες (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Ο βλάχος και καταγόμενος από το Μέτσοβο Βαρλααμίτης ιερομόναχος Χριστοφόρος,36 στο

Ο Αλή μπέης με επιδεξιότητα κατόρθωσε να έρθει σε συνεννόηση τόσο με τους διάφορους

»Πορεύτηκαν σε σχηματισμούς ιππικού και πεζικού, όλοι καλοντυμένοι σύμφωνα με τη συνήθεια

Ο Αλή πασάς. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

Ενθύμηση σε μηναίο των Αγίων Πάντων στην Ανθούσα Καλαμπάκας

Ο Αλή πασάς και η κυρα‑Βασιλική. Πίνακας του Paul Emil Jacobs

Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, Μοσχόπολη.

Ερχόμενος λοιπόν ο Γιαννάκης Καλαμπάκας στους Σταγούς θα αγόρασε με την περιουσία

Μητροπόλεως, εφ. Τα Μετέωρα, 23/8/2016.

Εκκλησάκι Αγίων Βασιλείου & Κωνσταντίνου και Ελένης

Το κτήριο στον 20ό αιώνα

Βαρλααμίτικο κατάστιχον 228

Συλλογή άσπρων (akçe), στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας. Φωτογραφία Σπυρίδωνος

Το ναΰδριο των Αγίων Πάντων. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 26/4/2019.

Πάντως το όνομα Κωνσταντίνος το διαβάζουμε για πρώτη φορά σε επιγραφή της

Βλιώρας Σπυρίδων, Νικολογιάννη Αθηνά, 1943-1944: πυρπόληση-απελευθέρωση Καλαμπάκας, εφ. Τα

Μετέωρα, 26/10/2018. (www.academia.edu/39009323)

Ναΐδιο του Αγίου Γεωργίου, Γκραβούρα του Tavy Notton 195

Κατάστιχο 255 της μονής Βαρλαάμ, φύλλο 13α

You might also like