Η παρουσία της Επιστήμης στα έντυπα της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής

αριστεράς στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου.

Δημήτρης Σκόρδος
Υποψήφιος Διδάκτορας ΠΤΔΕ – ΕΚΠΑ

Κώστας Σκορδούλης
Καθηγητής ΠΤΔΕ – ΕΚΠΑ

Με την παρούσα ομιλία επιδιώκουμε να διερευνήσουμε τον χαρακτήρα που έλαβε η

εκλαΐκευση της Επιστήμης από τα έντυπα του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού
κινήματος την περίοδο μετά την ίδρυση του ΣΕΚΕ το 1918 μέχρι την επιβολή της
Δικτατορίας του Μεταξά το 1936. Δεδομένης της κοινωνικής απεύθυνσης του
σοσιαλιστικού κι εργατικού κινήματος στην εργατική τάξη, η οποία στερούνταν
ακόμα και τη στοιχειώδη εκπαίδευση, η μελέτη της επιστημονικής εκλαΐκευσης στο
πλαίσιο της μορφωτικής δραστηριότητας του παρουσιάζει πολύπλευρο ενδιαφέρον,
συμβάλλοντας στη σχετική σύγχρονη προβληματική.

Εισαγωγή

Το σοσιαλιστικό και κομμουνιστικό κίνημα από τα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσε
σημαντικό παράγοντα στην κοινωνική ζωή της Ευρώπης αφού η ανάπτυξη του
καπιταλισμού ανέδειξε μια νέα κοινωνική τάξη, την εργατική. Η μορφωτική
δραστηριότητα αποτελούσε συστατικό στοιχείο του σοσιαλιστικού κινήματος,
δεδομένου του χαμηλού μορφωτικού επίπεδου της εργατικής τάξης. Η μέριμνα για τη
μόρφωση των εργατών έπαιρνε διάφορες μορφές. Γνωστά είναι τα σοσιαλιστικά
κυριακάτικα σχολεία που ιδρύθηκαν στη Γλασκώβη το 1896 και αντίστοιχα
εγχειρήματα στις ΗΠΑ, στην Ισπανία κ.α.1. Ειδικά όσον αφορά τις Φυσικές

1
Αντώνης Λιάκος, Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία (Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική
Νεολαία, Τα καταστατικά τους, (Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1985), 41; F. Reid, “Socialist
Sunday Schools in Britain, 1892–1939”, International Review of Social History 11, 1 (April
1966): 18-47; Kenneth Teitelbaum and William J. Reese, “American Socialist Pedagogy and
Experimentation in the Progressive Era: The Socialist Sunday School”, History of Education
Quarterly 23, 4 (Winter 1983): 429-454

1
Επιστήμες, χαρακτηριστικό είναι ότι στα σοσιαλιστικά έντυπα έντονη ήταν η
παρουσία επιστημονικής εκλαΐκευσης2, φορτισμένης με τις αντιλήψεις των
σοσιαλιστών για το ρόλο της Επιστήμης στην κοινωνική πρόοδο. Η παράδοση της
επιστημονικής εκλαΐκευσης ανιχνεύεται και αργότερα, τη δεκαετία του ‘30 σε έργα
όπως το Science for the Citizen3 του βρετανού βιολόγου Lancelot Hogben.
Η Επιστήμη, άλλωστε, κατείχε καίρια θέση στον Μαρξισμό. Οι Marx και Engels
θεωρούσαν ότι η επιστημονικότητα αποτελεί συγκροτητικό στοιχείο της θεωρίας τους
και εντέλει τη διαχωριστική γραμμή από τους παλιότερους σοσιαλιστές. Στην εποχή
τους διατύπωσαν θεμελιώδεις θέσεις για την Φύση της Επιστήμης και την
επιστημονική γνώση. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ο Lenin αλλά και άλλοι
μαρξιστές ασχολήθηκαν με την Επιστήμη. Ονόματα όπως του Β.M. Hessen και του
J.D. Bernal, ανάμεσα σε άλλους, αναδεικνύουν τη συνεισφορά του μαρξισμού στην
ανάπτυξη της Ιστορίας της Επιστήμης ως διακριτό επιστημονικό κλάδο.

