Sachvui.

Com
 TUÛ SAÙCH NGHIEÂN CÖÙU
IMMANUEL KANT

PHEÂ PHAÙN LYÙ TÍNH

THUAÀN TUÙY
(KRITIK DER REINEN VERNUNFT)

BUØI VAÊN NAM SÔN

Dòch vaø chuù giaûi

 NỘI DUNG

Maáy löu yù cuûa ngöôøi dòch ...............................................................................XVII-XXV

Daãn luaän ......................................................................................................... XXVI-LXX

Sachvui.Com
IMMANUEL KANT

PHEÂ PHAÙN LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Ñeà töø .............................................................................................................................1

Lôøi Töïa cho Laàn xuaát baûn thöù nhaát (1781) (baûn A) ..............................................2

(AVII – AXXII*)

Chuù giaûi daãn nhaäp (cuûa ngöôøi dòch) ..........................................................................11

Lôøi Töïa cho Laàn xuaát baûn thöù hai (1787) (baûn B) ...............................................29

(BVII – BXLIV*)

Chuù giaûi daãn nhaäp ......................................................................................................50

Lôøi daãn nhaäp .............................................................................................................57

I........ Veà söï khaùc nhau giöõa nhaän thöùc thuaàn tuùy vaø nhaän thöùc thöôøng nghieäm ....57

II. ..... Chuùng ta sôû höõu moät soá nhaän thöùc tieân nghieäm vaø ngay taâm trí bình thöôøng
cuõng khoâng bao giôø khoâng coù chuùng ..............................................................60

III. .... Trieát hoïc caàn coù moät moân khoa hoïc xaùc ñònh khaû theå, caùc nguyeân taéc vaø
phaïm vi cuûa moïi nhaän thöùc tieân nghieäm ........................................................62

IV. .... Veà söï khaùc nhau giöõa phaùn ñoaùn phaân tích vaø phaùn ñoaùn toång hôïp ............65

*
Ñaùnh soá trang theo nguyeân baûn, ñaët ôû leà traùi moãi trang. (N.D).
V. ..... Trong moïi moân khoa hoïc lyù thuyeát cuûa lyù tính [thuaàn lyù] ñeàu coù chöùa ñöïng
nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp-tieân nghieäm nhö laø caùc nguyeân taéc ...................69

VI. .... Vaán ñeà chuû yeáu cuûa lyù tính thuaàn tuùy ............................................................72

VII. ... YÙ töôûng vaø söï phaân chia [noäi dung] cuûa moät moân khoa hoïc ñaëc thuø mang teân
Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy ............................................................................. 76

Chuù giaûi daãn nhaäp .................................................................................................80

I. HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ CAÙC YEÁU TOÁ CÔ BAÛN CUÛA NHAÄN
THÖÙC

PHAÀN I: Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm ..................................................................100

Muïc § 1: [Daãn nhaäp] .......................................................................................100

Chuù giaûi daãn nhaäp ..........................................................................................104

Chöông I: Veà khoâng gian .........................................................................................108

Muïc § 2: Khaûo saùt sieâu hình hoïc veà khaùi nieäm khoâng gian ..........................108

Muïc § 3: Khaûo saùt sieâu nghieäm veà khaùi nieäm khoâng gian ............................111

Chöông II: Veà thôøi gian ...........................................................................................115

Muïc § 4: Khaûo saùt sieâu hình hoïc veà khaùi nieäm thôøi gian .............................115

Muïc § 5: Khaûo saùt sieâu nghieäm veà khaùi nieäm thôøi gian ...............................117

Muïc § 6: Keát luaän töø caùc khaùi nieäm treân .......................................................118

Muïc § 7: Giaûi thích .........................................................................................121

Muïc § 8: Caùc nhaän xeùt chung veà Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm ......................124

Chuù giaûi daãn nhaäp ..........................................................................................133

PHAÀN II: Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm ........................................................................147

Daãn nhaäp: YÙ nieäm veà moät moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm .......................................148

I. Veà moân Loâ-gíc hoïc noùi chung .....................................................................148

II. Veà Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm .........................................................................151

III. Veà vieäc chia Loâ-gíc hoïc phoå bieán ra thaønh Phaân tích phaùp vaø Bieän chöùng
phaùp ..............................................................................................................153

IV. Veà vieäc chia Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm ra thaønh Phaân tích phaùp sieâu nghieäm
vaø Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm ................................................................156

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................................158

A. Phaân tích phaùp sieâu nghieäm .............................................................................164

Quyeån I: Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm ..............................................................166

Chöông I: Veà manh moái ñeå phaùt hieän taát caû caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính
...................................................................................................................167

Tieát 1: Veà vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch loâ-gíc noùi chung.............................168

Tieát 2: . ..................................................................................................................170

Muïc § 9: Veà chöùc naêng loâ-gíc cuûa giaùc tính trong caùc phaùn ñoaùn .............170

Tieát 3: ...................................................................................................................175

Muïc § 10: Veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính hay caùc phaïm truø ...175

Muïc § 11: ......................................................................................................180

Muïc § 12: .....................................................................................................183

Chuù giaûi daãn nhaäp ........................................................................................186

Chöông II: Veà söï dieãn dòch caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính........................200

Tieát 1: ...................................................................................................................200

Muïc § 13: Veà caùc nguyeân taéc cuûa moät söï dieãn dòch sieâu nghieäm noùi chung
..................................................................................................200
 Muïc § 14: Böôùc chuyeån sang dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø ......205

Tieát 2: Dieãn dòch sieâu nghieäm caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính [THEO AÁN
BAÛN B 1787] ...........................................................................................208

Muïc § 15: Veà khaû theå cuûa moät söï noái keát noùi chung ................................208

Muïc § 16: Veà söï thoáng nhaát toång hôïp-nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc .......210

Muïc § 17: Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa Thoâng giaùc laø
nguyeân taéc toái cao cuûa moïi söï söû duïng giaùc tính .....................213

Muïc § 18: Söï thoáng nhaát khaùch quan cuûa Töï yù thöùc laø gì ..........................216

Muïc § 19: Hình thöùc loâ-gíc cuûa moïi phaùn ñoaùn laø ôû trong söï thoáng nhaát
khaùch quan cuûa thoâng giaùc veà caùc khaùi nieäm ñöôïc chöùa ñöïng
trong ñoù [trong moïi phaùn ñoaùn] ................................................217

Muïc § 20: Moïi tröïc quan caûm tính ñeàu phuïc tuøng caùc phaïm truø nhö caùc ñieàu
kieän chæ nhôø ñoù caùi ña taïp cuûa tröïc quan coù theå thoáng nhaát trong
moät YÙ thöùc .................................................................................220

Muïc § 21: Nhaän xeùt .....................................................................................220

Muïc § 22: Ñeå nhaän thöùc veà nhöõng söï vaät, phaïm truø khoâng coù söï söû duïng naøo
khaùc hôn laø aùp duïng vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm ..222

Muïc § 23: .....................................................................................................223

Muïc § 24: Veà vieäc aùp duïng caùc phaïm truø vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan
noùi chung ....................................................................................225

Muïc § 25: .....................................................................................................229

Muïc § 26: Dieãn dòch sieâu nghieäm veà vieäc söû duïng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính moät caùch phoå bieán trong (phaïm vi) kinh nghieäm
khaû höõu ......................................................................................231

Muïc § 27: Keát quaû cuûa söï dieãn dòch naøy veà caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính 235

Chuù giaûi daãn nhaäp ........................................................................................238

 Tieát 2: Söï dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính [THEO
AÁN BAÛN A, 1781] ......................................................................................252

- Veà caùc cô sôû tieân nghieäm ñeå mang laïi khaû theå cho kinh nghieäm .....
....................................................................................................254

- Löu yù sô boä ..................................................................................254

- 1. Veà söï toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi ôû trong tröïc quan.................254

- 2. Veà söï toång hôïp cuûa söï taùi taïo trong trí töôûng töôïng..............255

- 3. Veà söï toång hôïp cuûa nhaän thöùc (Rekognition) trong khaùi nieäm
......................................................................................................256

- 4. Giaûi thích sô boä veà khaû theå cuûa caùc phaïm truø nhö laø caùc nhaän
thöùc tieân nghieäm .........................................................................261

Tieát 3: Veà moái quan heä cuûa giaùc tính ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng noùi chung vaø veà
khaû theå nhaän thöùc chuùng moät caùch tieân nghieäm [THEO AÁN BAÛN A, 1781]
...................................................................................................................264

- Hình dung toùm taét veà söï ñuùng ñaén vaø veà khaû theå duy nhaát cuûa
vieäc dieãn dòch naøy veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính ..
...................................................................................................272

Quyeån II: Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc ..........................................................274

Daãn nhaäp: Veà naêng löïc phaùn ñoaùn sieâu nghieäm noùi chung ...................................276

Chuù giaûi daãn nhaäp ....................................................................................................279

Chöông I: Veà thuyeát nieäm thöùc cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính .........285

Chuù giaûi daãn nhaäp .................................................................................292

Chöông II: Heä thoáng taát caû caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy ......................298

Tieát 1: Veà nguyeân taéc toái cao cuûa moïi phaùn ñoaùn phaân tích .............................300

Tieát 2: Veà nguyeân taéc toái cao cuûa moïi phaùn ñoaùn toång hôïp ..............................302
 Tieát 3: Hình dung coù heä thoáng veà moïi nguyeân taéc toång hôïp cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy .............................................................................................................308

Chuù giaûi daãn nhaäp ...................................................................................313

1. Caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan ...................................................................316

2. Caùc döï ñoaùn cuûa tri giaùc ......................................................................322

Chuù giaûi daãn nhaäp ...................................................................................324

3. Caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm .............................................................329

A. Loaïi suy thöù nhaát: Nguyeân taéc veà söï thöôøng toàn cuûa baûn theå .....334

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................338

B. Loaïi suy thöù hai: Nguyeân taéc veà söï tieáp dieãn cuûa thôøi gian theo quy
luaät tính nhaân quaû ..........................................................................352

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................355

C. Loaïi suy thöù ba: Nguyeân taéc veà söï toàn taïi ñoàng thôøi theo quy luaät
veà söï töông taùc hay coäng ñoàng .....................................................361

4. Caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm noùi chung .............................366

Phaûn baùc thuyeát duy taâm .............................................................374

Nhaän xeùt chung veà heä thoáng caùc nguyeân taéc .........................................378

Chöông III: Veà cô sôû ñeå phaân bieät moïi ñoái töôïng noùi chung ra thaønh Phaenomena
[nhöõng hieän töôïng] vaø Noumena [nhöõng Vaät-töï thaân] ......................395

Phuï luïc: Veà tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö do vieäc söû duïng
laãn loän giaùc tính moät caùch thöôøng nghieäm vaø sieâu nghieäm ...................400

Nhaän xeùt veà tính nöôùc ñoâi cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö............................415

Chuù giaûi daãn nhaäp ................................................................................... 425

 Sachvui.Com
B. Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm ..........................................................................425

Daãn nhaäp: ................................................................................................................425

1. Veà aûo töôïng sieâu nghieäm ...........................................................................425

2. Veà lyù tính thuaàn tuùy, xöù sôû cuûa aûo töôïng sieâu nghieäm .............................429

A. Veà lyù tính noùi chung ...........................................................................429

B. Veà vieäc söû duïng lyù tính moät caùch loâ-gíc ............................................432

C. Veà vieäc söû duïng lyù tính moät caùch thuaàn tuùy .......................................434

Quyeån I: Veà caùc khaùi nieäm cuûa Lyù tính thuaàn tuùy ............................................437

Tieát 1: Veà caùc YÙ nieäm noùi chung ...................................................................439

Tieát 2: Veà caùc YÙ nieäm sieâu nghieâm ...............................................................444

Tieát 3: Heä thoáng caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm ....................................................451

Quyeån II: Veà caùc suy luaän coù tính bieän chöùng cuûa Lyù tính thuaàn tuùy ........... 455

Chuù giaûi daãn nhaäp ....................................................................................................457

Chöông I: Veà caùc voõng luaän (Paralogismen) cuûa Lyù tính thuaàn tuùy ......................468

[THEO AÁN BAÛN B]:

- Phaûn baùc chöùng minh cuûa MENDELSSOHN veà söï thöôøng toàn cuûa linh
hoàn ...................................................................................................476

- Keát luaän veà söï giaûi quyeát voõng luaän taâm lyù hoïc ................................484

- Nhaän xeùt chung veà böôùc chuyeån töø Taâm lyù hoïc thuaàn lyù sang Vuõ truï
hoïc ....................................................................................................485

Chuù giaûi daãn nhaäp .....................................................................................488

[THEO AÁN BAÛN A]:

 - Voõng luaän thöù nhaát veà tính baûn theå .....................................................493

- Voõng luaän thöù hai veà tính ñôn thuaàn ...................................................496

- Voõng luaän thöù ba veà tính nhaân caùch ...................................................502

- Voõng luaän thöù tö veà yù theå tính (cuûa moái quan heä beân ngoaøi) .............505

- Xem xeùt keát quaû chung cuûa taâm lyù hoïc thuaàn tuùy töø caùc voõng luaän treân
ñaây ....................................................................................................514

Chöông II: Nghòch lyù (Antinomie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy ........................................528

Tieát 1: Heä thoáng caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc ..........................................................530

Tieát 2: Nghòch ñeà luaän (Antithetik) cuûa lyù tính thuaàn tuùy: (Boán nghòch lyù cuûa lyù
tính thuaàn tuùy .........................................................................................537

Tieát 3: Veà moái quan taâm cuûa lyù tính nôi söï töï maâu thuaãn cuûa noù ..................560

Tieát 4: Veà söï nhaát thieát buoäc lyù tính thuaàn tuùy phaûi tìm ra giaûi ñaùp cho caùc vaán
ñeà sieâu nghieäm cuûa chính noù .................................................................569

Tieát 5: Caùch nhìn [theo phöông phaùp] hoaøi nghi veà caùc vaán ñeà vuõ truï hoïc qua
boán yù nieäm sieâu nghieäm .......................................................................574

Tieát 6: Thuyeát duy taâm sieâu nghieäm nhö laø chìa khoùa ñeå giaûi quyeát bieän chöùng
vuõ truï hoïc ...............................................................................................577

Tieát 7: Giaûi quyeát cuoäc tranh caõi cuûa lyù tính vôùi chính noù veà vaán ñeà vuõ truï hoïc
theo phöông phaùp pheâ phaùn ...................................................................581

Tieát 8: Nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñoái vôùi caùc YÙ nieäm vuõ truï
hoïc ..........................................................................................................587

Tieát 9: Veà vieäc söû duïng thöôøng nghieäm nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính ñoái
vôùi caùc yù nieäm vuõ truï hoïc ......................................................................592

I. Giaûi quyeát yù nieäm vuõ truï hoïc veà caùi toaøn theå cuûa söï toång hôïp nhöõng
hieän töôïng trong vuõ truï..................................................................... 593
 II. Giaûi quyeát yù nieäm vuõ truï hoïc veà caùi toaøn theå cuûa söï phaân chia moät
caùi toaøn boä [chænh theå] ñöôïc mang laïi trong tröïc quan .................597

Nhaän xeùt toång keát veà vieäc giaûi quyeát caùc yù nieäm sieâu nghieäm coù tính
toaùn hoïc vaø daãn nhaäp veà vieäc giaûi quyeát caùc yù nieäm sieâu nghieäm coù
tính naêng ñoäng coøn laïi ........................................................................600

III. Giaûi quyeát yù nieäm vuõ truï hoïc veà caùi toaøn theå trong vieäc daãn xuaát moïi
söï kieän trong vuõ truï töø nhöõng nguyeân nhaân cuûa chuùng .....................603

Khaû theå cuûa tính nhaân quaû töø töï do trong söï hôïp nhaát vôùi quy luaät phoå
bieán cuûa söï taát yeáu töï nhieân ...............................................................606

Giaûi thích yù nieäm vuõ truï hoïc veà töï do noái keát vôùi tính taát yeáu phoå bieán
cuûa töï nhieân .........................................................................................608

IV. Giaûi quyeát yù nieäm vuõ truï hoïc veà caùi toaøn theå cuûa söï phuï thuoäc veà maët
toàn taïi noùi chung cuûa nhöõng hieän töôïng .............................................619

Nhaän xeùt keát luaän veà toaøn boä phaàn Nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy......................623

Chuù giaûi daãn nhaäp ....................................................................................................625

Chöông III: YÙ theå (das Ideal) cuûa Lyù tính thuaàn tuùy .............................................638

Tieát 1: Veà YÙ theå noùi chung ..............................................................................638

Tieát 2: Veà YÙ theå sieâu nghieäm (Prototypon transcendentale) ..........................641

Tieát 3: Veà caùc luaän cöù cuûa lyù tính tö bieän ñeå suy ra [chöùng minh] söï toàn taïi cuûa
moät Höõu theå toái cao ............................................................................649

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................654

Tieát 4: Veà söï baát khaû cuûa luaän cöù baûn theå hoïc nhaèm chöùng minh söï toàn taïi cuûa
Thöôïng Ñeá ..........................................................................................658

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................665

Tieát 5: Veà söï baát khaû cuûa luaän cöù vuõ truï hoïc nhaèm chöùng minh söï toàn taïi cuûa
Thöôïng Ñeá ..........................................................................................668
 Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................675

Phaùt hieän vaø giaûi thích aûo töôïng bieän chöùng trong taát caû caùc luaän cöù
sieâu nghieäm veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu ..........................678

Tieát 6: Veà söï baát khaû cuûa luaän cöù vaät lyù-thaàn hoïc ..........................................682

Chuù giaûi daãn nhaäp ...............................................................................688

Tieát 7: Pheâ phaùn moïi thöù thaàn hoïc xuaát phaùt töø caùc nguyeân taéc tö bieän cuûa lyù
tính .........................................................................................................691

Phuï luïc cho phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm ....................................................698

- Veà vieäc söû duïng caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy theo caùch ñieàu haønh
(regulativ) ...................................................................................................698

Chuù giaûi daãn nhaäp ......................................................................................714

- Veà muïc ñích toái haäu cuûa pheùp bieän chöùng töï nhieân trong lyù tính con ngöôøi
.....................................................................................................................717

Chuù giaûi daãn nhaäp ......................................................................................737

II. HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ PHÖÔNG PHAÙP.......................................

Chöông I: Kyû luaät hoïc (Disziplin) cuûa lyù tính thuaàn tuùy ........................................742

Tieát 1: Kyû luaät cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong vieäc söû duïng giaùo ñieàu [khi ñöa ra
nhöõng khaúng ñònh giaùo ñieàu]...............................................................745

Tieát 2: Kyû luaät cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong tranh bieän ..................................760

Thuyeát hoaøi nghi khoâng theå laø traïng thaùi thöôøng xuyeân vaø toái haäu cuûa
lyù tính con ngöôøi ..................................................................................770

Tieát 3: Kyû luaät cuûa lyù tính thuaàn tuùy khi ñöa ra nhöõng giaû thuyeát ...............777

Tieát 4: Kyû luaät cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong chöùng minh ................................784

Chöông II: Boä chuaån taéc (Kanon) cho lyù tính thuaàn tuùy .........................................791
 Tieát 1: Veà muïc ñích toái haäu cuûa vieäc söû duïng lyù tính moät caùch thuaàn tuùy
..............................................................................................................793

Tieát 2: Veà YÙ theå “Söï Thieän Toái Cao” nhö laø cô sôû xaùc ñònh muïc ñích toái haäu
cuûa lyù tính thuaàn tuùy ...........................................................................797

Tieát 3: Veà tö kieán - tri thöùc - loøng tin .............................................................807

Chöông III: Kieán truùc hoïc (Architektonik) cuûa lyù tính thuaàn tuùy ............................814

Chöông IV: Lòch söû cuûa lyù tính thuaàn tuùy ...............................................................826

Chuù giaûi daãn nhaäp ....................................................................................................829

Muïc luïc teân ngöôøi ...................................................................................................826

Muïc luïc vaán ñeà vaø noäi dung thuaät ngöõ ................................................................837

Nieân bieåu toùm taét veà cuoäc ñôøi vaø caùc taùc phaåm cuûa I. Kant ............................868

Moät ngaøy trong ñôøi Kant ......................................................................................871

Thö muïc choïn loïc ...................................................................................................872

 MAÁY LÖU YÙ CUÛA NGÖÔØI DÒCH

1) “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” cuûa Immanuel Kant ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän
laø taùc phaåm neàn taûng cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc. Noù laø choã keát tinh nhöõng nhaän
ñònh coù tính pheâ phaùn ñoái vôùi nhieàu traøo löu trieát hoïc tröôùc ñoù (töø Platon cho tôùi
Christian Wolff), ñoàng thôøi laø ñieåm xuaát phaùt vaø ñieåm quy chieáu cuûa trieát hoïc
coå ñieån (duy taâm) Ñöùc (Fichte, Schelling, Hegel) vaø coù aûnh höôûng saâu ñaäm ñeán
söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc vaø khoa hoïc Taây phöông cho ñeán ngaøy nay.

Song, “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” khoâng chæ laø moät taùc phaåm “baét buoäc
phaûi ñoïc” cuûa nhöõng ai muoán tìm hieåu vaø nghieân cöùu trieát hoïc maø coøn laø moät
danh taùc baát huû cuûa vaên hoùa Taây phöông vaø cuûa theá giôùi. Taùc ñoäng cuûa noù vöôït
ra khoûi laõnh vöïc chuyeân moân cuûa trieát hoïc. Hai ñaëc ñieåm noåi baät cuûa taùc phaåm
laø: moät maët, vieäc pheâ phaùn Sieâu hình hoïc coå truyeàn ñaõ laøm rung chuyeån cô sôû
sieâu hình hoïc-thaàn hoïc cuûa theá giôùi quan truyeàn thoáng vaø do ñoù, laø dieãn ñaøn cuûa
“lyù tính con ngöôøi” buoäc moïi thöù phaûi phuïc tuøng söï “kieåm tra vaø pheâ phaùn töï do
vaø coâng khai”. Maët khaùc, taùc phaåm phaùt trieån nhöõng tieàn ñeà cô baûn ñeå nhaän
chaân quyeàn töï do vaø töï trò cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch laø sinh vaät coù lyù tính, taïo cô
sôû cho söï töï-nhaän thöùc veà maët ñaïo ñöùc vaø phaùp quyeàn cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi.

Trong ba quyeån “Pheâ phaùn” noåi tieáng cuûa Immanuel KANT (Pheâ phaùn lyù tính
thuaàn tuùy; Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh vaø Pheâ phaùn naêng löïc phaùp ñoaùn), taùc
phaåm naøy coù vò trí ñaëc bieät. Noù ra ñôøi tröôùc (1781), coù noäi dung raát phong phuù,
ngoaøi ra cuõng daøy vaø phöùc taïp nhaát!. Xeùt veà baûn thaân heä thoáng, ta ñeàu bieát - vaø
chính Kant xaùc nhaän -, hai quyeån sau môùi boäc loä phaàn tinh tuùy cuûa trieát hoïc
Kant, tuy nhieân, “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” vaãn thöôøng ñöôïc xem laø taùc
phaåm chính yeáu gaén lieàn vôùi teân tuoåi Kant vaø laø tieàn ñeà ñeå thöïc söï hieåu ñöôïc
hai taùc phaåm sau. Neáu “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh” (1788) (vaø gaén lieàn vôùi

noù laø taùc phaåm khaù ngaén nhöng quan troïng: “Ñaët cô sôû cho Sieâu hình hoïc veà
ñöùc lyù” (Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, 1785) khaúng ñònh tính “thöù

XVII
 nhaát” (das Primat) cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh vaø sinh hoaït ñaïo ñöùc so vôùi

lyù tính thuaàn tuùy lyù thuyeát ñeå traû lôøi caâu hoûi “Toâi phaûi laøm gì?”; vaø “Pheâ
phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn” (1790) - trong ñoù Kant baøn veà Myõ hoïc vaø Muïc ñích

luaän - laø “vieân ñaù cuoái cuøng” (Schlussstein) ñeå hoaøn taát maùi voøm cuûa caû toøa

nhaø trieát hoïc (Toâi coù theå hy voïng gì?), thì “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” naøy

(Toâi coù theå bieát gì?) laø hoøn ñaù taûng taïo neân cô sôû lyù luaän cho trieát hoïc Kant. Vì
lyù do ñoù, toâi choïn dòch vaø giôùi thieäu taùc phaåm naøy tröôùc. (Taùc phaåm naøy ñaõ
ñöôïc dòch - vaø chuù giaûi - trong haàu heát caùc ngoân ngöõ quan troïng treân theá giôùi. ÔÛ
Chaâu AÙ, rieâng Nhaät Baûn ñaõ coù töø laâu hai baûn dòch “Toaøn taäp Kant” vaø nhieàu
baûn dòch khaùc nhau veà caùc taùc phaåm chính cuûa Kant).

2) Beân caïnh vò trí then choát cuûa taùc phaåm naøy trong trieát hoïc Kant, vò trí vaø yù nghóa
lòch söû cuûa quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” caøng noåi baät hôn khi ñöôïc ñaët
trong toaøn caûnh söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc caän ñaïi Taây phöông. Töø thôøi coå ñaïi,
trieát hoïc Taây phöông khoâng chæ ñöôïc hieåu nhö laø “yeâu thích söï minh trieát”
(philo-sophia), nhaát laø vôùi Socrate (470-399 t.T.L) vaø Platon (427-347 t.T.L)

maø coøn laø tri thöùc hay khoa hoïc, nhaát laø töø Aristote (384-322 t.T.L). Khoâng
chæ höôùng ñeán cuoäc soáng thieän löông vaø haïnh phuùc, trieát hoïc coøn ñöôïc quan
nieäm nhö söï thaáu hieåu (episteme), qua ñoù caâu hoûi veà theá ñöùng cuûa noù nhö laø
khoa hoïc (scientia) vaø hoïc thuyeát (doctrina) ñaõ sôùm ñöôïc ñaët ra. Nhöng chæ

ñeán thôøi caän ñaïi vôùi söï ra ñôøi cuûa khoa hoïc töï nhieân, caâu hoûi veà tính khoa hoïc
cuûa trieát hoïc môùi coù tính thôøi söï caáp thieát. Caùc trieát gia phaûi ñaùp öùng yeâu caàu
mang laïi moät “tri thöùc” naøo ñoù, duø döôùi hình thöùc naøy hay hình thöùc khaùc,
baèng caùch thieát laäp neàn moùng môùi meû cho trieát hoïc. Nhöng ñoàng thôøi, trieát hoïc
vaãn muoán giöõ vöõng yeâu saùch coá höõu cuûa mình laø moät “scientia universalis”
(“khoa hoïc phoå quaùt”), töùc khoâng muoán vaø khoâng theå trôû thaønh moät khoa hoïc
rieâng leû beân caïnh nhöõng ngaønh khoa hoïc khaùc maø coá gaéng trôû thaønh “khoa hoïc
cuûa moïi ngaønh khoa hoïc”. Töø boái caûnh aáy naûy sinh nhieàu con ñöôøng khaùc nhau
ñeå taïo neân dieän maïo môùi cho trieát hoïc. Caùc con ñöôøng naøy ñang xen nhau, khoù
taùch baïch nhöng töïu trung coù ba daïng:

XVIII
- hoaëc trieát hoïc töï vöøa loøng vôùi vieäc taäp hôïp nhöõng thaønh quaû cuûa caùc khoa hoïc
rieâng leû, roài toång hôïp chuùng laïi theo moät traät töï naøo ñoù. Con ñöôøng naøy ít ñöôïc
öa chuoäng, hoaëc neáu coù, chæ laø thöù yeáu hoaëc bò che ñaäy.

- hoaëc trieát hoïc vôùi tö caùch laø nhaän thöùc luaän hay khoa hoïc luaän coù tính phaûn tö
(reflexiv) noã löïc ruùt ra caùc nguyeân taéc cuûa nhaän thöùc (khoa hoïc) theo kieåu nhaän
thöùc ôû caáp ñoä cao hôn – goïi laø nhaän thöùc sieâu-kinh nghieäm (transempirisch) hay
sieâu-hieän töôïng (metaphänomenal), töùc laø nhaän thöùc veà nhaän thöùc – nhaèm lyù
giaûi caùc nguyeân taéc cuûa nhaän thöùc noùi chung. Con ñöôøng naøy laø ñaëc tröng cuûa
trieát hoïc Anh.

- hoaëc trieát hoïc vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc “ñi tröôùc” hay “khoa hoïc neàn taûng”
(Fundamentalwissenschaft), döïa vaøo caùc nguyeân taéc coù giaù trò phoå quaùt vaø hieån
nhieân ñeå ñaët moät neàn moùng vöõng chaéc cho caùc khoa hoïc thöôøng nghieäm vaø toaùn
hoïc voán chæ coù tính giaû thuyeát vaø trong chöøng möïc ñoù, ñöa chuùng vaøo moät heä
thoáng. Ñaây laø con ñöôøng cuûa trieát hoïc Chaâu AÂu luïc ñòa.

Hai con ñöôøng sau ñaùnh daáu söï ra ñôøi moät maët cuûa caùc lyù luaän veà nhaän thöùc vaø

maët khaùc, cuûa caùc heä thoáng sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa thôøi caän ñaïi. Tuy veà caên
baûn, caû hai con ñöôøng ñeàu muoán vöôït leân treân caùc khoa hoïc rieâng leû baèng moät neàn
trieát hoïc döïa treân caùc nguyeân taéc (coù tính phaûn tö hoaëc ñaët neàn taûng) nhöng ñeàu
khoâng daãn ñeán keát quaû thöïc söï thuyeát phuïc vì trong moãi con ñöôøng ñeàu toàn taïi hay
naûy sinh nhöõng vaán ñeà khoù khaên khoâng giaûi quyeát ñöôïc.

Sau Francis Bacon (1561-1626), John Locke (1632-1704) laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà ra
moät moân nhaän thöùc luaän toaøn dieän, quy moïi yù nieäm (ideas) cuûa ta (keå caû nhöõng yù
nieäm veà toaùn hoïc vaø luaân lyù) vaøo tri giaùc caûm tính, mang laïi moät böôùc ngoaët nhaân
loaïi hoïc vaø taâm lyù hoïc coøn aûnh höôûng maïnh meõ ñeán ngaøy nay cuûa trieát hoïc Anh.
George Berkeley (1685-1753) vaø David Hume (1711-1776) tieáp tuïc phaùt trieån
luaän ñieåm cuûa Locke theo höôùng “duy hieän töôïng” vaø “thöïc chöùng”, moät maët nhaán
maïnh ñeán tính khoâng theå chöùng minh ñöôïc veà lyù thuyeát ñoái vôùi moái quan heä giöõa

nhöõng bieåu töôïng cuûa ta vôùi thöïc taïi khaùch quan, maët khaùc, ñeán söï taát yeáu veà thöïc
haønh phaûi giaû ñònh söï toàn taïi cuûa thöïc taïi khaùch quan. Trong khi nhaän thöùc luaän

XIX
duy nghieäm cuûa Anh ngay töø raát sôùm ñaõ mang tính hoaøi nghi thì sieâu hình hoïc duy
lyù (coù ñònh höôùng toaùn hoïc) thoáng trò ôû Chaâu AÂu luïc ñòa vaãn hoaøn toaøn vöõng tin vaøo
nhöõng nhaän thöùc “hieån nhieân” mang ñaäm tính giaùo ñieàu. Reneù Descartes (1596-
1650) tin raèng coù theå xaây döïng trieát hoïc thaønh moät moân khoa hoïc neàn taûng, phoå
quaùt, töùc moät heä thoáng goàm nhöõng nguyeân taéc hieån nhieân ñöôïc ruùt ra töø lyù tính
thuaàn tuùy, hay noùi khaùc ñi, töø ñieàu hieån nhieân duy nhaát laø söï töï-xaùc tín cuûa Töï-yù
thöùc, do ñoù Descartes coøn ñöôïc goïi laø cha ñeû cuûa Sieâu hình hoïc caän ñaïi trong hình
thöùc cuûa trieát hoïc veà chuû theå hay trieát hoïc veà yù thöùc. Nhöng trong haøng nguõ cuûa
Sieâu hình hoïc duy lyù cuõng coù söï caïnh tranh quyeát lieät giöõa caùc moâ hình khaùc nhau.
Khaùc vôùi “caùi Toâi” cuûa Descartes, Baruch Spinoza (1632-1677) xem Thöôïng ñeá
hay Töï nhieân laø Baûn theå duy nhaát vaø tuyeät ñoái, coøn moïi thöïc taïi khaùc ñeàu laø nhöõng
thuoäc tính vaø caùch thaùi (Modi) cuûa Baûn theå naøy. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-
1716) laïi giaû ñònh moät soá löôïng voâ taän cuûa nhöõng baûn theå ñôn giaûn (“nhöõng ñôn
töû”/Monaden) chöùa ñöïng toaøn boä theá giôùi nhö laø hieän töôïng trong nhöõng “tri giaùc”
cuûa chuùng. Descartes vaø caû Spinoza, Leibniz ñeàu cho raèng giaû ñònh cuûa mình laø
hieån nhieân vaø Sieâu hình hoïc do mình laäp ra môùi laø khoa hoïc neàn taûng ñích thöïc. Noùi
khaùi quaùt, vaøo giöõa theá kyû 18, trieát hoïc Taây phöông chöùng kieán söï ñoái laäp giöõa hai
“leà loái suy tö”: nhaän thöùc luaän duy nghieäm, hoaøi nghi kieåu Anh vaø Sieâu hình hoïc
duy lyù, giaùo ñieàu kieåu Chaâu AÂu luïc ñòa. Trong tình hình ñoù, Immanuel Kant (1724-

1804) thaáy böùc thieát phaûi ñaët laïi caâu hoûi veà khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc nhö laø khoa

hoïc. OÂng xem trieát hoïc cuûa mình nhö laø con ñöôøng thöù ba giöõa thuyeát giaùo ñieàu vaø

thuyeát hoaøi nghi, giöõa thuyeát duy lyù vaø thuyeát duy nghieäm. Quyeån Pheâ phaùn lyù
tính thuaàn tuùy lyù giaûi vaø khaúng ñònh khaû theå cuûa khoa hoïc thöôøng nghieäm, ñoàng
thôøi baùc boû khaû theå trôû thaønh khoa hoïc cuûa Sieâu hình hoïc duy lyù. Chæ trong kinh
nghieäm veà caùi “Phaûi laøm”, töùc trong laõnh vöïc ñaïo ñöùc vaø nhaân sinh cuûa lyù tính thöïc
haønh, ta môùi coù ñöôïc söï tieáp caän naøo ñoù vôùi caùi Tuyeät ñoái, qua ñoù caùi Tuyeät ñoái
(Thöôïng ñeá, töï do, linh hoàn baát töû...) cuûa toân giaùo cuõng ñöôïc quy veà cho Ñaïo ñöùc
hoïc. Maët khaùc, vôùi Kant, duø lyù töôûng cuûa trieát hoïc vaãn laø tri thöùc coù tính nguyeân taéc
vaø tính heä thoáng, thaäm chí laø tri thöùc toång hôïp-tieân nghieäm, nhöng veà cô baûn, trieát
hoïc ñaõ trôû thaønh söï pheâ phaùn vaø töï pheâ phaùn toaøn dieän.

XX
Ngay khi Kant coøn soáng, söï giaûi phoùng veà toân giaùo vaø chính trò nhôø vaøo phong traøo
Khai saùng vaø Ñaïi Caùch maïng Phaùp ñaõ taïo ra nhöõng kích thích môùi meû veà tinh thaàn
vaø xaõ hoäi. Tö töôûng coäng hoøa caùch maïng lan traøn khaép nôi ñoøi hoûi theá heä keá tieáp
ngay sau Kant tieáp tuïc ñi tìm moät söï xaùc tín ñaàu tieân vaø tuyeät ñoái, moät nhaän thöùc
“cao hôn” baèng caùch quay trôû laïi vôùi loaïi nhaän thöùc tuyeät ñoái, töùc moät neàn Sieâu
hình hoïc tö bieän môùi meû vôùi Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), Friedrich W.

Joseph Schelling (1785-1854) vaø Georg W. Friedrich Hegel (1770-1831). Duø moät
soá luaän ñieåm cô baûn cuûa Kant bò caùc thuyeát duy taâm tuyeät ñoái naøy phaûn baùc vaø caûi
bieán (nhaát laø ñoái vôùi khaùi nieäm “vaät töï thaân” vöøa khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc, vöøa
vaãn taát yeáu phaûi ñöôïc suy töôûng), nhöng luoân laáy Kant laøm ñieåm xuaát phaùt vaø quy
chieáu, nhaát laø vaãn giöõ vöõng tinh thaàn pheâ phaùn cuûa Kant. Vaø cuõng chính tinh thaàn
pheâ phaùn naøy cuûa Kant seõ thaâm nhaäp vaøo taâm thöùc cuûa caùc theá heä trieát gia sau ñoù,
daãn ñeán söï “suïp ñoå” cuûa heä thoáng duy taâm tuyeät ñoái naøy vaøo nöûa ñaàu theá kyû 19 vôùi
söï ra ñôøi maïnh meõ cuûa trieát hoïc hieän ñaïi, khôûi ñaàu vôùi caùc teân tuoåi lôùn nhö Arthur
Schopenhauer (1788-1860), Ludwig Feuerbach (1804-1872), Karl Marx (1818-
1883), Sören Kierkegaard (1813-1855) vaø Friedrich Nietzsche (1844-1900)... Coù theå
noùi, “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” vôùi haït nhaân laø tinh thaàn pheâ phaùn cuûa noù ñaõ

kheùp laïi moät giai ñoaïn, môû ra moät thôøi kyø vaø tieáp tuïc gaây aûnh höôûng saâu ñaäm
ñeán töông lai. Taùc phaåm coù vò trí ñaëc bieät naøy, do ñoù, ñaùng ñöôïc quan taâm moät
caùch ñaëc bieät.

3) “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” coù hai aán baûn chính: aán baûn laàn thöù nhaát naêm

1781 (thöôøng goïi laø baûn A) vaø aán baûn laàn thöù hai naêm 1787 (thöôøng goïi laø baûn
B, Kant goïi laø “aán baûn ñöôïc chöõa ñi chöõa laïi nhieàu laàn”). Nhôø taùc giaû “chöõa ñi

chöõa laïi”, baûn B thöôøng ñöôïc duøng phoå bieán laøm caên cöù ñeå nghieân cöùu vaø trích
daãn. Trong baûn B, Kant vieát laïi hoaëc boå sung theâm moät soá phaàn voán khoù hieåu
hoaëc quaù vaén taét trong baûn A: vieát Lôøi töïa môùi, môû roäng Lôøi daãn nhaäp, vieát laïi
phaàn “Dieãn dòch sieâu nghieäm caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính” (B130-
B169), boå sung chöông “Veà cô sôû phaân bieät moïi ñoái töôïng noùi chung ra laøm
Phänomena [nhöõng hieän töôïng] vaø Noumena [nhöõng vaät töï thaân” (B295-B315),

XXI
 vieát laïi phaàn “Voõng luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy” (B407-B431).

Baûn dòch naøy caên cöù vaøo nguyeân baûn B (NXB FELIX MEINER VERLAG,
HAMBURG, 1998). Caùc phaàn dò bieät coøn laïi trong baûn A nhö vöøa keå treân ñeàu
ñöôïc dòch ñaày ñuû vì xeùt thaáy chuùng coù taàm quan troïng rieâng bieät. Nhö vaäy, baûn
dòch naøy bao goàm troïn veïn caû baûn A laãn baûn B.

Ñeå vieäc tra cöùu vaø trích daãn ñöôïc thoáng nhaát vaø thuaän tieän theo thoùi quen

cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu veà Kant, treân leà traùi cuûa moãi trang ñeàu coù ñaùnh

soá trang theo nguyeân baûn (Vd: B100 = trang 100 trong nguyeân baûn B xuaát
baûn naêm 1787, hoaëc A100 = trang 100 trong nguyeân baûn A xuaát baûn naêm

1781). Nhöõng choã khoâng coù khaùc bieät giöõa baûn A vaø baûn B, chæ ñöôïc ñaùnh

soá trang theo baûn B ñeå ñôõ röôøm.

4) Chuù thích cuoái trang: soá AÙ Raäp: (1); (2)… laø chuù thích cuûa taùc giaû; daáu sao (*)
laø cuûa ngöôøi dòch (vieát taét: N.D). Phaàn chuù thích cuûa ngöôøi dòch ôû ngay cuoái
trang thöôøng laø ñeå giaûi thích ngaén goïn caùc chöõ khoù giuùp baïn ñoïc ñôõ maát coâng
tra cöùu vaø ñoïc tieáp deã daøng. Veà noäi dung chi tieát caùc thuaät ngöõ, baïn ñoïc coù theå
tìm theâm trong “Muïc luïc vaán ñeà vaø noäi dung thuaät ngöõ” ôû cuoái saùch. Daáu [ ]
laø phaàn noùi theâm cuûa ngöôøi dòch ñeå yù caâu vaên ñöôïc roõ hôn, vaø do ñoù, khoâng coù
trong nguyeân baûn. Ñeå ñôõ nhaøm chaùn, toâi töï cho pheùp mình nhaán maïnh baèng
caùch in nghieâng hoaëc in ñaäm moät soá töø vaø moät soá caâu xeùt thaáy quan troïng. Dòch
thuaät ngöõ bao giôø cuõng laø coâng vieäc khoù khaên nhaát. Toâi coá traùnh duøng caùc thuaät
ngöõ quaù môùi laï hay caàu kyø vaø sau caùc thuaät ngöõ do toâi ñeà nghò dòch ra tieáng
Vieät thöôøng coù ghi theâm thuaät ngöõ trong nguyeân taùc tieáng Ñöùc ñeå ngöôøi ñoïc
tieän so saùnh hoaëc coù theå ñeà nghò caùch dòch khaùc toát hôn.

5) Ñoïc vaø hieåu trieát hoïc coå ñieån Ñöùc trong nguyeân baûn laø vieäc khaù vaát vaû, thaäm
chí laø moät “khoå hình” nhö nhieàu ngöôøi thöøa nhaän. Tuy nhieân, coâng bình maø noùi,
vaên Kant tuy naëng neà, phöùc taïp, nhöng raát maïch laïc vaø saùng suûa, coù khi laïi raát yù
vò vaø duyeân daùng (nhaát laø ôû phaàn II: Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà phöông phaùp),
chöù khoâng ñeán noãi vöøa naëng neà vöøa toái taêm, kyø aûo nhö vaên Hegel sau naøy.
Trong khi dòch, toâi coá gaéng taêng cöôøng tính maïch laïc vaø saùng suûa ñoàng thôøi

XXII
 giaûm bôùt phaàn naëng neà. Nhaèm muïc ñích ñoù, ôû nhieàu choã, toâi buoäc phaûi chaám

caâu laïi cho gaõy goïn (caâu vaên oâng thöôøng raát daøi, coù khi hôn nöõa trang giaáy!)
ñöôïc ñaùnh daáu | (ôû nhöõng nôi ñoù, Kant vieát lieàn moät maïch hoaëc duøng daáu (,)
hay (;)), maëc duø coá theo saùt, khoâng boû soùt ñieàu gì cuõng nhö khoâng tuøy tieän thay
ñoåi traät töï caâu vaên. Veà phaàn ngöôøi dòch, duø sao, ñaây chæ laø coá gaéng cuûa moät caù
nhaân neân thaønh thaät mong caùc baäc cao minh chæ giaùo nhöõng choã sai soùt khoâng
theå traùnh khoûi trong khi chôø ñôïi söï ra ñôøi cuûa caùc baûn dòch khaùc toát hôn trong
töông lai. Tuy bieát laø vieäc laøm quaù söùc mình nhöng dòch vaø chuù giaûi Kant thöïc
ra chính laø dòp ñeå ñöôïc töï hoïc laïi Kant phaàn naøo maø thoâi.

6) Kant thuoäc soá khoâng nhieàu laém nhöõng ñaïi trieát gia ñaõ löu laïi daáu aán vaø aûnh
höôûng laâu daøi vaø saâu ñaäm trong lòch söû trieát hoïc. Do ñoù, tìm hieåu Kant veà noäi
dung laø raát caàn thieát ñeå hieåu trieát hoïc caän vaø hieän ñaïi. Nhöng ñoàng thôøi, veà
phong caùch dieãn ñaït, tính maïch laïc, chaët cheõ vaø coù heä thoáng trong caùc laäp luaän
cuûa Kant cuõng laø maãu möïc giuùp ta laøm quen vôùi loái suy tö Taây phöông - AÂu
Chaâu. Ñoïc Kant ngay trong nguyeân baûn laø caùch toát nhaát ñeå tieáp caän tröïc tieáp
vôùi thuaät ngöõ vaø taûn vaên trieát hoïc.

Tuy nhieân, chuùng toâi cuõng ñöa theâm phaàn Daãn luaän (giôùi thieäu khaùi quaùt

veà taùc giaû vaø taùc phaåm) ôû ñaàu saùch do THAÙI KIM LAN vieát vaø phaàn Chuù giaûi
daãn nhaäp ñi saâu hôn vaøo chi tieát do toâi soaïn ñaët ôû cuoái moãi chöông vôùi muïc
ñích khieâm toán: giuùp caùc baïn ñoïc môùi laàn ñaàu tieáp xuùc vôùi Kant ñôõ phaàn naøo bôõ
ngôõ vaø luùng tuùng, maëc duø coù theå khoâng caàn thieát vôùi ngöôøi ñoïc ñaõ thaønh thaïo.
Phaàn Chuù giaûi daãn nhaäp seõ toùm taét nhöõng yù chính trong chöông, giaûi thích caùc
choã khoù hieåu, saép xeáp laïi nhöõng böôùc laäp luaän cuûa taùc giaû cho deã theo doõi, vaø
trong chöøng möïc cho pheùp, coù ñeà caäp qua nhöõng caùch lyù giaûi khaùc nhau cuõng
nhö tình hình thaûo luaän hieän nay lieân quan ñeán noäi dung vaán ñeà ñang tìm hieåu.
Chuù giaûi daãn nhaäp - ñuùng vôùi teân goïi - chæ laø phaàn trôï giuùp cho ngöôøi ñoïc,
khoâng coù tham voïng taùt caïn vaán ñeà, caøng khoâng nhaèm ñöa ra nhöõng nhaän ñònh,
ñaùnh giaù voán laø coâng vieäc daønh cho ngöôøi ñoïc vaø cuûa nhöõng coâng trình nghieân
cöùu chuyeân saâu khaùc. Tuy nhieân, vôùi nhöõng baïn ñoïc coù ít thôøi gian, phaàn Chuù

XXIII
 giaûi daãn nhaäp cuõng coù theå giuùp coù moät caùi nhìn khaùi quaùt vaø töông ñoái ngaén

goïn veà toaøn boä taùc phaåm quaù daøi vaø khoâ khan naøy*.

Ñuùng nhö nhieàu ngöôøi ñaõ nhaän ñònh: ñoïc tieåu söû cuûa Kant (ôû cuoái saùch), ta
coù theå thaáy buoàn cöôøi hoaëc thuù vò tröôùc loái soáng quaù ñôn ñieäu vaø aâm thaàm cuûa
oâng, nhöng nuï cöôøi aáy seõ taét daàn khi ñi vaøo ñoïc oâng, vì ñeå theo doõi ñöôïc tö
töôûng cuûa Kant, nhieàu luùc ta caûm thaáy nghi ngôø veà khaû naêng trí tueä cuûa chính
mình!. Nhöng khi ñaõ phaàn naøo theo doõi ñöôïc oâng, quaû thaät ta baét ñaàu thuï höôûng
ñieàu maø coå nhaân goïi laø söï hyû laïc veà tinh thaàn!.

Laø ngöôøi ñoïc töø phöông Ñoâng, chuùng ta ñaëc bieät caûm nhaän nieàm “hyû laïc”
aáy veà caû hai maët: cuoäc ñôøi vaø phong caùch suy töôûng cuûa Kant. Ñoù laø moät cuoäc
ñôøi an nhieân vaø cao nhaõ cuûa moät baäc hieàn trieát soáng nhaát quaùn vôùi tö töôûng vaø
nieàm tin cuûa mình (tröôùc khi maát vaøo tuoåi 80, oâng chæ noùi moät caâu: “Theá laø toát!”
gioáng nhö thi haøo Nguyeãn Du cuûa chuùng ta). Veà tö töôûng, oâng neâu nhöõng vaán
ñeà raát to taùt nhöng vôùi gioïng ñieäu thaân maät, oân toàn, “tuaàn tuaàn thieän duï” giuùp ta
ñôõ “sôï”, ñeå roài laàn löôït ñeà nghò giaûi quyeát nhöõng caâu hoûi lôùn lao aáy moät caùch
saâu saéc nhöng giaûn dò, khieâm toán, caän nhaân tình khieán ta khoâng khoûi lieân töôûng
ñeán tinh thaàn “ñaïo baát vieãn nhaân” khaù gaàn guõi cuûa ñöùc Khoång: “… Trieát hoïc

chæ laøm saùng toû ñieàu maø tröôùc ñaây ta chöa thaáy heát, ñoù laø: ñoái vôùi nhöõng
vaán ñeà lieân quan thieát thaân ñeán moïi ngöôøi, Töï nhieân khoâng bao giôø thieân vò

vaø saün saøng phaân phoái quaø taëng cho moïi ngöôøi chuùng ta moät caùch coâng

baèng, khoâng phaân bieät. Vaø ñoái vôùi caùc cöùu caùnh cô baûn vaø toái haäu cuûa con

*
Khi soaïn Chuù giaûi daãn nhaäp, toâi coù coá gaéng tham khaûo khaù nhieàu tö lieäu ñeå choïn caùch lyù giaûi naøo
xeùt thaáy saùt hôïp nhaát vôùi taùc giaû, ñoàng thôøi saùng suûa, deã hieåu cho ngöôøi môùi ñoïc laàn ñaàu. Trong soá
naøy, toâi chuû yeáu döïa vaøo boán quyeån töø deã ñeán khoù sau ñaây: - Ralf Ludwig: “Kant für Anfänger: Die
Kritik der reinen Vernunft. Eine Lese-Einführung”/“Kant cho ngöôøi môùi baét ñaàu: Pheâ phaùn lyù tính
thuaàn tuùy. Daãn nhaäp vaøo vieäc ñoïc Kant”; Deutscher Taschenbuch Verlag (DTV 30135), Müchen,
1995. – Otfried Höffe: “Immanuel Kant”, trong loaït saùch “Große Denker”/Caùc nhaø tö töôûng lôùn,
C.H. Beck, München, 1983. – Georg Mohr vaø Marcus Willaschek (chuû bieân, goàm nhieàu taùc giaû):
“Kritik der reinen Vernunft – Klassiker Auslegen, Band 17/18”/“PPLTTT” trong boä “Lyù giaûi caùc nhaø
kinh ñieån”, taäp 17/18, Akademieverlag, Berlin, 1998. – Martin Heidegger: “Kant und das Problem
der Metaphysik”/“Kant vaø vaán ñeà Sieâu hình hoïc”, Frankfurt/M 1973 (aán baûn laàn 1, Tübingen 1929).
Vì Chuù giaûi daãn nhaäp khoâng phaûi laø moät coâng trình nghieân cöùu maø chæ laø phaàn trôï giuùp cho ngöôøi
ñoïc, neân tröø nhöõng choã thaät quan troïng, khoâng daãn chi tieát nguoàn tham khaûo vì e quaù röôøm. Xin neâu
chung nguoàn tham khaûo chính nhö treân ñeå baïn ñoïc ñöôïc bieát vaø, neáu caàn, töï mình tìm ñoïc theâm.

XXIV
 ngöôøi, khoâng coù neàn trieát hoïc cao sieâu naøo coù theå höôùng daãn cho ta baèng söï

höôùng daãn maø Töï nhieân ñaõ phuù baåm cho löông naêng bình thöôøng nhaát (Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy, B859).

Maët khaùc, choã môùi meû ñaõ naâng vò trí cuûa Kant thaønh moät trong soá ít ngöôøi
ñaõ tieân phong môû ñöôøng cho neân vaên hoùa hieän ñaïi - cuõng nhö cho coâng cuoäc
hieän ñaïi hoùa vaên hoùa - laø ôû naêng löïc töï pheâ phaùn toaøn dieän cuûa con ngöôøi*

ñeå: “Con ñöôøng trieát hoïc phaûi ñi laø con ñöôøng cuûa söï minh trieát, ñoàng thôøi

cuõng laø con ñöôøng cuûa khoa hoïc, maø moät khi ñaõ ñöôïc khai phaù seõ khoâng
bao giôø ñeå cho bò vuøi laáp laïi vaø laøm ta laïc höôùng” (B878). “Söï ñaøo luyeän lyù
tính con ngöôøi” (B879) laø muïc ñích cuûa Kant vaø cuõng laø lôøi môøi goïi nhieàu theá
heä ngöôøi ñoïc thöû tìm hieåu con ñöôøng oâng ñaõ khai phaù aáy.

Baûn dòch naøy ñöôïc ra maét vaøo ñuùng dòp kyû nieäm 200 naêm ngaøy maát (1804)
vaø 280 naêm ngaøy sinh (1724) cuûa Kant laø nhôø söï khuyeán khích vaø giuùp ñôõ cuûa
nhieàu ngöôøi maø toâi xin pheùp ñöôïc toû loøng bieát ôn chung ôû ñaây. Ñaëc bieät, xin
caûm ôn: - chò Thaùi Kim Lan ñaõ gôïi yù vieäc dòch vaø tham gia taøi trôï cuøng vôùi Ts.
W. Böhne (Trung taâm giao löu Ñöùc-AÙ) vaø Vieän Vaên hoùa Goethe (Goethe-
Institut) ñeå aán haønh taäp saùch naøy; - oâng baïn thaân Tröông Vaên Huøng
(Strassbourg, Phaùp) ñaõ goùp nhieàu yù kieán quyù baùu veà vieäc dòch trieát hoïc Ñöùc
sang tieáng Vieät vaø xem laïi moät phaàn baûn dòch (taát nhieân, moïi sai soùt laø hoaøn
toaøn thuoäc veà traùch nhieäm cuûa ngöôøi dòch); - OÂng Nguyeãn Vaên Löu, Giaùm ñoác
Nhaø Xuaát Baûn Vaên Hoïc vaø OÂng Leâ Nguyeân Ñaïi, Giaùm ñoác Coâng ty Vaên Hoùa
Thôøi Ñaïi ñaõ khuyeán khích vaø taän tình hoã trôï vieäc xuaát baûn; - cöû nhaân Nguyeãn
Hieàn ñaõ giuùp ñôõ veà kyõ thuaät vi tính.

BUØI VAÊN NAM SÔN

*
Neàn vaên hoùa hieän ñaïi (vaø “hieän ñaïi hoùa” vaên hoùa) coù hai ñaëc tröng lôùn: söï phi taäp trung (thöøa
nhaän caùc neàn vaên hoùa khaùc vaø trong baûn thaân moãi neàn vaên hoùa cuõng khoâng coøn moät “trung taâm” duy
nhaát laøm nhieäm vuï ban phaùt) vaø tính töï pheâ phaùn. Kant ñaõ goùp phaàn quyeát ñònh vaøo ñaëc tröng thöù
hai naøy. (Xem theâm phaàn Chuù giaûi vaø Herbert Schnädelbach: “Philosophie in der modernen Kultur”
(Trieát hoïc trong neàn vaên hoùa hieän ñaïi). Frankfurt/M. 2000). (N.D).

XXV
 DẪN LUẬN

TÁC PHẨM “PHÊ PHÁN LÝ TÍNH

THUẦN TÚY”1 CỦA I. KANT

Thái Kim Lan

1. Ðọc I. Kant hôm nay

2. Khái quát hệ thống triết học của Kant

3. Phê phán lý tính thuần túy (viết tắt: PPLTTT) - Bối cảnh vấn nạn triết học:
Giữa dòng triết học duy lý và duy nghiệm hay thức tỉnh ra khỏi cơn mê giáo
điều

4. PPLTTT trong triết học và tư tưởng đương đại.

5. Thay lời kết luận

1.

Tác phẩm “Phê phán lý tính thuần túy” - Kritik der reinen Vernunft - của triết gia Ðức
I. Kant do Bùi Văn Nam Sơn dịch ra tiếng Việt lần đầu tiên được giới thiệu toàn bộ
với độc giả Việt nam vừa đúng vào dịp kỷ niệm 200 năm ngày mất (12.02.1804) và
280 năm ngày sinh (22.04.1724) của triết gia.

Mặc dù triết học của Kant đã được giảng dạy tại Việt nam, và tác phẩm PPLTTT cũng
đã được giới thiệu phần nào trong các phân khoa triết học tại Ðại học, song đây là bản
dịch đầu tiên và đầy đủ trọn vẹn nhất tác phẩm chính yếu này của Kant từ nguyên tác
tiếng Ðức (bao gồm cả hai lần xuất bản - 1781 và 1787, gọi là bản A và bản B) đến
với Việt Nam.

Giới thiệu một tác phẩm triết học mà A. Schopenhauer2 đã đánh giá là “một quyển
sách quan trọng nhất trong muôn một được trước tác tại Âu châu”, là một bổn phận tư

1
Những trích dẫn trong tác phẩm “Phê phán Lý tính thuần túy” được ghi theo ấn bản A và B (bản tiếng
Việt của Bùi Văn Nam Sơn). Những trích dẫn từ các tác phẩm khác của Kant căn cứ vào “Toàn tập
Viện Hàn Lâm” (“Akademieausgabe”).
2
A. Schopenhauer 1788-1860, Die Welt als Wille und Vorstellung (1818/1844).

XXVI
tưởng. Bổn phận này mang theo những khó khăn nhất định của một cuộc mạo hiểm,
khi tính nhẩm khoảng cách thời gian của tác phẩm này với sự có mặt của nó trong
vòng tay của độc giả Việt nam hôm nay thật quá xa.

Cuộc mạo hiểm trở về với PPLTTT bao gồm tất cả những chặng đường lịch sử mà
triết học này đã trải qua, từ khi sự xuất hiện của nó đã có mãnh lực “nghiền nát” nền
siêu hình học cổ điển tây phương, đã thay đổi tư duy của thời cận đại cho đến ngày
hôm nay, khi vai trò của triết học trong trách vụ nguyên thủy của nó nằm ở sự truy
tầm tri thức, đối tượng tri thức, nội dung thực tại khách quan và khái niệm về thực tại
khách quan của toàn thể vũ trụ đang bị nghi ngờ từ bên trong cũng như bên ngoài. Từ
bên ngoài bởi lẽ hiện nay những vấn nạn triết học đều được các khoa học thực
nghiệm và các khoa học chuyên môn nghiên cứu về tri thức (kognitio) trên các lãnh
vực tâm-sinh-vật lý choáng chỗ; từ bên trong (hay nội tại) bởi vì chính triết học cũng
từ giả lãnh vực phổ quát của nó và tự giản lược trong hình thức trung lập hoá tri thức
luận hay thậm chí đã muốn “vĩnh biệt” lý tính (Vernunft).

Trong hoàn cảnh khủng hoảng của triết học đương thời ở Tây phương, có lẽ câu hỏi
đặt ra cho độc giả VN là tại sao phải đọc Kant? Đọc Kant chỉ vì bổn phận tri thức hay
chỉ vì mạo hiểm đi tìm lâu đài tư tưởng cổ tích? Theo tôi có năm lý do để đọc Kant,
trong đó có bốn lý do trong hoàn cảnh triết học tây phương có thể cho thấy sự có mặt
của PPLTTT là một khả năng chọn lựa khác cho các trào lưu tư tưởng ngày hôm nay.
Thêm vào đó là một lý do thứ năm trong hoàn cảnh đối diện tư tưởng Ðông-Tây đặc
thù của Việt Nam.

1.1. Ý nghĩa lịch sử:

“Kant được xem là triết gia Đức lớn nhất, hơn nữa là triết gia lớn nhất của thời cận đại
(Neuzeit), là triết gia của nền văn hóa tân thời (moderne Kultur) và của nhiều lãnh
vực khác nữa. Dù người ta có đánh giá Kant gì đi nữa, điều không thể chối cãi là ít
nhất Kant đã nâng triết học Đức tiến lên một giai đoạn mới. Danh tiếng của ông đẩy
lùi tất cả những gì đi trước vào bóng tối và tỏa sáng lên những gì đi sau”3.

Có thể nói rằng chưa có một tác phẩm nào đã thay đổi tư tưởng của thời cận đại một
cách vang dội như tác phẩm PPLLTT của ông. Trong tất cả những tác phẩm của
Bacon4, Descartes5, Hobbes6, sau đó của Pascal7, Leibniz8, Locke9, Hume10,

3
J. Hirschberger, Geschichte der Philosophie, Band II, Neuzeit und Gegenwart, tr. 268.
4
E. Bacon (1561-1626), Novum Organon (1620) London.

XXVII
Rousseau11, các tác phẩm của Fichte12, Hegel13, Nietzsche14, tiếp theo đó của Frege15,
Russell16, Heidegger17 và Wittgenstein18, Tây phương không thấy tác phẩm nào đã
ảnh hưởng sâu đậm lên triết học cận và hiện đại hơn “Phê Phán Lý Tính Thuần Túy”.

Nếu sản phẩm của thời đại khai sáng là cuốn Bách Khoa (Encyclopédie)19 gồm 150
tác giả với một nội dung tri thức trăm hoa đua nở, thì phải nhấn mạnh thêm rằng song
song với nó, PPLLTT là một cuốn “bách khoa” của khoa học triết lý tuy với mục đích
khiêm tốn là tri thức khoa học, do chỉ một người trước tác, nhưng không kém phong
phú, đa dạng và đồng thời lại là một hệ thống tư tưởng thật sự được xuyên suốt và tẩm
đượm tinh thần yêu chân lý như định nghĩa triết học từ truyền thống Hy Lạp.

Học thuyết Duy tâm Ðức (deutscher Idealismus) với Fichte, Hegel và sau đó trường
phái Tân-Kant (Neukantianismus) đã dựa vào tác phẩm này; ngay cả những người phê
5
R. Descartes (1596-1650) Discours de la méthode (1637); Meditationes de prima philosophia (1641).
6
Th. Hobbes 1588-1679, Leviathan (1651).
7
B. Pascal: Pensées (1669).
8
G. W. Leibniz (1646-1716): triết gia lớn của Ðức thuộc trường phái duy lý Ðức.
Die philosophischen Schriften von G.W. Leibniz, Berlin 1875-1890.
Monadologie und andere metaphysische Schriften, Hamburg 2002.
9
J. Locke (1632-1704): triết gia, sáng lập trường phái thực nghiệm Anh,
An Essay concerning Human Understanding (1689),
(tiếng Đức: Versuch über den menschlichen Verstand, Hamburg 1988).
10
D. Hume (1711-1776): triết gia Anh, một trong những người đại biểu quan trọng trường phái thực
nghiệm Anh.
Treatise of Human Nature (1739) (tiếng Đức: Traktat über die menschliche Natur, Hamburg
1978).
An Inquiry concerning Human Understanding (1748) (tiếng Đức: Eine Untersuchung über den
menschlichen Verstand, Hamburg 1993).
11
J.J. Rousseau 1712-1778: triết gia, văn hào và nhà mô phạm Pháp-Thụy sĩ.
12
J. G. Fichte (1762-1814): triết gia Ðức thuộc trường phái duy tâm Ðức (Idealis-mus). Grundlage der
gesamten Wissenschaftslehre (1794), Hamburg 1979.
13
G. W. E. Hegel (1770-1831): triết gia Ðức, trường phái duy tâm chủ nghĩa Ðức: Werke in 20 Bände,
1986, Frankfurt/M.
14
F. Nietzsche (1844-1900): triết gia Ðức: Kritische Studienausgabe, München 1993
15
G. Frege (1848-1923): nhà toán học và triết gia Ðức.
Die Grundlage der Arithmetik. Eine logisch-mathematische Untersuchung über den Begriff
der Zahl, 1884, Breslau.
Der Gedanke, eine logische Untersuchung (1918/19) in Beitäge zur Philosophie des
Deutschen Idealismus, 1. Band (1918/19).
16
B. Russell (1872-1970): nhà toán học và triết gia nổi tiếng của nước Anh.
1901: Recent Works on the Principles of Mathematics, in Collected Papers London/newyork,
NY 1993.
17
M. Heidegger (1889-1976): triết gia Ðức, sáng lập chủ thuyết hiện sinh.
Sein und Zeit, 1927 Tübingen.
Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt/M. 1991.
18
- L. Wittgenstein (1889-1951): triết gia Áo,
1921: Tractatus logico-philosophicus, in: L. Wittgenstein, Werkausgabe, Frankfurt/M. 1997.
1953: Philosophische Untersuchungen ebd. Bd I.
- W.V.O. Quine 1953: Two Dogmas of Empiricism, in: ders., From a Logical Point of View,
Cambridge/Mass.
19
Encyclopédie ou Dictionaire Raisonné des Sciences, des Arts et des Metiers (1751-1780) Bản tiếng
Ðức: Enzyklopädie, Frankfurt/M. 1989.

XXVIII
bình thuyết duy tâm (Idealismus-kritiker) như Athur Schopenhauer và nhà phê bình
trường phái Tân-Kant (Neukantianer) như Marin Heidegger đều lấy tác phẩm này làm
tiêu chuẩn. Học thuyết toán luận và luận lý của Frege chiếm lĩnh toàn thể triết học
phân tích (analytische Philosophie) cũng như Phê bình ngôn ngữ (Sprachkritik) của
Mauthner20 đã đều chịu ảnh hưởng không ít của tác phẩm này. Wittgenstein và ngay
cả nhóm duy nghiệm Wiener Kreis và Karl Popper21, tất cả đều nằm trong vùng ảnh
hưởng của PPLTTT. Ðối với Theodor W. Adorno22 (1959) vai trò của sự của sự phê
phán lý tính của Kant quan trọng không kém phép biện chứng của Hegel. Trước đó
Charles S. Peirce23, người sáng lập lý thuyết thực dụng của Mỹ đã ca ngợi PPLTTT là
“sữa mẹ của tôi trong triết học” (1909). Và theo Puttnam24 (1993, 221), “hầu như tất
cả các vấn đề triết học chỉ với PPLTTT mới đạt được hình thức để trở nên lý thú hấp
dẫn”.

Quả thật như vậy, khi nghiên cứu những vấn đề như: “Tự kiểm thảo của lý tính”
(Selbstkritik der Vernunft), lý luận chủ thể (Subjekt), hay các chương về tính tổng
hợp tiên nghiệm của các lý thuyết không gian và thời gian, chủ thể siêu nghiệm “tôi tư
duy” (“ich denke”), vấn đề xem toán học như ngôn ngữ của khoa học tự nhiên cho
đến phần phê phán tất cả các chứng minh về sự tồn tại của Thượng đế, khảo sát những
nghịch lý (Antinomien) và ngay cả những nét chính về một nền đạo đức học tự chủ
(autonom), mọi người đều cùng một nhận xét: kẻ nào nghiên cứu PPLTTT, kẻ đó đã
đến tận gốc rễ của triết học.

Tầm quan trọng lịch sử còn tiến xa hơn nữa. Ta biết Kant sống vào thời đại thuộc trào
lưu Khai Sáng, một trào lưu chưa phản tỉnh để tự kiểm thảo (Selbstkritik). Với tinh
thần của PPLTTT, Khai sáng đã trở nên phản tỉnh và tự phê phán, và từ đó, dù thời
đại này có bị chỉ trích ở hầu hết những phát biểu về nội dung thì đến ngày nay không
ai tìm được một khả năng lựa chọn khác hơn quan điểm nền tảng này: sự quyết tâm tư
duy tự chủ, sự thoát ly khỏi tính vị kỷ và sự tự do của lý tính con người trong cộng

20
F. Mauthner: 1910/11: Wörterbuch der Philosophie. Neuere Beiträge zu einer Kritik der Sprache, ND
Zürich 1980.
21
K. Popper (1902-): triết gia Anh gốc người Áo, thuộc trường phái tân thực nghiệm. 1935: Logik der
Forschung, Wien.
22
Th. Adorno 1903-1969: nhà khoa học xã hội và lý thuyết âm nhạc, triết gia Ðức,
thuộc trường phái “lý thuyết phê phán” (Kritische Theorie) của nhóm Frankfurt.
23
Ch. S. Peirce (1839-1914): sáng lập học thuyết thực dụng Mỹ.
1909: trong “Lời nói đầu về: Lý thuyêt thực dụng chủ nghĩa của tôi”, trong “Schriften zum
Pragmatismus und Pragmatizismus” do K.O. Apel xuất bản, Frankfurt/M. 1976.
24
H. Puttman: 1993: Von einem realistischen Standpunkt: Schriften zur Sprache und Wirklichkeit”,
Reinbek bei Hamburg.

XXIX
đồng như Kant đã đề ra trong tiểu luận “Trả lời câu hỏi: Khai sáng là gì” của ông
mà tiền đề của nó là PPLTTT.

Ngay chính đề tựa tác phẩm đã nói lên chủ trương của Kant: Công cuộc phê
phán do Lý Tính thuần túy thực hiện có đối tượng chính là lý tính như toàn bộ
khả năng tri thức (Erkenntnisver-mögen) của con người bao gồm cảm năng
(Sinnlichkeit), giác tính (Verstand) và lý tính (Vernunft).

Có thể nói nôm na, PPLTT là một trước tác về “Lý Tính con người (viết lớn) phê
bình lý tính con người (viết nhỏ)” trong chức năng của nó.

Những người theo Kant hoặc phê bình Kant trước đây như Reinhold, Fichte, sau đó
Hegel đã đánh giá thấp PPLTTT, xem đó chỉ là một công trình Dự Bị (Propädeutik)
và tự cho rằng chính họ mới là người hoàn thành hệ thống triết học. Mặc dù chính
Kant cũng xem PPLTTT là một “Dự bị” (bài tập trước) (“Propädeutik”/Vorübung)
(B896, B25, B878), nhưng trong bài: “Tuyên bố đề cập đến học thuyết khoa học của
Fichte” (XXII370f), Kant cho là “một điều xằng bậy khi nói rằng dụng ý của tôi là chỉ
soạn thảo một Dự Bị cho triết học siêu nghiệm chứ không phải là một hệ thống triết
học”.

Thực vậy, khác hẳn với một Dự bị thật sự cũng như khác hẳn khoa luận lý học chỉ là
“tiền sảnh (Vorhof) của khoa học” (BIX), PPLTTT là một tác phẩm Triết học
thuần nghĩa, có đối tượng khảo sát toàn diện đề tài của triết học bao gồm “tri
thức chân thật cũng như tri thức ảo tượng” (“wahre sowohl als scheinbare”
Erkenntnis).

Hơn nữa PPLTTT đã phát thảo “toàn bộ kế hoạch” (“den ganzen Plan”), từ đó tất cả
những phần tử làm thành tòa nhà hay hệ thống triết học được khảo sát dựa trên
những “nguyên lý” khách quan bảo đảm sự kiện toàn và vững chắc (B27). Chỉ có
một chỗ chưa đầy đủ hoàn toàn đó là phần Khái niệm của giác tính (Verstandes-
begriffen), ở đó các khái niệm gốc, tức các phạm trù đã được nêu dẫn, nhưng Kant
không triển khai hết những khái niệm giác tính được rút ra từ các phạm trù ấy, tức
những khái niệm được mệnh danh là “Prädikabilien” (“những khái niệm thuần túy
phái sinh”, BVNS dịch) (B107) một cách có lý do (B108-109). Cho nên mặc dù chỉ là
“dự bị”, tác phẩm của Kant cống hiến những điều kiện để có thể xây dựng một triết
học cơ bản (Fundamentalphilosophie) chi tiết và toàn diện.

Sau thời cận đại, Tân tiến hay Hiện đại (Moderne) là tên gọi của thời đại mà chúng ta

XXX
vừa trải qua. Tên gọi này biểu dương sự tiến bộ của khoa học tự nhiên, kỹ thuật và y
học cũng như “sự vén màng ảo thuật” (Max Weber) của thiên nhiên qua những thành
tựu khoa học. Trên lãnh vực nhân văn, thời đại này được đánh dấu bởi hiện tượng giải
phóng chủ thể ra khỏi ràng buộc của lịch sử và truyền thống tư duy (Emanzipation des
Subjekts). Nhưng thế kỷ này cũng mang lại những hiện tượng tha hoá và vật hóa
(Verdinglichung), những thay đổi cơ bản trong các lãnh vực văn chương, hội họa và
âm nhạc.. và cuối cùng là sự phát triển các quốc gia lập hiến (Verfassungsstaat) dân
chủ. Nhưng gần đây diện mục (Selbstverständnis) này cũng bắt đầu tan vỡ.

Trên điạ hạt tri thức (Wissen), thời Hậu tân tiến hay Hậu hiện đại (Postmodern) bắt
đầu đặt nghi vấn về loại tri thức có giá trị phổ quát vượt trên tất cả mọi nền văn hóa
(siêu văn hóa) mà PPLTTT đã tìm cách chính danh (hay xác lập tính chính đáng
(Legitimation) cũng như giới ước (Limitation) khả năng của tri thức này.

Ðó là một lý do nữa để đọc PPLTTT, bởi vì đặc điểm tri thức hàm chứa dữ kiện “tân
tiến” nằm chính trong PPLTTT; đọc PPLTTT như thế có nghĩa là thảo luận ngay trên
đỉnh cao tinh thần tự phê phán của chính thời đại tân tiến.

1.2. Trở về đài kỷ niệm cổ tích hay là một cống hiến khác cho nền triết học cơ
bản? (Fundamentalphilosophie)

PPLTTT có một chỗ đứng trong lịch sử không thể chối cãi, nhưng trên bình diện tư
tưởng, hệ thống triết học PPLTTT có phải chỉ là một lâu đài tư tưởng cổ tích một
thời?

Quả thật có những khái niệm trong PPLTTT thường bị chỉ trích là đã bị lỗi thời: Khái
niệm chủ đạo (Leitbegriff) trong PPLTTT: “das synthetische Apriori” (tính tổng hợp
tiên thiên”) là một trở ngại khó thuyết phục đối với Bretano25, N. Hartmann26,
Häberlin27 và nhất là đối với trường phái thực nghiệm tân tiến (moderne Empirismus)
và triết học phân tích. Trọng điểm xây dựng của PPLTTT, - quan niệm về những định
luật tự nhiên siêu nghiệm (transzendentale Naturgesetze) - cũng không còn có tính
thuyết phục. Thêm vào đó, PPLTTT thường bị phê phán là thiếu sự khảo sát triết học
ngôn ngữ, hoặc PPLTTT chủ trương một loại lý thuyết duy ngã (“Solipsismus”) với

25
F. Bretano (1838-1917): triết gia Ðức-Thụy sĩ, thầy của E. Husserl (Hiện tượng học) và tiền phong
của M. Heidegger.
26
N. Hartmann (1882-1950): triết gia Ðức, thoạt tiên thuộc phái Tân Kant sau đó thiết lập lý thuyết duy
thực hữu thể học.
27
P. Häberlin (1878-1960): triết gia và nhà mô phạm Ðức. Chủ trương khuynh hướng siêu hình học về
chủ thể.

XXXI
quan điểm “thông giác siêu nghiệm” (transzendentale Aperzeption). Do đấy có
khuynh hướng xếp PPLTTT vào một chỗ đứng ngoài lề trong “triết học tinh thần”
(Philosophie des Geistes/Philosophy of Mind) đang xuất hiện trở lại trên diễn đàn triết
học hiện nay.

Trên lãnh vực triết học ngôn ngữ, cương lĩnh (Programm) “lý tính thuần túy và phổ
quát” của Kant đã bị Johann Georg Hamann28 và Herder29 phê bình. Từ nhận định về
tính ưu tiên (hay tính thứ nhất) hệ tộc của ngôn ngữ (genealogische Priorität) và quan
niệm ngôn ngữ như là “trung tâm hiểu lầm của lý tính (Mißverstand der Vernunft) với
chính nó”, Hamann đã đón trước hai mặt của bước ngoặc triết học ngôn ngữ
(sprachphilosophische Wende) trong lịch sử triết học Tây phương dưới hình thức còn
thô sơ của nó: yêu sách (Anspruch) triết học cơ bản cũng như sở thích trị liệu bằng
ngôn ngữ (sprachtherapeu-tisches Interesse). Herder cũng tuyên bố “triết học về ngôn
ngữ con người” là triết học cuối cùng và cao nhất; ông cho rằng lý do của những mâu
thuẫn và không thống nhất của lý tính nằm ở sự sử dụng vụng về các dụng cụ ngôn
ngữ (Werke VIII, 19f).

Hơn một thế kỷ sau, Fritz Mauthner định nghĩa trong cuốn “Tự điển triết học” (1910 -
II,XI) của ông: “Triết học là tri thức luận; tri thức luận là phê bình ngôn ngữ, nhưng
phê bình ngôn ngữ là công trình triển khai ý niệm giải phóng tất cả những định kiến
để nhận thức rằng con người - với những thuật ngữ của ngôn ngữ - không bao giờ có
thể vượt ra khỏi những miêu tả tượng hình về thế giới cả”. Ðịnh nghĩa của Mauthner
cho thấy khuynh hướng đi ngược lại với PPLTTT và chủ trương một hình thức mới
của lý thuyết phản ảnh (Abbildtheorie). Trên cơ sở ấy nhưng không rơi vào thuyết
“phản ảnh” (Abbildtheorie) của Mauthner, Wittgenstein đã tiếp tục xây dựng triết học
như một trò chơi chữ nghĩa. Và với Wittgenstein, sự hoài nghi tính phổ quát tiên thiên
của lý trí đã chiếm lĩnh một phần của nền triết học thượng phong đương thời. Từ đó,
có thể nói, theo từng mạch nhảy triết học ngôn ngữ khác nhau, G. E Moore30, Frege,
Russell và Whitehead,- và M. Heidegger cũng chưa phải là người cuối cùng,- tiếp tục

28
J.G. Hamann (1730-1788): học giả và văn hào triết lý Ðức, đồng thời với I. Kant “Metakritik über
den Purismus der Vernunft” (Siêu phê phán về chủ nghĩa thuấn túy của lý tính) 1784, trong: Sämtliche
Werke, Wien 1945-57, Bd 3, 281-289.
29
J. G. Herder (1744-1803): văn hào, nhà thần học và triết gia Ðức, đã học thần học và triết học do
Kant và Hamann giảng từ 1762.
1799: “Siêu phê phán về Phê phán lý tính thuần túy” trong “Werke in 10 Bänden”,
Frankfurt/ 1881, Bd VIII, 303-640.
30
G. E. Moore (1873-1958): triết gia Anh, sáng lập trường phái tân duy thực (Neurealismus) dựa theo
lý tưởng tri thức khoa học tự nhiên.

XXXII
chối bỏ khái niệm “phán đoán tổng hợp tiên thiên” như một sai lầm về quan niệm tri
thức thực tại của Kant. Họ cho rằng cụm từ “phán đoán tổng hợp tiên thiên” là một
quái thai (Unding), bởi nếu phán đoán là tổng hợp (synthetisch) thì chúng phải là hậu
thiên (a posteriori), hay là nếu phán đoán là tiên thiên (a priori) thì chúng phải là phân
tích (analytisch), chứ không thể có một loại phán đoán trộn lẫn “vừa tiên thiên vừa
tổng hợp” quái dị như thế (xem: BVNS, Chú giải dẫn nhập 3.2-3.3). Từ những phê
phán ấy, một quan điểm giáo điều mới được nảy sinh cho rằng: TRƯỚC thời điểm
khúc quành triết học ngôn ngữ, tất cả các nền triết học chẳng khác chi tình trạng xã
hội Âu châu trước ngày cách mạng Pháp: đều đã quá sức lỗi thời.

Ðọc PPLTTT như thế để khảo sát xem nó đã hoàn toàn bị mất giá trị căn cứ vào tính
thiết yếu của ngôn ngữ và tính liên chủ thể của tri thức, hay PPLTTT phải đứng trước
chứ không đứng bên cạnh triết học ngôn ngữ. Hơn nữa, với điển hình của quyển
PPLTTT, chúng ta có thể thăm dò khả năng có thể có một nền triết học cơ bản không
bị quy định bởi khúc quành triết học ngôn ngữ hay bởi lý thuyết biện luận
(Diskurstheorie) hay không.

Ngoài ra hiện nay chính triết học phân tích cũng đã quay lưng lại với ngôn ngữ như là
khái niệm chỉ đạo và đặt trọng tâm vào triết học tinh thần (Philosophie des Geistes),
được bổ túc bằng tri thức luận và bản thể luận.

Chính sự phát triển tư tưởng của Kant cũng cho phép ta chờ đợi một khả năng chọn
lựa khác (Alternative) đối với triết học phân tích. Thoạt tiên, Kant đã lấy toán học làm
mẫu mực phương pháp luận cho triết học. Trong “Monadologia” (1756) ông đã đưa ra
“một thử nghiệm phương pháp siêu hình học bằng cách nối kết với mô hình khoa hình
học”. Nhưng khi nghiên cứu về những lượng định tiêu cực (negative Größe) (1763),
ông đã từ chối mọi sự mô phỏng theo phương pháp toán học bởi vì sự hữu ích mong
muốn đã không thâu lượm được. (II 167). Như thế, mặc dù ngay trong thời kỳ tiền
phê phán Kant cũng đã có những nghi vấn triết học như trường hợp triết học phân
tích, nhưng ông đã thấy giới hạn của sự xử dụng triết học phân tích, bởi lẽ triết học
phân tích không đem lại “điều gì mới” cho tri thức, có nghĩa là không đem lại tri thức
tổng hợp. Triết học theo Kant có đối tượng là khả năng tri thức thực tại của con
người; thực tại này được hiểu như một hiện tượng ở ngoài chủ thể, do đó có tính tổng
hợp. Cho nên trong PPLTTT, ông bắt buộc phải dùng một phương pháp tri thức luận
khác cho chương trình của ông.

XXXIII
1.3. Từ tri thức luận siêu nghiệm (transzendentale Erkenntnis-theorie) đến
“Thuyết chính luận toàn hoàn vũ về tri thức” (episte-mologischer
Kosmopolitismus)

Trong lúc khuynh hướng triết học đương đại đang đi sâu vào những đối tượng chi tiết
của khoa học chuyên môn, PPLTTT trở nên một lựa chọn khác cho một khuynh
hướng triết học có tính phổ quát với hình thức và nội dung đa dạng phong phú bao
gồm tất cả những vấn đề triết học vừa lý thuyết vừa thực hành. Có thể nói đến nay
chưa có một tác phẩm xây dựng nền tảng nào của triết học tân tiến có thể sánh kịp với
một trước tác triết học toàn bộ đa dạng như PPLTTT.

1.3.1.

Về nội dung: có thể nói PPLTTT trước hết là một “siêu hình học của siêu hình học”
(Brief Nr. 166/97), một siêu hình học cấp 2, với ý hướng suy tư về nền siêu hình học
thường thức, do đó được hiểu như triết học cơ bản (Fundamentalphilosophie).Từ đó
sự phản tỉnh phê phán siêu hình học có đối tượng kiểm tra lại yêu sách
(Anspruch) của triết học muốn được là một triết học cơ bản (Fundamental-
philosophie) đồng thời cũng là một khoa học phổ quát và trong lúc kiểm tra,
Kant đã giới hạn sự đòi hỏi này:

Trước hết, đối tượng được kiểm tra là nền triết học cơ bản cấp một, có thể gọi là bản
thể học (Ontologie) hay siêu hình học tổng quát; kết quả cho thấy có hai thay đổi nền
tảng: điểm thứ nhất, Kant chỉ đóng góp vào nền bản thể học (Ontologie) và lý thuyết
đối tượng (Gegenstands-theorie) trong khuôn khổ của tri thức luận phê phán; điểm thứ
hai, ông không chấp nhận một lý thuyết đối tượng độc lập với phê bình tri thức luận,
hay nói cách khác, đối với Kant, một khảo sát có tính khoa học về siêu hình học cơ
bản không thể bỏ qua thảo luận vể phương pháp tri thức luận.

Trong PPLLTT, Kant chia tri thức luận thành hai phần: Phần thứ nhất theo truyền
thống gồm những định lý (Theoremen) “siêu hình” về không gian, thời gian và các
khái niệm của giác tính thuần túy (ta gọi là T1); phần thứ hai là phần khảo sát siêu
nghiệm đặt vấn đề về điều kiện khả thể (Bedingungen der Möglichkeit) của những
nền khoa học được thừa nhận. Khảo sát siêu nghiệm đưa ra những luận cứ biện minh
tính khách quan và phổ quát cho phần khảo sát T1.

Như một sự phản tỉnh hay một sự tự kiểm thảo, khảo sát siêu nghiệm có chức năng
chuyển những vấn đề của siêu hình học cấp T1 vào trong lý thuyết có đặc tính không-

XXXIV
thường nghiệm (nichtempirisch), trung lập và xác thực của toán học và nhất là khoa
vật lý toán học, và nhờ đó có thể đạt được những qui luật (hay nguyên tắc) siêu
nghiệm về Tự nhiên (transzendentale Naturgesetze) (T2) có tính tổng hợp-tiên
nghiệm.

Tiếp theo, Kant khảo sát 3 bộ môn (Disziplinen) tạo nên nội dung cơ bản của khoa
học thường được mệnh danh là “siêu hình học” trong triết học kinh điển nhà trường
(Schulphilosophie), trong đó 3 ý niệm vô điều kiện (Unbedingte) được lý giải để
chính danh và giới ước chúng: đó là ý niệm Linh hồn trong tương quan với tính bất tử
trên lãnh vực tâm lý học thuần lý; ý niệm Hoàn cầu (Welt) và ý niệm Tự do trên địa
hạt vũ trụ luận siêu việt, và ý niệm Thượng đế trên địa hạt thần học tự nhiên (T3).

Phần cuối của PPLTTT thảo luận về khả thể và giới hạn của toàn thể triết học (T4).

1.3.2.

Một chỉ trích thường được nhắc lại của Mendelssohn31 về PPLTTT: Mendelssohn cho
rằng sự phê phán của Kant có mãnh lực “nghiền nát triết học” (Mendelssohn 1785,
“Vorbericht”) nhưng đã không thay đổi siêu hình học tận cơ bản mà thật ra đã dẹp bỏ
siêu hình học.

Có 4 luận cứ phản bác lại chỉ trích trên: thứ nhất, ý nghĩa từng chữ của các bộ môn
Siêu-Vật lý (Meta-Physik) hay Transzendenz- (siêu ngoại) của kinh nghiệm
(Erfahrung) và khoa vật lý tự nhiên (Naturphysik) vẫn còn giữ lại trong PPLTTT. Thứ
hai, trong phần “Biện chứng pháp” (“Dialektik”), Kant vẫn nói đến những đối tượng
siêu việt như Thượng đế, tự do và linh hồn bất tử nhưng đã dành cho chúng một
quyền hạn giới hạn trong ý nghĩa siêu nghiệm (transzendental) tân kỳ, sau khi đã lược
bỏ tất cả những ảo tượng chung quanh các ý niệm này bằng phương pháp khảo sát
siêu nghiệm. Thứ ba, học thuyết về những Ý niệm (Ideenlehre) của Platon, như một
kiểu mẫu (Paradigma) siêu hình học, được khảo xét trong chức năng của chúng không
liên hệ trực tiếp với những đối tượng siêu hình học mà chỉ ở trong khuôn khổ của một
lý thuyết về các điều kiện của TRI và HÀNH. Kết quả của cuộc kiểm thảo đã đem lại
cho chúng một vị trí giới hạn như là những ý niệm điều hành (regulative Ideen), bởi vì
chúng không sở hữu thực tại khách quan (objektive Realität). Rốt cùng, chỉ có một
phần của triết học kinh điển bị nghiền nát với sự hỗ trợ của những điểm trên. Sự giải

31
M. Mendelssohn (1729-11786): triết gia Ðức, bảo vệ tư tưởng khai sáng.

XXXV
giáp các bộ môn chuyên biệt của nền siêu hình học cổ truyền (T3) được thực hiện
bằng nền siêu hình học cách mạng, mới mẻ và phổ quát (T1,T2).

Nhìn một cách hệ thống, có thể nói chỉ sau đó Kant mới chú trọng vào công việc “giữ
chỗ cho các lý thuyết thực nghiệm với những yêu sách ưu thế phổ quát” (Habermas32,
1983, 23). Những đóng góp tương ứng cho sự nghiên cứu về Tự nhiên đã được loại bỏ
ngay trong thời tiền phê phán, cho nên vấn đề này ở ngoài PPLTTT.

Về hình thức, ta thấy tuy trọng điểm của PPLTTT nằm trong triết học lý thuyết bao
gồm cả thuyết cứu cánh luận (Teleologie), nhưng mục đích chính của lý tính lại nằm
trong đạo đức học, bao gồm cả thần học đạo đức (Moraltheologie), và ngay cả triết
học chính trị cũng xuất hiện nơi đây. Trong 3 câu hỏi trứ danh: 1. Tôi có thể biết gì?
2. Tôi phải làm gì? 3. Tôi được phép hi vọng điều gì? (B833) PPLTTT đã đặt trọng
tâm trả lời câu hỏi thứ nhất. Nhưng hai câu hỏi kia cũng được suy tưởng đồng thời.
Và bởi vì trả lời cả ba câu hỏi trước có nghĩa là có khả năng trả lời được câu thứ tư:
“Con người là ai?” (Log. IX 25), PPLTTT đã mở rộng đối tượng nghiên cứu liên quan
đến môn triết lý nhân loại học rộng lớn (Anthropologie). Không phải trong
“Anthropo-logie in pragmatischer Hinsicht” (Nhân chủng học trong ý hướng thực
dụng) cũng không ở trong tiểu luận khảo sát “nhân chủng học thực tiễn bổ túc cho đạo
đức học” (GMS IV 388), mà chính trong PPLTTT, những điểm cơ bản của nhân
chủng học (theo nghĩa rộng của nhân loại học) đã được đề cập đến.

Vấn đề nhân loại học hiện nay lại trở nên một vấn đề thời sự trên bình diện tri thức
học. Trong thời đại toàn cầu hoá ngày nay, yêu sách cổ điển về tính phổ quát của triết
học lại phục hồi tính thời sự: cho đến nay những nền văn hoá khác biệt gay gắt nhất
được phân chia “trên nguyên tắc” thành những vùng ảnh hưởng khác nhau về địa lý
và mỗi vùng văn hoá có những ảnh hưởng cá biệt cho riêng từng vùng; nhưng trong
giai đoạn hiện tại mô hình phân chia không theo nguyên tắc địa lý nữa mà theo ảnh
hưởng lan rộng của nền văn hóa ấy trên các vùng địa lý khác. Trong hoàn cảnh này
cần có một lập luận (Argumen-tation) có giá trị (gültig)văn hoá độc lập rõ rệt,
không có tính cách nhân chủng độc quyền (monopol) mà là liên - và xuyên văn
hoá (inter- und transkulturell) làm nền tảng cho sự phân chia này.

32
J. Habermas: trường phái Frankfurt
1983: Moralbewußtsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt/M.
2001: Kommunikatives Handeln und detranszendentalisierte Vernunft, Frankfurt/M.

XXXVI
Dựa theo một cách loại suy từ qui định trật tự tư pháp toàn cầu, ta có thể gọi lập luận
này là “thuyết chính luận toàn hoàn vũ” không phải trên bình diện pháp luật mà trên
bình diện tri thức (epistemologischer Kosmopolitismus).

Trong ý nghĩa trên, PPLTTT, vốn đã có sẵn khái niệm “chính luận toàn hoàn vũ”, có
thể được khảo sát trong một viễn tượng rộng hơn như Kant viết: “ngoài sự hoàn hảo
về mặt luận lý của nhận thức làm mục đích… còn có một khái niệm có tính toàn hoàn
vũ (conceptus cosmicus - Weltbegriff) về triết học”… “theo khái niệm này triết học là
khoa học về mối quan hệ giữa mọi nhận thức với các mục đích cơ bản của lý tính con
người (teleologia rationis humanae)” (B867), do đó, sẽ được nới rộng thêm với thuyết
chính luận toàn hoàn vũ (Kosmopolitismus) về đạo đức.

Như thế trên phương diện siêu triết học (metaphilosophisch), đọc PPLTTT như một
thử nghiệm xem trên lý thuyết có thể có một thế giới cùng chung văn hoá và cùng
chung một lý tính cho mọi con người hay không cũng là một điều bổ ích. Chống lại
với quan điểm hoài nghi hiện nay cho rằng không thể có một nền tư tưởng độc lập về
văn hóa vượt thời đại và chủ trương duy lịch sử về tri thức, PPLTTT của Kant cho
thấy có thể có một tri thức (Wissen) “có giá trị cho mỗi người, chừng nào người ấy có
lý tính” (B848).

Kant nối kết những phán đoán “đầy đủ về mặt khách quan” (B848) trong khái niệm
“tổng hợp tiên thiên” thành một tri thức không thể tương đối hoá (nichtrelativierbar)
hoàn toàn độc lập về văn hoá và lịch sử. Chính ở điểm này - một thời đã bị phê phán
gắt gao - PPLTTT có khả năng lại trở nên thời sự trên diễn đàn tranh luận triết học.

Với quan điểm chủ yếu rằng “khả năng lý tính có thể xây dựng “một” thế giới tri thức
cho tất cả”, PPLTTT có thể là điểm khởi đầu với tinh thần kiểm thảo khoáng đạt cho
cuộc thảo luận về một cương lĩnh triết học hiện đại, với một ngôn ngữ tự chủ và
trưởng thành có thể đáp ứng những yêu sách của thời đại toàn cầu hóa, quan trọng và
thuận lợi hơn so với khúc quành triết học ngôn ngữ. Cũng vì lý do đó mà hiện nay
bước ngoặt triết học ngôn ngữ với khoa ngữ nghĩa hình thức (formale Semantik) lại
muốn gia nhập cương lĩnh thảo luận về khả năng “một” thế giới tri thức mà trước đây
chính PPLTTT đã đề ra.

Quan sát diễn biến thảo luận triết học đương đại cho thấy các lý thuyết tri thức thường
có khuynh hướng trở lại với Descartes để rồi dựa trên cơ sở thực nghiệm phản bác

XXXVII
triết gia này. Ðối với PPLTTT hình như đây là một bước lỗi thời ngây thơ, bởi vì
chính trong PPLTTT, chúng ta đã có sẵn tư liệu phê bình Descartes và phê bình thực
nghiệm, do đấy với cách đặt vấn đề của các khảo sát siêu nghiệm (transzendentale
Erörterungen) trong PPLTTT, những thảo luận về Duy Thực (Realis-mus) chống lại
Phản Duy Thực (Antirealismus) cũng như Duy Nhiên (Naturalismus) chống lại Phản
Duy Nhiên (Antinaturalismus) sẽ mang một ánh sáng mới.

Trên bình diện T3, về lý thuyết linh hồn, tự do và Thượng đế, PPLTTT đã thành công
trong việc loại bỏ quyền lực của cả hai chủ trương trái ngược: phe bảo vệ và phe từ
chối những ý niệm trên. PPLTTT cũng đã khám phá ra một đề tài mới hiện nay rất
cần được thảo luận: cho sự tiến bộ của khoa học tự nhiên cần có một lý do khác hơn
là lý do thực dụng, trong đó sự chính danh và giới ước khả năng của khoa học phải
được truy xét trên nhiều lãnh vực.

Và đối với triết học tinh thần (Philosophie des Geistes) cũng như với các khoa học
nhận thức (Kognitionswissenschaften), PPLTTT là một chọn lựa khác lý thú so với
những tham chiếu hiện nay thường hay viện dẫn lý thuyết nhị nguyên thể xác-linh hồn
(Leib-Seele) của Descartes mà thật ra từ lâu lý thuyết này đã bị PPLTTT vượt qua.

1.4. Triết học thực hành trong thời đại Khoa học tự nhiên:

Ngày hôm nay chúng ta không còn đứng trước “đấu trường siêu hình học” nhưng lại
đứng trước một tàn tích triết học mất định hướng sau cơn say mê triết học ngôn ngữ
và sự trở về với chủ nghĩa thực nghiệm hầu như ngây thơ, một thái độ phê phán tự
chủ trở nên cần thiết, do đó PPLTTT cũng là một khả năng lựa chọn khác cho sự
nghiên cứu triết học có ý nghĩa, bởi vì PPLTTT là một cuộc đi cheo leo trên giao
điểm giữa hai quan niệm đánh giá triết học quá thấp và quá cao cũng như giữa hai thái
độ quá đề cao hay miệt thị khoa học tự nhiên. PPLTTT hòa giải sở thích (Interesse)
của triết học nằm ở tri thức tự chủ (autonom) với sự sủng ái sa đà, quá độ đối với kinh
nghiệm trong một thời đại đang bị khoa học chế ngự. Ðối với phong trào duy khoa
học từ trước đến nay, khoa học không những được xem là toàn hảo mà còn là tất cả
cho tri thức (Wissen) con người trong vũ trụ, trong lúc ấy phong trào đối nghịch là
thái độ hoài nghi khoa học cực đoan toàn diện. Ngược lại với hai thái độ trên, Kant
công nhận vai trò quan trọng của khoa học nhưng từ chối một thứ đế quốc trí thức
(intellektuelle Imperalismus).

XXXVIII
Thận trọng không xen vào từng bộ môn của khoa học, Kant khảo sát tiền đề và chủ đề
của tri thức (Vor- und Grundfrage) khoa học hay theo thuật ngữ triết học siêu nghiệm
của ông: những điều kiện khả thể của tri thức này, cũng như tiến xa hơn vào hai lãnh
vực vượt ra khỏi khả năng (Kompetenz) của các khoa học chuyên môn: lãnh vực đạo
đức học với ý niệm “Phải làm” (“Sollen”) và lãnh vực gợi hứng cho hành động đạo
đức với ý niệm “Hi vọng” (“Hoffen”).

Có thể nói đặc điểm của thời cận đại nằm ở sự chú trọng hai nền khoa khọc thiết
yếu mà các triết gia ngày nay không chú ý đến nữa: đó là khoa toán học và khoa
học tự nhiên toán luận.

Lịch sử triết học cho thấy tương quan giữa triết học và toán học cùng khoa học tự
nhiên từ khi triết học thành hình đến ngày hôm nay là một tương quan từ mật thiết đến
viễn ly. Các triết gia lớn như Thales, Pythagoras, Aristoteles, Descartes, Pascal và
Leibniz cũng là những nhà nghiên cứu khoa học tự nhiên hay những nhà toán học.
Trong quá khứ triết học đã đóng một vai trò phổ quát đứng trên mọi khoa học. Giai
đoạn về sau vẫn trong truyền thống ấy. Những triết gia như Frege, Mach33,
Whitehead34, Russell và Carnap35 đã có nhiều đóng góp về lý thuyết vào toán học và
khoa học tự nhiên. Trường hợp triết gia E. Mach trở nên nhà khoa học tự nhiên, hay
H. v. Helmholtz, H. Poincare, Planck,Einstein, Heisenberg.. từ khoa học tự nhiên trở
nên triết gia cho thấy tương quan hổ tương của hai ngành khoa học. Có thể nói Kant
đã nằm trong tinh thần giao thoa này. Ông đã nghiên cứu về vật lý học (Monadologia
I 482f), khoa học tự nhiên và địa chất, ông đã dạy môn địa lý tự nhiên trong suốt 4
thập niên. Nhưng Kant không phải là nhà nghiên cứu khoa học mà là một triết gia về
khoa học tự nhiên. Ngày nay những công trình của ông trên lãnh vực khoa học tự
nhiên chỉ còn có giá trị lịch sử, nhưng ngược lại, lý thuyết về khoa học của ông vẫn
giữ giá trị hệ thống (systematische Bedeutung).

Trong giai đoạn hiện tại, khuynh hướng tách rời khoa học tự nhiên ra khỏi triết học để
chỉ có khoa lý thuyết khoa học như một chi nhánh của triết học còn sót lại không giấu
diếm được sự đơn điệu giản lược của triết học.

33
E. Mach (1838-1916): nhà vật lý học và triết gia Ðức. E. Mach ảnh hưởng lên trường phái tân thực
chứng (Neopositivismus). Triết học của ông cũng chuẩn bị cho lý thuyết tương đối.
34
A. Whitehead (1861-1947): triết gia và toán học gia, sáng lập luận lý toán học và vũ trụ luận siêu
hình.
35
R. Carnap (1891-1970): triết gia, thuộc nhóm Wiener Kreis, chủ trương lý thuyết thực nghiệm luận
lý.

XXXIX
Khuynh hướng viễn ly giữa khoa học và triết học trong thời đại công nghiệp và kỹ
thuật đã giản lược triết học vào công việc tìm ý nghĩa đạo đức để biện minh trong
chừng mực khoa học với những thành tựu của nó có thể thay đổi toàn diện vũ trụ và
thế giới sinh tồn. Bởi vì những khảo sát về vũ trụ quan dựa vào các dữ kiện khoa học
ngày hôm nay không còn là sở thích của triết gia nữa, mà trái lại nằm gọn trong tay
các nhà khoa học tự nhiên, trước đây là các nhà vật lý học và hiện nay là những nhà
nghiên cứu về não bộ, sinh vật học, nên sự viễn ly trở nên một khủng hoảng của thời
đại trong ý nghĩa của câu nói Platon: hoặc là nhà nghiên cứu tự nhiên trở thành triết
gia hay triết gia cần nghiên cứu tường tận hơn những vấn đề khoa học tự nhiên hoặc
là cần phải dung hòa cả hai tri thức, nếu không sẽ không bao giờ chấm dứt được nỗi
bất hạnh của nhân sinh trong vũ trụ quan của chính con người.

Chính trên phương diện triết học, PPLTTT đã đặt vấn đề tìm kiếm một loại tri thức
mang “tính toàn diện” (Ganzheit) phối hợp ấy. Trong ý nghĩa đó, PPLTTT cống hiến
cho thời đại Khoa học (Tự nhiên) hai khía cạnh triết học bổ túc cho nhau: Cảm năng
học (Ästhetik) và “Phân tích pháp” (Analytik) triển khai hai yếu tố cấu tạo của tri thức
về tự nhiên (Naturerkenntnis), còn phần “Biện chứng pháp” (Dialek-tik) giúp kiện
toàn hoá yếu tố điều hành (regulativ) của toàn thể công trình khảo sát tự nhiên.

Với tư cách là một quyển yếu lược về khoa học, PPLTTT đã bị chỉ trích là lỗi thời.
Lỗi thời vì đã xem hình học Euklide và vật lý học Newton cũng như định luật nhân
quả tất định của khoa học ấy có giá trị độc nhất. Ðây là nguyên nhân tại sao những
triết gia thời tân tiến và hậu tân tiến không còn muốn chấp nhận luận cứ của Kant trên
khía cạnh này.

Ðọc Kant như thế cũng để khảo xét giới hạn lý thuyết khoa học của ông trong sự sử
dụng toán học và vật lý học thời bấy giờ. Vấn nạn tiếp theo nằm trong tương quan
giữa triết học cơ bản và khảo sát siêu nghiệm trong phần “transzendentale Ästhetik”
(Cảm năng học siêu nghiệm, theo cách Việt dịch của BVNS) (khía cạnh triết học về
không gian và thời gian): phải chăng điều kiện tất yếu và tiên thiên của mô thức cảm
năng học chỉ có thể thuyết phục trong tương quan với phần triết học siêu nghiệm?
Hay nói khác đi, luận chứng toán học của Kant sử dụng cho lý thuyết về không gian
và thời gian và ngược lại lý thuyết không gian và thời gian ứng dụng cho toán học có
liên hệ thiết yếu đến nỗi nếu một trong hai yếu tố đó mất đi thì PPLTTT sẽ mất hẳn
tính thu hút thuyết phục?

XL
Tuy nhiên dụng ý của Kant không nằm hẳn trong sự khảo cứu những điều kiện tiên
nghiệm của thường nghiệm (Empirie) mà là khảo sát khả năng của đạo đức học và
thần học đạo đức với các câu hỏi về Thượng đế, linh hồn và tự do. Những vấn đề này
đang bị những thắng thế của khoa học lấn át. Kant đặt câu hỏi về khả thể siêu hình
trong trào lưu khoa học để tìm ra được sự chính danh (Legimitation) và giới ước
(Limitation) của tri thức khoa học và siêu hình học. Từ đó khả năng đạo đức học và
thần học đạo đức được khai phá và mở rộng.

Kẻ nào chỉ đọc PPLTTT dưới hình thức lý thuyết toán học hay khoa học tự nhiên toán
luận bổ túc vào tri thức luận tổng quát, kẻ ấy đã bỏ sót điểm tế nhị này: không phải
đợi đến lý thuyết đạo đức mà chính trong lý thuyết về tri thức (Wissen), Kant đã triết
lý trong viễn tượng thực hành hay đúng hơn: trong ý định đạo đức thực hành. Ðọc hết
tác phẩm đến phần cuối cùng, phần “học thuyết về phương pháp” (Metho-denlehre),
ta có thể nhận ra được rằng: nhìn một cách toàn diện, PPLTTT là một triết học thực
hành (praktische Philosophie) với nghĩa phóng khoáng như trong Lời nói đầu và như
khẩu hiệu (Motto) mà Kant đã nêu ra trong PPLTTT: vai trò của đạo đức học được
nhấn mạnh một cách nỗi bật. Ngược lại với truyền thống từ Aristoteles cho đến
Descartes, đạo đức học trong vai trò của lý tính thực hành thuần túy trở nên một thành
phần hội nhập của triết học cơ bản hay siêu hình học. Ðạo đức học với ưu thế của lý
trí thực hành vẫn là thao thức của triết gia, người “ban bố luật lệ” (Gesetzgeber)
(B867). Như thế, trong lúc Kant giới hạn lý tính thuần túy lý thuyết bằng cách
giảm bớt sự lạm quyền của truyền thống siêu hình học cổ điển, ông đã nâng cao
chức vị cũng như lãnh vực của đạo đức học, có nghiã là lý tính trong ý nghĩa đích
thực của nó phải là một lý tính tự khởi và sáng tạo trong hành động như một
thiên phú của con người: không phải lý tính thuần túy (lý thuyết) mà chính lý
tính thực hành mới là người ban bố luật lệ thật sự cho hành động của con người.

1.5. “Siêu việt” Ðông-Tây

Ðọc Kant với con mắt của người bắt đầu tìm hiểu triết học hoặc với con mắt một
người “biết hơn Kant” vì đang đứng ở thế kỷ 21, sau khi đã qua những đoạn đường
triết học với những thành tựu khoa học vượt khỏi giới hạn của thời Kant, nhưng cũng
có thể đọc Kant với con mắt thứ ba: con mắt của người Ðông phương nhìn Tây
phương.

Mỗi thời đại đều có những giấc mơ giáo điều mà những triết gia thường là những kẻ

XLI
thức tỉnh, như trường hợp của I. Kant đã được D. Hume đánh thức ra khỏi giấc mơ
giáo điều siêu hình của ông. Mỗi lời phê bình có thể là tiếng chuông báo thức.
PPLTTT có thể là một tiếng chuông như thế trong cuộc tham luận về những vấn đề
triết học hôm nay trên lãnh vực gặp gỡ Ðông Tây.

Triết học Tây phương không xa lạ với Ðông phương qua nhiều gặp gỡ cọ xát nhất là ở
Việt nam từ đầu thế kỷ 19. Tuy nhiên mãi đến bây giờ VN thu nhận những trào lưu
tây phương ít nhiều trong tư thế thụ động với ít nhiều “mặc cảm” Ðông phương. Trên
lãnh vực Triết học, trong những thập niên gần nhất chưa có những thảo luận nghiêm
chỉnh về những vấn đề triết học then chốt nổi bật cũng như những đối thoại tư tưởng
Ðông Tây tương xứng. Trong lúc ấy, trên thế giới, những nỗ lực khám phá, trở về
nguồn, tự phản tỉnh đã trả lại tinh thần tự chủ cho Đông phương trong đối thoại với
Tây phương trên lãnh vực tôn giáo và triết học.

Cùng với những trào lưu chống duy lý, duy ý niệm, duy lý tính trong thời hậu tân tiến,
tinh thần kỳ thị (Diskriminierung) của hệ thống triết học Tây phương cho rằng những
gì không nằm trong hệ thống ấy (như triết học Ðông phương chẳng hạn) đều không
phải là triết học, dần dần được trung lập hoá. Ðông phương với Khổng học, Lão
Trang, tư tưởng Phật học đã trở thành những chuyến du hành Viễn đông “tầm sư học
đạo”để cho người Tây phương có được cơ hội thấy lại đúng đắn yếu tính và giới hạn
của triết học tây phương như F. Julien36 (“Un sage est sans idée”, 9) đã thực hiện
trong cuộc khảo sát tư tưởng Khổng- Lão của ông.

Ngược lại, PPLTTT có thể là một chuyến đi cho người Ðông phương thấy rõ hơn diện
mục của mình. Với tinh thần phê phán trong PPLTTT, cuộc đối thoại sẽ giữ được
“cân bằng lực lượng”, vì ngay chính trên lãnh vực tư tưởng, sự phán xét phải được
công bằng như trong một tòa án dựa vào lý tính (PPLTTT). Tất cả những giáo điều
đều được truy xét dựa trên khả năng nhận thức (Erkenntnisvermögen) của lý tính để
có thể rút ra những nguyên tắc trung thực khả dĩ đóng góp vào tri thức có ý nghĩa của
một thuyết “chính luận toàn hoàn vũ tri thức” (epistemologischer Kosmopolitismus)
không chỉ cho Tây phương mà cho cả Ðông phương, nhất là vào thời điểm hôm nay
khi khuynh hướng toàn cầu hoá trên lãnh vực văn hoá là điều không thể tránh được.

Hơn tất cả những tác phẩm khác, PPLTTT cho ta thấy rõ cấu trúc tư tưởng Tây
phương nằm ở tính nhị nguyên trong khi lý giải về “thật tính” (Wirklichkeit) của sự

36
F. Julien: Un sage est sans idée ou l´autre de la philosophie, Seuil 1997, tr. 9.

XLII
vật hay đối tượng khách quan (hiện tượng và vật tự thân/Erscheinung và Ding an
sich), trong sự phân chia lý thuyết và thực hành (Theorie/Praxis) là hai lãnh vực khác
biệt trong bản chất, rãnh phân ly không thể khỏa lấp giữa tư duy và hữu thể
(Denken/Sein). Tư tưởng nhị nguyên này theo F. Capra37 là nguồn gốc gây nên những
khủng hoảng hiện nay trên mọi lãnh vực khoa học tự nhiên cũng như nhân văn, tôn
giáo của Tây phương. Từ đó phương pháp luận nhất quán của Ðông phương với Lão
Trang và Phật học là một chọn lựa khác trên đường kiện toàn tri thức về tính toàn diện
của thể tính (Ganzheit des Seins) trong nghĩa gấp đôi: triết học và nhân loại học.

Không phải là ngẫu nhiên mà những thành tựu của học thuyết tương đối hay lý thuyết
lượng tử (Quantentheorie) đến gần với trực quan của thế giới Lăng Nghiêm. Với Long
Thọ và triết học Hoa Nghiêm chúng ta có một khả năng tổng hợp và tầm nhìn phê
phán vượt lên tất cả những cứ địa lý thuyết (theoretische Positionen) khác nhau bao
gồm Kant, Hegel, phê bình ngôn ngữ học và triết học phân tích, phản duy lý tân tiến
và hậu tân tiến, như một của báu trong nhà chưa khám phá hết. PPLTTT có thể đưa ta
đến khám phá ấy, để thấy dù hai con đường khác nhau nhưng hai tư tưởng cùng chia
xẻ một mục đích: công cuộc khảo sát tri thức luận rốt cùng chỉ nhằm đi đến “Ðạo
Ðức” như khả năng thể hiện nhập thế của con người yêu chân lý và hoà bình: trong
Long Thọ là thiền định nhập thể hoàn toàn trong thể tính (Sein) và Bồ tát hạnh, trong
Kant là con người đạo đức với ý chí tự do, tự chủ và tự do hành động, ở Khổng tử là
“minh minh Ðức chỉ ư chí thiện”.

Tuy nhiên con đường nào giúp con người vượt đến đích? Hay nói cách khác có một lý
thuyết của lý tính thuần túy đem đến TRI HÀNH HỢP NHẤT một cách hiển nhiên
mà không bị giới hạn của tri thức trong chính cơ cấu của nó như một quá trình tổng
hợp của trực quan (Anschauung) thường nghiệm thụ nhận (rezeptiv) và khái niệm
(Begriff) như là mô thức (Form) linh hoạt (spontan) tự khởi như Kant quan niệm?
Không luận và Ðại trí độ luận của Long Thọ (Nagarjuna) trong khi mổ xẻ ngữ cú, ngữ
nghĩa và văn phạm của ngôn ngữ như “nghề riêng” (chuyên môn) của tri thức luận
Phật giáo đã trả lời khá rốt ráo về khả thể “vượt” lên trên tất cả các vị trí khẳng định
(affir-mative Positionen) nhị nguyên của tất cả những định lý (Theoreme) có thể có
của khả năng tri thức (Erkenntnisvermögen) con người, có nghĩa là cởi bỏ tất cả
những khả năng có thể có của giáo điều và chấp kiến để con người có thể ung dung

37
J. Capra (1939): Wendezeit, dtv 1983.

XLIII
hội nhập trong toàn hoàn vũ (Kosmopolitismus). Chính khả năng “vượt lên trên giới
hạn” của con người là nhịp cầu giữa hữu hạn và vô cùng, giữa giới hạn và tuyệt đối.

Có thể nói PPLTTT là tác phẩm triết học đầu tiên của Âu châu trong quá trình phê
bình tri thức đã khám phá ra khả năng siêu “vượt” trong cơ cấu của tri thức, đã hệ
thống hoá chức năng siêu “vượt” trong khi luận giải về khách quan tính của tri thức
triết học và từ đó mở ra những khả năng “vượt” khỏi giới hạn của những điều kiện
đặc thù nội tại, hiểu như toàn thể hoàn cảnh con người, lịch sử và hệ thống triết học
đương thời, để tầm mắt của con người có thể nhìn xa hơn trong khi truy tầm chân lý.

Triết học của Kant được ông mệnh danh là “Transzendentalphilo-sophie”. Ðây là một
cụm từ mới lạ do Kant sáng tạo lấy từ sự sử dụng thuật ngữ “transzendent” của C.
Wolff38, trường phái mà Kant theo học một thời. Trong bản thể học cơ bản
(Fundamentalontologie) và tri thức luận của C. Wolff, nó được dùng với nghĩa “tất
yếu” (notwendig) hay “thiết yếu” (wesentlich). “Transzendental” có gốc từ chữ
“trans-zendentalia” hay “transcendentia” có nghĩa là “những đặc tính cơ bản cuối
cùng của tồn tại (hữu thể/Seienden/ens) vượt khỏi giới hạn phân chia sự vật thành
giống và loại (Arten, Gattungen). “Ens” là ý niệm thực tại bên ngoài, được xem như là
điều kiện của tư duy về tồn tại. Transzendent có nghĩa là “ngoại tại” phản nghịch với
“immanent” (nội tại). Danh từ “Transzendenz” được dùng để chỉ những thực tại bên
ngoài của con người, và xa hơn bên ngoài của thế giới con người, và xa hơn nữa bên
ngoài của tổng thể những gì nội tại (Immanenz) như ý niệm siêu việt về Thượng đế
chẳng hạn. Một triết học bàn về những hữu thể siêu ngoại được gọi là Philosophie der
Transzendenz ngược lại với triết học Immanenz, có đối tượng nội tại. “Transzen-
dental” của Kant là một biến cách khá độc đáo, lạ lẫm trong ngôn ngữ triết học thời ấy
được sử dụng như thuộc từ đi theo chủ ngữ “triết học”.

Ðây là một công trình không nhỏ của Kant đã đem lại cho cụm từ đã mòn nghiã này
trong siêu hình học cổ điển, phục hồi lại chiều hướng “vượt lên” của nó (Dimension
des Übersteigens). “Transzendentalphi-losophie” như thế chắc chắn không phải là một
triết học về đối tượng nội tại cũng không phải là triết học siêu vật thể hay siêu hình
duy lý, mà là nhịp cầu - hay nói theo thuật ngữ của Kant: những điều kiện khả thể cho
tri thức có giá trị phổ quát và trung thực - được xây dựng bằng nguyên tắc của lý tính

38
C. Wolff (1679-1754): trường phái duy lý theo Leibniz; Kant đã theo học trường phái này.

XLIV
thuần lý. Do đó triết học siêu nghiệm diễn tả sự linh hoạt của khả năng “vượt” của trí
tuệ con người.

(Ðây cũng là lý do tại sao tôi chưa hài lòng lắm với cụm từ “Triết học-siêu nghiệm”
mà dịch giả sử dụng để chuyển “Transzendentalphilo-sophie” của Kant. “Siêu
nghiệm” hay “ở trên kinh nghiệm” gần với chữ “a priori” (tiên nghiệm) là một trong
những đặc tính của Trans-zendentalphilosophie”, diễn tả tính độc lập và giá trị phổ
quát khác với những dữ kiện thường nghiệm hay hậu thiên (a posteriori) của kinh
nghiệm, trong ý hưóng đó nó không ngoại tại. Nhưng “tính tiên thiên” của những mô
thức (Formen) trong Transzendentalphilosophie tuy độc lập hoàn toàn với kinh
nghiệm, nhưng chúng lại là những điều kiện chỉ có giá trị khách quan khi được ứng
dụng vào thực tại bên ngoài để tạo nên tri thức về sự vật cho chúng ta, có nghĩa là
chúng không hoàn toàn nội tại. Transzendental như vậy vừa siêu nghiệm vừa vượt
siêu nghiệm, cho nên đúng hơn có thể gọi là “siêu việt” trong nghĩa “vượt” trên các
cứ điểm lý thuyết (theoretische Positionen), ở đây trong trường hợp triết học của
Kant, vượt lên trên chủ thuyết thực nghiệm và học thuyết duy lý.

Tôi biết dụng ý của dịch giả khi chọn chữ “siêu nghiệm” là để tránh những dị ứng của
các nhà khoa học. Chữ “siêu nghiệm” gần với ý niệm khoa học, tỉnh táo (nüchtern),
dễ hiểu và ít “siêu” hình (meta-physisch) hơn chữ “siêu việt” thường gây ấn tượng
huyền hoặc, siêu hình, xa rời thực tế, nhưng nếu hiểu “siêu việt” là khả năng biện
chứng hay sức “vượt” linh hoạt (Spontaneität) của lý tính trên đường kiện toàn tri
thức thực tại (Erkenntnis der Wirklichkeit) thì Transzen-dentalphilosophie có thể
được hiểu như “triết học siêu việt” của Kant).

Ðọc PPLTTT trong ý nghĩa khả thể vượt lên trên mọi đối đãi nhị nguyên như thế là
một khả năng chọn lựa trong các tác phẩm triết học tiêu biểu tây phương để có thể tìm
lại được những ưu thế của Triết học Ðông phương trong tính linh hoạt diệu dụng của
ý thức vượt rốt ráo. Bởi lẽ trong lúc với ý hướng phê bình, Kant vẫn còn dừng lại bên
bờ của khẳng định khước từ (subversive Affirmation), vẫn còn đứng trên nền tảng
(Fundament) của thể tính (Sein), vẫn còn bị thu hút bởi những ý niệm điều hành của
lý tính và lúng túng trong luận cứ bản thể học (ontologische Begründung) cho một
nền tảng đạo đức thực hành, thì trước ông hơn hai nghìn năm, Ðông phương với Lão
Trang, Phật và nhất là Long Thọ đã sử dụng tánh “Không” (Nichts) vượt bờ tri thức
đáo bĩ ngạn trong thế nhất quán “SẮC KHÔNG LÀ MỘT” và từ đó TRI HÀNH hợp

XLV
nhất, mà mãi đến thế kỷ 20 M. Heidegger mới khởi hành trên con đường rừng của
“Sein und Zeit” với hành trang “Hư vô” (Nichts) nhập thế tây phương*.

2. Khái quát hệ thống triết học của Kant:

2.1.

Nằm trong lòng của thời cận đại của nước Ðức, triết học của Kant đã xuất hiện với
ánh sáng tân kỳ của một tư tưởng “tân tiến”, trong đó hai yếu tố nổi bật được ghi nhận
trước tiên: tính phổ quát và tính khoa học đã được Kant đề cao.

*
[Chú thích của người dịch:] Tôi tôn trọng cách hiểu của tác giả bài Dẫn luận về chữ
“transzendental” của Kant “trong nghĩa “vượt” trên các cứ điểm lý thuyết”, từ đó lý giải nó trong
quan hệ so sánh với tư tưởng phương Đông, nhất là với “tánh Không” của Long Thọ, (cũng như sau đó
tác giả bài Dẫn luận lý giải thuật ngữ “tôi-tư duy” như là “đã đến gần với quan niệm “vô ngã” của tri
thức luận Phật học” ở gần cuối mục 4.3 trong bài). Cả hai chữ đều có vai trò then chốt đối với Kant lẫn
trong việc đọc Kant. Do đó, cách lý giải khá độc đáo và có tính khám phá này quả đáng dành cho một
cuộc thảo luận khác, cặn kẽ hơn và chắc hẳn sẽ rất lý thú và bổ ích. Tuy nhiên, trong khuôn khổ bản
dịch này, để tránh sự lẫn lộn không cần thiết về thuật ngữ, tôi xin lưu ý:
- Riêng đối với chữ “transzendental”, trong suốt quyển sách, chúng tôi dịch là “siêu nghiệm”, và
phân biệt nó với “siêu việt” (transzendent). Trong thực tế, tác giả bài Dẫn luận vẫn dùng chữ
“siêu nghiệm” trong bài viết của mình, nhưng lại có ý đề nghị một cách dịch khác:
“transzendental” = siêu việt hay siêu “vượt” còn transzendent = siêu-ngoại hay siêu-ngoại vật.
Như thế, có chăng chỉ là sự khác nhau về cách dịch sang tiếng Việt và cách lý giải chứ không có sự
lẫn lộn ở đây về thuật ngữ. Khi gặp hai thuật ngữ ấy (“transzendental” và “transzendent”), bạn đọc
có thể tự lựa chọn một trong hai cách dịch hoặc tốt hơn nữa, đề nghị thêm cách dịch khác.
- Để hiểu rõ chính Kant nói gì về chữ “transzendental” và “transzendent”, xin bạn đọc vui lòng
tra lại các trang liên quan đến hai mục từ ấy trong “Mục lục vấn đề và nội dung thuật ngữ” ở
cuối sách. Đặc biệt xin lưu ý đến mấy định nghĩa quan trọng sau đây:
• B25: “Tôi gọi mọi nhận thức là “transzendental” (“siêu nghiệm”, BVNS), khi chúng không
chỉ nghiên cứu các đối tượng mà nghiên cứu chung về phương cách nhận thức của ta
(Erkenntnisart) về các đối tượng, trong chừng mực phương cách ấy có thể có được một cách
tiên nghiệm. Một hệ thống các khái niệm như vậy sẽ được gọi là Transzendental-Philosophie
(Triết học siêu nghiệm, BVNS)”.
• B80: “Không phải bất kỳ nhận thức tiên nghiệm nào cũng là siêu nghiệm, trái lại, chỉ
những nhận thức tiên nghiệm cho ta biết tại sao và bằng cách nào một số biểu tượng (các
trực quan hay các khái niệm [thuần túy] chỉ được hay chỉ có thể được áp dụng một cách tiên
nghiệm mới được gọi là transzendental (siêu nghiệm, BVNS) (tức là khả thể của nhận thức
hay là sự sử dụng nhận thức một cách tiên nghiệm)”.
• B81: “Như vậy, sự phân biệt cái siêu nghiệm và cái thường nghiệm chỉ thuộc về công việc
Phê phán các [loại] nhận thức chứ không liên quan đến mối quan hệ giữa các nhận thức này
với đối tượng của chúng”.
• B352: “Ta gọi các nguyên tắc được sử dụng hoàn toàn trong các ranh giới của kinh nghiệm
khả hữu là các nguyên tắc nội tại (immanent) và ngược lại, vượt ra khỏi các ranh giới này là
các nguyên tắc siêu việt (transzen-dent) (BVNS) [...]. Các nguyên tắc siêu việt là những
nguyên tắc có thật [trong lý tính] yêu cầu ta kéo đổ hết các cột mốc ranh giới ấy để vươn đến
mảnh đất hoàn toàn mới mẻ, không thừa nhận một đường giới tuyến nào. Do đó, siêu nghiệm
(transzendental) và siêu việt (transzendent) không phải là một...”
• Về cách lý giải của tôi đối với chữ “transzendental” xin xem Chú giải dẫn nhập: 3.5 và
9.6.4 cũng như Chú thích* cho B113 về “Triết học siêu nghiệm của người xưa”, tức triết
học về các “siêu nghiệm thể” (Transzen-dentalien) của triết học kinh viện (khác với “triết học
siêu nghiệm” của Kant ) mà tác giả bài Dẫn luận có nhắc đến. Về vấn đề: “Tôi tư duy”, xin
xem Chú giải dẫn nhập: 8.3.5.2, 8.3.5.3 và 11.2. (Bùi Văn Nam Sơn).

XLVI
Qua ông các khuynh hướng tư duy của Anh và Pháp đã được chuyển tải vào nước
Ðức. Trong lúc Tây Âu thấm nhuần tư tưởng phê bình do Descartes chủ xướng đã
chiếm lĩnh dần dần tất cả những lãnh vực triết học: tâm lý, đạo đức, triết lý pháp
chính, lý thuyết xã hội học và triết học tôn giáo, thì ở Đức mặc dù có sự cố gắng của
Thomasius và đồ đệ của ông, tư tưởng khai sáng vẫn còn chưa phát triển. Ngay cả
Christian Wolff và trường phái của ông vẫn còn ở trong tình trạng triết học kinh điển
nhà trường theo Leibniz. Kant đã hoàn thành sự nối kết một cách rộng rãi với thế giới
bên ngoài. Tư tưởng của D. Hume và J. J. Rousseau được nới rộng và hệ thống hoá.
Với công việc ấy triết học Đức đã lật ra một chương mới.

Triết học của Kant và những tác phẩm của ông có thể phân thành hai thời kỳ: thời kỳ
tiền phê bình và thời kỳ phê phán. Điểm chuyển hướng vào khoảng năm 1769/ 1770.

2.2.

Trong thời tiền phê phán Kant đã tham dự vào khoa học và triết học của thời khai
sáng. Trên lãnh vực khoa học tự nhiên và toán học ông đã trân trọng những thành quả
nghiên cứu của Newton và chấp nhận quan điểm triết học của những nhà mô phạm
kiểu mẫu Leibniz và Wolff, nhất là Leibniz với khuynh hướng tư tưởng duy lý của
thời khai sáng. Mặt khác qua Rousseau, Kant đã làm quen và đánh giá khuynh hướng
ngược lại, triết học tình cảm phản duy lý, một xu hướng khác của thời khai sáng.
Trong thời kỳ tiền phê phán này, tựu trung Kant đã cho rằng nền siêu hình học theo
quan điểm của Leibniz và Wolff là khả thể và đáng chấp nhận và ông đã đại diện cho
tư tưởng truyền thống ấy. Cho nên trong tác phẩm quan trọng nhất của thời kỳ này, để
lấy một ví dụ, đó là tác phẩm “Lịch sử thiên nhiên tổng quát và lý thuyết về bầu trời”
(Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels) (1755) ông đã trình bày luận
cứ chứng minh Thượng đế theo quan điểm cứu cánh luận rất được yêu chuộng trong
học thuật kinh điển (Schulphilosophie) của thời khai sáng. Năm 1763 trong tác phẩm
“Nền tảng chứng minh duy nhất có thể có cho việc chứng minh sự hiện hữu của
Thượng đế” ông còn thiết lập một chứng minh hoàn toàn tiên thiên. Kant đã biết rất rõ
những tranh luận trước đó trên diễn đàn siêu hình học muốn nói gì với từ ngữ “chứng
minh” (demonstratio). Mặc dù vậy ông đã bênh vực cho quá trình ấy. Trong thời gian
này, khái niệm nguyên nhân và hậu quả đối với ông chưa đáng nghi ngờ và một nền
siêu hình học xây dựng trên khái niệm ấy vẫn không có gì trở ngại. Và như thế ông có
thể suy diễn từ một thực thể chỉ hiện hữu tình cờ, bất tất (zufällig) để đi đến kết luận
về một thực thể hiện hữu tất yếu (notwendig) vô điều kiện (unbedingt), tương tự như

XLVII
lập luận mà loại chứng minh sự hiện hữu của Thượng đế theo vũ trụ quan của nền
siêu hình học cổ điển thường làm. Sự chứng minh năm 1763 cũng nhắc lại lập luận
chứng minh theo cứu cánh luận (Teleologie), nhưng với một sự hạn chế: ở đó ông
viết: “Người ta lúc nào cũng sẽ đi đến kết luận về một vị tác nhân vĩ đại bất khả tri
của tất cả toàn thể những gì mà giác quan của chúng ta truyền đạt và như thế không
phải đi đến kết luận của một thực thể toàn hảo (vollkommen)”. Tuy nhiên, nguyên tắc
nhân quả vẫn được giả định ở đây và bước đi từ cảm tính đến siêu cảm tính trong ý
nghiã của nền siêu hình học truyền thống đã đưọc kiện toàn. Như thế ở đây Kant còn
tư duy không phê phán.

Nhưng trong cùng tác phẩm của năm 1763, chúng ta có thể tìm thấy khuynh hướng
ngược lại với chủ nghiã duy lý của thời khai sáng, đó là nền triết học cảm tính phản
duy lý. Phản duy lý cũng là một đặc điểm khác của thời khai sáng. Cần phải nêu rõ ở
đây là mặc dù Kant trình bày chứng minh về sự hiện hữu của Thượng đế nhưng đồng
thời ông lại cam đoan rằng người ta không cần đến sự chứng minh này: “Tự mình
thuyết phục mình có sự hiện hữu của Thượng đế thật là cần thiết nhưng không cần
thiết phải chứng minh điều ấy”. Kant đã nghĩ về sự tự thuyết phục này qua tư tưởng
của Rousseau như là một thứ bản năng. “Thiên cơ đã không muốn rằng tất cả những
nhận thức cần thiết nhất cho hạnh phúc của chúng ta phải dựa vào sự chi li của các
suy luận tinh tế mà chỉ cần giao phó cho trí tuệ hồn nhiên, chính trí tuệ tự nhiên này sẽ
không khiếm khuyết sai lạc trong việc đẫn dắt chúng ta đến cái dúng và cái lợi ích,
nếu người ta không làm rối loạn nó bằng nghệ thuật sai lầm”. Đó cũng là quan điểm
của Vikar trong nhóm Savoyardisten, cho rằng tình cảm mãnh lực hơn giác tính
(Verstand), có thể đem lại cho con người sự an toàn tuyệt đối, để tin rằng có một vị
Thượng đế, rằng chúng ta tự do, rằng linh hồn con người là bất tử. Rousseau là người
đã đưa Kant về “đường phải” như Kant đã thú nhận như thế. Bên cạnh sự chấp nhận
một sự thuyết phục dựa vào cảm tính về sự hiện hữu của Thượng đế còn có luận
thuyết vũ trụ quan của ông, cho rằng giá trị của con người không nằm trong tri thức
mà trong hành động. Trong thời kỳ tiền phê phán này, tuy ông đi theo con đường
phản duy lý về vấn đề Thượng đế, Kant vẫn còn giữ vững những luận cứ chứng minh
duy lý của siêu hình học và hai con đường tiến hành song song bên nhau trong hệ
thống tư tưởng của ông.

XLVIII
2.3.

Giai đoạn phê phán

Trong thời gian này, tư tưởng của Kant về giá trị của yếu tố phi duy lý trong con
người vẫn không thay đổi - Kant vẫn quan niệm vai trò ưu thế của lý tính thực hành
đối với lý tính thuần túy. Nhưng những quan điểm từ trước đến giai đoạn này về khả
thể của siêu hình học đã biến mất. Từ 1769/70, những phát biểu nghi ngờ về siêu hình
học càng ngày càng nhiều hơn. Kant phát hiện trong thời gian này những cặp mệnh đề
siêu hình học mâu thuẫn nhau, mà Kant gọi là những nghịch lý (Antinomien). Ông
nhận ra rằng nếu sử dụng lý tính thuần túy một cách không phê phán, nhất định sẽ dẫn
đến những mâu thuẫn nan giải.

Thêm vào đó quan điểm của David Hume về nguyên tắc nhân quả đã làm ông suy
nghĩ. Chính D. Hume là người đã đánh thức Kant ra khỏi cơn mê ngủ giáo điều và
đưa triết học của ông vào một hướng mới.

Kant muốn nói ở đây ý tưởng chủ đạo này của D. Hume: Nếu chúng ta liên kết hai sự
kiện xảy ra bằng tương quan nguyên nhân - hậu quả, thì ta không thể thấy được tính
thiết yếu (tất yếu) của sự liên kết này, như siêu hình học từ trước đã thường chấp nhận
như thế về nguyên tắc nhân quả: bởi vì một cách tiên nghiệm, có nghiã là thuần túy
rút ra từ khái niệm của một nguyên nhân nhất định nào đó, người ta không thể đi đến
kết luận về một hậu quả thuộc về nguyên nhân ấy, bởi vì những sự vật trên nguyên tắc
chỉ liên hệ trong sự nằm bên nhau mà thôi; ngoài ra, từ kinh nghiệm cũng không thấy
được “sợi dây” nối kết khái niệm nguyên nhân và hậu quả, bởi vì điều mà chúng ta tri
giác được về hai sự vật chỉ là hiện tượng chúng nằm bên cạnh nhau (nebenei-nander).

Như thế đó là một sự lầm lẫn khi siêu hình học cổ điển nói về tính tất yếu của nguyên
tắc nhân quả cho rằng tất cả đều phải có nguyên nhân “trước sau” và nhất là khi siêu
hình học dựa vào đó để chấp nhận có một nguyên nhân đầu tiên là Thượng đế.

Nghi vấn về nguyên tắc nhân quả của D. Hume đã thúc đẩy Kant tiến xa hơn trong
việc khảo sát những nguyên tắc tương quan giữa các khái niệm khác. Quan sát các đối
tượng của tri thức đã đưa Hume thành lập nguyên tắc liên tưởng. Đối với tất cả các
đối tượng trong tư tưởng, chúng ta thường liên kết nhiều tưởng tượng (nhiều biểu
tượng) về chúng thành một nhất thể. Câu hỏi đặt ra là: chúng ta có thấy sợi dây nối
kết này ngay chính nơi những sự vật, trong tri giác trực tiếp hay chúng ta có thể diễn

XLIX
dịch sự liên kết ấy? Nếu không thì sự kết hợp ấy từ đâu ra? Nói một cách tổng quát:
kinh nghiệm và khoa học căn cứ vào đâu để giải thích những kết hợp các tưởng tượng
về đối tượng được diễn tả thành khái niệm, phán đoán và qui luật: “Cái gì tạo nên sự
tương quan giữa tưởng tượng và đối tượng bên ngoài?” Kant đã viết cho Marcus Herz
như thế. Đó là nghi vấn khởi điểm cho sự phê phán.

Tuy nhiên, kết luận hoài nghi của D. Hume cho rằng nguyên tắc nhân quả không có
giá trị phổ quát bởi vì chỉ dựa vào lòng tin, và lòng tin lại căn cứ vào thói quen kinh
nghiệm thường nghiệm, chủ nghĩa hoài nghi này đã không giải đáp thoả đáng thắc
mắc của Kant. Kant cho rằng Hume đã không suy nghĩ trọn vẹn công trình tư tưởng
của ông mà chỉ mới bắt đầu một phần. Nhưng con người sắc bén đó đã bật ra một tia
lửa, và nó có thể trở thành ánh sáng.

Điều ấy đã xảy ra trong thời điểm khi Kant bắt đầu khởi sự nghiên cứu vấn đề tri thức
trong toàn thể phạm vi của nó. Câu hỏi về khả thể của một nền siêu hình học đồng
thời được đưa ra. Công việc này Kant đã nhận lãnh cho mình trong tác phẩm chính
của ông: “Phê phán lý tính thuần túy”, “tác phẩm đã được ôm ấp suy nghĩ suốt thời
gian ít nhất là 12 năm” (thư gửi Moses Mendelssohn ngày 16.8.1783) kể từ khi bức
thư nổi tiếng gửi cho M. Herz ngày 21.2.1772 báo tin đã có đủ điều kiện để “biên
soạn một quyển phê phán lý tính thuần túy, xem xét bản tính của nhận thức lý thuyết
lẫn thực hành, trong đó phần đầu tôi sẽ xét những nguồn suối của siêu hình học,
phương pháp và những ranh giới của nó, rồi sau sẽ trình bày những nguyên tắc thuần
túy của đạo đức (học). Về phần đầu tôi sẽ hoàn tất trong vòng độ 3 tháng”. Phần đầu
mà Kant đề cập trong bức thư “xét những nguồn suối của siêu hình học, phương pháp
và những ranh giới của nó” là phác thảo khai sinh của tác phẩm đồ sộ xuất hiện đầu
tiên vào dịp lễ Phục sinh 1781, bản A. Ấn bản thứ hai ra mắt vào tháng 6.1787, bản B
với Lời tựa mới, bổ sung thêm cho Lời dẫn nhập và sửa chữa một số chương, đoạn
quan trọng (Xem: Chú giải dẫn nhập của BVNS: 0.1-0.3).

3. Phê Phán Lý tính thuần túy: Bối cảnh vấn nạn triết học.

3.1. Ðấu trường siêu hình học.

Ðấu trường siêu hình học là thảm kịch tranh luận của các chủ thuyết siêu hình hầu
như không có lối thoát của thời ông. Kant đã nêu lên trong Lời tựa và Lời dẫn nhập
của tác phẩm: khuynh hướng đối nghịch cổ điển giữa chủ nghĩa duy lý và chủ nghĩa
duy nghiệm, đồng thời cũng là sự đối nghịch giữa chủ nghĩa giáo điều và chủ nghĩa

L
hoài nghi cũng như chủ trương khẳng định siêu hình học và chủ trương từ chối siêu
hình học, thêm vào đó những chuỗi nghịch lý (Antinomien) nằm chính trong cơ cấu
tri thức của lý tính con người.

Từ đó nỗi bân tâm triết học càng ngày càng khẩn thiết tìm ra giải dáp cho câu hỏi: có
thể hay không thể có một nền siêu hình học. Trong lời nói đầu lần xuất bản thứ nhất,
Kant cho rằng không nên khư khư giữ chặt nền siêu hình học như những nhà giáo
điều thường làm một cách “độc tài độc đoán” cũng như không nên vì những thất bại
của khoa học siêu hình mà hành động như những nhà hoài nghi lãnh đạm với khoa
học này, ngược lại cần phải đặt vấn đề khảo sát sự tự tri thức của lý tính “và hãy thiết
lập một phiên tòa để vừa bảo vệ những yêu sách chính đáng, đồng thời bác bỏ mọi
đòi hỏi không có cơ sở, không phải bằng các phán quyết độc đoán mà dựa trên các
quy luật hằng cửu và bất di bất dịch của lý tính. Tòa án này không gì khác hơn là sự
PHÊ PHÁN BẢN THÂN LÝ TÍNH THUẦN TÚY”. (AXI).

Phê phán trước hết không có nghĩa là đả kích hay “lên án” như thế tục thường hiểu,
cũng không phải là phê phán những hệ thống và sách vở mà là “sự phê phán toàn diện
khả năng lý tính (Kritik der Vernunftver-mögens) trong tương quan với tất cả các loại
tri thức mà nó có thể đạt được độc lập hoàn toàn với kinh nghiệm, qua đó tiến đến sự
quyết định về khả thể hay bất khả thể của môn siêu hình học cũng như xác định
những nguồn gốc, phạm vi và giới hạn của nó” (AXII). (Xem: BVNS, Chú giải dẫn
nhập 1-3).

Kant tin rằng có loại tri thức siêu hình học độc lập với kinh nghiệm: “Tri thức siêu
hình học phải bao gồm những phán đoán tiên thiên, chính tính đặc thù của nguồn gốc
của nó đòi hỏi như thế” (Proleg § 2 = Werke IV 266) Bởi thế công thức của công việc
PPLTTT trong Lời tựa là: “Câu hỏi chính là giác tính (Verstand) và lý tính
(Vernunft) có thể tri thức độc lập với kinh nghiệm những điều gì và được bao
nhiêu” (AXVII).

Trong Lời dẫn nhập của PPLTTT, Kant đưa ra một công thức chính xác hơn. Đó là
mệnh đề nỗi tiếng của PPLTTT: “Nhiệm vụ thực sự của LTTT nằm trong câu hỏi:
làm thế nào có thể có được những phán đoán tổng hợp tiên thiên” (B19; Proleg. §
5 - Werke IV, 278).

Kant cho rằng siêu hình học từ trước đến giờ chỉ đưa ra những mệnh đề phân tích theo
kiểu mẫu của mệnh đề: tất cả vật thể đều là quảng tính. Những phán đoán như thế cần

LI
thiết và có giá trị tổng quát nhưng chúng chỉ là một sự phân tích các khái niệm nhằm
giải thích rõ hơn và không đem lại sự mở rộng kiến thức của chúng ta, ví dụ như trong
câu: “tất cả vật thể đều nặng”.

Phán đoán phân tích chỉ có giá trị trong giới hạn của lãnh vực khái niệm, chỉ diễn tả
trong khái niệm thuộc từ điều đã có sẵn trong khái niệm chủ từ, chúng chỉ là những
tương quan của các ý tưởng, được liên kết với nhau theo nguyên tắc mâu thuẫn, như
chính Locke và Hume đã nhận thấy. Lãnh vực bên ngoài luận lý của thực tại cụ thể
(reale Wirklichkeit) không được đả động đến trong các phán đoán trên. Những người
chủ trương duy lý và giáo điều đã bỏ sót không đặt câu hỏi “làm thế nào chúng ta có
thể đạt được những khái niệm một cách tiên thiên (tiên nghiệm), để rồi sau đó có thể
xác định sự sử dụng thích đáng của chúng lên trên những đối tượng của mọi nhận
thức nói chung”. (B23f).

Như thế đối với Kant vấn đề cần giải quyết là đặt cơ sở cho một khoa học về kinh
nghiệm. Kant quan niệm rằng, chúng ta không nên chỉ tháo rời (phân tích) những khái
niệm, mà phải tác tạo và tổng hợp chúng với nhau. Chúng ta không cần những phán
đoán giải thích (Erläuterungsurteil) mà cần những phán đoán mở rộng, tức những
phán đoán tổng hợp. Một siêu hình học không theo đường hướng ấy sẽ không dạy gì
cho chúng ta về Thực tại (Wirklichkeit) cả. Nhưng sự mở rộng phải là tiên nghiệm có
nghĩa là phải có tính phổ quát và khách quan nếu không thì cũng không ích lợi gì
(B18). Ở đây vấn đề của những triết gia Anh như J. Locke và D. Hume về sự kết hợp
các tưởng tượng (Vorstellung) và kết luận của họ về những nguyên tắc tri thức đã thúc
đẩy Kant đặt câu hỏi về cơ cấu của tri thức đuợc diễn tả trong phán đoán tổng hợp
Nhưng trong lúc Kant đồng ý với đòi hỏi của họ cho rằng những khái niệm phải có cơ
sở trong kinh nghiệm, thì ông lại không theo họ đến những kết quả cuối cùng rút ra từ
chủ thuyết duy nghiệm, bởi lẽ chủ thuyết hoài nghi chỉ chấp nhận tính cách gần đúng
(Wahrscheinlichkeit) của các khoa học kinh nghiệm mà thôi. Kinh nghiệm đơn thuần,
như Hume nói, không mang theo bên mình tính tất yếu và giá trị phổ quát. Kant
không từ chối điểm đó, nhưng nếu tất cả khoa học kinh nghiệm chỉ dừng lại là một
niềm tin (belief), thì Kant không đồng ý với tình trạng như thế.

