‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﻛﺘﺎب‬
‫ﻛﻠﻴﺎت ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ‪1‬‬
‫ﻣﻨﻄﻖ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ اول ‪٧ .........................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ ﺳﻲ و ﻳﮑﻢ ‪١١ ...............................................................................................................‬‬
‫درس اول‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ« ﭼﻴﺴﺖ؟ ‪١٣ .......................................................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ‪٢١ ................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﻄﻖ ‪٢٢ ......................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻣﻨﻄﻖ ‪٢٣ .........................................................................................................................‬‬
‫ﺧﻄﺎي ذهﻦ ‪٢٤ ........................................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﻮم‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ ‪٢٧ .........................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ‪٣١ ....................................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻢ و ادراك ‪٣٢ .......................................................................................................................‬‬
‫ﺿﺮوري و ﻥﻈﺮي ‪٣٤ ...............................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﻢ آﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ‪٣٦ .............................................................................................................‬‬
‫ﻥﺴﺐ ارﺑﻌﻪ ‪٣٧ .........................................................................................................................‬‬
‫آﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ ‪٤٠ .......................................................................................................................‬‬
‫درس ﺷﺸﻢ ﺣﺪود و ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ‪٤٣ ........................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮاﻝﻬﺎ ‪٤٤ ..............................................................................................................................‬‬
‫ﺣﺪ و رﺳﻢ ‪٤٦ ..........................................................................................................................‬‬
‫درس هﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺨﺶ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ :‬ﻗﻀﺎﻳﺎ ‪٤٩ ...............................................................................................‬‬
‫درس هﺸﺘﻢ‪ :‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎ ‪٥٣ ........................................................................................................‬‬
‫ﺣﻤﻠﻴﻪ و ﺷﺮﻃﻴﻪ ‪٥٣ ...................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺟﺒﻪ و ﺳﺎﻝﺒﻪ‪٥٧ .....................................................................................................................‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮرﻩ و ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺼﻮرﻩ ‪٥٧ .............................................................................................‬‬
‫درس ﻥﻬﻢ" اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ ‪٦٢ .............................................................................................................‬‬
‫درس دهﻢ‪ :‬ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ -‬ﻋﻜﺲ ‪٦٧ ...........................................................................................................‬‬
‫اﺹﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ ‪٦٩ .......................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻜﺲ‪٧١ ................................................................................................................................‬‬
‫درس ﻳﺎزدهﻢ‪ :‬ﻗﻴﺎس ‪٧٤ ..................................................................................................................‬‬
‫ﻗﻴﺎس ﭼﻴﺴﺖ؟ ‪٧٥ ......................................................................................................................‬‬
‫درس دوازدهﻢ‪ :‬اﻗﺴﺎم ﻗﻴﺎس ‪٧٩ .........................................................................................................‬‬
‫ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ‪٨١ .....................................................................................................................‬‬
‫ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻥﻲ ‪٨١ ......................................................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ اول ‪٨٣ ..................................................................................................................‬‬
‫ﺷﻜﻞ دوم ‪٨٤ ...........................................................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ دوم ‪٨٤ ..................................................................................................................‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﺳﻮم و ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن ‪٨٥ ...........................................................................................................‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎرم و ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن ‪٨٥ ........................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﻴﺰدهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪٨٧ .................................................................................................. (١‬‬
‫دو ﻥﻮع ارزش‪٨٨ .....................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ ‪٩١ ........................................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﺎردهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪٩٩ ................................................................................................. (٢‬‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ ‪٩٩ ...................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﺎﻥﺰدهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪١٠٦ ................................................................................................ (٣‬‬
‫درس ﺷﺎﻥﺰدهﻢ‪ :‬ﺹﻨﺎﻋﺎت ﺧﻤﺲ ‪١١٤ .................................................................................................‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪١٢١ .....................................................................................................................‬‬
‫درس اول ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪١٢٣ .................................................................................................... (١‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻝﻔﻈﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻨﻮي‪١٢٣ ...............................................................................................‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻝﻐﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪١٢٦ ........................................................................................................................‬‬
‫در اﺹﻄﻼح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪١٢٨ ...........................................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ اﻋﻠﻲ ‪١٢٩ ......................................................................................................‬‬
‫درس دوم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪١٣٤ ..................................................................................................... (٢‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻝﻄﺒﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ‪١٣٤ .......................................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ‪١٣٦ ..........................................................................................................‬‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪١٤٠ .......................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﻮم ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﺮاق و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء‪١٤٢ ..........................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي اﺳﻼﻣﻲ‪١٥٢ ..........................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻝﻴﻪ ‪١٥٨ ........................................................................................................‬‬
‫ﻥﻈﺮي کﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ هﺎ و ﺣﮑﻤﺘﻬﺎ ‪١٦١ ...........................................................................................‬‬
‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪١٦٤ ..........................................................................................................‬‬
‫وﺟﻮد و ﻣﺎهﻴﺖ ‪١٦٧ ..................................................................................................................‬‬
‫درس هﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻴﻨﻲ و ذهﻨﻲ ‪١٧٠ .........................................................................................................‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺧﻄﺎ ‪١٧٢ ...................................................................................................................‬‬
‫درس هﺸﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ ‪١٧٦ .........................................................................................................‬‬
‫ﻣﺘﻐﻴﺮ و ﺙﺎﺑﺖ ‪١٨٠ ....................................................................................................................‬‬
‫درس ﻥﻬﻢ‪ :‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ‪١٨٩ ..........................................................................................................‬‬
‫درس دهﻢ‪ :‬وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن و اﻣﺘﻨﺎع ‪١٩٤ ............................................................................................‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ اول‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ‪ ،‬دوري ﻧﺴﻞ ﺟﻮان از ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﻤﻪ‬

‫ﺣﺲ ﻛﺮده و ﺑﻲﺗﺎﺑﺎﻧﻪ در ﭘﻲ رﻓﻊ آن اﺳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﻞ ﺟﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺎز‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺧﻮد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ را از ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي اﺻﻴﻞ آن ﻓﺮا‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ و ﺣﺎل و ﻫﻮاي روزﮔﺎر ﻧﺴﻞ ﺟﻮان را‬

‫درك ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي در ﺷﻤﺎر ﻣﻌﺪود ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺮاي آﺷﻨﺎ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﺴﻞ اﻣﺮوز ﺑﺎ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه راﺳﺘﻴﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي اﻣﺮوز ﺑﻮد‪،‬‬

‫ﭼﻮن زﺑﺎن ﻧﺴﻞ ﺟﻮان را ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻣﻲﻓﻬﻴﻤﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎم اﻳﻦ ﻧﺴﻞ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬

‫وي ﻣﺸﻜﻞ دوري ﻧﺴﻞ ﺟﻮان را از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و راه ﺣﻞ آن را ﻧﻴﺰ‬

‫درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر ﺧﻮد را دﻗﻴﻘﺎ در ﺟﻬﺖ رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ"ﻛﻠﻴﺎت ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ"ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت آن اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲرﺳﺪ از ﻗﺒﻴﻞ ﻫﻤﻴﻦ آﺛﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را اﺳﺘﺎد ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم را در راه آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﻌﻲ او ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻪ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﻲ و اﺧﺘﺼﺎر ‪ -‬را در ﻋﻴﻦ ﺻﺤﺖ ‪ -‬اﺳﺎس ﻗﺮار‬

‫دﻫﺪ و راه را ﺑﺮاي ورود آﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﻀﺎي روح ﭘﺮور ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻪ دروس‪ ،‬در اﺻﻞ‪،‬‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺮات درﺳﻬﺎي آن اﺳﺘﺎد ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي اول و دوم داﻧﺸﻜﺪه"اﻟﻬﻴﺎت و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ"در‬

‫زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﺳﺘﺎد و ﺑﺎ اﺟﺎزه اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻓﻌﺎت ﻣﺘﻌﺪد در داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻪ دروس را ﻗﺒﻞ از اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮرد ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ و در آن ﺟﺮح و‬

‫ﺗﻌﺪﻳﻞ و ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎزهاي اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ‪ .‬درﻳﻎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﺷﻤﻊ روﺷﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ او‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدان آن ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ از ﻗﺼﺪ و ﻧﻴﺖ او ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ در اﻳﻦ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ آن داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﺑﻲ ﻫﻴﺞ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺒﺪﻳﻞ‬

‫وﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﻛﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻨﻚ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻓﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻛﻪ"آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ"اﺳﺖ در دﺳﺘﺮس ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻗﺮار‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ در ﭘﻲ ﺷﻬﺎدت او‪ ،‬ﺟﻨﺎزهاش را ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد"ﻣﻌﻠﻢ"ﺷﻬﻴﺪم راﻫﺖ اداﻣﻪ دارد"ﺑﺪرﻗﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺣﻤﺖ‬

‫ﺧﺪا ﺑﺮ روان ﭘﺎﻛﺶ ﺑﺎد‪".‬آﺷﻨﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ"را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬در‬

‫ﺑﺨﺶ اول ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ درﺳﻬﺎي اول و دوم اﺳﺖ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻛﻠﻲ درﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻲ و ﺗﻔﺎوت ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻓﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ و ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم ‪ -‬از درس ﺳﻮم ﺗﺎ ﺷﺸﻢ ‪ -‬ﮔﺬاري‬

‫اﺳﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﻔﻜﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ‬

‫اﺧﺘﺼﺎر روﺷﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء و اﺷﺮاق و ﻧﻴﺰ ﻛﻼم و ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﺮح داده‬

‫و ﺳﭙﺲ ﺳﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺑﻴﻨﺶ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﺗﺒﻠﻮر آﻧﻬﺎ را در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‬

‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻌﻨﻲ و اﻫﻤﻴﺖ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﺔ ﻣﻼﺻﺪرا و ﻛﺘﺎب‬

‫ﮔﺮاﻧﻘﺪر"اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ"را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻛﻪ از درس ﺷﺸﻢ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﻔﺴﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‬

‫روﺷﻲ اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﺰوه اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ روش‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺑﺪون آن ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ وارد‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺚ دﻗﻴﻖ و اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﻮﺿﻴﺢ‬

‫دادهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ از ﻗﺒﻴﻞ"وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ"‪"،‬ﻋﻴﻨﻲ و ذﻫﻨﻲ"‪"،‬ﺣﺪوث و ﻗﺪم"‪"،‬ﺛﺎﺑﺖ و‬

‫ﻣﺘﻐﻴﺮ"‪"،‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل"و"وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن و اﻣﺘﻨﺎع"ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ‪-‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﻴﻮه ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد ‪ -‬اﺷﺎرات ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﺮده و ﺑﺪون اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﺑﺮﺧﻮرد‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰوه‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫ﻣﺤﺘﺎج ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮح و ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻳﻜﺴﺎن و ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد‪،‬‬

‫ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﻀﺎد و ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﻓﺰودهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد‬

‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﺰوه ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﺮاز و ﻓﺮودي ﻛﻪ در آن اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر‬

‫ﺑﺰرﮔﻮاز‪ ،‬اﺑﺘﻜﺎري و راﻫﮕﺸﺎﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ آﻧﺎن در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻓﺮو اﻓﺘﺎدن در دﺷﻮارﻳﻬﺎي ﻓﻨﻲ و ﺑﺤﺜﻬﺎي اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬ﻃﻌﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﭽﺸﺪ وﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎدان ﻣﺴﻠﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻃﺮح ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻠﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ و‬

‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي درﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن و اﺳﺘﺎدان ﻏﺮﺑﺒﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎب‬

‫آﺛﺎري ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ اﻣﺎ آﻧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ را از ﻣﺴﻴﺮ و ﻣﺠﺮاي اﺻﻴﻞ آن درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت در ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺎدان ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﺟﺰوه‪ ،‬ﺟﺰوه ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ از‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﻬﺮي از اﻳﻦ دﺳﺖ در ﺳﻴﻨﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ آن ﻧﻜﺎت ﺑﺪﻳﻊ و ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻬﺎي ﺗﺎزهاي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺎص وي و ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ او در ﺗﺤﺼﻴﻞ وﺗﺪرﻳﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻣﺪﺧﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻦ راه ورود ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬

‫اﺻﻠﻲ و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪ و‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ دﺳﺘﺨﻂ اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ در دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻣﻮارد اﻧﺪﻛﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﮔﺮﺷﺘﻪ‬

‫اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﻻزم آﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬داﺧﻞ )ﻛﺮوﺷﻪ( ﻗﺮار داده ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪12‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪1359‬‬

‫ﺷﻮراي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻧﺸﺮ آﺛﺎر ﺷﻬﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ ﺳﻲ و ﻳﮑﻢ‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻓﺮاوان داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﻃﻼب ﻣﺤﺘﺮم و ﺳﺎﻳﺮ اﻗﺸﺎر ﻣﻠﺖ ﺷﺮﻳﻒ اﻳﺮان از ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‬

‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻛﻴﻔﻴﺖ ﭼﺎپ ان‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻧﻮ ﺣﺮوﻓﭽﻴﻨﻲ ﺷﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎﻳﺺ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﭼﺎﭘﻬﺎي‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻧﻈﺮ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺻﻔﺤﺎت و ﻏﻴﺮه ﺑﺮ ﻃﺮف ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﭘﺴﻨﺪ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﺑﻪ اﺛﺎر‬

‫آن ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺷﻬﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻬﺮ‪1381‬‬

‫ﺷﻮراي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻧﺸﺮ آﺛﺎر اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬
‫‪١٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس اول‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ« ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫در اﻳﻦ درس ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ درﺑﺎره ﻛﻠﻤﻪ"ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ"اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ و ﺗﻌﺮﻳﻒ‬

‫روﺷﻨﻲ از آن ﺑﺪﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻪ ﻋﻠﻮﻣﻲ اﺳﺖ و ﻛﻠﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬

‫درﺳﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﻢ درﺑﺎره ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ﻋﻠﻮم‪ ،‬اﺻﻮل ﻳﺎ ﻓﺮوع اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻮل و ﻓﺮوع‬

‫اﺳﻼم ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﻧﻬﺎ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬

‫ﻛﻼم‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﻠﻲ)‪ ،(1‬ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺧﻼق ﻧﻘﻠﻲ )‪.(2‬‬

‫‪ - 2‬ﻋﻠﻮم ﻣﺬﻛﻮر در ﻓﻮق ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮم ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب از‬

‫ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن و ﺑﺪﻳﻊ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻼم ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬و اﺧﻼق ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ‪ ،‬و‬

‫ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬و رﺟﺎل و دراﻳﻪ‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺟﺰء واﺟﺒﺎت اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﻋﻠﻮم و ﻟﻮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ واﺟﺐ‬

‫ﻛﻔﺎﺋﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻣﺸﻤﻮل ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﻣﻌﺮوف ﻣﻲﮔﺮدد‪ » :‬ﻃﻠﺐ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻋﻠﻲ ﻛﻞ‬

‫ﻣﺴﻠﻢ"ﻳﻌﻨﻲ داﻧﺶ ﻃﻠﺒﻲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻧﻬﺎ اﺻﻮل و‬

‫ﻳﺎ ﻓﺮوع اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﻧﻬﺎ آن اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‬

‫ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا داﻧﺴﺘﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﺻﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ واﺟﺐ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ و‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮوع آن واﺟﺐ ﻛﻔﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻫﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮآن و‬

‫ﺳﻨﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﺳﻼم ﻏﻴﺮ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ‬

‫ﻋﻠﻮم اﺳﺖ ﻧﻴﺰ از ﺑﺎب"ﻣﻘﺪﻣﻪ واﺟﺐ"واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﻮزه اﺳﻼم ﻻزم اﺳﺖ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ‬

‫ﻫﻤﻮاره اﻓﺮادي ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻻزم اﺳﺖ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬ﺑﻌﺪا ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻼم دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬و ﻓﺮق اﻳﻦ دو ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﺧﻼق ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻛﻼم دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬و ﺑﻌﺪا در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻫﻤﻮاره اﻓﺮادي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ داﺋﺮه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را در ﻋﻠﻮم ﻣﺘﻦ و در ﻋﻠﻮم ﻣﻘﺪﻣﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬

‫دﻫﻨﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ داﻧﺸﻬﺎ ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼﻣﻲ در ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن ﻫﻤﻮاره ﻛﻮﺷﺶ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫داﻣﻨﻪ ﻋﻠﻮم ﻓﻮق را ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎي ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ و ﺷﻤﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬

‫ﻋﺰﻳﺰ ﺗﺪرﻳﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﻮ و ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫ﻋﻠﻮم"ﻓﺮﻳﻀﻪ"ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺗﺤﻘﻴﻖ در آﻧﻬﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻓﻮق ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ‬

‫ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮآوردن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻻزم ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ آن ﻋﻠﻢ و ﺗﺨﺼﺺ و اﺟﺘﻬﺎد در آن ﻋﻠﻢ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﻋﻠﻢ از ﺑﺎب ﺑﻪ اﺻﻄﻼح"ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻬﻴﻮﺋﻲ"واﺟﺐ و ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫اﺳﻼم دﻳﻨﻲ ﺟﺎﻣﻊ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻨﺪﻫﺎ و اﻧﺪرزﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و‬

‫ﻓﺮدي و ﺷﺨﺼﻲ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎز‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪان ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻼم‬

‫آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﺟﺐ ﻛﻔﺎﺋﻲ ﻓﺮض ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺰﺷﻚ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻨﺮو ﻋﻤﻞ‬

‫ﭘﺰﺷﻜﻲ واﺟﺐ ﻛﻔﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ ﭘﺰﺷﻚ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر‬

‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﭘﺰﺷﻚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺳﻴﻠﻪاي ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ اﻓﺮادي ﭘﺰﺷﻚ‬

‫ﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﻬﻢ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫و ﭼﻮن ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬ﻗﻬﺮا )ﺗﺤﺼﻴﻞ( ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ از واﺟﺒﺎت ﻛﻔﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻦ ﻣﻌﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻦ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬اﻧﻮاع ﻓﻨﻮن و ﺻﻨﺎﻳﻊ‪ .‬و در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺣﻔﻆ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻛﻴﺎن آن ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻮم و ﺻﻨﺎﻳﻊ را در ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺣﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آن‬

‫ﻋﻠﻮم در ﻫﻤﺎن ﺳﻄﺢ واﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺟﺰء ﻋﻠﻮم ﻣﻔﺮوﺿﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻤﻮاره اﻳﻦ ﻋﻠﻮم را ﻓﺮاﺋﺾ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ و رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﻴﺎج ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﻼﻣﻲ رﺷﺪ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻋﻢ از آﻧﻜﻪ از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم‪ ،‬آن ﻋﻠﻮم‬

‫واﺟﺐ و ﻻزم ﺑﻮده و ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و اﻋﻢ از آﻧﻜﻪ آن ﻋﻠﻮم از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ و در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن راه ﺧﻮد را ﻃﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺠﻮم اﺣﻜﺎﻣﻲ )ﻧﻪ ﻧﺠﻮم رﻳﺎﺿﻲ( و‬

‫ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ آﺳﻤﺎن‬

‫را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻴﻬﺎي رﻳﺎﺿﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺧﺴﻮف و ﻛﺴﻮف دارد‪ ،‬ﺟﺰء ﻋﻠﻮم ﻣﺒﺎح‬

‫اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﺣﺪود ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﻳﺎﺿﻲ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎن رواﺑﻂ‬

‫ﻣﺮﻣﻮز ﻣﻴﺎن ﺣﻮادث آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻏﻴﺐ ﮔﻮﻳﻲﻫﺎ درﺑﺎره ﺣﻮادث زﻣﻴﻨﻲ‬

‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در داﻣﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ ﻫﺮ دو ﻧﺠﻮم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ )‪ .(1‬اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻛﻠﻤﻪ"ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ"ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻳﻢ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در‬

‫ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آن ﻣﻌﺎﻧﻲ از ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ وﺳﻴﻌﺘﺮ و ﻳﺎ‬

‫ﻣﺤﺪودﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﺣﻮزه ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻳﺎ راه ﻳﺎﻓﺖ و رﺷﺪ ﻛﺮد رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎب"ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ اﺳﻼم"ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﻛﻮب‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻠﻴﺎﺗﻲ از آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻤﺎره ‪3‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم"ﻓﺮﻳﻀﻪ"ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن‬

‫اﺳﻼﻣﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﻋﻠﻮم را از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻓﻊ ﻳﻚ ﻧﻴﺎز ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮده و‬

‫وﺳﻴﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﺑﻮده ﻣﺤﺘﺮم و ﻣﻘﺪس ﻣﻲﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ درس ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ درس ﻣﺎ اﺳﺖ ﻻزم اﺳﺖ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻋﺰﻳﺰ از ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ و در‬

‫ﭘﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮآﻳﻨﺪ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺠﻬﺰ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﻮد‬

‫ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ وﻳﮋه و ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ در ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ روح ﺧﺎص و ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت‬

‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ اﺻﺎﻟﺖ و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ دارد و از روح‬

‫و ﺣﻴﺎت وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺻﺮﻓﺎ اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ اﺳﺖ از ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي دﻳﮕﺮ و اﺣﻴﺎﻧﺎ اداﻣﻪ و اﺳﺘﻤﺮار‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آن ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻬﺖ و ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬آﻫﻨﮓ رﺷﺪ‪ ،‬و‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﺋﻲ وﻳﮋه ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ و‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻫﻨﮓ ﺣﺮﻛﺘﺶ ﺑﺎ آﻫﻨﮓ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﻋﻨﺎﺻﺮ وﻳﮋهاي وارد ﻛﻨﺪ و آن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫اﺻﺎﻟﺖ و ﺷﺨﺼﻴﺖ دارد‪.‬‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﺻﺎﻟﺖ ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻳﻚ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ آن ﻓﺮﻫﻨﮓ از ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ و‬

‫ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻬﺮه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﺟﻬﺎن ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ از‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ و ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻬﺮه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺨﻦ در ﻛﻴﻔﻴﺖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي و اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن دﻳﮕﺮ را ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺗﺼﺮﻓﻲ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮدش ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﻮع دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن دﻳﮕﺮ ﺗﻐﺬي ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه آﻧﻬﺎ را در‬

‫ﺧﻮد ﺟﺬب و ﻫﻀﻢ ﻛﻨﺪ و ﻣﻮﺟﻮدي ﺗﺎزه ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ از ﻧﻮع دوم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﻠﻮل‬

‫زﻧﺪه رﺷﺪ ﻛﺮد و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي دﻳﮕﺮ را از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ و ﻏﻴﺮه در ﺧﻮد ﺟﺬب ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﭼﻬﺮه و ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد ﻇﻬﻮر و ﺑﺮوز ﻛﺮد و ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ در ردﻳﻒ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ و ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻠﻮل ﺣﻴﺎﺗﻲ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﭼﻪ ﻣﺤﻠﻲ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ و از ﭼﻪ ﻧﻘﻄﻪاي ] رﺷﺪ ﺧﻮد را [ آﻏﺎز ﻛﺮد؟ اﻳﻦ ﺳﻠﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﻫﺮ ﺳﻠﻮل دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻛﻮﭼﻚ و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ‬

‫ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪ‪ ،‬و از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻮع اول آﻏﺎز ﺑﻪ ﻛﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬

‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ )‪.(1‬‬

‫ﺿﻤﻨﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻳﺎدآوري ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺎت ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ و ﻋﻠﻮم‬

‫ﻧﻘﻠﻲ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﺎ از ﻣﻨﻄﻖ ﻛﻪ ﺟﺰء ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ"ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ اﺳﻼم"ﺗﺄﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ زرﻳﻦ ﻛﻮب و"ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼم ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪،‬‬

‫و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم و اﻳﺮان ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ اول‬

‫ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬
‫‪٢٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ از ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج وارد ﺣﻮزه ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪ و ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ‬

‫ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﺟﺰء ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ از ﻣﺘﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬واﺿﻊ و ﻣﺪون اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ارﺳﻄﺎﻃﺎﻟﻴﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻠﻢ در‬

‫ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻔﻮذ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﺿﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺮ آن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻬﺎي ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ ﻣﻨﻄﻖ اﻟﺸﻔﺎي ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﻟﺸﻔﺎء‬

‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬و ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ‬

‫زﺑﺎﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ اﻛﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ را ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد و اﻛﻨﻮن ﻋﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق را ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻨﻴﻦ از دﻗﻴﻘﺘﺮﻳﻦ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮون ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺮﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ)‪ (Francis Bacon‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و‬

‫دﻛﺎرت)‪ (Descartes‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺳﺨﺖ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم و اﻳﺮاد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ آﻧﺮا ﺑﺎﻃﻞ‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪهاش داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎ و ﺑﻠﻜﻪ دو ﺳﻪ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن اروﭘﺎ اﻳﻤﺎن‬

‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﺗﺪرﻳﺠﺎ از ﺷﺪت ﺣﻤﻠﻪ و ﻫﺠﻮم ﺑﻪ آن ﻛﺎﺳﺘﻪ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪهاي ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻳﻢ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺘﻪ آن را ﻣﺤﻜﻮم ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ارزﺷﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ‬

‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﭼﻪ ارزﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ اول آن را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﻏﺮض و ﻓﺎﻳﺪه آن را‬

‫ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﺗﺎ ارزش آن روﺷﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪا در ﺑﺎب ﻗﻴﺎس‪ ،‬اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد و ﻗﻀﺎوت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ"ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن"اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻳﻚ ﻣﻘﻴﺎس و ﻣﻌﻴﺎر و آﻟﺖ‬

‫ﺳﻨﺠﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ درﺑﺎره ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎﺳﻬﺎ و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻠﻂ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻧﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻈﻴﺮ ﺷﺎﻗﻮل ﻳﺎ ﻃﺮاز اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ از وﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺳﻨﺠﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ‬

‫دﻳﻮاري ﻛﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮده اﺳﺖ ﻋﻤﻮدي اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ و آﻳﺎ ﺳﻄﺤﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺪه اﺳﺖ اﻓﻘﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻟﻬﺬا در‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آﻟﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﻪ ﺗﻌﺼﻢ ﻣﺮاﻋﺎﺗﻬﺎ اﻟﺬﻫﻦ ﻋﻦ اﻟﺨﻄﺎ ﻓﻲ اﻟﻔﻜﺮ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻄﻖ اﺑﺰاري اﺳﺖ‬

‫از ﻧﻮع ﻗﺎﻋﺪه و ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﺮدن و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن آن ذﻫﻦ را از ﺧﻄﺎي در ﺗﻔﻜﺮ ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪.‬‬

‫ﻓﺎﻳﺪﻩ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫از ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻖ ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﻓﺎﻳﺪه ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺰ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻓﺎﻳﺪه ﻣﻨﻄﻖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي‬

‫ذﻫﻦ اﺳﺖ از ﺧﻄﺎي در ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬وﻟﻲ از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺎﻣﺒﺮده روﺷﻦ ﻧﺸﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﻠﻮي ﺧﻄﺎي در ﺗﻔﻜﺮ‬

‫را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻼ وﻟﻮ اﺟﻤﺎﻻ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ آﺷﻨﺎ‬

‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺟﻤﺎل در اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻓﻜﺮ را ﺗﻌﺮﻳﻒ‬

‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ در ﻧﻈﺮ دارد روﺷﻦ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﺑﺰار ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮاي ﻓﻜﺮ و ﺑﻪ‬

‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ"ﺧﻄﺎ ﺳﻨﺞ"ﺑﻮدن ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮاي ﻓﻜﺮ‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن‬

‫ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم‪ .‬در‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﻴﺮ و ﺣﺮﻛﺖ ذﻫﻦ از ﻳﻚ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت‬

‫ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺣﺮﻛﺖ از آن ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم‪ .‬ﻟﻬﺬا در‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ ﮔﺎﻫﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪":‬ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻣﻮر ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ ﻟﺘﺤﺼﻴﻞ اﻣﺮ ﻣﺠﻬﻮل وﮔﺎﻫﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬

‫اﺳﺖ‪":‬ﻣﻼﺣﻈﺔ اﻟﻤﻌﻘﻮل ﻟﺘﺤﺼﻴﻞ اﻟﻤﺠﻬﻮل"‪ .‬و ﮔﺎﻫﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻔﻜﺮ ﺣﺮﻛﺔ اﻟﻲ اﻟﻤﺒﺎدي و ﻣﻦ اﻟﻤﺒﺎدي اﻟﻲ اﻟﻤﺮاد‬

‫ذﻫﻦ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﻣﺰدوج ﻛﺮدن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺷﻜﻞ و ﻧﻈﻢ و ﺻﻮرت ﺧﺎص ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻗﺒﻠﻲ ذﻫﻦ ﺗﻨﻬﺎ در‬

‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻮﻟﺪ و ﻣﻨﺘﺞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻳﻦ‬

‫ﻧﻈﻢ و ﺷﻜﻞ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ذﻫﻨﻲ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ‬

‫زاﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺮرات ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎ ﻋﻤﻞ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن‪،‬‬

‫ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﻈﻢ دادن ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﭘﺎﻳﻪ ﻗﺮار دادن آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻓﻜﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺮﻛﺖ و‬

‫ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ از ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻴﺶ اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ"ﻣﻨﻄﻖ ﻛﺎرش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ درﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﻛﺮدن ذﻫﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ"‪ .‬درﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدن ذﻫﻦ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ درﺳﺖ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادن و درﺳﺖ ﺷﻜﻞ‬

‫و ﺻﻮرت دادن ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺎر ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذﻫﻦ را در ﺣﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﺗﺤﺖ‬

‫ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻄﺎي ذهﻦ‬
‫ذﻫﻦ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻣﻮري را ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮاي اﻣﺮي دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻋﻤﻞ‬

‫ﻛﻨﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دﭼﺎر ﺧﻄﺎ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺸﺎ ﺧﻄﺎ ﻳﻜﻲ از دو اﻣﺮ ذﻳﻞ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬آن ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺎﻳﻪ ﻗﺮار داده و ﻣﻌﻠﻮم ﻓﺮض ﻛﺮده ﺧﻄﺎ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻈﻢ و ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت داده ﺷﺪه ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎ ﺻﺤﻴﺢ و‬

‫درﺳﺖ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺷﻜﻞ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻧﮕﺎه ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﺶ‬

‫ﺑﻲ ﻋﻴﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﻜﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن روي اﺻﻮل ﺻﺤﻴﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻨﻬﺎ اﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ آن‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ»ﺳﻘﺮاط اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫ﺳﻘﺮاط ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ« اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎده و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻓﺎﺳﺪ‬

‫اﺳﺖ زﻳﺮا آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ»ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ« درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺳﻘﺮاط اﻧﺴﺎن‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ« ﻣﺎده و ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ]وﻟﻲ[ ﺷﻜﻞ و‬

‫ﻧﻈﺎم آن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻟﻬﺬا ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺷﻜﻞ و ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪا در ﺑﺎب‬

‫ﻗﻴﺎس روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻄﺎ ﺳﻨﺠﻲ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮا ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻨﺠﺶ ﺧﻄﺎي ﻣﺎده‬

‫اﺳﺘﺪﻻل از ﻋﻬﺪه ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻬﺬا ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ را ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮرت ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻳﺎ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻲ در ﺟﻬﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﻛﻪ ﺧﻄﺎﺳﻨﺞ ﻣﺎده و ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪا در‬

‫ﺑﺎب ﻗﻴﺎس در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺖ ﻛﻪ ارزش ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺎﺳﻨﺞ ﻋﻤﻞ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻄﺎﺳﻨﺞ ﺻﻮرت و ﺷﻜﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎي‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﺮاي درﺳﺖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮدن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارد ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻣﻨﻄﻖ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺳﻮم‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟ اوﻻ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺛﺎﻧﻴﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ آﻳﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮﺿﻮع‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺛﺎﻟﺜﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ آن‬

‫ﻋﻠﻢ در اﻃﺮاف آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ﻋﻠﻢ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﺑﻴﺎﻧﻲ اﺳﺖ از‬

‫ﻳﻜﻲ از اﺣﻮال و ﺧﻮاص و آﺛﺎر آن‪ .‬ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ و ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‬

‫اﻳﻨﺴﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻞ ﻋﻠﻢ ﻫﻮ ﻣﺎ ﻳﺒﺤﺚ ﻓﻴﻪ ﻋﻦ ﻋﻮارﺿﻪ اﻟﺬاﺗﻴﺔ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺮ ﻋﻠﻢ آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻋﻠﻢ‬

‫درﺑﺎره ﻋﻮارض ذاﺗﻲ آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ آن ﻋﻠﻢ از اﺣﻮال و‬

‫ﺧﻮاص و آﺛﺎر او ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺣﻮال و آﺛﺎر‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﻗﻠﻤﺒﻪ"ﻋﻮارض ذاﺗﻴﻪ"را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا؟ ﺑﻲ‬

‫ﺟﻬﺖ؟ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻲ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ دﻳﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﻮال و آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮ دو‬

‫ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﻲ واﻗﻌﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد او اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد او ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻴﺰي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ او ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ دارد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ در اﺣﻮال اﻧﺴﺎن ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﺑﺎ ﺣﻴﻮان ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺧﻮاص ﺣﻴﻮان ﻫﻢ در او ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮض‬

‫ذاﺗﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ و آن ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود و ﺑﻪ‬

‫اﺻﻄﻼح ﻋﻮارض ﻏﺮﻳﺒﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺮض ذاﺗﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ از ﺣﺪود اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﺧﺎرج‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ آﻳﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﻴﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻲ و‬

‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم از ﻟﺤﺎظ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﻳﻚ ﺟﻮر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﺪهاي از ﻣﺴﺎﺋﻞ‬

‫ﻣﺜﻞ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﻳﻚ ﻋﺪه دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ‬

‫از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ اﺣﻴﺎﻧﺎ در ﺣﻜﻢ ﻳﻚ ﻓﺎﻣﻴﻞاﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ در ﺣﻜﻢ ﻓﺎﻣﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺴﺎب ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ راﺑﻄﻪﺷﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آﻧﻘﺪر ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫در ﺣﻜﻢ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻚ ﻋﺪه ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻓﺮاد ﻳﻚ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺧﺎﻧﻮاده دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺣﺴﺎب و ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮاﺑﺖ دارﻧﺪ و ﺟﺰء ﻳﻚ ﻓﺎﻣﻴﻞ‬

‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻗﺪر ﻣﺴﻠﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ رﻳﺸﻪ‬

‫اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ در ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺴﺎب ﺑﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻫﺎ ﻗﺮاﺑﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده‬

‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ و روي ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻋﻠﻢ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﺪه اﻧﺪ؟ در‬

‫اﻳﻨﺠﺎ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه در اﻃﺮاف ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫ﻋﻠﺖ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺴﺎب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در اﻃﺮاف»ﻋﺪد« و ﺧﻮاص و اﺛﺎر اﻋﺪاد اﺳﺖ‪،‬‬

‫و ﻋﻠﺖ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻗﺮاﺑﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در اﻃﺮاف »ﻣﻘﺪار« ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ﻋﻠﻢ در اﻃﺮاف‬

‫آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻋﻠﻢ؛ و اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد ﻗﺮاﺑﺘﻬﺎ و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ در ﻣﻴﺎن‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻳﮕﺮ از ﺣﺴﺎب ﻫﻤﺎن راﺑﻄﻪ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬

‫ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﺎ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ دارد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻋﻠﻮم از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷﻲ از‬

‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آن ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻈﺮﻳﻪ دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷﻲ از آﺛﺎر و ﻓﻮاﻳﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﺮﺗﺐ‬

‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﺿﺎ ﻳﻚ ﻋﺪه ﻣﺴﺎﺋﻞ در اﻃﺮاف ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬

‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ از ﻟﺤﺎظ اﺛﺮ و ﻓﺎﻳﺪه و ﻏﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد وﺣﺪت و‬

‫اﺷﺘﺮاك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٢٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺿﻤﻨﺎ آﻧﻬﺎ را از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻋﺪه ﻣﺴﺎﺋﻞ از ﻟﺤﺎظ اﺛﺮ و ﻓﺎﻳﺪه و ﻏﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد وﺣﺪت و ﺳﻨﺨﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﺒﺎﻫﺖ ذاﺗﻲ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺒﺎﻫﺖ‬

‫ذاﺗﻲ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷﻲ ازاﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ از ﺣﺎﻻت و ﻋﻮارض ﻣﻮﺿﻮع واﺣﺪي‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﭼﻴﺴﺖ و ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ در اﻃﺮاف ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از"ﻣﻌﺮف و ﺣﺠﺖ"‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻖ ﻳﺎ درﺑﺎره ﻣﻌﺮﻓﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‬

‫ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ درﺑﺎره ﺣﺠﺘﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ درﺑﺎره اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎ‪ .‬ﻋﺠﺎﻟﺘﺎ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ‬

‫دو ﻛﺎر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻣﻮر ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻳﻚ‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺣﻜﺎم‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﺷﻮد و دﻟﻴﻞ آورده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم اﻳﻦ دو ﻛﺎر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻠﻢ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ راه ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدن و ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮدن را ﺑﻴﺎﻣﻮزاﻧﺪ‪ .‬در درﺳﻬﺎي آﻳﻨﺪه‬

‫ﻣﻌﺮف و ﺣﺠﺖ را ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را در ﻣﻨﻄﻖ از ﺗﻌﺮﻳﻒ"ﻋﻠﻢ"و"ادراك"آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ دو‬

‫ﻗﺴﻢ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﻨﻄﻖ را ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ دو ﺑﺨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺶ ﺗﺼﻮرات و ﺑﺨﺶ‬

‫ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﺿﺮوري ﻳﺎ ﺑﺪﻳﻬﻲ‬

‫‪ - 2‬ﻧﻈﺮي ﻳﺎ اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ‬

‫ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺻﺤﺖ آﻧﺮا ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ از‬

‫ﺗﺼﻮرات ﺿﺮوري و ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮرات ﻧﻈﺮي و اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎ آن ﺗﺼﻮرات اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ را‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ و دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﻮرات ﻧﻈﺮي و اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬

‫ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﺿﺮوري و ﺑﺪﻳﻬﻲ را وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﻒ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻳﻚ ﻋﺪه ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻧﻈﺮي و اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ و دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ‬

‫ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬

‫از اﻳﻨﺮو ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ادراك‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺿﺮوري و ﺑﺪﻳﻬﻲ را‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ و ادراك‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺧﻮد ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم آن ﺣﺎﻟﺖ را ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ادراك ﻳﺎ داﻧﺎﻳﻲ ﻳﺎ آﮔﺎﻫﻲ و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻠﻢ و ادراك‪ ،‬ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدﻳﻢ‬

‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻬﺮي را ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﺧﻮد و‬

‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﭼﻴﺰي دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺼﻮﻳﺮي از آن ﺷﺨﺺ و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻳﺎ‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮاﺗﻲ از آن ﺷﻬﺮ‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ اول ﻣﺎ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮات را ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ و ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻬﻞ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻟﺖ‬

‫دوم ﻣﺎ ﻛﻪ اﺛﺒﺎﺗﻲ اﺳﺖ و ﺗﺼﻮﻳﺮاﺗﻲ از آﻧﻬﺎ دارﻳﻢ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮات‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺎ آن اﺷﻴﺎء ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺎت ﺧﺎرﺟﻲ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ادراك ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻘﺶ ﭘﺬﻳﺮي و ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮي اﺟﺴﺎم را دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ‬

‫ﻧﻘﺸﻬﺎي اﺟﺴﺎم‪ ،‬آن اﺟﺴﺎم را ﺑﺎ اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اﺷﻴﺎء آﮔﺎه‬

‫ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ ﺻﻮرﺗﻬﺎ و ﻧﻘﺸﻬﺎي ذﻫﻦ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺎ اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ آﮔﺎه‬

‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﭼﺮا؟ ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ در ﻛﺎر اﺳﺖ؟ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﭼﺮا و اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت را ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻋﻠﻢ ﺻﻮرﺗﻲ از ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ در ذﻫﻦ‪ .‬ﻟﻬﺬا در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻢ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ادراك ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬

‫اﻟﻌﻠﻢ ﻫﻮ اﻟﺼﻮره اﻟﺤﺎﺻﻠﺔ ﻣﻦ اﻟﺸﻲء ﻋﻨﺪ اﻟﻌﻘﻞ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ادراك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺷﻲء در ذﻫﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻘﺴﺎم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺷﻴﺎء‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ‬

‫ﻣﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﻴﺎن اﺷﻴﺎء‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻀﺎوت ﻣﻴﺎن دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻀﺎﺋﻲ دارد‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اول ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻮا ﮔﺮم اﺳﺖ ﻳﺎ ﻫﻮا ﮔﺮم‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬راﺳﺘﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬دروغ ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﻀﺎوت ذﻫﻦ ﻣﻴﺎن دو ﺷﻲء‪ .‬اﻳﻦ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻀﺎﺋﻲ ذﻫﻦ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ذﻫﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ اﺷﻴﺎء‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻀﺎﺋﻲ ﺑﻪ‬