Στοιχεία μορφωτικής δραστηριότητας ανιχνεύονται και στην Ελλάδα από το νεαρό

σοσιαλιστικό και εργατικό κίνημα, πριν την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού
Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) το 1918. Νυχτερινή σχολή για εργάτες λειτούργησε από
το Εργατικό Κέντρο Βόλου το 1909. Αντίστοιχη δραστηριότητα ανέπτυξε και η
Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη4, η οποία μέχρι το 1912 ανήκε στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Χαρακτηριστικά είναι δύο παραδείγματα επιστημονικής εκλαΐκευσης
σε έντυπα του εργατικού κινήματος πριν το 1918:
1. Στην εφημερίδα Εργάτης, που εκδιδόταν στον Βόλο από το Εργατικό Κέντρο,
δημοσιεύτηκε το 1910 άρθρο με τίτλο «Εκλαϊκευμένη Επιστήμη – Αρχή κι
εξέλιξις της ζωής». Αντικείμενο του ήταν η Θεωρία της Εξέλιξης με ειδική
αναφορά στον Ε. Haeckel. Στην κατακλείδα του άρθρου εκφράζεται ο
προβληματισμός «Διότι ημείς οι Έλληνες δεν ασχολούμεθα παρά περί των

2
George Cotkin, “The Socialist Popularization of Science in America, 1901 to the First
World War”, History of Education Quarterly Vol. 24, No. 2 (Summer, 1984): 201-214; Peter
J. Bowler, Science for All: The Popularization of Science in Early Twentieth-Century Britain
(The University of Chicago Press, Chicago and London, 2009): 31
3
Lancelot Hogben, Science for the Citizen - A Self-Educator based on the Social Background
of Scientific Discovery (George Allen & Unwin Ltd, London, 1938)
4
Λιάκος, Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία: 41.

2
 κομματικών και δεν σκοτιζόμεθα καθόλου με τα προβλήματα της επιστήμης.»5
2. Το 1914 σε μια άλλη εφημερίδα με τον τίτλο Εργάτης, η οποία εκδιδόταν στο
Ηράκλειο της Κρήτης, δημοσιεύθηκε άρθρο με τίτλο «Το κλίμα του πλανήτου
μας μεταβάλλεται»6. Σε αυτό εκτίθεται μελέτη του προέδρου του
Πανεπιστημίου του Wisconsin των ΗΠΑ, γεωλόγου Charles R. Van Hise,
σύμφωνα με την οποία η θερμοκρασία της Γης αυξάνεται συνεχώς.

Μετά την ίδρυση του ΣΕΚΕ η μορφωτική δραστηριότητα εντάθηκε. Συστήθηκαν και
λειτούργησαν σχολές στους τόπους εξορίας και στις φυλακές7. Ταυτόχρονα η
επιστημονική εκλαΐκευση απέκτησε τη θέση της στα έντυπα του Μεσοπολέμου.

Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος

Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου η λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου

συμβαίνει το 1918, η Ελλάδα εξήλθε των πολεμικών συγκρούσεων μόλις το 1922, με
την ήττα της στη Μικρασιατική Εκστρατεία, μετατοπίζοντας έτσι τα όρια του
ελληνικού Μεσοπολέμου.
Μια τελείως διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα σε σχέση με πριν είχε
διαμορφωθεί στην καθημαγμένη από τον πόλεμο χώρα. Ως αποτέλεσμα της
Μικρασιατικής Καταστροφής, 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες από την Μικρά Ασία
κατέφυγαν στην Ελλάδα, η μεγάλη πλειοψηφία εκ των οποίων αποτέλεσε στη
συνέχεια μέρος της εργατικής τάξης της χώρας. Ταυτόχρονα, η «Μεγάλη Ιδέα»,
ιδεολογική κινητήρια δύναμη της ελληνικής αστικής τάξης από τα μέσα του 19ου
αιώνα, εγκαταλείφθηκε εκ των πραγμάτων.
Αν και ο Μεσοπόλεμος ολοκληρώνεται με την είσοδο της Ελλάδας στο Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο το 1940, για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας, το τέλος
της περιόδου οριοθετείται από την επιβολή της Δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά το

5
Εργάτης, "Εκλαϊκευμένη Επιστήμη – Αρχή κι εξέλιξις της ζωής" Εργάτης, Βόλος, 23 Ια-
νουαρίου, 1910.
6
Εργάτης (Ηράκλειο), 12 Σεπτεμβρίου, 1914.
7
Κυριακή Καμαρινού, Τα «πέτρινα» πανεπιστήμια – ο αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές
και τις εξορίες (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2005).