Kant muốn cứu khoa học siêu hình và do đấy đã tìm cách cứu phán đoán tổng hợp
tiên thiên (tiên nghiệm). Tất cả công việc của ông tập trung vào vấn đề trên. Suy nghĩ
của ông là nếu muốn tránh những hậu quả lập luận của Hume, thì cần phải diễn
tả khái niệm kinh nghiệm một cách khác. Phương cách đặt vấn đề khác này Kant

LII
gọi là cuộc cách mạng Kopernicus: trước ông “người ta giả định rằng mọi nhận
thức của ta phải hướng theo các đối tượng” nhưng đã thất bại trong việc mở
rộng nhận thức cho nên cần phải tìm một hướng đi mới bằng cách giả định rằng
các đối tương phải huớng theo nhận thức của ta” (XVI).

Từ đó Kant tìm cách thiết lập một tổng hợp giữa thuyết duy lý và thuyết duy nghiệm.
Từ thuyết duy lý, Kant rút ra đề án (These) chủ trương khoa học phải thiết lập những
mệnh đề có giá trị phổ quát và tất yếu; từ thuyết duy nghiệm, Kant lấy luận cứ cho
rằng khoa học phải viện đến kinh nghiệm giác quan.

Hume suy luận như sau: kinh nghiệm không có tính tất yếu, mệnh đề nhân quả khởi từ
kinh nghiệm, như thế thì nó không tất yếu. Tất cả các phán đoán kinh nghiệm cũng
như thế, do đấy khoa học chỉ là niềm tin (Belief/Glaube).

Kant suy luận: kinh nghiệm không có tính tất yếu, nhưng mệnh đề nhân quả thì lại là
tất yếu, do đấy nó không thể phát xuất từ kinh nghiệm, cho nên cần phải tìm ra được
nền tảng tính tất yếu này cho nó và cho những mệnh đề kinh nghiệm khác. Nền tảng
này và những hình thức của nó (Formen) nếu không tìm thấy trong chính kinh nghiệm
thường nghiệm thì nó phải được tìm thấy được không đâu khác hơn là trong tâm thức
(Gemüt) của con người.

Nhưng do đâu Kant biết rằng mệnh đề nhân quả là tất yếu (notwendig)? Có phải điều
ấy đối với ông là một chuyện hiển nhiên? Hay ông muốn thích hợp hoá tri thức luận
với đạo đức học?

Kant tin rằng ông có cơ sở khách quan để chấp nhận có những phán đoán tổng
hợp tiên nghiệm. Nền tảng khách quan này đã có sẵn trong toán học thuần túy
và vật lý học thuần túy. Những mệnh đề như: 7 + 5 = 12 hay “đường thẳng là đường
ngắn nhất giữa hai điểm”, đều căn cứ vào cái nhìn trực quan (Anschauung) thời gian
và không gian, chúng đều là tất nhiên (apodiktisch), từ đó đều là tổng hợp và tiên
thiên. Ở đây chúng ta đang vận dụng “mô thức thuần túy của trực quan cảm tính”
(reine Formen der Anschauung) (B36, 41). Cũng thế đối với các mệnh đề của vật lý
học như: Số lượng vật chất vẫn giữ không thay đổi, hay: “trong sự chuyển động thì
tác động và phản tác động (Gegenwirkung) luôn luôn bằng nhau”.

Dựa vào những định đề toán học và vật lý học như thành quả của thời cận đại,
Kant cho rằng ông có đủ lý do để cứu vãn KHOA HỌC kinh nghiệm
(Erfahrungswissenschaft), mà với D. Hume khoa học này đã mang mối hoài nghi

LIII
cho rằng tất cả tri thức kinh nghiệm đều chỉ căn cứ vào lòng tin. Kant cho đây là
một khám phá quan trọng của ông. Thật sự khám phá này là nền tảng của PPLTTT.
Do đó những người phê bình Kant thường cho rằng hệ thống triết học của ông đứng
vững và sụp đổ theo quan điểm của ông về đặc tính tổng hợp và tiên nghiệm của nền
toán học và vật lý học thuần túy, bởi vì chính căn cứ vào tính khoa học này Kant nghĩ
là ông đã tìm ra được điều mà ông tìm kiếm cho lập luận của mình. Kant cũng tin rằng
với khám phá ấy ông cũng đã đem lại cho toán học thuần túy một nền tảng, trong ý
nghĩa với đặc tính tổng hợp của các mệnh đề toán học. Những mệnh đề này thường
được phần đông các nhà toán học cho là những mệnh đề phân tích. Người ta cũng có
thể chống lại Kant như sau: hoặc trực quan là cảm tính (sinnlich) thì nó không thuần
túy (rein), hay trực quan là thuần túy thì nó lại không phải là cảm tính, cũng như
người ta thường nói về các mệnh đề toán học: hoặc nếu chúng là đúng (wahr) thì
chúng không hiện thực (wirklich) hay nếu chúng là hiện thực thì chúng không đúng.

Nhưng Kant tin rằng, trong khái niệm về toán học thuần túy, ông có thể thống
nhất cả hai yếu tố trên (Proleg. § 2 u. §§ 6 ff = Werke IV, 268, 280ff). Sau khi đã
thiết lập được nền tảng khoa học, Kant tìm cách xác định yếu tố tiên nghiệm (a
priori) trong các nguyên tắc tri thức: “Bản thân nhận thức kinh nghiệm của ta hoàn
toàn có thể là một sự kết hợp giữa những gì ta nhận thức được từ các ấn tượng và
những gì do quan năng nhận thức của ta tự mang lại (còn các ấn tượng cảm tính chỉ
tạo cơ hội cho chúng khởi động); phần thêm vào này chưa được ta phân biệt với chất
liệu cơ bản nói trên, cho tới khi sự tập luyện lâu dài khiến ta lưu ý và biết tách riêng
được phần thêm vào này một cách thành thạo”. (B1).

Kant gọi những phần tử tiên nghiệm mà khả năng tri thức của chúng ta đã có sẵn mà
không cần viện lý đến kinh nghiệm là những “mô thức” (Formen). Những mô thức
trực quan (Anschauungsformen) là không gian và thời gian đã được Kant lọc ra trong
phần Cảm năng học siêu nghiệm và những mô thức tư duy hay các phạm trù trong
Phân tích pháp siêu nghiệm; và cuối cùng tương tự như những mô thức trên là các Ý
niệm (Ideen) trong phần Biện chứng pháp siêu nghiệm. Tất cả những mô thức tiên
nghiệm làm nền tảng cho tất cả các tri thức tạo nên lý thuyết mà Kant gọi là “Triết
học siêu nghiệm”. Kant phát biểu về thuật ngữ mà ông tạo ra khá độc đoán
(willkürlich) này như sau: “Tôi gọi mọi nhận thức là siêu nghiệm khi chúng không chỉ
nghiêm cứu các đối tượng mà nghiên cứu về phương cách nhận thức của ta về các đối

LIV
tượng, trong chừng mực phương cách ấy có thể có được một cách tiên nghiệm”.
(B25).

3.2.

Do đó Triết học siêu nghiệm đối với Kant là học thuyết về khả thể của tri thức kinh
nghiệm, trong chừng mực những đối tượng này được thành hình căn cứ vào những
mô thức (Formen) tiên thiên chủ quan của tâm thức (Gemüt) chúng ta. Khảo sát siêu
nghiệm có mục đích trả lời câu hỏi về điều kiện khả thể của tri thức. Ngược lại với
“transzen-dent” siêu ngoại vật, và là cơ cấu siêu chủ thể (transsubjektive) và cụ thể
(ontisch) của các đối tượng, chữ “siêu nghiệm” nhằm chỉ tính qui luật của tâm thức
như là gia sản tri thức của chúng ta, một thứ lô-gíc được chủ thể phác thảo nói như
thời trước hay đúng hơn một loại thể tính học do chủ thể phác thảo như ngày nay
người ta thường nói, bởi vì không những chỉ có giác tính (Verstand) được thành hình
nên từ những mô thức này mà cả một thế giới được hình thành, bởi vì những gì chúng
ta biết về thế giới này, đều do những hình thái tiên thiên kia ấn định. Như thế triết học
siêu nghiệm có nghĩa là sự từ chối triết học siêu ngoại vật (trenszendente Philosophie)
của siêu hình học cổ điển. Từ “transzendental” còn nói lên một đối nghịch thừ hai: đối
nghịch với duy tâm lý và thuyết tương đối của Hume. Kant tin là ông đã tìm ra được
trong mô thức tiên thiên (Formen a priori) yếu tố vượt lên trên tính ngẫu nhiên của
chủ nghĩa duy nghiệm đơn thuần, bởi vì nó tất yếu và luôn luôn nằm sẵn trong cơ cấu
của tri thức, từ đó giả thuyết hoài nghi của Hume cho rằng khoa học kinh nghiệm chỉ
dựa vào tính gần đúng căn cứ vào thói quen không còn đứng vững nữa.

Với triết học siêu nghiệm, Kant muốn xây dựng một nền luận lý học hoàn toàn là nền
luận lý học thuần túy. “Nó không thoát thai từ tâm lý học như những khuynh hướng
bấy giờ hay tự gán cho mình. Tâm lý học không có ảnh hưởng gì cả trên bộ chuẩn tắc
(Kanon) của giác tính(Verstand). (B78).

Kant đã kỳ vọng rất nhiều với luận lý học siêu nghiệm: “Để có được cái nhìn thấu
triệt về quan năng mà ta gọi là Giác tính, cũng như để xác định các quy luật và các
giới hạn trong việc sử dụng nó, tôi không thấy có nghiên cứu nào quan trọng hơn
phần được tôi trình bày trong Chuơng 2 của “Phân tích pháp siêu nghiệm” dưới nhan
đề: “Diễn dịch về các khái niệm thuần túy của giác tính”. (AXVI).

Vấn nạn của những vấn đề triết học thời ông đã được Kant tìm ra giải đáp trong
PPLTTT với một công thức gọn gàng bất hủ: “Khái niệm mà không có trực quan thì

LV
trống rỗng còn trực quan mà không có khái niệm thì mù quáng” (Begriff ohne
Anschauung ist leer, Anschauung ohne Begriff ist blind). (B75).

Chất liệu (der Stoff) phải tương ứng với mô thức. Chất liệu theo Kant là yếu tố đa tạp
(Magnigfaltige) của cảm năng, sự hỗn độn (Chaos) của cảm giác (Empfingdung), là
“chất liệu thô” của những ấn tượng giác quan”, chất liệu ấy “thu hút” chúng ta, nhưng
bên trong chưa được sắp đặt có thứ tự, mà còn cần phải được nhào nặn và sắp xếp thứ
tự bởi mô thức tiên thiên (apriorische Form). Đối với chất liệu, chúng ta ở trong thế
thụ động và chấp nhận (rezeptiv). Ngược lại trong các mô thức tiên nghiệm, tâm thức
của chúng ta hành động linh hoạt, “bộc phát”, tự khởi (spontan).

“Mọi nhận thức của ta đều bắt đầu bằng kinh nghiệm, đó là điều không có gì phải
nghi ngờ; bởi vì thông qua cái gì khiến quan năng nhận thức được đánh thức để đi vào
hoạt động nếu không phải thông qua các đối tượng tác động đến các giác quan của ta
(...). Vậy, về mặt thời gian, không có nhận thức nào trong ta lại đi trước kinh nghiệm
và tất cả bắt đầu bằng kinh nghiệm”. (B1).

Đối với Kant, tâm thức con người cũng giống như một tờ giấy trắng và cần có giác
quan cũng như các chất liệu, để được viết lên. Thế nhưng “tuy mọi nhận thức của ta
đều bắt đầu từ kinh nghiệm song không phải vì thế mà tất cả đều bắt nguồn từ kinh
nghiệm”. (B1).

Mớ hỗn độn mù quáng của giác quan cần phải được sắp xếp lại và sự sắp xếp này nhờ
vào hoạt động của những mô thức tiên thiên hay những phạm trù, những hình thái này
luôn luôn đem lại tính tất yếu cho tri thức... Với quan niệm ấy, như trên đã nói, Kant
dành một phần có lý cho thuyết duy lý. Kant cho rằng tính tiên nghiệm của mô thức là
điểm cách mạng của triết học ông.

Tuy Kant đặt vấn đề siêu hình học, nhưng những suy luận của ông trong PPLTTT
trước tiên hoàn toàn chú trọng đến tri thức của con người. Do đấy dưới ảnh hưởng
của những triết gia Tân-Kant (Neukantianer), PPLTTT đã được lý giải trong một
khoảng thời gian dài như học thuyết tri thức, danh từ mà người ta đã gán cho Kant là
kẻ nghiền nát siêu hình học - mặc dù nền siêu hình học mà Kant muốn nghiền nát là
học thuyết duy lý - được hiểu về sau một cách tổng quát là Kant không còn dính líu gì
đến siêu hình học nữa. Hiện nay người ta đã bắt đầu tìm hiểu Kant như một nhà siêu
hình học. Dĩ nhiên, trong PPLTTT, Kant đã đặt nền tảng cho vấn đề tri thức, là một
điều khách quan rõ rệt; nhưng đề tài trước hết và cấp bách là câu hỏi về khả thể của

LVI
siêu hình học và cấu trúc của nó trong ý nghĩa của Kant, bởi lẽ: “những vấn đề không
thể tránh khỏi của bản thân lý tính thuần túy là: Thượng đế, tự do [của ý chí] và sự bất
tử [của linh hồn]. Nhưng, môn khoa học mà mục đích tối hậu - với mọi sự trang bị -
chỉ nhắm vào việc giải quyết các vấn đề ấy chính là Siêu hình học, môn học đã tự tin
đứng ra đảm nhận việc thực hiện, với phương pháp ngay từ đầu là giáo điều, tức là,
không có sự kiểm tra trước đó về năng lực (Vermögen) hay sự bất lực (Unvermögen)
của lý tính đối với công việc lớn lao như thế”. (B7).

Trước đó người ta đã bàn cãi những vấn đề siêu hình học như một loại giáo điều,
không có sự kiểm tra khả năng của lý tính. Giờ đây, Kant muốn kiểm tra khả năng này
của lý tính và tìm những dữ kiện của tâm thức trong những mô thức thuần túy và do
đấy chúng có giá trị vượt thời gian, “bởi lẽ câu hỏi chính yếu vẫn là giác tính và lý
tính có thể nhận thức được gì và được bao nhiêu khi độc 1ập với mọi kinh nghiệm”.
(AXVII). Do đó siêu hình học của Kant là một siêu hình học lô-gíc siêu nghiệm.

(Về tóm lược và giải thích nội dung của PPLTTT xin xem “Chú giải dẫn nhập” của
BVNS ở cuối mỗi chương).

4. PPLTTT trong trào lưu triết học đương đại.

4.1. Duy lịch sử hay “Tái thiết” siêu nghiệm (Retranszentali-sierung)?:

Với chủ thuyết duy lịch sử, Rorty39 (1978) theo chân Nietzsche là người dầu tiên đã
nêu lên nghi vấn về tư tưởng nòng cốt của triết học siêu nghiệm cho rằng chỉ có một
thế giới duy nhất của nhận thức (eine einzige Welt des Erkennens).

Rorty phê bình ý tưởng chỉ có một thế giới tri thức (eine epistemische Welt) dưới hình
thức một đoản thiên lịch sử triết học đương đại. Ðoản thiên này gồm có hai phần lấy
hệ thống triết học siêu nghiệm của Kant làm tiêu chuẩn phân biệt.

- Phần đầu là giai đoạn “tái siêu nghiệm” (“Retranszendenta-lisierung”): trong

giai đoạn này nhiều xu hướng triết học khác biệt nhau gay gắt đều nhắm mục
đích cách tân triết học siêu nghiệm, bởi lẽ những khuynh hướng khác biệt này
như học thuyết thực dụng của Peirce, hiện tượng học của Husserl, chủ thuyết
hiện sinh của Heidegger trong “Sein und Zeit”, Wittgenstein trong Tractatus và
Husserl trong giai đoạn đầu, đều có đối tượng khảo sát nằm trong việc chứng
39
R. Rorty: 1965: Mind-Body Identity, Privacy, and Categories, trong Review of Metaphysics 19/1,
24-54.
1978: Epistemological behavorism and the De-Transcendentalization of Analytic Philosophy, trong
Neue Hefte für Philosophie, Heft 14, Göttingen 115-142.

LVII
 minh hay truy tầm những điều kiện của tri thức độc lập với kinh nghiệm
(Wissen) mà Kant đã đề ra.

- Giai đoạn thứ hai là khuynh hướng “Hủy (hay giải) siêu nghiệm”
(“Detranszendentalisierung”): Hủy siêu nghiệm bao gồm những học thuyết thực
dụng (Pragmatismus) từ Peirce đến Dewey, từ hiện tượng học chủ thể chuyển
qua triết học về “tha nhân”, từ triết học phân tích triển khai đến Quine, Sellars,
sau đó Davidson và Putnam, từ Wittgenstein của Tractatus đến Wittgenstein của
“Những khảo sát triết học” (Philosophische Untersuchungen), từ Heidegger của
“Sein und Zeit” - triết học cơ bản (Fundamentalphilosophie) - đến Heidegger
của Triết học “Suy tư về” (Philosophie des Andenkens). Trong giai đoạn này
mọi người không còn tìm cách thiết lập một bộ sườn khái niệm tiên thiên và một
dấu mốc thực tại Archimedes làm tiêu chuẩn cho tri thức nữa. Trong tiến trình
tranh luận về nhận thức thực tại của triết học siêu nghiệm, kỳ vọng của Kant tìm
cho triết học một thế đi vững chãi như khoa học cuối cùng lại nhường bước cho
chủ thuyết tâm lý phản ứng tri thức luận (erkenntnistheore-tischer
Behaviorismus).

- Hãy đơn cử một ví dụ: Quine đã dẫn ra 3 luận cứ chống lại sự thiết lập cơ sở
tiên thiên (Sđd): chân lý và nhận thức chủ yếu thuộc về bản chất khoa học hơn là
triết lý; bộ sườn khái niệm chúng ta dùng để tri thức thực tại (faktisch) chỉ là
một trong nhiều khả thể; ngoài ra những vấn đề triết học đều tùy thuộc vào hoàn
cảnh (kontextabhängig).

Rorty từ chối một cách sôi nổi quan niệm có một tri thức (Wissen) trong nghĩa khoa
học tuyệt đối mà Hegel đã xử dụng trong “Phänome-nologie des Geistes” (“Hiện
tượng học của Tinh thần”) để phê bình Kant. Khái niệm “tri thức tuyệt đối” này còn
vượt xa hơn sự đòi hỏi yếu tố tiên thiên trong tri thức mà Kant đã xem như là một bảo
đảm cho tính khách quan của tri thức. (Hegel đã năng động hóa yêu sách về tính
khách quan của Kant mà ông cho là còn “tĩnh” (statisch), bởi vì ở mỗi cấp bực khác
nhau của tri thức sẽ có một đòi hỏi về tính khách quan (Objektivitätsanspruch) thích
hợp với cấp bực ấy. Những yêu sách này lại được tương đối hóa trong viễn tượng dựa
vào một cấp bực cao hơn của một tính khách quan vô giới hạn, và tính khách quan
này lại được giải thể ở một cấp bực cao hơn nữa để cuối cùng là Tri thức tuyệt đối
toàn thể).

LVIII
Ngược lại với triết học siêu nghiệm, Rorty cho rằng giá trị khách quan của tri thức
nằm trong “lịch sử” như là cơ sở tài liệu bao gồm những dữ kiện khách quan, từ đó
Rorty chủ trương quá trình “lịch sử hoá phổ quát” (universale Historisierung).

Nhưng tình hình chung cho thấy là chưa có một quan điểm mới nào của các xu hướng
nói trên có thể đứng vững lâu dài cả. Ngày nay các bộ môn khoa học không còn tạo
nên một hiện tượng nhất quán mà chỉ tùy theo phương pháp và ý hướng tri thức, cho
nên triết học nhất quán của khoa học nói chung mà PPLTTT biện minh cũng không
còn có ý nghĩa nữa. Tuy nhiên, thay vì thuật ngữ “khoa học” nói chung (die
Wissenschaft) ta có thể nói đến những khoa học được thảo luận trong PPLTTT và ta
sẽ thấy những luận cứ trong PPLTTT đều có những lý do chính đáng. Ví dụ khoa vật
lý học chẳng hạn, khoa vật lý đã chuyển đổi khái niệm nhân quả theo hướng lý thuyết
gần đúng (wahrscheinlichkeitstheoretisch) nhưng trong bản chất đã không bãi bỏ tư
duy nhân quả: cái đi trước đối với cái đi sau vẫn là nguyên nhân, vẫn là lý do tại sao
cho cái đi sau. Ngoài ra môn toán học được PPLTTT xử dụng ngày nay đã phát triển
xa hơn, nhưng một môn toán học nào đó, không nhất thiết là của Euklide vẫn được xử
dụng như phương pháp khoa học không thể thiếu được.

Rorty cũng thường dùng khái niệm đặc thù “so sánh văn hoá” rất được ông ưa chuộng
đối ngược lại với ý niệm tiên thiên. Tuy nhiên đến nay chưa có một nền văn hoá nào
cũng như chưa có một thời đại nào mà tri thức không xử dụng mô thức trực quan
“không gian thời gian” hay hình thức tư duy nhân quả. Như thế có thể nói có 4 điểm
được xem như là những lựa chọn nghiêm túc cho khái niệm “tổng hợp tiên thiên”:
không gian, thời gian, nhân quả và toán học vẫn được sử dụng như là ngôn ngữ cho
những đo lường khách quan. Những loại văn hoá (Kulturen) chủ trương nghiên cứu
tường tận thường chấp nhận một yếu tố thứ năm trong PPLTTT: những ý tưởng điều
hành của Kant (regulative Ideen) và quan điểm văn hóa của Kant, văn hóa là “sự đào
luyện lý tính con người” (B879) vẫn không mất giá trị của một tầm nhìn minh triết.

Như thế một khi muốn đưa những kiến thức thực hành vào khái niệm, thì có thể chấp
nhận định luật yếu tố lệ thuộc hoàn cảnh, nhưng yêu sách đòi phương pháp khảo cứu
hoàn toàn theo chủ thuyết hành vi hay tâm lý phản ứng (Behaviorismus) lại quá đơn
giản và ngây thơ để không thể không hoài nghi tính sâu sắc của xu hướng ấy.

Hơn nữa trong PPLTTT, chủ đích của Kant không chỉ nằm trong lập luận về tính tiên
thiên tổng hợp, mà còn chính là ở trong đặc tính “siêu nghiệm” hay “vượt” của sự phê

LIX
phán lý tính trong công việc chính danh và nhất là trong công việc giới ước tri thức.
Chúng ta biết, trong giai đoạn Tái thiết siêu nghiệm (Retranszendentalisierung),
Peirce, Husserl, Wittgenstein giai đoạn 1, Heidegger và Husserl đã nghiên cứu các
yếu tố tiên nghiệm, công trình của họ có thể nói đã tái thiết lại phần tích cực khẳng
định của PPLTTT. Bao lâu còn thiếu phần thứ hai (phê phán, phủ định) của PPLTTT,
những học giả này còn giữ niềm lạc quan lý tính ngây thơ (Vernuftoptimismus). Tinh
thần này xa lạ đối với PPLTTT, và gần với quan điểm “duy cơ bản” (Fundamentalis-
mus) của Descartes và học thuyết duy tâm (Idealismus) của Ðức hơn là gần Kant.
Lịch sử triết học cho thấy cần thiết phải nêu lên khiá cạnh tiêu cực của lý tính và làm
rõ những giới hạn thường bị đẩy lùi sau hậu trường.

Như thế trong khái niệm lịch sử triết học của Rorty, hai giai đoạn Tái lập và Hủy diệt
siêu nghiệm (Retranszendentalisierung và Detransen-dentalisierung) đã xa lìa nhau,
trong khi đó, trong PPLTTT chúng được thảo luận như hai mặt của một vấn đề, tạo
nên một hợp nhất và đem đến cho tác phẩm tầm cỡ của nó: chính danh và giới ước là
cương lĩnh gấp đôi của PPLTTT. Cương lĩnh này không thừa nhận những đòi hỏi độc
đoán của việc “Tái lập”(Re) theo kiểu duy cơ bản (fundamen-talistisch) cũng như
khuynh hướng “Hủy diệt” (De) theo kiểu thực dụng-tâm lý học phản ứng. Và do đấy
hứa hẹn nhiều thành công hơn.

Chính Descartes cũng không muốn tìm một điểm Archimedes trong triết học để làm
tiêu chuẩn cho sự thiết lập thế giới tri thức. Nguyên tắc “Thượng đế” như là thực
thể toàn hảo của Descartes chỉ có nhiệm vụ bảo đảm cho khả thể của chân lý.
Kant, và đây cũng là luận điểm chống lại quan điểm của Rorty - đã không cần
đến loại mệnh đề bảo đảm của Thượng đế như thế. Khi cần đưa ra các lập luận,
thì chính “lý lẽ” (“reasons”), logoi theo nghĩa cổ điển, được sử dụng, có nghĩa là
đưa ra các lý do (Gründe) và các luận cứ (Argumente) chứ không phải là đặt
những cơ sở (“foundations”). Với tư cách những luận cứ siêu nghiệm, chúng được
gọi là những điều kiện của khả thể của những luận cứ khoa học, chứ không phải chính
luận cứ ấy (Bedingungen der Möglichkeit der transzendentalen Argumente). PPLTTT
tìm kiếm những yếu tố xây dựng nhờ đó các khoa học có thể xây cất tòa nhà với cơ sở
đặt biệt dành cho khoa học. Ngay cả thông giác siêu nghiệm (transz. Apperzeption)
cũng chỉ là một yếu tố trong mạng lưới lập luận (Argumentationsnetz), mạng lưới này
trong toàn thể của nó không nêu lên đòi hỏi kiểu Descartes hay của Fichte như là luận
cứ cuối cùng. Tính nhất quán của lý tính theo Kant chỉ tìm được qua khái niệm mục

LX
đích mà thôi (Zweckbegriff). Ngoài ra, hình ảnh một điểm Archimedes không thích
hợp, bởi vì Kant quan niệm tất cả những gì ngoài tri thức là sự vật tự thân (Das Ding
an sich), đều bất khả tri, cho nên chỉ chú tâm đến phần nội tại của tri thức.

4. 2. Lật đổ lý tính hay phê phán bằng khẳng định loại trừ (sub-versive
Affirmation):

Ðối với Kant, đối tượng của triết học nghiêm túc là “Lý tính”. Ngược lại đối với
Rorty và những triết gia khác là “sự từ giã lý tính”. Ðối với Kant đó là chữ Lý tính
viết lớn, số ít trong nghĩa hai mặt: lý thuyết và thực hành. Chỉ có lý tính mới có thể
cho phép triết học lập ngôn bên cạnh những khoa học thành công đương thời khác
không những trong hình thức của một lý thuyết về khoa học trợ giúp cho những khoa
học kia mà còn có thể tự lập trong công việc triết lý của mình. Mục đích của Lý tính
đối với Kant nằm hẳn trong công cuộc xây dựng cho triết học một nền tảng khoa học
vững chãi.

“Lý tính” đối với Kant là hình thức cao nhất của tính suy lý (Rationa-lität), triết học
có bổn phận hợp thức hóa và đặt giới hạn cho nó trong một dự án gấp đôi: một mặt
trong khuôn khổ của tri thức và lý thuyết về tính khách quan (Objektivitätstheorie),
PPLTTT đã đem đến hai hình thức suy lý có ý nghĩa, đó là toán học và vật lý học và
chính danh chúng cho công tác triết học. Trong nghĩa đó, triết học là lý thuyết trợ lực
cho khoa học. Mặt khác, sự giới ước ngăn ngừa rõ rệt nguy cơ tuyệt đối hóa tính suy
lý: gián tiếp là ngăn ngừa đòi hỏi độc quyền của khoa học, trực tiếp là của triết lý lý
thuyết và trực tiếp nữa là toàn thể tinh thần duy lý của khoa học cũng như của triết
học. Ðồng thời toà án lý tính của Kant cũng chống đối quan niệm cho rằng lý tính chế
ngự vì đã được đặt định trước như thế.

Nhưng đặt một giới hạn để lý tính không đi quá đà, vượt khỏi khả năng thực sự của nó
không có nghiã là bãi bỏ hoàn toàn lý tính như cương lĩnh về một cuộc lật đổ lý tính
40
toàn diện (Subversion) của Foucault (1961) hay chủ trương vô chính phủ
(anarchistisch) chống lại lý tính của Feyerabend41 (1987).

Cuộc “lật đổ” của Foucault nhằm tước hết quyền gương mẫu và thước đo của lý tính,
cũng như cuộc nổi loạn vô chính phủ (anarchisch) của Feyerabend trong “Against the

40
M. Foucault: triết gia Pháp. 1961: Histoire de la folie à l´âge classique, Paris. (tiếng Đức: Wahnsinn
und Gesellschaft. Eine Geschichte des Wahns im Zeitalter der Vernunft, übers. V. U. Köppen,
Frankfurt/M, 1969).
41
P. Feyerabend: 1975: Against the Methode. Outline of an anarchistic Theory of Knowledge; London.
1987: Farewell to Reason, London.

LXI
Methode/Wider den Methodenzwang” (“Chống lại sự bó buộc của phương pháp”) đả
phá những tiêu chuẩn thuần lý chật hẹp trong nhận thức. Foucault đã có lý trong ý
hướng “phục hồi” (“Rehabilitierung”) lại chỗ đứng cho những nhóm bên lề xã hội
như những người bị tâm thần hay những người có vấn đề sinh lý khác thường. Phản
ứng của Feyerabend cũng có thể hiểu đối với những quan điểm duy lý độc tôn. Nhưng
cả hai thái độ muốn chôn vùi ý niệm lý tính tây phương dù có cực đoan đến đâu vẫn
chưa thực hiện nỗi.

Xét cho cùng, đến nay, không kể đến các lãnh vực tri thức (Wissen), phương pháp và
sở thích (Erkenntnisinteresse)) tri thức, trên các lãnh vực nghiên cứu khác, chưa thấy
có dấu hiệu từ bỏ lý tính của khoa học. PPLTTT đã có lý khi phản đối khuynh hướng
cực đoan thuần lý trong khoa học. Nhưng, khuynh hướng đả phá mà Nietzsche,
Heidegger, trường phái lý thuyết phê bình cổ điển, và sau đó Foucault, Feyerabend va
Rorty chủ trương thì đến nay vẫn còn là… khuynh hướng, trong lúc PPLTTT từ lâu
thật sự đã hợp thức hóa quá trình “hủy bỏ siêu nghiệm” (“DE”transzendentalisierung)
ấy.

Thật vậy, duyệt lại lịch sử khoa học và triết học từ trước đến nay, ta lại nhận ra được ý
hướng căn bản “Hủy bỏ siêu nghiệm” của PPLTTT sâu sắc hơn: không phải Tư duy
(Denken) THAY VÌ Khoa học, mà là một khoa học vừa được TƯ DUY thừa nhận và
chắp cánh nhưng đồng thời lại được khoanh giới hạn.

Thật thế, nếu quan sát bản văn phạm cốt lõi (Kerngrammatik) của xã hội hiện nay, đó
là nền tảng quốc gia lập hiến cùng với toàn bộ những tiềm lực phê bình và cải cách và
tất cả những nổ lực trên lãnh vực toàn cầu tranh đấu cho pháp quyền và dân chủ, ta lại
thấy một hiện tượng ngược lại là chính những người chủ trương bãi bỏ lý tính cứng
nhắc thật ra lại rất một chiều phiến diện. Bởi vì nhiều lập luận chống lý tính lại chứng
tỏ không hợp lý gì cả khi được xét kỹ hơn.

Dự án PPLTTT của Kant trên nguyên tắc cơ bản thừa nhận một sự lật đổ lý tính có ý
nghĩa và theo tinh thần khoa học, nhưng đồng thời vẫn giữ thái độ cởi mở cho sự xác
nhận khẳng định lý trí. Trên cơ bản như trong 1.5. đã nêu ra, PPLTTT là một sự
khẳng định có tính từ khước (subversive Affirmation) hay nói cách khác khẳng định
từ khước là thái độ của tinh thần phê phán siêu nghiệm.

Sau Kant, những khuynh hướng từ khước này đã được triển khai như một khiá cạnh
đặc thù của triết học từ Hegel với phản đề phủ định. Xét cho cùng nhân vật đề cao

LXII
khuynh hướng này không phải là Kierkegaard hay Nietzsche, cũng không phải Frege,
Wittgenstein, Heidegger, hay lý thuyết phê phán (kritische Theorie) của trường phái
Frankfurt mà là Pascal với câu ngụ ngôn sâu sắc: “trái tim có những lý lẽ mà lý tính
không biết được” (“le coeur a ses raisons, que la raison ne connait pas”).

Pascal từ khước lý tính nhưng để thừa nhận một lý lẽ cao hơn lý tính, chứ không hoàn
toàn từ chối lý tính. Trong toán học ông thực hiện một tinh thần nghiêm túc của suy
luận thuần lý đồng thời ông cũng xem đó như là một niềm tin. Từ khước lý tính của
Pascal do đó là một từ khước để mở ra đa nguyên của các lãnh vực tinh thần khác.

So với tinh thần từ khước trong PPLTTT, ta thấy khẳng định từ khước của PPLTTT
đòi hỏi nhiều hơn và đã được thực hiện từng chi tiết: PPLTTT biện minh cho yêu sách
về tính khách quan của kinh nghiệm, đã chứng minh vai trò không thể thiếu được của
toán học trong biện minh ấy, đã lột trần yêu sách tri thức của lý tính về những ý niệm
siêu hình học là quá đáng, đã đem lại vị trí điều hành cho các ý niệm và khám phá đạo
đức học cùng với sự nối tiếp của nó trong thần học đạo đức như một sự sử dụng thực
hành, đặc thù của lý tính.

4.3. “Tôi tư duy” (ich denke) hay là Siêu chủ thể (Übersubjekti-vität)?:

Trong lúc chính họ đề cao “duy tâm” tuyệt đối, chính những triết gia của học thuyết
duy tâm Ðức (Idealismus) lại là những người đầu tiên phê bình tính chủ thể trong
PPLTTT.

Ðối tượng phê phán mà trường phái duy tâm và các xu hướng hiện đại trong đó có
Apel42 và Habermas nhằm đến là khái niệm “Thông giác siêu nghiệm”
(“transzendentale Apperzeption”, theo Kant được hiểu như “ý thức về ý thức đối
tượng” hay “tự ý thức” hay “tổng hợp nguyên thủy làm điều kiện cho những tổng hợp
khác, tức cho mọi nhận thức, Kant còn gọi là “nhất thể siêu nghiệm” = chủ thể “tôi tư
duy” là điều kiện khả thể cho toàn bộ nhận thức có giá trị tiên thiên, B133, B134).
Mặc dù Kant đã nhấn mạnh trong khảo sát siêu nghiệm rằng “tư duy thuần túy chủ
quan lại là các hòn đá tảng tạo nên tính đối tượng khách quan” và nhất thể siêu
nghiệm = “tôi tư duy” cũng chính là nhất thể khách quan (B139), những người phê
bình vẫn xếp PPLTTT vào loại triết học tâm lý học thời cận đại, theo phương pháp
duy chủ thể, chấp nhận một chủ thể lý tính trong suốt, trực tiếp và có khả năng nhận
thức chân lý, một “chủ thể lý tính thuần túy, siêu thế giới (extramundan), và do đó

42
K.O. Apel, 1976: Transformation der Philosophie, Frankfurt/M.

LXIII
không bị lịch sử hay thực tế xã hội ô nhiễm... được hiểu như một thực thể cô đơn trên
nguyên tắc” (Kuhlman43 1987, 144).

Nhìn chung, những chủ trương đối nghịch lại với thuyết “duy ngã” nói trên có:

1. trên bình diện đạo đức: chủ thuyết vị tha,

2. trên bình diện lý thuyết xã hội: khả năng cộng đồng xã hội với lý luận: a. không có
chủ thể riêng biệt, chủ thể luôn luôn ở trong liên đới chủ thể, không có sự thừa nhận
chủ thể mà không có sự thừa nhận qua lại của nhiều chủ thể - b.: con người không
phải là những cá nhân nguyên tử riêng lẻ mà là phần tử của một tổ chức, có tính cách
cộng đồng, xã hội và cả của nhân loại trong quá khứ và tương lai.

3. trên bình diện lý thuyết ngôn ngữ và ngữ nghĩa phản duy ngã của Wittgenstein:
theo luận cứ về ngôn ngữ riêng tư (Privatsprachen-Argument) của Wittgenstein thì
không có một loại ngôn ngữ riêng tư biệt lập đặc biệt, trong đó những chữ liên hệ với
điều mà chỉ người phát ngôn có thể biết được mà thôi dựa trên những cảm nghiệm
trực tiếp” (Philosophische Untersuchungen, §243)

4. khuynh hướng chống duy chủ thể tri thức (epistemologischer Antisolipsismus)
trong

a. dạng thức thực dụng siêu nghiệm (transzendentalpragmatisch) như của Apel với đồ
đệ như Kuhlmann) hay b. dưới dạng thức thực dụng phổ quát “universaler
Pragmatismus” (Habermas 2001) chống lại sự khinh miệt những dữ kiện đặc thù về
văn hoá và lịch sử của lý tính.

Về điểm 1: Vấn nạn về duy chủ thể đã được đặt ra trong PPLTTT khi Kant bắt đầu
phê bình triết gia điển hình về chủ thể tính là Descartes với “cogito ergo sum” (tôi tư
duy cho nên tôi hiện hữu).Trong ý hướng cơ bản cũng như toàn thể kiến trúc và
phương pháp cũng như những phát biểu trong tác phẩm, Kant đã triển khai một triết
học chống khuynh hướng Descares và chống duy chủ thể rõ rệt. Trong BXXXII, khi
gọi PPLTTT là một “Khảo luận về phương pháp” (“Traktat von der Methode”) (tương
tự như Discours de la methode của Descartes), Kant tranh luận với chủ thuyết hoài
nghi và đồng ý với Descartes ở hai điểm không dính liú đến duy chủ thể:

Trên lãnh vực đạo đức, Descartes không duy chủ thể bới vì ông cũng đề cao bổn phận
tổng quát là “phải đóng góp phần của mình cho sự an vui của mọi người” (Discours

43
W. Kuhlmann, 1987: Kant und die Transzendentalpragmatik, Würzburg.

LXIV
6.) Ở đây Kant cũng như Descartes đã theo gót tư tưởng gia đi trước là Bacon với
khẩu hiệu “in commun consulant”: bàn luận về sự an vui chung “trong toàn tác phẩm
cho đến cuối cùng. Ðoạn cuối của “Kiến trúc học của LTTT” (“Architek-tonik”) nói
về sự phục vụ cho an vui cộng đồng là một trong những mục đích của PPLTTT: “Cơ
quan tối cao này - (chính bản thân lý tính) - sẽ bảo đảm trật tự, sự hoà hợp và cả sự
thịnh vượng của cộng đồng khoa học và giữ vững không để cho những nổ lực dũng
cảm và bổ ích của khoa học được xa rời mục đích chính yếu: đó là tạo dựng hạnh
phúc chung cho nhân loại” (B879).

Một cách trực tiếp, PPLTTT phục vụ cho sư an vui về tri thức: phương diện tiêu cực
là chiến thắng cuộc cãi vả không dứt trong điạ hạt siêu hình học và phương diện tích
cực là đối với “quyền lợi chung của một lý trí càng ngày càng được khai sáng hơn”
(Prol. IV 380). Một cách gián tiếp, PPLTTT đóng góp vào sự an lạc đạo đức được xác
định tiêu cực bằng bổn phận “chấm dứt tất cả những vi phạm tính đạo đức và tôn giáo
trong mọi hình thức tương lai” (BXXXI), và tích cực là cho lý tưởng sự Thiện tối cao.
Khởi đầu của khẩu hiệu (Motto) của Bacon đã tăng sức mạnh cho quan điểm chống
duy ngã: kẻ nào tự im lặng, để cho chỉ có sự việc lên tiếng, kẻ ấy nhân danh quyền lợi
của mình phục vụ sự an vui cộng đồng. (Xem: Lời của Bacon được Kant mượn làm
Đề từ cho ấn bản B quyển PPLTTT).

Tuy nhiên trên phương diện phương pháp học, Descartes đã theo mẫu duy ngã trong
lý luận, trong Discours cũng như trong Meditationes tất cả đều được bắt đầu bằng
“ego”: cái tôi ngôi thứ nhất số ít.

Kant đã từ chối kiểu mẫu đó. Với hình ảnh phiên xử của toà án, ông theo một kiểu
mẫu hoàn toàn chống duy ngã và mang tính thuần túy xã hội, ngay từ khởi đầu, trong
cuộc tranh luận giữa học thuyết duy lý và duy nghiệm, cũng như trong phương pháp
dung hoà biện luận suy lý (Diskurs), và trong sự đòi hỏi “chia xẻ”, “tương thông”
(mitzuteilen B848f) về chân lý.

Theo Apel và Habermas, những mẫu Biện luận (Diskurse) nhằm đạt được sự đồng ý
liên chủ thể sau khi cân nhắc một cách duy lý về những yêu sách giá trị đang đươc
truy vấn, và sự đồng ý liên chủ thể thay thế ý niệm tính khách quan của Kant. Nhưng
nếu nói về biện luận thì PPLTTT còn rốt ráo suy lý hơn thế nữa khi bàn về siêu hình
học và triết học cơ bản. Tính suy lý đó đã bắt đầu bằng câu hỏi “làm thế nào có thể có
một nền siêu hình học?” (Wie ist die Metaphysik möglich?). Câu hỏi này được tiếp

LXV
tục với tiêu chuẩn khoa học khách quan, nhằm tạo được “đồng ý với nhau” (einhellig
zu machen) (BVII) và kết thúc bằng “một khảo hạch tự do và công khai” (“freie und
öffentliche Prüfung”) (AXI, Chú thích). Trong cuộc khảo hạch này không phải “giá trị
riêng của phán đoán” (B849) là đáng kể mà chính là lý tính con người tổng quát
(allgemeinmenschliche Vernunft). Quan điểm này còn được định nghĩa theo tính cách
xã hội: trong phiên tòa của “lý tính xử lý tính”, mỗi người vừa là kẻ tố cáo vừa là
người biện hộ và kiêm luôn cả vai trò chánh án.

Ðối với con người khai sáng (Aufklärer) như Kant thì không phải tri thức chuyên
môn, cũng không phải địa vị đặc biệt hay một nhiệm sở dù đó là của Thượng đế hay
của ân sủng cho con người là đáng kể. Kant chỉ từ chối mỗi sự “độc quyền trường
phái” (BXXXII) để dành cho sự “đồng lòng của những công dân tự do” (B766). Triết
học luôn luôn là nơi “lưu trữ của một khoa học ích lợi cho cộng đồng” (BXXXIV),
trong đó mỗi người “đều có tiếng nói của mình” (“ein jeder seine Stimme hat”) là một
quyền hạn thiêng liêng (heiliges Recht)” (B780). Mặc dù phương châm của thời đại
khai sáng chứa đựng một chút đạo đức cá nhân nhưng sự can đảm cần có để sử dụng
trí tuệ của mình (“Trả lời câu hỏi: Khai sáng là gì?”) (VIII 35) hoàn toàn không dính
liú đến sự chọn lựa giữa duy ngã hay phản duy ngã.

G. Höffe đã đề nghị một lý giải khác về tính chủ thể trong PPLTTT: “nếu chúng ta
thay cách diễn tả “chủ thể lý tính” bằng từ ngữ “đối tượng” gồm cảm tính, giác tính và
lý tính để phân biệt với Lý Tính đang giữ chức vụ phê bình, thì ta sẽ thấy trong khái
niệm lý tính chẳng có yếu tố duy ngã nào cả. Ngược lại PPLTTT đã vượt khỏi tính
duy ngã một cách rõ rệt, và cái gọi là kiểu mẫu (Paradigma) “truyền thông và biện
luận” (Kommunikation-Diskurs) thật sự không bắt đầu ở Frankfurt [ám chỉ Apel,
Habermas], cũng không trong Câu lạc bộ siêu hình Cambridge (Cambridge
Metaphysical Club) cũng không ở tại điạ chỉ của G. Herbert Mead mà nơi sinh của
nó nếu không kể những nguồn gốc xa hơn, phải là ở Königsberg” [chỉ nơi sinh và
nơi ở của Kant] (Otfried Höffe44, Kants Kritik der reinen Vernunft - Die Grund-
legung der modernen Philosophie, C.H. Beck, 340).

Tuy nhiên, sự phê bình duy ngã vẫn còn đứng vững với đối tượng phê bình của lý
tính: khái niệm tự ý thức siêu nghiệm là “điểm cao nhất” (B133 FN) của giác tính.
Nhưng vai trò của “thông giác siêu nghiệm” lại thuộc về giác tính (Verstand) và

44
O. Höffe, 2003: Kants Kritik der reinen Vernuft- Die Grundlegung der modernen Philosophie,
München.

LXVI
không phải là điểm cao của cảm năng và lý tính lý thuyết. Chính nó cũng chưa đóng
vai trò xây dựng đúc kết mà còn nằm trong “hệ thống” các nguyên tắc.

Dĩ nhiên khái niệm “tôi tư duy” (“ich denke”) gợi lên sự phê bình duy ngã nhưng so
sánh nó như một độc thoại với thế giới nội tại riêng tư đối nghịch với thế giới ngôn
ngữ và xã hội thật ra không đúng. Cái “tôi tư duy” của Kant là điều kiện của tri thức,
nhưng nó không phải là môt ego nhất định đối lập với Alter ego, “cái Tôi khác”. “Tôi
tư duy” phải được hiểu như một khả năng tri thức trong tương quan với đối tượng,
như một điểm lựa chọn và “diễn dịch” (Deduktion) có thể chuyển từ “tôi” (Ich) sang
“chúng ta” (Wir) và trở lại “tôi” (Ich).

Ðể tránh hiểu lầm, Kant đã đưa ra nhiểu điểm chọn lựa khác nhau, ví dụ ông dùng
biểu tượng “X” để nói về một cái tôi tổng quát nhưng không thường nghiệm: “qua cái
Tôi này hay Nó (Er) hay “Cái” hoặc “Con” (Es) (sự vật), khi cái ấy tư duy, chẳng có
nghĩa gì khác hơn là một chủ thể siêu nghiệm của những tư tưởng bằng = X” (B404).

Với “X” như một “biến số” (variable) của “Tôi tư duy” (“ich denke”) có thể nói Kant
đã đến gần với quan điểm “VÔ NGÔ của tri thức luận Phật học, như chính K.
Schmidt45 đã nhận định. Theo Kant khảo sát siêu nghiệm về “Tôi tư duy” như một
động tác “Aktus” (B158) của chủ thể “như một hiện tượng… chứ không thể tự nhận
thức mình là cái tôi bản ngã” (B159). Có thể nói sau David Hume là người phủ nhận
tính đồng nhất của bản ngã (personal identity) làm cơ sở cho nhận thức, thì Kant là
triết gia đã đem lại thành quả khảo sát tri thức luận về sự bất khả tri của ý niệm
“NGÔ (Selbst) “do đó tôi không thể có nhận thức về mình như là cái tôi tự thân mà
chỉ về cái tôi xuất hiện cho tôi như hiện tượng.Ý thức về mình còn lâu mới là nhận
thức về mình” (B158), thành quả mà từ lâu tri thức luận Phật học sử dụng như một
yếu tố cơ bản trong việc thiết lập tri thức “chánh kiến”, một điều kiện cho giác ngộ
chân lý.

Hơn nữa, phản bác “tôi tư duy” cũng có nghĩa là phải chống những yếu tố khác cao
hơn, chống lại mô thức trực quan, mô thức khái niệm, chống lại phạm trù, chống lại
sơ đồ niệm thức (Schemata) và những nguyên lý nhận thúc, chống lại ý niệm điều
hành (regulativ), và chống lại cái hoàn cảnh là tri thức con ngưới khác với tri thức của
Thượng đế ở điểm không tự khởi mà cũng không trực giác (spontan und intuitiv), bởi
vì tất cả những yếu tố trên đều là sản phẩm tiên thiên của “tôi tư duy”.

45
K. Schmidt, 1953: Leer ist die Welt, Verlag Christiani Konstanz, trang 155.

LXVII
Có thể nói rằng “thông giác siêu nghiệm” trong chức năng thuần túy chủ thể của nó
vượt lên tất cả chủ thể thường nghiệm cũng như liên chủ thể thường nghiệm, để chỉ là
một ý niệm chủ thể phổ quát trong tương quan với đối tượng ngoại tại. “Thông giác
siêu nghiệm” do đó có tính “siêu chủ thể” (Übersubjektivität). Như viên gạch căn bản
đầu tiên xây dựng tri thức và khảo sát con người, nó vừa có khả năng vừa là điều kiện
khả thể cho mọi thoả thuận cộng đồng và đáng được sự chấp thuận của mọi công dân
tự do (“Einstimmung freier Bürger”) (B767).

Hơn nữa câu hỏi có thể đặt ngược lại cho những người phê bình các yếu tố chủ quan
căn bản của cơ cấu tri thức trong Triết học siêu nghiệm của Kant: nếu chúng ta loại bỏ
tất cả những yếu tố mô thức trực quan, những khái niệm thuần túy, những qui luật
siêu nghiệm về tự nhiên và những ý niệm điều hành, liệu chúng ta có thể có được một
nhận thức có tính khách quan liên chủ thể hay cho mọi chủ thể trong mọi thời điểm
được không? Thật sự chủ thuyết thực dụng duy lịch sử của Rorty, Pragmatik siêu
nghiệm của Apel hay Pragmatik phổ quát của Habermas đã không thể là giải pháp
chọn lựa thay thế PPLTTT góp phần vào khiá cạnh xây dựng nhận thức cũng như phê
phán về lý thuyết bản thể của toán học và vật lý học được.

Ngoài ra những yếu tố tiền cảm thông và phi lịch sử như khái niệm không gian thuần
túy trong PPLTTT lại là những điều kiện cởi mở cho những phương thức thực dụng
cũng như thực hành và những thể loại khác nhau về lịch sử, ngôn ngữ, truyền thống,
đời sống, giới hạn vv. được tự do triển khai ở trong mô thức ấy.

Ngược lại với quan điểm duy ngã, PPLTTT là kẻ tiên phong xây dựng tính xã hội với
một kiểu mẫu khác với Habermas và Apel chủ trương: không bằng con đường rút
ngắn tính khách quan vào sự thoả thuận theo liên chủ thể hay tính xã hội. PPLTTT
chấp nhận đề án về một thế giới đồng cộng đồng chia. Nhưng đối với PPLTTT, lý do
chấp nhận không nằm trong tính xã hội mà lại nằm trong tính khách quan, mà điều
kiện cho tính khách quan này đồng thời lại tạo nên điều kiện cho tính xã hội ấy. Chính
tính khách quan ấy làm cho tất cả những con người khác biệt nhau thành một con
người duy nhất. Kant đã nhận xét rất sớm trong tiểu luận “Bàn về các giấc mơ...”
(“Träume...”) của ông: “nếu giữa những con người khác biệt nhau, mỗi người đều có
riêng một thế giới cho mình, thì ta có thể giả thuyết rằng họ đang nằm mơ” (Träume
II 342), bởi lẽ một khi tỉnh giấc, chúng ta “đang sống trong một thế giới cộng đồng”
(Träume II 342).

LXVIII
Quan điểm phản duy ngã của Kant trong PPLLTT có thể tóm tắt như sau: trên bình
diện siêu nghiệm, đề cập đến một chủ thể được quy định theo qui tắc
(regelbestimmtes Subjekt) cũng có nghĩa là đồng thời đề cập đến một xã hội mang
dạng thức qui tắc (regelförmige Gesell-schaft).

5. Thay lời kết luận:

5.1.

Chủ thể như điều kiện siêu nghiệm của nhận thức khách quan và phổ quát đồng thời
cũng là điều kiện khả thể cho sự đồng tình của những công dân tự do tạo nên yếu tố
cần và đủ để thiết lập khái niệm thế giới mà Kant gọi là hoàn toàn vũ, trong đó lý tính
thuần túy và lý tính thực hành trở thành một thể nhất quán trong quá trình thực hiện
tính toàn thiện mà con người vươn tới như mục đích tối hậu.

Sau bao nhiêu biến chuyển cách mạng và lật đổ lý tính trên đấu trường triết học từ
thời khai sáng đến ngày hôm nay, với viễn tượng xây dựng một thuyết toàn hoàn vũ
tri thức luận có nền tảng đạo đức, triết học của Kant bỗng tìm lại được tính thời sự
trên phương diện tri thức luận cũng như trên phương diện đạo đức nhân lọai học trong
tiến trình toàn cầu hoá không thể tránh được của ngày hôm nay.

Nhưng giá trị tư tưởng của PPLLTT không phải chỉ nằm trong những thành quả tri
thức đã “lỗi thời” hay “phùng thời” thâu lượm được trong tác phẩm, mà thực sự nằm
trong tinh thần phê phán triết học của triết gia. Với PPLTTT Kant đã chứng minh, -
không phải bằng những chứng minh toán học mà ông đã đặt hết tin tưởng vào tính
khách quan, mà bằng con đường trung đạo của lý tính con người, - một cách đạt đạo
rằng tinh thần phê phán này là sự thức tỉnh của lý tính “thuần túy” trong ý nghĩa
xuyên suốt thời gian và không gian của con người. Thức tỉnh với Kant phát xuất từ
nguồn suối tự do và tự chủ của lý tính độc lập, ở đó mọi giáo điều, cuồng tín lý thuyết
và những nghịch lý cần được chính con người bàn cãi và lý luận trở lại, căn cứ vào
những nguyên tắc khách quan của lý tính để lấy lại thế quân bình trong tư tưởng mà
đó chính là niềm vui triết học.

Thức tỉnh có nghĩa là lên đường truy tìm chân lý hay “sống” triết học “liều lĩnh bay
bổng bằng đôi cánh của chính mình” (B878) như Kant kết thúc tác phẩm của ông:

“Vậy, chỉ còn con đường phê phán là còn để ngỏ. Nếu bạn đọc đã vui lòng quan tâm
và kiên nhẫn cùng tôi đi suốt chặng đường, xin bạn đọc hãy tự xét có thấy ham thích
đóng góp phần mình để biến con đường mòn nhỏ hẹp này thành đại lộ của tư duy, con

LXIX
đường mà hằng bao thế kỷ chưa khai phá được và hy vọng rằng sẽ hoàn tất trước khi
kết thúc thế kỷ này, nhằm mục đích: đưa lý tính con người - từ chỗ khao khát hiểu
biết và đã nổ lực bao đời nay mà vẫn không thành công - đến sự thỏa mãn hoàn toàn”
(B884).

5.2.

Cho nên “đọc Kant hôm nay” không những vì những lý do đã nêu trên đây, mà rốt
cùng chỉ vì một lý do: ham thích triết học như một niềm vui tri thức, một niềm hỉ lạc
trong ánh sáng “minh minh đức”, hay nói như Kant trong một phút xuất thần khi nói
về siêu hình học, niềm vui tìm đến với triết học của Kant - dù đường xa vạn dặm và
sau bao trăn trở vẫn… “như trở lại với người tình cũ” (B878) trong tâm trạng của
Nguyễn Du “hoa tàn mà lại thêm tươi, trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa”, có cả
“mười phân chung tình” của tâm thức người Việt vốn từ nghìn xưa nổi tiếng hiếu học
với Trần Nhân Tôn, Chu Văn An, Vạn Hạnh Thiền sư, Nguyễn Trãi, Cao Bá Quát,
Nguyễn Công Trứ, Lê Quí Ðôn, Phan Bội Châu… trong nghiệp sách đèn. Ðọc
PPLTTT với một đam mê sách vở như Hölderlin đã diễn tả rất gần với truyền thống
Việt nam ham học ham tìm hiểu: “phải học, và ngay cả khi nếu bạn không còn tí tiền
để mua được một cây đèn và dầu thắp, và không còn thời giờ nào ngoài khoảng cặm
cụi từ nửa đêm cho đến lúc gà gáy sáng” (Hölderlin46, Briefe 235).

Cho tôi, niềm hỉ lạc mà Bùi Văn Nam Sơn đã cảm nhận trong lúc “cặm cụi” chuyển
dịch tư tưởng của Kant trở thành gấp đôi với nỗi hoan hỉ: tác phẩm Việt dịch và Chú
giải đầy công phu - quả thật dày công “muôn một” ! - và rất rõ ràng mạch lạc này đến
tay bạn đọc Việt nam nhân dịp cả cộng đồng khoa học trên thế giới long trọng kỷ
niệm 280 năm ngày sinh (22.04.1724) và 200 năm ngày mất (12.02.1804) của triết
gia, đồng thời cũng vào dịp mà tác phẩm trứ danh này được ra mắt lần đầu tiên trong
mùa xuân 1781*.

München

Tháng ba, lập xuân 2004

Thái Kim Lan

46
E. Hölderlin: thi sĩ nổi tiếng của nước Ðức, 1969: Briefe, trong Sämtliche Werke, xb A. Beck,
Stuttgart, Bd. IV.
* Bài viết này phần lớn dựa vào các tài liệu tham khảo từ các buổi giảng của tác giả tại đại học
München cũng như từ các tham luận của Gs. G. Höffe, đại học Tübingen (Đức).

LXX
BII Baco de Verulamio.
Instauratio magna. Praefatio

De nobis ipsis silemus: De re autem, quae agitur, petimus: ut homines eam non
Opinionem, sed Opus esse cogitent: ac pro certo habeant, non Sectae nos alicuius, aut
Placiti, sed utilitatis et amplitudinis humanae fundamenta moliri. Deinde ut suis
commodis aequi - in commune consulant - et ipsi in partem veniant. Praeterea ut bene
sperent, neque Instaurationem nostram ut quiddam infinitum et ultra mortale fingant, et
animo concipiant; quum revera sit infiniti erroris finis et terminus legitimus.

ÑEÀ TÖØ

(Trong laàn xuaát baûn thöù hai – 1787 – Kant möôïn caâu treân ñaây trong “Lôøi töïa” taùc
phaåm “Instauratio magna” (goïi taét cuûa “Magna instauratio imperii humani in
naturam”: “Cuoäc ñaïi canh taân söï laøm chuû cuûa con ngöôøi ñoái vôùi töï nhieân”) cuûa
FRANCIS BACON (1561-1626, coøn goïi laø BACON, Nam töôùc ôû VERULAM) laøm
caâu ñeà töø cho “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”. Xin löôïc dòch ñaïi yù:
“Chuùng toâi xin khoâng noùi gì veà mình. Tuy nhieân, ñoái vôùi baûn thaân vaán ñeà ta seõ
nghieân cöùu, mong raèng ngöôøi ta khoâng xem ñaây chæ laø yù kieán caù nhaân ñôn thuaàn
maø laø moät vaán ñeà thöïc söï nghieâm troïng. Cuõng mong moïi ngöôøi tin raèng chuùng toâi
laøm coâng vieäc naøy khoâng vì moät chuû thuyeát hay moät hoïc phaùi naøo, traùi laïi chæ
nhaém ñeán lôïi ích vaø phaåm giaù chung cuûa Con Ngöôøi. Trong tinh thaàn ñaët caùi toái
haûo phoå bieán* leân treân cuõng nhö coá gaéng cao nhaát ñeå töï mình goùp phaàn vaøo muïc
ñích cao caû aáy, moïi ngöôøi ñeàu chôø ñôïi ñieàu gì toát ñeïp, chöù khoâng hình dung hay
suy nghó raèng vieäc ñoåi môùi caùc ngaønh khoa hoïc laø vieäc laøm baát taän vaø vöôït quaù
söùc ngöôøi, bôûi leõ trong thöïc teá, vieäc ñoåi môùi naøy seõ ñaùnh daáu chaám heát vaø laø söï
keát thuùc hôïp tình hôïp lyù ñoái vôùi sai laàm baát taän tröôùc nay”.

*
“Caùi toái haûo phoå bieán” (das allgemeine Beste): caùi lôïi ích coâng coäng toái cao.

1
 LÔØI TÖÏA

AVII CHO LAÀN XUAÁT BAÛN THÖÙ NHAÁT (1781)*

(AÁN BAÛN A)

Lyù tính con ngöôøi, trong moät [chuûng] loaïi (Gattung)** nhaän thöùc cuûa
noù, coù soá phaän ñaëc bieät: noù bò quaáy raày bôûi nhöõng caâu hoûi khoâng theå choái töø,
bôûi chuùng ñöôïc ñaët ra [nhö moät nhieäm vuï phaûi giaûi quyeát] (aufgegeben) do
baûn tính töï nhieân*** cuûa chính lyù tính, nhöng lyù tính cuõng khoâng theå traû lôøi
ñöôïc bôûi chuùng vöôït khoûi moïi quan naêng cuûa lyù tính con ngöôøi.

Lyù tính rôi vaøo söï boái roái naøy khoâng do loãi cuûa noù. Lyù tính baét ñaàu töø
nhöõng nguyeân taéc maø vieäc söû duïng chuùng trong dieãn trình kinh nghieäm laø
khoâng theå traùnh ñöôïc vaø ñoàng thôøi ñöôïc kinh nghieäm naøy kieåm chöùng moät
caùch ñaày ñuû. Vôùi nhöõng nguyeân taéc aáy – cuõng nhö do baûn tính töï nhieân
AVII cuûa mình quy ñònh – lyù tính luoân luoân vöôn leân cao hôn, ñeán taän nhöõng ñieàu
I kieän ngaøy caøng xa hôn. Nhöng vì nhaän chaân raèng baèng caùch aáy, coâng vieäc
cuûa mình luùc naøo cuõng phaûi khoâng toaøn veïn bôûi caùc caâu hoûi khoâng bao giôø
ngöng, lyù tính töï thaáy phaûi nöông nhôø vaøo nhöõng nguyeân taéc vöôït ra khoûi moïi
söï söû duïng kinh nghieäm coù theå coù*, vaø daàu vaäy vaãn coù veû khoâng coù gì ñaùng
nghi ngôø ñeán noãi caû lyù trí con ngöôøi thoâng thöôøng** cuõng chaáp nhaän ñöôïc.

*
Lôøi töïa (Vorrede) cho laàn xuaát baûn thöù nhaát (1781) khoâng ñöôïc Kant giöõ laïi cho laàn xuaát baûn thöù
hai (1787). Trong aán baûn sau, oâng vieát lôøi töïa môùi hoaøn toaøn. Vì taàm quan troïng cuûa noäi dung, chuùng
toâi dòch caû hai baøi töïa, ñöôïc ñaùnh soá trang theo nguyeân baûn baèng soá La Maõ (A: aán baûn 1781; B: aán
baûn 1787).
Xin nhaéc laïi: Daáu [ ] laø phaàn do ngöôøi dòch theâm vaøo ñeå caâu vaên dòch hoaëc yù nghóa cuûa noù ñöôïc deã
hieåu. Daáu | laø choã ngöôøi dòch töï chaám caâu laïi cho caâu vaên dòch gaõy goïn hôn. ÔÛ nhöõng nôi ñoù, Kant
vieát lieàn moät maïch vaø chæ duøng caùc daáu (,) hoaëc (;). Daáu * laø chuù thích cuûa ngöôøi dòch; caùc daáu ( ),
(1), (2)... laø cuûa taùc giaû.
**
“Gattung” ôû ñaây taïm dòch laø [chuûng] loaïi. ÔÛ caùc phaàn sau, (ñaëc bieät töø trang 684-688), hieåu theo
nghóa “sinh vaät hoïc”, ñeà nghò dòch thoáng nhaát nhö sau: “Geschlecht”: giôùi; Gattung: loaøi; Art:
gioáng; Unterart: nhaùnh, ñi töø lôùn ñeán nhoû. Chöõ “chuûng” (Rasse) khoâng thaáy xuaát hieän trong quyeån
naøy. (N.D).
***
Baûn tính [töï nhieân] cuûa lyù tính (die Natur der Vernunft): chuùng toâi dòch laø “baûn tính töï nhieân”
cuûa lyù tính cho roõ hôn, duø “baûn tính” töï noù ñaõ coù nghóa laø “tính baûn nhieân”. (N.D).
*
“kinh nghieäm coù theå coù” (mögliche Erfahrung): cuõng seõ ñöôïc dòch laø “kinh nghieäm khaû höõu”.
(N.D).
**
a) - Chöõ “gemeine Menschenvernunft” (“lyù trí con ngöôøi thoâng thöôøng” thöôøng ñöôïc Kant duøng
ñoàng nghóa vôùi “gemeiner Verstand”, “gesunder Menschenverstand” (“lyù trí thoâng thöôøng”, “lyù trí
con ngöôøi laønh maïnh”): ñeàu ñöôïc dòch laø “lyù trí con ngöôøi thoâng thöôøng” hoaëc “taâm trí bình
thöôøng”, töông töï vôùi chöõ “löông thöùc” (Common sense) cuûa truyeàn thoáng trieát hoïc Anh vaø nhaát laø
vôùi “le bon sens” cuûa J.J.Rousseau maø Kant raát taùn thöôûng vaø chòu nhieàu aûnh höôûng. (Xem: B859).
b) - Hai chöõ quan troïng khaùc laø “Verstand” vaø “Vernunft” seõ ñöôïc dòch laø “Giaùc tính” vaø “Lyù
tính”. Söï phaân bieät giöõa “giaùc tính” vaø “lyù tính” coù nguoàn goác xa xöa (giöõa nhaän thöùc tröïc quan vaø
nhaän thöùc suy lyù) vaø traûi qua moät lòch söû phaùt trieån phöùc taïp vaø ñaày maâu thuaãn veà yù nghóa, caàn caû

2
 Nhöng qua ñoù, lyù tính töï rôi vaøo söï toái taêm vaø caùc maâu thuaãn, khieán noù tuy coù
theå suy ra raèng aét phaûi coù nhöõng sai laàm naèm aån khuaát ñaâu ñoù taän neàn taûng
nhöng noù laïi khoâng theå phaùt hieän ra chuùng ñöôïc, bôûi vì nhöõng nguyeân taéc maø
noù söû duïng, moät khi ñi ra khoûi ranh giôùi cuûa moïi kinh nghieäm, khoâng coøn
thöøa nhaän vieân ñaù thöû cuûa kinh nghieäm nöõa. [töùc söï kieåm chöùng cuûa kinh
nghieäm, N.D]. Ñaáu tröôøng dieãn ra caùc cuoäc tranh caõi baát taän naøy coù teân laø
SIEÂU HÌNH HOÏC (METAPHYSIK).
Ñaõ coù thôøi Sieâu hình hoïc ñöôïc meänh danh laø Nöõ hoaøng cuûa moïi ngaønh
khoa hoïc, vaø neáu xem troïng yù muoán hôn laø vieäc laøm thì caên cöù vaøo tính quan
troïng ñaëc bieät cuûa caùc ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa noù, quaû Sieâu hình hoïc raát
xöùng ñaùng vôùi danh hieäu veû vang naøy. Theá nhöng, ngaøy nay, gioïng ñieäu thôøi
thöôïng cuûa thôøi ñaïi chuùng ta ñoå doàn vaøo cho noù moïi söï khinh thò, vaø Sieâu
hình hoïc gioáng nhö moät meänh phuï ñang than thôû vì bò xua ñuoåi vaø boû rôi nhö
nhaân vaät nöõ Hecuba: “Modo maxima rerum, tot generis natisque potens –
nune trahor exul, inops” [(“Môùi vöøa laø nhaân vaät trung taâm ñaày quyeàn uy vôùi
ñoâng ñaûo con caùi xung quanh…, nay ta laïi bô vô, baát löïc, bò löu ñaøy ra khoûi
queâ höông…” (OVID, Metam. – Bieán hình – XIII, 508 – 510) N.D]

moät baøi nghieân cöùu daøi môùi trình baøy heát ñöôïc. ÔÛ thôøi coå ñaïi vaø trung coå, “giaùc tính” (lat:
intellectus) ñöôïc xem laø quan naêng nhaän thöùc toái cao cuûa con ngöôøi trong chuoãi trình töï: sensatio (tri
giaùc caûm tính); ratio: lyù trí vaø sau cuøng laø intellectus. Theo ñoù, “ratio” laø nhaän thöùc baèng khaùi nieäm
treân cô sôû xöû lyù chaát lieäu caûm tính do “sensatio” mang laïi, coøn “intellectus” laø nhaän thöùc veà caùc YÙ
nieäm thoaùt ly khoûi moïi raøng buoäc cuûa caûm naêng, thaäm chí laø nhaän thöùc tröïc quan veàThöôïng ñeá. Töø
khi Martin Luther dòch chöõ “ratio” thaønh “Vernunft” (lyù tính) trong tieáng Ñöùc thì chính Kant ñaõ
ñaûo ngöôïc yù nghóa cuûa hai töø naøy laïi. Vôùi Kant, Giaùc tính (intellectus; Anh: Understanding; Phaùp:
entendement) laø quan naêng hình thaønh khaùi nieäm, hay noùi roäng hôn, laø quan naêng ñeå phaùn ñoaùn döïa
theo caùc quy taéc, töùc döïa theo caùc moâ thöùc cuûa tö duy (caùc phaïm truø) hình thaønh neân nhaän thöùc
khaùch quan veà ñoái töôïng (laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm), coøn lyù tính (ratio; Anh: reason; Phaùp: raison)
laø quan naêng suy luaän, hình thaønh caùc YÙ nieäm sieâu hình hoïc (vöôït ra khoûi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm)
vaø laø quan naêng nhaän thöùc toái cao, vì coù theå “phaûn tö” veà giaùc tính, töùc phaùn ñoaùn veà nhöõng phaùn
ñoaùn cuûa giaùc tính, taäp hôïp nhaän thöùc cuûa giaùc tính thaønh moät Toaøn boä cuõng nhö ñaåy caùc suy luaän
loâ-gíc ñeán choã troïn veïn, tuyeät ñoái. Caùch hieåu môùi vaø vieäc döùt khoaùt ñaët “lyù tính” vaøo vò trí “cao” hôn
so vôùi “giaùc tính” laø thaønh quaû ñaëc saéc cuûa trieát hoïc Kant vaø coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán vieäc söû
duïng hai thuaät ngöõ naøy trong trieát hoïc Taây phöông töø thôøi caän ñaïi ñeán nay. Theo nghóa ñoù, Hegel
xem cuoäc “ñaáu tranh” cuûa lyù tính laø ôû choã vöôït boû nhöõng gì do giaùc tính quy ñònh moät caùch cöùng
nhaéc ñeå mang laïi tính thoáng nhaát bieän chöùng cho chuùng. Kant cuõng phaân chia lyù tính thaønh lyù tính lyù
thuyeát hay tö bieän vaø lyù tính thöïc haønh; chuùng coù cuøng baûn chaát nhöng khaùc nhau trong laõnh vöïc aùp
duïng. Cuõng theá, giaùc tính vaø lyù tính, trong thöïc teá, khoâng phaûi laø hai quan naêng ñoäc laäp, töï toàn maø
chæ laø hai chöùc naêng khaùc nhau cuûa cuøng moät “tö duy” (Denken). Trong trieát hoïc hieän ñaïi, chöõ
“quan naêng” (Vermögen) khaù coå loã daàn daàn nhöôøng choã cho chöõ “Kompetenz” (“naêng löïc”) cuõng
nhö caû “Verstand” vaø “Vernunft” nhöôøng choã cho chöõ “Rationalität” (Rationality, Rationaliteù) ñeå
neâu roõ tính chöùc naêng cuûa tö duy con ngöôøi, traùnh bò hieåu nhaàm theo höôùng laø caùc “quan naêng” ñoäc
laäp, töï toàn. Theo nghóa ñoù, thieát töôûng chöõ “lyù tính” cuõng seõ raát phuø hôïp ñeå dòch chöõ “Rationalität”
hieän nay. (“Tính”: thuoäc tính, phaåm tính).
Toùm laïi, döïa theo caùch hieåu cuûa Kant, chuùng toâi ñeà nghò dòch “Verstand” (nghóa heïp: quan naêng
hình thaønh khaùi nieäm; nghóa roäng: quan naêng ñeå phaùn ñoaùn, nghóa laø “hieåu”) laø Giaùc tính (Giaùc:
Hieåu) thay vì coù caùch dòch khaùc laø: “trí naêng” vaø dòch “Vernunft” (nghóa heïp: quan naêng suy luaän;
nghóa roäng: quan naêng phaûn tö veà nhöõng phaùn ñoaùn cuûa Giaùc tính vaø veà caùi Toaøn theå) laø Lyù tính
thay vì coù caùch dòch khaùc laø: “lyù trí”. (Xem theâm: Chuù giaûi daãn nhaäp: 7; 8; 8.3.6.4 vaø 10.1.2).
(N.D).

3
AIX
Thoaït ñaàu, söï thoáng trò cuûa Sieâu hình hoïc, döôùi söï cai quaûn cuûa nhöõng
nhaø giaùo ñieàu, laø ñoäc taøi chuyeân cheá. Nhöng, chính do tình traïng laäp phaùp sô
khai coøn mang nôi mình daáu veát cuûa söï daõ man tröôùc ñaây, neân ñeá cheá aáy bò
caùc cuoäc noäi chieán laøm cho suy taøn daàn trong caûnh hoaøn toaøn voâ chính phuû;
vaø nhöõng nhaø hoaøi nghi, moät loaïi daân du muïc, khinh gheùt moïi vieäc ñònh cö,
thaâm canh ñaát ñai, ñaõ thænh thoaûng laøm phaân raõ söï hôïp nhaát cuûa coäng ñoàng
daân söï. Nhöng cuõng may laø soá löôïng hoï coøn ít, neân ñaõ khoâng theå ngaên caûn
ñöôïc nhöõng keû coá ra coâng canh taùc laïi, tuy khoâng phaûi luùc naøo cuõng taùi thieát
laïi töø ñaàu nhöng ñeàu khoâng theo moät phöông aùn ñöôïc nhaát trí chung naøo
caû. Trong thôøi gian gaàn ñaây, coù veû nhö ñaõ coù laàn moïi söï tranh caõi aáy ñaõ ñöôïc
keát thuùc, vaø tính chính ñaùng cuûa caùc yeâu saùch sieâu hình hoïc ñaõ hoaøn toaøn
ñöôïc ñònh ñoaït thoâng qua moät moân goïi laø “Töï nhieân hoïc” (Physiologie)* cuûa
LOCKE* tröù danh). | Nhöng ta thaáy raèng, duø nguoàn goác xuaát thaân cuûa caùi goïi
laø Nöõ hoaøng naøy ñöôïc [hoïc thuyeát treân] ruùt ra töø giôùi bình daân cuûa kinh
nghieäm thoâng thöôøng, qua ñoù tham voïng cuûa baø hoaøng naøy ñuùng laø raát ñaùng
nghi ngôø, tuy nhieân, vì trong thöïc teá, phaû heä (Genealogie) naøy laø töï nghó ra
vaø ñem gaùn cho baø hoaøng naøy moät caùch sai laàm, neân baø ta vaãn cöù tieáp tuïc
khaúng ñònh caùc yeâu saùch, vaø qua ñoù, moïi thöù bò rôi trôû laïi vaøo thuyeát giaùo
ñieàu** cuõ kyõ, muïc naùt, cuõng nhö caøng bò rôi vaøo söï khinh thò, laø nhöõng ñieàu
AX maø ngöôøi ta ñaõ muoán keùo moân khoa hoïc naøy ra khoûi. Baây giôø, sau khi moïi
con ñöôøng (nhö ngöôøi ta töï cho nhö theá) ñaõ ñöôïc thöû nghieäm moät caùch voâ
voïng, söï chaùn chöôøng vaø chuû tröông hoaøn toaøn thôø ô, döûng döng
(Indifferentism) ñang ngöï trò, laø meï ñeû cuûa söï hoãn loaïn vaø cuûa ñeâm toái trong
caùc ngaønh khoa hoïc, theá nhöng ñoàng thôøi cuõng laø nguoàn suoái, hay ít ra laø
maøn daïo ñaàu cho moät söï taùi taïo (Umschaffung) vaø khai saùng veà moân Sieâu
hình hoïc, nhaát laø khi noù ñaõ trôû thaønh toái taêm, roái loaïn [maát phöông höôùng]
vaø voâ duïng bôûi nhöõng noã löïc chaêm chæ nhöng bò ñònh höôùng sai laàm.
Bôûi leõ thaät laø voâ ích khi muoán giöõ thaùi ñoä döûng döng (gleichgültig) ñoái
vôùi vieäc ñi saâu nghieân cöùu laïi nhöõng vaán ñeà maø ñoái töôïng cuûa chuùng khoâng
theå naøo laø döûng döng ñoái vôùi baûn tính töï nhieân cuûa con ngöôøi. Ngay caû nhöõng

*
“Töï nhieân hoïc” (Physiologie): thuaät ngöõ goác Hy Laïp, chæ hoïc thuyeát veà töï nhieân noùi chung
(Naturlehre) nghieân cöùu veà moïi loaïi ñoái töôïng xeùt nhö “vaät theå”. Thôøi coå ñaïi, moân hoïc bao truøm toaøn
boä giôùi töï nhieân; töø theá kyû 18, chæ nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng soáng cuûa theá giôùi höõu cô. Ngöôøi ta
phaân bieät “Töï nhieân hoïc toång quaùt” nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng coù chung trong phaàn lôùn caùc loaïi
sinh vaät vôùi caùc moân “Töï nhieân hoïc chuyeân bieät” veà giôùi thöïc vaät, ñoäng vaät vaø con ngöôøi. Laïi coù moân
Töï nhieân hoïc so saùnh vaø Töï nhieân hoïc beänh lyù coù ñoái töôïng nghieân cöùu laø caùc quaù trình beänh hoaïn
trong cô theå soáng. ÔÛ ñaây, Kant ñang noùi ñeán “Töï nhieân hoïc veà giaùc tính con ngöôøi” nhö Locke ñaõ
trình baøy trong taùc phaåm “Thöû nghieân cöùu veà giaùc tính con ngöôøi” (An Essay concerning Human
Understanding, 1690). Ngaøy nay, “Physiologie” chæ coù nghóa heïp laø moân Sinh lyù hoïc. (N.D).
*
John Locke (1632-1704): trieát gia Anh, nhaân vaät tieâu bieåu cuûa thuyeát “duy nghieäm” (Empirismus).
(N.D).
**
Trong saùch naøy, caùc töø coù tieáp vó ngöõ (suffix) laø “ismus” ñeàu ñöôïc dòch laø “thuyeát” thay vì laø “chuû
nghóa”, vd: thuyeát giaùo ñieàu (Dogmatismus), thuyeát hoaøi nghi (Skeptizismus), thuyeát duy taâm
(Idealismus)... (N.D).

4
 ngöôøi töï cho laø theo phaùi baøng quan, nghó raèng coù theå aån mình baèng caùch
thay ñoåi ngoân ngöõ tröôøng oác baèng gioïng ñieäu bình daân, thì khi thöïc söï suy tö
veà moät ñieàu gì, hoï cuõng khoâng traùnh khoûi quay trôû laïi vôùi nhöõng khaúng quyeát
sieâu hình hoïc maø hoï ñaõ choáng laïi baèng raát nhieàu söï khinh thò. Trong khi ñoù,
söï thôø ô, döûng döng ñang xaûy ra trong loøng caùc ngaønh khoa hoïc vaø nhaát laø
laïi lieân quan ñeán ngay nhöõng vaán ñeà maø caùc tri thöùc veà chuùng – neáu coù theå
coù ñöôïc – aét khoâng ai muoán töø boû caû, laïi laø moät hieän töôïng ñaùng löu yù vaø suy
ngaãm. Roõ raøng thaùi ñoä naøy khoâng phaûi laø haäu quaû cuûa söï nheï daï maø laø cuûa
oùc phaùn ñoaùn ñaõ chín muoài(1) cuûa thôøi ñaïi, khoâng chòu chaáp nhaän moät tri
AXI thöùc giaû maïo naøo nöõa caû vaø laø moät söï keâu ñoøi lyù tính haõy, moät laàn nöõa, laøm
coâng vieäc khoù khaên, vaát vaû nhaát trong moïi coâng vieäc cuûa noù, ñoù laø coâng vieäc
töï nhaän thöùc chính mình; vaø haõy thieát laäp moät phieân toøa ñeå vöøa baûo veä
nhöõng yeâu saùch chính ñaùng, ñoàng thôøi baùc boû moïi ñoøi hoûi khoâng coù cô sôû,
khoâng phaûi baèng caùc phaùn quyeát ñoäc ñoaùn maø döïa treân caùc quy luaät haèng
cöûu vaø baát di baát dòch cuûa lyù tính. | Toøa aùn naøy khoâng gì khaùc hôn laø söï
PHEÂ PHAÙN BAÛN THAÂN LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY.

AXII Nhöng toâi hieåu Pheâ phaùn ôû ñaây khoâng phaûi laø pheâ phaùn caùc taùc phaåm
vaø caùc heä thoáng trieát hoïc maø laø pheâ phaùn quan naêng lyù tính noùi chung ñoái
vôùi taát caû moïi nhaän thöùc maø lyù tính muoán vöôn tôùi moät caùch ñoäc laäp vôùi moïi
kinh nghieäm; do ñoù, laø söï quyeát ñònh veà khaû theå hay baát khaû theå cuûa moät
moân Sieâu hình hoïc noùi chung vaø laø söï xaùc ñònh khoâng nhöõng veà caùc nguoàn
goác maø caû veà phaïm vi vaø caùc giôùi haïn cuûa moân hoïc naøy; song, taát caû caùc
ñieàu aáy phaûi ñöôïc thöïc hieän töø caùc Nguyeân taéc.

Ñaây laø neûo ñöôøng duy nhaát coøn laïi maø hoâm nay toâi thöû böôùc vaøo, vaø töï
cho raèng theo con ñöôøng naøy, moïi laàm laïc laøm cho lyù tính cho ñeán nay ñaõ
phaûi töï phaân ñoâi vôùi chính noù [töï maâu thuaãn] trong khi söû duïng lyù tính ñoäc
laäp vôùi kinh nghieäm, ñeàu ñöôïc deïp boû. Toâi khoâng traùnh neù caùc vaán ñeà cuûa lyù
tính baèng caùch vieän lyù do veà söï baát löïc cuûa lyù tính con ngöôøi; traùi laïi toâi lieät
keâ, bieän bieät chuùng moät caùch troïn veïn döïa theo caùc nguyeân taéc, vaø sau khi ñaõ
phaùt hieän ñieåm ngoä nhaän cuûa lyù tính vôùi chính baûn thaân noù, seõ giaûi quyeát
chuùng moät caùch hoaøn toaøn thoûa ñaùng. Taát nhieân, söï traû lôøi cho caùc caâu hoûi
AXIII naøy khoâng phaûi theo kieåu nhö loøng khao khaùt hieåu bieát ñaày tính mô moäng

(1)
Ta thöôøng nghe caùc lôøi than phieàn veà söï noâng caïn trong leà loái tö duy cuûa thôøi ñaïi chuùng ta vaø veà
söï suy taøn cuûa khoa hoïc coù cô sôû vöõng chaéc. Toâi thaáy lôøi phieàn traùch naøy laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng
ñoái vôùi nhöõng ngaønh khoa hoïc voán ñaõ coù cô sôû vöõng chaéc nhö toaùn hoïc, khoa hoïc töï nhieân v.v..;
chuùng vaãn khaúng ñònh ñöôïc uy tín veû vang tröôùc ñaây veà tính vöõng chaõi, thaäm chí khoa hoïc töï nhieân
coøn vöôït troäi hôn nöõa. Tinh thaàn aáy chöùng toû cuõng coù hieäu löïc trong caû nhöõng loaïi nhaän thöùc khaùc,
mieãn laø tröôùc ñoù caàn lo ñieàu chænh cho ñuùng caùc nguyeân taéc cuûa chuùng. Thieáu caùc nguyeân taéc naøy
nhaát ñònh naûy sinh söï thôø ô, nghi ngôø vaø sau cuøng laø söï pheâ phaùn nghieâm khaéc, ñoù caøng laø caùc baèng
chöùng cho moät leà loái suy tö thaáu ñaùo. Thôøi ñaïi chuùng ta laø thôøi ñaïi ñích thöïc cuûa söï Pheâ phaùn, buoäc
moïi caùi phaûi phuïc tuøng. Toân giaùo, nhôø tính thieâng lieâng cuûa noù, vaø laäp phaùp, nhôø tính toân nghieâm laø
muoán troán traùnh söï pheâ phaùn. Nhöng nhö theá, chuùng chæ gôïi neân söï nghi ngôø chính ñaùng choáng laïi
chuùng vaø chuùng khoâng theå ñoøi hoûi moät söï toân troïng khoâng suy suyeån; söï toân troïng maø lyù tính chæ
daønh cho nhöõng gì coù theå ñöùng vöõng tröôùc söï kieåm nghieäm töï do vaø coâng khai.

5
 giaùo ñieàu chôø ñôïi; vì leõ ñieàu naøy khoâng theå thoûa maõn ñöôïc baèng caùch naøo
khaùc hôn laø baèng caùc ngheä thuaät cuûa phuø thuûy [baèng caùc pheùp laï], ñieàu maø
toâi khoâng coù chuùt hieåu bieát naøo. Chæ coù ñieàu, caùch laøm ñoù [giaûi quyeát nhöõng
vaán ñeà trieát hoïc baèng pheùp laï] haún ñaõ khoâng phaûi laø muïc ñích cuûa tính quy
ñònh töï nhieân cuûa lyù tính chuùng ta, vaø nhieäm vuï cuûa trieát hoïc ñaõ töøng laø:
xoùa boû aûo töôûng naûy sinh töø söï ngoä giaûi (Missdeutung), cho duø qua ñoù bao
nhieân öôùc voïng ñieân roà voán ñöôïc yeâu thích vaø ca tuïng ñeàu phaûi tan vôõ heát.
Trong vieäc nghieân cöùu naøy, toâi daønh cho tính caën keõ (Ausführlichkeit) söï
quan taâm lôùn vaø toâi daùm maïnh daïn noùi raèng ôû ñaây, khoâng coù moät vaán ñeà sieâu
hình hoïc rieâng leû naøo khoâng ñöôïc giaûi quyeát, hoaëc ít ra cung caáp ñöôïc chìa
khoùa ñeå giaûi quyeát noù. Thöïc ra, ngay lyù tính thuaàn tuùy cuõng laø moät theå thoáng
nhaát hoaøn haûo khieán cho: neáu Nguyeân taéc cuûa noù toû ra khoâng ñuû söùc ñeå giaûi
quyeát moät trong taát caû nhöõng vaán ñeà ñöôïc ñaët ra bôûi chính baûn tính töï nhieân
cuûa noù, ta chæ coù theå vöùt boû luoân noù ñi, vì chaéc chaén noù cuõng seõ khoâng ñuû söùc
giaûi quyeát baát kyø caâu hoûi naøo coøn laïi moät caùch hoaøn toaøn ñaùng tin caäy.

Khi noùi nhö vaäy, toâi tin raèng coù theå hình dung ñöôïc veû maët baát bình
chen laãn cheâ traùch cuûa ngöôøi ñoïc tröôùc ñoøi hoûi coù veû quaù töï thò vaø khoâng
AXIV khieâm toán, nhöng thöïc ra, khoâng caàn so saùnh, ta cuõng thaáy chuùng laø oân hoøa
hôn nhieàu tröôùc nhöõng tham voïng cuûa baát kyø taùc giaû naøo coù cöông lónh
nghieân cöùu taàm thöôøng nhaát, töï cho raèng coù theå chöùng minh ñöôïc baûn tính
ñôn thuaàn cuûa linh hoàn hay söï taát yeáu cuûa moät söï khôûi ñaàu sô thuûy cuûa vuõ
truï. Bôûi vì hoï höùa heïn môû roäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ra beân ngoaøi moïi
ranh giôùi cuûa kinh nghieäm coù theå coù, ñieàu maø toâi ñaønh thuù nhaän raèng: ñieàu
aáy hoaøn toaøn vöôït khoûi naêng löïc cuûa toâi vaø thay vaøo ñoù, toâi chæ laøm vieäc vôùi
rieâng baûn thaân lyù tính thoâi cuøng vôùi tö duy thuaàn tuùy cuûa noù. | Ñeå coù ñöôïc
nhaän thöùc töôøng taän veà lyù tính, toâi khoâng ñöôïc pheùp ñi tìm ôû nôi xa xoâi beân
ngoaøi toâi, bôûi toâi tìm gaëp noù ngay trong chính mình; vaø caû moân Loâ-gíc hoïc
thoâng thöôøng cuõng ñaõ cho toâi moät ñieån hình tieâu bieåu khi moïi taùc vuï ñôn giaûn
cuûa lyù tính ñeàu coù theå ñöôïc keå ra moät caùch troïn veïn vaø coù heä thoáng; vaø ôû ñaây
chæ coù caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø, toâi hy voïng seõ laøm ñöôïc ñieàu gì vaø laøm ñöôïc
bao nhieâu vôùi lyù tính, neáu toâi bò töôùc boû heát moïi chaát lieäu vaø söï trôï giuùp cuûa
kinh nghieäm.

Trôû leân laø noùi veà tính hoaøn chænh (Vollständigkeit) ñeå ñaït ñöôïc töøng
muïc ñích vaø veà tính caën keõ (Ausführlichkeit) ñeå ñaït ñöôïc moïi muïc ñích goäp
laïi; nhöõng muïc ñích khoâng phaûi do moät yù ñoà tuøy tieän maø do baûn tính töï nhieân
cuûa baûn thaân söï nhaän thöùc ñaët ra cho ta; taïo neân chaát lieäu [noäi dung]
(Materie) cuûa coâng cuoäc nghieân cöùu pheâ phaùn cuûa chuùng ta.

AXV Coøn lieân quan ñeán hình thöùc cuûa söï nghieân cöùu, coù hai ñaëc tính nöõa laø
söï xaùc tín (Gewissheit)* vaø söï saùng suûa (Deutlichkeit), ñöôïc xem nhö laø caùc

*
Söï xaùc tín (Gewissheit/Anh, Phaùp: certitude), coøn goïi laø söï vöõng chaéc (Sicherheit), laø phaùn ñoaùn
coù cô sôû, döïa treân söï hieån nhieân (Evidenz) cuûa noäi dung phaùn ñoaùn. Ñoù laø söï xaùc tín “khaùch quan”,
traùi vôùi söï xaùc tín “chuû quan” (yù kieán rieâng, tö kieán – Meinung) töùc söï tin chaéc nhöng thieáu cô sôû.

6
 ñoøi hoûi cô baûn maø ngöôøi ta coù quyeàn ñaët ra cho taùc giaû khi daùm ñi vaøo moät
coâng cuoäc nghieân cöùu gian nan nhö theá naøy.

Tröôùc heát, veà söï xaùc tín, toâi töï xaùc ñònh cho mình raèng: trong phöông
caùch xem xeùt caùc vaán ñeà ôû ñaây, tuyeät ñoái khoâng ñöôïc pheùp ñöa ra yù kieán
rieâng [tö kieán, “meinen”] vaø taát caû nhöõng gì trong caùc xem xeùt aáy toû ra chæ coù
veû töông töï nhö moät giaû thuyeát ñeàu laø moùn haøng bò caám chæ, khoâng nhöõng
khoâng ñöôïc pheùp baøy baùn duø vôùi giaù reû nhaát, traùi laïi, heã bò phaùt hieän laø phaûi
bò tòch thu ngay. Vì leõ nhaän thöùc naøo muoán ñöùng vöõng moät caùch tieân nghieäm
ñeàu töï xaùc ñònh nhö theá: noù phaûi ñöôïc xem laø tuyeät ñoái taát yeáu; vaø hôn nöõa,
moät söï xaùc ñònh veà moïi nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm laïi caøng phaûi nhö
theá, neáu noù muoán laø chuaån möïc (Richtmass), ñeå baûn thaân trôû thaønh ñieån
hình cho moïi söï xaùc tín hieån nhieân (apodiktisch) (coù tính trieát hoïc). Lieäu toâi
coù laøm ñöôïc nhö ñaõ höùa hay khoâng, ñieàu aáy hoaøn toaøn daønh cho söï phaùn xeùt
cuûa ngöôøi ñoïc, vì taùc giaû coù nhieäm vuï trình baøy caùc caên cöù nhöng khoâng theå
ñaùnh giaù taùc ñoäng cuûa chuùng nôi nhöõng ngöôøi phaùn xeùt. Nhöng, ñeå cho ñoâi
choã naøo ñoù khoâng voâ tình laøm yeáu ñi laäp luaän cuûa taùc giaû tröôùc ngöôøi ñoïc,
neân cho pheùp taùc giaû töï mình löu yù ngay nhöõng choã coù theå gaây neân ít nhieàu
hoaøi nghi nôi ngöôøi ñoïc, duø chuùng chæ lieân quan ñeán muïc ñích thöù yeáu, nhaèm
AXVI traùnh vieäc ngöôøi ñoïc chæ töø thaéc maéc nhoû trong ñieåm naøy coù theå aûnh höôûng
ñeán ñaùnh giaù chung veà muïc ñích chính cuûa quyeån saùch.

Ñeå coù ñöôïc caùi nhìn thaáu trieät veà quan naêng maø ta goïi laø giaùc tính
(Verstand)*, cuõng nhö ñeå xaùc ñònh caùc quy luaät vaø caùc giôùi haïn trong vieäc
söû duïng noù, toâi khoâng thaáy coù nghieân cöùu naøo quan troïng hôn phaàn ñöôïc toâi
trình baøy trong Chöông 2 cuûa “Phaân tích phaùp sieâu nghieäm” döôùi nhan ñeà
“Dieãn dòch veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa Giaùc tính” [caùc phaïm truø];
ñaây cuõng laø phaàn laøm hao toån taâm söùc cuûa toâi nhieàu nhaát, nhöng toâi hy
voïng ñaây khoâng phaûi laø coâng söùc khoâng ñöôïc ñeàn buø. Phaàn nghieân cöùu naøy
ñöôïc tieán haønh khaù saâu, nhöng laïi coù hai maët. Moät maët lieân quan ñeán nhöõng
ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy nhaèm trình baøy vaø laøm saùng toû giaù trò
khaùch quan cuûa caùc khaùi nieäm tieân nghieäm** cuûa giaùc tính, vì theá coù yù
nghóa coát yeáu (wesentlich) ñoái vôùi caùc muïc ñích cuûa toâi. Maët thöù hai laø xem
xeùt baûn thaân giaùc tính thuaàn tuùy caên cöù theo khaû theå cuûa noù vaø theo caùc
naêng löïc nhaän thöùc maø baûn thaân noù döïa vaøo, do ñoù, laø xem xeùt noù trong
quan heä chuû quan; vieäc khaûo saùt naøy tuy cuõng coù taàm quan troïng lôùn ñoái
vôùi muïc ñích chính cuûa toâi nhöng laïi khoâng thuoäc veà muïc ñích aáy moät caùch
coát yeáu; bôûi leõ caâu hoûi chính yeáu vaãn laø giaùc tính vaø lyù tính coù theå nhaän
thöùc ñöôïc gì vaø ñöôïc bao nhieâu khi ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm, chöù khoâng

Xem theâm muïc töø “Gewissheit” trong “Philosophisches Wörterbuch” (Töï ñieån trieát hoïc) cuûa Walter
Brugger, NXB Herder 1976. (N.D).
* *
Xem: Chuù thích cuûa N.D cho AVII. (N.D).
**
“Tieân nghieäm” (a priori): coøn coù theå ñöôïc dòch laø “tieân thieân”, song chuùng toâi ñeàu dòch laø “tieân
nghieäm” ñeå traùnh söï lieân töôûng ñeán tính “baåm sinh”theo kieåu Deùscartes maø Kant phaûn baùc. (N.D).

7
 phaûi hoûi: baûn thaân quan naêng ñeå suy töôûng naøy laøm theá naøo coù theå coù
AXVII ñöôïc? Vì caâu hoûi sau haàu nhö laø ñi tìm nguyeân nhaân cho moät keát quaû coù
saün, neân trong chöøng möïc ñoù, noù coù moät caùi gì gioáng nhö trong moät giaû
thuyeát (maëc duø trong thöïc teá khoâng phaûi nhö vaäy, nhö toâi seõ coù dòp vaïch roõ
trong moät dòp khaùc), neân trong tröôøng hôïp naøy, coù veû nhö toâi ñöôïc pheùp ñöa
ra yù kieán rieâng (meinen) vaø ngöôøi ñoïc cuõng töï do coù quyeàn coù yù kieán khaùc.
Vì xem xeùt nhö vaäy, neân toâi xin löu yù tröôùc ñoái vôùi ngöôøi ñoïc: trong
tröôøng hôïp söï dieãn dòch chuû quan cuûa toâi khoâng mang laïi ñöôïc söï thuyeát
phuïc nôi ngöôøi ñoïc nhö toâi chôø ñôïi, thì söï dieãn dòch khaùch quan, laø phaàn
ñöôïc toâi quan taâm nhieàu nhaát, seõ coù ñöôïc toaøn boä söùc maïnh [thuyeát phuïc]
nhö nhöõng gì ñöôïc noùi töø trang 92 ñeán 93 seõ ñuû chöùng toû ñieàu aáy*.

Sau cuøng, lieân quan ñeán tính saùng suûa**, ngöôøi ñoïc coù quyeàn ñoøi hoûi
tröôùc heát laø söï saùng suûa suy lyù (loâ-gíc) thoâng qua caùc khaùi nieäm (durch
Begriffe), roài caû söï saùng suûa tröïc quan (caûm naêng) thoâng qua caùc tröïc
AXVIII quan (durch Anschauungen), töùc laø baèng caùc ví duï hay caùc söï giaûi thích in
concreto [trong cuï theå]. Ñoái vôùi ñieåm thöù nhaát, toâi ñaõ lo lieäu ñaày ñuû, vì noù
lieân quan ñeán baûn chaát cuûa keá hoaïch nghieân cöùu cuûa toâi. Ñoái vôùi yeâu caàu
thöù hai, tuy khoâng nghieâm ngaët laém nhöng cuõng laø ñoøi hoûi chính ñaùng, thì
do lyù do ngaãu nhieân toâi khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc ñaày ñuû. Trong suoát quaù
trình bieân soaïn, toâi haàu nhö luoân luoân baên khoaên khoâng bieát neân laøm theá
naøo. Caùc ví duï vaø giaûi thích laø caàn thieát nhö toâi ñaõ töøng nhaän thaáy vaø vì theá
trong laàn sô thaûo ñaàu tieân, chuùng ñaõ ñöôïc ñöa vaøo ñuùng nhöõng choã coù lieân
quan. Nhöng toâi sôùm nhaän ra ñoä lôùn cuûa coâng vieäc vaø soá löôïng nhöõng ñoái
töôïng maø toâi phaûi xöû lyù, töø ñoù thaáy roõ chæ vôùi caùch trình baøy khoâ khan vaø
ñôn thuaàn kinh vieän cuõng ñaõ laøm cho taùc phaåm ñuû daøi vaø thaät khoâng neân
laøm cho noù daøy coäm theâm baèng nhöõng ví duï vaø giaûi thích voán chæ caàn thieát
cho muïc ñích phoå bieán roäng raõi. | Vaû chaêng, coâng trình naøy cuõng khoâng theå
thích hôïp cho vieäc söû duïng coù tính phoå bieán
roäng raõi, coøn nhöõng chuyeân gia thaønh thaïo veà khoa hoïc [trieát hoïc] thì laïi
khoâng caàn ñeán söï trôï giuùp laøm cho deã hieåu; vaø tuy caùc ví duï bao giôø cuõng
gaây thích thuù nhöng ôû ñaây laïi coù theå daãn ñeán caùi gì ñi ngöôïc laïi vôùi muïc
ñích. Tu vieän tröôûng Terrasson ñaõ noùi: neáu ta khoâng theå ño löôøng taàm côõ
AXIX cuûa moät taùc phaåm caên cöù vaøo soá trang cuûa noù maø vaøo thôøi gian caàn thieát ñeå
hieåu noù, ta coù theå noùi veà moät quyeån saùch nhö sau: noù coù theå ngaén hôn nhieàu
neáu noù ñaõ khoâng muoán quaù ngaén!. Nhöng maët khaùc, neáu ta höôùng ñeán muïc
ñích muoán deã hieåu moät toaøn boä daøi doøng goàm nhöõng nhaän thöùc tö bieän
nhöng voán ñöôïc gaén keát laïi trong moät nguyeân taéc, ta cuõng coù quyeàn noùi

*
Trang 92-93 thuoäc aán baûn A (laàn xuaát baûn thöù 1) coù nhan ñeà: “Böôùc chuyeån sang söï dieãn dòch sieâu
nghieäm veà caùc phaïm truø” töùc caùc trang B125-126 cuûa baûn B. Phaàn chính yeáu: “Dieãn dòch veà caùc
khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính” ñöôïc Kant vieát laïi hoaøn toaøn cho baûn B. Caû hai (trong baûn A vaø
baûn B) ñeàu ñöôïc dòch ñaày ñuû. Xem B130-169 vaø tieáp theo ñoù laø A95-130). (N.D)
**
tính saùng suûa (Deutlichkeit): coù thöù lôùp phaân minh, theo nghóa “clair et distinc” (roõ raøng vaø saùng
suûa) cuûa Descartes. (N.D).

8
 töông töï: quyeån saùch coù theå ñaõ saùng suûa hôn nhieàu, neáu ngöôøi ta ñaõ khoâng
coá tình laøm cho noù theâm saùng suûa! Bôûi leõ, caùc phöông tieän trôï giuùp cho tính
saùng suûa chæ hoã trôï trong caùc boä phaän nhöng laïi thöôøng laøm phaân taùn trong
caùi toaøn boä, khoâng ñeå cho ngöôøi ñoïc nhanh choùng coù ñöôïc caùi nhìn toång
quan veà caùi toaøn boä, vaø baèng maøu saéc choùi saùng, chuùng laøm dính chaët vaø
khoâng cho nhaän ra ñöôïc söï noái khôùp* hay laø keát caáu caùc boä phaän beân trong
(Gliederbau) cuûa heä thoáng, voán laø ñieàu coát yeáu nhaát ñeå coù theå ñaùnh giaù
ñöôïc tính thoáng nhaát vaø tính beàn vöõng, ñaéc löïc cuûa heä thoáng.

Toâi thieát nghó coù theå kích thích ñöôïc ngöôøi ñoïc haõy hôïp nhaát noã löïc
cuøng vôùi taùc giaû, khi taùc giaû gôïi ra vieãn töôïng hoaøn taát moät caùch troïn veïn
vaø laâu daøi moät coâng trình lôùn lao vaø quan troïng theo ñeà aùn ñaõ ñöôïc phaùc
hoïa ra ôû ñaây. Thaät vaäy, theo nhöõng khaùi nieäm maø chuùng ta seõ neâu ra, moân
AXX Sieâu hình hoïc laø ngaønh duy nhaát trong moïi ngaønh khoa hoïc coù theå höùa heïn
moät söï hoaøn taát troïn veïn nhö theá, vaø hoaøn taát chæ trong moät thôøi gian ngaén,
vôùi söï noã löïc cuûa moät soá ít ngöôøi thoâi nhöng ñoàng taâm nhaát trí, khieán cho
theá heä sau khoâng coøn gì phaûi laøm ngoaøi vieäc truyeàn ñaït laïi theo caùc muïc
ñích cuûa hoï nhöng khoâng theå gia taêng theâm ñöôïc gì veà noäi dung caû. Bôûi leõ,
Sieâu hình hoïc seõ khoâng gì khaùc hôn laø vieäc keát toaùn (Inventarium) taát caû taøi
saûn maø ta coù ñöôïc nhôø lyù tính thuaàn tuùy vaø ñöôïc saép ñaët coù heä thoáng. ÔÛ ñaây
khoâng coù gì loït khoûi maét chuùng ta, bôûi leõ nhöõng gì lyù tính hoaøn toaøn taïo ra
töø chính baûn thaân noù seõ khoâng theå aån traùnh ñöôïc, traùi laïi baûn thaân chuùng seõ
ñöôïc lyù tính mang ra tröôùc aùnh saùng, moät khi ta khaùm phaù ñöôïc Nguyeân lyù
chung cuûa chuùng. Tính thoáng nhaát [chænh theå] hoaøn haûo cuûa phöông caùch
ñaït ñöôïc caùc nhaän thöùc naøy, töùc laø, caùc nhaän thöùc chæ ñeán töø caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy khoâng chòu aûnh höôûng cuûa baát kyø kinh nghieäm naøo, hay thaäm chí
cuûa tröïc quan ñaëc thuø naøo daãn ñeán moät kinh nghieäm nhaát ñònh nhaèm môû
roäng vaø gia taêng nhaän thöùc laøm cho tính hoaøn chænh voâ ñieàu kieän naøy [cuûa
Sieâu hình hoïc] khoâng nhöõng khaû thi maø coøn taát yeáu nöõa. “Tetum habita, et
noris quam sit tibi anta supellex” [Latinh: “Haõy trôû veà ôû trong nhaø cuûa
chính ngöôi, ngöôi seõ bieát gia saûn cuûa ngöôi ngheøo naøn nhö theá naøo!”
Persius, Satirae IV. 52. N.D].

AXXI Toâi hy voïng seõ töï mình mang laïi moät heä thoáng nhö theá veà lyù tính thuaàn
tuùy (tö bieän) vôùi nhan ñeà: “SIEÂU HÌNH HOÏC VEÀ TÖÏ NHIEÂN” * chæ daøi
baèng moät nöûa, nhöng laïi coù noäi dung phong phuù hôn nhieàu so vôùi quyeån Pheâ
phaùn naøy, laø quyeån coù nhieäm vuï phaûi trình baøy caùc nguoàn goác vaø caùc ñieàu
kieän cho khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc cuõng nhö caàn thieát phaûi doïn saïch vaø laøm
cho baèng phaúng mieáng ñaát ñaõ hoaøn toaøn bò cong veânh, goà gheà. ÔÛ ñaây,

*
Artikulation: coù hai nghóa: – söï löu loaùt, roõ raøng; vaø – söï noái khôùp; ôû ñaây chuùng toâi hieåu theo
nghóa sau, hôïp vôùi yù sau ñoù: “hay laø keát caáu...”. (N.D).
*
Kant seõ trình baøy trong “Caùc cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân” (Metaphysische
Anfangsgründe der Naturwissenschaft, 1786). Nhöng, trong Lôøi Töïa 2 (1787), Kant vaãn tieáp tuïc höùa
seõ cho ra maét “Sieâu hình hoïc veà töï nhieân” (ñieàu khoâng heà ñöôïc thöïc hieän), nhö theá chöùng toû quyeån
treân cuõng coù theå chöa phaûi laø noäi dung maø Kant nhaém ñeán ?. (N.D).

9
 [trong quyeån Pheâ phaùn naøy] toâi chôø ñôïi nôi nhöõng ñoäc giaû cuûa toâi söï kieân
nhaãn vaø loøng voâ tö cuûa moät quan toøa, coøn ôû coâng vieäc kia laø thieän chí vaø söï
tieáp tay cuûa moät ngöôøi coäng taùc, bôûi leõ cho duø moïi nguyeân taéc cho heä thoáng
ñaõ ñöôïc trình baøy moät caùch ñaày ñuû trong quyeån Pheâ phaùn naøy, nhöng tính
caën keõ cuûa baûn thaân heä thoáng laïi ñoøi hoûi khoâng ñöôïc thieáu baát kyø khaùi nieäm
phaùi sinh* naøo, laø nhöõng khaùi nieäm ngöôøi ta khoâng theå nhaän ra ngay laäp töùc
moät caùch tieân nghieäm maø phaûi ñöôïc tìm ra daàn daàn. | Söï toång hôïp** toaøn boä
caùc khaùi nieäm seõ ñöôïc hoaøn taát trong quyeån Pheâ phaùn naøy, nhöng cuõng
chính caùc khaùi nieäm naøy laïi phaûi ñöôïc tieán haønh veà maët phaân tích** [trong
Sieâu hình hoïc veà töï nhieân], nhöng ñoù seõ laø coâng vieäc nheï nhaøng hôn nhieàu,
laø nieàm vui hôn laø moät lao ñoäng naëng nhoïc.

[Löôïc boû maáy doøng khoâng quan troïng veà kyõ thuaät in aán, söûa loãi in vaø veà
caùch xeáp trang voán chæ coù giaù trò trong nguyeân baûn tieáng Ñöùc. (N.D)].

Königsberg, 1781.

*
Phaùi sinh (abgeleitet): ñöôïc ruùt ra (ñöôïc daãn xuaát, ableiten) töø caùc khaùi nieäm caên nguyeân
(ursprünglich). (N.D).
**
Toång hôïp; phaân tích: Xem Lôøi daãn nhaäp, B11-B14. (N.D).

10
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

(ñöôïc ñaùnh soá theo thöù töï ñeå tieän theo doõi vaø tra cöùu)

Gioáng nhö trong phaàn lôùn caùc taùc phaåm trieát hoïc coå ñieån Ñöùc khaùc, caùc “Lôøi Töïa” laïi
thöôøng ñöôïc daønh ñeå ñoïc (vaø ñoïc laïi) sau cuøng vì chuùng coâ ñoïng cöông lónh trieát hoïc vaø keát
quaû nghieân cöùu cuûa taùc giaû, do ñoù thöôøng raát haøm xuùc, khoù hieåu. (Baét ñaàu ñoïc töø “Lôøi daãn
nhaäp” coù leõ thuaän lôïi hôn). Chuù giaûi daãn nhaäp coù muïc ñích giuùp caùc baïn ñoïc môùi laàn ñaàu
tieân tieáp xuùc vôùi Kant ñi vaøo taùc phaåm deã daøng hôn.

0.1. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA “PHEÂ PHAÙN LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY”

Kant chæ caàn vaøi thaùng ngaén nguûi ñeå hoaøn taát taùc phaåm ñoà soä naøy. Nhöng ta ñöøng voäi
hieåu laàm: ñaây khoâng phaûi laø keát quaû ngaãu höùng cuûa giaây phuùt xuaát thaàn hay saûn phaåm “ñeû
non”. Traùi laïi, taùc phaåm keát tinh nhöõng suy nghó chín muoài cuûa moät quaù trình laâu daøi:

Naêm 1770, sau nhieàu naêm laän ñaän, ngheøo tuùng, Kant môùi baét ñaàu “laïc nghieäp” vôùi gheá
giaùo sö moân loâgíc vaø sieâu hình hoïc taïi ñaïi hoïc Königsberg. (Xem: “Nieân bieåu toùm taét veà cuoäc
ñôøi vaø taùc phaåm cuûa Kant” ôû cuoái saùch). Suoát 10 naêm giaûng daïy sau ñoù (1770-1780), oâng
khoâng coâng boá taùc phaåm naøo, ngoaïi tröø 20 trang toùm taét ñeà cöông giaùo trình. Nhöng ñaây
chính laø 10 naêm thai ngheùn heä thoáng trieát hoïc sau naøy.

Maõi ñeán 5.1781, khi Kant ñaõ 57 tuoåi, taùc phaåm naøy môùi ñöôïc xuaát baûn laàn ñaàu tieân.
Keát quaû thaät ñaùng buoàn: khoâng ñöôïc ai löu yù caû vì bò xem laø khoù hieåu vaø chaùn ngaét!

Ñeå cöùu vaõn, Kant coá vieát goïn laïi cho deã hieåu hôn. Hai naêm sau, oâng môùi cho ra maét:
“Sô luaän veà baát kyø moân Sieâu hình hoïc naøo trong töông lai muoán coù theå xuaát hieän nhö
moät khoa hoïc” “Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als

Wissenschaft wird auftreten können” (thöôøng goïi taét laø “Sô luaän”) chæ ñoä 150 trang. Nhöng
khoâng phaûi nhôø ngaén maø deã hieåu hôn, traùi laïi, vì ngaén maø caøng theâm khoù hieåu!

Maõi ñeán 1787, khi aán baûn laàn thöù hai ra ñôøi maø chuùng ta ñang coù trong tay, böôùc ngoaët
ñaõ thöïc söï xaûy ra. Taùc phaåm gaây chaán ñoäng saâu saéc trong hoïc giôùi vaø Kant ñoät ngoät trôû thaønh
moät “ngoâi sao” löøng danh. Nhieàu nhaân vaät noåi tieáng ñeán nghe oâng giaûng baøi. Caùc taùc gia lôùn
nhö F. Schiller vaø J.W.Goethe vöøa ñoïc oâng vöøa tha thieát muoán caàu thaân. Nhöng caû Schiller laãn
Goethe ñeàu ñaønh chòu thaát voïng vì baûn tính thích aån daät vaø ngaïi giao du cuûa baäc trieát nhaân ôû
Königberg!. Suoát cho ñeán cuoái ñôøi, Kant laø moät huyeàn thoaïi soáng, chieám lónh moïi giaûng ñöôøng
ñaïi hoïc Chaâu AÂu vaø aûnh höôûng cuûa oâng keùo daøi saâu ñaäm maõi ñeán ngaøy nay.

11
 *
Arsenij Gulyga – ngöôøi vieát tieåu söû Kant hay nhaát trong thôøi gian qua – ñaõ nhaán maïnh
söï töông phaûn laï luøng (hay moái töông quan maät thieát?) giöõa cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa Kant:
(xem: Nieân bieåu toùm taét cuoäc ñôøi vaø caùc taùc phaåm cuûa I. Kant ôû cuoái saùch).

- Cuoäc soáng cuûa oâng ñôn ñieäu bao nhieâu thì tö töôûng laïi ña daïng vaø ña dieän baáy nhieâu.

- Cuoäc soáng giaûn dò, khieâm toán nhöng tham voïng hoïc thuaät laïi raát to taùt: muoán lyù giaûi bí
nhieäm cuûa Con Ngöôøi baèng moät quy luaät phoå quaùt chi phoái moïi tö duy vaø haønh ñoäng cuûa
baûn thaân con ngöôøi.

- Cuoäc soáng bình laëng, thieáu vaéng moïi bieán coá rieâng tö hay tình aùi laïi gaây nhöõng chaán ñoäng
chöa töøng coù trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa Taây phöông keå töø thôøi khai nguyeân trieát hoïc Hy
Laïp.

Toùm laïi, ñoïc Kant laø moät söï vaát vaû caàn thieát; hieåu bieát ít nhieàu veà Kant laø haønh trang baét
buoäc phaûi mang theo trong moïi neûo ñöôøng suy töôûng.

0.2. Nhö ta seõ thaáy roõ hôn sau naøy, Kant phaùt trieån trieát hoïc “sieâu nghieäm pheâ phaùn” cuûa
oâng nhö laø keát quaû cuûa quaù trình tieáp thu vaø pheâ phaùn nhieàu traøo löu trieát hoïc trong
quaù khöù vaø ñöông thôøi. Beân caïnh nhöõng taùc giaû kinh ñieån cuûa quaù khöù, nhaát laø Platon,
Aristote, Epikur, phaùi Stoa (khaéc kyû) vaø phaùi hoaøi nghi coå ñaïi, nhöõng traøo löu coù aûnh
höôûng maïnh meõ ñöông thôøi caàn phaûi keå ñeán, ñoù laø: tinh thaàn “hoaøi nghi coù phöông
phaùp” vaø vieäc ñaët neàn taûng trieát hoïc trong yù thöùc cuûa chuû theå [caùi “Toâi tö duy”: cogito
sum] cuûa Reneù Descartes; lyù luaän veà kinh nghieäm cuûa John Locke, nhaát laø söï phaân
bieät cuûa Locke giöõa “sensation” (tri giaùc beân ngoaøi) vaø “reflection” (tri giaùc beân trong);
lyù luaän veà Töï-yù thöùc cuûa Johann Nicolas Tetens, chòu aûnh höôûng cuûa Locke; thuyeát duy
taâm (chuû quan, cöïc ñoaïn) cuûa George Berkeley; thuyeát hoaøi nghi cuûa David Hume veà
cô sôû cho nguyeân lyù “nhaân quaû” thöôøng nghieäm; Sieâu hình hoïc “ñôn töû luaän”
(Monadologie) vaø lyù luaän veà “thoâng giaùc” (Apperzeption) cuûa Gottfried Wilhelm
Leibniz; Sieâu hình hoïc “tröôøng oác”, heä thoáng hoùa trieát hoïc Leibniz cuûa Christian Wolff
vaø caùc moân ñeä (nhaát laø Georg Friedrich Meier vaø Alexander Baumgarten); lyù luaän
veà “caùi Toâi” nhö laø yeáu toá kieán taïo neân söï thoáng nhaát trong phaùn ñoaùn vaø vai troø quan
troïng cuûa “löông thöùc” (le bon sens) cuûa Jean-Jacques Rousseau. Ñeå hieåu ñöôïc trieát
hoïc Kant, ta caàn löu taâm ñeán aûnh höôûng cuûa nhöõng traøo löu treân. Tuy nhieân, trieát hoïc
pheâ phaùn cuûa Kant khoâng phaûi laø moät söï “taäp ñaïi thaønh”, moät “toång hôïp” ñôn giaûn. Noù
vöôït ra khoûi nhöõng aûnh höôûng aáy vaø coù theå noùi, quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”
thöïc söï baét ñaàu moät chöông môùi trong lòch söû trieát hoïc Taây phöông thôøi caän ñaïi.

0.3. Quaù trình “nung naáu” vaø thôøi ñieåm ra ñôøi taùc phaåm:

*
A. Gulyga: “Immanuel Kant”, Frankfurt 1981. (N.D).

12
 Töø nhöõng naêm cuûa thaäp kyû 1760, Kant ñaõ thöïc söï quan taâm ñeán vaán ñeà “phöông
phaùp cuûa Sieâu hình hoïc” (Methode der Metaphysik). Naêm 1764, Kant ñaõ baøn veà vaán ñeà
naøy trong moät luaän vaên ngaén, höôûng öùng caâu hoûi coù trao giaûi thöôûng cuûa Vieän Haøn Laâm khoa
hoïc Phoå ôû Berlin (“Veà söï saùng suûa cuûa nhöõng nguyeân taéc”). Moät naêm sau, Kant thoâng baùo yù
ñònh ra ñôøi moät coâng trình “Pheâ phaùn vaø ñieàu leänh cho toaøn boä trieát hoïc nhö cho moät toaøn boä”
(II. 310) (1) vaø ñaõ goïi coâng trình naøy laø “Pheâ phaùn lyù tính” (II, 311). Theo Paul Natorp, ñaây laø
söï “baùo hieäu roõ raøng vaø sôùm nhaát veà coâng cuoäc pheâ phaùn” (V. 489). Tuy nhieân, “Pheâ phaùn” ôû
ñaây vaãn môùi ñöôïc hieåu nhö laø boä phaän cuûa phaàn “hoïc thuyeát veà phöông phaùp”

(Methodenlehre), ñöôïc ñaët ôû vò trí sau cuøng cuûa moät heä thoáng trieát hoïc hoaøn chænh. (Heä thoáng
naøy döï kieán seõ bao goàm trieát hoïc “lyù thuyeát vaø thöïc haønh”, töùc goàm Sieâu hình hoïc, Loâ-gíc hoïc,
Ñaïo ñöùc hoïc vaø Myõ hoïc).

31.12.1765, Kant vieát thö cho Johann Heinrich Lambert, cho bieát oâng ñang soaïn moät
taùc phaåm veà “phöông phaùp ñaëc thuø cuûa Sieâu hình hoïc vaø qua ñoù cuõng laø phöông phaùp cho
toaøn boä trieát hoïc” (X56).

Töø choã xem vieäc “Pheâ phaùn lyù tính” nhö laø “phuï luïc” veà phöông phaùp cho caû heä thoáng, Kant
daàn daàn ñi ñeán nhaän thöùc raèng, vieäc pheâ phaùn aáy phaûi trôû thaønh coâng vieäc trung taâm vaø
quan troïng nhaát cuûa trieát hoïc. Sau naøy, Kant cho bieát hai söï vieäc ñaõ thuùc ñaåy oâng ñi ñeán
nhaän ñònh naøy:

- Khoaûng naêm 1770, Kant phaùt hieän nhöõng caëp meänh ñeà sieâu hình hoïc maâu thuaãn nhau
(goïi laø “nhöõng nghòch lyù – Antinomien”, xem: Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm) nhöng ñeàu
coù lyù leõ chaët cheõ veà maët loâ-gíc (thö göûi Garve ngaøy 21.09.1798, XII 257). OÂng nhaän ra
raèng: neáu söû duïng lyù tính thuaàn tuùy moät caùch “khoâng-pheâ phaùn”, nhaát ñònh seõ daãn tôùi
nhöõng maâu thuaãn nan giaûi.

- Trong “Sô luaän”, oâng cho bieát theâm, chính thuyeát hoaøi nghi cuûa David Hume ñaõ laøm cho
oâng “tænh giaác nguû giaùo ñieàu” (IV 260). Tuy nhieân, thôøi ñieåm chính xaùc vaø moái quan heä
giöõa hai “söï kieän böôùc ngoaët” naøy daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”
vaãn chöa thöïc söï saùng toû. Lyù do laø vì: naêm 1770, trong luaän vaên trình cho ñaïi hoïc
Königsberg ñeå ñöôïc ñaûm nhaän gheá giaùo sö veà Loâ-gíc hoïc vaø Sieâu hình hoïc (vieát baèng tieáng
Latinh: “Veà theá giôùi khaû giaùc vaø theá giôùi khaû nieäm, vieát taét laø “De mundi...”), Kant ñaõ gôïi
moät soá chuû ñeà quan troïng cuûa quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” sau naøy, nhöng nhìn
chung veà maët phöông phaùp, luaän vaên vaãn coøn coù tính chaát “tieàn-pheâ phaùn” (vaãn taùn

(1)
Caùc taùc phaåm khaùc cuûa Kant ñöôïc trích daãn trong phaàn “Chuù giaûi daãn nhaäp” naøy ñeàu töø
“Toaøn taäp Kant”, aán baûn Vieän Haøn Laâm khoa hoïc Phoå, (vd: II. 310: taäp II, trang 310).
(Kant’s gesammelte Schriften. Berlin 1900... Ausgabe der Preussischen Akademie der
Wissenschaften).

13
 thaønh quan ñieåm “duy lyù” cho raèng coù theå nhaän thöùc ñöôïc “vaät-töï thaân” baèng nhöõng khaùi
nieäm thuaàn lyù). Trong khi ñoù, töø naêm 1769, oâng ñaõ ghi nhaän raèng Sieâu hình hoïc phaûi laø
“moät söï” pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy chöù khoâng theå laø moät “hoïc thuyeát” [giaùo ñieàu] (XVII
368). Ñoàng thôøi, trong thö göûi cho Marcus Herz ngaøy 7.6.1771, X123), oâng thoâng baùo seõ
vieát coâng trình cuûa mình döôùi nhan ñeà “Nhöõng ranh giôùi cuûa caûm naêng vaø cuûa lyù tính”.
Nhö vaäy, ñeán thôøi ñieåm cuoái naêm 1771, Kant vaãn chöa döùt khoaùt ñaët teân “Pheâ phaùn lyù
tính thuaàn tuùy” cho coâng trình aáp uû cuûa mình.

Böôùc ngoaët thöïc söï theå hieän trong böùc thö noåi tieáng cuûa Kant göûi cho Marcus Herz ngaøy
21.2.1772, trong ñoù oâng thoâng baùo ñaõ coù ñuû ñieàu kieän ñeå “bieân soaïn moät quyeån Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy, xem xeùt baûn tính cuûa nhaän thöùc lyù thuyeát laãn thöïc haønh, trong
ñoù phaàn ñaàu toâi seõ xeùt nhöõng nguoàn suoái cuûa Sieâu hình hoïc, phöông phaùp vaø nhöõng ranh
giôùi cuûa noù, roài sau ñoù seõ trình baøy nhöõng nguyeân taéc thuaàn tuùy cuûa ñaïo ñöùc [hoïc]. Veà
phaàn ñaàu, toâi seõ hoaøn taát trong voøng ñoä ba thaùng” (X132). Laù thö naøy ñöôïc xem laø cöù lieäu
quan troïng nhaát cho vieäc ra ñôøi “trieát hoïc pheâ phaùn”. “Phaàn ñaàu” ñöôïc Kant ñeà caäp trong
böùc thö, töùc phaàn xem xeùt “nhöõng nguoàn suoái, phöông phaùp vaø nhöõng ranh giôùi cuûa Sieâu
hình hoïc” chính laø “giaáy khai sinh” chính thöùc cho coâng trình ñoà soä sau naøy. Töø ñoù, suoát
trong gaàn möôøi naêm trôøi, Kant suy nghó, caân nhaéc, vaø nhö chính oâng cho bieát trong thö
göûi Moses Mendelssohn ngaøy 16.8.1783, oâng ñaõ “hoaøn thaønh caáp toác saûn phaåm ñaõ ñöôïc
oâm aáp, suy nghó suoát thôøi gian ít nhaát laø 12 naêm trong voøng 4 ñeán 5 thaùng” (X345) vaøo
nöûa cuoái cuûa naêm 1780 ñeå coù theå chính thöùc cho ra maét aán baûn ñaàu tieân vaøo dòp leã Phuïc
sinh naêm 1781.

Thôøi gian hoaøn thaønh gaáp ruùt moät coâng trình ñoà soä nhö theá khieán ngöôøi ta phoûng ñoaùn
raèng Kant ñaõ söû duïng laïi nhieàu phaùc thaûo coù töø nhöõng naêm 1770 vaø saép xeáp, söûa chöõa,
nhuaän saéc laïi vaên phong cuõng nhö hoaøn chænh moät soá phaàn môùi vieát sau naøy.

Ñeán naêm 1786, aán baûn laàn thöù nhaát (baûn A) ñaõ ñöôïc baùn heát. Theo yeâu caàu cuûa nhaø
xuaát baûn, Kant chuaån bò cho aán baûn laàn thöù hai (baûn B). Ñaây laø dòp ñeå oâng söûa chöõa, vieát laïi
moät soá ñoaïn (vieát Lôøi töïa môùi, boå sung theâm cho Lôøi daãn nhaäp, vieát laïi hoaëc boå sung moät soá
tieát. (Xem: Lôøi töïa 2 vaø muïc 2 cuûa Chuù giaûi daãn nhaäp)). AÁn baûn laàn thöù hai ra maét vaøo thaùng
6.1787. Baây giôø, chuùng ta baét ñaàu ñi vaøo tìm hieåu taùc phaåm.

1 LÔØI TÖÏA I (AVII-AXXI): ÑAÁU TRÖÔØNG SIEÂU HÌNH HOÏC

1.1 Khoâng raøo ñoùn daøi doøng, Kant môû ñaàu ngay baèng thöïc traïng beá taéc cuûa Sieâu hình hoïc:
moät moân hoïc vöøa thieát yeáu vöøa khoâng theå naøo ñöùng vöõng ñöôïc! Vaäy, Sieâu hình hoïc laø gì?
vaø taïi sao nhö theá?

14
1.1.1 Khoaûng naêm 70 t.C.N, moät nhaân vaät ít teân tuoåi laø Andronikos Rhodos laøm coâng vieäc
saép xeáp laïi caùc tröôùc taùc môùi tìm laïi ñöôïc (töôûng ñaõ bò thaát truyeàn) cuûa Aristote theo
thöù töï: tröôùc heát laø caùc taùc phaåm baøn veà töï nhieân (Hy Laïp: physis) vaø sau ñoù (meta) laø
caùc saùch baøn veà nhöõng gì vöôït ra khoûi giôùi töï nhieân (töùc caùc nguyeân taéc ñaàu tieân vaø
neàn taûng cuûa moïi toàn taïi), goïi chung laø caùc taùc phaåm “sau töï nhieân” (meta ta physika).
Danh töø Sieâu hình hoïc (Metaphysik) ra ñôøi töø söï kieän ngaãu nhieân aáy. Söï kieän treân coù
chính xaùc hay khoâng laø ñieàu khoâng quan troïng, nhöng voâ tình teân goïi aáy noùi leân ñuùng
thöïc chaát cuûa moân hoïc laï thöôøng naøy. Töø ñoù suoát gaàn hai ngaøn naêm, Sieâu hình hoïc laø
moâ hình coå ñieån cuûa trieát hoïc Taây phöông.

1.1.2 Ñònh nghóa quen thuoäc trong caùc töø ñieån veà moân hoïc naøy thöôøng khaù bí hieåm: “Sieâu
hình hoïc laø moân hoïc veà söï toàn taïi cuûa moïi caùi toàn taïi (hoaëc bí hieåm hôn: veà “höõu
theå tính cuûa moïi höõu theå”! (die Seiendheit von Seienden), baèng caùch tra hoûi veà
neàn taûng cuûa moïi caùi toàn taïi, cuûa tö duy vaø nhaän thöùc”. Thay vì hoaûng sôï, ta thöû coá
hình dung xem sao: chung quanh ta ñeàu laø nhöõng caùi ñang toàn taïi: nuùi soâng, hoa coû,
chim hoùt, maây bay. Caû baûn thaân ta cuõng laø caùi toàn taïi vôùi nhieàu “caùi toàn taïi” ñeo ñaúng
haøng ngaøy: vui, buoàn, lôïi, haïi v.v..

Con ngöôøi khoâng chòu döøng laïi ôû nhöõng caùi toàn taïi rieâng leû aáy maø luoân töï hoûi: ñaøng sau
caùi ña taïp aáy, coù söï Toàn taïi chung naøo khoâng? Thay cho chöõ “Toàn taïi” baèng chöõ “Nghóa
lyù”, ta deã hieåu hôn: phía sau tieáng chim hoùt, maây bay haún phaûi coù “söï Toàn taïi” cuûa moät
nghóa lyù. Caâu hoûi aáy cuõng ñaët ra cho tö duy, nhaän thöùc vaø haønh ñoäng cuûa chính ta,
ngöôøi ñang quan saùt nhöõng toàn taïi beân ngoaøi ta. Ta ñeàu bieát khoa hoïc töï nhieân noã löïc
tìm ra caùc quy luaät naèm ñaøng sau nhöõng hieän töôïng töï nhieân; chaúng haïn caùc quy luaät
vaät lyù: nöôùc chaûy xuoâi, laù ruïng veà coäi chöù khoâng theå ngöôïc laïi… Ñi xa hôn caùc quy luaät
aáy, ta muoán ñaët caâu hoûi trieät ñeå hôn: Ngoaøi quy luaät trong töï nhieân, phaûi chaêng cuõng coù
quy luaät cho Toàn taïi noùi chung? Sieâu hình hoïc coøn trieät ñeå hôn nöõa: phaûi chaêng khoâng
chæ ñaøng sau nhöõng caùi ñang toàn taïi maø caû ñaøng sau söï Toàn taïi vaø ñaøng sau tö duy vaø
nhaän thöùc veà söï Toàn taïi cuõng coù tính quy luaät, coù moái quan heä noäi taïi?

Neáu coù, phaûi coù caâu traû lôøi thöïc söï mang tính khoa hoïc. ÔÛ phöông Taây, caùc trieát gia coå
ñaïi Hy Laïp xem moät yeáu toá nhaát ñònh naøo ñoù cuûa töï nhieân nhö nöôùc hay löûa laø neàn
taûng cho moïi toàn taïi. Platon thì tìm caâu traû lôøi trong theá giôùi lyù nieäm, trong khi Sieâu hình
hoïc Thieân chuùa giaùo nhaän ra nôi Thöôïng ñeá v.v.. (Ñoù laø chöa noùi ñeán phöông Ñoâng
nhö ôû AÁn Ñoä vaø Trung Quoác coå ñaïi). Noùi nhö Goethe, ñoù laø caâu hoûi neàn taûng luoân aùm
aûnh Faust: “caùi gì noái keát toaøn theå vuõ truï ôû beân trong noù ?” (was im Innersten
zusammenhängt ?). (Kòch Faust, caâu 343).

15
 Caâu hoûi laø “khoâng theå töø nan vì ñoù laø nhieäm vuï ñaët ra töø chính baûn tính cuûa lyù
tính” (AVII) vaø “khoâng phaûi do loãi cuûa chính noù [cuûa lyù tính]”. Nhöng chính söï khaùc
nhau, “söï toái taêm muø mòt vaø ñaày raãy maâu thuaãn” trong caùc caâu traû lôøi khieán Kant
nghi ngôø. OÂng khoâng ñaët caâu hoûi môùi, maø ñaët caâu hoûi veà baûn thaân moân Sieâu hình hoïc,
töùc veà tính khoa hoïc cuûa noù. Nhö Kant seõ chöùng minh, Sieâu hình hoïc sôû dó gaëp khoù khaên
nan giaûi chæ vì noù muoán laø… Sieâu hình hoïc!

1.1.3 Khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi, nhaân vaên voán hình thaønh caùc heä thoáng lyù luaän
töø nhöõng ñònh luaät vaø nguyeân taéc phoå bieán chi phoái haøng loaït ñoái töôïng. Chaúng haïn,
khoa hoïc töï nhieân (vaät lyù, hoùa hoïc, sinh vaät hoïc…) nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng töï
(1)
nhieân vó moâ, trung moâ , vi moâ, vaø caùc quaù trình voâ cô, höõu cô, caùc vaät theå soáng. Khoa
hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng thuoäc con ngöôøi vaø xaõ hoäi… Sieâu
hình hoïc cuõng khoâng laøm gì khaùc hôn, chæ coù ñieàu khoâng chòu döøng laïi nöûa chöøng, maø
ñaåy caâu hoûi ñeán choã kyø cuøng, khoâng giôùi haïn trong moät laõnh vöïc maø muoán bao truøm
toaøn boä moïi laõnh vöïc. Caâu hoûi chæ chòu döøng laïi ôû nhöõng nguyeân taéc khoâng coøn phuïc
tuøng nguyeân taéc naøo nöõa, töùc nguyeân taéc voâ-ñieàu kieän, hay coøn goïi laø caùi Tuyeät ñoái.
Bao laâu lyù tính coøn döïa vaøo kinh nghieäm, noù chæ tìm ñöôïc caùc nguyeân taéc ngaøy caøng
phoå bieán hôn, caøng “xa” hôn, nhöng chöa phaûi laø caùi Tuyeät ñoái voâ-ñieàu kieän. Nhöng
neáu ñi ñeán choã kyø cuøng, thì cô sôû toái haäu cuûa kinh nghieäm nhaát ñònh phaûi naèm beân
ngoaøi (hay ñaøng sau - meta -, beân treân: - sieâu -) kinh nghieäm. Möùc ñoä khaùi quaùt

hoùa caøng cao, taùc duïng gaây huyeãn hoaëc caøng lôùn, nhaát laø khi Sieâu hình hoïc bieán
caùc quy luaät vaø caùc yeâu caàu cuûa baûn thaân tö duy thaønh caùc ñoái töôïng coù thaät. Vaø
ñaây chính laø choã coù vaán ñeà.

ÔÛ phaàn sau, Kant seõ cho thaáy: baûo vuõ truï höõu taän, Thöôïng ñeá * toàn taïi, yù chí töï do, linh
hoàn baát töû hoaëc baûo ngöôïc laïi ñeàu coù lyù leõ caû, nhöng beân naøo ñuùng thì khoâng theå bieát
ñöôïc. Sôû dó nhö vaäy laø vì: caùc khaúng ñònh treân töï cho laø cô sôû, laø nguyeân lyù toái haäu cuûa
moïi kinh nghieäm, vaäy phaûi duøng kinh nghieäm ñeå kieåm chöùng. Nhöng ta laïi khoâng ñöôïc
duøng kinh nghieäm, vì veà nguyeân taéc, caùc nguyeân lyù sieâu hình hoïc voán naèm beân ngoaøi
kinh nghieäm, vaø ñoù laø lyù do laøm cho Sieâu hình hoïc khoâng theå trôû thaønh moät khoa hoïc

(1)
Trung moâ: taïm dòch chöõ “Mesokosmos” cuûa Gerhard Vollmer (*1942) (xem: G. Vollmer:
“Evolutionäre Erkenntnistheorie”/“Nhaän thöùc luaän tieán hoùa”, Chöông 8, trang 161-165)
chæ theá giôùi coù quy moâ trung bình voán laø neàn taûng cuûa vaät lyù hoïc coå ñieån, phuø hôïp vôùi khaû
naêng tröïc quan cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân, baèng ngoân ngöõ vaø suy töôûng, con ngöôøi coù theå
vöôït ra khoûi theá giôùi trung moâ ñeå vöôn ñeán theá giôùi vó moâ (Makrokosmos) vaø vi moâ
(Mikrokosmos) theo nghóa roäng (keå caû nhöõng ñoái töôïng phi-caûm tính vaø sieâu vieät). (N.D).
*
Trong saùch naøy, chuùng toâi dòch “Gott” laø “Thöôïng ñeá ” theo nghóa trung tính nhö laø “Thöôïng
ñeá cuûa trieát gia” (“EÂtre supreâme”: Höõu theå toái cao) chöù khoâng dòch laø “Thieân chuùa” hay
“Chuùa Trôøi” theo nghóa cuûa moät toân giaùo nhaát ñònh. (N.D).

16
 ñöôïc. Khoâng coù gì caûn trôû Sieâu hình hoïc caû, ngoaïi tröø chính baûn thaân noù. Sieâu hình hoïc
– veà nguyeân taéc vaø theo ñònh nghóa – nhaát thieát trôû thaønh “ñaáu tröôøng tranh caõi baát
taän” (AVIII).

1.2 Söï tranh caõi khoâng chæ theå hieän ôû caùc caâu traû lôøi khaùc nhau maø tröôùc heát ôû vaán ñeà muoân
thuôû: Ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc hay khoâng, nhaát laø nhaän thöùc caùi tuyeät ñoái-voâ ñieàu kieän?
Vaø nhaän thöùc baèng phöông caùch gì? Caâu hoûi aáy xuyeân suoát lòch söû trieát hoïc vaø khoâng ai,
keå caû caùc ñaïi trieát gia, coù theå ñaët vaø giaûi quyeát vaán ñeà ñoäc laäp vôùi di saûn vaø boái caûnh tö
töôûng cuûa thôøi ñaïi mình. Kant cuõng vaäy. ÔÛ thôøi ñaïi oâng, ngöôøi ta ñua nhau hình thaønh
caùc heä thoáng trieát hoïc, tranh caõi quyeát lieät, nhöng töïu trung chia thaønh hai phaùi lôùn: phaùi
duy lyù (Rationalismus) vaø phaùi duy nghieäm (Empirismus).

1.2.1 Phaùi duy lyù(coøn coù teân laø “Apriorismus”: phaùi “tieân nghieäm”): coù truyeàn thoáng laâu
ñôøi hôn, baét nguoàn töø Platon, Aristote vaø thôøi Trung coå. ÔÛ thôøi caän ñaïi, Sieâu hình hoïc
duy lyù coù caùc ñaïi bieåu löøng danh nhö Descartes (1596-1650), Spinoza (1632-77),
Malebrache (1638-1715) vaø Leibniz (1646-1716). Nhöng Kant chuù yù nhieàu nhaát ñeán
“Sieâu hình hoïc tröôøng oác” cuûa Wolff (1679-1754) ñang thònh haønh. Phaùi naøy thöøa nhaän
kinh nghieäm caûm tính cuõng laø moät nguoàn nhaän thöùc nhöng sô caáp, khoâng theå laø cô sôû
vaø ranh giôùi cuoái cuøng cuûa nhaän thöùc ñöôïc, traùi laïi chính lyù tính môùi khaéc phuïc söï hôøi
hôït, hoãn loaïn cuûa kinh nghieäm caûm tính ñeå ñaït ñöôïc chaân lyù. Nhöõng chaân lyù taát yeáu
naøy ñöôïc Leibniz goïi laø “nhöõng chaân lyù cuûa lyù tính” hay “nhöõng chaân lyù thuaàn lyù”
(veriteùs de raison). Chaúng haïn meänh ñeà noåi tieáng cuûa Descartes: “Toâi tö duy, vaäy toâi
toàn taïi” (Cogito, ergo sum) chæ coù theå do lyù tính mang laïi maø kinh nghieäm caûm tính
phaûi phuïc tuøng. Vaäy, theo phaùi duy lyù, Sieâu hình hoïc – vôùi tö caùch laø laõnh vöïc hoaït ñoäng
cuûa lyù tính – coù cô sôû vöõng vaøng. Kant xem phaùi duy lyù laø “giaùo ñieàu” vaø “ñoäc taøi chuyeân
cheá” vì buoäc moïi ngöôøi phaûi thöøa nhaän nhöõng “chaân lyù” maø tröôùc ñoù chöa chòu tieán
haønh pheâ phaùn baûn thaân quan naêng lyù tính, chaúng haïn cho raèng linh hoàn coù baûn tính
ñôn thuaàn vaø baát töû, vuõ truï coù khôûi ñaàu vaø Thöôïng ñeá taát yeáu toàn taïi.

1.2.2 Phaùi duy nghieäm: Söï tranh caõi ngay giöõa caùc “nhaø giaùo ñieàu” vôùi nhau ñaõ ñaåy Sieâu
hình hoïc vaøo caûnh hoãn loaïn “voâ chính phuû” khieán ra ñôøi phaùi ñoái laäp goàm caùc nhaø
hoaøi nghi muoán “choân vuøi caùc cô sôû cuûa moïi nhaän thöùc” (B451) vaø keát lieãu Sieâu hình
hoïc (BXXXVI). Kant xem John Locke (1632-1704) laø ngöôøi ra söùc keát thuùc cuoäc tranh
caõi trieàn mieân naøy, duø trieát hoïc cuûa oâng cuõng baét nguoàn töø moät truyeàn thoáng khaù laâu
ñôøi (phaùi hoaøi nghi thôøi coå ñaïi, phaùi khaéc kyû, phaùi Epikur). Baèng moân “Töï nhieân hoïc
(Physiologie) veà giaùc tính con ngöôøi” (AIX), Locke baùc boû hoïc thuyeát veà caùc yù nieäm baåm
sinh vaø caùc nguyeân lyù cuûa Descartes, ñöùng veà phaùi duy nghieäm, quy moïi nhaän thöùc vaøo
kinh nghieäm “beân trong hoaëc beân ngoaøi”, phuû nhaän moïi cô sôû nhaän thöùc thoaùt ly khoûi

17
 kinh nghieäm. Meänh ñeà noåi tieáng cuûa J. Locke laø: “khoâng coù gì trong giaùc tính neáu
tröôùc ñoù khoâng coù trong giaùc quan”. Vaø vì David Hume (1711-76) vôùi thuyeát hoaøi
nghi ñaõ ñaùnh thöùc Kant khoûi “giaác nguû giaùo ñieàu” cuõng thuoäc veà phaùi duy nghieäm
(B127) neân trong phaàn “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm”, Kant xem cuoäc tranh caõi chuû
yeáu laø giöõa hai phaùi duy lyù vaø duy nghieäm.