‫ﺧﻮد ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ آﻧﻬﺎ را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﺣﻜﻤﻲ درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻀﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻴﺎن دو ﺷﻲء ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ و ﻗﻀﺎوت ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ‬

‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﻜﻮم ﻋﻠﻴﻪ و ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻳﻌﻨﻲ دو ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ‬

‫ﻛﺮده اﺳﺖ )در ذﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد( ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺼﻮر‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻮا ﮔﺮم اﺳﺖ‪ ،‬آن ﺣﻜﻢ ﺗﺼﺪﻳﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎ‬

‫ﺻﻮرت ذﻫﻨﻲ ﻫﻮا و ﺻﻮرت ذﻫﻨﻲ ﮔﺮﻣﻲ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬

‫ﺣﻜﻴﻢ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﻼﻣﻲ"اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺮﺧﺎن ﻓﺎراﺑﻲ"اﺑﺪاع و ﻋﻨﻮان ﺷﺪ و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺣﻜﻤﺎ و ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﺑﻌﺪ ﻗﺮار‬

‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ در دورهﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ را ﭘﺎﻳﻪ ﻗﺮار داده‪ ،‬اﺑﻮاب ﻣﻨﻄﻖ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‬

‫ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺗﺼﻮرات و ﻗﺴﻢ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ اﺑﻮاب ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻫﻢ ﺟﺪا‬

‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺿﺮوري و ﻧﻈﺮي‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻳﺎد ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد اﺻﻄﻼح ﺿﺮوري‬

‫)ﺑﺪﻳﻬﻲ( و ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﻳﺎ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻧﻈﺮي‪.‬‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ادراﻛﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻜﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻣﺎ ﻧﻈﺮي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ادراﻛﻲ‬

‫ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ و ﻓﻜﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﺑﺪﻳﻬﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮد ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻧﻈﺮي آن‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮد ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﻲء ﻳﺎ اﺷﻴﺎء دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺪﻳﻬﻲ‬

‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﻧﺶ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﻴﺴﺖ و اﻣﺎ ﻧﻈﺮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﻧﺶ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺜﻼ ﺗﺼﻮر ﺣﺮارت و ﺑﺮودت اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﺪارد ﭘﺲ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻠﻚ‬

‫و ﺟﻦ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات ﻧﻈﺮي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﻣﻴﺎن ﺗﺼﻮر‬

‫ﺣﺮارت و ﺑﺮودت و ﺗﺼﻮر‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻦ و ﻣﻠﻚ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺮارت و ﺑﺮودت ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻓﻜﺮ و ﺗﻌﺮﻳﻒ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻦ و‬

‫ﻣﻠﻚ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﺮارت و ﺑﺮودت و ﻣﻴﺎن ﺟﻦ و ﻣﻠﻚ ﻫﺴﺖ‪ ،‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد‬

‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﺮارت و ﺑﺮودت ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺟﻦ و ﻣﻠﻚ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮرات ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺼﻮرات روﺷﻦ و واﺿﺤﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺑﻬﺎم در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺼﻮرات ﻧﻈﺮي ﻛﻪ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺗﻮﺿﻴﺢ دارﻧﺪ )‪ .(1‬اﻣﺎ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ :‬ذﻫﻦ در‬

‫ﻗﻀﺎوت و ﺣﻜﻢ ﻣﻴﺎن دو ﭼﻴﺰ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻲﻧﻴﺎز از دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺎﻫﻲ‬

‫ﺗﺼﻮر دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺟﺰم و ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻨﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻠﻲ در ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ذﻫﻦ ﻣﻴﺎن دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ اﻳﻦ ﻛﻪ"ﭘﻨﺞ از ﭼﻬﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ"ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺪارد‪ ،‬و اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ‪ 15‬ﺿﺮﺑﺪر ‪225 =15‬‬

‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ"ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﻣﻤﺘﻨﻊ اﺳﺖ"از ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﺑﺪﻳﻬﻲ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ"اﺑﻌﺎد ﺟﻬﺎن آﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ؟"ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎ در ﭘﺎورﻗﻴﻬﺎي ﺟﻠﺪ دوم"اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ"اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﺗﺼﻮرات ﺧﺎﻟﻲ از اﺑﻬﺎم و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ داراي ﻧﻮﻋﻲ اﺑﻬﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در آن ﺟﺎ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺴﺎﻃﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ذﻫﻨﻲ ﺑﺴﻴﻂ‪ ،‬روﺷﻦ و ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ذﻫﻨﻲ ﻣﺮﻛﺐ‪ ،‬ﻧﻈﺮي و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮرات ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻮر وﺟﻮد و ﻋﺪم و وﺟﻮب و‬
‫اﻣﻜﺎن و اﻣﺘﻨﺎع‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮرات ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮان و ﺣﺮارت و ﺑﺮودت‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﺜﻠﺚ و‬
‫ﻣﺮﺑﻊ و ﻏﻴﺮه‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭘﻨﺠﻢ آﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺤﺚ ﻛﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اوﻻ و ﺑﺎﻟﺬات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﻮرات‬

‫اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎ و ﺑﺎﻟﻌﺮض ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺗﺼﻮرات‪،‬‬

‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﻛﻪ از اﺷﻴﺎء دارﻳﻢ و ﺑﺎ ﻟﻐﺎت و اﻟﻔﺎظ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺎن‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺼﻮرات ﺟﺰﺋﻲ و ﺗﺼﻮرات ﻛﻠﻲ‪ .‬ﺗﺼﻮرات ﺟﺰﺋﻲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ‬

‫ﺑﺮ ﺷﺨﺺ واﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﭼﻨﺪﺗﺎ ﻛﺪاﻣﻴﻚ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﺎ از اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻮر ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ‬

‫ﺑﺮ ﻓﺮد ﺧﺎص ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ .‬ﻧﺎﻣﻬﺎﺋﻲ ﻛﻪ روي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺜﻞ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺳﻢ ﺧﺎص ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎ ﺗﺼﻮري از ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان و ﺗﺼﻮري از ﻛﺸﻮر اﻳﺮان و‬

‫ﺗﺼﻮري از ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ و ﺗﺼﻮري از ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه اﺻﻔﻬﺎن دارﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﻮرات دﻳﮕﺮ ﻫﻢ دارد و ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن‬

‫دادن آن ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺗﺼﻮرات وﺟﻮد دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ از اﻧﺴﺎن و از آﺗﺶ و از ﺷﻬﺮ و ﻛﻮه و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‬

‫دارﻳﻢ و ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺗﺼﻮرات ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ »اﺳﻢ ﻋﺎم« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ‬

‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﺼﻮرات را »ﻛﻠﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ زﻳﺮا ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻲ‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﺎدي ﺧﻮد ﺳﺮو ﻛﺎر ﻣﺎ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت اﺳﺖ؛ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺣﺴﻦ آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‬

‫ﺗﻬﺮان ﺷﻠﻮغ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﻮﻫﻬﺎي اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وارد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‬

‫ﺳﺮو ﻛﺎرﻣﺎن ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺎت اﺳﺖ؛ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻣﺜﻠﺚ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬داﻳﺮه ﭼﻨﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن داراي ﻓﻼن ﻏﺮﻳﺰه‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻮه ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻲ دارد‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ادراك »ﻛﻠﻲ« ﻋﻼﻣﺖ رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻧﺪاران اﺳﺖ‪ .‬راز ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬

‫ﺑﻪ درك ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻬﺎن و اﺳﺘﺨﺪام آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﻳﺠﺎد ﺻﻨﺎﻳﻊ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﻫﻤﻪ در ادراك‬

‫ﻛﻠﻴﺎت ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻛﻪ اﺑﺰار ﺻﺤﻴﺢ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻲ ﺳﺮ و ﻛﺎر داردﻫﻢ ﺑﺎ ﻛﻠّﻲ وﻟﻲ‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺮو ﻛﺎرش ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺴﺐ ارﺑﻌﻪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻻزم اﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﻮاع راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫دو ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﻠﻲ را ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ آن‬

‫را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻧﺴﺒﺖ ذﻳﻞ را‬

‫ﺑﺎﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺒﺎﻳﻦ‬

‫ﺗﺴﺎوي‬

‫ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻦ وﺟﻪ‬

‫زﻳﺮا ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ دو ﻛﻠﻲ ﺑﺮ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻓﺮاد آن ﻛﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﺻﺪق ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻗﻠﻤﺮو ﻫﺮ‬

‫ﻛﺪام از اﻳﻨﻬﺎ از ﻗﻠﻤﺮو دﻳﮕﺮي ﻛﺎﻣﻼ ﺟﺪا اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻛﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫و آن دو ﻛﻠﻲ را"ﻣﺘﺒﺎﻳﻨﻴﻦ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻳﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻗﻠﻤﺮو ﻫﺮ دو ﻛﻠﻲ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻛﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ"ﺗﺴﺎوي"اﺳﺖ و آن دو ﻛﻠﻲ‬

‫را"ﻣﺘﺴﺎوﻳﻴﻦ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺮا در‬

‫ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻣﺎ دﻳﮕﺮي ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو اوﻟﻲ را در ﺑﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آن را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬

‫ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن آن دو ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ"ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ"اﺳﺖ و آن دو ﻛﻠﻲ را"ﻋﺎم و ﺧﺎص‬

‫ﻣﻄﻠﻖ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺑﻌﻀﻲ از‬

‫ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ و اﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺮ اﻓﺮادي ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮي ﺻﺪق ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻗﻠﻤﺮو ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن آن دو ﻛﻠﻲ"ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻦ وﺟﻪ"اﺳﺖ و آن دو ﻛﻠﻲ را"ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اول‪ :‬ﻣﺜﻞ اﻧﺴﺎن و درﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻ‬

‫اﻧﺴﺎن درﺧﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻴﭻ درﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﺎﻣﻞ )اﻓﺮاد( درﺧﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻪ درﺧﺖ‬

‫ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺰي از ﻗﻠﻤﺮو درﺧﺖ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻧﻪ درﺧﺖ ﭼﻴﺰي از ﻗﻠﻤﺮو‬

‫اﻧﺴﺎن را‪ .‬دوم‪ :‬ﻣﺜﻞ اﻧﺴﺎن و ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﻧﺴﺎن‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻫﻤﺎن ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪:‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﺮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺐ ﻛﻪ ﺣﻴﻮان‬

‫اﺳﺖ وﻟﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ( ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎناﻧﺪ ﻣﺜﻞ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﻫﻢ اﻧﺴﺎناﻧﺪ و ﻫﻢ ﺣﻴﻮان‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن و ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ ﺳﻔﻴﺪﻫﺎ اﻧﺴﺎناﻧﺪ )اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪ‬

‫ﭘﻮﺳﺖ( اﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺳﻴﺎه و زرد( و ﺑﻌﻀﻲ ﺳﻔﻴﺪﻫﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺑﺮف ﻛﻪ ﺳﻔﻴﺪ ﻫﺴﺖ وﻟﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ(‪.‬‬

‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ دو ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو داﻳﺮهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و از داﺧﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬

‫ﻧﻤﻲﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬دو ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺴﺎوي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو داﻳﺮهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺎﻣﻼ ﺑﺮ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﻄﺒﻘﻨﺪ‪ .‬دو ﻛﻠﻲ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ در داﺧﻞ داﻳﺮه ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و دو ﻛﻠﻲ‬

‫ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو داﻳﺮهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻘﺎﻃﻌﻨﺪ و ﺑﺎ دو ﻗﻮس ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در‬

‫ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻘﻂ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٣٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﻲ‬

‫دﻳﮕﺮي ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻ آن را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻛﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ‬

‫ﻛﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره"ﺣﺪود"و"ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت"ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﻪ آﺷﻨﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎب"ﺣﺪود"ﻣﻲآورﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻧﺎم"ﻣﺪﺧﻞ"ﻳﺎ"ﻣﻘﺪﻣﻪ"ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﻠﻲ را ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺧﻮد آن ﻛﻠﻲ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و راﺑﻄﻪاش را ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺧﻮدش‬

‫ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ از ﻳﻜﻲ از ﭘﻨﺞ ﻗﺴﻢ ذﻳﻞ ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﻧﻮع‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﺟﻨﺲ‬

‫‪ - 3‬ﻓﺼﻞ‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﻋﺮض ﻋﺎم‪.‬‬

‫‪ - 5‬ﻋﺮض ﺧﺎص‪.‬‬

‫زﻳﺮا ﻳﺎ آن ﻛﻠﻲ ﻋﻴﻦ ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺟﺰء ذات و ﻳﺎ ﺧﺎرج از ذات‪ ،‬و آﻧﻜﻪ ﺟﺰء ذات اﻓﺮاد‬

‫ﺧﻮد اﺳﺖ ﻳﺎ اﻋﻢ اﺳﺖ از ذات و ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ذات‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺧﺎرج از ذات ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻋﻢ از ذات‬

‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ذات‪ .‬آن ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ذات و ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﺰء ذات‬

‫اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ وﻟﻲ ﺟﺰء اﻋﻢ اﺳﺖ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻛﻠﻲ ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺧﺎرج از ذات اﻓﺮاد اﺳﺖ وﻟﻲ اﻋﻢ از ذات اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻋﺮض ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﺎرج از ذات اﻓﺮاد‬

‫اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ذات اﺳﺖ ﻋﺮض ﺧﺎص اﺳﺖ‪.‬‬

‫اول‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻤﺎم ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰي در‬

‫ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد )اﻧﺴﺎن( ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن ﺷﺎﻣﻞ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻂ ﻛﻪ‬

‫ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻤﺎم ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه ﺟﺰﺋﻲ از ذات اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻓﺮاد ﺣﻴﻮان از ﻗﺒﻴﻞ زﻳﺪ و ﻋﻤﺮو و‬

‫اﺳﺐ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﻏﻴﺮه ﺣﻴﻮاناﻧﺪ و ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ذات آﻧﻬﺎ را ﺣﻴﻮان ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ‬

‫ﻋﻼوه ﻳﻚ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻧﺎﻃﻖ در اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ .‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ"ﻛﻢ"ﻛﻪ ﺟﺰء ذات اﻓﺮاد ﺧﻮد از ﻗﺒﻴﻞ ﺧﻂ و ﺳﻄﺢ و‬

‫ﺣﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻤﻴﺖ ﺟﺰء ذات آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻤﺎم ذات آﻧﻬﺎ و ﻧﻪ‬

‫ﭼﻴﺰي ﺧﺎرج از ذات آﻧﻬﺎ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺰء دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و"ﻣﺘﺼﻞ ﻳﻚ ﺑﻌﺪي"ﻛﻪ ﺟﺰء دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ راﻫﺮوﻧﺪه )ﻣﺎﺷﻲ(‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ راه رﻓﺘﻦ ﺟﺰء ذات ﻳﺎ ﺗﻤﺎم‬

‫ذات روﻧﺪﮔﺎن ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ و ﻳﺎ ﻋﺎرض در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ‬

‫ﻋﺎرض‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﻧﻮع ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ در اﻧﻮاﻋﻲ از ﺣﻴﻮان وﺟﻮد دارد و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺻﺪق‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ از ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﻓﺮد اﻋﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮد )ﻫﻤﺎن اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن( اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ و ﻳﻚ ﻋﺮض در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و اﻳﻦ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻣﺮ ﻋﺮﺿﻲ اﺧﺘﺼﺎص دارد ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻳﻚ ذات و ﻳﻚ ﻧﻮع و ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن )‪.(1‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .(1‬ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻠﻲ اﮔﺮ ﺟﺰء ذات ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻋﻢ از ذات اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻲ اﮔﺮ ﺟﺰء ذات ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺣﺘﻤﺎ از ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي ارﺑﻌﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ ﻳﻜﻲ از دو ﻧﺴﺒﺖ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻋﻢ ﻣﻄﻠﻖ و‬
‫ﺗﺴﺎوي‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آن دو ﻧﺴﺒﺖ دﻳﮕﺮ ﭼﻄﻮر؟ آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻲ ﺟﺰء ذات‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﺑﺎ ذات ﻳﺎ اﻋﻢ ﻣﻦ وﺟﻪ از ذات ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ‪ .‬ﭼﺮا؟ ﺟﻮاب‬
‫اﻳﻦ ﭼﺮا را ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪﻫﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺟﻮاﺑﺶ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻓﻌﻼ از ورود ﺑﻪ آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻻزم ﺑﻪ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻴﺎن ﺟﺰء ذات و ذات ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰء ذات اﻋﻢ از ذات اﺳﺖ‪ ،‬و ذات‪ ،‬اﺧﺺ از ﺟﺰء ذات اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﻜﺲ آن ﻣﻤﻜﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ذات اﻋﻢ از ﺟﺰء ذات ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺷﺸﻢ ﺣﺪود و ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﺪود و ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻃﺮز ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺮز ﺻﺤﻴﺢ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي‬

‫اﺛﺒﺎت ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ؟ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻗﺴﻢ اول ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﻮرات‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل ﺗﺼﻮري از روي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺼﻮري‪ ،‬و ﻗﺴﻢ دوم ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل ﺗﺼﺪﻳﻘﻲ از روي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺼﺪﻳﻘﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺷﻴﺎء‪،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ"ﭼﻴﺴﺘﻲ"آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﻼن ﺷﻲء‬

‫ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺆاﻟﻲ در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫از ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﺷﻲء ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫آن ﺷﻲء و ﻻاﻗﻞ ﻣﺮز ﻣﻔﻬﻮم آن ﺷﻲء ﻛﻪ ﻛﺠﺎ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻪ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻪ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ‬

‫ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻚ ﺷﻲء ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﺻﺤﻴﺤﻲ از آن‬

‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﺧﻂ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺳﻄﺢ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺎده ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻗﻮه ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺣﻴﺎت ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻛﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻌﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﺪارﻳﻢ و ﻣﻲ‬

‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﺻﺤﻴﺤﻲ از آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬و ﺣﺪ‪ ‬ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم از ﻧﻈﺮ ﻣﺮز ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ داﺧﻞ در اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲ‬

‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ آن ﻃﻮر روﺷﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻓﺮاد و ﻣﺎﻧﻊ اﻏﻴﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ در ﻫﻤﻪ‬

‫ﻋﻠﻮم ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﺑﺮاي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ در آن ﻋﻠﻢ ﻃﺮح ﻣﻲ ﮔﺮدد ﭘﻴﺪا‬

‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت در ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎرج از ﻋﻠﻢ اﺳﺖ و اﺳﺘﻄﺮاداً‬

‫آورده ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻛﺎر ﻣﻨﻄﻖ در ﺑﺨﺶ ﺗﺼﻮرات اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راه ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت را ﺑﻪ ﻣﺎ اراﺋﻪ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮاﻟﻬﺎ‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﺷﻮد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻮاﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺠﻬﻮﻻت ﺧﻮد‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﻚ ﺟﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻧﻮاع ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﺳﺆاﻟﻲ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﺧﻮدش درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬

‫ﺟﻬﺖ اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻛﻪ در ﻟﻐﺎت ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﺳﺆال وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻫﺮ زﺑﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ‬

‫ﻟﻐﺖ ﺳﺆاﻟﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﻨﻮع و ﺗﻌﺪد ﻟﻐﺘﻬﺎي ﺳﺆاﻟﻲ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﻨﻮع ﺳﺆاﻟﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻮع ﺳﺆاﻟﻬﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﻨﻮع‬

‫ﻣﺠﻬﻮﻻت اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺆال داده ﻣﻲﺷﻮد ﻏﻴﺮ از ﭘﺎﺳﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺆال دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ‬

‫داده‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﻚ اﻧﻮاع ﺳﺆاﻟﻬﺎ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﺳﺆال از ﭼﻴﺴﺘﻲ‪ :‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺎ ﻫﻮ؟‬

‫‪ - 2‬ﺳﺆال از ﻫﺴﺘﻲ‪ :‬آﻳﺎ ﻫﺴﺖ؟ ﻫﻞ؟‬

‫‪ - 3‬ﺳﺆال از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻛﻴﻒ؟‬

‫‪ - 4‬ﺳﺆال از ﭼﻨﺪي‪ :‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﺖ؟ ﻛﻢ؟‬

‫‪ - 5‬ﺳﺆال از ﻛﺠﺎﻳﻲ‪ :‬ﻛﺠﺎ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ؟‬

‫‪ - 6‬ﺳﺆال از ﻛﻲ‪ :‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ؟ ﻣﺘﻲ؟‬

‫‪ - 7‬ﺳﺆال از ﻛﻴﺴﺘﻲ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺨﺼﻲ؟ ﻣﻦ ﻫﻮ؟‬

‫‪ - 8‬ﺳﺆال از ﻛﺪاﻣﻲ‪ :‬ﻛﺪاﻣﻴﻚ؟ اي‪‬؟‬

‫‪ - 9‬ﺳﺆال از ﭼﺮاﻳﻲ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻳﺎ ﻓﺎﻳﺪه ﭼﻴﺴﺖ؟ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ؟ ﻟﻢ؟‬

‫ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻳﻚ ﺷﻲء ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ ﺳﺆال دارﻳﻢ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮﻧﻪ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻗﻬﺮا ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ اﻟﻒ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ‬

‫ﻛﻪ آﻳﺎ اﻟﻒ ﻫﺴﺖ؟ و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ و ﮔﺎه‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ و ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺪد اﺳﺖ؟ و ﮔﺎه‪:‬‬

‫ﻛﺠﺎ اﺳﺖ؟ و ﮔﺎه‪ :‬در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ؟ و ﮔﺎه‪ :‬ﻛﻴﺴﺖ و ﭼﻪ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ؟ و ﮔﺎه‪ :‬ﻛﺪام ﻓﺮد اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ :‬ﭼﺮا و ﺑﻪ‬

‫ﭼﻪ ﻋﻠﺘﻲ و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻓﺎﻳﺪهاي و ﻳﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ؟‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻬﺪهدار ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت ﻛﻪ درﺑﺎره اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آن ﻛﻪ ﻋﻬﺪهدار‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت اﺳﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم‬

‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺳﺮو ﻛﺎر دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﺮز ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺻﺤﻴﺢ را اراﺋﻪ‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻴﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ و آن ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻔﻜﺮ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫اﻳﻦ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ از ﻧﻮع"ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ"اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻧﻮع"ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺴﺖ")‪ .(1‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺳﺆال‬

‫اول و ﺳﺆال ﻫﺸﺘﻢ ﻫﻤﻪ ﺳﺆاﻻت دﻳﮕﺮ را ﺑﺎ ﻛﻠﻤﻪ"آﻳﺎ"در ﻓﺎرﺳﻲ و ﻳﺎ"ﻫﻞ"در ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻃﺮح ﻛﺮد‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺳﺆاﻻت در ﺳﻪ ﺳﺆال ﻋﻤﺪه ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺎ؟ آﻳﺎ؟ ﻫﻞ؟ ﭼﺮا؟ ﻟﻢ؟‬

‫ﺣﺎﺟﻲ ﺳﺒﺰواري در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ"ﻣﺎ"ﻣﻄﻠﺐ"ﻫﻞ"ﻣﻄﻠﺐ"ﻟﻢ"‬ ‫اس‪ ‬اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ ﺛﻼﺛﻪ ﻋﻠﻢ‬

‫از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﺷﻲء ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺴﺖ )ﺑﻠﻜﻪ از‬

‫وﻇﺎﺋﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ( اﻣﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ راه درﺳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدن را ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ راه را ﺑﻪ‬

‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﻲآﻣﻮزد‪.‬‬

‫ﺣﺪ و رﺳﻢ‬
‫در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ ﺷﻲء اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﻨﻪ ذات او ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻳﻢ ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺰاء‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﭼﻪ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ؟ ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻟﻬﻲ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺆال اول و دوم ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺴﺘﻲ و ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻧﻬﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﺮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺆال از ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ از ﻋﻠﻞ اوﻟﻴﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﺘﻬﺎي اﺻﻠﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮد آن ﻋﻠﺘﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺳﺆال ﺷﻮد ﭘﺎﺳﺦ آن ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻋﻠﻞ ﻧﺰدﻳﻚ و ﺟﺰﺋﻲ ﺳﺆال‬
‫ﺷﻮد ﭘﺎﺳﺦ آن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺆاﻻت ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺆال از‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻴﻬﺎ و ﭼﻨﺪﻳﻬﺎ و ﻛﺠﺎﺋﻴﻬﺎ و ﻛﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻋﻠﻮم اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺪد ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫آن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻠﻮم ﺗﻨﻮع ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ آن را ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺟﻨﺎس و ﻓﺼﻮل آن‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﺪﻫﻴﻢ و ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‬

‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ و ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ را"ﺣﺪ ﺗﺎم"ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از اﺟﺰاء ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺷﻲء ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ را"ﺣﺪ‬

‫ﻧﺎﻗﺺ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﺟﺰاء ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺷﻲء دﺳﺖ ﻧﻴﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و ﻋﻮارض آن دﺳﺖ‬

‫ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ و ﻳﺎ اﺻﻼ ﻫﺪف ﻣﺎ ﺻﺮﻓﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮز ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎزﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬

‫ﻫﺴﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و ﻋﻮارض در ﺣﺪي ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻛﻪ آن ﺷﻲء را ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺳﺎزد و از ﻏﻴﺮ ﺧﻮدش ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ را"رﺳﻢ ﺗﺎم"ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬

‫اﮔﺮ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺴﺎزد آن را"رﺳﻢ ﻧﺎﻗﺺ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺴﺎن اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ )ﻳﻌﻨﻲ داراي اﺑﻌﺎد( ﻧﻤﻮ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺣﻴﻮان‪،‬‬

‫ﻧﺎﻃﻖ"ﺣﺪ ﺗﺎم آن را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻮ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺣﻴﻮان"ﺣﺪ ﻧﺎﻗﺺ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺗﻌﺮﻳﻔﺶ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ راﻫﺮوﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻟﻘﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭘﻬﻦ ﻧﺎﺧﻦ"‪"،‬رﺳﻢ ﺗﺎم"اﺳﺖ‪ ،‬و‬

‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ"ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ راﻫﺮوﻧﺪه"‪"،‬رﺳﻢ ﻧﺎﻗﺺ"اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺎﻣﻞ"ﺣﺪ ﺗﺎم"اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫آوردن"ﺣﺪ ﺗﺎم"اﺷﻴﺎء ﭼﻮن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺸﻒ ذاﺗﻴﺎت اﺷﻴﺎء اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻔﻮذ ﻋﻘﻞ در ﻛﻨﻪ‬

‫اﺷﻴﺎء اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺪ ﺗﺎم در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺴﺎن و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﻮﻋﻲ‬

‫ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪(1) :‬‬

‫و ﭼﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ"ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ دادن"وﻇﻴﻔﻪ آن اﺳﺖ از اﻧﺠﺎم آن‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﺑﺮ ﺷﺮح"ﺣﻜﻤﺔ اﻻﺷﺮاق"ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﻄﻖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻖ در ﻣﻮرد ﺣﺪ ﺗﺎم ﻧﻴﺰ ارزش ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻬﺬا ﻣﺎ ﺑﺤﺚ‬

‫ﺧﻮد را در ﺑﺎب ﺣﺪود و ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس هﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺨﺶ ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ :‬ﻗﻀﺎﻳﺎ‬
‫از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺚ"ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت"آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اول ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻀﻴﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ و‬

‫آﻧﮕﺎه اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ را ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ .‬اﺣﻜﺎم‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﻗﻀﻴﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺎﻳﺪ ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺳﺮوﻛﺎرش ﺑﺎ‬

‫ﻣﻌﺎﻧﻲ و ادراﻛﺎت ذﻫﻨﻴﻪ اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﻛﺎري ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻧﺪارد )ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﺤﻮ و ﺻﺮف ﻛﻪ ﺳﺮوﻛﺎرﺷﺎن‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ( و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ادراﻛﺎت‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻘﺴﻴﻢﻫﺎ درﺑﺎره اﻟﻔﺎظ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻘﺴﻴﻢﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ در اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٤٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﺎﻧﻲ آن اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آن اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮآﻣﻮزان ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻓﺎرﺳﻲ را‬

‫ﻣﻲآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻟﻴﻚ ﺑﺤﺚ ﻟﻔﻆ او را ﻋﺎرﺿﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ در ﺑﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﻟﻔﻆ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫در اﺻﻄﻼح ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻫﺮ ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ"ﻗﻮل"ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻠﻴﻬﺬا ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻣﺤﺎورات ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻬﻴﻢ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ"اﻗﻮال"ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻟﻔﻈﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﻣﻬﻤﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻗﻮل ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ ﻟﻔﻆ"اﺳﺐ"در ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻗﻮل اﺳﺖ زﻳﺮا ﻧﺎم ﻳﻚ ﺣﻴﻮان ﺧﺎص اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﻔﻆ"ﺳﺎب"ﻗﻮل ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا‬

‫ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻮل ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻣﻔﺮد اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ‪ .‬اﮔﺮ داراي دو ﺟﺰء ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﺟﺰء آن ﺑﺮ ﺟﺰء ﻣﻌﻨﻲ دﻻﻟﺖ‬

‫ﻛﻨﺪ آن را ﻣﺮﻛﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺮد‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻟﻔﻆ"آب"ﻣﻔﺮد اﺳﺖ اﻣﺎ ﻟﻔﻆ"آب ﻫﻨﺪواﻧﻪ"ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﺎ ﻣﺜﻼ"اﻧﺪام"ﻣﻔﺮد اﺳﺖ اﻣﺎ ﻟﻔﻆ"درﺷﺖ اﻧﺪام"ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺗﺎم اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﻗﺺ‪ .‬ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺎن‬

‫ﻛﻨﻨﺪه ﻳﻚ ﻣﻘﺼﻮد ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬او ﻣﻄﻠﺒﻲ را درك ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ‬

‫اﺻﻄﻼح ﺻﺤﺖ ﺳﻜﻮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر" ‪"56‬ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ آﻧﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬زﻳﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮو‬

‫آﻣﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺑﺮو‪ .‬ﺑﻴﺎ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻲآﻳﻲ؟ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺗﺎماﻧﺪ و ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻼﻣﻲ ﻧﻴﻤﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬از آن ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻘﺼﻮدي درك‬

‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪":‬آب ﻫﻨﺪواﻧﻪ"و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻃﺮف‪ ،‬از اﻳﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﺪ و اﻧﺘﻈﺎرش ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آب‬

‫ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﭼﻲ؟‬

‫ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﻚ ﺳﻄﺮ و ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ‬

‫ﺣﺎل ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻤﺎم و ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪":‬ﻣﻦ اﻣﺮوز ﺳﺎﻋﺖ ‪ 8‬ﺻﺒﺢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ‬

‫ﻛﻪ ﺷﻠﻮار ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬و ﻛﺖ ﻧﭙﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدﻣﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد‬

‫ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬و آﻗﺎي اﻟﻒ ﻛﻪ رﻓﻴﻖ ﻣﻦ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﻣﻦ ﺑﻮد‪"...‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻃﻮل و ﺗﻔﺼﻴﻼت‪ ،‬ﻳﻚ‬

‫ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﺒﺘﺪاﻳﻲ ذﻛﺮ ﻛﺮده ﺑﺪون ﺧﺒﺮ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ"ﻫﻮا ﺳﺮد اﺳﺖ"ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻪ ﻛﻠﻤﻪ‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻤﺎم و ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬

‫ﺧﺒﺮ اﺳﺖ و ﻳﺎ اﻧﺸﺎء‪ .‬ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺧﺒﺮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ از واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از اﻣﺮي ﻛﻪ واﻗﻊ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻳﺎ در ﺣﺎل واﻗﻊ ﺷﺪن اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺧﺒﺮ‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ آن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﺎل آﻳﻨﺪه در )اﻣﺘﺤﺎن( ﻓﻮق ﻟﻴﺴﺎﻧﺲ‬

‫ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﻣﺮﻳﻀﻢ‪ .‬آﻫﻦ در اﺛﺮ ﺣﺮارت اﻧﺒﺴﺎط ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﺮﻛﺐ اﻧﺸﺎﺋﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ از ﭼﻴﺰي ﺧﺒﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪه ﻳﻚ‬

‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬ﺑﻴﺎ‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﺰن‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻲآﻳﻲ؟‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﻌﻨﻲ‬

‫اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ و ﺳﺆال اﻧﺸﺎء ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻳﻢ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ از ﭼﻴﺰي ﺧﺒﺮ داده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺧﺒﺮي ﭼﻮن از ﭼﻴﺰي ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از آن ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﻦ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫رﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ واﻗﻌﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬

‫ﺧﺒﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻛﺎذب اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮﻛﺐ اﻧﺸﺎﺋﻲ‬

‫ﭼﻮن از ﭼﻴﺰي ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺧﺒﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪه ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي در‬

‫ﺧﺎرج ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو در ﻣﺮﻛﺐ اﻧﺸﺎﺋﻲ ﺻﺎدق ﺑﻮدن‬

‫ﻳﺎ ﻛﺎذب ﺑﻮدن ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ در اﺻﻄﻼح ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻫﻤﺎن"ﻗﻮل ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺧﺒﺮي"اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻬﺬا در‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪":‬ﻗﻮل ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺼﺪق واﻟﻜﺬب"ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق و ﻛﺬب در آن راه‬

‫دارد‪ .‬ﺳﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق و ﻛﺬب در آن راه دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻ ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻣﺮﻛﺐ ﻧﻪ‬

‫ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎ ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم اﺳﺖ ﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﺗﺎم‪ ،‬ﺛﺎﻟﺜﺎ ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺧﺒﺮي اﺳﺖ ﻧﻪ اﻧﺸﺎﺋﻲ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻗﻮل ﻣﻔﺮد‪ ،‬و‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻮل ﻣﺮﻛﺐ ﻏﻴﺮ ﺗﺎم‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻮل ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم اﻧﺸﺎﺋﻲ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق و ﻛﺬب راه ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻴﻢ‬

‫ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ اوﻻ و ﺑﺎﻟﺬات ﺳﺮوﻛﺎرش ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎ و ﺑﺎﻟﺘﺒﻊ ﺳﺮوﻛﺎرش ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ آﻧﭽﻪ‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻴﻢ درﺑﺎره ﻗﻮل و ﻟﻔﻆ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﻟﻔﻈﻴﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻳﻚ‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ذﻫﻨﻴﻪ و ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ"زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ"ﻗﻀﻴﻪ اﻃﻼق ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اﻟﻔﺎظ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻗﻀﻴﻪ ﻟﻔﻈﻴﻪ‪ ،‬و ﻣﻌﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ را‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﻀﻴﻪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫ﻗﻀﺎﻳﺎ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس هﺸﺘﻢ‪ :‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻀﺎﻳﺎ اﻧﻮاﻋﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ )راﺑﻄﻪ(‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﺿﻮع‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﺤﻤﻮل‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺳﻮر‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺟﻬﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻤﻠﻴﻪ و ﺷﺮﻃﻴﻪ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻤﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺷﺮﻃﻴﻪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ از‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪاي را در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ آﻧﺮا ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ را ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻳﻌﻨﻲ آن را در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ ﺧﻮد"ﻣﻲﻧﻬﻴﻢ"و" ‪"61‬ﭼﻴﺰ‬

‫دﻳﮕﺮ را ﻣﺤﻤﻮل ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻳﻌﻨﻲ آن را ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ آﻧﺮا ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎر‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ :‬در ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﭼﻴﺰي‪ .‬در اﺛﺮ ﻧﻬﺎدن ﻳﻚ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﺎر ﻛﺮدن ﭼﻴﺰي ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﻀﻴﻪ درﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ"زﻳﺪ"ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬

‫ﻛﻠﻤﻪ"اﻳﺴﺘﺎده"ﻣﺤﻤﻮل را و ﻛﻠﻤﻪ"اﺳﺖ"ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ را‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎ زﻳﺪ را در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ ﺧﻮد‬

‫ﻧﻬﺎدهاﻳﻢ و اﻳﺴﺘﺎدن را ﺑﺮ او ﺑﺎر ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﻣﻴﺎن"زﻳﺪ"و"اﻳﺴﺘﺎده"راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل در ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ دو ﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو‬

‫ﻃﺮف ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ ﻏﻴﺮ ﺗﺎم‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬آب ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ"ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ ﻳﻚ‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺮف ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻮع راﺑﻄﻪ در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ اﺗﺤﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﻪ"اﺳﺖ"در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫اﮔﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ"زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ"در واﻗﻊ ﺣﻜﻢ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ"زﻳﺪ"و"اﻳﺴﺘﺎده"در ﺧﺎرج ﻳﻚ ﭼﻴﺰ را ﺗﺸﻜﻴﻞ‬

‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ را در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ آن را‬

‫ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در آن‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬

‫دﻳﮕﺮ در آن‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﭼﻴﺰي‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻮدن ﻣﻔﺎد ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‬

‫ﺣﻜﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ"ﻣﻌﻠﻖ"ﺑﻮدن ﻣﻔﺎد ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﮔﺮ زﻳﺪ‬

‫اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ"و ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻳﺎ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ"ﻛﻪ در‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ را"ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ"ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ دو ﻃﺮف دارد و ﻳﻚ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻤﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﻃﺮف ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎم ﺧﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻴﺎن دو ﻗﻀﻴﻪ راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ از دو ﻗﻀﻴﻪ و ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ‬

‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻣﺘﺼﻠﻪ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬زﻳﺮا‬

‫راﺑﻄﻪاي ﻛﻪ در ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ دو ﻃﺮف را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﻧﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ و ﺗﻼزم اﺳﺖ و ﻳﺎ‬

‫از ﻧﻮع ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ و ﺗﻌﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻼزم ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﺴﺘﻠﺰم دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف‬

‫ﻫﺴﺖ آن ﻃﺮف ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ وﻗﺖ اﺑﺮﻫﺎ ﺑﺮق ﺑﺰﻧﻨﺪ ﭘﺲ ﺻﺪاي رﻋﺪ ﺷﻨﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد"ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ وﻗﺖ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ"ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﻴﺪن ﺑﺮق ﻣﻼزم اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺻﺪا‪ ،‬و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻋﻤﺮو ﻣﻼزم اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﺴﺘﺎدن زﻳﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﺗﻌﺎﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ‬

‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﻴﺎن دو ﻃﺮف ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺪم وﻓﺎق وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻃﺮف ﺑﺎﺷﺪ آن ﻃﺮف ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ آن‬

‫ﻃﺮف ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﻃﺮف ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻋﺪد ﻳﺎ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻃﺎق"ﻳﻌﻨﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‬

‫ﻳﻚ ﻋﺪد ﺧﺎص‪ ،‬ﻫﻢ ﺟﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻃﺎق‪ ،‬و ﻣﺜﻞ آن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻳﺎ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻋﻤﺮو‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ"ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﻼ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻋﻤﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ .‬در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن دو‬

‫ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﻼزم اﺳﺖ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﻌﻠﻴﻖ و اﺷﺘﺮاط در ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﮔﺮ ﺑﺮق در‬

‫اﺑﺮ ﺑﺠﻬﺪ آواز رﻋﺪ ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد"ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻨﻴﺪن آواز رﻋﺪ ﻣﺸﺮوط و ﻣﻌﻠﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﻴﺪن ﺑﺮق‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪن ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺘﺼﻠﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ از ﻧﻮع ﺗﻌﺎﻧﺪ اﺳﺖ‬

‫ﻣﺜﻞ‪":‬ﻋﺪد ﻳﺎ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻃﺎق"ﺗﻌﻠﻴﻖ و اﺷﺘﺮاط در ﻇﺎﻫﺮ ﻟﻔﻆ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻣﺸﺮوط و ﻣﻌﻠﻖاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﻃﺎق ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﻃﺎق اﺳﺖ ﺟﻔﺖ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺟﻔﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻃﺎق اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻃﺎق ﻧﻴﺴﺖ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ در ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫اوﻟﻲ ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ ﺑﻪ‪ :‬ﺣﻤﻠﻴﻪ و ﺷﺮﻃﻴﻪ‪ ،‬و ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺘﺼﻠﻪ و ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ .‬و ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ واﺣﺪ ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻔﺮدﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺒﻬﺎي‬

‫ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺮﻃﻴﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭼﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ و ﻳﺎ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭼﻨﺪ ﺷﺮﻃﻴﻪ‬

‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ آن ﺷﺮﻃﻴﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ از ﺣﻤﻠﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در‬

‫ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺮﻃﻴﻪ دو ﻃﺮف را ﻣﻘﺪم و ﺗﺎﻟﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺰء اول"ﻣﻘﺪم"و ﺟﺰء دوم"ﺗﺎﻟﻲ"ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻤﻠﻴﻪ ﻛﻪ ﺟﺰء اول را ﻣﻮﺿﻮع و ﺟﺰء دوم را ﻣﺤﻤﻮل ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ‪،‬‬

‫ﻫﻤﻮاره در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﻲ از ﻗﺒﻴﻞ"اﮔﺮ"‪"،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ"‪"،‬ﻫﺮ زﻣﺎن"و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ و در ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﻲ از‬

‫ﻗﺒﻴﻞ"ان"‪"،‬اذا"‪"،‬ﺑﻴﻨﻤﺎ"‪"،‬ﻛﻠﻤﺎ"ﺗﻮأم اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ"ﻳﺎ"و در زﺑﺎن‬

‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﻲ از ﻗﺒﻴﻞ"او"‪"،‬اﻣﺎ"و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻮأم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ و ﺳﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ و ﺷﺮﻃﻴﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﺗﻘﺴﻴﻤﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺐ راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ‪ .‬اﮔﺮ‬

‫راﺑﻄﻪ‪ ،‬اﺗﺤﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻴﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ راﺑﻄﻪ از ﻧﻮع ﺗﻼزم ﻳﺎ ﺗﻌﺎﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺮﻃﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ )اﻋﻢ از‬

‫اﺗﺤﺎدي ﻳﺎ ﺗﻼزﻣﻲ ﻳﺎ ﺗﻌﺎﻧﺪي( اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ راﺑﻄﻪ ﻧﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اوﻟﻲ را ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ‪ ،‬و دوﻣﻲ را‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ"ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ‬

‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ"ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﮔﺮ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ زﻳﺎد‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺤﺼﻮل ﻓﺮاوان اﺳﺖ"ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﮔﺮ ﺑﺎران ﺑﻪ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن ﻧﺒﺎرد‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻲ دﺟﻠﻪ ﮔﺮدد ﺧﺸﻚ رودي"ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻋﺪد ﻳﺎ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ‬

‫ﻃﺎق"ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪد ﻳﺎ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻋﺪدي‬

‫دﻳﮕﺮ"ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮرﻩ و ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺼﻮرﻩ‬

‫ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ ﺣﻤﻠﻴﻪ ﻳﺎ ﺟﺰﺋﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد و ﻳﻚ ﺷﺨﺺ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻗﻀﻴﻪ را"ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺨﺼﻴﻪ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬زﻳﺪ اﻳﺴﺘﺎده‬

‫اﺳﺖ"‪"،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺘﻢ"‪".‬ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺨﺼﻴﻪ"در ﻣﺤﺎورات زﻳﺎد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ وﻟﻲ در ﻋﻠﻮم ﺑﻪ ﻛﺎر‬

‫ﻧﻤﻲروﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم از ﻧﻮع ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻛﻠﻲ ﺧﻮدش از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ و در ذﻫﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﻨﻪ ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﺑﺮاي اﻓﺮاد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻛﻠﻲ‬

‫در ذﻫﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﻲ"ﻣﺎ ﻓﻴﻪ ﻳﻨﻈﺮ"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮدش ﻣﻨﻈﻮر ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ"ﻣﺎ ﺑﻪ‬

‫ﻳﻨﻈﺮ"ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮدش ﻣﻨﻈﻮر ذﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻓﺮادش ﻣﻨﻈﻮر ذﻫﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ وﺳﻴﻠﻪاي اﺳﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﻓﺮاد ﻛﻠﻲ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ اول‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﻨﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد آﻳﻨﻪ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و‬

‫از ﻟﺤﺎظ دوم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﻨﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺻﻮرﺗﻬﺎ را ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﻧﻮع‬

‫اﺳﺖ"‪"،‬ﺣﻴﻮان ﺟﻨﺲ اﺳﺖ"‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ در ذﻫﻦ‬

‫اﺳﺖ و ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ ،‬و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﻴﻮان از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ در ذﻫﻦ اﺳﺖ و ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن و اﻓﺮاد ﺣﻴﻮان ﻧﻮع ﻳﺎ ﺟﻨﺲاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ"‪"،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺧﻨﺪد"‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد اﻓﺮاد اﻧﺴﺎناﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن‬

‫ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻠﻲ اﻧﺴﺎن ﻛﻪ در ذﻫﻦ اﺳﺖ‬

‫ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻗﺴﻢ اول‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻠﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻠﻲ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ و در ذﻫﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﺎي‬

‫ﻃﺒﻴﻌﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ‪":‬اﻧﺴﺎن ﻛﻠﻲ اﺳﺖ"‪"،‬اﻧﺴﺎن ﻧﻮع اﺳﺖ"‪"،‬اﻧﺴﺎن اﺧﺺ از ﺣﻴﻮان‬

‫اﺳﺖ"‪"،‬اﻧﺴﺎن اﻋﻢ از زﻳﺪ اﺳﺖ"و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻃﺒﻴﻌﻴﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺎت‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل دارد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻠﻲ‬

‫وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﺮاي اراﺋﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﻋﺠﻮل‬

‫اﺳﺖ"‪"،‬ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺗﻮﺣﻴﺪزاده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ"‪"،‬ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﭘﻮﺳﺘﻨﺪ"‪ ،‬و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﻴﺎن‬

‫ﻛﻤﻴﺖ اﻓﺮاد ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺎ"ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻬﻤﻠﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻬﻤﻠﻪ ﻧﻪ در ﻋﻠﻮم و ﻧﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ در ردﻳﻒ ﻗﻀﺎﻳﺎي‬

‫ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮره ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ آن ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﻋﺠﻮل اﺳﺖ"وﻟﻲ روﺷﻦ ﻧﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬

‫ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻋﺠﻮلاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﻤﻴﺖ اﻓﺮاد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد‬

‫اﺳﺖ‪"،‬ﻣﺤﺼﻮره"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﭼﻨﻴﻦاﻧﺪ‪"،‬ﻣﺤﺼﻮره ﻛﻠﻴﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد ﭼﻨﻴﻦاﻧﺪ‪"،‬ﻣﺤﺼﻮره ﺟﺰﺋﻴﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺤﺼﻮره‬

‫ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻠﻴﻪ و ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬و از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪاي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬

‫ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮره ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺜﻞ ﻛﻞ اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺜﻞ ﻻ ﺷﻲء ﻣﻦ اﻻﻧﺴﺎن ﺑﺤﺠﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٥٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺳﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻣﺜﻞ ﺑﻌﺾ اﻟﺤﻴﻮان اﻧﺴﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎناﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻣﺜﻞ ﺑﻌﺾ اﻟﺤﻴﻮان ﻟﻴﺲ ﺑﺎﻧﺴﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻣﺤﺼﻮرات ارﺑﻌﻪ"ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ و آﻧﭽﻪ در ﻋﻠﻮم ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺤﺼﻮرات‬

‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﺨﺼﻴﻪ و ﻧﻪ ﻃﺒﻴﻌﻴﻪ و ﻧﻪ ﻣﻬﻤﻠﻪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮرات ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬

‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮره‪ ،‬آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﻮرد‬

‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ"ﺳﻮر"ﻗﻀﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"ﻛﻠﻤﻪ"ﻫﺮ"ﺳﻮر‬

‫ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ و آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ"ﻛﻠﻤﻪ"ﺑﺮﺧﻲ"ﺳﻮر ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﻴﭻ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺷﻮره زار ﻧﻤﻲروﻳﺪ"ﻛﻠﻤﻪ"ﻫﻴﭻ"ﺳﻮر اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺑﻌﻀﻲ‬

‫درﺧﺘﺎن در ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ رﺷﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ"ﻛﻠﻤﻪ"ﺑﻌﻀﻲ‪ ...‬ﻧﻪ"ﺳﻮر اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻠﻤﺎت"ﻛﻞ"‪"،‬ﻻ‬

‫ﺷﻲء"‪"،‬ﺑﻌﺾ"‪"،‬ﻟﻴﺲ ﺑﻌﺾ"ﺳﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺤﺼﻠﻪ و ﻣﻌﺪوﻟﻪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﺎرﺟﻴﻪ و ذﻫﻨﻴﻪ و ﺣﻘﻴﻘﻴﻪ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ آﻧﻬﺎ را از‬

‫ﻛﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻛﻠﻴﺎﺗﻲ از ﻣﻨﻄﻖ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ وارد‬

‫ﺑﺤﺚ آﻧﻬﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ دارد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻣﻮﺟﻬﻪ‪ ،‬و ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻮﺟﻬﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬

‫ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺿﺮورﻳﻪ و داﺋﻤﻪ و ﻣﻤﻜﻨﻪ و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ ﺑﺤﺚ در آﻧﻬﺎ از‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻬﺪه درس ﻣﺎ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن دو ﭼﻴﺰ در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ اﻟﻒ ب اﺳﺖ"ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻫﺮ اﻟﻒ ب اﺳﺖ ﺑﺎﻟﻀﺮوره"و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ"ﻫﺮ اﻟﻒ ب اﺳﺖ ﺑﺎﻻﻣﻜﺎن"‪ .‬ﺿﺮورت ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد اﻗﺴﺎﻣﻲ دارد ﻛﻪ وارد ﺑﺤﺚ آن ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬و‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺿﺮورت و اﻣﻜﺎن را"ﺟﻬﺖ ﻗﻀﺎﻳﺎ"ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻀﻴﻪاي ﻛﻪ در آن ذﻛﺮ ﺟﻬﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ"ﻗﻀﻴﻪ‬

‫ﻣﻮﺟﻬﻪ"ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ذﻛﺮ ﺟﻬﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ"ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻄﻠﻘﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺣﻘﻴﻘﻴﻪ و ﻣﺎﻧﻌﺔ اﻟﺠﻤﻊ و ﻣﺎﻧﻌﺔ اﻟﺨﻠﻮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎﻳﺶ‬

‫ﻣﺴﻄﻮر اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﺮاي اﺧﺘﺼﺎر از ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﻧﻬﻢ" اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ‬
‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻀﻴﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺳﭙﺲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرات‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺗﻲ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ :‬ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﺮدات‪ ،‬اﺣﻜﺎﻣﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺑﺎب ﻣﻔﺮدات‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺎت ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﺎص دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻧﺴﺐ ارﺑﻌﻪ"ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬دو ﻛﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ‬

‫ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦاﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﺘﺴﺎوي و ﻳﺎ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻄﻠﻖ و ﻳﺎ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ‪ .‬دو‬

‫ﻗﻀﻴﻪ را ﻧﻴﺰ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎن دو‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﺗﻀﺎد‪ ،‬دﺧﻮل ﺗﺤﺖ اﻟﺘﻀﺎد‪،‬‬

‫ﺗﺪاﺧﻞ‪.(1).‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬اﮔﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﻳﺎ ﻣﺤﻤﻮل ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ دارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺻﻼ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ‪":‬اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﺗﻌﺠﺐ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه"و ﻗﻀﻴﻪ‪":‬آﻫﻦ ﻓﻠﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد"ﻛﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺎورﻗﻲ‬
‫< ﻧﺴﺒﺘﺸﺎن از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ در ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﻂ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ"اﻧﺴﺎن ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ"و"اﻧﺴﺎن ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ اﺳﺖ"ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ"ﺗﺴﺎوي"اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﻬﺎ را"ﻣﺘﻤﺎﺛﻠﻴﻦ"اﺻﻼح ﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ در ﻣﺤﻤﻮل ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ"اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﭘﺴﺘﺎﻧﺪار"و"اﺳﺐ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺴﺘﺎﻧﺪار"] ﻧﺴﺒﺖ [ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ"ﺗﺸﺎﺑﻪ"اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﻴﻦ"ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻛﻪ دو ﻗﻀﻴﻪ در ﻳﻚ ﺟﺰء اﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ ﻳﺎ در ﻫﻴﭻ ﺟﺰء‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻧﺪارﻧﺪ ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ دو ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ و ﻫﻢ در ﻣﺤﻤﻮل و اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن ﻳﺎ در"ﻛﻢ"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻴﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺖ‪ ،‬و ﻳﺎ‬
‫در"ﻛﻴﻔﻴﺖ"ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻫﺮ دو‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ را ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻴﻦاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﻀﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﺪاﺧﻠﻴﻦ و ﻳﺎ داﺧﻠﻴﻦ ﺗﺤﺖ اﻟﺘﻀﺎد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﮔﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ در ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل و ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻬﺎت ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﺑﺎ ﻫﻢ وﺣﺪت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از‬

‫ﻧﻈﺮ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻫﻢ در ﻛﻢ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻢ در ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ در ﻛﻠﻴﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺖ اﺧﺘﻼف‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻢ در اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ‪"،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻴﻦ"ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌﺠﺐ‬

‫ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ"و"ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"‪ .‬و اﮔﺮ در ﻛﻴﻒ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻜﻲ‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﺳﺎﻟﺒﻪ‪ ،‬و در ﻛﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻴﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺖ وﺣﺪت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺟﺰﺋﻲ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ"ﻣﺘﻀﺎدﺗﻴﻦ"ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ"و"ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ"‪.‬‬

‫و اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ را"داﺧﻠﺘﻴﻦ ﺗﺤﺖ اﻟﺘﻀﺎد"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬

‫ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ"و"ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫و اﮔﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ در ﻛﻢ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻜﻲ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﻴﻒ وﺣﺪت‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ دو ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ را"ﻣﺘﺪاﺧﻠﻴﻦ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬

‫ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ"و"ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻨﺪهاﻧﺪ"و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻨﻘﺎر ﻧﺪارد"و"ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬

‫ﻣﻨﻘﺎر ﻧﺪارﻧﺪ"‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻖ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻪ در ﻛﻴﻒ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻪ در‬

‫ﻛﻢ‪ ،‬ﻓﺮض ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره دو ﻗﻀﻴﻪاي ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل و‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻬﺎت ﻣﺜﻼ )زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن( وﺣﺪت دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ دو ﻗﻀﻴﻪاي اﮔﺮ از ﻧﻈﺮ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﻫﻢ وﺣﺪت‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪاﻧﺪ ﻧﻪ دو ﻗﻀﻴﻪ‪ .‬ﺣﻜﻢ ﻗﺴﻢ اول ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن دو ﻗﻀﻴﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮي ﻗﻄﻌﺎ ﻛﺎذب اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻳﻜﻲ ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮي ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺻﺪق ﭼﻨﻴﻦ دو ﻗﻀﻴﻪاي )ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ("اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ"ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺬب ﻫﺮ دو )ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺎل‬

‫اﺳﺖ("ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺻﻞ ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه‬

‫و اﻣﺮوز زﻳﺎد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ در ﺑﻌﻀﻲ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺧﻮﻳﺶ را )ﻣﻨﻄﻖ‬

‫دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ( ﺑﺮ اﺳﺎس اﻧﻜﺎر اﺻﻞ"اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ و اﻣﺘﻨﺎع ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ"ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﻌﺪا‬

‫در درﺳﻬﺎي ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢ دوم ﺣﻜﻤﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪق‬

‫ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺬب دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺬب ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺪق دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ اﻟﻒ ب‬

‫اﺳﺖ"و ﺑﺎز ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ"ﻫﻴﭻ اﻟﻔﻲ ب ﻧﻴﺴﺖ"ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﻫﺮ اﻟﻒ‪ ،‬ب‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻫﻴﭻ اﻟﻔﻲ ب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﻫﺮ اﻟﻒ ب ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ‬

‫ﻫﻴﭻ اﻟﻒ ب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒ ﻫﺎ ب ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢ ﺳﻮم ﺣﻜﻤﺶ اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺬب ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺪق دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺻﺪق ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺬب دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ‬

‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻟﻒﻫﺎ ب ﻫﺴﺘﻨﺪ"و"ﺑﻌﻀﻲ از اﻟﻒﻫﺎ ب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ‬

‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺬب ﺟﻤﻠﻪ"ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ"اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻟﻔﻲ ب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺬب"ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻟﻔﻲ ب ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫و ﻣﺎ ﻗﺒﻼ در ﻗﺴﻢ دوم ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ دو ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺘﺤﺪ اﻟﻤﻮﺿﻮع و اﻟﻤﺤﻤﻮل ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬

‫ﻳﻜﻲ ﻣﻮﺟﺒﻪ و دﻳﮕﺮي ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻗﺴﻢ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻳﻜﻲ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ و‬

‫دﻳﮕﺮي ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ ﻻزم اﺳﺖ و وﺿﻊ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﺮ ﻋﻜﺲ‬

‫ﻣﻔﺮدات ﻫﻤﻮاره ﺟﺰﺋﻴﻪ اﻋﻢ از ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻔﺮدات ﻫﻤﻮاره ﻛﻠﻲ اﻋﻢ از ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ اﻧﺴﺎن اﻋﻢ از‬

‫زﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ"ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﻫﺴﺘﻨﺪ"اﻋﻢ اﺳﺖ از ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﺮ اﻟﻒ ب اﺳﺖ"زﻳﺮا اﮔﺮ ﻫﺮ‬

‫اﻟﻒ ب ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻟﻒﻫﺎ ب‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺻﺪق ﻗﻀﻴﻪ اﻋﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺪق اﺧﺺ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﺻﺪق‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺧﺺ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺪق ﻗﻀﻴﻪ اﻋﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﻛﺬب ﻗﻀﻴﻪ اﺧﺺ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺬب ﻗﻀﻴﻪ اﻋﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺬب‬

‫ﻗﻀﻴﻪ اﻋﻢ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺬب ﻗﻀﻴﻪ اﺧﺺ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻨﻬﺎ"ﻣﺘﺪاﺧﻠﻴﻦ"ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره‬

‫ﻣﻮارد ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻠﻴﻪ داﺧﻞ در ﻣﻮارد ﻗﻀﻴﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻫﻢ ﺻﺎدق‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﻀﻴﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ در ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺻﺎدق ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﺮ اﻟﻒ ب اﺳﺖ"و ﻗﻀﻴﻪ"ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﻫﺴﺘﻨﺪ"و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﻴﭻ‬

‫اﻟﻔﻲ ب ﻧﻴﺴﺖ"و ﻗﻀﻴﻪ"ﺑﻌﻀﻲ اﻟﻒﻫﺎ ب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"ﻣﻄﻠﺐ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس دهﻢ‪ :‬ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ -‬ﻋﻜﺲ‬
‫در ﻣﻴﺎن اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ ،‬آن ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﺳﺖ و در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲآﻳﺪ اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻗﺒﻼ‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل وﺣﺪت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﻳﻌﻨﻲ از‬

‫ﻟﺤﺎظ ﻛﻠﻴﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺖ‪ ،‬و اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ راﺑﻄﻪ‬

‫ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ را ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻴﻦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻴﻦ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ از ﺻﺪق‬

‫ﻫﺮ ﻳﻚ ﻛﺬب دﻳﮕﺮي ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ و از ﻛﺬب ﻫﺮ ﻳﻚ ﺻﺪق دﻳﮕﺮي ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻫﻢ‬

‫اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ و ﻫﻢ ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﻴﺎن ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ و ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻧﻘﻴﺾ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ و ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ و ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻴﺾ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺣﺪت ﻣﻮﺿﻮع و‬

‫ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﭼﻨﺪ وﺣﺪت دﻳﮕﺮ ﻫﻢ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮط اﺳﺖ‪:‬‬

‫وﺣﺪت در زﻣﺎن‪ ،‬وﺣﺪت در ﻣﻜﺎن‪ ،‬وﺣﺪت در ﺷﺮط‪ ،‬وﺣﺪت در اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬وﺣﺪت در ﺟﺰء و ﻛﻞ‪ ،‬وﺣﺪت در‬

‫ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﻫﺸﺖ وﺣﺪت ﻣﻲﺷﻮد و در اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫وﺣﺪت ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل و ﻣﻜﺎن‬ ‫در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻫﺸﺖ وﺣﺪت ﺷﺮط دان‬

‫ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در آﺧﺮ زﻣﺎن‬ ‫وﺣﺪت ﺷﺮط و اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺟﺰء و ﻛﻞ‬

‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻨﺪان اﺳﺖ"‪"،‬اﺳﺐ ﺧﻨﺪان ﻧﻴﺴﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎ وﺣﺪت ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬

‫و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﺧﻨﺪان اﺳﺖ"‪"،‬اﻧﺴﺎن ﭼﻬﺎر ﭘﺎ ﻧﻴﺴﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎ وﺣﺪت ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﮔﺮ ﻛﺴﻮف رخ دﻫﺪ ﻧﻤﺎز آﻳﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ رخ ﻧﺪﻫﺪ ﻧﻤﺎز آﻳﺎت واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﺷﺮﻃﻬﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن در روز ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﺪ"‪"،‬اﻧﺴﺎن در ﺷﺐ ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ"ﺗﻨﺎﻗﺾ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا زﻣﺎﻧﻬﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬وزن ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ آب در روي زﻣﻴﻦ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺳﺖ و در‬

‫ﻓﻀﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﺜﻼ ﻧﻴﻢ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺳﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪".‬ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ"‪"،‬ﻋﻠﻢ‬

‫ﺧﺪا ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﺿﺎﻓﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻀﺎفاﻟﻴﻪﻫﺎي دو ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬

‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻛﻞ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺗﻬﺮان ‪ 1600‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ"و"ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺗﻬﺮان )ﻣﺜﻼ ﺷﺮق ﺗﻬﺮان(‬

‫‪ 1600‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﻧﻴﺴﺖ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا از ﻟﺤﺎظ ﺟﺰء و ﻛﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ ﻧﻮزاد‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﺠﺘﻬﺪ اﺳﺖ"‪ ،‬و"ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻮزادﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا از‬

‫ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه و ﻓﻌﻠﻴﺖ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﺷﺮاﺋﻂ در ﻣﺘﻀﺎدﺗﻴﻦ و داﺧﻠﺘﻴﻦ ﺗﺤﺖ اﻟﺘﻀﺎد و ﻣﺘﺪاﺧﻠﺘﻴﻦ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﻗﻀﻴﻪ آﻧﮕﺎه ﻣﺘﻀﺎدﻧﺪ و ﻳﺎ داﺧﻞ ﺗﺤﺖ اﻟﺘﻀﺎدﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﺘﺪاﺧﻞاﻧﺪ ﻛﻪ وﺣﺪﺗﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر را‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ"ام اﻟﻘﻀﺎﻳﺎ"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم‪ ،‬و ﺗﻤﺎم‬

‫ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن آﻧﻬﺎ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻮ در ﻋﺮﻓﻴﺎت ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻞ زﻳﺮﺑﻨﺎي‬

‫ﻫﻤﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺮاب ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ وﻳﺮان ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ اﺻﻞ"و اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع‬

‫ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ و اﻣﺘﻨﺎع ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ"ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‬

‫ﻧﻈﺮ ﻗﺪﻣﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺷﻮد در اﻳﻦ اﺻﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻄﻖ اﺻﻄﻼﺣﺎ‬

‫آن را ﻧﻘﻴﺾ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻘﻴﺾ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﻧﻘﻴﺾ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ‬

‫ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ"ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم"ﻧﻘﻴﺾ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﺣﻜﻢ ﻧﻘﻴﺾ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﻴﺾ‬

‫واﻗﻌﻲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬رﻓﻊ آن ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻔﺎد ﻳﻜﻲ ﻋﻴﻨﺎ رﻓﻊ دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻘﻴﺾ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻧﻘﻴﺾ"ﻛﻞ اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان"ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪"،‬ﻟﻴﺲ ﻛﻞ اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮاﻧﺎ"اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺑﻌﺾ اﻻﻧﺴﺎن ﻟﻴﺲ ﺑﺤﻴﻮان"ﻧﻘﻴﺾ او اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ ﻧﻘﻴﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻘﻴﺾ"ﻻ ﺷﻲء ﻣﻦ اﻻﻧﺴﺎن ﺑﺤﺠﺮ"ﻛﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ"ﻟﻴﺲ ﻻ ﺷﻲء ﻣﻦ اﻻﻧﺴﺎن‬

‫ﺑﺤﺠﺮ"اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺑﻌﺾ اﻻﻧﺴﺎن ﺣﺠﺮ"ﻧﻘﻴﺾ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ ﻧﻘﻴﺾ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻧﻘﻴﺾ واﻗﻌﻲ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺪك ﺗﻮﺟﻪ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ در آن واﺣﺪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ و ﻧﻘﻴﺾ آن ﻫﺮ دو ﺻﺎدق و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻳﻚ اﻣﺮ‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ‪ :‬اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‬

‫ﺑﺎ ﻧﻘﻴﻀﺶ ﻫﺮ دو ﺻﺎدق و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ اﺻﻞ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٦٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﺤﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻧﻪ اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﻣﺤﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺎ‬

‫ﺑﻴﺎن ﻗﺪﻣﺎ را درﺑﺎره ام اﻟﻘﻀﺎﻳﺎي ﺑﻮدن اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع و ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻬﺘﺮ‬

‫روﺷﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺗﻨﺎﻫﻲ اﺑﻌﺎد ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ در ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﺷﻚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻳﻌﻨﻲ دو ﻗﻀﻴﻪ در ﺟﻠﻮ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ‪ -‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻛﻔﻪ ﺗﺮازو‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎدل در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻗﻀﻴﻪ اول ﻣﻲﭼﺮﺑﺪ و‬

‫ﻧﻪ ﻗﻀﻴﻪ دوم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دو اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺘﺴﺎوي در ﻣﻮرد اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ دارﻳﻢ و ﻧﺎم اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎ ﺷﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﮔﻤﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﻃﺮف‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﻲﭼﺮﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﭼﺮﺑﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت آن ﺣﺎﻟﺖ رﺟﺤﺎن ذﻫﻦ ﺧﻮد را ﻇﻦ ﻳﺎ ﮔﻤﺎن‬

‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ - 3‬اﻳﻦ ﻛﻪ از دو ﻃﺮف‪ ،‬ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﺣﺘﻤﺎل داده ﻧﺸﻮد و ذﻫﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬

‫ﻳﻚ ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻗﺎﻃﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎ در اﺑﺘﺪا ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﻢ ﺷﻚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ‬

‫دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻳﻢ ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ در اﺑﺘﺪا اﮔﺮ از ﻳﻚ داﻧﺶ آﻣﻮز ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ آﻳﺎ آﻫﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻠﺰ ﻣﺤﻜﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺮارت ﺑﺒﻴﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﺟﻮاﺑﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺸﻜﻮك اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ دﻻﺋﻞ‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮاﻳﺶ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻫﻦ در اﺛﺮ ﺣﺮارت اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻚ داﻧﺶ‬

‫آﻣﻮز در ﻣﺴﺎﺋﻞ رﻳﺎﺿﻲ‪ .‬ﭘﺲ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻔﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻃﺮف ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬

‫ﻧﻔﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺴﺎوي ﻃﺮف ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺴﺎوي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻏﻴﺮ‬

‫ﻣﺴﺎوي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﺷﺪن و ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺪن و ﺣﺘﻲ راﺟﺢ ﺷﺪن و ﻣﻈﻨﻮن ﺷﺪن ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻗﺒﻼ اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع ﺗﻨﺎﻗﺾ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه‬

‫ذﻫﻦ ﻣﺎ از ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻚ ﺧﺎرج ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در آن وﻗﺖ ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻫﻦ در اﺛﺮ ﺣﺮارت‬

‫اﻧﺒﺴﺎط ﻳﺎﺑﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل آﻫﻦ در اﺛﺮ ﺣﺮارت اﻧﺒﺴﺎط ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺮض ﻣﺤﺎل‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دو ﻃﺮف ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮاي ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻋﻠﻲ اﻟﺴﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺣﺎﺻﻞ‬

‫ﻧﻤﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﻳﻘﻴﻦ آﻧﻮﻗﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻃﺮف ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻗﺎﻃﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺮف دﻳﮕﺮ را‬

‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﻔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ"اﻣﺘﻨﺎع ﺟﻤﻊ ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ و رﻓﻊ ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ"ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬

‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﺳﺨﻦ ﻣﻨﻜﺮﻳﻦ ﺗﺄﻣﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ آﻧﺎن ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم‬

‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و آن را اﻧﻜﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻜﺲ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪاي از ﻗﻀﺎﻳﺎ اﮔﺮ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﻋﻜﺲ ﻫﻢ از آن ﺻﺎدق‬

‫اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي و دﻳﮕﺮ ﻋﻜﺲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﻴﺾ‪.‬‬

‫ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬و ﻣﺤﻤﻮل را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"ﻋﻜﺲ ﻛﺮده و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺣﻴﻮان اﻧﺴﺎن اﺳﺖ"‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ‬

‫ﻃﻮر دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و آن ﺑﻪ دو ﻧﺤﻮ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع و ﻫﻢ ﻣﺤﻤﻮل را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻴﻀﺸﺎن ﻛﻨﻴﻢ‬

‫و آﻧﮕﺎه ﺟﺎﻳﺸﺎن را ﻋﻮض ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﻗﻀﻴﻪ"اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ"ﻻ ﺣﻴﻮان ﻻ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ"‪.‬‬

‫ﻧﻮع دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻴﺾ ﻣﺤﻤﻮل ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬و ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺤﻤﻮل ﻗﺮار ﮔﻴﺮد اﻣﺎ ﺑﻪ‬

‫ﺷﺮط اﺧﺘﻼف در ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺮط اﺧﺘﻼف در اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ ﻗﻀﻴﻪ"اﻧﺴﺎن‬

‫ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪":‬ﻻ ﺣﻴﻮان اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ"‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي و ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ‬

‫ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮره ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮره ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺮون ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬

‫ﺑﻴﺎن ﻛﻤﻴﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ"ﻫﺮ"ﻳﺎ"ﻫﻤﻪ"ﻳﺎ"ﺑﻌﺾ"ﻳﺎ"ﭘﺎرهاي"ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻴﻢ"ﺳﻮر"ﻧﺎﻣﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪":‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"ﻳﺎ"ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ"‪ .‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ در ﻋﻠﻮم ﻫﻤﺎن ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮره اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ اﻛﻨﻮن ﺑﺎ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮره ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي و ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي"ﻫﺮ ﮔﺮدوﻳﻲ ﮔﺮد اﺳﺖ"اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ"ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﺮدﻫﺎ ﮔﺮدو ﻫﺴﺘﻨﺪ"و ﻋﻜﺲ‬

‫ﻣﺴﺘﻮي"ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﺮدﻫﺎ ﮔﺮدوﻳﻨﺪ"اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ"ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﺮدوﻫﺎ ﮔﺮدﻧﺪ"‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي"ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻗﻠﻲ ﭘﺮﺣﺮف ﻧﻴﺴﺖ"اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ"ﻫﻴﭻ ﭘﺮﺣﺮﻓﻲ ﻋﺎﻗﻞ ﻧﻴﺴﺖ"اﻣﺎ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻋﻜﺲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫وﻟﻲ ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ اول‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺟﻬﺖ ﻛﻠﻴﺖ‬

‫و ﺟﺰﺋﻴﺖ ﺑﻪ ﺧﻼف ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي اﺳﺖ )‪ .(1‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺟﺒﺎت اﻳﻨﺠﺎ در ﺣﻜﻢ ﺳﻮاﻟﺐ آﻧﺠﺎ اﺳﺖ و ﺳﻮاﻟﺐ‬

‫اﻳﻨﺠﺎ در ﺣﻜﻢ ﻣﻮﺟﺒﺎت آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻋﻜﺲ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ و ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ؛ در‬

‫اﻳﻨﺠﺎ ﻋﻜﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ و ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در آﻧﺠﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ؛ در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﻜﺲ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در آﻧﺠﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻋﻜﺲ ﻧﺪارد‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻋﻜﺲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ دوم‪] ،‬ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ و ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي[ از ﻧﻈﺮ اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻋﻜﺲ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ و ﻋﻜﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﻋﻜﺲ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ‪،‬‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻋﻜﺲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از ﺗﻄﻮﻳﻞ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻣﺜﺎل ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ‪(2).‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ آن ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ و‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ آن ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻜﺲ ﻣﺴﺘﻮي ﻳﻚ‬

‫ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻜﺲ ﻧﻘﻴﺾ آن ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻋﻜﺲ‪.‬‬

‫‪ .2‬آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن درﺑﺎره ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت و اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻢ در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ ﺟﺎري اﺳﺖ و ﻫﻢ در‬

‫ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺮﻃﻴﻪ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ را از ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻳﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻨﺸﺄ ﺟﻤﻮد ذﻫﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫وﻟﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﺮﻃﻴﻬﻒ اﻋﻢ از ﻣﺘﺼﻠﻪ و ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺣﻜﺎم ﺧﺎص دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ»ﻟﻮازم ﻣﺘﺼﻼت و‬

‫ﻣﻨﻔﺼﻼت« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻃﺎﻟﻪ‪ ،‬از ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﺧﻮدداري ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﻳﺎزدهﻢ‪ :‬ﻗﻴﺎس‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺒﺤﺚ"ﻗﻴﺎس"‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻠﻴﺎت ﺧﻤﺲ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﻮد ﺑﺮاي‬

‫ﻣﺒﺤﺚ"ﻣﻌﺮف"‪.‬‬

‫ﻣﺎ در درس دوم ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ"ﻣﻌﺮف"و"ﺣﺠﺖ"اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﺣﺠﺘﻬﺎ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻨﻄﻖ در اﻃﺮاف ﻣﻌﺮف و ﻗﻴﺎس دور ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از درﺳﻬﺎ‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺘﻮان اﺷﻴﺎء را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح"ﺣﺪ ﺗﺎم"اﺷﻴﺎء‬

‫را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻣﺮي دﺷﻮار و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﻬﺬا ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﭼﻨﺪان‬

‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺑﺎب"ﻣﻌﺮف"ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ"ﻣﻌﺮف"و"ﺣﺠﺖ"اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ"ﻣﻌﺮف"ﻛﻮﺗﺎه و ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺪه ﺣﺠﺘﻬﺎ"ﻗﻴﺎس"اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﻨﻄﻖ"ﻗﻴﺎس"اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻴﺎس ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﻴﺎس ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪":‬ﻗﻮل ﻣﻮﻟﻒ ﻣﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻠﺰم ﻋﻨﻪ ﻟﺬاﺗﻪ ﻗﻮل آﺧﺮ"ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻴﺎس ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬

‫ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه از ﭼﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ واﺣﺪ در آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪ ﻗﺒﻮل آﻧﻬﺎ‪،‬‬

‫ﻗﺒﻮل ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪا ﻛﻪ درﺑﺎره ارزش ﻗﻴﺎس ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻜﺮ را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ اﺷﺎره‬

‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‪ :‬ﻓﻜﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ روي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ‬

‫ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻮم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﻴﺎس ﻛﺮدﻳﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ‬

‫ﻗﻴﺎس ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻜﺮ اﻋﻢ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻮرات ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ در ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ .‬و در‬

‫ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻫﻢ ﻓﻜﺮ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آن ﺳﻪ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﻓﻜﺮ اﻋﻢ از ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه"ﻓﻜﺮ"ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﺎر و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺳﺖ اﻃﻼق‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﻓﻜﺮ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻨﺪ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ و ارﺗﺒﺎط ﺧﺎص اﻃﻼق ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﺣﺠﺖ‪ :‬ﺣﺠﺖ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ از ﻗﻀﻴﻪ ﻳﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪاي ﻣﺠﻬﻮل دﺳﺖ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ - 1‬از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ ﻣﺎ اﻓﻘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ از ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻫﻤﺴﻄﺢ آن ﻋﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫‪ .2‬از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪ :‬از ﺧﺎص ﺑﻪ ﻋﺎم‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺻﻌﻮدي اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ از‬

‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ ﺳﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ از »ﻣﺸﻤﻮل« ﺑﻪ»ﺷﺎﻣﻞ« ﻋﺒﻮر‬

‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪ :‬از ﻋﺎم ﺑﻪ ﺧﺎص‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻧﺰوﻟﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ از‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺳﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ از »ﺷﺎﻣﻞ« ﺑﻪ»ﻣﺸﻤﻮل« و در ﺑﺮ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﺳﻴﺮ از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ و از ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ را»ﺗﻤﺜﻴﻞ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻓﻘﻬﺎ و اﺻﻮﻟﻴﻴﻦ آن‬

‫را»ﻗﻴﺎس« ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ)اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ اﺑﻮ ﺣﻨﻴﻔﻪ در ﻓﻘﻪ ﻗﻴﺎس را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻤﺜﻴﻞ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ(‪.‬ﺳﻴﺮ از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ را ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ»اﺳﺘﻘﺮاء«ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺳﻴﺮ از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ در اﺻﻄﻼح‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم»ﻗﻴﺎس« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ (1).‬از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ - 1‬اﻛﺘﺴﺎب ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺖ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺴﻢ ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻫﻢ ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﻮد و آن ﺳﻴﺮ از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫اﮔﺮ ذﻫﻦ از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺳﻴﺮ ﻛﺮد ﭼﻪ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن داد و اﻋﺘﺒﺎرش ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬دو ﻛﻠﻲ ﻳﺎ‬

‫ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﺘﺴﺎوي و ﻳﺎ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻄﻠﻖ و ﻳﺎ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ‪ .‬از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻢ اول داﺧﻞ در‬

‫ﺗﻤﺜﻴﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﻤﺜﻴﻞ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ ﻧﺪارد؛ اﻧﺘﻘﺎل از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ از آن‬

‫ﺟﻬﺖ »ﺗﻤﺜﻴﻞ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل از ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬ﻋﻠﻴﻬﺬا اﮔﺮ دو ﻛﻠﻲ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻄﻠﻖاﻧﺪ‪،‬‬

‫اﮔﺮ ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ از ﺧﺎص ﺑﻪ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ داﺧﻞ در اﺳﺘﻘﺮاء اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ از ﻋﺎم ﺑﻪ ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ داﺧﻞ در ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دو ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﮔﺮ دو ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺴﺎوي‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ داﺧﻞ در ﺑﺎب ﻗﻴﺎساﻧﺪ و اﮔﺮ ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻣﻦ وﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ داﺧﻞ در ﺗﻤﺜﻴﻞاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻤﻠﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﺣﻮاس را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺮ روي ﻣﻜﺘﺴﺒﺎت‬

‫ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻤﻞ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻗﺴﻢ اول ﻛﺎري ﻧﺪارد‪ .‬ﻛﺎر ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ذﻫﻦ را در ﺣﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ذﻫﻦ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ )اﻋﻢ از ﺗﻔﻜﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﻠﻂ( ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم در اﺧﺘﻴﺎر‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ذﻫﻦ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻮم ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻔﻜﺮ )وﻟﻮ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﻠﻂ( ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ذﻫﻦ ﺣﺘﻲ در‬

‫ﻣﻮرد"ﺗﻤﺜﻴﻞ"ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻮم را دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻗﺒﻠﻲ آﻧﮕﺎه زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﺮ و ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ )وﻟﻮ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﻠﻂ( ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬

‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﺤﺾ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺰارﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت در ذﻫﻦ ﻣﺎ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ"ﺟﺎﻣﻊ"ﻳﺎ"ﺣﺪ‬

‫ﻣﺸﺘﺮك"در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺪﻳﺪي زاده ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻟﺰوم ﺗﻌﺪد ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻟﺰوم وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻊ و ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ‬

‫را ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﺷﺮط ﻧﺒﺎﺷﺪ ذﻫﻦ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ و اﻧﺘﻘﺎل‬

‫ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻠﻂ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺷﺮاﻳﻂ دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آن ﺷﺮاﻳﻂ"ﺷﺮاﻳﻂ ﺻﺤﻴﺢ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدن ﻓﻜﺮ"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺪون اﻳﻦ‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ذﻫﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻓﻜﺮي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻏﻠﻂ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ و ﻏﻠﻂ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ در ﺣﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻓﻜﺮي ﺑﻪ ﻏﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻴﻔﺘﺪ )‪.(1‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺴﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺎ ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬و ﺗﻔﻜﺮ ﻳﺎ از ﻧﻮع ﻗﻴﺎس اﺳﺖ و ﻳﺎ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اداﻣﻪ ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫ﺗﻤﺜﻴﻞ و ﻳﺎ اﺳﺘﻘﺮاء‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ داﺧﻞ در ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﻨﻬﺎ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ از ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ .‬وﻟﻲ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ آﻧﺠﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ اﻛﺎﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺧﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اذﻫﺎن ﺧﻮد ﺑﺨﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﺎ در‬

‫ﻓﺮﺻﺘﻲ دﻳﮕﺮ درﺑﺎره آن ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ از ﻧﻮع‬

‫اﺳﺘﻘﺮاء اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس دوازدهﻢ‪ :‬اﻗﺴﺎم ﻗﻴﺎس‬
‫ﻗﻴﺎس در ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‪ :‬اﻗﺘﺮاﻧﻲ و اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ‪.‬‬

‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻻاﻗﻞ دو ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻗﻴﺎس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد و‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻣﻮﻟﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻴﻢ دو ﻗﻀﻴﻪ آﻧﮕﺎه ﻗﻴﺎس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و‬

‫ﻣﻮﻟﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ وارث ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ و‬

‫ﻫﺴﺘﻪ اﺻﻠﻲ او از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﺟﺰء )ﻣﻮﺿﻮع و ﻳﺎ ﻣﺤﻤﻮل در ﺣﻤﻠﻴﻪ‪،‬‬

‫و ﻣﻘﺪم ﻳﺎ ﺗﺎﻟﻲ در ﺷﺮﻃﻴﻪ( در ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻜﺠﺎ در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻗﺮار‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٧٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﮔﻴﺮد"ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﻳﻜﺠﺎ در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد"ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫آﻫﻦ ﻓﻠﺰ اﺳﺖ‪) .‬ﺻﻐﺮا(‬