3
1936. Έκτοτε όλες οι οργανώσεις τέθηκαν εκτός νόμου και υπέστησαν σκληρές
διώξεις. Τα έντυπα τους κυκλοφορούσαν παράνομα και συνήθως πολυγραφημένα,
εστιάζοντας στην πάλη ενάντια στη Δικτατορία. Αντικειμενικά ελάχιστος ή καθόλου
χώρος υπήρχε για αναζητήσεις σχετικά με την Επιστήμη.

Το σοσιαλιστικό και κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα της περιόδου

Η λήξη του «Μεγάλου Πολέμου»8 οδήγησε στην έκρηξη κοινωνικής αναταραχής

στην Ευρώπη. Το 1917 στη Ρωσία εκδηλώθηκε νικηφόρα η Οκτωβριανή
Επανάσταση. Από το 1918 μέχρι και το 1923, ξέσπασαν εργατικές εξεγέρσεις που δεν
κατορθώνουν να κυριαρχήσουν στη Γερμανία, την Ουγγαρία, την Ιταλία και αλλού.
Σε αυτή την ιστορική συγκυρία επήλθε διάσπαση των σοσιαλδημοκρατικών
κομμάτων. Στις περισσότερες χώρες ιδρύθηκαν κομμουνιστικά κόμματα και, το 1919,
η Κομμουνιστική Διεθνής.
Η Ελλάδα δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τις εξελίξεις, παρ’ όλο το σχετικά νεαρό της
σοσιαλιστικής κίνησης. Μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίστηκαν μικρές κινή-
σεις σοσιαλιστών στη χώρα, των οποίων η ιδεολογία συνήθως αποτελούσε κράμα
σοσιαλιστικών, χριστιανικών και άλλων αντιλήψεων. Η διαδικασία ενοποίησης τους
διήρκεσε μέχρι το 1918, οπότε ιδρύθηκε το ΣΕΚΕ.
Στο κόμμα αρχικά και για μικρό χρονικό διάστημα συνυπήρξαν σχεδόν όλες οι σοσι-
αλιστικές τάσεις. Το νεοϊδρυθέν ΣΕΚΕ μετατοπίστηκε σχεδόν αμέσως από τη Β’ Διε-
θνή στην Κομμουνιστική Διεθνή και το 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό
Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ). Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην αποχώρηση σταδιακά των σο-
σιαλδημοκρατικών δυνάμεων, οι οποίες σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου δεν
μπόρεσαν να συγκροτήσουν μαζικό πολιτικό φορέα. Το ΚΚΕ επίσης αντιμετώπισε
διασπάσεις και κρίσεις, εξαιτίας διαφορετικών τοποθετήσεων σε ζητήματα στρατηγι-
κής στο εσωτερικό της χώρας, αντανακλώντας σε κάποιο βαθμό τις αντίστοιχες ανα-
ζητήσεις του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Παρά τις σφοδρές αντιπαραθέσεις,
το ΚΚΕ παρέμεινε ο πιο μαζικός φορέας των μαρξιστικών ιδεών στην Ελλάδα.

8
Έτσι ονομάστηκε στον Μεσοπόλεμο ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η πλέον πολύνεκρη ως
τότε σύγκρουση στην ιστορία της ανθρωπότητας.

4
Τα έντυπα

Επιλέχθηκαν για αποδελτίωση τα πιο χαρακτηριστικά σοσιαλιστικά και

κομμουνιστικά έντυπα της περιόδου, καθώς και ευρύτερου χαρακτήρα που
σχετίζονταν εν γένει με τις σοσιαλιστικές ιδέες.

Με βάση αυτά τα κριτήρια αποδελτιώθηκαν οι εφημερίδες:

- Εργατικός Αγών, εβδομαδιαίο όργανο του ΣΕΚΕ στην πρώτη περίοδο ύπαρξης του.
- Ριζοσπάστης, καθημερινή εφημερίδα, όργανο του ΚΚΕ.
- Πάλη των Τάξεων, όργανο της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μπολσεβίκων Λενινι-
στών (Αρχειομαρξιστών) (ΚΟΜΛΕΑ) και από το 1934 όργανο του Κομμουνιστικού
Αρχειομαρξιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΑΚΕ)
- Η Νεολαία, όργανο της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ).