1.2.3 Söï tranh caõi giöõa hai phaùi taát yeáu daãn ñeán thaùi ñoä “ngaùn ngaåm, thôø ô, döûng döng” (AX)
cuûa nhöõng ngöôøi khoâng heà muoán neâu baát kyø caâu hoûi Sieâu hình hoïc naøo nöõa, thaäm chí
muoán xoùa boû haún Sieâu hình hoïc ra khoûi laõnh vöïc nghieân cöùu trieát hoïc. Ñoù laø thaùi ñoä
cuûa “trieát hoïc khai saùng hôøi hôït” muoán tröøng phaït Sieâu hình hoïc baèng “söï khinh thò”
(AVIII). Nhöng theo Kant, “caùc nhaø chuû tröông baøng quan” nhaát ñònh sôùm muoän cuõng
laïi phaûi quay veà vôùi nhöõng khaúng ñònh Sieâu hình hoïc vì thaùi ñoä “baøng quan” cuõng laø
moät thaùi ñoä giaùo ñieàu töï maâu thuaãn. Do ñoù, neáu khoâng bieát ñaët vaán ñeà moät caùch
khaùc, hoï seõ laøm taùi dieãn cuoäc tranh caõi baát taän.

1.3 Ñaët vaán ñeà moät caùch khaùc, ñoù laø coâng vieäc cuûa Kant. OÂng khoâng traùnh neù hay khinh thò
(traùi laïi raát quyù troïng) caùc vaán ñeà cuûa Sieâu hình hoïc, ñoàng thôøi khoâng tham gia vaøo cuoäc
tranh caõi baèng caùch ñöùng veà moät phía. OÂng muoán khai phaù con ñöôøng môùi tröôùc ñoù chöa
ai ñi nhaèm ñöa Sieâu hình hoïc (vaø trieát hoïc noùi chung) ra khoûi beá taéc: thieát laäp moät TOØA
AÙN.

Thay cho tranh caõi hoãn loaïn laø moät phieân toaø tænh taùo coù ñuû thaåm quyeàn phaân xöû khaû theå
cuûa nhaän thöùc thuaàn lyù moät caùch voâ tö, khoâng thieân vò, “vöøa baûo veä nhöõng yeâu saùch chính
ñaùng, coù côû sôû vöõng chaéc, vöøa döùt khoaùt baùc boû moïi yeâu saùch vaø tham voïng khoâng chính
ñaùng, thieáu cô sôû”.

Hình aûnh so saùnh vôùi vieäc “thieát laäp moät TOAØ AÙN” coù yù nghóa quan troïng vaø coát yeáu nhaát
ñoái vôùi toaøn boä trieát hoïc Kant, vaø tröôùc maét, cho pheùp ta hieåu chính xaùc nhan ñeà vaø noäi
dung toång quaùt cuûa quyeån saùch: Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy:

- “PHEÂ PHAÙN” khoâng phaûi laø “ñaû kích” hay “leân aùn” theo caùch hieåu thoâng thöôøng
(1)
hieän nay. Martin Heidegger muoán hieåu noù theo noäi dung nguyeân thuûy cuûa töø
Hy Laïp “KRINEIN” laø “phaân bieät”, “bieän bieät” giöõa caùi nhaän thöùc ñöôïc vaø caùi

khoâng nhaän thöùc ñöôïc. Thaät ra, yù nghóa cuûa töø “Pheâ phaùn” ôû ñaây naèm ngay trong
baûn thaân vieäc “thieát laäp toaø aùn” ñeå “xem xeùt vaø xaùc ñònh nguoàn goác, phaïm vi
vaø caùc giôùi haïn cuûa noù [lyù tính], nhöng taát caû laø treân cô sôû cuûa nhöõng nguyeân

(1)
M. Heidegger: “Die Frage nach dem Dinge. Zu Kants Lehre von den transzendentalen
Grundsätzen”/ “Caâu hoûi veà Söï vaät. Veà hoïc thuyeát caùc nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa Kant”, Tübingen,
1962, trang 93.

18
 taéc” (AXII). Ñoù chính laø coâng vieäc phaùn xöû cuûa “toaø aùn” ñeå khaúng ñònh hay baùc boû
caùc yeâu saùch baèng caùch “dieãn dòch” (Deduktion, dedukzieren), töùc ruùt ra caùc
nguyeân taéc töø “cô sôû phaùp lyù chính ñaùng” (legitimer Rechtsgrund). Sôû dó ta
thaáy Kant raát sính duøng caùc thuaät ngöõ “luaät hoïc” trong saùch naøy laø vì oâng muoán
döïa theo phöông phaùp “dieãn dòch” phaùp lyù ñöông thôøi. ÔÛ moät nôi khaùc, trong caùc
baøi giaûng cuûa mình, Kant nhaéc laïi ngaén goïn: “Pheâ phaùn töùc laø ñaët caâu hoûi veà

maët coù hôïp phaùp hay khoâng” (“Critic also quaestio iuris”) (2)

- “LYÙ TÍNH”: ôû ñaây, hieåu theo nghóa roäng laø “toaøn boä quan naêng nhaän thöùc cao
caáp” bao goàm caû giaùc tính (Verstand), naêng löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) vaø “lyù tính”
hay “lyù trí” (Vernunft) theo nghóa heïp, töùc laø quan naêng suy luaän khaùc vôùi giaùc
tính laø quan naêng phaùn ñoaùn. Lyù tính theo nghóa roäng naøy bao truøm hai laõnh vöïc:
lyù tính lyù thuyeát vaø lyù tính thöïc haønh (ñaïo ñöùc vaø nhaân sinh). ÔÛ ñaây, chæ baøn veà
laõnh vöïc tröôùc: lyù tính lyù thuyeát, nhöng ñoàng thôøi gôïi môû laõnh vöïc lyù tính thöïc haønh
seõ ñöôïc baøn ôû nôi khaùc. (Xem: “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh” vaø “Ñaët cô sôû cho

Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù”). (Xem theâm: 10.1.3-10.1.5).

- Coøn “THUAÀN TUÙY” laø gì? Laø loaïi nhaän thöùc hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm.
Pheâ phaùn ôû ñaây cuõng taäp trung vaøo loaïi “lyù tính thuaàn tuùy” naøy. Nghóa laø noù khoâng
baøn veà vieäc söû duïng lyù tính noùi chung, chaúng haïn trong vieäc heä thoáng hoùa tri thöùc
thöôøng nghieäm hay suy luaän töø nhöõng tieàn ñeà thöôøng nghieäm, traùi laïi, chæ baøn veà
vieäc: lyù tính döïa ñôn ñoäc vaøo chính mình moät caùch “thuaàn tuùy”, khoâng caàn döïa vaøo
kinh nghieäm naøo caû maø vaãn töôûng coù theå ñaït ñöôïc nhöõng tri thöùc coù thöïc chaát veà
nhöõng ñoái töôïng vöôït khoûi kinh nghieäm (vuõ truï xeùt nhö toaøn theå, Thöôïng ñeá, linh
hoàn, töï do...). Nhö ñaõ thaáy treân ñaây, nhaän thöùc thöôøng nghieäm (döïa vaøo kinh
nghieäm) laø khoâng coù vaán ñeà, bao laâu noù töï giôùi haïn “yeâu saùch” nhaän thöùc trong
phaïm vi kinh nghieäm vaø do ñoù, ñöôïc kieåm tra deã daøng. Ngöôïc laïi, tri thöùc “thuaàn
tuùy”, töùc ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm khoâng coù caùch gì kieåm tra ñöôïc ngoaïi tröø baèng
caùc quy luaät cuûa loâ-gíc hoïc noùi chung. Nhöng, caùc quy luaät loâ-gíc chæ baûo ñaûm ñöôïc
vieäc khoâng maâu thuaãn veà maët hình thöùc, chöù khoâng phaûi veà noäi dung. Do ñoù, nguy
cô sai laàm laø raát lôùn khi tö bieän (xem chuù thích cho 1.4.2.2) cuûa lyù tính thuaàn tuùy töï
vaän haønh ñoäc laäp: baèng con ñöôøng suy luaän loâ-gíc töôûng raèng raát vöõng chaéc, ngöôøi
ta ñi ñeán nhöõng luaän ñieåm sieâu hình hoïc khoâng coù cô sôû. Nguy cô naøy, theo Kant, coù
theå vaø caàn phaûi ngaên chaën, khaéc phuïc baèng söï “pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”: thaåm

(2)
Caùc baøi giaûng, taäp XXIV, trang 764. Toaøn taäp Vieän Haøn Laâm. Veà “quaestio iuris” vaø “quaestio
facti”, xem B129...

19
 tra toaøn dieän caùc quan naêng nhaän thöùc noùi chung cuûa con ngöôøi vaø nhaát laø thaåm
tra, giôùi öôùc phaïm vi cuûa loaïi tö duy “thuaàn tuùy”, ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm.

- Trong nguyeân taùc hay trong caùch dòch nhan ñeà quyeån saùch baèng caùc ngoân ngöõ
Chaâu AÂu (Kritik der reinen Vernunft / Anh: Critique of the pure Reason / Phaùp:

Critique de la raison pure), giôùi töø “sôû höõu” (Genitivus) “der, of, de” loä roõ hôn trong
tieáng Vieät. Töø naøy mang caû hai yù nghóa: Hieåu theo nghóa “bò ñoäng” (genetivus
objectivus), lyù tính laø ñoái töôïng bò “pheâ phaùn” (pheâ phaùn “veà” lyù tính thuaàn tuùy).
Hieåu theo nghóa “chuû ñoäng” (genitivus subjectivus), lyù tính laø keû tieán haønh pheâ phaùn
(pheâ phaùn cuûa/bôûi lyù tính thuaàn tuùy). Coù leõ Kant hieåu theo caû hai nghóa: “Pheâ
phaùn veà lyù tính thuaàn tuùy bôûi chính lyù tính thuaàn tuùy”. Khoâng coù quan naêng naøo
cao hôn lyù tính ñeå “pheâ phaùn” noù ngoaøi chính noù; vaø theo Kant lyù tính coù ñuû naêng
löïc vaø phöông tieän ñeå tieán haønh vaø hoaøn taát coâng vieäc töï pheâ phaùn naøy. Vaäy, “Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy” laø cuoäc töï kieåm thaûo (Selbstkritik) cuûa lyù tính theo
ñuùng nghóa laø “toaø aùn” cuûa lyù tính, trong ñoù lyù tính vöøa laø quan toøa, vöøa laø bò
caùo; vaø thaäm chí, trong coâng cuoäc “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh” sau naøy, lyù
tính coøn laø keû töï ban boá luaät leä nöõa.

Trong “Lôøi Töïa” cuûa quyeån “Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn” (“Kritik der
Urteilskraft”, 1790), Kant ñöa ra moät ñònh nghóa ngaén goïn vaø chính xaùc veà nhan ñeà
quyeån saùch ta ñang ñoïc: “Ta coù theå goïi quan naêng nhaän thöùc töø nhöõng nguyeân taéc

tieân nghieäm laø “lyù tính thuaàn tuùy”, vaø vieäc nghieân cöùu veà khaû theå vaø caùc ranh giôùi
cuûa lyù tính naøy noùi chung laø “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”. (Man kann das
Vermögen der Erkenntnis aus Prinzipien a priori die reine Vernunft und die

Untersuchung der Möglichkeit und Grenzen derselben überhaupt die Kritik der reinen
Vernunft nennen”. Kritik d. Urteilskraft. V. 167).

Trong cuoäc töï kieåm naøy, lyù tính chöùng toû quyeàn uy cuûa mình vaø quyeàn uy ñoù nhaèm muïc
ñích töï cheá öôùc chính mình. Ta coù theå hình dung khaùi quaùt dieãn tieán cuûa “vuï aùn” nhö
sau: Trong phaàn ñaàu cuûa quyeån “Pheâ phaùn” (Caûm naêng hoïc vaø Phaân tích phaùp), quan
toøa xaùc ñònh caùc ñieàu luaät seõ ñöôïc aùp duïng: traùi vôùi thuyeát duy nghieäm, quaû thaät coù
nhöõng nhaän thöùc phoå quaùt vaø taát yeáu, do ñoù, nhaän thöùc ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm (töùc
thuaàn tuùy, tieân nghieäm) laø coù cô sôû. Nhöng ñoàng thôøi, traùi vôùi thuyeát duy lyù, nhaän thöùc
naøy chæ coù hieäu löïc giôùi haïn trong phaïm vi kinh nghieäm khaû höõu maø thoâi vaø chæ ñöôïc
pheùp söû duïng trong phaïm vi naøy. Sau ñoù, trong phaàn 2 (Bieän chöùng phaùp), phieân toøa
chính thöùc xeùt xöû, ñònh roõ toäi danh vaø tuyeân aùn. Ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi
phaïm vi cuûa kinh nghieäm, moïi khaúng ñònh cuûa lyù tính laø khoâng coù cô sôû. Noù seõ rôi vaøo
choã töï maâu thuaãn neáu chæ “ñuøa giôõn” vôùi caùc khaùi nieäm cuûa chính mình. Caû hai phaùi

20
 duy lyù laãn duy nghieäm ñeàu phaïm sai laàm: quaû thaät coù nhöõng yù nieäm cuûa lyù tính thuaàn
tuùy, nhöng chæ nhö caùc nguyeân taéc ñieàu haønh ñeå ñònh höôùng vaø thuùc ñaåy söï taêng tieán
cuûa kinh nghieäm chöù khoâng phaûi caùc nguyeân taéc “caáu taïo” neân kinh nghieäm. Caùc ñoái
töôïng ñích thöïc cuûa Sieâu hình hoïc phaûi daønh cho lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh,
töùc cuûa laõnh vöïc tu döôõng ñaïo ñöùc vaø nhaân sinh.

1.3.1 Nhö ta seõ thaáy, trong quaù trình töï kieåm, Kant phaûn ñoái phaùi duy lyù, vì theo oâng, chæ vôùi
tö duy ñôn thuaàn, khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc thöïc taïi. OÂng cuõng baùc thuyeát duy nghieäm,
vì tuy Kant thöøa nhaän raèng moïi nhaän thöùc baét ñaàu töø kinh nghieäm nhöng khoâng phaûi

taát caû ñeàu baét nguoàn töø kinh nghieäm. Kant muoán chöùng minh raèng kinh nghieäm cuõng
khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù nhöõng nguoàn suoái ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm. Tieàn ñeà
cuûa kinh nghieäm nhö quy luaät nhaân quaû vöøa khoâng theå coù ñöôïc neáu chæ döïa vaøo kinh
nghieäm, vöøa khoâng cho pheùp aùp duïng vaøo laõnh vöïc beân ngoaøi kinh nghieäm. Noù cuõng
khoâng theå baét nguoàn töø thoùi quen (taâm lyù hoïc) nhö Hume nghó maø traùi laïi coù giaù trò phoå
quaùt vaø taát yeáu. Vaäy, baùc caû thuyeát hoaøi nghi, Kant khaúng ñònh nhaän thöùc khaùch quan
laø hoaøn toaøn coù cô sôû.

1.3.2 Chöùng minh raèng coù nhöõng ñieàu kieän coù giaù trò phoå quaùt ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm laøm
cô sôû cho kinh nghieäm, Kant seõ cho thaáy Sieâu hình hoïc vaãn coù lyù do toàn taïi nhöng chæ
nhö laø hoïc thuyeát veà kinh nghieäm chöù khoâng phaûi nhö laø moân hoïc veà caùc ñoái töôïng
sieâu nhieân, vöôït khoûi kinh nghieäm nhö phaùi duy lyù chuû tröông. Ñoàng thôøi, traùi vôùi phaùi
duy nghieäm, Sieâu hình hoïc khoâng phaûi laø moân hoïc thöôøng nghieäm maø phaûi laø hoïc
thuyeát sieâu nghieäm veà kinh nghieäm. (Lôøi Töïa laø nôi coâ ñoïng keát quaû nghieân cöùu, neân
Kant ñeà caäp ngaén goïn. Chuùng ta seõ tìm hieåu daàn caùc thuaät ngöõ vaø caùc vaán ñeà treân ñaây
ôû Lôøi daãn nhaäp vaø ôû caùc phaàn sau).

1.3.3 Ta vöøa löôïc qua khaù voäi vaøng keát quaû cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn, cuûa “phieân toaø”. Ñieàu
caàn hieåu roõ theâm baây giôø laø “phöông phaùp” tieán haønh. Chính ôû “phöông phaùp”, ta môùi

thaáy ñöôïc choã ñoäc ñaùo vaø môùi meû thöïc söï cuûa Kant so vôùi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Nhö ta
seõ thaáy ôû muïc 1.4.2.1 döôùi ñaây, Kant khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân pheâ phaùn Sieâu hình
hoïc. Noùi rieâng veà vieäc (töï) pheâ phaùn lyù tính, John Locke ñöôïc Kant xem laø “ngöôøi ñi
nhöõng böôùc ñaàu tieân” vaø khuyeân ta haõy “bieát ôn” trieát gia “tröù danh” naøy. Thaät vaäy, J.
Locke ñaõ ñeà ra muïc tieâu gioáng heät nhö Kant “laø khaûo saùt nguoàn goác, söï vöõng chaéc [caùc
ranh giôùi] vaø phaïm vi cuûa tri thöùc con ngöôøi” (“This, therefore, being my purpose – to
inquire into the original, certainty, and extent of human knowledge (1).

(1)
J. Locke: “An Essay Concerning Human Understanding”/“Luaän vaên veà giaùc tính con ngöôøi”,
1960, I, i, 2 (Oxford 1975/1979)

21
 Vaäy, Kant môùi meû ôû choã naøo? Chính ôû choã laøm nhöõng vieäc ñoù, “nhöng taát caû laø treân cô
sôû cuûa nhöõng nguyeân taéc” (AXII). Noùi ngaén goïn, ñieàu aáy coù nghóa laø phaûi döïa vaøo
phöông phaùp “dieãn dòch” töông töï nhö thöïc tieãn xeùt xöû cuûa toøa aùn ñöông thôøi. Möôøi
naêm tröôùc quyeån “Pheâ phaùn”, Kant khen J. Locke “ñaõ ñi moät böôùc quyeát ñònh ñeå môû
ñöôøng cho lyù trí (Verstand) [ôû ñaây “Verstand” theo nghóa chung laø quan naêng nhaän thöùc
cuûa con ngöôøi theo nghóa “Understanding” cuûa J. Locke]. OÂng [Locke] ñaõ ñeà ra nhöõng
tieâu chuaån hoaøn toaøn môùi meû. OÂng trieát lyù theo kieåu “chuû quan” trong khi Wolff vaø
nhöõng ngöôøi tröôùc Wolff ñeàu trieát lyù theo kieåu “khaùch quan”. OÂng [Locke] ñaõ nghieân cöùu
veà söï hình thaønh, söï thoaùt thai vaø veà nguoàn goác cuûa nhöõng khaùi nieäm” (XXIV 338).
Nhöng, baây giôø, khi vieát quyeån Pheâ phaùn (1781), Kant thaáy raèng “böôùc quyeát ñònh” aáy
khoâng theå thöïc hieän theo kieåu “chuû quan” maø phaûi möôïn phöông phaùp dieãn dòch
“khaùch quan” cuûa toøa aùn, töùc phaûi “dieãn dòch sieâu nghieäm”, phaûi ruùt nhöõng khaùi nieäm
tieân nghieäm hay khoâng-thöôøng nghieäm töø “nhöõng nguyeân taéc”. Do ñoù, Kant phaân bieät
roõ giöõa “dieãn dòch chuû quan” (theo kieåu Locke) vaø “dieãn dòch khaùch quan” maø oâng goïi
ñoù laø “con ñöôøng pheâ phaùn, con ñöôøng duy nhaát coøn ñeå môû” (B884). Cuï theå hôn, caùch
tieáp caän “chuû quan” laø hoûi: lyù tính ñi ñeán vôùi ñoái töôïng baèng caùch naøo, traûi qua nhöõng
böôùc ñi naøo, hay noùi ngaén goïn hôn: baûn thaân quan naêng suy töôûng laøm theá naøo coù theå
coù ñöôïc. Ñoù laø vieäc ñi tìm “nguyeân nhaân” cho moät “keát quaû ñaõ coù saün”; phöông phaùp aáy
raát boå ích nhöng khoâng theå traùnh khoûi tính chaát “giaû thuyeát” coù theå bò baét beû hoaëc nghi
ngôø. Coøn caùch tieáp caän “khaùch quan” laø hoûi: “giaùc tính vaø lyù tính, ñoäc laäp vôùi kinh
nghieäm, coù theå nhaän thöùc ñöôïc gì vaø [neáu ñöôïc thì] ñöôïc bao nhieâu? (AXVII). Theo
Kant, caâu hoûi sau môùi laø “chìa khoùa ñeå môû toaøn boä bí maät cuûa moân Sieâu hình hoïc vaãn
töï giaáu mình cho tôùi nay”. (Thö göûi Marcus Herz, 21.2.1772. X.130). Ñeå giuùp ta deã hieåu
hôn, Kant so saùnh hai caùch tieán haønh treân ñaây vôùi tröôøng hôïp phaùt hieän cuûa Newton:
“Heä thoáng [lyù thuyeát] veà luaät haáp daãn cuûa Newton phaûi ñöôïc khaúng ñònh ñaõ” roài môùi baøn
ñeán vieäc luaät haáp daãn aáy vaän haønh nhö theá naøo ôû khoaûng caùch raát xa. Vaán ñeà sau quaû
laø raát khoù, nhöng “khoù khoâng ñoàng nghóa vôùi khaû nghi”. (sñd).

Kant tin raèng baèng phöông phaùp aáy môùi coù theå phaùt hieän ñöôïc “ñieåm ngoä nhaän cuûa lyù
tính vôùi chính baûn thaân noù” vaø môùi ñeà ra ñöôïc caùc bieän phaùp ñeå “deïp boû moïi laàm laïc”,
töùc laø ngaên ngöøa vieäc lyù tính duøng nhöõng nguyeân taéc chæ coù giaù trò vaø hieäu löïc trong
phaïm vi söû duïng thöôøng nghieäm vaøo “nhöõng ñoái töôïng [thuaàn lyù] cuûa lyù tính”, töùc
nhöõng ñoái töôïng-khoâng-caûm tính.

1.3.3.1 Cuõng chính “phöông phaùp nghieân cöùu khaùch quan” “khoâng theå nghi ngôø” aáy ñaõ quyeát
ñònh caû “phöông phaùp trình baøy” cuûa Kant trong saùch naøy. Ta bieát raèng khi Kant
môùi phaùt hieän ñöôïc “chìa khoaù bí maät” noùi treân – maø noãi baät laø ôû nhöõng “nghòch lyù”

22
 (Antinomien) cuûa lyù tính thuaàn tuùy, trong ñoù ngöôøi ta söû duïng lyù tính thuaàn tuùy ñeå
“troáng ñaùnh xuoâi, keøn thoåi ngöôïc” veà ñuû chuyeän “treân trôøi” vaø ai cuõng toû ra coù lyù caû –,
Kant ñaõ ñònh baét ñaàu quyeån “Pheâ phaùn” vôùi phaàn “Nghòch lyù” haáp daãn, lyù thuù naøy ñeå
deã loâi cuoán ñoäc giaû. (Xem: X270, 247). Nhöng, cuoái cuøng, vì yeâu caàu noäi taïi cuûa tính
khaùch quan vaø tính heä thoáng, Kant ñaõ choïn phöông caùch trình baøy kieåu “hoïc thuaät
nghieâm ngaët” (schulgerecht), khoâng tính tôùi vieäc quaûng baù roäng raõi (AXV, XVI), ñoù
laø: ruùt ra (Ableitung: daãn xuaát, dieãn dòch) moïi boä phaän cuûa nhaän thöùc töø nhöõng
nguyeân taéc (“nhöõng nguoàn suoái”), vaïch roõ ñieåm giôùi haïn töø ñoù lyù tính baét ñaàu böôùc
chaân vaøo laàm laïc (nhöõng “ranh giôùi”) vaø phoái kieåm moät caùch ñaày ñuû moïi boä phaän
aáy (“phaïm vi” hay “quy moâ” cuûa nhaän thöùc).

1.3.3.2 Caùc trang töø AXIII ñeán AXX, Kant noùi nhieàu veà yeâu caàu “ñaày ñuû” cuûa noäi dung,

“saùng suûa” cuûa hình thöùc vaø ñöa ra nhöõng lôøi höùa heïn. Ta khoâng neân hieåu giaûn dò
nhö laø nhöõng lôøi “raøo ñoùn” thoâng thöôøng cuûa moät taùc giaû tröôùc ngöôøi ñoïc. Chuùng coù
“loâ-gíc” noäi taïi töø phöông phaùp nghieân cöùu vaø trình baøy treân ñaây.

- Thaät vaäy, yeâu caàu “ñaày ñuû” cuûa noäi dung, töùc söï ñaày ñuû, khoâng thieáu soùt cuûa
nhöõng “yeáu toá cô baûn” cuûa nhaän thöùc cuõng laø moät tieâu chuaån veà “söï ñuùng ñaén”
cuûa coâng cuoäc pheâ phaùn, vì “toaø aùn” hay söï “pheâ phaùn” chæ taäp trung moät vieäc laø
xem xeùt veà lyù tính, khoâng vieän daãn baát kyø yeáu toá beân ngoaøi naøo, neân phaûi troïn
veïn, hoaøn taát, neáu khoâng muoán “phieân toaø” aáy laïi phaûi “taùi thaåm”. ÔÛ moät nôi
khaùc, Kant nhaán maïnh: “söï pheâ phaùn nhö theá seõ khoâng bao giôø ñaùng tin caäy neáu
noù khoâng hoaøn chænh vaø hoaøn taát cho ñeán nhöõng yeáu toá nhoû nhaát cuûa lyù tính

thuaàn tuùy; vaø trong laõnh vöïc quan naêng naøy [lyù tính], hoaëc ta phaûi laøm taát caû
hoaëc khoâng laøm gì caû trong vieäc xaùc ñònh noù”. (IV 263, xem: B790). “Taát caû”
hoaëc “khoâng gì caû” (Alles oder Nichts) laø thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi Kant vaø cuõng
laø thaùch ñoá khoâng nhoû ñoái vôùi ñoäc giaû!.

1.3.3.3 “Söï xaùc tín” vaø söï “saùng suûa” laø hình thöùc phaûi coù cuûa noäi dung mang tính taát yeáu
cuûa moïi nhaän thöùc tieân nghieäm. Nhaän thöùc “tieân nghieäm” thì phaûi taát yeáu, taát nhieân
(apodiktisch), khaùc vôùi nhaän thöùc thöôøng nghieäm laø coù theå theá naøy, coù theå theá khaùc.
Do ñoù, trong vieäc nghieân cöùu naøy, khoâng coù choã cho “giaû thuyeát” vaø “tö kieán” (yù kieán
rieâng). Phaùn xeùt cuûa “toaø aùn” phaûi döùt khoaùt, “taát caû hoaëc khoâng gì caû” chöù khoâng
ñöôïc mô hoà, khaû nghi. Cuõng khoâng theå tröng ra nhieàu ví duï hay minh hoïa cuï theå cho
deã hieåu, khoâng chæ vì lyù do kyõ thuaät: “laøm cho quyeån saùch daøy coäm theâm”, maø chuû

yeáu vaø veà nguyeân taéc laø vì: nghieân cöùu veà nhöõng ñieàu kieän khaû theå cuûa kinh
nghieäm [nhöõng ñieàu kieän laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc] thì khoâng theå minh
hoïa baèng nhöõng ví duï ñeán töø kinh nghieäm!.

23
1.3.3.4 Sau cuøng, töï haøo veà yù nghóa lòch söû cuûa coâng vieäc pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy cuûa
mình, Kant tin raèng coù theå “deïp boû moïi sai laàm” vaø khaúng ñònh maïnh daïn raèng:
“khoâng moät vaán ñeà sieâu hình hoïc rieâng leû naøo khoâng ñöôïc giaûi quyeát roát raùo, hoaëc ít
ra cung caáp ñöôïc chìa khoùa ñeå giaûi quyeát noù”. Hôn theá, oâng môû ra vieãn töôïng “hoaøn
taát” (Vollendung) Sieâu hình hoïc, vaø “hoaøn taát noù trong moät thôøi gian ngaén”. Veà “loâ-
gíc cuûa söï vieäc” thì ñuùng vaäy: sau khi ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích pheâ phaùn (xaùc ñònh
nguoàn goác, phaïm vi, vaø ranh giôùi cuûa vieäc söû duïng lyù tính khoâng-thöôøng nghieäm), ta
coù theå baét tay “kieåm toaùn toaøn boä taøi saûn ta coù töø lyù tính thuaàn tuùy”; soá löôïng naøy laø
coù haïn, khoâng theå theâm bôùt, laøm moät laàn cho xong ñeå “truyeàn laïi cho haäu theá”.
Trong tinh thaàn ñoù, Kant höùa heïn seõ coâng boá “Sieâu hình hoïc veà töï nhieân”. Nhöng,
thaät ra, lôøi höùa naøy khoâng ñöôïc Kant thöïc hieän troïn veïn. Naêm 1785, oâng coâng boá
“Nhöõng cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân” (Metaphysische
Anfangsgründe der Naturwissenschaft) vaø “Ñaët neàn taûng cho Sieâu hình hoïc veà

ñöùc lyù” (Grundlegung zur Metaphysik der Sitten). Nhöng, ñeán naêm 1787, khi taùi
baûn quyeån Pheâ phaùn (xem: Lôøi töïa 2 cho aán baûn B tieáp sau ñaây), oâng laïi vaãn höùa seõ
cho ra moät “Sieâu hình hoïc veà töï nhieân” nhö tröôùc. Vaäy, so vôùi toaøn boä ñeà aùn cuûa
oâng (xem: trang B873), ta thaáy Kant coøn nhieàu vieäc chöa laøm xong. Baûn thaân vieäc
khoâng hoaøn taát heát ñeà aùn cuûa mình, vaø nhaát laø söï phaùt trieån voâ cuøng phong phuù,
phöùc taïp cuûa trieát hoïc sau Kant cho thaáy söï vieäc khoâng dieãn tieán ñôn giaûn nhö oâng
nghó raèng “ngöôøi ñôøi sau cuõng seõ khoâng coøn gì ñeå boå sung ngoaøi vieäc thuyeát minh vaø
truyeàn ñaït laïi” (AXX).

Tuy vaäy, ñieàu khoâng theå phuû nhaän laø: chính luaän ñieåm cuûa oâng cho raèng nhieäm vuï

cuûa trieát hoïc laø phaù huûy moïi aûo töôûng, khaéc phuïc söï huyeãn hoaëc, vì “thôøi ñaïi
chuùng ta ñích thöïc laø thôøi ñaïi cuûa söï pheâ phaùn, buoäc taát caû phaûi phuïc tuøng toøa aùn
cuûa lyù tính” (AXI, chuù thích) cuøng vôùi ñeà aùn pheâ phaùn lyù tính cuûa oâng vôùi caùc ñaëc
ñieåm cô baûn nhö: cuoäc caùch maïng Copernic veà chuû theå sieâu nghieäm; söï keát hôïp giöõa
hoïc thuyeát veà nhaän thöùc vaø hoïc thuyeát veà ñoái töôïng; söï chöùng minh caùc yeáu toá tieân
nghieäm trong nhaän thöùc cuõng nhö söï phaân bieät giöõa hieän töôïng vaø vaät-töï thaân (nhö
ta seõ gaëp trong Lôøi Töïa 2) ñaõ caûi bieán saâu saéc noäi dung cuûa Sieâu hình hoïc voán ñöôïc
xem laø moân “Ñeä nhaát trieát hoïc”, qua ñoù laøm thay ñoåi haún boä maët cuûa trieát hoïc Taây
phöông, ñoàng thôøi khaúng ñònh vöõng chaéc vò trí vaø coâng lao lòch söû cuûa Kant.

1.4 Tröôùc khi ñi vaøo Lôøi Töïa 2, ta coù theå boå sung vaøi nhaän xeùt cho nhöõng ai quan taâm ñeán
lòch söû trieát hoïc:

1.4.1 Tuøy theo caùch nhìn, ngöôøi ta coù theå xem hoïc thuyeát cuûa Kant nhö laø moät söï “thoûa hieäp

toài” hoaëc moät söï “dung hoøa saùng suoát” giöõa thuyeát duy lyù vaø thuyeát duy nghieäm, hay

24
 cuï theå hôn, giöõa Sieâu hình hoïc coå truyeàn vaø thuyeát hoaøi nghi cuûa Hume. Duø sao, hoïc
thuyeát cuûa Kant laø moät noã löïc giaûi quyeát nhöõng beá taéc veà lyù luaän ñaët ra trong moät thôøi kyø
lòch söû nhaát ñònh baèng caùch thöû ñaët vaán ñeà kieåu khaùc ñeå ñi ñeán moät toång hôïp khoâng ít
môùi meû vaø saùng taïo. Caàn xeùt saâu hôn veà maët aáy ñeå thaáy heát coâng lao lòch söû cuûa Kant.

1.4.2 Moät nhaän ñònh quen thuoäc nhaán maïnh coâng lao cuûa Kant ñaõ ñaùnh ñoå Sieâu hình hoïc coå
truyeàn ôû caû ba truï coät chính: Vuõ truï hoïc thuaàn lyù, Taâm lyù hoïc thuaàn lyù vaø Thaàn hoïc
thuaàn lyù (trong phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm). ÔÛ ñaây, caàn nhaän roõ caû hai maët:
choáng vaø xaây cuûa Kant.

1.4.2.1 Kant khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân pheâ phaùn Sieâu hình hoïc. Tröôùc oâng ñaõ coù caùc nhaø
duy nghieäm Anh (Locke, Hume...). Thaäm chí coù theå noùi lòch söû pheâ phaùn Sieâu hình hoïc
cuõng coå xöa nhö chính Sieâu hình hoïc. Aristote ñaõ khoâng ngöøng pheâ phaùn xu höôùng
sieâu hình cuûa Platon. Caùc nhaø tö töôûng quan troïng cuûa thôøi kyø Platon môùi sau coâng
nguyeân, caùc “giaùo phuï” (Patristik) vaø suoát thôøi Trung coå cuõng khoâng ai daùm töï nhaän
laø nhaø Sieâu hình hoïc, vì thôøi aáy baøn veà caùc vaán ñeà sieâu nhieân coøn bò xem laø thieáu
khieâm toán vaø toø moø nguy hieåm! Chæ cuoái thôøi Trung coå môùi daàn daàn hình thaønh caùc
chuyeân ñeà Sieâu hình hoïc nhaèm heä thoáng hoùa trieát hoïc Aristote theo kieåu kinh vieän,
nhöng caùc taùc giaû ñeàu thieáu oùc saùng taïo vaø chöa bao giôø ñöôïc xem laø caùc taùc giaû kinh
ñieån cuûa trieát hoïc.

Khi Reneù Descartes coâng boá “Caùc suy nieäm veà ñeä nhaát trieát hoïc” naêm 1641, oâng tìm
caùch taùch rôøi khoûi caùc trieát gia kinh vieän ñöông thôøi vaø luoân traùnh duøng teân goïi “Sieâu
hình hoïc” (1). Caùc nhaø “duy lyù” sau oâng cuõng theá. Noäi dung “Sieâu hình hoïc” thaät söï cuûa
(2)
Spinoza laïi nuùp döôùi teân goïi baát ngôø laø “Ñaïo ñöùc hoïc” (Ethica) , trong khi Leibniz,
tieàn boái tröïc tieáp cuûa Kant vaø ngöôøi coù ñaàu oùc Sieâu hình hoïc nhaát tröôùc nay, cuõng
chöa bao giôø trình baøy hoïc thuyeát cuûa mình döôùi teân goïi “Sieâu hình hoïc”. Thaäm chí
trong taùc phaåm “Caùc nghieân cöùu môùi veà giaùc tính con ngöôøi” (vieát naêm 1703, coâng boá
di caûo naêm 1765), Leibniz vaãn xem Sieâu hình hoïc laø moät “khoa hoïc ñang phaûi tìm
(1)
kieám” möôïn caùch noùi cuûa Aristote (“Sieâu hình hoïc” 996 b3, 32). Vaäy chæ coøn tröôùc
maét Kant heä thoáng Sieâu hình hoïc “tröôøng oác” ñaõ caèn coãi cuûa Wolff vaø Baumgarten
troän laãn kinh vieän Aristote vaø thuyeát duy lyù cuûa Leibniz. Nhöng trong boái caûnh “khai

(1)
J.L. Marion: Sur le prisme meùtaphysique de Descartes, Paris 1986, tr, 34…
(2)
Theo truyeàn thoáng duy lyù, Spinoza goïi taùc phaåm Sieâu hình hoïc cuûa mình laø “Ñaïo ñöùc hoïc”
(Ethica) vì oâng cho raèng caùi Thieän (das Gute) khoâng caàn ñieàu kieän naøo khaùc ngoaøi nhaän
thöùc veà caùi Chaân (das Wahre).
(1)
G.W. Leibniz, Kleine Schriften zur Metaphysik, Frankfut/M, 1965, tr. 195: “Roõ raøng moân
khoa hoïc neàn taûng mang teân Ñeä Nhaát trieát hoïc vaø ñöôïc Aristote goïi laø moân hoïc ñöôïc mong öôùc
vaø ñang phaûi tìm kieám (zetoumene) thì ñeán nay vaãn trong tình traïng caàn phaûi tìm kieám”.

25
 saùng” ñöông thôøi, heä thoáng naøy cuõng khoâng coøn uy tín vaø aûnh höôûng gì lôùn. Do ñoù, ta
neân löu yù ñeán nhaän xeùt cuûa Ferdinand Alquieù, moät chuyeân gia veà Kant: “Ta caàn döùt
khoaùt töø boû yù töôûng cho raèng coù moät neàn Sieâu hình hoïc phaùt trieån röïc rôõ tröôùc thôøi
Kant vaø bò thuyeát pheâ phaùn cuûa oâng ñaùnh ñoå […]. Kant khoâng caàn choáng laïi moät neàn
Sieâu hình hoïc maø trong theá kyû cuûa oâng khoâng coøn ñöôïc ai tin nöõa vaø oâng ñaõ phôi baøy
roõ thaùi ñoä thôø ô, döûng döng phoå bieán thôøi baáy giôø. Ñuùng ra, oâng ñaõ giaûi thích söï thaát
baïi cuûa noù, taïo cho toaøn boä muïc ñích cuûa Sieâu hình hoïc caùc cô sôû môùi baét nguoàn töø
(2)
vieäc nghieân cöùu baûn thaân lyù tính” . Nhö theá, ñieàu Kant thaät söï quan taâm khoâng phaûi
laø lao vaøo moät caùnh cöûa ñaõ môû. Ñieàu khieán oâng baát bình khoâng phaûi laø tình traïng beá
taéc khoâng theå cöùu vaõn cuûa Sieâu hình hoïc maø laø thaùi ñoä baøng quan tröôùc tình traïng aáy.
OÂng chæ ghi nhaän tình traïng cuûa Sieâu hình hoïc nhöng oâng phaûn ñoái (theo nghóa thoâng
thöôøng cuûa töø “pheâ phaùn”) vieäc khinh thò caùc vaán ñeà Sieâu hình hoïc. Ngöôøi ta coù theå
thôø ô tröôùc nhöõng cuoäc tranh caõi tö bieän voâ vò (vaø ngaøy caøng trôû neân voâ duyeân) tröôùc
söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa khoa hoïc töï nhieân, nhöng khoâng ñöôïc döûng döng
tröôùc “caùc vaán ñeà thieát coát cuûa baûn tính con ngöôøi” (AX). Nhöõng vaán ñeà aáy tuy moãi
thôøi coù theå ñaët ra moãi khaùc (thôøi cuûa oâng, ñoù laø: Thöôïng ñeá coù toàn taïi khoâng? Linh hoàn
coù baát töû khoâng? Töï do coù yù nghóa theá naøo?) nhöng chæ coù Sieâu hình hoïc môùi traû lôøi
ñöôïc. Moät Sieâu hình hoïc nhö theá coù theå coù ñöôïc khoâng? Ñoù laø caâu hoûi then choát xuyeân
suoát taùc phaåm maø Kant ñaët ra cho trieát hoïc, moät neàn trieát hoïc ñaõ queân raèng caùc vaán
ñeà cô baûn aáy khoâng moät khoa hoïc thöïc nghieäm naøo duø thaønh coâng ñeán maáy trong
laõnh vöïc rieâng leû cuûa noù coù theå giaûi ñaùp hoaëc thay theá. Ta seõ gaëp laïi vaán ñeà naøy moät
caùch cuï theå hôn trong Lôøi Töïa 2 vaø Lôøi daãn nhaäp.

1.4.2.2 Noùi nhö treân hoaøn toaøn khoâng coù nghóa xem nheï hoaëc maâu thuaãn vôùi nhaän ñònh raèng
Kant ñaõ tieán haønh pheâ phaùn caën keõ, coù heä thoáng vaø laøm thay ñoåi saâu saéc Sieâu hình
hoïc. Khi ñaët caâu hoûi veà khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc, Kant laø ngöôøi ñaàu tieân toång keát caùc
noã löïc suy tö cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc döôùi teân goïi chung laø “Sieâu hình hoïc” nhö moät
moâ hình, moät kieåu maãu (Paradigma) tö duy giaùo ñieàu. Trong vieãn töôïng lòch söû, Kant
coù ñöôïc caùi nhìn toång quan veà Sieâu hình hoïc nhö moät toaøn khoái, cho pheùp ngöôøi ñi
sau lyù giaûi tö töôûng Taây phöông nhö moät toång theå lòch söû chaúng haïn nhö Hegel xem ñoù
laø “lòch söû töï phaùt trieån cuûa Tinh thaàn” hay Heidegger xem ñoù laø con ñöôøng laàm laïc
cuûa “neàn Sieâu hình hoïc laõng queân Höõu theå” v.v.. Sau Kant, hieám coù neàn trieát hoïc naøo
khoâng lyù giaûi truyeàn thoáng döôùi teân goïi chung laø “Sieâu hình hoïc” vaø tìm caùch ly khai
vôùi noù. Chính döï baùo cuûa Kant veà baát khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc – vôùi tö caùch laø moân

(2)
F. Alquieù: La critique Kantienne de la meùtaphysique, Paris 1968, tr. 7… (baûn tieáng Ñöùc cuûa
J. Grondin).

26
 hoïc lyù thuyeát tö bieän veà caùi “sieâu vaät lyù” (hyperphysisch) vöôït khoûi baûn thaân naêng löïc
nhaän thöùc – ñaõ taùc ñoäng lôùn ñeán haäu theá.

Caùc trieát gia sau Kant tuy ít nhieàu tieáp tuïc tieáp thu caùc noäi dung cuûa Sieâu hình hoïc
nhöng ñeàu xem Sieâu hình hoïc laø loaïi nhaän thöùc maø trieát hoïc phaûi töø boû. Ngay caùc trieát
gia töï xem laø ngöôøi keá tuïc tröïc tieáp cuûa Kant nhö Fichte, Schelling, Hegel cuõng
khoâng daùm söû duïng khaùi nieäm Sieâu hình hoïc theo nghóa tích cöïc duø caùc heä thoáng duy
taâm cuûa hoï cuõng coù tham voïng tuyeät ñoái khoâng keùm gì Sieâu hình hoïc coå truyeàn caû! Sau
söï “suïp ñoå” cuûa caùc heä thoáng duy taâm bò xem laø “Sieâu hình hoïc chính hieäu” naøy, phaûn
öùng cöïc ñoan cuûa phaùi “Kant môùi” vaøo nöûa cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20 keâu goïi
“trôû laïi vôùi Kant” nhöng laïi thieáu chieàu saâu vaø caûm höùng “sieâu hình hoïc” cuûa chính
Kant neân rôi vaøo choã giaûn löôïc, xem töông lai duy nhaát cuûa trieát hoïc laø söï phaûn tö veà
khoa hoïc, keùo daøi aûnh höôûng trong “lyù luaän khoa hoïc” (theory of science) ñeán ngaøy
nay.

Töø ñoù, caùc traøo löu môùi ra ñôøi (noùi rieâng ôû Taây AÂu vaø khu vöïc Anh-Myõ) ñeàu höùa heïn
mang laïi moät caùi gì khaùc vôùi Sieâu hình hoïc. Phaùc thaûo cuûa Dilthey (1833-1911) veà
moät söï “Pheâ phaùn lyù tính lòch söû” muoán noái goùt Kant neâu leân söï ñoái laäp giöõa khoa hoïc
vaø Sieâu hình hoïc, ñaët cô sôû cho “phöông phaùp luaän cuûa caùc khoa hoïc tinh thaàn” laø noã
(1)
löïc caét ñöùt vôùi “Sieâu hình hoïc giaùo ñieàu” . Khaåu hieäu “Haõy trôû veà vôùi baûn thaân söï
vaät!” (“zu den Sachen selbt!”) cuûa E. Husserl (1859-1938) chaép caùnh cho phong traøo
Hieän töôïng hoïc ñaàu theá kyû 20 laø söï phaûn ñoái tö duy sieâu hình hoïc baøn veà caùc yù nieäm
vaø khaùi nieäm thay vì veà baûn thaân söï vaät. Caùc trieát gia nhö Nietzsche (1844-1900),

Heidegger (1889-1976) – cuøng caùc haäu dueä trong phaùi Derrida hieän nay – coù söùc
thu huùt vì höùa heïn “vöôït qua” Sieâu hình hoïc. ÔÛ phía ñoái laäp, trieát hoïc phaân tích (ngoân
ngöõ) cuõng nhö “tröôøng phaùi Frankfurt” tuy raát khaùc nhau, vaãn thoáng nhaát vôùi nhau ôû
choã ñeàu gheùt boû tö bieän sieâu hình hoïc. Theo hoï, phaûi thay theá tö bieän vu vô baèng “Ngöõ
duïng hoïc” (Sprachpragmatik) hoaëc “lyù luaän pheâ phaùn xaõ hoäi”. Haäu dueä hieän nay cuûa
“tröôøng phaùi Frankfurt” nhö Jürgen Habermas ñeà ra caùc phaùc thaûo cho loái “tö duy
haäu sieâu hình hoïc” (Nachmetaphysisches Denken); yù ñoà vaø danh hieäu theo chieàu
höôùng naøy coøn coù theå keå ra voâ soá.

*
Roõ raøng töø Kant vaø do Kant, Sieâu hình hoïc (tö bieän, thuaàn lyù) trôû thaønh “baát khaû
thi”. Maët khaùc, tuy traùi vôùi yù ñònh vaø mong muoán cuûa Kant, söï pheâ phaùn cuûa oâng ñaõ

(1)
Xem: K. Löwith: Diltheys und Heideggers Stellung zur Metaphysik, 1966, toaøn taäp Löwith, taäp
8, tr. 258-275.
*
Tö bieän (spekulativ): thuaät ngöõ ñöôïc söû duïng nhieàu trong taùc phaåm naøy. Vôùi Kant, “tö
bieän” (lyù tính tö bieän, Sieâu hình hoïc tö bieän…) hieåu theo nghóa tieâu cöïc: söû duïng lyù tính lyù

27
 thöïc söï ñaåy trieát hoïc Taây phöông vaøo cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän vaø saâu saéc, nhöng
ñoàng thôøi cuõng coù söùc gôïi môû voâ taän nhö vöøa löôïc qua.

thuyeát vöôït ra khoûi ranh giôùi kinh nghieäm baèng caùc khaùi nieäm suoâng. Tröôùc Kant, tö bieän
(goác Latinh: speculari: tìm toøi caùi bí nhieäm) ñöôïc hieåu theo nghóa trung tính: laø nhaän thöùc lyù
thuyeát, khoâng theo ñuoåi caùc muïc ñích thöïc tieãn, kyõ thuaät hay ñaïo ñöùc (Aristote); roài chæ loaïi
nhaän thöùc veà caùc nguyeân nhaân toái haäu, sieâu nhieân nhö Thöôïng ñeá… khoâng döïa vaøo kinh
nghieäm (thôøi Trung coå). Sau Kant, Hegel laïi hieåu “tö bieän” theo nghóa tích cöïc, goïi laø tö duy
“tö bieän-bieän chöùng”: Tö bieän vaø kinh nghieäm khoâng loaïi tröø nhau, traùi laïi, tö bieän hôn kinh
nghieäm ôû choã nhìn ra söï thoáng nhaát giöõa caùc maët ñoái laäp, töùc nhaän thöùc baûn thaân thöïc taïi
trong söï thoáng nhaát cuûa khaùi nieäm. Vì maøu saéc “duy taâm tuyeät ñoái” cuûa trieát hoïc Hegel, töø “töï
bieän” (khaùc vôùi töø “bieän chöùng”) bò maát daàn uy tín vaø ngaøy nay chæ ñöôïc duøng theo nghóa tieâu
cöïc, gaàn vôùi caùch hieåu cuûa Kant. (N.D).

28
 LÔØI TÖÏA

BVII CHO LAÀN XUAÁT BAÛN THÖÙ HAI (1787)

(AÁN BAÛN B)

Lieäu vieäc xöû lyù nhöõng nhaän thöùc thuoäc veà caùc coâng vieäc cuûa lyù tính coù
böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc hay khoâng, ñieàu naøy deã daøng ñöôïc ñaùnh
giaù töø söï thaønh coâng cuûa noù. Neáu vieäc xöû lyù aáy, sau nhieàu böôùc noã löïc vaø
chuaån bò höôùng ñeán muïc ñích, laïi rôi vaøo beá taéc; hoaëc ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích,
thöôøng phaûi lieân tuïc quay laïi töø ñaàu ñeå tìm con ñöôøng khaùc cuõng nhö khoâng
taïo ñöôïc söï nhaát trí trong haøng nguõ nhöõng ngöôøi coäng taùc khaùc nhau veà
phöông caùch laøm theá naøo ñeå theo ñuoåi muïc ñích chung aáy; ta bieát ngay raèng
coâng cuoäc nghieân cöùu nhö theá chöa coù ñöôïc böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa
hoïc maø chæ laø söï moø maãm ñôn thuaàn; vaø quaû laø moät ñoùng goùp cho lyù tính neáu
coù theå tìm ra ñöôïc con ñöôøng naøy, cho duø qua ñoù buoäc phaûi töø boû moät soá
ñieàu voâ voïng maø tröôùc ñoù do thieáu suy nghó ñaõ ñöôïc ñöa vaøo trong muïc ñích
nghieân cöùu.

BVIII Moân Loâ-gíc hoïc ñaõ ñi böôùc ñi vöõng chaéc naøy ngay töø nhöõng thôøi raát
xa xöa laø ñieàu deã nhaän ra töø söï kieän noù khoâng heà ñöôïc pheùp ñi moät böôùc
luøi naøo keå töø thôøi Aristote*, neáu ta khoâng keå tôùi vieäc boû bôùt moät soá ñieàu
chi ly khoâng caàn thieát hoaëc xaùc ñònh roõ raøng hôn nhöõng gì ñaõ trình baøy xem
nhö nhöõng söï caûi tieán thuoäc veà tính trang nhaõ hôn laø veà tính vöõng chaéc
(Sicherheit)** cuûa khoa hoïc. Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân nôi moân hoïc naøy laø cho
tôùi hieän nay, noù cuõng khoâng theå ñi theâm moät böôùc tieán naøo caû, cô hoà nhö
ñaõ hoaøn chænh vaø hoaøn taát haún roài. Bôûi vì, neáu coù ñoâi ñieàu gì môùi meû töôûng
raèng coù theå môû roäng moân Loâ-gíc hoïc nhö ñöa theâm vaøo ñoù phaàn nghieân
cöùu taâm lyù hoïc veà caùc naêng löïc nhaän thöùc (veà oùc töôûng töôïng, oùc haøi
höôùc), phaàn nghieân cöùu sieâu hình hoïc veà nguoàn goác cuûa nhaän thöùc hoaëc veà
caùch thöùc ñaït ñöôïc söï xaùc tín khaùc nhau tuøy theo tính dò bieät cuûa nhöõng ñoái
töôïng (thuyeát duy taâm, thuyeát hoaøi nghi v.v), phaàn khaùc laø theâm vaøo caùc
nghieân cöùu nhaân loaïi hoïc veà nhöõng ñònh kieán [cuûa con ngöôøi] (tìm hieåu
nguyeân do vaø caùc bieän phaùp khaéc phuïc…); taát caû nhöõng ñieàu ñöôïc ñöa
theâm vaøo aáy laø do khoâng hieåu veà baûn tính rieâng coù cuûa moân khoa hoïc naøy.
Khoâng phaûi laø laøm taêng tieán maø laø laøm roái loaïn caùc ngaønh khoa hoïc neáu
ngöôøi ta laøm cho caùc ranh giôùi cuûa chuùng troän laãn vaøo nhau. | Ranh giôùi
cuûa moân Loâ-gíc hoïc ñöôïc xaùc ñònh hoaøn toaøn roõ raøng: noù laø moân khoa hoïc
trình baøy caën keõ vaø chöùng minh chaët cheõ nhöõng quy luaät hình thöùc cuûa
moïi tö duy chöù khoâng laøm ñieàu gì khaùc hôn (baát keå tö duy aáy laø tieân
nghieäm hay thöôøng nghieäm, coù nguoàn goác hay ñoái töôïng nhö theá naøo vaø khi

*
Aristote: (384-324 tr. CN): ñaïi trieát gia Hy Laïp coå ñaïi. (N.D).
**
Söï vöõng chaéc (Sicherheit): xem chuù thích cho chöõ “xaùc tín” (Gewissheit) ôû AXV. (N.D).

29
 ñöôïc mang laïi trong ñaàu oùc con ngöôøi coù gaëp trôû ngaïi töï nhieân hay ngaãu
nhieân naøo hay khoâng).

Sôû dó moân Loâ-gíc hoïc thaønh coâng toát ñeïp nhö vaäy laø nhôø noù coù öu
theá nôi chính tính bò giôùi haïn roõ (Eingeschränkt-heit) cuûa noù, nhôø ñoù noù
coù quyeàn, thaäm chí bò baét buoäc phaûi tröøu töôïng hoùa khoûi moïi ñoái töôïng cuûa
nhaän thöùc cuõng nhö söï khaùc nhau giöõa nhöõng ñoái töôïng, do ñoù, trong Loâ-gíc
hoïc, giaùc tính khoâng laøm vieäc vôùi gì khaùc hôn laø vôùi chính mình vaø vôùi hình
thöùc (Form)* cuûa mình. Moät caùch töï nhieân, lyù tính khoù khaên hôn nhieàu ñeå
böôùc vaøo con ñöôøng vöõng chaéc cuûa khoa
hoïc, khi noù khoâng chæ phaûi laøm vieäc vôùi chính noù maø vôùi nhöõng ñoái töôïng;
cho neân moân Loâ-gíc hoïc, vôùi tö caùch laø moân hoïc döï bò (Propädeutik) chæ
môùi taïo neân caùi tieàn saûnh (Vorhof) cho caùc khoa hoïc; vaø khi noùi veà caùc
nhaän thöùc, thì tuy ngöôøi ta duøng moân Loâ-gíc hoïc nhö moät tieàn ñeà ñeå phaùn
ñoaùn veà chuùng, nhöng ñeå coù sôû ñaéc veà caùc nhaän thöùc, ngöôøi ta laïi phaûi ñi
tìm trong caùc ngaønh khoa hoïc ñöôïc goïi laø caùc khoa hoïc thöïc söï vaø khaùch
quan.

Trong chöøng möïc caùc khoa hoïc naøy muoán trôû thaønh lyù tính [xöùng
danh laø caùc khoa hoïc thuaàn lyù – rational – do lyù tính mang laïi], trong chuùng
phaûi coù caùi gì tieân nghieäm ñöôïc nhaän thöùc; vaø nhaän thöùc cuûa chuùng coù theå
lieân heä vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu baèng phöông caùch hai maët: hoaëc chæ ñôn
thuaàn xaùc ñònh (bestimmen) ñoái töôïng vaø xaùc ñònh khaùi nieäm veà ñoái töôïng
(khaùi nieäm phaûi ñöôïc mang laïi nhö caùi gì khaùc, töø beân ngoaøi [theâm vaøo]
BX (anderweitig) cho ñoái töôïng), hoaëc laøm cho ñoái töôïng trôû thaønh hieän thöïc
(wirklich). Caùi tröôùc laø nhaän thöùc lyù thuyeát; caùi sau laø nhaän thöùc thöïc
haønh (praktisch) cuûa lyù tính. Trong caû hai loaïi naøy, phaàn thuaàn tuùy ñöôïc
chöùa ñöïng trong ñoù ít hay nhieàu, – töùc phaàn do lyù tính xaùc ñònh ñoái töôïng
moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm – phaûi ñöôïc trình baøy tröôùc tieân vaø
rieâng bieät vaø khoâng ñöôïc troän laãn noù vôùi nhöõng gì ñeán töø caùc nguoàn [nhaän
thöùc] khaùc. | Bôûi vì, [cuõng ví nhö] coâng vieäc laøm aên buoân baùn seõ raát toài teä,
neáu ngöôøi ta cöù nhaém maét chi ra nhöõng gì thu vaøo ñeå sau ñoù, khi laøm aên bò
beá taéc, khoâng theå phaân bieät phaàn thu nhaäp naøo coù theå buø ñaép chi phí, vaø
phaàn naøo phaûi caét giaûm.

Toaùn hoïc vaø Vaät lyù hoïc laø hai loaïi nhaän thöùc lyù thuyeát cuûa lyù tính
coù nhieäm vuï xaùc ñònh ñoái töôïng cuûa chuùng moät caùch tieân nghieäm; moân
hoïc tröôùc laø hoaøn toaøn thuaàn tuùy, coøn moân hoïc sau ít nhaát coù moät phaàn
thuaàn tuùy, vì noù coøn phaûi döïa vaøo caùc nguoàn nhaän thöùc khaùc hôn laø nguoàn
cuûa lyù tính.

*
Form: hình thöùc, cuõng ñöôïc dòch laø moâ thöùc, ñoái laäp vôùi Materie: chaát lieäu, chaát theå, tuøy theo
vaên caûnh. (N.D).

30
 Töø thôøi raát xa xöa maø lòch söû cuûa lyù tính con ngöôøi coù theå vöôn tôùi,
Toaùn hoïc ñaõ ñi con ñöôøng vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc nôi daân toäc Hy
Laïp ñaùng ngöôõng moä. Chæ coù ñieàu ngöôøi ta khoâng ñöôïc pheùp nghó raèng
Toaùn hoïc ñaõ deã daøng – nhö moân Loâ-gíc laø nôi lyù tính chæ phaûi laøm vieäc vôùi
chính noù – gaëp ñöôïc con ñöôøng vöông giaû aáy, hay hôn theá, töï mình môû
BXI ñöôøng ñi; traùi laïi toâi tin raèng Toaùn hoïc cuõng ñaõ phaûi döøng laïi ôû söï moø maãm
(chuû yeáu döôùi thôøi caùc ngöôøi Ai Caäp) vaø söï caûi bieán laø nhôø vaøo moät cuoäc
caùch maïng do yù töôûng ñoät ngoät ñaày may maén cuûa moät con ngöôøi duy nhaát
ñöôïc hình thaønh töø moät thöû nghieäm, töø ñoù con ñöôøng maø ngöôøi ta phaûi theo
khoâng coøn bò maát daáu vaø böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc ñaõ ñöôïc
böôùc vaøo vaø ñöôïc môû ra cho moïi thôøi ñaïi vaø roäng daøi voâ taän. Lòch söû cuûa
cuoäc caùch maïng veà leà loái tö duy (Revolution der Denkart) naøy – maø
taàm quan troïng cuûa noù coøn lôùn hôn caû vieäc tìm ra ñöôøng ñi voøng quanh muõi
Haûo voïng noåi tieáng – cuõng nhö cuûa con ngöôøi may maén ñaõ laøm neân cuoäc
caùch maïng naøy khoâng ñöôïc löu laïi chính xaùc cho chuùng ta. Tuy nhieân,
truyeàn thuyeát maø Diogenes Laertius* keå laïi veà ngöôøi ñöôïc xem laø keû phaùt
minh ra caùc yeáu toá ñôn giaûn nhaát cuûa caùc chöùng minh hình hoïc – nhöõng yeáu
toá maø theo yù kieán thoâng thöôøng laø khoâng caàn phaûi chöùng minh – cho thaáy
roõ söï hoài töôûng veà cuoäc caûi bieán do daáu veát ñaàu tieân cuûa vieäc tìm ra con
ñöôøng môùi meû naøy taùc ñoäng, laø cöïc kyø heä troïng ñoái vôùi nhöõng nhaø toaùn hoïc
vaø vì theá ñaõ khoâng bao giôø bò rôi vaøo queân laõng. Moät aùnh saùng ñaõ loùe leân
trong ñaàu oùc ngöôøi ñaàu tieân (ñoù laø Thales hay coù theå moät teân tuoåi naøo
khaùc) khi oâng chöùng minh tam giaùc caân. | Ñoù laø khi oâng thaáy raèng khoâng
theå döïa vaøo nhöõng gì oâng nhìn thaáy trong hình tam giaùc [nhö ñang baøy ra
tröôùc maét], hay doø theo khaùi nieäm ñôn thuaàn veà noù [nhö ñang toàn taïi trong
BXII ñaàu oùc oâng] ñeå töø ñoù ruùt ra caùc ñaëc ñieåm, traùi laïi phaûi taïo ra
(hervorbringen) hình tam giaùc töø nhöõng gì töï oâng nghó ra moät caùch tieân
nghieäm döïa theo caùc khaùi nieäm, vaø dieãn taû noù (baèng söï caáu taïo –
Konstruktion); vaø thaáy raèng, ñeå nhaän thöùc chaéc chaén veà caùi gì moät caùch
tieân nghieäm, oâng khoâng caàn phaûi gaùn cho söï vaät nhöõng thuoäc tính naøo khaùc
ngoaøi nhöõng gì ñöôïc taát yeáu ruùt ra töø caùi maø baûn thaân oâng ñaõ ñaët vaøo trong
söï vaät, phuø hôïp vôùi khaùi nieäm cuûa oâng [veà noù].

Khoa hoïc töï nhieân thì tieán chaäm hôn tröôùc khi böôùc vaøo ñaïi loä cuûa
khoa hoïc, vì vieäc naøy chæ môùi xaûy ra caùch nay khoaûng moät theá kyû röôõi [so
vôùi thôøi Kant, N.D] khi ñeà nghò saùng suoát cuûa FRANCIS BACON [1561-
1626] ñaõ moät phaàn môû ra söï khaùm phaù naøy, phaàn khaùc ñaõ laøm noù soáng
ñoäng trôû laïi vì ñaõ töøng coù ngöôøi thöû doï daãm böôùc vaøo; ñieàu naøy cuõng chæ coù
theå ñöôïc giaûi thích baèng cuoäc caùch maïng veà leà loái tö duy ñaõ nhanh choùng
xaûy ra tröôùc ñoù. ÔÛ ñaây, toâi chæ xeùt khoa hoïc töï nhieân, trong chöøng möïc noù

*
Diogenes Laertius: nhaø vaên coå Hy Laïp, khoaûng theá kyû 3 T.L., taùc giaû möôøi taäp lòch söû, kyù söï, giai
thoaïi veà caùc trieát gia coå ñaïi. Tuy khoâng coù heä thoáng vaø khoâng hoaøn toaøn chính xaùc, nhöng taùc phaåm
cuûa oâng (“Cuoäc ñôøi vaø quan nieäm cuûa caùc trieát gia noåi tieáng”. Baûn tieáng Ñöùc, 1967) laø moät trong caùc
nguoàn tö lieäu quan troïng nhaát veà trieát hoïc coå ñaïi Taây phöông. (N.D).

31
 ñöôïc ñaët neàn treân caùc nguyeân taéc thöôøng nghieäm:

Khi GALILEI cho nhöõng vieân bi coù troïng löôïng do oâng töï löïa choïn
tröôït xuoâi theo moät maët phaúng nghieâng, hay TORRICELLI ñeå cho khoâng
khí mang moät troïng löôïng maø oâng töï nghó ra töø tröôùc ngang baèng vôùi troïng
löôïng cuûa moät coät nöôùc ñaõ bieát, hay muoän hôn, khi STAHL chuyeån hoùa
kim loaïi thaønh voâi vaø laïi chuyeån hoùa voâi thaønh kim loaïi baèng caùch ruùt bôùt
ñi vaø cho theâm trôû laïi moät caùi gì ñaáy nôi chuùng(1), thì cuõng coù moät tia saùng
BXIII loùe leân trong ñaàu oùc cuûa moïi nhaø nghieân
cöùu töï nhieân. Hoï hieåu ra raèng lyù tính chæ nhaän ra nhöõng gì do chính baûn
thaân noù taïo ra (hervorbringen) theo phaùc hoïa cuûa noù; raèng lyù tính tieán leân
baèng nhöõng nguyeân taéc cuûa caùc phaùn ñoaùn theo caùc quy luaät oån ñònh; baét
buoäc Töï nhieân phaûi traû lôøi cho caùc caâu hoûi cuûa noù, chöù khoâng chæ chòu ñeå
cho Töï nhieân daãn daét; vì neáu khoâng nhö theá, caùc quan saùt ngaãu nhieân
khoâng ñöôïc tieán haønh theo moät keá hoaïch ñöôïc phaùc hoïa töø tröôùc seõ khoâng
gaén keát ñöôïc vôùi nhau trong moät quy luaät taát yeáu, laø caùi maø lyù tính tìm
kieám vaø ñoøi hoûi. Lyù tính phaûi ñi ñeán giôùi Töï nhieân vôùi moät tay laø caùc
nguyeân taéc cuûa noù vaø chæ nhöõng hieän töôïng naøo töông öùng vôùi caùc nguyeân
taéc aáy môùi coù theå coù giaù trò laø caùc quy luaät; vaø trong tay kia laø caùc thí
nghieäm ñöôïc lyù tính töï suy nghó ra theo caùc nguyeân taéc treân; taát nhieân vôùi
muïc ñích laø ñeå ñöôïc Töï nhieân giaûng daïy, nhöng khoâng phaûi vôùi tính caùch
cuûa moät caäu hoïc troø chòu ñeå cho ngöôøi thaày muoán daïy baûo gì cuõng ñöôïc,
traùi laïi, vôùi tính caùch cuûa moät vò thaåm phaùn ñöôïc boå nhieäm coù ñuû thaåm
quyeàn ñeå buoäc caùc nhaân chöùng phaûi traû lôøi caùc caâu hoûi do oâng ñaët ra. Vaø
nhö theá, ngay caû Vaät lyù hoïc cuõng phaûi bieát ôn saùng kieán ñaõ mang laïi cuoäc
caùch maïng boå ích trong leà loái tö duy cuûa noù; theo saùng kieán aáy, töùc laø, phuø
hôïp vôùi nhöõng gì töï lyù tính ñaõ ñaët vaøo trong Töï nhieân, lyù tính laïi ñi tìm
trong Töï nhieân (chöù khoâng phaûi gaùn gheùp cho Töï nhieân) nhöõng gì lyù tính
BXIV phaûi hoïc hoûi vaø laø nhöõng ñieàu lyù tính töï mình khoâng coù hieåu bieát naøo. Baèng
caùch ñoù, khoa hoïc töï nhieân môùi ñöôïc ñöa vaøo con ñöôøng vöõng chaéc cuûa
moät khoa hoïc, vì traûi qua nhieàu theá kyû, noù ñaõ khoâng theå laøm gì hôn laø chæ
bieát moø maãm ñôn thuaàn.

Sieâu hình hoïc – loaïi nhaän thöùc töï bieän hoaøn toaøn bieät laäp cuûa lyù tính
– laø moân hoïc vöôït haún leân treân moïi höôùng daãn cuûa kinh nghieäm, töùc laø chæ
döïa vaøo nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn (chöù khoâng nhö Toaùn hoïc coù ñöôïc laø
nhôø aùp duïng nhöõng khaùi nieäm vaøo tröïc quan), laø nôi chính baûn thaân lyù tính
phaûi laøm ngöôøi hoïc troø cuûa chính noù, laïi khoâng coù ñöôïc soá phaän may maén,
thuaän lôïi ñeå coù theå coù ñöôïc böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc, maëc duø
noù laø moân hoïc xöa cuõ hôn moïi khoa hoïc khaùc vaø chaéc haún seõ vaãn coøn toàn
taïi ngay caû khi moïi khoa hoïc khaùc ñeàu bò nuoát chöûng vaøo hoá thaúm huûy dieät

(1)
ÔÛ ñaây toâi khoâng ñi theo moät caùch chính xaùc ñöôøng daây lòch söû cuûa phöông phaùp thí nghieäm, maø
caùc khôûi ñieåm ñaàu tieân cuûa noù cuõng chöa ñöôïc bieát roõ thöïc söï.

32
 cuûa moät traïng thaùi man rôï naøo ñoù coù theå xaûy ra. Trong Sieâu hình hoïc, lyù
tính thöôøng xuyeân laâm vaøo caûnh beá taéc, ngay caû khi noù muoán nhaän thöùc
moät caùch tieân nghieäm ñoái vôùi nhöõng quy luaät ñöôïc kinh nghieäm taàm
thöôøng nhaát xaùc nhaän (nhö kinh nghieäm töï cho nhö theá). Trong Sieâu hình
hoïc, ngöôøi ta ñaõ phaûi bao laàn quay trôû ngöôïc laïi vì thaáy raèng con ñöôøng seõ
khoâng daãn ñeán nôi ngöôøi ta muoán ñeán; coøn ñoái vôùi söï nhaát trí trong caùc
khaúng ñònh giöõa nhöõng ngöôøi theo ñuoåi noù thì noù laïi caøng caùch xa, khieán
BXV cho Sieâu hình hoïc, noùi ñuùng ra, ñaõ bieán thaønh moät ñaáu tröôøng coù veû ñöôïc
döïng neân chæ ñeå phoâ dieãn söùc maïnh, taäp taønh nhöõng cuoäc ñaáu traän giaû, nôi
ñoù chöa heà coù moät chieán binh naøo thöïc söï giaønh ñöôïc chæ moät taát ñaát ñeå
laøm chuû laâu daøi nhôø coù thaéng lôïi. Khoâng nghi ngôø gì nöõa, phöông phaùp cuûa
noù ñeán nay chæ laø söï moø maãm ñôn thuaàn, vaø caøng teä haïi hôn, chæ laø söï moø
maãm giöõa nhöõng khaùi nieäm suoâng maø thoâi.

Vaäy do ñaâu maø Sieâu hình hoïc ñaõ khoâng theå tìm ra ñöôïc con ñöôøng
vöõng chaéc cuûa khoa hoïc? Phaûi chaêng con ñöôøng aáy laø khoâng theå coù? Theá
taïi sao Töï nhieân laïi xui khieán lyù tính chuùng ta khoâng ngöøng theo ñuoåi vaø
tìm kieám noù, xem noù nhö moät trong nhöõng coâng vieäc heä troïng nhaát cuûa lyù
tính con ngöôøi? Hôn theá, laøm sao ta coøn coù theå tin caäy vaøo lyù tính ñöôïc nöõa
khi noù khoâng chæ boû rôi ta ngay trong phaàn then choát nhaát cuûa loøng khao
khaùt hieåu bieát cuûa ta maø coøn duï doã ta ñi vaøo con ñöôøng laàm laïc vaø cuoái
cuøng coøn löøa gaït ta nöõa! Hay laø taát caû chæ vì laâu nay ta khoâng bieát tìm ra
con ñöôøng ñuùng, vaäy ñaâu laø nhöõng daáu hieäu cho pheùp ta söû duïng ñeå leân
ñöôøng tìm trôû laïi laàn nöõa vôùi hy voïng seõ gaëp may maén hôn nhöõng ngöôøi ñi
tröôùc?

Toâi cho raèng nhöõng ví duï ñieån hình trong toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï
BXVI nhieân – nhöõng ngaønh khoa hoïc ñaõ nhôø cuoäc caùch maïng noùi treân maø ñöôïc
trôû thaønh nhö ngaøy nay – laø raát ñaùng chuù yù, khieán ta neân suy nghó veà
ñieåm coát yeáu cuûa vieäc chuyeån ñoåi leà loái tö duy ñaõ mang laïi thuaän lôïi lôùn
cho chuùng; vaø ít nhieàu döïa treân choã töông ñoàng giöõa chuùng vôùi Sieâu hình
hoïc nhö laø caùc tri thöùc cuûa lyù tính, ít ra cuõng neân thöû moâ phoûng ñieåm coát
yeáu naøy. Laâu nay ngöôøi ta giaû ñònh raèng moïi nhaän thöùc cuûa ta phaûi
höôùng theo caùc ñoái töôïng; theá nhöng moïi noã löïc duøng caùc khaùi nieäm ñeå
xöû lyù ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm haàu qua ñoù môû roäng nhaän thöùc cuûa
ta ñeàu ñi ñeán thaát baïi cuõng taïi vì giaû ñònh naøy. Vì theá, haõy thöû nghieäm ñeå
bieát ñaâu chuùng ta coù theå tieán leân toát hôn trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà
cuûa Sieâu hình hoïc baèng caùch giaû ñònh raèng caùc ñoái töôïng phaûi höôùng
theo nhaän thöùc cuûa ta; nhaän thöùc aáy seõ phuø hôïp toát hôn vôùi khaû theå ñöôïc
ñoøi hoûi cuûa moät nhaän thöùc tieân nghieäm veà ñoái töôïng, töùc loaïi nhaän thöùc
xaùc ñònh moät caùi gì ñoù veà ñoái töôïng tröôùc khi ñoái töôïng ñöôïc mang laïi
cho ta. Ñoù cuõng chính laø tình hình ñaõ xaûy ra vôùi yù töôûng ñaàu tieân cuûa
COPERNIC [1473-1543] sau khi oâng thaáy khoâng theå ñi xa hôn ñöôïc
trong vieäc giaûi thích caùc vaän ñoäng cuûa baàu trôøi neáu giaû ñònh raèng toaøn boä

33
 ñoäi nguõ nhöõng thieân theå quay xung quanh ngöôøi quan saùt, neân ñaõ thöû xem
coù theå thaønh coâng hôn khoâng khi oâng cho ngöôøi quan saùt quay xung
quanh, coøn ngöôïc laïi, ñeå cho nhöõng thieân theå ñöùng yeân. Baây giôø, trong
Sieâu hình hoïc, ta haõy thöû nghieäm baèng caùch töông töï nhö theá ñoái vôùi
nhöõng gì lieân quan ñeán tröïc quan (Anschauung) veà caùc ñoái töôïng. Neáu
tröïc quan phaûi höôùng theo ñaëc tính cuûa caùc ñoái töôïng, toâi khoâng thaáy ñöôïc
baèng caùch naøo ta coù theå bieát gì veà chuùng moät caùch tieân nghieäm; nhöng
BXVII neáu ñoái töôïng (nhö laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan)*
höôùng theo ñaëc tính cuûa quan naêng tröïc quan cuûa chuùng ta, toâi coù theå
hoaøn toaøn hình dung ñöôïc khaû theå naøy. Nhöng vì toâi khoâng theå chæ döøng
laïi ôû caùc tröïc quan naøy neáu muoán bieán chuùng thaønh caùc nhaän thöùc, traùi laïi
phaûi lieân heä chuùng – nhö laø nhöõng bieåu töôïng – vôùi moät caùi gì nhö laø ñoái
töôïng, ñeå xaùc ñònh (bestimmen) ñoái töôïng naøy baèng caùc bieåu töôïng kia,
toâi coù theå: hoaëc giaû ñònh raèng caùc khaùi nieäm – nhôø ñoù toâi laøm ñöôïc coâng
vieäc xaùc ñònh treân ñaây – phaûi höôùng theo ñoái töôïng, trong tröôøng hôïp ñoù
toâi laïi rôi vaøo khoù khaên, luùng tuùng nhö tröôùc veà phöông caùch laøm theá naøo
ñeå toâi coù theå bieát gì veà ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm. | Hoaëc [baèng
caùch khaùc], toâi giaû ñònh raèng caùc ñoái töôïng – hay cuõng caùch noùi heät nhö
theá; kinh nghieäm, – töùc laø nôi chuùng (nhö laø nhöõng ñoái töôïng ñöôïc cho)
ñöôïc nhaän thöùc – phaûi höôùng theo caùc khaùi nieäm, laäp töùc toâi thaáy deã
daøng hôn nhieàu, bôûi leõ baûn thaân kinh nghieäm laø moät phöông caùch nhaän
thöùc (Erkenntnisart) ñoøi hoûi phaûi coù giaùc tính, cho neân toâi phaûi xem quy
luaät cuûa giaùc tính laø tieàn ñeà [coù saün] ôû trong toâi (in mir) moät caùch tieân
nghieäm tröôùc khi caùc ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho toâi; quy luaät aáy ñöôïc
dieãn taû trong caùc khaùi nieäm tieân nghieäm, do ñoù moïi ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm phaûi nhaát thieát höôùng theo vaø phaûi phuø hôïp vôùi chuùng. Theá
nhöng, ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng trong chöøng möïc chuùng chæ ñöôïc suy
töôûng thoâng qua lyù tính, töùc laø ñöôïc suy töôûng moät caùch taát yeáu song hoaøn
BXVIII toaøn khoâng theå ñöôïc mang laïi trong kinh nghieäm (ít nhaát nhö lyù tính suy
töôûng veà chuùng), thì caùc coá gaéng ñeå suy töôûng veà chuùng – vì chuùng phaûi
ñeå cho ta suy töôûng ñöôïc [duø khoâng theå ñeå cho ta nhaän thöùc] – seõ mang
laïi cho ta hoøn ñaù thöû tuyeät dieäu veà nhöõng gì ta giaû ñònh nhö laø phöông
phaùp thay ñoåi leà loái tö duy, raèng quaû thaät ta chæ
nhaän thöùc ñöôïc veà caùc söï vaät moät caùch tieân nghieäm nhöõng gì do chính ta
ñaët vaøo trong chuùng(1).

*
ñoái töôïng cuûa giaùc quan: Gegenstand (Objekt) der Sinne = sinnlicher Gegenstand: ñoái töôïng
caûm tính. (N.D).
(1)
Nhö theá, phöông phaùp ñöôïc moâ phoûng töø caùc nhaø nghieân cöùu töï nhieân chính laø ôû choã sau ñaây:
phaûi ñi tìm caùc yeáu toá [tieân nghieäm] cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong caùi gì coù theå ñöôïc moät thí nghieäm
xaùc nhaän hoaëc baùc boû. Theá nhöng ñeå kieåm chöùng caùc meänh ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy, nhaát laø khi
chuùng daùm lieàu lónh vöôït qua moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm coù theå coù, ta khoâng theå laøm thí nghieäm
vôùi caùc ñoái töôïng cuûa chuùng ñöôïc (nhö ta coù theå laøm trong khoa hoïc töï nhieân): vaäy chæ coù theå laøm
ñöôïc vieäc kieåm chöùng ñoái vôùi caùc khaùi nieäm vaø caùc nguyeân taéc maø ta ñaõ giaû ñònh moät caùch tieân

34
 Thöû nghieäm naøy thaønh coâng nhö yù muoán vaø nhö vaäy, höùa heïn mang
laïi cho phaàn ñaàu cuûa Sieâu hình hoïc – töùc laø phaàn nghieân cöùu veà caùc khaùi
nieäm tieân nghieäm, maø moïi ñoái töôïng töông öùng trong kinh nghieäm coù theå
ñöôïc mang laïi phuø hôïp vôùi chuùng – böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc.
BXIX Bôûi vì vôùi söï thay ñoåi naøy veà leà loái tö duy, ta ñaõ hoaøn toaøn coù theå giaûi thích
ñöôïc khaû theå cuûa moät nhaän thöùc tieân nghieäm, vaø hôn theá nöõa, ñaõ mang laïi
caùc chöùng minh thoûa ñaùng veà caùc quy luaät laøm neàn moùng tieân nghieäm cho
giôùi Töï nhieân – Töï nhieân nhö laø toång theå (Inbegriff) moïi ñoái töôïng cuûa
kinh nghieäm. | Caû hai ñieàu naøy ñeàu khoâng theå coù ñöôïc theo phöông caùch
tieán haønh tröôùc nay. Nhöng, töø vieäc dieãn dòch (Deduktion)* naøy veà quan
naêng nhaän thöùc tieân nghieäm cuûa
chuùng ta trong phaàn ñaàu cuûa Sieâu hình hoïc laïi daãn ñeán moät keát quaû baát
ngôø toû ra coù veû raát baát lôïi vaø ñi ngöôïc laïi toaøn boä cöùu caùnh cuûa Sieâu hình
hoïc trong phaàn sau cuûa noù, ñoù laø: vôùi phaàn ñaàu, ta khoâng bao giôø coù theå ñi
ra ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm khaû höõu, trong khi chính noã löïc [sieâu
vieät] ôû phaàn sau môùi laø coâng vieäc coát yeáu nhaát [coù tính baûn chaát nhaát]
(wesentlichste Angelegenheit) cuûa moân khoa hoïc naøy. Nhöng chính ôû ñaây
[caùc noã löïc sieâu vieät], söï thí nghieäm ñaõ kieåm chöùng ngöôïc laïi tính chaân lyù
BXX cuûa keát quaû ñaõ ñaït ñöôïc trong phaàn ñaùnh giaù ñaàu tieân veà nhaän thöùc tieân
nghieäm cuûa lyù tính chuùng ta, ñoù laø: nhaän thöùc tieân nghieäm chæ lieân quan
ñeán nhöõng hieän töôïng thoâi [laø nhöõng gì xuaát hieän ra cho ta vaø ta coù theå
buoäc chuùng phuø hôïp vôùi caùc khaùi nieäm do ta ñaët vaøo nôi chuùng], coøn ngöôïc
laïi, Vaät tö thaân – tuy toàn taïi thöïc nôi baûn thaân noù – nhöng khoâng ñöôïc ta
nhaän thöùc. Bôûi vì, caùi ñaõ thuùc ñaåy chuùng ta nhaát thieát phaûi ñi ra khoûi ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm vaø cuûa moïi hieän töôïng chính laø caùi Voâ-ñieàu kieän
(das Unbedingte) maø lyù tính luoân ñoøi hoûi, xem noù laø taát yeáu nôi baûn thaân
nhöõng Vaät-töï thaân*, laø ñöông nhieân gaén lieàn vôùi moïi caùi coù-ñieàu kieän, qua
ñoù chuoãi caùc ñieàu kieän môùi ñöôïc hoaøn taát troïn veïn. Vaäy neáu thaáy raèng, khi
ta giaû ñònh nhaän thöùc baèng kinh nghieäm cuûa ta phaûi höôùng theo caùc ñoái
töôïng nhö laø höôùng theo baûn thaân caùc vaät-töï thaân, thì caùi Voâ-ñieàu kieän
khoâng theå naøo ñöôïc suy töôûng maø khoâng coù maâu thuaãn; ngöôïc laïi, khi ta
giaû ñònh, caùc bieåu töôïng cuûa ta veà söï vaät – nhö laø caùc söï vaät ñöôïc mang laïi
cho ta – khoâng höôùng theo caùc söï vaät naøy nhö höôùng theo caùc vaät-töï thaân;

nghieäm thoâi, baèng caùch xem xeùt raèng cuõng chính caùc ñoái töôïng aáy [caùc khaùi nieäm] moät maët nhö laø
caùc ñoái töôïng cuûa giaùc quan vaø cuûa giaùc tính daønh cho [laõnh vöïc] kinh nghieäm, vaø maët kia, laïi xem
chuùng nhö caùc ñoái töôïng maø ngöôøi ta chæ suy töôûng ñôn thuaàn, daønh cho [laõnh vöïc] lyù tính bieät laäp,
luoân muoán vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm; do ñoù, caùc ñoái töôïng coù theå ñöôïc xem xeùt veà
hai maët khaùc nhau. Neáu thaáy raèng khi ta xem xeùt caùc söï vaät töø caùch nhìn hai maët aáy laø nhaát trí vôùi
nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy, coøn neáu xem xeùt chæ moät maët thì maâu thuaãn khoâng theå traùnh khoûi
cuûa lyù tính vôùi chính noù seõ naûy sinh, vaäy söï thí nghieäm ñaõ quyeát ñònh nghieân veà tính ñuùng ñaén cuûa
söï phaân bieät naøy. [Kant seõ giaûi thích vaø cho ví duï roõ hôn ôû BXXVII...].
*
Dieãn dòch (Deduktion): chöùng minh nguoàn goác tieân nghieäm vaø tính chính ñaùng cuûa vieäc söû duïng
tieân nghieäm moät quan naêng hay caùc khaùi nieäm trong quan heä vôùi ñoái töôïng. Xem B116. (N.D).
*
YÙ noùi: caùi Voâ-ñieàu kieän chæ laø ñoøi hoûi chuû quan cuûa lyù tính nhöng ñöôïc lyù tính xem nhö laø coù thaät
nôi nhöõng söï vaät laø nhöõng vaät-töï thaân (Dinge an sich). (Xem: Chuù giaûi daãn nhaäp: 10.1.2). (N.D).

35
 traùi laïi, caùc ñoái töôïng naøy, vôùi tö caùch laø caùc hieän töôïng, höôùng theo
phöông caùch bieåu töôïng cuûa ta* thì maâu thuaãn seõ bieán maát; vaø do ñoù, neáu
thaáy raèng caùi Voâ-ñieàu kieän khoâng theå naøo ñöôïc tìm thaáy nôi caùc söï vaät
trong chöøng möïc ta nhaän thöùc chuùng (töùc caùc söï vaät ñöôïc mang laïi cho ta)
BXXI maø chæ coù nôi baûn thaân söï vaät trong chöøng möïc ta khoâng bieát gì veà chuùng
nhö laø caùc vaät-töï thaân, thì roõ raøng nhöõng gì ta ñaõ giaû ñònh luùc ñaàu ñeå thöû
nghieäm laø coù cô sôû (1).

Nhöng, sau khi moò söï tieán leân cuûa lyù tính tö bieän trong laõnh vöïc cuûa
caùi Sieâu-caûm tính ñaõ bò baùc boû, nhieäm vuï quan troïng coøn laïi cuûa ta laø phaûi
thöû nghieäm xem phaûi chaêng trong nhaän thöùc thöïc haønh cuûa lyù tính coù theå
tìm thaáy ñöôïc caùc döõ lieäu (Data) ñeå xaùc ñònh khaùi nieäm sieâu vieät cuûa lyù
tính veà caùi Voâ-ñieàu kieän, vaø baèng caùch ñoù, phuø hôïp vôùi mong öôùc cuûa Sieâu
hình hoïc, lyù tính vöôn tôùi ñöôïc caùc nhaän thöùc tieân nghieäm coù theå coù veà
nhöõng gì vöôït ra khoûi ranh giôùi cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu ñuùng vôùi
muïc ñích cuûa ta, nhöng chæ laø muïc ñích thöïc haønh maø thoâi. Baèng phöông
phaùp aáy ñeå môû roäng nhaän thöùc, lyù tính tö bieän ít ra cuõng phaûi ñeå laïi nhöõng
khoaûng troáng cho ta; vaø chuùng ta khoâng nhöõng ñöôïc pheùp maø coøn thaáy coù
BXXII traùch nhieäm laáp ñaày chuùng, neáu coù theå laøm ñöôïc, baèng nhöõng döõ
lieäu thöïc haønh(1).

Chính thöû nghieäm thay ñoåi phöông phaùp tröôùc nay cuûa Sieâu hình
hoïc baèng caùch theo göông caùc nhaø hình hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân, chuùng

*
Phöông caùch bieåu töôïng (Vorstellungsart): phöông caùch chuû quan cuûa ta ñeå hình dung
(vorstellen) neân caùc bieåu töôïng veà söï vaät, baèng tröïc quan (caûm naêng) vaø caùc khaùi nieäm (giaùc tính).
(N.D).
(1)
Thí nghieäm naøy cuûa lyù tính thuaàn tuùy coù nhieàu choã töông töï vôùi thí nghieäm cuûa caùc nhaø hoùa hoïc,
thöôøng ñöôïc goïi laø thí nghieäm quy giaûm (Reduktion) trong phöông phaùp noùi chung goïi laø phöông
phaùp toång hôïp. Phaân tích phaùp cuûa nhaø sieâu hình hoïc phaân chia nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm
ra laøm hai yeáu toá raát khaùc nhau veà loaïi, ñoù laø caùc yeáu toá cuûa söï vaät nhö laø nhöõng hieän töôïng, roài nhö
laø cuûa söï vaät nhö laø nhöõng vaät töï thaân. Bieän chöùng phaùp laïi noái keát hai loaïi aáy laïi thaønh söï nhaát trí
(Einhelligkeit) vôùi yù nieäm taát yeáu veà caùi Voâ-ñieàu kieän cuûa lyù tính, vaø thaáy raèng söï nhaát trí naøy
khoâng bao giôø hình thaønh ñöôïc maø khoâng nhôø coù söï phaân bieät treân ñaây, do ñoù söï phaân bieät aáy laø söï
phaân bieät ñuùng ñaén.
(1)
Cuõng baèng caùch nhö theá maø caùc quy luaät trung taâm [chuû yeáu] veà caùc vaän ñoäng cuûa nhöõng thieân
theå coù ñöôïc tính xaùc tín vöõng chaéc sau khi chæ môùi laø giaû thuyeát trong giaû ñònh ban ñaàu cuûa
Copernic; ñoàng thôøi nhôø ñoù chöùng minh ñöôïc caû löïc voâ hình (löïc haáp daãn cuûa Newton) chi phoái keát
caáu cuûa vuõ truï. | Löïc [haáp daãn] naøy coù leõ ñaõ khoâng bao giôø ñöôïc phaùt hieän, neáu tröôùc ñoù Copernic
khoâng maïnh daïn ñoåi môùi caùch suy nghó, thoaït nhìn traùi ngöôïc haún vôùi giaùc quan thoâng thöôøng nhöng
laïi laø phöông caùch ñuùng ñeå ñi tìm caùc vaän ñoäng ñaõ quan saùt ñöôïc khoâng ôû trong nhöõng ñoái töôïng cuûa
baàu trôøi maø ôû chính nôi ngöôøi quan saùt. Trong Lôøi töïa naøy, toâi neâu söï thay ñoåi veà leà loái tö duy chæ
nhö moät giaû thuyeát coù neùt töông töï nhö giaû thuyeát cuûa Copernic, nhöng trong baûn thaân quyeån Pheâ
phaùn, giaû thuyeát naøy ñöôïc chöùng minh moät caùch hieån nhieân chöù khoâng coù tính giaû thuyeát nöõa, xuaát
phaùt töø ñaëc ñieåm cuûa caùc bieåu töôïng cuûa ta veà khoâng gian, thôøi gian vaø veà caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa
giaùc tính. | Trong Lôøi töïa, sôû dó neâu nhö vaäy chæ laø ñeå löu yù nhöõng thí nghieäm ñaàu tieân voán bao giôø
cuõng coù tính giaû thuyeát veà moät söï thay ñoåi leà loái tö duy nhö vaäy.

36
 ta seõ thöïc hieän moät cuoäc caùch maïng hoaøn toaøn ñoái vôùi Sieâu hình hoïc,
ñoù laø coâng vieäc cuûa söï Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy tö bieän naøy. Söï pheâ
phaùn naøy laø moät Khaûo luaän veà phöông phaùp (ein Traktat von der
Methode) chöù khoâng phaûi moät Heä thoáng [tri thöùc] veà baûn thaân khoa hoïc
[Sieâu hình hoïc]; maëc duø söï pheâ phaùn cuõng vaïch ra moät phaùc hoïa toaøn boä
veà khoa hoïc naøy, khoâng nhöõng veà maët caùc ranh giôùi maø caû veà toaøn boä
BXXIII caáu truùc (Gliederbau) beân trong cuûa noù [töùc laø veà caû hai maët cuûa moân
hoïc]. [Sôû dó ñöôïc nhö vaäy laø] bôûi vì lyù tính thuaàn tuùy tö bieän coù ñaëc ñieåm
rieâng naøy: noù coù theå vaø phaûi ño löôøng ñöôïc naêng löïc cuûa chính noù döïa
theo söï khaùc nhau veà phöông caùch laøm theá naøo ñeå töï löïa choïn caùc ñoái
töôïng cho tö duy vaø tính toaùn ñöôïc ngay töø tröôùc (vorzählen) moät caùch
ñaày ñuû caùc phöông caùch ñeå töï ñaët caùc vaán ñeà cho chính mình, do ñoù vaïch
ra ñöôïc phaùc hoïa toaøn boä veà moät
heä thoáng cuûa Sieâu hình hoïc. | Bôûi leõ, ñoái vôùi ñieàu tröôùc [ño löôøng vaø tính
toaùn], trong nhaän thöùc tieân nghieäm, khoâng coù gì coù theå gaùn cho ñoái töôïng
ngoaøi nhöõng gì chuû theå tö duy töï ruùt ra töø chính mình; vaø ñoái vôùi ñieàu sau
[phaùt hoïa heä thoáng], lyù tính, xeùt veà phöông dieän caùc nguyeân taéc cuûa nhaän
thöùc, laø moät chænh theå ñoäc laäp, hoaøn toaøn taùch bieät, trong ñoù moãi boä phaän,
– gioáng nhö trong moät cô theå coù toå chöùc – , sôû dó coù ñoù laø vì moïi boä phaän
khaùc vaø moïi boä phaän khaùc laø vì töøng boä phaän, vaø khoâng nguyeân taéc naøo
coù theå ñöôïc xem xeùt moät caùch chaéc chaén trong moät moái quan heä maø
khoâng ñoàng thôøi ñöôïc nghieân cöùu trong moái quan heä xuyeân suoát
(durchgängig) [troïn veïn] vôùi vieäc söû duïng toaøn boä lyù tính thuaàn tuùy. Do
ñoù, Sieâu hình hoïc coù ñöôïc söï may maén hieám hoi maø khoâng moät khoa hoïc
naøo khaùc cuûa lyù tính voán phaûi nghieân cöùu veà caùc ñoái töôïng coù theå coù
ñöôïc (khoâng keå moân Loâ-gíc hoïc vì moân naøy chæ nghieân cöùu moâ thöùc cuûa
tö duy noùi chung), ñoù laø: moät khi – nhôø söï Pheâ phaùn naøy – ñöôïc ñöa vaøo
böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc, Sieâu hình hoïc hoaøn toaøn laøm vieäc
trong toaøn boä laõnh vöïc cuûa nhöõng nhaän thöùc thuoäc veà rieâng noù; do
ñoù noù coù theå hoaøn taát coâng trình cuûa mình vaø truyeàn laïi cho haäu theá söû
BXXIV duïng nhö moät voán lieáng khoâng bao giôø ñöôïc gia taêng theâm, bôûi leõ Sieâu
hình hoïc chæ laøm vieäc vôùi caùc nguyeân taéc vaø vôùi caùc söï giôùi haïn
(Einschränkungen) veà vieäc söû duïng noù; caùc giôùi haïn bò quy ñònh bôûi
chính caùc nguyeân taéc treân. Bôûi vaäy, vôùi tö caùch laø khoa hoïc neàn taûng
(Grundwissenschaft), Sieâu hình hoïc bò raøng buoäc vôùi tính hoaøn chænh
(Vollständigkeit) naøy, vaø coù theå phaûi noùi veà noù nhö sau: “Nil actum
reputans, si quid supenesset agendum [La Tinh: “Khoâng coù gì ñöôïc
xem laø ñaõ hoaøn taát neáu coøn soùt laïi vieäc phaûi laøm”. Lucan, 2, 657].

Nhöng ngöôøi ta seõ hoûi, di saûn quyù baùu maø ta döï tính trao laïi cho haäu
theá laø di saûn gì ñaây moät khi Sieâu hình hoïc tuy ñaõ ñöôïc söï pheâ phaùn laøm
trong saïch nhöng qua ñoù cuõng ñöôïc ñöa vaøo tình traïng thöôøng toàn
(beharrlich) [baát bieán] nhö vaäy? Neáu chæ nhìn löôùt qua coâng trình naøy moät
caùch hôøi hôït, ngöôøi ta töôûng ñaõ nhaän ra ñöôïc raèng ích lôïi cuûa noù chæ laø

37
 tieâu cöïc (negativ), töùc laø, vôùi lyù tính tö bieän ta khoâng bao giôø ñöôïc pheùp
lieàu lónh vöôït qua caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm; vaø quaû thaät, trong thöïc
teá, ñoù cuõng laø ích lôïi ñaàu tieân cuûa noù. Nhöng, ích lôïi naøy seõ trôû thaønh tích
cöïc (positiv) ngay, neáu ngöôøi ta nhaän ra raèng caùc nguyeân taéc maø lyù tính
tö bieän söû duïng ñeå vöôït ra khoûi ranh giôùi cuûa noù nhaát ñònh seõ khoâng daãn
ñeán söï môû roäng maø thöïc ra laø boù heïp vieäc söû duïng lyù tính cuûa chuùng ta,
vì khi caùc nguyeân taéc aáy môû roäng thöïc söï caùc ranh giôùi cuûa caûm naêng – laø
laõnh vöïc ñích thöïc cuûa noù – bao truøm ra toaøn boä moïi laõnh vöïc, chuùng seõ
ñe doïa ñaåy luøi vieäc söû duïng lyù tính thuaàn tuùy (thöïc haønh). Vì theá, moät söï
BXXV Pheâ phaùn haïn ñònh lyù tính tö bieän [trong khuoân khoå cuûa noù] laø tieâu cöïc,
nhöng ñoàng thôøi, khi qua ñoù deïp boû ñöôïc trôû ngaïi ñaõ haïn cheá hay thaäm
chí ñe doïa thuû tieâu vieäc söû duïng lyù tính thöïc haønh, söï Pheâ phaùn mang laïi
ích lôïi tích cöïc vaø heát söùc quan troïng, bao laâu ta yù thöùc roõ raèng phaûi coù
moät söï söû duïng tuyeät ñoái taát yeáu veà maët thöïc haønh cuûa lyù tính thuaàn tuùy
(söû duïng veà maët ñaïo ñöùc), trong ñoù lyù tính töï môû roäng ra khoûi caùc ranh
giôùi cuûa caûm naêng moät caùch khoâng theå traùnh ñöôïc nhöng laïi khoâng caàn
söï trôï giuùp naøo cuûa lyù tính tö bieän, traùi laïi coøn ñöôïc ñaûm baûo an toaøn
choáng laïi phaûn taùc duïng cuûa lyù tính tö bieän ñeå lyù tính khoâng bò rôi vaøo
maâu thuaãn vôùi chính baûn thaân noù. Phuû nhaän ích lôïi tích cöïc trong vieäc
ñoùng goùp naøy cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn thì cuõng gioáng nhö baûo raèng löïc
löôïng caûnh saùt chaúng coù ích lôïi tích cöïc naøo caû, vì caùc coâng vieäc chính
cuûa noù chæ laø ngaên chaën haønh ñoäng baïo löïc xaûy ra giöõa nhöõng coâng daân
vôùi nhau ñeå ai naáy coù theå laøm coâng vieäc cuûa mình moät caùch yeân oån vaø an
toaøn.

Trong phaàn Phaân tích phaùp cuûa quyeån Pheâ phaùn naøy, ta seõ chöùng
minh raèng:

[ – ] khoâng gian vaø thôøi gian chæ laø caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan caûm tính,
do ñoù chæ laø caùc ñieàu kieän cho söï toàn taïi cuûa söï vaät nhö laø nhöõng hieän
töôïng;
[ – ] ta khoâng coù caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính, töùc khoâng coù caùc yeáu toá ñeå
BXXVI nhaän thöùc söï vaät naøo khaùc hôn laø khi tröïc quan töông öùng coù theå ñöôïc
mang laïi cho caùc khaùi nieäm naøy; do ñoù ta khoâng theå coù nhaän thöùc veà
nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng vaät-töï thaân, maø chæ trong chöøng möïc laø
ñoái töôïng cuûa tröïc quan caûm tính, töùc laø nhö hieän töôïng. | Töø nhöõng
chöùng minh ñoù suy ra söï giôùi haïn cuûa moïi nhaän thöùc tö bieän khaû höõu cuûa
lyù tính vaøo nhöõng ñoái töôïng ñôn thuaàn cuûa kinh nghieäm maø thoâi. Nhöng
ñoàng thôøi, ñieàu caàn caån thaän ghi nhôù laø: tuy ta khoâng theå nhaän thöùc
ñöôïc chính nhöõng ñoái töôïng aáy nhö laø nhöõng Vaät-töï thaân thì ít nhaát ta
cuõng phaûi coù theå suy töôûng veà chuùng [nhö laø nhöõng vaät-töï thaân](1). Vì

(1)
Ñeå nhaän thöùc moät ñoái töôïng, ñieàu ñoøi hoûi laø toâi coù theå chöùng minh ñöôïc khaû theå cuûa noù (hoaëc
baèng tính thöïc taïi cuûa noù do kinh nghieäm xaùc nhaän, hoaëc moät caùch tieân nghieäm baèng lyù tính). Coøn

38
 neáu khoâng, seõ daãn ñeán meänh ñeà voâ lyù raèng hieän töôïng laø caùi gì xuaát
hieän ra maø laïi khoâng coù caùi xuaát hieän. Baây giôø ta thöû giaû ñònh khoâng
laøm vieäc phaân bieät maø coâng cuoäc Pheâ phaùn cuûa ta nhaát thieát phaûi laøm veà
BXXVII söï vaät, [töùc xem chuùng] vöøa nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm
vöøa ñoàng thôøi nhö laø
nhöõng vaät-töï thaân, aét raèng nguyeân taéc veà tính nhaân quaû, vaø do ñoù, cô cheá
[taát ñònh] cuûa Töï nhieân quy ñònh nguyeân taéc aáy phaûi coù giaù trò ñoái vôùi
toaøn theå moïi söï vaät nhö laø caùc nguyeân nhaân taùc ñoäng. Nhö vaäy, veà cuøng
moät söï vaät, chaúng haïn nhö linh hoàn con ngöôøi, toâi seõ khoâng theå noùi raèng
yù chí cuûa con ngöôøi laø töï do, ñoàng thôøi noù laïi phaûi phuïc tuøng söï taát yeáu
töï nhieân, töùc khoâng phaûi töï do maø khoâng bò rôi vaøo moät maâu thuaãn roõ
raøng; bôûi leõ trong hai meänh ñeà treân, toâi ñaõ hieåu “linh hoàn” trong cuøng
moät yù nghóa, töùc laø nhö söï vaät noùi chung (nhö moät Vaät-töï thaân); ñieàu
naøy toâi khoâng theå naøo laøm khaùc neáu khoâng coù söï Pheâ phaùn ñi tröôùc ñoù.
Nhöng, neáu söï Pheâ phaùn ñaõ khoâng laàm khi daïy raèng phaûi hieåu ñoái töôïng
trong yù nghóa hai maët, töùc hoaëc nhö laø hieän töôïng hoaëc nhö laø Vaät-töï
thaân; vaø neáu söï dieãn dòch caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính laø ñuùng ñaén, do
ñoù, nguyeân taéc veà tính nhaân quaû chæ ñöôïc duøng cho söï vaät trong nghóa
thöù nhaát thoâi, nghóa laø trong chöøng möïc söï vaät laø ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm, nhöng cuõng chính söï vaät aáy trong yù nghóa thöù hai laïi khoâng
phuïc tuøng nguyeân taéc naøy, theá thì chính yù chí cuûa con ngöôøi trong hieän
töôïng (trong nhöõng haønh vi höõu hình) phaûi taát yeáu phuø hôïp vôùi quy luaät
töï nhieân, trong chöøng möïc ñoù laø khoâng töï do; nhöng maët khaùc, nhö laø
thuoäc veà moät Vaät-töï thaân, laïi khoâng phuïc tuøng quy luaät töï nhieân, do ñoù
ñöôïc suy töôûng laø töï do, maø khoâng xaûy ra maâu thuaãn naøo caû. Maëc duø toâi
BXXVIII khoâng theå naøo duøng lyù tính tö bieän (caøng khoâng theå duøng söï quan saùt
thöôøng nghieäm) ñeå nhaän thöùc linh hoàn cuûa toâi döôùi giaùc ñoä laø vaät-töï
thaân, do ñoù cuõng khoâng theå nhaän thöùc Töï do nhö moät thuoäc tính cuûa moät
baûn chaát [vaät-töï thaân] maø laïi ñöôïc toâi xem laø coù nhöõng taùc ñoäng trong
theá giôùi caûm tính, vì muoán laøm ñöôïc ñieàu ñoù, toâi phaûi nhaän thöùc moät
caùch xaùc ñònh veà vaät-töï thaân naøy [töùc linh hoàn vaø yù chí töï do cuûa toâi] veà
maët toàn taïi thöïc (Existenz) cuûa noù, nhöng laïi khoâng toàn taïi trong thôøi
gian (bôûi toâi khoâng coù tröïc quan naøo ñeå laøm

suy töôûng veà moät ñoái töôïng, toâi coù theå suy töôûng caùi gì toâi muoán, mieãn laø khoâng töï maâu thuaãn vôùi
chính mình, töùc mieãn laø khaùi nieäm cuûa toâi laø moät yù töôûng khaû höõu naøo ñoù, duø toâi khoâng theå chöùng
minh ñöôïc coù moät ñoái töôïng naøo töông öùng vôùi noù hay khoâng trong toaøn boä moïi khaû theå. Nhöng, ñeå
gaùn cho khaùi nieäm nhö theá tính giaù trò khaùch quan (töùc khaû naêng hieän thöïc, vì khaû naêng tröôùc chæ laø
khaû naêng thuaàn tuùy loâ-gíc), laïi caàn phaûi coù caùi gì nhieàu hôn nöõa. Nhöng, caùi nhieàu hôn naøy khoâng
caàn phaûi ñöôïc tìm thaáy trong caùc nguoàn nhaän thöùc lyù thuyeát; noù cuõng coù theå naèm ngay trong caùc
nguoàn thöïc haønh.

39
 choã döïa cho khaùi nieäm treân cuûa toâi, vaø [nhaän thöùc moät caùi gì khoâng ôû
trong thôøi gian] laø ñieàu voâ lyù, khoâng theå coù ñöôïc), toâi vaãn hoaøn toaøn coù
theå suy töôûng veà töï do, theo nghóa bieåu töôïng cuûa toâi veà töï do ít ra khoâng
chöùa ñöïng maâu thuaãn naøo, neáu coù ñöôïc söï phaân bieät coù tính pheâ phaùn veà
hai phöông caùch bieåu töôïng khaùc nhau (phöông caùch bieåu töôïng caûm tính
vaø phöông caùch bieåu töôïng trí tueä) cuõng nhö töø ñoù coù ñöôïc söï giôùi haïn
(Einschränkung) cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính cuõng nhö cuûa
caùc Nguyeân taéc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy. [Xem “Phaân tích
phaùp sieâu nghieäm”: Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm vaø Phaân tích phaùp caùc
nguyeân taéc. B91-B349]. Baây giôø giaû thieát raèng, Ñaïo ñöùc taát yeáu phaûi laáy
Töï do (theo nghóa chaët cheõ nhaát) nhö laø ñaëc tính cuûa yù chí chuùng ta laøm
tieàn ñeà, vaø khi Ñaïo ñöùc ñeà ra moät caùch tieân nghieäm caùc Nguyeân taéc thöïc
haønh coù nguoàn goác nguyeân thuûy trong lyù tính chuùng ta nhö laø caùc döõ lieäu
(Data) cuûa lyù tính [thöïc haønh] voán cuõng khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù
tieàn ñeà naøy [Töï do]; trong khi ñoù lyù tính töï bieän ñaõ chöùng minh raèng Töï
do laø khoâng theå suy töôûng ñöôïc [vì lyù tính seõ rôi vaøo töï maâu thuaãn], theá
thì tieàn ñeà naøy [Töï do], töùc tieàn ñeà ñaïo ñöùc phaûi taát yeáu nhöôøng choã cho
tieàn ñeà khaùc, vì ngöôïc laïi laø seõ chöùa ñöïng maâu thuaãn roõ raøng, do ñoù Töï
do, vaø cuøng vôùi noù laø Ñaïo ñöùc cuõng phaûi nhöôøng choã cho cô cheá [taát ñònh]
BXXIX cuûa Töï nhieân (vì leõ caùi traùi ngöôïc laïi [töùc söï phuû ñònh cuûa lyù tính tö bieän]
ñoái vôùi Töï do vaø Ñaïo ñöùc khoâng chöùa ñöïng maâu thuaãn naøo caû, tröø khi
chòu laáy Töï do laøm tieàn ñeà). Theá nhöng, vì leõ ñeå coù ñöôïc Ñaïo ñöùc, toâi
khoâng caàn ñieàu gì khaùc hôn laø Töï do khoâng töï maâu thuaãn vôùi chính noù,
nghóa laø ít nhaát Töï do cuõng coù theå chæ ñöôïc suy töôûng chöù khoâng caàn phaûi
nhaän thöùc theâm gì veà noù caû, khieán cho trong cuøng moät haønh vi (neáu ñöôïc
nhìn töø moái quan heä khaùc), Töï do khoâng phaûi laø moät caûn trôû ñoái vôùi cô
cheá cuûa Töï nhieân, theá laø hoïc thuyeát veà ñaïo ñöùc coù choã ñöùng rieâng vaø hoïc
thuyeát veà töï nhieân cuõng coù vò trí rieâng
cuûa noù; ñieàu aét ñaõ khoâng thöïc hieän ñöôïc neáu khoâng nhôø coù söï Pheâ phaùn
tröôùc ñoù daïy cho ta bieát veà söï baát tri khoâng theå traùnh ñöôïc cuûa ta ñoái vôùi
nhöõng Vaät-töï thaân, vaø raèng taát caû nhöõng gì ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc veà
maët lyù thuyeát chæ giôùi haïn trong nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn maø thoâi. Söï
BXXX khaûo saùt nhö treân veà ích lôïi tích cöïc cuûa caùc Nguyeân taéc pheâ phaùn cuûa lyù
tính thuaàn tuùy cuõng theå hieän roõ ñoái vôùi caùc khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá vaø
veà baûn tính ñôn thuaàn* cuûa linh hoàn chuùng ta, nhöng ñeå ngaén goïn, toâi xin
löôùt qua. Nhö vaäy, ñeå baûo veä vieäc söû duïng lyù tính cuûa toâi moät caùch taát
yeáu veà maët thöïc haønh, toâi thaäm chí khoâng theå giaû ñònh veà söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá, Töï do vaø söï Baát Töû [cuûa linh hoàn], neáu toâi khoâng ñoàng thôøi
töôùc boû tham voïng nhaän thöùc mang tính sieâu vieät cuûa lyù tính tö bieän [veà
caùc chuû ñeà aáy], bôûi leõ ñeå vöôn tôùi caùc nhaän thöùc aáy, lyù tính tö bieän buoäc

*
Baûn tính ñôn thuaàn (cuûa linh hoàn): Einfache Natur (der Seele): Sieâu hình hoïc coå truyeàn (taâm lyù
hoïc thuaàn lyù) xem baûn tính cuûa linh hoàn laø “einfach” (ñôn thuaàn, ñôn tính, ñôn toá), töùc ñoái laäp vôùi
tính ña taïp (mannigfältig), ña hôïp (zusammengesetzt) goàm nhieàu boä phaän cuûa vaät theå coù quaûng
tính. Xem theâm “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm”. (N.D).

40
 phaûi söû duïng chính nhöõng nguyeân taéc trong thöïc teá chæ ñuû ñeå aùp duïng cho
nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu; cho neân khi noù cöù aùp duïng caùc
nguyeân taéc naøy vaøo ñoái töôïng voán khoâng theå laø ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm, noù thöïc söï ñaõ bieán ñoái töôïng aáy thaønh hieän töôïng, vaø nhö theá laø
xem moïi söï môû roäng lyù tính thuaàn tuùy veà maët thöïc haønh laø khoâng theå laøm
ñöôïc. Vì theá, toâi phaûi deïp boû nhaän thöùc [sai laàm] ñi ñeå daønh choã cho
loøng tin vaø thuyeát giaùo ñieàu trong Sieâu hình hoïc, töùc laø, ñònh kieán cho
raèng coù theå tieán tôùi nhaän thöùc trong Sieâu hình hoïc maø khoâng coù söï Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy môùi laø caên nguyeân thöïc söï cho moïi söï thieáu ñöùc tin
(Unglauben) choáng phaù laïi ñaïo ñöùc vaø luùc naøo cuõng toû ra heát söùc giaùo
ñieàu.
Vaäy, neáu khoâng phaûi laø ñieàu khoù khaên ñeå moät moân Sieâu hình hoïc
ñöôïc xaây döïng moät caùch heä thoáng treân cô sôû chuaån möïc cuûa vieäc Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy coù theå trao truyeàn laïi di saûn cho ñôøi sau, thì di saûn
aáy laø moät moùn quaø taëng khoâng ñöôïc xem thöôøng. | Tröôùc heát, ta chæ caàn
nhìn vaøo coâng lao vun boài cho lyù tính coù ñöôïc böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät
khoa hoïc so vôùi söï moø maãm khoâng coù cô sôû vaø söï ngao du vu vô tröôùc ñaây
BXXXI cuûa noù khi chöa coù söï Pheâ phaùn. | Hay nhìn vaøo vieäc noù giuùp cho theá heä
treû luoân khao khaùt hieåu bieát söû duïng toát hôn thôøi gian cuûa mình, voán bò
thuyeát giaùo ñieàu quen thuoäc khuyeán khích hoï ñi vaøo quaù sôùm nhöõng vaán
ñeà maø hoï khoâng coù chuùt hieåu bieát naøo ñeå tha hoà bieän luaän vaø vaét oùc tìm
theâm nhöõng tö töôûng hay yù kieán veà nhöõng chuû ñeà maø khoâng ai treân theá
gian naøy coù hy voïng giaûi quyeát ñöôïc, vaø vì vaäy, sao nhaõng vieäc hoïc taäp
caùc moân khoa hoïc vöõng chaéc khaùc. | Nhöng quan troïng hôn heát khi ta löu
yù ñeán ích lôïi khoâng löôøng heát ñöôïc cuûa noù nhaèm keát thuùc vónh vieãn moïi
söï ñaû kích choáng laïi ñaïo ñöùc vaø toân giaùo baèng phöông caùch kieåu
Socrate, töùc laø chöùng minh roõ raøng nhaát veà söï baát tri cuûa ñoái phöông*. Bôûi
leõ, moät moân Sieâu hình hoïc – döôùi daïng naøy hay daïng khaùc – maõi maõi ñaõ
vaø seõ coøn toàn taïi vaø ta luoân baét gaëp trong noù moät pheùp bieän chöùng [sai
laàm] cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vì ñoù laø ñieàu töï nhieân. Vì vaäy, coâng vieäc ñaàu
tieân vaø quan troïng nhaát cuûa trieát hoïc laø xoùa boû vónh vieãn moïi aûnh höôûng
coù haïi cuûa noù baèng caùch ngaên chaën taän goác caùc sai laàm naøy.

Tröôùc söï thay ñoåi quan troïng naøy trong laõnh vöïc caùc
ngaønh khoa hoïc, vaø tröôùc söï maát maùt maø lyù tính tö bieän phaûi chòu ñöïng
ñoái vôùi caùc taøi saûn töôûng töôïng cuûa noù, thì taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán
BXXXII coâng vieäc chung cuûa con ngöôøi vaø nhöõng ích lôïi maø theá giôùi ñaõ ruùt ra töø
caùc baøi hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaãn ñöôïc duy trì trong tình traïng thuaän
lôïi nhö tröôùc ñaây; vaø söï maát maùt chæ xaûy ra cho söï ñoäc quyeàn cuûa caùc

*
YÙ noùi: neáu lyù tính tö bieän khoâng chöùng minh ñöôïc söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá, Töï do vaø Baát töû (cuûa
linh hoàn) thì cuõng khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï khoâng-toàn taïi cuûa caùc ñoái töôïng naøy. Caùc chuû ñeà
“sieâu vieät” aáy, thöïc ra, chæ coù yù nghóa trong laõnh vöïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh (ñaïo ñöùc).
“Phöông phaùp Socrate” noùi ôû ñaây laø phöông phaùp phaûn bieän. (N.D).

41
 tröôøng phaùi [trieát hoïc] chöù khoâng heà ñuïng chaïm ñeán söï quan taâm [hay
lôïi ích] (das Interesse)* cuûa con ngöôøi. Toâi thöû hoûi nhaø giaùo ñieàu ngoan
coá nhaát: vieäc chöùng minh söï thöôøng toàn cuûa linh hoàn chuùng ta sau khi
cheát töø tính ñôn thuaàn cuûa baûn theå **; cuûa Töï do yù chí choáng laïi cô cheá
chung [cuûa Töï nhieân] baèng nhöõng söï phaân bieät tinh vi nhöng yeáu ôùt giöõa
tính taát yeáu thöïc haønh chuû quan vaø khaùch quan; hay chöùng minh veà söï toàn
taïi cuûa Thöôïng ñeá ruùt ra töø khaùi nieäm veà moät Höõu theå mang toaøn boä tính
thöïc taïi (allerrealstes Wesen – Ens realissimum) (veà tính baát taát cuûa caùi
bieán ñoåi vaø tính taát yeáu cuûa moät caùi vaän ñoäng ñaàu tieân), lieäu taát caû nhöõng
ñieàu aáy sau khi ra khoûi coång nhaø tröôøng coù ñeán ñöôïc vôùi quaûng ñaïi quaàn
chuùng vaø gaây aûnh höôûng ñöôïc chuùt naøo treân nieàm tin cuûa hoï? Roõ raøng
ñieàu naøy ñaõ khoâng xaûy ra vaø khoâng bao giôø coù theå chôø ñôïi seõ xaûy ra,
chính vì söï khoâng thích duïng cuûa lyù trí bình thöôøng cuûa con ngöôøi ñoái vôùi
söï tö bieän tinh vi raéc roái nhö theá. | Traùi laïi, ñoái vôùi ñieåm thöù nhaát, chính
thieân höôùng thuoäc baûn tính töï nhieân cuûa moãi con ngöôøi khoâng bao giôø coù
theå vöøa loøng vôùi caùi giaû taïm (das Zeitliche) (laø caùi quaù ít oûi ñoái vôùi caùc
BXXXIII thieân höôùng thuoäc toaøn boä baûn tính con ngöôøi) ñaõ taïo neân loøng hy voïng
vaøo moät kieáp soáng töông laïi [sau khi cheát]; ñoái vôùi ñieåm thöù hai, chính söï
trình baøy roõ raøng vaø giaûn dò caùc nghóa vuï [ñaïo ñöùc] ñoái laäp laïi vôùi moïi
yeâu saùch cuûa caùc duïc voïng ñaõ mang laïi yù thöùc veà Töï do, vaø sau cuøng, ñoái
vôùi ñieåm thöù ba, traät töï huøng vó, veû ñeïp vaø söï chu ñaùo (Vorsorge) thaáy
ñöôïc khaép nôi trong Töï nhieân daãn ñeán nieàm tin vaøo ñaáng saùng taïo vuõ truï
vó ñaïi vaø saùng suoát. | Chính nieàm tin phoå bieán naøy, trong chöøng möïc döïa
treân caùc cô sôû höõu lyù, ñaõ taùc ñoäng ñeán quaûng ñaïi quaàn chuùng; nieàm tin
naøy khoâng nhöõng khoâng bò toån thöông, traùi laïi caøng taêng theâm uy tín khi ta
laøm cho caùc tröôøng phaùi [trieát hoïc] phaûi nhaän ra raèng hoï khoâng coù quyeàn
töï cao cho raèng chæ coù mình môùi ñaït ñöôïc caùc nhaän thöùc cao xa hôn veà
nhöõng ñieàu lieân quan ñeán coâng vieäc cuûa con ngöôøi, nhöõng ñieàu maø quaàn
chuùng ñoâng ñaûo (ñaùng ñöôïc chuùng ta kính troïng nhaát) cuõng coù theå ñaït
ñöôïc deã daøng, vaø caùc tröôøng phaùi aáy haõy neân töï giôùi haïn vaøo vieäc vun boài
caùc cô sôû chöùng minh vöøa deã hieåu vöøa ñaày ñuû veà maët ñaïo ñöùc. Nhö vaäy,
söï thay ñoåi [leà loái tö duy] chæ ñuïng chaïm ñeán caùc yeâu saùch ngaïo maïn cuûa
caùc tröôøng phaùi raát thích ñöôïc xem laø nhöõng ngöôøi duy nhaát thoâng hieåu vaø
canh giöõ nhöõng chaân lyù trong laõnh vöïc naøy (duø hoï coù quyeàn laøm nhö theá
trong nhieàu laõnh vöïc khaùc), nhöõng chaân lyù maø hoï chæ cho quaûng ñaïi quaàn

*
das Interesse: (nguyeân goác latinh: “söï tham döï, söï coù maët, caùi coù taàm quan troïng):söï quan taâm
cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ngöôøi khaùc, vôùi moät söï vieäc hay söï kieän baét nguoàn töø caùc ñoäng cô taâm lyù hay
caùc nhu caàu soáng coøn. Thuaät ngöõ naøy ñöôïc caùc nhaø tö töôûng Phaùp, Anh (C.A Helvetius J.Bentham,
A.Smith) söû duïng tröôùc tieân ñeå giaûi thích ñôøi soáng xaõ hoäi. Kant caûi bieán vaø ñaøo saâu hôn veà maët ñaïo
ñöùc hoïc laãn myõ hoïc, vaø “Interesse” trôû thaønh moät trong nhöõng thuaät ngöõ quan troïng nhaát trong trieát
hoïc Kant; ñöôïc chuùng toâi dòch laø “söï quan taâm” hay “lôïi ích” tuøy theo vaên caûnh. (Xem: B490-504
vaø “Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn” §2-5). (N.D).
**
Nhöõng vaán ñeà seõ ñöôïc Kant pheâ phaùn trong phaàn “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm” (B350…).
(N.D).

42
 chuùng bieát caùch söû duïng, coøn chìa khoùa cuûa chaân lyù thì hoï giöõ rieâng laáy
cho mình. (“quod mecum nescit, solus vult scire videri”): [Latinh: “Veà
ñieàu aáy, caû oâng ta laãn toâi ñeàu khoâng bieát, nhöng chæ rieâng oâng ta laø laøm ra
veû bieát!” Horaz, Caùc böùc thö, II, i, 87].

BXXXIV Tuy nhieân, ñoái vôùi moät yeâu saùch khieâm toán vaø chính ñaùng hôn cuûa
nhaø trieát gia tö bieän, ta cuõng ñaõ coù söï lo lieäu ñaày ñuû. OÂng ta maõi maõi laø
ngöôøi quaûn thuû ñoäc quyeàn moät moân khoa hoïc ích lôïi cho quaûng ñaïi quaàn
chuùng nhöng khoâng ñöôïc quaàn chuùng bieát tôùi, ñoù laø moân PHEÂ PHAÙN LYÙ
TÍNH; vì leõ moân hoïc naøy khoâng bao giôø coù theå trôû neân phoå thoâng vaø cuõng
khoâng caàn thieát phaûi trôû neân phoå thoâng, bôûi neáu caùc laäp luaän ñöôïc theâu
deät tinh vi [cuûa nhöõng nhaø tö bieän] uûng hoä cho caùc chaân lyù höõu ích* ñaõ
khoâng gaây ñöôïc taùc ñoäng gì ñoái vôùi quaàn chuùng thì quaàn chuùng cuõng khoù
nhaän ra caùc laäp luaän cuõng khoâng keùm tinh vi ñeå choáng laïi. | Vì tröôøng
phaùi trieát hoïc naøo cuõng nhö baát cöù ai vöôn leân ñeán söï tö bieän ñeàu khoâng
traùnh khoûi rôi vaøo hai ñieàu aáy, neân buoäc phaûi thoâng qua vieäc nghieân cöùu
caën keõ caùc thaåm quyeàn cuûa lyù tính tö bieän ñeå, moät laàn cho taát caû, ngaên
ngöøa söï tai tieáng nhaát ñònh sôùm hay muoän seõ noå ra tröôùc quaàn chuùng töø
caùc cuoäc tranh caõi maø caùc nhaø Sieâu hình hoïc (vaø ruùt cuïc caû caùc nhaø thaàn
hoïc) ñeàu bò loâi cuoán vaøo khoâng caùch gì traùnh khoûi vaø sau ñoù töï hoï laøm
hoûng caùc hoïc thuyeát cuûa hoï, neáu khoâng coù söï Pheâ phaùn. Vaø chæ thoâng
qua söï Pheâ phaùn naøy môùi caét döùt ñöôïc taän goác thuyeát duy vaät, thuyeát ñònh
meänh, thuyeát voâ thaàn, thoùi phoùng nhieäm thieáu ñöùc tin, oùc cuoàng tín vaø meâ
tín coù theå gaây tai haïi roäng raõi cuõng nhö thuyeát duy taâm vaø thuyeát hoaøi
nghi raát nguy hieåm cho hoïc thuaät tuy khoù ñeán ñöôïc vôùi quaàn chuùng ñoâng
ñaûo. Neáu caùc chính quyeàn thaáy neân can thieäp moät caùch ñuùng ñaén vaøo caùc
coâng vieäc cuûa nhöõng hoïc giaû thì söï quan taâm saùng suoát cuûa hoï cho caùc
ngaønh khoa hoïc cuõng nhö cho con ngöôøi seõ phuø hôïp hôn nhieàu neáu bieát
taïo thuaän lôïi cho söï töï do cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn nhö theá naøy, qua ñoù
caùc hoaït ñoäng cuûa lyù tính coù theå ñöôïc thieát laäp treân moät cô sôû vöõng chaéc,
BXXXV hôn laø ñi uûng hoä cho söï ñoäc ñoaùn ñaùng buoàn cöôøi cuûa caùc tröôøng phaùi
luoân la hoaûng leân veà moät nguy cô coâng coäng khi ngöôøi ta xeù tan maïng
nheän cuûa hoï, nhöõng maïng nheän tö duy maø neáu coøn toàn taïi cuõng chaúng
ñöôïc quaàn chuùng ñoâng ñaûo quan taâm vaø neáu maát ñi cuõng chaúng ai theøm
bieát ñeán*.

Söï Pheâ phaùn, nhö moät khoa hoïc, khoâng ñoái laäp laïi vôùi phöông

*
“caùc chaân lyù höõu ích”: aùm chæ caùc khaúng quyeát höõu ích veà maët ñaïo ñöùc cuûa Sieâu hình hoïc “giaùo
ñieàu” nhö: Thöôïng ñeá toàn taïi, yù chí töï do vaø linh hoàn baát töû... (N.D).
*
ÔÛ ñaây ta thaáy Kant raøo ñoùn raát kyõ vì aán baûn laàn thöù hai naøy (1787) ra maét chæ moät naêm tröôùc khi
quy ñònh nghieâm ngaët veà toân giaùo cuûa nhaø nöôùc Phoå (F. Wilhelm II) ñöôïc ban haønh (Religionsedikt
1788). Töø ñoù Kant luoân bò chính quyeàn theo doõi vaø ñaøn aùp, nhaát laø khi xuaát baûn quyeån “Toân giaùo
trong caùc ranh giôùi cuûa lyù tính ñôn thuaàn” (Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen
Vernunft, 1793). (N.D).

43
 phaùp giaùo ñieàu** cuûa lyù tính trong nhaän thöùc thuaàn tuùy cuûa noù, (vì nhaän
thöùc thuaàn tuùy bao giôø cuõng coù tính giaùo ñieàu, töùc laø ñöôïc chöùng minh
chaët cheõ töø caùc nguyeân taéc tieân nghieäm vöõng chaéc). | Traùi laïi, söï Pheâ
phaùn chæ ñoái laäp laïi vôùi thuyeát giaùo ñieàu (Dogmatismus), töùc laø, phaûn
ñoái tham voïng cho raèng coù theå tieán tôùi moät nhaän thöùc thuaàn tuùy chæ baèng
caùc khaùi nieäm (trieát hoïc), döïa theo caùc Nguyeân taéc nhö lyù tính ñaõ töøng
söû duïng chuùng töø laâu maø khoâng xem xeùt lyù tính ñaït ñöôïc caùc nguyeân taéc
aáy baèng phöông caùch naøo vaø vôùi thaåm quyeàn gì. Vaäy, thuyeát giaùo ñieàu
laø phöông phaùp giaùo ñieàu cuûa lyù tính thuaàn tuùy thieáu söï Pheâ phaùn
tröôùc ñoù veà naêng löïc cuûa chính noù [veà quan naêng nhaän thöùc cuûa baûn
thaân lyù tính]. Söï ñoái laäp naøy, do ñoù, khoâng phaûi laø söï noâng caïn ba hoa
nhaân danh tính ñaïi chuùng, cuõng khoâng phaûi thuyeát hoaøi nghi muoán giaûn
löôïc vaø thui choät toaøn boä moân Sieâu hình hoïc. | Traùi laïi, söï Pheâ phaùn laø
söï chuaån bò thieát yeáu
BXXXVI
cho söï ra ñôøi cuûa moät neàn Sieâu hình hoïc thöïc söï coù cô sôû nhö moät khoa
hoïc, vöøa thieát yeáu coù tính giaùo ñieàu, vöøa coù tính heä thoáng theo ñuùng ñoøi
hoûi nghieâm ngaët nhaát, vaø vì theá, phaûi ñöôïc tieán haønh theo phöông caùch
hoïc thuaät nghieâm chænh (schulgerecht) (chöù khoâng phaûi phoå thoâng, ñaïi
chuùng); vaø vì noù höùa heïn thöïc hieän caùc coâng vieäc cuûa noù moät caùch
hoaøn toaøn tieân nghieäm, thoûa maõn ñaày ñuû lyù tính tö bieän neân ñoøi hoûi naøy
laø khoâng theå lôi loûng ñöôïc. Cho neân, trong khi thöïc hieän keá hoaïch maø
söï Pheâ phaùn ñaõ ñeà ra, töùc ñeå hình thaønh heä thoáng Sieâu hình hoïc trong
töông lai, chuùng ta phaûi noi theo phöông phaùp chaët cheõ cuûa WOLFF tröù
danh*, khuoân maët lôùn nhaát trong moïi trieát gia giaùo ñieàu. | OÂng laø ngöôøi
tröôùc heát ñaõ neâu göông (vaø qua vieäc neâu göông naøy ñaõ trôû thaønh ngöôøi
khai sinh tinh thaàn nghieân cöùu caën keõ vaø nghieâm tuùc ñeán nay vaãn chöa
bò maát ñi ôû nöôùc Ñöùc) veà vieäc laøm theá naøo ñeå coù ñöôïc böôùc ñi vöõng
chaéc cuûa moät khoa hoïc baèng caùch phaûi khaúng ñònh caùc nguyeân taéc moät
caùch hôïp quy luaät, xaùc ñònh roõ raøng caùc khaùi nieäm, baûo ñaûm söï chaët
cheõ cuûa caùc chöùng minh, traùnh caùc böôùc nhaûy lieàu lónh trong khi ruùt ra
caùc keát luaän. | OÂng haún laø ngöôøi hoaøn toaøn coù ñuû taøi naêng ñeå ñöa Sieâu
hình hoïc trôû thaønh moät khoa hoïc neáu giaù nhö oâng bieát chuaån bò toát
mieáng ñaát tröôùc ñoù baèng söï pheâ phaùn quan naêng nhaän thöùc, töùc pheâ
phaùn baûn thaân lyù tính thuaàn tuùy: moät söï thieát soùt khoâng chæ do oâng maø
coøn do leà loái tö duy giaùo ñieàu cuûa thôøi ñaïi oâng, chöù veà ñieåm naøy caùc

**
Phöông phaùp giaùo ñieàu (dogmatisches Verfahren): laø phöông phaùp khaúng ñònh nhöõng gì ñuùng
moät caùch hieån nhieân, nhaát thieát (apodiktisch) vaø khoâng ñöôïc döïa treân caùc giaû thuyeát (xem B810…).
(N.D).
*
Christian Wolff (1679-1754), trieát gia Ñöùc, caûi taïo vaø phaùt trieån trieát hoïc Leibniz thaønh moät heä
thoáng trieát hoïc thuaàn lyù tieâu bieåu trong thôøi khai saùng ôû Ñöùc, ñöôïc goïi chung laø “tröôøng phaùi
Leibniz-Wolff”, ñoái töôïng pheâ phaùn chuû yeáu cuûa Kant trong saùch naøy. OÂng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân
vieát trieát hoïc baèng tieáng Ñöùc (thay vì baèng tieáng Latinh hay tieáng Phaùp nhö Leibniz), ñaët cô sôû cho
ngoân ngöõ trieát hoïc Ñöùc. (N.D).

44
 trieát gia ñöông thôøi vaø tröôùc ñaáy nöõa khoâng coù gì ñeå phieàn
BXXXVII
traùch nhau caû. [Theá nhöng ngaøy nay], nhöõng ai vöùt boû phong caùch
nghieân cöùu cuûa oâng, ñoàng thôøi vöùt boû caû phöông phaùp Pheâ phaùn lyù tính
thuaàn tuùy, hoï chaéc haún khoâng coù muïc ñích naøo khaùc hôn laø muoán vöùt
boû heát caùc raøng buoäc nghieâm ngaët cuûa khoa hoïc, muoán bieán lao ñoäng
thaønh troø vui chôi, söï xaùc tín thaønh tö kieán vaø bieán Trieát hoïc
(Philosophie) thaønh Tö kieán hoïc (Philodoxie)*.

Veà nhöõng gì lieân quan ñeán aán baûn laàn thöù hai naøy, toâi khoâng muoán
boû qua cô hoäi ñeå khaéc phuïc caøng nhieàu caøng toát nhöõng choã khoù hieåu vaø
toái taêm ñaõ laøm naûy sinh moät soá hieåu laàm maø caùc ngöôøi ñoïc tinh töôøng –
coù leõ khoâng phaûi laø khoâng do loãi cuûa toâi – ñaõ phaïm phaûi khi ñaùnh giaù
veà quyeån saùch naøy. [Tuy nhieân], toâi thaáy khoâng coù gì phaûi thay ñoåi ñoái
vôùi baûn thaân caùc nguyeân taéc vaø caùc laäp luaän ñeå chöùng minh caùc nguyeân
taéc aáy, caû veà maët hình thöùc laãn veà tính hoaøn chænh cuûa toaøn boä keá
hoaïch nghieân cöùu, moät phaàn vì toâi ñaõ caân nhaéc, kieåm tra chuùng raát laâu
tröôùc khi coâng boá, phaàn khaùc laø do tính chaát cuûa baûn thaân söï vieäc. | Ñoù
chính laø do baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính thuaàn tuùy tö bieän voán chöùa
ñöïng moät caáu truùc thöïc söï ôû beân trong (wahrer Gliederbau) nhö moät vaät
höõu cô (Organ), trong ñoù taát caû ñeàu vì moãi boä phaän vaø moãi boä phaän
rieâng leû ñeàu laø vì taát caû, khieán cho moät choã yeáu nhoû – duø laø moät sai laàm
hay thieáu soùt – seõ phaûi boäc loä ngay khoâng theå traùnh khoûi trong khi söû
duïng. Cho neân toâi hy voïng raèng heä thoáng naøy seõ tieáp tuïc giöõ ñöôïc
BXXXVII nguyeân traïng khoâng bò thay ñoåi nhö theá trong töông laïi. Khoâng phaûi laø
I söï khoa tröông, maø chính laø söï
hieån nhieân ñaõ taïo neân söï gioáng nhau cuûa keát quaû khi ñi töø caùc yeáu toá cô
baûn tieán ñeán caùi toaøn theå cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vaø ñi ngöôïc laïi töø caùi
toaøn theå (vì chính caùi toaøn theå naøy cuõng ñöôïc mang laïi bôûi cöùu caùnh toái
haäu cuûa chính lyù tính trong lyù tính thöïc haønh) ñeán töøng boä phaän, khieán
cho neáu thöû thay ñoåi moät boä phaän duø nhoû nhaát cuõng seõ taïo ra caùc maâu
thuaãn khoâng nhöõng cho heä thoáng maø caû cho lyù tính con ngöôøi noùi chung;
chính söï hieån nhieân aáy cho pheùp toâi coù ñöôïc söï töï tin chính ñaùng noùi
treân. Tuy nhieân, rieâng trong vieäc trình baøy thì quaû coù nhieàu vieäc phaûi
laøm. | Trong aán baûn [laàn thöù hai] naøy, toâi ñaõ coá gaéng caûi thieän, cuï theå laø
khaéc phuïc choã khoù hieåu trong Caûm naêng hoïc, nhaát laø trong khaùi nieäm veà
thôøi gian; choã toái taêm trong phaàn Dieãn dòch caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính;
choã thieáu tính hieån nhieân trong caùc chöùng minh veà caùc Nguyeân taéc cuûa
giaùc tính thuaàn tuùy, vaø sau cuøng, choã deã gaây hieåu laàm trong phaàn Caùc
Voõng luaän thuoäc Taâm lyù hoïc thuaàn lyù. Chæ ñeán choã naøy thoâi (töùc chæ ñeán
BXXXIX cuoái Chöông I cuûa Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm), chöù cho caùc phaàn coøn

*
ÔÛ ñaây KANT chôi chöõ: “Philosophie” nguyeân nghóa laø yeâu thích söï minh trieát; “Philodoxie” laø
yeâu thích tö kieán (goác Hy Laïp: philo: yeâu thích; sophia: söï minh trieát; doxa: tö kieán, yù kieán rieâng).
(N.D).

45
BXL laïi toâi khoâng thay ñoåi gì veà caùch trình baøy(1), vì leõ thôøi gian quaù
ngaén vaø vì toâi thaáy caùc phaàn coøn laïi naøy khoâng gaây neân hieåu laàm naøo nôi
caùc nhaø pheâ bình cao minh vaø voâ tö, nhöõng ngöôøi toâi chöa ñöôïc pheùp neâu
teân ôû ñaây vôùi taát caû söï ca ngôïi maø hoï raát xöùng ñaùng, ñoàng thôøi cuõng ñaõ ñaùp
BXLI öùng caùc gôïi yù cuûa hoï ngay trong caùc phaàn lieân quan trong quyeån saùch naøy.