‫ﻫﺮ ﻓﻠﺰي در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻛﺒﺮا(‬

‫ﭘﺲ آﻫﻦ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ(‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻪ ﻗﻀﻴﻪ دارﻳﻢ‪ :‬ﻗﻀﻴﻪ اول و دوم را"ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ"و ﻗﻀﻴﻪ ﺳﻮم را"ﻧﺘﻴﺠﻪ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد از دو ﺟﺰء اﺻﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻴﺠﻪ را‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎ"اﺻﻐﺮ"ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻣﺤﻤﻮل آن را"اﻛﺒﺮ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ اﺻﻐﺮ در ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﻴﺎس‬

‫ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﻛﺮ ﻗﺮار دارد و اﻛﺒﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ دﻳﮕﺮ آن‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎ ﺻﻐﺮاي‬

‫ﻗﻴﺎس ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﻛﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎ ﻛﺒﺮاي ﻗﻴﺎس ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ‬

‫اﮔﺮ ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ"ﻧﺘﻴﺠﻪ"ﻳﻜﺠﺎ در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﻪاي از‬

‫ﻗﺒﻴﻞ"اﮔﺮ"‪"،‬ﻫﺮ زﻣﺎن"و ﻳﺎ"ﻟﻜﻦ"ﻳﺎ"اﻣﺎ"ﺗﻮأم اﺳﺖ‪ ] ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻴﺎﺳﻲ را ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ [‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫اﮔﺮ آﻫﻦ ﻓﻠﺰ ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻟﻜﻦ آﻫﻦ ﻓﻠﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﺳﻮم ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ ﻳﻜﺠﺎ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اول ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اول ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ‬

‫اﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻴﺎس‪ ] ،‬ﺗﺎﻟﻲ [ آن ﺷﺮﻃﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را از ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اول ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻫﻤﻮاره ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺮﻃﻴﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺘﺼﻠﻪ و ﺧﻮاه ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬و ﻣﻘﺪﻣﻪ دوم ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎء اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﺤﻮ‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺪم اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺷﻮد و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺎﻟﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺷﻮد‪ ،‬و در ﻫﺮ‬

‫ﺻﻮرت ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﻲ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ - 1‬وﺿﻊ )اﺛﺒﺎت( ﻣﻘﺪم‪.‬‬

‫‪ - 2‬رﻓﻊ )ﻣﻨﻔﻲ( ﻣﻘﺪم‪.‬‬

‫‪ - 3‬وﺿﻊ ﺗﺎﻟﻲ‪.‬‬

‫‪ - 4‬رﻓﻊ ﺗﺎﻟﻲ )‪.(1‬‬

‫ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ داﻧﺴﺘﻴﻢ در ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‬

‫ﺻﻐﺮا ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﻛﺒﺮ اﺳﺖ ﻛﺒﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ‬

‫ﻗﺒﻼ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد‬

‫ﻳﻚ"راﺑﻂ"ﻳﺎ"ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك"ﺿﺮورت دارد‪ ،‬و ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك"اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﻗﻴﺎس در ﻫﻤﻪ ﺻﻮر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮاه ﻣﻘﺪﻣﻪ اوﻟﺶ ﻣﺘﺼﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺧﻮاه ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ‪ ،‬و ﺧﻮاه اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻘﺪم ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺎﻟﻲ‪ ،‬و ﺧﻮاه اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﻣﻘﺪم و ﻳﺎ ﺗﺎﻟﻲ را و‬
‫ﺧﻮاه ﻧﻔﻲ‪ ،‬آﻳﺎ در ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺻﻮر ﻣﻨﺘﺞ اﺳﺖ؟ و ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻨﻬﺎ ﺻﻮر ﻣﻨﺘﺞ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﺮﺧﻲ از ﺻﻮر ﻣﻨﺘﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ذﻛﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺻﻐﺮ و اﻛﺒﺮ را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻂ و ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ در ﻗﻴﺎس ذﻳﻞ‪:‬‬

‫آﻫﻦ ﻓﻠﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺰ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺲ آﻫﻦ در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺰ ﻧﻘﺶ راﺑﻂ و ﺣﺪ وﺳﻂ و ﻳﺎ ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك را دارد‪ .‬ﺣﺪ وﺳﻂ ﻳﺎ ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك ﺿﺮورﺗﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺻﻐﺮا و‬

‫ﻛﺒﺮا ﺗﻜﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ در ﺻﻐﺮا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ در ﻛﺒﺮا‪ .‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ‬

‫ﺻﻐﺮا و ﻛﺒﺮا از ﺳﻪ رﻛﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ را"ﺣﺪود ﻗﻴﺎس"ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﺣﺪ اﺻﻐﺮ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﺣﺪ اﻛﺒﺮ‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﺣﺪ وﺳﻂ ﻳﺎ ﺣﺪ ﻣﺸﺘﺮك‪.‬‬

‫ﺣﺪ وﺳﻂ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻛﺒﺮ ﺑﻪ اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ او اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ وﺟﻮد دارد و ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺤﻮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺪ‬

‫وﺳﻂ در ﺻﻐﺮا و ﻛﺒﺮا ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت و ﺷﻜﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ اول‬

‫اﮔﺮ ﺣﺪ وﺳﻂ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮل در ﺻﻐﺮا و ﻣﻮﺿﻮع در ﻛﺒﺮا ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺷﻜﻞ اول اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي ﻧﮋادﻫﺎ را ﻛﻪ ﻗﺮآن‬

‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻗﺒﻮل دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي ﻧﮋادﻫﺎ را ﻗﺒﻮل دارد"ﺷﻜﻞ اول اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺪ وﺳﻂ )ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن( ﻣﺤﻤﻮل در‬

‫ﺻﻐﺮا و ﻣﻮﺿﻮع در ﻛﺒﺮا اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ اول ﺑﺪﻳﻬﻲ اﻻﻧﺘﺎج‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺷﻜﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎدق ﺑﻮدن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻗﻬﺮي و ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻧﻴﺎزي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻮدن ﺷﻜﻞ اول اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮﻫﺎن‬

‫ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻫﺎن اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ اول‬

‫ﺷﻜﻞ اول ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺮاﻳﻄﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺪﻳﻬﻲ اﻻﻧﺘﺎج اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﺑﺎ ﻓﺮض رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﻻﻧﺘﺎج اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ اول دو ﺗﺎ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﻮدن ﺻﻐﺮا ﭘﺲ اﮔﺮ ﺻﻐﺮا ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻴﺎس ﻣﺎ ﻣﻨﺘﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ب ‪ -‬ﻛﻠﻲ ﺑﻮدن ﻛﺒﺮا ﭘﺲ اﮔﺮ ﻛﺒﺮا ﺟﺰﺋﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻴﺎس ﻣﺎ ﻣﻨﺘﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻴﻬﺬا اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪":‬اﻧﺴﺎن ﻓﻠﺰ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﻓﻠﺰي در ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد"ﻗﻴﺎس ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ و ﻣﻮﻟﺪ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻗﻴﺎس ﻣﺎ ﺷﻜﻞ اول اﺳﺖ و ﺻﻐﺮاي ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ ﻧﺸﺨﻮار ﻛﻨﻨﺪهاﻧﺪ"ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﻴﺎس ﻣﺎ ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪،‬‬

‫زﻳﺮا ﺷﻜﻞ اول اﺳﺖ و ﻛﺒﺮا ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻛﺒﺮاي ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ دوم‬
‫اﮔﺮ"ﺣﺪ وﺳﻂ"در ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺤﻤﻮل واﻗﻊ ﺷﻮد ﺷﻜﻞ دوم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ‬

‫ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ آﺗﺶ را ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻛﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻴﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ آﺗﺶ را ﺗﻘﺪﻳﺲ‬

‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ"ﺷﻜﻞ دوم اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ دوم ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻫﺎن اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ‬

‫ذﻳﻼ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻣﻨﺘﺞ اﺳﺖ‪ .‬از ذﻛﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ دوم‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ دوم دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬اﺧﺘﻼف ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ )ﺻﻐﺮا و ﻛﺒﺮا( در ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ"اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ‬

‫ب ‪ -‬ﻛﻠﻴﺖ ﻛﺒﺮا‪.‬‬

‫ﻋﻠﻴﻬﺬا اﮔﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﻳﺎ ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﻛﺒﺮا ﺟﺰﺋﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻴﺎس ﻣﺎ ﻣﻨﺘﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪":‬ﻫﺮ‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ اﺳﺒﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ"ﻣﻨﺘﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ‬

‫ﻣﻮﺟﺒﻪ و دﻳﮕﺮي ﺳﺎﻟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪":‬ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﺨﻮار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺒﻮﺗﺮي ﻋﻠﻔﺨﻮار‬

‫ﻧﻴﺴﺖ"ﻣﻨﺘﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ"ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ از‬

‫اﺟﺴﺎم ﺣﻴﻮان ﻧﻴﺴﺖ"ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺒﺮاي ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ﺳﻮم و ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن‬
‫اﮔﺮ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﻣﻮﺿﻮع در ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻜﻞ ﺳﻮم اﺳﺖ )‪ .(1‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞ ﺳﻮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﻮدن ﺻﻐﺮا‪ .‬ب ‪ -‬ﻛﻠﻴﺖ ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻗﻴﺎس ذﻳﻞ‪":‬ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺸﺨﻮار ﻛﻨﻨﺪه‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ"ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺻﻐﺮا ﺳﺎﻟﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ"ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﻨﺪ‪،‬‬

‫و ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻋﺎدﻟﻨﺪ"ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ و ﻻزم اﺳﺖ ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﻠﻲ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎرم و ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن‬

‫ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎرم آن اﺳﺖ ﻛﻪ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﻣﻮﺿﻮع در ﺻﻐﺮا و ﻣﺤﻤﻮل در ﻛﺒﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ دورﺗﺮﻳﻦ اﺷﻜﺎل از‬

‫ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﻣﺪون ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ را )ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دوري آن از ذﻫﻦ( در ﻣﻨﻄﻖ ﺧﻮﻳﺶ‬

‫ﻧﻴﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮاﻳﻂ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت‬

‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻛﻪ‪ :‬اﻟﻒ‪ -‬ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺻﻐﺮا ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻛﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ در اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﻄﺮﺗﺎ ﻋﻠﻢ دوﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﻄﺮﺗﺎ ﻋﺪاﻟﺘﺨﻮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻌﻀﻲ‬

‫ﻋﻠﻢ دوﺳﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺘﺨﻮاﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ب‪ -‬ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از ﺗﻄﻮﻳﻞ‪ ،‬از ذﻛﺮ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي ﻣﻨﺘﺞ و ﻋﻘﻴﻢ ﺧﻮدداري‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺪف ﻣﺎ ﺑﻴﺎن اﺻﻮل و ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ درس ﻣﻨﻄﻖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ دو ﺑﻴﺖ‬

‫ﻣﻌﺮوﻓﻲ را ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﻜﻞ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫وﺿﻊ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﺷﻜﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻤﺎر‬ ‫اوﺳﻂ اﮔﺮ ﺣﻤﻞ ﻳﺎﻓﺖ در ﺑﺮ ﺻﻐﺮا و ﺑﺎز‬

‫راﺑﻊ اﺷﻜﺎل را ﻋﻜﺲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻤﺎر‬ ‫ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ دو دوم‪ ،‬وﺿﻊ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺳﻮم‬

‫ﻫﻢ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﻴﺖ ﻣﻌﺮوف دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺷﺮاﺋﻂ اﺷﻜﺎل ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺎ ﻋﻼﺋﻢ رﻣﺰ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺑﻴﺎن ﻛﺮده‬

‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺿﺒﻂ ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫در ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﻦ ﻛﻎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻴﻦ ﻛﺎﻳﻦ ﺷﺮط دان‬ ‫ﻣﻐﻜﺐ اول ﺧﻴﻦ ﻛﺐ ﺛﺎﻧﻲ و ﻣﻎ ﻛﺎﻳﻦ ﺳﻮم‬

‫ﻋﻼﺋﻢ رﻣﺰي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫م = ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺑﻮدن‪.‬‬

‫غ = ﺻﻐﺮا‪ .‬ك = ﻛﻠﻴﺖ‪.‬‬

‫ب = ﻛﺒﺮا‪.‬‬

‫خ = اﺧﺘﻼف ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ در اﻳﺠﺎب و ﺳﻠﺐ‪.‬‬

‫ﻳﻦ = ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ‪.‬‬

‫اﻳﻦ = اﺣﺪي اﻟﻤﻘﺪﻣﺘﻴﻦ )ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻘﺪﻣﻪ(‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺳﻴﺰدهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪(١‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺿﻤﻦ ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ارزش ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺮدﻳﺪ و‬

‫اﻧﻜﺎرﻫﺎ در ﻣﻮرد ارزش ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬درﺑﺎره ارزش ﻗﻴﺎس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ارزش ﻗﻴﺎس ﺑﺤﺚ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺎﻳﺪه ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎﻳﺪ در اول ﻛﺎر‬

‫ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻣﺎ ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ ﻗﻴﺎس ﻗﺮار دادﻳﻢ‪(1).‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬ﻗﻴﺎس ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻮم ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻟﻲ از ﻗﻴﺎس ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻗﻴﻖ ﻣﻨﻄﻘﻴﻮن ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮﻋﻠﻲ و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ و ﻏﻴﺮﻫﻢ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻳﻚ‬

‫ﻗﻴﺎس ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎ در ﭘﺎورﻗﻴﻬﺎي ﺟﻠﺪ دوم اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬و از اﻳﻨﺮو اﮔﺮ‬

‫ﻗﻴﺎس ﻓﺎﻗﺪ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس را ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺷﻜﺎر در اﺳﺘﺪﻻﻻت‬

‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻗﻴﺎس ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ داﻧﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ‪ .‬ﻗﻴﺎس ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺎص ﺗﻔﻜﺮ و ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ از‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﺧﻮد ﺟﺰء ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺟﺰء ﻫﻴﭻ ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا"ﻋﻤﻞ"اﺳﺖ ﻧﻪ"ﻋﻠﻢ"اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ‪ ] ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻳﮕﺮ [‬

‫داﺧﻞ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﻴﺎس ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﺣﺠﺖ اﺳﺖ و ﺣﺠﺖ ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻖ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺟﺰء ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﻗﻴﺎس ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن و داراي ﻓﻼن ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺰء ﻫﻴﭻ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬

‫ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰء ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻳﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دو ﻧﻮع ارزش‬

‫ارزش ﻣﻨﻄﻖ از دو ﻧﻈﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ - 1 :‬از ﻧﻈﺮ ﺻﺤﺖ ‪ - 2‬از ﻧﻈﺮ اﻓﺎده‬

‫ﺑﺮﺧﻲ اﺳﺎﺳﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ را ﭘﻮچ و ﻏﻠﻂ و ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻏﻠﻂ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﻣﻔﻴﺪ‬

‫ﻓﺎﻳﺪهاي ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻲ اﻟﺴﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻓﺎﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻖ ذﻛﺮ ﺷﺪه‬

‫ﻳﻌﻨﻲ"آﻟﺖ"ﺑﻮدن و"اﺑﺰار ﻋﻠﻮم"ﺑﻮدن و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﮕﻬﺪاري ذﻫﻦ از ﻏﻠﻂ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ‬

‫اداﻣﻪ ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ در درﺟﻪ اول ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻫﺮ‬

‫ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ دﻳﮕﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺰ در‬

‫اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد از ﻗﻴﺎس اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ"ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪي ﻗﻴﺎس"و اﮔﺮ ﻗﻴﺎس ﻓﺎﻗﺪ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ اﻛﺜﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﺑﻼﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﺮف وﻗﺖ در آن ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻢ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻫﻢ در ﺟﻬﺎن اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺴﺎن ارزش ﻣﻨﻄﻖ را ﻳﺎ از ﻧﻈﺮ ﺻﺤﺖ و ﻳﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻴﺪ‬

‫ﺑﻮدن ﻧﻔﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻣﻴﺎن ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ از اﻳﻦ ﻛﺴﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬از آن ﻣﻴﺎن‬

‫از اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺮاﻓﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻦ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻋﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬

‫ﻛﻠﻲ"ﭘﺎي اﺳﺘﺪﻻﻟﻴﺎن را ﭼﻮﺑﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ"‪ .‬آﻧﭽﻪ از اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ اﻳﺮاد"دور"اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ‬

‫ﺷﻜﻞ اول وارد ﻛﺮده و ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻪ آن ﺟﻮاب داده اﺳﺖ )ﻣﺎ ﺑﻌﺪا آن را ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد(‪ .‬ﺳﻴﺮاﻓﻲ‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮش ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻴﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪي در ﻛﺘﺎب"اﻻﻣﺘﺎع‬

‫واﻟﻤﺆاﻧﺴﻪ"ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ او را ﺑﺎ"ﻣﺘﻲ اﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ"ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﺠﻠﺲ دﻳﻮ اﺑﻦ اﻟﻔﺮات درﺑﺎره‬

‫ارزش ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮزﻫﺮه در ﻛﺘﺎب"اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ"آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﺑﻦ‬

‫ﺗﻴﻤﻴﻪ ﻛﻪ از ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﺑﺰرگ اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ و ﭘﻴﺸﻮاي اﺻﻠﻲ وﻫﺎﺑﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﺑﻪ‬

‫ﻧﺎم"اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﻤﻨﻄﻖ"ﻛﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم"ﺻﻮن اﻟﻤﻨﻄﻖ‬

‫واﻟﻜﻼم ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻄﻖ واﻟﻜﻼم"ﻛﻪ در رد ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻠﻢ ﻛﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﻦ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي ﻛﻪ از ﻋﻠﻤﺎي‬

‫ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ و رأس اﺧﺒﺎرﻳﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اواﻳﻞ ﺻﻔﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﻤﺪﻳﻨﻪ"‪ .‬در‬

‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ و دوازدﻫﻢ آن ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺜﻲ دارد درﺑﺎره ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ‪ .‬در ﺟﻬﺎن اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﮔﺮوه زﻳﺎدي‬

‫ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﻫﺠﻮم ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ آﻧﭽﻨﺎن ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻫﻴﺌﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮده و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ‬

‫ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻴﺰ اﻋﺘﺮاف‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٨٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ رﻳﺎﺿﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ادﻋﺎي ﺑﻌﻀﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران آن‪،‬‬

‫ﻣﺘﻤﻢ و ﻣﻜﻤﻞ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ و اﻣﺘﺪاد آن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﺴﺦ ﻛﻨﻨﺪه آن‪ .‬اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻮن رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻓﺮﺿﺎ از ﻃﺮف ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ آن اﻳﺮادﻫﺎ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻮن‪ ،‬از ﻃﺮف ﺷﺎرﺣﺎن و ﻣﻜﻤﻼن اﺻﻴﻞ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه و رﻓﻊ‬

‫ﻧﻘﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻬﺎن اروﭘﺎ اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺷﺎﺧﺺ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ زﻳﺎدﻧﺪ‬

‫و از آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ‪ ،‬دﻛﺎرت‪ ،‬ﭘﻮاﻧﻜﺎره‪ ،‬اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ‪ ،‬و در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺎ در‬

‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮح اﻳﺮادﻫﺎ و اﺷﻜﺎﻟﻬﺎ و ﺟﻮاب آﻧﻬﺎ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ را ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در اﺑﺘﺪا‬

‫ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﻋﻤﺪا ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻴﻢ ﻃﺮح ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪ ،‬و آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﻻزم اﺳﺖ‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻓﻜﺮ روﺷﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻃﺮﻓﺪاران‬

‫ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ درﺑﺎره ارزش ﻗﻴﺎس اﺳﺖ و در واﻗﻊ درﺑﺎره ارزش اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬

‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ ﺻﺤﻴﺢ ارزﺷﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ‬

‫ارزش اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ دﻳﮕﺮ وﻟﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻨﻬﺎن و ﻧﺎ آﮔﺎه ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ‬
‫ﻓﻜﺮ ﻳﻜﻲ از اﻋﻤﺎل ذﻫﻨﻲ ﺑﺸﺮ و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ذﻫﻦ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﭼﻨﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ در‬

‫اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖوار آﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻋﻤﻞ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن روﺷﻦ ﺷﻮد و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻜﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺨﺼﻲ در‬

‫ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬اوﻟﻴﻦ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺬﻳﺮي از دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ذﻫﻦ از راه ﺣﻮاس ﺑﺎ اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮد ﻣﻲآورد‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ ذﻫﻦ از ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻚ دورﺑﻴﻦ‬

‫ﻋﻜﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎ را ﺑﺮ روي ﻳﻚ ﻓﻴﻠﻢ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ‬

‫ﺑﻮدﻳﻢ و ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر رﻓﺘﻴﻢ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻧﺠﺎ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬از ﻣﺸﺎﻫﺪه آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎ در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ .‬ذﻫﻦ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻮد ﺻﺮﻓﺎ"ﻣﻨﻔﻌﻞ"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ از اﻳﻦ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺻﺮﻓﺎ"ﻗﺒﻮل"و"ﭘﺬﻳﺮش"اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ از راه ﺣﻮاس‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد ﮔﺮد آوردﻳﻢ‪ ،‬ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺑﻴﻜﺎر ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺎرش ﺻﺮﻓﺎ اﻧﺒﺎر ﻛﺮدن ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻬﺎﻳﻲ از ﻗﺮارﮔﺎه ﭘﻨﻬﺎن‬

‫ذﻫﻦ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ آﺷﻜﺎر ﺧﻮد ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎدآوري ﺑﻲﺣﺴﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮﺋﻲ‬

‫ﺧﺎﻃﺮات ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺣﻠﻘﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺣﻠﻘﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ دﻳﮕﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎء رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را"ﺗﺪاﻋﻲ"ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻟﻜﻼم ﻳﺠﺮ اﻟﻜﻼم ﺳﺨﻦ از ﺳﺨﻦ ﺑﺸﻜﻔﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن‬

‫ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺧﻮاﻃﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮي و ﻧﻘﺶ ﭘﺬﻳﺮي ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎ"اﻧﻔﻌﺎل"‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻔﻆ و ﮔﺮدآوري‪ ،‬از"ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ"ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮر ﺟﻤﻊ ﺷﺪه را‬

‫ﻃﺒﻖ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻪ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد‪ .‬ﻋﻤﻞ"ﺗﺪاﻋﻲ‬

‫ﻣﻌﺎﻧﻲ"روي ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﺪون آﻧﻜﻪ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﻲ و ﻛﻢ و زﻳﺎدي‬

‫ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻋﻤﻞ ﺳﻮم ذﻫﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ذﻫﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ دو ﻋﻤﻞ ﻓﻮق ﻳﻚ ﻛﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ و‬

‫آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺻﻮرت ﺧﺎص را ﻛﻪ از ﺧﺎرج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آن را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﺰء ﺗﻘﺴﻴﻢ و‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﺧﺎرج ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪﻫﺎي ذﻫﻦ ﭼﻨﺪ‬

‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﺻﻮرت را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﺻﻮرت را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻳﻚ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻧﺪام ﻛﻪ داراي ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ از اﺟﺰاء‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ذﻫﻦ در ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺧﻮد آن اﺟﺰاء را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‬

‫ﻳﻚ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺜﻞ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﻂ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ"ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺘﺼﻞ داراي ﻳﻚ‬

‫ﺑﻌﺪ"ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﻂ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﺰء ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬اﺗﺼﺎل‪ ،‬ﺑﻌﺪ واﺣﺪ‪ .‬و ﺣﺎل آن‬

‫ﻛﻪ در ﺧﺎرج ﺳﻪ ﭼﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آن ﻫﻢ اﻧﻮاﻋﻲ دارد‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻮع آن اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﭼﻬﺮه اﻧﺴﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮو ﻛﺎر‬

‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮو ﻛﺎر ﺷﺎﻋﺮ ﻳﺎ ﻧﻘﺎش ﺑﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺻﻮرﺗﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﺗﺠﺮﻳﺪ و ﺗﻌﻤﻴﻢ‪ .‬ﻋﻤﻞ دﻳﮕﺮ ذﻫﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ذﻫﻨﻲ ﺟﺰﺋﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻮاس درﻳﺎﻓﺖ‬

‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺮﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ را ﻛﻪ در ﺧﺎرج ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻫﻢاﻧﺪ و ذﻫﻦ ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده‪ ،‬از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻋﺪد را ﻫﻤﻮاره در ﻳﻚ ﻣﻌﺪود و ﻫﻤﺮاه ﻳﻚ ﺷﻲء ﻣﺎدي‬

‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌﺪ آن را ﺗﺠﺮﻳﺪ و ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ اﻋﺪاد را ﻣﺠﺰا از ﻣﻌﺪود ﺗﺼﻮر‬

‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از ﻋﻤﻞ ﺗﺠﺮﻳﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻤﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺻﻮرﺗﻬﺎي درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه ﺟﺰﺋﻲ را در داﺧﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻲ در‬

‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﻣﺜﻼ از راه ﺣﻮاس‪ ،‬اﻓﺮادي از ﻗﺒﻴﻞ زﻳﺪ و ﻋﻤﺮو و اﺣﻤﺪ و ﺣﺴﻦ و ﻣﺤﻤﻮد را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪا‬

‫ذﻫﻦ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ و ﻋﺎم ﻣﻲﺳﺎزد ﺑﻪ ﻧﺎم"اﻧﺴﺎن"‪.‬‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻛﻠﻲ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻜﻲ از ﺣﻮاس ادراك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ از ادراك‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺴﻦ و ﻣﺤﻤﻮد و اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺻﻮرت ﻋﺎم و ﻛﻠﻲ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ذﻫﻦ‬

‫در ﻋﻤﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻋﻤﻞ ﺗﺠﺮﻳﺪ و ﺗﻌﻤﻴﻢ‪ ،‬روي ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺣﻮاس دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺮﻳﺪ و ﺗﻌﻤﻴﻢ‬

‫‪ - 5‬ﻋﻤﻞ ﭘﻨﺠﻢ ذﻫﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ ﻣﺎ ﺑﻴﺎن آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت‬

‫اﺳﺖ از ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ اﻣﺮ ﻣﻌﻠﻮم و داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺠﻬﻮل و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻜﺮ‬

‫ﻛﺮدن ﻧﻮﻋﻲ ازدواج و ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ در ﻣﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺳﻮد و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺻﻠﻲ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ اﻣﺎ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ زاﻳﻨﺪه و ﻣﻨﺘﺞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺮﻛﻴﺒﻬﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﻢ و ﻧﺎزا اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎب ارزش ﻗﻴﺎس ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﻛﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻗﺎدر اﺳﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﻛﻴﺐ و‬

‫ﻣﺰدوج ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪي دﺳﺖ ﺑﻴﺎﺑﺪ و ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ را از اﻳﻦ راه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ راه ﻛﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم آن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ارﺗﺒﺎط‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت در درون‬

‫ذﻫﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﻴﻮن و ﺣﺴﻴﻮن از ﻳﻚ ﻃﺮف‪ ،‬و ﻋﻘﻠﻴﻮن و ﻗﻴﺎﺳﻴﻮن از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﻴﻮن راه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ اﺷﻴﺎء از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻳﮕﺎﻧﻪ راه ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺷﻴﺎء"ﺗﺠﺮﺑﻪ"اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻘﻠﻴﻮن و ﻗﻴﺎﺳﻴﻮن ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬

‫ﻳﻜﻲ از راﻫﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻗﺒﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪ‬

‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ و‬

‫ﻗﻴﺎس ﻳﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ داﻧﺪ و آن را ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎدي و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺷﺸﮕﺎﻧﻪ ﻗﻴﺎس‬

‫ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ و ﻗﻴﺎس را ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻣﺠﻬﻮﻻت و ﺗﺒﺪﻳﻞ‬

‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ راه ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫ﺑﺎ اﺷﻴﺎء ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﺘﻮاﻧﺪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﻒ ﻣﺠﻬﻮﻻت ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻼ ﻣﻮﺿﻮع و‬

‫ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﺳﺎده اي را ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮاي ذﻫﻦ داﻧﺶ آﻣﻮزان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ"ﻣﻌﻤﺎ"ﻣﻲآورﻧﺪ از‬

‫ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺎﻫﻲ ذﻫﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻠﻪ ﻗﺮار دادن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬

‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﭘﻨﺞ ﻛﻼه وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺳﻪ ﺗﺎي آن ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و دو ﺗﺎ ﻗﺮﻣﺰ‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ روي ﭘﻠﻪﻫﺎي ﻧﺮدﺑﺎﻧﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻃﺒﻌﺎ آن ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻠﻪ ﺳﻮم اﺳﺖ دو ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻛﻪ در ﭘﻠﻪ دوم اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻔﺮ ﭘﻠﻪ اول را‬

‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻫﻴﭽﻜﺪام از آن دو را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺮ اول و دوم ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه‬

‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻳﻜﻲ از آن ﻛﻼﻫﻬﺎ را ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و دو‬

‫ﻛﻼه دﻳﮕﺮ را ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﭼﺸﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻼﻫﻲ‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ ﭼﻪ رﻧﮓ اﺳﺖ؟ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻠﻪ ﺳﻮم اﺳﺖ ﭘﺲ از ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻼﻫﻬﺎي دو ﻧﻔﺮ‬

‫دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬ﻧﻔﺮ ﭘﻠﻪ دوم ﭘﺲ از ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻛﻪ در ﭘﻠﻪ‬

‫اول اﺳﺖ ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﭼﻪ رﻧﮓ اﺳﺖ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺮ اول ﻛﻪ ﺑﺮ‬

‫ﭘﻠﻪ اول اﺳﺖ ﻓﻮرا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻼه ﻣﻦ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻧﻔﺮ اول و دوم ﺑﺎ ﭼﻪ اﺳﺘﺪﻻل ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ ﺟﺰ از ﻧﻮع ﻗﻴﺎس ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ‬

‫ﻛﻼه ﺳﺮ ﺧﻮد را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ؟ و ﭼﺮا ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد‬

‫را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ؟ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﺑﻜﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻛﻼﻫﻬﺎي‬

‫ﻧﻔﺮ اول و دوم ﺑﺮاي او دﻟﻴﻞ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻮد و دﻳﮕﺮي ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﭘﺲ ﻏﻴﺮ آن دو ﻛﻼه ﺳﻪ‬

‫ﻛﻼه دﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ و دو ﺗﺎ ﺳﻔﻴﺪ و ﻛﻼه او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬

‫ﻗﺮﻣﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﻬﺬا او ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻼﻫﻬﺎي دو ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻮرا ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻛﻼه آن دو ﻧﻔﺮ را ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ دو ﻛﻼه ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد‬

‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﻛﻼه ﻳﻜﻲ از آن دو ﻧﻔﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻮد و ﻛﻼه دﻳﮕﺮي‬

‫ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻧﻔﺮ دوم ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ از ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ‬

‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬واﻻ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪،‬‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻼه او و ﻧﻔﺮ اول ﻫﺮ دو ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻳﻜﻲ‬

‫ﺳﻔﻴﺪ و ﻳﻜﻲ ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬و ﭼﻮن دﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ از ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﻼه ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ )اﻳﻦ ﻋﻠﻢ از ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﭘﻴﺪا ﺷﺪ( و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻔﺮ اول ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺸﻒ‬

‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش و‬

‫ﻛﻼه ﻧﻔﺮ دوم ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و از ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻔﺮ دوم ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ‬

‫ﻛﻼه ﺧﻮدش ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﺳﻔﻴﺪ ﻣﻲﺑﻮد ﻧﻔﺮ دوم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮدش را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪ .‬از‬

‫اﻳﻦ دو ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺶ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﭼﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻤﺎي داﻧﺶ آﻣﻮزاﻧﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺜﺎل ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ذﻫﻦ در ﻣﻮاردي ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻗﻴﺎس و‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ذﻫﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در واﻗﻊ در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ذﻫﻦ‪ ،‬ﻗﻴﺎس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‬

‫و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ در اﻳﻦ ﻣﻮارد ذﻫﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻗﻴﺎس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﻗﻴﺎﺳﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﭽﻨﺎن ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ذﻫﻦ ﭼﻪ اﻋﻤﺎل زﻳﺎدي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﻴﺎس از ﻫﻤﻴﻦ‬

‫ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن راه ﺻﺤﻴﺢ ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن را ﺑﺪاﻧﺪ و دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻪ زﻳﺎد ﻫﻢ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‬

‫ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻃﺮز ﻗﻴﺎﺳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺮ دوم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و رﻧﮓ ﻛﻼه ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ رﻧﮓ ﻛﻼه‬

‫ﻣﻦ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻣﻲﺑﻮد ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﻟﻜﻦ او ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ رﻧﮓ‬

‫ﻛﻼه ﻣﻦ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ و ﻧﺘﻴﺠﻪاش ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول و دوم ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ(‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻛﻼه ﻣﻦ و رﻧﮓ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ دو‬

‫ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول‬

‫ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول‬

‫ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻛﻼه ﻣﻦ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ اول ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛﻼه‬

‫ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻴﺎﺳﺎت ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺮ اول ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻛﻼه ﻣﻦ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ دوم ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ‬

‫ﺑﻮد ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﮔﻔﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛﻼه ﻣﻦ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ دوم ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫)ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ(‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻗﺮﻣﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻗﺮﻣﺰ‪.‬‬

‫ﻟﻜﻦ ﻫﺮ دو ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻮد ﻧﻔﺮ دوم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش‬

‫ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻳﻜﻲ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ )اﻳﻀﺎ ﻗﻴﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ(‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ‬

‫ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻛﻼه ﻧﻔﺮ دوم ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻛﻼه ﻧﻔﺮ ] دوم ﺳﻔﻴﺪ [ اﺳﺖ و ﻛﻼه ﻣﻦ ] ﻗﺮﻣﺰ [‪،‬‬

‫ﻟﻜﻦ اﮔﺮ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ ﻣﻲﺑﻮد ﻧﻔﺮ دوم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮدش‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛﻼه ﻣﻦ ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛﻼه ﻣﻦ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺮ دوم ﺑﻪ‬

‫ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻗﻴﺎﺳﺎت ﻧﻔﺮ اول ﻣﺸﺎﻫﺪه دﺧﺎﻟﺖ‬

‫ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭼﻬﺎردهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪(٢‬‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ ارزش ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ را ﻧﻔﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺎﻳﺪهاش را ﻧﻔﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺻﺤﺘﺶ را‪ .‬ﻣﺎ‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ راه وارد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ - 1‬اﮔﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻨﺪ و‬

‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓﺮاوان ﻛﺮدهاﻧﺪ‬

‫و ﺑﻪ ﻋﻼوه آراء ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻬﺪهدار ﺻﺤﺖ ﺻﻮرت و ﺷﻜﻞ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ ﺧﻄﺎي ﺑﺸﺮ‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮارد اوﻟﻴﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ از آﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ درﺳﺖ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺸﺄ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪٩٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺧﻄﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ و ﻧﻈﻢ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻜﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ از ﺗﻌﺮﻳﻔﺶ ﻛﻪ در درﺳﻬﺎي اول ﮔﻔﺘﻴﻢ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﺿﺎﻣﻦ درﺳﺘﻲ ﻓﻜﺮ از ﻧﻈﺮ دوم‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ اول ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻋﺪه و اﺻﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﺖ ﻓﻜﺮ را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺎﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ و دﻗﺖ‬

‫ﺷﺨﺺ ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﺴﻲ ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻗﻴﺎﺳﺎﺗﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد‪،‬‬

‫اﻣﺎ آن ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﻲ ﻧﺎﻗﺺ و ﻏﻴﺮ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻼف آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮرت ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺤﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻫﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻮء ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﻏﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺣﺘﻲ از ﻟﺤﺎظ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎس ﻧﻴﺰ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ‬

‫ﺿﺎﻣﻦ ﺣﻔﻆ از اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻦ دﻗﻴﻖ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺮاي‬

‫ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﺔ ﻳﺎ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن آن ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﻲ و ﺗﺴﺎﻣﺢ در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻦ اﺻﻮل ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻨﻄﻖ اﺑﺰار ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﺑﺰار ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺠﻬﺰ‬

‫ﺑﻮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﻬﻮﻻت‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ اﺑﺰاري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ واﻗﻌﺎ اﺑﺰار ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻛﺸﻔﻴﺎت‬

‫ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺎﺋﻞ ﺳﺎزد‪ ،‬آن اﺑﺰار"ﺗﺠﺮﺑﻪ"و"اﺳﺘﻘﺮاء و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ و ﻗﻴﺎس‪ .‬در دوره‬

‫ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺑﺰار ﻃﺮد ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن از اﺑﺰار‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎي ﭘﻲ در ﭘﻲ و ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد را‬

‫ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و در واﻗﻊ اﻳﻦ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ را آوردهاﻧﺪ ﭼﻨﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻛﺮده و ﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ اﺑﺰار ﻋﻠﻮم اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ"اﺑﺰار ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮم"اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎر ﻋﻠﻢ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻃﻼﻋﺎت و ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﺑﺮاي ﻓﻜﺮ ﺑﺸﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﻴﺸﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻴﺰم ﺷﻜﻦ ﻛﻪ ﻣﻮاد را ﺟﻤﻊ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﺻﺮﻓﺎ"آﻟﺖ ﺳﻨﺠﺶ"اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ آﻟﺖ ﺳﻨﺠﺶ ﺻﻮرت و ﺷﻜﻞ‬

‫ﻓﻜﺮ ﻧﻪ ﻣﺎده و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻓﻜﺮ‪ .‬ﻟﻬﺬا آﻧﺮا ﺑﻪ ﺷﺎﻗﻮل و ﻃﺮاز ﺑﻨﺎ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳﻮاري را ﺑﺎﻻ‬

‫ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻮدي ﺑﻮدن آن را ﺑﺎ ﺷﺎﻗﻮل‪ ،‬و اﻓﻘﻲ ﺑﻮدن آن را ﺑﺎ ﻃﺮاز ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﻗﻮل و ﻃﺮاز ﻧﻪ اﺑﺰار‬

‫ﺗﺤﺼﻴﻞ آﺟﺮ و ﺧﺎك و آﻫﻚ و ﺳﻴﻤﺎن و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻨﺠﺶ درﺳﺘﻲ و ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﻳﻦ‬

‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻛﻪ ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ ﺳﺎﻟﻢاﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ و ﻣﻌﻴﻮب‪ .‬وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻮاد ﻓﻜﺮي ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻴﻢ‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻴﺎس‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮاء‪ ،‬ﺗﻤﺜﻴﻞ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺟﺰء ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﻗﻮاﻋﺪ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ارزﺷﺸﺎن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻜﺮ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن اﻧﻜﺎر ارزش ﻗﻴﺎس اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﮔﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ اﺑﺰار‬

‫ﺳﻨﺠﺶ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺑﺰار ﺗﺤﺼﻴﻞ‪ ،‬وﻟﻲ اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ و ﻗﻴﺎس را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺑﺰار ﺗﺤﺼﻴﻞ‬

‫ﻋﻠﻮم ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻴﺎس ﺑﻪ دﻻﺋﻞ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﺎرآﻳﻲ در ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺑﺰار ﻛﺴﺐ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و اﺳﺘﻘﺮاء اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻌﺘﺮﺿﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﻗﻴﺎس را ﻳﮕﺎﻧﻪ‬

‫اﺑﺰار ﻛﺴﺐ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮم ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ از اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در درس ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻴﻢ و در‬

‫درﺳﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ روﺷﻨﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺰار ﻛﺴﺐ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ] ﻋﻠﻢ [ ﺑﻮدن ﻗﻴﺎس ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻃﺮﻓﺪاران ﻗﻴﺎس‪ ،‬ارزش ﻗﻴﺎس ارزش ﺗﻌﻴﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻴﺎس در ﺣﻮزه ﺧﻮد ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎر‬

‫ﻣﻲآورد آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﻴﻴﻨﻲ‪.‬‬

‫ارزش ﺗﻤﺜﻴﻞ ارزش ﻇﻨﻲ اﺳﺖ و ارزش اﺳﺘﻘﺮاء اﮔﺮ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻇﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ آن را ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮاء اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ارزش ﻳﻘﻴﻨﻲ دارد‪ .‬ﻫﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪ از ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻗﻴﺎﺳﻬﺎي آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻮ ﻋﻠﻲ در ﺷﻔﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ)‪ ،(1‬آﻣﻴﺨﺘﻪ اي اﺳﺖ از ﻋﻤﻞ ﺣﺲ و ﻣﺸﺎﻫﺪه‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻋﻤﻞ ﻓﻜﺮ ﻛﻪ از ﻧﻮع ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻧﻮع اﺳﺘﻘﺮاء و ﻳﺎ ﺗﻤﺜﻴﻞ‪ .‬ﻧﻮع ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻫﻢ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ‬

‫ادﻋﺎي ﻣﻨﻄﻘﻴﻮن رﻳﺎﺿﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ارزش ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﻨﻜﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺧﻮد ﻗﻴﺎس ﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺰء ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ارزش ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺟﺰء ﻣﺒﺎدء ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎدي‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻫﺎن از"ﻣﻨﻄﻖ اﻟﺸﻔﺎء"ﺻﻔﺤﻪ ‪223‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺸﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺖ )‪.(1‬‬

‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻋﻠﻤﺎء ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻮﻟﻮد ﻃﺮد ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮد ﺣﺴﻦ اﻧﺘﺨﺎب روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي‬