και τα περιοδικά:
- Κομμουνιστική Επιθεώρηση, θεωρητικό όργανο του ΣΕΚΕ και του ΚΚΕ.
- Σοσιαλιστική Επιθεώρηση, θεωρητικό όργανο του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλά-
δας (ΣΚΕ)
- Νέος Λενινιστής, θεωρητικό όργανο της ΟΚΝΕ
- Σπάρτακος, όργανο της «Αντιπολίτευσης του ΚΚΕ».
- Φίλοι της ΕΣΣΔ, όργανο του ομώνυμου Συλλόγου. Στόχος του περιοδικού ήταν η
υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης.

Άλλη κατηγορία εντύπων αποτελούν τα λογοτεχνικά περιοδικά, τα οποία δεν συνδέο-

νταν τυπικά με μια συγκεκριμένη πολιτική οργάνωση:
- Νέα Επιθεώρηση, λογοτεχνικό περιοδικό που δεν συνδεόταν άμεσα με κάποιο κόμ-
μα, στην 1η περίοδο (1928-29) του φιλικά προσκείμενο προς το ΚΚΕ. Στην 2η περίο-
δο (1933-1934) του υιοθέτησε τροτσκιστικές θέσεις.
- Πρωτοπόροι, λογοτεχνικό περιοδικό με υπεύθυνο τον Πέτρο Πικρό. Τυπικά δεν
συνδεόταν με κάποια οργάνωση. Στην πράξη όμως εξέφραζε τις απόψεις του ΚΚΕ.
- Νέοι Πρωτοπόροι, οι οποίοι εκδόθηκαν ως συνέχεια των Πρωτοπόρων. μετά τη ρή-
ξη του Πικρού με το ΚΚΕ.

Ιδιαίτερη περίπτωση, τέλος, αποτελούν τα περιοδικά, στα οποία αποτυπώνεται η

5
μετάβαση του Δημήτρη Γληνού από τον Βενιζελισμό στο Μαρξισμό:
- Αναγέννηση, το οποίο εξέδιδε ο Γληνός από το 1926 μέχρι το 1929.
- Νέος Δρόμος, όργανο του Εκπαιδευτικού Ομίλου στην τελευταία φάση του (1928-
1930).

Επισημαίνεται ότι λόγω των ιστορικών συγκυριών σε αρκετές περιπτώσεις δεν

διασώθηκε ολόκληρο το σώμα των εντύπων. Ίσως το πλέον χαρακτηριστικό
παράδειγμα αποτελεί η Νεολαία, της οποίας έχουν διασωθεί ελάχιστα φύλλα από την
περίοδο 1932-1933. Φύλλα λανθάνουν και από τον Ριζοσπάστη την περίοδο 1934-
1935, ενώ δεν είναι γνωστό αν στη διάθεση μας βρίσκεται το πλήρες σώμα των
Φίλων της ΕΣΣΔ. Παρ' όλα αυτά το υπάρχον υλικό επαρκεί για την εξαγωγή
ασφαλών συμπερασμάτων, αφού σε αυτό διακρίνεται κοινή στάση και κοινές
αντιλήψεις.

Η έρευνα διενεργήθηκε στις αρχειακές συλλογές των:

- Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ)

- Επιμορφωτικό Κέντρο Χαρίλαος Φλωράκης (ΕΚΧΦ)
- Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)
- Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής
Βιβλιοθήκης της Ελλάδας (efimeris.nlg.gr)
- Ανέμη – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών (http://anemi.lib.uoc.gr)

Οι δημοσιεύσεις

Η αποδελτίωση έχει αποδώσει ως τώρα 157 δημοσιεύσεις για την περίοδο, των
οποίων η χρονολογική και ανά έντυπο κατανομή τους εκτίθεται στον πίνακα 1. Οι
λευκές περιοχές του πίνακα αποτυπώνουν την περίοδο που κυκλοφορεί κάθε έντυπο,
παρέχοντας μας ολοκληρωμένη εικόνα για την χρονική κατανομή των δημοσιεύσεων.