Caùc söûa chöõa laàn naøy khoâng khoûi mang laïi maát maùt nhoû ñoái vôùi
ngöôøi ñoïc, söï maát maùt khoâng theå traùnh ñöôïc neáu khoâng muoán quyeån saùch
trôû thaønh quaù daøy, do ñoù toâi buoäc phaûi löôïc boû hoaëc vieát ngaén laïi moät soá
ñoaïn khoâng caàn thieát laém cho söï hoaøn chænh cuûa quyeån saùch, nhöõng ñoaïn
maø moät soá ngöôøi ñoïc khoâng muoán maát ñi vaø thaáy vaãn coøn höõu ích veà maët
naøo ñoù. | Toâi hy voïng nhöõng ñoaïn bò löôïc boû aáy seõ nhöôøng choã cho caùch
trình baøy ñöôïc deã hieåu hôn trong laàn

(1)
Phaàn thöïc söï ñöôïc theâm vaøo trong aán baûn laàn hai naøy chæ lieân quan ñeán caùch chöùng minh veà tính
thöïc taïi khaùch quan cuûa tröïc quan beân ngoaøi nhaèm phaûn baùc thuyeát duy taâm taâm lyù hoïc. Toâi cho
raèng caùch chöùng minh do toâi ñöa ra laø caùch chöùng minh chaët cheõ duy nhaát coù theå coù veà vaán ñeà naøy,
ñöôïc trình baøy roõ töø trang B275-B279.
Ñoái vôùi caùc muïc ñích cô baûn cuûa Sieâu hình hoïc, thuyeát duy taâm thoaït nhìn coù veû voâ haïi, nhöng
thöïc ra khoâng phaûi nhö vaäy. Bôûi leõ, ñoái vôùi trieát hoïc cuõng nhö lyù tính con ngöôøi, thaät laø chuyeän ñoäng
trôøi khi cho ñeán nay ngöôøi ta vaãn chæ coù theå “giaû ñònh” veà söï toàn taïi cuûa söï vaät ôû beân ngoaøi ta, trong
khi chính chuùng cung caáp toaøn boä chaát lieäu cho nhaän thöùc, keå caû cho giaùc quan beân trong cuûa ta. Vaø
teä hôn nöõa laø tröôùc nhöõng ngöôøi nghi ngôø söï toàn taïi khaùch quan aáy, chöa ai ñöa ra ñöôïc chöùng minh
thaät chaët cheõ ñeå baùc laïi.
Trong phaàn chöùng minh naøy ôû trang B276, coù moät caâu hôi toái: “Nhöng caùi thöôøng toàn naøy khoâng
theå laø caùi gì ôû trong toâi, vì baûn thaân söï toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian ñöôïc caùi thöôøng toàn naøy
quy ñònh” toâi xin ngöôøi ñoïc vui loøng söûa laïi nhö sau cho roõ hôn:
“Nhöng caùi thöôøng toàn naøy khoâng theå laø moät tröïc quan ôû trong toâi. Vì moïi quy ñònh coù theå
baét gaëp ôû trong toâi veà söï toàn taïi cuûa toâi chæ laø nhöõng bieåu töôïng. Vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu
töôïng luoân thay ñoåi, chuùng ñoøi hoûi phaûi coù moät caùi thöôøng toàn khaùc bieät vôùi chuùng laøm choã
döïa, vaø qua ñoù, toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian – chöùa ñöïng söï thay ñoåi cuûa nhöõng bieåu töôïng –
môùi coù theå ñöôïc quy ñònh”
Choáng laïi chöùng minh naøy, nhaø duy taâm coù theå baûo: “toâi chæ coù theå yù thöùc tröïc tieáp veà nhöõng gì
ôû trong toâi, töùc veà caùc bieåu töôïng cuûa toâi veà söï vaät beân ngoaøi, coøn khoâng theå bieát coù moät caùi gì ôû
beân ngoaøi thöïc söï töông öùng vôùi caùc bieåu töôïng naøy hay khoâng”. Thöïc ra, toâi chæ yù thöùc ñöôïc söï toàn
taïi cuûa toâi trong thôøi gian (do ñoù caû yù thöùc veà tính coù theå ñöôïc quy ñònh cuûa söï toàn taïi cuûa toâi trong
thôøi gian) laø nhôø kinh nghieäm beân trong vaø kinh nghieäm naøy bao goàm caùi gì nhieàu hôn laø chæ yù thöùc
veà caùc bieåu töôïng cuûa toâi. Kinh nghieäm beân trong thöïc chaát cuõng ñoàng nhaát vôùi yù thöùc thöôøng
nghieäm veà söï toàn taïi cuûa toâi, laø caùi chæ coù theå ñöôïc quy ñònh nhôø quan heä vôùi caùi gì ôû beân ngoaøi
toâi nhöng laïi gaén chaët vôùi söï toàn taïi cuûa toâi. Vaäy, yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian gaén
chaët vaø ñoàng nhaát vôùi yù thöùc veà moái quan heä vôùi caùi gì ôû beân ngoaøi toâi, vaø ñoù laø kinh nghieäm thöïc
söï chöù khoâng phaûi hoang ñöôøng, laø caûm quan chöù khoâng phaûi töôûng töôïng, noái keát chaët cheõ caùi beân
ngoaøi vôùi giaùc quan beân trong cuûa toâi. Bôûi leõ, giaùc quan beân ngoaøi, töï noù, ñaõ laø moái quan heä cuûa
tröïc quan vôùi caùi gì coù thöïc ôû ngoaøi toâi vaø tính thöïc taïi cuûa caùi beân ngoaøi naøy – khaùc vôùi töôûng töôïng
– döïa vaøo vieäc noù gaén lieàn khoâng taùch rôøi vôùi baûn thaân kinh nghieäm beân trong laøm ñieàu kieän khaû
theå cho noù. Giaû thöû baèng yù thöùc trí tueä veà söï toàn taïi cuûa toâi theå hieän trong bieåu töôïng “Toâi toàn taïi”
(Ich bin) ñi keøm theo moïi phaùn ñoaùn vaø haønh vi cuûa giaùc tính laïi ñoàng thôøi gaén vôùi söï quy ñònh veà
toàn taïi cuûa toâi bôûi moät tröïc quan trí tueä (maø thöïc ra ta khoâng theå coù, N.D), thì chaéc haún yù thöùc veà

46
 naøy, vaø seõ khoâng coù thay ñoåi gì caû veà noäi dung vaø caùc laäp luaän chöùng
minh, maëc duø trong phöông phaùp dieãn ñaït, coù khi khaùc vôùi aán baûn tröôùc
ñaây, vì khoâng theå thöïc hieän ñöôïc vieäc thay ñoåi caùch dieãn ñaït chæ baèng
caùch ñöa chen ngang vaøo caùc ñoaïn môùi.

moái quan heä vôùi caùi gì ôû ngoaøi toâi seõ khoâng caàn thieát. Theá nhöng, tröïc quan beân trong laø caùi
duy nhaát trong ñoù toàn taïi cuûa toâi ñöôïc quy ñònh – duø tröôùc ñoù ñaõ coù yù thöùc thuaàn tuùy trí tueä “Toâi toàn
taïi” –, baûn thaân noù laø caûm tính vaø leä thuoäc vaøo ñieàu kieän cuûa thôøi gian. Cho
neân, söï quy ñònh veà söï toàn taïi cuûa toâi, vaø do ñoù baûn thaân kinh nghieäm beân trong cuûa toâi, phaûi döïa
vaøo moät caùi gì thöôøng toàn khoâng ôû trong toâi, töùc chæ coù theå laø caùi gì ôû ngoaøi toâi maø toâi coù quan heä.
Vaäy, tính thöïc taïi cuûa giaùc quan beân ngoaøi thieát yeáu gaén lieàn vôùi tính thöïc taïi cuûa giaùc quan beân
trong ñeå cuøng taïo neân khaû theå cho kinh nghieäm noùi chung, töùc laø, toâi yù thöùc chaéc chaén raèng coù caùc
söï vaät ôû ngoaøi toâi ñang quan heä vôùi giaùc quan cuûa toâi cuõng gioáng nhö toâi yù thöùc chaéc chaén raèng baûn
thaân toâi ñang toàn taïi trong thôøi gian. [Xin nhaéc laïi: giaùc quan beân ngoaøi töùc laø tröïc quan thoâng qua
moâ thöùc khoâng gian; giaùc quan beân trong thoâng qua moâ thöùc thôøi gian, xem theâm Caûm naêng hoïc tieân
nghieäm, N.D].
Nhöng, ñeå bieát chaéc nhöõng tröïc quan naøo thöïc söï töông öùng vôùi caùc ñoái töôïng naøo ôû ngoaøi
toâi, noùi caùch khaùc, xem tröïc quan naøo laø thöïc söï thuoäc veà giaùc quan beân ngoaøi chöù khoâng phaûi laø do
töôûng töôïng, toâi phaûi – trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, caù bieät – döïa vaøo caùc quy luaät theo ñoù kinh
nghieäm noùi chung (keå caû kinh nghieäm beân trong) ñöôïc phaân bieät vôùi söï töôûng töôïng; caùc quy luaät
naøy bao giôø cuõng döïa vaøo nguyeân taéc: thöïc söï coù kinh nghieäm beân ngoaøi. ÔÛ ñaây, ta coù theå neâu theâm
nhaän xeùt: Bieåu töôïng veà caùi gì thöôøng toàn (töùc thöïc taïi beân ngoaøi) khoâng ñoàng nhaát vôùi bieåu töôïng
coù tính thöôøng toàn [ôû beân trong ta], vì bieåu töôïng ôû beân trong ta coù theå luoân thay ñoåi vaø bieán ñoäng,
keå caû caùc bieåu töôïng cuûa ta veà vaät chaát vaø chuùng phaûi quan heä vôùi caùi gì thöïc söï thöôøng toàn khaùc
vôùi moïi bieåu töôïng cuûa ta vaø laø nhöõng söï vaät ôû beân ngoaøi ta. Söï toàn taïi cuûa noù nhaát thieát coù maët
trong söï quy ñònh veà söï toàn taïi cuûa chính ta, vaø cuøng vôùi noù, ta taïo neân moät kinh nghieäm duy nhaát,
moät kinh nghieäm khoâng theå chæ coù ôû beân trong maø ñoàng thôøi khoâng coù (moät phaàn) töø beân ngoaøi. Coøn
caâu hoûi “Taïi sao nhö theá?” thì ta khoâng theå naøo traû lôøi ñöôïc cuõng nhö khoâng theå traû lôøi taïi sao ta
phaûi suy töôûng veà caùi oån ñònh, caùi ñöùng yeân (khoâng bieán ñoåi) trong thôøi gian cuøng töông taùc vôùi caùi
khaû bieán ñeå hình thaønh khaùi nieäm cuûa ta veà söï bieán ñoåi. [“caùi khaû bieán” laø caùc traïng thaùi luoân thay
ñoåi cuûa moät caùi gì oån ñònh, chaúng haïn toâi luùc treû vaø toâi luùc giaø nhöng toâi vaãn laø toâi. Xem theâm:
“Loaïi suy thöù nhaát: nguyeân taéc veà söï thöôøng toàn cuûa baûn theå” B225-232. N.D].

47
 Toâi hy voïng söï maát maùt nhoû naøy – duø sao cuõng deã buø tröø baèng caùch
tuøy yù ñoái chieáu vôùi aán baûn laàn thöù nhaát – * seõ ñöôïc ñeàn ñaùp nhieàu hôn
baèng söï deã ñoïc. Toâi raát vui möøng vaø bieát ôn khi ñöôïc thaáy trong nhieàu
saùch baùo (caùc baøi ñieåm saùch vaø caùc chuyeân luaän) tinh thaàn nghieân cöùu
caën keõ vaø nghieâm tuùc vaãn chöa bò mai moät ôû nöôùc Ñöùc, duø noù chæ nhaát
BXLIII thôøi bò laán aùt bôûi gioïng ñieäu thôøi thöôïng cuûa loái tö duy tuøy höùng töï cho laø
töï do cuûa caùc thieân taøi, vaø con ñöôøng choâng gai cuûa söï Pheâ phaùn ñaõ
khoâng ngaên caûn ñöôïc caùc nhaø tö töôûng ñaày nghò löïc vaø uyeân baùc thöïc söï
laøm chuû ñöôïc moân khoa hoïc veà lyù tính thuaàn tuùy maø con ñöôøng aáy taát yeáu
seõ daãn ñeán; moät khoa hoïc coù tính hoïc thuaät nghieâm ngaët (schulgerecht) vaø
caàn phaûi nhö vaäy môùi laø moät khoa hoïc coù giaù trò laâu daøi vaø toái caàn thieát.
Toâi xin nhöôøng cho caùc vò ñoù – nhöõng ngöôøi kheùo keát hôïp söï saâu saéc cuûa
suy tö vaø taøi naêng dieãn ñaït saùng suûa (ñieàu maø toâi thuù thöïc khoâng coù ñöôïc)
hoaøn thieän nhöõng gì toâi coøn thieáu soùt veà maët saùng suûa, vì trong tröôøng hôïp
naøy [trong trieát hoïc], ñieàu nguy hieåm khoâng phaûi laø bò phaûn baùc maø laø
khoâng ñöôïc hieåu ñuùng.

Rieâng phaàn toâi töø nay xin ruùt khoûi caùc cuoäc luaän chieán, duø toâi vaãn
seõ raát caån troïng laéng nghe cao kieán töø moïi phía, duø töø caùc ngöôøi baïn hay
töø caùc ngöôøi ñoái nghòch, ñeå söû duïng chuùng moät caùch thích hôïp cho vieäc
thöïc hieän heä
thoáng trieát hoïc döï bò naøy (Propädeutik) trong töông lai. Vì khi chuaån bò aán
baûn naøy, toâi ñaõ khaù lôùn tuoåi (thaùng naøy toâi ñaõ troøn 64) neân raát caàn tieát
kieäm thôøi gian neáu muoán thöïc hieän noát keá hoaïch ñaõ ñònh laø hoaøn taát phaàn
Sieâu hình hoïc veà töï nhieân cuõng nhö veà ñaïo ñöùc nhö laø söï khaúng ñònh tính
ñuùng ñaén cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn lyù tính tö bieän laãn thöïc haønh*. | [Vì
BXLIV theá], toâi chôø ñôïi vieäc minh giaûi nhöõng choã coøn toái taêm khoâng theå traùnh
khoûi trong taùc phaåm naøy cuõng nhö vieäc baûo veä caùi toaøn boä nôi caùc vò raát
coù coâng lao ñaõ xem trieát hoïc cuûa toâi nhö cuûa chính hoï.

Ñoái vôùi taùc phaåm trieát hoïc naøo cuõng vaäy, nhöõng ñoaïn rieâng leû laø deã
bò toån thöông (vì noù khoâng theå xuaát hieän moät caùch kieân coá theo kieåu ñöôïc
boïc theùp nhö taùc phaåm toaùn hoïc), theá nhöng caáu truùc beân trong cuûa caû heä
thoáng, xeùt nhö moät chænh theå, laïi khoâng chòu nguy cô aáy. | Neáu heä thoáng
aáy laø môùi meû thì ít ngöôøi ñuû thoâng thaïo ñeå coù ñöôïc caùi nhìn toång quan veà
noù, vaû laïi caøng ít ngöôøi khoâng nhöõng hieåu roõ maø coøn yeâu thích noù. Neáu
chæ xem xeùt töøng phaàn rieâng leû, taùch chuùng ra khoûi moái lieân heä chung roài
so saùnh vôùi nhau aét raát deã moi moùc ra caùc maâu thuaãn giaû taïo, nhaát laø
trong caùc quyeån saùch ñöôïc vieát vôùi loái haønh vaên ít nhieàu töï do. | Caùc maâu

*
Caùc phaàn ñöôïc Kant löôïc boû, vieát theâm hoaëc vieát laïi trong caû hai aán baûn (A vaø B) ñeàu coù ñaày ñuû
trong baûn dòch naøy, ñeå baïn ñoïc tieän ñoái chieáu. (N.D).
*
- “Cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân” (Metaphysische Anfangsgründe der
Naturwissenschaft) 1786
- “Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù” (Metaphysik der Sitten) 1797. (N.D).

48
thuaãn giaû taïo naøy deã laøm cho quyeån saùch bò nhìn moät caùch baát lôïi döôùi
maét nhöõng ai chæ bieát döïa vaøo ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc, nhöng laïi raát deã
giaûi quyeát ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thöïc söï naém vöõng yù töôûng chung cuûa caùi
toaøn boä. Neáu moät [heä thoáng] lyù luaän thöïc söï vöõng chaéc töø neàn taûng beân
trong thì taùc ñoäng vaø phaûn taùc ñoäng ñe doïa lôùn ñeán söï toàn taïi cuûa noù trong
luùc ñaàu, nhöng vôùi thôøi gian chæ caøng laøm nhaün daàn nhöõng choã coøn goà
gheà, vaø neáu ñöôïc nhöõng ngöôøi coù tinh thaàn voâ tö, coù oùc saùng suoát vaø coù
tính ñaïi chuùng thöïc söï baét tay nghieân cöùu seõ sôùm mang laïi cho lyù luaän aáy
söï trang nhaõ caàn thieát.

Königberg, thaùng 4. 1787

49
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

2 LÔØI TÖÏA 2 (BVII-BXLIV): “CUOÄC CAÙCH MAÏNG COPERNIC”.

Sau böôùc “khôûi ñaàu nan” ôû Lôøi Töïa 1, ta böôùc vaøo ñoïc Lôøi Töïa 2 ung dung hôn nhö chính
thaùi ñoä töï tin cuûa Kant. Khi vieát lôøi Töïa môùi naøy cho laàn xuaát baûn thöù 2 (1787), Kant ñaõ
hoaøn thaønh quyeån “Sô luaän” (Prolegomena) noùi tröôùc ñaây vaø töï thaáy saùng toû hôn nhieàu
trong haøng loaït vaán ñeà maø oâng ñaõ boû coâng vieát laïi hoaëc söûa chöõa theâm. Neáu Lôøi Töïa 1
nhaém ñeán ñoái töôïng ñoäc giaû quen thuoäc vôùi “loái tö duy” cuõ, coøn bôõ ngôõ tröôùc “caùch ñaët laïi
vaán ñeà” cuûa Kant, thì Lôøi töïa 2 laø dòp ñeå oâng bieän minh roõ hôn laäp tröôøng cuûa mình, giaûi
ñaùp nhöõng thaéc maéc cuûa ñoäc giaû naûy sinh trong thôøi gian giöõa hai laàn xuaát baûn. Lôøi Töïa
2, vì theá, coâ ñoïng Tö töôûng chuû yeáu cuûa caû taùc phaåm. Tö töôûng then choát trong Lôøi Töïa
naøy laø ñieàu sau naøy noåi danh trong lòch söû trieát hoïc: “cuoäc caùch maïng Copernic veà leà loái
tö duy”.

2.1 Kant muoán mang laïi cho Sieâu hình hoïc “böôùc ñi vöõng chaéc cuûa moät khoa hoïc” (BVII).
Theo Kant, muoán laø “khoa hoïc” thì phaûi lieân tuïc taêng tieán veà keát quaû nghieân cöùu, khoâng
bò beá taéc ñeán noãi phaûi thuït luøi ñeå baét ñaàu laïi töø ñaàu. Do ñoù phaûi tieán haønh coù phöông
phaùp, coù muïc ñích vaø nhaát laø phaûi nhaát trí vôùi nhau veà phöông phaùp, muïc ñích tröôùc ñaõ.
Khoâng nhö vaäy thì chæ laø söï “moø maãm” trong boùng toái. “Moø maãm” (Herumtappen) laø
hình aûnh yeâu thích khaùc cuûa Kant ñeå chæ phöông phaùp cuûa moân Sieâu hình hoïc tieàn–pheâ
phaùn: trieát gia khoâng bieát pheâ phaùn thì chæ coù theå moø maãm, vaø “teä haïi nhaát, laø moø maãm
giöõa nhöõng khaùi nieäm suoâng” (BXV). Ñoái laäp vôùi söï “moø maãm” laø moät cuoäc caûi caùch lôùn
veà phöông phaùp, thaäm chí phaûi laø “moät cuoäc caùch maïng veà leà loái tö duy” (Revolution

der Denkart). Caû hai khaùi nieäm cô baûn naøy: “söï moø maãm” vaø “caùch maïng veà leà loái tö
duy” thaät ra ñeàu ñöôïc Kant möôïn cuûa Francis Bacon (1561-1626) (Novum Organum,
1623), ngöôøi ñöôïc Kant traân troïng trích daãn moät caâu ñeå laøm ñeà töø cho laàn xuaát baûn thöù
hai quyeån “Pheâ phaùn” naøy. Neáu Bacon coù tham voïng ñöa khoa hoïc töï nhieân töø ñeâm toái
cuûa söï “moø maãm” ra aùnh saùng baèng phöông phaùp thöïc nghieäm, vaø töï nhaän mình laø
ngöôøi ñaàu tieân tieán haønh cuoäc “caùch maïng tö duy” (“doctrinarum revolutionis”, sñd:
a. 78), thì Kant muoán tieáp böôùc ñeå laøm buøng noå cuoäc caùch maïng aáy trong Sieâu hình hoïc
vaø trieát hoïc noùi chung baèng phöông phaùp “pheâ phaùn sieâu nghieäm”. Vaäy, coù theå noùi, John
Locke (Lôøi Töïa 1) vaø Francis Bacon (Lôøi Töïa 2) laø nhöõng baäc tieàn boái ñöôïc Kant tröïc
tieáp nhaéc ñeán nhö nhöõng beä phoùng cho vieäc keá thöøa vaø phaùt trieån cuûa oâng sau naøy.

Nhieäm vuï cuûa “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” laø ñaët neàn moùng cho phöông phaùp môùi meû, vì
vaäy, noù tuy chöa theå trình baøy baûn thaân Sieâu hình hoïc nhö moät “khoa hoïc”, nhöng laø tieàn

50
 ñeà caàn thieát nhö laø moät “khaûo luaän veà phöông phaùp” (BXXII) [cuõng theo nghóa nhö laø
“coâng cuï” – “Organa” cuûa Francis Bacon!]. Ñieàu ñaàu tieân laø phaûi xeùt xem ba moân hoïc
ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän laø “khoa hoïc” (Loâ-gíc hoïc, toaùn hoïc, vaø khoa hoïc töï nhieân) ñaõ
trôû thaønh khoa hoïc nhö theá naøo?

2.1.1 (BVIII-IX): Loâ-gíc hoïc kieåu Aristote laø kieåu maãu cuûa moät khoa hoïc vöõng chaéc, coù ñaëc
ñieåm noåi baät laø khoâng phaûi chòu moät böôùc luøi naøo. Sôû dó nhö vaäy laø nhôø öu theá ngoaïi
leä cuûa noù ôû choã ñöôïc “giôùi haïn roõ” vaø “giaùc tính chæ coøn phaûi laøm vieäc töï mình vôùi caùc

moâ thöùc cuûa chính mình”, bôûi noù chæ nghieân cöùu caùc quy luaät hình thöùc cuûa moïi tö
duy, ñoäc laäp vôùi ñoái töôïng. Loâ-gíc hoïc, do ñoù, chæ laø “tieàn saûnh” cuûa moïi khoa hoïc (BIX),
giöõ vai troø nhö moät “aâm baûn” cho moïi hoaït ñoäng lyù luaän. (Tuy nhieân, khaúng ñònh cuûa
Kant cho raèng loâ-gíc hoïc – ñuùng laø khoâng coù böôùc luøi – nhöng cuõng ñaõ hoaøn taát vaø
khoâng ñi theâm “moät böôùc tieán naøo” nöõa laø ñieàu khoâng ñuùng haún, neáu xeùt söï phaùt trieån
cuûa moân hoïc naøy keå töø nhöõng coâng trình cuûa G. Frege (1879) ñeán nay.

2.1.2 Ñoái vôùi nhöõng khoa hoïc coù ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng, tình hình khaùc haún. Neáu trong
chuùng, ta khoâng chæ thaáy toaøn laø nhaän thöùc thöôøng nghieäm, maø coù maët cuûa “lyù tính”,
töùc cuûa nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm (xem: Chuù giaûi cho Lôøi daãn nhaäp), caâu hoûi naûy
sinh ngay laäp töùc laø: nhöõng bieåu töôïng tieân nghieäm aáy laøm theá naøo coù theå quan heä vaø
laïi quan heä moät caùch ñuùng ñaén [mang laïi chaân lyù phoå quaùt vaø taát yeáu] vôùi ñoái töôïng?
Kant traû lôøi: ñoù laø khi bieåu töôïng cuûa ta xaùc ñònh ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm ñeå

“nhaän thöùc” noù (töùc trong caùc khoa hoïc lyù thuyeát nhö toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân)
hoaëc ñoù laø khi bieåu töôïng tieân nghieäm taùc ñoäng ñeå bieán ñoái töôïng töông öùng vôùi bieåu
töôïng aáy thaønh hieän thöïc (töùc bieán bieåu töôïng veà ñieàu thieän, ñieàu toát thaønh hieän thöïc

trong laõnh vöïc ñaïo ñöùc). Trong caû hai tröôøng hôïp, ñoái töôïng seõ khoâng laø gì caû ñoái
vôùi chuû theå neáu khoâng coù bieåu töôïng tieân nghieäm. ÔÛ ñaây, Kant chöa xeùt tröôøng hôïp
sau (ñaïo ñöùc) maø chæ taäp trung chöùng minh tröôøng hôïp tröôùc, ñuùc keát trong tö töôûng
chuû yeáu cuûa cuoäc “caùch maïng” nhö sau: lyù tính [hieåu theo nghóa chung laø “ñaàu oùc” con
ngöôøi] chæ nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng baèng nhöõng gì do chính noù tröôùc ñoù ñaõ ñaët

vaøo trong ñoái töôïng (moät caùch tieân nghieäm). YÙ töôûng coù veû ngöôïc ñôøi naøy coù theå hieåu
nhö theá naøo? Khaùc vôùi caùch laøm trong quyeån “Sô luaän” laø xuaát phaùt töø söï coù maët “hieån
nhieân” cuûa nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm (“nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm”.
Xem: Chuù giaûi cho Lôøi daãn nhaäp) ôû trong toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân ñeå chöùng minh
khaû theå cuûa nhaän thöùc naøy trong Sieâu hình hoïc; ôû ñaây, Kant döïa vaøo nhöõng “söï kieän
trong lòch söû phaùt trieån cuûa hai khoa hoïc aáy ñeå cho thaáy cuoäc “caùch maïng veà leà loái tö
duy” ñaõ dieãn ra ôû ñoù nhö theá naøo vaø ñaët vaán ñeà lieäu coù theå tieán haønh cuoäc “caùch
maïng” töông töï ôû trong Sieâu hình hoïc hay khoâng.

51
2.1.3 Tröôùc heát, trong toaùn hoïc. Töø thôøi coå ñaïi, ngöôøi ta ñaõ nhaän ra ñieàu naøy moãi khi muoán
chöùng minh caùc meänh ñeà toaùn hoïc: khoâng theå chæ döïa vaøo tri giaùc veà ñoái töôïng maø phaûi
“caáu taïo” (Konstruieren), nghóa laø dieãn taû noù trong tröïc quan (chaúng haïn hình tam

giaùc) moät caùch tieân nghieäm töông öùng vôùi caùc khaùi nieäm veà noù (xem theâm: B740...).
V.d: ta phaûi bieát ñònh lyù Pythagore tröôùc khi coù theå chöùng minh tam giaùc vuoâng, hay ví
duï cuûa Kant veà [giai thoaïi] Thaleøs chöùng minh tam giaùc caân. Noùi caùch khaùc: ta chæ bieát
chaéc [phoå quaùt vaø taát yeáu] nhöõng gì töï ta ñaët vaøo trong khaùi nieäm veà ñoái töôïng. Tuy
nhieân, khoâng phaûi laø “ñaët vaøo” moät caùch tuøy tieän, neân toaùn hoïc – vôùi tö caùch laø moät
khoa hoïc – coù ñöôïc laø nhôø moät ñieàu kieän töôûng nhö baát khaû: tieàn ñeà chuû quan nhöng
laïi coù giaù trò khaùch quan.

2.1.4 Kant cuõng nhaän thaáy moâ hình töông töï trong khoa hoïc töï nhieân. Nhôø F. Bacon ñeà xöôùng
vaø ñöôïc Galilei vaø Torricelli thöïc nghieäm, ta thaáy lyù tính chæ nhaän thöùc ñöôïc töï nhieân töø
nhöõng gì “baûn thaân lyù tính taïo ra theo phaùc hoïa cuûa chính noù”. Nhaø khoa hoïc ñeán vôùi
töï nhieân “khoâng phaûi vôùi tö caùch moät ngöôøi hoïc troø… maø vôùi tö caùch moät thaåm phaùn
buoäc nhaân chöùng phaûi thaønh thaät khai baùo… (BXIV) baèng “thí nghieäm”, töùc baèng caùch
“coâ laäp” nhöõng quaù trình töï nhieân (“ñaët vaøo” moät caâu hoûi nhaát ñònh) theo yeâu caàu cuûa
mình (vd: cuûa Kant: Galilei tìm ra luaät rôi vaø gia toác khoâng phaûi baèng tri giaùc ñôn giaûn
maø baèng caùch cho nhöõng vieân bi coù troïng löôïng khaùc nhau tröôït theo moät maët phaúng
nghieân). Toùm laïi, thay vì nhaän thöùc theo leà loái tö duy “tieàn khoa hoïc” (baèng tri giaùc,
chaïy theo töï nhieân), ngöôøi ta ñaõ laøm cuoäc “caùch maïng” baèng caùch “ñaët vaøo” trong söï
vaät nhöõng gì ngöôøi ta muoán bieát veà noù moät caùch tieân nghieäm. Cuoäc caùch maïng aáy
chöa xaûy ra trong Sieâu hình hoïc neân noù vaãn phaûi tieáp tuïc “moø maãm” trong “ñaáu tröôøng
tranh caõi baát taän”.

Do ñoù, Kant ñeà nghò haõy thöû hình dung moät quan heä môùi giöõa chuû theå nhaän thöùc ñoái
vôùi ñoái töôïng noùi chung: “Laâu nay, ta vaãn cho raèng nhaän thöùc cuûa ta phaûi phuø hôïp
vôùi ñoái töôïng (…) nhöng ñeàu ñi ñeán thaát baïi cuõng taïi vì giaû ñònh naøy. Vaäy baây
giôø haõy thöû nghieäm (…) baèng caùch cho raèng: ñoái töôïng phaûi phuø hôïp vôùi nhaän
thöùc cuûa ta. Caùch laøm naøy höùa heïn giuùp ta ñaït ñöôïc muïc ñích mong muoán laø
nhaän thöùc ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm, töùc laø quy ñònh cho ñoái töôïng moät soá
ñieàu tröôùc khi ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta” (BXVII).

2.1.5 Moät ví duï ñôn giaûn giuùp ta deã hieåu hôn. Vôùi kieán thöùc ít oûi veà thieân vaên hoïc, ta duøng moät
kính vieãn voïng nhìn leân baàu trôøi. Thoaït ñaàu chæ thaáy moät vaât troøn xanh nhaït coù moät
voøng ñai chung quanh raát laï maét. Khaù hôn moät chuùt, ta bieát hình troøn aáy laø moät ngoâi
sao, roài daàn daàn ta nhaän ra ñoù laø moät haønh tinh vôùi teân goïi Sao Thoå. Nhaø thieân vaên taøi
gioûi phaùt hieän ra Sao Thoå laãn keû “nghieäp dö” nhö ta ñeàu gioáng nhau ôû choã: caùc khaùi

52
 nieäm: ngoâi sao, haønh tinh, hình troøn, voøng ñai, Sao Thoå... ñeàu laø nhöõng “saûn phaåm” cuûa
ñaàu oùc con ngöôøi! Vaø xin nhôù: sao Thoå ñaõ bieán ñoåi daàn daàn trong quaù trình nhaän
thöùc cuûa ta vaø höôùng theo ñaàu oùc ta nhö Kant noùi, song töï thaân Sao Thoå khoâng heà
bieán ñoåi gì caû.

Chöõ “töï thaân” xuaát hieän coù veû ngaãu nhieân, nhöng thaät ra ta ñaõ chaïm ñeán giaây thaàn
kinh trung taâm cuûa trieát hoïc Kant: ñoù laø khaùi nieäm veà “vaät töï thaân” (Ding an sich) vaø

söï phaân bieät giöõa “vaät-töï thaân” vôùi “hieän töôïng” (Erscheinung). Gioáng nhö ta khoâng
theå bieát gì veà “Sao Thoå töï-thaân” (theo Kant, keå caû khi ta ñoå boä leân Sao Thoå vaø nghieân
cöùu caën keõ veà noù), ta cuõng khoâng theå bieát gì veà “töï thaân” cuûa moïi söï vaät khaùc, vì chuùng
naèm ngoaøi giaùc quan laãn trí oùc cuûa ta. Vaäy, theo Kant, ta chæ coù theå phaùt bieåu veà söï vaät
nhöõng gì do chính ñaàu oùc ta “saûn xuaát ra”, hoaëc theo caùch noùi cuûa oâng: nhöõng gì do

giaùc tính mang laïi cho ta nhö laø hieän töôïng. Caâu then choát ôû ñaây laø: “cho raèng caùc
ñoái töôïng – hay duøng moät töø ñoàng nghóa: kinh nghieäm, trong ñoù caùc ñoái töôïng ñöôïc
mang laïi cho ta vaø ñöôïc nhaän thöùc – phaûi phuø hôïp vôùi caùc khaùi nieäm cuûa ta”...
(BXVIII).

YÙ nghóa cuûa “caùch maïng veà leà loái tö duy” trôû neân khaù saùng toû: chaïy theo tìm hieåu “vaät-töï
thaân” laø caùi veà nguyeân taéc con ngöôøi khoâng theå bieát ñöôïc, lyù tính seõ rôi vaøo “toái taêm muø
mòt, ñaày raãy maâu thuaãn. Neáu thay vaøo ñoù, ta laøm vieäc vôùi hieän töôïng – hay kinh
nghieäm – laø caùi trôû thaønh ñoái töôïng nhaän thöùc cho ta, nguy cô treân seõ khoâng coøn
nöõa. Bôûi leõ, kinh nghieäm laø moät boä phaän cuûa giaùc tính cuûa ta. Ta coù thuaän lôïi laø seõ chæ
laøm vieäc vôùi nhöõng gì ta naém chaéc: vôùi kinh nghieäm cuûa chính ta.

Noùi caùch khaùc, neáu hoûi Sieâu hình hoïc coù theå thöïc hieän cuoäc caùch maïng tö duy nhö trong
toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân hay khoâng, thì theo Kant, ñieàu aáy coù theå (vaø chæ coù theå)
dieãn ra trong tröôøng hôïp nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan ñeàu laø nhöõng hieän töôïng chöù
khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï thaân, bôûi chæ nhö theá, trong quan heä vôùi ñoái töôïng, giaùc
tính môùi “ñaët vaøo” ñöôïc nhöõng khaùi nieäm tieân nghieäm cuûa mình, ñeå töø nhöõng hieän
töôïng (töùc laø: nhöõng bieåu töôïng, “nhöõng bieán thaùi cuûa taâm thöùc” (Modifikationen des
Gemüts)) coù theå hình thaønh neân “kinh nghieäm”. Chæ trong tröôøng hôïp ñoù, töùc khi ñoái
töôïng phaûi “höôùng theo” nhaän thöùc cuûa ta, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi, moät nhaän thöùc
“tieân nghieäm” – taïo neân tính ñoái töôïng (Gegenständlichkeit) – môùi coù theå coù ñöôïc veà
nguyeân taéc. Nhieäm vuï cuûa nhöõng chöông tieáp theo (trong hai phaàn: “Caûm naêng hoïc
sieâu nghieäm” vaø “Phaân tích phaùp sieâu nghieäm”) laø chöùng minh cho “giaû thuyeát” naøy.

2.1.6 Kant so saùnh raát aán töôïng “caùch maïng tö duy” cuûa mình vôùi loái giaûi thích môùi cuûa
Copernic veà söï vaän ñoäng cuûa caùc thieân theå, neân noåi danh trong lòch söû nhö laø “cuoäc

53
 caùch maïng Copernic veà trieát hoïc” (maëc duø chính Kant khoâng heà duøng chöõ naøy!). Coù leõ
vôùi Kant, ñieàu ñaùng chuù yù nôi Copernic khoâng chuû yeáu ôû choã oâng naøy baùc boû caùc thuyeát
thieân vaên tröôùc ñoù, maø laø ôû choã vöôït boû quan ñieåm cuûa yù thöùc töï nhieân thoâng thöôøng
(Maët trôøi quay chung quanh ngöôøi quan saùt theo thuyeát ñòa taâm) ñeå ñaûo ngöôïc nhaän
ñònh laïi (thuyeát nhaät taâm). (Taát nhieân khoâng so saùnh Kant vaø Copernic theo nghóa ñen,
theo ñoù quaû ñaát quay chung quanh maët trôøi gioáng nhö chuû theå nhaän thöùc phaûi “höôùng
theo” ñoái töôïng. Kant muoán noùi ñieàu ngöôïc laïi, do ñoù chæ laø so saùnh veà tinh thaàn thoâi).
Vaû chaêng, ta ñeàu bieát Copernic khoâng thöïc söï tieán haønh “caùch maïng” veà tö duy vaø veà
phöông phaùp nhö Thaleøs hay Galilei, maø chæ thay ñoåi “moâ hình” (Modell) giaûi thích ñeå
hieåu nhöõng hieän töôïng töï nhieân, do ñoù, veà sau Kant khoâng trôû laïi vôùi Copernic nöõa,
ngoaïi tröø moät laàn ngay sau ñoù, Kant “möôïn” Copernic (vaø Newton) nhö laø ví duï ñeå
minh hoïa phöông caùch chöùng minh cho “giaû thuyeát” cuûa chính oâng. Ñieåm coát yeáu theo
Kant laø phaûi thoaùt ra khoûi vieãn töôïng haïn heïp vaø ngaây thô cuûa yù thöùc töï nhieân, töôûng
coù theå nhaän thöùc söï vaät nhö noù thaät söï laø, nôi baûn thaân noù. Ñeå ñaït ñöôïc nhaän thöùc
khaùch quan, nhaát laø tính phoå quaùt vaø taát yeáu xöùng danh vôùi teân goïi “khoa hoïc”, theo
Kant, ta khoâng theå troâng chôø vaøo ñoái töôïng nhö ta töôûng, traùi laïi, phaûi nhôø vaøo chuû theå
nhaän thöùc. (Caàn chuù yù: Kant khoâng muoán noùi raèng nhaän thöùc khaùch quan tuøy thuoäc
vaøo caáu taïo thöôøng nghieäm cuûa chuû theå nhö caáu truùc cuûa boä naõo, cuûa ñaëc ñieåm nhaân
chuûng hay hoaøn caûnh xaõ hoäi. Vaán ñeà cuûa Kant laø nghieân cöùu caùc ñieàu kieän khaû theå cuûa
nhaän thöùc khaùch quan ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, coù saün trong chuû theå nhaän thöùc moät
caùch “tieàn-thöôøng nghieäm”) (xem: B168 vaø Lôøi daãn nhaäp). Trong tinh thaàn ñoù, oâng
muoán ñaët cô sôû cho theá ñöùng môùi meû cuûa chuû theå ñoái vôùi tính khaùch quan.

Noùi theo ngoân ngöõ chaët cheõ cuûa Kant, ta coù theå ñuùc keát nhö sau: caùch maïng veà leà loái tö
duy (“caùch maïng Copernic”) cho raèng nhöõng ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc khaùch quan
khoâng töï xuaát hieän ra maø phaûi do chuû theå (sieâu nghieäm chöù khoâng phaûi thöôøng
nghieäm) mang laïi cho ta nhö laø hieän töôïng. Vì theá, chuùng khoâng coøn laø nhöõng söï vaät
toàn taïi töï thaân maø chæ vôùi tö caùch laø nhöõng hieän töôïng. Vaø bôûi leõ cô sôû cuûa tính khaùch
quan ñaõ thay ñoåi vaø lyù luaän veà ñoái töôïng – töùc Baûn theå hoïc – phuï thuoäc vaøo lyù luaän veà
chuû theå neân khoâng theå duy trì moät moân Baûn theå hoïc (Ontologie) ñoäc laäp ñöôïc nöõa (xem
B303). Noùi caùch khaùc, ñieàu coát loõi cuûa “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” laø söï ñan caøi chaët
cheõ cuûa caû hai maët: lyù luaän trieát hoïc veà caùi toàn taïi, töùc veà ñoái töôïng khaùch quan chæ coù
theå laø lyù luaän nhaän thöùc veà caùi toàn taïi; coøn lyù luaän nhaän thöùc laø söï xaùc ñònh quan nieäm
veà ñoái töôïng khaùch quan.

2.1.7 ÔÛ ñaây chöa phaûi laø luùc tìm hieåu saâu hôn veà söï phaän bieät raát quan troïng giöõa “hieän

töôïng vaø vaät-töï thaân”; nhöõng töø khoâng deã hieåu vaø raát deã gaây hieåu laàm. (Kant daønh

54
 haün moät chöông ñeå baøn kyõ veà vaán ñeà naøy. Xem chöông III, phaàn Phaân tích phaùp caùc
nguyeân taéc. B295-B315). Chæ xin nhaéc qua vaø seõ trôû laïi tìm hieåu kyõ hôn ôû phaàn lieân
quan veà ñieåm chính yeáu sau: “Vaät-töï thaân” – theo caùch hieåu cuûa Kant – chæ laø moät khaùi
nieäm coù tính phöông phaùp, chöù khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm sieâu hình hoïc theo
nghóa “coù” moät caùi gì “ôû ñaøng sau” theá giôùi hieän töôïng nhö laø theá giôùi “chaân thöïc” coù
tính baûn chaát maø ta khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc, coøn hieän töôïng chæ laø “voû ngoaøi” hôøi
hôït, chæ laø “aûo töôïng” (Schein). “Vaät-töï thaân” chæ laø khaùi nieäm thieát yeáu phaûi coù ñeå hieåu
khaû theå cuûa kinh nghieäm maø thoâi. (Xem theâm caùc muïc 8.1.6 vaø 9.6.2 cuûa Chuù giaûi).

2.2 YÙ thöùc veà söï khoù hieåu laãn deã hieåu laàm ñoái vôùi söï phaân bieät neàn taûng naøy cuûa toaøn boä heä
thoáng tö töôûng cuûa mình, Kant daønh raát nhieàu trang trong Lôøi Töïa 2 (BXVIII-BXXXV) ñeå
bieän giaûi veà söï caàn thieát vaø phöông phaùp seõ söû duïng ñeå chöùng minh söï phaân bieät naøy,
ñoàng thôøi töï baûo veä tröôùc nhöõng ngoä nhaän, thaäm chí leân aùn cuûa moät boä phaän dö luaän
trong thôøi gian giöõa hai laàn xuaát baûn. Phaàn naøy hôi khoù ñoïc vì Kant vieän daãn ñeán caû
nhöõng keát quaû ñaõ ñaït ñöôïc nhôø döïa vaøo söï phaân bieät naøy trong laõnh vöïc nghieân cöùu veà
ñaïo ñöùc. (Ta nhôù raèng, hai naêm tröôùc ñoù, 1785, Kant ñaõ hoaøn thaønh quyeån “Ñaët cô sôû
cho Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù”, vaø moät naêm sau, 1788, oâng cho ra maét “Pheâ phaùn lyù tính
thöïc haønh”, taát caû ñeàu ñaët cô sôû treân söï phaân bieät giöõa “hieän töôïng” vaø “vaät-töï thaân”).
Ñeå phaàn chuù giaûi daãn nhaäp naøy khoâng quaù daøi, chæ xin ghi nhaän hai ñieåm vaén taét:

2.2.1 Veà phöông phaùp chöùng minh: Töông töï nhö moâ hình môùi (chöa ñöôïc chöùng minh)
cuûa Copernic môû ñöôøng cho Newton phaùt hieän luaät haáp daãn, roài chính phaùt hieän naøy
cuûa Newton chöùng minh ngöôïc laïi cho söï “xaùc tín hieån nhieân” cuûa giaû thuyeát Copernic,
Kant cho raèng chính “thöû nghieäm cuûa lyù tính” khi phaùt hieän nhöõng “nghòch lyù”
(Antinomien) trong phaàn “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm” (vì hieåu ñoái töôïng nhö laø
“vaät-töï thaân”), roài vieäc giaûi quyeát chuùng seõ chöùng minh ngöôïc laïi cho söï “caàn thieát vaø
ñuùng ñaén” phaûi phaân bieät giöõa “hieän töôïng vaø vaät-töï thaân” trong hai phaàn tröôùc laø Caûm
naêng hoïc vaø Phaân tích phaùp sieâu nghieäm.

2.2.2 Tröôùc söï ngoä nhaän, thaäm chí leân aùn cuûa nhieàu ngöôøi ñoïc khi cho raèng söï pheâ phaùn sieâu
hình hoïc coå truyeàn cuûa Kant chæ mang laïi haäu quaû tai haïi cho ñaïo ñöùc vaø toân giaùo
(chaúng haïn Moses Mendelsohn goïi Kant laø “keû phaù huûy taát caû” vaø ñaïi hoïc Marburg bò
saéc leänh cuûa nhaø nöôùc naêm 1786 caám tuyeät ñoái khoâng ñöôïc giaûng daïy trieát hoïc Kant!),
Kant bieän chính raèng:

- Chính nhôø söï giôùi haïn phaïm vi cuûa “lyù tính lyù thuyeát” trong laõnh vöïc kinh nghieäm
môùi daønh choã troáng ñeå “ñöôïc laáp ñaày baèng caùc döõ kieän thöïc haønh” (ñaïo ñöùc).
Nhöõng “döõ kieän thöïc haønh” (yù noùi nhöõng quy luaät cuûa “töï do”, töùc cuûa yù chí ñaïo
ñöùc) aét seõ khoâng theå ñöôïc phaùt hieän ñuùng ñaén (nhö Newton aét ñaõ khoâng theå phaùt

55
 hieän luaät haáp daãn) neáu khoâng coù cuoäc “caùch maïng veà leà loái tö duy” tröôùc ñoù. Vaø
ñaây chính laø ñoùng goùp tích cöïc, boå ích cuûa coâng cuoäc pheâ phaùn.

- Vaán ñeà ñaïo ñöùc khoâng theå ñaët ra neáu khoâng laáy “töï do” (yù chí) laøm tieàn giaû ñònh.
Nhöng “töï do” seõ khoâng theå “cöùu vaõn” neáu khoâng bieát “nhìn ñoái töôïng theo hai taàng
yù nghóa”: con ngöôøi – vôùi tö caùch laø “hieän töôïng” – laø khoâng töï do (phuïc tuøng quy
luaät taát yeáu cuûa töï nhieân), vöøa – vôùi tö caùch laø “vaät-töï thaân” – laø töï do. Ñaây laø laõnh
vöïc maø Kant cho raèng: “Toâi phaûi deïp boû tri thöùc ñi ñeå daønh choã cho “loøng tin”
(BXXX). “Loøng tin” ôû ñaây laø loøng tin cuûa lyù tính thöïc haønh, bieán nhöõng ñoái töôïng
“baát khaû” cuûa lyù tính lyù thuyeát (Thöôïng ñeá, töï do, baát töû) thaønh nhöõng “ñònh ñeà cuûa
lyù tính thöïc haønh”. (Xem: “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”, 1788).

- Toùm laïi, caùi bò söï “Pheâ phaùn” phaù huûy khoâng phaûi laø ñaïo ñöùc maø chính laø söï ñoäc
toân cuûa nhöõng “thuyeát giaùo ñieàu” khoâng coù cô sôû. Laàn ñaàu tieân, nhôø xaùc ñònh veà
nguyeân taéc phaïm vi vaø ranh giôùi cuûa nhaän thöùc lyù thuyeát, cô sôû cuûa ñaïo ñöùc môùi
ñöôïc thieát laäp vöõng chaéc. (Ta thaáy moät böôùc tieán môùi giöõa hai laàn xuaát baûn: naêm
1781, Kant hoaøn toaøn chöa noùi veà söï pheâ phaùn “lyù tính thöïc haønh”).

2.2.3 Taùc phaåm “Pheâ phaùn” naøy thöïc chaát laøm coâng vieäc kieåm nghieäm “giaû thuyeát” treân ñaây
baèng hai böôùc:

Böôùc 1:

- “Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm” seõ kieåm nghieäm vaø chöùng minh nhöõng ñieàu kieän tieân
nghieäm cuûa tröïc quan vaø caûm naêng, cô sôû trieát hoïc cho toaùn hoïc.

- “Phaân tích phaùp sieâu nghieäm” seõ kieåm nghieäm vaø chöùng minh nhöõng ñieàu kieän
tieân nghieäm cuûa giaùc tính, cô sôû trieát hoïc cho khoa hoïc töï nhieân.

Böôùc 2:

- “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm” seõ chöùng minh raèng theo “loái tö duy cuõ”, Sieâu hình
hoïc seõ rôi vaøo beá taéc khoâng loái thoaùt; coøn neáu theo “loái tö duy môùi”, caùc maâu thuaãn,
nghòch lyù (Antinomien) seõ ñöôïc giaûi quyeát oån thoûa vaø lyù tính seõ “laøm hoøa” vôùi chính
mình ñeå môû ra vieãn töôïng bao la cuûa laõnh vöïc lyù tính thöïc haønh.

Kant ñaët vaán ñeà nhö moät giaû thuyeát, nhöng khi ñi vaøo trình baøy, oâng xem noù nhö tieàn ñeà ñaõ
ñöôïc khaúng ñònh,

56
B1 LÔØI DAÃN NHAÄP
(AÁN BAÛN B)*

I.

VEÀ SÖÏ KHAÙC NHAU GIÖÕA NHAÄN THÖÙC THUAÀN TUÙY VAØ
NHAÄN THÖÙC THÖÔØNG NGHIEÄM

Moïi nhaän thöùc cuûa ta ñeàu baét ñaàu baèng kinh nghieäm, ñoù laø ñieàu khoâng
coù gì phaûi nghi ngôø; bôûi vì thoâng qua caùi gì khieán quan naêng nhaän thöùc ñöôïc
ñaùnh thöùc ñeå ñi vaøo hoaït ñoäng neáu khoâng phaûi thoâng qua nhöõng ñoái töôïng taùc
ñoäng ñeán caùc giaùc quan cuûa ta ñeå, phaàn thì taïo ra nhöõng bieåu töôïng (Vor-
stellungen), phaàn thì ñöa hoaït ñoäng cuûa giaùc tính chuùng ta ñi vaøo vaän haønh,
töùc laøm coâng vieäc so saùnh, noái keát hay taùch rôøi nhöõng bieåu töôïng aáy, vaø nhö
theá laø xöû lyù (verarbeiten) chaát lieäu thoâ cuûa caùc aán töôïng caûm tính thaønh moät
nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng ñöôïc goïi laø KINH NGHIEÄM
(ERFAHRUNG)? Vaäy, veà maët thôøi gian, khoâng coù nhaän thöùc naøo trong ta laïi
ñi tröôùc kinh nghieäm vaø taát caû baét ñaàu baèng kinh nghieäm.

Theá nhöng, tuy moïi nhaän thöùc cuûa ta ñeàu baét ñaàu (anhebt) töø kinh
nghieäm, song khoâng phaûi vì theá maø taát caû ñeàu baét nguoàn (entspringt) töø
kinh nghieäm. Bôûi vì, hoaøn toaøn coù theå laø, baûn thaân nhaän thöùc kinh nghieäm cuûa
ta laø moät söï keát hôïp giöõa nhöõng gì ta nhaän ñöôïc töø caùc aán töôïng vaø nhöõng gì
do quan naêng nhaän thöùc cuûa ta töï mang laïi (coøn caùc aán töôïng caûm tính chæ taïo
cô hoäi cho chuùng khôûi ñoäng); phaàn theâm vaøo naøy chöa ñöôïc ta phaân bieät vôùi
chaát lieäu cô baûn noùi treân, cho tôùi khi söï taäp luyeän laâu daøi khieán ta löu yù vaø bieát
B2 taùch rieâng ñöôïc phaàn theâm vaøo naøy moät caùch thaønh thaïo.

Vaäy ít nhaát cuõng coù moät caâu hoûi caàn nghieân cöùu kyõ chöù khoâng theå traû lôøi
ngay laäp töùc khi môùi thoaït nhìn, ñoù laø: thaät coù chaêng moät nhaän thöùc ñoäc laäp
vôùi kinh nghieäm vaø caû vôùi moïi aán töôïng cuûa giaùc quan? Ta goïi caùc nhaän thöùc
nhö vaäy laø TIEÂN NGHIEÄM (A PRIORI) vaø phaân bieät chuùng vôùi caùc nhaän
thöùc THÖÔØNG NGHIEÄM (EMPIRISCH) coù nguoàn goác HAÄU NGHIEÄM (A
POSTERIORI), töùc laø töø trong kinh nghieäm.

Nhöng thuaät ngöõ naøy [tieân nghieäm hay tieân thieân] chöa ñöôïc xaùc ñònh
ñaày ñuû ñeå bieåu thò toaøn boä yù nghóa töông xöùng vôùi caâu hoûi ñöôïc ñaët ra treân
ñaây. Bôûi vì ta thöôøng quen noùi veà moät soá nhaän thöùc ñöôïc ruùt ra töø caùc nguoàn
kinh nghieäm raèng ta coù theå bieát chuùng moät caùch tieân nghieäm hoaëc coù phaàn

*
Lôøi daãn nhaäp trong AÁn baûn A ngaén goïn hôn nhieàu (chæ goàm hai muïc). ÔÛ baûn B, Kant vieát theâm 5
muïc nöõa vaø khai trieån coù heä thoáng giuùp ngöôøi ñoïc deã hieåu hôn caùc thuaät ngöõ “then choát” cuûa oâng.
Trong “Lôøi daãn nhaäp” naøy, caùc ñoaïn khaùc bieät trong baûn A seõ ñöôïc in nghieâng. (N.D).

57
 tieân nghieäm, vì ta khoâng ruùt chuùng ra moät caùch tröïc tieáp töø kinh nghieäm maø
töø moät quy luaät phoå bieán, quy luaät naøy thöïc ra cuõng do chính ta ñaõ vay möôïn
töø kinh nghieäm. Cho neân ngöôøi ta noùi veà moät ai ñoù ñaõ ñaøo moùng ngoâi nhaø cuûa
mình raèng: ngöôøi ñaøo moùng coù theå bieát moät caùch “tieân nghieäm” raèng ngoâi nhaø
seõ ñoå, töùc laø khoâng caàn chôø coù kinh nghieäm [tröïc tieáp] khi ngoâi nhaø ñoå thaät.
Chæ coù ñieàu, ngöôøi noï thaät ra khoâng theå bieát ñöôïc ñieàu aáy moät caùch hoaøn toaøn
tieân nghieäm. Vì raèng nhöõng vaät theå ñeàu naëng, do ñoù, neáu bò ruùt maát choã töïa seõ
ñoå, nhaän thöùc naøy ngöôøi aáy ñaõ phaûi bieát tröôùc ñoù nhôø kinh nghieäm.

Vaäy, khi theo doõi caùc nhaän thöùc tieân nghieäm, ta seõ khoâng hieåu chuùng laø
ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm naøy hay vôùi kinh nghieäm noï maø laø tuyeät ñoái ñoäc laäp
vôùi MOÏI kinh nghieäm. Ñoái laäp vôùi caùc nhaän thöùc naøy laø nhöõng nhaän thöùc
B3 thöôøng nghieäm, hay laø nhöõng nhaän thöùc chæ coù theå coù ñöôïc moät caùch haäu
nghieäm, töùc töø kinh nghieäm. Nhöng, trong caùc nhaän thöùc tieân nghieäm coù nhöõng
nhaän thöùc ñöôïc goïi laø THUAÀN TUÙY (REIN) laø nhöõng nhaän thöùc khoâng ñöôïc
pha troän vôùi baát cöù caùi gì thöôøng nghieäm. Do ñoù, ví duï meänh ñeà “Moïi söï bieán
ñoåi ñeàu coù nguyeân nhaân” laø moät meänh ñeà tieân nghieäm, nhöng khoâng thuaàn
tuùy, vì “söï bieán ñoåi” laø moät khaùi nieäm chæ coù theå ñöôïc ruùt ra töø kinh nghieäm.

[Trong Baûn A, muïc I naøy nhö sau:]

I.

YÙ NIEÄM VEÀ TRIEÁT HOÏC-SIEÂU NGHIEÄM

Kinh nghieäm, – khoâng nghi ngôø gì – laø saûn phaåm ñaàu tieân do giaùc tính
chuùng ta taïo ra (hervorbringt) baèng caùch xöû lyù chaát lieäu thoâ cuûa caùc caûm giaùc
caûm tính. Chính qua ñoù, kinh nghieäm laø baøi hoïc ñaàu tieân vaø trong quaù trình
tieán leân, noù mang laïi baøi hoïc môùi moät caùch khoâng bao giôø caïn khieán cho caû
cuoäc soáng lieân tuïc cuûa moïi söï saûn sinh caùc tri thöùc môùi trong töông lai – coù
theå ñöôïc taäp hôïp treân maûnh ñaát naøy – ñeàu seõ khoâng bò thieáu thoán gì. Duø vaäy,
kinh nghieäm vaãn khoâng phaûi laø laõnh vöïc duy nhaát, trong ñoù giaùc tính cuûa ta
chòu bò giôùi haïn. Kinh nghieäm tuy noùi cho ta bieát caùi gì ñang toàn taïi, nhöng laïi
khoâng noùi raèng caùi aáy phaûi toàn taïi nhö theá moät caùch taát yeáu chöù khoâng theå
khaùc. Chính vì theá, kinh nghieäm khoâng mang laïi cho ta tính phoå bieán ñích thöïc
naøo caû, vaø lyù tính – voán khao khaùt nhöõng nhaän thöùc thuoäc loaïi aáy – chæ ñöôïc
kinh nghieäm kích thích hôn laø laøm thoûa maõn. Caùc nhaän thöùc coù tính phoå bieán,
ñoàng thôøi coù ñaëc tính cuûa söï taát yeáu beân trong nhö theá phaûi töï baûn thaân laø saùng
A2 suûa vaø vöõng chaéc, ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, vì theá ñöôïc ngöôøi ta goïi laø caùc
nhaän thöùc tieân nghieäm, bôûi caùi ngöôïc laïi, töùc caùi chæ ñöôïc vay möôïn töø kinh
nghieäm chæ ñöôïc nhaän thöùc moät caùch haäu nghieäm hay laø thöôøng nghieäm, theo
caùch noùi quen thuoäc.

58
 Vaäy, ñieàu heát söùc ñaùng chuù yù ôû ñaây laø, ngay trong baûn thaân nhöõng kinh
nghieäm cuûa ta cuõng coù chen laãn caùc nhaän thöùc nhaát thieát phaûi coù nguoàn goác
tieân nghieäm, vaø coù leõ chuùng chæ coù nhieäm vuï taïo neân söï noái keát giöõa caùc bieåu
töôïng cuûa giaùc quan chuùng ta. Bôûi leõ, neáu ta gaït boû ra khoûi nhöõng kinh nghieäm
taát caû nhöõng gì thuoäc veà caùc giaùc quan, thì vaãn coøn laïi moät soá khaùi nieäm
nguyeân thuûy naøo ñoù cuøng vôùi caùc phaùn ñoaùn ñöôïc saûn sinh ra töø chuùng; nhöõng
khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn naøy phaûi ñöôïc ra ñôøi moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm,
ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, vì chuùng laøm cho ta coù theå – hoaëc ít ra laøm cho ta tin
raèng coù theå – phaùt bieåu ñöôïc nhieàu ñieàu veà caùc ñoái töôïng xuaát hieän ra cho giaùc
quan hôn laø nhöõng gì kinh nghieäm ñôn thuaàn coù theå truyeàn ñaït; vaø laøm cho caùc
khaúng ñònh aáy chöùa ñöïng tính phoå bieán ñích thöïc laãn tính taát yeáu chaët cheõ maø
nhaän thöùc ñôn thuaàn thöôøng nghieäm khoâng theå naøo mang laïi ñöôïc.

[Baûn A tieáp tuïc töø caâu ñaàu cuûa muïc 3 thuoäc baûn B].

59
 II.

CHUÙNG TA SÔÛ HÖÕU MOÄT SOÁ NHAÄN THÖÙC TIEÂN NGHIEÄM

VAØ NGAY TAÂM TRÍ BÌNH THÖÔØNG* CUÕNG KHOÂNG BAO
GIÔØ KHOÂNG COÙ CHUÙNG

Vaán ñeà baây giôø laø veà ñaëc ñieåm (Merkmal) nhôø ñoù ta coù theå phaân bieät
chaéc chaén giöõa moät nhaän thöùc thuaàn tuùy vôùi nhaän thöùc thöôøng nghieäm. Kinh
nghieäm tuy daïy cho ta bieát caùi gì ñoù toàn taïi vôùi tính chaát nhö theá naøy hay theá
kia, nhöng khoâng cho bieát noù khoâng theå toàn taïi caùch khaùc. Vaäy, thöù nhaát, khi
gaëp moät meänh ñeà ñöôïc suy töôûng vôùi tính taát yeáu, noù laø moät phaùn ñoaùn tieân
nghieäm; ngoaøi ra neáu noù khoâng ñöôïc ruùt ra töø meänh ñeà naøo khaùc ngoaøi meänh
ñeà maø baûn thaân cuõng coù giaù trò nhö moät meänh ñeà taát yeáu, noù laø tuyeät ñoái tieân
nghieäm. Thöù hai laø: kinh nghieäm khoâng bao giôø mang laïi cho caùc phaùn ñoaùn
cuûa noù tính phoå bieán (Allgemeinheit) ñích thöïc hay chaët cheõ, maø chæ tính phoå
bieán ñöôïc giaû ñònh hay so saùnh (baèng quy naïp), khieán cho thöïc ra phaûi noùi:
trong möùc ñoä ta quan saùt ñöôïc cho ñeán nay, chöa thaáy coù ngoaïi leä naøo ñoái vôùi
quy luaät naøy hay quy luaät kia. Vaäy, khi moät phaùn ñoaùn ñöôïc suy töôûng vôùi tính
phoå bieán chaët cheõ, töùc khoâng cho pheùp coù moät ngoaïi leä naøo caû, phaùn ñoaùn aáy
B4 khoâng ñöôïc ruùt ra töø kinh nghieäm maø laø coù giaù trò tuyeät ñoái tieân nghieäm. Cho
neân, tính phoå bieán thöôøng nghieäm chæ laø söï gia taêng tuøy tieän veà tính hieäu löïc,
nghóa laø töø caùi coù giaù trò trong phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp trôû thaønh caùi coù giaù trò
trong moïi tröôøng hôïp, chaúng haïn nhö trong meänh ñeà, “moïi vaät theå ñeàu naëng”;
ngöôïc laïi, ôû ñaâu tính phoå bieán chaët cheõ thuoäc veà
phaùn ñoaùn moät caùch thieát yeáu (wesentlich), tính phoå bieán naøy cho thaáy [söï coù
maët cuûa] moät nguoàn nhaän thöùc ñaëc bieät cuûa phaùn ñoaùn, ñoù laø moät quan naêng
cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm. Vaäy, tính taát yeáu vaø tính phoå bieán laø caùc daáu
hieäu (Kenn-zeichen) cuûa moät nhaän thöùc tieân nghieäm, vaø chuùng thuoäc veà nhau
moät caùch khoâng theå taùch rôøi49. Nhöng vì trong luùc söû duïng chuùng, coù khi deã
vaïch ra tính haïn cheá (Beschränktheit) thöôøng nghieäm [tính khoâng phoå bieán]
hôn laø tính baát taát [tính khoâng taát yeáu] trong caùc phaùn ñoaùn, hay laø deã thaáy roõ
[chöùng minh] tính phoå bieán khoâng bò haïn cheá maø ta gaùn cho moät phaùn ñoaùn
hôn laø tính taát yeáu cuûa noù, do ñoù ñieàu neân laøm laø cöù söû duïng hai tieâu chuaån
(Kriterien) ñöôïc suy töôûng noùi treân moät caùch rieâng leû, duø moãi tieâu chuaån töï noù
laø khoâng theå thieáu.

Chöùng minh raèng trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi thöïc söï coù caùc phaùn
ñoaùn taát yeáu vaø phoå bieán theo nghóa chaët cheõ nhaát nhö theá, – do ñoù, laø caùc

* *
“Taâm trí bình thöôøng” (der gemeine Verstand): xem chuù thích cho AVIII. (N.D).
49
Tröôùc ñaây, Platon vaø Aristote (Phaân tích phaùp II, chöông 12) cuõng ñaõ xem tính taát yeáu (chæ coù theå
nhö vaäy chöù khoâng theå khaùc) vaø tính phoå bieán (khoâng cho pheùp coù ngoaïi leä naøo) laø caùc ñaëc ñieåm
ñeå phaân bieät tri thöùc thöïc söï (episteme) vaø tö kieán (doxa). (N.D).

60
 phaùn ñoaùn thuaàn tuùy tieân nghieäm – laø ñieàu deã daøng. Neáu muoán laáy moät ví duï
töø trong caùc khoa hoïc, ngöôøi ta chæ caàn nhìn vaøo moïi meänh ñeà cuûa toaùn hoïc;
neáu muoán coù ví duï töø vieäc söû duïng giaùc tính thoâng thöôøng nhaát, meänh ñeà “moïi
söï bieán ñoåi ñeàu phaûi coù moät nguyeân nhaân” coù theå phuïc vuï cho ñieàu aáy. |
Vaâng, quaû thaät trong meänh ñeà naøy, baûn thaân khaùi nieäm veà “moät nguyeân nhaân”
chöùa ñöïng roõ raøng khaùi nieäm veà moät söï taát yeáu phaûi noái keát vôùi moät keát quaû
vaø veà tính phoå bieán chaët cheõ cuûa quy luaät; vaø quy luaät naøy seõ hoaøn toaøn maát
ñi, neáu ngöôøi ta muoán ruùt noù ra, nhö HUME** ñaõ laøm, töø söï keát noái
(Beigesellung) [lieân töôûng] thöôøng xuyeân cuûa caùi gì ñang xaûy ra vôùi caùi ñaõ
xaûy ra tröôùc vaø töø moät thoùi quen naûy sinh töø söï
lieân töôûng ñeå noái keát caùc bieåu töôïng laïi vôùi nhau (do vaäy chæ laø tính taát yeáu
chuû quan ñôn thuaàn). Ta cuõng coù theå khoâng caàn ñeán caùc ví duï nhö vaäy ñeå
chöùng minh tính thöïc taïi cuûa caùc nguyeân taéc thuaàn tuùy tieân nghieäm trong nhaän
thöùc cuûa chuùng ta maø vaãn laøm roõ moät caùch tieân nghieäm söï caàn thieát khoâng theå
thieáu ñöôïc cuûa thöïc taïi naøy cho khaû theå cuûa baûn thaân kinh nghieäm. Bôûi vì töø
ñaâu baûn thaân kinh nghieäm coù ñöôïc söï xaùc tín, neáu moïi quy luaät maø kinh
nghieäm tuaân theo bao giôø cuõng chæ coù tính thöôøng nghieäm, töùc baát taát [ngaãu
nhieân, khoâng taát yeáu/zufällig] khieán ta khoù coù theå ñeå cho chuùng coù giaù trò nhö
caùc nguyeân taéc ñaàu tieân ñöôïc*. Rieâng ôû böôùc ñaàu naøy, ta coù theå taïm vöøa loøng
vôùi vieäc khaúng ñònh coù söï söû duïng thuaàn tuùy cuûa quan naêng nhaän thöùc nôi ta
nhö laø moät söï kieän coù thöïc (Tatsache) cuøng vôùi caùc ñaëc ñieåm cuûa noù [laø tính
taát yeáu vaø tính phoå bieán]. Nhöng khoâng chæ trong nhöõng phaùn ñoaùn, maø ngay
caû trong nhöõng khaùi nieäm (Begriffe) cuõng cho thaáy moät soá khaùi nieäm laø coù
nguoàn goác tieân nghieäm. Caùc baïn haõy laàn löôït töôùc boû heát taát caû nhöõng gì laø
thöôøng nghieäm trong khaùi nieäm thöôøng nghieäm veà moät vaät theå: maøu saéc, tính
cöùng hay meàm, troïng löôïng vaø caû tính khoâng theå thaâm nhaäp, thì vaãn coøn laïi
khoâng gian maø vaät theå aáy (baây giôø ñaõ hoaøn toaøn bieán maát) ñaõ chieám choã laø
caùi caùc baïn khoâng theå naøo löôïc boû [trong tö töôûng] ñöôïc. Cuõng theá, töø khaùi
nieäm thöôøng nghieäm veà moät ñoái töôïng baát kyø, laø vaät theå hay khoâng phaûi vaät
theå, caùc baïn löôïc boû moïi thuoäc tính do kinh nghieäm mang laïi, caùc baïn vaãn
khoâng theå löôïc boû chính ñieàu ñaõ cho pheùp caùc baïn suy töôûng veà noù nhö moät
baûn theå (Substanz) hoaëc nhö caùi gì tuøy thuoäc vaøo moät baûn theå [tuøy theå] (maëc
duø khaùi nieäm “baûn theå” chöùa ñöïng nhieàu quy ñònh hôn laø khaùi nieäm veà moät
ñoái töôïng noùi chung). Vaäy, töø söï taát yeáu maø khaùi nieäm naøy [baûn theå] ñaõ aùp ñaët
leân caùc baïn, caùc baïn phaûi thöøa nhaän raèng khaùi nieäm [baûn theå] coù maët trong
quan naêng nhaän thöùc cuûa caùc baïn moät caùch tieân nghieäm.

**
David Hume: (1711-76) trieát gia Anh, ñeà xöôùng thuyeát hoaøi nghi. (N.D).
*
Caùc Nguyeân taéc ñaàu tieân (die ersten Grundsätze): coøn ñöôïc Kant goïi laø caùc “Anfangsgründe”
[caùc cô sôû ñaàu tieân] (Vd: trong taùc phaåm: “Caùc cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân
– Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft – 1786), laø caùch dòch sang tieáng Ñöùc thuaät
ngöõ goác latinh: elementa vaøo theá kyû 18: caùc nguyeân taéc tuyeät ñoái thuaàn tuùy tieân nghieäm, khoâng baét
nguoàn töø kinh nghieäm. (N.D).

61
 III.

TRIEÁT HOÏC CAÀN COÙ MOÄT MOÂN KHOA

HOÏC XAÙC ÑÒNH KHAÛ THEÅ, CAÙC NGUYEÂN
TAÉC VAØ PHAÏM VI CUÛA MOÏI NHAÄN THÖÙC
TIEÂN NGHIEÄM

Ñieàu muoán noùi xa hôn taát caû nhöõng gì treân ñaây, chính laø söï kieän: moät
soá nhaän thöùc laïi rôøi boû laõnh vöïc cuûa moïi kinh nghieäm coù theå coù vaø coù veû môû
roäng phaïm vi caùc phaùn ñoaùn cuûa chuùng ta ra khoûi moïi ranh giôùi cuûa kinh
nghieäm baèng caùc khaùi nieäm maø khoâng moät ñoái töôïng töông öùng naøo ôû trong
kinh nghieäm coù theå ñöôïc mang laïi.

Vaø chính trong caùc nhaän thöùc ñi ra khoûi theá giôùi caûm tính naøy, nôi kinh
nghieäm khoâng theå mang laïi manh moái laãn söï ñieàu chænh naøo, cuõng laø nôi
dieãn ra caùc noã löïc nghieân cöùu cuûa lyù tính chuùng ta; caùc nghieân cöùu maø veà
B7 tính quan troïng ñöôïc ta xem laø öu tieân hôn, coøn veà muïc ñích toái haäu cuûa
chuùng laø cao caû hôn taát caû nhöõng gì giaùc tính coù theå hoïc hoûi trong laõnh vöïc
nhöõng hieän töôïng; do ñoù baát chaáp nguy cô phaïm sai laàm, ta daùm lieàu lónh taát
caû hôn laø chòu töø boû caùc noã löïc nghieân cöùu tha thieát aáy vì baát cöù lyù do naøo,
duø laø söï e ngaïi, xem nheï hoaëc thôø ô. Caùc vaán ñeà khoâng theå traùnh khoûi naøy
cuûa baûn thaân lyù tính thuaàn tuùy laø: THÖÔÏNG ÑEÁ, TÖÏ DO [CUÛA YÙ CHÍ]
vaø SÖÏ BAÁT TÖÛ [CUÛA LINH HOÀN]. Nhöng, moân khoa hoïc maø muïc ñích
toái haäu – vôùi moïi söï trang bò – chæ nhaém vaøo vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà
aáy chính laø SIEÂU HÌNH HOÏC, moân hoïc ñaõ töï tin ñöùng ra ñaûm nhaän vieäc
thöïc hieän, vôùi phöông phaùp ngay töø ñaàu laø giaùo ñieàu, töùc laø, khoâng coù söï
kieåm tra tröôùc ñoù veà naêng löïc (Vermögen) hay söï baát löïc
(Unvermögen) cuûa lyù tính ñoái vôùi coâng vieäc lôùn lao nhö
theá *.

Ñieàu coù veû töï nhieân laø, khi ñaõ rôøi boû maûnh ñaát cuûa kinh nghieäm, ngöôøi
ta khoâng theå xaây döïng ngay laäp töùc moät toøa nhaø baèng nhöõng nhaän thöùc ñang
coù vaø khoâng bieát chuùng töø ñaâu ñeán, cuõng nhö tin caäy vaøo nhöõng nguyeân taéc
khoâng roõ goác gaùc, neáu tröôùc ñoù khoâng ñöôïc ñaûm baûo vöõng chaéc veà neàn
moùng cuûa chuùng baèng caùc nghieân cöùu kyõ löôõng, nghóa laø ñuùng ra ngöôøi ta töø
laâu ñaõ phaûi neâu caâu hoûi raèng giaùc tính coù theå ñi ñeán ñöôïc taát caû caùc nhaän
thöùc tieân nghieäm naøy baèng caùch naøo vaø ñaâu laø phaïm vi, tính hieäu löïc vaø
giaù trò cuûa chuùng. Trong thöïc teá, ñoù laø ñieàu khoâng coù gì töï nhieân hôn, neáu ta
hieåu chöõ “töï nhieân” laø caùi gì phaûi xaûy ra moät caùch chính ñaùng vaø hôïp lyù;
nhöng neáu hieåu töï nhieân laø caùi gì thöôøng xaûy ra, thì laïi khoâng coù gì töï nhieân

*
Ñoaïn töø: “Nhöõng vaán ñeà...... lôùn lao nhö theá” laø ñöôïc Kant vieát theâm vaøo cho baûn B. (N.D).

62
 vaø deã hieåu hôn laø vieäc nghieân cöùu aáy ñaõ – töø quaù laâu – khoâng ñöôïc tieán
B8 haønh. Bôûi leõ, moät boä phaän cuûa caùc nhaän thöùc naøy, vôùi tö caùch laø nhaän thöùc
toaùn hoïc, ñaõ coù ñöôïc tính ñaùng tin caäy töø xa xöa, qua ñoù taïo neân söï chôø ñôïi
raèng cuõng seõ coù söï thuaän lôïi nhö theá cho caùc boä phaän nhaän thöùc khaùc, duø
chuùng coù baûn tính hoaøn toaøn khaùc bieät. Vaû laïi, khi ñi ra khoûi voøng kinh
nghieäm, ngöôøi ta chaéc raèng seõ khoâng bò kinh nghieäm phaûn baùc. Söï haáp daãn
nhaèm môû roäng caùc nhaän thöùc laø quaù lôùn khieán ngöôøi ta chæ coù theå bò chöïng
laïi trong böôùc tieán leân cuûa mình khi vaáp phaûi maâu thuaãn roõ raøng. Maâu thuaãn
naøy laø coù theå traùnh ñöôïc neáu ngöôøi ta chæ caàn thaän troïng hôn ñoái vôùi caùc aûo
töôûng cuûa mình, duø khoâng phaûi nhôø vaäy maø chuùng bôùt laø caùc aûo töôûng. Toaùn
hoïc cho ta ñieån hình röïc rôõ veà vieäc ta coù theå ñi xa ñeán ñaâu trong nhaän thöùc
tieân nghieäm, ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm. Toaùn hoïc chæ nghieân cöùu caùc ñoái
töôïng vaø nhaän thöùc trong
chöøng möïc chuùng ñöôïc dieãn taû trong tröïc quan. Nhöng tình hình ñoù raát deã
khoâng ñöôïc chuù yù, vì baûn thaân tröïc quan ñöôïc suy töôûng [trong toaùn hoïc]
cuõng coù theå ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm, neân khoù phaân bieät vôùi moät
khaùi nieäm thuaàn tuùy ñôn thuaàn [khaùi nieäm suoâng cuûa Sieâu hình hoïc]. Bò
quyeán ruõ bôûi baèng chöùng nhö theá veà söùc maïnh cuûa lyù tính, loøng khao khaùt
muoán môû roäng nhaän thöùc khoâng coøn thaáy ranh giôùi naøo nöõa. Con chim boà
caâu nheï nhaøng khi reõ khoâng khí ñeå tung bay vaãn coøn caûm thaáy söùc caûn, neân
töôûng raèng coù theå thaønh coâng hôn nhieàu trong coõi chaân khoâng! Cuõng gioáng
B9 nhö theá, PLATON* ñaõ rôøi boû theá giôùi caûm tính vì noù ñaët giaùc tính trong
nhöõng giôùi haïn chaät choäi ñeå, treân ñoâi caùnh cuûa caùc YÙ nieäm, oâng lieàu lónh
vöôït khoûi theá giôùi aáy, bay boång vaøo khoâng gian troáng khoâng cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy. OÂng khoâng nhaän ra raèng vôùi caùc noã löïc aáy, oâng seõ khoâng ñaït ñöôïc
gì, vì khoâng coù choã töïa laøm neàn moùng ñeå treân ñoù oâng coù theå ñöùng vöõng vaø
vaän duïng söùc löïc ñeå naâng giaùc tính leân khoûi choã cuûa noù. Soá phaän thoâng
thöôøng cuûa lyù tính con ngöôøi trong tö bieän laø muoán xaây xong ngoâi nhaø caøng
sôùm caøng toát vaø sau ñoù môùi xem xeùt lieäu neàn moùng coù vöõng chaéc khoâng.
Nhöng baáy giôø, hoaëc ngöôøi ta tìm caùch toâ ñieåm ñeå töï an uûi veà tính ñaéc duïng
cuûa noù, hoaëc toát hôn laø traùnh haún coâng vieäc thaåm ñònh muoän maøng vaø nguy
hieåm kia. Tuy nhieân, ñieàu seõ giuùp ta thoaùt khoûi moïi lo laéng vaø nghi ngaïi
trong khi xaây nhaø cuõng nhö khoâng töï ñaùnh löøa veà söï vöõng chaéc giaû taïo, chính
laø söï xem xeùt sau ñaây: moät phaàn lôùn, vaø coù leõ laø phaàn lôùn nhaát trong caùc
coâng vieäc cuûa lyù tính chuùng ta laø nhaèm thaùo rôøi [phaân tích] (Zergliederung)
nhöõng khaùi nieäm maø ta ñaõ coù veà ñoái töôïng. Vieäc phaân tích naøy mang laïi cho
ta khaù nhieàu nhaän thöùc, duø chuùng khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng söï giaûi thích
hay laøm saùng toû nhöõng gì ñaõ ñöôïc suy töôûng (tuy baèng caùch coøn muø môø)
trong nhöõng khaùi nieäm aáy. | Tuy veà maët hình thöùc, chuùng ñöôïc ñaùnh giaù nhö
caùc tri thöùc môùi meû, nhöng veà maët chaát lieäu hay noäi dung, chuùng khoâng môû
roäng nhöõng khaùi nieäm ta ñang coù maø chæ thaùo rôøi [phaân tích] chuùng ra thoâi.
Vì leõ phöông phaùp naøy quaû coù mang laïi nhaän thöùc thöïc söï tieân nghieäm, coù

*
Platon: (427-347 tr. C.N): ñaïi trieát gia Hy Laïp coå ñaïi. (N.D).

63
 böôùc tieán leân vöõng chaéc vaø höõu ích, neân lyù tính – moät caùch voâ tình – leùn luùt
ñöa laãn vaøo trong caùc tri thöùc phænh phôø aáy nhöõng khaúng ñònh thuoäc loaïi
hoaøn toaøn khaùc, töùc lyù tính ñöa theâm caùc khaùi nieäm hoaøn toaøn xa laï vaøo cho
nhöõng khaùi nieäm saün coù vaø cuõng baèng moät caùch tieân nghieäm maø khoâng heà
B10 bieát lyù tính baèng caùch naøo ñi ñeán ñöôïc vôùi chuùng cuõng nhö khoâng heà ñeå cho
moät caâu hoûi nhö theá ñöôïc gôïi leân trong tö töôûng. Vì vaäy, tröôùc heát, toâi
muoán baøn veà söï khaùc nhau giöõa hai phöông caùch nhaän thöùc naøy.

64
 IV.

VEÀ SÖÏ KHAÙC NHAU GIÖÕA PHAÙN ÑOAÙN PHAÂN TÍCH VAØ
PHAÙN ÑOAÙN TOÅNG HÔÏP

Trong moïi phaùn ñoaùn, quan heä cuûa chuû ngöõ (Subjekt) vôùi vò ngöõ
(Prädikat) ñöôïc suy töôûng (toâi chæ xeùt nhöõng phaùn ñoaùn khaúng ñònh, vì vieäc
aùp duïng vaøo nhöõng phaùn ñoaùn phuû ñònh sau ñoù cuõng deã daøng). | Quan heä naøy
coù theå coù ñöôïc baèng hai caùch. Hoaëc vò ngöõ B thuoäc veà chuû ngöõ A nhö laø caùi
gì ñaõ ñöôïc chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm A (duø moät caùch kín ñaùo); hoaëc B
hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi khaùi nieäm A, duø ñöôïc noái keát vôùi khaùi nieäm naøy.
Trong tröôøng hôïp tröôùc, toâi goïi phaùn ñoaùn laø phaân tích; trong tröôøng hôïp sau
laø toång hôïp. Vaäy, nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích (coù tính khaúng ñònh) laø
nhöõng phaùn ñoaùn trong ñoù söï noái keát cuûa vò ngöõ vôùi chuû ngöõ ñöôïc suy töôûng
baèng söï ñoàng nhaát (Identität); coøn nhöõng phaùn ñoaùn naøo trong ñoù söï noái
keát ñöôïc suy töôûng khoâng coù söï ñoàng nhaát laø nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp. Ta
cuõng coù theå goïi nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích laø phaùn ñoaùn giaûi thích (Erläu-
terungsurteil), nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp laø phaùn ñoaùn môû roäng
B11 (Erweiterungsurteil) bôûi vì, trong phaùn ñoaùn tröôùc, vò ngöõ khoâng boå sung gì
cho khaùi nieäm cuûa chuû ngöõ maø chæ taùch noù ra thaønh nhöõng khaùi nieäm nhoû [boä
phaän] voán ñaõ ñöôïc suy töôûng saün trong chuû ngöõ (duø coøn hoãn ñoän); traùi laïi,
trong phaùn ñoaùn sau, moät vò ngöõ ñöôïc theâm vaøo cho caùc khaùi nieäm cuûa chuû
ngöõ voán chöa ñöôïc suy töôûng trong chuû ngöõ vaø duø coù phaân tích bao nhieâu ñi
nöõa cuõng khoâng theå ruùt ra ñöôïc. Chaúng haïn khi toâi noùi: “Moïi vaät theå ñeàu coù
quaûng tính”*, ñoù laø moät phaùn ñoaùn phaân tích. Vì toâi khoâng ñöôïc pheùp ñi ra
ngoaøi khaùi nieäm ñöôïc noái keát vôùi “vaät theå” ñeå tìm “quaûng tính” nhö caùi gì
gaén lieàn vôùi noù maø chæ phaân tích khaùi nieäm “vaät theå”, nghóa laø toâi chæ töï yù
thöùc veà caùi ña taïp maø toâi luùc naøo cuõng suy töôûng trong khaùi nieäm aáy laø tìm
gaëp ngay thuoäc tính naøy ôû trong noù; bôûi vaäy laø moät phaùn ñoaùn phaân tích.
Ngöôïc laïi, khi toâi noùi: “Moïi vaät theå ñeàu naëng”, thuoäc tính [hay vò ngöõ]
“naëng” laø caùi gì hoaøn toaøn khaùc vôùi nhöõng gì toâi ñaõ suy töôûng trong khaùi
nieäm veà “vaät theå”. Vieäc theâm vaøo moät thuoäc tính nhö theá mang laïi moät phaùn
ñoaùn toång hôïp.

Nhöõng phaùn ñoaùn kinh nghieäm (Erfahrungsurteile) ñuùng nghóa,

*
Quaûng tính (Ausdehnung) (coøn coù theå ñöôïc dòch laø “tröông ñoä”, “haäu löôïng”) chæ vieäc chieám
moät khoaûng khoâng gian cuûa vaät theå. Quaûng tính, hình theå (Gestalt), vaø tính khoâng theå thaâm
nhaäp ñöôïc (Undurchdringlichkeit)... thöôøng ñöôïc xem laø caùc thuoäc tính cô baûn cuûa “vaät theå” ôû
ngoaøi ta trong trieát hoïc coå ñieån. Nhöng caàn chuù yù, vôùi Kant, Quaûng tính (cuõng nhö hình theå...) khoâng
phaûi laø thuoäc tính “töï thaân” cuûa baûn thaân söï vaät ôû ngoaøi ta, ñoäc laäp vôùi caûm naêng, traùi laïi, laø caùc
khaùi nieäm ñöôïc hình thaønh töø söï toång hôïp cuûa caûm naêng thoâng qua tröïc quan thuaàn tuùy veà khoâng
gian. Ñieàu naøy seõ roõ hôn ôû phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm. (Xem B35, 202, 203, 340, 555...).
(N.D).

65
 nhìn chung ñeàu coù tính toång hôïp. Vì thaät voâ lyù khi ñaët moät phaùn ñoaùn phaân
tích treân cô sôû kinh nghieäm, bôûi toâi khoâng ñöôïc pheùp ñi ra khoûi khaùi nieäm
cuûa toâi ñeå hình thaønh phaùn ñoaùn neân khoâng caàn ñeán baèng chöùng naøo cuûa kinh
nghieäm cho vieäc naøy caû. “Moät vaät theå laø coù quaûng tính” laø moät meänh ñeà
ñöùng vöõng moät caùch tieân nghieäm chöù khoâng phaûi moät phaùn ñoaùn kinh
nghieäm. Vì, tröôùc khi toâi ñi ñeán vôùi kinh nghieäm, toâi ñaõ coù moïi ñieàu kieän cho
B12 phaùn ñoaùn cuûa toâi ngay beân trong khaùi nieäm, töø ñoù toâi coù theå ruùt ra thuoäc tính
naøy theo nguyeân taéc [loâ-gíc] veà maâu thuaãn laø yù thöùc ngay ñöôïc tính taát yeáu
cuûa phaùn ñoaùn maø kinh nghieäm khoâng bao giôø coù theå daïy baûo cho toâi ñöôïc*.
Ngöôïc laïi, duø toâi chöa bao haøm thuoäc tính “naëng” trong khaùi nieäm veà moät vaät
theå noùi chung, khaùi nieäm naøy vaãn bieåu thò moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm
thoâng qua moät boä phaän cuûa kinh nghieäm, roài [sau ñoù] toâi coù theå ñöa theâm vaøo
caùc boä phaän khaùc cuûa kinh nghieäm nhö nhöõng gì cuõng thuoäc veà boä phaän
tröôùc. Tröôùc ñoù, baèng caùch phaân tích, toâi ñaõ coù theå nhaän thöùc khaùi nieäm veà
“vaät theå” baèng caùc ñaëc ñieåm nhö quaûng tính, tính khoâng theå thaâm nhaäp ñöôïc,
hình theå v.v.. voán ñaõ ñöôïc suy töôûng trong khaùi nieäm naøy. Baây giôø toâi môû
roäng nhaän thöùc cuûa toâi, vaø baèng caùch nhìn trôû laïi kinh nghieäm töø ñoù toâi ñaõ
ruùt ra khaùi nieäm “vaät theå”, toâi thaáy thuoäc tính “naëng” bao giôø cuõng gaén lieàn
vôùi caùc ñaëc ñieåm tröôùc ñaây, cho neân toâi boå sung theâm ñaëc ñieåm “naëng” nhö
moät thuoäc tính [môùi] vaøo cho khaùi nieäm treân moät caùch toång hôïp. Vaäy, baây
giôø chính kinh nghieäm [baûn A: veà caùi X naèm ngoaøi khaùi nieäm A] môùi laø cô
sôû cho khaû theå cuûa vieäc môû roäng thuoäc tính “naëng” vaøo cho khaùi nieäm “vaät
theå”, vì leõ caû hai khaùi nieäm, duø caùi naøy khoâng chöùa ñöïng saün trong caùi kia
vaãn thuoäc veà nhau nhö laø caùc boä phaän cuûa moät toaøn boä, töùc cuõng laø cuûa kinh
nghieäm voán baûn thaân laø söï noái keát toång hôïp cuûa caùc tröïc quan, duø söï noái keát
naøy chæ dieãn ra moät caùch baát taát [ngaãu nhieân, zufällig]*.

Töø ñoù roõ raøng laø: 1. Thoâng qua nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích, nhaän thöùc
A8
cuûa ta khoâng heà ñöôïc môû roäng, traùi laïi, khaùi nieäm maø toâi ñaõ coù chæ ñöôïc
thaùo rôøi ra vaø giuùp cho baûn thaân toâi hieåu ñöôïc noù. 2. Ñoái vôùi nhöõng phaùn
ñoaùn toång hôïp, thì ngoaøi khaùi nieäm veà chuû ngöõ, toâi phaûi coù moät caùi khaùc
nöõa (caùi X), treân ñoù giaùc tính döïa vaøo ñeå coù theå nhaän thöùc moät thuoäc töø tuy
khoâng naèm saün trong khaùi nieäm nhöng laïi ñöôïc xem nhö thuoäc veà khaùi
nieäm aáy.
Nôi nhöõng phaùn ñoaùn kinh nghieäm hay thöôøng nghieäm thì khoâng heà coù
khoù khaên naøy. Bôûi caùi X naøy laø kinh nghieäm hoaøn chænh veà ñoái töôïng ñöôïc
toâi suy töôûng thoâng qua moät khaùi nieäm A; khaùi nieäm naøy chæ laø moät boä
phaän cuûa kinh nghieäm treân.

*
[Ñoaïn töø: “Nhöõng phaùn ñoaùn kinh nghieäm...... daïy baûo cho toâi ñöôïc” laø ñöôïc theâm vaøo cho baûn B.
Ñoaïn töông öùng (ñaõ bò löôïc boû) trong baûn A nhö sau:]
*
Caâu: “Vì leõ caû hai khaùi nieäm...... moät caùch baát taát” laø ñöôïc theâm vaøo cho baûn B. (N.D).

66
 Nhöng, ñoái vôùi nhöõng PHAÙN ÑOAÙN TOÅNG HÔÏP TIEÂN NGHIEÄM,
phöông tieän hoã trôï naøy [töø kinh nghieäm] laø hoaøn toaøn thieáu. Neáu toâi muoán ñi
ra khoûi khaùi nieäm A ñeå nhaän thöùc moät caùi B khaùc nhö laø caùi noái keát vôùi noù,
B13 caùi gì laøm choã döïa cho toâi vaø söï toång hôïp naøy coù theå coù ñöôïc thoâng qua caùi
gì? bôûi ôû ñaây toâi khoâng coøn coù thuaän lôïi laø ñi tìm noù ñaâu ñoù ôû trong laõnh vöïc
kinh nghieäm. Haõy laáy meänh ñeà sau laøm ví duï: “Moïi caùi gì xaûy ra ñeàu coù
nguyeân nhaân”. Trong khaùi nieäm veà “caùi gì xaûy ra”, toâi cuøng laém coù theå suy
töôûng veà moät toàn taïi coù moät thôøi gian ñi tröôùc noù v.v.. ñeå töø ñoù ruùt ra caùc
phaùn ñoaùn phaân tích. Nhöng khaùi nieäm veà moät nguyeân nhaân laïi hoaøn toaøn
naèm beân ngoaøi khaùi nieäm naøy, vaø bieåu thò moät caùi gì khaùc haún vôùi “caùi xaûy
ra”, do ñoù khoâng heà ñöôïc chöùa ñöïng saün trong bieåu töôïng naøy. Baèng caùch
naøo toâi ñi ñeán choã noùi ñöôïc veà caùi gì hoaøn toaøn khaùc vôùi caùi xaûy ra, vaø nhaän
thöùc khaùi nieäm “nguyeân nhaân” tuy khoâng chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm
tröôùc nhöng laïi ñöôïc xem laø thuoäc veà noù vaø thaäm chí thuoäc veà moät caùch taát
yeáu? ÔÛ ñaây, Caùi KHOÂNG ÑÖÔÏC BIEÁT = X (das Unbekannte = X) ñoù laø
caùi gì ñeå cho giaùc tính döïa vaøo khi noù tin raèng ñaõ tìm ra ñöôïc moät thuoäc tính
B xa laï beân ngoaøi khaùi nieäm A vaø laïi cho raèng chuùng ñöôïc noái keát vôùi nhau?
Khoâng theå laø kinh nghieäm ñöôïc, vì chính nguyeân taéc ñöôïc neâu treân ñaây
[nguyeân taéc nhaân quaû] – khoâng chæ vôùi tính phoå bieán lôùn hôn [maø kinh
nghieäm khoâng theå mang laïi] maø caû bieåu hieän veà tính taát yeáu hoaøn toaøn tieân
nghieäm töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn – laø caùi ñaõ theâm bieåu töôïng thöù hai
[nguyeân nhaân] vaøo cho bieåu töôïng thöù nhaát [caùi gì xaûy ra].

Toaøn boä muïc ñích toái haäu (Endabsicht) cuûa nhaän thöùc tö bieän tieân
nghieäm cuûa chuùng ta laø ñaët neàn taûng treân nhöõng nguyeân taéc toång hôïp töùc
laø môû roäng nhö vaäy; bôûi vì nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích tuy laø heát söùc quan
troïng vaø caàn thieát ñeå ñaït ñöôïc söï saùng suûa (Deutlichkeit) cuûa caùc khaùi
B14 nieäm; – söï saùng suûa caàn thieát cho moät söï toång hôïp môû roäng chaéc chaén hôn, –
nhöng [töï noù] khoâng ñöa laïi sôû ñaéc (Erwerb) thöïc söï môùi meû.

[Baûn A theâm moät ñoaïn – ñaõ bò löôïc boû – nhö sau:]

Vaäy, ôû ñaây aån giaáu moät söï bí maät naøo ñoù (1) maø chæ coù söï khai môû bí maät
naøy môùi coù theå laøm cho söï tieán boä trong laõnh vöïc voâ giôùi haïn cuûa nhaän thöùc
giaùc tính thuaàn tuùy ñöôïc vöõng chaéc vaø ñaùng tin caäy; ñoù laø, vôùi tính phoå bieán
voán coù, phaùt hieän cho ñöôïc cô sôû cho khaû theå cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång
hôïp tieân nghieäm vaø nhaän chaân caùc ñieàu kieän laøm cho moät loaïi nhaän thöùc nhö
theá coù theå coù ñöôïc; vaø khoâng chæ bieåu thò toaøn boä nhaän thöùc naøy (voán taïo neân
moät chuûng loaïi – Gattung – rieâng) trong moät heä thoáng döïa theo caùc nguoàn

(1)
Giaû thöû chæ caàn moät trong nhöõng trieát gia ngaøy xöa bieát gôïi neân vaán ñeà naøy thì aét chæ rieâng vaán ñeà
naøy thoâi cuõng ñuû söùc ñeà khaùng laïi moät caùch maïnh meõ taát caû caùc heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy cho
tôùi taän thôøi ñaïi chuùng ta, vaø ñaõ tieát giaûm ñöôïc bieát bao thöû nghieäm hueânh hoang ñaõ ñöôïc tieán haønh
moät caùch muø quaùng do choã ngöôøi ta khoâng bieát thöïc söï hoï phaûi laøm gì.
[Baûn A tieáp tuïc töø caâu ñaàu cuûa muïc 7 trong baûn B].

67
suoái nguyeân thuûy, caùc boä phaän, phaïm vi vaø caùc ranh giôùi cuûa noù baèng moät söï
phaùc hoïa sô saøi, traùi laïi caàn xaùc ñònh noù moät caùch hoaøn chænh, ñoàng thôøi
cuõng ñaày ñuû cho vieäc söû duïng veà noù. Trôû leân laø nhöõng neùt sô boä veà ñaëc ñieåm
rieâng coù cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp.

68
 V.

TRONG MOÏI MOÂN KHOA HOÏC LYÙ THUYEÁT

CUÛA LYÙ TÍNH * ÑEÀU COÙ CHÖÙA ÑÖÏNG
NHÖÕNG PHAÙN ÑOAÙN TOÅNG HÔÏP TIEÂN NGHIEÄM NHÖ LAØ
CAÙC NGUYEÂN TAÉC

1. Nhöõng phaùn ñoaùn Toaùn hoïc, nhìn chung, ñeàu coù tính toång hôïp. Caâu noùi
naøy coù veû xa rôøi vôùi caùc nhaän xeùt cuûa caùc nhaø phaân tích veà lyù tính con ngöôøi
tröôùc nay, thaäm chí traùi ngöôïc haún vôùi moïi phoûng ñoaùn cuûa hoï, duø noù ñuùng
ñaén moät caùch khoâng theå choái caõi vaø raát quan troïng veà heä quaû. Bôûi leõ, neáu ta
ñaõ thaáy raèng caùc suy luaän cuûa nhöõng nhaø toaùn hoïc ñeàu tieán haønh döïa theo
nguyeân taéc maâu thuaãn** (do baûn tính töï nhieân cuûa moïi söï xaùc tín hieån nhieân
– apodiktische Gewissheit – ñoøi hoûi), ngöôøi ta ñaõ töôûng raèng caùc nguyeân taéc
[toaùn hoïc] cuõng coù theå ñöôïc nhaän thöùc töø nguyeân taéc maâu thuaãn; ñaây laø choã
laàm laãn vì moät meänh ñeà toång hôïp tuy coù theå ñöôïc nhaän ra theo nguyeân taéc
maâu thuaãn, nhöng chæ coù theå nhö theá khi coù moät meänh ñeà toång hôïp khaùc laøm
tieàn ñeà ñeå töø ñoù meänh ñeà treân ñöôïc ruùt ra chöù khoâng bao giôø töï nôi baûn thaân
noù.

Tröôùc heát, phaûi chuù yù raèng: nhöõng meänh ñeà toaùn hoïc ñích thöïc bao giôø
cuõng laø nhöõng meänh ñeà tieân nghieäm chöù khoâng phaûi thöôøng nghieäm, vì chuùng
mang theo tính taát yeáu khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø kinh nghieäm. Nhöng neáu
B15 ngöôøi ta khoâng chòu nhö theá, cuõng khoâng sao, vaäy toâi xin giôùi haïn meänh ñeà
cuûa toâi chæ trong toaùn hoïc thuaàn tuùy thoâi maø ngay khaùi nieäm cuûa noù [teân goïi
“thuaàn tuùy”] ñaõ nguï yù raèng noù khoâng chöùa ñöïng nhaän thöùc thöôøng nghieäm
naøo, traùi laïi chæ toaøn laø nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm.

Thoaït nhìn, ngöôøi ta coù theå nghó raèng: meänh ñeà 7+5=12 chæ laø moät
meänh ñeà phaân tích ñôn thuaàn, ruùt ra töø khaùi nieäm veà moät toång cuûa 7 vaø 5 döïa
theo nguyeân taéc maâu thuaãn. Chæ coù ñieàu, neáu xem xeùt meänh ñeà aáy kyõ hôn,
ngöôøi ta seõ thaáy raèng khaùi nieäm veà toång cuûa 7 vaø 5 khoâng chöùa ñöïng ñieàu gì
khaùc hôn laø söï hôïp nhaát cuûa hai con soá naøy trong moät con soá duy nhaát, nhöng

*
“Caùc khoa hoïc lyù thuyeát cuûa lyù tính” (theoretische Wissenschaften der Vernunft): (coù theå
noùi goïn laø: caùc khoa hoïc thuaàn lyù) laø caùc khoa hoïc, theo Kant, chæ döïa vaøo lyù tính chöù khoâng (vd
Toaùn hoïc) hoaëc khoâng hoaøn toaøn döïa vaøo kinh nghieäm (vd: Vaät lyù hoïc). Xem BX (Lôøi Töïa 2) vaø
muïc B3.3.4 cuûa “Chuù giaûi daãn nhaäp”. (N.D).
**
Nguyeân taéc maâu thuaãn (Satz des Widerspruchs; latinh: principium contradictionis): thaät ra
phaûi goïi laø nguyeân taéc loaïi tröø hoaëc ngaên caám maâu thuaãn. Moät trong caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa
Loâ-gíc hình thöùc (“Loâ-gíc hoïc phoå bieán”, theo caùch goïi cuûa Kant) do Aristote neâu ra, theo ñoù caùc
meänh ñeà maâu thuaãn nhau khoâng theå cuøng ñuùng; vaø thöôøng ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Cuøng moät thuoäc
tính khoâng theå ñoàng thôøi thuoäc veà vaø khoâng thuoäc veà moät ñoái töôïng”. (Söï phuû ñònh cuûa A laø sai,
neáu baûn thaân A laø ñuùng). Xem theâm yù kieán pheâ phaùn cuûa Kant ñoái vôùi nguyeân taéc naøy ôû B190-193).
(N.D).

69
 qua ñoù hoaøn toaøn khoâng heà ñöôïc suy töôûng veà con soá duy nhaát naøo bao haøm
caû hai con soá kia. Khaùi nieäm veà con soá 12 khoâng heà ñöôïc suy töôûng ngay khi
toâi chæ suy töôûng veà söï hôïp nhaát cuûa 7 vaø 5, vaø duø toâi coù phaân tích khaùi nieäm
cuûa toâi veà moät toång coù theå coù aáy bao nhieâu ñi nöõa, toâi cuõng seõ khoâng theå tìm
gaëp ñöôïc trong ñoù con soá 12. Ngöôøi ta phaûi ñi ra khoûi caùc khaùi nieäm naøy
baèng caùch nhôø ñeán söï trôï giuùp cuûa tröïc quan töông öùng vôùi moät trong hai soá
ñoù, chaúng haïn nhôø naêm ngoùn tay, hay (nhö Segner trong moân Soá hoïc cuûa
oâng) nhôø naêm ñieåm; roài daàn daàn ñem caùc ñôn vò trong con soá 5 ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan theâm vaøo cho khaùi nieäm veà soá 7. Vì [trong meänh ñeà naøy]
tröôùc heát toâi laáy con soá 7, neân baèng caùch nhôø vaøo caùc ngoùn tay trong baøn tay
nhö laø tröïc quan cho khaùi nieäm veà soá 5, toâi ñem caùc ñôn vò maø tröôùc ñoù ñaõ
ñöôïc taäp hôïp ñeå taïo ra con soá 5 theâm daàn vaøo cho soá 7 döïa treân hình aûnh [cuï
theå cuûa baøn tay toâi], vaø qua ñoù toâi thaáy con soá 12 xuaát hieän ra. 5 phaûi theâm
vaøo cho 7 laø ñieàu toâi ñaõ suy töôûng trong khaùi nieäm veà moät toång = 7+5, nhöng
khoâng heà suy töôûng raèng toång naøy phaûi baèng con soá 12. Vaäy, meänh ñeà soá hoïc
B16 bao giôø cuõng coù tính toång hôïp, ñieàu ngöôøi ta caøng thaáy roõ khi laáy nhöõng con
soá lôùn hôn, vì trong tröôøng hôïp ñoù roõ raøng laø, neáu khoâng nhôø tröïc quan giuùp
ñôõ vaø chæ döïa vaøo söï phaân tích ñôn thuaàn caùc khaùi nieäm, duø ta coù xoay trôû
caùc khaùi nieäm bao nhieâu theo yù muoán thì cuõng khoâng bao giôø tìm ra ñöôïc
toång soá.

Cuõng vaäy, khoâng coù nguyeân taéc naøo cuûa Hình hoïc thuaàn tuùy laïi coù tính
phaân tích. Meänh ñeà: “ñöôøng thaúng giöõa hai ñieåm laø ñöôøng ngaén nhaát” laø moät
meänh ñeà toång hôïp. Vì khaùi nieäm cuûa toâi veà “thaúng” khoâng chöùa ñöïng khaùi
nieäm naøo veà löôïng [töùc ñoä ngaén/daøi] maø chæ khaùi nieäm veà moät chaát [tính
thaúng]. Khaùi nieäm veà caùi “ngaén nhaát” aáy laø caùi gì hoaøn toaøn ñöôïc theâm vaøo
chöù khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø söï phaân tích khaùi nieäm “ñöôøng thaúng”. Roõ raøng
ôû ñaây caàn coù söï trôï giuùp cuûa tröïc quan, vaø chæ nhôø noù, söï toång hôïp môùi coù
theå coù ñöôïc.

Moät soá ít nguyeân taéc ñöôïc caùc nhaø hình hoïc giaû ñònh tieân quyeát nhö
caùc tieàn ñeà [tieàn giaû ñònh] (voraussetzen) ñuùng laø coù tính phaân tích vaø döïa
treân nguyeân taéc maâu thuaãn; nhöng chuùng chæ phuïc vuï nhö caùc meänh ñeà ñoàng
B17 nhaát cho chuoãi cuûa phöông phaùp chöù khoâng nhö caùc nguyeân taéc, v.d: a=a,
caùi toaøn boä laø baèng vôùi chính noù, hoaëc (a+b)>a, töùc laø caùi toaøn boä laø lôùn hôn
boä phaän cuûa noù. Theá nhöng, ngay caùc meänh ñeà naøy tuy coù giaù trò laø nhôø döïa
vaøo caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn, nhöng sôû dó ñöôïc chaáp nhaän trong toaùn hoïc
cuõng laø vì chuùng coù theå ñöôïc dieãn taû trong tröïc quan. Ñieàu laøm cho ta ngôõ
raèng ôû ñaây, thuoäc tính cuûa caùc phaùn ñoaùn hieån nhieân aáy voán naèm saün trong
khaùi nieäm cuûa ta neân phaùn ñoaùn laø coù tính phaân tích, laø do tính nöôùc ñoâi
(Zweideutigkeit) cuûa thuaät ngöõ. Thaät vaäy, ñoái vôùi moät khaùi nieäm ñöôïc cho, ta
phaûi suy töôûng theâm (hinzudenken) moät thuoäc tính naøo ñoù vaøo cho noù vaø söï
taát yeáu naøy gaén chaët vôùi caùc khaùi nieäm. Nhöng vaán ñeà khoâng phaûi laø nhöõng
gì ta phaûi suy töôûng theâm vaøo cho khaùi nieäm ñöôïc cho, maø laø nhöõng gì ta ñaõ

70
 thöïc söï suy töôûng ôû beân trong noù, duø coøn toái taêm [muø môø], do ñoù, ta thaáy
thuoäc tính tuy thieát yeáu gaén lieàn vôùi khaùi nieäm, nhöng khoâng phaûi nhö ñöôïc
suy töôûng ngay trong baûn thaân khaùi nieäm maø laø nhôø moät tröïc quan phaûi ñöôïc
theâm vaøo cho khaùi nieäm.

2. Khoa hoïc töï nhieân (Vaät lyù hoïc) cuõng chöùa ñöïng beân trong noù caùc phaùn
ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm nhö laø caùc nguyeân taéc. Toâi chæ neâu moät caëp
meänh ñeà laøm ví duï, nhö: “Trong moïi bieán ñoåi cuûa theá giôùi vaät theå, löôïng cuûa
vaät chaát khoâng bieán ñoåi” hay: “Trong moïi thoâng baùo (Mitteilung) veà vaän
ñoäng, taùc ñoäng vaø phaûn taùc ñoäng bao giôø cuõng phaûi baèng nhau”. Nôi caû hai
meänh ñeà naøy, khoâng chæ tính taát yeáu, töùc nguoàn goác tieân nghieäm maø caû vieäc
chuùng laø nhöõng meänh ñeà toång hôïp laø raát roõ raøng. Bôûi vì, trong khaùi nieäm veà
“vaät chaát”, toâi khoâng suy töôûng veà tính thöôøng toàn (Beharrlichkeit) [töùc
B18 khoâng thay ñoåi veà löôïng] maø chæ suy töôûng ñôn thuaàn veà söï hieän dieän cuûa noù
trong khoâng gian do söï laáp ñaày cuûa noù. Vaäy laø toâi thöïc söï ñi ra ngoaøi khaùi
nieäm veà “vaät chaát” ñeå suy töôûng theâm cho noù moät caùi gì tieân nghieäm maø toâi
suy töôûng. Nhö theá, meänh ñeà naøy khoâng ñöôïc suy töôûng moät caùch phaân tích,
maø laø toång hôïp, nhöng laïi laø tieân nghieäm, vaø nhöõng meänh ñeà coøn laïi cuûa
phaàn thuaàn tuùy trong khoa hoïc töï nhieân cuõng ñeàu nhö vaäy caû.

3. Sieâu hình hoïc, – neáu ta xem noù ñeán nay cuõng chæ môùi laø moät khoa hoïc
ñöôïc thöû nghieäm*, duø laø moät khoa hoïc khoâng theå thieáu ñöôïc do baûn tính töï
nhieân cuûa lyù tính con ngöôøi ñoøi hoûi – aét phaûi chöùa ñöïng nhöõng nhaän thöùc toång
hôïp tieân nghieäm. | Nhieäm vuï cuûa Sieâu hình hoïc khoâng phaûi laø thaùo rôøi vaø
qua ñoù, giaûi thích moät caùch phaân tích nhöõng khaùi nieäm maø ta ñaõ taïo ra moät
caùch tieân nghieäm veà nhöõng söï vaät; traùi laïi, do mong muoán môû roäng caùc nhaän
thöùc tieân nghieäm, ta phaûi söû duïng caùc nguyeân taéc ñeå theâm vaøo cho khaùi nieäm
ñöôïc cho nhöõng gì ñaõ khoâng ñöôïc chöùa ñöïng saün trong noù, vaø baèng nhöõng
phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, ta ñi raát xa ra khoûi nhöõng khaùi nieäm maø
baûn thaân kinh nghieäm cuõng khoâng theå theo kòp, chaúng haïn trong meänh ñeà:
“Theá giôùi [vuõ truï] phaûi coù moät khôûi ñieåm ñaàu tieân” v.v..; nhö theá töùc laø ít nhaát
veà maët yù ñoà, Sieâu hình hoïc bao goàm toaøn nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân
nghieäm.

*
“Sieâu hình hoïc môùi laø moät khoa hoïc ñöôïc thöû nghieäm” [ñang ñöôïc tìm kieám]: Xem: Muïc
1.4.2.1 (Chuù thích 2) cuûa “Chuù giaûi daãn nhaäp” cho Lôøi Töïa I. (N.D).

71
B19 VI.

VAÁN ÑEÀ CHUÛ YEÁU * CUÛA LYÙ

TÍNH THUAÀN TUÙY

Ngöôøi ta ñaõ ñaït ñöôïc raát nhieàu ñieàu moät khi coù theå ñöa moät soá löôïng
lôùn caùc nghieân cöùu [rieâng leû] vaøo trong coâng thöùc chung cuûa moät vaán ñeà duy
nhaát. Vì qua ñoù, khoâng chæ töï laøm cho coâng vieäc nghieân cöùu cuûa rieâng mình
ñöôïc deã daøng vì xaùc ñònh noù moät caùch chính xaùc, maø coøn giuùp cho baát cöù ai
khaùc muoán kieåm tra coâng vieäc cuõng deã ñaùnh giaù xem döï ñònh nghieân cöùu
cuûa ta ñaõ ñaït yeâu caàu hay khoâng. Vaäy, vaán ñeà ñích thöïc (eigentlich) cuûa lyù
tính thuaàn tuùy ñöôïc chöùa ñöïng trong caâu hoûi [duy nhaát] sau ñaây: LAØM SAO
COÙ THEÅ COÙ ÑÖÔÏC NHÖÕNG PHAÙN ÑOAÙN TOÅNG HÔÏP TIEÂN
NGHIEÄM?

Sôû dó moân Sieâu hình hoïc cho tôùi nay vaãn coøn ôû trong tình traïng baáp
beânh cuûa söï thieáu vöõng chaéc vaø ñaày caùc maâu thuaãn laø phaûi quy veà cho
nguyeân nhaân duy nhaát sau ñaây: ngöôøi ta ñaõ khoâng sôùm nhaän ra vaán ñeà [chuû
yeáu] naøy vaø coù leõ caû söï khaùc nhau giöõa phaùn ñoaùn phaân tích vaø phaùn ñoaùn
toång hôïp. Söï ñöùng vöõng hay suïp ñoå cuûa Sieâu hình hoïc laø döïa treân vieäc
giaûi quyeát vaán ñeà naøy hay laø, döïa treân chöùng minh thoûa ñaùng raèng khaû
theå maø vaán ñeà naøy ñoøi hoûi [töùc coù caùc phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm
trong Sieâu hình hoïc] laø hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc trong thöïc teá.
Trong soá caùc trieát gia, DAVID HUME laø ngöôøi ñaõ tieán ñeán gaàn [vieäc giaûi
quyeát] vaán ñeà naøy nhaát, nhöng do oâng khoâng suy nghó veà noù moät caùch chính
xaùc ñuùng möùc cuõng nhö trong tính phoå bieán [toaøn dieän], neân ñaõ chæ döøng laïi
ôû meänh ñeà toång hôïp veà söï noái keát cuûa keát quaû vôùi nguyeân nhaân
(Principium causalitatis – la tinh: nguyeân taéc nhaân quaû), töø ñoù tin raèng
moät meänh ñeà tieân nghieäm nhö theá laø hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc; vaø theo
caùc suy luaän cuûa oâng, taát caû nhöõng gì ta goïi laø Sieâu hình hoïc ruùt cuïc chæ laø
B20 moät aûo töôûng ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc lyù tính sai laàm, vì [theo oâng] thöïc ra
nhöõng gì lyù tính ñaõ vay möôïn töø trong kinh nghieäm thì laïi do thoùi quen, lyù
tính ñaõ cho chuùng mang veû ngoaøi cuûa tính taát yeáu. | OÂng chaéc haún khoâng bao
giôø ñöa ra khaúng ñònh coù tính phaù huûy moïi trieát hoïc thuaàn tuùy nhö vaäy, neáu
oâng xem xeùt vaán ñeà cuûa chuùng ta trong tính phoå bieán cuûa noù, bôûi oâng seõ
nhaän ra ngay raèng, theo laäp luaän cuûa oâng, cuõng seõ khoâng theå coù ñöôïc moân
toaùn hoïc thuaàn tuùy, vì toaùn hoïc chöùa ñöïng caùc meänh ñeà toång hôïp tieân
nghieäm; vaø chính trí tueä saùng suoát cuûa oâng aét seõ ngaên caûn oâng tröôùc moät
khaúng ñònh nhö theá.

*
“Allgemeine Aufgabe”: vaán ñeà (chöõ “Aufgabe” cuõng coøn coù nghóa laø “vaán ñeà ñaët ra nhö laø nhieäm
vuï” – “aufgegeben”) phoå bieán hay toång quaùt, chung nhaát. Chuùng toâi dòch laø “vaán ñeà chuû yeáu” cho
deã hieåu vaø coù yù nhaán maïnh. (N.D).

72
 Giaûi quyeát vaán ñeà treân ñaây cuõng ñoàng thôøi bao haøm vieäc giaûi quyeát
khaû theå cuûa vieäc söû duïng lyù tính thuaàn tuùy ñeå ñaët cô sôû vaø tieán haønh moïi
ngaønh khoa hoïc khaùc coù chöùa ñöïng nhaän thöùc lyù thuyeát tieân nghieäm veà caùc
ñoái töôïng, töùc ñoàng thôøi traû lôøi cho caùc caâu hoûi:

- LAØM THEÁ NAØO TOAÙN HOÏC THUAÀN TUÙY COÙ THEÅ COÙ ÑÖÔÏC?
- LAØM THEÁ NAØO KHOA HOÏC TÖÏ NHIEÂN THUAÀN TUÙY COÙ THEÅ
COÙ ÑÖÔÏC?

Vì caùc khoa hoïc naøy ñaõ coù thöïc roài, neân caâu hoûi ñuùng hôn chæ laø: chuùng
ñaõ coù theå trôû thaønh khoa hoïc thuaàn tuùy nhö theá naøo chöù vieäc chuùng phaûi coù
theå trôû thaønh khoa hoïc ñaõ ñöôïc chöùng minh baèng thöïc teá (1). Nhöng, rieâng ñoái
B21 vôùi Sieâu hình hoïc, chính tình traïng toài teä cuûa noù cho ñeán nay, vaø do khoâng
moät böôùc tieán leân duy nhaát naøo cuûa noù cho ñeán nay lieân quan ñeán muïc ñích
cô baûn cho pheùp ngöôøi ta coù theå baûo raèng noù ñaõ thöïc söï toàn taïi, neân ngöôøi ta
coù lyù do ñeå nghi ngôø caû khaû naêng toàn taïi cuûa Sieâu hình hoïc.

Tuy nhieân, theo moät nghóa naøo ñoù, loaïi nhaän thöùc naøy cuõng phaûi ñöôïc
thöøa nhaän laø coù thöïc, vaø Sieâu hình hoïc, duø chöa phaûi laø moät khoa hoïc, thì ít
ra cuõng coù thöïc nhö laø THIEÂN HÖÔÙNG TÖÏ NHIEÂN (NATURANLAGE,
META-PHYSICA NATURALIS). Bôûi vì lyù tính con ngöôøi, khoâng phaûi do
loøng kieâu maïn muoán hieåu bieát taát caû, nhöng do nhu caàu töï thaân thuùc ñaåy,
luoân tieán leân khoâng ngöøng nghæ, ñi tôùi nhöõng caâu hoûi maø khoâng moät söï söû
duïng kinh nghieäm naøo cuûa lyù tính, töùc khoâng nguyeân taéc naøo ñöôïc vay möôïn
töø kinh nghieäm coù theå traû lôøi ñöôïc, vaø vì theá, moãi khi lyù tính töï môû roäng ñeå
ñi tôùi tö bieän thì trong moïi con ngöôøi bao giôø cuõng ñaõ vaø seõ maõi maõi coù maët
moät Sieâu hình hoïc naøo ñoù nhö laø caùi gì coù thöïc. Chính töø moät thöù Sieâu hình
hoïc luoân luoân coù thöïc trong moïi con ngöôøi naøy maø coù caâu hoûi: “LAØM THEÁ
B22 NAØO SIEÂU HÌNH HOÏC, NHÖ LAØ THIEÂN HÖÔÙNG TÖÏ NHIEÂN, COÙ
THEÅ COÙ ÑÖÔÏC?” töùc cuõng laø hoûi: caùc caâu hoûi maø lyù tính töï ñaët ra cho
chính mình vaø ñöôïc chính nhu caàu cuûa mình thuùc ñaåy ñeå traû lôøi vôùi taát caû
khaû naêng laø ñöôïc naûy sinh ra nhö theá naøo töø baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính
con ngöôøi noùi chung ?

Nhöng vì moïi coá gaéng cho ñeán nay ñeå traû lôøi caùc caâu hoûi töï nhieân,
chaúng haïn theá giôùi coù moät khôûi ñaàu hay coù töï vónh haèng v.v.. luùc naøo cuõng
gaëp phaûi caùc maâu thuaãn khoâng theå traùnh khoûi, neân ngöôøi ta khoâng theå thoûa

(1)
Ñoái vôùi khoa hoïc töï nhieân thuaàn tuùy coù theå ta coøn ít nhieàu nghi ngôø veà ñieàu sau naøy [chöùa
ñöïng caùc nhaän thöùc tieân nghieäm]. Nhöng chæ caàn xem xeùt kyõ caùc meänh ñeà khaùc nhau xuaát
B21 hieän ngay töø ñaàu trong vaät lyù hoïc thöïc söï (thöôøng nghieäm) nhö veà tính thöôøng toàn [khoâng bieán
ñoåi] cuûa löôïng vaät chaát, veà quaùn tính, veà söï baèng nhau cuûa taùc ñoäng vaø phaûn taùc ñoäng v.v..,
ngöôøi ta seõ thaáy ngay raèng nhöõng meänh ñeà aáy taïo thaønh moät moân Vaät lyù hoïc thuaàn tuùy hay
thuaàn lyù (physica pura hay rationalis), xöùng ñaùng ñöôïc trình baøy taùch rôøi nhö moät khoa hoïc
rieâng bieät duø roäng hay heïp nhöng coù phaïm vi hoaøn chænh cuûa noù.

73
 maõn vôùi thieân höôùng töï nhieân ñôn thuaàn höôùng ñeán Sieâu hình hoïc, töùc laø
vôùi baûn thaân quan naêng lyù tính thuaàn tuùy luùc naøo cuõng naûy sinh moät thöù Sieâu
hình hoïc naøo ñoù (tuøy theo yù muoán cuûa lyù tính); traùi laïi, nhaát thieát phaûi coù khaû
naêng cuøng vôùi neàn Sieâu hình hoïc aáy ñi ñeán söï xaùc tín raèng coù hay khoâng coù
söï hieåu bieát veà caùc ñoái töôïng, töùc laø, hoaëc ñöa ra quyeát ñònh veà caùc ñoái
töôïng cuûa caùc caâu hoûi cuûa Sieâu hình hoïc, hoaëc veà naêng löïc vaø söï baát löïc cuûa
lyù tính trong vieäc phaùn ñoaùn veà caùc ñoái töôïng aáy; noùi khaùc ñi, hoaëc môû roäng
lyù tính thuaàn tuùy cuûa ta moät caùch ñaùng tin caäy hoaëc phaûi ñaët ra cho noù caùc
giôùi haïn (Schranken) nhaát ñònh vaø chaéc chaén. Caâu hoûi sau cuøng thoaùt thai töø
vaán ñeà chuû yeáu noùi treân chính laø caâu hoûi chính ñaùng sau ñaây: LAØM THEÁ
NAØO SIEÂU HÌNH HOÏC COÙ THEÅ COÙ ÑÖÔÏC NHÖ MOÄT KHOA HOÏC?
(WIE IST METAPHY-SIK ALS WISSENSCHAFT MÖGLICH?)

Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy, do ñoù, taát yeáu seõ daãn ñeán [moät neàn Sieâu
hình hoïc nhö laø] KHOA HOÏC; traùi laïi, söï söû duïng lyù tính moät caùch giaùo ñieàu,
khoâng coù Pheâ phaùn nhaát thieát daãn ñeán caùc khaúng ñònh khoâng coù cô sôû maø laäp
B23 tröôøng coù veû ñoái laäp vôùi noù nhaát ñònh seõ daãn tôùi thuyeát hoaøi nghi
(Skeptizismus).

Khoa hoïc naøy cuõng coù theå khoâng coù söï daøi doøng leâ theâ ñaùng sôï vì noù
khoâng ñi vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa lyù tính maø tính ña taïp laø voâ taän, nhöng chæ
phaûi laøm vieäc vôùi chính baûn thaân noù, töùc laø vôùi caùc vaán ñeà naûy sinh hoaøn
toaøn töø chính trong loøng noù; vaø khoâng phaûi do baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng söï
vaät khaùc bieät vôùi noù maø do chính baûn tính töï nhieân cuûa noù ñaët ra. | Bôûi vì,
neáu moät khi lyù tính tröôùc ñoù ñaõ nhaän bieát moät caùch hoaøn chænh naêng löïc cuûa
rieâng noù ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng coù theå xuaát hieän ra cho noù trong kinh
nghieäm, lyù tính seõ deã daøng xaùc ñònh moät caùch hoaøn chænh vaø chaéc chaén
phaïm vi vaø caùc ranh giôùi cuûa vieäc thöû söû duïng lyù tính ra beân ngoaøi moïi ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm.

Vaäy, ngöôøi ta coù theå vaø phaûi xem moïi noã löïc ñaõ laøm cho ñeán nay ñeå
xaây döïng neàn Sieâu hình hoïc moät caùch giaùo ñieàu nhö theå chöa töøng xaûy ra
(ungeschehen); bôûi leõ nhöõng gì ñöôïc phaân tích trong neàn Sieâu hình hoïc naøy
hay neàn Sieâu hình hoïc kia, töùc laø söï thaùo rôøi ñôn thuaàn caùc khaùi nieäm voán coù
saün moät caùch tieân nghieäm trong lyù tính chuùng ta, vaãn hoaøn toaøn chöa phaûi laø
muïc ñích maø chæ laø söï chuaån bò cho Sieâu hình hoïc ñích thöïc, töùc laø môû
roäng caùc nhaän thöùc tieân nghieäm moät caùch toång hôïp; vieäc phaân tích aáy laø voâ
duïng ñoái vôùi muïc ñích naøy, vì noù chæ cho thaáy nhöõng gì ñöôïc chöùa ñöïng
trong caùc khaùi nieäm treân, chöù khoâng cho thaáy chuùng ta laøm theá naøo ñi ñeán
ñöôïc vôùi caùc khaùi nieäm nhö vaäy moät caùch tieân nghieäm, ñeå sau ñoù coù theå xaùc
ñònh caû vieäc söû duïng caùc khaùi nieäm naøy moät caùch coù hieäu löïc [chính ñaùng]
ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa moïi nhaän thöùc noùi chung. Moät ít söï töï phuû nhaän
B24 laø caàn thieát ñeå töø boû taát caû caùc yeâu saùch naøy, vì caùc maâu thuaãn khoâng theå
phuû nhaän ñöôïc vaø cuõng khoâng theå traùnh ñöôïc cuûa lyù tính vôùi chính noù trong
phöông phaùp giaùo ñieàu ñaõ töø laâu huûy hoaïi uy tín cuûa moïi heä thoáng Sieâu

74
hình hoïc xuaát hieän cho tôùi nay. Maët khaùc, laïi caàn thieát coù nhieàu söï kieân ñònh
hôn ñeå khoâng luøi böôùc tröôùc nhöõng khoù khaên ñeán töø beân trong vaø söï choáng
ñoái ñeán töø beân ngoaøi nhaèm thuùc ñaåy söï phaùt trieån lôùn maïnh cuûa moät moân
khoa hoïc khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa lyù tính con ngöôøi baèng moät söï nghieân
cöùu khaùc haún, hoaøn toaøn ngöôïc laïi vôùi tröôùc nay; moät moân khoa hoïc –
[Sieâu hình hoïc] – maø ngöôøi ta coù theå chaët boû moïi caønh nhaùnh moïc ra töø thaân
caây nhöng khoâng theå naøo ñoán boû taän goác ñöôïc.

75
 VII.

YÙ TÖÔÛNG VAØ SÖÏ PHAÂN CHIA [NOÄI DUNG]

CUÛA MOÄT MOÂN KHOA HOÏC ÑAËC THUØ
MANG TEÂN PHEÂ PHAÙN LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Töø taát caû nhöõng ñieàu noùi treân mang laïi YÙ töôûng* veà moät khoa hoïc ñaëc
thuø coù theå meänh danh laø Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy**. Lyù tính laø quan naêng
mang laïi caùc Nguyeân taéc cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm. Vì theá, lyù tính thuaàn
tuùy laø quan naêng chöùa ñöïng caùc Nguyeân taéc ñeå nhaän thöùc caùi gì moät caùch
tuyeät ñoái tieân nghieäm (schlechthin a priori). Vaäy, BOÄ COÂNG CUÏ
(ORGANON) cuûa lyù tính thuaàn tuùy seõ laø toång theå (Inbegriff) nhöõng Nguyeân
taéc, theo ñoù moïi nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm coù theå ñaït ñöôïc vaø thöïc söï
B25 ñöôïc hình thaønh. Vieäc aùp duïng caën keõ moät Boä Coâng cuï nhö theá seõ mang laïi
moät Heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Nhöng vì ñieàu naøy ñoøi hoûi raát nhieàu thöù
vaø hieän vaãn chöa theå khaúng ñònh lieäu ôû ñaây cuõng coù theå coù moät söï môû roäng
nhaän thöùc cuûa ta hay khoâng vaø coù theå môû roäng trong nhöõng tröôøng hôïp naøo;
cho neân ta coù theå xem moät moân khoa hoïc chæ nhaèm ñaùnh giaù ñôn thuaàn veà lyù
tính thuaàn tuùy, veà caùc nguoàn goác vaø caùc ranh giôùi cuûa noù nhö laø moân Döï bò
(Propädeutik) cho [baûn thaân] heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Moân döï bò nhö
vaäy chöa theå mang teân laø moät Hoïc thuyeát (Doktrin) maø chæ môùi laø söï Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy, vaø ích lôïi cuûa noù ñoái vôùi söï tö bieän (Spekulation)
thöïc söï chæ laø tieâu cöïc (negativ), khoâng nhaèm phuïc vuï vieäc môû roäng maø chæ
laøm trong saïch (Läuterung) lyù tính chuùng ta, giöõ cho lyù tính khoâng rôi vaøo
caùc sai laàm, vaø nhö vaäy cuõng ñaõ laø thu hoaïch ñöôïc raát nhieàu roài. Toâi goïi moïi
nhaän thöùc laø SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZENDENTAL) khi chuùng khoâng
chæ nghieân cöùu caùc ñoái töôïng maø nghieân cöùu chung veà phöông caùch nhaän
thöùc cuûa ta (Erkenntnisart) veà caùc ñoái töôïng, trong chöøng möïc phöông
caùch aáy coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm. Moät heä thoáng caùc khaùi nieäm
nhö vaäy seõ ñöôïc goïi laø TRIEÁT HOÏC-SIEÂU NGHIEÄM
(TRANSZENDENTALE PHILOSOPHIE). Nhöng, moät trieát hoïc nhö theá
cuõng coøn laø quaù nhieàu ñoái vôùi böôùc ñaàu naøy. Bôûi vì, moät khoa hoïc nhö theá
phaûi bao goàm khoâng chæ nhaän thöùc phaân tích maø caû nhaän thöùc toång hôïp tieân
nghieäm moät caùch ñaày ñuû, töùc laø ñoái vôùi muïc ñích cuûa chuùng ta hieän nay, noù
coù phaïm vi quaù roäng; trong khi ta chæ ñöôïc pheùp tieán haønh coâng vieäc phaân
tích (Analysis) trong möùc ñoä caàn thieát (notwendig) khoâng theå thieáu ñöôïc ñeå
nhaän ra caùc nguyeân taéc cuûa söï toång hôïp tieân nghieäm trong toaøn boä phaïm vi
cuûa noù nhö laø ñieàu duy nhaát hieän nay ta phaûi quan taâm tìm kieám. Do ñoù,

*
YÙ töôûng hay YÙ nieäm (Idee) veà moät khoa hoïc: xem theâm B860-B862. (N.D).
**
[Baûn A theâm caâu sau:] “Nhöng nhaän thöùc ñöôïc goïi laø thuaàn tuùy khi noù khoâng bò troän laãn vôùi caùi gì
xa laï. Ñaëc bieät, moät nhaän thöùc ñöôïc goïi laø tuyeät ñoái thuaàn tuùy khi trong ñoù tuyeät ñoái khoâng coù kinh
nghieäm hay caûm giaùc naøo troän laãn vaøo, do ñoù, coù theå coù ñöôïc moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm”.

76
 coâng vieäc nghieân cöùu maø baây giôø chuùng ta baét tay vaøo chöa theå ñöôïc goïi
ñuùng nghóa laø Hoïc thuyeát maø chæ laø söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm, vì noù khoâng
coù muïc ñích môû roäng baûn thaân nhaän thöùc maø chæ ñieàu chænh (Berichtigung)
nhaän thöùc nhaèm mang laïi hoøn ñaù thöû (Probierstein) veà giaù trò hay voâ-giaù trò
cuûa moïi nhaän thöùc tieân nghieäm. Moät söï Pheâ phaùn nhö theá laø söï chuaån bò,
trong möùc ñoä coù theå, cho moät BOÄ COÂNG CUÏ (ORGANON)*, vaø neáu vieäc
naøy cuõng khoâng thaønh coâng, thì ít nhaát cuõng chuaån bò cho moät BOÄ CHUAÅN
TAÉC (KANON)* cuûa lyù tính ñeå moät ngaøy naøo ñoù, caên cöù vaøo boä chuaån taéc
naøy, heä thoáng hoaøn chænh cuûa trieát hoïc veà lyù tính thuaàn tuùy – duø ñeå môû roäng
hay chæ ñeå giôùi haïn nhaän thöùc cuûa lyù tính – seõ coù theå ñöôïc trình baøy khoâng
B26
nhöõng moät caùch phaân tích maø caû moät caùch toång hôïp.

Ñieàu naøy laø khaû thi, vaø thaäm chí moät heä thoáng nhö theá cuõng hy voïng seõ
ñöôïc hoaøn taát troïn veïn maø coù theå khoâng coù quy moâ quaù lôùn lao laø ñieàu ta coù
theå löôïng ñònh ngay töø ñaàu, bôûi ôû ñaây khoâng phaûi baûn tính töï nhieân cuûa
nhöõng söï vaät voán voâ cuøng taän maø laø chính giaùc tính phaùn ñoaùn veà baûn tính
cuûa söï vaät, vaø giaùc tính naøy cuõng chæ ôû phöông dieän caùc nhaän thöùc tieân
nghieäm cuûa noù thoâi laøm neân ñoái töôïng [nghieân cöùu] cho ta; neân tröõ löôïng
cuûa noù – bôûi ta khoâng ñöôïc pheùp ñi tìm ôû beân ngoaøi ta – laø khoâng theå aån giaáu
ñoái vôùi ta ñöôïc, vaø theo phoûng ñoaùn, laø moät soá löôïng nhoû coù theå ñöôïc thu
thaäp ñaày ñuû, xem xeùt veà giaù trò hay voâ-giaù trò vaø ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng ñaén.

B27 Ngöôøi ta caøng khoâng neân chôø ñôïi ôû ñaây moät söï pheâ phaùn caùc taùc phaåm
hay caùc heä thoáng [trieát hoïc] veà lyù tính thuaàn tuùy, maø laø söï pheâ phaùn baûn
thaân quan naêng lyù tính thuaàn tuùy. Vaø chæ khi laáy vieäc pheâ phaùn naøy laøm
neàn taûng, ngöôøi ta môùi coù moät vieân ñaù thöû chaéc chaén ñeå ñaùnh giaù noäi dung
trieát hoïc cuûa caùc taùc phaåm xöa cuõng nhö nay trong ngaønh chuyeân moân naøy;
coøn ngöôïc laïi thì khoâng khaùc gì nhaø vieát söû hay vò thaåm phaùn khoâng coù thaåm
quyeàn laïi ñi ñaùnh giaù caùc khaúng quyeát khoâng coù cô sôû cuûa ngöôøi khaùc baèng
caùc khaúng quyeát cuõng khoâng coù cô sôû cuûa chính mình*.

Trieát hoïc-Sieâu nghieäm laø YÙ nieäm (Idee) veà moät moân khoa hoïc maø söï
Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy coù nhieäm vuï phaùc hoïa toaøn boä keá hoaïch moät caùch
kieán truùc (architektonisch),

*
Boä Coâng cuï (Organon) cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø Boä chuaån taéc (Kanon): xem hai muïc töø lieân
quan ôû “Muïc luïc caùc vaán ñeà vaø caùc thuaät ngöõ” ôû cuoái saùch. (N.D).
*
Ñoaïn töø: Ngöôøi ta caøng khoâng neân chôø ñôïi...... khoâng coù cô sôû cuûa chính mình” laø ñöôïc theâm vaøo
cho baûn B. Trong baûn A, ôû ñaây baét ñaàu muïc 2: “Vieäc phaân chia [noäi dung] cuûa Trieát hoïc-sieâu
nghieäm” vaø tieáp tuïc cho ñeán heát. (N.D).

77
 nghóa laø, töø caùc nguyeân taéc, vôùi söï ñaûm baûo hoaøn toaøn veà tính hoaøn chænh vaø
tính vöõng chaéc [an toaøn] (Sicherheit) cuûa moïi boä phaän laøm neân toøa nhaø aáy.
Trieát hoïc-Sieâu nghieäm laø heä thoáng taát caû caùc nguyeân taéc cuûa lyù tính
thuaàn tuùy. Sôû dó coâng cuoäc Pheâ phaùn naøy khoâng ñöôïc goïi laø baûn thaân Trieát
hoïc-Sieâu nghieäm chæ laø vì, ñeå laø moät Heä thoáng hoaøn chænh, söï pheâ phaùn phaûi
bao goàm moät coâng cuoäc phaân tích (Analysis) toaøn boä nhaän thöùc tieân nghieäm
cuûa con ngöôøi. Coâng cuoäc pheâ phaùn cuûa chuùng ta taát nhieân cuõng phaûi keå ra
moät caùch hoaøn chænh taát caû caùc khaùi nieäm goác (Stammbegriffe)* taïo neân
nhaän thöùc thuaàn tuùy ñaõ noùi. Chæ coù ñieàu laø söï phaân tích caën keõ baûn thaân caùc
khaùi nieäm goác naøy cuõng nhö vieäc xem xeùt hoaøn chænh nhöõng khaùi nieäm phaùi
sinh ñöôïc ruùt ra töø chuùng laø chöa ñöôïc laøm, vôùi lyù do: phaàn vì vieäc thaùo rôøi
[phaân tích] naøy laø khoâng caàn thieát vì noù khoâng coù söï khoù khaên trôû ngaïi nhö
ñaõ gaëp phaûi ôû vieäc toång hôïp (Synthesis) laø muïc ñích thöïc söï cuûa toaøn boä
quyeån Pheâ phaùn naøy; phaàn khaùc, vieäc naøy seõ ñi ngöôïc laïi tính nhaát trí cuûa keá
B28 hoaïch, neáu buoäc noù phaûi chòu caû traùch nhieäm nghieân cöùu veà tính hoaøn chænh
cuûa söï phaân tích laãn söï daãn xuaát; ñieàu maø xeùt veà muïc ñích, chöa phaûi laø vieäc
caàn laøm luùc naøy. Boå sung tính hoaøn chænh khoâng nhöõng cuûa vieäc phaân tích
[caùc khaùi nieäm goác] maø caû cuûa vieäc daãn xuaát [ruùt ra nhöõng khaùi nieäm phaùi
sinh] töø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm seõ ñöôïc [söï phaân tích] mang laïi trong
töông lai laø ñieàu deã daøng, mieãn laø moät khi ta ñaõ coù taát caû caùc khaùi nieäm goác
laøm caùc nguyeân taéc neàn taûng cho söï toång hôïp vaø xeùt veà muïc ñích cô baûn
aáy, khoâng coù gì coøn thieáu.

Toùm laïi, taát caû nhöõng gì taïo neân Trieát hoïc-Sieâu nghieäm ñeàu thuoäc veà
coâng cuoäc Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy vaø söï Pheâ phaùn laø YÙ nieäm hoaøn chænh
veà Trieát hoïc-Sieâu nghieäm, tuy nhieân, chöa phaûi laø baûn thaân moân khoa hoïc
naøy; bôûi vì coâng cuoäc Pheâ phaùn chæ tieán haønh vieäc phaân tích ôû möùc ñoä caàn
thieát nhaèm tìm hieåu hoaøn chænh veà nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm.

Ñaëc ñieåm caàn chuù yù hôn caû khi phaân chia [noäi dung] cuûa moät khoa hoïc
nhö vaäy laø: khoâng ñöôïc ñeå baát kyø khaùi nieäm naøo coù chöùa ñöïng caùi gì
thöôøng nghieäm chen laãn vaøo trong ñoù, hay [noùi caùch khaùc], nhaän thöùc
tieân nghieäm phaûi hoaøn toaøn thuaàn tuùy. Cho neân, duø caùc nguyeân taéc toái cao
cuûa Ñaïo ñöùc (Moralität) vaø nhöõng khaùi nieäm neàn taûng cuûa noù ñeàu laø nhöõng
nhaän thöùc tieân nghieäm, nhöng chuùng laïi khoâng thuoäc veà Trieát hoïc-Sieâu
B29 nghieäm, bôûi leõ tuy chuùng khoâng duøng caùc khaùi nieäm veà khoaùi laïc vaø ñau khoå,
veà caùc duïc voïng vaø xu höôùng (Neigungen) v.v.. – nhìn chung ñeàu coù nguoàn
goác thöôøng nghieäm – laøm neàn taûng cho nhöõng ñieàu leänh (Vorschriften) [ñaïo
ñöùc], theá nhöng trong khaùi nieäm veà nghóa vuï, chuùng nhaát thieát phaûi ñöa caùc

*
“Caùc khaùi nieäm goác” (Stammbegriffe): caùc khaùi nieäm caên nguyeân (ursprüngliche, originale), laø
caùc khaùi nieäm toái cao khoâng ñöôïc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm naøo cao hôn nöõa, traùi laïi töø chuùng coù theå
ruùt ra (daãn xuaát) caùc khaùi nieäm phaùi sinh (abgeleitete Begriffe) khaùc. Caùc khaùi nieäm goác cuûa giaùc
tính chính laø caùc phaïm truø (Kategorien). Xem B102... (N.D).

78
 khaùi nieäm thöôøng nghieäm naøy vaøo trong heä thoáng ñaïo ñöùc thuaàn tuùy, xem
chuùng nhö laø trôû löïc caàn phaûi vöôït qua, hay nhö söï kích thích (Anreiz) khoâng
ñöôïc pheùp trôû thaønh ñoäng cô haønh ñoäng [ñaïo ñöùc]*. Do ñoù, Trieát hoïc-Sieâu
nghieäm laø moät trieát hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø tö bieän ñôn thuaàn maø
thoâi. Vì moïi caùi gì thöïc haønh (praktisch) maø coù chöùa ñöïng caùc ñoäng cô
(Triebfedern) ñeàu quan heä vôùi caùc xuùc caûm laø nhöõng caùi thuoäc veà caùc nguoàn
nhaän thöùc thöôøng nghieäm.

Baây giôø, neáu ta muoán, töø quan ñieåm toång quaùt cuûa moät heä thoáng noùi
chung, phaân chia noäi dung cuûa khoa hoïc naøy, noù phaûi bao goàm hai phaàn:
phaàn thöù nhaát laø moät Hoïc thuyeát veà caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc
(Elementarlehre), phaàn thöù hai laø moät Hoïc thuyeát veà phöông phaùp
(Methodenlehre) cuûa lyù tính thuaàn tuùy, ñoù laø nhöõng gì ta seõ trình baøy döôùi
ñaây. Moãi phaàn chính naøy coù caùc phaàn nhoû maø chöa theå trình baøy heát lyù do ôû
ñaây ñöôïc. Nhöng, ñieàu coù veû caàn thieát phaûi noùi ngay trong Lôøi Daãn Nhaäp
naøy laø: Coù hai nguoàn goác (Stämme) trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi;
chuùng coù leõ cuøng baét nguoàn töø moät caên nguyeân chung maø ta khoâng bieát
ñöôïc, ñoù laø CAÛM NAÊNG (SINNLICHKEIT) vaø GIAÙC TÍNH (VER-
STAND); nhôø CAÛM NAÊNG, nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta, nhôø
GIAÙC TÍNH, chuùng ñöôïc ta suy töôûng. Caûm naêng, trong chöøng möïc chöùa
ñöïng caùc bieåu töôïng tieân nghieäm laøm ñieàu kieän nhôø ñoù nhöõng ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi cho ta; noù thuoäc veà Trieát hoïc-Sieâu nghieäm. Hoïc thuyeát sieâu
nghieäm veà caûm naêng seõ phaûi thuoäc veà phaàn ñaàu tieân cuûa khoa hoïc veà caùc
yeáu toá cô baûn, vì caùc ñieàu kieän nhôø ñoù nhöõng ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc con
ngöôøi ñöôïc mang laïi phaûi ñi tröôùc phaàn chuùng ñöôïc ta suy töôûng. [töùc phaàn
thöù hai cuûa Hoïc thuyeát cô baûn, goïi laø Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm baøn veà caùc
khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính].

*
Phaàn caâu, töø: “– laøm neàn taûng cho...... ñoäng cô haønh ñoäng” laø ñöôïc theâm vaøo cho baûn B. (N.D).

79
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

3 LÔØI DAÃN NHAÄP: (B1-B29) MAÁY THUAÄT NGÖÕ THEN CHOÁT:

“Lôøi daãn nhaäp” thöïc söï ñöa ta böôùc vaøo chuû ñeà vaø keá hoaïch nghieân cöùu cuûa taùc phaåm.
Trong aán baûn B (laàn xuaát baûn thöù hai), Lôøi daãn nhaäp ñöôïc môû roäng veà phaïm vi (7 muïc
thay vì 2 muïc nhö trong baûn A) laãn veà noäi dung. Nhöõng muïc ñöôïc boå sung naøy haàu nhö
ñöôïc trích nguyeân vaên töø quyeån “Sô luaän” (Prolegomena) naêm 1783.

Muïc ñích cuûa Lôøi daãn nhaäp laø giôùi thieäu yù töôûng hay yù nieäm (Idee) veà moät moân khoa hoïc
ñaëc bieät (B24) ñuùng nghóa vôùi nhan ñeà “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”, laø xaùc ñònh nguoàn
goác, phaïm vi vaø ranh giôùi cuûa nhaän thöùc con ngöôøi xuaát phaùt töø ñaëc ñieåm cuûa “lyù tính
thuaàn tuùy” laø quan naêng chöùa ñöïng nhöõng nguyeân taéc giuùp ta nhaän thöùc söï vaät moät caùch
hoaøn toaøn tieân nghieäm (schlechthin a priori), töùc laø, ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm. Vì
theá, moân khoa hoïc veà chính baûn thaân lyù tính thuaàn tuùy phaûi traû lôøi caâu hoûi: yeâu saùch ñoøi
nhaän thöùc moät caùch “hoaøn toaøn tieân nghieäm” nhö theá coù theå coù khoâng? Neáu coù, laøm sao
chöùng minh cô sôû “chính ñaùng” cuûa noù? Vaø nhaát laø, loaïi nhaän thöùc aáy coù theå ñi xa ñeán
ñaâu hay noùi caùch khaùc: ranh giôùi cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm cuõng chính laø ranh
giôùi cuûa nhaän thöùc baèng lyù tính thuaàn tuùy. Nhöõng caâu hoûi aáy quy veà moät caâu hoûi caên

baûn: coù theå coù “phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm” hay khoâng, hoaëc trieån khai ra
thaønh boán caâu hoûi:

1. Laøm theá naøo toaùn hoïc thuaàn tuùy coù theå coù ñöôïc? (B20)

2. Laøm theá naøo khoa hoïc töï nhieân thuaàn tuùy coù theå coù ñöôïc?

3. Laøm theá naøo Sieâu hình hoïc nhö khuynh höôùng töï nhieân coù theå coù ñöôïc? (töùc: töø ñaâu
naûy sinh nhöõng caâu hoûi do lyù tính thuaàn tuùy töï ñaët ra töø baûn tính töï nhieân cuûa lyù trí
con ngöôøi noùi chung?). Nhöng, vì chöa theå xuaát phaùt töø Sieâu hình hoïc nhö töø moät khoa
hoïc ñöôïc khaúng ñònh (nhö toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân) neân caâu hoûi trôû thaønh:

4. Laøm theá naøo Sieâu hình hoïc coù theå coù ñöôïc nhö moät khoa hoïc?

Neáu toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân thöïc söï chöùa ñöïng nhöõng “phaùn ñoaùn toång hôïp tieân
nghieäm” thì vieäc chöùng minh nhöõng ñieàu kieän cho khaû theå cuûa chuùng cuõng ñoàng thôøi
chöùng minh nhöõng ñieàu kieän cho khaû theå trôû thaønh khoa hoïc cuûa Sieâu hình hoïc.