‫روش ﻗﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و روش ﺗﺠﺮﺑﻲ )ﻛﻪ آﻣﻴﺨﺘﻪاي اﺳﺖ از روش ﺣﺴﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ و روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎﻟﺺ( در‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻮده‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﻛﻮد ﻛﺎر ﻋﻠﻤﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺷﺪه اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺰ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﻴﻌﻲ از روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ روش ﻗﺪﻣﺎ ﻃﺮد روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ‬

‫و ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ روش ﻣﺘﺄﺧﺮان ﻃﺮد ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻳﮕﺎﻧﻪ روش ﺻﺤﻴﺢ را در ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم‪ ،‬روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺗﺎ رو آوردن ﺑﻪ روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ و‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻃﺮد ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ )‪.(2‬‬

‫‪ - 3‬در ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ارزش ﻋﻤﺪه از آن ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﻴﺎس از دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ از ﺻﻐﺮا و ﻛﺒﺮا ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻗﻴﺎس‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬
‫)‪ .(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻫﺎن از"ﻣﻨﻄﻖ اﻟﺸﻔﺎء"ﺻﻔﺤﺎت ‪ 223 /97-95‬و ‪.331‬‬
‫)‪ (2‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ رو آوردن ﺑﻪ روش ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﺧﺎرج ﺷﺪن از اﻧﺤﺼﺎر روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮﻧﻬﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از دوره ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﻏﺎز ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎء اروﭘﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪه‪ .‬ﭘﻴﺸﺮوان روش‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ راﺟﺮ ﺑﻴﻜﻦ ﻛﻪ ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﻓﺮﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ اﻳﻦ راه را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف‬
‫ﺧﻮدش ﻣﺪﻳﻮن ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧﺪﻟﺴﻲ ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﺟﺪﻳﺪ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫روش ﺗﺠﺮﺑﻲ رو ﻛﺮدﻧﺪ از اﻓﺮاط ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻳﻂ ﮔﺮاﺋﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗﺠﺮﺑﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﻛﺴﺐ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﻴﺴﺖ ﻳﻌﻨﻲ راه ﻗﻴﺎس را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﻔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از دو ﺳﻪ ﻗﺮن روﺷﻦ ﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻗﻴﺎس و اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗﺠﺮﺑﻪ )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ اﺳﺖ از اﻳﻦ دو( در ﺟﺎي ﺧﻮد‬
‫ﻣﻔﻴﺪ و ﻻزم اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻨﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻣﺘﺪوﻟﻮژي"ﻳﺎ"روش ﺷﻨﺎﺳﻲ"ﻛﻪ ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ روﺷﻬﺎ را روﺷﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻫﻨﻮز ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪ ﺧﻮد را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮد ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺎﻳﺪه ﻗﻴﺎس‬

‫ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﮕﺎه ﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ"اﻗﺘﺮان"ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻗﺘﺮان ﻛﻪ ﻣﻮﻟﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ ﻧﻈﻴﺮ آﻣﻴﺰش ﺟﻨﺴﻲ ﻧﺮ و ﻣﺎده‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون آﻣﻴﺰش‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ اﮔﺮ اﻗﺘﺮان ﺑﻪ ﻃﺮز ﺻﺤﻴﺤﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻧﺎﺻﺤﻴﺤﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﺘﺮان ﺻﺤﻴﺢ را از اﻗﺘﺮان ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ - 4‬در ﻗﻴﺎس اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاه‬

‫ﻧﺎﺧﻮاه ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮي در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺧﻄﺎﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ‬

‫ﺑﻮدن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺗﺎﺑﻊ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ ﺻﺪ در ﺻﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن ﺷﻜﻞ‬

‫و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن اﻗﺘﺮان ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﺟﻠﻮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺮاد ﭘﻴﺶ از‬

‫اﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺻﻮرت و ﺷﻜﻞ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻜﺮ در درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮاد ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻠﻤﺎت دﻛﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪.(1‬‬

‫‪ - 5‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻫﻨﺮ ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻠﻮ ﺧﻄﺎي ذﻫﻦ را در ﺻﻮرت ﻗﻴﺎس ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺿﺎﺑﻄﻪ و‬

‫ﻗﺎﻋﺪهاي ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎ در ﻣﺎده‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫)‪ (1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ"ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ"ﺟﻠﺪ اول ص ‪ 138‬و ‪163‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻗﻴﺎس ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻓﺮﺿﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﻧﻈﺮ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﻣﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ راه ﺧﻄﺎ ﺑﺎز اﺳﺖ و‬

‫ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن ﺧﺎﻧﻪاي دو در داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ در‬

‫را ﺑﺒﻨﺪﻳﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺎز ﺑﻮدن در دﻳﮕﺮ ﺳﺮﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و ﺑﺴﺘﻦ ﻳﻚ در ﺑﻪ ﻛﻠﻲ‬

‫ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺮاﻓﻲ ﻧﺤﻮي ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺘﻲ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﮔﺮﻓﺖ و اﻣﻴﻦ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي‬

‫در"ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﻤﺪﻧﻴﻪ"آن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎي در ﺻﻮرت‬

‫ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﻚ ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺴﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎي در ﻣﺎده ﻗﻴﺎس ﺗﺸﺒﻴﻪ راه ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﻄﺎ از ﻃﺮﻳﻖ‬

‫ﺻﻮرت و ﻣﺎده ﺑﻪ راه ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﺮﻣﺎ از دو در‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻳﻚ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻳﻚ از دو در ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‬

‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺪر دو در ﻫﻮاي اﻃﺎق را ﺳﺮد ﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻮاي اﻃﺎق را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﺴﻄﺢ ﻫﻮاي ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎور‬

‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺴﺘﻦ ﻳﻚ در ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺻﻮرت از راه ﻣﺎده راه ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻳﺎ‬

‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﺎده از راه ﺻﻮرت وارد ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﺿﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﺎده‬

‫ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬از راه ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺻﻮرت‪ ،‬از ﻳﻚ ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭘﺎﻧﺰدهﻢ‪ :‬ارزش ﻗﻴﺎس )‪(٣‬‬
‫در درس ﭘﻴﺶ اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ‬

‫درﺳﺘﻲ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ و آن را ﭘﻮچ و ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﻠﻂ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬

‫ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻻزم ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آن اﻳﺮادﻫﺎ را ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ذﻫﻦ‬

‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻋﺰﻳﺰ ﻛﻪ از ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﭼﻪ ﺣﻤﻼﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ذﻛﺮ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در‬

‫اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺮاغ آﻧﻬﺎ ﺑﺮوﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ارزش ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ارزش ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا )ﻣﻨﻄﻖ( ﻗﻮاﻋﺪ درﺳﺖ ﻗﻴﺎس ﻛﺮدن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺪه ﻗﻴﺎﺳﺎت‪ ،‬ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻗﻴﺎﺳﺎت اﻗﺘﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﻜﻞ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺷﻜﻞ‬

‫اول اﺳﺖ زﻳﺮا ﺳﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ اول ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ اوﻟﻲ و رﻛﻦ رﻛﻴﻦ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬دور اﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ از اﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻴﺎن ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ اول ﻣﺜﻼ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان اﺳﺖ )ﺻﻐﺮا(‪ .‬ﻫﺮ ﺣﻴﻮان‬

‫ﺟﺴﻢ اﺳﺖ )ﻛﺒﺮا(‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﺟﺴﻢ اﺳﺖ )ﻧﺘﻴﺠﻪ(‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﺟﺴﻢ اﺳﺖ"ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻮد و‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ دو ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺒﺮا‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬

‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﻛﺒﺮا ﺑﻪ‬

‫ﺣﻜﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻌﻠﻮم ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﺮ ﺣﻴﻮان ﺟﺴﻢ اﺳﺖ"آﻧﮕﺎه ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ اﻧﻮاع ﺣﻴﻮاﻧﺎت و‬

‫از آن ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺴﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا )ﻫﺮ ﺣﻴﻮان ﺟﺴﻢ‬

‫اﺳﺖ( ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﻮ‬

‫دور ﺻﺮﻳﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ"ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران"اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ﺑﺮ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻗﺎﺗﺸﺎن در‬

‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر اﻳﺮاد ﻛﺮد و ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻮﻋﻠﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺧﻼﺻﻪ اﺳﺖ و ﻣﻤﻜﻦ‬

‫اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺮادي ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮي و ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎﺗﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺳﭙﺲ ﻋﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ‬

‫ﺑﻮﻋﻠﻲ را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اوﻻ ﺧﻮد اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اول‪ .‬زﻳﺮا ﺧﻼﺻﻪاش اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ اول دور اﺳﺖ‬

‫و دور ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‬

‫ﭘﺲ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻳﻚ ﻗﻴﺎس ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻠﻲ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬

‫اﺷﻜﺎل ﻗﻴﺎﺳﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ اول اﺳﺖ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ اﺳﺘﺪﻻل اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺮ ﺑﻄﻼن ﺷﻜﻞ اول‪ ،‬ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ از ﻧﻮع ﺷﻜﻞ اول‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﮔﺮ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اول ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﺎﻃﻞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ اول ﺷﻜﻞ اول را ﺑﺎﻃﻞ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺧﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫"ﺛﺎﻧﻴﺎ"اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮاي ﻛﻠﻲ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت آن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ اول ﻳﻚ ﻳﻚ ﺟﺰﺋﻴﺎت را‬

‫اﺳﺘﻘﺮاء ﻛﺮد ﺗﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬اﺻﻞ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا راه ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬

‫اﺳﺘﻘﺮاء ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻛﻠﻴﺎت را ﻣﺎ اﺑﺘﺪاء ﺑﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ و اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ ﻋﻠﻢ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻛﻪ دور ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ ﻛﻠﻴﺎت را از راه ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودي از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪ ،‬و‬

‫ﻫﻴﭻ ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ دوا و ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺎل ﺑﻴﻤﺎر‪.‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﻠﻲ از راه ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﻌﺪود ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد ﺗﻌﻤﻴﻢ داده‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ‬

‫اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﻄﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ آﻧﭽﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ و ﻗﻴﺎس ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﺗﺸﻜﻴﻞ‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺴﻴﻂ اﺟﻤﺎﻟﻲ و اﻧﻄﻮاﻋﻲ‪ .‬ﭘﺲ در واﻗﻊ در ﻫﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ‬

‫ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎﻟﻲ و اﻧﻄﻮاﺋﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺿﻤﻦ ﻛﺒﺮا‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﺪارد و‬

‫دور ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا دو ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ داد ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬در‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺿﻤﻦ ﻛﺒﺮا‪ ،‬اﺟﻤﺎﻟﻲ و اﻧﻄﻮاﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻬﺎ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻫﺮ ﻗﻴﺎس ﻳﺎ ﺗﻜﺮار ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﺼﺎدره ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬زﻳﺮا آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻫﺮ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﺣﻴﻮان ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ‬

‫ﻗﻀﻴﻪ"ﻫﺮ ﺣﻴﻮان ﺟﺴﻢ اﺳﺖ")ﻛﺒﺮا( ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﺳﺖ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ‬

‫ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ؟ اﮔﺮ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﭘﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺒﻼ در ﻛﺒﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻜﺮار‬

‫ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺒﺮا ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﺎ ﺧﻮدش را‬

‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺧﻮدش داﻧﺴﺘﻪ در ﺿﻤﻦ ﻛﺒﺮا ﻗﺮار دادهاﻳﻢ و اﻳﻦ ﻣﺼﺎدره ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺷﻲء ﻣﺠﻬﻮل ﺧﻮدش دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺧﻮدش واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ اﻳﺮاد از"اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ"ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﺳﺖ در ﻗﺮن‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٠٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ )‪ .(1‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺣﺎوي ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫اﻳﺮاد اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ رﻳﺸﻪ ﻣﺸﺘﺮك دارد‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﺒﺮا آﻧﮕﺎه ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ )از راه اﺳﺘﻘﺮاء( ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آﻳﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫در ﺿﻤﻦ ﻛﺒﺮا ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺠﻬﻮل؟ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ داد ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﻠﻮم‬

‫اﺳﺖ اﺟﻤﺎﻻ‪ ،‬و ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻼ‪ .‬ﻟﻬﺬا ﻧﻪ ﺗﻜﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ و ﻧﻪ ﻣﺼﺎدره ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺎس ﻗﻴﺎس ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﻓﻜﺮي ذﻫﻦ‬

‫ﻫﻤﻮاره"ﻧﺰوﻟﻲ"و از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺘﻘﺎل ذﻫﻦ از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر‬

‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻴﺎت را درك ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﻠﻴﺎت ﺑﻪ درك ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن داده ﻛﻪ ﻛﺎر‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼ ﺑﺮ ﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺮ ذﻫﻦ ﻫﻤﻮاره ﺻﻌﻮدي و از ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا روش ﻗﻴﺎﺳﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت دﻗﻴﻖ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺴﻲ ﺟﺪﻳﺪ روي ذﻫﻦ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ذﻫﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم‬

‫و ﻣﻄﺮود اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﻲاﺳﺎس اﺳﺖ و ﻳﮕﺎﻧﻪ راه ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮاء اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﻜﺎل‬

‫ﺑﻴﺎن ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﺷﻜﺎﻻت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ذﻫﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا اوﻻ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻜﺮر ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ‬

‫و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻋﻠﻤﻲ از اﻣﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮاه اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻫﻢ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ"اﻟﻤﻨﻄﻖ اﻟﺼﻮري"ﻋﻠﻲ ﺳﺎﻣﻲ اﻟﻨﺸﺎر ﺻﻔﺤﺎت ‪22‬و‪ 21‬و"ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ"ﺟﻠﺪ‬

‫ﺳﻮم‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ‪ ،‬و"ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮري"دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬

‫‪183‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺳﻴﺮ ﺻﻌﻮدي دارد ﻫﻢ ﺳﻴﺮ ﻧﺰوﻟﻲ‪ .‬زﻳﺮا ذﻫﻦ از آزﻣﺎﻳﺶ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻴﺮ ﺻﻌﻮدي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺗﻌﻤﻴﻢ‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﺳﻴﺮ ﻧﺰوﻟﻲ و ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻫﻤﻪ اﺻﻮل ﻗﻄﻌﻲ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﺣﺴﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻜﻢ ذﻫﻦ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ"دو ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ"و ﻳﺎ"ﻳﻚ ﺟﺴﻢ در آن واﺣﺪ در دو ﻣﻜﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ وﺟﻮد‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ"و دﻫﻬﺎ اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﻳﺎ ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺴﻲ‪،‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺠﺒﺎ ﺧﻮد اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻗﻴﺎس‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ و‬

‫اﻧﺘﻘﺎل از ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬ﻏﻠﻂ و ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ )ﭘﺲ ﻗﻴﺎس ﻏﻠﻂ و ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ( ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل ﻗﻴﺎﺳﻲ‬

‫اﺳﺖ و از ﻧﻮع ﺳﻴﺮ ﻧﺰوﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻗﻴﺎس ﻛﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺮض در ﻧﻈﺮ او‬

‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﻗﻴﺎس را اﺑﻄﺎل ﻛﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﻗﻴﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﻫﻢ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺑﻄﻼن‬

‫ﻗﻴﺎس وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﺮده ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره راﺑﻄﻪ دو ﭼﻴﺰ در ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت"اﻧﺪراج"اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻬﺬا ﻗﻴﺎس را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻛﺮده ﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ و اﻗﺘﺮاﻧﻲ‪ ،‬و ﻗﻴﺎس اﻗﺘﺮاﻧﻲ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻛﺮده ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﻜﻞ ﻣﻌﺮوف‪،‬‬

‫آن‬ ‫و‬ ‫دارد‬ ‫وﺟﻮد‬ ‫اﻧﺪراج‬ ‫راﺑﻄﻪ‬ ‫از‬ ‫ﻏﻴﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮي‬ ‫راﺑﻄﻪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ‬ ‫آﻧﻜﻪ‬ ‫ﺣﺎل‬ ‫و‬

‫راﺑﻄﻪ"ﺗﺴﺎوي"ﻳﺎ"اﻛﺒﺮﻳﺖ"ﻳﺎ"اﺻﻐﺮﻳﺖ"اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫زاوﻳﻪ اﻟﻒ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﻳﻪ ب‪ .‬و زاوﻳﻪ ب ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ زاوﻳﻪج‪ .‬ﭘﺲ زاوﻳﻪ اﻟﻒ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫زاوﻳﻪج‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﺷﻜﻠﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﺗﻜﺮار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬

‫ﻗﻀﻴﻪ اول‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻔﻬﻮم"ﻣﺴﺎوي"و در ﻗﻀﻴﻪ دوم‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬

‫از"زاوﻳﻪ"ﻧﻪ"ﻣﺴﺎوي"و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﻣﻨﺘﺞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮاد را ﻣﻨﻄﻘﻴﻮن رﻳﺎﺿﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ و ﻏﻴﺮه ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻻاﻗﻞ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ اﻳﻦ ﻗﻴﺎس را‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و آﻧﺮا ﻗﻴﺎس ﻣﺴﺎوات ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﻣﺴﺎوات در واﻗﻊ ﭼﻨﺪ ﻗﻴﺎس‬

‫اﻗﺘﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﻪﻫﺎ ﻫﻤﻪ"اﻧﺪراﺟﻲ"ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ را از ﻛﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺎرات و ﻏﻴﺮه‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ - 5‬اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ از ﻧﻈﺮ ﺻﻮرت ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻴﺎن ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﻤﻠﻴﻪ واﻗﻌﻲ )و ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﻣﺜﻞ("ﻫﺮ‬

‫اﻧﺴﺎن داراي ﻗﻠﺐ اﺳﺖ"ﻛﻪ در ﻗﻮه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد"اﮔﺮ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻳﺎﺑﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺿﺮورﺗﺎ‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻠﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ"ﻓﺮق ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻓﺮق ﻧﮕﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻋﻈﻴﻢ در ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺎﻣﻼ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺎ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﻓﺮق‪ ،‬ﺷﺮاﺋﻂ ﻗﻴﺎس را ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭼﻮن داﻣﻨﻪ دراز دارد ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ از ذﻛﺮ آن‬

‫ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ - 6‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻛﻠﻴﺎت ذﻫﻦ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻮرات ذﻫﻦ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ و ﻛﻠﻲ ﻳﻚ ﻟﻔﻆ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻧﻴﺰ از"اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ"اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻧﻮﻣﻴﻨﺎﻟﻴﺴﻢ"ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 7‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس"ﻫﻮﻳﺖ"اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻫﻤﻮاره ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‬

‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﺟﺎﻣﺪ و ﺑﻲﺣﺮﻛﺖاﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪،‬‬

‫ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺷﻲء ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻬﺬا اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ‬

‫ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺻﺤﻴﺢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ را ﺗﺤﺮك ﺑﺒﺨﺸﺪ و از اﺻﻞ ﻫﻮﻳﺖ دوري ﺟﻮﻳﺪ‬

‫و آن ﻣﻨﻄﻖ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ اﻳﺮاد را ﭘﻴﺮوان ﻣﻨﻄﻖ ﻫﮕﻞ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺎ در ﺟﻠﺪ‬

‫اول و دوم اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ در آن ﻧﻴﺰ از ﻋﻬﺪه اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 8‬اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮ اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎل آن ﻛﻪ اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ‬

‫واﻗﻌﻴﺖ و ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻧﻴﺰ در ﺟﻠﺪ اول و دوم اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از‬

‫درﺳﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ درﺑﺎره اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻳﻢ و در ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ درﺑﺎره آن ﮔﻔﺘﮕﻮ‬

‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺷﺎﻧﺰدهﻢ‪ :‬ﺻﻨﺎﻋﺎت ﺧﻤﺲ‬
‫در درﺳﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻜﺮر درﺑﺎره ﻣﻮاد ﻗﻴﺎﺳﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﻗﻴﺎس‪ :‬ﺳﻘﺮاط اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬

‫ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﻘﺮاط ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬دو ﻗﻀﻴﻪ ﺻﻐﺮا و ﻛﺒﺮا ﻣﺎده ﻗﻴﺎس را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ دو‬

‫ﻗﻀﻴﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﻜﻞ ﺧﺎص دارﻧﺪ‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ اوﻻ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﺗﻜﺮار ﺷﺪه‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﻣﺤﻤﻮل در‬

‫ﺻﻐﺮا و ﻣﻮﺿﻮع در ﻛﺒﺮا اﺳﺖ‪ ،‬و ﺛﺎﻟﺜﺎ ﺻﻐﺮا ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ و راﺑﻌﺎ ﻛﺒﺮا ﻛﻠﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻴﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دو‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎص داده اﺳﺖ و اﻳﻨﻬﺎ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎس را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎﺳﺎت از ﻧﻈﺮ اﺛﺮ و ﻓﺎﻳﺪه‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬

‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ و اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﮔﻮﻧﮕﻲ ﻗﻴﺎﺳﺎت ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎده ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮر آﻧﻬﺎ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬

‫و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲآورﻧﺪ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﻗﻴﺎﺳﻬﺎ ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﺑﺮ ﻗﻴﺎﺳﻬﺎ ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻗﻴﺎس ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺪﻓﻲ ﻛﻪ از آن ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻘﻴﻦ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻨﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﺎ ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ و ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻣﻌﻤﻮﻻ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺪﻓﻲ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮع‬

‫ﻗﻴﺎﺳﺎﺗﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ وﻗﺖ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻮادي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ آور و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬

‫ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻫﺪف ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻐﻠﻮب ﻛﺮدن و ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ وادار ﻛﺮدن ﻃﺮف اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬

‫ﺻﻮرت ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻣﻮر ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮان از اﻣﻮري اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﻃﺮف ﻗﺒﻮل‬

‫دارد وﻟﻮ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﺪف‪ ،‬اﻗﻨﺎع ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎري وادار ﺷﻮد‬

‫و ﻳﺎ از ﻛﺎري ﺑﺎزداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻣﻮر ﻣﻈﻨﻮن و ﻏﻴﺮ ﻗﻄﻌﻲ دﻟﻴﻞ آورده ﺷﻮد‪،‬‬

‫ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺨﺼﻲ را از ﻛﺎر زﺷﺘﻲ ﺑﺎز دارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻀﺮات اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﻣﻈﻨﻮن آن را ﺑﻴﺎن‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﺪف اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻨﺪه ﺻﺮﻓﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻬﺮه ﻣﻄﻠﻮب را در آﺋﻴﻨﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬زﻳﺒﺎ ﻳﺎ‬

‫زﺷﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﻳﺎ زﺷﺖ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮﻳﺶ را زﻳﻨﺖ‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﺪف‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﻜﺎري و ﮔﻤﺮاه ﻛﺮدن ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﻚ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ‬

‫ﻳﻘﻴﻨﻲ را ﺑﺠﺎي ﻳﻘﻴﻨﻲ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻘﺒﻮل را ﺑﺠﺎي ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬و ﻳﺎ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﻇﻨﻲ را ﺑﺠﺎي ﻳﻚ اﻣﺮ‬

‫ﻇﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد و اﺷﺘﺒﺎﻫﻜﺎري ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭘﺲ ﻫﺪف اﻧﺴﺎن از اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎي ﺧﻮد ﻳﺎ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآوردن ﻃﺮف و ﺑﺴﺘﻦ راه اﺳﺖ ﺑﺮ‬

‫ﻓﻜﺮ او‪ ،‬و ﻳﺎ اﻗﻨﺎع ذﻫﻦ اوﺳﺖ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻳﺎ ﺗﺮك ﻛﺎري‪ ،‬و ﻳﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎزي ﻛﺮدن ﺑﺎ ﺧﻴﺎل و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻃﺮف‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎزﻳﺒﺎﻳﻲ را در ﺧﻴﺎل او زﻳﺒﺎ و ﻳﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﻧﺎزﻳﺒﺎ‪ ،‬و ﻳﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲ را زﻳﺒﺎﺗﺮ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻧﺎزﻳﺒﺎﻳﻲ را ﻧﺎزﻳﺒﺎﺗﺮ‬

‫ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻳﺎ ﻫﺪف‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﻜﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺳﺘﻘﺮاء‪ ،‬ﻗﻴﺎﺳﺎت از ﻧﻈﺮ اﻫﺪاف‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻨﺞ ﻧﻮع‬

‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻮاد ﻗﻴﺎﺳﺎت از ﻧﻈﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻫﺪﻓﻬﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ"ﺑﺮﻫﺎن"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎده ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ از‬

‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﻚ ﺟﺴﻢ ﻧﻮردﻫﻨﺪه اﺳﺖ"و ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺠﺮﺑﺎت ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ"ﭘﻨﻲ ﺳﻴﻠﻴﻦ ﻛﺎﻧﻮن ﭼﺮﻛﻲ را در ﺑﺪن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد"و ﻳﺎ از ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت اوﻟﻴﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ‬

‫ﻛﻪ"دو ﺷﻲء ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺷﻲء ﺳﻮم‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺴﺎوي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ"‪ .‬و ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻧﻴﺰ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻳﻘﻴﻨﻲ‬

‫دارﻳﻢ و ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻃﺮف را وادار ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻮادي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮل ﻃﺮف اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻢ‬

‫از آﻧﻜﻪ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل ﻋﻤﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻗﻴﺎس را"ﺟﺪل"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ‬

‫ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ اﻗﻮال ﻳﻚ ﺣﻜﻴﻢ ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻪ را ﻗﺒﻮل دارد‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻗﻮل اﻳﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل آن‬

‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ او را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﻮل آن ﺣﻜﻴﻢ ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻪ ﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاف او را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻣﺜﻠﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻲﺗﻮان ذﻛﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻳﻚ‬

‫داﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺜﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪاي ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺬاﻫﺐ و ادﻳﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت رﺿﺎ )ع( ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ درﺑﺎره اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻋﻴﺴﻲ )ع( ﺑﺤﺚ درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻘﺎم‬

‫اﻟﻮﻫﻴﺖ و ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺿﺎ )ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰش ﺧﻮب ﺑﻮد ﺟﺰ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ‬

‫و آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ! ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﻮ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ‬

‫ﺳﺨﻦ ﻋﺠﻴﺐ اﺳﺖ‪ ،‬او از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ اﻋﺘﺮاف ﻋﺒﺎدت ﻋﻴﺴﻲ را از ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻴﺴﻲ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﻋﺒﺎدت دﻟﻴﻞ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻋﺒﻮدﻳﺖ‬

‫دﻟﻴﻞ ﻋﺪم اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮل ﻃﺮف ﺑﻮد )اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﻣﻘﺒﻮل ﺧﻮد اﻣﺎم ﻫﻢ ﺑﻮد( او را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف از آن اﻗﻨﺎع ذﻫﻦ ﻃﺮف و اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺗﺼﺪﻳﻖ اﺳﺖ وﻟﻮ ﻇﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر اﺻﻠﻲ‬

‫وادار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻃﺮف ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﺎري ﻳﺎ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ او از ﻛﺎري ﺑﺎﺷﺪ"ﺧﻄﺎﺑﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﺎﻳﺪ از‬

‫ﻣﻮادي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ اﻳﺠﺎد ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن در ﻃﺮف ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪":‬دروﻏﮕﻮ‬

‫رﺳﻮاي ﺧﻠﻖ اﺳﺖ"‪"،‬آدم ﺗﺮﺳﻮ ﻣﺤﺮوم و ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف آن ﺻﺮﻓﺎ ﺟﺎﻣﻪ زﻳﺒﺎي ﺧﻴﺎﻟﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن )ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب( ﺑﺎﺷﺪ"ﺷﻌﺮ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎرات‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻫﻤﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﺑﺎ ﺧﻴﺎل ﺳﺮوﻛﺎر دارد‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻴﺎن‬

‫ﺗﺼﻮرات و اﺣﺴﺎﺳﺎت راﺑﻄﻪ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﺗﺼﻮري ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد اﺣﺴﺎس را ﺑﻴﺪار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ از اﻳﻦ راه‬

‫اﺣﺴﺎﺳﺎت را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﺣﻴﺎﻧﺎ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖ وا ﻣﻲدارد ﻳﺎ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﻣﻲدارد‪.‬‬

‫اﺷﻌﺎر رودﻛﻲ درﺑﺎره ﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ در ﺗﺸﻮﻳﻖ او ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺨﺎرا ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﺜﺎل اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺎه زي ﺗﻮ ﻣﻴﻬﻤﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫اي ﺑﺨﺎرا ﺷﺎد ﺑﺎش و ﺷﺎد زي‬

‫ﺳﺮو ﺳﻮي ﺑﻮﺳﺘﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺷﺎه ﺳﺮو اﺳﺖ و ﺑﺨﺎرا ﺑﻮﺳﺘﺎن‬

‫ﻣﺎه ﺳﻮي آﺳﻤﺎن آﻳﺪ ﻫﻤﻲ‬ ‫ﺷﺎه ﻣﺎه اﺳﺖ و ﺑﺨﺎرا آﺳﻤﺎن‬

‫‪ - 5‬ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف آن اﺷﺘﺒﺎﻫﻜﺎري اﺳﺖ"ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ"ﻳﺎ"ﺳﻔﺴﻄﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﻓﻦ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻧﻈﻴﺮ‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آﻓﺎت و ﻣﻴﻜﺮوﺑﻬﺎي ﻣﻀﺮه و ﺳﻤﻮﻣﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن از آﻧﻬﺎ اﺣﺘﺮاز‬

‫ﺟﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﻓﺮﻳﺐ داده و ﻣﺴﻤﻮم ﻛﻨﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻧﺨﻮرد‪ ،‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪه‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ او را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪﻫﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﺨﺼﺎ اﺣﺘﺮاز‬

‫ﺟﻮﻳﺪ و آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮان او را از راه )ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ( ﻧﻔﺮﻳﺒﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎران ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ‬

‫ﺳﻴﺰده ﻧﻮع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻗﺴﺎم آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻟﻔﻈﻲ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬

‫ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻟﻔﻈﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ را ﻛﻪ داراي دو ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ"ﺣﺪ وﺳﻂ"ﻗﻴﺎس ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻐﺮاي ﻗﻴﺎس ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و در ﻛﺒﺮاي‬

‫ﻗﻴﺎس ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ را‪ ،‬و ﻗﻬﺮا آﻧﭽﻪ ﻣﻜﺮر ﺷﺪه ﻓﻘﻂ ﻟﻔﻆ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻗﻬﺮا‬

‫ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ"ﺷﻴﺮ"در ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﺎﻳﻊ ﺳﻔﻴﺪ و آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﻛﻪ از‬

‫ﭘﺴﺘﺎن ﺣﻴﻮاﻧﺎت دوﺷﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻴﺎن ﺣﻴﻮان درﻧﺪه ﻣﻌﺮوف ﺟﻨﮕﻠﻲ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ در ﭘﺴﺘﺎن ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد ﺷﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﻴﺮ درﻧﺪه و ﺧﻮﻧﺨﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ در‬

‫ﭘﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ درﻧﺪه و ﺧﻮﻧﺨﻮار اﺳﺖ‪"،‬ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ"اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺑﺎب ﻣﺠﺎز و اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﻳﻚ‬

‫اﻧﺴﺎن ﻗﻮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻓﻼﻧﻲ ﻓﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ :‬زﻳﺪ ﻓﻴﻞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻓﻴﻠﻲ ﻋﺎج دارد‪ .‬ﭘﺲ زﻳﺪ ﻋﺎج دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻣﻌﻨﻮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‬

‫ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ در ﻧﻔﻲ ارزش ﻗﻴﺎس از ﻗﻮل دﻛﺎرت و ﻏﻴﺮه ﻧﻘﻞ‬

‫ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪":‬در ﻫﺮ ﻗﻴﺎس اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮد ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻗﻴﺎس‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ ﻗﻴﺎس ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻗﻴﺎس ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه‬

‫اﺳﺖ"‪ .‬ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ‬

‫ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪن ﻗﻬﺮي ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻗﺘﺮان‬

‫آن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﻧﻪ ﻫﺮ اﻗﺘﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻗﺘﺮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬

‫ﺧﺎص ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻬﺪهدار ﺑﻴﺎن آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ از اﻳﻦ ﺟﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫ﻣﺎﺳﻚ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎﻻ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪﻫﺎ و ﺗﻄﺒﻴﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻛﻪ از ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪاي اﺳﺖ ﺿﺮوري و ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻗﻴﺎس ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١١٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻗﻴﺎس ﺻﺤﻴﺢ در ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺘﻔﻠﺴﻔﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪﻫﺎ و ﺗﻄﺒﻴﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮارد‬

‫ﻛﻪ از ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﻐﺎﻟﻄﻪاي اﺳﺖ ﺿﺮوري و ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ دوم ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬
‫‪١٢٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس اول ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪(١‬‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻛﻪ ﻻزم اﺳﺖ درﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻋﺪه ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺤﺜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻮﺗﺎه درﺑﺎره ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻛﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻔﻈﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻨﻮي‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ از ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﺷﻲء ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ‬

‫ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﻓﻼن ﭼﻴﺰ ﭼﻴﺴﺖ؟ آن"ﭼﻴﺰ"ﻣﻮرد ﺳﺆال‪ ،‬ﺧﻮد ﻫﻤﺎن ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر از"ﭼﻴﺴﺘﻲ"آن‪ ،‬اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﻮي ﻳﺎ اﺻﻄﻼﺣﻲ آن ﻟﻔﻆ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﺿﻤﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ"ﭘﻮﭘﻚ"ﺑﺮ‬

‫ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ و ﻣﻌﻨﻲ آن را ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬از دﻳﮕﺮي ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻮﭘﻚ ﭼﻴﺴﺖ؟ او در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻮﭘﻚ‬

‫ﻧﺎم ﻣﺮﻏﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﻣﺜﻼ در ﻋﺒﺎرت ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ )ﻛﻠﻤﻪ( ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ‪ ،‬از دﻳﮕﺮي ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ )ﻛﻠﻤﻪ(‬

‫در اﺻﻄﻼح ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪) :‬ﻛﻠﻤﻪ( در اﺻﻄﻼح ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )ﻓﻌﻞ( در‬

‫اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮﻳﻴﻦ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﻲ راﺑﻄﻪاي اﺳﺖ ﻗﺮاردادي و اﺻﻄﻼﺣﻲ‪ ،‬ﺧﻮاه اﺻﻄﻼح‬

‫ﻋﺎم ﻳﺎ اﺻﻄﻼح ﺧﺎص‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺳﺆاﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ ﻟﻐﺖ‬

‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺳﺆاﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻟﻔﻆ در ﻋﺮﻓﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻳﻚ ﻟﻔﻆ در ﻋﺮف اﻫﻞ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﺮف اﻫﻞ ادب ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮي‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻟﻐﺖ )ﻛﻠﻤﻪ(‬

‫در ﻋﺮف ﻋﺎم و ﻫﻢ در ﻋﺮف ﻋﻠﻤﺎي ادب ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ دارد‪ ،‬و در ﻋﺮف ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮي‪ .‬ﻳﺎ ﻟﻐﺖ‬

‫)ﻗﻴﺎس( در ﻋﺮف ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ دارد و در ﻋﺮف ﻓﻘﻬﺎ و اﺻﻮﻟﻴﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮي‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻟﻔﻆ در‬

‫ﻋﺮف واﺣﺪ دو ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ در ﻓﻼن‬

‫اﺻﻄﻼح ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ و در ﻓﻼن اﺻﻄﻼح دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﻼن ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﻬﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬

‫ﺳﺆاﻻت داده ﻣﻲﺷﻮد )ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻔﻈﻲ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ از ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﺷﻲء ﺳﺆال ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻟﻔﻆ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ )ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﭼﻴﺴﺖ؟( ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻆ را‬

‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻛﻨﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺆال از ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻛﻨﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ‬

‫ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ‪) :‬اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟( ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻲ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ‬

‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﺎص دوﭘﺎي راﺳﺖ اﻧﺪام ﺳﺨﻨﮕﻮ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺆال‬

‫از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺤﻴﺢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺆاﻟﻲ ﺟﺰ ﻳﻚ‬

‫ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺘﻌﺪد ﻫﻤﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬

‫ﺳﺆاﻻت داده ﻣﻲﺷﻮد )ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻘﻴﻘﻲ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻔﻈﻲ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫اول ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻔﻆ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ آن ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬واﻻ ﻣﻮﺟﺐ‬

‫ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ و ﻣﺸﺎﺟﺮهﻫﺎي ﺑﻴﺠﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻟﻔﻈﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻟﻐﻮي ﻳﺎ اﺻﻄﻼﺣﻲ ﻣﺘﻌﺪدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬

‫اﻳﻦ ﺗﻌﺪد ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻐﻔﻮل ﻋﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دﺳﺘﻪاي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﻲ و اﺻﻄﻼح ﺧﺎﺻﻲ را ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻈﺮ ﻗﺮار‬

‫دﻫﻨﺪ و آن را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي را در ﻧﻈﺮ دارد ﻏﻴﺮ از آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ‬

‫دﻳﮕﺮي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻲﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻆ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎ ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻄﻮراﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻆ‬

‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻟﻔﻆ ﺧﺎﺻﻲ اﺑﺘﺪا در ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫)ﻛﻞ( اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد و ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ و ﻋﻴﻨﺎ ﻫﻤﺎن ﻟﻔﻆ ﺑﺠﺎي )ﻛﻞ( در ﻣﻮرد )ﺟﺰء( آن )ﻛﻞ(‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻆ را از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﻜﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ آن )ﻛﻞ( واﻗﻌﺎ )ﺗﺠﺰﻳﻪ( ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ در آن ﻛﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮي رخ‬

‫ﻧﺪاده اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻟﻔﻆ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ در ﻛﻞ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﻋﻮض ﻛﺮده و در ﺟﺰء آن ﻛﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺗﻔﺎﻗﺎ در ﻣﻮرد )ﻓﻠﺴﻔﻪ( ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ داﻣﻨﮕﻴﺮ ﻋﻤﻮم ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻏﺮب و ﻣﻘﻠﺪان ﺷﺮﻗﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ و در درﺳﻬﺎي ﺑﻌﺪ آﻧﺮا ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ اﺻﻄﻼﺣﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﺎﻧﻲ‬

‫اﺻﻄﻼﺣﻲ ﻣﺘﻌﺪد و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎﺻﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ را در ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﺧﺎص ﺑﻜﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎص ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوه آﻧﺮا ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ آﻧﺮا ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻤﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﺳﺎﺳﺎ ارزش آﻧﺮا ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺖ و ﻳﺎ آﻧﺮا ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻳﺎ‬

‫ﺟﺰء ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻬﺮا از ﻧﻈﺮ ﻫﺮ ﮔﺮوه‪ ،‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻣﺎ در ﭘﺎﺳﺦ‬

‫)ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟( ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬اول ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ‬

‫ﭘﺮﺳﺶ از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬و ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ رﻳﺸﻪ ﻟﻐﻮي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬

‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻟﻐﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻟﻐﺖ رﻳﺸﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دارد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ آﺷﻨﺎ‬

‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻣﺼﺪر ﺟﻌﻠﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻠﻤﻪ )ﻓﻴﻠﻮﺳﻮﻓﻴﺎ( اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻴﻠﻮﺳﻮﻓﻴﺎ ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ از دو ﻛﻠﻤﻪ‪) :‬ﻓﻴﻠﻮ( و‬

‫)ﺳﻮﻓﻴﺎ(‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ )ﻓﻴﻠﻮ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دوﺳﺘﺪاري و ﻛﻠﻤﻪ )ﺳﻮﻓﻴﺎ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ داﻧﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺳﻘﺮاط را‬

‫)ﻓﻴﻠﻮﺳﻮﻓﺲ( ﻳﻌﻨﻲ دوﺳﺘﺪار داﻧﺎﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪ .(1‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻛﻠﻤﻪ )ﻓﻠﺴﻔﻪ( ﻛﻪ ﻣﺼﺪر ﺟﻌﻠﻲ ﻋﺮﺑﻲ‬

‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻴﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﺮاط ﮔﺮوﻫﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را )ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ( ﻳﻌﻨﻲ‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ادراك اﻧﺴﺎن را ﻣﻘﻴﺎس ﺣﻘﻴﻘﺖ و واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎي‬

‫ﺧﻮد ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺪرﻳﺠﺎ ﻟﻐﺖ )ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ( ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ‬

‫ﻛﺎر ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ ﮔﺮي ﻣﺮادف ﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻛﺎري‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ )ﺳﻔﺴﻄﻪ( در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺼﺪر‬

‫ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ )ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ( اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻛﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻮاﺿﻊ و‬

‫ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ و ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺣﺘﺮاز از ﻫﻤﺮدﻳﻒ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺳﻮﻓﻴﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع داﺷﺖ ﻛﻪ او را‬

‫)ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ( ﻳﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪ )‪ .(2‬و از اﻳﻨﺮو ﺧﻮد را )ﻓﻴﻠﺴﻮف( ﻳﻌﻨﻲ دوﺳﺘﺪار داﻧﺶ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺪرﻳﺠﺎ‬

‫ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻴﻠﻮﺳﻮﻓﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﻛﻠﻤﻪ ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﻣﻔﻬﻮم داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫‪ .1‬ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 2‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 231‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻛﺘﺮ ﻫﻮﻣﻦ ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪20 .‬‬

‫‪ .2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻛﺘﺮ ﻫﻮﻣﻦ ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪169‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻛﺎر ﺳﻘﻮط ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﻣﻔﻬﻮم دوﺳﺘﺪار داﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم داﻧﺸﻤﻨﺪ ارﺗﻘﺎء ﻳﺎﻓﺖ و ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﺮادف ﺷﺪ ﺑﺎ داﻧﺶ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻟﻐﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻟﻐﺖ اﺻﻄﻼﺣﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻛﺴﻲ‬

‫اﻃﻼق ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﺮاط ﻧﻴﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﻃﻼق ﻧﺸﺪه‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ در آن اﻳﺎم ﻫﻨﻮز‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ را ﺑﻜﺎر ﻧﺒﺮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫و ﻓﻴﻠﺴﻮف راﻳﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﺻﻄﻼح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ را از ﻳﻮﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻴﻐﻪ ﻋﺮﺑﻲ از آن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺻﺒﻐﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ آن دادﻧﺪ و آن را ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺶ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﺻﻄﻼح ﺷﺎﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﻳﻚ ﻓﻦ ﺧﺎص و داﻧﺶ ﺧﺎص‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ داﻧﺸﻬﺎي ﻋﻘﻠﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ داﻧﺸﻬﺎي ﻧﻘﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﺻﺮف‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻳﻊ‪،‬‬

‫ﻋﺮوض‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬اﺻﻮل‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎﻣﻲ‬

‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﻬﺮا ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ آن زﻣﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از اﻟﻬﻴﺎت و‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت و ﺳﻴﺎﺳﻴﺎت و اﺧﻼﻗﻴﺎت و ﻣﻨﺰﻟﻴﺎت ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﻫﺮ‬

‫ﻛﺲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﻴﻨﻲ(‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫ارﺳﻄﻮﺋﻲ را درﺑﺎره ﻋﻠﻮم ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﻛﻠﻤﻪ ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ )ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻋﻠﻢ ﻋﻘﻠﻲ( ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻈﺮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره اﺷﻴﺎء آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺤﺚ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻤﻠﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن آﻧﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻈﺮي ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻬﻴﺎت ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻴﺎ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺳﻄﺎ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻔﻼ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻴﺎ ﻳﺎ اﻟﻬﻴﺎت ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﻓﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﻮر ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻟﻬﻴﺎت ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﻲ اﻻﺧﺺ‪.‬‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺪام ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻴﺤﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻧﻴﺰ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﺸﻬﺎ و اﻗﺴﺎم زﻳﺎدي دارد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬

‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪن‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﭘﺲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻧﺎﻣﺒﺮده‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ اﻋﻠﻲ‬

‫از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺸﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺸﻬﺎ اﻣﺘﻴﺎز ﺧﺎص دارد‬

‫و ﮔﻮﺋﻲ ﻳﻚ ﺳﺮ و ﮔﺮدن از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ و آن ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻋﻠﻴﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ )ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺘﻴﺎز اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم ﻳﻜﻲ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻗﺪﻣﺎ از ﻫﺮ ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲﺗﺮ و ﻳﻘﻴﻨﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ‬

‫ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ رﻳﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ دارد و در واﻗﻊ ﻣﻠﻜﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﺑﻪ او ﻧﻴﺎز ﻛﻠﻲ دارﻧﺪ و‬

‫او ﻧﻴﺎز ﻛﻠﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٢٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﻛﻠﻲﺗﺮ و ﻋﺎﻣﺘﺮ اﺳﺖ )‪.(1‬‬

‫از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻋﻠﻢ‬

‫اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻃﻼق ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻗﺪﻣﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻟﻐﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ دو ﻣﻌﻨﻲ‬

‫داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺎﻳﻊ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺶ ﻣﻌﻘﻮل ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻏﻴﺮ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﮕﺮ‬

‫ﻣﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮ ﺷﺎﻳﻊ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ ﻛﻪ از ﺷﻌﺐ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﺻﻄﻼح ﻗﺪﻣﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ و اﺻﻄﻼح ﺷﺎﻳﻊ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻮن ﻳﻚ ﻟﻐﺖ ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﻦ ﺧﺎص و ﻋﻠﻢ ﺧﺎص اﻃﻼق ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎص ﻫﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺷﺎﻳﻊ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺮ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺪن ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﺷﺪن‪ ،‬و‬

‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻫﻢ از ﺟﻨﺒﻪ‬

‫ﻧﻈﺮي و ﻫﻢ از ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﻲ‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﺻﻄﻼح ﻏﻴﺮ ﺷﺎﻳﻊ را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺎ آﻧﺮا ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ‬

‫و ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ و ﻳﺎ ﻋﻠﻢ اﻋﻠﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎص دارد و ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال )ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟( اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪) :‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﺣﻮال ﻣﻮﺟﻮد از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻧﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻦ‬

‫ﺧﺎص دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻛﻴﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ و ﻏﻴﺮه(‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎ درﺑﺎره اﺷﻴﺎء دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻴﺎن و اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﺳﻪ اﻣﺘﻴﺎز از ﻋﻬﺪه اﻳﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ ﻓﺼﻞ اول‬

‫اﻟﻬﻴﺎت ﺷﻔﺎ و اواﺋﻞ ﺟﻠﺪ اول اﺳﻔﺎر‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع و ﻳﺎ ﺟﻨﺲ ﻣﻌﻴﻨﻲ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ درﺑﺎره اﺣﻮال و اﺣﻜﺎم و ﻋﻮارض ﺧﺎص ﻳﻚ ﻧﻮع‬

‫و ﻳﺎ ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم اﻋﺪاد‪ ،‬و ﻳﺎ اﺣﻜﺎم ﻣﻘﺎدﻳﺮ‪ ،‬و ﻳﺎ اﺣﻮال و آﺛﺎر ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﻳﺎ‬

‫اﺣﻮال و آﺛﺎر و اﺣﻜﺎم ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‪ ،‬و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ اول را ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب ﻳﺎ ﻋﺪدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬و دوم را‬

‫ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﺎ ﻣﻘﺪار ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﺳﻮم را ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﭼﻬﺎرم را ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﺎ ﺑﺪن ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬و‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم از ﻗﺒﻴﻞ آﺳﻤﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺪن ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪،‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺗﻢ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻏﻴﺮه‪ .‬و ﻳﺎ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻧﻮع‬

‫ﺧﺎص اﺳﺖ آن اﺣﻮال و اﺣﻜﺎم و آﺛﺎر را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از آن ﺟﻬﺖ داراي آن اﺣﻜﺎم و اﺣﻮال و آﺛﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫)ﻣﻮﺟﻮد( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺎﻫﻲ از ﻧﻈﺮ ﻛﺜﺮت و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺪا ﺟﺪا ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﮔﺎﻫﻲ از ﺟﻬﺖ وﺣﺪت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ )ﻣﻮﺟﻮد( را از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ )واﺣﺪ( در‬

‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را درﺑﺎره آن )واﺣﺪ( ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ ﺟﻬﺎن‬

‫را ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪام ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎ درﺑﺎره اﻳﻦ اﻧﺪام دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺎ‬

‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اﻋﻀﺎء اﻳﻦ اﻧﺪام‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺳﺮ ﻳﺎ دﺳﺖ ﻳﺎ ﭘﺎ ﻳﺎ ﭼﺸﻢ اﻳﻦ اﻧﺪام‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﻞ اﻧﺪام ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ اﻧﺪام از ﻛﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻛﻲ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؟ و آﻳﺎ‬

‫اﺳﺎﺳﺎ )ﻛﻲ( درﺑﺎره ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺪام ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ آﻳﺎ اﻳﻦ اﻧﺪام ﻳﻚ وﺣﺪت واﻗﻌﻲ دارد و ﻛﺜﺮت‬

‫اﻋﻀﺎء ﻛﺜﺮت ﻇﺎﻫﺮي و ﻏﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ وﺣﺪﺗﺶ اﻋﺘﺒﺎري اﺳﺖ و از ﺣﺪ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫وﺣﺪت ﺻﻨﺎﻋﻲ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟ آﻳﺎ اﻳﻦ اﻧﺪام ﻳﻚ ﻣﺒﺪأ دارد ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻋﻀﺎء از آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ؟ ﻣﺜﻼ آﻳﺎ اﻳﻦ اﻧﺪام ﺳﺮ دارد و ﺳﺮ اﻧﺪام ﻣﻨﺸﺄ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎء اﺳﺖ ﻳﺎ‬

‫اﻧﺪاﻣﻲ اﺳﺖ ﺑﻲ ﺳﺮ؟ آﻳﺎ اﮔﺮ ﺳﺮ دارد‪ ،‬ﺳﺮ اﻳﻦ اﻧﺪام از ﻳﻚ ﻣﻐﺰ ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺪرك ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻳﺎ ﭘﻮك و‬

‫ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺪام ﺣﺘﻲ ﻧﺎﺧﻦ و اﺳﺘﺨﻮان از ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻴﺎت و زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺷﻌﻮر و‬

‫ادراك در اﻳﻦ اﻧﺪام ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺟﻮدات ﻛﻪ ﺗﺼﺎدﻓﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮﻣﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻟﺶ ﻣﺮده ﭘﻴﺪا‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ و آن ﻛﺮﻣﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻴﻮان و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟‪.‬‬

‫آﻳﺎ اﻳﻦ اﻧﺪام در ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻮد ﻫﺪﻓﻲ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺴﻮي ﻛﻤﺎل و ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ روان اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮدي‬

‫اﺳﺖ ﺑﻲﻫﺪف و ﺑﻲﻣﻘﺼﺪ؟ آﻳﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و زوال اﻋﻀﺎء ﺗﺼﺎدﻓﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻴﺖ ﺑﺮ آن ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ اﺳﺖ و‬

‫ﻫﻴﭻ ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﺪون ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮل ﺧﺎص از ﻋﻠﺖ ﺧﺎص ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ‬

‫اﻧﺪام ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﻄﻌﻲ و ﻻﻳﺘﺨﻠﻒ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﺿﺮورت و ﻗﻄﻌﻴﺘﻲ ﺑﺮ آن ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺗﻘﺪم و‬

‫ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻋﻀﺎء اﻳﻦ اﻧﺪام واﻗﻌﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﻬﺎزات ﻛﻠﻲ اﻳﻦ اﻧﺪام ﭼﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﺖ؟ و اﻣﺜﺎل‬

‫اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬آن ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺎ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻀﻮ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻢ( اﺳﺖ و آن‬

‫ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ اﻧﺪام ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن‪) ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ‬

‫)ﺗﻴﭗ( ﺧﺎص از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻴﭻ ﻋﻠﻤﻲ از ﻋﻠﻮم ﺟﻬﺎن ﻛﻪ درﺑﺎره ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﺎص ﺗﺤﻘﻴﻖ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻴﭗ ﺧﺎﺻﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﺗﻴﭗ ﻣﺴﺎﺋﻞ از‬

‫ﻧﻈﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ )اﺟﺰاء اﻟﻌﻠﻮم( ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﺗﻴﭙﻲ از‬

‫ﻋﻮارض ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ از ﻋﻮارض )ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد( اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻛﺘﺐ‬

‫ﻣﺒﺴﻮط ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد و از ﻋﻬﺪه اﻳﻦ درس ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﺎ درﺑﺎره‬

‫ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎء ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﭼﻴﺴﺘﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ واﻗﻌﻲ ﺟﺴﻢ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻳﺎ ﻫﺮ ﮔﺎه‬

‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ درﺑﺎره وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻲ اﺷﻴﺎء ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺜﻼ آﻳﺎ داﺋﺮه ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟‬

‫ﺑﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﺑﺤﺚ درﺑﺎره اﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻋﻮارض ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺎﻫﻴﺎت‪ ،‬از ﻋﻮارض و اﺣﻜﺎم ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻴﺰ داﻣﻨﻪ‬

‫دراز دارد و از ﺣﺪود اﻳﻦ درس ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺐ ﻣﺒﺴﻮط ﻓﻠﺴﻔﻲ درﺑﺎره آن ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از ﻣﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ او ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ در ﻋﺮف ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ اﺻﻄﻼح ﺧﺎص دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬

‫اﺳﺖ در اﺻﻄﻼح راﻳﺞ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﺎم ﻋﻠﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ ،‬و در اﺻﻄﻼح ﻏﻴﺮ راﻳﺞ‪ ،‬ﻧﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ اﺳﺖ و آن ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻛﻠﻲﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﺤﺚ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع واﺣﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس دوم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪(٢‬‬
‫در درس ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ را در اﺻﻄﻼح ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت دﻳﮕﺮ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻲ اﻟﺠﻤﻠﻪ آﺷﻨﺎﺋﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ﻧﻘﻞ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت‬

‫ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ اﺷﺘﺒﺎه دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ارﺳﻄﻮ اول ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻲ ﺑﺮد ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻋﻠﻤﻲ از ﻋﻠﻮم اﻋﻢ از ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ‬

‫رﻳﺎﺿﻲ ﻳﺎ اﺧﻼﻗﻲ ﻳﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ و ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﻣﺘﻌﻠﻖ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ‬

‫ﻫﻤﻮ اول‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد ﻣﺤﻮري ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻮارض و ﺣﺎﻻت ﺧﻮد ﮔﺮد ﺧﻮد ﺟﻤﻊ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد( اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ اول ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد راﺑﻂ و ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻣﻼك ﺟﺪاﺋﻲ آﻧﻬﺎ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ اﺿﺎﻓﺎت زﻳﺎدي ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از‬

‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ روﺷﻦ‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ارﺳﻄﻮ اول ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد و ﺑﻪ‬

‫آن در ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﻣﺨﺼﻮص داد‪ .‬وﻟﻲ ارﺳﻄﻮ ﻫﻴﭻ ﻧﺎﻣﻲ روي اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ‬

‫را ﺑﻌﺪ از او در ﻳﻚ داﺋﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﺨﺶ ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻗﺮار‬

‫ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ )ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ( ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻌﺪ از ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ‬

‫وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ )ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻢ ﻛﻢ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ داده ﺷﺪه ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ارﺳﻄﻮ ﺑﻌﺪ از ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن رﻓﺖ اﻳﻦ ﻧﺎم از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻳﺎ‬

‫ﻻاﻗﻞ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ از ﻗﺒﻴﻞ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻘﻮل ﻣﺠﺮده‪ ،‬ﺧﺎرج از ﻃﺒﻴﻌﺖاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺑﺮاي اﻓﺮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫)اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ( اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‪،‬‬

‫زﻳﺮا اﮔﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﺷﺘﻤﺎل اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﺪا آن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﺧﺪا ﻗﺒﻞ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﻌﺪ‬

‫از آن )‪.(1‬‬

‫ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻔﻠﺴﻔﺎن ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻟﻔﻈﻲ و ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻌﻨﻮي ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮوه زﻳﺎدي از اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﻛﻠﻤﻪ )ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ( را ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﻋﻠﻢ اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻃﺒﻴﻌﺖاﻧﺪ و ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ داﻧﺴﺘﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﻋﻠﻢ‬

‫ﺷﺎﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎوراء ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ اﻳﻦ‬

‫ﻋﻠﻢ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ درﺑﺎره ﺧﺪا واﻣﻮر ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ از ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ‬

‫وﺳﻴﻠﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ در رأس آﻧﻬﺎ دﻛﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺑﻴﻜﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ روش‬

‫ﻗﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻘﻠﻲ در ﻋﻠﻮم ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ روش ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﺣﺴﻲ داد‪ .‬ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﻜﺴﺮه از ﻗﻠﻤﺮو و روش‬

‫ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎرج ﺷﺪ و وارد ﺣﻮزه روش ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺷﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻴﻤﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد‬

‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻛﻪ روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﻋﻠﻤﻲ در دﺳﺘﺮس ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺻﺮﻓﺎ از ﻗﻴﺎس اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﻋﻠﻢ‬

‫اﺳﺎﺳﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬اﻟﻬﻴﺎت ﺷﻔﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪15 .‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭼﻮن ﻋﻠﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻋﻤﻠﻲ را در آن راه ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ‬

‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﻔﻴﺎ و اﺛﺒﺎﺗﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﮔﺮد آن ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ‬

‫ﻳﻚ روز ﻳﻚ ﺳﺮ و ﮔﺮدن از ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد و اﺷﺮف ﻋﻠﻮم و ﻣﻠﻜﻪ ﻋﻠﻮم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﻳﻚ‬

‫ﺧﻄﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ ﻳﺎ ﻫﺮ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ وﺟﻮد‬

‫ﻧﺪارد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ را از‬

‫ﺑﺸﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ روش ﻗﻴﺎﺳﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و‬

‫اﺧﻼق ﺑﺎﻳﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه اﺻﻄﻼح ﺟﺪﻳﺪي ﺧﻠﻖ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎ روش ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻮد )ﻋﻠﻢ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ روش ﻗﻴﺎﺳﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد اﻋﻢ از ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ و‬

‫اﺧﻼق و ﻣﻨﻄﻖ و ﻏﻴﺮه آﻧﺮا )ﻓﻠﺴﻔﻪ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﺻﻄﻼح اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫)ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ روش ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻋﻤﻠﻲ را در آﻧﻬﺎ راه ﻧﻴﺴﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻋﺎم اﺳﺖ ﻧﻪ اﺳﻢ ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎم ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ داﺋﺮه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‬

‫ﻗﺪﻣﺎ ﺗﻨﮓﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻋﻠﻢ اﺧﻼق و ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق و اﺣﻴﺎﻧﺎ‬

‫ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد و اﻣﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت در ﺧﺎرج اﻳﻦ داﺋﺮه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻄﻼح‬

‫ﻗﺪﻣﺎ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮوه اول ﻛﻪ ﺑﻜﻠﻲ ﻣﻨﻜﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻣﻨﻜﺮ روش ﻗﻴﺎﺳﻲ‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻠﻮم ﺣﺴﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻢ ﻛﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ )و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻢ ﻛﻪ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺧﺎص اﺳﺖ( ﻣﺎ از‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﻋﻬﺪهدار آن ﺑﻮد ﺑﻜﻠﻲ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو‬

‫ﻓﻜﺮ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و آن ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري )ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻤﻲ( ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ ﻣﺘﻜﻲ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ و در آن از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ و ﻛﺸﻒ ﻧﻮﻋﻲ راﺑﻄﻪ و‬

‫ﻛﻠﻴﺖ ﻣﻴﺎن ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲﺗﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲﺗﺮ‬

‫را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺖ ﻛﻨﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ روﺷﻲ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ آن ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ‬

‫ﻣﺒﺎدي‪ ،‬زﻳﺮا آن ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ )ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد( ﺑﻮد و ﻣﺒﺎدياش و ﻻاﻗﻞ ﻣﺒﺎدي ﻋﻤﺪهاش‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت اوﻟﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرش ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ و ﭘﻴﻮﻧﺪ دادن ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و‬

‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲﺗﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﻋﻠﻮم ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺼﻠﻲ اﮔﻮﺳﺖ ﻛﻨﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﺟﺪا از ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪"159 "،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻠﻮم ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﻳﻚ درﺟﻪ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﻳﻚ درﺟﻪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ از‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ درﺑﺎره ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ادراك وﺳﻴﻊﺗﺮ و ﻛﻠﻲﺗﺮ ﻫﻤﺎن‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ادراك و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬

‫درﺑﺎره ﺧﻮد ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻗﻮهاي ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ را‪ ،‬ﻻزم ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺎدي‬

‫ﻧﺎم‬ ‫ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻘﺎدي‬

‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻗﺪﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﺟﺰ اﺷﺘﺮاك در ﻟﻔﻆ وﺟﻪ‬

‫ﻣﺸﺘﺮك دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻘﻘﻲ اﮔﻮﺳﺖ ﻛﻨﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﭙﻨﺴﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻪ‬

‫اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺟﺰ ﻟﻔﻆ ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺎص از ﻓﻜﺮ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ‬

‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻬﺎن اروﭘﺎ ﻛﻢ ﻛﻢ آﻧﭽﻪ )ﻧﻪ ﻋﻠﻢ( ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻫﻴﭻ ﻋﻠﻢ ﺧﺎﺻﻲ از‬

‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ رﻳﺎﺿﻲ ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﻴﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ درﺑﺎره ﺟﻬﺎن ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﻳﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻫﻤﻪ )اﻳﺴﺖ( ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در اروﭘﺎ و اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬

‫ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﻤﻪ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺟﺰ )ﻧﻪ ﻋﻠﻢ( ﺑﻮدن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬

‫ﻣﻘﺪار ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺗﻔﺎوت ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻔﺎوت‬

‫ﻋﻠﻮم ﻗﺪﻳﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ و ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ ﻗﺪﻳﻢ و‬

‫ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻗﺪﻳﻢ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ و‪ ...‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻣﺜﻼ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٣٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﻠﻤﻪ )ﻃﺐ( در ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺎم ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد و در ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺎم ﻳﻚ ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ و ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺮ دو‬

‫داراي ﺗﻌﺮﻳﻒ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻃﺐ( ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺣﻮال و ﻋﻮارض ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‪ .‬ﺗﻔﺎوت‬

‫ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ و ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﻳﻜﻲ در ﺷﻴﻮه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ از ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺠﺮﺑﻲﺗﺮ اﺳﺖ و‬

‫ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ از ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲﺗﺮ و ﻗﻴﺎﺳﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ در ﻧﻘﺺ و ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ‬

‫ﻧﺎﻗﺺﺗﺮ و ﻃﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم‪ .‬اﻣﺎ )ﻓﻠﺴﻔﻪ( در ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻳﻚ ﻧﺎم اﺳﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻫﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ در ﻗﺪﻳﻢ‬

‫ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺎم )ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻠﻢ ﻋﻘﻠﻲ( ﺑﻮد و ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺐ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻋﻠﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ‪ ،‬و در ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﺪد اﻃﻼق ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻫﺮ ﻣﻌﻨﻲ‬

‫ﻳﻚ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ دارد‪.‬‬

‫ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻳﻚ ﻏﻠﻂ ﻓﺎﺣﺶ راﻳﺞ در زﻣﺎن ﻣﺎ ﻛﻪ از ﻏﺮب ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻴﺎن ﻣﻘﻠﺪان ﺷﺮﻗﻲ ﻏﺮﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ‬

‫‪"161‬اﺻﻄﻼﺣﻲ‬ ‫ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ"‬

‫ﻗﺮاردادي ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﻮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﮔﺮدد اﺷﺘﺒﺎه‬

‫ﺷﺪه و ﻧﺎم ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺖ در‬

‫اﺻﻄﻼح ﻗﺪﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ داﻧﺶ ﻋﻘﻠﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ داﻧﺶ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﻟﻬﺬا ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ ﻟﻔﻆ‬

‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻓﻜﺮي ﺑﺸﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫در اﻳﻦ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻟﻐﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻚ )اﺳﻢ ﻋﺎم( و )اﺳﻢ ﺟﻨﺲ( ﺑﻮد ﻧﻪ )اﺳﻢ ﺧﺎص(‪ .‬ﺑﻌﺪ در دوره ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ‬

‫ﻟﻔﻆ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻣﻨﻄﻖ و زﻳﺒﺎﺋﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﻢ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد و ﻣﺴﺎﺋﻠﺶ اﻟﻬﻴﺎت و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت و رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت و رﻳﺎﺿﻴﺎت از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و اﺳﺘﻘﻼل ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي درﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻛﻠﻤﻪ )ﺗﻦ( ﻳﻚ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺪن در ﻣﻘﺎﺑﻞ روح ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ اﻧﺪام‬

‫اﻧﺴﺎن از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ اﺻﻄﻼح ﺛﺎﻧﻮي ﭘﻴﺪا ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﻮرد از ﮔﺮدن ﺑﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ‪ ،‬در‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ )ﺳﺮ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ اﻳﻦ ﺗﻮﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﺮ اﻧﺴﺎن از ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺪا‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻟﻔﻈﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﻮي اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪ )ﻓﺎرس( ﻳﻚ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﺮان اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﺮوز ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﻲ از اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان‬

‫اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد و ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد و ﮔﻤﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺎن ﻓﺎرس از اﻳﺮان ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮم روزي ﺗﺤﺖ ﻧﺎم ﻋﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و اﻣﺮوز اﻳﻦ ﻧﺎم اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آن ﻋﻠﻮم‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺟﺪا ﺷﺪن ﻋﻠﻮم از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻠﻮم ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﺟﺰء ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺒﻮده ﺗﺎ ﺟﺪا ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺳﻮم ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﺮاق و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎء‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺷﺮاق و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺸﺎء‪ .‬ﺳﺮدﺳﺘﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺷﺮاﻗﻲ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻬﺮوردي از ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺮن ﺷﺸﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺮدﺳﺘﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺸﺎء اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺦ‬

‫اﻟﺮﺋﻴﺲ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬اﺷﺮاﻗﻴﺎن ﭘﻴﺮو اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬وﻣﺸﺎﺋﻴﺎن ﭘﻴﺮو ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﻲ و ﺟﻮﻫﺮي روش اﺷﺮاﻗﻲ و روش ﻣﺸﺎﺋﻲ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در روش اﺷﺮاﻗﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ در‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ )ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻟﻬﻲ( ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺪﻻل و ﺗﻔﻜﺮات ﻋﻘﻠﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻠﻮك ﻗﻠﺒﻲ و‬

‫ﻣﺠﺎﻫﺪات ﻧﻔﺲ و ﺗﺼﻔﻴﻪ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺿﺮوري و ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در روش ﻣﺸﺎﺋﻲ ﺗﻜﻴﻪ ﻓﻘﻂ‬

‫ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻟﻔﻆ )اﺷﺮاق( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺎده روش اﺷﺮاﻗﻲ ﻣﻔﻴﺪ و رﺳﺎ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻠﻤﻪ )ﻣﺸﺎء(‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ )راه روﻧﺪه( ﻳﺎ )ﺑﺴﻴﺎر راه روﻧﺪه( اﺳﺖ و ﺻﺮﻓﺎ ﻧﺎﻣﮕﺬاري اﺳﺖ و روش ﻣﺸﺎﺋﻲ را اﻓﺎده‬

‫‪"165‬ﭘﻴﺮواﻧﺶ را )ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻋﺎدت‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ و"‬

‫داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﻗﺪم زدن و راه رﻓﺘﻦ اﻓﺎده و اﻓﺎﺿﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻠﻤﻪاي را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻔﻬﻮم روش ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻤﻪ )اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ( را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻓﻼﺳﻔﻪ دو‬

‫دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺷﺮاﻗﻴﻮن و اﺳﺘﺪﻻﻟﻴﻮن‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ داراي دو‬

‫ﻣﺘﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﭼﻨﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮي ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺎد )اﻓﻼﻃﻮن( و ﺷﺎﮔﺮد )ارﺳﻄﻮ( ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و آﻳﺎ‬

‫ﻃﺮﻳﻘﻪاي ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻬﺮوردي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣﺎ او را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻛﻮﺗﺎﻫﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‬

‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺧﻮاﻧﺪ در دوره اﺳﻼﻣﻲ آﻧﺮا ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻃﺮﻳﻘﻪ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ و اﻓﻼﻃﻮن ﻃﺮﻓﺪار و ﭘﻴﺮو‬

‫ﺳﻠﻮك ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﺠﺎﻫﺪت و رﻳﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ و ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ وﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﻠﺒﻲ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻃﺮﻓﺪار‬

‫)ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ( ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف‬

‫اﺷﺮاﻗﻴﻴﻦ و ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ و اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد‪ ،‬وﺣﺪت و ﻛﺜﺮت وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‬

‫ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺮﻛﺐ و ﻋﺪم ﺗﺮﻛﺐ ﺟﺴﻢ از ﻫﻴﻮﻟﻲ و ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺜﻞ و ارﺑﺎب اﻧﻮاع‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه اﻣﻜﺎن اﺷﺮف‪،‬‬

‫و دﻫﻬﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‬

‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻻاﻗﻞ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺧﺘﺮاع و اﺑﺘﻜﺎر ﺷﺪه و روح اﻓﻼﻃﻮن‬

‫و ارﺳﻄﻮ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫آﻧﭽﻪ اﺟﻤﺎﻻ در اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻣﻴﺎن اﻓﻼﻃﻮن ارﺳﻄﻮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎﺋﻲ‬

‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ارﺳﻄﻮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي اﻓﻼﻃﻮن را رد ﻛﺮد و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ او اﺑﺮاز‬

‫ﻛﺮد‪ .‬در دوره اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻛﻪ ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﻴﺎن دوره ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و دوره اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ ﭘﻴﺮوان‬

‫ارﺳﻄﻮ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎراﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻌﺮوﻓﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم )اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ رأﻳﻲ‬

‫اﻟﺤﻜﻴﻤﻴﻦ( در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﻲ اﻳﻦ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻃﺮح ﺷﺪه و ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬

‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺣﻜﻴﻢ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود‪ .‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ و از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺒﻲ‬

‫ﻛﻪ در ﺑﻴﺎن ﻋﻘﺎﺋﺪ و آراء اﻳﻦ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف )ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻳﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤﺪه ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺷﺮاﻗﻴﻴﻦ و ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ ﻛﻪ اﻣﺮوز در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻳﻜﻲ دو ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن و‬

‫ارﺳﻄﻮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻫﻴﺖ و وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺮﻛﺐ و ﺑﺴﺎﻃﺖ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه اﻣﻜﺎن‬

‫اﺷﺮف‪ ،‬وﺣﺪت و ﻛﺜﺮت وﺟﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ارﺳﻄﻮ و اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب )اﻟﺠﻤﻊ‬

‫ﺑﻴﻦ رأﻳﻲ اﻟﺤﻜﻴﻤﻴﻦ( ﻓﺎراﺑﻲ آﻣﺪه و اﻟﺒﺘﻪ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﻛﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮرد‬

‫اﺧﺘﻼف اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪا درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ .‬از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻃﺮﻓﺪار ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﺠﺎﻫﺪت و رﻳﺎﺿﺖ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﻠﺒﻲ‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ را داراي دو روش ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ :‬روش اﺷﺮاﻗﻲ و روش‬

‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫در زﻣﺎن ﺧﻮدش و ﻳﺎ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد )اﺷﺮاﻗﻲ( ﻃﺮﻓﺪار اﺷﺮاق‬

‫دروﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺘﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ )ﻣﺸﺎﺋﻲ( ﻣﻨﺤﺼﺮا درﺑﺎره ارﺳﻄﻮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ‬

‫اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ )اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ( در ﺟﻠﺪ دوم ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫)اﻣﺎ ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﻬﺎ اﻫﻞ )ﻟﻮﻗﻴﻦ( اﻧﺪ‪ ،‬و اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎل راه رﻓﺘﻦ آﻧﺮا‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ از او ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮد و از اﻳﻨﺮو او )ﻇﺎﻫﺮا ارﺳﻄﻮ( و ﭘﻴﺮواﻧﺶ را ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬

‫در اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ )ﻣﺸﺎﺋﻴﻦ( ﻣﻲﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻢ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻲ و اﻧﻜﺎر اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن )اﺷﺮاﻗﻲ( ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق در ﺳﺨﻦ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎراﺑﻲ و ﺑﻮﻋﻠﻲ و ﻳﺎ ﻣﻮرﺧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ از اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜﻴﻢ ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ و اﺷﺮاﻗﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﻪ اﺻﻄﻼﺣﻲ )اﺷﺮاق( ﻫﻢ ﺑﺮ ﻧﻤﻲﺧﻮرﻳﻢ )‪ .(1‬ﺷﻴﺦ ﺷﺮاق ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻦ اﻟﻮﺣﺸﻴﻪ )در ﺣﺪود اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم(‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 73‬و ‪ 182‬ﭼﺎپ‬
‫دوم(‪ .‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲ زاده در ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم در اﺳﻼم )ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺎورﻗﻲ‬
‫< ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎ )ﻧﺸﺮﻳﻪ ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ ﺗﻬﺮان ﺷﻤﺎره ‪ 3‬و ‪ 4‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ (213‬ﭘﺲ از‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻬﻮﻟﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺑﻦ اﻟﻮﺣﺸﻴﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪":‬و ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن اﺑﻦ وﺣﺸﻴﻪ ﻧﺒﻄﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‬
‫)اﻟﻔﻼﺣﻪ اﻟﻨﺒﻄﻴﻪ( ﻛﻪ ﺑﺎز آﻧﺮا ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻗﻮﺛﺎﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻛﻪ او از ﻛﺘﺐ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ ﺑﺎﺑﻠﻲ از‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺿﻐﺮﻳﺚ و ﻳﻨﺒﻮﺷﺎد ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻄﻮﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﺎ آن ﻗﺮﻳﺤﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب دوم‬
‫را از ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺒﻄﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ و‬
‫ﻧﻮﻟﺪ ﻛﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻧﺎﻟﻴﻨﻮي اﻳﻄﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺠﻌﻮل و ﭘﺮ از ﻫﺬﻳﺎن اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ‬
‫ﻧﺎﻟﻴﻨﻮ را ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ وﺣﺸﻴﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻫﻤﺎن اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ زﻳﺎت ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﻫﻮﻣﺎت را ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ‬
‫رﻳﺨﺘﻪ و ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻣﻮﻫﻮم ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺘﺐ از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻮم ﻧﺰد ﻣﻠﻞ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﺑﻮده و ﻋﺮب را ﺑﻬﺮهاي از ﻋﻠﻮم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺄ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻫﻢ ﻛﺘﺎب )اﻟﻔﻼﺣﺔ اﻟﻨﺒﻄﻴﻪ( و ﻳﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﻼ‬
‫ﻛﺘﺎب )اﻟﻔﻼﺣﺔ اﻟﻨﺒﻄﻴﻪ( در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫را ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻫﻢ او ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻤﺔ اﻻﺷﺮاق‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺣﻜﻤﺎي ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓﻼﻃﻮن را ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ و اﺷﺮاﻗﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و از اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان )رﺋﻴﺲ اﺷﺮاﻗﻴﻮن(‬

‫ﻳﺎد ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺎ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ اﺳﻼﻣﻲ روش اﺷﺮاﻗﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد‪.‬‬

‫آﻣﻴﺨﺘﻦ اﺷﺮاق و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺑﺘﻜﺎر ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ او ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاش ﺑﻬﺘﺮ‬

‫ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺎﺑﺪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺪﻣﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ را داراي ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺸﺮب ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳﻨﺪي‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺣﻜﻤﺎء اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺳﻨﺪي اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺘﻤﺎ اﮔﺮ ﺳﻨﺪي در دﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اراﺋﻪ ﻣﻲداد و ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻮد اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﺑﻬﺎم و اﺟﻤﺎل ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﻋﻘﺎﺋﺪ و اﻓﻜﺎر اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از روش اﺷﺮاﻗﻲ او ﻳﺎد ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻛﺘﺮ ﻫﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻳﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ‪،‬‬

‫ﻧﺎﻣﻲ از روش اﺷﺮاﻗﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤﺖ‬

‫در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ از روش اﺷﺮاﻗﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻴﺮ‬

‫ﺣﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺸﻖ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ را ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﺪ و از زﺑﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪":‬روح ﭘﻴﺶ از‬

‫آﻣﺪن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‪ ،‬زﻳﺒﺎﺋﻲ ﻣﻄﻠﻖ را دﻳﺪه و ﭼﻮن در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ زﻳﺒﺎﺋﻲ ﻇﺎﻫﺮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد زﻳﺒﺎﺋﻲ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﻏﻢ ﻫﺠﺮان ﺑﻪ او دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﻦ ﺻﻮري‪ ،‬ﻣﺠﺎزي اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺸﻖ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻳﻪ ادراك اﺷﺮاﻗﻲ و درﻳﺎﻓﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد"‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻓﻼﻃﻮن در ﻣﻮرد‬

‫ﻋﺸﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺸﻖ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻋﺸﻖ زﻳﺒﺎﺋﻴﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه‬

‫اﻓﻼﻃﻮن ﻻاﻗﻞ در ﺣﻜﻴﻤﺎن رﻳﺸﻪاي اﻟﻬﻲ دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل رﺑﻄﻲ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق در ﺑﺎب ﺗﻬﺬﻳﺐ‬

‫ﻧﻔﺲ و ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﻟﻲ اﷲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ در ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪاش‬

‫ﻣﻜﺮر از آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺗﻌﻘﻞ و اﺷﺮاق در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺪرﻛﻲ اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‬

‫و ﭼﻴﺰي ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ روﺷﻦ ﮔﺮدد آﻳﺎ اﺷﺮاق اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ از راه ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ و ﺗﺼﻔﻴﻪ‬

‫آن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻮﻟﻮد ﻳﻚ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻫﻤﻪ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ‪ .‬در‬

‫ﻣﻮرد ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﻛﻪ روش اﺷﺮاﻗﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا اﻳﻦ روش را از ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ‬

‫اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬راﺳﻞ ﻛﻪ روش اﻓﻼﻃﻮن را اﺷﺮاﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﺖ‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن آراء و ﻋﻘﺎﺋﺪ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺧﻮاه او را از ﻧﻈﺮ روش اﺷﺮاﻗﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻪ‪،‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﻛﺎن و ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺻﻠﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻓﻼﻃﻮن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ارﺳﻄﻮ در ﻫﺮ ﺳﻪ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻞ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢ از ﺟﻮاﻫﺮ و اﻋﺮاض‪ ،‬اﺻﻞ و‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺸﺎن در ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارد و اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺳﺎﻳﻪﻫﺎ و ﻋﻜﺴﻬﺎي ﺣﻘﺎﻳﻖ آن ﺟﻬﺎﻧﻲ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻫﻤﻪ داراي ﻳﻚ اﺻﻞ و ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﺟﻬﺎن‬

‫دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻧﺴﺎن اﺻﻴﻞ و ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن آن ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻴﺎء‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن آن ﺣﻘﺎﻳﻖ‬

‫را"اﻳﺪه"ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻠﻤﻪ"اﻳﺪه"ﺑﻪ"ﻣﺜﺎل"ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺠﻤﻮع آن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﻪ‬

‫ﻧﺎم"ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ"ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﺨﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‬

‫ﺳﺨﺖ ﻃﺮﻓﺪار آن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران"ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻞ"ﻣﻴﺮداﻣﺎد‪ ،‬و ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ دو ﺣﻜﻴﻢ از"ﻣﺜﻞ"ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻣﻴﺮداﻣﺎد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻓﻼﻃﻮن و ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻣﺘﻔﺎوت‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺳﻲ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻠﺪ دوم ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻞ در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻴﺮﻓﻨﺪرﺳﻜﻲ از ﺣﻜﻤﺎي دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﻴﺪه‬

‫ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ دارد و ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﻮرد ﻣﺜﻞ در آن ﻗﺼﻴﺪه ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﻴﺪه اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺻﻮرﺗﻲ در زﻳﺮ دارد‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻﺳﺘﻲ‬ ‫ﭼﺮخ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻧﻐﺰ و ﺧﻮش و زﻳﺒﺎﺳﺘﻲ‬

‫ﺑﺮ رود ﺑﺎﻻ ﻫﻤﻲ ﺑﺎ اﺻﻞ ﺧﻮد ﻳﻜﺘﺎﺳﺘﻲ‬ ‫ﺻﻮرت زﻳﺮﻳﻦ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﺮدﺑﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ‬

‫ﮔﺮ اﺑﻮﻧﺼﺮﺳﺘﻲ و ﮔﺮ ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎﺳﺘﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را در ﻧﻴﺎﺑﺪ ﻫﻴﭻ ﻓﻬﻢ ﻇﺎﻫﺮي‬

‫‪ - 2‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎره روح آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ روﺣﻬﺎ ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬

‫ﺑﺪﻧﻬﺎ در ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﻞ اﺳﺖ ﻣﺨﻠﻮق و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده و ﭘﺲ از ﺧﻠﻖ ﺷﺪن ﺑﺪن‪،‬‬

‫روح ﺑﻪ ﺑﺪن ﺗﻌﻠﻖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و در آن ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﻮم اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي از آن دو ﻧﻈﺮﻳﻪ‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮ و ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻧﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‬

‫ﻣﻲآﻣﻮزﻳﻢ‪ ،‬و ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﻢ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺟﺎﻫﻞ ﺑﻮدهاﻳﻢ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎدآوري آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ روح ﻗﺒﻞ از‬

‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﺪن در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده و در آن ﻋﺎﻟﻢ"ﻣﺜﻞ"را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ و‬

‫ﭼﻮن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ"ﻣﺜﺎل"آن ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و روﺣﻬﺎ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ را ﻗﺒﻼ ادراك ﻛﺮدهاﻧﺪ ﭘﺲ روﺣﻬﺎ ﻗﺒﻞ از آن‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ دﻧﻴﺎ وارد ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٤٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ از ﺗﻌﻠﻖ روح ﺑﻪ ﺑﺪن‪ ،‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﺑﺪن ﺑﺮاي روح ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ‬