6
Η πρώτη, μικρή, δημοσίευση με τίτλο “Η επιστήμη στη Ρωσία” εμφανίστηκε στο
φύλλο της 18ης Ιουλίου 1921 στον Εργατικό Αγώνα. Σε αυτό διατυπώνεται για
πρώτη φορά σε έντυπο του ΣΕΚΕ η άποψη ότι “μόνο με την εξαφάνισιν των τάξεων η
επιστήμη θα αποκατασταθή εις την πρέπουσαν θέσιν της και θα εξυπηρετή τας ανάγκας
ολοκλήρου της ανθρωπότητος και όχι μιας ωρισμένης τάξεως”9.

Όσον αφορά τις εφημερίδες, αρθρογραφία με σκοπό την επιστημονική εκλαΐκευση ή

με ρητή αναφορά στην Επιστήμη εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά στον Ριζοσπάστη.
Στις σελίδες του δημοσιεύτηκαν κυρίως μονόστηλα άρθρα, τα οποία εντάσσονταν σε
σχετικά μόνιμες ενότητες εκλαΐκευσης των επιστημών. Ο τίτλος αυτών των στηλών
ήταν διαφορετικός ανά περίοδο. Σε κάθε περίπτωση, όμως, τονιζόταν η
«εγκυκλοπαιδική» στόχευση τους. Ενδεικτικά, την περίοδο 1927-28 ο τίτλος ήταν
Εγκυκλοπαιδικά Φύλλα, το 1933 Εγκυκλοπαιδικές κουβέντες, το 1935 Επιστημονικές
κουβέντες κ.α.. Το εύρος των δημοσιεύσεων εκτεινόταν από την υγιεινή και τη
διατροφή των εργατών10, τη Θεωρία της Εξέλιξης11 μέχρι την αστρονομία12 και τις

9
Εργατικός Αγώνας (Αθήνα), “Η επιστήμη στη Ρωσία”, 18η Ιουλίου, 1921.
10
Ενδεικτικά Ριζοσπάστης, “Το μητρικό γάλα”, 2 Αυγούστου, 1927; Προλετάριος Επιστήμο-
νας, “Η διατροφή του εργάτη”, Ριζοσπάστης, 6 Ιουνίου, 1933.
11
Ενδεικτικά Ριζοσπάστης, “Πως εγεννήθη και εξελίχθη ο Άνθρωπος. Από τον μονοκύτταρο
ζώο ίσαμε τον άνθρωπο”, 15 Απριλίου, 1927; Π. Μοντάρντι, “Η καταγωγή του ανθρώπου και
τα έργα του Δαρβίνου”, Ριζοσπάστης, 20 Οκτωβρίου, 1927.
12
Ενδεικτικά Ριζοσπάστης, “Η μελέτη των κοσμικών ακτίνων στη Στρατόσφαιρα”, 28 Νοεμ-
βρίου, 1935.

7
σύγχρονες ανακαλύψεις στη Φυσική13.
Όσο μας επιτρέπει το διαθέσιμο υλικό, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι παρόμοια
στήλη υπήρχε και στην Νεολαία. Στις 12 Μαΐου 1933 στην εφημερίδα της ΟΚΝΕ
δημοσιεύτηκε άρθρο με τίτλο «Εγκυκλοπαίδεια – Ένας καπιταλιστής των άστρων» το
193314. Με αυτόν τον ευφάνταστο τίτλο πληροφορούσε τους αναγνώστες της για το
φωτεινότερο άστρο του αστερισμού του Ηνιόχου με την ονομασία Capella.

Εκτός από τα άρθρα επιστημονικής εκλαΐκευσης, η προβληματική για τον κοινωνικό

ρόλο και χαρακτήρα της Επιστήμης εντασσόταν σε δημοσιεύσεις του Ριζοσπάστη,
συχνά με τη μορφή επιφυλλίδων, πάνω σε ζητήματα πολιτικής και ιδεολογικής
αντιπαράθεσης. Στο επίκεντρο της βρισκόταν η επιστημονική και τεχνολογική
ανάπτυξη της ΕΣΣΔ, της πρώτης σοσιαλιστικής χώρας σε αντιδιαστολή με τις
καπιταλιστικές χώρες, η «επιστήμη στην υπηρεσία των εργαζομένων» σε
αντιδιαστολή με την «επιστήμη στην υπηρεσία του κεφαλαίου και του πολέμου».
Ενδιαφέρον, όσον αφορά τη στάση απέναντι στην Επιστήμη που διαμόρφωναν οι
αναγνώστες του Ριζοσπάστη, παρουσιάζει η ανταπόκριση τον Οκτώβριο του 1932
από τον Τύρναβο με τον ενδεικτικό τίτλο «Εκστρατεία των παπάδων κατά του
Κομμουνισμού» και την υπογραφή «ένας φτωχός». Σε αυτό η συσχέτιση επιστήμης
και κομμουνιστικών ιδεών είναι κάτι παραπάνω από εμφανής.
Αφού αρχικά ενημερωνόμαστε ότι στο χωριό ο συνδυασμός «Ενιαίο Μέτωπο»15 ήρθε
πρώτος στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1932, αναφέρει ότι