Moät moân trieát hoïc khoâng nghieân cöùu nhöõng laõnh vöïc ñoái töôïng nhaát ñònh (nhö toaùn hoïc
vaø khoa hoïc töï nhieân), traùi laïi chæ nghieân cöùu nhöõng ñieàu kieän cho khaû theå nhaän thöùc
cuûa ta veà ñoái töôïng, nhaát laø khaû theå nhaän thöùc tieân nghieäm, ñöôïc Kant daønh cho teân goïi

80
 ñaëc bieät laø “trieát hoïc-sieâu nghieäm” (Transzendental-Philosophie) (B27), cuõng nhö
nhaän thöùc cuûa ta veà phöông caùch nhaän thöùc “tieân nghieäm” naøy ñöôïc goïi laø “nhaän thöùc
sieâu nghieäm”. Ñeå xaây döïng moân hoïc ñaëc bieät naøy, hay noùi khaùc ñi, ñeå giaûi quyeát caâu hoûi
caên baûn noùi treân, tröôùc heát caàn laøm roõ maáy khaùi nieäm then choát: “tieân nghieäm-haäu
nghieäm”, “phaân tích-toång hôïp”, “toång hôïp tieân nghieäm” vaø “sieâu nghieäm”.

3.1 Kant lyù giaûi phöông caùch nhaän thöùc cuûa toaùn hoïc, khoa hoïc töï nhieân vaø caû cuûa Sieâu hình
hoïc vôùi tö caùch laø caùc moân hoïc cuûa lyù tính baèng söï phaân bieät sau:

- caùc nhaän thöùc coù giaù trò moät caùch tieân nghieäm hoaëc haäu nghieäm.

- caùc phaùn ñoaùn coù tính toång hôïp hoaëc phaân tích.

YÙ nghóa nhaän thöùc luaän vaø khoa hoïc luaän veà hai söï phaân bieät naøy ñaõ gaây ra caùc cuoäc
tranh luaän soâi noåi, ñeán nay vaãn coøn tính thôøi söï vaø vaãn chöa ngaõ nguõ.

3.2 Tieân nghieäm – Haäu nghieäm:

3.2.1 Veà maët thôøi gian, moïi nhaän thöùc ñeàu baét ñaàu baèng kinh nghieäm. (töø goác Hy Laïp:
empeiria, töø ñoù coù tính töø “thöôøng nghieäm”: empirisch hay empirique/empirical
trong tieáng Phaùp/Anh chæ caùi gì thuoäc veà kinh nghieäm, döïa vaøo kinh nghieäm, moät tính töø
ñöôïc Kant duøng thöôøng xuyeân trong saùch naøy). Nhôù laïi Lôøi Töïa 1, ta thaáy Kant taùn
thaønh phaùi duy nghieäm veà maët naøy, ñaëc bieät ñoàng yù vôùi söï pheâ bình cuûa Locke ñoái vôùi
thuyeát caùc yù nieäm baåm sinh cuûa Descartes. Thöïc ra, caùc nhaø duy lyù nhö Leibniz, Wolff
chaéc haún cuõng khoâng phaûn ñoái raèng ít ra veà maët thôøi gian, khoâng theå coù nhaän thöùc
neáu khoâng coù “caùc ñoái töôïng taùc ñoäng ñeán caùc giaùc quan ñeå moät phaàn taïo ra caùc bieåu
töôïng, phaàn khaùc khôûi ñoäng giaùc tính cuûa ta laøm vieäc so saùnh, noái keát, taùch rôøi caùc bieåu
töôïng aáy, töùc laø chuyeån chaát lieäu coøn thoâ cuûa caùc aán töôïng caûm tính thaønh tri thöùc veà
ñoái töôïng ñöôïc ta goïi laø kinh nghieäm”. (B1).

Nhöng “baét ñaàu” khoâng coù nghóa laø “baét nguoàn”: töø vieäc ñi tröôùc veà thôøi gian khoâng
theå suy ra raèng khoâng coù nguoàn nhaän thöùc naøo khaùc ngoaøi kinh nghieäm. Kant cho raèng
Locke vaø phaùi duy nghieäm ñaõ toång quaùt hoùa quaù sôùm. Theo oâng, söï baét ñaàu veà thôøi gian
hoaøn toaøn coù theå keát hôïp vôùi moät “giaû thuyeát” ñaùng nghieân cöùu, ñoù laø: “baûn thaân nhaän
thöùc thöôøng nghieäm laø moät söï keát hôïp nhöõng gì ta nhaän ñöôïc töø aán töôïng vaø nhöõng gì
do quan naêng nhaän thöùc töï mang laïi (coøn caùc aán töôïng caûm tính chæ taïo cô hoäi cho
chuùng khôûi ñoäng)” (nt).

Vôùi “phoûng ñoaùn” naøy, Kant baét moät nhòp caàu giöõa duy nghieäm vaø duy lyù.

3.2.2 Nhaän thöùc “ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm vaø vôùi baûn thaân moïi aán töôïng cuûa giaùc quan” (B2)
aáy ñöôïc Kant goïi laø “tieân nghieäm” (a priori, töø goác la tinh: prior: coù tröôùc). Chöõ “tieân

81
 nghieäm” raát heä troïng ñoái vôùi Kant neân oâng caån thaän nhaéc ta ñöøng laãn loän vôùi chöõ “bieát
tröôùc” trong ngoân ngöõ haøng ngaøy. Ví duï cuûa oâng: Ta “bieát tröôùc” ngoâi nhaø seõ ñoå neáu bò
ñaøo moùng laø duøng chöõ “bieát tröôùc” hay “tieân nghieäm” khoâng theo nghóa chaët cheõ, vì söï
bieát tröôùc naøy thöïc ra cuõng baét nguoàn töø kinh nghieäm (“vaät naëng khoâng coù choã töïa seõ
ñoå”).

“Tieân nghieäm” ñuùng nghóa laø hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm. Coøn ngöôïc laïi
laø “haäu nghieäm” (a posteriori, töø goác la tinh: post: coù sau), töùc nhaän thöùc coù ñöôïc nhôø
kinh nghieäm, hay noùi caùch khaùc, coù nguoàn goác “thöôøng nghieäm”.

Pheâ phaùn thuyeát duy nghieäm vaø nhaèm tìm ra cô sôû cho nhaän thöùc thuaàn lyù cuûa lyù tính,
Kant chæ quan taâm phaùt hieän nhöõng nhaän thöùc “tieân nghieäm thöïc söï ”, “khoâng bò pha
troän vôùi chuùt gì laø thöôøng nghieäm caû”. Neáu tìm ñöôïc thì – theo oâng – seõ chöùng minh giaû
ñònh veà “caùch maïng Copernic” cuûa oâng laø ñuùng ñaén.

3.2.3 Theo Kant, khoâng chæ moät soá phaùn ñoaùn maø caû moät soá khaùi nieäm thöïc söï coù “nguoàn goác
tieân nghieäm” (B5). ÔÛ ñaây, oâng chæ neâu ví duï veà phaùn ñoaùn nhaân quaû vaø caùc khaùi nieäm
veà “khoâng gian”, “baûn theå, tuøy theå” (B5, B6) nhöng ta seõ thaáy taát caû nhöõng khaùi nieäm
vaø phaùn ñoaùn aáy seõ ñöôïc trình baøy vaø chöùng minh nhö nhöõng “moâ thöùc tröïc quan
thuaàn tuùy tieân nghieäm” (khoâng gian-thôøi gian) trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm
vaø nhö nhöõng “phaïm truø” cuûa giaùc tính trong phaàn Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm.

3.2.4 Nhöng laøm sao phaân bieät ñöôïc nhaän thöùc tieân nghieäm vôùi nhaän thöùc haäu nghieäm? OÂng
ñöa ra hai ñaëc ñieåm maø xöa kia Platon vaø Aristote (xem Aristote: “Phaân tích phaùp” II,
chöông I2) ñaõ duøng ñeå phaân bieät tri thöùc thöïc söï (episteme) vaø tö kieán (doxa), ñoù laø:
tính taát yeáu (chæ coù theå nhö vaäy chöù khoâng theå khaùc) vaø tính phoå quaùt (hay phoå
bieán) (khoâng cho pheùp coù ngoaïi leä naøo). Hai ñaëc ñieåm naøy khoâng nhaän thöùc thöôøng
nghieäm naøo coù theå ñaït ñöôïc troïn veïn. Kant ñoàng yù vôùi David Hume raèng moïi meänh ñeà
cuûa söï quy naïp thöôøng nghieäm chæ coù tính phoå bieán “töông ñoái, so saùnh” chöù khoâng
“ñích thöïc hay chaët cheõ” (B3); chuùng coù tính khaùi quaùt (Generalität) chöù khoâng coù
tính phoå quaùt (Universalität). Nhöng oâng khoâng ñoàng yù vôùi Hume khi cho raèng khoâng
theå coù nhaän thöùc mang tính phoå quaùt vaø taát yeáu chaët cheõ. OÂng neâu caùc ví duï: “moïi
meänh ñeà cuûa toaùn hoïc” (B4) vaø phaùn ñoaùn cuûa “vieäc söû duïng giaùc tính bình thöôøng
nhaát raèng moïi söï bieán ñoåi ñeàu phaûi coù moät nguyeân nhaân” (B5). Vaäy, nhaän thöùc naøo coù
ñöôïc hai ñaëc ñieåm noùi treân (phoå quaùt vaø taát yeáu), ta bieát ôû ñoù coù maët cuûa caùi “thöïc söï
tieân nghieäm”.

3.2.5 Nhöõng ví duï veà nhaän thöùc tieân nghieäm noùi treân ñeàu naèm trong “laõnh vöïc cuûa moïi kinh
nghieäm khaû höõu”, bôûi vì chuùng laø nhöõng ñieàu kieän khoâng-thöôøng nghieäm hay tieàn-

82
 thöôøng nghieäm cho khaû theå nhaän thöùc thöôøng nghieäm. Neáu “kinh nghieäm” laø söï “keát
hôïp” giöõa nhöõng aán töôïng caûm tính vôùi nhöõng gì do baûn thaân quan naêng nhaän thöùc
cuûa ta töï mang laïi, töùc vôùi caùi tieân nghieäm, nhö giaû thuyeát ñaõ neâu (xem 3.2.1), thì
nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm aáy chæ laø nhöõng ñieàu kieän ñeå nhaän thöùc chính nhöõng
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm aáy maø thoâi. Vaäy, theo Kant, tri thöùc tieân nghieäm (khoâng-
thöôøng nghieäm) laø tri thöùc veà caáu truùc neàn taûng coù tính moâ thöùc (formale
Grundstruktur) ñeå nhaän thöùc ñoái töôïng, vì leõ baát kyø ñoái töôïng naøo cuõng taát yeáu phaûi
töông öùng vôùi nhöõng “ñieàu kieän aáy cuûa khaû theå cuûa kinh nghieäm” trong chöøng möïc ñoù
laø ñoái töôïng trong phaïm vi kinh nghieäm cuûa ta.

Tröôùc Kant, Descartes ñaõ quay veà tìm hieåu naêng löïc nhaän thöùc cuûa chuû theå vaø laáy söï
xaùc tín cuûa Töï-yù thöùc (Cogito: toâi tö duy) laøm tieâu chuaån cuûa moïi tri thöùc. Locke cuõng
ñaõ laøm nhö theá khi ñeà ra hoïc thuyeát veà nhöõng noäi dung cô baûn vaø phöông caùch tieán
haønh nhaän thöùc cuûa giaùc tính con ngöôøi. Kant keá thöøa Descartes vaø Locke, nhöng ñi xa
hôn ôû ñieåm then choát: chöùng minh raèng “nhöõng ñieàu kieän [tieân nghieäm] cuûa nhaän thöùc
cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng ñieàu kieän [hình thaønh] nhöõng ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc, theo
tinh thaàn “caùch maïng tö duy” nhö ta ñaõ bieát: khoâng phaûi nhaän thöùc höôùng theo ñoái
töôïng maø ñoái töôïng (trong chöøng möïc ta nhaän thöùc ñöôïc chuùng, töùc trong phaïm vi kinh
nghieäm) höôùng theo nhöõng ñieàu kieän cuûa nhaän thöùc (xem laïi BXVI), töùc theo nhöõng
ñieàu kieän do ta “ñaët vaøo” trong ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm (xem theâm: Chuù giaûi
8.3.5.4).

Tuy chöa ñi vaøo phaàn chöùng minh, nhöng ngay trong Lôøi daãn nhaäp naøy, ta ñaõ bieát raèng
theo Kant, nhaän thöùc tieân nghieäm (khoâng-thöôøng nghieäm) khoâng phaûi laø nhaän thöùc veà
nhöõng ñoái töôïng naèm beân ngoaøi kinh nghieäm, töùc veà nhöõng ñoái töôïng sieâu vieät
(Thöôïng ñeá, Töï do, Linh hoàn) cuûa Sieâu hình hoïc coå truyeàn. Traùi laïi, noù laø nhaän thöùc veà
nhöõng quy luaät phoå bieán nhaát maø moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu phaûi phuïc
tuøng, trong chöøng möïc nhöõng quy luaät naøy ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tieân nghieäm bôûi
nhöõng ñieàu kieän chuû quan cuûa nhaän thöùc. Noùi caùch khaùc, döïa vaøo nhöõng tröïc quan

tieân nghieäm cuûa caûm naêng vaø nhöõng khaùi nieäm tieân nghieäm cuûa giaùc tính, ta coù theå
taïo neân nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp coù giaù trò tieân nghieäm cho moïi ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm khaû höõu. Nhöng tröôùc khi laøm quen vôùi phaùn ñoaùn “toång hôïp tieân nghieäm” naøy,

caàn phaân bieät giöõa phaùn ñoaùn toång hôïp vaø phaùn ñoaùn phaân tích (1).

(1)
Phaàn “Chuù giaûi daãn nhaäp” töï giôùi haïn trong vieäc tìm hieåu sô boä taùc phaåm, neân khoâng theå ñi
saâu vaøo cuoäc thaûo luaän chung quanh nhöõng vaán ñeà do Kant ñaët ra. Rieâng ñoái vôùi vaán ñeà nhaän
thöùc tieân nghieäm, ngay töø 1784, Hamann trong “Sieâu pheâ phaùn veà caùi Thuaàn tuùy cuûa lyù tính”
(Metakritik über den Purismum der Vernunft) ñaõ khoâng thöøa nhaän coù caùi “thuaàn tuùy” trong lyù

83
3.3 Phaân tích-Toång hôïp:

Caëp khaùi nieäm “tieân nghieäm-haäu nghieäm” phaân bieät nguoàn goác cuûa nhaän thöùc, coøn caëp
“phaân tích-toång hôïp” xem xeùt cô sôû cho tính chaân lyù cuûa moät phaùn ñoaùn: Cô sôû cho vieäc
noái keát giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ trong phaùn ñoaùn laø naèm beân trong hay beân ngoaøi chuû
theå nhaän thöùc? Phaùn ñoaùn ñöôïc Kant xeùt ôû ñaây khoâng theo nghóa taâm lyù hoïc, töùc haønh
vi phaùn ñoaùn, maø chæ theo nghóa loâ-gíc, töùc nhöõng meänh ñeà hay caùc khaúng ñònh noái keát
(toång hôïp) caùc bieåu töôïng nhaèm noùi leân moät noäi dung coù giaù trò khaùch quan. Veà maët
ngoân ngöõ, phaùn ñoaùn coù caáu truùc “chuû ngöõ-vò ngöõ”. Trong thöïc teá, coù nhöõng phaùn ñoaùn
khoâng mang caáu truùc naøy neân ta caàn hieåu theo nghóa roäng.

3.3.1 Kant goïi laø phaùn ñoaùn phaân tích khi vò ngöõ ñaõ aån chöùa saün trong chuû ngöõ (B10), hoaëc
theo nghóa ñoàng nhaát (loâ-gíc), vd: “Ngöôøi ñoäc thaân laø keû khoâng laäp gia ñình”, “Ngöôøi
thaát hoïc laø keû chöa ñöôïc hoïc”; hoaëc theo nghóa laø moät khaùi nieäm boä phaän vôùi tö caùch laø
moät ñaëc ñieåm loâ-gíc, nghóa laø neáu phuû nhaän seõ phaïm phaûi maâu thuaãn, vd: “Moïi vaät theå
ñeàu coù quaûng tính”... Nhöõng phaùn ñoaùn naøy ñeàu taát yeáu vaø phoå bieán, neân ñeàu laø nhöõng
phaùn ñoaùn tieân nghieäm. Ai cuõng coù theå laäp gia ñình, nhöng ngöôøi ñoäc thaân thì khoâng!
Taát nhieân khoâng ai caám anh ta – hay chò ta – laäp gia ñình caû, nhöng neáu vaäy seõ khoâng
coøn laø “ñoäc thaân” nöõa!. Vaäy, tính chaân lyù cuûa phaùn ñoaùn phaân tích hoaøn toaøn döïa vaøo
caùc quy luaät loâ-gíc hình thöùc, tuy coù tính taát yeáu loâ-gíc nhöng khoâng mang laïi tri thöùc

gì môùi meû caû, neân coøn ñöôïc goïi laø “phaùn ñoaùn giaûi thích”. (Chuù yù: duø phaùn ñoaùn
phaân tích coù theå coù noäi dung thöôøng nghieäm, vd: “ngöôøi ñoäc thaân” noùi treân, nhöng ta
khoâng caàn duøng kinh nghieäm ñeå kieåm chöùng maø chæ caàn döïa vaøo caùc qui luaät loâ-gíc.

tính vaø töông ñoái hoaù caùi “tieân nghieäm” trong quan heä vôùi caáu truùc ngoân ngöõ. Naêm 1867,
Adolf Trendelenburg pheâ phaùn “khieám khuyeát” trong chöùng minh cuûa Kant veà tính tieân
nghieäm cuûa khoâng gian-thôøi gian (theo ñoù, Kant ñaõ khoâng chöùng minh ñöôïc taïi sao “vaät-töï
thaân” khoâng coù baûn tính khoâng gian thôøi gian) vaø noåi tieáng vôùi teân goïi “loã hoång
Trendelenburg” (Über eine Lücke in Kants Beweis von der ausschliessenden Subjectivität des
Raumes und der Zeit”, trong Historische Beiträge zur Philosophie, B13, Berlin 1867, trang 215-
276). Gaàn ñaây, R. Rorty (1970) vaø nhaát laø W.V.O.Quine (“Two Dogmas of Empiricism” 1953)
cho raèng söï phaân bieät giöõa “tieân nghieäm vaø thöôøng nghieäm”, giöõa “phaân tích vaø toång hôïp” laø
khoâng ñöùng vöõng, cuõng nhö khoâng theå xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu kieän cuûa kinh nghieäm ñeå suy
ra ñaëc ñieåm cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm. Nhöõng yù kieán phaûn baùc cuõng nhö beânh
vöïc Kant chung quanh vaán ñeà naøy coøn raát nhieàu vaø traûi roäng treân nhieàu höôùng maø ôû ñaây
chuùng ta chæ coù theå nhaéc sô qua moät soá teân tuoåi:
- töông ñoái hoaù “caùi tieân nghieäm” töø nghieân cöùu veà ngoân ngöõ (Herder, Humboldt, vaø ngaøy
nay vôùi Kuhn, Feygerabend, Sapir, Wittgenstein, Whorf...)
- lyù giaûi “caùi tieân nghieäm” töø giaùc ñoä Nhaân loaïi hoïc vaø Sinh vaät hoïc (Schopenhauer,
Hemholz, Nietzsche, H. Spencer, Konrad Lorenz...)
- tieáp thu vaø caûi bieán “caùi tieân nghieäm” (vaø “caùi sieâu nghieäm”):
* töø giaùc ñoä “Vaên hoùa hoïc”, “Hieän töôïng hoïc”, “Giaûi minh hoïc” (Hermeneutik) vaø “Ngöõ
duïng hoïc” (Sprachpragmatik): Dilthey, Husserl, Heidegger, K.O.Apel...
* töø giaùc ñoä “Lyù luaän xaõ hoäi”: G. Lukaùcs, tröôøng phaùi Frankfurt, Habermas...
(Xem: Thö muïc tham khaûo choïn loïc).

84
 Tính phaân tích khoâng lieân quan ñeán caùc quy taéc veà yù nghóa, chæ lieân quan ñeán quan heä
“chuû ngöõ-vò ngöõ” neân Leibniz töøng xem phaùn ñoaùn phaân tích laø ñuùng vaø coù giaù trò trong
“moïi theá giôùi khaû höõu”!)

3.3.2 Phaùn ñoaùn toång hôïp thì ngöôïc laïi, bao goàm nhieàu phaùn ñoaùn ñeán töø kinh nghieäm: vd:
“oâng haøng xoùm cuûa toâi laø moät vieân chöùc giaø ñaõ veà höu raát khaû aùi”. Caùc vò ngöõ “vieân
chöùc”, “giaø”, “veà höu”, “raát khaû aùi” khoâng theå ñöôïc ruùt ra moät caùch “taát yeáu vaø phoå
bieán” töø chuû ngöõ “oâng haøng xoùm” maø ñöôïc theâm vaøo, vì vaäy laø toång hôïp, gia taêng tri
thöùc thöôøng nghieäm, neân coøn ñöôïc goïi laø “phaùn ñoaùn môû roäng”. Phaân bieät nhö treân
khoâng coù gì khoù, vaán ñeà laø: phaùn ñoaùn phaân tích thì tieân nghieäm neân taát yeáu vaø phoå

bieán nhöng khoâng môû roäng kieán thöùc(1); phaùn ñoaùn toång hôïp môû roäng kieán thöùc nhöng
chæ coù theå döïa vaøo kinh nghieäm, töùc coù giaù trò haäu nghieäm, khoâng theå taát yeáu vaø phoå
bieán. Theá löôõng nan aáy buoäc Kant phaûi ñaët caâu hoûi quan troïng: coù loaïi phaùn ñoaùn naøo

vöøa môû roäng tri thöùc, laïi vöøa taát yeáu vaø phoå bieán ñeå xöùng danh laø tri thöùc khoa hoïc(1)?
Noùi goïn: Coù theå coù “phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm” khoâng? Theo Kant, ñaây laø caâu
hoûi then choát, quyeát ñònh “soá phaän” cuûa khoa hoïc vaø caû cuûa Sieâu hình hoïc. Ñeå deã hình
dung, ta thaáy söï phaân bieät “tieân nghieäm-haäu nghieäm” vaø “phaân tích-toång hôïp” ôû treân chæ
coù theå mang laïi 4 khaû naêng keát hôïp:

a- phaùn ñoaùn phaân tích tieân nghieäm (coù)

b- phaùn ñoaùn phaân tích haäu nghieäm (khoâng theå coù)

c- phaùn ñoaùn toång hôïp haäu nghieäm (coù)

d- phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm (?)

(1)
Ñoù laø noùi moät caùch chaët cheõ, chöù trong thöïc teá, vieäc thaùo rôøi vaø phôi môû caùc noäi dung tieàm
aån trong chuû ngöõ cuõng “môû roäng” nhaän thöùc cuûa ta khoâng ít. Keát luaän cuûa moät suy luaän dieãn
dòch ñôn giaûn: “Moïi ngöôøi ñeàu coù theå sai laàm; moïi trieát gia ñeàu laø con ngöôøi; vaäy: moïi trieát gia
ñeàu coù theå sai laàm” khoâng phaûi trieát gia naøo cuõng bieát! Vì theá, G. Frege ñöa ra nhieàu ví duï cho
thaáy chaân lyù toaùn hoïc ñöôïc ruùt ra baèng con ñöôøng phaân tích vaø dieãn dòch vaãn coù theå môû roäng
nhaän thöùc cuûa ta vaø cho raèng vieäc xem thöôøng khaù phoå bieán ñoái vôùi nhöõng phaùn ñoaùn phaân
tích cuõng nhö huyeàn thoaïi veà tính voâ boå cuûa moân Loâgíc hoïc thuaàn tuùy laø khoâng theå ñöùng
vöõng”. (G. Frege, Grundlagen der Arithmetik/Caùc cô sôû cuûa moân Soá hoïc, §17, 24). Töø
nhaän ñònh aáy, Frege – cha ñeû cuûa moân Loâ-gíc toaùn – môû ñöôøng cho traøo löu “Trieát hoïc phaân
tích” (Analytic Philosophy) hieän ñaïi, theo ñoù nhieàu khaùi nieäm cô baûn (vd: con ngöôøi, toàn
taïi, chaân lyù, yù thöùc, söï Thieän v.v..) khoâng theå ñöôïc “ñònh nghóa” moät caùch minh nhieân (neáu
khoâng muoán rôi vaøo laån quaån) maø chæ coù theå “giaûi thích” moät caùch maëc nhieân nhöõng gì ñöôïc
chöùa ñöïng trong caùc khaùi nieäm aáy, qua ñoù môû roäng nhaän thöùc cuûa ta veà noäi dung khaùi nieäm.
(1)
Chuù yù: Kant vaãn coøn tuaân theo moâ hình “khoa hoïc” ñöông thôøi, baét nguoàn töø Aristote
(Sieâu hình hoïc, I) theo ñoù chæ laø “khoa hoïc” (Hy Laïp: episteme) ñuùng nghóa khi coù tính phoå
quaùt, taát yeáu vaø baát bieán, traùi vôùi “lòch söû” (historia) chæ laø tri thöùc veà caùi caù bieät, baát taát, gaén
lieàn vôùi “kinh nghieäm xuaát phaùt töø döõ lieäu” (empeiria, ex datis). Xem theâm B863-864.

85
 Kant khaúng ñònh laø khoâng chæ tìm thaáy loaïi phaùn ñoaùn ñaëc bieät naøy moät caùch hieån
nhieân ôû trong nhaän thöùc thoâng thöôøng laãn ôû trong caùc khoa hoïc, maø coøn lyù giaûi ñöôïc cô
sôû cuûa noù nöõa.

3.3.3 Kant neâu moät ví duï trong nhaän thöùc thoâng thöôøng vaø 2 ví duï trong khoa hoïc:

- Trong nhaän thöùc thoâng thöôøng: Meänh ñeà: “Taát caû nhöõng gì dieãn ra ñeàu coù nguyeân
nhaân” (B13). Meänh ñeà naøy, hay noùi caùch khaùc, nguyeân taéc nhaân quaû khoâng chæ laø
tieân nghieäm maø coøn laø “toång hôïp tieân nghieäm”, vì leõ: khaùi nieäm “nguyeân nhaân” vöøa
khoâng phaûi laø moät ñaëc ñieåm loâ-gíc cuûa khaùi nieäm “nhöõng gì xaûy ra” vöøa khoâng

phaûi laø thuoäc tính thöôøng nghieäm ñaõ ñöôïc aån chöùa saün trong khaùi nieäm “nhöõng gì
xaûy ra”. Theá nhöng, khaùi nieäm nguyeân nhaân khoâng chæ thuoäc veà (gehörig) maø
coøn taát yeáu thuoäc veà khaùi nieäm “nhöõng gì xaûy ra”. Noùi khaùc ñi: söï noái keát (toång

hôïp) taát yeáu naøy giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ khoâng phaûi laø moät taát yeáu loâ-gíc. Vaäy, söï
toång hôïp tieân nghieäm (taát yeáu) aáy töø ñaâu maø ra? Hay theo caùch noùi cuûa Kant: “Laøm
theá naøo coù theå coù ñöôïc?”.

- Trong khoa hoïc, tröôùc heát laø toaùn hoïc:

- trong soá hoïc, meänh ñeà 7+5=12 ñuùng moät caùch tieân nghieäm vì ñaùp soá cuûa noù laø
phoå quaùt vaø taát yeáu. Tuy vaäy, noù khoâng phaûi laø phaân tích vì trong soá 12 khoâng

nhaát thieát aån chöùa 7 vaø 5 maø vaãn coù theå laø 4 vaø 8, do ñoù coù tính toång hôïp (1).

- trong hình hoïc, meänh ñeà “Ñöôøng thaúng laø ñöôøng ngaén nhaát giöõa hai ñieåm”
cuõng vaäy. Töø “thaúng” chæ noùi leân “tính thaúng” chöù khoâng chöùa ñöïng moät caùch
phaân tích caùc khaùi nieäm “ñieåm” vaø “ngaén”, vì theá laø phaùn ñoaùn toång hôïp song
ñuùng moät caùch tieân nghieäm. Kant khaùi quaùt: “Moïi phaùn ñoaùn toaùn hoïc ñeàu laø

coù tính toång hôïp” (tieân nghieäm) (B14) (1).

(1)
Thaät ra, ñeå hieåu lyù do taïi sao Kant ñi ngöôïc laïi vôùi caû Descartes, Leibniz (duy lyù) laãn Locke
(duy nghieäm) khi cho raèng nhöõng meänh ñeà toaùn hoïc ñeàu coù tính “toång hôïp”, ta caàn hieåu quan
nieäm cuûa oâng veà nhaän thöùc toaùn hoïc laø nhaän thöùc baèng vieäc caáu taïo khaùi nieäm ôû trong tröïc
quan thuaàn tuùy (khaùi nieäm toaùn hoïc + tröïc quan thuaàn tuùy = ñoái töôïng toaùn hoïc) (xem:
B741). Chung quanh vaán ñeà: caùc meänh ñeà toaùn hoïc (vaø khoa hoïc töï nhieân “thuaàn tuùy”) laø
phaân tích hay toång hôïp, tieân nghieäm hay haäu nghieäm, coù nhieàu yù kieán tranh luaän traùi ngöôïc
nhau:
- laø phaân tích (vaø khoâng coù tính “tröïc quan”): Frege, David Hilbert, B. Russel, R.
Carnap...
- laø toång hôïp: J. Brouwer, Paul Lorenzen, J. Hintikka, Brittau, K. Lambert, C. Parsons...
(tieáp trang sau).
- laø haäu nghieäm hay quy öôùc: A. Einstein, H. Poincareù...
Ñaëc bieät, Hegel, khi nghieân cöùu veà nhaän thöùc phaân tích (“Khoa hoïc Loâ-gíc”, II, trang 502) ñaõ
baùc yù kieán cuûa Kant cho raèng caùc meänh ñeà toaùn hoïc nhö 7 + 5 = 12 laø coù tính toång hôïp. Theo

86
 - trong vaät lyù hoïc: caùc nguyeân taéc neàn taûng cuûa vaät lyù hoïc (coå ñieån) coù tính toång
hôïp tieân nghieäm (vd: caùc nguyeân taéc baûo toàn vaät chaát, veà söï ngang baèng nhau
cuûa löïc vaø phaûn löïc, ñònh ñeà thöù ba cuûa Newton…), phaàn coøn laïi laø toång hôïp
haäu nghieäm.

Vaäy, theo Kant, tính khoa hoïc cuûa toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân (thuaàn tuùy) ñaõ ñöôïc
thöïc teá chöùng minh, vaø seõ ñöôïc lyù giaûi veà maët trieát hoïc trong Phaàn ñaàu cuûa quyeån Pheâ
phaùn (Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm vaø Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc). (Ñieàu ñaùng chuù yù
laø ôû ñaây Kant chæ xeùt toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân döôùi giaùc ñoä laø nhöõng khoa hoïc
thuaàn lyù vaø döôùi maét Kant, chuùng laø caùc khoa hoïc thuaàn lyù “ñích thöïc”. Kant khoâng
(ñuùng ra laø chöa) ñeà caäp ñeán caùc ngaønh khoa hoïc “nhaân vaên” vaø “xaõ hoäi” theo nghóa
roäng cuûa chuùng ta ngaøy nay. Ñieàu naøy deã hieåu vì ôû thôøi Kant, caùc khoa hoïc nhaân vaên-xaõ
hoäi coøn ít phaùt trieån (caùc vaán ñeà: ñaïo ñöùc, myõ hoïc, lòch söû, xaõ hoäi vaø phaùp quyeàn seõ ñöôïc
Kant baøn ôû caùc taùc phaåm khaùc) vaø nhaát laø töø quan ñieåm thònh haønh ñöông thôøi: chæ laø
“khoa hoïc ñích thöïc” khi chuùng mang laïi chaân lyù taát yeáu vaø hieån nhieân (apodiktisch) vaø
theá giôùi hieän thöïc, khaùch quan – traùi vôùi theá giôùi chuû quan – laø thoáng nhaát vôùi theá giôùi
cuûa toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân thuaàn tuùy).

3.4 Trôû laïi vaán ñeà, ta thaáy muïc ñích cuûa Kant ôû ñaây khoâng phaûi laø phaân bieät phaùn ñoaùn phaân
tích vaø phaùn ñoaùn toång hôïp noùi chung maø chuû yeáu laø phaân bieät ngay beân trong haøng
nguõ nhöõng phaùn ñoaùn tieân nghieäm: töùc giöõa phaùn ñoaùn phaân tích (tieân nghieäm, loâ-gíc)

Hegel, chuùng ñeàu coù tính phaân tích vaø nhaát thieát phaûi nhö theá, bôûi chuùng khoâng chöùa ñöïng
yeáu toá “khaùi nieäm” (ñöôïc trung giôùi, vermittelt) naøo caû. Laø nhöõng con soá, chuùng laø “thuaàn tuùy
tröøu töôïng” nhö moïi caùi gì thuoäc veà “Löôïng”, neân khoâng theå ñaët vaán ñeà 7 + 5 vaø 12 coù cuøng
hoaëc khoâng cuøng “moät noäi dung”, bôûi chuùng khoâng mang “noäi dung” naøo caû. Beân caïnh
“thaønh kieán” xem thöôøng moïi “chaân lyù toaùn hoïc” vì tính tröøu töôïng, khoâng noäi dung cuûa
chuùng, laäp luaän cuûa Hegel ôû ñaây cuõng ñaùng chuù yù: 7 + 5 = 12 chæ coù nghóa laø: khi ta coù 7 vaø
theâm vaøo ñoù 5 laàn 1, ta coù 12; vaäy 7 + 5 khoâng phaûi laø “tính quy ñònh” (Bestimmung) coù theå
bao haøm hoaëc khoâng bao haøm 12, traùi laïi, noù chæ ñôn thuaàn laø “con toaùn” coäng 5 vaøo vôùi 7.
Neáu tieán haønh ñuùng “thuaät toaùn” naøy, ta seõ coù ñaùp soá ñuùng; ôû ñaây khoâng coù gì laø “toång hôïp”
theo nghóa cuûa Kant caû, vì keát quaû “12” khoâng gì khaùc hôn laø söï “tieáp tuïc ñôn thuaàn cuûa
cuøng moät thao taùc” (“coäng doàn vaøo vôùi nhau” – “Zusammenzählen”. Thao taùc naøy khoâng
mang laïi “ñònh lyù” (Lehrsatz) naøo caû maø chæ ñôn thuaàn laø moät “baøi toaùn” (Aufgabe) (Sñd. tr.
507).
Ngoaøi ra, vieäc phaân bieät giöõa phaùn ñoaùn phaân tích vaø phaùn ñoaùn toång hôïp cuûa Kant cuõng trôû
thaønh moät ñeà taøi tranh luaän lôùn. Töïu trung xoay quanh caâu hoûi lieäu coù theå vaø laøm theá naøo xaùc
ñònh ranh giôùi giöõa chuùng. Chaúng haïn ví duï cuûa Kant veà phaùn ñoaùn phaân tích: “Moïi vaät theå
ñeàu coù quaûng tính, coù hình theå vaø coù tính khoâng theå thaâm nhaäp”, vaø veà phaùn ñoaùn toång hôïp:
“Moïi vaät theå ñeàu coù söùc naëng”. Ai xaùc ñònh vaø xaùc ñònh trong ñieàu kieän naøo nhöõng thuoäc tính
aáy? Chöøng möïc naøo chuùng laø “tieân nghieäm”, chöøng möïc naøo laø “haäu nghieäm? Chuùng laø thuoäc
tính “loâ-gíc” hay thuoäc tính “töø nghóa” (semantisch)? (Xem: W.V.O.Quine: Two Dogmas of
Empiricism”, 1953 vaø Morton. G. White: “The Analytic and the Synthetic: an untenable
Dualism”, 1949, trong: Semantics and the Philosophy of language. A collection of Readings,
Urbana 1952).

87
vôùi phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm ñeå phaùt hieän cô sôû khaû theå cuûa chuùng. Neáu phaùn
ñoaùn phaân tích coù cô sôû (hay choã döïa) laø söï taát yeáu loâ-gíc nôi baûn thaân khaùi nieäm veà ñoái
töôïng; phaùn ñoaùn toång hôïp (haäu nghieäm) coù choã döïa laø kinh nghieäm, thì ñaâu laø choã döïa
cuûa phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm? “Caùi X voâ danh” (B13) mang laïi tính taát yeáu vaø

phoå bieán cho kinh nghieäm chính laø nhöõng ñieàu kieän chuû quan cho khaû theå cuûa kinh
nghieäm. “Cô sôû chöùng minh duy nhaát khaû höõu” (“einzig möglicher Beweisgrund”
(xem theâm B816) cho phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm chæ coù theå tìm thaáy nôi nhöõng
ñieàu kieän (chuû quan) nhöng coù giaù trò khaùch quan ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm (nhö ta seõ thaáy, ñoù laø caùc moâ thöùc tröïc quan – khoâng gian/thôøi gian – cuûa caûm
naêng vaø caùc phaïm truø cuûa giaùc tính).

Moät laàn nöõa, vôùi vieäc xaùc ñònh caáu truùc cuûa phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, Kant vöøa
baùc boû thuyeát duy lyù laãn duy nghieäm. Thaät vaäy, ta bieát raèng Leibniz (duy lyù) phaân chia
moïi phaùn ñoaùn ra thaønh “nhöõng chaân lyù cuûa lyù tính” (veùriteùs de raison) vaø “nhöõng chaân
lyù cuûa söï kieän” (veùriteùs de fait) vaø khoâng heà nghi ngôø raèng moïi chaân lyù lyù tính ñeàu döïa
treân nguyeân taéc loaïi tröø maâu thuaãn (loâ-gíc), coøn moïi chaân lyù söï kieän döïa treân nguyeân taéc
nguyeân nhaân ñaày ñuû (nguyeân taéc tuùc lyù). Coøn Hume (duy nghieäm) chia moïi phaùn ñoaùn
ra thaønh “nhöõng söï kieän” (“matters of fact”) vaø “nhöõng quan heä cuûa tö töôûng” (“relations
of ideas”). Pheâ phaùn cuûa Kant ñoái vôùi Leibniz vaø Hume laø: caû hai ñaõ giôùi haïn laõnh vöïc

cuûa phaùn ñoaùn tieân nghieäm vaøo nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích vaø giôùi haïn laõnh vöïc cuûa
phaùn ñoaùn toång hôïp vaøo nhöõng phaùn ñoaùn thöôøng nghieäm (haäu nghieäm).

Chaúng haïn, ñoái vôùi nguyeân taéc nhaân quaû (döôùi hình thöùc phaùn ñoaùn toång hôïp tieân
nghieäm tieâu bieåu: “Moïi söï vieäc dieãn ra ñeàu coù nguyeân nhaân”), Kant ñöùng veà phiaù Hume
ñeå choáng laïi noã löïc cuûa Wolff (tröôøng phaùi Leibniz) muoán daãn xuaát (ruùt ra) nguyeân taéc
nguyeân nhaân ñaày ñuû töø nguyeân taéc maâu thuaãn (loâ-gíc) (xem: C. Wolff: Prima philosophia
§70), töùc laø, bieán nguyeân taéc nhaân quaû thaønh moät phaùn ñoaùn phaân tích. Noùi caùch

khaùc, Kant phaùt hieän ngoä nhaän caên baûn cuûa phaùi duy lyù (vaø cuõng laø cuûa Sieâu hình
hoïc coå truyeàn) laø ôû choã töôûng raèng sôû dó moïi phaùn ñoaùn ñuùng moät caùch tieân nghieäm
ñeàu laø do ñuùng veà maët loâ-gíc (phaân tích). Hoï laãn loän phaùn ñoaùn phaân tích vôùi phaùn ñoaùn
toång hôïp tieân nghieäm, hay noùi ñuùng hôn, chöa bieát ñeán phaùn ñoaùn toång hôïp tieân
nghieäm. Maët khaùc, Kant ñöùng veà phiaù Leibniz ñeå phaûn ñoái vieäc Hume lyù giaûi quan heä
nhaân quaû chæ laø “thoùi quen” lieân töôûng nhöõng “tö töôûng” thöôøng nghieäm, qua ñoù phuû
nhaän vaø “laøm maát saïch” (B5) yù nghóa veà moái quan heä taát yeáu giöõa nguyeân nhaân vaø
haäu quaû.

Noã löïc cuûa Kant laø cho thaáy raèng söï maát maùt aáy laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, bôûi noù seõ
phaù huûy cô sôû cuûa nhaän thöùc “khoa hoïc”. Song, ñeå chöùng minh thì khoâng theå chæ “khaúng

88
 ñònh yeâu saùch” raèng nguyeân taéc nhaân quaû coù giaù trò nhö moät phaùn ñoaùn toång hôïp tieân
nghieäm (“yeâu saùch” maø baûn thaân Hume cuõng khoâng phuû nhaän), traùi laïi, phaûi cho thaáy
“yeâu saùch” aáy laø “chính ñaùng” (legitim). Kant ñaët caâu hoûi: Phaûi chaêng phaùn ñoaùn toång
hôïp raèng “Moïi söï vieäc ñeàu coù nguyeân nhaân” laø coù giaù trò (ñuùng) moät caùch tieân nghieäm?

Caâu traû lôøi khaúng ñònh cho caâu hoûi naøy ñoàng thôøi bao haøm söï giaûi thích taïi sao noù coù
theå nhö theá, nghóa laø, noù ñuùng treân cô sôû naøo. Nhö ñaõ noùi, “cô sôû chöùng minh duy nhaát
khaû höõu” cho nguyeân taéc nhaân quaû (cuõng laø cho moïi phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm
noùi chung) laø: moïi “söï vieäc xaûy ra” trong khoâng gian-thôøi gian – nhöõng ñoái töôïng cuûa
kinh nghieäm nhö Hume noùi – phaûi laø nhöõng ñoái töôïng coù theå coù cuûa kinh nghieäm, coøn
söï noái keát nhaân quaû taát yeáu giöõa chuùng – ñieàu maø Hume phuû nhaän – laø ñieàu kieän cuûa
chính khaû theå naøy. Toùm laïi, khaû theå cuûa phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm chính laø khaû
theå cuûa nhaän thöùc khoa hoïc trong phaïm vi kinh nghieäm.

3.4.1 Nhöng ñoù laø keát luaän maø Kant seõ chæ coù theå ruùt ra sau 300 trang phaân tích vaø chöùng
minh: … “beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu, khoâng theå coù ñöôïc caùc
nguyeân taéc toång hôïp tieân nghieäm”. (B305). Nhö ta ñaõ bieát, keát luaän naøy seõ laø cô sôû ñeå
giaûi quyeát “nhieäm vuï chuû yeáu” (B19-24) cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn laø xeùt khaû theå cuûa
Sieâu hình hoïc nhö moät khoa hoïc, hay noùi caùch khaùc, ñeå traû lôøi döùt khoaùt caâu hoûi: coù theå
coù nhaän thöùc khaùch quan, khoa hoïc (toång hôïp-tieân nghieäm) naèm beân ngoaøi laõnh vöïc
kinh nghieäm nhö Sieâu hình hoïc coå truyeàn (tieàn-pheâ phaùn) ñaõ laàm töôûng hay khoâng?
Trong phaàn sau cuûa quyeån Pheâ phaùn (Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm), Kant seõ xuaát phaùt
töø “thöïc teá hieån nhieân” laø coù moät neàn Sieâu hình hoïc nhö “thieân höôùng töï nhieân”
(metaphysica naturalis) – gioáng nhö söï toàn taïi hieån nhieân cuûa toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï
nhieân –, nhöng laïi coù xu höôùng töï “ñaùnh löøa” trong quaù trình nhaän thöùc. Lyù tính con
ngöôøi töôûng raèng coù theå môû roäng voâ haïn caùc thaønh coâng trong laõnh vöïc toaùn hoïc vaø
khoa hoïc töï nhieân ra caùc ñoái töôïng naèm beân ngoaøi kinh nghieäm. Nhöng, moïi noã löïc
giaûi quyeát caùc caâu hoûi “raát töï nhieân nhöng hoaøn toaøn sieâu vieät aáy” ñeàu laø coâng daõ traøng
(hay nhö caùch noùi cuûa Kant: “söï hoaøi coâng cuûa Sysyphus”. Xem XVIII 94) vaø chæ ñaåy lyù
tính vaøo choã beá taéc, ñaày maâu thuaãn. Caùc phaùn ñoaùn chuû yeáu cuûa Sieâu hình hoïc coå
truyeàn (“Thöôïng ñeá hieän höõu, yù chí laø töï do, linh hoàn laø baát töû”) ñeàu vöôït khoûi ranh giôùi
cuûa kinh nghieäm (theá giôùi caûm tính). Thöôïng ñeá khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm “khaû höõu” vì khoâng ôû trong khoâng gian/thôøi gian. Töï do cuõng theá vì noù khoâng
phaûi laø ñoái töôïng coù theå quan saùt ñöôïc; coøn söï baát töû cuûa linh hoàn laø traïng thaùi cuûa söï

89
 soáng ôû beân ngoaøi theá giôùi khaû giaùc. Vôùi nhöõng ñoái töôïng sieâu vieät aáy, khoâng coù cô sôû cho

vieäc hình thaønh nhöõng “phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm”(1).

3.4.2 Nhö vaäy, vôùi tö caùch laø khoa hoïc lyù thuyeát cuûa lyù tính, Sieâu hình hoïc, theo Kant, chæ coù
theå laø Sieâu hình hoïc veà kinh nghieäm, nghóa laø, moät hoïc thuyeát khoâng-thöôøng nghieäm
veà nhöõng ñieàu kieän khoâng-thöôøng nghieäm cuûa chính khaû theå cuûa nhaän thöùc thöôøng
nghieäm. Noùi caùch khaùc, Sieâu hình hoïc taäp trung traû lôøi caâu hoûi: “Laøm theá naøo ñeå kinh

nghieäm coù theå coù ñöôïc?” (“Wie ist Erfahrung möglich?”) (xem theâm: XXIII25). Vì
theá, oâng vieát: “khoa hoïc naøy [Sieâu hình hoïc nhö moät khoa hoïc] cuõng coù theå khoâng coù söï
daøi doøng leâ theâ ñaùng sôï, vì noù khoâng ñi vaøo caùc ñoái töôïng cuûa lyù tính maø tính ña taïp laø
voâ taän, nhöng chæ phaûi laøm vieäc vôùi chính baûn thaân noù, töùc laø vôùi caùc vaán ñeà naûy sinh
hoaøn toaøn töø chính trong loøng noù, vaø khoâng phaûi do baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng söï vaät
khaùc bieät vôùi noù maø do chính baûn tính töï nhieân cuûa noù ñaët ra. Bôûi vì, neáu moät khi lyù
tính tröôùc ñoù ñaõ nhaän bieát moät caùch hoaøn chænh naêng löïc cuûa rieâng noù ñoái vôùi caùc ñoái
töôïng coù theå xuaát hieän ra cho noù trong kinh nghieäm, lyù tính seõ deã daøng xaùc ñònh moät
caùch hoaøn chænh vaø chaén chaén phaïm vi vaø caùc ranh giôùi cuûa vieäc thöû söû duïng lyù tính
ra beân ngoaøi moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm”. (B23).

Nhö vaäy yù Kant muoán noùi: Sieâu hình hoïc – vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc – seõ khoâng baøn
veà caùc ñoái töôïng cuûa lyù tính nhö tröôùc nay (Thöôïng ñeá, Töï do, Linh hoàn, Baát töû...) vì
ñieàu aáy khoâng theå laøm ñöôïc maø chæ nghieân cöùu veà chính baûn thaân lyù tính ñeå ruùt ra
caùc nhaän thöùc tuy coù tính toång hôïp tieân nghieäm nhöng chæ coù giaù trò söû duïng trong

phaïm vi kinh nghieäm. Vì laø caùc nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm, neân soá löôïng cuûa
chuùng khoâng nhieàu, “khoâng daøi doøng leâ theâ ñaùng sôï”, tuy nhieân laø cô sôû cho moïi nhaän
thöùc thöôøng nghieäm. Theo Kant, chuùng laø caùc nhaän thöùc toång hôïp-tieân nghieäm duy

nhaát maø lyù tính töï mình coù theå ñaït ñeán ñöôïc. (Sau naøy Kant seõ tieáp tuïc chöùng minh: ra
khoûi laõnh vöïc nhaän thöùc lyù thuyeát, phaùn ñoaùn toång hôïp-tieân nghieäm seõ thöïc söï phaùt
huy taùc duïng trong laõnh vöïc haønh ñoäng ñaïo ñöùc cuûa lyù tính thöïc haønh theå hieän trong
“meänh leänh tuyeät ñoái” – Kategorischer Imperativ–, coøn caùc ñoái töôïng coá höõu cuûa lyù tính
tröôùc ñaây (Thöôïng ñeá, Töï do, Baát töû cuûa linh hoàn) trôû thaønh caùc “ñònh ñeà” cuûa lyù tính

(1)
Choã ñöùng raát khoù khaên vaø teá nhò cuûa Kant giöõa thuyeát duy nghieäm vaø thuyeát duy lyù theå hieän
roõ ôû noã löïc chöùng minh cuûa oâng veà “phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm”: chuùng vöøa laø “sieâu
nghieäm” (xem 3.5) töùc ñi tröôùc kinh nghieäm vöøa ñoàng thôøi phaûi caàn ñeán moái quan heä vôùi
kinh nghieäm. Ngaøy nay, nhieàu taùc giaû khoâng tin raèng Kant ñaõ thaønh coâng trong vieäc chöùng
minh khaû theå vaø tính chaát sieâu nghieäm cuûa loaïi phaùn ñoaùn ñaëc bieät naøy. (Xem: cuoäc thaûo
luaän chung quanh vaán ñeà naøy trong: Strawson, P.F.: “Die Grenzen des Sinns. Ein
Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft”/ “Caùc ranh giôùi cuûa giaùc quan. Moät
chuù giaûi veà Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy cuûa Kant”, Königstein/Ts 1981).

90
 thuaàn tuùy thöïc haønh, chöù khoâng phaûi caùc “nhaän thöùc” cuûa lyù tính thuaàn tuùy lyù thuyeát
nöõa. Nhöng ñoù seõ laø coâng vieäc cuûa taùc phaåm “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”).

- Ñi tìm khaû theå cuûa phaùn ñoaùn toång hôïp-tieân nghieäm “trong phaïm vi kinh

nghieäm”, Kant ñeà nghò ta haõy “xem moïi noã löïc xaây döïng Sieâu hình hoïc theo caùch
giaùo ñieàu cho ñeán nay nhö theå khoâng heà toàn taïi” nhaèm “thay ñoåi phöông phaùp,
ñöa caùch laøm môùi khaùc haún vôùi caùch laøm tröôùc nay” (B23-24). Ñeà aùn nghieân cöùu
môùi höôùng tôùi moät neàn trieát hoïc môùi aáy ñöôc Kant ñaët moät teân goïi chung laø “TRIEÁT

HOÏC SIEÂU NGHIEÄM” (TRANSCENDEN-TALE PHILOSOPHIE), moät töø then choát

khaùc nöõa maø baây giôø ta caàn hieåu roõ ñeå môû caùnh cöûa ñi vaøo toaøn boä trieát hoïc Kant.

3.5 Nhaän thöùc Sieâu nghieäm – Pheâ phaùn sieâu nghieäm – Trieát hoïc sieâu nghieäm:

3.5.1 Thuaät ngöõ “sieâu nghieäm” deã gaây hieåu laàm. Tröôùc heát caàn phaân bieät noù vôùi “sieâu vieät”

(transzendent), tuy caû hai ñeàu baét nguoàn töø ñoäng töø la-tinh “transcendere”, nghóa laø
“vöôït ra khoûi moät giôùi haïn”. Nhöng neáu “sieâu vieät” chæ moät theá giôùi naèm beân ngoaøi theá
giôùi kinh nghieäm cuûa ta (vd: khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá, veà tính voâ taän, voâ löôïng…), thì –
theo Kant, theá giôùi “beân kia” hay “sieâu nhieân”, “sieâu caûm tính” naøy khoâng theå laø moät
ñoái töôïng khaùch quan ñeå coù theå mang laïi cho ta nhaän thöùc coù giaù trò trong phaïm vi lyù
thuyeát. “Sieâu nghieäm” cuõng coù yù nghóa vöôït ra khoûi kinh nghieäm. Nhöng thay vì vöôït
ra khoûi theo höôùng ñi leân nhö “sieâu vieät”, ta coù theå hình dung “sieâu nghieäm” laø theo
höôùng “ñi xuoáng” hay “ñi luøi” laïi.

Trong laõnh vöïc lyù thuyeát, Kant khoâng ñi tìm theá giôùi “beân kia” nhö trieát hoïc coå truyeàn.
OÂng muoán ñi tìm nhöõng ñieàu kieän taïo neân kinh nghieäm nhöng laïi coù tröôùc kinh
nghieäm. Thay vì tìm caùch nhaän thöùc moät theá giôùi khaùc, oâng muoán coù nhaän thöùc
nguyeân thuûy veà theá giôùi naøy vaø veà nhaän thöùc khaùch quan cuûa ta. Noùi caùch khaùc, Kant
ñi tìm caáu truùc beà saâu coù giaù trò tieàn-thöôøng nghieäm cuûa moïi kinh nghieäm maø oâng
phoûng ñoaùn raèng naèm ngay trong chuû theå nhaän thöùc theo tinh thaàn caùch maïng
Copernic. Vaäy, pheâ phaùn lyù tính ñi luøi laïi ñeå phaùt hieän caùc yeáu toá tieân nghieäm kieán taïo
neân chuû theå tính cuûa nhaän thöùc lyù thuyeát. Noùi goïn, “Pheâ phaùn sieâu nghieäm” laø ñi tìm

caùc ñieàu kieän khaû theå cuûa kinh nghieäm, hay cuûa moïi nhaän thöùc, coøn “nhaän thöùc
Sieâu nghieäm” laø lyù luaän (hoïc thuyeát) veà khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm.
Trong “Sô luaän” (Prolegomena, Phuï luïc), Kant vieát: “Chöõ transzendental (sieâu nghieäm)
khoâng coù nghóa laø caùi gì vöôït ra khoûi moïi kinh nghieäm maø laø caùi gì tuy ñi tröôùc
(vorhergeht) kinh nghieäm (töùc a priori/tieân nghieäm) nhöng khoâng coù nhieäm vuï gì

khaùc hôn laø chæ laøm cho nhaän thöùc kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc. Neáu nhöõng khaùi nieäm
[tieân nghieäm] naøy vöôït ra khoûi kinh nghieäm thì söï söû duïng chuùng baáy giôø goïi laø

91
 transzendent (sieâu vieät)”(1). Nhö theá, chöõ “sieâu nghieäm” (transzendental) laø traùi
nghóa vôùi chöõ “thöôøng nghieäm” (empirisch), song khoâng phaûi theo nghóa laø “sieâu-
caûm tính” (übersinnlich) = sieâu vieät (transzendent) maø laø khoâng-thöôøng nghieäm
hay tieàn-thöôøng nghieäm.

Lyù luaän sieâu nghieäm, nhö ñaõ noùi, laø hoïc thuyeát veà nhöõng ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa
nhaän thöùc chuùng ta (goàm Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm vaø noùi

chung laø trieát hoïc sieâu nghieäm). Caùc ñoái töôïng cuûa hoïc thuyeát naøy nhö caùc quan
naêng nhaän thöùc töông öùng (ví duï: trí töôûng töôïng sieâu nghieäm maø ta seõ gaëp), baûn thaân
caùc moâ thöùc tieân nghieäm (trong hai moân Caûm naêng hoïc vaø Loâ-gíc hoïc keå treân) vaø caû
chuû theå sieâu nghieäm nhö laø söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa Thoâng giaùc (ta seõ tìm hieåu ôû
8.3) ñeàu ñöôïc goïi laø sieâu nghieäm.

Tuy trong saùch naøy, Kant khoâng tröïc tieáp duøng chöõ “phöông phaùp sieâu nghieäm”
nhöng ta hieåu tinh thaàn coát loõi cuûa phöông phaùp naøy laø: ñieåm xuaát phaùt cuûa trieát hoïc
khoâng phaûi laø kinh nghieäm ñöôïc chaáp nhaän moät caùch ngaây thô veà nhöõng ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi moät caùch caûm tính maø laø söï phaûn tö veà chuû theå nhaän thöùc vaø veà nhöõng
ñieàu kieän naèm beân trong chuû theå veà khaû theå cuûa nhaän thöùc khaùch quan. Vì Kant cho

raèng caùc ñieàn kieän tieân nghieäm naøy chæ coù theå ñöôïc duøng ñeå “caáu taïo” neân nhöõng
ñoái töôïng nhö laø “hieän töôïng” thoâi neân phöông phaùp sieâu nghieäm seõ daãn oâng ñeán
thuyeát duy taâm sieâu nghieäm hay thuyeát pheâ phaùn sieâu nghieäm (Kritizismus) nhö ta
seõ thaáy.

Vaäy, “ñieàu kieän khaû theå cuûa nhaän thöùc” laø gì ?

“Ñieàu kieän khaû theå cuûa nhaän thöùc” thaät ra coù nhieàu loaïi. Khi nhìn moät ngöôøi haønh
khaát ñoùi khoå ñang ngoài beân veä ñöôøng, ta caàn nhieàu “ñieàu kieän khaû theå” ñeå “nhaän
thöùc” hieän töôïng naøy: naøo laø ñieàu kieän khaû theå veà sinh lyù töùc ñoâi maét; ñieàu kieän taâm lyù
cuûa söï maãn caûm ñöa ñeán loøng xuùc ñoäng vaø caén röùt löông taâm; ñieàu kieän ñaïo lyù, xaõ hoäi
hay toân giaùo cuûa loøng vò tha vaø caùc nguyeân taéc bình ñaúng, töø bi, baùc aùi v.v… Nhöng,
taát caû caùc ñieàu kieän aáy ñeàu coù tính thöôøng nghieäm vaø Kant khoâng quan taâm. Lyù do laø
vì: ñieàu kieän thöôøng nghieäm (ví duï: ñieàu kieän khaû theå veà sinh lyù nhö maét hay ñaïi naõo)
baûn thaân laø moät ñoái töôïng coù theå “kinh nghieäm ñöôïc” neân khoâng theå laïi laø ñieàu kieän
khaùch quan cho khaû theå cuûa kinh nghieäm thöôøng nghieäm ! Vaû laïi, veà nguyeân taéc, cuõng
khoâng theå loaïi tröø khaû naêng coù nhöõng sinh vaät khoâng coù maét hay ñaïi naõo vaãn coù theå coù

(1)
Ñoù cuõng laø yù nghóa cuûa caâu ñònh nghóa raát khaùi quaùt ôû trong B25 trong Lôøi daãn nhaäp naøy:
“Toâi duøng chöõ “Sieâu nghieäm” ñeå chæ moïi thöù nhaän thöùc khoâng baøn veà caùc ñoái töôïng maø veà
Phöông caùch nhaän thöùc (Erkenntnisart) cuûa ta veà ñoái töôïng, trong chöøng möïc phöông
caùch aáy coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm”.

92
 “kinh nghieäm”. Khaùc vôùi ñieàu kieän thöôøng nghieäm, ñieàu kieän sieâu nghieäm cho bieát
phaûi thoûa öùng nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát naøo ñeå moät ñoái töôïng noùi chung môùi coù theå
ñöôïc nhaän thöùc nhö moät ñoái töôïng. Noùi khaùc ñi, caùc ñieàu kieän sieâu nghieäm khoâng chæ
ñeà ra caùc ñieàu kieän khaû theå cho vieäc nhaän thöùc nhöõng ñoái töôïng thöôøng nghieäm maø
coøn ñoàng thôøi giaûi thích khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm noùi chung. Ñoù

chính laø böôùc ngoaët nhaän thöùc luaän cuûa Kant ñoái vôùi khaùi nieäm ñoái töôïng

cuûa moân Baûn theå hoïc truyeàn thoáng(1).

Ñieàu Kant baøn ôû ñaây laø ñieàu kieän sieâu nghieäm coù tröôùc moïi kinh nghieäm, hay nhö
oâng ñònh nghóa roõ hôn ôû trang B80: “khoâng phaûi baát kyø nhaän thöùc tieân nghieäm naøo
cuõng laø sieâu nghieäm, traùi laïi chæ nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm cho ta bieát taïi sao vaø

baèng caùch naøo moät soá bieåu töôïng (tröïc quan hay khaùi nieäm) chæ coù theå coù ñöôïc vaø chæ
ñöôïc aùp duïng moät caùch tieân nghieäm môùi ñöôïc goïi laø sieâu nghieäm. Vaäy, sieâu nghieäm
laø khaû theå tieân nghieäm cuûa nhaän thöùc vaø vieäc söû duïng tieân nghieäm nhaän thöùc
aáy”. Roõ hôn nhöng cuõng chöa deã hieåu hôn, neân ta caàn chòu khoù ñi saâu phaân tích theâm
chuùt nöõa.

3.5.2 “Khoâng phaûi baát kyø nhaän thöùc tieân nghieäm naøo cuõng laø sieâu nghieäm”: Caùc khoa
hoïc tuy chöùa ñöïng toaøn caùc nhaän thöùc tieân nghieäm (toaùn hoïc) hay moät soá yeáu toá tieân
nghieäm (khoa hoïc töï nhieân) nhöng khoâng phaûi laø trieát hoïc sieâu nghieäm. Vì sao? Ta chuù

(1)
Môû roäng vaán ñeà hôn nhö ta seõ baøn trong 9.6.4, trong quan nieäm cuûa Kant veà phöông phaùp
sieâu nghieäm, chaân trôøi cuûa nhöõng ñoái töôïng khaû höõu (coù theå coù ñöôïc) cho con ngöôøi bao giôø
cuõng laø höõu haïn (endlich), coøn nhöõng ñoái töôïng khaû nieäm (coù theå suy töôûng ñöôïc) thì daønh
cho caùc yù nieäm ñieàu haønh (regulativ) cuûa lyù tính nhö laø söï ñònh höôùng, kích thích nghieân cöùu
(heuristisch) vaø cho lyù tính thöïc haønh (ñaïo ñöùc). Traùi laïi, trong thuyeát duy taâm sau Kant
(Fichte, Hegel), chuû theå sieâu nghieäm laïi ñöôïc hieåu laø cô sôû nguyeân thuûy (Urgrund) cuûa taát
caû vaø, do ñoù, söï phaân bieät cuûa Kant giöõa hieän töôïng vaø vaät-töï thaân (hay ranh giôùi cuûa caùc
ñieàu kieän sieâu nghieäm) khoâng coøn nöõa. Trong quan nieäm naøy, chuû theå sieâu nghieäm – ngay caû
khi ñöôïc hieän thöïc hoùa nôi con ngöôøi – vaãn xuaát hieän ra nhö laø voâ haïn (unendlich). Trong
khi ñoù, J. Mareùchal (Le point de deùpart de la meùtaphysique, 1926) vaø caùc nhaø tö töôûng Thieân
chuùa giaùo theo oâng thì ñoàng thôøi khaúng ñònh tính höõu haïn cuûa chuû theå con ngöôøi laãn tính voâ
haïn cuûa chaân trôøi höõu theå do con ngöôøi khaùm phaù. Cuõng theá, ñoái vôùi khaùi nieäm
“transzendent” (sieâu vieät), neáu Kant hieåu noù ñoàng nghóa vôùi “sieâu-caûm tính”, “sieâu nhieân”,
“sieâu-theá gian”, “khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc” (vöôït khoûi moïi khaû theå cuûa caùc ñieàu kieän sieâu
nghieäm) thì trong trieát hoïc hieän sinh, “caùi sieâu vieät” (das Transzendenz) laïi ñöôïc “taùi phaùt
hieän” theo nghóa môùi: Karl Jaspers (Philosophie, taäp III, 1932) noùi veà “Höõu theå” (Sein) nhö
laø veà caùi “Bao truøm” (das Umgreifende/Leâ toân Nghieâm dòch laø “Bao dung theå”) vaø ñeå cho “hieän
sinh” cuûa con ngöôøi ñöôïc caáu taïo bôûi caùi sieâu vieät theå aáy, nghóa laø thoâng qua söï töï-khai môû
cuûa noù ñeán caùi Tuyeät ñoái. Martin Heidegger (Von Wesen des Grundes, 1931) xem Sieâu Vieät
nhö laø söï “vöôït leân” cuûa hieän theå caù bieät ñeán “Theá giôùi – noùi chung”, ñeán caùi hieän theå-trong-
toaøn-boä, thaäm chí ñeán “Höõu theå” (das Sein) cho duø vaãn khoâng bao giôø xaùc ñònh ñöôïc “Höõu
theå” laø gì. Nhö theá, taát caû caùc noã löïc aáy (thuyeát duy taâm tuyeät ñoái, toân giaùo, thuyeát hieän sinh...)
roõ raøng laø muoán “ñi ra khoûi” Kant chöù khoâng phaûi laø caùc caùch lyù giaûi khaùc nhau “veà” Kant.

93
yù, vôùi hai caâu hoûi “taïi sao vaø baèng caùch naøo” ôû caâu trích daãn treân, Kant vaïch roõ hai
nhieäm vuï song haønh cuûa nhaän thöùc ñuùng nghóa laø “sieâu nghieäm”.

- tröôùc heát, nhaän thöùc sieâu nghieäm phaûi chöùng minh raèng quaû thaät coù moät soá
bieåu töôïng “khoâng coù nguoàn goác thöôøng nghieäm” (B81), töùc laø tieân nghieäm
(nhö moâ thöùc cuûa tröïc quan: khoâng gian vaø thôøi gian vaø caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính, – caùc phaïm truø – nhö ta seõ bieát).

- thöù hai, chöùng minh caùc bieåu töôïng tieân nghieäm aáy coù theå vaø baèng caùch naøo
“quan heä ñöôïc vôùi caùc ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm” moät caùch tieân nghieäm.

Do ñoù, vôùi nhieäm vuï thöù nhaát, caàn gaït boû moïi tieàn ñeà thöôøng nghieäm duø quan troïng
ñeán ñaâu ra khoûi vieäc nghieân cöùu sieâu nghieäm, vì chæ coù nhaän thöùc khoâng-thöôøng
nghieäm veà chính kinh nghieäm môùi laø sieâu nghieäm.

Vôùi nhieäm vuï thöù hai, ta bieát caùc meänh ñeà toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân laø nhöõng
phaùt bieåu veà ñoái töôïng, nhöng khoâng phaûi thuoäc veà lyù luaän sieâu nghieäm, vì sieâu
nghieäm laø nhöõng tieàn ñeà saâu hôn, khoâng coù tính toaùn hoïc hay vaät lyù hoïc nhöng luoân
coù maët vaø taùc ñoäng moãi khi ta nghieân cöùu toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân. Caàn hieåu roõ
caû hai maët aáy ta môùi naém ñöôïc noäi dung cuûa töø “sieâu nghieäm” theo nhö Kant hieåu.
Töø noäi dung naøy, ta seõ deã hieåu taïi sao trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm vaø Phaân
tích phaùp sieâu nghieäm nghieân cöùu veà caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc, Kant luoân ñi
hai böôùc: böôùc 1: “khaûo saùt sieâu hình hoïc” nhaèm phaùt hieän söï toàn taïi cuûa nhöõng yeáu
toá tieân nghieäm trong chuû theå nhaän thöùc (“Sieâu hình hoïc” laø moân hoïc veà “toàn taïi”!) vaø
böôùc 2: “khaûo saùt sieâu nghieäm” hay “dieãn dòch sieâu nghieäm” theo nghóa chaët cheõ laø

xem caùc bieåu töôïng tieân nghieäm aáy nhaát thieát phaûi ñöôïc aùp duïng vaø aùp duïng baèng
caùch naøo vaøo ñoái töôïng ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc khaùch quan.

Thaät vaäy, nhö ñaõ thaáy treân kia, ta coù nhöõng phaùn ñoaùn haäu nghieäm veà nhöõng ñoái
töôïng thöôøng nghieäm (ví duï: quaû taùo maøu ñoû; vaät theå rôi theo luaät rôi). Nhöõng phaùn
ñoaùn naøy coù theå kieåm chöùng baèng caùch khaûo saùt ñoái töôïng. Ngöôïc laïi, nhöõng phaùn
ñoaùn sieâu nghieäm laïi ñoøi hoûi coù giaù trò tieân nghieäm ñoái vôùi kinh nghieäm, töùc ñoäc laäp
vôùi kinh nghieäm caûm tính. Chuùng khoâng lieân quan ñeán nhöõng ñoái töôïng thöôøng
nghieäm maø ñeán caùc ñieàu kieän taát yeáu cho vieäc nhaän thöùc ñoái töôïng. Trong chöøng möïc
ñoù, chuùng gioáng vôùi caùc phaùn ñoaùn loâ-gíc vì ñeàu coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân

nghieäm. Nhöng, trong khi vieäc phuû ñònh moät phaùn ñoaùn ñuùng veà maët loâ-gíc laø töï-maâu
thuaãn thì ñieàu naøy laïi khoâng aùp duïng ñöôïc cho phaùn ñoaùn sieâu nghieäm ! (ví duï veà
phaùn ñoaùn sieâu nghieäm: “Neáu aùnh naéng maët trôøi chieáu vaøo hoøn ñaù vaø laøm noù noùng leân
thì quan heä nhaân quaû naøy chæ coù theå coù ñöôïc vôùi ñieàu kieän moïi ñoái töôïng cuûa kinh

94
 nghieäm ñeàu phuïc tuøng quy luaät nhaân quaû”). Vieäc phuû nhaän phaùn ñoaùn naøy laø khoâng
töï-maâu thuaãn. Bôûi vì, noùi nhö Kant, phaùn ñoaùn loâ-gíc laø phaùn ñoaùn phaân tích-tieân
nghieäm, coøn ngöôïc laïi, phaùn ñoaùn sieâu nghieäm laø toång hôïp-tieân nghieäm. Vaäy, tính
ñuùng, sai cuûa phaùn ñoaùn sieâu nghieäm khoâng theå giaûi quyeát baèng vieäc phaân tích loâ-gíc
nhö trong phaùn ñoaùn loâ-gíc maø phaûi baèng con ñöôøng khaùc. Ñaây seõ laø phaàn khoù khaên
nhaát (vaø cuõng khoù hieåu nhaát) ñeå chöùng minh tính giaù trò khaùch quan cuûa nhöõng phaùn
ñoaùn sieâu nghieäm (cuõng töùc laø cuûa caùc moâ thöùc tieân nghieäm: caùc phaïm truø) ñöôïc Kant
ñaët teân laø “söï dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính”
maø ta seõ tìm hieåu sau. (Xem: 8.3).

3.5.3 Nhaän thöùc sieâu nghieäm khoâng laøm taêng theâm kieán thöùc veà ñoái töôïng vì “söï phaân bieät
sieâu nghieäm-thöôøng nghieäm chæ thuoäc veà coâng vieäc pheâ phaùn caùc loaïi nhaän thöùc
chöù khoâng noùi ñeán moái quan heä giöõa caùc nhaän thöùc naøy vôùi ñoái töôïng cuûa
chuùng” (B81).

Do ñoù, pheâ phaùn sieâu nghieäm khaùc vôùi caùc khoa hoïc cuï theå, vôùi caùc khoa hoïc cô baûn
laãn caùc lyù luaän veà khoa hoïc. Neáu khoa hoïc cuï theå nghieân cöùu veà moät loaïi ñoái töôïng
nhaát ñònh; khoa hoïc veà neàn taûng (Grundlagewissenschaft) nghieân cöùu caùc khaùi nieäm
neàn taûng cuûa khoa hoïc aáy, coøn lyù luaän khoa hoïc (Wissenschaftheorie) laøm saùng toû vieäc
hình thaønh caùc khaùi nieäm vaø phöông phaùp nghieân cöùu, thì pheâ phaùn sieâu nghieäm ñaët
caâu hoûi trieät ñeå hôn: veà nguyeân taéc, taát caû caùc coâng vieäc aáy coù theå laøm ñöôïc khoâng? Noù
khoâng xeùt caùc meänh ñeà khoa hoïc laø ñuùng hay sai maø hoûi: lieäu coù theå coù moät moái quan
heä khaùch quan vaø ñuùng ñaén vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu hay khoâng vaø neáu coù thì nhö theá
naøo? Noù xeùt xem taïi sao vaø baèng caùch naøo chaân lyù cuûa nhaän thöùc veà ñoái töôïng – coù
tính taát yeáu vaø phoå bieán – khoâng rôi vaøo maâu thuaãn vaø nghòch lyù.

Kant goïi Pheâ phaùn sieâu nghieäm laø ñi tìm “Loâ-gíc hoïc cuûa chaân lyù” (B87). Ñieàu naøy
khoâng coù nghóa laø ñi tìm yù nghóa cuûa chaân lyù hay caùc tieâu chuaån cuûa chaân lyù. ÔÛ phaàn
ñaàu cuûa quyeån Pheâ phaùn), oâng ñaët vaán ñeà nguyeân taéc veà khaû theå cuûa chaân lyù vaø veà caùc
ñoái töôïng khaùch quan noùi chung taïi sao chuùng laïi cho pheùp ta ñöa ra ñöôïc caùc phaùn
ñoaùn hôïp vôùi chaân lyù. ÔÛ ñaây, Kant laáy laïi ñònh nghóa truyeàn thoáng veà chaân lyù laø söï
truøng hôïp (töông öùng) giöõa tö duy vaø ñoái töôïng, nhöng theo tinh thaàn “caùch maïng
Copernic”, ñoái töôïng khoâng phaûi laø caùi Töï thaân, ñoäc laäp vôùi chuû theå nhaän thöùc maø ñöôïc
caáu taïo thoâng qua caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa chuû theå.

Nhaän thöùc veà caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa nhaän thöùc ñoàng thôøi laø nhaän ra caùc giôùi
haïn cuûa baûn thaân nhaän thöùc. Cho neân theo Kant, lôïi ích ñaàu tieân cuûa pheâ phaùn lyù tính
laø coù tính “tieâu cöïc, phuû ñònh”, noù khoâng nhaèm môû roäng maø nhaèm “laøm trong saïch lyù
tính” (B25).

95
3.5.4 Muïc ñích cuûa söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm, nhö ñaõ noùi, “khoâng phaûi laø môû roäng maø laø
ñieàu chænh vaø höôùng daãn nhaän thöùc, laáy ñoù laøm tieâu chuaån ñeå kieåm tra moïi nhaän thöùc
tieân nghieäm xem coù giaù trò hay khoâng” (B26). Noù laø böôùc chuaån bò caàn thieát ñeå xaây
döïng heä thoáng hoaøn chænh veà lyù tính thuaàn tuùy – töùc laø Sieâu hình hoïc – maø Kant goïi laø
“Trieát hoïc sieâu nghieäm”. Trieát hoïc sieâu nghieäm, töùc hoïc thuyeát veà Sieâu hình hoïc ñaõ
ñöôïc “ñieàu chænh” theo phöông phaùp môùi, chæ coù theå hình thaønh sau khi vieäc pheâ phaùn
sieâu nghieäm (nhieäm vuï chính cuûa quyeån Pheâ phaùn naøy) ñaõ giaûi quyeát veà nguyeân taéc
caùc ñieàu kieän khaû theå cuûa noù. Kant nhaán maïnh: “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy nghieân
cöùu nhöõng gì taïo neân Trieát hoïc sieâu nghieäm, noù laø YÙ nieäm toaøn dieän veà Trieát hoïc sieâu
nghieäm nhöng chöa phaûi laø baûn thaân moân khoa hoïc naøy vì noù chæ laøm coâng vieäc phaân
tích trong möùc ñoä caàn thieát ñeå hieåu ñöôïc ñaày ñuû nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm (B28).

Töø vieäc phaùt hieän caùc yeáu toá tieân nghieäm trong “Pheâ phaùn sieâu nghieäm”, trieát hoïc sieâu
nghieäm seõ laø heä thoáng taát caû caùc nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy, trieån khai caùc
yeáu toá aáy moät caùch toaøn dieän trong laõnh vöïc nhaän thöùc töï nhieân vaø nhaát laø trong sinh

hoaït ñaïo ñöùc (1).

3.5.5 ÔÛ treân, Kant noùi ñeán “YÙ nieäm toaøn dieän veà trieát hoïc sieâu nghieäm” vì tröôùc ñoù oâng ñaõ
neâu: “Trieát hoïc sieâu nghieäm laø YÙ töôûng, hay ñuùng hôn laø baûn thaân YÙ nieäm (Idee) veà
moät khoa hoïc maø söï Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy (naøy) chæ laø söï phaùc hoïa toaøn boä keá
hoaïch moät caùch kieán truùc (architektonisch), töùc laø bao goàm caùc nguyeân taéc ñaûm baûo söï
hoaøn chænh vaø vöõng chaéc trong moïi boä phaän ñeå taïo neân Toøa nhaø trieát hoïc naøy” (B27).
Vaäy “YÙ nieäm veà moät khoa hoïc” laø gì? Ta döøng laïi moät laùt ñeå tìm hieåu ñieàu Kant muoán
noùi qua thuaät ngöõ quan troïng naøy:

(1)
Thaät ra, phaïm vi chính xaùc cuûa “Trieát hoïc-sieâu nghieäm” vaø nhaát laø quan heä cuûa noù vôùi moät
beân laø ñeà aùn “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” vaø beân kia laø vôùi Sieâu hình hoïc vaãn coøn khaù mô hoà
vaø khoâng ít maâu thuaãn vì Kant phaùt bieåu khoâng thoáng nhaát. Maáy ñieåm chöa thaät roõ laø:
- baûn thaân “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” ñaõ laø moät boä phaän (tuy chöa phaûi laø “heä thoáng
hoaøn chænh”) cuûa Trieát hoïc-sieâu nghieäm (B25; B27) hay chæ laø phaàn “döï bò”
(“Vorübung”) coøn toaøn boä heä thoáng seõ ñeán sau? (B869). (tieáp trang sau)
- Trieát hoïc-sieâu nghieäm chæ laø moät boä phaän cuûa Sieâu hình hoïc (B873) hay toaøn boä Sieâu
hình hoïc ñeàu laø Trieát hoïc-sieâu nghieäm (B508)?
- Neáu Trieát hoïc-sieâu nghieäm chöùa ñöïng taát caû moïi phaùn ñoaùn toång hôïp-tieân nghieäm
(B25), taïi sao noù khoâng bao goàm caû toaùn hoïc (B508) maø chæ giaûi thích “khaû theå” cuûa
toaùn hoïc (B761) thoâi? Coøn “Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù” (Metaphysik der Sitten), töùc trieát
hoïc ñaïo ñöùc vaø phaùp quyeàn, cuõng ñöôïc tính chung vaøo Trieát hoïc-sieâu nghieäm? Vò trí
quyeån “Nhöõng cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân” (Metaphysische
Anfangsgründe der Naturwissenschaft, 1786) ñöôïc xaùc ñònh nhö theá naøo khi trong Lôøi
töïa II (1787), Kant vaãn coøn höùa heïn seõ cho ra ñôøi “Sieâu hình hoïc veà töï nhieân”, ñieàu
khoâng heà ñöôïc thöïc hieän? Duø sao, ta chæ caàn ghi nhôù raèng, vôùi Kant, Trieát hoïc-sieâu
nghieäm laø moân Sieâu hình hoïc neàn taûng (fundamental) maø oâng muoán xaây döïng.

96
“YÙ nieäm veà khoa hoïc” laø söï ñoøi hoûi coù ñöôïc nhaän thöùc khaùch quan. Ñoøi hoûi naøy thöôøng
bò caùc nhaø hoaøi nghi töø thôøi coå ñaïi cho ñeán David Hume baùc boû vì theo hoï, nhaän thöùc
khaùch quan theo nghóa phoå quaùt vaø taát yeáu laø khoâng theå coù ñöôïc. Tröôùc tình hình ñoù,
xuaát phaùt töø moät “lyù töôûng” khoa hoïc ôû thôøi ñaïi oâng, Kant ñaët nhieäm vuï cho coâng cuoäc
Pheâ phaùn sieâu nghieäm laø ñi tìm caùc ñieàu kieän, hay theo caùch noùi quen thuoäc cuûa oâng,
“cô sôû hôïp phaùp vaø chính ñaùng” (Rechtsgrund) cho tính khaùch quan khoa hoïc. Neáu
vieäc ñi tìm caùc ñieàu kieän naøy ñaït ñöôïc keát quaû thì ñoøi hoûi veà nhaän thöùc khaùch quan seõ
coù cô sôû chính ñaùng (legitim). Vieäc phaùt hieän ra caùc ñieàu kieän naøy (theo Kant ñoù laø caùc
moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan trong “Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm” vaø caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy – phaïm truø – cuõng nhö caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính trong “Loâ-gíc hoïc sieâu
nghieäm”) seõ cho thaáy nhaän thöùc khaùch quan laø coù cô sôû.

Caùch laøm cuûa oâng nhö sau: oâng khoâng laøm theo kieåu “giaùo ñieàu” töùc khaúng ñònh ngay
töø ñaàu caùc ñieàu kieän tieân nghieäm, traùi laïi theo phöông phaùp “hoaøi nghi” laø ñaët caâu hoûi
lieäu chuùng coù theå coù khoâng, roài laàn theo caùc “manh moái” (Leitfaden) ñeå ñi tìm. Ruùt cuïc
oâng chöùng minh: döïa treân caùc tröïc quan thuaàn tuùy, caùc phaïm truø vaø caùc nguyeân taéc ñaõ
phaùt hieän ñöôïc, cho thaáy nhaän thöùc khaùch quan (taát yeáu vaø phoå quaùt) laø khaû höõu vaø chæ
khaû höõu trong phaïm vi kinh nghieäm thoâi. Nhö vaäy, khoâng phaûi Kant xuaát phaùt töø söï toàn
taïi khaùch quan cuûa toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân (thuaàn tuùy) – nhö phaùi Kant môùi
dieãn giaûi – ñeå chöùng minh (vì nhö vaäy laø “giaùo ñieàu”), traùi laïi, pheâ phaùn sieâu nghieäm coù
nhieäm vuï ñaët cô sôû cho nhaän thöùc khaùch quan, trong ñoù coù toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï
nhieân. Caùc moân hoïc aáy khoâng phaûi laø tieàn ñeà maø laø keát luaän, khoâng phaûi laø cô sôû cuûa
chöùng minh maø laø muïc ñích cuûa chöùng minh.

ÔÛ ñaây, “nhaän thöùc khaùch quan” hay “tính khaùch quan cuûa nhaän thöùc” cuõng coù hai
nghóa ñan xen nhau: tính khaùch quan laø keát quaû cuûa vieäc nhaän thöùc theá giôùi hieän thöïc,
noù coù giaù trò phoå bieán vaø taát yeáu cho moïi ngöôøi, töùc coù giaù trò lieân-chuû theå
(intersubjektiv). Nhöng muoán vaäy, tính khaùch quan phaûi quan heä vôùi caùc ñoái töôïng coù
thaät, chöù khoâng phaûi vôùi aûo töôûng vaø caùc “saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc ta”. YÙ
nghóa sau quyeát ñònh vaø laø tieàn ñeà cho yù nghóa tröôùc neân Kant taäp trung nghieân cöùu veà
noù.

Toùm laïi, “YÙ nieäm veà khoa hoïc” coù tính taát yeáu vaø phoå bieán cuûa Kant gaây aûnh höôûng
saâu ñaäm trong lòch söû trieát hoïc Taây phöông, keå caû trong caùc tröôøng phaùi ngaøy nay khoâng
coøn chia xeû phöông phaùp vaø keát quaû cuûa oâng nöõa (chaúng haïn K.R.Popper vôùi thuyeát duy
lyù pheâ phaùn) khi cho raèng veà nguyeân taéc, caùc khoa hoïc – nhaát laø khoa hoïc töï nhieân –
ñeàu coù theå vaø coù quyeàn sai laàm (fallibel), coøn coäng ñoàng caùc nhaø khoa hoïc vaãn ñi tìm
chaân lyù nhöng khoâng heà bieát chaéc noù coù hay khoâng. Duø sao, hoï vaãn chia xeû tö töôûng

97
 neàn taûng cuûa Kant veà söï pheâ phaùn, veà vieäc caàn thieát phaûi phaùt hieän vaø loaïi boû caùc aûo
töôûng, sai laàm vaø giöõ söï pheâ phaùn ñöôïc “trong saïch” khoûi moïi khaúng quyeát “giaùo ñieàu”.

4 NHÌN LAÏI “MUÏC LUÏC” QUYEÅN SAÙCH

Gioáng nhö khi môùi taäu moät chieác xe hay moät maùy haùt, ta môû “cataloâ” ñeå xem noù goàm
nhöõng boä phaän naøo, ñöôïc laép raùp vaø söû duïng ra sao. Nhìn “muïc luïc” chi tieát daøi daèng daëc
ôû ñaàu saùch, ta thaáy hoang mang vaø naûn loøng hôn laø saùng toû. Cho neân, tröôùc khi thöïc söï
böôùc vaøo noäi dung quyeån saùch, neân phaùc hoïa moät “muïc luïc” ngaén goïn, saùng suûa hôn:
Quyeån saùch goàm 2 phaàn chính:

I. Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc

II. Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm

Hai phaàn khaùc xa nhau veà ñoä daøy (700 trang so vôùi hôn 100 trang) nhöng khoâng vì theá
maø xem Phaàn 2 chæ laø phuï luïc, khoâng quan troïng. Traùi laïi moãi phaàn coù nhieäm vuï rieâng,
ñeàu quan troïng nhö nhau vaø khoâng ñöôïc löôùt qua nhö thoùi quen deã phaïm phaûi khi ñoïc
quyeån “Pheâ phaùn” naøy. Baèng ví duï ñôn giaûn nhö khi xaây moät ngoâi nhaø, Kant ñaõ giôùi
thieäu raát roõ nhieäm vuï cuûa moãi phaàn. Phaàn ñaàu laø tìm kieám vaø kieåm tra chaát löôïng cuûa
caùc loaïi vaät lieäu; phaàn sau laø leân ñoà aùn xaây döïng ngoâi nhaø chæ töø caùc vaät lieäu aáy (B735).
Sieâu hình hoïc coå truyeàn muoán xaây moät “toøa thaùp choïc trôøi cao taän maây xanh” nhöng
khoâng chòu boû coâng choïn löïa vaø kieåm tra caën keõ vaät lieäu, neân Phaàn 1 phaûi laøm coâng vieäc
aáy moät caùch raát vaát vaû vaø tæ mæ.

4.1 Phaàn 1 (Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc): Tìm kieám vaø kieåm
tra caùc loaïi “vaät lieäu” cuûa nhaän thöùc sau ñaây:

1. Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm: hai chöông: veà khoâng gian vaø veà thôøi gian: hai “vaät
lieäu” chính cuûa caûm naêng, töùc 2 moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm tính, truï coät
thöù nhaát cuûa nhaän thöùc.

2. Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm: hai nhoùm vaät lieäu khaùc:

a) Phaân tích phaùp sieâu nghieäm: tìm kieám caùc vaät lieäu chính cuûa giaùc tính: caùc Phaïm
truø (coøn goïi laø “caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính”) vaø caùc Nguyeân taéc, trình baøy
thaønh 2 “quyeån”: “Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm” vaø “Phaân tích phaùp caùc Nguyeân
taéc”, truï coät thöù hai cuûa nhaän thöùc. Chæ caùc loaïi vaät lieäu treân laø ñuû chaát löôïng ñeå xaây
döïng toøa nhaø nhaän thöùc trong phaïm vi kinh nghieäm. Coøn loaïi vaät lieäu thöù ba sau ñaây
laø raát khaû nghi:

b) Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm: kieåm tra loaïi vaät lieäu ñaëc bieät cuûa lyù tính: caùc YÙ
nieäm. Chuùng ñaõ ñöôïc Sieâu hình hoïc “giaùo ñieàu” söû duïng tuøy tieän ñeå xaây neân ba toøa

98
 nhaø loäng laãy nhöng thieáu vöõng chaéc: Taâm lyù hoïc thuaàn lyù (laøm naûy sinh “caùc voõng
luaän taâm lyù hoïc”); Vuõ truï hoïc thuaàn lyù (naûy sinh caùc “nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy”)
vaø Thaàn hoïc thuaàn lyù (naâng YÙ nieäm leân thaønh “YÙ theå” taïo ra ba luaän cöù thieáu cô sôû
nhaèm chöùng minh söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá). Sau khi kieåm tra, pheâ phaùn, Kant ñeà ra
phöông phaùp ñeå giaûi quyeát: caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính khoâng theå caáu taïo neân nhaän thöùc
khaùch quan, nhöng vaãn coù yù nghóa quan troïng vaø chæ ñöôïc duøng ñeå ñònh höôùng
(regulativ) vaø thuùc ñaåy (heuristisch) nhaän thöùc trong nghieân cöùu töï nhieân vaø laø
caùc “ñònh ñeà” trong sinh hoaït ñaïo ñöùc.

4.2 Phaàn 2 (Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm): Noùi deã hieåu, sau khi coù vaät lieäu, vieäc xaây döïng
ngoâi nhaø caàn laøm roõ:

- nhöõng gì lyù tính khoâng ñöôïc pheùp laøm (Kyû luaät hoïc)

- nhöõng gì lyù tính coù theå laøm (Boä chuaån taéc)

- nhöõng gì lyù tính caàn laøm vaø seõ laøm (Kieán truùc hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy)

- nhöõng gì lyù tính ñaõ laøm cho ñeán nay (Lòch söû cuûa lyù tính thuaàn tuùy).

Cuõng chính trong phaàn naøy, Kant gieo nhöõng haït gioáng ñaàu tieân cho trieát hoïc thöïc haønh,
töùc Ñaïo ñöùc hoïc seõ ñöôïc oâng baøn kyõ trong caùc taùc phaåm khaùc. (“Ñaët cô sôû cho Sieâu hình
hoïc veà ñöùc lyù” vaø “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”).

99
B31-33 HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM
VEÀ CAÙC YEÁU TOÁ CÔ BAÛN
CUÛA NHAÄN THÖÙC

PHAÀN I

CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

100
 MUÏC § 1

[ DAÃN NHAÄP ]

Duø baèng caùch naøo vaø vôùi phöông tieän gì ñeå moät nhaän thöùc coù theå quan
heä ñöôïc vôùi caùc ñoái töôïng, thì quan heä tröïc tieáp (unmittelbar) bao giôø cuõng
laø baèng TRÖÏC QUAN (ANSCHAUUNG). | Moïi tö duy ñeàu nhaém vaøo tröïc
quan nhö laø phöông tieän. Tröïc quan chæ coù theå xaûy ra trong chöøng möïc ñoái
töôïng ñöôïc mang laïi cho ta; nhöng ñieàu naøy laïi chæ coù theå coù ñöôïc, – ít nhaát
laø cho con ngöôøi chuùng ta*, – baèng caùch ñoái töôïng kích ñoäng (affizieren)
taâm trí ** ta moät caùch naøo ñoù. Naêng löïc tieáp thu caùc bieåu töôïng (tính thuï
nhaän – Rezeptivität –) do phöông caùch laøm theá naøo ñeå chuùng ta ñöôïc caùc
ñoái töôïng kích ñoäng, goïi laø CAÛM NAÊNG (SINN-LICHKEIT). Vì theá, nhôø
caûm naêng, nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta, vaø chæ coù caûm naêng môùi
cung caáp cho ta nhöõng tröïc quan; trong khi ñoù, nhôø GIAÙC TÍNH
(VERSTAND), nhöõng ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng (gedacht) vaø töø giaùc tính,
nhöõng khaùi nieäm ra ñôøi. Nhöng moïi suy töôûng (Denken), – duø ñi thaúng (tröïc
tieáp) hay baèng ñöôøng voøng (giaùn tieáp) vaø nhôø döïa vaøo moät soá ñaëc ñieåm, –
tröôùc heát ñeàu phaûi quan heä vôùi nhöõng tröïc quan, do ñoù, nôi con ngöôøi chuùng
ta, laø quan heä vôùi caûm naêng, vì khoâng moät ñoái töôïng naøo coù theå ñöôïc mang
laïi cho ta baèng moät caùch khaùc caû.
B34 Söï taùc ñoäng cuûa moät ñoái töôïng leân naêng löïc bieåu töôïng, trong chöøng
möïc ta ñöôïc noù kích ñoäng, laø CAÛM GIAÙC (EMPFINDUNG). Tröïc quan
naøo quan heä vôùi ñoái töôïng thoâng qua Caûm giaùc, laø thöôøng nghieäm. Ñoái
töôïng chöa xaùc ñònh [chöa ñöôïc giaùc tính suy töôûng] cuûa moät tröïc quan
thöôøng nghieäm goïi laø HIEÄN TÖÔÏNG (ERSCHEINUNG).

Toâi goïi nhöõng gì beân trong hieän töôïng töông öùng vôùi caûm giaùc laø
CHAÁT LIEÄU (MATERIE) cuûa hieän töôïng; coøn caùi gì laøm cho [noäi dung]
ña taïp (das Mannigfaltige) cuûa hieän töôïng coù theå ñöôïc saép xeáp theo caùc
quan heä naøo ñoù laø MOÂ THÖÙC (FORM) cuûa hieän töôïng. Bôûi leõ, baûn thaân moâ
thöùc naøy, töùc caùi chæ trong ñoù caùc caûm giaùc ñöôïc saép xeáp vaø ñöa vaøo moät
hình thöùc naøo ñoù, khoâng theå laïi laø caûm giaùc ñöôïc, cho neân, tuy chaát lieäu
cuûa moïi hieän töôïng chæ ñöôïc mang laïi moät caùch haäu nghieäm, nhöng MOÂ

*
Trong Sieâu hình hoïc coå truyeàn tröôùc Kant, ñaëc bieät trong heä thoáng Leibniz-Wolff, ngöôøi ta cho
raèng caùc chaân lyù cuûa lyù tính laø phoå quaùt vaø taát yeáu coù giaù trò cho baát kyø sinh vaät coù lyù tính
(Vernunftswesen) naøo cuõng nhö trong moïi theá giôùi khaû höõu (alle mögliche Welten). Vì theá, ôû ñaây
Kant nhaán maïnh tröïc quan laø ñieàu kieän thieát yeáu “ít nhaát laø cho con ngöôøi chuùng ta”, coøn caùc
“sinh vaät coù lyù tính” naøo khaùc khoâng caàn tröïc quan maø vaãn nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng thì ta khoâng
bieát vaø khoâng theå bieát. Xem theâm B139… (N.D).
**
“taâm trí” (das Gemüt): Trong saùch naøy, Kant duøng “das Gemüt” ñeå chæ chung moïi quan naêng
nhaän thöùc (töông töï nhö chöõ “yù thöùc noùi chung” – das Bewusstsein überhaupt –) vaø khoâng coù yù
nghóa taâm lyù hoïc – thöôøng nghieäm nhö moät quan naêng rieâng leû. Tuøy theo vaên caûnh, chuùng toâi dòch
laø: “taâm trí, taâm thöùc, ñaàu oùc” (B34, 37, 42, 67, 74, 261, 799). (N.D).

101
 THÖÙC cuûa chuùng ñaõ phaûi coù saün toaøn boä trong taâm trí ta moät caùch tieân
nghieäm daønh cho caùc ñoái töôïng vaø vì theá, coù theå ñöôïc xem xeùt moät caùch
rieâng bieät, taùch rôøi vôùi moïi caûm giaùc.

Toâi goïi moïi bieåu töôïng laø thuaàn tuùy (theo nghóa sieâu nghieäm) khi
trong chuùng khoâng coù gì laø thuoäc veà caûm giaùc caû. Do ñoù, moâ thöùc thuaàn tuùy
cuûa nhöõng tröïc quan caûm tính noùi chung phaûi coù maët moät caùch tieân nghieäm
trong taâm trí, trong ñoù moïi caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän töôïng ñöôïc tröïc quan
trong moät soá quan heä naøo ñoù. Moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa caûm naêng cuõng chính
B35 laø tröïc quan thuaàn tuùy. Cho neân, trong bieåu töôïng veà moät vaät theå, neáu toâi
töôùc boû heát nhöõng gì do giaùc tính suy töôûng veà noù nhö baûn theå, löïc, tính coù
theå phaân chia ñöôïc v.v. vaø taát caû nhöõng gì thuoäc veà caûm giaùc nhö tính khoâng
theå thaâm nhaäp, ñoä cöùng, maøu saéc…, thì töø tröïc quan thöôøng nghieäm naøy
vaãn coøn laïi moät caùi gì ñoù cho toâi, ñoù laø quaûng tính vaø hình theå. Hai caùi naøy
thuoäc veà tröïc quan thuaàn tuùy, coù maët moät caùch tieân nghieäm trong taâm trí
nhö laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa caûm naêng, cho duø khoâng coù moät ñoái töôïng
hieän thöïc naøo cuûa giaùc quan hay caûm giaùc.

Toâi goïi moân khoa hoïc baøn veà taát caû caùc nguyeân taéc cuûa caûm naêng moät
caùch tieân nghieäm laø CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM
(TRANSZENDENTALE ÄSTHETIK)(1). Phaûi coù

(1)Hieän nay [thôøi Kant], duy nhaát chæ coù ngöôøi Ñöùc laø duøng thuaät ngöõ “Ästhetik” [theo nghóa
“Myõ hoïc”] ñeå chæ moân hoïc maø caùc nôi khaùc goïi laø “Pheâ phaùn caûm xuùc thaåm myõ”. Lyù do baét
nguoàn töø hy voïng ñaõ thaát baïi cuûa nhaø phaân tích saéc saûo Baumgarten [Alexander Gottlieb
BAUMGARTEN 1714-1762, trieát gia Ñöùc, ngöôøi ñaàu tieân taïo ra töø Ästhetik – Myõ hoïc – vaø
muoán xaây döïng Myõ hoïc thaønh moät khoa hoïc ñoäc laäp theo tinh thaàn cuûa trieát hoïc Leibniz-
Wolff] khi oâng muoán ñöa söï phaùn ñoaùn pheâ phaùn veà caùi Ñeïp vaøo döôùi caùc nguyeân taéc cuûa lyù
tính vaø naâng caùc quy luaät cuûa vieäc phaùn ñoaùn naøy leân thaønh khoa hoïc. Nhöng, noã löïc naøy laø
voâ voïng. Bôûi vì caùc quy luaät hay tieâu chuaån noùi treân, xeùt veà nguoàn goác chuû yeáu nhaát cuûa
chuùng, chæ ñôn thuaàn laø thöôøng nghieäm, cho neân khoâng bao giôø coù theå duøng laøm caùc quy luaät
tieân nghieäm ñöôïc xaùc ñònh maø phaùn ñoaùn thaåm myõ cuûa ta phaûi höôùng theo, traùi laïi, chính phaùn
ñoaùn thaåm myõ cuûa ta môùi laø hoøn ñaù thöû thöïc söï cho tính ñuùng ñaén cuûa caùc nguyeân taéc. Do
vaäy, ñieàu neân laøm laø khoâng neân duøng caùch goïi naøy nöõa [töùc khoâng duøng töø “Ästhetik” ñeå chæ
B36 moân pheâ phaùn thaåm myõ] vaø chæ daønh ñeå chæ moân hoïc coù tính caùch laø moân khoa hoïc thöïc söï
[ñoù laø khoa hoïc veà caùc quy luaät thuaàn tuùy cuûa caûm naêng nhö Kant ñang duøng] (ñeå ñöa noù ñeán
gaàn vôùi ngoân ngöõ vaø yù nghóa cuûa ngöôøi xöa trong söï phaân chia nhaän thöùc ra laøm AIOTHETA
KAI NOETA* (Hy Laïp: caûm naêng vaø tö duy) ñaõ voán raát noåi tieáng), hoaëc cuøng chia xeû caùch
goïi teân naøy vôùi trieát hoïc tö bieän vaø duøng chöõ “Ästhetik” moät phaàn theo nghóa sieâu nghieäm,
moät phaàn theo nghóa taâm lyù hoïc. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

[Ta thaáy ñeà nghò naøy cuûa Kant ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän trong thöïc teá. Ngaøy nay, töø
“Ästhetik” vaãn ñöôïc duøng phoå bieán theo nghóa “Myõ hoïc” – duø khoâng coøn theo noäi dung ban
ñaàu cuûa Baumgarten,– vaø cuõng chæ rieâng Kant laø duøng theo nghóa “Caûm naêng hoïc” hay “Tröïc
quan hoïc” nhö trong quyeån Pheâ phaùn

102
 moân khoa hoïc naøy ñeå taïo neân phaàn thöù nhaát cuûa Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà
B36 caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc, khaùc vôùi phaàn thöù hai laø baøn veà caùc
nguyeân taéc cuûa TÖ DUY THUAÀN TUÙY ñöôïc goïi laø moân LOÂ GÍC HOÏC
SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZENDENTALE LOGIK).

Trong Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, tröôùc heát ta taùch rieâng caûm naêng ra
khoûi nhöõng gì ñöôïc giaùc tính suy töôûng baèng caùc khaùi nieäm ñeå chæ coøn laïi
tröïc quan thöôøng nghieäm thoâi. Böôùc thöù hai laø taùch ra khoûi tröïc quan thöôøng
nghieäm nhöõng gì thuoäc veà caûm giaùc ñeå chæ coøn laïi tröïc quan thuaàn tuùy vaø
moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa nhöõng hieän töôïng laø caùi duy nhaát maø caûm naêng coù
theå cung caáp moät caùch tieân nghieäm. Nghieân cöùu naøy seõ cho thaáy coù hai moâ
thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm tính nhö laø caùc nguyeân taéc cuûa nhaän
thöùc tieân nghieäm: ÑOÙ LAØ KHOÂNG GIAN VAØ THÔØI GIAN. | Sau ñaây, ta
seõ laàn löôït ñi vaøo xem xeùt hai moâ thöùc naøy.

naøy. Maët khaùc, ñoái vôùi baûn thaân vaán ñeà Myõ hoïc, cho ñeán 1787, khi taùi baûn laàn thöù hai “Pheâ
phaùn lyù tính thuaàn tuùy” naøy, ta thaáy Kant vaãn chöa thöøa nhaän coù theå xaây döïng moân Myõ hoïc
treân cô sôû tieân nghieäm. Nhöng ngay ñeán cuoái naêm aáy (12.1787), Kant ñaõ thay ñoåi quan ñieåm
vaø baét ñaàu soaïn thaûo Myõ hoïc nhö moät “khoa hoïc” ñoäc laäp vaø tieân nghieäm. [Xem I. Kant: Pheâ
phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn (“Kritik der Urteilskraft”) Phaàn I]. (N.D).
*
Caùc thuaät ngöõ Hy Laïp trong saùch naøy ñeàu ñöôïc chuùng toâi phieân aâm theo chöõ Latinh cho deã
ñoïc. (N.D).

103
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

5 HAI TRUÏ COÄT CUÛA NHAÄN THÖÙC: CAÛM NAÊNG (TRI GIAÙC) VAØ GIAÙC TÍNH (SUY
TÖÔÛNG):

5.1 Ñeå nhaän thöùc moät caùi gì tröôùc heát ta caàn 5 giaùc quan. Kant goïi chung cho quan naêng naøy
laø “CAÛM NAÊNG” (SINNLICHKEIT). Nhöng 5 giaùc quan khoâng ñuû ñeå nhaän thöùc, ta coøn
caàn GIAÙC TÍNH (VERSTAND) nöõa ñeå “suy töôûng” veà noù. Vd: toâi thaáy moät con meøo. Nhaän
thöùc naøy khoâng chæ laø nhôø maét thaáy, tai nghe maø coøn do giaùc tính goäp taát caû caùc döõ kieän
cuûa tröïc quan thaønh khaùi nieäm: “con meøo” (thuaät ngöõ la tinh “conceptus” – khaùi nieäm –
gaàn vôùi töø nguyeân “cumcapere”: goäp laïi, noái keát laïi). Ngöôïc laïi, khi chöa thaáy con meøo cuï
theå nhöng nghe ngöôøi baïn môùi nuoâi moät con meøo, giaùc tính nhôø khaùi nieäm “meøo” ñaõ
hình dung ngay ñöôïc con vaät deã thöông naøy ñaïi khaùi nhö theá naøo.

Kant goïi ñoù laø hai truï coät chính hay hai chaân ñöùng cuûa nhaän thöùc: caûm naêng vaø giaùc
tính. Tröôùc khi ñi saâu hôn, ta caàn laøm quen vôùi caâu thöôøng ñöôïc trích daãn nhaát trong
quyeån “Pheâ phaùn”:

“Nhöõng tö töôûng khoâng coù noäi dung thì troáng roãng, nhöõng tröïc quan khoâng coù khaùi
nieäm thì muø quaùng” (B75).

5.1.1 “Tö töôûng khoâng coù noäi dung thì troáng roãng” (hay: giaùc tính phaûi döïa vaøo caûm
naêng). Ta nghe khaùi nieäm “SOBAKA” vaø khoâng hieåu gì caû, khoâng moät hình aûnh naøo gôïi
leân trong bieåu töôïng cuûa ta. Nhöng khi bieát ñoù laø tieáng Nga ñeå chæ “con choù”, khaùi nieäm
aáy laäp töùc ñöôïc laáp ñaày baèng caùc tri giaùc ta coù veà chuù khuyeån.

5.1.2 “Tröïc quan khoâng coù khaùi nieäm thì muø quaùng” (hay: Caûm naêng phaûi döïa vaøo giaùc
tính).

Ta thaáy hình aûnh kinh dò cuûa moät vaät laï luøng xuaát hieän treân ti-vi. Ñoù laø “tröïc quan muø
quaùng”. Nhöng khi giaùc tính “xöû lyù” baèng caùc khaùi nieäm: “phim khoa hoïc giaû töôûng”
hay “sinh vaät ngoaøi traùi ñaát”, nhaän thöùc ta ñaõ ñi ñuùng höôùng. Vaäy:

5.2. a) Caûm naêng laø khaû naêng coù theå ñöôïc caùc ñoái töôïng “kích ñoäng” vaø Kant goïi laø “tính
thuï nhaän”: caùi tuû “kích ñoäng” vaøo thò giaùc cuûa toâi, caùi gheá toâi ñang ngoài vaøo xuùc giaùc
(1)
.

(1)
Sau naøy Kant nghieân cöùu raát chi tieát veà caûm naêng vaø 5 giaùc quan trong: “Anthropologie in
pragmatischer Hinsicht” (Nhaân loaïi hoïc döôùi giaùc ñoä thöïc tieãn) 1798.

104
 b) Taùc ñoäng aáy cuûa caùc ñoái töôïng sôû dó ta coù ñöôïc laø nhôø caùc tröïc quan
(Anschauungen): toâi thaáy / caûm nhaän caùc ñoái töôïng baèng goã.

c) Neáu caùc ñoái töôïng naøy laïi ñöôïc giaùc tính suy töôûng, ta coù caùc khaùi nieäm (Begriffen):
tuû, gheá...

d) Keát quaû taùc ñoäng cuûa ñoái töôïng leân caûm naêng, Kant goïi laø Caûm giaùc (Empfindung)
vaø loaïi tröïc quan naøy laø tröïc quan thöôøng nghieäm.

e) Ñoái töôïng cuûa tröïc quan naøy Kant goïi laø hieän töôïng (Erscheinung). Ta hoûi: “giöõa
“hieän töôïng” cuûa ñieåm e vaø “ñoái töôïng” cuûa ñieåm a coù gì khaùc nhau? Khoâng khaùc gì
caû, vì theo Kant, chuùng ñeàu khoâng phaûi laø “caùi tuû, caùi gheá töï-thaân” maø chæ laø nhöõng gì
“ñöôïc mang laïi cho ta trong caûm naêng vaø ñöôïc ta suy töôûng trong giaùc tính”.

5.3. Vôùi söï phaân chia caùc “quan naêng” treân, Kant tieáp thu caùch phaân chia cuûa Baumgarten veà
caùc quan naêng haï ñaúng (caûm naêng) vaø cao caáp (giaùc tính – vaø coù khi caû lyù tính nhöng ta
chöa baøn ôû ñaây voäi). OÂng cuõng tieáp thu söï phaân chia quan naêng nhaän thöùc cao caáp cuûa
loâ-gíc hoïc coå truyeàn goàm: giaùc tính (“taïo ra khaùi nieäm”); naêng löïc phaùn ñoaùn (“taïo ra
phaùn ñoaùn”) vaø lyù tính theo nghóa heïp (“suy luaän”).

Nhöng Kant khoâng xem xeùt chuùng döôùi khía caïnh taâm lyù hoïc (cao thaáp) maø laø loâ-gíc vaø
xem chuùng laø bình ñaúng vaø phaûi döïa vaøo nhau.

5.4. Thöøa nhaän “caûm naêng”, Kant taùn thaønh thuyeát duy nghieäm vaø baùc boû thuyeát duy lyù thuaàn
tuùy. Thöøa nhaän söï caàn thieát cuûa “giaùc tính”, oâng taùn thaønh phaùi duy lyù vaø baùc boû phaùi
duy nghieäm thuaàn tuùy. Noùi theo caùch hieän ñaïi, Kant khoâng taùn thaønh söï phaân chia maùy
moùc vaø taùch rôøi giöõa “ngoân ngöõ quan saùt” vaø “ngoân ngöõ lyù luaän”.

5.5. “Caûm naêng” vaø “giaùc tính” laø ñoàng ñaúng vaø gaén boù vôùi nhau. ÔÛ ñaây, Kant baùc laïi thuyeát
duy lyù cuûa Leibniz cho raèng giöõa hai quan naêng chæ coù söï khaùc nhau veà möùc ñoä (tröïc
quan thì hoãn ñoän, lyù trí thì saùng toû). Theo Kant, tröïc quan coù nguoàn goác rieâng, ñoù laø caûm
naêng, cuõng thieát yeáu vaø ñoäc laäp vôùi giaùc tính, do ñoù sai laàm cuûa Leibniz phaùt xuaát töø söï
thieáu phaân bieät naøy.

5.6. Cuoái Lôøi daãn nhaäp, Kant vieát caâu quan troïng: “nhaän thöùc cuûa con ngöôøi coù hai nguoàn
goác, ñoù laø caûm naêng vaø giaùc tính (coù theå baét nguoàn töø moät caên nguyeân chung maø ta
khoâng bieát ñöôïc)” (B29). Nhö sau naøy nhieàu laàn oâng nhaán maïnh, ta chæ bieát noù phaûi laø
nhö theá (chaúng haïn tröïc quan phaûi thoâng qua 2 moâ thöùc khoâng gian-thôøi gian; giaùc tính

qua 12 phaïm truø nhaát ñònh…) chöù taïi sao nhö theá (chaúng haïn taïi sao ta khoâng coù ñöôïc
tröïc quan “thaàn thaùnh” khoâng caàn ñoái töôïng kích ñoäng…), thì khoâng traû lôøi ñöôïc (xem
chuù thích BXL vaø B145). Vaäy, Kant khieâm toán döøng laïi ôû söï moâ taû ñeå khaéc phuïc beá taéc lyù

105
 luaän giöõa hai phaùi trieát hoïc ñöông thôøi (duy lyù/duy nghieäm) chöù khoâng coù tham voïng ñöa
ra lôøi giaûi sau cuøng, coøn goïi laø “ñaët cô sôû toái haäu” (Letztbegründung) cho nhaän thöùc töø
moät nguyeân taéc neàn taûng duy nhaát nhö caùc trieát gia duy taâm (Fichte, Schelling, Hegel)
hay nhö Husserl sau naøy. “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” ñaõ voâ tình hay coá yù ñeå ngoû vaán ñeà
cho caùc tìm toøi (hay maïo hieåm) cuûa ngöôøi ñi sau?

5.7. Thaät ra, ngoaøi hai quan naêng chính laø “caûm naêng” vaø “giaùc tính”, nhaän thöùc coøn caàn moät
quan naêng thöù ba ñeå noái keát chuùng laïi nhö ta caàn xaây moät caùi ñaø ñeå noái hai truï coät. Ñoù
laø quan naêng “phaùn ñoaùn” (ñöôïc oâng trình baøy trong phaàn 2 cuûa Phaân tích phaùp sieâu
nghieäm) “thaâu goàm” caùc chaát lieäu cuûa tröïc quan vaøo caùc quy luaät (caùc phaïm truø) cuûa giaùc
tính. ÔÛ caû 3 quan naêng, Kant ñeàu tìm ra ñöôïc caùc yeáu toá tieân nghieäm laøm cô sôû cho
“toång hôïp tieân nghieäm”: vôùi caûm naêng, ñoù laø caùc “moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan”
(khoâng gian-thôøi gian); vôùi giaùc tính laø “caùc phaïm truø”; vôùi naêng löïc phaùn ñoaùn laø “caùc
nieäm thöùc vaø caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy”.

Ñeå oân laïi phaàn quan troïng maáu choát naøy, ta coù baûng toùm taét sau:

CAÛM NAÊNG GIAÙC TÍNH

- Ñoái töôïng ñöôïc mang laïi - Hieän töôïng chöa ñöôïc xaùc
baèng söï kích ñoäng leân taâm ñònh, töùc caùi ña taïp cuûa tröïc
thöùc. quan baây giôø ñöôïc suy töôûng,

nghóa laø ñöôïc xaùc ñònh.

- Khaû naêng cuûa taâm thöùc ñeå
ñöôïc kích ñoäng laø Caûm naêng.
Keát quaû taùc ñoäng laø Caûm
giaùc (chaát lieäu cuûa caûm
naêng).
- Khaû naêng xaùc ñònh ñoái töôïng,
töùc töï taïo neân moät bieåu töôïng
veà noù laø Giaùc tính, hay laø
quan naêng taïo ra caùc khaùi
nieäm (caùc quy luaät).

- Quan heä vôùi ñoái töôïng baèng - Quan heä vôùi ñoái töôïng baèng
caûm giaùc laø tröïc quan caùc phaïm truø cuûa giaùc tính laø
thöôøng nghieäm (haäu thuaàn tuùy (tieân nghieäm).
nghieäm)

106
 - Ñoái töôïng chöa ñöôïc xaùc - Hieän töôïng ñöôïc giaùc tính xaùc ñònh
ñònh (baèng khaùi nieäm) laø ñoái töôïng (Gegenstand,
cuûa tröïc quan thöôøng Objekt) cuûa nhaän thöùc (coøn ñöôïc
nghieäm laø Hieän töôïng goïi laø Phänomenon, thöôøng ñöôïc
(Erscheinung). duøng laãn loän vôùi “hieän töôïng”
(Erscheinung)).

- Caùc moâ thöùc thuaàn tuùy - Caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc
cuûa tröïc quan laø khoâng tính laø caùc phaïm truø.
gian vaø thôøi gian.

NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN

(URTEILSKRAFT)

- laø quan naêng “thaâu goàm” caùc döõ kieän tröïc quan vaøo döôùi caùc quy luaät (caùc khaùi
nieäm), nghóa laø xem caùi gì ñaáy coù thuoäc veà moät quy luaät (khaùi nieäm) naøo hay khoâng.

- Ñieàu kieän khaû theå ñeå aùp duïng caùc phaïm truø vaøo caùc hieän töôïng laø “caùc quy ñònh sieâu
nghieäm veà thôøi gian”, chuùng vöøa coù tính khaùi nieäm (giaùc tính) vöøa coù tính tröïc quan
(caûm naêng) goïi laø caùc Nieäm thöùc sieâu nghieäm, laø saûn phaåm sieâu nghieäm cuûa naêng

löïc töôûng töôïng. (Moãi tröïc quan trong thôøi gian töông öùng vôùi moät phaïm truø, vd:
nieäm thöùc veà baûn theå laø tính thöôøng toàn trong thôøi gian, nieäm thöùc veà tính taát yeáu laø
söï toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng trong moïi thôøi gian v.v..)

- Caùc phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm ra ñôøi töø caùc phaïm truø nhôø caùc nieäm thöùc vaø
laøm cô sôû cho moïi nhaän thöùc tieân nghieäm khaùc seõ laø caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy.

Phaàn “naêng löïc phaùn ñoaùn” khaù khoù hieåu, ôû ñaây chæ nhaéc qua ñeå ta coù caùi nhìn toång
quaùt vaø seõ tìm hieåu sau (töø B172). Chuù yù: Naêng löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) ñöôïc
phaân bieät ôû ñaây vôùi Giaùc tính (Verstand) theo nghóa heïp, coøn giaùc tính noùi chung,
theo nghóa roäng laïi cuõng chính laø quan naêng phaùn ñoaùn (Vermögen zu urteilen),
bao goàm caû “naêng löïc phaùn ñoaùn”! (Xem: Chuù giaûi daãn nhaäp, muïc 8.2.1, chuù thích 2).
Ngoaøi ra, ta cuõng chöa voäi ñeà caäp ñeán chöùc naêng vaø nhieäm vuï cuûa lyù tính (Vernunft),

ñieàu seõ ñöôïc baøn kyõ ôû muïc 10.1.2 vaø 10.1.3 cuûa Chuù giaûi daãn nhaäp.

107
B37
CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

CHÖÔNG I

VEÀ KHOÂNG GIAN

MUÏC § 2

KHAÛO SAÙT SIEÂU HÌNH HOÏC VEÀ

KHAÙI NIEÄM KHOÂNG GIAN

Nhôø giaùc quan beân ngoaøi (moät thuoäc tính cuûa taâm thöùc*), ta hình dung
nhöõng ñoái töôïng nhö laø ôû ngoaøi ta vaø ñeàu ôû trong KHOÂNG GIAN. Chæ ôû
trong khoâng gian, hình theå, ñoä lôùn vaø quan heä giöõa nhöõng ñoái töôïng vôùi nhau
môùi ñöôïc xaùc ñònh hoaëc coù theå ñöôïc xaùc ñònh. Coøn giaùc quan beân trong,–
nhôø ñoù taâm thöùc tröïc quan chính mình hay tröïc quan traïng thaùi noäi taâm – tuy
khoâng mang laïi tröïc quan naøo veà baûn thaân linh hoàn nhö moät ñoái töôïng,
nhöng cuõng laø moät moâ thöùc nhaát ñònh, chæ nhôø ñoù tröïc quan veà traïng thaùi noäi
taâm [beân trong] môùi coù theå coù ñöôïc; vì theá, taát caû nhöõng gì thuoäc veà nhöõng
quy ñònh beân trong ñeàu ñöôïc hình dung trong caùc quan heä veà THÔØI GIAN.
Thôøi gian khoâng theå ñöôïc tröïc quan töø beân ngoaøi cuõng nhö khoâng gian
khoâng theå ñöôïc tröïc quan nhö caùi gì ôû beân trong ta. Vaäy, KHOÂNG GIAN vaø
THÔØI GIAN laø gì?
Phaûi chaêng chuùng laø nhöõng thöïc theå (wirkliche Wesen)? Hay chuùng
tuy chæ laø caùc quy ñònh hoaëc caùc quan heä cuûa söï vaät nhöng laïi laø caùc quy
ñònh, quan heä thuoäc veà töï thaân nhöõng söï vaät ngay caû khi nhöõng söï vaät aáy
khoâng ñöôïc tröïc quan? Hay chuùng chæ toàn taïi nhö laø caùi gì chæ gaén lieàn vôùi
moâ thöùc cuûa tröïc quan, vaø vì theá, gaén lieàn vôùi tính chaát [ñaëc ñieåm caáu taïo]
B38 (Beschaffenheit) chuû quan cuûa taâm thöùc ta, maø neáu khoâng coù tính chaát naøy,
caùc thuoäc tính [khoâng gian, thôøi gian] khoâng theå ñöôïc gaùn cho baát kyø söï vaät
naøo? Ñeå tìm hieåu veà vieäc naøy, tröôùc heát ta caàn khaûo saùt khaùi nieäm veà khoâng
gian. Toâi hieåu “khaûo saùt” (Erörterung, expositio) laø söï hình dung moät caùch
minh baïch (duø chöa thaät caën keõ) veà nhöõng gì thuoäc veà moät khaùi nieäm; coøn söï
khaûo saùt seõ coù tính sieâu hình hoïc khi noù bao haøm nhöõng gì dieãn taû khaùi nieäm
nhö laø ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm*.

* **
“Taâm thöùc” (das Gemüt): Xem chuù thích cho B33. (N.D).
*
Sieâu hình hoïc – theo nghóa chaët cheõ, – laø moân khoa hoïc veà söï toàn taïi. Do ñoù, nhieäm vuï cuûa khaûo
saùt sieâu hình hoïc laø chöùng minh moät söï vaät (ôû ñaây laø khoâng gian vaø thôøi gian) laø coù thöïc., nhö caùc

108
 1. Khoâng gian khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm ñöôïc ruùt ra
töø nhöõng kinh nghieäm beân ngoaøi. Bôûi vì, ñeå cho caùc caûm giaùc coù theå
quan heä ñöôïc vôùi caùi gì ôû beân ngoaøi toâi (töùc vôùi caùi gì chieám vò trí trong
khoâng gian khaùc vôùi vò trí cuûa toâi), cuõng nhö ñeå toâi coù theå hình dung
chuùng nhö laø ôû beân ngoaøi nhau vaø beân caïnh nhau, töùc khoâng chæ khaùc
nhau maø coøn khaùc vò trí vôùi nhau; bieåu töôïng veà khoâng gian phaûi [coù
saün] laøm cô sôû. Do vaäy, bieåu töôïng veà khoâng gian khoâng theå ñöôïc vay
möôïn töø caùc moái quan heä cuûa hieän töôïng beân ngoaøi thoâng qua kinh
nghieäm, traùi laïi, baûn thaân kinh nghieäm beân ngoaøi naøy cuõng chæ coù theå coù
ñöôïc laø thoâng qua bieåu töôïng naøy.

2. Khoâng gian laø moät bieåu töôïng taát yeáu, tieân nghieäm laøm cô sôû cho
moïi tröïc quan beân ngoaøi. Ngöôøi ta khoâng bao giôø coù theå coù ñöôïc bieåu
töôïng raèng khoâng coù khoâng gian, duø ngöôøi ta coù theå deã daøng nghó raèng
trong khoâng gian aáy khoâng coù moät ñoái töôïng naøo. Vaäy, khoâng gian phaûi
B39 ñöôïc xem nhö laø ñieàu kieän khaû theå cho nhöõng hieän töôïng, chöù khoâng
phaûi nhö laø moät quy ñònh phuï thuoäc vaøo hieän töôïng; noù laø moät bieåu töôïng
tieân nghieäm, laøm cô sôû cho nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi moät caùch taát
yeáu*.

3. Khoâng gian khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm suy lyù (diskursiv) – hay nhö
ngöôøi ta quen noùi – khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm phoå bieán veà caùc
quan heä cuûa söï vaät noùi chung, maø laø moät TRÖÏC QUAN THUAÀN
TUÙY. Bôûi vì, thöù nhaát, ngöôøi ta chæ coù theå hình dung moät khoâng gian
duy nhaát, vaø khi noùi veà nhieàu khoâng gian, ngöôøi ta hieåu ñoù laø nhöõng boä
phaän cuûa cuøng moät khoâng gian duy nhaát aáy. Nhöõng boä phaän naøy khoâng
theå ñi tröôùc (vorhergehen) caùi khoâng gian duy nhaát bao truøm taát caû kia
nhö theå laø caùc boä phaän caáu thaønh cuûa noù (töø ñoù laøm cho moät söï toå hôïp –
Zusammensetzung – coù theå coù ñöôïc), traùi laïi, chuùng chæ coù theå ñöôïc suy
töôûng nhö ñeàu ôû trong khoâng gian duy nhaát. Vaäy, khoâng gian thieát yeáu
phaûi laø moät, duy nhaát, coøn caùi ña taïp trong noù, do ñoù, caû khaùi nieäm phoå

moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan. Coøn nhieäm vuï cuûa khaûo saùt sieâu nghieäm (ôû muïc §3) – theo ñuùng
nghóa cuûa töø “sieâu nghieäm” maø Kant duøng – laø cho thaáy caùc moâ thöùc aáy laø ñieàu kieän khaû theå laøm
cho nhaän thöùc tieân nghieäm coù theå coù ñöôïc. (N.D).
*
Trong aán baûn A (laàn xuaát baûn thöù nhaát), Kant vieát tieáp ñieåm 3 vaø ñöôïc thay baèng ñieåm 3 môùi trong
baûn B. Ñieåm 3 naøy trong baûn A nhö sau:
“3. Tính xaùc tín hieån nhieân cuûa moïi nguyeân taéc hình hoïc vaø khaû theå cuûa vieäc caáu taïo chuùng moät
caùch tieân nghieäm laø döïa treân tính taát yeáu tieân nghieäm naøy. Vì giaû thöû bieåu töôïng veà khoâng gian
chæ laø moät khaùi nieäm ñöôïc sôû ñaéc moät caùch haäu nghieäm, töùc laø coù ñöôïc töø kinh nghieäm beân
ngoaøi noùi chung, aét caùc nguyeân taéc ñaàu tieân [neàn taûng] cuûa quy ñònh toaùn hoïc khoâng gì khaùc
hôn laø caùc tri giaùc. Nhö theá, chuùng coù moïi tính baát taát [ngaãu nhieân] cuûa tri giaùc, vaø khoâng coù
gì taát yeáu raèng giöõa hai ñieåm chæ coù theå coù moät ñöôøng thaúng, traùi laïi chæ laø do kinh nghieäm luùc
A24 naøo cuõng cho ta bieát theá thoâi. Caùi gì vay möôïn töø kinh nghieäm thì chæ coù tính phoå bieán so saùnh,
töùc laø nhôø quy naïp. Vôùi caùch nhö theá, ngöôøi ta cuøng laém chæ coù theå noùi, theo nhöõng gì ñöôïc
quan saùt cho tôùi nay, chöa thaáy coù khoâng gian naøo coù nhieàu hôn ba chieàu”. (N.D).

109
 bieán veà nhieàu khoâng gian noùi chung laø chæ döïa treân nhöõng söï giôùi haïn.
Töø ñoù suy ra, moät tröïc quan tieân nghieäm (khoâng phaûi laø thöôøng nghieäm)
phaûi laøm neàn taûng cho moïi khaùi nieäm veà khoâng gian. Nhôø ñoù, moïi
nguyeân taéc hình hoïc, chaúng haïn, “trong moät tam giaùc, toång cuûa hai caïnh
lôùn hôn caïnh thöù ba” khoâng bao giôø ñöôïc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm phoå
bieán veà ñöôøng thaúng vaø tam giaùc, maø laø töø tröïc quan vaø laø ñöôïc ruùt ra
moät caùch tieân nghieäm vôùi söï xaùc tín hieån nhieân (apodiktisch).

4. Khoâng gian ñöôïc hình dung nhö laø moät löôïng (Grösse) voâ taän
B40 (unendlich) ñöôïc cho. Bôûi vì, tuy ngöôøi ta coù theå suy töôûng veà baát kyø
khaùi nieäm naøo nhö laø moät bieåu töôïng chöùa ñöïng soá löôïng voâ taän nhöõng
bieåu töôïng khaùc nhau coù theå coù (nhö laø ñaëc ñieåm coù chung giöõa nhöõng
bieåu töôïng cuûa noù), töùc laø taäp hôïp caùc bieåu töôïng döôùi (unter sich) moät
khaùi nieäm, nhöng khoâng moät khaùi nieäm naøo, ñuùng vôùi nghóa laø moät khaùi
nieäm, laïi coù theå ñöôïc suy töôûng nhö theå chöùa ñöïng beân trong noù (in
sich) moät soá löôïng voâ taän nhöõng bieåu töôïng. Trong khi ñoù, khoâng gian laïi
coù theå ñöôïc ta suy töôûng nhö vaäy (vì moïi boä phaän cuûa khoâng gian ñeàu laø
ñoàng thôøi* toàn taïi ñeán voâ taän). Vaäy, bieåu töôïng nguyeân thuûy veà khoâng
gian laø TRÖÏC QUAN TIEÂN NGHIEÄM, chöù KHOÂNG PHAÛI KHAÙI
NIEÄM.

[Tieåu muïc 4 treân ñaây laø phaàn ñöôïc theâm vaøo cho baûn B. Tieåu muïc naøy trong
baûn A nhö sau:

5. Khoâng gian ñöôïc hình dung nhö moät löôïng (Grösse) voâ taän ñöôïc mang
laïi. Moät khaùi nieäm phoå bieán veà khoâng gian (chung cho moät “phuùt”
[Fusse: töø coå, chæ ñôn vò chieàu daøi = 0,33 cm] cuõng nhö cho moät “saûi tay”
[Elle: = 113cm]) khoâng theå xaùc ñònh ñieàu gì caû veà maët löôïng. Neáu giaû thöû
khoâng coù tính voâ-giôùi haïn [khoâng coù ranh giôùi] (Grenzenlosigkeit) trong
tieán trình cuûa tröïc quan, aét khoâng coù khaùi nieäm naøo veà caùc moái quan heä
laïi mang theo mình moät nguyeân taéc veà tính voâ taän (Unendlichkeit) cuûa
tröïc quan.
[Muïc §3 tieáp sau ñaây: “Khaûo saùt sieâu nghieäm veà khaùi nieäm khoâng gian” laø
phaàn ñöôïc theâm vaøo cho baûn B].

*
Zugleich: ñoàng thôøi, tuy nhieân ôû ñaây neân hieåu theo nghóa “khoâng gian”, töùc laø nhöõng boä phaän cuûa
khoâng gian ñeàu cuøng toàn taïi beân nhau (Koexistenz). (N.D).

110
 MUÏC § 3

KHAÛO SAÙT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ

KHAÙI NIEÄM KHOÂNG GIAN

Toâi hieåu söï khaûo saùt sieâu nghieäm laø söï giaûi thích moät khaùi nieäm,
[xem noù] nhö moät nguyeân taéc, nhôø ñoù coù theå nhaän ra ñöôïc khaû theå cuûa
caùc nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm khaùc. Muïc ñích naøy ñoøi hoûi: 1. Caùc
nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm thöïc söï baét nguoàn töø khaùi nieäm ñöôïc cho noùi
treân; 2. Caùc nhaän thöùc naøy chæ coù theå coù ñöôïc khi laáy phöông caùch giaûi thích
sieâu nghieäm veà khaùi nieäm laøm tieàn ñeà.

Moân hình hoïc laø moät khoa hoïc xaùc ñònh caùc thuoäc tính cuûa khoâng gian
moät caùch toång hôïp nhöng laïi tieân nghieäm. Vaäy, bieåu töôïng veà khoâng gian phaûi
nhö theá naøo ñeå coù theå coù ñöôïc moät nhaän thöùc nhö theá veà noù? Khoâng gian phaûi
laø tröïc quan nguyeân thuûy; vì töø moät khaùi nieäm ñôn thuaàn ta khoâng theå ruùt ra
caùc meänh ñeà ñi ra khoûi baûn thaân khaùi nieäm aáy [vì nhö vaäy chæ coù caùc meänh ñeà
B41 phaân tích], nhöng thöïc teá vaãn dieãn ra ñöôïc trong Hình hoïc (xem Lôøi daãn nhaäp
muïc 5). Nhöng, tröïc quan naøy [khoâng chæ toång hôïp maø] phaûi laø tieân nghieäm,
töùc phaûi coù saün trong ta tröôùc moïi tri giaùc veà ñoái töôïng; do ñoù khoâng gian laø
tröïc quan thuaàn tuùy, khoâng phaûi thöôøng nghieäm. Bôûi leõ nhöõng meänh ñeà hình
hoïc ñeàu coù tính hieån nhieân (apodiktisch), nghóa laø gaén lieàn vôùi yù thöùc veà tính
taát yeáu cuûa chuùng, chaúng haïn: “khoâng gian chæ coù ba chieàu”, nhöõng meänh ñeà
nhö theá khoâng theå laø nhöõng phaùn ñoaùn thöôøng nghieäm hay phaùn ñoaùn kinh
nghieäm, cuõng khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø nhöõng phaùn ñoaùn aáy. (Xem Lôøi daãn
nhaäp, aán baûn 2)

Vaäy laøm theá naøo moät tröïc quan beân ngoaøi – ñi tröôùc (vorhergeht) baûn
thaân caùc ñoái töôïng vaø trong ñoù, khaùi nieäm veà ñoái töôïng coù theå ñöôïc xaùc ñònh
moät caùch tieân nghieäm – laïi coù theå toàn taïi trong taâm thöùc? Roõ raøng khoâng baèng
caùch naøo khaùc hôn laø trong chöøng möïc noù coù choã ñöùng ñôn thuaàn ôû beân
trong chuû theå, nhö laø tính chaát [ñaëc tính caáu taïo] (Beschaffenheit) veà maët
moâ thöùc cuûa chuû theå ñöôïc kích ñoäng bôûi caùc ñoái töôïng vaø qua ñoù, nhaän ñöôïc
bieåu töôïng tröïc tieáp veà caùc ñoái töôïng, töùc laø tröïc quan. | Nhö vaäy, tröïc quan
veà khoâng gian chæ nhö laø MOÂ THÖÙC CUÛA GIAÙC QUAN BEÂN NGOAØI NOÙI
CHUNG.

Vaø chæ coù caùch giaûi thích treân ñaây cuûa chuùng ta môùi laøm cho ta hieåu
ñöôïc khaû theå cuûa moân Hình hoïc nhö laø moân hoïc veà nhaän thöùc toång hôïp tieân
nghieäm. Baát cöù phöông caùch giaûi thích naøo khaùc, duø coù veû ngoaøi ít nhieàu töông
töï vôùi caùch giaûi thích cuûa chuùng ta, nhöng khoâng mang laïi ñöôïc khaû theå aáy thì
ñeàu coù theå ñöôïc phaân bieät moät caùch chaéc chaén nhaát vôùi caùch giaûi thích cuûa

111
 chuùng ta döïa treân ñaëc ñieåm naøy.

B42
KEÁT LUAÄN TÖØ CAÙC KHAÙI NIEÄM TREÂN

a. Khoâng gian khoâng hình dung thuoäc tính cuûa baát kyø vaät-töï thaân naøo hay
hình dung caùc vaät-töï thaân trong quan heä giöõa chuùng vôùi nhau; töùc laø khoâng
hình dung tính quy ñònh naøo cuûa vaät-töï thaân nhö laø caùi gaén lieàn vôùi baûn
thaân caùc ñoái töôïng vaø vaãn toàn taïi caû khi ngöôøi ta töôùc boû [tröøu töôïng hoùa]
moïi ñieàu kieän chuû quan cuûa tröïc quan. Bôûi vì [ñoái vôùi vaät-töï thaân], caùc tính
quy ñònh (Bestimmungen) tuyeät ñoái laãn töông ñoái ñeàu khoâng theå ñöôïc tröïc
quan tröôùc khi coù söï toàn taïi thöïc (Dasein) cuûa caùc söï vaät mang caùc quy
ñònh aáy, nghóa laø khoâng theå ñöôïc tröïc quan moät caùch tieân nghieäm.

b. Khoâng gian khoâng gì khaùc hôn laø moâ thöùc cho moïi hieän töôïng cuûa giaùc
quan beân ngoaøi; töùc laø, ñieàu kieän chuû quan cuûa caûm naêng, chæ nhôø ñoù tröïc
quan beân ngoaøi môùi coù theå coù ñöôïc cho ta. Vì tính thuï nhaän cuûa chuû theå
saün saøng ñöôïc kích ñoäng bôûi ñoái töôïng phaûi ñi tröôùc moïi tröïc quan veà caùc
ñoái töôïng aáy moät caùch taát yeáu, neân deã hieåu taïi sao moâ thöùc cuûa moïi hieän
töôïng laïi coù theå ñaõ ñöôïc mang laïi (gegeben sein) [coù saün] tröôùc moïi tri
giaùc coù thöïc, do ñoù laø moät caùch tieân nghieäm ôû trong taâm thöùc, vaø taïi sao
moâ thöùc aáy – vôùi tö caùch laø moät tröïc quan thuaàn tuùy – trong ñoù moïi ñoái
töôïng phaûi ñöôïc quy ñònh – laïi coù theå chöùa ñöïng caùc nguyeân taéc cho caùc
moái quan heä cuûa moïi ñoái töôïng coù tröôùc moïi kinh nghieäm.

Vì theá, chæ ñöùng töø quan ñieåm cuûa con ngöôøi, ta môùi coù theå noùi veà
khoâng gian, veà nhöõng ñoái töôïng coù quaûng tính v.v.. Neáu ta rôøi boû ñieàu kieän
chuû quan nhôø ñoù ta coù theå nhaän ñöôïc tröïc quan beân ngoaøi cuõng nhö ñöôïc caùc
ñoái töôïng kích ñoäng, bieåu töôïng veà khoâng gian seõ khoâng coù yù nghóa gì caû.
B43 Thuoäc tính naøy [khoâng gian] chæ ñöôïc gaùn cho nhöõng söï vaät trong chöøng möïc
chuùng xuaát hieän (erscheinen) ra cho ta, töùc nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa caûm
naêng. Moâ thöùc oån ñònh coá höõu naøy cuûa tính thuï nhaän maø ta goïi laø caûm naêng laø
moät ñieàu kieän taát yeáu cuûa moïi moái quan heä, trong ñoù nhöõng ñoái töôïng ñöôïc
tröïc quan nhö laø ôû ngoaøi ta; vaø khi ngöôøi ta töôùc boû [tröøu töôïng hoùa] heát
nhöõng ñoái töôïng naøy, vaãn coøn laïi tröïc quan thuaàn tuùy coù teân laø khoâng gian.
Vì ta khoâng theå bieán caùc ñieàu kieän ñaëc thuø cuûa caûm naêng thaønh caùc ñieàu kieän
cho khaû theå cuûa baûn thaân söï vaät, nhöng chæ laø cuûa nhöõng hieän töôïng thoâi,
neân ta coù theå noùi raèng khoâng gian bao truøm moïi söï vaät trong chöøng möïc chuùng
xuaát hieän ra cho ta ôû beân ngoaøi [nhö nhöõng hieän töôïng], chöù khoâng bao truøm
baûn thaân moïi vaät-töï thaân theo nghóa duø chuùng coù ñöôïc tröïc quan hay khoâng
hoaëc ñöôïc tröïc quan bôûi chuû theå naøo. Bôûi vì, ta hoaøn toaøn khoâng theå ñaùnh giaù
veà nhöõng tröïc quan cuûa nhöõng höõu theå coù tö duy naøo khaùc, lieäu hoï coù bò raøng
buoäc bôûi nhöõng ñieàu kieän ñang giôùi haïn tröïc quan cuûa ta, töùc nhöõng ñieàu kieän

112
 chæ coù giaù trò phoå bieán cho ta thoâi. Neáu ta ñem tính giôùi haïn cuûa moät phaùn
ñoaùn theâm vaøo cho khaùi nieäm cuûa chuû theå, phaùn ñoaùn aáy seõ coù giaù trò, töùc laø
ñuùng moät caùch voâ ñieàu kieän. Meänh ñeà: “Moïi söï vaät ñeàu ôû beân caïnh nhau trong
khoâng gian” chæ ñuùng vôùi ñieàu kieän giôùi haïn khi nhöõng söï vaät naøy ñöôïc xem laø
nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan caûm tính cuûa ta. Neáu ôû ñaây, toâi theâm ñieàu kieän
cho khaùi nieäm treân vaø noùi: “Moïi söï vaät,– nhö laø nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi
– ñeàu ôû beân caïnh nhau trong khoâng gian”, thì quy luaät naøy coù giaù trò phoå bieán,
khoâng coù giôùi haïn naøo. Vaäy, caùc khaûo saùt treân ñaây vöøa cho ta thaáy tính thöïc
taïi (Realität) (töùc giaù trò khaùch quan) cuûa khoâng gian ñoái vôùi taát caû nhöõng gì coù
theå xuaát hieän ra cho ta ôû beân ngoaøi nhö laø ñoái töôïng [hieän töôïng], nhöng ñoàng
thôøi cho thaáy caû YÙ theå tính (Idealität) cuûa khoâng gian ñoái vôùi nhöõng söï vaät khi
chuùng ñöôïc lyù tính xem xeùt nôi töï thaân chuùng, töùc laø, khi khoâng xeùt ñeán ñaëc
ñieåm caáu taïo cuûa caûm naêng chuùng ta. Vaäy, chuùng ta khaúng ñònh tính thöïc taïi
thöôøng nghieäm cuûa khoâng gian (ñoái vôùi moïi kinh nghieäm beân ngoaøi coù theå
B44 coù), maëc duø ta giaû ñònh (annehmen) YÙù theå tính sieâu nghieäm cuûa khoâng gian,
töùc giaû ñònh khoâng gian laø caùi hö voâ (Nichts) [caùi khuoân roãng, khoâng coù gì
heát] bao laâu ta ruùt boû ñieàu kieän taïo neân khaû theå cho moïi kinh nghieäm vaø xem
khoâng gian nhö laø caùi gì laøm cô sôû cho baûn thaân nhöõng vaät-töï thaân.

Nhöng, ngoaøi khoâng gian ra, khoâng coù moät bieåu töôïng chuû quan naøo
khaùc coù quan heä vôùi caùi gì ôû beân ngoaøi maø laïi coù theå ñöôïc goïi laø [coù giaù trò]
khaùch quan tieân nghieäm. Vì ta seõ khoâng ruùt ra ñöôïc nhöõng meänh ñeà toång hôïp
tieân nghieäm töø baát cöù bieåu töôïng chuû quan naøo khaùc ngoaøi bieåu töôïng veà tröïc
quan trong khoâng gian (xem § 3). Do vaäy, noùi moät caùch chính xaùc, nhöõng bieåu
töôïng chuû quan khaùc khoâng theå coù YÙ theå tính naøo caû, duø chuùng truøng hôïp vôùi
bieåu töôïng veà khoâng gian ôû choã chuùng ñeàu thuoäc veà tính chaát [ñaëc ñieåm caáu
taïo] chuû quan cuûa phöông caùch [tri giaùc] caûm tính, chaúng haïn thò giaùc, thích
giaùc, xuùc giaùc thoâng qua caùc caûm giaùc veà maøu saéc, aâm thanh vaø hôi aám v.v..,
nhöng vì chuùng chæ laø nhöõng caûm giaùc ñôn thuaàn chöù khoâng phaûi nhöõng tröïc
quan neân töï chuùng khoâng theå cho ta nhaän thöùc veà ñoái töôïng, caøng khoâng theå laø
nhận thức tiên nghiệm*.

B45 Muïc ñích cuûa nhaän xeùt naøy chæ laø ñeå traùnh vieäc ngöôøi ta giaûi thích YÙ theå
tính cuûa khoâng gian ñaõ ñöôïc khaúng ñònh treân ñaây baèng caùc ví duï khoâng ñaày ñuû
[baèng maøu saéc, muøi vò v.v..], vì maøu saéc, muøi vò… khoâng phaûi laø nhöõng tính
chaát (Beschaffenheiten) cuûa söï vaät maø ñuùng ra phaûi ñöôïc xem nhö laø nhöõng
traïng thaùi bieán ñoåi cuûa chuû theå chuùng ta; chuùng thaäm chí coù theå khaùc nhau
nôi nhöõng con ngöôøi khaùc nhau. Trong tröôøng hôïp ñoù, caùi maø baûn thaân nguyeân
thuûy chæ laø hieän töôïng, chaúng haïn moät ñoùa hoàng laïi ñöôïc xem laø moät vaät-töï
thaân trong giaùc tính thöôøng nghieäm, maëc duø veà maët maøu saéc, ñoùa hoàng coù theå
xuaát hieän ra moät caùch khaùc nhau döôùi con maét nhìn cuûa moãi ngöôøi. Ngöôïc laïi,
khaùi nieäm sieâu nghieäm [cuûa chuùng ta] veà nhöõng hieän töôïng trong khoâng gian
laø moät söï nhaéc nhôû coù tính pheâ phaùn raèng: noùi chung khoâng coù gì ñöôïc tröïc
quan trong khoâng gian maø laø moät vaät-töï thaân; vaø khoâng gian khoâng phaûi laø

113
moät moâ thöùc cuûa söï vaät nhö laø caùi gì voán coù nôi baûn thaân söï vaät; traùi laïi,
nhöõng ñoái töôïng töï thaân laø caùi gì hoaøn toaøn khoâng bieát ñöôïc ñoái vôùi chuùng
ta, vaø taát caû nhöõng gì ñöôïc ta goïi laø nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi ñeàu khoâng gì
khaùc hôn laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn cuûa caûm naêng chuùng ta. | Moâ thöùc
cuûa caûm naêng chính laø KHOÂNG GIAN, coøn caùi ñoái öùng thöïc söï (wahres
Correlatum) [cuûa moâ thöùc aáy], töùc vaät-töï thaân khoâng ñöôïc vaø cuõng khoâng
theå ñöôïc nhaän thöùc baèng moâ thöùc aáy cuõng nhö khoâng bao giôø ñöôïc tra hoûi ôû
trong kinh nghieäm caû.