‫ﭘﺮدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آﻳﻴﻨﻪاي آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر و اﻧﻌﻜﺎس ﺻﻮر در آﻳﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬در‬

‫اﺛﺮ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل و روش ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻳﺎ در اﺛﺮ ﻋﺸﻖ )ﻳﺎ در اﺛﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪت و رﻳﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ و‬

‫ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﻣﺜﺎل ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق( ﭘﺮده ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻮر ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ و ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ‬

‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ارﺳﻄﻮ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬اوﻻ وﺟﻮد ﻛﻠﻴﺎت ﻣﺜﺎﻟﻲ و ﻣﺠﺮد و ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ را‬

‫ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺖ و ﻛﻠﻲ را و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ ﻛﻠﻴﺖ ﻛﻠﻲ را ﺻﺮﻓﺎ اﻣﺮ ذﻫﻨﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫روح ﭘﺲ از ﺧﻠﻖ ﺑﺪن ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺪن ﺧﻠﻖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺪن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ‬

‫ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺠﺎﺑﻲ ﺑﺮاي روح ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ وﺳﻴﻠﻪ و اﺑﺰار روح اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ .‬روح‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻮاس و اﺑﺰارﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬روح ﻗﺒﻼ در ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮي‬

‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ در اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﺮﺧﻲ‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻜﺘﺐ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻢ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫ﭘﻴﺮواﻧﻲ دارد و ﻫﻢ ارﺳﻄﻮ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺲ‬

‫اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻣﺼﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم"آﻣﻮﻧﻴﺎس ﺳﺎﻛﺎس"و ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺼﺮي‬

‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻻﺻﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم"اﻓﻠﻮﻃﻴﻦ"ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ او را"اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻴﻮﻧﺎﻧﻲ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن‬

‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزه آوردهاﻧﺪ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ارﺳﻄﻮ ﻋﺪه زﻳﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫ﺷﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ )آﺛﺎر( ارﺳﻄﻮ را‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ"ﺗﺎﻣﺴﻄﻴﻮس"و"اﺳﻜﻨﺪر اﻓﺮﻳﺪوﺳﻲ"ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي اﺳﻼﻣﻲ‬
‫در درس ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ درﺑﺎره روش ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺷﺮاﻗﻲ و روش ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺸﺎﺋﻲ دادﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﻴﺎن‬

‫اﺷﺮاﻗﻴﻮن و ﻣﺸﺎﺋﻴﻮن ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺳﺎﺳﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬

‫ﻣﺸﻬﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺷﺮاﻗﻴﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺸﺎﺋﻴﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬و ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ‬

‫در دوره اﺳﻼﻣﻲ اﻳﻦ دو ﻣﻜﺘﺐ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ روش اﺷﺮاﻗﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‬

‫روش ﻣﺸﺎﺋﻲ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﻲ روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ روش اﺷﺮاﻗﻲ و‬

‫ﻣﺸﺎﺋﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺸﻲ اﺻﻴﻞ و اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ‬

‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬در ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ روﺷﻬﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ دو روش اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫‪ - 1‬روش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‬

‫‪ - 2‬روش ﻛﻼﻣﻲ‬

‫ﻋﺮﻓﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻋﻢ از اﺷﺮاﻗﻲ و ﻣﺸﺎﺋﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و در‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺮج دادهاﻧﺪ و ﺗﺼﺎدﻣﻬﺎﻳﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ رخ داده اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﺎدﻣﻬﺎ‬

‫در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﺮﻓﺎن و ﻛﻼم ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﺎرﺿﻪ و‬

‫ﺗﺼﺎدم ﺑﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺤﺮك ﺑﺨﺸﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻓﻘﻬﺎي ﺗﺎزه ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻓﻼﺳﻔﻪ ﮔﺸﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ‬

‫ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ و ﻋﺮﻓﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻣﺠﻤﻮع روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻬﺎر روش‬

‫اﺳﺖ و ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎم رﻧﮓ ﻓﻠﺴﻔﻲ دارد ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ درس ﻛﻪ‬

‫درﺑﺎره ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎري ﺑﻪ روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي ﻓﻘﻬﻲ ﻳﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻳﺎ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻳﺎ ادﺑﻲ ﻳﺎ‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ داﺳﺘﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ روﺷﻬﺎ ﺗﺤﺖ‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت اﺳﻼﻣﻲ رﻧﮕﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪﻫﺎي ﺧﻮد در ﺧﺎرج از ﺣﻮزه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ و دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬روح ﺧﺎص ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬آن ﭼﻬﺎر‬

‫روش ﻓﻜﺮي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ - 1‬روش ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻣﺸﺎﺋﻲ‪ :‬اﻳﻦ روش ﭘﻴﺮوان زﻳﺎدي دارد‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﭘﻴﺮو اﻳﻦ روش‬

‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﻜﻨﺪي‪ ،‬ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ‪،‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮداﻣﺎد‪ ،‬اﺑﻦ رﺷﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﺎﺟﻪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺼﺎﺋﻎ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺋﻲ‬

‫ﻣﺴﻠﻚ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮ ﻋﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‬

‫ﺷﻔﺎ‪ ،‬اﺷﺎرات‪ ،‬ﻧﺠﺎت‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﻟﺤﻜﻤﻪ ﻫﻤﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎء‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ روش ﺗﻜﻴﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ و ﺑﺲ‪.‬‬

‫‪ - 2‬روش ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺷﺮاﻗﻲ‪ :‬اﻳﻦ روش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش ﻣﺸﺎﺋﻲ ﭘﻴﺮوان ﻛﻤﺘﺮي دارد‪ .‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ اﻳﻦ روش را‬

‫اﺣﻴﺎء ﻛﺮد"ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق"ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺷﻬﺮزوري و ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ روش اﺷﺮاﻗﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد‬

‫ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﻛﺘﺐ زﻳﺎدي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ از‬

‫ﻗﺒﻴﻞ ﺣﻜﻤﺔ اﻻﺷﺮاق‪ ،‬ﺗﻠﻮﻳﺤﺎت‪ ،‬ﻣﻄﺎرﺣﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺎت‪ ،‬ﻫﻴﺎﻛﻞ اﻟﻨﻮر‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻤﺔ اﻻﺷﺮاق‬

‫اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ روش اﺷﺮاﻗﻲ دارد‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﺑﺮﺧﻲ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ دارد‬

‫از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬آواز ﭘﺮ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺳﺮخ و ﻏﻴﺮه‪ .‬در اﻳﻦ روش ﺑﻪ دو ﭼﻴﺰ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن‬

‫ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪه و ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻧﻔﺲ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﻧﺘﻮان‬

‫ﺣﻘﺎﺋﻖ ﺟﻬﺎن را اﻛﺘﺸﺎف ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ - 3‬روش ﺳﻠﻮﻛﻲ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ :‬روش ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻠﻮك اﻟﻲ اﷲ و‬

‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺣﻖ ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻜﻴﻪ دارد و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻋﻘﻠﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻳﻦ روش ﭘﺎي اﺳﺘﺪﻻﻟﻴﺎن را ﭼﻮﺑﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻫﺪف ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬

‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﭘﻴﺮوان زﻳﺎدي دارد و ﻋﺮﻓﺎي ﻧﺎﻣﺪاري در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻇﻬﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺣﻼج‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻨﻴﺪ ﺑﻐﺪداي ذواﻟﻨﻮن ﻣﺼﺮي‪ ،‬اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ‬

‫اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻣﻜﻲ‪ ،‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺳﺮاج‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺸﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻴﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ‬

‫اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﻓﺎرض ﻣﺼﺮي‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮي روﻣﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﺎﻣﻞ ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎن‬

‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﻣﻀﺒﻮط درآورد و ﭘﺲ از او ﻫﺮ ﻛﺲ آﻣﺪه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ او ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻲ‬

‫اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬روش ﺳﻠﻮﻛﻲ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺎ روش ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺷﺮاﻗﻲ ﻳﻚ وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك دارد و دو وﺟﻪ اﺧﺘﻼف‪.‬‬

‫وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك آن دو‪ ،‬ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺻﻼح و ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دو وﺟﻪ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻋﺎرف اﺳﺘﺪﻻل را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻃﺮد ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺷﺮاﻗﻲ آﻧﺮا ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻓﻜﺮ و ﺗﺼﻔﻴﻪ را ﺑﻪ‬

‫ﻛﻤﻚ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺪف ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺷﺮاﻗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‬

‫اﻣﺎ ﻫﺪف ﻋﺎرف وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 4‬روش اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻼﻣﻲ‪ :‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺸﺎء ﺗﻜﻴﻪﺷﺎن ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ دو‬

‫ﺗﻔﺎوت‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎدي ﻋﻘﻞ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ اﺻﻮل و‬

‫ﻣﺒﺎدي ﻋﻘﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ"ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ"اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ را‬

‫ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬ﺷﺮﻋﻲ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ از‬

‫ﻗﺒﻴﻞ"ﻗﺎﻋﺪه ﻟﻄﻒ"و"وﺟﻮب اﺻﻠﺢ ﺑﺮ ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ"و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺻﻞ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ را‬

‫ﻳﻚ اﺻﻞ اﻋﺘﺒﺎري و ﺑﺸﺮي ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬ﺷﺮﻋﻲ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ‬

‫ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻛﺮده اﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻞ"ﻗﺎﻋﺪه ﻟﻄﻒ"و"وﺟﻮب اﺻﻠﺢ ﺑﺮ ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ"و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ‬

‫اﺻﻞ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ را ﻳﻚ اﺻﻞ اﻋﺘﺒﺎري و ﺑﺸﺮي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻘﺒﻮﻻت و ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ در‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻂ در"ﺟﺪل"ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ ﻧﻪ در"ﺑﺮﻫﺎن"‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻼم را"ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‬

‫ﻧﻪ"ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ"‪ .‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﺧﻮد را"ﻣﺘﻌﻬﺪ"ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ‬

‫دﻓﺎع از ﺣﺮﻳﻢ اﺳﻼم‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ آزاد اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻫﺪﻓﺶ ﻗﺒﻼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ از‬

‫ﭼﻪ ﻋﻘﻴﺪهاي دﻓﺎع ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﻫﺪف ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻗﺒﻼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬روش ﻛﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ روش‬

‫ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬روش ﻛﻼﻣﻲ ﻣﻌﺘﺰﻟﻲ‪.‬‬

‫ب ‪ -‬روش ﻛﻼﻣﻲ اﺷﻌﺮي‪.‬‬

‫ج ‪ -‬روش ﻛﻼﻣﻲ ﺷﻴﻌﻲ‪.‬‬

‫ﺷﺮح ﻛﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ روﺷﻬﺎ در اﻳﻦ درس ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬

‫زﻳﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻬﺬﻳﻞ ﻋﻼف‪ ،‬ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﻌﻤﺮﺑﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮﻧﻬﺎي دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‬

‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻗﺎﺿﻲ زﻣﺨﺸﺮي در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻪ‬

‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬و ﺷﻴﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺷﻌﺮي ﻣﺘﻮﻓﺎ در ﺳﺎل ‪ 330‬ﻫﺠﺮي ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻜﺘﺐ اﺷﻌﺮي‬

‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎﻗﻼﻧﻲ و اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﻴﻦ ﺟﻮﻳﻨﻲ و ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬و ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ رازي‪ ،‬روش اﺷﻌﺮي‬

‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺷﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ زﻳﺎد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﺤﻜﻢ ﻛﻪ از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‬

‫اﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺷﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﻴﻌﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن زﺑﺮدﺳﺘﻲ‬

‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﺪي ﻧﻴﺰ از ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه‬

‫ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻼم ﺷﻴﻌﻲ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫"ﺗﺠﺮﻳﺪ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ"ﺧﻮاﺟﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻛﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و رﻳﺎﺿﻴﺪان ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ‬

‫از ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻛﻼم ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻧﮓ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺘﺐ ﻛﻼﻣﻲ‬

‫اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ"ﺷﺮح ﻣﻮاﻗﻒ"ﻛﻪ ﻣﺘﻦ آن از"ﻗﺎﺿﻲ ﻋﻀﺪ اﻳﺠﻲ"ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻣﻤﺪوح ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺮح آن از‬

‫ﻣﻴﺮﺳﻴﺪ ﺷﺮﻳﻒ ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ اﺳﺖ از ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب"ﻣﻮاﻗﻒ"ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺘﺎب"ﺗﺠﺮﻳﺪ‬

‫اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ"اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‬
‫در درس ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺟﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر روش ﻓﻜﺮي در دوره اﺳﻼﻣﻲ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺮوف آن را‬

‫ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺟﺮﻳﺎن در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺟﻤﻌﺎ ﺟﺮﻳﺎن واﺣﺪي را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺟﺮﻳﺎن در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻼﻗﻲ ﻛﺮدﻧﺪ"ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﺷﻴﺮازي‬

‫)ﻣﺘﻮﻓﺎ در ﺳﺎل ‪ 1050‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي( ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ"ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ"وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻮﻋﻠﻲ ‪ -‬ﻧﻴﺰ در‬

‫اﺷﺎرات ‪ -‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻮﻋﻠﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﻌﺮوف ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ رﺳﻤﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﺧﻮد را ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫وي ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻜﺘﺐ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ از ﻟﺤﺎظ روش ﺷﺒﻴﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﺷﺮاﻗﻲ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ‬

‫اﺳﺘﺪﻻل و ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﺗﻮأﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ اﺻﻮل و از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻣﻜﺘﺐ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻣﺸﺎء و اﺷﺮاق‪ ،‬و ﻳﺎ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻓﻠﺴﻔﻪ و‬

‫ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬و ﻳﺎ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺧﺎص ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ روﺷﻬﺎي ﻓﻜﺮي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﻼﻣﻲ در‬

‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ آن ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد دارد‪ ،‬از‬

‫آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ‪ ،‬اﻟﺸﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻋﺮﺷﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺷﺮح ﻫﺪاﻳﻪ اﺛﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ‬

‫اﺑﻬﺮي‪".‬ﺣﺎج ﻣﻼﻫﺎدي ﺳﺒﺰواري"ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ و ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ )ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ 1212‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي و‬

‫ﻣﺘﻮﻓﺎ در ‪ 1297‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي( از ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺳﺒﺰواري و‬

‫ﻛﺘﺎب اﺳﻔﺎر ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ و ﻛﺘﺎب اﺷﺎرات ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ و ﻛﺘﺎب ﺷﻔﺎي ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ و ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻤﺖ‬

‫اﻻﺷﺮاق ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق از ﻛﺘﺐ ﺷﺎﻳﻊ و ﻣﺘﺪاوﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﻗﺪﻳﻤﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎرﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ از ﻧﻮع ﺳﻠﻮك ﻓﻜﺮي و ﻋﻘﻠﻲ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم و ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ داد ﺷﺒﻴﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﺮﻓﺎ در ﺳﻠﻮك ﻗﻠﺒﻲ و روﺣﻲ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺮﻓﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻚ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻦ روش ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٥٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫‪ - 1‬ﺳﻔﺮ ﻣﻦ اﻟﺨﻠﻖ اﻟﻲ اﻟﺤﻖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﺎﻟﻚ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ و ﭘﺎرهاي‬

‫ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺎوراء ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﻧﻴﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ ﺑﻪ ذات ﺣﻖ واﺻﻞ ﺷﻮد و ﻣﻴﺎن او و ﺣﻖ" ‪"182‬ﺣﺠﺎﺑﻲ‬

‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﺳﻔﺮ ﺑﺎﻟﺤﻖ ﻓﻲ اﻟﺤﻖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﺎﻟﻚ ذات ﺣﻖ را از ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻪ‬

‫ﻛﻤﻚ ﺧﻮد او ﺑﻪ ﺳﻴﺮ در ﺷﺆون و ﻛﻤﺎﻻت و اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت او ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﺳﻴﺮ ﻣﻦ اﻟﺤﻖ اﻟﻲ اﻟﺨﻠﻖ ﺑﺎﻟﺤﻖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻴﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻚ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪا ﺷﺪن و دور ﺷﺪن از ذات ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ذات ﺣﻖ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ و در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‬

‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﺳﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺨﻠﻖ ﺑﺎﻟﺤﻖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﺳﺎﻟﻚ ﺑﻪ ارﺷﺎد و ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻣﺮدم و رﺳﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ‬

‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﻠﻮك اﺳﺖ وﻟﻲ ذﻫﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻮﺣﻴﺪﻧﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﻴﺮ ﻓﻜﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ از ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻖ )اﻣﻮر ﻋﺎﻣﻪ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ(‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ )ﺳﻴﺮ ﺑﺎﻟﺤﻖ ﻓﻲ اﻟﺤﻖ(‪.‬‬

‫‪ - 3‬ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻓﻌﺎل ﺑﺎري‪ ،‬ﻋﻮاﻟﻢ ﻛﻠﻲ وﺟﻮد )ﺳﻴﺮ ﻣﻦ اﻟﺤﻖ اﻟﻲ اﻟﺨﻠﻖ ﺑﺎﻟﺤﻖ(‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻔﺲ و ﻣﻌﺎد )ﺳﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺨﻠﻖ ﺑﺎﻟﺤﻖ(‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ"ﺳﻔﺮﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ"اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺎم و ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻛﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺧﺎص ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﻮﻳﺶ را"ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ"ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﺘﺪاول‪،‬‬

‫اﻋﻢ از اﺷﺮاﻗﻲ و ﻣﺸﺎﺋﻲ را ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﺎﻣ‪‬ﻴﻪ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮي ﮐﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ هﺎ و ﺣﮑﻤﺘﻬﺎ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم‪ ،‬از ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺘﺪ و روش‬

‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ‪.‬‬

‫ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﺎس و ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ و ﻛﺎرش ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺻﻐﺮي و ﻛﺒﺮي و ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﻻزم و‬

‫ﻧﻘﻴﺾ و ﺿﺪ و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ ﺳﺮو ﻛﺎرش ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ذوق و اﻟﻬﺎم و اﺷﺮاق اﺳﺖ؛ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ از‬

‫ﻋﻘﻞ اﻟﻬﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد از دل اﻟﻬﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺳﺮوﻛﺎر‬

‫دارد و ﻧﻪ ﺑﺎ دل و اﻟﻬﺎﻣﺎت ﻗﻠﺒﻲ‪ .‬ﺳﺮو ﻛﺎرش ﺑﺎ ﺣﺲ و ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﻋﻠﻮم را ﻛﻪ‬

‫ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻣﻲآورد‪.‬‬

‫ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺘﺪﻻل در اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ‬

‫آﻧﻬﺎ را"ﻣﺸﻬﻮرات"ﻳﺎ"ﻣﻘﺒﻮﻻت"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ در ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ"ﺻﻨﺎﻋﺎت ﺧﻤﺲ"‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺘﺪﻻل ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را"ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت"اوﻟﻴﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و از آن‬

‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را"ﻣﺸﻬﻮرات"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻳﻦ ﻛﻪ"دو ﺷﻲء ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺷﻲء ﺳﻮم‪،‬‬

‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺴﺎوي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ"ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ"ﻣﺴﺎوي اﻟﻤﺴﺎوي ﻣﺴﺎو"ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻦ ﻛﻪ"ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺑﺎ ﻧﻘﻴﻀﺶ در آن واﺣﺪ ﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ"اﻣﻮري ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و اﻣﺎ‬

‫اﻳﻦ ﻛﻪ"زﺷﺖ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در ﺣﻀﻮر دﻳﮕﺮان دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﻤﻴﺎزه ﺑﺎز ﻛﻨﺪ"ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺸﻬﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد‬

‫و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت‪"،‬ﺑﺮﻫﺎن"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻨﺎد و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ"ﻣﺸﻬﻮرات"ﺟﺰء ﺟﺪل ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬

‫ﻣﻲرود‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺸﻬﻮرات در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻛﻠﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﺸﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻼن ﭼﻴﺰ زﺷﺖ اﺳﺖ و ﻓﻼن ﭼﻴﺰ ﻧﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‪،‬‬

‫ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺑﺮ اﺳﺎس"ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﻲ"اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢﻫﺎ ﻫﻤﻪ‬

‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ داﺋﺮه زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬درﺑﺎره ﺧﺪا و ﺟﻬﺎن و ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻗﻀﺎوت ﻛﺮد‪ .‬از‬

‫اﻳﻦ رو ﺣﻜﻤﺎ ﻛﻼم را ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ و‬

‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت اوﻟﻴﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﺸﻬﻮري و ﺟﺪﻟﻲ و ﭼﻮن در دوره اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺠﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺪون آن ﻛﻪ از وﻇﻴﻔﻪ ﺑﺤﺚ آزاد ﺧﻮد ﺧﺎرج ﮔﺮدد و ﺧﻮد را‬

‫ﻗﺒﻼ"ﻣﺘﻌﻬﺪ"ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ اﺻﻮل اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻟﻬﺬا ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺪﻟﻲ ﺗﺪرﻳﺠﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫اﻣﺜﺎل ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ رﻧﮓ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ و ﺣﻜﻤﺖ اﺷﺮاﻗﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﻼم ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻴﺐ اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ دو ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ‬

‫اﻳﻦ ﻛﻪ داﺋﺮه ﺣﻜﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ‬

‫ﻟﻤﺲ و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺲ‪ ،‬در‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺸﺮ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺴﻲ وﺳﻴﻌﺘﺮ از آﻧﭽﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ درﺑﺎره آﻏﺎز ﺑﺮاي زﻣﺎن‪ ،‬و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻜﺎن‪ ،‬و ﻣﺒﺪأ ﺑﺮاي ﻋﻠﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‬

‫در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه و زﻳﺮ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﭗ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻟﻬﺬا ﺣﻜﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻏﺮﻳﺰه ﻓﻠﺴﻔﻲ‬

‫ﺑﺸﺮ را اﺷﺒﺎع ﻛﻨﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺳﻜﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺤﺪود‬

‫ﺑﻮدن و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺠﺮﺑﻲ ارزش آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻢ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ارزش ﻣﻮﻗﺖ دارد و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﻣﻲرود‪ .‬ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻫﻢ‬

‫ﻛﻪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺘﺰﻟﺰل اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻚ ﻧﻴﺎز اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺸﺮ را ﻳﻌﻨﻲ"اﻃﻤﻴﻨﺎن"و‬

‫ﻳﻘﻴﻦ را ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻳﻘﻴﻦ در ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ"ﺗﺠﺮد رﻳﺎﺿﻲ"ﻳﺎ"ﺗﺠﺮد‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻲ"داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺠﺮد رﻳﺎﺿﻲ و ﺗﺠﺮد ﻓﻠﺴﻔﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‬

‫ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ و ﺣﻜﻤﺖ ذوﻗﻲ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در درﺳﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨﺪه اﻳﻦ دو‬

‫ﺣﻜﻤﺖ و ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه ارزش آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫اﻛﻨﻮن ﻻزم اﺳﺖ وﻟﻮ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺷﺎره ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬

‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت روﺷﻨﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر"ﻣﻮﺟﻮد"دور ﻣﻲزﻧﺪ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺪن اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬و از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﺪد اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﺴﺎب‪ ،‬و از‬

‫ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻨﺪﺳﻪ‪"،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد"اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ"ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ‬

‫ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد"اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دور ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮع‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ"ﻫﺴﺘﻲ"اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در اﻃﺮاف ﻫﺴﺘﻲ دور ﻣﻲزﻧﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ و دو ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺴﺘﻲ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻧﻴﺴﺘﻲ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﻬﺎن ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺟﺰ ﻫﺴﺘﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺴﺘﻲ در ﻣﺎوراء ذﻫﻦ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ذﻫﻦ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎز ﺑﺸﺮ دو ﻣﻌﻨﻲ و دو ﻣﻔﻬﻮم دﻳﮕﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺴﺘﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ‬

‫)اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎﻫﻴﺘﻬﺎ(‪ .‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ و ﻧﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ‪ -‬دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد اﻗﺴﺎﻣﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ اﻧﻮاع‬

‫آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻫﺴﺘﻲ داراي ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻲ و ذﻫﻨﻲ‪،‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ واﺟﺐ و ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺘﻐﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ واﺣﺪ و ﻛﺜﻴﺮ‪،‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ و ﻋﺮض‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت اوﻟﻴﻪ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻧﻘﺴﺎم ﺑﻪ ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎه ﻳﺎ ﺑﺰرگ‬

‫و ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي و ﻧﺎﻣﺴﺎوي‪ ،‬ﻃﺎق و ﺟﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ و ﻛﻮﺗﺎه و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ از اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﺟﺴﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﺘﻜﻤﻢ )ﻛﻤﻴﺖ ﭘﺬﻳﺮ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﺟﺴﻤﻴﺖ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺟﺴﻤﻴﺖ و ﻳﺎ ﻛﻤﻴﺖ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﺖ اﻳﻦ اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬

‫اﻧﻘﺴﺎم ﺑﻪ واﺣﺪ و ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﻳﺎ واﺟﺐ و ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬اﻧﻘﺴﺎم ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻼك‬

‫اﻳﻦ اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت و ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻪ اﻧﻘﺴﺎﻣﻲ از اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﭼﻪ اﻧﻘﺴﺎﻣﻲ از‬

‫اﻳﻦ اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻗﻴﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت را ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺟﺴﻢ ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﺟﺴﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﺎرج از ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ‬

‫ﻓﺮض ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﻻﺋﻠﻲ آﻧﻬﺎ را از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد داﻧﺴﺘﻪ و داﺧﻞ در‬

‫ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ درﺳﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ج ‪ -‬دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ‪،‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻠﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﻋﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺨﻴﺖ‪ ،‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪،‬‬

‫ﺿﺮورت ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ و ﻣﻌﻴﺖ در ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﻲ‪.‬‬

‫د ‪ -‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻃﺒﻘﺎت ﻫﺴﺘﻲ ﻳﺎ ﻋﻮاﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻃﺒﻘﺎت و‬

‫ﻋﻮاﻟﻢ ﺧﺎص دارد‪ .‬ﺣﻜﻤﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻠﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﺸﺄه ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﺳﻮت‪.‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﻳﺎ ﻣﻠﻜﻮت‪.‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻮل ﻳﺎ ﺟﺒﺮوت‪.‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻳﺎ ﻻﻫﻮت‪.‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﺳﻮت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده و ﺣﺮﻛﺖ و زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻳﺎ‬

‫ﻋﺎﻟﻢ دﻧﻴﺎ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﻳﺎ ﻣﻠﻜﻮت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻪ داراي ﺻﻮر و اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺖ اﻣﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫و زﻣﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺒﺮوت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻮل ﻳﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ از ﺻﻮر و اﺷﺒﺎح ﻣﺒﺮاﺳﺖ و ﻓﻮق‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻜﻮت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﻻﻫﻮت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻮﻫﻴﺖ و اﺣﺪﻳﺖ‪ .‬ه ‪ -‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ‬

‫ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺎ ﻓﻮق ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ ﻧﺰوﻟﻲ ﻫﺴﺘﻲ از ﻻﻫﻮت ﺗﺎ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺳﻴﺮ ﺻﻌﻮدي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻣﻌﺎد"ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬

‫و ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ را در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ اﺷﻐﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﺟﻮد و ﻣﺎهﻴﺖ‬
‫در ﺑﺎب وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ وﺟﻮد اﺻﻴﻞ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺎﻫﻴﺖ؟ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻣﺎ در اﺷﻴﺎء ﻫﻤﻮاره دو ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﻲ را درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺻﺎدق ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬آن دو‬

‫ﭼﻴﺰ ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﭼﻴﺴﺘﻲ‪ .‬ﻣﺜﻼ )ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺖ‪ ،‬درﺧﺖ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ﻫﺴﺖ‪،‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﻫﺴﺖ‪ ...‬اﻣﺎ ﻋﺪد ﻳﻚ ﭼﻴﺴﺘﻲ و ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻴﺖ )‪ (1‬دارد و اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﭼﻴﺴﺘﻲ دﻳﮕﺮي‪ .‬اﮔﺮ‬

‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﺪد ﭼﻴﺴﺖ ﻳﻚ ﭘﺎﺳﺦ دارد‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺖ ﭘﺎﺳﺦ دﻳﮕﺮي دارد‪ .‬ﺧﻴﻠﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻫﺴﺘﻲ‬

‫روﺷﻨﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮق‬

‫ﻫﺴﺖ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮق ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ"داﻳﺮه"ﺗﻌﺮﻳﻒ روﺷﻨﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﺎ دارد و ﻣﻲداﻧﻴﻢ داﻳﺮه ﭼﻴﺴﺖ؟ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻋﻴﻨﻲ داﻳﺮه‬

‫واﻗﻌﻲ وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻏﻴﺮ از ﭼﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ‬

‫ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﺎﻫﻴﺖ و وﺟﻮد‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻇﺮف ﺧﺎرج‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي دو ﭼﻴﺰ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻳﻜﻲ از‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻔﻒ"ﻣﺎﻫﻮﻳﺖ"اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ"ﻣﺎ ﻫﻮ"ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ )ﭼﻴﺴﺖ او( اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫ﻳﺎء ﻣﺼﺪرﻳﻪ و ﺗﺎء ﻣﺼﺪرﻳﻪ"ﻣﺎﻫﻮﻳﺖ"ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺗﺨﻔﻴﻒ )ﻣﺎﻫﻴﺖ( ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ"ﭼﻴﺴﺖ‬

‫اوﺋﻲ"ﻳﺎ"ﭼﻴﺴﺘﻲ"‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﻳﻨﺪو ﻋﻴﻨﻲ و اﺻﻴﻞ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي اﻋﺘﺒﺎري و ﻏﻴﺮ اﺻﻴﻞ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ داﻣﻨﻪ درازي دارد و ﻏﺮض ﻣﺎ در‬

‫اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬آﺷﻨﺎﺋﻲ ﺑﺎ اﺻﻄﻼح اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ‬

‫ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ زﻳﺎدي ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺑﺘﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎراﺑﻲ و ﺑﻮﻋﻠﻲ و ﺧﻮاﺟﻪ‬

‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ و ﺣﺘﻲ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق ﺑﺤﺜﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ و اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﻃﺮح ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬

‫ﺑﺤﺚ در زﻣﺎن )ﻣﻴﺮداﻣﺎد( )اواﺋﻞ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي( وارد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮداﻣﺎد اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫ﺷﺎﮔﺮد ﻧﺎﻣﺪارش"ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ"اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ و از آن ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻤﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮدي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﻧﻘﺶ ﺧﺎص‬

‫ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ و ﻓﻼﺳﻔﻪ را در ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮاي ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‬

‫ﮔﺸﺖ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪاي روﻧﻖ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و آن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻴﺎء ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه و ﻳﻚ ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺘﻲ ﺧﻮد را ﺧﻮد ﻃﺮح رﻳﺰي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدي ﻣﻄﻠﺐ‬

‫درﺳﺘﻲ اﺳﺖ و در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﺎﻟﺖ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫وﺟﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد اوﻻ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎ در اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد‬

‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻋﻴﻨﻴﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎرﻳﺖ و ذﻫﻨﻴﺖ اﺳﺖ و ﺑﺤﺚ‬

‫اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ درﺑﺎره اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻘﺪم اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ دو را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٦٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس هﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻴﻨﻲ و ذهﻨﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻫﺴﺘﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﺷﻲء‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ و ﻳﺎ ذﻫﻨﻲ‪ .‬ﻫﺴﺘﻲ ﻋﻴﻨﻲ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻫﺴﺘﻲ ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻛﻮه و درﻳﺎ و ﺻﺤﺮا در ﺧﺎرج از ذﻫﻦ ﻣﺎ‬

‫و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذﻫﻦ ﻣﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺧﻮاه آﻧﻬﺎ را ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ و ﺧﻮاه ﺗﺼﻮر ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮاه ﻣﺎ و ذﻫﻦ‬

‫ﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﺧﻮاه وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻮه و درﻳﺎ و ﺻﺤﺮا وﺟﻮد دارد‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻮه و درﻳﺎ‬

‫و ﺻﺤﺮا وﺟﻮدي ﻫﻢ در ذﻫﻦ ﻣﺎ دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ آﻧﻬﺎ را‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻬﺎ را در ذﻫﻦ ﺧﻮد‬

‫وﺟﻮد ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬وﺟﻮدي ﻛﻪ اﺷﻴﺎء در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ"وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي دو‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎﻳﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻛﻪ از اﺷﻴﺎء در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺟﻮدي از آن اﺷﻴﺎء در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ‬

‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻫﻢ ﻛﻪ از اﺷﻴﺎء ﺑﺮ روي دﻳﻮار ﻳﺎ ﻛﺎﻏﺬ ﻧﻘﺶ ﻣﻲﺑﻨﺪد ﻧﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ از وﺟﻮد‬

‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم وﺟﻮد دﻳﻮاري ﻳﺎ ﻛﺎﻏﺬي‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮات ذﻫﻨﻲ را ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ"وﺟﻮد"ﺑﺮاي ﺷﻲء ﺗﺼﻮﻳﺮ‬

‫ﺷﺪه ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ"ﻣﺠﺎز"ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻳﻢ ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮو ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ رواﻧﻲ‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﻧﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻳﺮا ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ اول ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﺻﻮرت‬

‫ذﻫﻨﻲ ﺑﺎ ﺷﻲء ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼ راﺑﻄﻪ ﻛﻮه و درﻳﺎي ذﻫﻨﻲ ﺑﺎ ﻛﻮه و درﻳﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻲ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ اﺳﺖ از‬

‫راﺑﻄﻪ ﻋﻜﺲ ﻛﻮه و درﻳﺎي روي ﻛﺎﻏﺬ ﻳﺎ دﻳﻮار‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻮه و درﻳﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ .‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ در ذﻫﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﺎده ﻣﻲﺑﻮد ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻨﺸﺄ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ روي دﻳﻮار ﻣﻨﺸﺄ آﮔﺎﻫﻲ دﻳﻮار ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ذﻫﻨﻲ ﻋﻴﻦ آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ آﮔﺎﻫﻲ‬

‫ﻣﺎ ﺑﻪ اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮات ذﻫﻨﻲ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﺎده ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻦ‬

‫ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎء ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ در ذﻫﻦ ﻣﺎ‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ دوم ﻧﻴﺰ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮات ذﻫﻨﻲ از ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﻪ رواﻧﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و از ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻳﺪ در ﻋﻠﻢ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺔاﻟﻨﻔﺲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬وﻟﻲ از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن واﻗﻌﺎ ﻳﻚ ﻧﺸﺄه دﻳﮕﺮ از وﺟﻮد اﺳﺖ و‬

‫ﺳﺒﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ در‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ذات ﺧﻮد دو ﮔﻮﻧﻪ ﮔﺮدد‪ :‬ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺟﺎي آن در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮﻋﻠﻲ در اواﻳﻞ اﻟﻬﻴﺎت ﺷﻔﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬

‫اﺷﺎره و ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ در ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ اﻟﻬﻴﺎت ﺷﻔﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ‬

‫ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﻪ از دو ﻧﻈﺮ ﺑﺎ دو ﻓﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ‪.‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺧﻄﺎ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ از ﻳﻚ زاوﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ارزش واﻗﻊ ﻧﻤﺎﺋﻲ‬

‫ادراﻛﺎت‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ادراﻛﺎت و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺗﺼﻮرات ﻣﺎ درﺑﺎره ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﭼﻪ‬

‫اﻧﺪازه"واﻗﻊ ﻧﻤﺎ"اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻛﻪ از ﻗﺪﻳﻢ اﻻﻳﺎم ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫آﻳﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻮاس ﻳﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻘﻞ درﺑﺎره اﺷﻴﺎء ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎ واﻗﻊ و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬

‫دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﮔﺮوﻫﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ادراﻛﺎت ﺣﺴﻲ ﻳﺎ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺎ ﺑﺎ واﻗﻊ و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬آن ادراﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ"واﻗﻌﻴﺖ"ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ"ﺣﻘﻴﻘﺖ"ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻴﺴﺖ"ﺧﻄﺎ"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﭘﺎرهاي از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺣﻮاس را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﺻﺮه‪ ،‬ﺳﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ذاﺋﻘﻪ‪،‬‬

‫ﻻﻣﺴﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰ اﻟﺨﻄﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻛﺜﺮ ادراﻛﺎت ﺣﺴﻲ ﻣﺎ ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺷﺐ و روز را‪،‬‬

‫دوري و ﻧﺰدﻳﻜﻲ را‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻲ و ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺣﺠﻢ را‪ ،‬درﺷﺘﻲ و ﻧﺮﻣﻲ را‪ ،‬ﺳﺮدي و ﮔﺮﻣﻲ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻮاس‬

‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺷﻚ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﻟﺨﻄﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺎي ﻋﻘﻞ در اﺳﺘﺪﻻﻻﺗﺶ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻛﺜﺮ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻗﻠﻤﻬﺎي زﻳﺎدي داد و ﺳﺘﺪ‬

‫دارﻳﻢ و ﺑﺪﻫﻴﻬﺎ را ﻳﻚ ﺟﺎ و ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎرﻳﻬﺎ را ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ و از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﻓﻜﺮي‬

‫و ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ و اﮔﺮ در ﺣﻴﻦ ﻋﻤﻞ دﻗﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺷﻚ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ و‬

‫ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﺎ ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ"ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ"ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻫﻢ از آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ‪،‬‬

‫ﺗﻔﺎوت"ﺣﻘﻴﻘﺖ"و"ﺧﻄﺎ"را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ ﺑﺮاي‬

‫او ﻫﻤﺎن"ﺣﻘﻴﻘﺖ"اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻘﻴﺎس ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﻓﻴﺴﺘﻬﺎ ﻳﺎ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن‬

‫اﺳﺎﺳﺎ"واﻗﻌﻴﺖ"را اﻧﻜﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن"واﻗﻌﻴﺖ"را اﻧﻜﺎر ﻛﺮدﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ادراﻛﺎت و‬

‫اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎن در ﺻﻮرت ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ آن"ﺣﻘﻴﻘﺖ"ﺑﺎﺷﺪ و در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ"ﺧﻄﺎ"‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺼﺮ ﺳﻘﺮاط ﻣﻘﺎرن اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوره ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن‪ .‬ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن و‬

‫ارﺳﻄﻮ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس و ﮔﻮرﮔﻴﺎس دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻌﺮوف ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در‬

‫دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻜﺎك ﻳﺎ"ﺳﭙﺘﻲ ﺳﻴﺴﺖ"ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺨﺼﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﭘﻴﺮون"‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﺎن واﻗﻌﻴﺖ را از اﺻﻞ ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ادراﻛﺎت ﺑﺸﺮ را ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ اﻧﻜﺎر‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻧﺴﺎن در ادراك اﺷﻴﺎء ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﺎﻻت دروﻧﻲ و ﺷﺮاﺋﻂ ﺧﺎص ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ را‬

‫ﻳﻚ ﺟﻮر ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ دو ﻧﻔﺮ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ را در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻳﺎ از دو زاوﻳﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ﻫﺮ‬

‫ﻛﺪام او را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﭼﻴﺰ در ﭼﺸﻢ ﻳﻜﻲ زﺷﺖ اﺳﺖ و در ﭼﺸﻢ دﻳﮕﺮي زﻳﺒﺎ‪ ،‬در ﭼﺸﻢ‬

‫ﻳﻜﻲ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ و در ﭼﺸﻢ دﻳﮕﺮي ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﭼﺸﻢ ﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و در ﭼﺸﻢ دﻳﮕﺮي دو ﺗﺎ‪ .‬ﻳﻚ ﻫﻮا‬

‫در ﻻﻣﺴﻪ ﻳﻜﻲ ﮔﺮم اﺳﺖ و در ﻻﻣﺴﻪ دﻳﮕﺮي ﺳﺮد‪ .‬ﻳﻚ ﻃﻌﻢ ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ ﺷﻴﺮﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺗﻠﺦ‪.‬‬

‫ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻜﺎﻛﺎن ﻣﻨﻜﺮ ارزش واﻗﻊ ﻧﻤﺎﺋﻲ ﻋﻠﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن ﺑﺎر‬

‫دﻳﮕﺮ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ زﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اروﭘﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ را از اﺻﻞ اﻧﻜﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﺑﺮﻛﻠﻲ"ﻛﻪ ﺿﻤﻨﺎ اﺳﻘﻒ ﻧﻴﺰ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﻜﺮ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ادﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‬

‫آﻧﭽﻨﺎن ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻫﻨﻮز اﺣﺪي ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻠﻬﺎي او را رد ﻛﻨﺪ‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ از ﻗﺒﻴﻞ‬

‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس و ﻳﺎ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن و اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮﻛﻠﻲ را ﺑﺪﻫﻨﺪ از راﻫﻲ وارد‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ رﻓﻊ ﺷﺒﻬﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ راه ﺣﻞ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬

‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎ ﺣﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺣﻜﻤﺎي اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻮرد وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ‪ ،‬اول ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬

‫ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ادراك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻮﻋﻲ وﺟﻮد ﺑﺮاي ادراك ﺷﺪه در ادراك‬