«…άρχισαν με τους παπάδες να προσπαθούν να παρασύρουν τους χωρικούς.

Έφεραν έναν τέτοιο… Αφού απότυχε, βγήκε στο καφενείο κι άρχισε να
διαβάζει μια φυλλάδα, χτυπώντας την επιστήμη. (σ.σ. η επισήμανση δική
μας)

13
Ενδεικτικά Γκέσσεν, “Επιστήμη για όλους – Η ανακάλυψη του ράδιου και ο Πιερ Κιουρί”,
Ριζοσπάστης, 2 Μαΐου, 1936.
14
Νεολαία, “Εγκυκλοπαίδεια – Ένας καπιταλιστής των άστρων”, 12 Μαΐου, 1933
15
Εκλογικός συνδυασμός υποστηριζόμενος από το ΚΚΕ.

8
 Με κανένα τρόπο δεν θα μπορέσουν να μας αποσπάσουν από το ΚΚ…»16

Όσο πύκνωναν τα σύννεφα του φασισμού και του επικείμενου πολέμου πάνω από την
Ευρώπη, δημοσιεύονταν πιο τακτικά άρθρα για την ανάγκη συστράτευσης των
επιστημόνων ενάντια στο φασισμό στο όνομα της Επιστήμης. Οι διώξεις επιφανών
επιστημόνων και η φίμωση της επιστήμης στη Ναζιστική Γερμανία καταγγέλλονταν
με δριμύτητα17.

Η έρευνα αναδεικνύει ότι υπήρχε σημαντική διαφορά ανάμεσα στην αρθρογραφία

των εφημερίδων και των περιοδικών, ανεξάρτητα από το βαθμό σύνδεσης τους με
κάποιον κομματικό φορέα. Στο σύνολο τους δημοσιεύονταν άρθρα μεγαλύτερου
μεγέθους και εμβάθυνσης στο αντικείμενο. Η σχέση της Επιστήμης και του
Μαρξισμού εμφανιζόταν πολύ πιο έντονα από ότι στην αρθρογραφία των
εφημερίδων.
Πολύ συχνές ήταν οι μεταφράσεις ολόκληρων βιβλίων ξένων συγγραφέων και η
δημοσίευση τους σε συνέχειες. Αυτή ήταν η περίπτωση της πρώτης αντίστοιχης
δημοσίευσης στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση το 1923, οπότε και δημοσιεύθηκε σε
συνέχειες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους το βιβλίο του Ιταλού Ε. Φέρρι «Ο
σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ - Μαρξ)». Στην πρώτη σελίδα
διαβάζουμε στην υποσημείωση του εκδότη:

«Στη γλώσσα μας δεν υπάρχει ακόμα δυστυχώς μεγάλη σοσιαλιστική

φιλολογία. Και καθημερινώς … εκτοξεύονται κατηγορίες κατά τον
Κομμουνισμού ως συστήματος ουτοπιστικού. Προ πάντων ανακατεύεται ή
Δαρβινική θεωρία για την καταπολέμησι του Κομμουνισμού ... Το βιβλίο του
μεγάλου καθηγητού Φέρρι καταρρίπτει όλες αυτές τις αντιεπιστημονικές
κατηγορίες ή αντιρρήσεις και δίνει τα επιστημονικά επιχειρήματα για την

16
Ένας φτωχός, “Εκστρατεία των παπάδων κατά του Κομμουνισμού”, Ριζοσπάστης, 22 Ο-
κτωβρίου, 1932.
17
Ριζοσπάστης, “Η κατάπτωση της γερμανικής επιστήμης – οι χιτλερικοί διώκτες των επι-
στημόνων”, 18 Φεβρουαρίου, 1934.