114
B46 CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

CHÖÔNG II

VEÀ THÔØI GIAN

MUÏC § 4

KHAÛO SAÙT SIEÂU HÌNH HOÏC VEÀ

KHAÙI NIEÄM THÔØI GIAN

1. Thôøi gian khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm ñöôïc ruùt ra töø
moät kinh nghieäm naøo ñoù. Bôûi vì baûn thaân vieäc xaûy ra ñoàng thôøi hay xaûy
ra keá tieáp nhau khoâng ñeán ñöôïc vôùi tri giaùc, neáu bieåu töôïng veà thôøi gian
khoâng laøm cô sôû moät caùch tieân nghieäm. Chæ vôùi tieàn ñeà aáy, ngöôøi ta môùi
coù theå hình dung caùc söï vaät laø ñang toàn taïi trong cuøng moät thôøi gian
(ñoàng thôøi) hoaëc trong caùc thôøi gian khaùc nhau (keá tieáp nhau).

2. Thôøi gian laø moät bieåu töôïng taát yeáu laøm neàn moùng cho moïi tröïc
quan. Ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng noùi chung, ngöôøi ta khoâng theå thuû tieâu
(aufheben) baûn thaân thôøi gian, maëc duø ngöôøi ta hoaøn toaøn coù theå töôùc boû
moïi ñoái töôïng ra khoûi thôøi gian. Vaäy, Thôøi gian laø ñöôïc mang laïi moät
caùch tieân nghieäm. Chæ trong thôøi gian maø moïi tính thöïc taïi cuûa nhöõng
hieän töôïng môùi coù theå coù ñöôïc. Nhöõng hieän töôïng naøy coù theå maát heát
nhöng baûn thaân thôøi gian (nhö laø ñieàu kieän phoå bieán cho khaû theå cuûa
chuùng) khoâng theå bò thuû tieâu ñöôïc.

B47 3. Khaû theå cuûa caùc nguyeân taéc taát nhieân (apodiktisch) veà caùc moái quan heä
trong thôøi gian hay caùc tieân ñeà (Axiomen)* veà thôøi gian noùi chung ñeàu
döïa treân tính taát yeáu tieân nghieäm naøy. Thôøi gian chæ coù MOÄT chieàu:
nhöõng thôøi gian khaùc nhau khoâng phaûi ñoàng thôøi vôùi nhau maø laø keá tieáp
nhau (trong khi nhöõng khoâng gian khaùc nhau khoâng keá tieáp nhau maø
cuøng toàn taïi** beân nhau). Caùc nguyeân taéc naøy khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø
kinh nghieäm, vì kinh nghieäm khoâng mang laïi tính phoå bieán chaët cheõ laãn
tính xaùc tín hieån nhieân. [Töø kinh nghieäm], ta haàu nhö chæ coù theå noùi: “tri
giaùc thoâng thöôøng daïy cho ta bieát nhö theá”, chöù khoâng theå noùi: “noù phaûi
nhö theá”. Caùc nguyeân taéc naøy coù giaù trò nhö caùc quy luaät, nhôø ñoù nhöõng

* *
Xem “Caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan” B202… vaø chuù thích cho B760. (N.D).
**
Zugleich: ñoàng thôøi, nhöng – nhö ñaõ noùi – ôû ñaây coù nghóa laø “cuøng toàn taïi” beân nhau
(Koexistenz). (N.D).

115
 kinh nghieäm, noùi chung, môùi coù theå coù ñöôïc vaø daïy cho ta bieát tröôùc khi
coù kinh nghieäm chöù khoâng phaûi thoâng qua kinh nghieäm.

4. Thôøi gian khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm suy lyù, hay nhö ngöôøi ta
thöôøng goïi, khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm phoå bieán maø laø moät moâ
thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm tính. Nhöõng thôøi gian khaùc nhau chæ
laø nhöõng boä phaän cuûa cuøng moät thôøi gian. Nhöng, bieåu töôïng coù theå
ñöôïc mang laïi bôûi chæ moät ñoái töôïng duy nhaát [thôøi gian] phaûi laø
TRÖÏC QUAN. Neân ngay caû meänh ñeà “nhöõng thôøi gian khaùc nhau khoâng
theå laø ñoàng thôøi vôùi nhau” cuõng khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø moät khaùi nieäm
phoå bieán. Meänh ñeà naøy laø coù tính toång hôïp vaø khoâng theå chæ baét nguoàn
duy nhaát töø caùc khaùi nieäm. Vaäy, meänh ñeà aáy ñöôïc chöùa ñöïng moät caùch
tröïc tieáp (unmittelbar) trong tröïc quan vaø trong bieåu töôïng veà thôøi gian.

5. Tính voâ taän (Unendlichkeit) cuûa Thôøi gian khoâng coù nghóa gì khaùc hôn
laø: moïi löôïng nhaát ñònh cuûa thôøi gian chæ coù theå coù ñöôïc baèng nhöõng söï
B48 giôùi haïn cuûa moät Thôøi gian duy nhaát laøm neàn taûng. Vì vaäy, bieåu töôïng
nguyeân thuûy: Thôøi gian phaûi ñöôïc mang laïi [ñöôïc cho] nhö laø voâ giôùi
haïn. Neáu baûn thaân caùc boä phaän vaø moãi löôïng cuûa moät ñoái töôïng ñeàu chæ
coù theå ñöôïc hình dung moät caùch xaùc ñònh baèng caùc söï giôùi haïn thì bieåu
töôïng veà caùi toaøn boä khoâng phaûi do nhöõng khaùi nieäm mang laïi (vì nhöõng
khaùi nieäm chæ chöùa ñöïng caùc bieåu töôïng boä phaän), traùi laïi phaûi coù tröïc
quan tröïc tieáp [veà caùi toaøn boä thôøi gian] laøm neàn moùng cho nhöõng khaùi
nieäm aáy.

116
 MUÏC § 5

KHAÛO SAÙT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ

KHAÙI NIEÄM THÔØI GIAN

[Muïc §5 naøy laø ñöôïc theâm vaøo cho baûn B]

Ñeå ngaén goïn, toâi xin löu yù trôû laïi nhöõng gì ñaõ noùi ôû muïc § 3 veà theá naøo
laø “sieâu nghieäm” ñöôïc ñaët ngay döôùi phaàn khaûo saùt sieâu hình hoïc. ÔÛ ñaây, toâi
chæ noùi theâm raèng: khaùi nieäm veà söï bieán ñoåi (Veränderung) vaø cuøng vôùi noù
laø khaùi nieäm veà söï vaän ñoäng (nhö laø söï bieán ñoåi veà vò trí) chæ coù theå coù ñöôïc
laø nhôø thoâng qua vaø ôû trong bieåu töôïng veà thôøi gian. | Vaø neáu bieåu töôïng
naøy khoâng phaûi laø tröïc quan tieân nghieäm (beân trong), seõ khoâng coù moät khaùi
nieäm naøo, duø thuoäc loaïi gì, coù theå laøm cho ta hieåu ñöôïc khaû theå cuûa söï bieán
ñoåi*, töùc laø, cuûa söï noái keát caùc thuoäc tính ñoái laäp – maâu thuaãn nhau** trong
cuøng moät ñoái töôïng (chaúng haïn söï toàn taïi vaø söï khoâng-toàn taïi cuûa cuøng moät
söï vaät trong cuøng moät vò trí). Chæ trong thôøi gian, hai tính quy ñònh ñoái laäp-
B49 maâu thuaãn môùi coù theå cuøng toàn taïi trong moät söï vaät, ñoù chính laø söï toàn taïi keá
tieáp nhau [cuûa hai traïng thaùi]. Cho neân, khaùi nieäm veà thôøi gian cuûa chuùng ta
giaûi thích ñöôïc khaû theå cuûa raát nhieàu nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm nhö
ñöôïc theå hieän trong hoïc thuyeát chung veà vaän ñoäng [aùm chæ moân Cô hoïc], moät
hoïc thuyeát mang laïi khoâng ít ñieàu boå ích.

*
Veà caùch duøng chöõ, sau naøy (B225-231), Kant phaân bieät raát teá nhò giöõa “bieán ñoåi” (Veränderung)
vaø “thay ñoåi” (Wechsel). “Bieán ñoåi” chæ baûn thaân söï vaät (baûn theå) traûi qua nhieàu traïng thaùi khaùc
nhau, noù vaãn laø noù nhöng khoâng coøn gioáng nhö tröôùc ñaây (vd: toâi vaãn laø toâi nhöng toâi “bieán ñoåi” töø
treû thaønh giaø. Coøn caùc traïng thaùi “treû”, “giaø” chæ laø nhöõng “thay ñoåi”, töùc söï thay choã cho nhau, töï
chuùng khoâng “bieán ñoåi” gì duø laø caùc thuoäc tính “ñoái laäp-maâu thuaãn” nhau trong cuøng moät söï vaät.
Theo Kant, chæ nhôø khaùi nieäm veà thôøi gian, ta môùi nhaän thöùc ñöôïc khaû theå aáy. Do ñoù, ñeå thoáng nhaát
veà thuaät ngöõ, töø nay chöõ “Veränderung” seõ ñöôïc dòch laø “söï bieán ñoåi”, coøn “Wechsel” laø “thay
ñoåi”. (N.D).
**
Ñoái laäp-maâu thuaãn: Kontradiktorisch-entgegengesetzt. (N.D).

117
 MUÏC § 6

KEÁT LUAÄN TÖØ CAÙC KHAÙI NIEÄM TREÂN

a. Thôøi gian khoâng phaûi laø caùi gì toàn taïi cho chính noù hay thuoäc veà nhöõng
söï vaät nhö laø quy ñònh khaùch quan, vaø do ñoù, khoâng phaûi laø caùi vaãn coøn
laïi khi ngöôøi ta töôùc boû [tröøu töôïng hoùa] moïi ñieàu kieän chuû quan ñeå tröïc
quan söï vaät. | Vì trong tröôøng hôïp tröôùc [toàn taïi cho chính noù], thôøi gian
seõ vaãn laø caùi gì hieän thöïc (wirklich) duø khoâng coù ñoái töôïng hieän thöïc naøo
caû. Coøn trong tröôøng hôïp sau, neáu thôøi gian ñöôïc xem nhö moät quy ñònh
hay traät töï gaén lieàn vôùi söï vaät thì noù khoâng theå ñi tröôùc (vorhergehen) ñoái
töôïng ñeå laøm ñieàu kieän cho chuùng vaø khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc baèng
nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm vaø khoâng theå ñöôïc tröïc quan.
Nhöng traùi laïi, nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm laø hoaøn toaøn coù theå
coù ñöôïc, neáu thôøi gian khoâng gì khaùc hôn laø ñieàu kieän chuû quan, nhôø ñoù
moïi tröïc quan coù theå dieãn ra beân trong ta. Vì ôû ñaây, moâ thöùc naøy cuûa
tröïc quan beân trong coù theå ñöôïc hình dung tröôùc caùc ñoái töôïng, do ñoù, laø
moät caùch tieân nghieäm.

b. Thôøi gian khoâng gì khaùc hôn laø moâ thöùc cuûa giaùc quan beân trong, töùc
cuûa tröïc quan veà chính ta vaø veà traïng thaùi beân trong [noäi taâm] cuûa ta. Vì
thôøi gian khoâng theå laø moät quy ñònh cuûa nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi; noù
B50 khoâng coù hình theå hay vò trí naøo v.v.., traùi laïi thôøi gian xaùc ñònh moái
quan heä giöõa caùc bieåu töôïng cuûa traïng thaùi noäi taâm beân trong ta. Vaø, vì
tröïc quan beân trong naøy khoâng mang laïi hình theå neân ta tìm caùch thay theá
söï thieáu thoán naøy baèng caùc caùi töông töï (Analogien) vaø hình dung doøng
thôøi gian baèng moät ñöôøng thaúng voâ taän, trong ñoù caùi ña taïp [moïi thôøi
ñieåm] taïo thaønh moät chuoãi, chæ coù moät chieàu vaø töø caùc ñaëc ñieåm cuûa
ñöôøng thaúng naøy maø suy ra moïi ñaëc ñieåm cuûa thôøi gian, ngoaïi tröø ñieåm
duy nhaát laø: caùc boä phaän cuûa ñöôøng thaúng [trong khoâng gian] thì cuøng toàn
taïi ñoàng thôøi (zugleich) coøn caùc boä phaän cuûa thôøi gian bao giôø cuõng keá
tieáp nhau. Ñieàu naøy cuõng cho thaáy roõ raèng baûn thaân bieåu töôïng veà thôøi
gian laø moät TRÖÏC QUAN, bôûi leõ moïi moái quan heä cuûa noù ñeàu coù theå
ñöôïc dieãn taû baèng moät tröïc quan beân ngoaøi [“baèng moâ thöùc khoâng
gian”].

c. Thôøi gian laø ñieàu kieän moâ thöùc tieân nghieäm cho moïi hieän töôïng noùi
chung. Khoâng gian – nhö laø moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa moïi tröïc quan beân
ngoaøi – chæ laø ñieàu kieän tieân nghieäm ñöôïc giôùi haïn cho nhöõng hieän töôïng
beân ngoaøi maø thoâi. Ngöôïc laïi, vì leõ moïi bieåu töôïng – duø coù ñoái töôïng laø
nhöõng söï vaät beân ngoaøi hay khoâng – töï chuùng laø caùc quy ñònh cuûa taâm
thöùc, ñeàu thuoäc veà traïng thaùi noäi taâm; nhöng traïng thaùi noäi taâm naøy thuoäc
veà ñieàu kieän moâ thöùc cuûa tröïc quan beân trong, töùc thuoäc veà thôøi gian,

118
 neân thôøi gian laø ñieàu kieän tieân nghieäm cho moïi hieän töôïng noùi chung, laø
ñieàu kieän tröïc tieáp cho nhöõng hieän töôïng beân trong (cuûa taâm hoàn chuùng
ta) vaø ñoàng thôøi qua ñoù cuõng laø ñieàu kieän giaùn tieáp cho moïi hieän töôïng
beân ngoaøi. Neáu toâi coù theå noùi moät caùch tieân nghieäm raèng: “Moïi hieän
töôïng beân ngoaøi ñeàu ôû trong khoâng gian vaø ñöôïc quy ñònh moät caùch tieân
B51 nghieäm theo caùc moái quan heä cuûa khoâng gian”, thì töø nguyeân taéc cuûa
giaùc quan beân trong, toâi coù theå noùi moät caùch hoaøn toaøn toång quaùt raèng:
“Moïi hieän töôïng noùi chung, töùc moïi hieän töôïng cuûa giaùc quan ñeàu ôû
trong thôøi gian vaø nhaát thieát phaûi ôû trong caùc moái quan heä cuûa thôøi
gian”.

Giaû thöû ta töôùc boû phöông caùch cuûa ta ñeå töï tröïc quan chính ta töø beân
trong vaø nhôø tröïc quan [beân trong] naøy ñeå bao quaùt heát moïi tröïc quan beân
ngoaøi trong naêng löïc bieåu töôïng, nghóa laø neáu ta hieåu ñoái töôïng nhö chuùng
ñang toàn taïi töï thaân, thì thôøi gian [seõ khoâng coøn nöõa vaø] khoâng laø gì caû
(nichts). Noù chæ coù giaù trò khaùch quan ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng, vì chuùng laø
nhöõng söï vaät ñöôïc ta xem laø nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan chuùng ta;
nhöng noù seõ khoâng coøn laø khaùch quan, neáu ngöôøi ta tröøu töôïng hoùa [töôùc boû]
khoûi caûm naêng cuûa tröïc quan chuùng ta, do ñoù, laø tröøu töôïng hoùa khoûi phöông
caùch bieåu töôïng (Vorstellungsart) rieâng coù cuûa chuùng ta vaø laïi ñi baøn veà
nhöõng söï vaät noùi chung (Dinge überhaupt) [töùc nhöõng vaät-töï thaân]. Vaäy,
thôøi gian chæ laø moät ñieàu kieän chuû quan cuûa tröïc quan (mang tính con ngöôøi)
cuûa chuùng ta (bao giôø cuõng laø caûm tính, nghóa laø trong chöøng möïc ta ñöôïc
caùc ñoái töôïng kích ñoäng), coøn thôøi gian töï thaân, ôû beân ngoaøi chuû theå, laø
khoâng coù [khoâng laø gì caû]. Tuy nhieân, ñoái vôùi moïi hieän töôïng, töùc ñoái vôùi
moïi söï vaät coù theå xuaát hieän ra cho ta trong kinh nghieäm, thôøi gian laø khaùch
quan moät caùch taát yeáu. Chuùng ta khoâng theå noùi: “Moïi söï vaät ñeàu ôû trong
thôøi gian”, vì trong khaùi nieäm veà “moïi söï vaät noùi chung”, moïi phöông caùch
ñeå tröïc quan söï vaät ñaõ bò töôùc boû, trong khi chính phöông caùch naøy laø ñieàu
B52 kieän ñích thöïc ñeå thôøi gian ñöôïc thuoäc veà bieåu töôïng cuûa nhöõng hieän töôïng.
Nhöng neáu ñieàu kieän naøy ñöôïc boå sung theâm vaøo cho khaùi nieäm treân, vaø caâu
treân trôû thaønh: “Moïi söï vaät – vôùi tö caùch laø nhöõng hieän töôïng (nhöõng ñoái
töôïng cuûa tröïc quan caûm tính) ñeàu ôû trong thôøi gian”, nguyeân taéc naøy seõ coù
ñöôïc tính ñuùng ñaén khaùch quan vaø tính phoå bieán tieân nghieäm.

Caùc khaúng ñònh treân ñaây cuûa chuùng ta daïy cho ta bieát veà tính thöïc taïi
thöôøng nghieäm (empirische Realität) cuûa thôøi gian, töùc tính giaù trò khaùch
quan ñoái vôùi moïi ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi cho giaùc quan cuûa ta. Vaø
bôûi vì tröïc quan cuûa ta bao giôø cuõng laø caûm tính, neân trong kinh nghieäm,
khoâng bao giôø moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta maø khoâng phuïc tuøng ñieàu
kieän thôøi gian. Ngöôïc laïi, ta baùc boû moïi yeâu saùch veà tính thöïc taïi tuyeät ñoái
(absolute Realität) cuûa Thôøi gian, vì nhö vaäy, thôøi gian seõ gaén lieàn vôùi
nhöõng söï vaät moät caùch tuyeät ñoái nhö laø ñieàu kieän hay thuoäc tính maø khoâng
caàn xeùt ñeán moâ thöùc cuûa tröïc quan caûm tính cuûa chuùng ta. Caùc thuoäc tính

119
 gaén lieàn vôùi nhöõng vaät-töï thaân nhö theá khoâng bao giôø coù theå ñöôïc mang laïi
cho ta thoâng qua caùc giaùc quan. Tuy nhieân, chính ôû ñieåm naøy cho thaáy YÙ theå
tính sieâu nghieäm (transzendentale Idealität) cuûa thôøi gian, theo ñoù, thôøi
gian khoâng laø gì caû neáu ngöôøi ta tröøu töôïng hoùa noù ra khoûi moïi ñieàu kieän
chuû quan cuûa tröïc quan caûm tính, vaø thôøi gian khoâng theå ñöôïc xem laø caùi gì
toàn taïi nhö baûn theå (subsistierend), cuõng khoâng phaûi caùi gì toàn taïi nhö tuøy
theå (inhärierend) nôi nhöõng ñoái töôïng töï thaân (maø khoâng coù quan heä vôùi tröïc
quan cuûa ta). Nhöng YÙ theå tính naøy, cuõng gioáng nhö yù theå tính cuûa khoâng
gian, khoâng ñöôïc ñem ra so saùnh moät caùch sai laàm vôùi caûm giaùc, vì nhö vaäy
laø ngöôøi ta ñaõ giaû ñònh nhö moät tieàn ñeà raèng hieän töôïng – mang nôi mình
caùc thuoäc tính aáy [caùc caûm giaùc] laø coù tính thöïc taïi khaùch quan; ñieàu hoaøn
toaøn khoâng coù ôû ñaây, ngoaïi tröø vieäc: tính thöïc taïi aáy chæ laø thöôøng nghieäm,
B53 töùc laø trong chöøng möïc ngöôøi ta xem baûn thaân ñoái töôïng chæ laø hieän töôïng
ñôn thuaàn maø thoâi, nhö ñaõ töøng nhaän xeùt ôû cuoái muïc §3 treân ñaây maø ta coù
theå xem laïi.

120
 MUÏC § 7

GIAÛI THÍCH

Traùi ngöôïc vôùi hoïc thuyeát naøy cuûa toâi – thöøa nhaän tính thöïc taïi thöôøng nghieäm nhöng baùc boû tính thöïc taïi
tuyeät ñoái vaø sieâu nghieäm cuûa thôøi gian –, toâi ñöôïc nghe yù kieán phaûn baùc khaù nhaát trí cuûa caùc vò coù ñaàu oùc vaø
toâi nhaän ra raèng yù kieán aáy cuõng coù theå coù moät caùch töï nhieân nôi moãi ngöôøi ñoïc voán chöa quen vôùi caùc nhaän
ñònh treân ñaây cuûa toâi.

Luaän cöù phaûn baùc aáy nhö sau: Moïi söï bieán ñoåi laø coù thöïc (chính söï
thay ñoåi nhöõng bieåu töôïng cuûa rieâng ta ñaõ chöùng minh ñieàu naøy, cho duø
ngöôøi ta muoán phuû nhaän moïi hieän töôïng beân ngoaøi laãn caùc söï bieán ñoåi cuûa
chuùng). Nhöng moïi söï bieán ñoåi ñeàu chæ coù theå coù ñöôïc trong thôøi gian, neân
thôøi gian laø caùi gì coù thöïc. (etwas Wirkliches).

Traû lôøi luaän cöù naøy khoâng coù gì khoù. Toâi thöøa nhaän toaøn boä laäp luaän
aáy ôû choã thôøi gian laø caùi gì coù thöïc, nhö laø moâ thöùc coù thöïc cuûa tröïc quan
beân trong. Nhö vaäy, thôøi gian coù tính thöïc taïi chuû quan xeùt veà phöông dieän
kinh nghieäm beân trong, töùc laø, toâi thöïc söï coù bieåu töôïng veà thôøi gian vaø cuõng
B54 nhö coù caùc quy ñònh cuûa toâi beân trong thôøi gian. Nhöng thôøi gian khoâng
ñöôïc xem laø coù thöïc nhö laø ñoái töôïng, maø nhö laø phöông caùch bieåu töôïng
veà chính baûn thaân toâi nhö veà moät ñoái töôïng. Nhöng neáu toâi coù theå tröïc quan
chính baûn thaân toâi hay moät sinh vaät naøo khaùc tröïc quan toâi maø khoâng coù
ñieàu kieän naøy cuûa caûm naêng, thì ngay trong chính nhöõng quy ñònh ñöôïc ta
hình dung nhö laø caùc söï bieán ñoåi höùa heïn seõ mang laïi moät nhaän thöùc, bieåu
töôïng veà thôøi gian – vaø caû bieåu töôïng veà söï bieán ñoåi – cuõng seõ khoâng heà
xuaát hieän trong nhaän thöùc ñoù. Cho neân, tính thöïc taïi thöôøng nghieäm cuûa thôøi
gian vaãn maõi maõi nhö laø ñieàu kieän cho moïi kinh nghieäm cuûa chuùng ta. Coøn
tính thöïc taïi tuyeät ñoái, qua caùc ñieàu ñaõ trình baøy treân ñaây, laø khoâng theå thöøa
nhaän cho thôøi gian ñöôïc. Thôøi gian khoâng gì khaùc hôn laø moâ thöùc cuûa tröïc
quan beân trong cuûa chuùng ta(1). Neáu ngöôøi ta laáy ñi ñieàu kieän ñaëc thuø cuûa
caûm naêng chuùng ta ra khoûi tröïc quan beân trong, khaùi nieäm veà thôøi gian cuõng
seõ bieán maát, vì noù khoâng gaén lieàn vôùi baûn thaân nhöõng ñoái töôïng maø chæ vôùi
chuû theå ñang tröïc quan nhöõng ñoái töôïng.

Nhöng lyù do [thöïc söï] khieán cho luaän cöù phaûn baùc treân coù söï nhaát trí
ñeán nhö vaäy, – nhaát laø töø nhöõng ngöôøi khoâng ñöa ra ñöôïc luaän cöù thuyeát
phuïc naøo ñeå baùc laïi hoïc thuyeát veà yù theå tính cuûa khoâng gian – laø nhö sau: Hoï
B55 khoâng hy voïng coù theå chöùng minh ñöôïc moät caùch hieån nhieân tính thöïc taïi
tuyeät ñoái cuûa khoâng gian, vì chính thuyeát duy taâm [cuûa hoï] ñaõ choáng laïi hoï,

(1)
Taát nhieân toâi coù theå noùi: “caùc bieåu töôïng cuûa toâi keá tieáp theo nhau”; nhöng ñieàu naøy chæ coù nghóa
laø toâi yù thöùc veà chuùng nhö laø dieãn ra trong moät trình töï thôøi gian, töùc laø döïa theo moâ thöùc cuûa giaùc
quan beân trong. Vì theá, thôøi gian khoâng phaûi laø caùi gì toàn taïi töï thaân, cuõng khoâng phaûi moät quy ñònh
gaén lieàn vôùi caùc söï vaät moät caùch khaùch quan.

121
 theo ñoù tính thöïc taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi khoâng theå naøo ñöôïc
chöùng minh moät caùch chaët cheõ; ngöôïc laïi, tính thöïc taïi cuûa ñoái töôïng thuoäc
giaùc quan beân trong cuûa chuùng ta (veà chính toâi vaø traïng thaùi noäi taâm cuûa toâi)
laø hieån nhieân tröïc tieáp thoâng qua yù thöùc. Neáu caùi tröôùc [ñoái töôïng beân ngoaøi]
coù theå chæ laø moät aûo töôïng ñôn thuaàn (ein blosser Schein) thì caùi sau naøy [ñoái
töôïng cuûa tri giaùc beân trong cuûa ta], theo yù hoï, laø caùi gì coù thöïc khoâng theå
choái caõi ñöôïc. Tuy nhieân, hoï khoâng thaáy raèng, caû hai – duø ta khoâng ñöôïc
pheùp phuû nhaän tính thöïc taïi cuûa chuùng nhö laø nhöõng bieåu töôïng – ñeàu thuoäc
veà hieän töôïng, laø caùi luùc naøo cuõng coù hai maët: moät maët, ñoái töôïng ñöôïc xem
nhö toàn taïi töï-thaân (khoâng xeùt ñeán phöông caùch chuû quan ñeå tröïc quan chuùng
vaø vì theá tính chaát cuûa vaät-töï thaân naøy nhö theá naøo laø ñieàu coøn hoaøn toaøn
nghi vaán – problematisch); vaø maët khaùc, ñoái töôïng ñöôïc xem xeùt theo moâ
thöùc cuûa tröïc quan veà ñoái töôïng; moâ thöùc naøy khoâng theå ñöôïc tìm thaáy nôi
ñoái töôïng töï-thaân maø trong chuû theå laø nôi noù xuaát hieän ra; moâ thöùc cuûa tröïc
quan naøy [thôøi gian] laø coù thöïc vaø taát yeáu thuoäc veà ñoái töôïng xeùt nhö hieän
töôïng.

Toùm laïi, thôøi gian vaø khoâng gian laø hai nguoàn nhaän thöùc, töø ñoù ta coù
theå ruùt ra nhöõng nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm khaùc nhau, maø haøng ñaàu laø
Toaùn hoïc ñaõ mang laïi ñieån hình röïc rôõ veà phöông dieän caùc nhaän thöùc veà
B56 khoâng gian vaø veà caùc quan heä cuûa khoâng gian. Caû hai – khoâng gian-thôøi gian
– goäp chung laïi laø caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa moïi tröïc quan caûm tính, vaø qua
ñoù laøm cho nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm coù theå coù ñöôïc. Nhöng caùc
nguoàn nhaän thöùc tieân nghieäm naøy cuõng qua ñoù töï xaùc ñònh caùc ranh giôùi cuûa
mình (chæ laø caùc ñieàu kieän cuûa caûm naêng), töùc, chuùng chæ lieân quan ñeán
nhöõng ñoái töôïng trong chöøng möïc chuùng ñöôïc xem xeùt nhö laø nhöõng hieän
töôïng chöù khoâng dieãn taû ñieàu gì veà nhöõng vaät-töï thaân caû. Chæ coù nhöõng hieän
töôïng môùi laø laõnh vöïc cho tính hieäu löïc cuûa chuùng, coøn neáu ñi ra ngoaøi laõnh
vöïc naøy, ta seõ khoâng coù söï söû duïng khaùch quan naøo veà chuùng ñöôïc caû. Vaû
laïi, tính thöïc taïi [thöôøng nghieäm] naøy cuûa khoâng gian vaø thôøi gian cuõng
khoâng ñuïng chaïm gì ñeán tính vöõng chaéc (Sicherheit) cuûa nhaän thöùc kinh
nghieäm, vì ta coù xaùc tín veà nhaän thöùc kinh nghieäm, cho duø caùc moâ thöùc naøy
gaén lieàn vôùi baûn thaân nhöõng vaät-töï thaân hay chæ gaén lieàn moät caùch taát yeáu
vôùi tröïc quan cuûa ta veà nhöõng söï vaät naøy. Ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi khaúng
ñònh tính thöïc taïi tuyeät ñoái cuûa khoâng gian vaø thôøi gian – xem noù toàn taïi nhö
laø baûn theå (subsistierend) hay chæ nhö laø tuøy theå (inhärierend) – ñeàu seõ gaëp
phaûi söï khoâng nhaát trí vôùi caùc nguyeân taéc cuûa baûn thaân kinh nghieäm. Bôûi,
neáu hoï quyeát ñònh theo quan ñieåm tröôùc [xem khoâng gian-thôøi gian nhö caùc
baûn theå] (ñaây laø phaùi nhöõng nhaø nghieân cöùu töï nhieân coù xu höôùng toaùn hoïc),
hoï phaûi giaû ñònh coù hai vaät töôûng töôïng (Undinge) vöøa vónh cöûu vöøa voâ taän
(khoâng gian vaø thôøi gian) ñang toàn taïi (duø khoâng phaûi caùi gì coù thöïc) chæ ñeå
bao chöùa toaøn boä nhöõng gì coù thöïc ôû trong chuùng. Coøn neáu choïn phaùi thöù hai
(phaùi cuûa nhaø nghieân cöùu töï nhieân coù xu höôùng sieâu hình hoïc) thì khoâng gian
vaø thôøi gian chæ coù giaù trò vôùi hoï nhö laø caùc moái quan heä cuûa nhöõng hieän

122
 töôïng (beân caïnh nhau trong khoâng gian vaø keá tieáp nhau trong thôøi gian),
nhöng bò tröøu töôïng hoùa khoûi kinh nghieäm vaø trong traïng thaùi bò taùch rôøi naøy,
caùc moái quan heä aáy ñöôïc hình dung moät caùch hoãn ñoän; hoï aét phaûi phuû nhaän
giaù trò tieân nghieäm cuûa caùc hoïc thuyeát toaùn hoïc veà nhöõng söï vaät coù thöïc
(chaúng haïn trong khoâng gian), hoaëc ít nhaát laø phuû nhaän tính xaùc tín hieån
nhieân cuûa toaùn hoïc, vì söï xaùc tín naøy khoâng theå coù ñöôïc baèng con ñöôøng
B57 haäu nghieäm. | Theo caùch nhìn naøy, caùc khaùi nieäm tieân nghieäm veà khoâng
gian vaø thôøi gian chæ laø caùc saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng, vì – theo hoï,
nguoàn goác thöïc söï cuûa chuùng phaûi ñöôïc tìm trong kinh nghieäm, nhöng töø caùc
moái quan heä bò tröøu töôïng hoùa, trí töôûng töôïng ñaõ taïo ra moät caùi gì tuy coù
chöùa ñöïng caùi phoå bieán veà caùc moái quan heä treân nhöng caùi phoå bieán aáy
khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù nhöõng giôùi haïn voán gaén lieàn vôùi caùc quan
heä aáy do baûn tính töï nhieân [cuûa kinh nghieäm]. Quan ñieåm tröôùc coù ñieåm
maïnh laø ñaõ ñeå ngoû laõnh vöïc hieän töôïng cho nhöõng khaúng ñònh toaùn hoïc.
Nhöng cuõng chính caùc ñieàu kieän naøy [khoâng gian vaø thôøi gian] gaây cho hoï
nhieàu luùng tuùng khi giaùc tính muoán ñi ra khoûi laõnh vöïc naøy. Quan ñieåm sau
coù öu ñieåm laø caùc bieåu töôïng veà khoâng gian vaø thôøi gian khoâng gaây trôû ngaïi
cho hoï khi hoï muoán phaùn ñoaùn veà nhöõng ñoái töôïng, khoâng phaûi nhö nhöõng
hieän töôïng maø chæ trong moái quan heä vôùi giaùc tính; nhöng hoï laïi khoâng theå
ñöa ra ñöôïc cô sôû cho khaû theå cuûa nhaän thöùc toaùn hoïc tieân nghieäm (vì hoï
thieáu moät tröïc quan tieân nghieäm coù giaù trò thöïc söï vaø khaùch quan), cuõng nhö
khoâng theå mang laïi söï nhaát trí taát yeáu giöõa nhöõng meänh ñeà kinh nghieäm vôùi
nhöõng meänh ñeà toaùn hoïc. Trong thuyeát cuûa chuùng ta veà baûn tính thöïc söï cuûa
hai moâ thöùc nguyeân thuûy naøy cuûa caûm naêng, hai khoù khaên treân ñeàu ñöôïc
B58 khaéc phuïc.

Sau cuøng, Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm khoâng theå bao haøm caùi gì nhieàu
hôn laø hai yeáu toá [cô baûn] naøy, ñoù laø khoâng gian vaø thôøi gian; ñieàu naøy laø
roõ raøng, vì taát caû moïi khaùi nieäm khaùc thuoäc veà caûm naêng, keå caû khaùi nieäm
veà söï vaän ñoäng laø khaùi nieäm hôïp nhaát hai khaùi nieäm treân laïi vôùi nhau, ñeàu
phaûi laáy moät caùi gì ñoù coù tính thöôøng nghieäm laøm tieàn ñeà. Vì khaùi nieäm veà
söï vaän ñoäng phaûi coù tieàn ñeà laø tri giaùc veà caùi gì ñang vaän ñoäng. Trong khoâng
gian, xeùt nôi töï thaân noù, khoâng coù caùi gì vaän ñoäng caû: vì vaäy, caùi vaän ñoäng
phaûi laø caùi gì chæ ñöôïc tìm thaáy thoâng qua kinh nghieäm ôû trong khoâng gian,
töùc laø moät döõ kieän thöôøng nghieäm. Cuõng theá, Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm
khoâng theå tính khaùi nieäm veà söï bieán ñoåi vaøo trong soá caùc döõ kieän tieân
nghieäm cuûa noù ñöôïc: vì baûn thaân thôøi gian thì khoâng bieán ñoåi gì, vaø chæ coù
caùi gì ôû trong thôøi gian môùi bieán ñoåi. Cho neân ôû ñaây caàn coù tri giaùc veà moät
caùi toàn taïi naøo ñoù cuõng nhö veà söï tieáp dieãn cuûa caùc quy ñònh cuûa noù, do ñoù,
ñoøi hoûi phaûi coù kinh nghieäm.

123
B59 MUÏC § 8

CAÙC NHAÄN XEÙT CHUNG VEÀ

CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

I. Tröôùc heát, caàn thieát phaûi giaûi thích caøng roõ caøng toát yù kieán cuûa chuùng ta
lieân quan ñeán tính chaát cô baûn [caên tính] (Grundbeschaffenheit) cuûa
nhaän thöùc caûm tính noùi chung ñeå ngaên ngöøa moïi söï hieåu laàm.

Nhöõng ñieàu chuùng ta muoán noùi laø:

[ – ] Moïi tröïc quan cuûa ta khoâng gì khaùc hôn laø bieåu töôïng veà hieän töôïng;
[ – ] Ta tröïc quan nhöõng söï vaät khoâng phaûi laø tröïc quan caùi gì nôi töï thaân
chuùng, cuõng khoâng phaûi tröïc quan caùc quan heä theo baûn tính töï thaân
cuûa chuùng, maø nhö chuùng xuaát hieän ra cho ta;
[ – ] Neáu ta thuû tieâu chuû theå cuûa ta hay chæ thuû tieâu baûn tính caáu taïo chuû quan
cuûa giaùc quan noùi chung, thì moïi thuoäc tính, moïi moái quan heä cuûa nhöõng
ñoái töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian, vaø thaäm chí caû baûn thaân khoâng
gian vaø thôøi gian cuõng seõ bieán maát caû vaø vôùi tö caùch laø nhöõng hieän
töôïng, chuùng khoâng theå toàn taïi töï-thaân, maø chæ coù theå toàn taïi
(existieren) trong ta. Caùi gì coù theå xem laø coù nôi töï thaân nhöõng ñoái
töôïng vaø taùch rôøi khoûi moïi tính thuï nhaän cuûa caûm naêng chuùng ta laø ñieàu
hoaøn toaøn khoâng theå bieát ñöôïc ñoái vôùi ta. Chuùng ta khoâng bieát gì ngoaøi
phöông caùch cuûa chuùng ta ñeå tri giaùc nhöõng ñoái töôïng; phöông caùch aáy
laø cuûa rieâng ta, khoâng nhaát thieát phaûi laø cuûa moïi sinh vaät, nhöng laø taát
yeáu ñoái vôùi moïi con ngöôøi. Vaø ta chæ laøm vieäc vôùi phöông caùch naøy
maø thoâi. Khoâng gian vaø thôøi gian laø caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa phöông
caùch aáy, coøn caûm giaùc noùi chung laø chaát lieäu cuûa noù. Chuùng ta chæ coù
theå nhaän thöùc ñöôïc caùi tröôùc moät caùch tieân nghieäm, töùc laø tröôùc moïi tri
giaùc coù thöïc, vì theá chuùng coù teân goïi laø tröïc quan thuaàn tuùy; coøn caùi
sau [caûm giaùc] laø caùi laøm cho nhöõng gì trong nhaän thöùc chuùng ta trôû
thaønh nhaän thöùc haäu nghieäm, neân ñöôïc goïi laø tröïc quan thöôøng
B60 nghieäm. Caùi tröôùc gaén chaët vôùi caûm naêng chuùng ta moät caùch tuyeät ñoái
taát yeáu, baát keå caùc caûm giaùc cuûa chuùng ta thuoäc loaïi gì; coøn caùi sau thì
coù theå raát khaùc nhau. Cho duø ta coù theå ñöa caùc tröïc quan naøy cuûa chuùng
ta ñeán ñoä minh baïch toái cao ñi nöõa, ta cuõng khoâng tieán gaàn hôn ñöôïc
ñeán caùc tính chaát cuûa nhöõng ñoái töôïng nôi töï thaân chuùng. Bôûi vì, trong
moïi tröôøng hôïp, ta cuõng chæ coù nhaän thöùc hoaøn chænh veà phöông caùch
tröïc quan cuûa ta, töùc laø veà caûm naêng cuûa ta thoâi vaø phöông caùch naøy
bao giôø cuõng phuïc tuøng caùc ñieàu kieän voán gaén chaët moät caùch nguyeân
thuûy vôùi chuû theå, ñoù laø khoâng gian vaø thôøi gian; coøn caùi gì coù theå laø

124
 nhöõng ñoái töôïng nôi töï thaân chuùng, thì thoâng qua nhaän thöùc duø saùng toû
nhaát veà hieän töôïng cuûa nhöõng ñoái töôïng aáy – laø nhöõng gì duy nhaát ñöôïc
mang laïi cho ta – cuõng seõ khoâng bao giôø cho ta nhaän bieát ñöôïc chuùng.

Nhöng neáu vì vaäy maø cho raèng toaøn boä caûm naêng cuûa ta khoâng gì khaùc
hôn laø bieåu töôïng coøn muø môø, loän xoän veà nhöõng söï vaät, tuy chöùa ñöïng nhöõng
gì lieân quan ñeán töï thaân söï vaät nhöng môùi chæ laø söï thaâu goùp hoãn ñoän caùc
ñaëc ñieåm vaø caùc bieåu töôïng boä phaän veà söï vaät maø ta chöa theå duøng yù thöùc ñeå
phaân bieät; caùch nhìn naøy laø söï xuyeân taïc khaùi nieäm veà caûm naêng cuõng nhö
khaùi nieäm veà hieän töôïng, laøm cho toaøn boä hoïc thuyeát veà caûm naêng trôû neân
voâ duïng vaø troáng roãng. Söï khaùc nhau giöõa moät bieåu töôïng thieáu minh baïch
vôùi bieåu töôïng minh baïch chæ laø söï khaùc nhau ñôn thuaàn veà maët loâ-gíc chöù
khoâng lieân quan ñeán noäi dung. Ñuùng laø khaùi nieäm veà söï coâng baèng ñöôïc lyù
B61 trí laønh maïnh bình thöôøng söû duïng cuõng chöùa ñöïng cuøng moät noäi dung maø söï
tö bieän tinh vi nhaát coù theå trieån khai töø khaùi nieäm aáy, chæ coù ñieàu trong vieäc
söû duïng thoâng thöôøng vaø thöïc haønh, ngöôøi ta khoâng yù thöùc veà caùc bieåu töôïng
heát söùc ña taïp chöùa ñöïng trong tö töôûng aáy. Nhöng khoâng vì theá maø ngöôøi ta
coù theå baûo raèng khaùi nieäm thoâng thöôøng veà söï coâng baèng laø caûm tính vaø chæ
chöùa ñöïng moät hieän töôïng ñôn thuaàn, bôûi leõ söï coâng baèng khoâng heà coù theå
xuaát hieän ra nhö hieän töôïng, ngöôïc laïi, khaùi nieäm cuûa noù laø ôû trong giaùc tính
vaø laø söï hình dung veà moät thuoäc tính (ñaïo ñöùc) cuûa caùc haønh vi, thuoäc veà nôi
töï thaân caùc haønh vi. Traùi laïi, bieåu töôïng veà moät vaät theå ôû trong tröïc quan laïi
khoâng chöùa ñöïng baát cöù ñieàu gì coù theå thuoäc veà ñoái töôïng nôi töï thaân noù,
maø chæ laø hieän töôïng ñôn thuaàn veà moät caùi gì vaø laø phöông caùch laøm theá
naøo ñeå ta ñöôïc ñoái töôïng aáy kích ñoäng; tính thuï nhaän aáy cuûa naêng löïc nhaän
thöùc cuûa ta chính laø caûm naêng vaø maõi maõi khaùc bieät moät trôøi moät vöïc vôùi
nhaän thöùc veà ñoái töôïng töï thaân cho duø ngöôøi ta coù nghieân cöùu thaáu suoát ñeán
taän caên cô cuûa hieän töôïng bao nhieâu ñi nöõa.

Do ñoù, trieát hoïc Leibniz-Wolff ñaõ ñeà ra moät quan ñieåm hoaøn toaøn
khoâng ñuùng cho moïi coâng cuoäc nghieân cöùu veà baûn tính töï nhieân cuõng nhö veà
nguoàn goác cuûa nhöõng nhaän thöùc cuûa chuùng ta khi noù xem söï khaùc bieät giöõa
Caûm naêng vaø [nhaän thöùc] trí tueä (Intellektuelle) chæ ñôn thuaàn coù tính loâ-gíc,
trong khi söï khaùc bieät naøy roõ raøng coù tính sieâu nghieäm [töùc veà ñieàu kieän cho
khaû theå cuûa caùc loaïi nhaän thöùc khaùc nhau] vaø noù khoâng chæ lieân quan ñeán moâ
thöùc cuûa söï minh baïch hoaëc khoâng minh baïch maø ñeán nguoàn goác vaø noäi
B62 dung cuûa moâ thöùc naøy; nghóa laø thoâng qua caûm naêng, khoâng phaûi laø ta nhaän
thöùc moät caùch khoâng minh baïch veà caùc tính chaát cuûa nhöõng vaät-töï thaân maø
laø khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc gì heát veà chuùng, vaø bao laâu ta töôùc boû tính chaát
chuû quan cuûa ta, caû ñoái töôïng ñöôïc hình dung vôùi caùc thuoäc tính do tröïc quan
caûm tính gaùn cho noù cuõng khoâng vaø khoâng theå ñöôïc tìm thaáy ôû ñaâu caû, bôûi
chính tính chaát chuû quan naøy xaùc ñònh moâ thöùc cuûa ñoái töôïng nhö laø hieän
töôïng.

Taát nhieân, giöõa caùc hieän töôïng, ta thöôøng phaân bieät nhöõng gì laø coát

125
 yeáu gaén lieàn vôùi tröïc quan veà chuùng, coù giaù trò cho giaùc quan cuûa con ngöôøi
noùi chung vôùi nhöõng gì chæ thuoäc veà tröïc quan moät caùch baát taát, ngaãu nhieân,
khoâng coù giaù trò trong quan heä vôùi caûm naêng noùi chung maø chæ coù giaù trò ñoái
vôùi vò trí hay toå chöùc ñaëc thuø cuûa moät giaùc quan naøo ñoù. Do vaäy, ta thöôøng
goïi nhaän thöùc tröôùc laø loaïi nhaän thöùc hình dung ñoái töôïng trong “töï thaân”
noù, coøn loaïi sau chæ laø “hieän töôïng” [veû ngoaøi] cuûa söï vaät. Tuy nhieân, söï
phaân bieät naøy chæ coù tính thöôøng nghieäm. Neáu ta chæ bieát döøng laïi ôû ñaây
(nhö thöôøng xaûy ra) vaø khoâng chòu nhìn tröïc quan thöôøng nghieäm aáy cuõng chæ
laø hieän töôïng (ñieàu ñuùng ra phaûi laøm), trong ñoù khoâng coù gì thuoäc veà vaät-töï
thaân caû, ta seõ ñaùnh maát söï phaân bieät sieâu nghieäm vaø töôûng raèng ñang nhaän
thöùc nhöõng vaät-töï thaân, khi thöïc ra duø ta coù nghieân cöùu nhöõng ñoái töôïng moät
caùch caën keõ nhaát cuõng khoâng theå tìm ra ôû ñaâu (trong theá giôùi caûm tính) caùi gì
khaùc hôn laø nhöõng hieän töôïng. Thaät theá, ta thöôøng goïi caàu voàng chæ laø hieän
töôïng ñôn thuaàn [veû beà ngoaøi] cuûa côn möa trong khi trôøi naéng, coøn côn möa
B63 môùi chính laø “vaät-töï thaân”; ñieàu naøy ñuùng, trong chöøng möïc ta hieåu khaùi
nieäm “vaät-töï thaân” naøy chæ theo nghóa vaät lyù, nhö caùi gì – trong kinh nghieäm
phoå bieán vaø trong moïi traïng thaùi khaùc nhau ñoái vôùi caùc giaùc quan – phaûi xuaát
hieän ra trong tröïc quan baèng moät caùch nhaát ñònh chöù khoâng theå khaùc ñöôïc.
Nhöng neáu ta laïi hieåu caùi [döõ kieän] thöôøng nghieäm naøy moät caùch toång quaùt
vaø khoâng löu yù ñeán söï nhaát trí cuûa noù vôùi giaùc quan cuûa con ngöôøi, töï hoûi caùi
thöôøng nghieäm aáy coù hình dung ñöôïc vaät-töï thaân naøo khoâng (khoâng phaûi
trong nhöõng gioït möa vì chuùng chæ laø nhöõng ñoái töôïng thöôøng nghieäm nhö laø
nhöõng hieän töôïng), caâu hoûi veà moái quan heä cuûa bieåu töôïng vôùi ñoái töôïng nhö
vaäy laø coù tính sieâu nghieäm, vaø khoâng chæ nhöõng gioït möa laø nhöõng hieän
töôïng ñôn thuaàn, maø caû daïng troøn cuûa chuùng vaø thaäm chí caû khoâng gian trong
ñoù chuùng rôi xuoáng cuõng chaúng coù gì laø töï thaân caû, traùi laïi ñeàu laø caùc bieán
thaùi ñôn thuaàn (Modifi-kationen) hay laø caùc cô sôû*cuûa tröïc quan caûm tính
cuûa ta, coøn ñoái töôïng sieâu nghieäm** vaãn laø ñieàu khoâng bieát ñöôïc ñoái vôùi ta.

Ñieåm thöù hai raát heä troïng ñoái vôùi lyù thuyeát Caûm naêng hoïc cuûa chuùng
ta laø: Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm naøy khoâng phaûi chæ laø moät giaû thuyeát
(Hypothese) coù veû chaáp nhaän ñöôïc maø ñuùng moät caùch chaén chaén vaø khoâng
theå nghi ngôø nhö ñoøi hoûi cuûa baát kyø hoïc thuyeát naøo muoán trôû thaønh coâng cuï
(Organon) [phöông phaùp luaän]. Ñeå hoaøn toaøn laøm saùng toû söï xaùc tín naøy, ta
thöû choïn moät tröôøng hôïp chöùng minh tính hieäu löïc cuûa noù roõ raøng nhaát vaø coù
theå giuùp laøm saùng toû hôn nhöõng gì ñaõ noùi ôû muïc § 3 treân kia.
B64
Giaû thieát raèng khoâng gian vaø thôøi gian laø toàn taïi khaùch quan nhö
nhöõng vaät-töï thaân vaø laø caùc ñieàu kieän cho khaû theå cuûa nhöõng vaät-töï thaân,
tröôùc heát ta thaáy: caû hai [khoâng gian-thôøi gian] phaûi mang laïi moät soá löôïng

*
Grundlagen: caùc cô sôû. ÔÛ ñaây coù theå hieåu laø “caùc söï saép xeáp cô baûn” (fundamentale
Dispositionen) cuûa tröïc quan caûm tính cuûa ta. (N.D).
**
Ñoái töôïng sieâu nghieäm (das transzendentale Objekt): Xem: Chuù giaûi daãn nhaäp, Muïc 9.6.2,
Chuù thích 2). N.D.

126
 lôùn nhöõng meänh ñeà toång hôïp vaø tieân nghieäm hieån nhieân veà khoâng gian, neân
ôû ñaây ta öu tieân xeùt veà khoâng gian ñeå laøm ví duï. Vì leõ nhöõng meänh ñeà cuûa
moân Hình hoïc ñeàu ñöôïc nhaän thöùc moät caùch toång hôïp tieân nghieäm vôùi söï xaùc
tín hieån nhieân, vaäy toâi xin hoûi: Töø ñaâu caùc baïn coù ñöôïc nhöõng meänh ñeà nhö
vaäy, vaø giaùc tính cuûa ta döïa vaøo ñaâu ñeå ñi ñeán ñöôïc nhöõng chaân lyù tuyeät ñoái
taát yeáu vaø coù giaù trò phoå bieán nhö vaäy? Khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc, ngoaøi
vieäc thoâng qua caùc khaùi nieäm hoaëc laø thoâng qua caùc tröïc quan; nhöng caû
hai hoaëc ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm hoaëc haäu nghieäm. Baèng con
ñöôøng sau, töùc baèng caùc khaùi nieäm thöôøng nghieäm [haäu nghieäm] cuøng vôùi
cô sôû maø chuùng döïa vaøo laø tröïc quan thöôøng nghieäm, khoâng theå mang laïi caùc
meänh ñeà toång hôïp naøo ngoaøi nhöõng meänh ñeà chæ coù tính thöôøng nghieäm, töùc
laø meänh ñeà kinh nghieäm, do ñoù khoâng bao giôø coù theå bao haøm ñöôïc tính taát
yeáu vaø tính phoå bieán tuyeät ñoái voán laø ñaëc ñieåm tieâu bieåu cuûa moïi meänh ñeà
hình hoïc. Coøn ñoái vôùi con ñöôøng tröôùc vaø laø con ñöôøng duy nhaát, ñoù laø: hoaëc
thoâng qua caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn hoaëc thoâng qua caùc tröïc quan tieân
nghieäm ñeå ñaït ñöôïc caùc nhaän thöùc nhö theá; roõ raøng laø töø caùc khaùi nieäm ñôn
thuaàn, ta khoâng theå ñaït ñöôïc nhaän thöùc toång hôïp naøo caû maø chæ coù nhaän thöùc
phaân tích thoâi. Caùc baïn thöû laáy meänh ñeà: “Hai ñöôøng thaúng khoâng theå bao
chöùa moät khoâng gian, do ñoù khoâng hình theå naøo coù theå coù ñöôïc” vaø thöû ruùt
meänh ñeà aáy ra töø khaùi nieäm veà caùc ñöôøng thaúng vaø con soá hai; hoaëc cuõng theá
vôùi meänh ñeà: “Töø ba ñöôøng thaúng coù theå coù ñöôïc moät hình theå” vaø haõy thöû
ruùt meänh ñeà aáy ra chæ töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn naøy. Moïi noã löïc cuûa caùc
B65 baïn ñeàu hoaøi coâng vaø caùc baïn thaáy buoäc phaûi caàu cöùu ñeán tröïc quan cuõng
nhö moân Hình hoïc luùc naøo cuõng laøm theá. Vaäy töùc laø: caùc baïn mang laïi cho
chính mình moät ñoái töôïng trong tröïc quan; theá nhöng, tröïc quan naøy thuoäc
loaïi naøo, noù laø moät tröïc quan tieân nghieäm hay tröïc quan thöôøng nghieäm?
Neáu laø thuoäc tröïc quan thöôøng nghieäm, thì khoâng bao giôø töø ñoù coù theå coù
ñöôïc moät meänh ñeà coù giaù trò phoå bieán, caøng khoâng theå coù moät meänh ñeà hieån
nhieân (apodistisch), bôûi vì kinh nghieäm khoâng khi naøo coù theå mang laïi moät
meänh ñeà nhö theá. Vaäy, caùc baïn phaûi mang laïi cho mình moät ñoái töôïng tieân
nghieäm trong tröïc quan vaø ñaët meänh ñeà toång hôïp cuûa caùc baïn treân cô sôû naøy.
Nhöng neáu khoâng toàn taïi saün trong caùc baïn moät quan naêng ñeå tröïc quan tieân
nghieäm, neáu ñieàu kieän chuû quan naøy – veà maët moâ thöùc – khoâng ñoàng thôøi laø
ñieàu kieän phoå bieán tieân nghieäm chæ nhôø ñoù ñoái töôïng cuûa baûn thaân tröïc quan
(beân ngoaøi) naøy coù theå coù ñöôïc, vaø neáu ñoái töôïng (hình tam giaùc) laø caùi gì töï
thaân, khoâng coù quan heä naøo vôùi chuû theå caùc baïn: vaäy laøm sao caùc baïn coù
theå noùi raèng, caùi gì laø taát yeáu ñeå caáu taïo (konstruieren) neân hình tam giaùc
theo caùc ñieàu kieän chuû quan cuûa caùc baïn cuõng phaûi taát yeáu thuoäc veà hình
tam giaùc töï thaân? Bôûi vì nhö theá, caùc baïn khoâng theå theâm vaøo cho caùc khaùi
nieäm cuûa caùc baïn (veà ba ñöôøng thaúng) moät caùi gì môùi (hình theå), vaø caùi môùi
naøy sôû dó phaûi ñöôïc xem laø coù moät caùch taát yeáu nôi ñoái töôïng laø bôûi vì ñoái
töôïng naøy ñöôïc mang laïi tröôùc khi coù nhaän thöùc chöù khoâng phaûi nhôø coù
nhaän thöùc. Vaäy neáu khoâng gian (vaø caû thôøi gian nöõa) khoâng phaûi laø moâ
thöùc ñôn thuaàn cuûa tröïc quan cuûa caùc baïn, chöùa ñöïng caùc ñieàu kieän tieân

127
 nghieäm chæ nhôø ñoù caùc söï vaät coù theå trôû thaønh caùc ñoái töôïng beân ngoaøi cho
caùc baïn, nhöõng ñoái töôïng aáy seõ khoâng laø gì caû nôi töï thaân chuùng khi khoâng
coù caùc ñieàu kieän chuû quan naøy, vaø caùc baïn khoâng theå taïo neân baát kyø ñieàu gì
coù tính toång hôïp vaø tieân nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi. Toùm laïi,
ñieàu chaéc chaén khoâng theå nghi ngôø chöù khoâng phaûi chæ coù theå hay coù leõ, ñoù
laø: khoâng gian vaø thôøi gian, vôùi tö caùch laø caùc ñieàu kieän taát yeáu cuûa moïi
B66 kinh nghieäm (beân ngoaøi vaø beân trong), chæ laø caùc ñieàu kieän chuû quan cuûa
moïi tröïc quan cuûa chuùng ta; vì theá, ôû trong moái quan heä vôùi caùc ñieàu kieän
naøy, moïi ñoái töôïng chæ laø nhöõng hieän töôïng chöù khoâng phaûi laø nhöõng vaät-
töï thaân ñöôïc mang laïi cho ta baèng phöông caùch ñaëc thuø naøy. | Cuõng vì lyù do
ñoù, veà nhöõng gì lieân quan ñeán moâ thöùc cuûa nhöõng hieän töôïng, noù cho pheùp ta
phaùt bieåu nhieàu ñieàu tieân nghieäm, nhöng khoâng theå phaùt bieåu ñieàu gì veà
vaät-töï thaân laø caùi coù theå laøm neàn taûng cuûa nhöõng hieän töôïng naøy.

II.* Ñeå xaùc nhaän söï ñuùng ñaén cuûa hoïc thuyeát naøy veà YÙ theå tính cuûa giaùc
quan beân ngoaøi laãn giaùc quan beân trong, töùc cuûa moïi ñoái töôïng cuûa giaùc
quan chæ nhö laø YÙ theå tính cuûa nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn, ta ñaëc bieät löu
yù ñeán nhaän xeùt sau ñaây: trong nhaän thöùc cuûa chuùng ta, taát caû nhöõng gì thuoäc
veà tröïc quan khoâng chöùa ñöïng gì khaùc hôn laø caùc moái quan heä (khoâng keå caùc
xuùc caûm söôùng, khoå vaø yù chí, vì chuùng khoâng phaûi laø nhaän thöùc); ñoù laø caùc
quan heä veà caùc vò trí trong moät tröïc quan (quaûng tính), söï bieán ñoåi caùc vò trí
(söï vaän ñoäng) vaø caùc quy luaät xaùc ñònh söï bieán ñoåi naøy (caùc löïc vaän ñoäng).
B67 Tuy nhieân, caùi gì thöïc söï hieän dieän (gegenwärtig) trong vò trí naøy hay vò trí kia
hoaëc caùi gì thöïc söï taùc ñoäng nôi baûn thaân söï vaät – ngoaøi vieäc thay ñoåi vò trí –
khoâng theå ñöôïc mang laïi cho ta baèng tröïc quan. Vaäy chæ thoâng qua caùc quan
heä ñôn thuaàn, söï vaät – nhö laø vaät-töï thaân – khoâng heà ñöôïc nhaän thöùc, cho
neân caàn phaûi nhaän ñònh raèng: thoâng qua giaùc quan beân ngoaøi, khoâng coù gì
ñöôïc mang laïi cho ta ngoaøi caùc bieåu töôïng veà caùc moái quan heä, do ñoù giaùc
quan beân ngoaøi chæ coù theå chöùa ñöïng moái quan heä cuûa moät ñoái töôïng ñoái vôùi
chuû theå trong bieåu töôïng cuûa noù chöù khoâng chöùa ñöïng caùi noäi taïi (das
Innere) [baûn chaát] thuoäc veà ñoái töôïng töï thaân. Tình hình cuõng gioáng heät nhö
theá vôùi tröïc quan beân trong. Khoâng phaûi chæ vì trong tröïc quan beân trong, caùc
bieåu töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi taïo neân chaát lieäu thöïc söï cho taâm thöùc ta
laøm vieäc, maø chính vì baûn thaân thôøi gian,– trong ñoù ta thieát ñònh (setzen) caùc
bieåu töôïng naøy – coù tröôùc yù thöùc veà caùc bieåu töôïng aáy trong kinh nghieäm vaø
laøm neàn moùng nhö laø ñieàu kieän moâ thöùc cuûa phöông caùch laøm theá naøo ñeå ta
thieát ñònh (setzen) chuùng trong taâm thöùc, neân thôøi gian ñaõ chöùa ñöïng saün caùc
moái quan heä veà söï tieáp dieãn, söï ñoàng thôøi vaø veà caùi gì ñoàng thôøi [gaén lieàn]
vôùi söï tieáp dieãn (söï thöôøng toàn). Caùi gì, vôùi tö caùch laø bieåu töôïng, coù theå coù
tröôùc moïi haønh vi suy töôûng veà moät söï vaät chính laø tröïc quan, vaø neáu tröïc
quan khoâng chöùa ñöïng caùi gì khaùc hôn laø caùc moái quan heä, thì chính moâ thöùc
cuûa tröïc quan – laø caùi khoâng hình dung ñieàu gì ngoaøi vieäc trong chöøng möïc

*
Caùc tieåu muïc II, III, IV vaø phaàn keát luaän cuûa Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm döôùi ñaây laø phaàn ñöôïc
Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).

128
 coù caùi gì ñaáy ñöôïc thieát ñònh trong taâm thöùc – khoâng coù theå laø gì khaùc hôn laø
phöông caùch laøm theá naøo ñeå taâm thöùc ñöôïc kích ñoäng baèng hoaït ñoäng cuûa
chính noù, töùc baèng vieäc thieát ñònh naøy veà bieåu töôïng cuûa noù (dieses Setzen
seiner Vorstellung)*, do ñoù, laø ñöôïc kích ñoäng bôûi chính mình (affiziert durch
sich selbst); phöông caùch naøy chính laø moät giaùc quan beân trong xeùt veà maët
moâ thöùc cuûa noù. Taát caû nhöõng gì trong chöøng möïc ñöôïc hình dung [thaønh
bieåu töôïng] thoâng qua moät giaùc quan ñeàu chæ laø hieän töôïng, do ñoù, hoaëc phaûi
hoaøn toaøn phuû nhaän moät giaùc quan beân trong, hoaëc chuû theå – laø ñoái töôïng
cuûa giaùc quan beân trong – cuõng chæ coù theå ñöôïc giaùc quan beân trong hình
B68 dung nhö laø hieän töôïng, chöù khoâng phaûi chuû theå coù theå töï mình nhaän thöùc
ñöôïc nhö theå tröïc quan cuûa chuû theå laø söï töï khôûi thuaàn tuùy (blosse
Selbsttätigkeit), töùc laø moät caùch trí tueä (intellektuell) [nhö cuûa thaàn thaùnh].
Moïi khoù khaên ôû ñaây taäp trung ôû caâu hoûi: Laøm theá naøo maø moät chuû theå coù theå
tröïc quan chính mình töø beân trong?, chæ coù ñieàu khoù khaên naøy hoïc thuyeát naøo
cuõng gaëp phaûi. YÙ thöùc veà chính mình (Thoâng giaùc – Apperzeption) laø bieåu
töôïng ñôn giaûn veà caùi Toâi (Ich), vaø neáu chæ thoâng qua bieåu töôïng naøy maø
moïi caùi ña taïp trong chuû theå ñeàu ñöôïc mang laïi moät caùch töï khôûi (selbttätig),
aét tröïc quan beân trong phaûi coù tính trí tueä. Trong con ngöôøi, yù thöùc naøy ñoøi
hoûi tri giaùc beân trong veà caùi ña taïp ñöôïc mang laïi töø tröôùc trong chuû theå vaø
ñeå phaân bieät vôùi phöông caùch trí tueä, phöông caùch [cuûa con ngöôøi] laøm theá
naøo ñeå caùi ña taïp ñöôïc mang laïi trong taâm thöùc maø khoâng coù tính töï khôûi,
ñöôïc goïi laø CAÛM NAÊNG. Neáu quan naêng töï nhaän thöùc muoán nhaän ra (laõnh
hoäi – apprehendieren) caùi gì ôû trong taâm thöùc, noù phaûi kích ñoäng taâm thöùc vaø
chæ baèng phöông caùch nhö theá môùi taïo ra ñöôïc moät tröïc quan veà chính mình. |
Nhöng chính moâ thöùc cuûa tröïc quan – laø caùi cô sôû ñaõ coù saün tröôùc ñoù trong
taâm thöùc – quy ñònh phöông caùch laøm theá naøo ñeå caùi ña taïp ñöôïc taäp hôïp
trong taâm thöùc trong bieåu töôïng veà thôøi gian, vì chuû theå töï tröïc quan chính
mình khoâng phaûi theo caùch laøm theá naøo ñeå töï hình dung chính mình moät
caùch töï khôûi tröïc tieáp (unmittelbar selbsttätig) maø theo phöông caùch laøm theá
naøo ñeå ñöôïc kích ñoäng töø beân trong, do ñoù, nhö noù xuaát hieän ra cho chính
mình [nhö hieän töôïng] chöù khoâng phaûi nhö noù laø. [trong töï thaân noù]. (Wie es
B69 sich erscheint, nicht wie es ist).

III. Khi toâi noùi raèng tröïc quan veà nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi cuõng nhö tröïc
quan veà chính mình cuûa taâm thöùc [chuû theå] ñeàu hình dung caû hai [ñoái töôïng
vaø chuû theå] ôû trong khoâng gian vaø thôøi gian nhö chuùng kích ñoäng caùc giaùc
quan cuûa ta, töùc nhö chuùng ñang xuaát hieän ra cho ta, toâi khoâng heà muoán
noùi raèng nhöõng ñoái töôïng aáy chæ laø moät aûo töôïng beà ngoaøi ñôn thuaàn
(ein blosser Schein). Bôûi vì, trong hieän töôïng, caùc ñoái töôïng – vaø caû nhöõng
tính chaát ñöôïc ta gaùn cho chuùng – bao giôø cuõng ñöôïc xem laø caùi gì ñöôïc
mang laïi thöïc söï; chæ coù ñieàu, trong chöøng möïc tính chaát naøy phuï thuoäc vaøo
phöông caùch tröïc quan cuûa chuû theå trong moái quan heä vôùi ñoái töôïng ñöôïc

*
Xem: Chuù giaûi daãn nhaäp, muïc 6.2.2.2.5. (N.D).

129
 cho, cho neân ñoái töôïng naøy phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi tö caùch laø hieän töôïng
vôùi chính baûn thaân noù, töùc vôùi tö caùch laø vaät-töï thaân. Do ñoù, toâi khoâng heà
baûo raèng caùc vaät theå chæ coù veû nhö laø toàn taïi ôû beân ngoaøi toâi, hoaëc baûo linh
hoàn cuûa toâi chæ coù veû ñöôïc mang laïi trong Töï-yù thöùc cuûa toâi moãi khi toâi
khaúng ñònh raèng ñaëc ñieåm cuûa khoâng gian vaø thôøi gian – laø nhöõng gì toâi phaûi
tuaân theo ñeå thieát ñònh caû hai ñoái töôïng treân nhö laø ñieàu kieän cho söï toàn taïi
cuûa chuùng – coù cô sôû trong phöông caùch tröïc quan cuûa toâi chöù khoâng phaûi
trong caùc ñoái töôïng naøy moät caùch töï thaân. Seõ laø loãi cuûa rieâng toâi neáu toâi laøm
cho nhöõng gì ñöôïc toâi xem laø hieän töôïng trôû thaønh aûo töôïng beà ngoaøi(1).
Nhöng, ñieàu naøy seõ khoâng xaûy ra do nguyeân taéc YÙ theå tính cuûa moïi tröïc
quan caûm tính cuûa ta, traùi laïi, neáu ta gaùn tính thöïc taïi khaùch quan [tuyeät
ñoái] cho caùc moâ thöùc bieåu töôïng naøy, seõ khoâng theå traùnh khoûi laø taát caû seõ
B70 qua ñoù bò bieán thaønh aûo töôïng beà ngoaøi. Bôûi vì, neáu ta xem khoâng gian vaø
Thôøi gian nhö laø caùc tính chaát – maø veà maët khaû theå – phaûi ñöôïc tìm thaáy
trong nhöõng vaät-töï thaân, vaø neáu ta thöû suy nghó veà nhöõng ñieàu phi lyù ta seõ
gaëp phaûi khi thöøa nhaän hai söï vaät voâ taän – vöøa khoâng phaûi laø caùc baûn theå,
vöøa khoâng phaûi laø thuoäc tính thöïc söï cuûa caùc baûn theå – maø laïi laø caùi gì phaûi
toàn taïi, thaäm chí laø ñieàu kieän taát yeáu cho söï toàn taïi cuûa moïi söï vaät, vaø vaãn
tieáp tuïc toàn taïi cho duø moïi söï vaät ñang toàn taïi thaät ñeàu bò thuû tieâu heát, ta seõ
khoâng theå buoäc toäi BERKELEY* toát buïng taïi sao ñaõ haï giaù moïi vaät theå
xuoáng thaønh nhöõng aûo töôïng beà ngoaøi ñôn thuaàn, vaø baèng caùch ñoù, thaäm chí
laøm cho caû söï toàn taïi cuûa chính baûn thaân ta cuõng phaûi leä thuoäc vaøo tính thöïc
B71 taïi töï-thaân cuûa moät vaät töôûng töôïng laø thôøi gian ñeå cuøng vôùi thôøi gian bò bieán
thaønh aûo töôïng noát, moät ñieàu phi lyù maø cho ñeán nay khoâng ai chòu nhaän loãi
caû.

IV. Trong moân Thaàn hoïc töï nhieân, vì ngöôøi ta suy töôûng veà moät ñoái töôïng
[Thöôïng ñeá] khoâng nhöõng khoâng bao giôø coù theå laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan

(1)
Caùc thuoäc tính cuûa hieän töôïng sôû dó coù theå ñöôïc gaùn cho ñoái töôïng laø do chuùng ôû trong moái quan
heä vôùi giaùc quan cuûa ta, chaúng haïn maøu ñoû hay muøi thôm ñöôïc gaùn cho hoa hoàng; theá nhöng, aûo
töôïng beà ngoaøi (der Schein) khoâng bao giôø coù theå ñöôïc gaùn cho ñoái töôïng nhö laø thuoäc tính, chính
laø vì aûo töôïng beà ngoaøi ñaõ mang nhöõng gì thuoäc veà moái quan heä vôùi giaùc quan hay vôùi chuû theå noùi
chung gaùn cho ñoái töôïng töï-thaân, chaúng haïn khi môùi ñöôïc phaùt hieän, sao Thoå bò ngöôøi ta gaùn cho
hai caùi caùn. HIEÄN TÖÔÏNG laø caùi gì khoâng phaûi ôû nôi ñoái töôïng töï-thaân maø bao giôø cuõng laø caùi
naèm trong moái quan heä cuûa ñoái töôïng vôùi chuû theå vaø gaén lieàn khoâng taùch rôøi vôùi bieåu töôïng veà
ñoái töôïng, vaø nhö theá, caùc thuoäc tính cuûa Khoâng gian vaø Thôøi gian coù quyeàn ñöôïc gaùn cho caùc ñoái
töôïng cuûa giaùc quan vaø ôû ñaây khoâng coù aûo töôïng beà ngoaøi naøo caû. Ngöôïc laïi, neáu toâi gaùn tính ñoû
cho hoa hoàng töï-thaân, gaùn hai caùi caùn cho sao thoå töï-thaân hay gaùn quaûng tính cho moïi ñoái töôïng töï-
thaân ôû beân ngoaøi maø khoâng nhìn thaáy moät moái quan heä nhaát ñònh cuûa caùc ñoái töôïng naøy vôùi chuû
theå vaø khoâng bieát töï giôùi haïn phaùn ñoaùn cuûa toâi trong moái quan heä aáy, baáy giôø aûo töôïng beà ngoaøi
môùi naûy sinh ra.
*
George Berkeley (1685-1753): giaùm muïc AÙi Nhó Lan, nhaø thaàn hoïc vaø trieát gia ñeà xöôùng thuyeát
duy taâm chuû quan cöïc ñoan vôùi luaän ñieåm noåi tieáng: “Esse est percipi aut percipere”: “söï toàn taïi
cuûa caùc ñoái töôïng laø caùi ñöôïc tri giaùc, coøn söï toàn taïi cuûa caùc chuû theå laø söï tri giaùc”. (N.D).

130
 cho ta, maø cuõng khoâng theå laø ñoái töôïng cho tröïc quan caûm tính cuûa baûn thaân
Thöôïng ñeá, neân ngöôøi ta ñaõ caån thaän töôùc boû moïi ñieàu kieän cuûa khoâng gian
vaø thôøi gian ra khoûi moïi tröïc quan cuûa Thöôïng ñeá (vì tröïc quan phaûi laø toaøn
boä nhaän thöùc cuûa Thöôïng ñeá chöù khoâng phaûi laø tö duy vì tö duy bao giôø cuõng
coù nhöõng giôùi haïn). Nhöng thöû hoûi ngöôøi ta coù quyeàn gì ñeå laøm ñieàu ñoù khi
tröôùc ñoù ñaõ bieán caû hai (khoâng gian vaø thôøi gian) thaønh caùc moâ thöùc cuûa
nhöõng vaät-töï thaân vaø chuùng vaãn tieáp tuïc toàn taïi nhö laø caùc ñieàu kieän tieân
nghieäm cho söï toàn taïi cuûa moïi söï vaät ngay caû khi ngöôøi ta ñaõ thuû tieâu baûn
thaân moïi söï vaät; bôûi leõ, vôùi tö caùch laø caùc ñieàu kieän cuûa moïi toàn taïi noùi
chung, khoâng gian vaø thôøi gian aét cuõng phaûi laø caùc ñieàu kieän cho söï toàn taïi
cuûa Thöôïng ñeá. Vaäy khoâng coøn caùch naøo khaùc hôn laø ngöôøi ta khoâng ñöôïc
bieán chuùng thaønh caùc moâ thöùc khaùch quan cuûa moïi söï vaät maø chæ thaønh caùc
moâ thöùc chuû quan cuûa phöông caùch tröïc quan beân ngoaøi laãn beân trong cuûa
B72 ta, vì theá ñöôïc goïi laø caûm tính, vì chuùng khoâng coù tính caên nguyeân
(ursprüng-lich), töùc khoâng phaûi loaïi tröïc quan chæ caàn thoâng qua chính mình
thì söï toàn taïi cuûa ñoái töôïng ñöôïc mang laïi ngay (phöông caùch tröïc quan naøy
chæ coù theå coù nôi Höõu theå nguyeân thuûy [Thöôïng ñeá] (Urwesen) trong chöøng
möïc ta caûm nhaän ñöôïc), traùi laïi, chuùng phaûi leä thuoäc vaøo söï toàn taïi cuûa ñoái
töôïng, nghóa laø chæ coù theå coù ñöôïc baèng caùch naêng löïc bieåu töôïng cuûa chuû
theå ñöôïc ñoái töôïng kích ñoäng.

[Taát nhieân], ta khoâng caàn thieát phaûi giôùi haïn phöông caùch tröïc quan
trong khoâng gian vaø thôøi gian vaøo caûm naêng cuûa con ngöôøi; vì raát coù theå laø
taát caû moïi sinh vaät coù tö duy höõu haïn ñeàu phaûi taát yeáu phuø hôïp vôùi con ngöôøi
ôû ñieåm naøy (duø ta khoâng theå quyeát ñoaùn ñöôïc), theá nhöng khoâng vì tính coù
giaù trò phoå bieán aáy maø phöông caùch tröïc quan naøy khoâng coøn döïa vaøo caûm
naêng nöõa, bôûi leõ phöông caùch naøy ñeàu coù tính phaùi sinh (intuitus
derivativus)* chöù khoâng coù tính caên nguyeân (intuitus originarius), do ñoù,
khoâng phaûi laø tröïc quan trí tueä (intellektuelle Anschauung) maø – nhö lyù
do ñaõ neâu treân – coù leõ chæ thuoäc veà Höõu theå nguyeân thuûy [Thöôïng ñeá], chöù
khoâng bao giôø thuoäc veà moät höõu theå bò leä thuoäc veà maët toàn taïi laãn veà tröïc
quan (tröïc quan quy ñònh söï toàn taïi trong moái quan heä vôùi caùc ñoái töôïng ñöôïc
cho). | Tuy nhieân, nhaän xeùt sau cuøng naøy chæ ñöôïc xem nhö laø söï giaûi thích roõ
hôn cho Hoïc thuyeát veà caûm naêng cuûa chuùng ta chöù khoâng ñöôïc keå nhö moät
luaän cöù ñeå chöùng minh.

*
Intuitus derivativus (latinh): tröïc quan phaùi sinh (ñöôïc daãn xuaát). (N.D).

131
B73 KEÁT LUAÄN CUÛA CAÛM NAÊNG HOÏC
SIEÂU NGHIEÄM

Vaäy ñeán ñaây, ta ñaõ coù ñöôïc moät trong caùc phaàn caàn thieát ñeå giaûi
quyeát vaán ñeà chuû yeáu cuûa Trieát hoïc-sieâu nghieäm: LAØM THEÁ NAØO ÑEÅ
NHÖÕNG MEÄNH ÑEÀ TOÅNG HÔÏP TIEÂN NGHIEÄM COÙ THEÅ COÙ ÑÖÔÏC?,
ñoù laø caùc tröïc quan thuaàn tuùy tieân nghieäm: KHOÂNG GIAN vaø THÔØI GIAN,
chính trong ñoù chuùng ta – khi muoán ñi ra khoûi khaùi nieäm ñöôïc cho ñeå phaùn
ñoaùn tieân nghieäm – seõ gaëp ñöôïc nhöõng gì khoâng theå phaùt hieän ñöôïc trong
khaùi nieäm nhöng laïi ñöôïc tìm thaáy moät caùch tieân nghieäm ôû trong tröïc quan
töông öùng vôùi khaùi nieäm vaø coù theå noái keát vôùi khaùi nieäm moät caùch toång hôïp.
| Nhöng nhöõng phaùn ñoaùn [do caùc tröïc quan thuaàn tuùy mang laïi] naøy, cuõng vì
lyù do treân, khoâng bao giôø coù theå vöôït ra khoûi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan
vaø chæ coù theå coù giaù trò ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu maø
thoâi.

132
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

6 CAÛM NAÊNG HOÏC SIEÂU NGHIEÄM (B33-B73)

Töø “aethetisch” baét nguoàn töø goác Hy Laïp “aisthesis” vaø chæ coù nghóa laø “tri giaùc” (la
tinh: percipio). Sau naøy, noù coù theâm nghóa phaùi sinh raát ñeïp ñeõ laø “thaåm myõ” laø do coâng
cuûa Baumgarten theâm vaøo ñeå xaây döïng neân moân Myõ hoïc (Aesthetik).

Kant duøng theo nghóa goác ñeå chæ truï coät thöù nhaát cuûa nhaän thöùc. Ta ñaõ bieát theá naøo laø
“sieâu nghieäm”, vaäy coâng vieäc ñaàu tieân cuûa Kant trong “kieåm tra vaät lieäu” laø hoûi: ñieàu kieän
khaû theå cuûa tri giaùc laø gì?

6.1. Khaûo saùt sieâu hình hoïc veà khoâng gian-thôøi gian:

Khaûo saùt sieâu hình hoïc, nhö ñaõ bieát, laø chöùng minh caùc bieåu töôïng nguyeân thuûy veà khoâng
gian-thôøi gian, töùc khoâng gian tính vaø thôøi gian tính laø tieân nghieäm vaø laø caùc tröïc quan
chöù khoâng phaûi laø caùc khaùi nieäm. Muoán vaäy, phaûi tieán haønh hai böôùc tröøu töôïng hoùa:
taùch moïi yeáu toá cuûa giaùc tính (quan naêng suy töôûng baèng nhöõng khaùi nieäm vaø phaïm truø)
ra ñeå chæ coøn laïi caûm naêng. Trong caûm naêng, laïi taùch moïi yeáu toá caûm giaùc ñi (vd: maøu
saéc, aâm thanh …) ñeå chæ coøn laïi keát quaû laø hai moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm
tính nhö laø cô sôû cuûa nhaän thöùc:

- khoâng gian, Kant goïi laø “giaùc quan beân ngoaøi”

- thôøi gian, laø “giaùc quan beân trong”

Nhö vaäy, ta caàn löu yù ngay ôû ñaây quan nieäm cuûa Kant veà “hieän töôïng” (Erscheinung):
“Hieän töôïng” laø ñoái töôïng coøn chöa ñöôïc xaùc ñònh (chöa ñöôïc “phaïm truø hoùa” bôûi giaùc
(1)
tính cuûa moät tröïc quan caûm tính ñöôïc “kích ñoäng” thoâng qua caûm giaùc. Trong “hieän

töôïng” aáy, Kant phaân bieät hai maët: maët noäi dung do caûm giaùc mang laïi, töùc do söï “kích
ñoäng” (Affektion) töø beân ngoaøi, goïi laø “chaát lieäu” (Materie) vaø maët hình thöùc, hay coøn
goïi laø “moâ thöùc” (Form). Khaúng ñònh quan troïng cuûa Kant laø: chæ coù chaát lieäu môùi coù
theå “kích ñoäng” ñeán chuû theå, coù nguoàn goác töø beân ngoaøi, coøn hình thöùc (hay moâ thöùc) thì
khoâng theå kích ñoäng, traùi laïi, laø caùi ñaõ phaûi coù saün moät caùch tieân nghieäm trong “taâm

(1)
Nhö ñaõ noùi (5.7), theo nghóa chaët cheõ, Kant seõ goïi “hieän töôïng (Erscheinung) ñaõ ñöôc
phaïm truø hoùa” laø “Phaenomenon”; tuy nhieân trong thöïc teá, hai töø naøy thöôøng ñöôïc duøng
gaàn nhö ñoàng nghóa, do ñoù, ñeàu ñöôïc dòch laø “hieän töôïng”. YÙ nghóa chaët cheõ cuûa chuùng caàn
ñöôïc hieåu tuøy theo vaên caûnh.

133
 (1)
thöùc” (im Gemüt) cuûa chuû theå . Vì theá, “moâ thöùc coù theå ñöôïc xem xeùt taùch rôøi vôùi
moïi caûm giaùc” (B34), vaø nhieäm vuï cuûa Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm laø xeùt xem ñaâu laø
nhöõng moâ thöùc cuûa tröïc quan ñaëc thuø cuûa con ngöôøi coù saün moät caùch tieân nghieäm
trong taâm thöùc. Muïc §2 vaø 3 chöùng minh “moâ thöùc khoâng gian”; caùc muïc §4-7 chöùng
minh “moâ thöùc thôøi gian”

Kant ñöa 4 luaän cöù gioáng nhau cho moãi phaàn ñeå chöùng minh, ta duøng ví duï quen thuoäc
sau ñaây ñeå deã hình dung:

6.1.1 Khoâng gian:

“Voäi vaøng laù ruïng hoa rôi

Chaøng veà vieän saùch, naøng dôøi laàu trang” (Kieàu)

Kim Troïng – Thuùy Kieàu voäi vaõ chia tay vì e cuoäc taâm tình leùn luùt coù theå bò “baïi loä”:

a) Nôi taâm tình, vieän saùch, laàu trang laø caùc bieåu töôïng khoâng gian thöôøng nghieäm.
Hoï coù theå leùn luùt taâm tình ôû moät choã khaùc, nhöng khoâng theå khoâng ôû moät choã naøo.
Khoâng caàn baét quaû tang hai ngöôøi, töùc khoâng caàn kinh nghieäm, bieåu töôïng veà
khoâng gian laø neàn moùng cuûa hai caâu thô treân, (ôû ñaây, khaùc vôùi Nguyeãn Du, Kant
khoâng baøn ñeán “khoâng gian haønh ñoäng”: “trong gang taác laïi caùch möôøi quan
san”, hay “khoâng gian caûm xuùc”: “bieát ñaâu roài nöõa chaúng laø chieâm bao”) cuûa taâm
lyù hoïc vaø vaên chöông ngheä thuaät. Chæ ñôn thuaàn laø khoâng gian tröïc quan, töùc treân
döôùi, tröôùc sau laø nhöõng gì ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm.

b) Coù theå hình dung raèng giaû thöû song thaân naøng Thuùy coù tìm ñeán cuõng seõ khoâng
coøn baét gaëp ai heát trong khoâng gian aáy, nhöng khoâng theå hình dung raèng khoâng
coù khoâng gian. Khoâng gian tính laø khoâng theå loaïi boû ñöôïc. Do ñoù, khoâng gian laø
bieåu töôïng taát yeáu vaø tieân nghieäm.

c) Vieän saùch, laàu trang caùch bieät nhau nhöng khoâng phaûi laø caùc boä phaän caét rôøi cuûa
khoâng gian maø ñeàu thuoäc veà moät khoâng gian duy nhaát. Bieåu töôïng veà khoâng gian
laø neàn moùng cho moïi bieåu töôïng veà khoâng gian khaùc nhau.

d) Khoâng gian laø moät ñaïi löôïng voâ taän chöù khoâng phaûi moät khaùi nieäm nhö “vieän
saùch, laàu trang”. Ta coù theå töôùc boû caùc khaùi nieäm aáy nhöng khoâng theå töôùc boû
khoâng gian, do ñoù noù laø tröïc quan tieân nghieäm.

(1)
Khaùi nieäm “moâ thöùc” (Form) cuûa Kant nhìn chung coù nguoàn goùc töø khaùi nieäm “eidos” cuûa
Platon vaø Aristoteles, theo ñoù, “eidos” hay baûn chaát khaùi nieäm cuûa moät söï vaät khoâng thöïc söï
“kích ñoäng” (affizieren) ñeán chuû theå nhaän thöùc.

134
6.1.2 Thôøi gian: cuõng gioáng heät nhö khoâng gian, nhöng ta cöù nhaéc laïi ñeå hieåu roõ. Laàn naøy
laø giöõa Thuùc Sinh vôùi Thuùy Kieàu:

“Khi cheùn röôïu, khi cuoäc côø

Khi xem hoa nôû, khi chôø traêng leân”

a) Laøm gì thì laøm, phaûi laøm trong moät luùc naøo ñoù, vieäc naøy sau vieäc kia hoaëc
ñoàng thôøi. Thôøi gian laø cô sôû ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm.

b) Thôøi gian laø bieåu töôïng taát yeáu, vì coù theå deïp boû heát moïi haønh ñoäng “dan díu”
cuûa hai ngöôøi, vaãn khoâng deïp boû ñöôïc thôøi gian: noù laø tieân nghieäm.

c) Caùc thôøi gian khaùc nhau (laøm caùc vieäc treân) chæ laø caùc boä phaän, caùc thôøi khaéc
cuûa moät thôøi gian duy nhaát.

d) Thôøi gian laø moät ñaïi löôïng voâ taän chöù khoâng phaûi moät khaùi nieäm.

Toùm laïi, hai muïc ñích chöùng minh cuûa Kant laø: tính tieân nghieäm (khoâng phaûi thöôøng
nghieäm) vaø tính tröïc quan (khoâng phaûi khaùi nieäm) cuûa khoâng gian-thôøi gian:

- Vôùi luaän cöù a) vaø b), Kant baùc thuyeát duy nghieäm: khoâng gian vaø thôøi gian coù
tính tieân nghieäm, thuaàn tuùy, ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm.

- Vôùi luaän cöù c) vaø d), Kant baùc thuyeát duy lyù: khoâng gian vaø thôøi gian khoâng phaûi
(1)
laø caùc khaùi nieäm cuûa tö duy maø coù tính tröïc quan . Vaäy chuùng laø hai moâ thöùc
thuaàn tuùy cuûa tröïc quan naèm trong caáu truùc tieân nghieäm cuûa chuû theå nhaän thöùc.

6.1.3 Khaùc bieät caáu truùc vaø quan heä boå sung giöõa khoâng gian-thôøi gian:

Trong caùc muïc §5 vaø §6, Kant neâu theâm maáy ñaëc ñieåm:

- Khoâng gian laø moâ thöùc cuûa “giaùc quan beân ngoaøi” töùc laø ñieàu kieän ñeå tröïc quan caùc quy
ñònh thuoäc quan heä khoâng gian nhö quaûng tính, hình theå, tình traïng. Trong khi ñoù, thôøi
gian coù chöùc naêng khaùc; noù khoâng phaûi laø “quy ñònh cuûa nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi”,
traùi laïi, xaùc ñònh “moái quan heä cuûa nhöõng bieåu töôïng trong traïng thaùi noäi taâm cuûa ta”
(B49). Nhöng, ñieàu naøy khoâng coù nghóa raèng nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi khoâng ñöôïc
xaùc ñònh veà maët thôøi gian. Thôøi gian tuy khoâng phaûi laø caùi kieán taïo neân nhöõng quan heä
khoâng gian (nhö quaûng tính, hình theå...) nhöng moïi hieän töôïng beân ngoaøi (nhöõng ñoái
töôïng vaø söï kieän dieãn ra trong khoâng gian) bao giôø cuõng ôû trong thôøi gian vaø ñöôïc xaùc
ñònh veà maët thôøi gian, do ñoù, Kant vieát: “khaùi nieäm veà söï bieán ñoái vaø, cuøng vôùi noù, khaùi

(1)
Nhöõng boå sung quan troïng veà hoïc thuyeát khoâng gian-thôøi gian cuõng nhö veà söï khaùc bieät
giöõa tröïc quan vaø khaùi nieäm (pheâ phaùn thuyeát duy lyù cuûa Leibniz) ñöôïc Kant trình baøy theâm
trong Chöông “Veà tính nöôùc ñoâi cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö” (B316...).

135
 nieäm veà vaän ñoäng (nhö laø söï bieán ñoåi vò trí) chæ coù theå coù ñöôïc laø do thoâng qua vaø ôû beân
trong bieåu töôïng veà thôøi gian” (B48). Vaäy, ôû ñaây, Kant nhaán maïnh söï khaùc bieät veà caáu
truùc giöõa khoâng gian vaø thôøi gian, chöù khoâng phaûi noùi veà moái quan heä loaïi tröø nhau veà
laõnh vöïc thaåm quyeàn cuûa moãi beân.

- Chöùc naêng vaø thaåm quyeàn cuûa khoâng gian, thôøi gian seõ roõ hôn trong moái quan heä giöõa
chuùng vôùi nhau. Laø moâ thöùc cuûa “giaùc quan beân ngoaøi”, khoâng gian coù ba chieàu; trong
khi ñoù, thôøi gian, - laø moâ thöùc cuûa “giaùc quan beân trong” - , chæ coù moät chieàu. Moâ thöùc
khoâng gian laø vieäc “ôû beân caïnh nhau” (das Nebeneinander); coøn moâ thöùc thôøi gian laø vieäc
“noái tieáp theo nhau” (das Nacheinander). Khoâng gian laø “moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa moïi tröïc
quan beân ngoaøi”, do ñoù, “bò giôùi haïn nhö laø ñieàu kieän tieân nghieäm chæ ñoái vôùi nhöõng hieän

töôïng beân ngoaøi”, coøn thôøi gian laø “ñieàu kieän moâ thöùc tieân nghieäm cho moïi hieän töôïng
noùi chung” (B50). Noùi caùch khaùc, taát caû nhöõng gì toàn taïi trong khoâng gian ñeàu toàn taïi
trong thôøi gian, nhöng khoâng phaûi taát caû nhöõng gì toàn taïi trong thôøi gian ñeàu toàn taïi trong
khoâng gian. Thoâng qua giaùc quan beân ngoaøi, nhöõng ñoái töôïng ñöôïc hình dung nhö laø ôû
trong khoâng gian beân ngoaøi toâi, coøn giaùc quan beân trong laø toång theå cuûa moïi bieåu
töôïng. Moïi bieåu töôïng, baát keå noäi dung vaø nguoàn goác, ñeàu ôû trong nhöõng moái quan heä veà
thôøi gian. Vaäy, khoâng phaûi chæ nhöõng hieän töôïng beân trong noäi taâm môùi coù tính thôøi gian,
maø moïi hieän töôïng, xeùt nhö laø hieän töôïng, ñeàu phuïc tuøng ñieàu kieän moâ thöùc cuûa thôøi
gian. Do ñoù, Kant vieát: “thôøi gian laø ñieàu kieän moâ thöùc tieân nghieäm cho Moïi hieän
töôïng noùi chung” (B50), bôûi bieåu töôïng naøo cuûa giaùc quan beân ngoaøi cuõng ñeàu thuoäc veà
chuû theå nhaän thöùc, töùc trôû thaønh bieåu töôïng cuûa giaùc quan beân trong.

- Nhöng, ñaây chính laø ñieåm deã gaây ngoä nhaän nhö theå coù söï maâu thuaãn giöõa hai nhaän ñònh:
giaùc quan beân ngoaøi vaø giaùc quan beân trong ôû trong quan heä phoái keát (koordination)
vôùi nhau, nghóa laø moãi beân coù laõnh vöïc ñoái töôïng rieâng bieät; ñoàng thôøi, giaùc quan beân
ngoaøi laïi ôû trong quan heä leä thuoäc (Subordination) vaøo giaùc quan beân trong, khieán cho
moïi hieän töôïng beân ngoaøi trôû thaønh nhöõng hieän töôïng beân trong ñôn thuaàn vaø nhö theá
khoâng khaùc gì luaän ñieåm duy taâm thöôøng nghieäm cuûa Berkeley. Maâu thuaãn treân seõ maát ñi,
neáu hieåu quan heä giöõa hai giaùc quan laø quan heä cuûa söï boå sung laãn nhau vaø hieåu giaùc
quan beân trong khoâng theo nghóa “noäi quan” (Introspektion) ñôn thuaàn. Theo ñoù, moät tröïc
quan beân ngoaøi laø xeùt ôû phöông dieän toâi coù theå lieân heä noù vôùi moät ñoái töôïng trong khoâng
gian-thôøi gian, trong khi moät tröïc quan beân trong laø ôû phöông dieän noù ñöôïc mang laïi cho
toâi, vaø vôùi tö caùch laø tröïc quan beân trong, noù laø moät bieåu töôïng coù theå ñöôïc toâi yù thöùc. Nhö
theá, söï phaân bieät giaùc quan beân ngoaøi vaø beân trong laø söï phaân bieät veà chöùc naêng nhaän
thöùc luaän (epistemologische Funktion) giöõa hai phöông dieän cuûa toaøn boä nhöõng bieåu
töôïng caûm tính, chöù khoâng phaûi giöõa hai loaïi (Klassen) bieåu töôïng lieân quan ñeán nhöõng

136
 loaïi ñoái töôïng khaùc nhau. (Xem: Georg Mohr 1991: Das sinnliche Ich. Innerer Sinn und
Bewusstsein bei Kant. Würzburg). Duø sao, töø vò trí coù tính “öu theá” hôn, thôøi gian seõ giöõ vai
troø quan troïng trong phaàn Dieãn dòch sieâu nghieäm caùc phaïm truø (B129-169) vaø thuyeát
nieäm thöùc (B169-197). Ngoaøi ra, vì ñöôïc xem laø “chieàu kích saâu thaúm” cuûa con ngöôøi, sau
naøy Heidegger xem quyeån “Pheâ phaùn” laø keû môû ñöôøng cho “Baûn theå hoïc neàn taûng” cuûa
oâng vôùi nhan saùch “Toàn taïi vaø Thôøi gian” (Sein und Zeit, 1927).

6.2 Khaûo saùt sieâu nghieäm veà khoâng gian-thôøi gian:

Sau phaàn chöùng minh “sieâu hình hoïc” raèng khoâng gian-thôøi gian laø caùc moâ thöùc thuaàn
tuùy cuûa tröïc quan, Kant tieáp tuïc baèng phaàn khaûo saùt sieâu nghieäm heát söùc ngaén goïn. Muïc
ñích laø chöùng minh raèng khoâng gian vaø thôøi gian khoâng phaûi laø caùc bieåu töôïng ñôn
thuaàn, traùi laïi coù khaû naêng “caáu taïo ñoái töôïng xeùt nhö hieän töôïng”, töùc coù theå nhôø chuùng
maø coù ñöôïc nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm veà ñoái töôïng.

6.2.1 Vì khoâng gian-thôøi gian laø caùc moâ thöùc tröïc quan ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm neân coù theå
coù moät khoa hoïc ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, ñoù laø toaùn hoïc. Moâ thöùc khoâng gian taïo neân
moân Hình hoïc; moâ thöùc thôøi gian taïo neân phaàn tieân nghieäm cuûa Cô hoïc vaø caû Soá hoïc
(qua vieäc ñeám daàn caùc con soá theo thôøi gian). (Prolegomena §10 vaø “Pheâ phaùn” B182).
Nhö vaäy, duø vieäc ñaët cô sôû cho giaù trò khaùch quan cuûa toaùn hoïc chæ thöïc söï baét ñaàu ôû
phaàn “Caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan” (B202-207), nhöng ngay ôû ñaây, Kant ñaõ cung caáp
nhöõng luaän cöù ñaàu tieân veà cô sôû trieát hoïc cho toaùn hoïc vaø vaät lyù hoïc döïa treân ba laäp
luaän chính:

- Khoâng gian khoâng phaûi laø khaùi nieäm, maø laø tröïc quan, vì khaùi nieäm khoâng theå mang
laïi caùc meänh ñeà toång hôïp (khaùi nieäm chæ coù theå ñöôïc phaân tích nhö ta ñaõ bieát ôû Lôøi
daãn nhaäp).

- Noù cuõng khoâng phaûi laø tröïc quan thöôøng nghieäm, neáu khoâng, hình hoïc khoâng theå coù
tính tieân nghieäm (phoå bieán vaø taát yeáu).

- Moät tröïc quan coù tröôùc kinh nghieäm laïi xaùc ñònh noù moät caùch tieân nghieäm chæ coù theå
baét nguoàn töø chuû theå vaø laø moâ thöùc cuûa tröïc quan beân ngoaøi.

Keát quaû:

- Khoâng gian vaø thôøi gian laø tröïc quan tieân nghieäm laøm cô sôû cho Toaùn hoïc thuaàn tuùy
vaø Vaät lyù hoïc thuaàn tuùy.

- Chuùng coøn laø moâ thöùc giuùp cho moïi ñoái töôïng thöôøng nghieäm trôû thaønh caùc tröïc quan
cuûa ta, neân cuõng laø cô sôû caû cho Toaùn hoïc vaø Vaät lyù hoïc öùng duïng.

137
6.2.2 Kant bieát raèng quan nieäm cuûa mình veà khoâng gian-thôøi gian laø raát “khaùc thöôøng” vaø deã
gaây neân nhöõng ngoä nhaän (nhö ñaõ noùi ôû 6.1.3) neân oâng daønh khaù nhieàu trang ñeå luaän
giaûi (§7) vaø neâu theâm nhieàu “nhaän xeùt” ñeå boå sung (§8). Ñaây laø nhöõng trang raát quan
troïng, khoâng chæ ñeå hieåu phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm maø coøn ñeå naém vöõng nhöõng
luaän ñieåm caên baûn cuûa trieát hoïc Kant, do ñoù, ta neân ñieåm qua vaø ghi nhôù moät soá yù
chính:

6.2.2.1 “YÙ theå tính sieâu nghieäm” (Transzendentale Idealität) cuûa khoâng gian-thôøi gian
vaø thuyeát “duy taâm sieâu nghieäm” (Transzen-dentaler Idealismus) cuûa Kant:

Trong trieát hoïc thôøi caän ñaïi, baûn chaát cuûa khoâng gian-thôøi gian laø ñeà taøi tranh luaän
lôùn. Trong §2, khi Kant neâu caâu hoûi: “Vaäy baây giôø, khoâng gian vaø thôøi gian laø gì?”
(B37), oâng coù tröôùc maét ba söï löïa choïn vaø oâng ñeàu baùc boû heát ñeå ñöa ra löïa choïn thöù

tö chöa töøng coù trong lòch söû trieát hoïc vaø laø saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa rieâng oâng. Löïa choïn
thöù nhaát laø xem khoâng gian-thôøi gian nhö moät baûn theå thöïc toàn (Isaac Newton,
(1)
Samuel Clarke) . Löïa choïn thöù hai laø xem chuùng nhö moät thuoäc tính, moät quy ñònh,

töùc laø “tuøy theå” (Akzidenz) cuûa nhöõng baûn theå (Descartes) hoaëc cuûa moät baûn theå
thaàn linh (Spinoza). Khaû naêng thöù ba laø hieåu chuùng nhö moät quan heä khaùch quan
cuûa nhöõng vaät-töï thaân (nhöõng baûn theå höõu haïn) (Leibniz).

Kant baùc boû caû ba vaø khaúng ñònh raèng chuùng tuy laø nhöõng quan heä nhöng laø nhöõng
quan heä chuû quan maø moïi hieän töôïng, töùc ñoái töôïng vaø söï kieän, ñeàu phuïc tuøng,
trong chöøng möïc ta quan heä vôùi chuùng döïa vaøo tröïc quan caûm tính. Chuùng thuoäc veà
chuû theå nhaän thöùc vaø laø ñaëc ñieåm moâ thöùc cuûa caûm naêng. Nhöõng hieän töôïng sôû dó ôû
trong moái quan heä khoâng-thôøi gian laø döïa treân cô sôû: baûn thaân nhaän thöùc phuïc tuøng
moät soá ñieàu kieän moâ thöùc nhaát ñònh cuûa tröïc quan caûm tính. Kant goïi luaän ñieåm aáy
cuûa mình baèng thuaät ngöõ: “yù theå tính sieâu nghieäm cuûa khoâng gian vaø thôøi gian”.
Thuaät ngöõ naøy bieåu thò raèng khoâng gian vaø thôøi gian khoâng phaûi laø caùi gì töï toàn, maø
thuoäc veà nhöõng ñieàu kieän nhaän thöùc cuûa con ngöôøi: “neáu ta töôùc boû khoûi noù [thôøi gian]
ñieàu kieän ñaëc thuø cuûa caûm naêng cuûa chuùng ta, thì khaùi nieäm veà thôøi gian cuõng bieán
maát” (B52). Nhö vaäy, Kant choïn laäp tröôøng ñoái laäp laïi vôùi “thuyeát duy thöïc sieâu
nghieäm” laø hoïc thuyeát cho raèng khoâng gian-thôøi gian laø nhöõng “baûn theå thöïc toàn” hay
laø nhöõng ñaëc tính cuûa vaät-töï thaân. OÂng goïi laäp tröôøng cuûa oâng laø “thuyeát duy taâm
sieâu nghieäm” (hay thuyeát duy taâm pheâ phaùn), moät danh hieäu chính thöùc oâng muoán
daønh cho trieát hoïc cuûa mình vaø ñöôïc oâng xem laø “chìa khoaù” ñeå giaûi quyeát caùc nghòch
lyù vuõ truï hoïc sau naøy (xem B490-543). Vaäy, “thuyeát duy taâm sieâu nghieäm” laø gì?

(1)
Nhö vaäy, Kant thöøa nhaän vaät lyù hoïc Newton nhö laø maãu möïc cuûa khoa hoïc töï nhieân nhöng
khoâng chaáp nhaän tieàn ñeà trieát hoïc cuûa nhaø khoa hoïc naøy.

138
 Neáu thuyeát duy taâm sieâu nghieäm (cuûa Kant) phuû nhaän raèng khoâng gian-thôøi gian laø
nhöõng “baûn theå thöïc toàn”, noù khoâng heà phuû nhaän (khaû naêng chöùng minh ñöôïc) tính
hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa söï vaät trong khoâng gian vaø thôøi gian, khaùc vôùi thuyeát “duy
taâm thöôøng nghieäm” cuûa Berkeley. Vì theá, Kant cuõng xem thuyeát duy taâm sieâu nghieäm
cuûa mình laø “thuyeát duy thöïc thöôøng nghieäm”. Trong khi thuyeát duy taâm thöôøng
nghieäm (thöôøng ñöôïc goïi laø thuyeát duy taâm chuû quan hay thuyeát duy ngaõ – Solipsismus
(1)
kieåu Berkeley) cho raèng taát caû nhöõng gì ta kinh nghieäm ñöôïc (nhöõng gì xuaát hieän
ra cho ta) ñeàu chæ laø “aûo töôïng ñôn thuaàn” (blosser Schein) hoaëc khoâng theå chöùng
minh ñöôïc nhö laø hieän thöïc, thì thuyeát duy thöïc thöôøng nghieäm hay duy taâm sieâu
nghieäm cuûa Kant cho raèng taát caû nhöõng gì xuaát hieän ra cho ta ñeàu xuaát hieän (nhö laø
hieän töôïng) trong khoâng gian vaø thôøi gian; raèng moïi kinh nghieäm laø kinh nghieäm
mang tính khoâng gian-thôøi gian vaø moïi hieän thöïc coù theå kinh nghieäm ñöôïc ñeàu laø
hieän thöïc mang tính khoâng gian-thôøi gian. (ÔÛ muïc §8, Kant trôû laïi vôùi söï phaân bieät
giöõa hieän töôïng vaø aûo töôïng (Schein), vaø lyù giaûi caën keõ veà khaùi nieäm “hieän töôïng”
trong chöông veà “Hieän töôïng vaø Vaät-töï thaân” (Phaenomena/Noumena: xem: B294-
315)).

6.2.2.2 5 “nhaän xeùt chung” veà Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm (§8).

Sau muïc §7 giaûi thích theâm veà luaän ñieåm: Thôøi gian (vaø khoâng gian) tuy coù tính “thöïc taïi
thöôøng nghieäm” (empirisch real) nhöng khoâng theå coù tính “thöïc taïi tuyeät ñoái hay sieâu
nghieäm”, traùi laïi, chæ coù “yù theå tính sieâu nghieäm”, Kant daønh muïc §8 khaù daøi cho hai muïc
ñích: thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc veà nhöõng “lôïi ñieåm” cuûa hoïc thuyeát môùi vaø xaùc ñònh laïi moät soá
vaán ñeà deã gaây hieåu laàm (3 “nhaän xeùt” cuoái ñöôïc oâng theâm vaøo cho baûn B ñeå baùc laïi caùc pheâ
phaùn naûy sinh töø laàn xuaát baûn thöù nhaát). Ñaây laø 5 nhaän xeùt coù tính nguyeân taéc neân caàn chuù
giaûi theâm ñeå hieåu roõ yù Kant ngay töø chöông khôûi ñaàu naøy:

1. Hieän töôïng - Vaät töï thaân (B59-B62)

Ñaây laø söï phaân bieät cô baûn nhaát gaén lieàn vôùi luaän ñieåm veà yù theå tính sieâu nghieäm cuûa
khoâng gian vaø thôøi gian. Töø “yù theå tính sieâu nghieäm” aáy, Kant môû roäng vaán ñeà, neâu leân “ñaëc
tính cô baûn [hay caên tính: Grundberschaffenheit] cuûa nhaän thöùc caûm tính noùi chung” ñoù laø

“moïi tröïc quan cuûa ta khoâng gì khaùc hôn laø bieåu töôïng veà hieän töôïng” (B59). “Thuyeát hieän
töôïng” (Phänomenalismus) naøy cho raèng: “neáu ta xoùa boû chuû theå cuûa chuùng ta ñi hay laø duø
chæ xoùa boû ñaëc tính chuû quan cuûa giaùc quan noùi chung, thì aét moïi ñaëc tính, moïi quan heä cuûa
nhöõng ñoái töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian, vaäy, thaäm chí caû baûn thaân khoâng gian vaø thôøi
gian cuõng seõ bieán maát; vaø [nhöõng ñoái töôïng aáy] vôùi tö caùch laø nhöõng hieän töôïng [chuùng toâi

(1)
Solipsismus: töø chöõ Latinh: solum ipse: chæ rieâng mình.

139
nhaán maïnh] khoâng theå toàn taïi nôi töï thaân chuùng, maø chæ ôû trong chuùng ta” (nt). (Xem theâm:
Prolegomena, §13, nhaän xeùt II).

Vôùi khaùi nieäm sieâu nghieäm veà hieän töôïng, Kant muoán ñi ngöôïc laïi khaùi nieäm thöôøng
nghieäm theå hieän trong hoïc thuyeát cuûa J. Locke (vaø Descartes) veà nhöõng thuoäc tính “haïng
nhaát” vaø “haïng hai” cuûa söï vaät. Thuyeát naøy phaân bieät nhöõng thuoäc tính “haïng nhaát” thuoäc veà
vaät-töï thaân (nhö quaûng tính, hình theå, tính khoâng theå thaâm nhaäp, vaän ñoäng... nôi vaät theå) vôùi
nhöõng thuoäc tính “haïng hai” do taùc ñoäng cuûa söï vaät leân giaùc quan (nhö saéc, thanh, höông, vò,
ñoä noùng...). Nhöõng thuoäc tính haïng nhaát laø cô baûn, oån ñònh, ñöôïc mang laïi moät caùch khaùch
quan, nhôø ñoù ta nhaän thöùc ñöôïc “vaät-töï thaân”, coøn nhöõng thuoäc tính haïng hai laø saûn phaåm
chuû quan cuûa tri giaùc caûm tính, tuøy thuoäc vaøo tính thuï nhaän cuûa chuû theå, vaø ñoù chæ laø nhöõng
“hieän töôïng” ñöôïc mang laïi cho ta.

Ngöôïc laïi, theo Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm cuûa Kant, baát kyø nhaän thöùc naøo cuõng ñeàu lieân
quan ñeán tröïc quan vaø vì theá, moïi nhaän thöùc chæ laøm vieäc vôùi “hieän töôïng” maø thoâi. Tuy

nhieân, “hieän töôïng” ôû ñaây khoâng theo nghóa thöôøng nghieäm, theo ñoù söï vaät xuaát hieän ra cho
ta nhöõng gì vaø nhö theá naøo laø tuøy thuoäc vaøo töøng chuû theå vaø töøng tình traïng nhaän thöùc, maø
theo nghóa sieâu nghieäm, nghóa laø, taát caû nhöõng gì ñöôïc tröïc quan trong khoâng gian-thôøi gian
(keå caû nhöõng “thuoäc tính haïng nhaát” cuûa Locke) ñeàu laø “hieän töôïng”.

2. Caûm naêng khoâng phaûi laø hoãn ñoän, thieáu saùng suûa (B60...)

Ñieåm thöù hai Kant muoán laøm roõ laø söï dò bieät giöõa caûm naêng (Sinnlichkeit) vaø giaùc tính
(Verstand) vaø cuøng vôùi noù, laø söï dò bieät veà ñaëc tính nhaän thöùc luaän giöõa tröïc quan caûm tính
vaø bieåu töôïng cuûa söï suy töôûng (khaùi nieäm cuûa giaùc tính).

Theo Kant, söï dò bieät giöõa tröïc quan vaø khaùi nieäm laø söï dò loaïi hay dò tính
(Heterogenität) cuûa hai yeáu toá nhaän thöùc vôùi chöùc naêng khaùc nhau. Kant khaúng ñònh raèng
(B61) ñaây khoâng phaûi laø söï dò bieät “veà loâ-gíc” maø laø “sieâu nghieäm”. Coù nghóa laø, söï dò bieät ôû
ñaây khoâng lieân quan ñeán ñoä minh baïch, saùng suûa maø ñeán nguoàn goác, noäi dung vaø chöùc
naêng nhaän thöùc cuûa hai loaïi bieåu töôïng khaùc nhau.

Vôùi quan nieäm naøy, Kant phaûn baùc laïi lyù luaän nhaän thöùc cuûa phaùi duy lyù. Töø trieát hoïc
Descartes cho ñeán tröôøng phaùi trieát hoïc “tröôøng oác” cuûa Leibniz / Wolff (theá kyû 18), ngöôøi ta
cho raèng tröïc quan (bieåu töôïng caûm tính: intuitio) laø bieåu töôïng hoãn ñoän, khoâng saùng suûa,

trong khi khaùi nieäm (bieåu töôïng cuûa giaùc tính: conceptus) môùi laø bieåu töôïng roõ raøng vaø saùng
suûa (“claire et distinc”/“klar und deutlich”) [“saùng suûa” theo nghóa laø “phaân minh, raønh maïch,
coù thöù lôùp, traät töï”].

140
 Trong trieát hoïc Leibniz/Wolff, tröïc quan cuõng laø khaùi nieäm, nhöng khoâng saùng suûa, töùc caû
hai thuoäc cuøng moät loaïi (Homogenität) chæ khaùc nhau veà möùc ñoä vaø chaát löôïng nhaän thöùc.
Ngöôïc laïi, theo Kant, chuùng khaùc nhau veà baûn chaát xeùt veà caáu truùc, chöùc naêng, do ñoù, khoâng
theå quy giaûm caùi naøy vaøo caùi kia maø laø boå tuùc cho nhau. Noùi caùch khaùc, tính khoâng gian-thôøi
gian cuûa ñoái töôïng phaûi ñöôïc tröïc quan chöù khoâng theå ñöôïc thaâu goàm (Subsumption) vaøo
döôùi khaùi nieäm bôûi giaùc tính. Beân caïnh nhöõng tính quy ñònh khaùc nhau veà ñoái töôïng (ñeå hình
thaønh moät khaùi nieäm phoå bieán), tính quy ñònh veà khoâng gian-thôøi gian coù moät vò trí vaø chöùc
naêng rieâng bieät. Vaäy, “Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm” ñaùnh daáu söï ñoaïn tuyeät döùt khoaùt (khôûi
ñaàu töø 1770 vôùi quyeån “Veà moâ thöùc vaø caùc nguyeân taéc cuûa theá giôùi khaû giaùc vaø khaû nieäm” vieát
baèng tieáng Latinh) cuûa Kant vôùi quan nieäm duy lyù veà khaû naêng nhaän thöùc “vaät-töï thaân” nhôø
vaøo khaùi nieäm. Kant neâu hai luaän cöù chuû yeáu:

- baûn thaân nhieàu khaùi nieäm cuõng hoãn ñoän, mô hoà, thieáu saùng suûa, nhaát laø nhöõng khaùi nieäm
veà nhöõng “vaät-töï thaân” khoâng xuaát hieän ra nhö hieän töôïng (vd: khaùi nieäm veà söï coâng
baèng...)

- khoâng phaûi nhöõng bieåu töôïng caûm tính nhaän thöùc “vaät töï thaân” moät caùch hoãn ñoän, thieáu
saùng suûa, maø ngöôïc laïi, ta tuyeät ñoái khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc “vaät-töï thaân” naøo caû, duø
baèng bieåu töôïng caûm tính (tröïc quan) laãn baèng bieåu töôïng “trí tueä” cuûa giaùc tính (khaùi
nieäm), nhö Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm ñaõ chöùng minh ôû treân. (Xem: B320).

3. Chuû theå cuõng chæ töï-nhaän thöùc chính mình nhö laø hieän töôïng
(B66-69)

Ñieåm thöù ba naøy khaù phöùc taïp vaø khoù hieåu. Vôùi tö caùch laø moâ thöùc cuûa giaùc quan beân
trong, yù theå tính sieâu nghieäm cuûa thôøi gian lieân quan ñeán lyù luaän veà “Töï-yù thöùc”

(Selbstbewusstsein). YÙ thöùc-veà-mình cuûa chuû theå veà nhöõng traïng thaùi noäi taâm (yù thöùc veà
nhöõng bieåu töôïng cuûa chính mình) chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø chuû theå “ñöôïc kích ñoäng bôûi
chính mình” (affiziert durch sich selbst). Nhö theá, töï-nhaän thöùc cuõng phuïc tuøng nhöõng
ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm tính, töùc cuûa moâ thöùc cuûa tröïc quan beân trong. Keát quaû laø: chuû
theå – vôùi tö caùch laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong – cuõng chæ nhaän thöùc chính mình “chæ
nhö laø hieän töôïng”. Quan nieäm naøy thöôøng ñöôïc goïi laø “thuyeát hieän töôïng veà töï-nhaän thöùc”.

Ñieàu naøy chæ saùng toû hôn trong caùc phaàn sau (nhaát laø phaàn “Dieãn dòch sieâu nghieäm” cuûa
baûn B, trang B129-169 vaø “Caùc voõng luaän” B406-432) khi Kant phaân bieät giöõa “yù thöùc thuaàn
tuùy veà chính mình” trong “Thoâng giaùc” (Apperzeption), töùc chæ ñôn thuaàn laø “bieåu töôïng ñôn
giaûn veà caùi Toâi” vôùi Töï-yù thöùc thöôøng nghieäm cuûa chuû theå veà nhöõng traïng thaùi noäi taâm cuûa
chính mình, ñoøi hoûi phaûi coù moät “tri giaùc beân trong veà caùi ña taïp ñöôïc mang laïi tröôùc ñoù
trong chuû theå”. Theo ñoù, Töï-tröïc quan veà noäi taâm chæ coù theå coù ñöôïc nôi giaùc quan beân trong

141
thoâng qua vieäc töï-kích ñoäng (Selbstaffektion), vaø thôøi gian chính laø “phöông caùch laøm theá
naøo ñeå chuû theå ñöôïc kích ñoäng töø beân trong, töùc laø, chuû theå xuaát hieän ra nhö theá naøo cho
chính mình [nhö hieän töôïng] chöù khoâng phaûi nhö chuû theå [thaät söï] laø [moät caùch töï thaân]”
(B69).

Khaùi nieäm “töï-kích ñoäng” (Selbstaffektion) khoâng ñöôïc Kant tieáp tuïc ñaøo saâu maø chæ
noùi ngaén goïn ñoù laø hoaït ñoäng cuûa taâm thöùc nhö laø moät söï “thieát ñònh neân bieåu töôïng” (ein
Setzen der Vorstellung, B67). Nhieàu nhaø chuù giaûi thaáy raèng, trong khuoân khoå lyù luaän veà tröïc
quan, khaùi nieäm “thieát ñònh neân bieåu töôïng” vöøa khoù hieåu vöøa maâu thuaãn. Ta ñeàu bieát, theo
Kant, tröïc quan laø ñöôïc mang laïi (gegeben) chöù khoâng phaûi ñöôïc taïo ra (gemacht); vaø caûm
naêng laø coù tính thuï nhaän (Rezeptivität) chöù khoâng coù tính töï khôûi (Spontaneität/Selbsttätigkeit).
Vaäy, hoaït ñoäng “thieát ñònh neân bieåu töôïng” phaûi hieåu nhö theá naøo ñeå khoâng maâu thuaãn vôùi
luaän ñieåm veà söï dò loaïi/dò tính giöõa caûm naêng vaø giaùc tính (caûm naêng thì khoâng suy
töôûng/thieát ñònh, coøn giaùc tính thì khoâng tröïc quan)? (Xem: Georg Mohr 1991). Phaûi chaêng vì
choã khoù lyù giaûi naøy maø ngay sau Kant, J.G. Fichte (naêm 1794) ñaõ bieán khaùi nieäm “thieát

ñònh” (Setzen) thaønh khaùi nieäm neàn taûng cho trieát hoïc cuûa mình, xem noù laø haønh ñoäng
thoáng nhaát nguyeân thuûy hôn caû, laø cô sôû naèm ôû taàng saâu cho söï löôõng phaân giöõa tröïc quan vaø
khaùi nieäm vaø ñöôïc oâng goïi laø “tröïc quan trí tueä tieàn-phaûn tö” (präreflexive intellektuelle

Anschau-ung) (xem: Fichte: Grundlage der gesamten Wissenschaftslehre, 1794)?.

4. Hieän töôïng khoâng phaûi laø aûo töôïng (Schein) – Kant phaûn baùc Berkeley (B69-79)

Kant boå sung theâm phaàn nhaän xeùt naøy ñeå phoøng ngöøa söï ngoä nhaän raèng, vôùi luaän ñieåm
veà tính chaát “hieän töôïng” cuûa tröïc quan caûm tính, oâng muoán xem moïi nhaän thöùc chæ ñôn
thuaàn laø “aûo töôïng” nhö thuyeát duy taâm cöïc ñoan cuûa Berkeley, ñoàng thôøi ñeå traû lôøi nhöõng yù
kieán pheâ phaùn do hieåu laàm oâng (theo thöù töï thôøi gian, ñoù laø caùc yù kieán cuûa Lambert (1770),
C. Garve vaø J. G. H. Feder (1782) vaø Moses Mendelssohn (1785)). Traû lôøi cuûa Kant taäp
trung ôû caùch hieåu cuûa oâng veà “hieän töôïng” vaø veà laäp tröôøng cuûa thuyeát “duy taâm sieâu nghieäm”
nhö ñaõ chuù giaûi ôû muïc 6.2.2.1 treân ñaây.

5. Tröïc quan caûm tính cuûa con ngöôøi khoâng coù tính “caên nguyeân” vaø “trí tueä” cuûa thaàn
linh (B71...)

Khaùi nieäm veà caûm naêng (vaø cuøng vôùi noù laø khaùi nieäm veà tröïc quan) ñöôïc laøm roõ hôn
baèng söï ñoái laäp giöõa tröïc quan phaùi sinh (intuitus derivativus/abgeleitete Anschauung)

vaø tröïc quan caên nguyeân (intuitus originarius/ursprüngliche Anschauung). Kant hieåu
tröïc quan phaùi sinh (cuûa con ngöôøi) laø tröïc quan phuï thuoäc vaøo söï toàn taïi-ñöôïc-mang laïi (das
Gegebensein) cuûa caùi ñöôïc tröïc quan, trong khi tröïc quan caên nguyeân (cuûa thaàn linh) laø tröïc
quan taïo ra söï toàn taïi cuûa caùi ñöôïc tröïc quan. Söï phaân bieät naøy gaén lieàn vôùi söï phaân bieät

142
giöõa “trí tueä nguyeân maãu” (intellectus archetypus/urbildlicher Verstand) vaø “trí tueä
sao chuïp” (intellectus actypus/abbildlicher Verstand). Nôi “Höõu theå caên nguyeân”
(Thöôïng ñeá), tröïc quan ñoàng thôøi laø tö duy, laø tröïc quan trí tueä, coøn tö duy cuõng ñoàng thôøi laø
tröïc quan. Ngöôïc laïi, tröïc quan cuûa con ngöôøi (höõu theå höõu haïn) chæ laø caûm tính, phaûi laáy söï
toàn taïi ñöôïc mang laïi cuûa ñoái töôïng laøm tieàn ñeà tieân quyeát, vaø giaùc tính cuûa con ngöôøi chæ laø
“suy lyù” (diskursiv), phaûi laáy tröïc quan laøm tieàn ñeà ñeå coù ñöôïc noäi dung.

6.3. Cuoäc tranh luaän coøn tieáp tuïc

Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm maø haït nhaân cuûa noù laø khoâng gian-thôøi gian laø vaán ñeà ñöôïc
tranh luaän ngay töø thôøi Kant cho ñeán ngaøy nay nhö ñaõ coù giôùi thieäu sô löôïc treân ñaây. Ngoaøi
vaán ñeà lôùn (khoâng gian-thôøi gian “khoâng gì khaùc hôn” laø moâ thöùc cuûa tröïc quan hay cuõng laø
moät quan heä coù tính thöïc taïi khaùch quan? Xem: toaøn caûnh cuoäc tranh luaän trong Peter Bieri
1972: Zeit und Zeiterfahrung. Exposition eines Problembereichs, Frankfut/M), caâu hoûi khaù
thôøi söï laø xem xeùt quan nieäm cuûa Kant trong vieãn töôïng cuûa vaät lyù hoïc hieän ñaïi, cuûa thuyeát
töông ñoái voán ñaõ thay theá moâ hình khoâng gian-thôøi gian cuûa Euclid – Newton. Phaûi chaêng
Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm cuûa Kant laø lyù luaän trieát hoïc cuûa moät moâ hình khoa hoïc ñaõ loãi
thôøi? Toaùn hoïc noùi chung vaø nhaát laø moân hình hoïc laø moät moân hoïc toång hôïp hay phaân tích?
Ñoái vôùi caâu hoûi tröôùc, ngay töø 1921, Ernst Cassirer – trong quyeån “Baøn veà thuyeát töông ñoái
cuûa Einstein” – ñaõ beânh vöïc Kant vaø gaàn ñaây, naêm 1980, Ingeborg Strohmeyer
(“Transzendentalphilosophische und physikalis-che Raum-Zeit-Lehre”) tieáp tuïc thôøi söï hoaù vaán
ñeà naøy. Vôùi caâu hoûi sau, phaàn ñoâng cho raèng toaùn hoïc laø moân hoïc phaân tích (xem: Friedman
1992 vaø Parsons 1983). Cuoäc tranh luaän coøn tieáp dieãn töø nhieàu caùch hieåu khaùc nhau:

- Ñoái vôùi caâu hoûi thöù nhaát, coù hai caùch hieåu:

- caàn phaân bieät hai loaïi khoâng gian: khoâng gian tröïc quan ba chieàu cuûa Euklide laø khoâng

gian sieâu nghieäm laøm cô sôû khôûi ñaàu cho khoa hoïc töï nhieân. Coøn laïi laø caùc khoâng gian
thöôøng nghieäm maø nhaø toaùn hoïc vaø vaät lyù phaûi tìm hieåu cuï theå.

- loái giaûi thích khaùc cho raèng hieåu nhö theá laø chöa ñuùng nghóa “sieâu nghieäm cuûa Kant. OÂng
khoâng heà laøm coâng vieäc chöùng minh tính ba chieàu cuûa khoâng gian vaø thaäm chí ñaõ xem
caùc khoâng gian phi Euklide laø coù theå coù (trong: Kant: “Veà söï löôïng ñònh ñuùng ñaén §9-11).
Tính tröïc quan tieân nghieäm chæ noùi ñeán moâ thöùc cô baûn cuûa moïi tröïc quan beân ngoaøi
(ngoaøi nhau vaø beân caïnh nhau) chöù khoâng chöùa ñöïng ñaëc ñieåm caáu truùc naøo caû. Vaäy
phaûi hieåu noù laø “khoâng gian tính” (Räumlichkeit), “khoâng gian noùi chung” (“Raum
überhaupt”, “Raum im allgemeinen”). “Khoâng gian tính” khoâng phaûi laø ñoái töôïng nghieân
cöùu cuûa hình hoïc. Hình hoïc phaûi khaùch quan hoùa khoâng gian tính baèng töôûng töôïng vaø
thieát ñònh caùc caáu truùc nhaát ñònh. Giöõa khoâng gian laø ñieàu kieän sieâu nghieäm vaø khoâng

143
 gian nhö laø ñoái töôïng cuûa hình hoïc khaùc nhau raát xa. “Khoâng gian ba chieàu” chæ laø ví duï
cuûa moät meänh ñeà hình hoïc chöù khoâng phaûi meänh ñeà sieâu nghieäm. Noùi caùch khaùc, caùc
meänh ñeà toaùn hoïc vaø vaät lyù töï chuùng khoâng coù yù nghóa sieâu nghieäm maø yù nghóa naøy ôû taàng
saâu hôn nôi chuû theå nhaän thöùc theo tinh thaàn caùch maïng Copernic. Do ñoù, veà nguyeân taéc,
khaûo saùt sieâu hình hoïc vaø khaûo saùt sieâu nghieäm veà khoâng gian laø ñoäc laäp vaø trung laäp tröôùc
baát kyø loaïi hình hoïc nhaát ñònh naøo.

- Ñoái vôùi caâu hoûi thöù hai, tuy phaàn ñoâng deø daët tröôùc tính toång hôïp cuûa toaùn hoïc (hình hoïc)
theo caùch hieåu cuûa Kant, nhöng cuõng coù ngöôøi tìm caùch hieåu töø quan ñieåm “sieâu nghieäm”
treân ñaây. Hình hoïc laø khoa hoïc veà khoâng gian vaø laáy “khoâng gian tính” laøm tieàn ñeà. Khoâng
gian tính khoâng baét nguoàn töø kinh nghieäm, cuõng khoâng töø caùc khaùi nieäm (ñònh nghóa), vì
theá noù laø toång hôïp tieân nghieäm, duø ngöôøi ta coù theå xaây döïng moân hình hoïc moät caùch
thuaàn tuùy phaân tích (theo tieân ñeà), ñieàu vaãn chöa ñöôïc caùc nhaø toaùn hoïc nhaát trí vôùi
nhau. Do ñoù, theo caùch hieåu naøy, caàn phaân bieät ba caáp ñoä: – khoâng gian tính sieâu nghieäm,
– khoâng gian toaùn hoïc, – khoâng gian vaät lyù. Caáp ñoä sau phuï thuoäc nhöng khoâng phaûi laø
ñöôïc daãn xuaát töø caáp ñoä tröôùc. Theo caùch hieåu naøy:

- Tröïc quan khoâng gian sieâu nghieäm laø toång hôïp tieân nghieäm, nhöng khoâng vì theá maø caùc
tieân ñeà veà khoâng gian chuyeân bieät cuûa hình hoïc nhaát thieát cuõng phaûi coù ñaëc tính naøy.

- Hình hoïc thuaàn tuùy theo nghóa cuûa Kant töï noù chöa phaûi laø nhaän thöùc theo nghóa ñaày ñuû.
Noù chöa khaúng ñònh caáu truùc cuûa thöïc taïi thöôøng nghieäm maø nhöôøng choã cho caùc loaïi
hình hoïc khaùc nhau maø vaät lyù hoïc coù theå löïa choïn caên cöù vaøo kinh nghieäm.

- Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm khoâng gaén vôùi moät moân toaùn hoïc vaø vaät lyù hoïc cuï theå naøo vaø
noù cuõng khoâng can thieäp vaøo cuoäc tranh luaän veà cô sôû lyù luaän khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc
rieâng leû.

Toùm laïi, tröôùc vaø sau Kant, nhieàu ngöôøi ñaõ khaúng ñònh khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm
thoâng qua caùc khaùi nieäm phoå bieán cuûa giaùc tính (xem chuù thích cuûa N.D cho B105). Nhöng
luaän ñieåm cho raèng tröïc quan vaø caûm naêng cuõng coù nhöõng yeáu toá tieân nghieäm, ñoäc laäp vôùi
kinh nghieäm vaø khoâng theå thieáu ñeå toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân coù theå coù ñöôïc laø saùng taïo
môùi meû cuûa rieâng oâng. Do ñoù, tuy “Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm” tieáp tuïc gaây nhieàu tranh caõi,
noù vaãn laø moät trong nhöõng phaàn ñoäc ñaùo nhaát trong quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”
(1)
naøy .

(1)
Thôøi coå ñaïi, Aristote cuõng ñaõ khoâng traùnh khoûi nhöõng “nan ñeà” (Aporien) khi baøn veà
khoâng gian-thôøi gian, vaø tuy ñi ñeán moät soá nhaän ñònh khaù gaàn guõi vôùi Kant nhöng Aristote
khoâng ruùt ra keát luaän gioáng nhö Kant:
– Nghieân cöùu veà vò trí (topos), Aristote khoâng baøn veà khoâng gian tính tröøu töôïng maø luoân
gaén vôùi moät ñoái töôïng cuï theå ñeå traû lôøi caâu hoûi “ôû ñaâu?”. Vì theá, Aristote khoâng hình dung
khoâng gian nhö caùi gì tieân nghieäm hay nhö moâ thöùc tröïc quan thuaàn tuùy. Ñeå ñi ñeán ñònh
nghóa veà khoâng gian, Aristote xuaát phaùt töø nhöõng hieän töôïng caàn phaûi giaûi thích: a: vaät theå
ñeàu ôû moät nôi naøo ñoù, töùc coù moät vò trí nhaát ñònh; b: coù hieän töôïng hoaùn vò (thay ñoåi vò trí) vaät

144
theå chieám moät choã maø vaät theå khaùc (khoâng khí) ñaõ chieám tröôùc ñoù; vaø c: coù ba chieàu: treân-
döôùi, tröôùc-sau vaø phaûi-traùi. OÂng duøng phöông phaùp loaïi tröø: maëc duø vò trí coù nhöõng thuoäc tính
cô baûn cuûa vaät theå (quaûng tính vôùi ba chieàu) nhöng noù khoâng phaûi laø vaät theå, bôûi neáu vaäy seõ
khoâng theå coù vieäc hoaùn vò. Vò trí cuõng khoâng phaûi laø moät nguyeân nhaân theo nghóa cuûa hoïc
thuyeát veà boán nguyeân nhaân cuûa oâng, duø noù coù ñaëc tính töông töï. Gioáng nhö “chaát theå thuaàn
tuùy”, vò trí (khoâng gian) thieáu moïi tính quy ñònh veà chaát vaø veà baûn theå; ñoàng thôøi, gioáng nhö
“moâ theå” (Form), vò trí laïi coù taùc ñoäng khu bieät ranh giôùi cho vaät theå.
Giaû ñònh cuûa Zenon (xem theâm: B530...) raèng: vò trí, vì noù hieän höõu, phaûi hieän höõu ôû moät nôi
naøo ñoù, ñieàu naøy daãn ñeán nan ñeà laø: baûn thaân vò trí, nôi vò trí cuûa noù, cuõng phaûi coù moät vò trí,
roài vò trí naøy laïi cuõng phaûi coù vò trí v.v.. Bôûi phaûi ngaên caám söï quy thoaùi voâ taän, neân ôû ñaây chæ
coøn hai khaû naêng. Khaû naêng thöù nhaát laø thöøa nhaän khoâng gian laø moät khoâng gian trung gian,
troáng roãng, ôû giöõa nhöõng vò trí coù ranh giôùi, coù theå ñöôïc laáp ñaày bôûi baát kyø vaät theå naøo. Nhöng
khaû naêng naøy – coù nhöõng vò trí khoâng coù vaät theå, töùc khoâng gian roãng – seõ daãn ñeán nhöõng heä
luaän khoâng ñöùng vöõng ñöôïc, neân chæ coøn khaû naêng thöù hai vaø ñoù chính laø ñònh nghóa chính
thöùc cuûa Aristote veà vò trí: Vò trí laø söï giôùi haïn beân trong cuûa vaät theå ñöùng yeân keá caän bao boïc
moät vaät theå khaùc (Vaät lyù hoïc, IV, 4, 212a2). Ñònh nghóa naøy ñuùng cho vaät theå, chaúng haïn vò trí
cuûa nöôùc laø chieác coác, caùi bình hay loøng soâng vaø beân treân laø khoâng khí giôùi haïn noù. Theá
nhöng, vuõ truï, xeùt nhö toaøn boä moïi vaät theå, laïi khoâng coøn ôû nôi moät vò trí naøo. Vaäy, phaûi chaêng
Aristote cuõng suy töôûng vò trí nhö laø caùi toaøn boä (das Ganze) bao boïc nhöõng vò trí nhoû hôn
nhö laø nhöõng boä phaän cuûa noù? Neáu theá, phaûi chaêng Aristote cuõng ñeán gaàn vôùi hình dung cuûa
Kant raèng khoâng gian khoâng coù tính khaùi nieäm maø coù tính tröïc quan? Thöïc ra, Aristote khoâng
xeùt ñeán khoâng gian nhö moät toaøn boä vaø vaãn xem khoâng gian thuoäc veà tính khaùch quan vaät
lyù, trong khi Kant xem khoâng gian laø thuoäc veà tính chuû theå sieâu nghieäm.

145
– Khaûo saùt veà thôøi gian (chronos), Aristote xeùt thôøi gian nhö chuaån möïc cho
söï bieán ñoåi nhöng baûn thaân laïi khoâng bieán ñoåi. ÔÛ ñaây, coù hai caâu hoûi khoù:
Thôøi gian thuoäc veà caùi ñang toàn taïi hay caùi khoâng toàn taïi? Moät boä phaän thôøi
gian ñaõ qua ñi, moät boä phaän khaùc ñang tôùi vaø caùi keát hôïp hai caùi khoâng-toàn taïi
aáy thì baûn thaân khoù coù theå laø caùi “ñang toàn taïi”. Caâu hoûi thöù hai laø: Caùi Baây
giôø – laø caùi phaân caùch quaù khöù vaø töông lai – bao giôø cuõng laø chính noù hay luùc
naøo cuõng laø moät caùi khaùc? Theo Aristote, thôøi gian vöøa khoâng toàn taïi ñoäc laäp,
vöøa khoâng phaûi laø caùi ñöôïc taïo ra (khaùc vôùi quan ñieåm cuûa Platon trong
Timaios), vaäy noù laø moät “hieän töôïng ñi keøm theo” (Epiphänomen) cuûa nhöõng
quaù trình töï nhieân, töùc nhö moät kinh nghieäm maø tinh thaàn (con ngöôøi) coù
ñöôïc nôi söï vaät töï nhieân ñang bieán ñoåi. Nhöõng quaù trình töï nhieân bao giôø
cuõng dieãn ra trong thôøi gian nhöng khoâng ñoàng nhaát vôùi thôøi gian. Trong khi
vò trí lieân quan ñeán caùi tónh taïi (vaät theå) thì thôøi gian lieân quan ñeán caùi naêng
ñoäng, caùi bieán ñoåi. Thôøi gian khoâng chæ ñeám ñöôïc (theo nghóa: ño ñöôïc) maø
coøn ñöôïc xaùc ñònh theo moät chieàu: coù caùi sôùm hôn vaø caùi muoän hôn. Vì theá,
Aristote ñònh nghóa thôøi gian laø “soá vaän ñoäng töông öùng vôùi caùi sôùm hôn vaø
muoän hôn” (Vaät lyù hoïc, IV, 11, 219b) vaø noùi theâm: “vì thôøi gian laø con soá cuûa
moät caùi lieân tuïc, neân noù laø lieân tuïc” (220a). Vì tính lieân tuïc cuûa thôøi gian neân
ta khoâng theå hieåu thôøi gian töø caùi hieän taïi, töùc töø caùi Baây giôø, duø caùi Baây giôø laø
caùi quen thuoäc nhaát. (Coäng doàn nhöõng ñieåm-baây giôø, ta khoâng ñaït ñöôïc moät
quaõng thôøi gian cuõng nhö khoâng ñaït ñöôïc quaõng khoâng gian baèng toång cuûa
nhöõng ñieåm-khoâng gian). Vaäy, phaûi chaêng thôøi gian laø moät yeáu toá cuûa tính chuû
theå nhö Kant noùi? Aristote khoâng cho nhö vaäy, duø oâng baûo raèng taâm thöùc laø
ñieàu kieän taát yeáu cuûa thôøi gian, nhöng chæ theo nghóa raèng thôøi gian coù tính
thao taùc (operativ), gaén lieàn vôùi ñoäng taùc “ñeám”. Thôøi gian laø moät löôïng cuûa
nhöõng ñôn vò thôøi gian maø chuaån möïc cuûa noù khoâng phaûi laø caùi Baây giôø maø laø
quaõng thôøi gian giöõa hai ñieåm-baây giôø (giôø, ngaøy, thaùng, naêm...). Nhöng thao
taùc ñeám laïi phuï thuoäc vaøo moät “quan naêng” ñeám, töùc vaøo chuû theå. (Vaät lyù hoïc,
IV, 14.223a). Do ñoù, Aristote ñi ñeán keát luaän: Thôøi gian khoâng phaûi coù ñöôïc laø
nhôø coù “taâm thöùc” (Aristote goïi laø “linh hoàn”), cuõng khoâng phaûi “coù saün” moät
caùch tieàn laäp ôû trong ñoù, nhöng cuõng khoâng theå coù thôøi gian neáu khoâng coù thao
taùc ñeám cuûa taâm thöùc. Toùm laïi, ñoái dieän vôùi nhöõng “nan ñeà”, Aristote traùnh
khoâng ñi vaøo ñònh nghóa baûn chaát cuûa khoâng gian-thôøi gian maø chæ ñi tôùi moät
ñònh nghóa ñôn thuaàn coù tính vaät lyù nhö moät khaùi nieäm thao taùc (operativ).
Ngaøy nay, trong thöïc tieãn nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôøi ta cuõng thöôøng choïn
caùch laøm naøy hôn laø ñi vaøo vieäc ñònh nghóa baûn chaát cuûa khoâng gian-thôøi
gian.

146
HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ CAÙC YEÁU TOÁ CÔ
BAÛN CUÛA NHAÄN THÖÙC

PHAÀN II

LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

147
 DAÃN NHAÄP

YÙ NIEÄM VEÀ MOÄT MOÂN LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

I.

VEÀ MOÂN LOÂ GÍC HOÏC NOÙI CHUNG

Nhaän thöùc cuûa ta phaùt sinh töø hai nguoàn suoái cô baûn (Grundquellen)
cuûa taâm thöùc: nguoàn thöù nhaát laø quan naêng tieáp nhaän nhöõng bieåu töôïng (tính
thuï nhaän nhöõng aán töôïng); nguoàn thöù hai laø quan naêng nhaän thöùc moät ñoái
töôïng baèng caùc bieåu töôïng aáy (tính töï khôûi* cuûa caùc khaùi nieäm); thoâng qua
nguoàn suoái thöù nhaát, moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta; thoâng qua nguoàn
suoái thöù hai, ñoái töôïng aáy ñöôïc suy töôûng trong quan heä vôùi bieåu töôïng
tröôùc (voán chæ laø quy ñònh ñôn thuaàn cuûa taâm thöùc). Vaäy, tröïc quan vaø
nhöõng khaùi nieäm taïo neân caùc yeáu toá cuûa moïi nhaän thöùc chuùng ta, khieán
cho: nhöõng khaùi nieäm maø khoâng coù tröïc quan töông öùng baèng moät caùch naøo
ñoù cuõng nhö tröïc quan maø khoâng coù khaùi nieäm ñeàu khoâng theå mang laïi
nhaän thöùc naøo caû. Caû hai hoaëc laø thuaàn tuùy, hoaëc laø thöôøng nghieäm. Laø
thöôøng nghieäm khi chuùng chöùa ñöïng caûm giaùc (caûm giaùc laïi phaûi coù söï hieän
dieän thöïc söï cuûa ñoái töôïng laøm tieàn ñeà); laø thuaàn tuùy khi bieåu töôïng khoâng
bò pha troän vôùi caûm giaùc naøo caû. Ngöôøi ta coù theå goïi caûm giaùc laø chaát lieäu
cuûa nhaän thöùc caûm tính. Do ñoù, tröïc quan thuaàn tuùy chæ chöùa ñöïng moâ thöùc
nhôø ñoù moät caùi gì ñoù ñöôïc tröïc quan, coøn khaùi nieäm thuaàn tuùy chæ chöùa ñöïng
moâ thöùc cuûa tö duy veà moät ñoái töôïng noùi chung. Chæ nhöõng tröïc quan hay
khaùi nieäm thuaàn tuùy môùi coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm, coøn tröïc
B75 quan vaø khaùi nieäm thöôøng nghieäm thì chæ coù theå coù moät caùch haäu nghieäm.