‫ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ذﻛﺮ ﭘﺎرهاي ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ اﻳﺮادﻫﺎ و اﺷﻜﺎﻟﻬﺎي وﺟﻮد‬

‫ذﻫﻨﻲ را ﻧﻘﻞ و رد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت در اواﻳﻞ دوره اﺳﻼﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ‬

‫ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ در دوره ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻇﺎﻫﺮا اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر وﺳﻴﻠﻪ‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﺤﺜﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم وارد ﻛﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺟﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ را‬

‫در ﻛﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ و ﺣﺎج ﻣﻼ ﻫﺎدي‬

‫ﺳﺒﺰواري ﺟﺎي ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬ﻓﺎراﺑﻲ و ﺑﻮﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق و ﭘﻴﺮوان آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم"وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ"در‬

‫ﻛﺘﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻔﻮه ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح"وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ"ﺑﻌﺪ از دوره ﺑﻮﻋﻠﻲ‬

‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ از ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﺎراﺑﻲ و ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻃﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ادراك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ادراك ﺷﺪه در‬

‫ادراك ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ وﺟﻮد و ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت وﺟﻮد ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس هﺸﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ از دﻳﺮ زﻣﺎن ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎدث در‬

‫ﻋﺮف و ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ"ﻧﻮ"و ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ"ﻛﻬﻨﻪ"اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ در اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم ﺑﺎ‬

‫آﻧﭽﻪ در ﻋﺮف ﻋﺎم وﺟﻮد دارد ﻓﺮق دارد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‬

‫ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻧﻮ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻛﻬﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻓﻼﺳﻔﻪ از ﺣﺎدث ﺑﻮدن و ﻧﻮ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﭼﻴﺰ آن‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اول ﻧﺒﻮده و ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن از ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮدن و ﻛﻬﻨﻪ ﺑﻮدن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻧﺒﻮده‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺎ درﺧﺘﻲ را ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ آن درﺧﺖ در ﻋﺮف ﻋﺎم‪ ،‬ﻛﻬﻦ و‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻬﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم‪ ،‬ﺣﺎدث و ﻧﻮ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻤﺎن درﺧﺖ ﻗﺒﻞ از آن ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ‬

‫ﺳﺎل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺣﺪوث را ﺑﻪ"ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻮدن ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻲء ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺧﻮدش"و ﻗﺪم را ﺑﻪ"ﻣﺴﺒﻮق ﻧﺒﻮدن ﻫﺴﺘﻲ‬

‫ﺷﻲء ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺧﻮدش"ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎدث ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺘﻴﺶ ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻴﺶ‬

‫ﺗﻘﺪم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺪﻳﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮاي او ﻓﺮض ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺎدث اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ‬

‫ﭼﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻗﺒﻼ ﻧﺒﻮده و ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺣﺎدث‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺣﺎدثاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜﻼ‬

‫ﺷﻜﻠﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮﻫﺎ ﺣﺎدثاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﭘﻴﺪاﻫﺎ ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ؟ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻓﺮاد و اﺟﺰاء‬

‫ﺣﺎدثاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﻮاع و ﻛﻞﻫﺎ ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﺎدي ﺣﺎدثاﻧﺪ وﻟﻲ اﻣﻮر ﻣﺠﺮد و ﻣﺎﻓﻮق‬

‫ﻣﺎدي ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ؟ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪا ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎﻟﻖ ﻛﻞ و ﻋﻠﺔ اﻟﻌﻠﻞ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻏﻴﺮ او اﺳﺖ ﺣﺎدث‬

‫اﺳﺖ؟ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﻬﺎن ﺣﺎدث اﺳﺖ ﻳﺎ ﻗﺪﻳﻢ؟ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﻫﺮ‬

‫ﭼﻪ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان"ﺟﻬﺎن"ﻳﺎ"ﻣﺎﺳﻮي"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺎده و ﺻﻮرت‪ ،‬و اﻋﻢ از اﻓﺮاد‬

‫و اﻧﻮاع‪ ،‬و اﻋﻢ از اﺟﺰاء و ﻛﻞﻫﺎ‪ ،‬و اﻋﻢ از ﻣﺠﺮد و ﻣﺎدي ﻫﻤﻪ ﺣﺎدثاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫ﺣﺪوث از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺎﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺮد و ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺰ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺻﻮل و ﻛﻠﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮوع و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺣﺎدثاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا ﺟﻬﺎن از ﻧﻈﺮ ﻓﺮوع و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺣﺎدث اﺳﺖ اﻣﺎ از‬

‫ﻧﻈﺮ اﺻﻮل و ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ در ﺣﺪوث و ﻗﺪم ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺸﺎﺟﺮ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺰاﻟﻲ ﻛﻪ در‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺬاق ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف دارد و در ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺬاق ﻛﻼﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻗﺪم ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻏﺰاﻟﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوﻓﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم"ﺗﻬﺎﻓﺖ‬

‫اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ"‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻮرد اﻳﺮاد ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮد ﺗﻨﺎﻗﺾ‬

‫ﮔﻮﺋﻴﻬﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ را آﺷﻜﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ ﺑﻪ ﻏﺰاﻟﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ‬

‫را"ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ"ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﺣﺎدث ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻮده و ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺒﻮده ﻛﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻖ و ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از ذات ﺣﻖ اﺷﻴﺎء دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻲﻧﻴﺎز از ﺧﺎﻟﻖ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﺬاتاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫ﻛﻪ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﺬات واﺣﺪ اﺳﺖ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻗﺪﻳﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻏﻴﺮ از او اﺳﺖ ﺣﺎدث اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺠﺮد و ﻣﺎدي‪ ،‬و‬

‫اﻋﻢ از اﺻﻮل و ﻓﺮوع‪ ،‬و اﻋﻢ از اﻧﻮاع و اﻓﺮاد‪ ،‬و اﻋﻢ از ﻛﻞ و اﺟﺰاء‪ ،‬و اﻋﻢ از ﻣﺎده و ﺻﻮرت‪ ،‬و اﻋﻢ از ﭘﻴﺪا و‬

‫ﻧﺎﭘﻴﺪا ﺣﺎدث اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻜﻢ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻤﺎ در ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ‬

‫اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻳﺪ اﮔﺮ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ازﻟﻲ و داﺋﻢ و ﻣﺴﺘﻤﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻲﻧﻴﺎز از‬

‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي و ﺑﻲﻧﻴﺎزي ﻳﻚ ﺷﻲء ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ذات ﺷﻲء ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد )‪ ،(1‬و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺣﺪوث و ﻗﺪم او ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ از‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻌﺎع ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﺟﻮدش واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻓﺎﺋﺾ از او و ﻧﺎﺷﻲ از او اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﻛﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻌﺎع ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و‬

‫ﺧﻮاه آن ﻛﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻮده و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻌﺸﻊ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ازﻻ و اﺑﺪا ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻻزم ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﺎع ﺑﻲﻧﻴﺎز از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‬

‫ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻌﺎع ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ‬

‫ﺧﻮد و ﻛﺎر ﺧﻮد آﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ و ﻛﺎر ﺧﻮد را از روي اراده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ وﻟﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ذات ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻛﺎر‬

‫ﺧﻮد آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن اﺻﻠﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻳﻪ ﻛﺮﻳﻤﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪":‬اﷲ ﻧﻮراﻟﺴﻤﻮات واﻻرض‪(2)« .‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان در ﺗﻔﺴﻴﺮ آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮردﻫﻨﺪه آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ وﺟﻮد‬

‫آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ اﻟﻬﻲ‪.‬‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ از ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮدن ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ از آن ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬

‫ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﻴﺎض ﻋﻠﻲ اﻻﻃﻼق‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬ﺣﻜﻤﺎء اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪) :‬ﻣﻨﺎط اﺣﺘﻴﺎج ﺷﻲء ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺪوث(‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب )ﻋﻠﻞ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺎدﻳﮕﺮي( از )اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ( ﻣﺮﺗﻀﻲ‬

‫ﻣﻄﻬﺮي‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺳﻮره ﻧﻮر‪ ،‬آﻳﻪ‪35 .‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٧٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ و ﻗﺪﻳﻢ اﻻﺣﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻓﻴﺾ و اﺣﺴﺎن او را ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻓﺮض ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻟﻬﻲ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ"ﺑﺮﻫﺎن ﻟﻤﻲ"ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺮار دادن وﺟﻮد و ﺻﻔﺎت ﺧﺪا ﺑﻪ ﻗﺪم ﻋﺎﻟﻢ‬

‫رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﻨﻜﺮان ﺧﺪا ﻗﺪم ﻋﺎﻟﻢ را ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻟﻬﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‬

‫آن را دﻟﻴﻞ ﻧﻔﻲ ﺧﺪا ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻻزﻣﻪ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه از ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺪم ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ‬

‫ﻓﺮﺿﻴﻪ اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺒﺮﻫﻦ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻐﻴﺮ و ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﺘﻐﻴﺮ و ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ ﻗﺮﻳﺐ اﻻﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫ﻳﻌﻨﻲ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‪ ،‬و ﺛﺒﺎت ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﻚ ﻣﺎ داﺋﻤﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات و دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎ در ﺟﻬﺎن‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪهاﻳﻢ داﺋﻤﺎ از ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و دورهﻫﺎ ﻃﻲ ﻛﺮده و ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬

‫ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ وﺿﻊ زﻣﻴﻦ و درﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮﻫﻬﺎ و درﺧﺘﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت و‬

‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ و ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت و‬

‫اﻋﺮاض ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻳﺎ ﻋﻤﻴﻖ و اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ و در ﺟﻬﺎن ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﺛﺎﺑﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟ ﺑﻪ ﻋﻼوه آﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ‬

‫ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن رخ ﻣﻲدﻫﺪ دﻓﻌﻲ و آﻧﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﺪرﻳﺠﻲ و زﻣﺎﻧﻲ؟‬

‫اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻛﻬﻦ اﺳﺖ و در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﺑﻮده‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺳﺖ‪ .‬ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺲ )دﻣﻮﻛﺮﻳﺖ ﻳﺎ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس( ﻛﻪ ﭘﺪر ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺗﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺧﻨﺪان‬

‫ﻫﻢ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺗﺤﻮﻻت‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﺳﺎس ﻫﺴﺘﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ذرات‬

‫اﺗﻤﻲ اﺳﺖ و آن ذرات ازﻻ و اﺑﺪا در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﻨﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬

‫ﻧﻈﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺗﻮده ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬

‫دﻳﮕﺮ ﮔﺮد ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮي رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺪ ﻫﻤﺎن‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪ"ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ"ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮي‬

‫ﻫﺴﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﻗﻠﻴﻄﻮس )ﻫﺮاﻛﻠﻴﺖ ﻳﺎ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس( ﻛﻪ او ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در‬

‫دو ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ از او اﺳﺖ‪) :‬ﻧﻤﻲﺗﻮان دو ﺑﺎر در ﻳﻚ رودﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎي ﻧﻬﺎد( زﻳﺮا در‬

‫ﻟﺤﻈﻪ دوم‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮد ﻫﻤﺎن ﻓﺮد اﺳﺖ و ﻧﻪ رودﺧﺎﻧﻪ آن رودﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻧﻘﻄﻪ‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ذﻳﻤﻘﺮاﺗﻴﺲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را در ﺣﺎل ﺟﺮﻳﺎن و ﻋﺪم ﺛﺒﺎت ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از‬

‫ﻧﻈﺮ ﺿﺪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻳﻌﻨﻲ از ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﺟﺰاء‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﺗﺪرﻳﺠﻲ و زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﭼﻪ‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ دﻓﻌﻲ و آﻧﻲ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﺪرﻳﺠﻲ در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻓﻌﻲ ﺑﻪ‬

‫ﻧﺎم ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن دﻓﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻛﻮن( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻓﺎﻧﻲ ﺷﺪن دﻓﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫)ﻓﺴﺎد( و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﭼﻮن از ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ و ﭘﻴﺮوان او ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﺟﻮﻫﺮﻫﺎ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬

‫ﻫﻤﻪ دﻓﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﺟﻬﺎن ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات‪ ،‬دﻓﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺮﻓﺎ‬

‫در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬در ﻏﻴﺮ آن ﻟﺤﻈﻪ ﺛﺒﺎت ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات را دﻓﻌﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ آن ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﻳﻚ"آن"ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﻏﻴﺮ آن"آن"ﻳﻌﻨﻲ در"زﻣﺎن"ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ‬

‫ﻣﺘﻐﻴﺮاﺗﻲ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧﺴﺒﻲ و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و‬

‫اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد و ﺑﻪ ﻧﺤﻮ آﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺴﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮﺋﻴﺎن اﮔﺮ ﭼﻪ‬

‫ﺷﻲء ﺛﺎﺑﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻣﻄﻠﻖ در ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺴﻴﺎن( ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺘﻐﻴﺮ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺪه در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺟﻮﻫﺮﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺟﻮﻫﺮﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﺸﺎن دﻓﻌﻲ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺟﻬﺎن‪،‬‬

‫ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺴﺒﻲ دارد و ﺛﺒﺎت ﺑﻴﺶ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ و ارﺳﻄﻮﺋﻴﺎن ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬

‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ‪ -‬اﺷﻴﺎء را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺧﺎﺻﻲ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ اﺷﻴﺎء را داﺧﻞ )ﻳﺎ ﺗﺤﺖ( ده ﺟﻨﺲ‬

‫اﺻﻠﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ :‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻢ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻳﻦ‪،‬‬

‫ﻣﻘﻮﻟﻪ وﺿﻊ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺟﺪه‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻧﻔﻌﺎل‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ارﺳﻄﻮﺋﻴﺎن‪،‬‬

‫ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻢ و ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻴﻒ و ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻳﻦ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻘﻮﻻت ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻮرت‬

‫ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻘﻮﻻت ﻫﻤﻪ دﻓﻌﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻘﻮﻻت از ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ‬

‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻫﻢ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ در آﻧﻬﺎ وﻗﻮع ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺧﻮد ﺣﺮﻛﺖ داﺋﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺎه ﻫﺴﺖ و ﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ ﺛﺒﺎت ﺑﻴﺶ از ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﺑﻴﺶ از دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬

‫ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﻮﻟﻪ وﺿﻊ ﻧﻴﺰ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ او ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺮﻛﺎت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﻛﺮه ﺑﺮ ﮔﺮد ﻣﺤﻮر ﺧﻮدش‪ ،‬از ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ وﺿﻌﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ أﻳﻨﻲ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺣﺮﻛﺎت أﻳﻨﻲ ﺑﻌﺪ از‬

‫ﺑﻮ ﻋﻠﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺎت اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل دﻳﮕﺮان واﻗﻊ ﺷﺪ وﺟﻮد‬

‫ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮان آﻧﺮا از ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ أﻳﻨﻲ‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و او ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ وﺿﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺤﻮﻻت اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ‬

‫و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ رخ داد‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل‬

‫ارﺳﻄﻮﺋﻲ ﻣﺎده و ﺻﻮرت ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻮاﻫﺮ ﻋﺎﻟﻢ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ داﺋﻢ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ‬

‫ﻟﺤﻈﻪ ﺛﺒﺎت و ﻫﻤﺴﺎﻧﻲ در ﺟﻮاﻫﺮ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻋﺮاض )ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ دﻳﮕﺮ( ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺟﻮﻫﺮﻫﺎ در‬

‫ﺣﺮﻛﺖاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬و ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺪوث و ﻓﻨﺎء‬

‫ﻣﺴﺘﻤﺮ و داﺋﻢ و ﻻ ﻳﻨﻘﻄﻊ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻳﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺮه ﺟﻬﺎن ارﺳﻄﻮﺋﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎده ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬و زﻣﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺪازه و ﻛﺸﺶ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬و ﺛﺒﺎت ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮدن‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ )ﻃﺒﻴﻌﺖ( و ﻳﺎ‬

‫ﺛﺒﺎت ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ )ﻣﺎوراء ﻃﺒﻴﻌﺖ(‪ .‬ﺛﺒﺎت ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺛﺒﺎت ﻧﻈﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺛﺒﺎت وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻲ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ‬

‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺴﻠﻢ وﻻ ﻳﺘﻐﻴﺮي ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺤﺘﻮاي‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻈﺎم ﻛﻪ در داﺧﻞ ﻧﻈﺎم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻴﺶ‬

‫ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺎوراء اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻧﻈﺎﻣﺶ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺑﻮد اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻟﻐﺰﻧﺪﮔﻲ و‬

‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ راﺑﻄﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪهاش ﻗﻄﻊ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻜﺲ ﻣﺎه و ﻋﻜﺲ اﺧﺘﺮ ﺑﺮ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺸﺖ ﻣﺒﺪل آب اﻳﻦ ﺟﻮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‬

‫در درس ﺷﺸﻢ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت اوﻟﻴﻪ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎ‬

‫ﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از‬

‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ در ﺣﻮزه ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﺣﻜﻢ و ﻫﺮ ﺗﻘﺴﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﺑﻤﺎ ﻫﻮ‬

‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﺘﻐﻴﺮ‪،‬‬

‫و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻳﺎ ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﺘﺤﺮك‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن از ﻋﻮارض ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺤﺚ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت آورده ﺷﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ و اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ﭘﻴﺮوان آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬

‫ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن را در ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت آوردهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﭘﺲ از ﻛﺸﻒ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد و ﻛﺸﻒ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻳﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬

‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ] روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ [ ﻃﺒﺎﻳﻊ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﺘﺤﺮك و ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﺟﺴﻢ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎ ﺣﺮﻛﺖ از او ﺳﻠﺐ ﺷﻮد و ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺪم‬

‫ﺣﺮﻛﺖ او را ﺳﻜﻮن ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻃﺒﺎﻳﻊ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﺟﻮﻫﺮي"ﺛﺒﺎت"اﺳﺖ ﻧﻪ"ﺳﻜﻮن"‪ .‬ﺳﻜﻮن در ﻣﻮرد ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﺎرﺿﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺖ"ﻧﺒﻮد"آن را ﺳﻜﻮن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﺣﺮﻛﺖ ذاﺗﻲ ﺟﻮﻫﺮي ﺳﻜﻮن‬

‫ﻓﺮض ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺛﺒﺎت ﻋﻴﻦ‬

‫ذات آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻓﻮق ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن و ﻋﺎري از ﻗﻮه و اﺳﺘﻌﺪاد و اﺑﻌﺎد ﻣﻜﺎﻧﻲ و‬

‫زﻣﺎﻧﻲ‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا اﻳﻦ ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﺘﻐﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻤﺎﻫﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻋﻴﻦ‬

‫ﺛﺒﺎت اﺳﺖ )وﺟﻮدات ﻣﺎﻓﻮق ﻣﺎدي( و ﻳﺎ ﻋﻴﻦ ﺳﻴﻼن و ﺷﺪن و ﺻﻴﺮورت و ﺣﺪوث اﺳﺘﻤﺮاري اﺳﺖ )ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ(‪ .‬ﭘﺲ وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ در ذات ﺧﻮد ﺑﻪ واﺟﺐ و ﻣﻤﻜﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬در ذات ﺧﻮد‬

‫ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻴﺎل ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺣﺮﻛﺎت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﺣﺮﻛﺎت ﻋﺎرﺿﻲ ﺟﺴﻢ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺸﺎن ﺳﻜﻮن اﺳﺖ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ذﻛﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و اﻣﺎ‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﺣﺮﻛﺎت و ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻛﺎت ﻧﻪ از آن ﺣﻴﺚ ﻛﻪ ﻋﺎرض ﺑﺮ ﺟﺴﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ‬

‫درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻳﺪ‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﺮﻛﺖ را در اﻣﻮر ﻋﺎﻣﻪ"اﺳﻔﺎر"ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ‬

‫ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﻖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎره ﻓﺼﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﺮاي آن ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ .‬از ﻧﺘﺎﻳﺞ‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻛﺸﻒ ﺑﺰرگ ‪ -‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ وﺟﻮد در ذات ﺧﻮد ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻴﺎل ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ‬

‫ﻛﻪ وﺟﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺤﻮهاي از وﺟﻮد اﺳﺖ و وﺟﻮد ﺳﻴﺎل ﻧﺤﻮهاي دﻳﮕﺮ از وﺟﻮد اﺳﺖ ‪ -‬اﻳﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻛﻪ"ﺷﺪن"و"ﺻﻴﺮورت"ﻋﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ"ﺷﺪن"را ﺗﺮﻛﻴﺐ و‬

‫آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﻫﺴﺘﻲ و ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ و‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﺠﺎز اﺳﺖ )‪.(1‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻒ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد و اﻋﺘﺒﺎرﻳﺖ ﻣﺎﻫﻴﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ درك اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻬﻢ‬

‫ﻣﻮﻓﻖ ﻣﻲدارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺒﻮد اوﻻ ﺗﺼﻮر ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻳﻪ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ"ﺳﻴﻼن‬

‫و ﺷﺪن و ﺻﻴﺮورت ﻋﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از وﺟﻮد اﺳﺖ"ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ اروﭘﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ از ﻃﺮق‬

‫دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ و ﺟﻤﻌﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ رﻛﻦ اﺳﺎﺳﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬

‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ"ﺷﺪن"‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ‬

‫اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد و اﻧﻘﺴﺎم ذاﺗﻲ وﺟﻮد ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻴﺎل ﻧﺒﻮد اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ"ﺷﺪن"ﻫﻤﺎن‬

‫ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪ"ﺷﺪن"ﺑﻄﻼن‬

‫اﺻﻞ ﻫﻮﻫﻮﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺎ آﻧﺮا ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ‬

‫ﻗﺪﻣﺎ"اﺻﻞ ﺛﺒﺎت"ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻗﺪﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻮﺟﻮدات را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲاﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺮ‬

‫اﺷﻴﺎء داﺋﺮ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن"ﺑﻮدن"و"ﻧﺒﻮدن"‪ .‬ﻋﻠﻴﻬﺬا از اﻳﻦ دو ﻳﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺲ )اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع‬

‫اﺟﺘﻤﺎع و ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻮاره ﻳﺎ ﺑﻮدن اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن و ﺷﻖ ﺳﻮﻣﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬

‫ﭼﻮن ﻗﺪﻣﺎ اﺷﻴﺎء را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲاﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻫﻤﻮاره ﺧﻮدش ﺧﻮدش اﺳﺖ‬

‫)اﺻﻞ ﻫﻮ ﻫﻮﻳﺖ( وﻟﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻒ اﺻﻞ ﺣﺮﻛﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ داﺋﻤﺎ در‬

‫ﺣﺎل"ﺷﺪن"اﺳﺖ اﻳﻦ دو اﺻﻞ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا"ﺷﺪن"ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن ﺑﻮدن و ﻧﺒﻮدن اﺳﺖ و آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬

‫ﺷﻲء‪،‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ"اﺻﻞ ﺗﻀﺎد در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ"در ﻛﺘﺎب"ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻠﺴﻔﻲ"از ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻫﻢ ﺑﻮدن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻧﺒﻮدن‪"،‬ﺷﺪن"ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻲء در ﺣﺎل ﺷﺪن‪ ،‬ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﻲء‬

‫در ﺣﺎل ﺷﺪن در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺧﻮدش ﻏﻴﺮ ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮدش اﺳﺖ ﺧﻮدش‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش از ﺧﻮدش ﺳﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﺷﻴﺎء اﺻﻞ ﺑﻮدن و ﻧﺒﻮدن ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻢ اﺻﻞ‬

‫اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮد و ﻫﻢ اﺻﻞ ﻫﻮﻫﻮﻳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬اﺻﻞ ﺷﺪن اﺳﺖ ﻫﻴﭽﻜﺪام‬

‫از اﻳﻦ دو اﺻﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ و اﺻﻞ ﻫﻮﻫﻮﻳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬

‫ﻗﺪﻣﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻲرﻗﻴﺒﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻲ از اﺻﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺪون ﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﺮ‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻗﺪﻣﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ و آن اﺻﻞ ﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺸﻒ ﺑﻄﻼن اﺻﻞ ﺛﺒﺎت وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻠﻮم‬

‫ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻗﻬﺮا آن دو اﺻﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ ‪ -‬از ﻫﮕﻞ ﺗﺎ‬

‫ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ از راه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻄﻼن اﺻﻞ ﺛﺒﺎت ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و‬

‫ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ او ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺪم ﺛﺒﺎت‪ ،‬و ﺛﺒﺎت ﻣﺴﺎوي‬

‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺠﺮد‪ .‬و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل او ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﭼﻮن‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ"ﺷﺪن"و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮد او ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﻼن و ﺻﻴﺮورت ﭘﺲ اﺻﻞ اﻣﺘﻨﺎع‬

‫ﺟﻤﻊ و رﻓﻊ ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬او در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ"ﺷﺪن"را ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻤﻊ وﺟﻮد و ﻋﺪم ﻣﻲداﻧﺪ آﻧﺮا ﺟﻤﻊ‬

‫ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬ﭼﺮا؟ ﻋﻠﺖ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او اﺻﻞ ﻣﻬﻤﺘﺮي را ﻛﺸﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ و آن اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻲ در ذات ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻴﺎل‪ .‬وﺟﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻫﺴﺘﻲ و ﻏﻴﺮ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬و وﺟﻮد ﺳﻴﺎل ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﺒﻪاي دﻳﮕﺮ از ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻫﺴﺘﻲ و‬

‫ﻏﻴﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻫﺴﺘﻲ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ"ﺷﺪن"از ﻫﺴﺘﻲ و ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن دو ﻧﻘﻴﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺴﻼب ﺷﻲء از ﻧﻔﺲ‬

‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪"215 ".‬اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺎﺷﻲ از دو ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻋﺪم درك اﻧﻘﺴﺎم ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ‬

‫ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻴﺎل‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر آﻧﺎن درﺑﺎره اﺻﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾ و اﺻﻞ ﺗﻀﺎد ﻧﺎرﺳﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٨‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس ﻧﻬﻢ‪ :‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‬
‫ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﺎم ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﺮده‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﻳﺎ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻠﻨﺪي دارد و‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ از آن ﻧﺪارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺤﺚ ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ارﺳﻄﻮ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺤﺚ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪".‬ﻋﻠﻴﺖ"ﻧﻮﻋﻲ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن دو ﺷﻲء ﻛﻪ ﻳﻜﻲ را ﻋﻠﺖ و دﻳﮕﺮي را ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮﻳﻦ راﺑﻄﻪﻫﺎ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دﻫﻨﺪه ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻠﻮل از‬

‫ﻋﻠﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ و واﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻬﺬا اﮔﺮ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮد ﻣﻌﻠﻮل ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٨٩‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ راﺑﻄﻪاي در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از دو ﻃﺮف راﺑﻄﻪ ﻧﺒﻮد دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻴﻬﺬا ﻧﻴﺎز ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎز در اﺻﻞ ﻫﺴﺘﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻋﻠﺖ را‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮل در ﻛﻴﺎن و ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻫﺴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهاي ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ‬

‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهاي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﭼﻴﺰي در ذات ﺧﻮد ﻋﻴﻦ ﻫﺴﺘﻲ‬

‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬او را ﻋﺎرض ﺷﺪه و ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺎﭼﺎر در اﺛﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻋﻠﺖ‬

‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻴﭻ ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﺪون ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮض ﺷﻮد‬

‫ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﺪون ﻋﻠﺖ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﺻﺪﻓﻪ"ﻳﺎ"اﺗﻔﺎق"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ را‬

‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﻈﺮﻳﻪ"ﺻﺪﻓﻪ"و"اﺗﻔﺎق( را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهاي ﻣﻌﻠﻮل و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬

‫اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪهاي را ﺑﻪ"ﺣﺎدث"ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ"ﻣﻤﻜﻦ"‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﺮ"ﺣﺎدث"ﻣﻌﻠﻮل و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ و ﻓﻼﺳﻔﻪ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﺮ"ﻣﻤﻜﻦ"ﻣﻌﻠﻮل و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ دو ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺘﻴﺠﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‬

‫ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ ﺣﺎدث و ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ دﻳﮕﺮ در ﺑﺎب ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺘﻲ ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻠﻮل ﺧﺎص اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ‬

‫را‪ ،‬و ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ از ﻋﻠﺖ ﺧﺎص ﺻﺎدر‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٠‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ از ﻫﺮ ﻋﻠﺘﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﻬﺎن واﺑﺴﺘﮕﻴﻬﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي‬

‫ﻣﻨﺸﺄ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺸﻮد و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻋﺎدي‬

‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺰم دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﻋﻠﺖ ﺳﻴﺮ ﺷﺪن اﺳﺖ و آب ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻋﻠﺖ ﺳﻴﺮاب‬

‫ﺷﺪن و درس ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﻠﺖ ﺑﺎﺳﻮاد ﺷﺪن‪ .‬ﻟﻬﺬا اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻌﻠﻮﻻت ﻧﺎﻣﺒﺮده دﺳﺖ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﺑﻪ‬

‫ﻋﻠﺖ ﺧﺎص ﺧﻮدش ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﺮاي ﺳﻴﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ آب ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻳﺎ درس ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻮﺳﻞ‬

‫ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﻢ و ﺑﺮاي ﺑﺎﺳﻮاد ﺷﺪن ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم‬

‫ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨﻴﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﻲ وﺟﻮد دارد و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪":‬ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻋﻠﺖ‬

‫ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮل ﺧﻮدش ﺳﻨﺨﻴﺖ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ"‪ .‬اﻳﻦ‬

‫اﺻﻞ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﺎ اﻧﺘﻈﺎم ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ و ﺟﻬﺎن را در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻛﻪ در آن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺷﺮط ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻣﻨﻈﻢ‬

‫و ﻣﺮﺗﺐ در ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺰء آن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺨﺼﻮص دارد و ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ در ﺟﺎي ﺟﺰء دﻳﮕﺮ‬

‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ دﻳﮕﺮ در ﺑﺎب ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ ﻋﻠﺖ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﺖ‬

‫ﻓﺎﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻏﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺻﻮري‪ .‬در ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺑﺸﺮي اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺴﺎزﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎ و ﻋﻤﻠﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ اﺳﺖ و ﺳﻜﻮﻧﺖ در آن ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻏﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺼﺎﻟﺢ‬

‫آن ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻜﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩١‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎ ﻣﺴﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺜﻼ ﺑﺎ اﻧﺒﺎر ﻳﺎ ﺣﻤﺎم ﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺻﻮري اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪه ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬

‫ﻳﻚ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻳﻚ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﻋﻴﻨﺎ داراي ﭼﻬﺎر ﻋﻠﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻫﺴﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ در اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎء ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﻌﻨﻲ در اﺻﻄﻼح ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﺖ در اﺻﻄﻼح اﻟﻬﻴﺎت و‬

‫ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ :‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن آن را ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻓﻠﺴﻔﻪ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻠﺖ‬

‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺟﻮد دﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭼﻴﺰي را ﻋﻠﺖ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ وﺟﻮد دﻫﻨﺪه‬

‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ آﻧﺮا ﻋﻠﺖ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎ آﻧﺮا"ﻣﻌﺪ"ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫ﺣﺘﻲ در ﻣﻮردي ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن دو ﭼﻴﺰ ﺻﺮﻓﺎ راﺑﻄﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﺤﺮك اﺳﺖ ﻛﻠﻤﻪ ﻋﻠﺖ اﻃﻼق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻬﺬا در اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎء ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻋﻠﺖ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎﻟﻬﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه‬

‫ﻣﻨﺸﺄ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻨﺎ را ﻋﻠﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد‬

‫آورﻧﺪه ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺒﻼ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻛﺎر ﺑﻨﺎ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺎزﻣﺎن‬

‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠﺖ ﺷﻤﺮده‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ"ﻣﻘﺪﻣﻪ"‪"،‬ﻣﻌﺪ"و"ﻣﺠﺮا"ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺷﻤﺮده‬

‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ دﻳﮕﺮ در ﺑﺎب ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ )اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻞ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﻪ ﻋﻠﻞ ﺑﻪ‬

‫اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٢‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﻠﻞ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻋﻠﻞ ﺣﺮﻛﺖ( ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ و ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ وﺟﻮد ﻳﻚ ﺷﻲء‪ ،‬ﺻﺎدر‬

‫از ﻋﻠﺘﻲ و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ و وﺟﻮد آن ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬و وﺟﻮد آن ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬

‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﺰارﻫﺎ و ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ و ﻳﺎ ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺻﺎدر از‬

‫دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮود‪ ،‬وﻟﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ آن ﻋﻠﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺬات اﺳﺖ و ﻗﺎﺋﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻴﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ زﻳﺎدي اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮ‬

‫اﻣﺘﻨﺎع ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻴﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ را ﻣﺨﻔﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬و‬

‫ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ را از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﺨﻔﻒﺗﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻴﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ ﺗﺴﻠﺴﻞ از ﻣﺎده"ﺳﻠﺴﻠﻪ"اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ زﻧﺠﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻳﻌﻨﻲ زﻧﺠﻴﺮه ﺷﺪن ﻋﻠﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻴﻪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻠﻞ و ﻣﻌﻠﻮﻻت را ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺎت زﻧﺠﻴﺮ‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٣‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫درس دهﻢ‪ :‬وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن و اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺤﺚ وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن و اﻣﺘﻨﺎع اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم"ﻣﻮاد ﺛﻼﺛﻪ"ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮﻟﻲ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ ﻣﺜﻼ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ"اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ"راﺑﻄﻪ ب ﺑﺎ اﻟﻒ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻛﻴﻔﻴﺘﻬﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻤﻲ و اﺟﺘﻨﺎب‬

‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺨﻠﻒ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻋﻘﻞ اﺑﺎ دارد ﻛﻪ ﺧﻼف آﻧﺮا ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮ ﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ راﺑﻄﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ اﻣﺘﻨﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﻋﺎرض ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‬

‫ﻋﻘﻞ از ﻗﺒﻮل ﺧﻮد آن اﺑﺎ دارد‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﻔﻲ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٤‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻋﻘﻞ ﻧﻪ از ﻗﺒﻮل ﺧﻮد آن اﺑﺎ دارد و ﻧﻪ از ﻗﺒﻮل ﺧﻼﻓﺶ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼ اﮔﺮ راﺑﻄﻪ ﻋﺪد ﭼﻬﺎر را ﺑﺎ ﺟﻔﺖ ﺑﻮدن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺿﺮوري و ﺣﺘﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ از‬

‫ﻗﺒﻮل ﺧﻼف آن اﺑﺎ دارد‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﺪد ﭼﻬﺎر ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﺎﻟﻀﺮوره و ﺑﺎﻟﻮﺟﻮب‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‬

‫ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ وﺟﻮب و ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﺪد ﭘﻨﺞ ﺟﻔﺖ اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ اﻣﺘﻨﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد ﭘﻨﺞ از ﺟﻔﺖ ﺑﻮدن اﻣﺘﻨﺎع دارد و ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را درك ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﻗﺒﻮل آن اﺑﺎ دارد‪.‬‬

‫ﭘﺲ راﺑﻄﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻴﺎن ﻋﺪد ﭘﻨﺞ و ﺟﻔﺖ ﺑﻮدن اﻣﺘﻨﺎع و اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻣﺮوز ﻫﻮا آﻓﺘﺎﺑﻲ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻳﻚ راﺑﻄﻪ اﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ روز ﻧﻪ اﻗﺘﻀﺎ دارد ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎ آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ اﻗﺘﻀﺎ‬

‫دارد ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎ اﺑﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ روز ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن روز و‬

‫آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺑﻮدن راﺑﻄﻪ اﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﺤﻤﻮﻟﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬در ﺣﺎق‬

‫واﻗﻊ از ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﺎﺻﻲ"ﻣﺎده"ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ‬

‫ﻣﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﻄﻘﻴﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻪ ﺑﺤﺜﺸﺎن درﺑﺎره وﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‬

‫ﻫﺮ"ﻣﻌﻨﻲ"و"ﻣﻔﻬﻮم"را ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار دﻫﻴﻢ و"وﺟﻮد"را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻤﻮل ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ‬

‫دﻫﻴﻢ از ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬ﻳﺎ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد ﺑﺎ آن ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬وﺟﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺿﺮورﺗﺎ و‬

‫وﺟﻮﺑﺎ آن ﭼﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺎ آﻧﺮا واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺧﺪا در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺑﺤﺚ اﺛﺒﺎت واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ذﻛﺮ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٥‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﺮ او ﻣﺤﺎل اﺳﺖ و ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮاي او ﺿﺮوري‬

‫اﺳﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬و اﮔﺮ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد ﺑﺎ او ﻣﻨﻔﻲ و اﻣﺘﻨﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ‬

‫ﺿﺮورﺗﺎ و وﺟﻮﺑﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ را ﻣﻤﺘﻨﻊ اﻟﻮﺟﻮد ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ در آن واﺣﺪ ﻫﻢ ﻛﺮوي‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﻜﻌﺐ‪ .‬و اﻣﺎ اﮔﺮ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد ﺑﺎ آن ﻣﻌﻨﻲ راﺑﻄﻪ اﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آن ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ذاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﻧﻪ از وﺟﻮد اﺑﺎ دارد و ﻧﻪ از ﻋﺪم‪ ،‬ﻣﺎ آن ﭼﻴﺰ را ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﺷﻴﺎء ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻧﺴﺎن و‬

‫ﺣﻴﻮان و درﺧﺖ و آب و‪ ...‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺪوم ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ‬

‫اﻟﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ دﻳﮕﺮ درﺑﺎره وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﺬات‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻋﻠﺘﺶ‬

‫واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﻐﻴﺮ ﻧﻪ ﺑﺎﻟﺬات‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻠﻞ و‬

‫ﺷﺮاﺋﻄﺶ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﻮد ﺣﺘﻤﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺷﻮد و واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﻐﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﮕﺮدد ‪ -‬ﺣﺘﻲ‬

‫اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از ﺷﺮاﺋﻂ و ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء ﻋﻠﺘﺶ ﻣﻔﻘﻮد ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻣﻤﺘﻨﻊ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟﻐﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻓﻼﺳﻔﻪ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪":‬اﻟﺸﻲء ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﺠﺐ ﻟﻢ ﻳﻮﺟﺪ"ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﺎ وﺟﻮدش ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ وﺟﻮب و ﺿﺮورت ﻧﺮﺳﺪ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺿﺮورت و وﺟﻮب و در ﻳﻚ ﻧﻈﺎم‬

‫ﻗﻄﻌﻲ و ﺗﺨﻠﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن و اﺷﻴﺎء ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺿﺮوري و وﺟﻮﺑﻲ و‬

‫ﻗﻄﻌﻲ و ﺗﺨﻠﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٦‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬
 ‫اﺻﻄﻼح ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻣﺮوز ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺟﺒﺮي اﺳﺖ )‪.(1‬‬

‫در ﺑﺤﺚ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺳﻨﺨﻴﺖ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﺎ اﻧﺘﻈﺎم ﺧﺎص ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ و‬

‫ﻳﻚ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻴﺎن اﺻﻠﻬﺎ و ﻓﺮﻋﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻋﻠﺘﻬﺎ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻬﺎ در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد از ﻋﻠﺖ ﺧﻮد ﺿﺮورت ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﺟﻬﺘﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ‬

‫ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل و از ﺟﻬﺘﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺿﺮورت و اﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﻣﺎ درﺑﺎره ﺟﻬﺎن رﻧﮓ ﺧﺎص‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ و آن اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺿﺮوري و ﺣﺘﻤﻲ و ﺗﺨﻠﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ‬

‫ﻋﺒﺎرت ﻛﻮﺗﺎه"اﺻﻞ ﺿﺮورت ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ"ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﻏﺎﺋﻲ را در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﺳﻴﺮ و ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ﻏﺎﻳﺎﺗﻲ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﻏﺎﻳﺎت ﻫﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ‬

‫ﻏﺎﻳﺖ اﺻﻠﻲ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﻪ اﻟﻐﺎﻳﺎت اﺳﺖ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن رﻧﮓ ﺗﺎزه دﻳﮕﺮي ﭘﻴﺪا‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ وارد ﺑﺤﺚ ﻏﺎﻳﺎت ﻛﻪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺟﺎﻟﺐ و ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ و ﺑﻪ دروس اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻣﺎ درﺑﺎره ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ‬

‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻻزم اﺳﺖ اﺟﻤﺎﻻ ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺎﺗﻲ از آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺣﺪت و ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﻗﻮه و ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮ و‬

‫ﻋﺮض‪ ،‬ﻣﺠﺮد و ﻣﺎدي‪ ،‬و ﻏﻴﺮه‪ .‬اﻣﻴﺪوارﻳﻢ در آﻳﻨﺪه ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ‬

‫)‪ (1‬اﻳﻦ ﺟﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺒﺮي ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺧﺘﻴﺎر در ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن ﺑﻜﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ .‬ﺿﺮوري ﺑﻮدن ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺖ ﻧﺴﻴﻢ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ‬

‫‪١٩٧‬‬
‫‪www.nasimemotahar.com‬‬
‫ﻟﻄﻔﺎً ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ را اﻃﻼع دﻫﻴﺪ‪.‬‬