9
 αντίκρουση των.»18

Σημαντικός όγκος δημοσιεύσεων αφορούσε τη Θεωρία της Εξέλιξης και τη σχέση

της με τη μαρξιστική φιλοσοφία. Ο Δαρβινισμός, άλλωστε, αποτελούσε το επίκεντρο
της επίθεσης της Εκκλησίας και άλλων παραγόντων στην Επιστήμη. Ήταν φυσικό να
απασχολήσει έντονα τον σοσιαλιστικό και κομμουνιστικό τύπο. Εκτός αυτού όμως
συναντώνται άρθρα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως:
- “Η επιστήμη στην πάλη των τάξεων”19 του Γ. Κορδάτου στη Νέα Επιθεώρηση του
1928, όπου ο συγγραφέας εκθέτει την μαρξιστική προσέγγιση στον κοινωνικό ρόλο
της Επιστήμης
- Παρουσίαση της Ειδικής και Γενικής θεωρίας της Σχετικότητας από τον Einstein σε
τρεις συνέχειες20 στους Πρωτοπόρους το 1930.
- Ανταπόκριση από το ιστορικό πλέον Συνέδριο Ιστορίας των Επιστημών στο
Λονδίνο του 1930 στους Φίλους της ΕΣΣΔ21.
- Δύο άρθρα22 στους Νέους Πρωτοπόρους το 1935 με αφορμή τη διάλεξη του Αλκ.
Τσιριμώκου σχετικά με τα φιλοσοφικά προβλήματα της νεότερης Φυσικής.

Αντί συμπερασμάτων

Από τις σχετικές δημοσιεύσεις στα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά έντυπα στην
Ελλάδα του Μεσοπολέμου προκύπτει ότι στις σελίδες τους επιχειρήθηκε η

18
E. Φέρρι, “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ - Μαρξ)”, Κομμου-
νιστική Επιθεώρηση, Ιανουάριος 1923: 29
19
Γ. Κορδάτος, “Η επιστήμη στην πάλη των τάξεων”, Νέα Επιθεώρηση, 7, 1928: 202-204.
20
Α. Αϊνστάιν, “Η ειδική και γενική θεωρία της σχετικότητας εκλαϊκευμένη (1ο μέρος)”,
Πρωτοπόροι, Μάρτιος, 1931: 62-63; Α. Αϊνστάιν, “Η ειδική και γενική θεωρία της σχετικό-
τητας εκλαϊκευμένη (2ο μέρος)”, Πρωτοπόροι, Απρίλιος, 1931: 99-101; Α. Αϊνστάιν, “Η ει-
δική και γενική θεωρία της σχετικότητας εκλαϊκευμένη (3ο μέρος)”, Πρωτοπόροι, Μάιος,
1931: 150-153.
21
“Η σοβιετική επιστήμη - Το ΙΙ συνέδριο της ιστορίας των θετικών επιστημών και της τέ-
χνης”, Οι φίλοι της ΕΣΣΔ, Νοέμβριος, 1931: 21-23
22
Γ. Σωρείτης, “Γύρω από μια διάλεξη”, Νέοι Πρωτοπόροι, Ιούνιος, 1935: 147-148; Γ. Σω-
ρείτης, “Πάνω σε μια διάλεξη”, Νέοι Πρωτοπόροι, Αύγουστος - Σεπτέμβριος, 1935: 230-234

10
Εκλαΐκευση της Επιστήμης, ιδεολογικά φορτισμένη κι ενταγμένη στην διαπάλη των
ιδεών. Το εγχείρημα αυτό είχε ως στόχευση την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου της
εργατικής τάξης, στο πλαίσιο της συνολικής μορφωτικής δραστηριότητας του
κινήματος. Σημαντικά συμπεράσματα θα προκύψουν από τη μελέτη των
επιλεγόμενων θεμάτων προς εκλαΐκευση, από την υγιεινή μέχρι τις εκλείψεις ηλίου.
Σε κάθε περίπτωση αναδεικνύεται η συνεισφορά του σοσιαλιστικού και
κομμουνιστικού κινήματος στην μόρφωση των εργατών, από την οποία το επίσημο
κράτος ήταν για δεκαετίες απόν.
Ολοκληρώνοντας, η περαιτέρω έρευνα μπορεί να συμβάλλει στη σύγχρονη
προβληματική σχετικά με την επιστημονική εκλαΐκευση, ειδικά ως προς τα
υποκείμενα της και τις στοχεύσεις της.