Neáu ta ñaõ goïi tính thuï nhaän cuûa taâm thöùc ñoái vôùi caùc bieåu töôïng trong
chöøng möïc taâm thöùc bò kích ñoäng baèng moät caùch naøo ñoù laø CAÛM NAÊNG, thì
ngöôïc laïi, quan naêng saûn sinh ra baûn thaân nhöõng bieåu töôïng, hay laø tính töï
khôûi cuûa nhaän thöùc seõ ñöôïc goïi laø GIAÙC TÍNH (DER VERSTAND). Baûn
tính töï nhieân cuûa ta quy ñònh raèng tröïc quan khoâng bao giôø coù theå gì khaùc
hôn laø caûm tính, töùc laø, chæ chöùa ñöïng phöông caùch laøm theá naøo ñeå ta ñöôïc
caùc ñoái töôïng kích ñoäng. Ngöôïc laïi, quan naêng suy töôûng veà ñoái töôïng cuûa
tröïc quan caûm tính chính laø giaùc tính. Khoâng quan naêng naøo coù öu theá [hay
quan troïng] hôn quan naêng kia. Khoâng coù caûm naêng, khoâng ñoái töôïng naøo
ñöôïc mang laïi cho ta, vaø khoâng coù giaùc tính, khoâng ñoái töôïng naøo ñöôïc suy
töôûng. Nhöõng tö töôûng khoâng coù noäi dung thì troáng roãng, nhöõng tröïc
quan khoâng coù khaùi nieäm thì muø quaùng. Vì theá, ñieàu thieát yeáu nhö nhau laø

*
Rezeptivität: tính thuï nhaän.
Spontaneität: tính töï khôûi, hoaëc tính noäi khôûi. (N.D).

148
 phaûi laøm cho nhöõng khaùi nieäm trôû thaønh caûm tính (töùc theâm vaøo cho chuùng
ñoái töôïng trong tröïc quan) cuõng nhö laøm cho nhöõng tröïc quan mang tính tö
töôûng (töùc ñöa chuùng vaøo caùc khaùi nieäm). Caû hai quan naêng (Vermögen) hay
hai naêng löïc (Fähigkeiten) naøy khoâng theå chuyeån ñoåi caùc chöùc naêng cuûa
chuùng cho nhau. Giaùc tính khoâng theå tröïc quan vaø caùc giaùc quan thì khoâng
theå suy töôûng ñieàu gì caû. Chæ töø vieäc chuùng hôïp nhaát laïi, nhaän thöùc môùi coù
theå naûy sinh. Vì theá, ngöôøi ta khoâng ñöôïc pheùp laãn loän phaàn tham gia cuûa
chuùng, traùi laïi coù lyù do raát heä troïng ñeå phaûi caån thaän taùch rôøi vaø phaân bieät
B76 chuùng ra. Vì lyù do ñoù, chuùng ta phaân bieät moân hoïc veà nhöõng quy luaät cuûa
caûm naêng noùi chung, töùc CAÛM NAÊNG HOÏC (ÄSTHETIK) vôùi moân hoïc veà
nhöõng quy luaät cuûa giaùc tính noùi chung laø moân LOÂ GÍC HOÏC (LOGIK).

Moân Loâ-gíc hoïc, ñeán löôït noù, coù theå ñöôïc tieán haønh theo hai muïc ñích
khaùc nhau: Loâ-gíc hoïc cuûa vieäc söû duïng giaùc tính phoå bieán vaø Loâ-gíc hoïc
cuûa vieäc söû duïng giaùc tính ñaëc thuø. Moân hoïc tröôùc bao goàm nhöõng quy luaät
tuyeät ñoái taát yeáu cuûa tö duy, maø khoâng coù noù seõ khoâng coù vieäc söû duïng giaùc
tính naøo caû vaø noù chæ quan taâm ñeán vieäc söû duïng naøy thoâi, khoâng keå ñeán
tính dò bieät cuûa nhöõng ñoái töôïng maø noù coù theå nhaém ñeán. Coøn moân Loâgíc
cuûa vieäc söû duïng giaùc tính ñaëc thuø laïi chöùa ñöïng nhöõng quy luaät ñeå tö duy
ñuùng veà moät loaïi ñoái töôïng nhaát ñònh naøo ñoù. Moân Loâgíc tröôùc [phoå bieán] coù
theå goïi laø moân loâgíc hoïc cô baûn (Elementarlogik), coøn moân sau laø Coâng cuï
(Organon) [phöông phaùp luaän] cuûa ngaønh khoa hoïc naøy hay ngaønh khoa hoïc
kia. Loâgíc hoïc ñaëc thuø phaàn lôùn ñöôïc öu tieân giaûng daïy trong nhaø tröôøng nhö
laø moân döï bò (Propädeutik) cho caùc ngaønh khoa hoïc, maëc duø theo trình töï cuûa
lyù tính con ngöôøi, noù laø saûn phaåm ta ñaït ñöôïc sau cuøng moät khi ngaønh khoa
hoïc ñaõ hoaøn taát töø laâu [ñaõ tröôûng thaønh] vaø chæ caàn laøm ñoäng taùc toái haäu ñeå
chænh ñoán vaø hoaøn thieän noù. Vì leõ ta ñaõ phaûi hieåu bieát nhöõng ñoái töôïng ôû moät
trình ñoä khaù cao khi muoán ñeà ra nhöõng quy luaät laøm theá naøo ñeå moät khoa
B77 hoïc veà nhöõng ñoái töôïng aáy ñöôïc hình thaønh.

Moân Loâgíc hoïc phoå bieán laïi coù hai loaïi: thuaàn tuùy hoaëc öùng duïng.
Trong moân hoïc tröôùc, ta tröøu töôïng hoùa khoûi moïi ñieàu kieän thöôøng nghieäm
khi söû duïng giaùc tính, chaúng haïn khoûi caùc aûnh höôûng cuûa caùc giaùc quan, cuûa
trí töôûng töôïng, caùc quy luaät cuûa kyù öùc, söùc maïnh cuûa thoùi quen, cuûa caùc xu
höôùng v.v.., töùc laø khoûi caùc nguoàn goác cuûa caùc ñònh kieán, vaø noùi chung khoûi
moïi nguyeân do laøm naûy sinh hoaëc nguïy taïo moät soá nhaän thöùc naøo ñoù, vì
chuùng chæ lieân quan ñeán giaùc tính trong caùc hoaøn caûnh söû duïng cuï theå vaø ñeå
nhaän ra chuùng, caàn phaûi coù kinh nghieäm. Vaäy, Loâgíc hoïc phoå bieán vaø thuaàn
tuùy chæ baøn ñeán caùc nguyeân taéc tieân nghieäm vaø laø Boä chuaån taéc (Kanon)
cuûa giaùc tính vaø cuûa lyù tính, nhöng chæ veà phöông dieän hình thöùc cuûa vieäc söû
duïng chuùng, coøn noäi dung thì tuøy yù (thöôøng nghieäm hay sieâu nghieäm). Ngöôïc
laïi, moân Loâgíc hoïc phoå bieán seõ trôû thaønh moân hoïc öùng duïng khi noù höôùng
ñeán nhöõng quy luaät cuûa vieäc söû duïng giaùc tính döôùi caùc ñieàu kieän chuû quan
thöôøng nghieäm maø moân Taâm lyù hoïc daïy cho ta bieát. Noù chæ coù nhöõng

149
 nguyeân taéc thöôøng nghieäm, maëc duø nhöõng nguyeân taéc naøy coù tính phoå bieán
trong chöøng möïc aùp duïng vaøo giaùc tính noùi chung, khoâng phaân bieät caùc loaïi
ñoái töôïng. Vì vaäy, noù khoâng phaûi laø moät Boä chuaån taéc cuûa giaùc tính noùi
chung, cuõng khoâng phaûi laø moät boä Coâng cuï cuûa caùc ngaønh khoa hoïc ñaëc thuø,
maø chæ laø pheùp thanh taåy (Kathartikon) cuûa giaùc tính thoâng thöôøng. [giuùp
B78 cho giaùc tính ñöôïc tænh taùo, saùng suoát khi hoaït ñoäng].

Vaäy, trong moân Loâgíc hoïc phoå bieán, phaàn taïo neân hoïc thuyeát thuaàn
tuùy cuûa lyù tính phaûi ñöôïc taùch bieät hoaøn toaøn vôùi phaàn öùng duïng (duø phaàn
naøy vaãn coù tính phoå bieán nhö ñaõ noùi). Chæ coù phaàn tröôùc [thuaàn tuùy] môùi laø
moân khoa hoïc ñích thöïc, duø ngaén goïn vaø khoâ khan vaø ñöôïc trình baøy theo
phong caùch hoïc thuaät nghieâm chænh (schulgerecht) nhö ñoøi hoûi cuûa moät Hoïc
thuyeát cô baûn cuûa giaùc tính. Trong moân hoïc naøy, caùc nhaø Loâgíc hoïc luoân
luoân phaûi ghi nhôù hai quy luaät:

1. Vôùi tö caùch laø moân Loâgíc hoïc phoå bieán, noù tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi
dung cuûa nhaän thöùc giaùc tính cuõng nhö khoûi moïi söï dò bieät cuûa nhöõng ñoái
töôïng vaø khoâng laøm vieäc vôùi gì khaùc hôn laø vôùi moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa
tö duy.

2. Vôùi tö caùch laø moân Loâgíc hoïc thuaàn tuùy, noù khoâng coù nhöõng nguyeân taéc
thöôøng nghieäm, do ñoù, khoâng tieáp thu baát cöù ñieàu gì töø moân Taâm lyù hoïc
(nhö ngöôøi ta ñoâi luùc thöôøng töôûng), vì Taâm lyù hoïc khoâng coù aûnh höôûng
naøo ñoái vôùi Boä chuaån taéc cuûa giaùc tính caû. Loâgíc hoïc thuaàn tuùy laø moât
hoïc thuyeát ñöôïc chöùng minh chaët cheõ (demonstrierte Doktrin) vaø taát caû
ñeàu phaûi coù tính xaùc tín hoaøn toaøn tieân nghieäm trong moân hoïc aáy.

Coøn moân hoïc maø toâi goïi laø Loâgíc hoïc öùng duïng (ngöôïc vôùi yù nghóa
thoâng thöôøng cuûa thuaät ngöõ naøy, theo ñoù Loâgíc hoïc öùng duïng phaûi bao goàm
caùc baøi taäp öùng duïng döïa theo caùc quy luaät cuûa phaàn Loâgíc hoïc thuaàn tuùy) laø
hình dung veà giaùc tính vaø veà caùc quy luaät cuûa vieäc söû duïng giaùc tính moät
caùch taát yeáu trong caùc tröôøng hôïp cuï theå (in concreto), nghóa laø söï söû duïng
giaùc tính döôùi caùc ñieàu kieän ngaãu nhieân cuûa chuû theå coù theå gaây caûn trôû hoaëc
B79 taïo thuaän lôïi cho vieäc söû duïng, vaø laø caùc ñieàu kieän nhìn chung chæ ñöôïc
mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm. Noù nghieân cöùu veà söï chuù yù, nhöõng gì caûn
trôû söï chuù yù vaø caùc haäu quaû cuûa noù, veà nguoàn goác cuûa sai laàm, cuûa caùc traïng
thaùi hoaøi nghi, do döï, tin töôûng v.v.. | Loâgíc hoïc phoå bieán vaø thuaàn tuùy quan
heä vôùi Loâgíc hoïc öùng duïng gioáng nhö moân Ñaïo ñöùc hoïc thuaàn tuùy chöùa ñöïng
nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc taát yeáu cuûa moät yù chí töï do noùi chung quan heä vôùi
moân hoïc veà ñöùc haïnh (Tugendlehre) laø moân hoïc xem xeùt nhöõng quy luaät aáy
tröôùc caùc trôû löïc cuûa tình caûm, xu höôùng vaø ñam meâ laø nhöõng gì con ngöôøi bò
leä thuoäc ít hay nhieàu, vaø moân hoïc öùng duïng aáy khoâng bao giôø coù theå mang
laïi moät moân khoa hoïc thöïc söï vaø ñöôïc chöùng minh chaët cheõ, vì noù – cuõng
gioáng nhö moân Loâgíc hoïc öùng duïng – caàn ñeán caùc nguyeân taéc thöôøng
nghieäm vaø taâm lyù hoïc.

150
 II.

VEÀ LOÂGÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

Nhö ta ñaõ thaáy, moân Loâgíc hoïc phoå bieán tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi
dung cuûa nhaän thöùc, töùc laø, khoûi moïi quan heä cuûa nhaän thöùc vôùi ñoái töôïng vaø
chæ xem xeùt hình thöùc loâgíc trong moái quan heä giöõa caùc nhaän thöùc vôùi
nhau, noùi caùch khaùc, chæ nghieân cöùu moâ thöùc cuûa tö duy noùi chung. Nhöng,
vì leõ ñaõ coù nhöõng tröïc quan khoâng chæ thuaàn tuùy maø coøn thöôøng nghieäm (nhö
Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm ñaõ chöùng minh), neân cuõng coù theå coù moät söï khaùc
nhau giöõa tö duy thuaàn tuùy vaø tö duy thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng.
Vaäy, trong tröôøng hôïp naøy, aét phaûi coù moät moân Loâgíc hoïc, trong ñoù ngöôøi
B80 ta khoâng tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc, bôûi vì moät
moân Loâgíc hoïc chæ chöùa ñöïng caùc quy luaät cuûa tö duy thuaàn tuùy veà moät ñoái
töôïng phaûi loaïi tröø moïi nhaän thöùc coù noäi dung thöôøng nghieäm. Moân Loâgíc
hoïc [môùi] naøy seõ nghieân cöùu nguoàn goác (Ursprung) cuûa caùc nhaän thöùc cuûa
chuùng ta veà nhöõng ñoái töôïng, trong chöøng möïc nguoàn goác naøy khoâng theå
quy cho nhöõng ñoái töôïng; trong khi ñoù moân Loâgíc hoïc phoå bieán khoâng heà
quan taâm ñeán vieäc nghieân cöùu nguoàn goác [chuû quan] naøy cuûa nhaän thöùc, traùi
laïi chæ xem xeùt nhöõng bieåu töôïng – duø coù nguoàn goác nguyeân thuûy vaø tieân
nghieäm trong baûn thaân ta hay chæ ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm –
theo caùc quy luaät maø giaùc tính söû duïng trong moái quan heä giöõa nhöõng bieåu
töôïng vôùi nhau khi giaùc tính suy töôûng, nghóa laø chæ nghieân cöùu moâ thöùc cuûa
giaùc tính voán coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng bieåu töôïng, baát keå nhöõng bieåu
töôïng naøy coù nguoàn goác phaùt sinh töø ñaâu.

Vaø ôû ñaây, toâi xin neâu moät nhaän xeùt [veà töø “SIEÂU NGHIEÄM” –
TRANSZENDENTAL] coù aûnh höôûng ñeán taát caû caùc nghieân cöùu veà sau vaø
ta caàn phaûi löu yù, ñoù laø: Khoâng phaûi baát kyø nhaän thöùc tieân nghieäm naøo
cuõng laø sieâu nghieäm, traùi laïi, chæ nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm cho ta
bieát TAÏI SAO vaø BAÈNG CAÙCH NAØO moät soá bieåu töôïng (caùc tröïc quan
hay caùc khaùi nieäm) chæ ñöôïc hay chæ coù theå ñöôïc aùp duïng moät caùch tieân
nghieäm môùi ñöôïc goïi laø SIEÂU NGHIEÄM (töùc laø khaû theå cuûa nhaän thöùc
hay laø söï söû duïng nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm). Vì lyù do ñoù, khoâng
gian hay baát kyø tính quy ñònh hình hoïc tieân nghieäm naøo veà khoâng gian ñeàu
khoâng phaûi laø moât bieåu töôïng sieâu nghieäm, traùi laïi, chæ coù nhaän thöùc raèng
caùc bieåu töôïng naøy khoâng heà coù nguoàn goác thöôøng nghieäm vaø chính khaû theå
laøm theá naøo ñeå nhaän thöùc aáy, maëc duø laø tieân nghieäm vaãn coù theå quan heä
ñöôïc vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm môùi coù theå ñöôïc goïi laø “SIEÂU
NGHIEÄM”. Cuõng theá, vieäc söû duïng [khaùi nieäm] khoâng gian vaøo nhöõng ñoái
B81 töôïng noùi chung [nhöõng vaät-töï thaân] cuõng goïi laø sieâu nghieäm*, nhöng neáu

*
Coù theå hieåu laø: trôû thaønh moät “vaán ñeà sieâu nghieäm” vì khoâng coù khaû theå nhö theá. (N.D).

151
 chæ giôùi haïn vaøo caùc ñoái töôïng cuûa giaùc quan, vieäc söû duïng aáy goïi laø thöôøng
nghieäm. Nhö vaäy, söï phaân bieät caùi sieâu nghieäm vaø caùi thöôøng nghieäm chæ
thuoäc veà coâng vieäc Pheâ phaùn caùc [loaïi] nhaän thöùc chöù khoâng lieân quan
ñeán moái quan heä giöõa caùc nhaän thöùc naøy vôùi ñoái töôïng cuûa chuùng.

Vôùi hy voïng raèng coù theå seõ coù ñöôïc caùc khaùi nieäm coù khaû naêng quan
heä vôùi ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm, khoâng phaûi vôùi tö caùch laø caùc tröïc
quan thuaàn tuùy hay caûm tính nöõa, maø chæ vôùi tö caùch laø caùc haønh vi cuûa tö
duy thuaàn tuùy, do ñoù, laø caùc khaùi nieäm khoâng coù nguoàn goác thöôøng nghieäm
laãn caûm naêng (ästhetisch), chuùng ta hình thaønh ngay töø tröôùc yù nieäm veà moät
moân khoa hoïc cuûa nhaän thöùc giaùc tính vaø lyù tính thuaàn tuùy, ñeå nhôø ñoù ta suy
töôûng veà nhöõng ñoái töôïng moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm. Moät moân khoa
hoïc nhö theá – coù nhieäm vuï xaùc ñònh nguoàn goác, phaïm vi vaø tính giaù trò
khaùch quan cuûa caùc nhaän thöùc [tieân nghieäm] aáy – phaûi ñöôïc meänh danh laø
moân LOÂGÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZEN-DENTALE LOGIK),
vì noù chæ nghieân cöùu caùc quy luaät cuûa giaùc tính vaø lyù tính trong chöøng möïc
moân hoïc naøy quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm chöù
khoâng gioáng nhö moân Loâgíc hoïc phoå bieán quan heä vôùi caùc nhaän thöùc lyù tính
vöøa thöôøng nghieäm vöøa thuaàn tuùy maø khoâng coù söï phaân bieät.
B82

152
 III.

VEÀ VIEÄC CHIA LOÂGÍC HOÏC PHOÅ BIEÁN

RA THAØNH PHAÂN TÍCH PHAÙP (ANALYTIK)
VAØ BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP (DIALEKTIK)

Caâu hoûi xöa cuõ vaø noåi tieáng maø ngöôøi ta hay neâu leân ñeå töôûng laàm
raèng coù theå baét bí ñöôïc caùc nhaø loâgíc hoïc, vaø tìm caùch ñaåy hoï ñeán choã hoaëc
phaûi baøo chöõa theo caùch nguïy bieän (Diallete) thaûm haïi hoaëc phaûi thuù nhaän
söï baát tri cuõng nhö tính khoaùc laùc cuûa toaøn boä moân hoïc naøy, ñoù laø caâu hoûi:
CHAÂN LYÙ LAØ GÌ? Trong caâu hoûi treân, ngöôøi ta ñaõ taùn thaønh vaø giaû ñònh
moät ñònh nghóa veà chaân lyù laø “söï truøng hôïp cuûa nhaän thöùc vôùi ñoái töôïng
cuûa noù”*, nhöng ñieàu ngöôøi ta thöïc söï muoán ñöôïc nghe traû lôøi laïi laø: ñaâu laø
tieâu chuaån (Kriterium) phoå bieán vaø chaéc chaén ñeå bieát ñöôïc chaân lyù cuûa
moät nhaän thöùc?

Ñeå bieát ñaët caâu hoûi ñuùng caùch, ngöôøi ta cuõng caàn tröng ra baèng chöùng
ñaày ñuû vaø maïnh meõ veà söï khoân ngoan hay saùng suoát. Bôûi vì, neáu caâu hoûi töï
noù ñaõ voâ lyù vaø ñoøi hoûi nhöõng caâu traû lôøi khoâng caàn thieát, thì ngoaøi vieäc laøm
cho ngöôøi ñaët caâu hoûi cuõng phaûi xaáu hoå, caâu hoûi aáy ñoâi luùc coøn coù haïi vaø
daãn daét ngöôøi nghe voâ yù ñaùp laïi baèng nhöõng caâu traû lôøi cuõng voâ lyù noát vaø taïo
ra caûnh töôïng buoàn cöôøi nhö ngöôøi xöa noùi “keû lo ñi vaét söõa deâ, ngöôøi laïi ñi
B83 laáy raây maø höùng”**.

Neáu chaân lyù naèm ôû choã truøng hôïp cuûa moät nhaän thöùc vôùi ñoái töôïng
cuûa noù, thì qua ñoù, ñoái töôïng naøy phaûi ñöôïc phaân bieät haún vôùi nhöõng ñoái
töôïng khaùc; vì moät nhaän thöùc laø sai, neáu noù khoâng truøng hôïp vôùi ñoái töôïng
maø noù quan heä, maëc duø noù vaãn chöùa ñöïng nhöõng gì coù theå laø ñuùng vôùi
nhöõng ñoái töôïng khaùc. Trong khi ñoù, moät tieâu chuaån phoå bieán cuûa chaân lyù
phaûi laø tieâu chuaån coù giaù trò cho moïi nhaän thöùc khoâng phaân bieät nhöõng ñoái
töôïng cuûa chuùng. Theá nhöng, ñieàu roõ raøng laø vôùi tieâu chuaån ñoù, ngöôøi ta tröøu
töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc (quan heä vôùi ñoái töôïng), coøn
chaân lyù laïi chæ lieân quan ñeán chính noäi dung naøy, neân quaû laø hoaøn toaøn voâ lyù
vaø khoâng thích hôïp khi neâu caâu hoûi veà moät ñaëc ñieåm cuûa chaân lyù cho noäi
dung naøy cuûa nhaän thöùc vaø theá laø, khoâng theå naøo mang laïi moät daáu hieäu
(Kennzeichen) [tieâu chuaån] vöøa ñaày ñuû laïi ñoàng thôøi vöøa phoå bieán cuûa chaân
lyù. Vì treân ñaây ta ñaõ goïi noäi dung cuûa moät nhaän thöùc laø “chaát lieäu” cuûa noù,
neân ngöôøi ta phaûi noùi raèng: “veà maët chaát lieäu, khoâng theå ñoøi hoûi coù ñöôïc

*
Ñònh nghóa naøy veà chaân lyù baét nguoàn töø Aristote duø oâng khoâng tröïc tieáp duøng chöõ “truøng hôïp”
hay “töông öùng”: “Caùi gì laø maø baûo khoâng laø, hay, caùi gì khoâng laø maø baûo laø, ñoù laø sai; trong khi
caùi gì laø thì baûo laø, khoâng laø thì baûo khoâng laø, ñoù laø ñuùng”. (Xem: Aristote, Sieâu hình hoïc, Q.4,
Chöông 7, 1011 b26-28). (N.D).
**
Nguï yù töông töï nhö caâu “oâng noùi gaø, baø noùi vòt”. (N.D).

153
 moät daáu hieäu [tieâu chuaån] phoå bieán cho chaân lyù cuûa nhaän thöùc, vì tieâu chuaån
aáy laø töï-maâu thuaãn trong chính noù.

Nhöng, chæ xeùt veà maët hình thöùc (gaït sang moät beân moïi noäi dung) cuûa
nhaän thöùc, ñieàu cuõng roõ raøng laø: moät moân Loâgíc hoïc – trong chöøng möïc trình
B84 baøy nhöõng quy luaät phoå bieán vaø taát yeáu cuûa giaùc tính – phaûi neâu ñöôïc trong
nhöõng quy luaät aáy caùc tieâu chuaån cuûa chaân lyù. Caùi gì maâu thuaãn laïi vôùi
nhöõng quy luaät aáy laø sai, bôûi nhö theá giaùc tính seõ töï maâu thuaãn vôùi nhöõng
quy luaät phoå bieán cuûa tö duy, töùc laø töï maâu thuaãn vôùi chính noù. Nhöng caùc
tieâu chuaån naøy chæ lieân quan ñeán hình thöùc cuûa chaân lyù, töùc cuûa tö duy noùi
chung, vaø trong chöøng möïc ñoù, laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén, song khoâng ñaày ñuû.
Vì duø cho moät nhaän thöùc coù theå hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi hình thöùc loâgíc, töùc laø
khoâng töï maâu thuaãn vôùi chính noù, theá nhöng noù vaãn coù theå maâu thuaãn vôùi
ñoái töôïng. Cho neân, tieâu chuaån loâgíc ñôn thuaàn cuûa chaân lyù – töùc laø söï truøng
hôïp cuûa moät nhaän thöùc vôùi caùc quy luaät phoå bieán vaø hình thöùc cuûa giaùc tính
vaø lyù tính – chæ môùi laø conditio sine qua non [latinh: ñieàu kieän khoâng coù
khoâng ñöôïc], do ñoù, laø ñieàu kieän tieâu cöïc (negativ) cuûa moïi chaân lyù, chöù
moân Loâ gíc hoïc naøy khoâng theå ñi xa hôn ñöôïc vaø noù khoâng coù hoøn ñaù thöû
naøo ñeå phaùt hieän sai laàm khoâng lieân quan ñeán hình thöùc maø lieân quan ñeán
noäi dung [cuûa nhaän thöùc].

Vaäy, moân Loâgíc hoïc phoå bieán thaùo rôøi toaøn boä caùc coâng vieäc coù tính
hình thöùc cuûa giaùc tính vaø lyù tính ra thaønh nhöõng yeáu toá vaø trình baøy chuùng
nhö laø caùc nguyeân taéc cuûa moïi söï ñaùnh giaù veà loâgíc ñoái vôùi nhaän thöùc cuûa
ta. Vì theá, phaàn naøy cuûa moân Loâgíc ñöôïc goïi laø PHAÂN TÍCH PHAÙP
(ANALYTIK) vaø cuõng vì theá, ít nhaát laø hoøn ñaù thöû tieâu cöïc veà chaân lyù khi
ngöôøi ta tröôùc heát phaûi kieåm tra vaø ñaùnh giaù moïi nhaän thöùc veà maët hình
thöùc caên cöù vaøo caùc quy luaät naøy cuûa moân loâgíc, tröôùc khi ngöôøi ta xem xeùt
veà baûn thaân noäi dung ñeå bieát caùc nhaän thöùc coù chöùa ñöïng chaân lyù tích cöïc
(positiv) naøo ñoái vôùi ñoái töôïng hay khoâng. Nhöng bôûi vì hình thöùc ñôn
B85 thuaàn cuûa nhaän thöùc duø coù truøng hôïp vôùi caùc quy luaät loâ-gíc bao nhieâu ñi nöõa
cuõng vaãn chöa ñuû ñeå mang laïi chaân lyù chaát lieäu [khaùch quan] cho nhaän thöùc,
neân khoâng ai coù theå chæ duøng moân Loâ-gíc hoïc ñôn thuaàn maø daùm phaùn ñoaùn
veà ñoái töôïng vaø khaúng ñònh moät ñieàu gì, neáu khoâng tham khaûo caùc hieåu bieát
coù cô sôû veà ñoái töôïng maø ngöôøi ta ñaõ ñaït ñöôïc töø tröôùc vaø ôû beân ngoaøi moân
Loâgíc, ñeå chæ sau ñoù môùi thöû vaän duïng vaø noái keát caùc hieåu bieát aáy laïi thaønh
moät caùi toaøn boä coù heä thoáng theo caùc quy luaät loâgíc, hoaëc toát hôn nöõa, laø
kieåm tra chuùng chæ theo caùc quy luaät aáy.

Tuy nhieân, coù moät ñieàu gì ñaáy heát söùc loâi cuoán khi ta laøm chuû ñöôïc
moät ngheä thuaät coù veû nhö mang laïi hình thöùc cuûa giaùc tính cho moïi nhaän
thöùc cuûa ta, maëc duø veà maët noäi dung cuûa nhaän thöùc coù theå coøn raát troáng roãng
vaø ngheøo naøn, khieán cho moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán voán chæ laø moät Boä chuaån
taéc (ein Kanon) ñeå phaùn ñoaùn laïi ñöôïc söû duïng nhö moät Coâng cuï (ein

154
 Organon) nhaèm thöïc söï taïo ra – hay ít nhaát cuõng coù veû taïo ra – caùc khaúng
ñònh khaùch quan, vaø nhö vaäy trong thöïc teá, moân Loâgíc hoïc phoå bieán ñaõ bò
laïm duïng. Moân loâgíc hoïc phoå bieán bò hieåu sai nhö laø moät Boä Coâng cuï,
ñöôïc goïi laø BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP (DIALEKTIK).

Duø yù nghóa [cuûa töø “bieän chöùng phaùp”] ñöôïc ngöôøi xöa söû duïng ñeå ñaët
teân cho moät moân khoa hoïc hay ngheä thuaät laø raát khaùc nhau, nhöng ngöôøi ta
coù theå caên cöù vaøo vieäc söû duïng thöïc söï cuûa noù ñeå nhaän ra raèng ñoái vôùi ngöôøi
B86 xöa, Bieän chöùng phaùp ñaõ khoâng gì khaùc hôn laø moân LOÂ-GÍC HOÏC VEÀ AÛO
TÖÔÏNG (LOGIK DES SCHEINS). Ñoù laø moät ngheä thuaät nguïy bieän nhaèm
mang laïi cho söï khoâng hieåu bieát, thaäm chí cho söï coá yù löøa phænh moät lôùp sôn
cuûa chaân lyù, baèng caùch baét chöôùc phöông phaùp chaët cheõ maø Loâ-gíc hoïc noùi
chung ñaõ ñeà ra (vorschreiben) vaø söû duïng Ñònh vò hoïc (Topik) [caùc theå
caùch laäp luaän] cuûa moân Loâgíc ñeå toâ ñieåm cho caùc troø bòp bôïm roãng tuyeách.
Cho neân ngaøy nay, ngöôøi ta coù theå nhaän ra moät söï caûnh baùo chaéc chaén vaø
höõu ích laø: khi naøo moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán bò xem nhö laø Boä Coâng cuï
(Organon) thì bao giôø cuõng laø moät moân Loâ-gíc hoïc veà aûo töôïng, töùc laø coù
tính bieän chöùng. Vì leõ noù khoâng truyeàn daïy ñöôïc cho ta ñieàu gì heát veà noäi
dung cuûa nhaän thöùc maø chæ veà caùc ñieàu kieän hình thöùc ñôn thuaàn cuûa vieäc
truøng hôïp vôùi giaùc tính; coøn ngoaøi ra hoaøn toaøn khoâng aên nhaäp gì vôùi ñoái
töôïng caû, cho neân yeâu saùch ñoøi hoûi söû duïng Loâgíc hoïc phoå bieán nhö laø moät
coâng cuï (Organon) hoøng taêng tieán vaø môû roäng nhaän thöùc – ít ra laø theo yù ñoà
bòp bôïm cuûa noù – ruùt cuïc seõ khoâng ñaït ñöôïc gì hôn laø söï ba hoa nhaûm nhí,
duøng moät soá aûo töôïng ñeå tuøy tieän khaúng ñònh hay baùc boû baát cöù ñieàu gì
ngöôøi ta muoán.

Moät söï truyeàn daïy nhö theá laø hoaøn toaøn khoâng thích ñaùng ñoái vôùi
phaåm giaù cuûa Trieát hoïc. Chính vì baûo veä phaåm giaù aáy maø ngöôøi ta – toát hôn
– neân goïi Bieän chöùng phaùp laø moät söï PHEÂ PHAÙN AÛO TÖÔÏNG BIEÄN
CHÖÙNG, xeáp vieäc pheâ phaùn naøy vaøo trong moân Loâgíc hoïc, vaø ôû ñaây, chuùng
ta cuõng muoán hieåu noù vôùi tö caùch laø moät moân pheâ phaùn nhö theá.

155
B87 IV.

VEÀ VIEÄC CHIA LOÂGÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

RA THAØNH PHAÂN TÍCH PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM
VAØ BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

Trong moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, ta taùch rieâng giaùc tính (cuõng nhö
tröôùc ñaây trong Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, ta taùch rieâng caûm naêng) vaø ruùt
ra khoûi caùc nhaän thöùc cuûa ta phaàn tö duy chæ coù nguoàn goác trong baûn thaân
giaùc tính ñeå xem xeùt. Nhöng, vieäc söû duïng nhaän thöùc thuaàn tuùy naøy phaûi
döïa treân ñieàu kieän laø: nhöõng ñoái töôïng phaûi ñöôïc mang laïi cho ta trong tröïc
quan ñeå phaàn nhaän thöùc thuaàn tuùy naøy coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo chuùng. Vì
leõ, khoâng coù tröïc quan, moïi nhaän thöùc cuûa ta seõ thieáu ñoái töôïng vaø do ñoù, seõ
vaãn hoaøn toaøn troáng roãng. Vaäy, boä phaän cuûa moân Loâgíc hoïc sieâu nghieäm
trình baøy caùc yeáu toá cuûa nhaän thöùc giaùc tính thuaàn tuùy vaø caùc nguyeân taéc
– maø neáu khoâng coù chuùng thì khoâng ñoái töôïng naøo coù theå ñöôïc suy töôûng, –
chính laø PHAÂN TÍCH PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZENDENTALE
ANALYTIK) vaø ñoàng thôøi cuõng laø moät moân LOÂ-GÍC HOÏC VEÀ CHAÂN LYÙ.
[Sôû dó goïi nhö vaäy] vì khoâng moät nhaän thöùc naøo coù theå maâu thuaãn vôùi noù maø
khoâng ñoàng thôøi ñaùnh maát moïi noäi dung, töùc laø, ñaùnh maát moïi quan heä vôùi
moät ñoái töôïng naøo ñoù, vaø do ñoù, ñaùnh maát chaân lyù. Theá nhöng, vì leõ voán heát
söùc haáp daãn vaø deã bò loâi cuoán vaøo con ñöôøng laàm laïc khi söû duïng rieâng bieät
caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy cuøng vôùi caùc nguyeân taéc naøy, cuõng nhö töï mình vöôït
ra khoûi caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm laø nôi duy nhaát coù theå mang laïi cho ta
chaát lieäu (nhöõng ñoái töôïng) ñeå caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính coù theå
ñöôïc aùp duïng, neân giaùc tính rôi vaøo nguy cô – baèng caùc nguïy bieän troáng roãng
– bieán caùc nguyeân taéc ñôn thuaàn hình thöùc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy thaønh
B88 moät söï söû duïng coù tính chaát lieäu [noäi dung] vaø töø ñoù, phaùn ñoaùn veà nhöõng
ñoái töôïng moät caùch khoâng phaân bieät, [ñoù laø] nhöõng ñoái töôïng voán khoâng
ñöôïc mang laïi cho ta vaø coù leõ cuõng khoâng theå ñöôïc mang laïi cho ta baèng baát
kyø caùch naøo. Vì leõ Phaân Tích Phaùp Sieâu Nghieäm ñích thöïc chæ laø moät Boä
chuaån taéc (ein Kanon) ñeå phaùn ñoaùn trong söû duïng thöôøng nghieäm, noù seõ
bò laïm duïng neáu ngöôøi ta cho noù coù giaù trò nhö laø Boä Coâng cuï (Organon)
cho moät söï söû duïng phoå bieán vaø voâ giôùi haïn, vaø daùm lieàu lónh duøng rieâng
giaùc tính thuaàn tuùy ñeå phaùn ñoaùn, khaúng ñònh vaø quyeát ñònh veà nhöõng ñoái
töôïng noùi chung [töï thaân] moät caùch toång hôïp. Vieäc söû duïng giaùc tính thuaàn
tuùy nhö theá seõ mang tính bieän chöùng. Cho neân, phaàn thöù hai cuûa Loâ-gíc hoïc
sieâu nghieäm phaûi laø moät söï Pheâ phaùn veà aûo töôïng bieän chöùng naøy vaø coù teân
goïi laø BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZENDENTALE
DIALEK-TIK), khoâng phaûi nhö laø moät ngheä thuaät kích hoaït aûo töôïng bieän
chöùng moät caùch giaùo ñieàu (moät ngheä thuaät tieác thay raát phoå bieán trong ñuû
loaïi nguïy bieän sieâu hình hoïc), traùi laïi vôùi tö caùch laø moät söï Pheâ phaùn giaùc

156
tính vaø lyù tính xeùt veà phöông dieän bò söû duïng sieâu vaät lyù (hyperphysisch),
nhaèm phaùt hieän aûo töôïng sai laàm trong caùc yeâu saùch thieáu cô sôû cuûa chuùng
cuõng nhö nhaèm haï thaáp caùc tham voïng muoán khaùm phaù vaø môû roäng nhaän
thöùc – maø hai quan naêng treân töôûng laàm raèng coù theå ñaït ñöôïc chæ baèng caùc
nguyeân taéc sieâu nghieäm – xuoáng thaønh vieäc kieåm tra caùc phaùn ñoaùn cuûa giaùc
tính thuaàn tuùy vaø baûo veä noù tröôùc nhöõng aûo töôûng nguïy bieän (sophistische
Blend-werke).

157
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

7 LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM (B75-B90)

Cuoái phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, Kant toû ra haøi loøng vì ñaõ tìm ñöôïc caùc yeáu toá tieân
nghieäm ñaàu tieân taïo neân truï coät thöù nhaát cuûa nhaän thöùc: khoâng gian vaø thôøi gian.
Ñoàng thôøi Kant cuõng ñaõ ñi ñöôïc böôùc ñaàu tieân ñeå traû lôøi caâu hoûi veà khaû theå cuûa “phaùn
ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm” (B19). Neáu khoâng gian-thôøi gian laø nhöõng moâ thöùc tieân
nghieäm cuûa tröïc quan caûm tính, thì Kant baét ñaàu giaûi thích ñöôïc khaû theå cuûa nhöõng
phaùn ñoaùn vöøa tieân nghieäm vöøa toång hôïp: laø “tieân nghieäm”, trong chöøng möïc nhöõng
phaùn ñoaùn laø ñuùng khi chuùng döïa treân moái quan heä vôùi tröïc quan tieân nghieäm trong ñoù
moïi döõ kieän thöôøng nghieäm ñöôïc saép xeáp laïi; laø “toång hôïp”, trong chöøng möïc chuùng laø
ñuùng khoâng phaûi chæ nhôø vaøo vieäc “phaân tích” ñôn thuaàn nhöõng khaùi nieäm do chuùng keát
hôïp laïi, maø nhôø vaøo moái quan heä (toång hôïp) vôùi tröïc quan thuaàn tuùy veà khoâng gian vaø
thôøi gian.

Nhieäm vuï keá tieáp laø khaûo saùt veà giaùc tính (Verstand) ñeå tìm ra caùc “vaät lieäu” tieân
nghieäm cho truï coät thöù hai: caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy (caùc phaïm truø) cuûa giaùc tính.
Noùi caùch khaùc, sau khi xem xeùt vai troø cuûa nhöõng moâ thöùc tieân nghieäm cuûa caûm naêng,

baây giôø phaûi xem xeùt vai troø cuûa nhöõng moâ thöùc tieân nghieäm cuûa giaùc tính ñeå hình thaønh
troïn veïn khaû theå cuûa phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm. Troïng taâm cuûa phaàn naøy laø
nhaèm giaûi thích nguoàn goác, yù nghóa vaø phaïm vi söû duïng “hôïp phaùp” cuûa caùc phaïm truø,
töùc cuûa caùc khaùi nieäm phoå bieán vaø neàn moùng voán laø boä khung cho tö duy sieâu hình hoïc
noùi chung. Do ñoù, phaàn “khaúng ñònh” phaïm vi hieäu löïc cuûa chuùng (Phaân tích phaùp sieâu
nghieäm) vaø phaàn “phuû ñònh” tham voïng “vöôït raøo” cuûa chuùng (Bieän chöùng phaùp sieâu
nghieäm) laø goùp phaàn traû lôøi caâu hoûi chuû yeáu cuûa toaøn boä coâng cuoäc pheâ phaùn: Sieâu hình
hoïc coù theå coù ñöôïc hay khoâng? Vaø neáu coù, chæ coù theå coù ñöôïc nhö theá naøo?

Moân hoïc môùi meû bao goàm caû hai phaàn treân ñaây ñöôïc Kant ñaët teân laø “Loâ-gíc hoïc sieâu
nghieäm”. Vaäy, “loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm” laø gì? Noù khaùc vôùi Loâ-gíc hoïc thoâng thöôøng ôû
choã naøo? Muïc 7 naøy tìm hieåu vaán ñeà ñoù, tröôùc khi ta cuøng Kant laàn theo “caùc manh moái”
ñeå tìm ra nhöõng phaïm truø ôû muïc 8.

7.1 Kant daãn nhaäp vaøo phaàn Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm gioáng cuøng moät kieåu nhö ñaõ daãn nhaäp
vaøo phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm tröôùc ñaây (B33), ñoù laø: khaúng ñònh (maø khoâng luaän
giaûi) tính hai maët cuûa caùc quan naêng bieåu töôïng cuûa con ngöôøi: caûm naêng vaø giaùc tính;
tính thuï nhaän vaø tính töï khôûi. Thoaït nhìn, ñaây laø caùch phaân bieät quen thuoäc cuûa taâm lyù

158
 hoïc thöôøng nghieäm: quan naêng thuï nhaän – nhôø ñoù ta tieáp thu nhöõng aán töôïng – ñöôïc
phaân bieät vôùi quan naêng tích cöïc, töï khôûi nhôø ñoù ta hình thaønh nhöõng khaùi nieäm. Tuy
nhieân, choã ñoäc ñaùo vaø môùi meû cuûa Kant laø gaùn cho moãi quan naêng moät moâ thöùc rieâng

bieät, töùc phöông thöùc khaùc nhau ñeå noái keát vaø saép xeáp nhöõng döõ kieän cuûa bieåu töôïng.
Vaø nhö theá, nhöõng quan naêng khoâng coøn ñöôïc xeùt theo nghóa taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm
nöõa maø theo nghóa sieâu nghieäm (B25, B80, xem: Chuù giaûi 3.5.1): töùc xeùt nhöõng ñieàu
kieän khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm veà ñoái töôïng.

Moät maët, nhöõng moâ thöùc cuûa caûm naêng (khoâng gian-thôøi gian) laø phöông thöùc ñeå saép xeáp
caùi ña taïp (Mannigfaltigkeiten B34) cuûa caûm giaùc thaønh tröïc quan veà ñoái töôïng (= thaønh
nhöõng bieåu töôïng “tröïc tieáp vaø caù bieät”, B377). Maët khaùc, nhöõng ñoái töôïng phaûi ñöôïc suy
töôûng môùi trôû thaønh nhöõng bieåu töôïng “phoå bieán vaø ñöôïc phaûn tö”. Noùi caùch khaùc, nhôø
nhöõng moâ thöùc cuûa caûm naêng, caùi ña taïp caûm tính ñöôïc noái keát vaø saép xeáp vaøo trong
tröïc quan, coøn nhöõng moâ thöùc cuûa giaùc tính seõ giuùp cho nhöõng ñoái töôïng noùi chung ñöôïc
suy töôûng vaøo döôùi nhöõng khaùi nieäm. Theo Kant, baát kyø nhaän thöùc naøo veà ñoái töôïng
cuõng caàn söï hôïp taùc thieát yeáu aáy cuûa caû hai loaïi “moâ thöùc”. Ñoù chính laø lyù do phaûi hình
thaønh moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, töùc laø moân hoïc veà nhöõng quy luaät tieân nghieäm
cuûa giaùc tính, trong chöøng möïc söï hôïp taùc cuûa chuùng vôùi nhöõng quy luaät tieân
nghieäm cuûa caûm naêng coù theå ñaët neàn moùng cho khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm
veà ñoái töôïng.

Noäi dung treân ñaây seõ deã hieåu hôn khi Kant so saùnh giöõa Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm vôùi Loâ-gíc
hoïc thoâng thöôøng.

7.2 Kant goïi Loâ-gíc hoïc thoâng thöôøng (coù töø thôøi Aristote) laø Loâ-gíc hoïc phoå bieán (toång quaùt);
hay Loâ-gíc hoïc phoå bieán vaø thuaàn tuùy vaø ñoâi khi cuõng goïi laø Loâ-gíc hoïc hình thöùc
(B170).

Loâ-gíc hoïc ñöôïc ñònh nghóa laø “khoa hoïc veà nhöõng quy taéc [hay quy luaät: Regeln] cuûa tö
duy (giaùc tính) noùi chung” (B76), goàm hai loaïi: loâ-gíc hoïc phoå bieán vaø loâ-gíc hoïc nhö laø
phöông phaùp luaän cuûa caùc khoa hoïc rieâng leû. Loâ-gíc hoïc phoå bieán, ñeán löôït noù, laïi chia
laøm hai: “thuaàn tuùy” vaø “öùng duïng” (“öùng duïng” theo nghóa ñaëc bieät cuûa Kant laø nghieân
cöùu nhöõng vaán ñeà taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm, chaúng haïn söï can thieäp cuûa trí töôûng töôïng
vaø xu höôùng vaøo vieäc söû duïng “thuaàn tuùy”). Khi phaân bieät nhö vaäy, Kant coát nhaán maïnh
hai ñaëc ñieåm chuû yeáu:

- Loâ-gíc hoïc phoå bieán, thuaàn tuùy (= hình thöùc) “chæ laøm vieäc vôùi moâ thöùc ñôn thuaàn
cuûa tö duy”.

- “khoâng ruùt ra baát cöù ñieàu gì töø taâm lyù hoïc” (B78)

159
 Tröôùc heát, “moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tö duy” laø gì? “Moâ thöùc” laø caùi ñoái laäp laïi vôùi “chaát
lieäu” (Materie), töùc vôùi noäi dung, vôùi ñoái töôïng cuûa tö duy. Moâ thöùc cuûa tö duy theå
hieän treân boán laõnh vöïc: (xem: Kant, Caùc baøi giaûng veà Loâ-gíc hoïc. Toaøn taäp, taäp IX, 91-
139).

- “moâ thöùc” cuûa khaùi nieäm laø tính phoå bieán cuûa chuùng.

- “moâ thöùc” cuûa phaùn ñoaùn laø phöông thöùc ñaëc thuø noái keát nhöõng bieåu töôïng (tröïc
quan hoaëc khaùi nieäm).

- “moâ thöùc” cuûa suy luaän, töùc quy taéc ruùt ra keát luaän (consequentia) töø nhöõng tieàn ñeà.

- “moâ thöùc” cuûa moät moân khoa hoïc laø söï thoáng nhaát coù heä thoáng döïa theo nhöõng quy
taéc phoå bieán cuûa ba laõnh vöïc treân.

Vaäy, khi noùi raèng Loâ-gíc hoïc phoå bieán, thuaàn tuùy chæ lieân quan ñeán “moâ thöùc ñôn thuaàn
cuûa tö duy”, Kant muoán noùi raèng Loâ-gíc hoïc chæ nghieân cöùu nhöõng quy taéc cuûa vieäc noái
keát nhöõng khaùi nieäm (trong phaùn ñoaùn, suy luaän, heä thoáng khoa hoïc) veà maët ñôn thuaàn
“hình thöùc”, vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu töôïng “phoå bieán vaø phaûn tö”, tröøu töôïng hoaù “khoûi
moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc, töùc khoûi moïi moái quan heä cuûa nhaän thöùc vôùi ñoái töôïng”
(B79). “Tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung” coù nghóa laø Loâ-gíc hoïc khoâng caàn bieát söï vaät
naøo hoaëc ñaëc ñieåm naøo cuûa söï vaät ñöôïc hình dung trong khaùi nieäm (vì theá, töø thôøi
Aristote, khaùi nieäm – trong loâ-gíc hoïc – coù theå ñöôïc bieåu thò baèng kyù hieäu hay maãu töï nhö
S, P, Q...). Traùi laïi, noù chæ quan taâm giaûi thích vieäc ta phaûi tö duy nhö theá naøo ñeå tö duy
coù theå nhaát trí vôùi chính noù, nghóa laø, ñeå cho vieäc noái keát nhöõng khaùi nieäm cuûa ta khoâng
daãn ñeán maâu thuaãn vaø keát luaän ñöôïc ruùt ra laø coù caên cöù, hôïp quy taéc loâ-gíc.

7.3 Trong khi ñoù, Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm laïi quan taâm nghieân cöùu noäi dung cuûa tö duy,
trong chöøng möïc tö duy “coù theå quan heä vôùi ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm”, vì theá, coøn
ñöôïc goïi laø Loâ-gíc hoïc chaát theå (materiale Logik), moät noã löïc baát thaønh töø F. Bacon
qua Descartes tôùi Leibniz vaø Lambert:

- Tröôùc heát, khi ñaõ ñeà ra moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, Kant chæ coøn goïi moân Loâ-gíc hoïc
“phoå bieán, thuaàn tuùy” laø “Loâ-gíc hoïc phoå bieán” thoâi (B79, 102) maø khoâng caàn duøng
chöõ “thuaàn tuùy” nöõa, bôûi leõ caû hai: Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm laãn Loâ-gíc hoïc phoå bieán,
tuy khaùc nhau cô baûn, nhöng coù ñieåm chung gioáng nhau laø ñeàu “thuaàn tuùy” caû,
töùc “khoâng vay möôïn chuùt gì töø taâm lyù hoïc”: caû hai ñeàu tröøu töôïng hoùa khoûi vieäc moâ
taû theo kieåu taâm lyù hoïc-thöôøng nghieäm veà hoaït ñoäng cuûa tö duy ñeå chæ taäp trung

nghieân cöùu nhöõng quy taéc phoå bieán cuûa vieäc “ta phaûi suy töôûng nhö theá naøo”.

160
 - Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm xeùt veà noäi dung, vaäy “noäi dung cuûa tö duy” hay cuûa khaùi
nieäm laø gì? Theo Kant, “noäi dung” (Inhalt) cuûa moät khaùi nieäm laø “khaùi nieäm boä
phaän” (Teilbegriff) ñöôïc chöùa ñöïng trong bieåu töôïng veà söï vaät, chaúng haïn khaùi
nieäm “maøu ñoû” laø moät “bieåu töôïng boä phaän” coù chung cho nhöõng bieåu töôïng cuûa ta
veà maøu côø, maøu maùu, veà quaû caø chua, quaû daâu... (Loâ-gíc hoïc §7, IX 95). Ñaây laø
nhöõng “bieåu töôïng boä phaän” coù ñöôïc nhôø söï vaät taùc ñoäng ñeán caûm naêng cuûa ta
thoâng qua giaùc quan. Nhöng, neáu Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm ñaõ chöùng minh raèng
quan naêng caûm tính cung caáp cho ta nhöõng phöông caùch tieân nghieäm ñeå saép xeáp caùi
ña taïp vaøo trong tröïc quan, thì baây giôø caâu hoûi laø phaûi chaêng trong soá nhöõng khaùi
nieäm cuûa ta cuõng coù theå coù moät soá khaùi nieäm (boä phaän) khoâng baét nguoàn töø söï taùc
ñoäng cuûa söï vaät maø baét nguoàn moät caùch tieân nghieäm do phöông caùch cuûa chính

rieâng ta ñeå suy töôûng veà söï vaät töông öùng vôùi moâ thöùc tieân nghieäm cuûa caûm naêng.
Nghieân cöùu vaán ñeà naøy chính laø nhieäm vuï cuõng cuûa moät moân Loâ-gíc hoïc, töùc cuûa moät
“moân hoïc veà nhöõng quy taéc cuûa giaùc tính” (B76) nhöng coù tính caùch sieâu nghieäm,
bôûi vieäc nghieân cöùu aáy nhaèm chöùng minh raèng: “coù vaø baèng caùch naøo [moät soá] khaùi
nieäm [thuaàn tuùy cuûa giaùc tính] ñöôïc aùp duïng vaø coù theå ñöôïc aùp duïng moät caùch ñôn
thuaàn tieân nghieäm” (B80). (YÙ töôûng vaø ñeà aùn veà “Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm” naøy cuûa
Kant gaây aûnh höôûng lôùn vaø tröïc tieáp ñeán caùc trieát gia sau Kant. “Khoa hoïc loâ-gíc”
bieän chöùng-tö bieän cuûa Hegel coù theå noùi laø söï tieáp thu vaø thöïc hieän trieät ñeå yù töôûng
naøy khi Hegel mang laïi cho Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm neàn taûng môùi: neàn taûng baûn
theå hoïc (ontologisch)).

7.4 Caû hai moân, Loâ-gíc hoïc phoå bieán (hình thöùc) laãn Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm ñeàu ñöôïc chia
laøm hai phaàn: Phaân tích phaùp (Analytik) vaø Bieän chöùng phaùp (Dialektik) (B82,
87). Söï phaân chia naøy döïa treân caên cöù naøo?

- Kant goïi phaàn Phaân tích phaùp cuûa Loâ-gíc hoïc phoå bieán (thuaät ngöõ “Phaân tích
phaùp” – Analytik – do Kant möôïn cuûa Aristote) laø phaàn trình baøy “nhöõng quy taéc taát
yeáu vaø phoå quaùt cuûa giaùc tính” (B84), coøn Bieän chöùng phaùp laø söï laïm duïng moân
Loâ-gíc hoïc moät caùch “aûo töôûng vaø löøa bòp”. Söï laïm duïng theå hieän ôû choã: bieán nhöõng
gì chæ ñôn thuaàn laø moät Boä chuaån taéc (Kanon) – töùc moät boä goàm nhöõng quy taéc ñeå
höôùng daãn vieäc suy töôûng ñuùng ñaén, trong khi noäi dung cuûa suy töôûng phaûi ñöôïc
mang laïi töø beân ngoaøi giaùc tính – thaønh moät Boä coâng cuï (Organon) ñeå taïo ra
nhaän thöùc khaùch quan baèng caùch chæ söû duïng ñôn thuaàn nhöõng quy luaät cuûa baûn
thaân moân Loâ-gíc hoïc (B85). Theo Kant, ñoù chính laø söï “laïm duïng” cuûa Sieâu hình hoïc
duy lyù, chaúng haïn khi Wolff vaø Baumgarten (tröôøng phaùi Leibniz) ñaõ “chöùng
minh” nguyeân taéc tuùc lyù (nguyeân taéc veà nguyeân nhaân ñaày ñuû, töùc nguyeân taéc nhaân

161
 quaû) baèng caùch aùp duïng nguyeân taéc [loaïi tröø] maâu thuaãn cuûa Loâ-gíc hoïc vaøo cho moät
khaùi nieäm suoâng laø khaùi nieäm “toàn taïi” (latinh: ens) vaø trieån khai toaøn boä heä thoáng
sieâu hình hoïc theo cuøng phöông phaùp aáy. (Xem: C. Wolff: Philosophia prima;
Baumgarten: Metaphysica).

- Trong tinh thaàn aáy, Kant söû duïng thuaät ngöõ Phaân tích phaùp vaø Bieän chöùng phaùp cho
Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm. ÔÛ ñaây, Phaân tích phaùp seõ bò laïm duïng ñeå trôû thaønh Bieän

chöùng phaùp khi ñieàu kieän caûm tính – chæ nhôø ñoù tö duy thuaàn tuùy veà ñoái töôïng môùi
coù theå coù ñöôïc – bò xem thöôøng vaø gaït boû ñeå lyù tính chæ “phieâu löu” giöõa nhöõng khaùi
nieäm suoâng. Chæ ñôn thuaàn döïa vaøo nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy (nhöõng phaïm truø)
cuûa giaùc tính (maø khoâng coù chaát lieäu cuûa caûm naêng) hoøng taïo ra tri thöùc thì cuõng
maéc phaûi sai laàm nhö trong tröôøng hôïp laïm duïng loâ-gíc hoïc phoå bieán. Vaïch roõ sai
laàm vaø phaùt hieän nguoàn goác cuûa sai laàm ôû ngay trong baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính
laø coâng vieäc cuûa phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm (töùc phaàn hai cuûa Loâ-gíc hoïc
sieâu nghieäm). Toùm laïi, Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm seõ goàm coù hai phaàn:

- Phaàn ñaàu, “Phaân tích phaùp sieâu nghieäm” laø “Loâ-gíc hoïc veà chaân lyù” (B87)
goàm hai phaàn nhoû: “Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm” vaø “Phaân tích phaùp caùc
nguyeân taéc” laøm nhieäm vuï thaùo rôøi (phaân tích) caùc yeáu toá tieân nghieäm cuûa giaùc
tính ñeå cuøng vôùi caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa caûm naêng (khoâng gian, thôøi gian)
coù theå quan heä vôùi ñoái töôïng, laøm cho nhaän thöùc khaùch quan coù theå hình thaønh
ñöôïc.

- Phaàn sau, “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm” laø “Loâ-gíc hoïc veà aûo töôïng”
(Logik des Scheins) (B86) cho thaáy lyù tính nhaát ñònh seõ rôi vaøo maâu thuaãn, beá
taéc vì chæ coù ñöôïc nhöõng “nhaän thöùc” giaû taïo khi noù muoán vöôït qua ranh giôùi
cuûa kinh nghieäm khaû höõu laø phaïm vi vaø maûnh ñaát “duïng voõ” thöïc söï vaø duy
nhaát cuûa caùc yeáu toá tieân nghieäm treân ñaây. Phaàn ñaàu ñoä 200 trang, phaàn sau
ngoùt 400 trang.

7.5 Ta ñaõ bieát theá naøo laø “phaân tích” theo nghóa “thaùo rôøi”, neân seõ baét ñaàu ñi vaøo “Phaân
tích phaùp sieâu nghieäm”: boä xöông soáng cuûa nhaän thöùc. Nhöõng gì Kant ñaõ laøm vôùi
“Caûm naêng”, oâng cuõng seõ laøm nhö vaäy vôùi giaùc tính, töùc vôùi quan naêng suy töôûng, tö
duy. Tröôùc ñaây, oâng ñi tìm nhöõng nguyeân taéc tieân nghieäm cuûa tri giaùc, baây giôø oâng ñi
tìm chuùng trong tö duy. Nhieäm vuï laø tìm ra caùc moâ thöùc vaø caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính
thoûa öùng 4 ñaëc ñieåm sau:

a) khoâng leä thuoäc vaøo kinh nghieäm

b) khoâng thuoäc veà caûm naêng

162
c) laø nhöõng moâ thöùc vaø nguyeân taéc neàn taûng, caên nguyeân chöù khoâng phaûi laø phaùi
sinh (töùc ñöôïc ruùt ra töø caùi cao hôn) vaø phöùc hôïp (töùc do nhieàu caùi hôïp laïi), vaø

d) phaûi hoaøn chænh, bao quaùt toaøn boä laõnh vöïc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy döôùi daïng
moät baûng “danh muïc” ñaày ñuû (B89).

Laøm sao phaùt hieän ñöôïc caùc moâ thöùc vaø nguyeân taéc tö duy thuaàn tuùy aáy? Phaûi doø tìm
theo caùc manh moái, töùc ñi ñöôøng voøng thoâng qua caùc phaùn ñoaùn. Kant hoûi: Khi tö duy
(suy töôûng), thöïc chaát laø ta laøm vieäc gì? Traû lôøi: laø Hieåu vaø Hieåu töùc laø phaùn ñoaùn;
muoán phaùn ñoaùn thì phaûi thoâng qua caùc khaùi nieäm vaø nguyeân taéc. Ñoù laø toùm taét
nhöõng coâng vieäc cuûa caùc phaàn sau ñaây.

163
 LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

PHAÂN TÍCH PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

B89 Phaân tích phaùp naøy laø söï thaùo rôøi [phaân tích] toaøn boä nhaän thöùc tieân
nghieäm cuûa ta ra thaønh caùc yeáu toá cuûa nhaän thöùc giaùc tính thuaàn tuùy. Vaán ñeà
thieát yeáu laø caùc ñieåm sau ñaây:

1. Caùc khaùi nieäm [cuûa giaùc tính] phaûi laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy chöù khoâng
phaûi khaùi nieäm thöôøng nghieäm.
2. Chuùng khoâng thuoäc veà tröïc quan vaø caûm naêng maø thuoäc veà Tö duy vaø
Giaùc tính.
3. Chuùng laø caùc khaùi nieäm cô baûn (Elementarbegriffe) vaø phaûi phaân bieät
vôùi nhöõng khaùi nieäm phaùi sinh (abgeleitet) hay vôùi nhöõng khaùi nieäm keát
hôïp töø nhöõng khaùi nieäm phaùi sinh.
4. Baûng danh muïc caùc khaùi nieäm aáy laø hoaøn chænh, laáp ñaày toaøn boä laõnh
vöïc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy moät caùch troïn veïn. Tuy nhieân, söï hoaøn chænh
naøy cuûa moät moân khoa hoïc khoâng theå ñöôïc thöøa nhaän moät caùch ñaùng tin
caäy neáu chæ döïa vaøo söï döï ñoaùn veà moät taäp hôïp hoãn ñoän (Aggregate)
[caùc khaùi nieäm] ñaït ñöôïc chæ töø noã löïc thöû nghieäm, traùi laïi chæ coù theå coù
thoâng qua YÙ nieäm veà caùi toaøn boä cuûa caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy cuûa giaùc
tính vaø töø YÙ nieäm ñoù, thoâng qua söï phaân chia chính xaùc caùc khaùi nieäm
ñöôïc YÙ nieäm aáy taïo ra, töùc laø chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua moái lieân keát
cuûa chuùng trong moät heä thoáng. Giaùc tính thuaàn tuùy khoâng chæ taùch bieät
haún vôùi moïi caùi thöôøng nghieäm maø coøn taùch bieät hoaøn toaøn vôùi moïi caûm
naêng. Giaùc tính laø moät chænh theå (Einheit) beàn vöõng, töï ñaày ñuû vôùi
chính noù vaø khoâng ñöôïc gia taêng theâm töø caùc boå sung naøo töø beân ngoaøi.
Vì theá, toång theå (Inbegriff) nhaän thöùc cuûa noù taïo neân moät heä thoáng
ñöôïc bao quaùt vaø xaùc ñònh bôûi moät YÙ nieäm; vaø tính hoaøn chænh laãn tính
raønh maïch cuûa heä thoáng aáy ñoàng thôøi coù theå mang laïi hoøn ñaù thöû cho

B90

164
tính ñuùng ñaén vaø tính chaân thöïc cuûa moïi boä phaän nhaän thöùc thuoäc veà noù.
Toaøn boä moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm ñöôïc chia laøm hai quyeån: quyeån I laø
Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm (Analytik der Begriffe) vaø quyeån hai laø
Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc (Analytik der Grundsätze) cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy.

165
 PHAÂN TÍCH PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

QUYEÅN I

PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC KHAÙI NIEÄM

Toâi hieåu “Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm” khoâng phaûi laø söï phaân tích
baûn thaân caùc khaùi nieäm, hay laø – theo phöông phaùp thoâng thöôøng trong caùc
nghieân cöùu trieát hoïc – thaùo rôøi [phaân tích] caùc khaùi nieäm coù saün veà maët noäi
dung ñeå laøm cho chuùng trôû thaønh minh baïch, traùi laïi ñaây laø coâng vieäc phaân
tích coøn ít ñöôïc laøm veà baûn thaân quan naêng giaùc tính, nhaèm qua ñoù
nghieân cöùu khaû theå cuûa caùc khaùi nieäm tieân nghieäm, baèng caùch ñi tìm
chuùng chæ ôû trong giaùc tính nhö laø nôi khai sinh ra chuùng vaø phaân tích vieäc
söû duïng thuaàn tuùy cuûa giaùc tính noùi chung, vì ñaây môùi laø coâng vieäc rieâng
bieät cuûûa moät moân Trieát hoïc-Sieâu nghieäm; coøn caùc vieäc coøn laïi khaùc laø
nghieân cöùu coù tính loâ-gíc veà nhöõng khaùi nieäm trong trieát hoïc noùi chung.
B91
Vì vaäy, chuùng ta seõ theo doõi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy ñeán taän nhöõng
maàm moáng (Keimen) vaø toá chaát (Anlagen) ñaàu tieân cuûa chuùng trong giaùc
tính con ngöôøi, töø luùc chuùng ñaõ naèm saün trong tö theá chuaån bò cho tôùi khi
chuùng phaùt trieån nhaân tieáp xuùc vôùi kinh nghieäm, vaø sau ñoù ñöôïc chính giaùc
tính giaûi phoùng chuùng ra khoûi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm raøng buoäc ñeå
chuùng ñöôïc trình baøy [nôi ñaây] trong traïng thaùi hoaøn toaøn thuaàn tuùy.

166
 PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC KHAÙI NIEÄM

CHÖÔNG I

VEÀ MANH MOÁI (LEITFADEN) ÑEÅ PHAÙT HIEÄN

TAÁT CAÛ CAÙC KHAÙI NIEÄM THUAÀN TUÙY
CUÛA GIAÙC TÍNH

Khi ta ñöa moät quan naêng nhaän thöùc vaøo hoaït ñoäng thì nhaân caùc cô hoäi
söû duïng noù, nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau töï boäc loä ra laøm cho coù theå nhaän ra
ñöôïc quan naêng naøy, vaø nhöõng khaùi nieäm ñöôïc taäp hôïp laïi ít hay nhieàu laø tuøy
vaøo söï nghieân cöùu veà chuùng ñöôïc tieán haønh trong moät thôøi gian daøi hoaëc vôùi
söï tinh töôøng, saâu saéc ñöôïc daønh cho chuùng. Coâng vieäc nghieân cöùu naøy –
ñöôïc tieán haønh theo phöông phaùp coù tính khaù cô giôùi vöøa noùi – seõ keát thuùc ôû
choã naøo laø ñieàu khoâng bao giôø coù theå xaùc ñònh chaéc chaén. Tuy nhieân, nhöõng
khaùi nieäm ñöôïc ngöôøi ta tìm ra moät caùch khaù ngaãu nhieân naøy cuõng khoâng
cho thaáy laø naèm trong moät traät töï vaø moät chænh theå coù heä thoáng naøo, traùi laïi
B92 chæ ñöôïc saép thaønh töøng caëp döïa treân söï gioáng nhau giöõa chuùng vaø xeáp thaønh
töøng chuoãi döïa theo ñoä lôùn veà noäi dung töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp hôn, vaø
khoâng coù gì ôû ñaây laø coù tính heä thoáng caû, maëc duø chuùng cuõng ñaõ ñöôïc hình
thaønh moät caùch coù phöông phaùp baèng moät kieåu naøo ñoù.

[Traùi laïi], Trieát hoïc sieâu nghieäm coù thuaän lôïi nhöng ñoàng thôøi cuõng
coù söï boù buoäc laø phaûi ñi tìm caùc khaùi nieäm cuûa noù theo moät nguyeân taéc, vì
caùc khaùi nieäm naøy ñeàu baét nguoàn töø giaùc tính, nhö laø töø moät chænh theå tuyeät
ñoái, thuaàn tuùy vaø khoâng bò pha taïp, vaø vì theá, baûn thaân chuùng phaûi noái keát laïi
vôùi nhau theo moät khaùi nieäm hay moät YÙ nieäm [chung]. Moät söï noái keát
(Zusammenhang) nhö theá mang laïi cho ta moät quy luaät, theo ñoù moãi khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính coù vò trí ñöôïc xaùc ñònh roõ, vaø tính hoaøn chænh
cuûa taát caû caùc khaùi nieäm aáy cuõng coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tieân
nghieäm, vì neáu khoâng, taát caû [caû hai ñieàu treân] seõ bò phuï thuoäc vaøo söï tuøy
tieän hoaëc ngaãu nhieân.

167
 TIEÁT 1

VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG GIAÙC TÍNH

NOÙI CHUNG MOÄT CAÙCH LOÂ GÍC

Tröôùc ñaây, giaùc tính ñaõ ñöôïc ñònh nghóa moät caùch ñôn thuaàn tieâu cöïc
(negativ): nhö moät quan naêng nhaän thöùc phi caûm tính. Nhöng ñoäc laäp vôùi caûm
naêng, ta khoâng theå döï phaàn vaøo baát kyø moät tröïc quan naøo. Vaäy, giaùc tính
khoâng phaûi laø quan naêng cuûa tröïc quan. Tuy nhieân, ngoaøi baèng tröïc quan ra,
khoâng coøn phöông caùch nhaän thöùc naøo khaùc hôn laø baèng nhöõng khaùi nieäm. Cho
B93 neân nhaän thöùc cuûa moïi giaùc tính – ít nhaát laø cuûa giaùc tính con ngöôøi – laø moät
nhaän thöùc baèng nhöõng khaùi nieäm, khoâng coù tính tröïc quan, maø laø suy lyù
(diskursiv). Moïi tröïc quan – vì laø caûm tính – neân döïa vaøo nhöõng söï kích
ñoäng [nhöõng caûm xuùc] (Affektionen), coøn nhöõng khaùi nieäm döïa vaøo
nhöõng CHÖÙC NAÊNG (FUNKTIONEN). Toâi hieåu CHÖÙC NAÊNG laø söï
thoáng nhaát [Einheit, nhaát theå] cuûa haønh vi saép xeáp nhöõng bieåu töôïng
khaùc nhau döôùi moät bieåu töôïng chung. Vaäy, nhöõng khaùi nieäm döïa treân tính
töï khôûi cuûa tö duy cuõng gioáng nhö nhöõng tröïc quan caûm tính döïa treân tính thuï
nhaän cuûa nhöõng aán töôïng. Giaùc tính khoâng theå söû duïng nhöõng khaùi nieäm naøy
cho vieäc gì khaùc hôn laø duøng chuùng ñeå phaùn ñoaùn. Vì leõ khoâng coù bieåu töôïng
naøo,– ngoaïi tröø tröïc quan – quan heä tröïc tieáp ñöôïc vôùi ñoái töôïng, neân moät khaùi
nieäm khoâng bao giôø quan heä tröïc tieáp vôùi moät ñoái töôïng, traùi laïi chæ quan heä
vôùi baát kyø moät bieåu töôïng naøo khaùc veà ñoái töôïng (bieåu töôïng ñöôïc quan heä aáy
coù theå laø tröïc quan hay baûn thaân ñaõ laø moät khaùi nieäm).

Vaäy, PHAÙN ÑOAÙN (DAS URTEIL) laø nhaän thöùc giaùn tieáp [trung giôùi]
veà moät ñoái töôïng, do vaäy, laø bieåu töôïng cuûa moät bieåu töôïng veà ñoái töôïng.
Trong baát kyø phaùn ñoaùn naøo cuõng coù moät khaùi nieäm coù giaù trò cho nhieàu caùi vaø
trong caùi Nhieàu naøy bao goàm moät bieåu töôïng ñöôïc cho, bieåu töôïng sau cuøng
naøy coù quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng. Chaúng haïn, trong phaùn ñoaùn: “Moïi vaät
theå ñeàu khaû phaân”, khaùi nieäm veà “khaû phaân” coù theå quan heä vôùi nhieàu khaùi
nieäm khaùc nhau, nhöng ôû ñaây, noù quan heä ñaëc thuø vôùi khaùi nieäm veà “vaät theå”,
quan heä [sau cuøng] naøy gaén lieàn vôùi moät hieän töôïng [vaät theå] naøo ñoù ñang xuaát
hieän ra cho ta. Vaäy laø nhöõng ñoái töôïng naøy ñöôïc hình dung moät caùch giaùn tieáp
thoâng qua khaùi nieäm veà tính khaû phaân. Nhö theá, moïi phaùn ñoaùn ñeàu laø nhöõng
chöùc naêng mang laïi tính thoáng nhaát cho nhöõng bieåu töôïng cuûa ta, bôûi thay vì
B94 moät bieåu töôïng tröïc tieáp thì moät bieåu töôïng cao hôn – bao haøm bieåu töôïng naøy
laãn nhieàu bieåu töôïng khaùc – ñöôïc söû duïng ñeå mang laïi nhaän thöùc veà ñoái töôïng
vaø qua ñoù, nhieàu nhaän thöùc coù theå coù ñöôïc taäp hôïp laïi thaønh MOÄT nhaän thöùc.
Ta coù theå quy moïi haønh vi cuûa giaùc tính vaøo nhöõng phaùn ñoaùn, khieán cho
giaùc tính noùi chung coù theå ñöôïc hình dung nhö laø moät quan naêng ñeå phaùn
ñoaùn (ein Vermögen zu urteilen). Vì nhö ñaõ noùi, giaùc tính laø quan naêng ñeå

168
suy töôûng. Suy töôûng laø nhaän thöùc baèng nhöõng khaùi nieäm. Nhöng nhöõng khaùi
nieäm – vôùi tö caùch laø nhöõng vò ngöõ [thuoäc töø] (Prädikate) cuûa nhöõng phaùn ñoaùn
khaû höõu – quan heä vôùi moät bieåu töôïng naøo ñoù veà moät ñoái töôïng chöa ñöôïc xaùc
ñònh. Khaùi nieäm veà moät vaät theå bieåu thò moät caùi gì ñoù, chaúng haïn kim loaïi, laø
caùi coù theå ñöôïc nhaän thöùc baèng khaùi nieäm treân. Vaäy khaùi nieäm chæ trôû thaønh
khaùi nieäm laø nhôø trong noù coù chöùa ñöïng caùc bieåu töôïng khaùc ñeå thoâng qua caùc
bieåu töôïng aáy, khaùi nieäm coù theå quan heä ñöôïc vôùi nhöõng ñoái töôïng. Vaäy noù laø
vò ngöõ cho moät phaùn ñoaùn khaû höõu, chaúng haïn phaùn ñoaùn: “Kim loaïi laø moät
vaät theå”.

Toùm laïi, taát caû moïi chöùc naêng cuûa giaùc tính ñeàu coù theå ñöôïc tìm ra,
neáu ngöôøi ta coù theå trình baøy hoaøn chænh nhöõng chöùc naêng mang laïi tính
thoáng nhaát trong nhöõng phaùn ñoaùn (die Funktionen der Einheit in den
Urteilen). Ñieàu naøy laø hoaøn toaøn coù theå laøm ñöôïc nhö Tieát sau ñaây seõ cho
thaáy.

169
 TIEÁT 2

MUÏC § 9

B95 VEÀ CAÙC CHÖÙC NAÊNG LOÂ GÍC CUÛA

GIAÙC TÍNH TRONG NHÖÕNG PHAÙN ÑOAÙN

Neáu ta tröøu töôïng hoùa [gaït boû] moïi noäi dung cuûa moät phaùn ñoaùn noùi
chung vaø chæ löu yù ñeán moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa giaùc tính (Verstandesform)
ôû trong ñoù, ta seõ thaáy chöùc naêng cuûa tö duy trong phaùn ñoaùn coù theå ñöôïc
quy veà boán ñeà muïc (Titel); moãi ñeà muïc bao goàm ba traïng thaùi (Momente)*
ñöôïc hình dung raát thuaän tieän trong baûng sau ñaây:

1
XEÙT VEÀ LÖÔÏNG CUÛA PHAÙN ÑOAÙN
Phoå bieán (Allgemein)
Ñaëc thuø (Besonder)
Caù bieät (Einzehn)
2 3
XEÙT VEÀ CHAÁT XEÙT VEÀ TÖÔNG QUAN
Khaúng ñònh (Bejahend) Nhaát thieát (Kategorisch)
Phuû ñònh (Verneinend) Giaû thieát (Hypothetisch)
Baát ñònh (Unendlich) [hay voâ taän] Phaân ñoâi (Disjunktiv)
4
XEÙT VEÀ HÌNH THAÙI (MODALITÄT)
Nghi vaán (Problematisch)
Xaùc ñònh (Assertorisch)
Taát nhieân (Apodiktisch)

*
Moment: chöõ raát khoù dòch cho troïn nghóa. ÔÛ ñaây, chuùng toâi taïm dòch laø “traïng thaùi” hieåu nhö laø
“tình traïng” cuûa giaùc tính trong phaùn ñoaùn. ÔÛ choã khaùc, coù theå ñöôïc dòch laø “nhaân toá”, “yeáu toá”,
“phöông dieän”. Chöõ “Moment” coù nguoàn goác töø

170
B96 Vì söï phaân chia naøy coù veû khaùc trong moät vaøi ñieåm – tuy khoâng coát
yeáu – vôùi kyõ thuaät quen thuoäc cuûa caùc nhaø Loâ-gíc hoïc, thieát töôûng caùc löu yù
sau ñaây khoâng phaûi laø khoâng caàn thieát ñeå phoøng traùnh söï hieåu laàm.

1. [ VEÀ LÖÔÏNG ]: Caùc nhaø Loâ-gíc hoïc noùi coù lyù raèng khi söû duïng caùc phaùn
ñoaùn trong nhöõng suy luaän cuûa lyù tính (Vernunftschlüsse)*, ngöôøi ta coù
theå xem caùc phaùn ñoaùn caù bieät gioáng nhö caùc phaùn ñoaùn phoå bieán. Chính
bôûi vì caùc phaùn ñoaùn caù bieät khoâng coù phaïm vi (Umfang)** naøo caû neân vò
ngöõ (Prädikat) cuûa chuùng khoâng theå chæ ñöôïc aùp duïng cho moät soá caùi ñöôïc
chöùa ñöïng trong khaùi nieäm cuûa chuû ngöõ (Subjekt) vaø loaïi tröø caùc caùi coøn
laïi. Vò ngöõ coù giaù trò cho toaøn boä khaùi nieäm khoâng coù ngoaïi leä nhö theå khaùi
nieäm aáy laø moät khaùi nieäm phoå bieán coù moät phaïm vi maø vò ngöõ coù giaù trò
cho toaøn boä noäi dung. Theá nhöng, neáu ta so saùnh moät phaùn ñoaùn caù bieät vôùi
moät phaùn ñoaùn coù giaù trò phoå bieán nhö moät nhaän thöùc veà maët löôïng, ta
thaáy phaùn ñoaùn caù bieät quan heä vôùi phaùn ñoaùn phoå bieán gioáng nhö moät
ñôn vò quan heä vôùi caùi voâ taän; baûn thaân noù khaùc vôùi phaùn ñoaùn phoå bieán
moât caùch cô baûn. Do ñoù, neáu toâi ñaùnh giaù moät phaùn ñoaùn caù bieät (judicum
singulae) khoâng chæ veà tính giaù trò noäi taïi cuûa noù maø veà maët löôïng vôùi tö
caùch laø nhaän thöùc noùi chung trong söï so saùnh vôùi nhöõng nhaän thöùc [veà
löôïng] khaùc, phaùn ñoaùn caù bieät laø khaùc vôùi caùc phaùn ñoaùn phoå bieán (judici
communia), vaø do ñoù xöùng ñaùng coù moät vò trí rieâng trong baûng danh muïc
hoaøn chænh veà caùc traïng thaùi (Momente) cuûa tö duy noùi chung (maëc duø ñieàu
naøy khoâng caàn thieát nôi moân loâ-gíc hoïc chæ giôùi haïn trong vieäc söû duïng caùc
B97 phaùn ñoaùn trong quan heä giöõa chuùng vôùi nhau).

2. [ VEÀ CHAÁT ]: Cuõng theá, trong Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, phaùn ñoaùn baát
ñònh [voâ taän] phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi phaùn ñoaùn khaúng ñònh, maëc duø
trong moân Loâ-gíc phoå bieán chuùng ñöôïc xeáp chung moät caùch ñuùng ñaén vaøo
caùc phaùn ñoaùn khaúng ñònh vaø khoâng taïo neân moät boä phaän rieâng. [Sôû dó nhö
vaäy vì] Loâ-gíc hoïc phoå bieán tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa vò ngöõ
(duø laø vò ngöõ phuû ñònh), vaø chæ xeùt xem vò ngöõ aáy ñöôïc gaùn cho chuû ngöõ
hoaëc ñoái laäp laïi vôùi chuû ngöõ maø thoâi. Ngöôïc laïi, Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm
xem xeùt caû giaù trò hay noäi dung cuûa söï khaúng ñònh loâ-gíc naøy – [keå caû]
thoâng qua moät vò ngöõ phuû ñònh ñôn thuaàn –, vaø xeùt xem söï khaúng ñònh naøy
coù mang laïi boå ích gì ñoái vôùi toaøn boä nhaän thöùc hay khoâng. Giaû thöû toâi noùi
veà linh hoàn raèng: “noù khoâng phaûi laø khaû dieät”, thì qua moät phaùn ñoaùn phuû
ñònh nhö theá, ít nhaát toâi coù theå traùnh ñöôïc moät sai laàm. Nhöng neáu toâi noùi:

chöõ “moâ-men” trong vaät lyù hoïc. Trong trieát hoïc Hegel sau naøy, chöõ naøy raát thöôøng ñöôïc duøng theo
nghóa “phöông dieän”, “böôùc” cuûa tieán trình phaùt trieån bieän chöùng. Trong tröôøng hôïp ñoù, moät soá
taùc giaû ñeà nghò dòch laø “thôøi quaùn”. (N.D).
*
Löu yù: Giaùc tính laø quan naêng ñeå phaùn ñoaùn; lyù tính laø quan naêng ñeå suy luaän (Vd: suy luaän döôùi
daïng tam ñoaïn luaän). Tuy nhieân suy luaän thöïc chaát laø phaùn ñoaùn veà nhöõng phaùn ñoaùn (keát luaän
trong suy luaän laø phaùn ñoaùn veà hai phaùn ñoaùn (hai tieàn ñeà) tröôùc ñoù. (N.D).
**
Umfang: phaïm vi. Cuõng coù theå hieåu laø “ngoaïi tröông” hay “ngoaïi dieân” (Extension). (N.D).

171
 “Linh hoàn laø baát-dieät”, thì xeùt veà hình thöùc loâ-gíc, toâi thöïc söï khaúng ñònh vaø
ñaët linh hoàn vaøo trong phaïm vi khoâng giôùi haïn cuûa nhöõng höõu theå baát-dieät.
Nhöng vì trong toaøn boä phaïm vi cuûa nhöõng höõu theå coù theå coù, nhöõng höõu
theå khaû dieät chieám moät phaàn, phaàn kia laø nhöõng höõu theå baát-dieät, vaäy
meänh ñeà treân cuûa toâi khoâng noùi leân ñöôïc ñieàu gì khaùc hôn laø: linh hoàn laø
moät trong soá löôïng voâ taän nhöõng söï vaät vaãn coøn laïi neáu toâi gaït boû heát
nhöõng höõu theå khaû dieät ñi. Nhöng qua ñoù, phaïm vi voâ taän cuûa moïi höõu theå
coù theå coù chæ môùi ñöôïc giôùi haïn trong möùc ñoä [nhöõng höõu theå] khaû dieät
ñöôïc taùch rieâng ra, coøn linh hoàn vaãn bò ñaët vaøo trong khoâng gian [khu vöïc]
coøn laïi cuûa toaøn boä phaïm vi. Nhöng khoâng gian naøy – duø ñaõ bò gaït boû moät
B98 soá – vaãn maõi maõi laø voâ taän vaø duø caùc boä phaän khaùc coù tieáp tuïc ñöôïc loaïi
boû daàn, thì khaùi nieäm veà linh hoàn cuõng khoâng nhôø ñoù maø taêng tieán [saùng
toû] hôn chuùt naøo, vaø vaãn khoâng ñöôïc xaùc ñònh moät caùch khaúng ñònh. Vaäy,
xeùt veà maët phaïm vi loâ-gíc, nhöõng phaùn ñoaùn baát ñònh [hay voâ taän] naøy
thöïc chaát chæ môùi coù tính giôùi haïn ñoái vôùi noäi dung cuûa nhaän thöùc* noùi
chung, vaø trong chöøng möïc ñoù, chuùng khoâng theå bò boû qua trong baûng danh
muïc sieâu nghieäm veà taát caû caùc traïng thaùi cuûa tö duy trong caùc phaùn ñoaùn,
bôûi vì chöùc naêng cuûa giaùc tính ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp naøy coù theå coù
vai troø quan troïng trong laõnh vöïc nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm cuûa giaùc
tính.

3. [ VEÀ TÖÔNG QUAN ]: Moïi moái töông quan cuûa tö duy trong caùc phaùn
ñoaùn laø: a) cuûa chuû ngöõ vôùi vò ngöõ; b) cuûa nguyeân nhaân vôùi keát quaû vaø c)
cuûa nhaän thöùc bò phaân chia vaø moïi boä phaän cuûa vieäc phaân chia vôùi nhau.
Trong loaïi töông quan thöù nhaát, ta xem xeùt moái töông quan giöõa hai khaùi
nieäm; trong loaïi thöù hai, giöõa hai phaùn ñoaùn; vaø trong loaïi thöù ba laø nhieàu
phaùn ñoaùn trong moái quan heä giöõa chuùng vôùi nhau. Meänh ñeà giaû thieát
(hypothetisch): “Neáu coù söï coâng baèng hoaøn toaøn, keû aùc ngoan coá phaûi bò
tröøng phaït” thöïc ra chæ chöùa ñöïng moái quan heä cuûa hai meänh ñeà: “Coù söï
coâng baèng hoaøn toaøn” vaø “keû aùc ngoan coá phaûi bò tröøng phaït”. Hai meänh ñeà
naøy coù ñuùng trong töï thaân chuùng [veà noäi dung] hay khoâng laø ñieàu khoâng
ñöôïc quyeát ñònh ôû ñaây. Thoâng qua phaùn ñoaùn naøy chæ coù heä quaû [neáu – thì]
laø ñöôïc suy töôûng maø thoâi. Coøn phaùn ñoaùn phaân ñoâi (disjuntiv) laïi chöùa
ñöïng moái quan heä giöõa hai hay nhieàu meänh ñeà traùi ngöôïc nhau, nhöng
khoâng phaûi laø moái quan heä veà heä quaû maø chöùa ñöïng moái quan heä cuûa söï
B99 ñoái laäp loâ-gíc, trong chöøng möïc laõnh vöïc cuûa meänh ñeà naøy loaïi tröø laõnh vöïc
cuûa meänh ñeà kia, nhöng ñoàng thôøi cuõng bao haøm moái quan heä cuûa coäng
ñoàng töông taùc (Gemeinschaft), trong chöøng möïc moïi meänh ñeà goäp
chung laïi seõ laáp ñaày laõnh vöïc cuûa nhaän thöùc thöïc söï; töùc laø, moät moái quan
heä giöõa caùc boä phaän thuoäc toaøn boä laõnh vöïc cuûa moät nhaän thöùc, vì laõnh vöïc
cuûa moät boä phaän naøy laø phaàn boå sung cho laõnh vöïc cuûa boä phaän khaùc ñoái

*
[Khoâng phaûi theá naøy, khoâng phaûi theá kia, chöù chöa khaúng ñònh ñöôïc noäi dung cuûa nhaän thöùc].
(N.D).

172
 vôùi caû toång theå (ganzer Inbegriff) nhaän thöùc ñöôïc phaân chia, chaúng haïn
trong phaùn ñoaùn phaân ñoâi sau ñaây: “Theá giôùi toàn taïi hoaëc laø do moät ngaãu
nhieân muø quaùng, hoaëc laø do söï taát yeáu noäi taïi, hoaëc laø do moät nguyeân nhaän
töø beân ngoaøi”. Moãi moät meänh ñeà trong caùc meänh ñeà naøy naém giöõ moät boä
phaän cuûa [toång theå] laõnh vöïc nhaän thöùc coù theå coù veà söï toàn taïi cuûa theá giôùi
noùi chung, vaø taát caû caùc meänh ñeà aáy goäp laïi taïo neân toaøn boä laõnh vöïc. Laáy
ñi nhaän thöùc cuûa moät trong caùc laõnh vöïc naøy coù nghóa laø ñaët noù vaøo trong
moät cuûa caùc laõnh vöïc coøn laïi, vaø ngöôïc laïi, ñaët noù vaøo trong moät laõnh vöïc
nghóa laø laáy noù ra khoûi caùc laõnh vöïc coøn laïi. Nhö vaäy, trong moät phaùn ñoaùn
phaân ñoâi, coù moät coäng ñoàng töông taùc naøo ñoù cuûa caùc nhaän thöùc, theå hieän
ôû choã caùc nhaän thöùc aáy vöøa loaïi tröø laãn nhau, nhöng qua ñoù vöøa xaùc ñònh
nhaän thöùc ñuùng ñaén trong caùi toaøn boä, theo nghóa goäp chung chuùng laïi,
chuùng taïo neân noäi dung toaøn dieän cuûa moät nhaän thöùc duy nhaát ñöôïc cho.
Ñaáy laø nhöõng gì toâi cho raèng caàn phaûi neâu vì coù aûnh höôûng ñeán sau naøy.

4. [ VEÀ HÌNH THAÙI ]: Hình thaùi (die Modalität) cuûa caùc phaùn ñoaùn laø moät
B100 chöùc naêng hoaøn toaøn ñaëc thuø cuûa caùc phaùn ñoaùn, coù ñaëc ñieåm dò bieät nôi
noù laø: hình thaùi khoâng ñoùng goùp gì cho noäi dung cuûa phaùn ñoaùn caû (vì
ngoaøi Löôïng, Chaát vaø Töông quan thì khoâng coøn gì khaùc taïo neân noäi dung
cuûa moät phaùn ñoaùn), nhöng chæ noùi leân giaù trò cuûa heä töø * trong moái quan
heä vôùi tö duy noùi chung. Caùc phaùn ñoaùn nghi vaán (problematisch) laø caùc
phaùn ñoaùn, nôi ñoù söï khaúng ñònh hay phuû ñònh ñöôïc ngöôøi ta giaû ñònh chæ
nhö laø coù theå coù (khaû naêng tuøy thích). Goïi laø phaùn ñoaùn xaùc ñònh
(assertorisch) vì ñöôïc xem nhö laø hieän thöïc (wirklich) (ñuùng thaät/wahr).
Coøn phaùn ñoaùn taát nhieân (apodiktisch) laø vì trong ñoù ngöôøi ta xem noù laø
phaûi coù (taát yeáu)(1).

Nhö theá, hai phaùn ñoaùn maø töông quan giöõa chuùng taïo neân phaùn
ñoaùn giaû thieát (hypothetisch) (nguyeân nhaân vaø keát quaû) cuõng nhö caùc
phaùn ñoaùn maø töông quan giöõa chuùng taïo neân söï phaân ñoâi (disjunktiv)
(caùc boä phaän cuûa söï phaân chia) ñeàu chæ coù tính nghi vaán (problematisch)
[veà maët hình thaùi]. Trong ví duï tröôùc ñaây, meänh ñeà “coù söï coâng baèng hoaøn
toaøn” khoâng ñöôïc phaùt bieåu moät caùch xaùc ñònh (assertorisch) [veà maët hình
thaùi nhö laø hieän thöïc] maø chæ ñöôïc suy töôûng nhö moät phaùn ñoaùn khaû naêng
nghóa laø ngöôøi ta coù theå giaû ñònh noù vaø chæ coù keát quaû cuûa noù môùi coù tính
xaùc ñònh (assertorisch). Do ñoù, caùc phaùn ñoaùn nhö theá coù theå laø sai moät
caùch roõ raøng, nhöng neáu hieåu nhö laø coù tính nghi vaán [veà maët hình thaùi] thì

*
Heä töø (Copula): loaïi ñoäng töø noái chuû ngöõ vôùi vò ngöõ, ôû ñaây laø caùc heä töø: laø, coù theå laø, phaûi laø theå
hieän ba hình thaùi: hieän thöïc, khaû naêng vaø taát yeáu cuûa phaùn ñoaùn trong moái quan heä vôùi tö duy.
(N.D).
(1)
Gioáng nhö theå tö duy trong tröôøng hôïp thöù nhaát laø moät chöùc naêng cuûa giaùc tính, trong tröôøng hôïp
thöù hai laø cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn vaø trong tröôøng hôïp thöù ba laø cuûa lyù tính. Moät nhaän xeùt chæ ñöôïc
laøm saùng toû hôn veà sau naøy.

173
 laïi laø caùc ñieàu kieän ñeå nhaän thöùc caùi ñuùng. Cuõng theá, phaùn ñoaùn: “Theá giôùi
toàn taïi nhôø söï ngaãu nhieân muø quaùng” trong phaùn ñoaùn phaân ñoâi cuõng chæ coù
yù nghóa nghi vaán, töùc laø ngöôøi ta coù theå taïm chaáp nhaän meänh ñeà naøy trong
moät giaây laùt ñeå tìm ra meänh ñeà ñuùng (cuõng gioáng nhö chæ ra con ñöôøng sai
B101 trong soá taát caû nhöõng con ñöôøng maø ngöôøi ta coù theå giaû ñònh). Vaäy, meänh
ñeà nghi vaán [veà hình thaùi] chæ dieãn ñaït khaû naêng loâ-gíc (chöù khoâng coù tính
khaùch quan), töùc laø moät söï löïa choïn töï do cho pheùp moät meänh ñeà nhö theá laø
coù giaù trò, moät söï tieáp nhaän tuøy thích meänh ñeà aáy ôû trong giaùc tính. Trong
khi ñoù, meänh ñeà xaùc ñònh (assertorisch) noùi veà tính thöïc taïi loâ-gíc hay laø
söï thaät, chaúng haïn trong moät suy luaän giaû thieát, tieàn ñeà (das Antecedens)
coù hình thöùc nghi vaán trong chính ñeà (Major) nhöng laïi coù hình thaùi xaùc
ñònh trong thöù ñeà (Minor) vaø cho thaáy meänh ñeà aáy ñaõ gaén lieàn vôùi giaùc tính
theo ñuùng caùc quy luaät cuûa giaùc tính. | [Sau cuøng], meänh ñeà taát nhieân
(apodiktisch) suy töôûng veà meänh ñeà xaùc ñònh nhö laø ñöôïc quy ñònh bôûi baûn
thaân caùc quy luaät naøy cuûa giaùc tính, do ñoù khaúng ñònh moät caùch tieân
nghieäm vaø baèng caùch ñoù, dieãn taû tính taát yeáu loâ-gíc. Vì leõ ôû ñaây [trong tính
hình thaùi cuûa caùc phaùn ñoaùn], taát caû ñeàu gaén lieàn vôùi giaùc tính theo caáp ñoä
ngaøy caøng taêng daàn (gradweise), – khôûi ñaàu ngöôøi ta phaùn ñoaùn veà ñieàu gì
ñoù moät caùch nghi vaán [khaû naêng], roài giaû ñònh noù nhö laø ñuùng moät caùch
xaùc ñònh [hieän thöïc] vaø sau cuøng khaúng ñònh noù nhö laø gaén lieàn khoâng theå
taùch rôøi vôùi giaùc tính, töùc nhö laø taát yeáu (notwendig) vaø taát nhieân
(apodiktisch) – cho neân ngöôøi ta coù theå goïi ba chöùc naêng naøy cuûa Hình
thaùi cuõng laø baáy nhieâu traïng thaùi (Momente) [coù theå coù] cuûa tö duy noùi
chung.

174
 TIEÁT 3

MUÏC § 10

B102 VEÀ CAÙC KHAÙI NIEÄM THUAÀN TUÙY CUÛA

GIAÙC TÍNH HAY VEÀ CAÙC PHAÏM TRUØ

Nhö ñaõ noùi nhieàu laàn, moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán tröøu töôïng hoùa khoûi
moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc vaø chôø ñôïi seõ ñöôïc mang laïi caùc bieåu töôïng töø
caùc nôi khaùc, baát keå nguoàn goác töø ñaâu, ñeå bieán caùc bieåu töôïng naøy thaønh caùc
khaùi nieäm baèng con ñöôøng phaân tích. Ngöôïc laïi, moân Loâ-gíc hoïc sieâu
nghieäm coù tröôùc maët mình caùi ña taïp cuûa caûm naêng tieân nghieäm do Caûm
naêng hoïc sieâu nghieäm mang laïi ñeå taïo neân moät chaát lieäu cho caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, maø neáu khoâng coù chaát lieäu naøy, Loâ-gíc hoïc sieâu
nghieäm seõ khoâng coù noäi dung naøo caû, do ñoù seõ hoaøn toaøn troáng roãng. Khoâng
gian vaø Thôøi gian chöùa ñöïng caùi ña taïp cuûa tröïc quan tieân nghieäm, nhöng laïi
thuoäc veà caùc ñieàu kieän cuûa tính thuï nhaän cuûa taâm thöùc chuùng ta, chæ nhôø ñoù
taâm thöùc môùi coù theå tieáp nhaän ñöôïc caùc bieåu töôïng veà nhöõng ñoái töôïng, vaø
nhöõng ñieàu kieän naøy, do ñoù, bao giôø cuõng phaûi kích ñoäng (affizieren) ñeán
khaùi nieäm veà ñoái töôïng. Trong khi ñoù, chæ rieâng tính töï khôûi cuûa tö duy
chuùng ta laø ñoøi hoûi raèng caùi ña taïp naøy tröôùc heát phaûi ñöôïc traûi nghieäm
(durchgegangen), tieáp thu vaø noái keát laïi baèng moät caùch naøo ñoù, ñeå töø ñoù
taïo ra moät nhaän thöùc. Haønh vi naøy toâi goïi laø SÖÏ TOÅNG HÔÏP
(SYNTHESIS).

B103 Toâi hieåu SÖÏ TOÅNG HÔÏP trong nghóa khaùi quaùt nhaát laø haønh vi noái keát
nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau laïi vaø thaáu hieåu (begreifen) [baèng khaùi nieäm] söï
ña taïp cuûa chuùng trong moät nhaän thöùc. Moät söï toång hôïp nhö theá laø thuaàn tuùy
khi caùi ña taïp khoâng phaûi ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm maø laø tieân
nghieäm (nhö caùi ña taïp trong Khoâng gian vaø Thôøi gian). Caùc bieåu töôïng cuûa
ta phaûi ñöôïc mang laïi tröôùc khi moïi söï phaân tích (Analysis) veà chuùng ñöôïc
tieán haønh vaø, veà maët noäi dung, khoâng khaùi nieäm naøo coù theå ra ñôøi baèng caùch
phaân tích. Trong khi ñoù, chính söï TOÅNG HÔÏP veà caùi ña taïp (duø ñöôïc mang
laïi moät caùch thöôøng nghieäm hay tieân nghieäm) môùi laø caùi ñaàu tieân laøm naûy
sinh moät nhaän thöùc; nhaän thöùc naøy tuy luùc ñaàu coù theå coøn thoâ vaø hoãn ñoän vaø
do ñoù caàn coù söï phaân tích, nhöng chæ söï TOÅNG HÔÏP môùi laø caùi thöïc söï taäp
hôïp caùc yeáu toá thaønh caùc nhaän thöùc vaø hôïp nhaát chuùng laïi thaønh moät noäi
dung nhaát ñònh naøo ñoù; cho neân söï TOÅNG HÔÏP laø caùi ñaàu tieân ta phaûi löu yù
xem xeùt neáu ta muoán phaùn ñoaùn [tìm hieåu] veà nguoàn goác ñaàu tieân (den
ersten Ursprung) cuûa nhaän thöùc chuùng ta.

Söï toång hôïp noùi chung – nhö ta seõ thaáy – laø keát quaû taùc ñoäng
(Wirkung) ñôn thuaàn cuûa naêng löïc töôûng töôïng (Einbildungskraft), moät
chöùc naêng muø quaùng nhöng khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa taâm hoàn (Seele), maø

175
 neáu khoâng coù noù, chaéc haún ta seõ khoâng coù ñöôïc nhaän thöùc naøo caû, nhöng laïi
hieám khi naøo ta coù yù thöùc veà noù*. Tuy nhieân, chæ rieâng coâng vieäc ñöa söï toång
hôïp naøy thaønh nhöõng khaùi nieäm (auf Begriffe bringen) laïi laø moät chöùc
naêng thuoäc veà giaùc tính vaø qua ñoù giaùc tính môùi giuùp ta coù ñöôïc nhaän thöùc
theo ñuùng nghóa ñích thöïc laø nhaän thöùc.

B104 Hình dung moät caùch khaùi quaùt, söï TOÅNG HÔÏP THUAÀN TUÙY mang
laïi KHAÙI NIEÄM THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH. Toâi hieåu söï toång hôïp
naøy laø söï toång hôïp döïa treân cô sôû cuûa söï THOÁNG NHAÁT [söï NHAÁT THEÅ]
TOÅNG HÔÏP TIEÂN NGHIEÄM: cho neân haønh vi ñeám cuûa ta (caøng deã thaáy
hôn khi ñeám caùc con soá lôùn) laø moät söï TOÅNG HÔÏP DÖÏA THEO CAÙC
KHAÙI NIEÄM, vì söï toång hôïp naøy dieãn ra döïa treân moät cô sôû chung cuûa [khaùi
nieäm thuaàn tuùy] veà söï THOÁNG NHAÁT (ví duï söï thoáng nhaát cuûa heä thaäp
phaân). Tính thoáng nhaát trong söï toång hôïp caùi ña taïp trôû thaønh taát yeáu laø nhôø
vaøo khaùi nieäm [thuaàn tuùy] naøy.

Nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau ñöôïc ñöa vaøo trong moät khaùi nieäm baèng
caùch phaân tích (ñoù laø coâng vieäc ñöôïc moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán nghieân cöùu).
Coøn nhieäm vuï cuûa Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm khoâng phaûi laø ñöa nhöõng bieåu
töôïng maø laø ñöa söï toång hôïp thuaàn tuùy cuûa nhöõng bieåu töôïng vaøo döôùi
caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy]. Caùi ñaàu tieân phaûi ñöôïc mang laïi cho ta nhaèm coù
ñöôïc nhaän thöùc veà moïi ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm laø caùi ña taïp cuûa
tröïc quan thuaàn tuùy; söï toång hôïp caùi ña taïp naøy baèng naêng löïc töôûng töôïng
laø caùi thöù hai, nhöng vaãn chöa mang laïi nhaän thöùc. Chính caùc khaùi nieäm
mang laïi söï thoáng nhaát cho söï toång hôïp thuaàn tuùy naøy vaø chuùng chæ toàn taïi
trong bieåu töôïng cuûa söï thoáng nhaát toång hôïp taát yeáu naøy thoâi môùi laøm neân caùi
thöù ba ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng, vaø caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy]
naøy ñeàu laø döïa treân giaùc tính [do giaùc tính mang laïi].

Cuøng moät chöùc naêng ñaõ mang laïi söï thoáng nhaát cho nhöõng bieåu töôïng
khaùc nhau trong moät phaùn ñoaùn, cuõng mang laïi söï thoáng nhaát cho söï toång
hôïp ñôn thuaàn nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau trong moät tröïc quan; söï thoáng
B105 nhaát naøy, noùi moät caùch khaùi quaùt, ñöôïc goïi laø KHAÙI NIEÄM THUAÀN TUÙY
CUÛA GIAÙC TÍNH. Cuõng chính giaùc tính, vaø cuõng cuøng baèng caùc haønh vi nhö
nhau, trong caùc khaùi nieäm, giaùc tính duøng söï thoáng nhaát phaân tích ñeå taïo ra
hình thöùc loâ-gíc cuûa moät phaùn ñoaùn, roài duøng söï thoáng nhaát toång hôïp veà
caùi ña taïp trong tröïc quan noùi chung ñeå mang moät noäi dung sieâu nghieäm vaøo
cho caùc bieåu töôïng cuûa noù, vì theá chuùng ñöôïc goïi laø caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính, nhöõng khaùi nieäm quan heä ñöôïc vôùi caùc ñoái töôïng moät caùch
tieân nghieäm, ñieàu maø Loâ-gíc hoïc phoå bieán khoâng theå laøm ñöôïc.

*
Naêng löïc töôûng töôïng hay trí töôûng töôïng (Einbildungskraft): seõ ñöôïc Kant baøn saâu hôn veà
chöùc naêng quan troïng cuûa noù trong B151-152 vaø ñaëc bieät trong A15-A130 (aán baûn A: söï dieãn dòch
sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø). (N.D).

176
 Baèng caùch nhö vaäy, coù bao nhieâu khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính
ñöôïc naûy sinh – caùc khaùi nieäm aùp duïng moät caùch tieân nghieäm vaøo nhöõng ñoái
töôïng cuûa tröïc quan noùi chung – thì cuõng coù baáy nhieâu chöùc naêng loâ-gíc
trong moïi phaùn ñoaùn khaû höõu nhö ñaõ trình baøy trong baûng danh muïc nhöõng
phaùn ñoaùn tröôùc ñaây, vì nhöõng chöùc naêng aáy bao quaùt troïn veïn toaøn boä naêng
löïc cuûa quan naêng giaùc tính. Ta goïi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy cuûa giaùc tính
laø CAÙC PHAÏM TRUØ (KATEGORIEN) theo caùch goïi quen thuoäc cuûa
ARISTOTE, vì ta cuøng coù chung yù ñoà nguyeân thuûy vôùi ARISTOTE, maëc duø
trong caùch tieán haønh thì khaùc oâng raát xa.

B106 BAÛNG CAÙC PHAÏM TRUØ

1
VEÀ LÖÔÏNG (QUANTITÄT)
Nhaát theå (Einheit)
Ña theå (Vielheit)
Toaøn theå (Allheit)
2 3
VEÀ CHAÁT (QUALITÄT) VEÀ TÖÔNG QUAN (RELATION)
Thöïc taïi (Realität) Baûn theå vaø tuøy theå
Phuû ñònh (Negation) (latinh: substantia et accidens)
Haïn ñònh (Limitation) Tính nguyeân nhaân vaø söï tuøy thuoäc
(Nguyeân nhaân vaø haäu quaû)
Coäng ñoàng töông taùc (taùc ñoäng qua laïi
giöõa caùi haønh ñoäng vaø caùi bò ñoäng)
4
VEÀ HÌNH THAÙI (MODALITÄT)
Khaû theå – Baát khaû theå [khaû naêng, khoâng coù khaû naêng]
Toàn taïi – khoâng toàn taïi (Dasein – Nichtsein) [hieän thöïc, khoâng hieän thöïc]
Taát yeáu – baát taát [ngaãu nhieân]

Treân ñaây laø danh muïc taát caû caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy coù tính nguyeân
thuûy ñeå laøm coâng vieäc TOÅNG HÔÏP maø giaùc tính chöùa ñöïng trong noù moät
caùch tieân nghieäm, vaø cuõng vì theá, giaùc tính chæ laø moät giaùc tính thuaàn tuùy
baèng caùch chæ thoâng qua caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy naøy môùi coù theå hieåu
(verstehen) moät caùi gì ñoù nôi caùi ña taïp cuûa tröïc quan, töùc laø, coù theå suy
töôûng moät ñoái töôïng cuûa tröïc quan. Söï phaân chia naøy ñöôïc hình thaønh moät
caùch coù heä thoáng töø moät Nguyeân taéc chung, ñoù laø töø quan naêng ñeå phaùn
ñoaùn (quan naêng ñeå phaùn ñoaùn cuõng chính laø quan naêng ñeå suy töôûng) [töùc
“giaùc tính” theo nghóa roäng], chöù khoâng phaûi ra ñôøi moät caùch tuøy höùng
(rhapsodisdisch)* töø vieäc ñi tìm caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy moät caùch caàu may:
vì nhö theá, ngöôøi ta khoâng bao giôø bieát chaéc ñöôïc soá löôïng ñaày ñuû cuûa
B107 chuùng, moät khi chuùng chæ ñöôïc suy ra baèng caùch quy naïp; vaø khoâng nhaän ra

*
Töø chöõ “Rhapsodie”: baûn nhaïc cuoàng höùng. (N.D).

177
 raèng baèng caùch naøy ngöôøi ta khoâng taøi naøo lyù giaûi ñöôïc taïi sao caùc khaùi
nieäm naøy chöù khoâng phaûi caùc khaùi nieäm khaùc laø thuoäc veà giaùc tính thuaàn
tuùy.Tröôùc ñaây, quaû laø moät toan tính xöùng ñaùng ñoái vôùi moät nhaø tö töôûng
saâu saéc nhö Aristote khi oâng ñi tìm caùc khaùi nieäm neàn taûng naøy. Nhöng vì
khoâng coù moät nguyeân taéc [höôùng daãn] neân oâng gom goùp nhöõng gì oâng baét
gaëp, luùc ñaàu ñöôïc möôøi khaùi nieäm maø oâng goïi laø caùc Phaïm truø
(Prädikamente). Sau ñoù, oâng tin raèng ñaõ tìm theâm ñöôïc naêm caùi khaùc nöõa
vaø boå sung vaøo vôùi teân goïi laø caùc Haäu phaïm truø (Postprädikamente).
Theá nhöng baûng danh muïc naøy cuûa oâng vaãn cöù coøn thieáu. Ngoaøi ra, trong
soá ñoù laïi thaáy coù maët moät soá theå caùch (Modi) cuûa caûm naêng thuaàn tuùy (nhö
quando, ubi, situs cuõng nhö prius, simul)** vaø thaäm chí caû moät khaùi nieäm
thöôøng nghieäm (motus)*, taát caû chuùng ñeàu khoâng thuoäc veà danh muïc goác
cuûa giaùc tính ñöôïc, hoaëc caû nhöõng khaùi nieäm phaùi sinh (nhö actio, passio)*
ñeàu ñöôïc oâng tính vaøo caùc khaùi nieäm nguyeân thuûy (Urbegriffe), trong khi
moät soá khaùi nieäm nguyeân thuûy thì laïi hoaøn toaøn thieáu.

Ñoái vôùi caùc khaùi nieäm nguyeân thuûy naøy caàn löu yù theâm raèng: caùc
phaïm truø, vôùi tö caùch laø caùc khaùi nieäm goác (Stammbegriffe) cuûa giaùc
tính thuaàn tuùy cuõng coù nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy nhöng phaùi sinh cuûa
chuùng maø heä thoáng hoaøn chænh cuûa Trieát hoïc-Sieâu nghieäm khoâng theå boû
qua ñöôïc, duø ôû ñaây – trong khuoân khoå nghieân cöùu pheâ phaùn – toâi coù theå
taïm vöøa loøng vôùi vieäc nhaéc qua söï coù maët cuûa chuùng thoâi.

B108 Do ñoù, cho pheùp toâi goïi nhöõng khaùi nieäm tuy cuõng thuaàn tuùy nhöng
chæ laø phaùi sinh naøy laø caùc “Prädikabilien”** cuûa giaùc tính thuaàn tuùy (traùi

**
Latinh: quando: luùc xaûy ra; ubi: nôi xaûy ra; situs: tình traïng; prius: coù tröôùc; simul: ñoàng thôøi;
motus: vaän ñoäng; actio: taùc ñoäng; passio:bò taùc ñoäng. Möôøi phaïm truø [Kategorien, do goác Hy Laïp:
Kategorein: phaùt bieåu, meänh ñeà traàn thuaät] cuûa Aristote thaät ra chæ laø möôøi caùch phaùt bieåu coù theå coù
ñeå traàn thuaät veà moät ñoái töôïng; ñoù laø: baûn theå (baûn chaát cuûa ñoái töôïng, vd: ñoù laø moät con ngöôøi hay
laø moät con ngöïa?); 2. Löôïng (ñoä lôùn, vd: vaät aáy daøi hai meùt) 3. Chaát (hay tính chaát caáu taïo, vd: con
ngöôøi aáy coù hoïc); 4. Töông quan (quan heä vôùi caùc ñoái töôïng khaùc; vd: noù lôùn hôn hay nhoû hôn söï
vaät kia); 5. Vò trí (lat: ubi) (nôi xuaát hieän, vd: ôû chôï); 6. Thôøi gian (lat: quando) (nôi xaûy ra, vd:
ngaøy hoâm qua, naêm tröôùc); 7. Hoaït ñoäng (lat: actio): vd: aên, chaùy; 8. Bò ñoäng (lat: passio) (vd: bò
aên, bò chaùy); 9. Tình traïng (lat: situs): vd: naèm, ngoài, ñöùng; 10. AÊn maëc hay trang bò (lat: habitus,
vd: mang giaøy, coù vuõ trang). Vaøo thôøi Kinh vieän (Scholastik), caùc phaïm truø treân môùi ñöôïc xem laø
caùc “Prädikamente”, vaø coù yù nghóa quan troïng trong Loâ-gíc hoïc vaø Baûn theå hoïc (Ontologie) vì caùc
nhaø kinh vieän tin raèng coù theå xaùc ñònh ñoái töôïng moät caùch hoaøn chænh thoâng qua möôøi phaïm truø treân
ñaây. (Xem theâm: Chuù giaûi daãn nhaäp, muïc 8.1, 8.2. (N.D).
* **
Xem chuù thích cuûa N.D cho B107. (N.D).
**
“Prädikabilien” (La tinh: Praedicabilia; Hy laïp: Katägoroumena): caùc khaùi nieäm phoå bieán ñeå
phaùt bieåu veà söï vaät. Vd: Khaùi nieäm “ngöôøi” khaùc vôùi khaùi nieäm “caây” veà noäi dung. Nhöng caû hai
phaùt bieåu veà nhöõng ñoái töôïng aáy cuøng moät phöông caùch nhö laø “loaøi” (Gattung) bao goàm nhieàu
“gioáng” (Arten). Trong khi söï saép xeáp caùc khaùi nieäm veà maët noäi dung seõ daãn ñeán caùc Phaïm truø
(Prädikamente) thuoäc veà moân Baûn theå hoïc, thì veà phöông caùch phaùt bieåu, coù naêm loaïi
Prädikabilien (thuoäc veà moân Loâ-gíc hoïc) (theo Porphyrius: Daãn nhaäp vaøo hoïc thuyeát caùc phaïm truø
cuûa Aristote): loaøi (Gattung/genus) (vd: sinh vaät); gioáng (Art/species) (vd: ngöôøi); ñaëc ñieåm veà gioáng

178
 vôùi “Prädikamente” laø caùc phaïm truø*). Neáu ta ñaõ coù caùc khaùi nieäm
nguyeân thuûy vaø cô baûn, thì nhöõng khaùi nieäm phaùi sinh vaø thöù caáp
(subaltern) seõ ñöôïc theâm vaøo moät caùch deã daøng ñeå phaùc hoïa troïn veïn caây
phaû heä (Stammbaum) cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Nhöng vì ôû ñaây toâi khoâng
baøn veà tính hoaøn chænh cuûa heä thoáng maø chæ veà caùc nguyeân taéc ñeå hình
thaønh moät heä thoáng, neân toâi xin daønh vieäc boå sung naøy cho moät coâng trình
nghieân cöùu khaùc. Vaû laïi, ngöôøi ta coù theå phaàn naøo ñaït ñöôïc muïc ñích naøy
neáu môû caùc saùch giaùo khoa veà moân Baûn theå hoïc (Ontologie) seõ thaáy chaúng
haïn phaïm truø nhaân quaû coù caùc khaùi nieäm phaùi sinh (Prädikabilien) nhö
“löïc”, “taùc ñoäng”, “bò taùc ñoäng”; phaïm truø coäng ñoàng töông taùc coù: “hieän
dieän”, “ñeà khaùng”; caùc phaïm truø veà hình thaùi coù: “söï ra ñôøi”, “söï maát ñi”,
“söï bieán ñoåi” v.v.. Caùc phaïm truø keát hôïp vôùi caùc theå caùch cuûa caûm naêng
thuaàn tuùy hoaëc keát hôïp vôùi nhau seõ mang laïi moät soá löôïng lôùn nhöõng khaùi
nieäm tieân nghieäm phaùi sinh. | Vieäc löu yù vaø neáu coù theå, vieäc keå heát chuùng
ra thaønh moät danh muïc hoaøn chænh laø moät noã löïc höõu ích vaø khoâng phaûi
khoâng thuù vò nhöng chöa caàn thieát ôû ñaây.

Trong taùc phaåm pheâ phaùn naøy, toâi coá tình traùnh neù vieäc ñi vaøo caùc
ñònh nghóa veà caùc phaïm truø duø toâi ñang coù chuùng trong tay. Trong phaàn
sau cuûa quyeån saùch, toâi cuõng seõ chæ phaân tích caùc khaùi nieäm naøy ñeán möùc
B109 ñoä vöøa ñuû trong quan heä vôùi hoïc thuyeát veà phöông phaùp maø toâi ñang tieán
haønh*. [Taát nhieân], trong moät heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy ngöôøi ta coù
quyeàn ñoøi hoûi toâi ñöa ra caùc ñònh nghóa caën keõ veà caùc phaïm truø, nhöng ôû
ñaây, chuùng chæ laøm laïc maát ñieåm chính yeáu cuûa vòeâc nghieân cöùu vì seõ gaây
ra söï nghi ngôø vaø caùc coâng kích; veà nhöõng vieäc naøy, ta coù theå daønh cho moät
coâng cuoäc nghieân cöùu khaùc maø vaãn khoâng aûnh höôûng gì ñeán muïc ñích coát
yeáu hieän nay. Tuy nhieân, töø nhöõng gì ít oûi ñöôïc toâi trình baøy ôû ñaây cuõng ñaõ
cho thaáy roõ raèng vieäc mang laïi moät cuoán töï vò hoaøn chænh vôùi taát caû nhöõng
söï giaûi thích caàn thieát [veà caùc phaïm truø] khoâng chæ khaû thi maø coøn deã daøng
nöõa. Caùc oâ troáng moät khi ñaõ coù saün thì chæ caàn phaûi laáp ñaày chuùng, vaø moät
moân Ñònh vò hoïc (Topik) coù heä thoáng nhö caùi chuùng ta ñang coù thaät khoù coù
theå thieáu moät vò trí naøo voán daønh rieâng cho moãi moät khaùi nieäm, vaø ñoàng
thôøi cuõng deã nhaän ra vò trí naøo coøn boû troáng.

(differentia specifica) (vd: coù lyù tính); thuoäc tính taát yeáu cuûa gioáng (proprium) (vd: bieát cöôøi); thuoäc
tính baát taát (accidens logicum): (vd: ñang cöôøi). Vì tö duy tröôùc heát quan taâm ñeán noäi dung neân caùc
phaïm truø coøn ñöôïc goïi laø caùc khaùi nieäm phoå bieán thöù nhaát, sau ñoù môùi phaûn tö veà caùc phöông caùch
phaùt bieåu neân caùc Prädikabilien ñöôïc goïi laø caùc khaùi nieäm phoå bieán thöù nhì hay phaûn tö. Kant xem
caùc Prädikabilien cuõng laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính nhöng phaùi sinh, töùc ñöôïc ruùt ra töø
caùc phaïm truø (goác): vd: caùc khaùi nieäm veà “löïc”, “taùc ñoäng” vaø “bò taùc ñoäng” laø ñöôïc ruùt ra töø phaïm
truø nguyeân nhaân; söï “bieán ñoåi” laø ñöôïc ruùt ra töø phaïm truø hình thaùi (xem B109 döôùi ñaây). (N.D).
* **
Xem chuù thích cuûa N.D cho B108. (N.D).
*
Xem theâm lyù do khieán Kant “traùnh neù vieäc ñònh nghóa caùc phaïm truø”: A241 (tieáp theo B300) vaø
A244-246 (tieáp theo B302). (N.D).

179
 MUÏC § 11 *

Baûng phaïm truø treân ñaây gôïi ra moät soá vaán ñeà nghieân cöùu quan troïng
coù theå coù haäu quaû lôùn ñoái vôùi hình thöùc khoa hoïc cuûa moïi nhaän thöùc lyù
tính. Vì raèng baûng danh muïc naøy, trong phaàn lyù thuyeát cuûa trieát hoïc, laø heát
söùc boå ích, thaäm chí laø thieát yeáu ñeå phaùc hoïa hoaøn chænh sô ñoà toaøn boä veà
moät moân khoa hoïc trong chöøng möïc khoa hoïc aáy ñaët neàn taûng treân caùc
khaùi nieäm tieân nghieäm, cuõng nhö ñeå phaân chia moân khoa hoïc aáy – theo
kieåu toaùn hoïc – döïa theo caùc nguyeân taéc nhaát ñònh, [yù noùi moân Sieâu hình
hoïc nhö moät khoa hoïc] töï noù ñaõ cho thaáy roõ raèng baûng phaïm truø chöùa ñöïng
ñaày ñuû moïi khaùi nieäm cô baûn cuûa giaùc tính, vaø hôn theá, chöùa ñöïng caû baûn
thaân hình thöùc cuûa moät heä thoáng caùc khaùi nieäm aáy trong giaùc tính con
B110 ngöôøi, do ñoù, mang laïi söï höôùng daãn cho moïi nhaân toá (Momente)** vaø cho
caû traät töï [saép xeáp noäi taïi] cuûa moân khoa hoïc tö bieän döï kieán nhö toâi ñaõ thöû
laøm trong moät taùc phaåm khaùc(1). Döôùi ñaây chæ laø moät vaøi nhaän xeùt trong soá
ñoù.

1. Nhaän xeùt 1:

Tröôùc heát, baûng phaïm truø bao goàm boán loaïi (Klassen) khaùi nieäm
[thuaàn tuùy] cuûa giaùc tính, ñöôïc chia laøm hai nhoùm: nhoùm thöù nhaát höôùng
ñeán caùc ñoái töôïng cuûa tröïc quan (thuaàn tuùy laãn thöôøng nghieäm); nhoùm thöù
hai höôùng ñeán söï toàn taïi (Existenz) cuûa caùc ñoái töôïng naøy (hoaëc trong
quan heä vôùi nhau hoaëc vôùi giaùc tính).

Toâi taïm goïi hai loaïi tröôùc [löôïng vaø chaát] laø caùc phaïm truø coù tính
toaùn hoïc, hai loaïi sau [töông quan vaø hình thaùi] laø caùc phaïm truø coù tính
naêng ñoäng (dynamisch) [hay ñoäng löïc]. Nhö ta thaáy, hai loaïi tröôùc khoâng
coù caùc caùi ñoái öùng (Korrelate) maø chæ coù trong hai loaïi sau. Söï khaùc bieät
naøy aét phaûi coù moät nguyeân do (Grund) [hay cô sôû] ôû beân trong baûn tính töï
nhieân cuûa giaùc tính.

2. Nhaän xeùt 2:

Soá löôïng cuûa caùc phaïm truø trong moãi loaïi luùc naøo cuõng baèng nhau,
ñoù laø ba phaïm truø, moät söï kieän cuõng ñoøi hoûi ta phaûi suy ngaãm, vì thoâng
thöôøng moïi söï phaân chia tieân nghieäm baèng caùc khaùi nieäm ñeàu phaûi laø
“Löôõng phaân” (Dichotomie) [chia hai, ñoái laäp nhau]*. Theâm nöõa, phaïm

*
Muïc § 11 vaø § 12 sau ñaây laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).
**
Momente: xem chuù thích cho B95. (N.D).
(1)
Töùc trong quyeån: “Caùc nguyeân taéc Sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân”.
(Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft) (1786). (Chuù thích cuûa taùc giaû).
*
Löôõng phaân (Dichotomie) (goác Hy Laïp: dichotomos: chia ñoâi): quan heä giöõa hai khaùi nieäm loaïi
tröø nhau bao quaùt toaøn boä noäi dung cuûa moät khaùi nieäm lôùn hôn; nghóa laø, moïi söï vaät thuoäc veà moät

180
 truø thöù ba bao giôø cuõng hình thaønh töø söï noái keát (Verbindung) cuûa phaïm
truø thöù hai vôùi phaïm truø thöù nhaát trong loaïi cuûa noù.

B111 Nhö theá, “Toaøn theå” khoâng gì khaùc hôn laø “Ña theå” ñöôïc xem nhö
laø “Nhaát theå”; “Haïn ñònh” khoâng gì khaùc hôn laø “Thöïc taïi” ñöôïc noái keát
vôùi “Phuû ñònh”; “Coäng ñoàng töông taùc” laø “tính nhaân quaû” cuûa moät baûn
theå trong söï quy ñònh qua laïi vaø ñöôïc quy ñònh bôûi caùc baûn theå khaùc; sau
cuøng, Tính taát yeáu khoâng gì khaùc hôn laø “söï Toàn Taïi” (hieän thöïc,
Existenz) ñöôïc mang laïi bôûi baûn thaân “Khaû naêng”.

Tuy nhieân khoâng vì theá maø ngöôøi ta nghó raèng phaïm truø thöù ba chæ
ñôn thuaàn laø moät khaùi nieäm phaùi sinh chöù khoâng phaûi moät khaùi nieäm goác
cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Bôûi vì söï noái keát cuûa phaïm truø thöù nhaát vaø phaïm
truø thöù hai ñeå taïo ra phaïm truø thöù ba ñoøi hoûi moät taùc vuï (Aktus) ñaëc thuø
cuûa giaùc tính khoâng ñoàng nhaát vôùi taùc vuï ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû phaïm truø thöù
nhaát vaø thöù hai. Thaät theá, khaùi nieäm veà moät con soá (thuoäc veà phaïm truø
“toaøn theå”) khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå coù ñöôïc khi ñaõ coù caùc khaùi
nieäm veà “ña theå” vaø “nhaát theå” (chaúng haïn ñeå coù ñöôïc bieåu töôïng veà “caùi
voâ taän”); hoaëc töø choã toâi noái keát khaùi nieäm veà “moät nguyeân nhaân” vôùi khaùi
nieäm veà moät baûn theå, khaùi nieäm veà aûnh höôûng [taùc ñoäng] khoâng ñöông
nhieân ñöôïc toâi hieåu ngay laäp töùc, nghóa laø khoâng theå töø söï noái keát aáy maø
hieåu ñöôïc taïi sao moät baûn theå coù theå trôû thaønh nguyeân nhaân cuûa caùi gì ñaáy
trong baûn theå khaùc. Vaäy, roõ raøng raèng caàn phaûi coù moät taùc vuï ñaëc thuø cuûa
giaùc tính trong vieäc hình thaønh phaïm truø thöù ba; vaø cuõng nhö theá trong caùc
phaïm truø coøn laïi.

3. Nhaän xeùt 3:

Ñoái vôùi moät phaïm truø duy nhaát laø phaïm truø “coäng ñoàng töông taùc”
B112 (Gemeinschaft) naèm trong ñeà muïc thöù ba cuûa baûng phaïm truø [thuoäc loaïi
caùc phaïm truø Töông quan – Relation], söï truøng hôïp cuûa phaïm truø naøy vôùi
hình thöùc töông öùng laø phaùn ñoaùn “phaân ñoâi” (disjunktiv) trong baûng caùc
chöùc naêng loâgíc [cuûa phaùn ñoaùn] khoâng deã nhaän ra nhö ñoái vôùi caùc phaïm
truø coøn laïi.

Ñeå nhaän roõ söï truøng hôïp naøy, ta caàn löu yù: trong moïi phaùn ñoaùn phaân
ñoâi, laõnh vöïc cuûa phaùn ñoaùn (soá löôïng cuûa taát caû nhöõng gì ñöôïc chöùa ñöïng
trong phaùn ñoaùn aáy) ñöôïc hình dung nhö moät toaøn boä ñöôïc phaân chia ra
laøm nhieàu boä phaän (caùc khaùi nieäm naèm trong phaùn ñoaùn aáy), vaø bôûi vì moät
boä phaän naøy khoâng theå ñöôïc chöùa ñöïng trong moät boä phaän kia, neân chuùng

khaùi nieäm lôùn hôn phaûi thuoäc veà moät trong hai khaùi nieäm nhoû hôn, vd: trong sinh vaät hoïc, khaùi nieäm
“sinh vaät” phaân ra “sinh vaät thuoäc gioáng ngöôøi”/”sinh vaät khoâng thuoäc gioáng ngöôøi” → pheùp löôõng
phaân (Diärese), ñöôïc Platon söû duïng trong ñoái thoaïi “Caùc nhaø nguïy bieän” (Sophistes) ñeå phaân chia
khaùi nieäm veà “tri thöùc” ra laøm hai: tö kieán ñuùng/tö kieán sai; “tö kieán ñuùng” laïi chia laøm hai: tö kieán
ñuùng nhöng khoâng coù cô sôû/tö kieán ñuùng coù cô sôû = tri thöùc. (N.D).

181
 ñeàu phaûi ñöôïc suy töôûng nhö laø phoái keát vôùi nhau (koordiniert) chöù
khoâng phaûi leä thuoäc vaøo nhau (subordiniert), khieán chuùng khoâng quy
ñònh nhau theo kieåu moät chieàu (einseitig) nhö trong moät chuoãi, maø laø quy
ñònh laãn nhau theo kieåu qua laïi (wechselseitig) nhö trong moät hoãn hôïp
(Aggregat) (neáu moät boä phaän cuûa söï phaân chia ñöôïc thieát ñònh thì moïi boä
phaän coøn laïi ñeàu bò loaïi tröø vaø ngöôïc laïi)*.

Ta cuõng caàn suy töôûng moät söï noái keát töông töï nhö vaäy trong caùi
Toaøn boä cuûa moïi söï vaät, vì moãi söï vaät khoâng leä thuoäc vaøo söï vaät khaùc
gioáng nhö keát quaû leä thuoäc vaøo nguyeân nhaân cho söï toàn taïi cuûa noù, maø laø ôû
beân nhau [phoái keát] moät caùch ñoàng thôøi vaø hoã töông qua laïi nhö moät
nguyeân nhaân trong quan heä vôùi caùc nguyeân nhaân khaùc (chaúng haïn, trong
moät vaät theå, caùc boä phaän cuûa noù huùt vaø ñaåy laãn nhau). | Ñaây laø moät kieåu
noái keát hoaøn toaøn khaùc vôùi kieåu noái keát thöôøng gaëp trong quan heä cuûa
nguyeân nhaân vôùi keát quaû (nhö kieåu nguyeân taéc vôùi heä luaän), laø kieåu trong
ñoù keát quaû khoâng quy ñònh trôû laïi ñoái vôùi nguyeân nhaân moät caùch hoã töông
vaø vì theá, khoâng cuøng vôùi nguyeân nhaân taïo neân moät toaøn boä (cuõng nhö
Ñaáng saùng taïo vuõ truï [nguyeân nhaân] khoâng cuøng vôùi theá giôùi [keát quaû] hôïp
thaønh moät Toaøn boä. Phöông caùch [xem xeùt] naøy cuûa giaùc tính khi noù hình
dung [toaøn boä] laõnh vöïc cuûa moät khaùi nieäm ñöôïc phaân chia cuõng chính laø
phöông caùch quan saùt khi giaùc tính suy töôûng veà moät söï vaät nhö laø caùi coù
theå phaân chia ñöôïc. | Cuõng gioáng nhö caùc boä phaän cuûa söï phaân chia trong
caùi tröôùc [khaùi nieäm] voán loaïi tröø nhau nhöng cuøng ñöôïc noái keát trong moät
B113 laõnh vöïc chung [caùi toaøn boä cuûa khaùi nieäm aáy], giaùc tính hình dung caùc boä
phaän cuûa caùi sau [söï vaät] nhö laø moãi boä phaän maø söï toàn taïi (nhö laø baûn
theå) laø thuoäc rieâng veà boä phaän aáy vaø loaïi tröø caùc boä phaän coøn laïi, nhöng
vaãn nhö laø ñöôïc noái keát trong moät caùi Toaøn boä [söï vaät].

*
Vd: phaùn ñoaùn phaân ñoâi: “Ngoâi nhaø naøy hoaëc laø moät ngoâi chuøa hoaëc laø tröôøng hoïc, hoaëc laø nhaø
ôû …” Taát caû taïo neân toaøn boä laõnh vöïc nhaän thöùc veà ngoâi nhaø, nhöng moãi boä phaän quan heä qua laïi
vôùi nhau moät caùch khoâng leä thuoäc. Neáu ngoâi nhaø aáy laø moät ngoâi chuøa thì loaïi tröø caùc khaùi nieäm coøn
laïi (tröôøng hoïc, nhaø ôû) vaø ngöôïc laïi. (N.D).

182
 MUÏC § 12

Trong “Trieát hoïc sieâu nghieäm cuûa ngöôøi xöa” * laïi coù moät chöông
chuû ñaïo neâu leân caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính – duø khoâng ñöôïc
tính vaøo danh muïc caùc phaïm truø – nhöng laïi ñöôïc hoï xem laø caùc khaùi nieäm
coù giaù trò tieân nghieäm cho moïi ñoái töôïng. Nhöng trong tröôøng hôïp ñoù
chuùng laïi laøm gia taêng soá löôïng caùc phaïm truø, ñieàu maø chuùng khoâng theå
laøm. Caùc khaùi nieäm naøy ñöôïc theå hieän trong meänh ñeà noåi tieáng cuûa caùc nhaø
kinh vieän: “QUODLIBET ENS EST UNUM, VERUM, BONUM” (BAÁT
KYØ HÖÕU THEÅ NAØO CUÕNG LAØ NHAÁT TÍNH,
CHAÂN TÍNH, THIEÄN TÍNH) [töùc laø Moät, laø Ñuùng, laø Hoaøn haûo]. Maëc
duø vieäc söû duïng nguyeân taéc naøy hoøng ñi tôùi caùc heä luaän chæ mang laïi keát
quaû raát ngheøo naøn (toaøn laø caùc meänh ñeà laëp thöøa*) khieán cho trong caùc thôøi
gian veà sau, haàu nhö chæ vì lyù do danh döï maø coøn ñöôïc ngöôøi ta nhaéc ñeán
trong Sieâu hình hoïc; tuy nhieân, moät tö töôûng ñaõ ñöôïc duy trì trong moät thôøi
gian laâu nhö theá – tuy coù veû troáng roãng – bao giôø cuõng ñaùng ñöôïc nghieân
cöùu veà nguoàn goác cuûa noù cuõng nhö ta coù lyù do chính ñaùng ñeå phoûng ñoaùn
raèng tö töôûng aáy thöïc ra cuõng ñaët cô sôû treân moät quy luaät naøo ñoù cuûa giaùc
tính, song ñaõ bò dieãn giaûi sai nhö vaãn thöôøng xaûy ra.

B114 Caùc thuoäc tính “sieâu nghieäm” veà söï vaät bò hieåu moät caùch sai laàm naøy
thöïc ra khoâng gì khaùc hôn laø caùc yeâu caàu vaø caùc tieâu chuaån loâ-gíc cuûa moïi
nhaän thöùc veà söï vaät noùi chung vaø neàn taûng thöïc söï cuûa chuùng chính laø caùc
phaïm truø veà Löôïng, ñoù laø Nhaát theå, Ña theå vaø Toaøn theå. | Chæ coù ñieàu,
trong thöïc teá, caùc thuoäc tính sieâu nghieäm aáy ñaõ söû duïng caùc phaïm truø naøy –
voán phaûi ñöôïc xem nhö laø caùc ñieàu kieän chaát theå thuoäc veà khaû theå cuûa

*
“Trieát hoïc sieâu nghieäm cuûa ngöôøi xöa”: chæ “trieát hoïc sieâu nghieäm” (Transzendentale
Philosophie) cuûa thôøi Trung Coå, thöôøng goïi laø trieát hoïc kinh vieän (Scholastik) (töø “sieâu nghieäm”
hoaøn toaøn theo nghóa khaùc vôùi cuûa Kant). Ñaây laø moân Baûn theå hoïc veà yeáu tính, ñeà ra caùc “Sieâu
nghieäm tính” hay “Sieâu nghieäm theå” (Transzendentalien) laø caùc quy ñònh neàn taûng cuûa Toàn Taïi
noùi chung (das Sein), vöôït leân cao hôn caùc quy ñònh phaïm truø cuûa caùc toàn taïi cuï theå (das Seiende).
Tröôùc khi caùc toàn taïi cuï theå ñöôïc chia ra theo caùc phaïm truø cuõng nhö theo caùc khaùi nieäm veà loaøi vaø
gioáng, chuùng ñeàu ñöôïc phuù cho caùc “sieâu nghieäm tính” naøy. Caùc “Sieâu nghieäm tính” chính yeáu laø:
“caùi toàn taïi nhö höõu theå cuï theå” (höõu theå tính, das Seiende, Latinh: ENS); caùi Moät (nhaát tính, das
Eine, UNUM); caùi Ñuùng (chaân tính, das Wahre, VERUM); caùi thieän hay hoaøn haûo (thieän tính, das
Gute, BONUM). Caùc “sieâu nghieäm tính” thöù caáp (subaltern) khaùc laø: “vaät tính” (Etwas, RES); “söï
tính” (Bestimmtes, ALIQUID laø quy ñònh roõ hôn cuûa nhaát tính UNUM) vaø “myõ tính” (caùi ñeïp, das
Schöne, PULCHRUM, laø söï thoáng nhaát cuûa VERUM vaø BONUM). Ñaëc tính chung cuûa höõu theå laø
“ñoàng tính” vôùi chính mình, neân caùc “sieâu nghieäm tính” treân ñeàu coù theå chuyeån ñaûo cho nhau ñöôïc.
Caùc khaùi nieäm naøy baét nguoàn töø Baûn theå hoïc (Ontologie) cuûa Platon vaø Aristote, ñöôïc trieån khai chuû
yeáu bôûi THOMAS AQUINO (1225-74). Xem theâm: Leâ toân Nghieâm, Lòch söû trieát hoïc Taây Phöông,
Taäp III, 266… NXB TP. HCM, 2000 vaø chi tieát hôn trong: G. Schulemann: Die Lehre von den
Transzendentalien in der scholastischen Philosophie” (1929) (Hoïc thuyeát veà caùc Sieâu nghieäm theå
trong trieát hoïc kinh vieän). (N.D).
*
Laëp thöøa: tautologisch, coøn ñöôïc dòch laø “truøng luaän”, “truøng ngoân”: Vd: A=A. (N.D).

183
 baûn thaân caùc söï vaät vaø chæ trong yù nghóa hình thöùc nhö laø thuoäc veà ñoøi hoûi
loâ-gíc cuûa moïi nhaän thöùc maø thoâi – vaø bieán caùc tieâu chuaån naøy cuûa tö duy
moät caùch thieáu thaän troïng thaønh caùc thuoäc tính cuûa nhöõng vaät-töï thaân.
[Thaät vaäy], trong baát kyø nhaän thöùc naøo veà moät ñoái töôïng, tröôùc heát phaûi coù
tính NHAÁT THEÅ cuûa khaùi nieäm maø ta coù theå goïi laø Nhaát theå veà chaát,
trong chöøng möïc söï Nhaát theå aáy chæ ñöôïc suy töôûng nhö laø Nhaát theå [söï
Thoáng nhaát] trong vieäc noái keát caùi ña taïp cuûa nhieàu nhaän thöùc laïi vôùi nhau
[thaønh moät], chaúng haïn nhö söï nhaát theå [söï thoáng nhaát] cuûa chuû ñeà trong
moät vôû kòch, moät baøi phaùt bieåu, moät caâu chuyeän keå. Thöù hai laø phaûi coù
“CHAÂN TÍNH” [söï ñuùng ñaén, Wahrheit] xeùt veà caùc heä quaû. Caøng nhieàu heä
quaû ñuùng ñaén ñöôïc ruùt ra töø moät khaùi nieäm ñöôïc cho, caøng coù nhieàu daáu
hieäu cho thaáy tính thöïc taïi khaùch quan cuûa khaùi nieäm aáy. Ta coù theå goïi
“chaân tính” naøy laø Ña theå veà chaát cuûa caùc ñaëc ñieåm thuoäc veà moät khaùi
nieäm nhö thuoäc veà moät cô sôû chung (chöù caùc ñaëc ñieåm aáy khoâng ñöôïc suy
töôûng nhö laø moät Löôïng trong khaùi nieäm aáy). Ñieàu thöù ba sau cuøng laø söï
hoaøn haûo (Vollkommenheit) [THIEÄN TÍNH] theå hieän ôû choã caùi Ña theå
naøy quay trôû veà laïi vôùi caùi Nhaát theå cuûa khaùi nieäm, hoaøn toaøn truøng hôïp
vôùi khaùi nieäm naøy chöù khoâng phaûi vôùi khaùi nieäm naøo khaùc neân ta coù theå
goïi laø söï hoaøn chænh veà chaát (tính Toaøn theå – Totalität). Vaäy, töø ñoù roõ
raøng laø: caùc tieâu chuaån loâ-gíc veà khaû theå cuûa nhaän thöùc noùi chung naøy ñaõ
chuyeån hoùa ba phaïm truø veà Löôïng – trong ñoù söï thoáng nhaát ñeå taïo ra moät
löôïng (Quantum) phaûi ñöôïc xem laø hoaøn toaøn cuøng loaïi (gleichartig) vôùi
nhau – thaønh Nguyeân taéc nhaèm noái keát caùc boä phaän nhaän thöùc khoâng
cuøng loaïi (ungleichartig) trong moät yù thöùc thoâng qua Chaát (Qualität) cuûa
B115 moät nhaän thöùc. [töùc laø xem Chaát cuûa nhaän thöùc nhö laø Nguyeân taéc cho söï
noái keát aáy]. Nhö theá, tieâu chuaån cho khaû theå cuûa moät khaùi nieäm (chöù
khoâng phaûi cuûa ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm) chính laø ÑÒNH NGHÓA veà khaùi
nieäm aáy, trong ñoù tính nhaát theå cuûa khaùi nieäm, tính ñuùng ñaén [chaân tính]
cuûa taát caû nhöõng gì coù theå ñöôïc ruùt ra töø khaùi nieäm aáy vaø sau cuøng, tính
hoaøn chænh [thieän tính] cuûa taát caû nhöõng gì ñaõ ñöôïc ruùt ra, laø nhöõng ñoøi hoûi
phaûi coù ñeå taïo ra toaøn boä khaùi nieäm. | Hay cuõng theá, tieâu chuaån [ñeå thaåm
tra] moät giaû thuyeát laø tính minh nhieân [coù theå hieåu ñöôïc] cuûa cô sôû lyù giaûi
ñöôïc giaû ñònh hay laø tính nhaát theå cuûa noù (khoâng caàn caùc giaû thuyeát phuï
trôï naøo khaùc), roài tính ñuùng ñaén [chaân tính] cuûa caùc heä luaän ñöôïc ruùt ra (söï
truøng hôïp giöõa chuùng vôùi nhau vaø vôùi kinh nghieäm), vaø sau cuøng laø tính
hoaøn chænh [thieän tính] cuûa cô sôû lyù giaûi ñoái vôùi nhöõng gì ñaõ ñöôïc ruùt ra,
töùc laø caùc heä luaän phaûi coù quan heä khoâng hôn cuõng khoâng keùm vôùi nhöõng
gì ñaõ ñöôïc neâu ra trong giaû thuyeát. Vaø sau cuøng, baèng caùch phaân tích vaø
haäu nghieäm, khoâi phuïc trôû laïi vaø truøng hôïp vôùi nhöõng gì ñaõ ñöôïc suy töôûng
baèng caùch toång hôïp vaø tieân nghieäm ôû trong giaû thuyeát.

Vaäy toùm laïi, thoâng qua caùc khaùi nieäm veà tính nhaát theå[UNUM], tính
chaân lyù [VERUM] vaø tính hoaøn haûo [BONUM] noùi treân, baûng danh muïc
sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø khoâng heà ñöôïc boå sung nhö theå noù coøn coù gì

184
 thieáu soùt, traùi laïi, baèng caùch hoaøn toaøn gaït boû moái quan heä cuûa caùc khaùi
B116 nieäm naøy [thöïc chaát laø ba phaïm truø veà löôïng] vôùi caùc ñoái töôïng [cuûa kinh
nghieäm], caùc khaùi nieäm treân ñaõ söû duïng ba phaïm truø aáy chæ nhö laø caùc quy
luaät loâ-gíc phoå bieán ñeå mang laïi söï truøng hôïp cuûa nhaän thöùc vôùi chính
baûn thaân noù maø thoâi.