Αναφορές
“Η σοβιετική επιστήμη - Το ΙΙ συνέδριο της ιστορίας των θετικών επιστημών και της
τέχνης”. Οι φίλοι της ΕΣΣΔ, Νοέμβριος, 1931.

Bowler, Peter J. Science for All: The Popularization of Science in Early Twentieth-
Century Britain. The University of Chicago Press: Chicago and London, 2009.
Cotkin, George. “The Socialist Popularization of Science in America, 1901 to the
First World War”. History of Education Quarterly 24, 2 (Summer, 1984): 201-
214
Hogben, Lancelot. Science for the Citizen - A Self-Educator based on the Social
Background of Scientific Discovery. George Allen & Unwin Ltd: London, 1938.
Reid, F. “Socialist Sunday Schools in Britain, 1892–1939”. International Review of
Social History 11, 1 (April 1966): 18-47.
Teitelbaum, Kenneth and Reese, William J. “American Socialist Pedagogy and Ex-
perimentation in the Progressive Era: The Socialist Sunday School”. History of
Education Quarterly 23, 4 (Winter 1983):429-454.
Αϊνστάιν, Α. “Η ειδική και γενική θεωρία της σχετικότητας εκλαϊκευμένη (1ο μέ-
ρος)”. Πρωτοπόροι, Μάρτιος, 1931.

Αϊνστάιν, Α. “Η ειδική και γενική θεωρία της σχετικότητας εκλαϊκευμένη (2ο μέ-
ρος)”, Πρωτοπόροι, Απρίλιος, 1931.

Αϊνστάιν, Α. “Η ειδική και γενική θεωρία της σχετικότητας εκλαϊκευμένη (3ο μέ-
ρος)”. Πρωτοπόροι, Μάιος, 1931.

Γκέσσεν. “Επιστήμη για όλους – Η ανακάλυψη του ράδιου και ο Πιερ Κιουρί”. Ριζο-
σπάστης, 2 Μαΐου, 1935.

11
Ένας φτωχός. “Εκστρατεία των παπάδων κατά του Κομμουνισμού”, Ριζοσπάστης, 22
Οκτωβρίου, 1932.

Εργάτης. "Εκλαϊκευμένη Επιστήμη – Αρχή κι εξέλιξις της ζωής". Εργάτης, Βόλος, 23

Ιανουαρίου, 1910.

Καμαρινού, Κυριακή. Τα «πέτρινα» πανεπιστήμια – ο αγώνας για τη μόρφωση στις

φυλακές και τις εξορίες. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2005.

Κορδάτος, Γιάννης. “Η επιστήμη στην πάλη των τάξεων”. Νέα Επιθεώρηση, 7, 1928.

Λιάκος, Αντώνης. Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία (Φεντερασιόν) και η

Σοσιαλιστική Νεολαία, Τα καταστατικά τους. Παρατηρητής: Θεσσαλονίκη, 1985.
Μοντάρντι, Π. “Η καταγωγή του ανθρώπου και τα έργα του Δαρβίνου”. Ριζοσπάστης,
20 Οκτωβρίου, 1927.

Προλετάριος Επιστήμονας. “Η διατροφή του εργάτη”. Ριζοσπάστης, 6 Ιουνίου, 1933.

Σωρείτης, Γ. “Γύρω από μια διάλεξη”. Νέοι Πρωτοπόροι, Ιούνιος, 1935.

Σωρείτης, Γ. “Πάνω σε μια διάλεξη”, Νέοι Πρωτοπόροι, Αύγουστος - Σεπτέμβριος,

1935.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Ιανουάριος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”, Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Φεβρουάριος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Μάρτιος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Απρίλιος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Μάιος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Ιούνιος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Ιούλιος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”, Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Αύγουστος 1923.

12
Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -
Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Σεπτέβριος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Οκτώβριος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Νοέμβριος 1923.

Φέρρι, Ερρίκος. “Ο σοσιαλισμός και οι θετικές επιστήμες (Δάρβιν – Σπένσερ -

Μαρξ)”. Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Δεκέμβριος 1923.

13