185
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

8 PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC KHAÙI NIEÄM (B89-B169)

Ta ñaõ bieát qua nhieäm vuï cuûa phaàn naøy vaø cuõng bieát ñaây laø phaàn khoâ khan, hoùc buùa nhaát
cuûa quyeån saùch. Vaäy ta haõy ñi töøng böôùc. Tröôùc heát caàn phaân bieät:

8.1 Khaùi nieäm thöôøng nghieäm vaø khaùi nieäm thuaàn tuùy (Phaïm truø)

8.1.1 Tröïc quan mang laïi cho ta söï ña taïp cuûa nhöõng caûm giaùc hoãn ñoän, chöa ñöôïc caáu truùc
hoùa: chuùng ñeán töø maét thaáy, tai nghe vaø nhieàu aán töôïng giaùc quan traûi roäng trong
khoâng gian vaø thôøi gian. Ñeå nhöõng caûm giaùc ña taïp aáy trôû thaønh moät ñoái töôïng khaùch
quan, chaúng haïn con choù, caùi baøn ñuùng cho nhöõng söï vaät coù caùc ñaëc ñieåm töông töï vaø
cuõng ñeå trao ñoåi, truyeàn ñaït ñöôïc cho ngöôøi khaùc, caàn coù moät quy luaät hay moät quy
taéc (Regel). Quy luaät aáy chính laø khaùi nieäm thöôøng nghieäm veà con choù, caùi baøn, trong
ñoù nhöõng caûm giaùc ñöôïc taäp hôïp thaønh moät nhaát theå vaø nhaát theå aáy laø moät moâ thöùc vaø
caáu truùc ñöôïc xaùc ñònh. Khaùi nieäm veà con choù, caùi baøn cho bieát söï vaät phaûi nhö theá naøo
môùi ñöôïc goïi laø con choù, caùi baøn chöù khoâng phaûi con meøo, caùi gheá hay quyeån saùch. Vaäy,
thoâng qua nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm, chaát lieäu cuûa tröïc quan ñöôïc ñöa vaøo theå
thoáng nhaát vaø coù moät caáu truùc. Nhöõng khaùi nieäm vöøa laøm coâng vieäc toång hôïp (noái keát)

vöøa laøm coâng vieäc xaùc ñònh.

8.1.2 Nhöng caùc quy luaät ñeå toång hôïp vaø xaùc ñònh naøy laïi khoâng baét nguoàn töø nhöõng caûm
giaùc. Cuõng khoâng phaûi baèng söï coäng doàn ñôn giaûn caùc caûm giaùc aáy laïi. Nhö Kant noùi,
chuùng baét nguoàn töø tính töï khôûi cuûa giaùc tính, do giaùc tính töï “suy nghó ra” caùc quy
luaät ñeå nhaän bieát nhöõng döõ kieän caûm tính vaø kieåm nghieäm xem ñieàu noù “nghó ra” coù
ñuùng ñeå lyù giaûi döõ kieän caûm tính hay khoâng, chaúng haïn ñaõ sai laàm khi duøng khaùi nieäm
“con raén” ñeå chæ nhöõng caûm giaùc thuoäc veà “daây thöøng”. Vaäy theo Kant, tö duy khoâng
chaïy theo moät theá giôùi ñaõ ñöôïc caáu truùc saün. Traùi laïi, khoâng coù tö duy (suy töôûng), ta chæ
coù moät caùi gì ñoù rôøi raïc, baát ñònh, moät môù nhöõng caûm giaùc hoãn ñoän chöù khoâng phaûi tính
thoáng nhaát vaø xaùc ñònh cuûa moät hieän thöïc. Theo nghóa ñoù, noùi moät caùch maïnh meõ:
khoâng coù tö duy cuõng seõ khoâng coù theá giôùi. Nhöng maët khaùc, tö duy khoâng quan heä tröïc
tieáp vôùi hieän thöïc; noù laø suy lyù (diskursiv), ñöôïc trung giôùi qua nhöõng khaùi nieäm chöù
khoâng phaûi laø tröïc quan: quan saùt tröïc tieáp. Vì theá Kant goïi khaùi nieäm laø “bieåu töôïng
cuûa bieåu töôïng”.

8.1.3 Vì nhöõng khaùi nieäm laø nhöõng quy luaät, chuùng coù tính phoå bieán. Ngay khaùi nieäm
thöôøng nghieäm veà con choù, caùi baøn cuõng khoâng bieåu thò moät caù theå nhö con choù vaøng

186
 cuûa toâi hay caùi baøn tröôùc maët toâi maø chæ baát kyø con choù naøo, caùi baøn naøo coù nhöõng ñaëc
ñieåm cô baûn chung baát keå thuoäc gioáng naøo hoaëc baèng vaät lieäu gì. Theá nhöng, nhöõng
khaùi nieäm thöôøng nghieäm, duø phoå bieán ñeán maáy, cuõng coù noäi dung phaùt xuaát töø kinh

nghieäm vaø sôû dó coù tính phoå bieán laø nhôø giaùc tính so saùnh, phaûn tö, tröøu töôïng hoùa...

8.1.4 Traùi laïi, theo Kant, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy, xeùt caû veà maët noäi dung, cuõng chæ baét
nguoàn töø baûn thaân giaùc tính maø thoâi. V.d: Nhöõng phaùn ñoaùn rieâng leû töø khaùi nieäm con
choù: noù chaïy nhanh, vaãy ñuoâi, suûa... chöa ñöa laïi “nhaän thöùc” gì ñaùng keå. Nhöng khi
noùi: Con choù möøng rôõ khi gaëp chuû, cho neân noù vaãy ñuoâi... laø nhôø coù khaùi nieäm thuaàn

tuùy cuûa giaùc tính veà tính nhaân quaû. Theo Kant, chæ nhôø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy maø
tính thoáng nhaát vaø xaùc ñònh cuûa döõ kieän caûm tính trôû thaønh nhaän thöùc ñích thöïc.
Nhöõng hieän töôïng ñaõ ñöôïc ta suy töôûng thöïc söï. Vaø vì caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy
khoâng ñöôïc ruùt ra töø khaùi nieäm naøo cao hôn chuùng nöõa, neân Kant – möôïn caùch noùi
cuûa Aristote – goïi chuùng laø caùc phaïm truø (Kategorien).

Tröôùc khi ñi theo Kant ñeå tìm ra caùc phaïm truø, ta ghi nhaän theâm vaøi nhaän xeùt:

8.1.5 Kant cho raèng oâng cuøng chia xeû yù ñoà vôùi Aristote khi ñi tìm caùc phaïm truø nhöng caùch
laøm thì khaùc xa. Aristote (trong taùc phaåm “Caùc phaïm truø”, chöông 4) neâu ra 10 phaïm
truø: baûn chaát/baûn theå (ousia), löôïng (poson), chaát (poion), töông quan (prosti), ôû ñaâu
(pou), bao giôø (pote), tình traïng ra sao (keisthai), coù nhöõng gì (echein), taùc ñoäng
(poiein) vaø bò taùc ñoäng (paschein). Kant ñaùnh giaù cao thaønh töïu cuûa Aristote nhöng cho
raèng ñoù laø caùch laøm kieåu “caàu may”, thieáu moät nguyeân taéc nhaát quaùn vì laãn vaøo trong
aáy caû nhöõng yeáu toá cuûa caûm naêng (vd: ôû ñaâu, bao giôø [khoâng gian-thôøi gian]...), caùc
khaùi nieäm phaùi sinh (taùc ñoäng, bò taùc ñoäng...) vaø laïi thieáu caùc khaùi nieäm thöïc söï thuaàn
tuùy khaùc (B107). Thaät ra, yù ñoà cuûa Aristote raát giaûn dò: xuaát phaùt töø moät ñoái töôïng caù
bieät, vd: Socrate, oâng muoán bieát ta coù theå ñöa ra caùc hình thöùc phaùt bieåu naøo coù yù
nghóa: chaúng haïn, Socrate laø ngöôøi, soáng ôû Athen, cao bao nhieâu, coù hoïc vaø lôùn tuoåi hôn
Platon... Vaäy, vôùi Aristote, caùc phaïm truø laø caùc chuûng loaïi meänh ñeà toái cao khoâng phuï
thuoäc hay ñöôïc daãn xuaát (ruùt ra) töø caùc meänh ñeà khaùc (hay töø moät nguyeân taéc nhö
Kant), traùi laïi, ñaït ñöôïc baèng con ñöôøng quy naïp töø söï khaùi quaùt hoùa nhöõng haønh vi
ngoân ngöõ hieän thöïc (1).

(1)
Chính vì hieåu phaïm truø laø khaùi nieäm toái cao, neân Aristote xem khoâng gian-thôøi gian (ôû ñaâu?
bao giôø?) laø caùc phaïm truø chöù chöa phaân bieät giöõa caûm naêng vaø giaùc tính nhö Kant. Tuy
nhieân, cuõng nhö vôùi Kant, khaùi nieäm veà phaïm truø nôi Aristote khoâng quan heä tröïc tieáp ñeán
theá giôùi khaùch quan maø laø khaùi nieäm phaûn tö (Reflexionsbegriff), dieãn ñaït moät tính thoáng
nhaát môùi meû beân caïnh nhöõng hình thöùc thoáng nhaát (nhaát theå hoùa) khaùc nhö: thoáng nhaát veà
soá löôïng veà gioáng (Art) vaø loaøi (Gattung). (Tính thoáng nhaát döïa theo phaïm truø do Aristote ñeà
ra ñöôïc M. Heidegger xem laø ñaõ ñaët “vaán ñeà toàn taïi treân moät cô sôû môùi veà nguyeân taéc” (Sein

187
 Kant ñi xa hôn vaø naèm trong xu höôùng chung cuûa trieát hoïc theá kyû 17-18 laø ñi tìm vaø
nghieân cöùu caùc “khaùi nieäm cô baûn” hay coøn goïi laø caùc “khaùi nieäm goác”
(Stammbegriffe) cuûa giaùc tính. Tröôùc ñoù, Locke vaø Hume ñaõ ñi tìm caùc “yù nieäm ñôn
giaûn” (simple ideas), töùc caùc khaùi nieäm cô baûn nhaát, nhöng do laäp tröôøng duy
nghieäm, hoï khoâng quy cho giaùc tính thuaàn tuùy. Ngöôïc laïi, Descartes vaø Leibniz laïi tin
raèng heä thoáng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính laø caùc “yù nieäm ñôn giaûn” (ideae

simplices cuûa Descartes) hay “caùc chöõ caùi cuûa tö töôûng con ngöôøi” (Leibniz) cho
pheùp ta – töø quan ñieåm duy lyù – coù theå nhaän thöùc ñöôïc vaät-töï thaân. Phaùt kieán cuûa Kant
ñöùng beân ngoaøi hai xu höôùng aáy.

Kant baùc thuyeát duy nghieäm, vì cho raèng caùc phaïm truø coù nguoàn goác töø giaùc tính, khoâng
döïa vaøo kinh nghieäm, thaäm chí laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc: caùi ña taïp cuûa
tröïc quan ñöôïc thoáng nhaát laïi laø nhôø phuïc tuøng caùc phaïm truø. Khoâng coù phaïm truø tieân
nghieäm, khoâng theå coù nhaän thöùc khaùch quan. Ñoàng thôøi, cuõng baùc thuyeát duy lyù: Caùc
phaïm truø phaûi nhaém ñeán caùc döõ kieän caûm tính trong khoâng gian vaø thôøi gian, neáu
khoâng, seõ troáng roãng, khoâng coù gì ñeå thoáng nhaát vaø do ñoù, khoâng theå coù baát kyø nhaän
thöùc naøo beân ngoaøi caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm.

8.1.6 Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm cuûng coá luaän ñieåm cuûa Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm tröôùc
ñaây: nhöõng ñoái töôïng khaùch quan ñöôïc nhaän thöùc laø nhôø caùc yeáu toá tieân nghieäm cuûa
chuû theå nhaän thöùc. Vì caùc phaïm truø laãn caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan thuaàn tuùy khoâng baét
nguoàn töø kinh nghieäm maø töø chuû theå neân veà nguyeân taéc, con ngöôøi khoâng theå nhaän
thöùc ñöôïc vaät töï thaân. Nhö ñaõ noùi, ñieàu naøy deã gaây hieåu laàm vaø ta caàn hieåu roõ Kant
thöïc söï muoán noùi gì. Kant khoâng heà muoán noùi raèng con ngöôøi bò moät maøn “voâ minh”
che phuû neân khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc “thöïc taïi ñích thöïc” vaø vaät töï thaân laø taëng phaåm
daønh rieâng cho caùc baäc “kyø nhaân”. OÂng chæ muoán noùi: moïi nhaän thöùc con ngöôøi ñeàu coù
tính hieän töôïng vì nhaän thöùc phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá tieân nghieäm cuûa chuû theå. Caùc
yeáu toá naøy khoâng che ñaäy thöïc taïi, töùc khoâng che ñaäy chaân lyù. Ngöôïc laïi, chính chuùng
laøm cho chaân lyù coù theå coù ñöôïc, tuy nhieân ñoù laø chaân lyù veà nhöõng ñoái töôïng, söï vieäc
xuaát hieän ra cho con ngöôøi chöù khoâng phaûi nôi töï thaân chuùng. Kant khoâng phuû nhaän
“vaät töï thaân” xeùt theo nghóa baûn theå hoïc, thaäm chí xem chuùng laø hieån nhieân, neáu
khoâng, laøm gì coù caùi xuaát hieän ra cho ta, ñöôïc oâng goïi laø moät caùi X phieám ñònh (ñoái
töôïng sieâu nghieäm). Nhöng moãi khi xuaát hieän, töùc ñi vaøo moái quan heä nhaän thöùc,
chuùng ñeàu laø hieän töôïng vaø hieän töôïng (Erscheinung) ôû ñaây hoaøn toaøn khoâng coù nghóa
laø aûo töôïng, laø beà ngoaøi giaû taïo (Schein). (Xem: ñònh nghóa cuûa Kant veà “hieän töôïng”,
6.2.2.2). Nhaän thöùc laø voâ taän vaø coù theå ñi ñeán kyø cuøng nhöng bao giôø cuõng chæ trong

und Zeit, 1927, §1)).

188
 laõnh vöïc cuûa theá giôùi hieän töôïng, hay noùi chính xaùc hôn, cuûa theá giôùi xuaát hieän ra nhö
laø hieän töôïng cho ta. Con ngöôøi ñaõ ñaønh laø höõu haïn, vaø deã phaïm sai laàm nhöng theo
Kant, cuõng ñöôïc trang bò ñuû nhöõng “coâng cuï” ñeå nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan chöù
khoâng phaûi “baát khaû tri”.

8.1.7 Caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan (khoâng gian-thôøi gian) khoâng ñoàng ñaúng vôùi
nhöõng tröïc quan toaùn hoïc vaø thöôøng nghieäm, maø laø ñieàu kieän khaû theå cuûa chuùng. Cuõng
theá, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (phaïm truø) khoâng theå ñöôïc laãn loän vôùi
nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm maø laø tieàn ñeà cho tính khaùch quan cuûa nhöõng khaùi
nieäm thöôøng nghieäm naøy. Ñeå chöùng minh ñieàu coát yeáu naøy, Kant cuõng phaûi ñi hai
böôùc nhö trong phaàn Caûm naêng hoïc baèng quaù trình tröøu töôïng hoùa, loaïi boû heát nhöõng
yeáu toá thöôøng nghieäm trong giaùc tính ñeå chæ coøn nhöõng yeáu toá hoaøn toaøn thuaàn tuùy.

Böôùc 1: dieãn dòch sieâu hình hoïc (thay vì khaûo saùt, baây giôø laø dieãn dòch theo nghóa
chöùng minh, bieän minh tính chính ñaùng. Dieãn dòch (la tinh: deductio) nghóa ñen laø
“daãn xuaát” töùc ruùt caùc phaïm truø töø baûn thaân giaùc tính): ñi tìm caùc phaïm truø baèng con
ñöôøng naøo vaø chuùng ôû ñaâu, ra sao?

Böôùc 2: dieãn dòch sieâu nghieäm: chöùng minh vaø lyù giaûi: taïi sao vaø laøm theá naøo caùc
phaïm truø – duø baét nguoàn töø tính töï khôûi cuûa giaùc tính, töùc chuû quan – laïi coù theå quan
heä vôùi ñoái töôïng moät caùch thieát yeáu, töùc coù giaù trò khaùch quan?

Muïc 8.2 sau ñaây seõ toùm taét phaàn Dieãn dòch Sieâu hình hoïc. Muïc 8.3 seõ baøn veà Dieãn dòch
sieâu nghieäm.

8.2 DIEÃN DÒCH SIEÂU HÌNH HOÏC VEÀ CAÙC PHAÏM TRUØ: doø theo “MANH MOÁI” cuûa caùc
CHÖÙC NAÊNG PHAÙN ÑOAÙN ñeå tìm ra baûng phaïm truø hoaøn chænh: (B92-B116):

Kant khoâng muoán tìm caùc phaïm truø moät caùch “tuøy höùng” nhö Aristote maø “coù heä thoáng
töø moät nguyeân taéc chung” (B106). OÂng tìm ra nguyeân taéc aáy trong caùc hình thöùc phaùn
ñoaùn, töông öùng vôùi caùc phaïm truø. Moân Loâ-gíc cung caáp danh muïc ñaày ñuû caùc hình
thöùc phaùn ñoaùn vaø Kant xem ñoù laø manh moái (Leitfaden) ñeå phaùt hieän caùc phaïm truø.
Kant trình baøy hôi toái, neân chuùng ta coá toùm löôïc thaønh 4 böôùc “dieãn dòch” nhö sau:

8.2.1 Böôùc 1: xaùc ñònh nhieäm vuï chuyeân bieät cuûa giaùc tính, ñoù laø noái keát (hay coøn goïi laø toång
hôïp hoaëc nhaát theå hoùa) caùi ña taïp trong caùc phaùn ñoaùn theå hieän veà maët ngoân ngöõ
qua meänh ñeà coù chuû ngöõ – vò ngöõ, vd: “moïi vaät theå ñeàu khaû phaân” (B93). Trong phaùn
ñoaùn aáy, caùc bieåu töôïng khaùc nhau (chuû ngöõ: “vaät theå” vaø vò ngöõ “khaû phaân”) ñöôïc noái
keát laïi. Vì giaùc tính laøm coâng vieäc noái keát naøy neân neáu tröôùc ñaây ta goïi noù laø quan naêng
suy töôûng, nay coù theå hình dung noù laø “quan naêng ñeå phaùn ñoaùn” (Vermögen zu

189
 urteilen) vaø moãi khaùi nieäm (thöôøng nghieäm) ñeàu coù theå laø chuû ngöõ hay vò ngöõ cuûa

nhöõng phaùn ñoaùn khaû höõu (B94) (1).

(1)
Khuoân khoå cuûa chuù giaûi daãn nhaäp khoâng cho pheùp lyù giaûi vaø tìm hieåu caën keõ noäi dung

quan troïng cuûa Chöông 1 (Quyeån 1, Phaân tích phaùp sieâu nghieäm) naøy. ÔÛ ñaây, chæ xin löu yù
maáy thuaät ngöõ khoù, caàn phaân bieät ñeå traùnh nhaàm laãn:

– “Vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch loâ-gíc” (logischer Gebrauch des Verstandes) (nhan
ñeà cuûa Tieát 1):

“Söû duïng giaùc tính moät caùch loâ-gíc” khoâng phaûi laø söû duïng giaùc tính trong moân Loâ-gíc hoïc
theo nghóa tuaân theo nhöõng quy taéc ñeå coù ñöôïc suy luaän ñuùng ñaén, traùi laïi, ñöôïc hieåu nhö laø
ñoái laäp laïi vôùi “söû duïng hieän thöïc” (realer Gebrauch). “Söû duïng hieän thöïc” laø vieäc söû duïng
giaùc tính trong ñoù giaùc tính saûn sinh ra nhöõng khaùi nieäm veà ñoái töôïng vaø moái quan heä giöõa
chuùng töø baûn thaân nhöõng quy luaät noäi taïi cuûa giaùc tính, ñoù laø caùch söû duïng giaùc tính trong
caùc boä moân Sieâu hình hoïc coå truyeàn bò Kant pheâ phaùn. Traùi laïi, “söû duïng loâ-gíc” laø xeùt xem
nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø) cuûa giaùc tính laøm theá naøo ñeå coù theå aùp duïng ñöôïc vaøo
nhöõng ñoái töôïng thöôøng nghieäm. Do ñoù, phaân tích vieäc “söû duïng loâ-gíc” seõ cung caáp chìa
khoùa ñeå hieåu baûn tính cuûa nhöõng khaùi nieäm naøy cuûa giaùc tính vaø ñoù cuõng laø nhieäm vuï chuû
yeáu cuûa Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm. (tieáp trang sau).

8.2.2 Böôùc 2: Neáu caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø) “caáu taïo” neân kinh nghieäm, thì baûn
thaân söï noái keát (phaùn ñoaùn) cuõng khoâng caàn döïa vaøo kinh nghieäm nhöng laïi thieát yeáu
ñeå hình thaønh kinh nghieäm. Ta tìm thaáy söï noái keát aáy khi ta löôïc boû heát moïi noäi dung
cuûa nhöõng khaùi nieäm (thöôøng nghieäm) ñeå chæ nhìn vaøo moâ thöùc cuûa söï noái keát khaùi
nieäm. Vì söï noái keát caùc khaùi nieäm dieãn ra trong phaùn ñoaùn, neân moâ thöùc cuûa söï noái keát
aáy chính laø moâ thöùc cuûa söï phaùn ñoaùn. Phaùn ñoaùn ñöôïc giaùc tính thöïc hieän, neân moâ
thöùc ñôn thuaàn cuûa phaùn ñoaùn cuõng laø cuûa chính giaùc tính thuaàn tuùy. Vaäy, caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (phaïm truø) maø ta ñang tìm kieám nhaát thieát phaûi töông
öùng vôùi caùc moâ thöùc cuûa phaùn ñoaùn. Theá laø tuy chöa leân danh saùch ñaày ñuû caùc phaïm
truø, nhöng ngay ôû böôùc 2 naøy, Kant ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích dieãn dòch: bieát roõ caùc phaïm
truø phaûi tìm ôû ñaâu; nhôø döïa vaøo caùc hình thöùc phaùn ñoaùn.

– “Moïi haønh vi cuûa giaùc tính” vaø “quan naêng ñeå phaùn ñoaùn”

“Ta coù theå quy moïi haønh vi cuûa giaùc tính vaøo caùc phaùn ñoaùn, khieán cho giaùc tính noùi
chung coù theå ñöôïc hình dung nhö laø moät quan naêng ñeå phaùn ñoaùn” (B94):

190
 “Moïi haønh vi cuûa giaùc tính” (Alle Handlungen des Verstandes): laø thuaät ngöõ phoå
bieán ñöông thôøi trong moân Loâ-gíc hoïc, bao goàm boán loaïi haønh vi cuûa giaùc tính (operationes
intellectus/opeùrations de l’esprit trong Loâ-gíc hoïc cuûa Port Royal (Paris 1662), heä thoáng hoùa
Loâ-gíc hoïc cuûa Aristote), nhôø ñoù giaùc tính (i) nhaän thöùc khaùi nieäm; (ii) so saùnh, noái keát hoaëc
taùch rôøi khaùi nieäm trong phaùn ñoaùn; (iii) hình thaønh chuoãi caùc phaùn ñoaùn trong suy luaän vaø
(iv) hôïp nhaát caùc phaùn ñoaùn döïa theo moät phöông phaùp. Nhö vaäy, “giaùc tính” trong “moïi

haønh vi” cuûa noù phaûi ñöôïc hieåu theo nghóa roäng (giaùc tính noùi chung: Verstand
überhaupt), bao haøm caû “giaùc tính” ñöôïc hieåu theo nghóa heïp (quan naêng cuûa khaùi nieäm)
laãn “naêng löïc phaùn ñoaùn” (Urteilskraft) (thaâu goàm nhöõng ñoái töôïng vaøo döôùi caùc khaùi nieäm)
vaø “lyù trí” (Vernunft) (suy luaän). Trong caùch hieåu aáy, khaùi nieäm laãn suy luaän ñeàu maëc nhieân
ñöôïc aån chöùa trong phaùn ñoaùn (“suy luaän” thöïc chaát laø phaùn ñoaùn veà nhöõng phaùn ñoaùn), vì
theá, Kant baûo giaùc tính (theo nghóa roäng) khoâng gì khaùc hôn laø “moät quan naêng ñeå phaùn
ñoaùn” (ein Vermögen zu urteilen). Quan naêng naøy, nhö ñaõ noùi treân, khoâng neân laãn loän vôùi

“naêng löïc phaùn ñoaùn” (Urteilskraft), töùc naêng löïc thaâu goàm nhöõng ñoái töôïng caù bieät vaøo
döôùi caùc khaùi nieäm (xem: B171 vaø “Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn”, V, 179). “Naêng löïc phaùn
ñoaùn” chæ laø moät phöông dieän trong caùc haønh vi cuûa giaùc tính xeùt theo nghóa roäng laø “quan
naêng ñeå phaùn ñoaùn”. Kant cho raèng mình ñaõ nhaän dieän ñöôïc “chöùc naêng bao truøm taát caû”
ñeå ñi ñeán ñònh nghóa giaùc

8.2.3 Böôùc 3: leân danh saùch taát caû caùc hình thöùc phaùn ñoaùn maø Loâ-gíc hoïc hình thöùc coå
truyeàn ñaõ chuaån bò saün ñeå töø ñoù suy ra baûng caùc phaïm truø. Ñaây laø vieäc khaù deã daøng.
(xem 8.2.5).

8.2.4 Böôùc 4: leân danh muïc caùc phaïm truø töông öùng vôùi baûng caùc hình thöùc phaùn ñoaùn noùi

treân (1).

8.2.5 Ñeå deã daøng hình dung vaø so saùnh, ta nhaéc laïi chuùng ôû ñaây baèng caùch ñoái chieáu:

tính theo nghóa roäng. Do ñoù, sau khi baét ñaàu vôùi ñònh nghóa thoâng thöôøng vaø heïp veà giaùc tính
nhö laø “quan naêng cuûa khaùi nieäm” (B94), oâng quy noù veà laïi vôùi chöùc naêng neàn taûng – laøm
nguoàn goác cho moïi chöùc naêng khaùc, – ñoù laø chöùc naêng hình thaønh caùc phaùn ñoaùn. Ñieàu ñoù
caét nghóa taïi sao “taát caû moïi chöùc naêng cuûa giaùc tính [theo nghóa roäng cuûa “intellectus”] seõ
ñöôïc tìm ra, neáu ta coù theå trình baøy hoaøn chænh nhöõng chöùc naêng taïo neân tính thoáng nhaát
trong caùc phaùn ñoaùn” (cuoái B94). (“Nhöõng chöùc naêng taïo neân tính thoáng nhaát” –
“Funktionen der Einheit” coù theå hieåu nhö laø: “nhöõng chöùc naêng mang tính thoáng nhaát vaøo
cho...”).

191
– “Moïi quan naêng cô baûn cuûa “taâm thöùc” con ngöôøi” (hay cuûa “yù thöùc noùi chung”): Caàn
phaân bieät “moïi haønh vi cuûa giaùc tính” vôùi “moïi quan naêng cô baûn cuûa taâm thöùc con ngöôøi noùi
chung”. Theo Kant, taâm thöùc (Gemüt) hay “yù thöùc noùi chung” laø khaùi nieäm roäng, bao truøm,
bao goàm ba quan naêng cô baûn: quan naêng nhaän thöùc (trong ñoù “moïi haønh vi cuûa giaùc tính”
chæ laø moät boä phaän); tình caûm vui söôùng vaø khoâng vui söôùng (xuùc caûm thaåm myõ) vaø quan naêng
yù chí. (Xem: Kant: Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn; Lôøi noùi ñaàu III). Vieäc phaân chia vaø “xeáp

haïng” caùc quan naêng baét nguoàn töø Descartes. (Xem: Descartes: Caùc suy nieäm veà ñeä nhaát
trieát hoïc, suy nieäm 3; 1641): oâng phaân bieät: a) Caùc yù nieäm; b) Caùc phaùn ñoaùn vaø c) Caùc haønh
vi cuûa yù chí. Döïa theo Descartes, F. Brentano (xem: “Taâm lyù hoïc” II, Chöông 6, §3) chia
thaønh: a) Caùc bieåu töôïng; b) Caùc phaùn ñoaùn vaø c) Caùc haønh vi cuûa yù chí (bao goàm xuùc caûm,
haønh vi yeâu, gheùt...). Theo moâ hình naøy, “yù thöùc” hay “taâm thöùc” coù nhieàu “lôùp”: lôùp döôùi cuøng
laø caùc bieåu töôïng (vd: traùi caây); lôùp giöõa laø caùc phaùn ñoaùn (vd: traùi caây chín hay chöa chín)
vaø sau cuøng laø haønh vi cuûa yù chí (vd: muoán aên hay khoâng). “Lôùp” cao hôn laáy “lôùp” thaáp hôn
laøm tieàn ñeà.

(1)
Thöïc ra, caùc böôùc ñi ñeå daãn ñeán vieäc hình thaønh baûng danh muïc caùc phaïm truø (Tieát 3,

B102-105) laø khaù phöùc taïp, ñöôïc Kant dieãn giaûi coâ ñoïng, nhöng coù theå phaân ra thaønh baûy
böôùc nhoû:

192
 BAÛNG CAÙC HÌNH THÖÙC PHAÙN BAÛNG CAÙC PHAÏM TRUØ
ÑOAÙN (B95)
(B106)

I. VEÀ LÖÔÏNG

(phaïm vi cuûa nhaän

thöùc)

Phoå bieán Nhaát theå

(vd: “Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát)

Ñaëc thuø Ña theå

(vd: “Moät soá ñoäng vaät laø coù xöông

soáng”

Caù bieät Toaøn theå

(vd: “Raèng: Töø laø ñaáng anh huøng”) (Taïi sao phaùn ñoaùn “phoå bieán” laïi
(Kieàu) töông öùng phaïm truø “nhaát theå” coøn
phaùn ñoaùn caù bieät laïi töông öùng vôùi
phaïm truø “toaøn theå”?

(i): nhaéc laïi söï khaùc nhau giöõa Loâ-gíc hoïc “phoå bieán” vaø Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, nhaát laø söï
khaùc nhau giöõa “phaân tích” (Analysis) vaø “toång hôïp” (Synthesis): Loâ-gíc hoïc phoå bieán nghieân
cöùu caùc hình thöùc (hay moâ thöùc) cuûa “phaân tích”, coøn loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm nghieân cöùu caùc

hình thöùc cuûa “toång hôïp”; (ii): giaûi thích veà “toång hôïp”; (iii): trí töôûng töôïng laø nguoàn suoái cuûa
söï “toång hôïp”, coøn giaùc tính laø nguoàn suoái cuûa tính thoáng nhaát cuûa toång hôïp (Einheit der
Synthesis); (iv): caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (caùc phaïm truø) laø “nhöõng bieåu töôïng
phoå quaùt cuûa toång hôïp thuaàn tuùy”; (v): nhaéc laïi nhieäm vuï rieâng bieät cuûa hai moân Loâ-gíc: Loâ-
gíc hoïc phoå bieán giaûi quyeát vaán ñeà caùi ña taïp ñöôïc ñöa vaøo döôùi caùc khaùi nieäm nhö theá naøo,
baèng con ñöôøng “phaân tích”; coøn Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm giaûi quyeát vieäc caùi ña taïp ñöôïc mang
laïi cho caùc khaùi nieäm (thuaàn tuùy) nhö theá naøo, baèng con ñöôøng “toång hôïp”; (vi): cuøng chöùc
naêng saûn sinh ra hình thöùc cuûa caùc phaùn ñoaùn (baèng phaân tích) cuõng saûn sinh ra noäi dung
sieâu nghieäm cho caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (baèng toång hôïp); vaø töø ñoù (vii): bieän

minh baûng danh muïc caùc chöùc naêng loâ-gíc cuûa phaùn ñoaùn laø “manh moái” daãn ñeán baûng
danh muïc caùc phaïm truø hay caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính.

193
 Leõ ra phaûi ñaûo ngöôïc laïi? Trong
“Sô luaän” (Prolegomena, IV302),
Kant giaûi thích: Töø quan ñieåm
sieâu nghieäm, ngöôøi ta baét ñaàu vôùi
moät ñoái töôïng caù bieät cuûa tröïc
quan (nhaát theå), roài toång hôïp
thaønh ña theå vaø sau cuøng thoáng
nhaát thaønh moät toaøn theå. Ngöôïc
laïi, töø quan ñieåm loâ-gíc, hình
thöùc loâ-gíc cô baûn laø toaøn boä
ngoaïi tröông (Extension) trong
quan heä cuûa moät khaùi nieäm vôùi
khaùi nieäm khaùc (vd: moïi vaät theå
laø khaû phaân) (töùc phaùn ñoaùn phoå
bieán), roài sau ñoù môùi ñi ñeán phaùn
ñoaùn caù bieät. Söï khaùc nhau naøy
cho thaáy Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm
quan taâm ñeán caùc hình thöùc cuûa
vieäc caáu taïo neân caùi ña taïp
trong tröïc quan, trong khi Loâ-gíc
hoïc phoå bieán quan taâm ñeán caùc
hình thöùc cuûa vieäc leä thuoäc vaøo
nhau giöõa caùc khaùi nieäm
(Begriffssubordina-tion).

II. VEÀ CHAÁT

(giaù trò chaân lyù cuûa

nhaän thöùc)

Khaúng ñònh Thöïc taïi

(Vd: “Thuùy Kieàu saéc saûo, khoân

ngoan”) (Kieàu)

Phuû ñònh Phuû ñònh

194
(Vd: “Con naøy chaúng phaûi thieän
nhaân”) (Kieàu)

Baát ñònh Haïn ñònh

(hay voâ taän)

(Vd: “Nhaø naøy khoâng phaûi laø

moät ngoâi chuøa”. Phaùn ñoaùn laø
baát ñònh, voâ taän vì coù voâ taän
caùc khaû naêng coøn laïi bôûi ngoâi
nhaø coù theå laø nhaø ôû, nhaø haøng
hay nhaø tröôøng…). Vd cuûa
Kant: “linh hoàn laø baát töû”.
Trong loâ-gíc hình thöùc, phaùn
ñoaùn baát ñònh ñöôïc tính vaøo
cho phaùn ñoaùn khaúng ñònh.
Trong loâ-gíc sieâu nghieäm, theo
Kant, noù thuoäc veà moät nhoùm
rieâng vì chuû ngöõ (linh hoàn) laø
boä phaän cuûa soá voâ taän caùc söï
vaät bò phuû ñònh vò ngöõ (baát töû)
nhöng khoâng vì theá maø bieát
ñöôïc chuû ngöõ ñöôïc khaúng ñònh
thöïc söï nhö theá naøo (B98). Ñaây
laø ñoùng goùp môùi cuûa Kant.

III. VEÀ TÖÔNG QUAN

(quan heä cuûa nhaän

thöùc)

Nhaát thieát Baûn theå vaø tuøy theå

(Phaùn ñoaùn voâ ñieàu kieän)

(Vd: “Voøng troøn laø troøn”)

Giaû thieát Nguyeân nhaân vaø haäu quaû (tuøy

thuoäc)
(Phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän)

195
(Vd: “Neáu trôøi möa, ñöôøng saù seõ
öôùt”)

Phaân ñoâi Coäng ñoàng töông taùc

(phaùn ñoaùn loaïi tröø)

(Vd: “Con choù hoaëc laø choù ta

hoaëc choù saên, hoaëc choù Nhaät,
hoaëc…)

IV. VEÀ HÌNH THAÙI

(coù chöùc naêng ñaëc bieät,

khoâng theâm gì vaøo noäi
dung cuûa phaùn ñoaùn
maø chæ noùi leân giaù trò
chaân lyù cuûa heä töø
(“LAØ”) trong quan heä
vôùi tö duy). Ñaëc ñieåm
naøy ñaõ ñöôïc Locke nhìn
thaáy sô boä (trong “An
Essay concerning
Human Understanding,
Q.4, Chöông I)

Nghi vaán Khaû theå – Baát khaû theå

(phaùn ñoaùn phoûng ñoaùn veà khaû (khaû naêng – khoâng coù khaû naêng)
naêng)

(Vd: “Hoâm nay coù theå trôøi seõ

möa”)

Xaùc ñònh Toàn taïi – khoâng toàn taïi

(phaùn ñoaùn veà tính hieän thöïc) (hieän thöïc – khoâng hieän thöïc)

(Vd: “Hoâm nay trôøi möa”)

Taát nhieân Taát yeáu – Baát taát

196
 (phaùn ñoaùn veà tính taát yeáu)

(Vd: “Nhaát ñònh ngaøy naøo ñoù

toâi seõ cheát”

Chuù yù: Phaïm truø “Toàn taïi – khoâng toàn taïi” (hieän thöïc – khoâng hieän thöïc) thuoäc nhoùm “Hình
thaùi” (töông öùng vôùi phaùn ñoaùn “xaùc ñònh”) raát quan troïng cho vieäc pheâ phaùn luaän cöù baûn
theå hoïc veà söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá sau naøy. Do ñoù, khoâng ñöôïc laãn loän phaïm truø “Thöïc taïi”
(Realität)laø phaïm truø thöù nhaát thuoäc nhoùm “Chaát” vôùi phaïm truø “Toàn taïi” (Dasein) naøy vì
phaïm truø “Thöïc taïi” khoâng noùi leân söï toàn taïi coù thöïc nhö moät hình thaùi maø – theo nghóa ñen
cuûa töø naøy – chæ laø söï töông öùng vôùi phaùn ñoaùn khaúng ñònh noùi leân tính ñuùng söï thaät cuûa moät
söï vieäc hay cuûa caùc thuoäc tính “tích cöïc” cuûa söï vieäc. (Vd: “Thöôïng ñeá laø toaøn naêng”. “Toaøn
naêng” laø thuoäc tính ñöôïc khaúng ñònh – Latinh: Realitas – trong khaùi nieäm “Thöôïng ñeá”, coøn
Thöôïng ñeá coù toàn taïi thöïc hay khoâng (Dasein, Existenz) laïi laø chuyeän khaùc).

8.2.6 Tröôùc khi keát thuùc phaàn “dieãn dòch sieâu hình hoïc” ñeå böôùc sang phaàn “dieãn dòch sieâu
nghieäm” veà caùc phaïm truø, ta daønh vaøi gioøng ñeå toùm löôïc laïi lòch söû phaùt trieån cuûa vaán
ñeà “phaïm truø”:

- Thuaät ngöõ “phaïm truø” (Kategorien) baét nguoàn töø chöõ Hy laïp “Kategorein” coù nghóa laø

“phaùt bieåu”(1). Vì phaùt bieåu bao giôø cuõng laø phaùt bieåu moät caùch naøo ñoù veà “toàn taïi”, neân
caùc phaïm truø noùi leân caùc phöông caùch phaùt bieåu khaùc nhau veà caùc phöông caùch khaùc
nhau cuûa toàn taïi. Ñoù cuõng chính laø yù nghóa cuûa töø La tinh “praedicamenta” (caùc phaïm
truø) lieân quan vôùi töø “praedicare” (“phaùt bieåu”). Vaäy, ngay yù nghóa cuûa thuaät ngöõ ñaõ
cho thaáy phaïm truø luoân gaén lieàn vôùi “phaùn ñoaùn” laø nôi dieãn ra vieäc phaùt bieåu (thaønh caùc
meänh ñeà). Aristote, trieát hoïc kinh vieän vaø caû Kant cuõng xuaát phaùt töø caùch hieåu naøy.

- Trong phaùn ñoaùn, ta gaëp voâ soá nhöõng phöông caùch phaùt bieåu laãn phöông caùch toàn taïi,
vd: con ngöôøi, suy töôûng, ñeïp, lôùn, khaû dieät v.v.. Ñeå saép xeáp chuùng laïi, ta laàn löôït quy
nhöõng khaùi nieäm naøy vaøo döôùi nhöõng khaùi nieäm khaùc. Töø ñoù, nhöõng khaùi nieäm “thaáp” coù
phaïm vi (ngoaïi dieân) heïp nhöng noäi dung (noäi haøm) roäng ñöôïc xem laø nhöõng boä phaän
cuûa nhöõng khaùi nieäm “cao” coù phaïm vi roäng nhöng noäi dung heïp. Chaúng haïn, “con
ngöôøi” laø khaùi nieäm “thaáp” so vôùi khaùi nieäm “cao” laø “sinh vaät”. Caùch laøm naøy daãn ta ñeán
caùc khaùi nieäm “cao” toái haäu, töùc caùc khaùi nieäm khoâng phaûi laø “boä phaän” hay “thaáp” so vôùi
nhöõng khaùi nieäm naøo cao hôn nöõa vaø vì theá ñöôïc goïi laø caùc khaùi nieäm nguyeân thuûy

(1)
Chuùng toâi khoâng roõ töø “phaïm truø” (raát hay!) trong tieáng Vieät ñöôïc dòch ra vaøo luùc naøo. Phaûi
chaêng laø möôïn caùch dòch cuûa Trung Quoác (hay Nhaät Baûn?) vôùi vieäc söû duïng hai chöõ “phaïm”,
“truø” trong “Hoàng phaïm cöûu truø” cuûa Kinh Thö?.

197
 (Urbegriffe) hay caùc khaùi nieäm goác (Stammbegriffe). Chuùng taïo neân soá löôïng nguyeân
thuûy cuûa caùc phaïm truø hay caùc “loaøi” toái cao (Gattungen). Tuy nhieân, chæ coù duy nhaát
(khaùi nieäm) Toàn taïi (Sein) laø ñöùng cao hôn caùc phaïm truø, bôûi baûn thaân “toàn taïi” khoâng
phaûi laø moät “loaøi” (Gattung) nhöng moïi phaïm truø – vôùi tö caùch laø caùc “phöông caùch toàn
taïi nguyeân thuûy” – ñeàu coù phaàn tham döï vaøo ñoù. Vì theá, trieát hoïc kinh vieän xem caùc
phöông caùch hay caùc quy ñònh nguyeân thuûy (Modi) cuûa baûn thaân “toàn taïi” laø caùc “sieâu
nghieäm theå” (Transzendentalien) (xem §12 B113-116): ngöôøi ta goïi caùc phaïm truø caùc
“quy ñònh rieâng” vì chuùng ñaët cô sôû cho caùc traät töï khaùc nhau vaø noùi leân “caùi rieâng” cuûa
moãi traät töï, coøn caùc “Sieâu nghieäm theå” laø caùc “quy ñònh chung” vì chuùng xuyeân suoát vaø coù
chung cho moïi traät töï. Do ñoù, “toàn taïi” vaø caùc “sieâu nghieäm theå” coøn ñöôïc goïi laø caùc “sieâu-
phaïm truø”. Coøn baûn thaân caùc phaïm truø – cuøng vôùi moïi loaøi (Gattung) vaø gioáng (Arten)
cho tôùi gioáng thaáp nhaát ñöôïc bao haøm trong chuùng – taïo neân moät “vöông quoác” cuûa nhöõng
khaùi nieäm mang tính phaïm truø (kategorial, prädikamental). Nhöõng caáp ñoä beân trong
“vöông quoác” naøy ñöôïc goïi laø nhöõng “caáp ñoä sieâu hình hoïc” noùi leân möùc ñoä thaâm nhaäp
vaøo beân trong söï vaät, vöôït qua nhöõng bieåu hieän “vaät lyù” ñôn thuaàn cuûa chuùng.

- Lòch söû trieát hoïc Taây phöông khoâng ngöøng noã löïc ñi tìm moät baûng phaïm truø hoaøn chænh.
Nhö ñaõ thaáy, Aristote ñeà ra möôøi phaïm truø; sau ñoù laø moät soá “haäu-phaïm truø” laø caùc thuoäc
tính coù chung trong taát caû hay trong moät soá caùc phaïm truø. Baûng phaïm truø naøy thoáng trò
toaøn boä trieát hoïc kinh vieän vaø tieáp tuïc coù aûnh höôûng ñeán ngaøy nay.

Thomas Aquino (1225-74) tìm caùch bieän minh tính taát yeáu noäi taïi cuûa baûng phaïm truø
naøy. Sau ñoù G.W. Leibniz (1646-1716) thu goïn thaønh saùu phaïm truø: baûn theå, löôïng, chaát,
töông quan, haønh ñoäng vaø bò taùc ñoäng. Kant taïo ra moät böôùc ngoaët môùi khi ruùt ra 12
phaïm truø töø 12 phöông caùch phaùn ñoaùn. Vì theo Kant, chuùng khoâng phaûi laø caùc phaïm truø
cuûa baûn thaân toàn taïi maø chæ laø cuûa giaùc tính, neân oâng phaûi duøng “söï dieãn dòch sieâu
nghieäm” (Chöông II sau ñaây) ñeå bieän minh tính “giaù trò khaùch quan” cuûa chuùng nhö laø
caùc ñieàu kieän cho khaû theå cuûa kinh nghieäm, tuy nhieân chuùng cuõng chæ coù giaù trò cho söï vaät
vôùi tö caùch laø “hieän töôïng” chöù khoâng phaûi “vaät-töï thaân”.

- Sau Kant, Fichte xem söï dieãn dòch naøy laø khoâng ñaày ñuû vaø noã löïc ruùt caùc phaïm truø ra töø
“haønh ñoäng nguyeân thuûy” cuûa Tinh thaàn. “Khoa hoïc Loâ-gíc” cuûa Hegel laø noã löïc toaøn
dieän theo höôùng ñoù töø quan ñieåm bieän chöùng-tö bieän vaø sau ñoù ñöôïc caûi taïo laïi trong
thuyeát duy vaät bieän chöùng. ÔÛ thôøi hieän ñaïi, ñaùng chuù yù laø noã löïc cuûa Ed.v.Hartmann

(“Kategorien-lehre”/Hoïc thuyeát veà caùc phaïm truø, 1896) vaø nhaát laø cuûa N. Hartmann
(“Der Aufbau der realen Welt”/“Caáu taïo theá giôùi hieän thöïc”, 1940) khi cho thaáy “baûng
phaïm truø” laø khoâng theå hoaøn taát ñöôïc do söï bieán ñoåi cuûa phaïm truø trong nhöõng “taàng”

198
 (Schichten) khaùc nhau cuûa theá giôùi. M. Heidegger gaàn vôùi quan nieäm naøy cuûa N.
Hartmann khi phaân bieät caùc phaïm truø cuûa caùi ñôn thuaàn “toàn taïi” (Vorhandenen) vôùi caùc
“phoå sinh” (Existentialien) cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch laø “Taïi-theå/ngöôøi” (Dasein) vaø nhaán
maïnh ñeán caùi sau nhieàu hôn. (M. Heidegger: “Die Kategorien-und Bedeutungslehre des
Duns Scotus”/Hoïc thuyeát veà phaïm truø vaø yù nghóa cuûa Dun Scotus, 1916; “Sein und
Zeit”/Toàn taïi vaø Thôøi gian, 1927 §9). Cuoäc thaûo luaän hieän nay veà vaán ñeà “phaïm truø” ñang
xoay quanh khaùi nieäm môùi: “Qualia” (goác la tinh: “qualis”: caùi naøo? coù ñaëc tính gì?) do
C.I. Lewis (1883-1964) ñeà xöôùng theo nghóa laø tính naêng coù theå laëp laïi vaø coù theå nhaän
thöùc laïi cuûa noäi dung kinh nghieäm ñöôïc mang laïi moät caùch tröïc tieáp (vd: tính tröïc tieáp
cuûa “maøu ñoû”), tröøu töôïng hoùa khoûi vieäc lyù giaûi noù baèng khaùi nieäm (chòu aûnh höôûng cuûa
Kant vaø thuyeát thöïc duïng Myõ). “Qualia” laø “thuaàn tuùy chuû quan” (chaúng haïn caûm giaùc veà
noùng, laïnh, ñoùi, khaùt, ngoït, maën...) nhöng laïi coù tính lieân-chuû theå vaø do ñoù cuõng coù tính
phoå bieán, laø nhöõng nhaân toá taïo neân tính chuû theå trong nhaän thöùc. (Xem: muïc töø:
“Qualia” trong caùc töø ñieån trieát hoïc coù giaù trò vaø C.I. Lewis: Mind and the World-Order,

New York 1929, ñaëc bieät caùc chöông II&V; Marcel/Bisiach: Consciousness in
Contemporary Science, Oxford 1988).

- Veà yù nghóa vaø “giaù trò hieäu löïc” cuûa caùc phaïm truø, trieát hoïc Taây phöông chöùng kieán söï xuaát
hieän cuûa moïi daïng ñoái laäp nhau giöõa hai phaùi: “duy thöïc” (Realismus) theo höôùng
Platon (caùc phaïm truø coù giaù trò töï thaân) vaø “duy nieäm” (Konzeptualismus) (caùc phaïm
truø laø saûn phaåm cuûa ñaàu oùc con ngöôøi) gaàn guõi vôùi thuyeát duy taâm sieâu nghieäm cuûa Kant,
(hoaëc daïng “duy thöïc oân hoøa” cuûa Aristote vaø trieát hoïc kinh vieän).

199
 PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC KHAÙI NIEÄM

CHÖÔNG II

VEÀ SÖÏ DIEÃN DÒCH CAÙC KHAÙI NIEÄM

THUAÀN TUYÙ CUÛA GIAÙC TÍCH

TIEÁT 1

MUÏC § 13

VEÀ CAÙC NGUYEÂN TAÉC CUÛA DIEÃN DÒCH

SIEÂU NGHIEÄM NOÙI CHUNG

Trong moät cuoäc tranh tuïng, khi noùi veà quyeàn haïn [cuûa phaùp luaät] vaø
yeâu saùch [cuûa ngöôøi khieáu toá], caùc luaät gia phaân bieät caâu hoûi veà caùi gì laø
quid juris [ñuùng phaùp luaät] vôùi caùi gì laø quid facti [ñuùng vôùi söï thöïc] vaø
khi ñoøi hoûi baèng chöùng veà caû hai maët naøy, hoï goïi baèng chöùng veà ñieåm thöù
nhaát ñeå xaùc ñònh thaåm quyeàn hay yeâu saùch [trong khuoân khoå] phaùp lyù laø
SÖÏ DIEÃN DÒCH (DEDUKTION). Chuùng ta söû duïng moät loaït nhöõng khaùi
nieäm thöôøng nghieäm maø khoâng bò ai phaûn ñoái vaø thaáy raèng duø khoâng caàn
dieãn dòch gì caû vaãn coù quyeàn gaùn cho chuùng moät yù nghóa vaø noäi dung do ta
töï nghó ra, vì leõ luùc naøo ta cuõng coù saün kinh nghieäm trong tay ñeå chöùng
B117 minh tính thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng. Tuy vaäy, cuõng coù moät soá khaùi
nieäm bò cöôõng chieám, chaúng haïn khaùi nieäm “haïnh phuùc”, “soá phaän”…
ñöôïc deã daõi cho löu haønh roäng raõi, nhöng ñoâi luùc neáu phaûi traû lôøi caâu hoûi
“quid juris” thì ngöôøi ta aét seõ rôi vaøo luùng tuùng khoâng nhoû do vieäc dieãn
dòch veà chuùng gaây ra, moät khi ngöôøi ta khoâng theå ñöa ra cô sôû phaùp lyù
(Rechtsgrund) roõ reät naøo ñeán töø kinh nghieäm laãn töø lyù tính ñeå qua ñoù laøm
roõ thaåm quyeàn trong vieäc söû duïng chuùng.

Theá nhöng, trong voâ soá nhöõng khaùi nieäm deät neân maïng löôùi raát pha
taïp cuûa nhaän thöùc con ngöôøi laïi coù moät soá ít khaùi nieäm ñöôïc xaùc ñònh laø
cuõng coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch thuaàn tuyù tieân nghieäm (hoaøn toaøn ñoäc
laäp vôùi moïi kinh nghieäm) vaø thaåm quyeàn söû duïng chuùng bao giôø cuõng ñoøi
hoûi moät söï dieãn dòch, bôûi leõ caùc baèng chöùng ñeán töø kinh nghieäm laø khoâng
ñuû ñeå bieän minh tính hôïp phaùp cuûa moät vieäc söû duïng nhö theá; vaø ngöôøi ta
caàn phaûi bieát caùc khaùi nieäm aáy laøm theá naøo coù theå quan heä ñöôïc vôùi caùc
ñoái töôïng trong khi chuùng laïi khoâng ñöôïc ruùt ra töø baát cöù kinh nghieäm naøo
caû. Do ñoù, toâi goïi söï giaûi thích veà phöông caùch (Art) laøm theá naøo ñeå caùc
khaùi nieäm tieân nghieäm coù theå quan heä ñöôïc vôùi caùc ñoái töôïng laø söï DIEÃN
DÒCH SIEÂU NGHIEÄM veà chuùng, vaø phaân bieät noù vôùi söï dieãn dòch

200
 thöôøng nghieäm laø söï dieãn dòch cho thaáy phöông caùch laøm theá naøo ñeå moät
khaùi nieäm coù theå ñöôïc sôû ñaéc thoâng qua kinh nghieäm vaø söï phaûn tö
(Reflektion)* veà kinh nghieäm, vì theá khoâng lieân quan ñeán tính hôïp phaùp
maø chæ lieân quan ñeán söï kieän thöïc teá (Factum) nhôø ñaâu coù ñöôïc khaùi nieäm.

B118 Hieän nay ta ñaõ coù hai nhoùm khaùi nieäm hoaøn toaøn khaùc nhau veà loaïi
nhöng ñeàu truøng hôïp vôùi nhau ôû choã caû hai ñeàu quan heä vôùi caùc ñoái töôïng
moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm, ñoù laø: caùc khaùi nieäm veà Khoâng gian vaø
Thôøi gian nhö laø caùc moâ thöùc cuûa caûm naêng vaø caùc phaïm truø nhö laø caùc
khaùi nieäm cuûa giaùc tính. Muoán thöû laøm moät dieãn dòch thöôøng nghieäm veà
chuùng laø vieäc hoaøn toaøn hoaøi coâng, vì choã khaùc
bieät trong baûn tính töï nhieân cuûa chuùng laø quan heä vôùi caùc ñoái töôïng maø
khoâng vay möôïn chuùt gì töø kinh nghieäm cho bieåu töôïng cuûa chuùng [cho
vieäc hình thaønh neân baûn thaân chuùng]. Cho neân, neáu caàn moät dieãn dòch veà
chuùng, nhaát thieát luùc naøo cuõng phaûi laø dieãn dòch sieâu nghieäm.

Tuy nhieân, cuõng nhö ñoái vôùi moïi nhaän thöùc, ngöôøi ta coù theå ñi tìm
caùc khaùi nieäm [tieân nghieäm] naøy ôû trong kinh nghieäm, - khoâng phaûi laø nôi
ñeå tìm nguyeân taéc cho khaû theå cuûa chuùng maø chæ laø caùc nguyeân nhaân -
cô hoäi cho söï ra ñôøi cuûa chuùng thoâi, - töùc laø nôi caùc aán töôïng cuûa giaùc quan
laø nguyeân côù ñaàu tieân môû ra vieäc huy ñoäng toaøn boä naêng löïc nhaän thöùc,
hình thaønh neân kinh nghieäm chöùa ñöïng hai yeáu toá raát khaùc nhau veà loaïi, ñoù
laø: chaát lieäu cho nhaän thöùc ñeán töø caùc giaùc quan vaø moät moâ thöùc nhaát ñònh
ñeå saép xeáp chaát lieäu aáy ñeán töø nguoàn suoái noäi taïi cuûa tröïc quan vaø tö duy
thuaàn tuùy, nhaân coù taùc ñoäng cuûa caùc aán töôïng giaùc quan maø ñi vaøo hoaït
ñoäng vaø taïo ra caùc khaùi nieäm. Khoâng nghi ngôø gì, söï truy tìm nhö theá veà
nhöõng noã löïc ñaàu tieân cuûa naêng löïc nhaän thöùc cuûa chuùng ta ñeå ñi töø nhöõng
tri giaùc rieâng leû tieán leân nhöõng khaùi nieäm phoå bieán, laø coù ích lôïi raát lôùn vaø
B119 ngöôøi ta phaûi bieát ôn LOCKE* tröù danh laø ngöôøi ñaàu tieân môû ra con ñöôøng
naøy. Chæ coù ñieàu laø: baèng con ñöôøng nghieân cöùu naøy, moät söï dieãn dòch
[sieâu nghieäm] veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm seõ khoâng bao giôø
ñaït ñöôïc, bôûi vì noù hoaøn toaøn khoâng naèm trong con ñöôøng naøy, vaø xeùt veà
vieäc söû duïng caùc khaùi nieäm trong töông lai phaûi hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi moïi
kinh nghieäm, ñieàu caàn chöùng minh laø chuùng ñöôïc khai sinh töø moät nguoàn
goác khaùc chöù khoâng phaûi töø kinh nghieäm. Noã löïc daãn xuaát (Ableitung) coù
tính caùch “töï nhieân hoïc” * naøy [cuûa Locke] thöïc ra khoâng theå goïi laø söï
dieãn dòch vì noù chæ ñeà caäp ñeán moät “quaestio facti” [vaán ñeà coù thöïc ñang
dieãn ra], neân toâi chæ coù theå goïi noù laø söï giaûi thích veà vieäc sôû höõu moät nhaän
thöùc thuaàn tuùy. Vaäy, roõ raøng laø, ñoái vôùi nhaän thöùc thuaàn tuùy chæ coù theå coù
moät söï dieãn dòch sieâu nghieäm chöù döùt khoaùt khoâng phaûi laø thöôøng nghieäm,
vaø vieäc dieãn dòch thöôøng nghieäm veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm

* *
Phaûn tö (Reflexion): xem chuù thích cho B316-317. (N.D).
*
John Locke vaø “Töï nhieân hoïc”: Xem chuù thích cho AIX (Lôøi Töïa I). (N.D).

201
 khoâng gì khaùc hôn laø noã löïc hueânh hoang chæ daønh cho nhöõng ai khoâng hieåu
gì veà baûn tính ñaëc thuø cuûa caùc nhaän thöùc naøy.

Theá nhöng, maëc duø ñaõ thöøa nhaän raèng phöông caùch duy nhaát cho moät
söï dieãn dòch coù theå coù veà nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm phaûi laø con
ñöôøng sieâu nghieäm, thì qua ñoù cuõng chöa hoaøn toaøn saùng toû taïi sao söï dieãn
dòch naøy laø tuyeät ñoái caàn thieát. Tröôùc ñaây, cuõng thoâng qua moät söï dieãn dòch
sieâu nghieäm, chuùng ta ñaõ theo doõi caùc khaùi nieäm veà Khoâng gian vaø Thôøi
gian taän nguoàn goác cuûa chuùng vaø ñaõ giaûi thích cuõng nhö xaùc ñònh tính giaù
trò khaùch quan tieân nghieäm cuûa chuùng. Duø sao moân Hình hoïc cuõng ñaõ ñi
B120 nhöõng böôùc vöõng chaéc baèng toaøn nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm maø khoâng
caàn nhôø trieát hoïc ban cho giaáy xaùc nhaän, laø nhôø vaøo nguoàn goác khai sinh
thuaàn tuùy vaø hôïp quy luaät cuûa khaùi nieäm neàn taûng cuûa noù laø KHOÂNG
GIAN. Trong moân khoa hoïc naøy, vieäc söû duïng khaùi nieäm [thuaàn tuùy veà
khoâng gian] chæ höôùng veà theá giôùi caûm tính beân ngoaøi, maø chính khoâng gian
laïi laø moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan cuûa noù, neân trong ñoù moïi nhaän thöùc
hình hoïc - vì ñaët neàn taûng treân tröïc quan tieân nghieäm - coù ñöôïc söï hieån
nhieân tröïc tieáp, vaø caùc ñoái töôïng [cuûa nhaän thöùc naøy] ñöôïc mang laïi moät
caùch tieân nghieäm (veà maët moâ thöùc cuûa chuùng) trong tröïc quan bôûi baûn thaân
nhaän thöùc. Nhöng traùi laïi, vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, baét
ñaàu coù nhu caàu taát yeáu phaûi ñi tìm moät söï dieãn dòch sieâu nghieäm khoâng chæ
ñoái vôùi baûn thaân caùc khaùi nieäm naøy maø caû cho [khaùi nieäm] khoâng gian, bôûi
vì, trong chöøng möïc chuùng ñöa ra caùc khaúng ñònh lieân quan ñeán caùc ñoái
töôïng khoâng döïa vaøo caùc thuoäc tính cuûa tröïc quan vaø cuûa caûm naêng maø chæ
cuûa tö duy thuaàn tuùy tieân nghieäm, chuùng quan heä noùi
chung vôùi caùc ñoái töôïng maø khoâng coù moïi ñieàu kieän cuûa caûm naêng. | Vaø vì
khoâng döïa vaøo kinh nghieäm, chuùng khoâng theå ñöôïc mang laïi moät ñoái töôïng
naøo trong tröïc quan tieân nghieäm ñeå - tröôùc moïi kinh nghieäm - laøm neàn
moùng cho söï toång hôïp cuûa chuùng, cho neân keát quaû laø chuùng khoâng nhöõng
gaây ra söï nghi ngôø veà tính giaù trò khaùch quan vaø veà caùc giôùi haïn trong vieäc
söû duïng chuùng maø coøn laøm cho khaùi nieäm veà khoâng gian cuõng trôû neân laäp
lôø nöôùc ñoâi (zweideutig) vì chuùng luoân coù xu höôùng söû duïng khaùi nieäm
khoâng gian vöôït ra ngoaøi caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm tính, vaø chính vì
B121 lyù do ñoù, tröôùc ñaây ñaõ heát söùc caàn thieát phaûi tieán haønh moät söï dieãn dòch
sieâu nghieäm veà khoâng gian*.

Nhö theá, ngöôøi ñoïc phaûi ñöôïc thuyeát phuïc veà söï caàn thieát khoâng theå
traùnh khoûi cuûa moät söï dieãn dòch sieâu nghieäm tröôùc khi ñi böôùc ñaàu tieân vaøo
laõnh vöïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vì neáu khoâng, seõ böôùc ñi moät caùch muø
quaùng vaø sau bao nhieâu laàm laïc laïi phaûi quay veà vôùi choã baát tri khi xuaát
phaùt. Ngöôøi ñoïc cuõng phaûi nhaän roõ ngay töø ñaàu söï khoù khaên khoâng theå
traùnh khoûi ñeå ñöøng traùch moùc veà söï toái taêm voán tieàm aån raát saâu trong baûn
thaân söï vieäc naøy, hoaëc voäi maát kieân nhaãn tröôùc vieäc deïp boû caùc trôû ngaïi,

*
Xem Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm: “khaûo saùt sieâu nghieäm veà Khoâng gian vaø Thôøi gian”. (N.D).

202
 bôûi vì ñieàu coát yeáu ôû ñaây laø: hoaëc phaûi hoaøn toaøn töø boû moïi yeâu caàu xem
xeùt laïi lyù tính thuaàn tuùy nhö laø laõnh vöïc ñöôïc yeâu thích nhaát, ñoù laø vöôït ra
khoûi caùc ranh giôùi cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu, hoaëc phaûi ñöa coâng cuoäc
nghieân cöùu pheâ phaùn naøy ñeán choã hoaøn taát myõ maõn.

Tröôùc ñaây, baèng moät noã löïc khaù nheï nhaøng, ta ñaõ coù theå laøm roõ ñöôïc
baèng caùch naøo caùc khaùi nieäm veà Khoâng gian vaø Thôøi gian - tuy laø caùc nhaän
thöùc tieân nghieäm - phaûi nhaát thieát quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng ñeå, ñoäc laäp
vôùi moïi kinh nghieäm, taïo neân moät nhaän thöùc toång hôïp veà chuùng. Vì leõ, chæ
nhôø vaøo caùc moâ thöùc thuaàn tuùy nhö theá cuûa caûm naêng maø moät ñoái töôïng coù
theå xuaát hieän ra cho ta, töùc coù theå trôû thaønh moät ñoái töôïng cuûa tröïc quan
thöôøng nghieäm, cho neân Khoâng gian vaø Thôøi gian laø caùc tröïc quan thuaàn
tuùy, chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm caùc ñieàu kieän cho khaû theå cuûa
nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng hieän töôïng, vaø söï toång hôïp trong caùc tröïc
B122 quan aáy laø coù giaù trò khaùch quan.

Ngöôïc laïi, caùc phaïm truø cuûa giaùc tính khoâng giôùi thieäu cho ta caùc
ñieàu kieän nhôø ñoù nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi trong tröïc quan, do ñoù,
nhöõng ñoái töôïng vaãn coù theå xuaát hieän ra cho ta maø khoâng nhaát thieát phaûi
quan heä vôùi caùc chöùc naêng cuûa giaùc tính [vôùi caùc phaïm truø] nhö theå khoâng
coù söï nhaát thieát naøo buoäc giaùc tính chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm caùc
ñieàu kieän cho ñoái töôïng. Cho neân, ôû ñaây coù moät khoù khaên maø ta ñaõ khoâng
gaëp phaûi trong laõnh vöïc caûm naêng, ñoù laø: baèng caùch naøo caùc ñieàu kieän
chuû quan cuûa Tö duy laïi phaûi coù giaù trò khaùch quan, töùc laø mang laïi caùc
ñieàu kieän cho khaû theå cuûa moïi nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng, bôûi vì khoâng
caàn caùc chöùc naêng cuûa giaùc tính, nhöõng ñoái töôïng vaãn coù theå ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan. Toâi laáy ví duï khaùi nieäm veà nguyeân nhaân, laø moät phöông
caùch toång hôïp ñaëc bieät vì moät caùi A ñöôïc quy ñònh bôûi moät caùi B hoaøn
toaøn khaùc bieät theo moät quy luaät. Noù khoâng roõ raøng moät caùch tieân nghieäm
taïi sao nhöõng hieän töôïng laïi phaûi chöùa ñöïng moät ñieàu nhö theá (ngöôøi ta
khoâng theå duøng nhöõng kinh nghieäm ñeå chöùng minh vì tính giaù trò khaùch
quan cuûa khaùi nieäm nguyeân nhaân phaûi coù theå ñöôïc chöùng minh moät caùch
tieân nghieäm) vaø vì theá moät caùch tieân nghieäm cuõng ñaùng ngôø raèng phaûi
chaêng khaùi nieäm aáy laø hoaøn toaøn troáng roãng vaø khoâng coù ñoái töôïng naøo
töông öùng vôùi noù trong taát caû moïi hieän töôïng. Nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc
quan caûm tính phaûi phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa caûm naêng coù
saün moät caùch tieân nghieäm trong taâm thöùc laø ñieàu roõ raøng, vì neáu khoâng,
chuùng khoâng phaûi laø caùc ñoái töôïng cho ta; theá nhöng ngoaøi ñieàu ñoù ra
B123 chuùng cuõng phaûi phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän maø giaùc tính caàn coù ñeå mang
laïi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa tö duy thì keát luaän naøy laïi khoâng deã daøng
ñöôïc nhaän ra. Bôûi vì, nhöõng hieän töôïng vaãn coù theå ñöôïc caáu taïo theo moät
caùch naøo ñoù khieán cho giaùc tính thaáy chuùng khoâng heà phuø hôïp vôùi caùc ñieàu
kieän cuûa söï thoáng nhaát cuûa giaùc tính, vaø theá laø taát caû ñeàu ôû trong tình traïng
hoãn loaïn, chaúng haïn, trong trình töï tieáp dieãn cuûa nhöõng hieän töôïng chaúng
coù gì coù theå mang laïi moät quy luaät cho söï toång hôïp caû, do ñoù, khoâng heà phuø

203
 hôïp vôùi khaùi nieäm veà nguyeân nhaân vaø keát quaû, laøm cho khaùi nieäm naøy
[nguyeân nhaân] trôû thaønh troáng roãng, voâ hieäu vaø voâ nghóa. Nhöõng hieän töôïng
cuõng seõ khoâng vì theá maø khoâng tieáp tuïc mang laïi nhöõng ñoái töôïng cho tröïc
quan cuûa ta, vì tröïc quan thì chaúng heà caàn ñeán caùc chöùc naêng cuûa giaùc tính.

Giaû thöû ñeå thoaùt khoûi söï vaát vaû cuûa caùc coâng cuoäc nghieân cöùu naøy
baèng caùch noùi raèng: kinh nghieäm khoâng ngöøng cho ta voâ soá ví duï veà moät
tính hôïp quy luaät nhö theá cuûa nhöõng hieän töôïng, ñuû cô sôû ñeå töø ñoù taùch
rieâng ra khaùi nieäm veà nguyeân nhaân, ñoàng thôøi qua ñoù thöû thaùch tính giaù trò
khaùch quan cuûa moät khaùi nieäm nhö theá, ngöôøi ta ñaõ khoâng ñeå yù raèng: baèng
caùch naøy khaùi nieäm veà nguyeân nhaân khoâng theå naøo ra ñôøi ñöôïc, traùi laïi,
hoaëc noù phaûi ñöôïc ñaët cô sôû moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm trong giaùc
tính hoaëc phaûi hoaøn toaøn vöùt boû noù ñi nhö moät saûn phaåm hoang ñöôøng ñôn
B124 thuaàn cuûa trí naõo ta. Bôûi leõ khaùi nieäm naøy ñoøi hoûi nghieâm ngaët raèng moät
caùi A naøo ñoù phaûi tuaân theo phöông caùch ñeå cho moät caùi B khaùc ñi theo sau
noù moät caùch taát yeáu vaø theo moät quy luaät phoå bieán tuyeät ñoái. Nhöõng
hieän töôïng ñuùng laø coù mang laïi caùc tröôøng hôïp ñeå töø chuùng, moät quy luaät
laø coù theå coù ñöôïc, theo ñoù, moät ñieàu gì laø thöôøng xaûy ra, nhöng khoâng bao
giôø laø xaûy ra moät caùch taát yeáu; vì vaäy, söï toång hôïp cuûa nguyeân nhaân vaø
keát quaû gaén lieàn vôùi moät phaåm caùch (Dignität) maø ngöôøi ta khoâng theå
dieãn ñaït moät caùch thöôøng nghieäm, ñoù laø: keát quaû khoâng phaûi laø caùi chæ
ñöôïc theâm vaøo cho nguyeân nhaân maø laø do nguyeân nhaân quy ñònh vaø töø
nguyeân nhaân maø ra. Tính phoå bieán chaët cheõ cuûa quy luaät cuõng khoâng phaûi
laø ñaëc tính cuûa nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm voán chæ ñaït ñöôïc baèng quy
naïp vaø chuùng khoâng theå nhaän ñöôïc ñieàu gì khaùc hôn laø tính phoå bieán so
saùnh [töông ñoái], töùc laø tính tieän duïng roäng raõi. Vieäc söû duïng caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính seõ hoaøn toaøn bò ñoåi khaùc, neáu ngöôøi ta muoán
ñoái xöû vôùi chuùng chæ nhö laø vôùi nhöõng saûn phaåm thöôøng nghieäm.

204
 MUÏC § 14

BÖÔÙC CHUYEÅN SANG DIEÃN DÒCH

SIEÂU NGHIEÄM VEÀ CAÙC PHAÏM TRUØ

Chæ coù theå coù hai tröôøng hôïp, trong ñoù bieåu töôïng toång hôïp [khaùi
nieäm] vaø caùc ñoái töôïng cuûa noù truøng hôïp nhau, quan heä vôùi nhau moät caùch
taát yeáu vaø haàu nhö gaëp gôõ laãn nhau. Ñoù laø, hoaëc chæ coù ñoái töôïng môùi laøm
B125 cho bieåu töôïng coù theå coù ñöôïc, hoaëc chæ coù bieåu töôïng môùi laøm cho ñoái
töôïng coù theå coù ñöôïc. Trong tröôøng hôïp tröôùc, quan heä naøy chæ laø thöôøng
nghieäm, vaø bieåu töôïng khoâng bao giôø coù theå laø tieân nghieäm. Vaø ñoù laø
tröôøng hôïp ñoái vôùi hieän töôïng xeùt veà phöông dieän nhöõng gì nôi chuùng voán
thuoäc veà caûm giaùc. Nhöng seõ laø tröôøng hôïp sau, neáu töï thaân bieåu töôïng tuy
khoâng taïo ra ñoái töôïng veà maët toàn taïi (Dasein) (ôû ñaây hoaøn toaøn khoâng
ñeà caäp ñeán loaïi nguyeân nhaân do yù chí [taïo ra ñoái töôïng veà maët toàn taïi])
nhöng xeùt veà maët bieåu töôïng quy ñònh ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm,
chæ coù noù môùi nhaän thöùc ñöôïc moät caùi gì ñoù nhö laø moät ñoái töôïng. Nhöng
phaûi coù hai ñieàu kieän thì nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng môùi coù theå coù ñöôïc,
thöù nhaát laø tröïc quan, qua ñoù chính ñoái töôïng aáy ñöôïc mang laïi nhöng chæ
nhö laø hieän töôïng; vaø thöù hai laø khaùi nieäm, qua ñoù moät ñoái töôïng ñöôïc
suy töôûng töông öùng vôùi tröïc quan naøy. Tröôùc ñaây [trong Caûm naêng hoïc
sieâu nghieäm] ñaõ roõ laø: ñieàu kieän thöù nhaát - töùc ñieàu kieän nhôø ñoù nhöõng ñoái
töôïng coù theå ñöôïc tröïc quan - ñaõ coù saün moät caùch tieân nghieäm trong taâm
thöùc ñoái vôùi ñoái töôïng veà maët moâ thöùc. Vaäy, moïi hieän töôïng phaûi truøng hôïp
moät caùch taát yeáu vôùi ñieàu kieän moâ thöùc naøy cuûa caûm naêng, vì chuùng chæ
xuaát hieän ra nhôø ñieàu kieän naøy, nghóa laø coù theå ñöôïc tröïc quan vaø ñöôïc
mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm. Neân baây giôø ñieàu caàn töï hoûi laø: phaûi
chaêng cuõng coù caùc khaùi nieäm ñi tröôùc moät caùch tieân nghieäm [cuõng coù saün
trong taâm thöùc] nhö laø caùc ñieàu kieän chæ nhôø ñoù maø moät caùi gì - duø khoâng
ñöôïc tröïc quan - vaãn ñöôïc suy töôûng nhö moät ñoái töôïng noùi chung, vaø neáu
quaû nhö vaäy thì moïi nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng cuõng
phaûi phuø hôïp moät caùch taát yeáu vôùi caùc khaùi nieäm [tieân nghieäm] naøy bôûi,
neáu khoâng coù tieàn ñeà naøy, khoâng coù gì coù theå trôû thaønh ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm ñöôïc caû. Moïi kinh nghieäm, ngoaøi tröïc quan cuûa giaùc quan ñeå moät
caùi gì ñoù ñöôïc mang laïi, coøn chöùa ñöïng moät khaùi nieäm veà ñoái töôïng ñöôïc
mang laïi trong tröïc quan, hay [noùi khaùc ñi] veà ñoái töôïng ñang xuaát hieän ra,
B126
nhö theá caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy: caùc phaïm truø] veà nhöõng ñoái töôïng noùi
chung cuõng laø neàn taûng nhö laø caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cho moïi nhaän
thöùc cuûa kinh nghieäm, do ñoù, tính giaù trò khaùch quan cuûa caùc phaïm truø vôùi
tö caùch laø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm cuõng döïa vaøo cô sôû laø: chæ thoâng qua
chuùng, kinh nghieäm (veà maët moâ thöùc cuûa tö duy) môùi coù theå coù ñöôïc. Bôûi
vì trong tröôøng hôïp ñoù, caùc phaïm truø quan heä moät caùch taát yeáu vaø tieân
nghieäm vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, chæ nhôø ñoù maø moät ñoái

205
 töôïng baát kyø cuûa kinh nghieäm môùi coù theå ñöôïc suy töôûng.

Vaäy, söï dieãn dòch sieâu nghieäm veà taát caû caùc khaùi nieäm tieân nghieäm
[cuûa giaùc tính] coù moät Nguyeân taéc (Principium) maø toaøn boä coâng cuoäc
nghieân cöùu phaûi höôùng veà, ñoù laø: chuùng phaûi ñöôïc nhaän thöùc roõ nhö laø
caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cho KHAÛ THEÅ CUÛA KINH NGHIEÄM (duø ñoù
laø cuûa tröïc quan ôû trong kinh nghieäm hay laø cuûa tö duy). Caùc khaùi nieäm
(tieân nghieäm cuûa giaùc tính) mang laïi cô sôû khaùch quan cho khaû theå cuûa kinh
nghieäm, vì vaäy, laø taát yeáu. Coøn söï phaùt trieån cuûa [baûn thaân] kinh nghieäm,
trong ñoù caùc khaùi nieäm tieân nghieäm naøy ñöôïc tìm thaáy, thì khoâng phaûi laø söï
DIEÃN DÒCH veà chuùng (maø chæ laø söï MINH HOÏA

B127 - ILLUSTRATION) vì trong tröôøng hôïp naøy chuùng coù theå chæ laø ngaãu
nhieân [baát taát]. Khoâng coù moái quan heä nguyeân thuûy naøy vôùi kinh nghieäm
khaû höõu laø nôi moïi ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc xuaát hieän ra, thì moái quan heä
[thöïc söï] cuûa chuùng [caùc phaïm truø] vôùi baát kyø ñoái töôïng naøo aét cuõng seõ
khoâng theå ñöôïc nhaän roõ.

LOCKE, nhaø trieát hoïc noåi tieáng cuûa chuùng ta, vì thieáu söï xem xeùt
nhö vaäy vaø vì oâng baét gaëp caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính ôû trong
kinh nghieäm, roài cuõng ruùt chuùng ra töø kinh nghieäm, vaø laïi tieán haønh moät
caùch khoâng trieät ñeå khieán cho oâng daùm lieàu lónh thöû nghieäm nhöõng nhaän
thöùc ñi raát xa ra khoûi moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm*. Coøn DAVID
HUME** thì laïi nhaän ra ñöôïc raèng, ñeå coù theå laøm ñöôïc ñieàu sau naøy [ñi ra
ngoaøi ranh giôùi kinh nghieäm], ñieàu taát yeáu laø caùc khaùi nieäm naøy phaûi coù
nguoàn goác tieân nghieäm. Theá nhöng, vì oâng ñaõ khoâng theå giaûi thích ñöôïc
baèng caùch naøo giaùc tính phaûi suy töôûng veà caùc khaùi nieäm aáy - voán töï thaân
khoâng noái keát vôùi nhau ôû trong giaùc tính - laïi nhö laø taát yeáu ñöôïc noái keát ôû
trong ñoái töôïng, vaø vì oâng khoâng heà nghó raèng bieát ñaâu coù leõ chính giaùc tính
- thoâng qua caùc khaùi nieäm aáy - môùi coù theå laø keû khai sinh (Urheber) ra
kinh nghieäm voán laø nôi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính ñöôïc mang laïi; cho
neân, trong tình theá böùc baùch, oâng buoäc phaûi ruùt chuùng ra töø kinh nghieäm
(töùc laø cho raèng töø moät söï taát yeáu

*
Chính Kant ñaõ vaïch choã “lieàu lónh” cuûa Locke nhö sau: “Locke, sau khi ruùt moïi khaùi nieäm
vaø nguyeân taéc cuûa tinh thaàn con ngöôøi töø kinh nghieäm, laïi ñi quaù xa trong vieäc söû duïng
caùc khaùi nieäm vaø nguyeân taéc naøy vaø cho raèng ta coù theå chöùng minh söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá vaø söï baát töû cuûa linh hoàn - caû hai ñeàu naèm ngoaøi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm
- cuõng chaéc chaén vaø hieån nhieân nhö vieäc chöùng minh baát kyø ñònh lyù toaùn hoïc naøo”.
(Xem B883). (N.D).
**
David Hume (1711-1776), trieát gia Anh, ngöôøi chuû xöôùng cuûa thuyeát hoaøi nghi hieän ñaïi
(Skeptizismus) vaø cuõng thuoäc veà phaùi duy nghieäm. (N.D).

206
 chuû quan ñöôïc naûy sinh trong kinh nghieäm do vieäc lieân töôûng laëp ñi laëp laïi
nhieàu laàn maø bò xem moät caùch sai laàm laø taát yeáu khaùch quan, noùi caùch khaùc
chæ laø do thoùi quen thoâi). Nhöng roài töø ñoù, oâng ñaõ tieán haønh moät caùch quaù
trieät ñeå ñeán noãi tuyeân boá raèng vôùi nhöõng khaùi nieäm vaø nguyeân taéc ñaõ taïo
neân thoùi quen aáy, khoâng theå naøo ñi ra khoûi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm
ñöôïc. Theá nhöng, vieäc daãn xuaát thöôøng nghieäm maø caû hai oâng ñeàu rôi
vaøo naøy laïi khoâng hôïp nhaát ñöôïc vôùi thöïc teá cuûa nhöõng nhaän thöùc tieân
nghieäm coù tính khoa hoïc maø chuùng ta ñang coù, ñoù laø trong caùc moân toaùn
hoïc thuaàn tuùy vaø khoa hoïc töï nhieân phoå bieán, vaø nhö vaäy bò chính söï
kieän thöïc teá (Faktum) baùc boû.

Ngöôøi thöù nhaát trong hai trieát gia noåi tieáng naøy [LOCKE] môû toang
cöûa cho söï mô moäng haõo huyeàn, vì leõ lyù tính moät khi thaáy coù ñuû moïi quyeàn
haïn veà phía mình seõ khoâng chòu chaáp nhaän vieäc ñaët ra caùc raøo caûn naøo nöõa
bôûi caùc söï khuyeân nhuû mô hoà veà tính oân hoøa; coøn vò thöù hai [HUME] thì
hoaøn toaøn quy haøng thuyeát hoaøi nghi, moät khi tin raèng mình ñaõ töøng khaùm
phaù ra söï löøa bòp cuûa quan naêng nhaän thöùc cuûa chuùng ta vaø xem laø söï löøa
bòp chung cuûa caû lyù tính. [Tröôùc tình hình ñoù], giôø ñaây chính chuùng ta ñang
yù thöùc veà vieäc phaûi laøm laø: lieäu ngöôøi ta coù theå ñöa lyù tính con ngöôøi thoaùt
ra khoûi hai moâ ñaù ngaàm aáy moät caùch an toaøn hay khoâng, baèng caùch vöøa
vaïch roõ nhöõng ranh giôùi nhaát ñònh, vöøa ñeå môû ngoû toaøn boä laõnh vöïc cho
hoaït ñoäng ñuùng muïc ñích cuûa lyù tính.

Tröôùc khi ñi vaøo nhieäm vuï aáy, toâi muoán coù ñoâi lôøi giaûi thích tröôùc veà
caùc phaïm truø. Caùc phaïm truø laø caùc khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng noùi chung,
qua ñoù tröïc quan veà noù ñöôïc xem laø ñaõ ñöôïc xaùc ñònh (bestimmt) trong
quan heä vôùi moät trong caùc chöùc naêng loâ-gic ñöa tôùi nhöõng phaùn ñoaùn. Nhö
theá, chöùc naêng cuûa phaùn ñoaùn nhaát thieát (kategorisch) laø chöùc naêng cuûa
moái quan heä cuûa chuû ngöõ (Subjekt) vôùi vò

ngöõ (Prädikat), v.d.: “Moïi vaät theå ñeàu laø khaû phaân”. Nhöng chæ trong phöông
dieän söû duïng giaùc tính moät caùch ñôn thuaàn loâ-gíc thì vaãn khoâng xaùc ñònh
ñöôïc caùi naøo trong hai khaùi nieäm treân ñöôïc ngöôøi ta muoán trao cho chöùc
B129* naêng cuûa chuû ngöõ vaø caùi naøo laø cuûa vò ngöõ. Vì ngöôøi ta cuõng coù theå noùi:
“Moät soá caùi khaû phaân laø moät vaät theå”. Theá nhöng, nhôø coù phaïm truø baûn
theå, toâi ñöa khaùi nieäm veà moät vaät theå vaøo döôùi phaïm truø naøy, theá laø khaùi
nieäm aáy seõ ñöôïc xaùc ñònh: tröïc quan thöôøng nghieäm veà moät vaät theå ôû trong
kinh nghieäm luùc naøo cuõng phaûi chæ ñöôïc xem nhö laø chuû theå (Subjekt) chöù
khoâng bao giôø chæ nhö laø thuoäc tính (Prädikat) ñôn thuaàn**; vaø cuõng nhö
theá trong taát caû caùc phaïm truø coøn laïi.

*
Trong baûn cuûa NXB Meiner khoâng thaáy ñaùnh soá trang B128. (N.D).
**
Caùc chöõ “Subjekt” vaø “Prädikat” trong tröôøng hôïp tröôùc (söï söû duïng loâgíc ñôn thuaàn trong phaùn
ñoaùn) ñöôïc hieåu laø “chuû ngöõ” vaø “vò ngöõ”; trong tröôøng hôïp sau ñöôïc hieåu laø “chuû theå” vaø “thuoäc
tính” khi ñöôïc noái keát vôùi phaïm truø “baûn theå”. (N.D).

207
 TIEÁT 2

SÖÏ DIEÃN DÒCH SIEÂU NGHIEÄM CAÙC KHAÙI NIEÄM THUAÀN

TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH
(THEO AÁN BAÛN B)*

MUÏC § 15

VEÀ KHAÛ THEÅ CUÛA MOÄT SÖÏ

NOÁI KEÁT NOÙI CHUNG **

Noäi dung ña taïp trong nhöõng bieåu töôïng coù theå ñöôïc mang laïi trong
moät tröïc quan chæ laø caûm tính, nghóa laø khoâng gì khaùc hôn laø tính thuï nhaän;
vaø moâ thöùc cuûa tröïc quan naøy coù theå coù saün moät caùch tieân nghieäm trong
naêng löïc bieåu töôïng cuûa ta cuõng khoâng gì khaùc hôn laø phöông caùch maø chuû
B130 theå ñöôïc kích ñoäng baèng caùch naøo ñoù. Chæ duy coù söï NOÁI KEÁT (latinh:
CONJUNCTIO) caùi ña taïp noùi chung laø khoâng bao giôø coù theå ñeán ñöôïc
baèng caùc giaùc quan vaø cuõng khoâng theå ñoàng thôøi cuøng chöùa saün trong moâ
thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm tính, vì leõ ñoù laø moät haønh vi [taùc vuï,
Aktus] cuûa tính noäi khôûi (Spontaneität) cuûa naêng löïc bieåu töôïng. | Vaø vì ñeå
phaân bieät vôùi caûm naêng, ta phaûi goïi naêng löïc naøy laø giaùc tính, cho neân moïi
söï noái keát - duø ta coù yù thöùc hay khoâng; duø ñoù laø noái keát caùi ña taïp cuûa tröïc
quan caûm tính hay khoâng phaûi caûm tính hoaëc söï noái keát moät soá khaùi nieäm -
ñeàu laø moät haønh vi cuûa giaùc tính maø ta goïi teân chung laø SÖÏ TOÅNG HÔÏP
ñeå qua ñoù ñoàng thôøi löu yù raèng, ta khoâng theå hình dung moät caùi gì nhö ñöôïc
noái keát trong ñoái töôïng maø tröôùc ñoù khoâng töï noái keát [trong ta], vaø trong soá
taát caû moïi bieåu töôïng thì söï noái keát laø bieåu töôïng duy nhaát khoâng ñöôïc
mang laïi bôûi caùc ñoái töôïng maø chæ coù theå do baûn thaân chuû theå thöïc hieän vì
noù laø moät taùc vuï cuûa tính töï khôûi cuûa chuû theå. ÔÛ ñaây, ngöôøi ta deã daøng nhaän
ra raèng haønh vi naøy laø thoáng nhaát [moät caùch] nguyeân thuûy (ursprünglich
einig), phaûi coù giaù trò ngang nhau cho moïi söï noái keát; coøn söï phaân tích
(Analysis) tuy coù veû laø caùi traùi ngöôïc vôùi noù cuõng luoân phaûi laáy noù laøm tieàn
ñeà, vì ôû ñaâu giaùc tính tröôùc ñoù khoâng noái keát thì noù cuõng khoâng theå thaùo rôøi
[phaân tích] vaø chæ nhôø coù giaùc tính ñaõ noái keát môùi mang laïi cho naêng löïc

*
Tieát 2 vaø Tieát 3 cuûa Chöông II naøy ñöôïc Kant vieát laïi hoaøn toaøn cho baûn B. Phaàn töông öùng trong
baûn A ñöôïc dòch tieáp theo sau. (Ñaây laø chöông ñöôïc Kant xem laø quan troïng vaø ñaéc yù nhaát cuûa oâng
trong caû quyeån saùch. Rieâng Martin Heidegger trong “Kant vaø vaán ñeà Sieâu hình hoïc §31”; 1929,
ñaëc bieät coi troïng tieát 2 vaø tieát 3 trong baûn A, vì theo oâng, ôû baûn A, Kant ñaõ ñaøo saâu hôn veà vai troø
cuûa trí töôûng töôïng sieâu nghòeâm, “khai quang” moät kích thöôùc saâu thaúm cuûa taâm thöùc. (N.D).
**
töùc laø: Veà khaû theå cuûa moät söï noái keát (Verbindung) nhöõng bieåu töôïng ña taïp do giaùc quan
mang laïi. (N.D).

208
 bieåu töôïng moät caùi gì ñeå coù theå phaân tích.

Nhöng, ngoaøi khaùi nieäm veà caùi ña taïp vaø söï toång hôïp veà caùi ña taïp,
khaùi nieäm veà söï noái keát coøn bao haøm khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát [hay
nhaát theå] (Einheit) cuûa caùi ña taïp. Vaäy, söï noái keát laø bieåu töôïng veà tính
thoáng nhaát toång hôïp cuûa caùi ña taïp(1). Tuy nhieân, bieåu töôïng veà söï thoáng
B131 nhaát naøy laïi khoâng theå phaùt sinh töø söï noái keát, maø ñuùng hôn laø, chính
bieåu töôïng naøy - baèng caùch keát hôïp baûn thaân noù [theâm vaøo cho] vôùi bieåu
töôïng veà caùi ña taïp -, môùi laøm cho khaùi nieäm veà söï noái keát coù theå coù ñöôïc.
Söï THOÁNG NHAÁT [nhaát theå] naøy coù tröôùc moät caùch tieân nghieäm so vôùi
moïi khaùi nieäm veà söï noái keát, neân khoâng phaûi laø phaïm truø nhaát theå (§ 10),
vì moïi phaïm truø laø döïa vaøo caùc chöùc naêng loâ-gic trong nhöõng phaùn ñoaùn,
nhöng trong nhöõng phaùn ñoaùn thì söï noái keát, do ñoù, söï nhaát theå cuûa nhöõng
khaùi nieäm ñöôïc cho voán ñaõ ñöôïc suy töôûng. Cho neân, phaïm truø cuõng ñaõ
phaûi laáy söï noái keát [nguyeân thuûy] laøm tieàn ñeà. Vaäy, ta phaûi ñi tìm söï
THOÁNG NHAÁT naøy (nhö laø söï Thoáng nhaát veà chaát § 12) ôû choã cao hôn,
nghóa laø ôû trong caùi gì chöùa ñöïng baûn thaân cô sôû cho söï thoáng nhaát [thaáp
hôn] cuûa nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau trong nhöõng phaùn ñoaùn, do ñoù chöùa
ñöïng cô sôû cho chính khaû theå cuûa giaùc tính, keå caû trong vieäc söû duïng loâ-
gic cuûa giaùc tính.

(1)
Lieäu baûn thaân caùc bieåu töôïng coù ñoàng nhaát vôùi nhau hay khoâng, do ñoù moät bieåu töôïng naøy coù
theå ñöôïc suy töôûng thoâng qua bieåu töôïng khaùc baèng caùch phaân tích, laø ñieàu khoâng ñöôïc baøn ôû ñaây.
YÙ thöùc veà moät bieåu töôïng naøy bao giôø cuõng phaân bieät vôùi yù thöùc veà moät bieåu töôïng khaùc, trong
chöøng möïc noùi veà caùi ña taïp, cho neân ôû ñaây chæ coát baøn veà söï toång hôïp cuûa yù thöùc (khaû höõu) naøy maø
thoâi.

209
 MUÏC § 16

VEÀ SÖÏ THOÁNG NHAÁT TOÅNG HÔÏP-NGUYEÂN THUÛY CUÛA

THOÂNG GIAÙC (APPERZEPTION)

B132 Caùi: "TOÂI TÖ DUY" (“Das: ICH DENKE”) nhaát thieát phaûi coù theå
ñi keøm taát caû moïi bieåu töôïng cuûa toâi; bôûi vì neáu khoâng nhö vaäy, moät caùi gì
ñoù coù theå ñöôïc hình dung [thaønh bieåu töôïng] trong toâi nhöng laïi khoâng ñöôïc
toâi suy töôûng; ñieàu aáy cuõng coù nghóa töông töï laø, bieåu töôïng aáy hoaëc khoâng
theå coù ñöôïc hoaëc ít nhaát khoâng laø caùi gì caû cho toâi. Bieåu töôïng coù theå ñöôïc
mang laïi tröôùc moïi tö duy, goïi laø tröïc quan. Vaäy, moïi caùi ña taïp cuûa tröïc
quan phaûi coù moái quan heä taát yeáu vôùi caùi "Toâi tö duy", trong cuøng moät chuû
theå nôi caùi ña taïp naøy coù maët. Nhöng bieåu töôïng "Toâi tö duy" naøy laø moät
taùc vuï cuûa tính noäi khôûi, töùc laø khoâng theå xem nhö laø thuoäc veà caûm naêng
ñöôïc. Toâi goïi noù laø THOÂNG GIAÙC THUAÀN TUÙY (DIE REINE
APPERZEPTION) ñeå phaân bieät vôùi thoâng giaùc thöôøng nghieäm, hay coøn
goïi noù laø THOÂNG GIAÙC NGUYEÂN THUÛY (URSPRÜNGLICHE
APPERZEPTION) vì noù chính laø TÖÏ-YÙ THÖÙC (SELBST-
BEWUSSTSEIN)* töùc laø caùi moät khi laøm naûy sinh bieåu töôïng "Toâi tö duy"
thì moïi bieåu töôïng khaùc ñeàu phaûi coù theå ñi keøm theo ngay, vaø noù vaãn laø noù
trong moïi [haønh vi cuûa] yù thöùc vaø noù khoâng theå laïi ñi keøm theo moät bieåu
töôïng naøo khaùc nöõa. Toâi cuõng goïi söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc naøy laø söï
THOÁNG NHAÁT SIEÂU NGHIEÄM CUÛA TÖÏ YÙ THÖÙC ñeå bieåu thò khaû theå
cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm ra ñôøi töø söï thoáng nhaát naøy. Bôûi vì, nhöõng bieåu
töôïng ña taïp ñöôïc mang laïi trong moät tröïc quan naøo ñoù nhìn chung seõ

*
Thoâng giaùc: (do goác latinh: Ap = ad: theâm vaøo; perzeption: percipio: tri giaùc) thoâng giaùc laø caùi gì
“theâm vaøo cho tri giaùc”. Töø “thoâng giaùc” noùi leân ñöôïc yù nghóa aáy: giaùc: yù thöùc; thoâng: xuyeân suoát,
nhaát quaùn = Töï yù thöùc. Thuaät ngöõ ñöôïc Leibniz söû duïng laàn ñaàu tieân ñeå phaân bieät vôùi caùc “tri giaùc
nhoû” (petites perceptions) [xem: Ñôn töû luaän/Monadologie, 1720, ñònh lyù 18], bieåu thò tieán trình tinh
thaàn qua ñoù “caùc tri giaùc nhoû” (ñöôïc mang laïi moät caùch caûm tính) ñöôïc naâng leân vaø ñöôïc saép xeáp
vaøo trong söï noái keát cuûa yù thöùc nhôø söï chuù yù vaø kyù öùc. Vaäy, Leibniz hieåu “thoâng giaùc” laø nhaän thöùc
phaûn tö ñoái vôùi caùc tri giaùc veà moät baûn theå/ñôn töû. Trong khi moïi ñôn töû dieãn taû toaøn boä vuõ truï theo
caùch rieâng cuûa chuùng ôû trong caùc tri giaùc thì naêng löïc “thoâng giaùc” chæ coù ôû nhöõng höõu theå coù yù thöùc
veà chính caùc tri giaùc cuûa mình. “Thoâng giaùc” baûo ñaûm söï ñoàng nhaát cuûa baûn ngaõ nôi caùc tri giaùc.
Tieáp thu thuaät ngöõ naøy, Kant phaân bieät giöõa “thoâng giaùc thöôøng nghieäm hay taâm lyù hoïc” nhö laø
quan naêng cuûa giaùc tính hình thaønh neân caùc bieåu töôïng roõ reät töø tri giaùc caûm tính vaø taäp hôïp nhöõng
tröïc quan ña taïp thaønh moät bieåu töôïng thoáng nhaát thoâng qua hoaït ñoäng cuûa “giaùc quan beân trong”
vôùi Thoâng giaùc thuaàn tuùy hay sieâu nghieäm nhö laø quan naêng cuûa yù thöùc noùi chung bao goàm caû giaùc
tính vaø lyù tính vaø baét nguoàn töø söï thoáng nhaát taát yeáu vaø nguyeân thuûy cuûa moïi nhaän thöùc giaùc tính laãn
lyù tính. Leibniz nhaán maïnh ôû söï ñoái laäp giöõa yù thöùc vaø khoâng-yù thöùc; Kant nhaán maïnh söï phaân bieät
giöõa thuaàn tuùy vaø thöôøng nghieäm. Trong khi thoâng giaùc thöôøng nghieäm coù tính “phaân taùn vaø khoâng
coù quan heä naøo vôùi tính ñoàng nhaát cuûa chuû theå nhaän thöùc” (B133) thì Thoâng giaùc sieâu nghieäm –
thoâng qua yù thöùc veà caùi “Toâi-tö duy” – taïo ra moái quan heä cuûa moïi bieåu töôïng vôùi moät yù thöùc chung,
luoân töï-ñoàng nhaát vaø bao truøm moïi bieåu töôïng. Trong chöùc naêng naøy, Thoâng giaùc sieâu nghieäm laø
“nguyeân taéc toái cao cuûa moïi söï söû duïng giaùc tính”. (Xem Chuù giaûi daãn nhaäp: 8.3.5). (N.D).

210
 khoâng phaûi laø nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi, neáu chuùng khoâng cuøng thuoäc veà
moät Töï-yù thöùc, nghóa laø, vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi (duø toâi
khoâng yù thöùc ngay veà chuùng nhö theá), chuùng phaûi taát yeáu phuø hôïp vôùi ñieàu
kieän chæ nhôø ñoù chuùng coù theå taäp hôïp trong moät Töï-yù thöùc chung, vì neáu
khoâng, chuùng seõ khoâng thuoäc veà toâi moät caùch troïn veïn (durchgängig). Töø söï
B133 noái keát nguyeân thuûy naøy seõ coøn ñöôïc ruùt ra nhieàu ñieàu khaùc nöõa.

Ñoù laø: tính ñoàng nhaát troïn veïn [xuyeân suoát] (durch-gängige Identität)
naøy cuûa Thoâng giaùc veà moät caùi ña taïp ñöôïc mang laïi trong tröïc quan chöùa
ñöïng moät söï toång
hôïp nhöõng bieåu töôïng vaø söï ñoàng nhaát naøy chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø coù YÙ
thöùc veà söï toång hôïp naøy. Bôûi vì, yù thöùc thöôøng nghieäm, - laø caùi ñi keøm theo
nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau, - töï noù raát phaân taùn vaø khoâng coù moái quan heä
vôùi söï ñoàng nhaát cuûa chuû theå. Moái quan heä naøy chöa xaûy ra neáu chæ baèng
caùch toâi cho yù thöùc ñi keøm theo töøng bieåu töôïng [rieâng leû], traùi laïi, chæ khi
toâi noái keát (hinzusetze) bieåu töôïng naøy vaøo vôùi bieåu töôïng kia vaø toâi coù yù
thöùc veà söï toång hôïp caùc bieåu töôïng aáy. Nhö vaäy, chæ baèng caùch toâi coù theå
noái keát moät noäi dung ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc cho trong moät YÙ
thöùc, baáy giôø môùi coù theå coù ñöôïc vieäc toâi hình dung veà söï ñoàng nhaát cuûa yù
thöùc trong baûn thaân nhöõng bieåu töôïng aáy; töùc laø, söï thoáng nhaát coù tính
phaân tích cuûa Thoâng giaùc chæ coù theå coù ñöôïc vôùi ñieàu kieän tieân quyeát cuûa
moät söï thoáng nhaát coù tính toång hôïp naøo ñoù(1). YÙ töôûng: "nhöõng bieåu töôïng
B134 ñöôïc mang laïi trong tröïc quan naøy laø ñeàu thuoäc veà toâi" cuõng ñoàng nghóa
nhö yù töôûng: "toâi hôïp nhaát chuùng laïi trong moät yù thöùc, hoaëc ít ra coù theå
hôïp nhaát chuùng laïi trong ñoù", vaø duø yù töôûng aáy chöa phaûi laø yù thöùc veà söï
toång hôïp cuûa nhöõng bieåu töôïng thì cuõng ñaõ giaû ñònh khaû theå cho söï toång
hôïp aáy, töùc laø, chæ thoâng qua vieäc toâi coù theå hieåu ñöôïc (begreifen) caùi ña
taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng trong moät yù thöùc, toâi môùi goïi chuùng noùi chung laø
nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi, bôûi vì neáu khoâng nhö vaäy, hoùa ra toâi cuõng coù
moät baûn ngaõ cuõng dò bieät, hoãn mang ñuû maøu nhö nôi nhöõng bieåu töôïng
maø toâi yù thöùc. Nhö vaäy, söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa caùi ña taïp trong tröïc

(1)
Söï thoáng nhaát phaân tích cuûa YÙ thöùc gaén lieàn vôùi moïi khaùi nieäm phoå bieán, v.d. khi toâi suy töôûng
veà moät maøu ñoû noùi chung, toâi hình dung - qua ñoù - moät tính chaát (nhö moät ñaëc ñieåm) ñaõ gaëp ôû ñaâu
ñoù hoaëc hình dung tính chaát naøy coù theå ñöôïc noái keát vôùi caùc bieåu töôïng khaùc, nhö vaäy laø chæ nhôø coù
moät söï thoáng nhaát toång hôïp khaû höõu ñaõ ñöôïc suy töôûng töø tröôùc, toâi môùi coù theå hình dung veà söï
thoáng nhaát phaân tích. Moät bieåu töôïng ñöôïc suy töôûng nhö laø bieåu töôïng chung [phoå bieán] cho nhieàu
bieåu töôïng khaùc nhau thì ñöôïc xem nhö laø thuoäc veà caùc bieåu töôïng khaùc nhau, nhöng caùc bieåu töôïng
khaùc nhau naøy - ngoaøi bieåu töôïng chung - coøn coù moät caùi gì khaùc nöõa nôi chuùng, do ñoù bieåu töôïng
chung naøy phaûi ñöôïc suy töôûng töø tröôùc trong söï thoáng nhaát toång hôïp vôùi caùc bieåu töôïng khaùc (duø
chæ laø caùc bieåu töôïng coù theå coù), tröôùc khi toâi coù theå suy töôûng ôû beân trong bieåu töôïng chung aáy veà
söï thoáng nhaát phaân tích cuûa yù thöùc, laø söï thoáng nhaát ñaõ laøm cho noù trôû thaønh moät conceptus
communis [moät khaùi nieäm phoå bieán] Vaø nhö vaäy, söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa thoâng giaùc laø
ñieåm toái cao maø ngöôøi ta phaûi gaén chaët moïi söï söû duïng giaùc tính, caû baûn thaân toaøn boä moân loâ-
gic hoïc vaø sau moân loâ-gíc, caû Trieát hoïc-Sieâu nghieäm vaøo ñoù, thaäm chí, quan naêng naøy chính laø
baûn thaân giaùc tính.

211
 quan - ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm - laø cô sôû cho tính ñoàng nhaát
cuûa baûn thaân Thoâng giaùc, ñi tröôùc moïi tö duy nhaát ñònh cuûa toâi moät caùch
tieân nghieäm. Nhöng söï noái keát khoâng phaûi naèm ngay trong nhöõng ñoái töôïng
vaø khoâng theå vay möôïn töø nhöõng ñoái töôïng thoâng qua tri giaùc roài sau ñoù
môùi ñöôïc tieáp thu vaøo trong giaùc tính, maø laø moät coâng vieäc thieát keá rieâng
cuûa giaùc tính voán baûn thaân khoâng gì khaùc hôn laø quan naêng ñeå noái keát moät
caùch tieân nghieäm vaø ñöa caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc cho vaøo
B135 trong söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc, vaø Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát
naøy laø Nguyeân taéc toái cao trong toaøn boä nhaän thöùc con ngöôøi.

Nguyeân taéc naøy veà söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa Thoâng giaùc tuy baûn
thaân laø moät nguyeân taéc ñoàng nhaát, do ñoù laø nguyeân taéc coù tính phaân tích
nhöng laïi coù theå giaûi thích moät söï toång hôïp cuûa caùi ña taïp ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan nhö laø coù tính taát yeáu, maø khoâng coù noù, söï ñoàng nhaát troïn
veïn cuûa Töï-yù thöùc seõ khoâng theå naøo suy töôûng ñöôïc. Bôûi vì thoâng qua caùi
Toâi, vôùi tö caùch laø moät bieåu töôïng ñôn giaûn, khoâng coù gì ña taïp ñöôïc mang
laïi; chæ trong tröïc quan laø caùi khaùc vôùi caùi Toâi, caùi ña taïp môùi ñöôïc mang
laïi vaø thoâng qua söï noái keát maø ñöôïc suy töôûng trong moät yù thöùc. Moät
giaùc tính chæ caàn thoâng qua Töï-yù thöùc laø moïi caùi ña taïp ñeàu ñoàng thôøi ñöôïc
mang laïi, aét coù theå tröïc quan [ñaây chæ loaïi giaùc tính cuûa thaàn linh]. Giaùc
tính cuûa chuùng ta chæ coù theå suy töôûng vaø phaûi tìm tröïc quan ôû trong caùc
giaùc quan. Vaäy, toâi yù thöùc veà caùi Baûn ngaõ ñoàng nhaát [cuûa toâi] trong quan
heä vôùi caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc mang laïi cho toâi trong tröïc
quan laø vì toâi goïi taát caû chuùng laø nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi vaø chuùng trôû
thaønh moät trong toâi. Nhöng nhö vaäy cuõng gioáng nhö noùi raèng toâi yù thöùc moät
caùch tieân nghieäm veà moät söï toång hôïp taát yeáu cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc
goïi laø söï thoáng nhaát toång hôïp nguyeân thuûy cuûa thoâng giaùc maø moïi bieåu
töôïng ñöôïc mang laïi cho toâi ñeàu phaûi phuïc tuøng vaø ñeàu phaûi ñöôïc ñöa vaøo
trong söï thoáng nhaát aáy baèng moät söï toång hôïp.
B136

212
 MUÏC § 17

NGUYEÂN TAÉC CUÛA SÖÏ THOÁNG NHAÁT TOÅNG HÔÏP CUÛA

THOÂNG GIAÙC LAØ NGUYEÂN TAÉC TOÁI CAO CUÛA MOÏI SÖÏ
SÖÛ DUÏNG GIAÙC TÍNH

Theo Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, nguyeân taéc toái cao cho khaû theå cuûa
moïi tröïc quan trong quan heä vôùi caûm naêng laø: moïi caùi ña taïp cuûa tröïc quan
phaûi phuïc tuøng caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa Khoâng gian vaø Thôøi gian. Coøn
nguyeân taéc toái cao cuõng cuûa noù nhöng trong quan heä vôùi giaùc tính laø: moïi
caùi ña taïp cuûa tröïc quan phaûi phuïc tuøng caùc ñieàu kieän cuûa söï thoáng nhaát
toång hôïp-nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc(1).

Moïi bieåu töôïng cuûa tröïc quan phuïc tuøng nguyeân taéc thöù nhaát, trong
chöøng möïc chuùng ñöôïc mang laïi cho ta; phaûi phuïc tuøng nguyeân taéc thöù hai,
trong chöøng möïc chuùng coù theå phaûi ñöôïc noái keát trong moät YÙ thöùc. Vì
B137 khoâng coù yù thöùc thì khoâng coù gì ñöôïc suy töôûng hay nhaän thöùc vaø nhöõng
bieåu töôïng ñöôïc cho cuõng seõ khoâng coù chung haønh vi Thoâng giaùc "Toâi tö
duy" vaø qua ñoù khoâng ñöôïc noái keát trong moät Töï-YÙ thöùc.

(1)
Khoâng gian, Thôøi gian vaø moïi boä phaän cuûa chuùng ñeàu laø nhöõng tröïc quan, do ñoù ñeàu laø nhöõng
bieåu töôïng rieâng leû vôùi caùi ña taïp maø chuùng chöùa ñöïng beân trong chuùng. (xem Caûm naêng hoïc sieâu
nghieäm). | Cho neân, chuùng khoâng phaûi laø nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn ñeå nhôø ñoù cuøng moät yù thöùc
ñöôïc tìm thaáy trong nhieàu bieåu töôïng maø ngöôïc laïi, nhieàu bieåu töôïng chöùa ñöïng trong moät yù thöùc vaø
coù theå xem yù thöùc veà chuùng nhö laø caùi gì coù tính keát hôïp, do ñoù söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc laø toång hôïp
vaø ñoàng thôøi laïi laø nguyeân thuûy. Ñaëc ñieåm naøy cuûa yù thöùc mang laïi nhieàu heä quaû quan troïng trong
vieäc vaän duïng (xem § 25)

213
 Giaùc tính, noùi moät caùch toång quaùt, laø quan naêng cuûa nhöõng nhaän
thöùc. Nhöõng nhaän thöùc laø ôû trong moái quan heä nhaát ñònh cuûa nhöõng bieåu
töôïng ñöôïc cho vôùi moät ñoái töôïng. Coøn ñoái töôïng laø caùi ña taïp cuûa moät
tröïc quan ñöôïc cho ñöôïc hôïp nhaát laïi trong khaùi nieäm veà ñoái töôïng.
Nhöng moïi söï hôïp nhaát (Vereinigung) nhöõng tröïc quan ñoøi hoûi söï thoáng
nhaát cuûa YÙ thöùc trong vieäc toång hôïp chuùng laïi. Do ñoù, söï thoáng nhaát cuûa
yù thöùc laø caùi duy nhaát laøm cho moái quan heä cuûa nhöõng bieåu töôïng vôùi moät
ñoái töôïng, cuõng nhö caû tính giaù trò khaùch quan cuûa chuùng coù theå coù ñöôïc,
töùc laø laøm cho chuùng trôû thaønh nhöõng nhaän thöùc, vaø baûn thaân khaû theå cuûa
giaùc tính cuõng döïa vaøo ñoù. [söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc].

Vaäy, nhaän thöùc thuaàn tuùy ñaàu tieân cuûa giaùc tính laøm cô sôû cho toaøn
boä vieäc söû duïng coøn laïi cuûa noù vaø ñoàng thôøi cuõng laø nhaän thöùc hoaøn toaøn
ñoäc laäp vôùi moïi ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm tính chính laø Nguyeân taéc veà
söï thoáng nhaát toång hôïp-nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc. Nhö theá, moâ thöùc
ñôn thuaàn cuûa tröïc quan caûm tính beân ngoaøi - khoâng gian - vaãn chöa phaûi laø
[chöa mang laïi] nhaän thöùc, noù chæ môùi mang laïi caùi ña taïp cuûa tröïc quan
tieân nghieäm ñeå coù theå trôû thaønh moät nhaän thöùc. Ñeå nhaän thöùc moät caùi gì
ñaáy trong khoâng gian, v.d. moät ñöôøng keû, toâi phaûi keùo moät ñöôøng keû vaø
B138 nhö theá laø hình thaønh moät caùch toång hôïp moät söï noái keát nhaát ñònh cuûa caùi
ña taïp ñöôïc cho, khieán cho söï thoáng nhaát cuûa haønh vi naøy ñoàng thôøi laø söï
thoáng nhaát cuûa YÙ thöùc (trong khaùi nieäm veà moät ñöôøng keû) vaø qua ñoù moät
ñoái töôïng (moät khoâng gian nhaát ñònh) môùi ñöôïc nhaän thöùc. Vaäy, söï thoáng
nhaát toång hôïp cuûa YÙ thöùc laø moät ñieàu kieän khaùch quan cuûa moïi nhaän thöùc,
khoâng phaûi chæ baûn thaân toâi môùi caàn noù ñeå nhaän thöùc moät ñoái töôïng maø baát
kyø tröïc quan naøo cuõng phaûi phuïc tuøng ñieàu kieän aáy ñeå trôû thaønh ñoái töôïng
cho toâi, bôûi neáu baèng phöông caùch khaùc vaø khoâng coù söï toång hôïp naøy, caùi
ña taïp seõ khoâng töï hôïp nhaát ñöôïc trong moät YÙ thöùc.

Nguyeân taéc treân ñaây, nhö ñaõ noùi, baûn thaân coù tính phaân tích nhöng laïi
laøm cho söï thoáng nhaát toång hôïp trôû thaønh ñieàu kieän cuûa moïi tö duy; bôûi vì
noù khoâng noùi ñieàu gì hôn laø: moïi bieåu töôïng cuûa toâi trong baát cöù moät tröïc
quan ñöôïc mang laïi naøo ñeàu phaûi phuïc tuøng ñieàu kieän chæ nhôø ñoù toâi môùi
coù theå xem chuùng nhö laø nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi, thuoäc veà baûn ngaõ ñoàng
nhaát cuûa toâi, vaø do ñoù, nhö laø ñöôïc noái keát moät caùch toång hôïp trong moät
Thoâng giaùc baèng thuaät ngöõ chung: "Toâi tö duy".

Tuy nhieân, nguyeân taéc naøy khoâng phaûi laø moät nguyeân taéc cho baát kyø
moät giaùc tính khaû höõu naøo noùi chung, traùi laïi, chæ cho loaïi giaùc tính maø
thoâng qua Thoâng giaùc thuaàn tuùy trong bieåu töôïng: TOÂI TOÀN TAÏI (ICH
BIN) thì khoâng coù caùi ña taïp naøo ñöôïc mang laïi caû. Coøn giaùc tính maø thoâng
B139 qua Töï-yù thöùc ñoàng thôøi ñöôïc mang laïi ngay caùi ña taïp cuûa tröïc quan, töùc
moät giaùc tính thoâng qua bieåu töôïng cuûa noù thì ñoàng thôøi nhöõng ñoái töôïng
cuûa bieåu töôïng naøy ñeàu hieän höõu (existieren), haún seõ khoâng caàn ñeán moät

214
taùc vuï ñaëc thuø cuûa söï toång hôïp caùi ña taïp thaønh söï thoáng nhaát cuûa YÙ thöùc;
moät taùc vuï maø giaùc tính con ngöôøi, voán chæ suy töôûng chöù khoâng tröïc quan,
phaûi caàn ñeán. Ñoái vôùi giaùc tính con ngöôøi, nguyeân taéc treân laø nguyeân taéc
ñaàu tieân khoâng theå traùnh khoûi, khieán cho noù khoâng theå coù baát kyø khaùi nieäm
naøo [khoâng coù chuùt hieåu bieát naøo] veà moät giaùc tính coù theå coù naøo khaùc, moät
giaùc tính hoaëc töï mình coù theå tröïc quan, hoaëc neáu phaûi coù moät tröïc quan
caûm tính ñi nöõa thì cuõng laø tröïc quan thuoäc veà loaïi khaùc hôn laø loaïi tröïc
quan ñaët neàn moùng treân Khoâng gian vaø Thôøi gian.

215
 MUÏC § 18

SÖÏ THOÁNG NHAÁT KHAÙCH QUAN

CUÛA TÖÏ-YÙ THÖÙC LAØ GÌ

Nhôø söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa Thoâng giaùc maø moïi caùi ña taïp
ñöôïc mang laïi trong moät tröïc quan ñöôïc hôïp nhaát laïi thaønh moät khaùi nieäm veà
ñoái töôïng. Vì theá, söï thoáng nhaát sieâu nghieäm aáy ñöôïc goïi laø khaùch quan vaø
phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi söï thoáng nhaát chuû quan cuûa YÙ thöùc voán laø moät söï
quy ñònh (Bestimmung) cuûa giaùc quan beân trong, nhôø ñoù caùi ña taïp cuûa tröïc
quan ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm cho moät söï noái keát nhö theá.
Toâi coù theå yù thöùc moät caùch thöôøng nghieäm veà caùi ña taïp nhö laø xaûy ra ñoàng
thôøi hay keá tieáp nhau laø tuøy vaøo caùc hoaøn caûnh hay caùc ñieàu kieän thöôøng
nghieäm. Vì vaäy, chæ nhôø söï lieân töôûng (Assoziation) caùc bieåu töôïng, söï
thoáng nhaát thöôøng nghieäm cuûa yù thöùc lieân heä vôùi baûn thaân moät hieän töôïng coù
B140 tính hoaøn toaøn ngaãu nhieân [baát taát]. Ngöôïc laïi, moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc
quan trong thôøi gian, xeùt ñôn thuaàn nhö tröïc quan chöùa ñöïng caùi ña taïp, laïi
phuïc tuøng söï thoáng nhaát nguyeân thuûy cuûa yù thöùc, töùc chæ thoâng qua moái quan
heä taát yeáu cuûa caùi ña taïp trong tröïc quan vôùi "Toâi tö duy"; töùc thoâng qua söï
toång hôïp thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, môùi laøm neàn taûng tieân nghieäm cho moïi
thoáng nhaát thöôøng nghieäm. Vaäy, chæ rieâng söï thoáng nhaát sieâu nghieäm môùi
coù giaù trò khaùch quan, coøn söï thoáng nhaát thöôøng nghieäm cuûa thoâng giaùc maø
ta khoâng baøn ôû ñaây vaø chæ ñöôïc ruùt ra töø söï thoáng nhaát sieâu nghieäm trong
nhöõng ñieàu kieän [aùp duïng] cuï theå ñöôïc cho (in concreto), thì chæ coù giaù trò
chuû quan. Ngöôøi naøy noái keát bieåu töôïng cuûa moät töø naøo ñoù vôùi moät söï vaät
naøy, ngöôøi kia vôùi söï vaät khaùc; söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc trong nhöõng gì laø
thöôøng nghieäm thì xeùt trong quan heä vôùi söï vaät ñöôïc mang laïi cho ta, laø
khoâng taát yeáu vaø khoâng coù giaù trò phoå bieán.

216
 MUÏC § 19

HÌNH THÖÙC LOÂ-GIC CUÛA MOÏI PHAÙN ÑOAÙN

LAØ ÔÛ TRONG SÖÏ THOÁNG NHAÁT KHAÙCH QUAN CUÛA
THOÂNG GIAÙC VEÀ NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC CHÖÙA
ÑÖÏNG TRONG ÑOÙ [ TRONG MOÏI PHAÙN ÑOAÙN ]

Toâi voán khoâng bao giôø coù theå thoûa maõn vôùi söï giaûi thích [ñònh nghóa]
B141 veà moät phaùn ñoaùn noùi chung cuûa caùc nhaø Loâ-gic hoïc: theo hoï, phaùn ñoaùn laø
bieåu töôïng veà moät moái quan heä giöõa hai khaùi nieäm. Khoâng muoán tranh caõi
vôùi hoï ôû ñaây veà choã sai laàm cuûa ñònh nghóa treân raèng ñieàu ñoù chæ hôïp vôùi
nhöõng phaùn ñoaùn nhaát thieát chöù khoâng ñuùng vôùi nhöõng phaùn ñoaùn giaû thieát
vaø phaân ñoâi (hai loaïi sau khoâng chöùa ñöïng moái töông quan giöõa nhöõng khaùi
nieäm maø giöõa baûn thaân nhöõng phaùn ñoaùn vôùi nhau) vaø (khoâng nhaéc ñeán caùc
haäu quaû tai haïi do sai laàm aáy cuûa caùc nhaø Loâ-gíc hoïc gaây ra)(1), toâi chæ nhaän
xeùt raèng ñònh nghóa treân chöa xaùc ñònh roõ moái quan heä noùi treân naèm ôû ñaâu.

Neáu toâi nghieân cöùu kyõ hôn veà moái quan heä cuûa caùc nhaän thöùc ñöôïc
cho trong moãi phaùn ñoaùn, xem chuùng laø thuoäc veà giaùc tính vaø phaân bieät
chuùng vôùi loaïi quan heä tuaân theo caùc quy luaät cuûa trí töôûng töôïng taùi taïo*
(chæ coù giaù trò chuû quan), toâi thaáy raèng moät phaùn ñoaùn khoâng gì khaùc hôn
laø phöông caùch ñeå ñöa caùc nhaän thöùc ñöôïc cho vaøo trong söï thoáng
nhaát khaùch quan cuûa Thoâng giaùc. Chính lieân töø LAØ (IST) beù nhoû trong
B142 nhöõng phaùn ñoaùn laïi coù muïc ñích phaân bieät söï thoáng nhaát khaùch quan cuûa
caùc bieåu töôïng ñöôïc cho vôùi söï thoáng nhaát chuû quan. Bôûi vì lieân töø naøy
bieåu thò moái quan heä cuûa caùc bieåu töôïng vôùi Thoâng giaùc nguyeân thuûy vaø söï
thoáng nhaát taát yeáu cuûa chuùng, cho duø baûn thaân [noäi dung] phaùn ñoaùn laø
thöôøng nghieäm, do ñoù laø ngaãu nhieân, ví duï phaùn ñoaùn: "Caùc vaät theå laø
naëng". Vôùi phaùn ñoaùn aáy, toâi khoâng muoán noùi caùc bieåu töôïng naøy taát yeáu
phaûi thuoäc veà nhau trong tröïc quan thöôøng nghieäm maø sôû dó thuoäc veà
nhau laø nhôø coù söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa Thoâng giaùc trong söï toång hôïp caùc
tröïc quan laïi vôùi nhau, töùc laø theo caùc nguyeân taéc cuûa tính quy ñònh khaùch

(1)
Hoïc thuyeát daøi doøng veà boán daïng thöùc (Figuren) cuûa tam ñoaïn luaän chæ lieân quan ñeán caùc suy
luaän nhaát thieát (kategorisch); vaø duø noù khoâng gì khaùc hôn laø moät xaûo thuaät ñöa loái suy luaän tröïc tieáp
(consequentiae immediatae) moät caùch leùn luùt vaøo trong caùc tieàn ñeà cuûa moät suy luaän thuaàn tuùy ñeå
laøm ra veû coù nhieàu theå caùch (Modus) ruùt ra keát luaän hôn laø caùc theå caùch coù trong daïng thaùi ñaàu tieân.
| Nhöng troø xaûo thuaät naøy ñaõ khoâng theå thaønh coâng ñeán theá neáu noù khoâng xem caùc phaùn ñoaùn nhaát
thieát coù moät vò theá ñaëc bieät maø moïi phaùn ñoaùn khaùc [giaû thieát vaø phaân ñoâi] ñeàu phaûi tuøy thuoäc vaøo.
Tuy nhieân hoïc thuyeát naøy laø sai nhö ñaõ noùi ôû muïc § 9. [Phaân tích veà baûng danh muïc caùc phaùn ñoaùn].
*
Trí töôûng töôïng taùi taïo (reproduktive Einbildungskraft): vd: söï lieân töôûng: Kant seõ giaûi thích
roõ hôn döôùi ñaây. Xem B151-152. (N.D).

217
quan cho moïi bieåu töôïng, trong chöøng möïc töø ñoù coù theå trôû thaønh nhaän
thöùc, vaø caùc nguyeân taéc aáy ñeàu ñöôïc ruùt ra töø Nguyeân taéc cuûa söï thoáng
nhaát sieâu nghieäm cuûa Thoâng giaùc. Chæ thoâng qua ñoù maø töø moái quan heä
naøy, moät phaùn ñoaùn, töùc laø, moät moái quan heä môùi coù giaù trò khaùch quan vaø
ñuû ñeå phaân bieät vôùi moái quan heä cuõng cuûa chính caùc bieåu töôïng aáy nhöng
chæ coù giaù trò chuû quan, chaúng haïn theo caùc quy luaät cuûa söï lieân töôûng.
Theo caùc quy luaät cuûa söï lieân töôûng, toâi chæ coù theå noùi: "khi toâi mang moät
vaät theå, toâi caûm thaáy naëng" chöù khoâng theå noùi: “noù, vaät theå aáy, LAØ naëng”,
töùc cuõng nhö noùi raèng hai bieåu töôïng aáy [vaät theå; naëng] laø ñöôïc noái keát vôùi
nhau ôû trong ñoái töôïng, khoâng keå söï khaùc nhau cuûa traïng thaùi cuûa chuû theå
vaø khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn coù maët beân caïnh nhau ôû trong tri giaùc (duø
ñöôïc laëp ñi laëp laïi bao nhieâu laàn ñi nöõa).

218
 MUÏC § 20

MOÏI TRÖÏC QUAN CAÛM TÍNH ÑEÀU PHUÏC TUØNG CAÙC

PHAÏM TRUØ NHÖ CAÙC ÑIEÀU KIEÄN CHÆ NHÔØ ÑOÙ CAÙI ÑA
TAÏP CUÛA TRÖÏC QUAN COÙ THEÅ THOÁNG NHAÁT TRONG
MOÄT YÙ THÖÙC

B143 Caùi ñöôïc mang laïi coù tính ña taïp trong moät tröïc quan caûm tính laø
thuoäc veà söï thoáng nhaát toång hôïp-nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc moät caùch taát
yeáu, vì chæ nhôø vaäy, söï thoáng nhaát cuûa tröïc quan môùi coù theå coù ñöôïc (§
17). Theá nhöng, haønh vi cuûa giaùc tính, qua ñoù caùi ña taïp cuûa caùc bieåu
töôïng ñöôïc cho (duø laø caùc tröïc quan hay caùc khaùi nieäm) ñöôïc ñöa vaøo moät
Thoâng giaùc noùi chung, chính laø chöùc naêng loâ-gic cuûa caùc phaùn ñoaùn (§
19). Vaäy, moïi caùi ña taïp, trong chöøng möïc chuùng ñöôïc mang laïi trong moät
tröïc quan thöôøng nghieäm, ñöôïc xaùc ñònh trong quan heä vôùi moät trong
nhöõng chöùc naêng loâ-gic cuûa phaùn ñoaùn, nhôø ñoù noù ñöôïc ñöa vaøo moät yù thöùc
noùi chung. Nhöng vì caùc phaïm truø khoâng gì khaùc hôn laø chính caùc chöùc
naêng ñeå phaùn ñoaùn naøy, trong chöøng möïc caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan
ñöôïc xaùc ñònh baèng phaïm truø (§ 13), do ñoù, caùi ña taïp trong moät tröïc
quan ñöôïc cho cuõng phaûi phuïc tuøng caùc phaïm truø moät caùch taát yeáu.

219
B144 MUÏC § 21

NHAÄN XEÙT

Caùi ña taïp chöùa ñöïng trong moät tröïc quan maø toâi goïi laø tröïc quan cuûa
toâi, ñöôïc hình dung - nhôø söï toång hôïp cuûa giaùc tính - nhö laø thuoäc veà söï
thoáng nhaát taát yeáu cuûa Töï-yù thöùc; vaø ñieàu naøy xaûy ra ñöôïc laø nhôø thoâng
qua caùc phaïm truø(1). Caùc phaïm truø naøy cuõng chæ ra raèng: yù thöùc thöôøng
nghieäm veà caùi ña taïp trong Moät tröïc quan phuïc tuøng Töï-yù thöùc thuaàn tuùy
tieân nghieäm, gioáng nhö moät tröïc quan thöôøng nghieäm phuïc tuøng tröïc
quan caûm tính thuaàn tuùy, vaø cuõng tieân nghieäm.

Nhaän xeùt treân ñaây laø khôûi ñieåm cho vieäc dieãn dòch caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. | Vì caùc phaïm truø chæ baét nguoàn töø giaùc tính, ñoäc
laäp vôùi caûm naêng, do ñoù, trong khi dieãn dòch, toâi taïm gaït boû phöông caùch
maø caùi ña taïp ñöôïc mang laïi cho tröïc quan thöôøng nghieäm ñeå chæ taäp trung
chuù yù ñeán söï thoáng nhaát maø giaùc tính mang laïi cho tröïc quan nhôø phaïm truø.

Sau naøy (trong § 26) seõ cho thaáy roõ, töø phöông caùch trong ñoù tröïc quan
thöôøng nghieäm ñöôïc mang laïi cho caûm naêng, thì söï thoáng nhaát ñi lieàn theo
noù chính laø söï thoáng nhaát do phaïm truø (§ 20) aùp ñaët treân söï ña taïp cuûa tröïc
B145 quan vaø nhö vaäy, khi tính hieäu löïc tieân nghieäm cuûa phaïm truø ñöôïc thieát laäp
ñoái vôùi moïi ñoái töôïng cuûa giaùc quan, muïc ñích söï dieãn dòch cuûa ta ñaõ hoaøn
toaøn ñaït ñöôïc.

Tuy nhieân, trong chöùng minh treân ñaây, coù moät ñieàu ta khoâng theå naøo
tröøu töôïng hoùa [gaït boû] ñöôïc laø baûn thaân caùi ña taïp phaûi ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan, ñi tröôùc vieäc toång hôïp cuûa giaùc tính; vaø toàn taïi ñoäc laäp vôùi
noù. Nhaát thieát phaûi theá, coøn taïi sao nhö theá laø ñieàu khoâng xaùc ñònh
ñöôïc. Bôûi vì, giaû thöû ta nghó ñeán moät loaïi giaùc tính coù khaû naêng töï tröïc
quan (chaúng haïn moät giaùc tính thaàn linh khoâng hình dung nhöõng ñoái töôïng
ñöôïc cho, vaø chæ caàn hình dung baèng bieåu töôïng, nhöõng ñoái töôïng laäp töùc
ñöôïc mang laïi ngay hoaëc ñöôïc saûn sinh ra), caùc phaïm truø seõ khoâng coù yù
nghóa gì caû ñoái vôùi loaïi nhaän thöùc naøy. Caùc phaïm truø chæ laø caùc quy taéc
daønh cho loaïi giaùc tính maø toaøn boä naêng löïc chæ laø suy töôûng thoâi, nghóa laø
haønh vi ñöa söï toång hôïp caùi ña taïp do tröïc quan ôû nôi khaùc mang laïi vaøo
trong söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc, töùc töï mình khoâng nhaän thöùc ñöôïc gì caû
nhöng chæ noái keát vaø saép xeáp nhöõng chaát lieäu do ñoái töôïng mang laïi trong
tröïc quan thaønh nhaän thöùc. Chuùng ta khoâng theå naøo giaûi thích lyù do veà
ñaëc ñieåm rieâng coù cuûa giaùc tính con ngöôøi laø nhaát thieát phaûi nhôø caùc phaïm

(1)
Cô sôû chöùng minh döïa treân söï thoáng nhaát ñaõ ñöôïc hình dung cuûa tröïc quan, qua ñoù moät ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi; söï thoáng nhaát naøy bao giôø cuõng bao haøm trong noù moät söï toång hôïp cuûa caùi ña taïp
ñöôïc mang laïi trong moät tröïc quan vaø ñaõ chöùa ñöïng saün moái quan heä cuûa caùi ña taïp naøy vôùi söï
Thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc.

220
 truø - vôùi caùch thöùc vaø soá löôïng coù haïn cuûa chuùng - ñeå hình thaønh neân söï
thoáng nhaát tieân nghieäm cuûa thoâng giaùc; cuõng nhö khoâng theå naøo giaûi
thích taïi sao chuùng ta ñöôïc phuù cho moät soá chöùc naêng phaùn ñoaùn nhaát ñònh
B146 chöù khoâng theå coù hôn vaø taïi sao thôøi gian vaø khoâng gian laïi laø nhöõng moâ
thöùc duy nhaát cuûa tröïc quan cuûa chuùng ta.

221
 MUÏC § 22

ÑEÅ NHAÄN THÖÙC VEÀ NHÖÕNG SÖÏ VAÄT,

PHAÏM TRUØ KHOÂNG COÙ SÖÏ SÖÛ DUÏNG NAØO KHAÙC HÔN LAØ AÙP DUÏNG
VAØO NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA KINH NGHIEÄM

Suy töôûng veà moät ñoái töôïng, vaø nhaän thöùc moät ñoái töôïng khoâng phaûi laø laøm cuøng
moät vieäc. Ñeå nhaän thöùc caàn coù hai boä phaän: thöù nhaát laø khaùi nieäm, qua ñoù moät ñoái töôïng
ñöôïc suy töôûng (phaïm truø), vaø thöù hai laø tröïc quan, qua ñoù ñoái töôïng ñöôïc cung caáp cho ta
laøm döõ kieän. | Bôûi vì, neáu khaùi nieäm khoâng ñöôïc cung caáp moät tröïc quan töông öùng, khaùi
nieäm seõ vaãn laø moät yù töôûng xeùt veà maët moâ thöùc nhöng laïi khoâng coù ñoái töôïng vaø khoâng
theå coù nhaän thöùc veà baát cöù söï vaät naøo; söï vaät aáy khoâng coù, cuõng khoâng theå coù vì yù töôûng
cuûa toâi khoâng bieát aùp duïng vaøo ñaâu. Moïi tröïc quan coù theå coù cuûa ta ñeàu laø caûm tính (xem
Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm), cho neân suy töôûng cuûa ta veà moät ñoái töôïng noùi chung thoâng
qua moät khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính chæ trôû thaønh nhaän thöùc trong chöøng möïc khaùi
nieäm aáy quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan. Tröïc quan caûm tính thì hoaëc laø tröïc
quan thuaàn tuùy (khoâng gian vaø thôøi gian) hoaëc laø tröïc quan thöôøng nghieäm, töùc laø nhöõng gì
ñöôïc hình dung laø hieän thöïc, tröïc tieáp coù maët trong khoâng gian vaø thôøi gian, thoâng qua
caûm giaùc. Vôùi tröïc quan thuaàn tuùy, ta coù nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm veà ñoái töôïng (nhö
trong toaùn hoïc), song chæ laø nhöõng hieän töôïng thuaàn veà maët moâ thöùc thoâi; coøn lieäu coù theå
B147 coù nhöõng söï vaät thaät söï ñöôïc tröïc quan trong moâ thöùc aáy khoâng, laø ñieàu khoâng theå khaúng
ñònh. Vì theá, moïi khaùi nieäm toaùn hoïc töï chuùng khoâng phaûi laø nhöõng nhaän thöùc; tröø khi ta
giaû ñònh raèng coù nhöõng söï vaät ñöôïc moâ taû cho ta phuø hôïp vôùi moâ thöùc cuûa tröïc quan thuaàn
tuùy noùi treân. Coøn nhöõng söï vaät trong khoâng gian vaø thôøi gian chæ trôû thaønh döõ kieän cho ta
khi chuùng laø nhöõng tri giaùc (töùc nhöõng bieåu töôïng ñi keøm vôùi caûm giaùc), nghóa laø thoâng
qua bieåu töôïng thöôøng nghieäm. Vaäy, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, duø khi aùp
duïng vaøo caùc tröïc quan tieân nghieäm (nhö trong toaùn hoïc), chæ trôû thaønh nhaän thöùc khi coù
theå aùp duïng vaøo nhöõng tröïc quan thöôøng nghieäm. Do ñoù, caùc phaïm truø, thoâng qua tröïc
quan, cuõng chæ mang laïi cho ta nhaän thöùc veà söï vaät khi chuùng coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo
tröïc quan thöôøng nghieäm maø thoâi, nghóa laø chuùng chæ phuïc vuï cho khaû theå cuûa nhaän
thöùc thöôøng nghieäm. Nhaän thöùc thöôøng nghieäm aáy goïi laø kinh nghieäm. Ruùt laïi, nhaèm
nhaän thöùc söï vaät, caùc phaïm truø khoâng coù söï söû duïng naøo khaùc laø trong chöøng möïc nhöõng
B148 söï vaät aáy ñöôïc xem laø nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu.

222
 MUÏC § 23

Caâu treân ñaây laø toái quan troïng, vì noù xaùc ñònh roõ ranh giôùi cuûa vieäc söû
duïng caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính thuaàn tuùy trong quan heä vôùi ñoái töôïng;
gioáng nhö Caûm naêng hoïc tieân nghieäm ñaõ xaùc ñònh ranh giôùi vieäc söû duïng
moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm tính cuûa ta. Khoâng gian vaø Thôøi gian,
- nhö laø caùc ñieàu kieän ñeå nhöõng ñoái töôïng coù theå trôû thaønh döõ kieän cho ta -
chæ coù giaù trò cho nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan, do vaäy cuõng chæ coù giaù
trò cho kinh nghieäm maø thoâi. Ra khoûi ranh giôùi naøy, chuùng khoâng hình
dung ñöôïc moät caùi gì heát, vì chuùng chæ coù tính thöïc taïi ôû trong chöù khoâng ôû
ngoaøi caùc giaùc quan. Caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính thoaùt khoûi söï
haïn cheá naøy vaø traûi roäng ñoái vôùi moïi ñoái töôïng cuûa tröïc quan noùi chung;
nhöõng tröïc quan aáy coù theå töông töï nhö cuûa chuùng ta hay laø khoâng, mieãn
chuùng chæ laø caûm tính chöù khoâng phaûi laø trí tueä. Theá nhöng, söï môû roäng caùc
khaùi nieäm ra ngoaøi phaïm vi tröïc quan caûm tính cuûa ta cuõng chaúng giuùp ích
gì cho ta caû. Vì raèng trong tröôøng hôïp ñoù, chuùng seõ chæ laø nhöõng khaùi nieäm
troáng roãng veà nhöõng ñoái töôïng, coøn nhöõng ñoái töôïng aáy coù theå coù hay
khoâng thì ta khoâng theå naøo chæ nhôø caùc khaùi nieäm suoâng maø phaùn ñoaùn
ñöôïc, töùc chuùng chæ laø nhöõng moâ thöùc tö töôûng ñôn thuaàn (Gedan-
kenformen) khoâng coù tính thöïc taïi khaùch quan. | Lyù do laø vì ta khoâng heà coù
tröïc quan naøo trong tay ñeå söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa Thoâng giaùc coù theå
B149
aùp duïng vaøo vaø xaùc ñònh chuùng laø moät ñoái töôïng. Chæ coù tröïc quan caûm tính
vaø thöôøng nghieäm cuûa ta môùi coù theå mang laïi cho nhöõng ñoái töôïng aáy yù
nghóa vaø noäi dung maø thoâi.

Thöû giaû thieát ta ñang coù moät ñoái töôïng thuoäc tröïc quan phi-caûm tính,
ta tha hoà hình dung cho noù moïi thuoäc tính ñuùng vôùi tieàn ñeà raèng noù khoâng
coù thuoäc tính naøo thuoäc tröïc
quan caûm tính caû: nhö vaäy, noù khoâng coù quaûng tính, töùc khoâng ôû trong
khoâng gian; thoï meänh cuûa noù khoâng ôû trong thôøi gian, cuõng khoâng coù söï
bieán ñoåi naøo xaûy ra beân trong noù (heä luaän cuûa nhöõng quy ñònh trong thôøi
gian) v.v… Chæ coù ñieàu, ñoù döùt khoaùt khoâng phaûi laø moät nhaän thöùc ñích
thöïc, khi toâi chæ neâu nhöõng gì maø tröïc quan veà ñoái töôïng khoâng phaûi
laø, chöù khoâng noùi ñöôïc nhöõng gì chöùa ñöïng trong ñoù. | Nghóa laø toâi
khoâng hình dung ñöôïc khaû theå cuûa moät ñoái töôïng naøo cho khaùi nieäm thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính caû, vì toâi khoâng neâu ñöôïc tröïc quan naøo töông öùng vôùi noù,
maø chæ coù theå noùi giaûn dò raèng nhöõng gì thuoäc tröïc quan cuûa chuùng ta ñeàu
khoâng coù giaù trò ñoái vôùi noù thoâi. Nhöng ñieàu quan troïng nhaát ôû ñaây laø, ñoái
vôùi moät “caùi gì ñoù” nhö vaäy, khoâng bao giôø vaø khoâng heà coù moät phaïm truø
naøo coù theå aùp duïng vaøo ñöôïc caû: ví duï, phaïm truø veà baûn theå, töùc laø veà moät
caùi gì chæ coù theå toàn taïi nhö moät chuû theå chöù khoâng theå chæ nhö moät thuoäc
tính, theá maø ôû ñaây toâi laïi hoaøn toaøn khoâng bieát lieäu coù theå coù vaät theå naøo
töông öùng vôùi quy ñònh tö duy* aáy khoâng, moät khi tröïc quan thöôøng nghieäm
khoâng ñem laïi cho toâi moät tröôøng hôïp aùp duïng naøo caû. Veà vieäc naøy, coøn

223
 nhieàu ñieàu ñeå noùi tieáp theo ñaây.

*
Quy ñònh tö duy (Gedankenbestimmung): ôû ñaây laø khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø). (N.D).

224
 MUÏC § 24

B150
VEÀ VIEÄC AÙP DUÏNG CAÙC PHAÏM TRUØVAØO NHÖÕNG ÑOÁI
TÖÔÏNG CUÛA GIAÙC QUAN NOÙI CHUNG

Neáu caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính chæ thoâng qua giaùc tính ñôn
thuaàn lieân heä vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan noùi chung, baát keå ñoù laø
tröïc quan cuûa chuùng ta hay moät loaïi tröïc quan naøo khaùc mieãn laø tröïc quan
caûm tính, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy (caùc phaïm truø) cuõng chæ laø nhöõng moâ
thöùc tö töôûng ñôn thuaàn (blosse Gedankenformen), qua ñoù chöa coù moät
ñoái töôïng nhaát ñònh naøo ñöôïc nhaän thöùc caû. Söï toång hôïp hay noái keát caùi ña
taïp trong caùc moâ thöùc tö töôûng ñôn thuaàn aáy chæ lieân heä vôùi söï thoáng nhaát
cuûa Thoâng giaùc laø cô sôû ñeå coù theå coù nhaän thöùc tieân nghieäm. | Vaø vì chæ
döïa vaøo giaùc tính ñôn thuaàn, söï toång hôïp aáy khoâng chæ coù tính sieâu nghieäm
maø coøn coù tính thuaàn tuùy trí tueä (rein intellektual)*. Theá nhöng, vì leõ ñaõ
bieát raèng ôû trong ta coù saün moät caùch tieân nghieäm moät moâ thöùc nhaát ñònh
cuûa tröïc quan caûm tính döïa treân tính thuï nhaän cuûa naêng löïc bieåu töôïng
(caûm naêng), cho neân giaùc tính, nhö laø söï noäi khôûi, coù theå quy ñònh giaùc
quan beân trong aáy thoâng qua caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc cho,
phuø hôïp vôùi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa thoâng giaùc, vaø suy töôûng moät caùch
tieân nghieäm veà söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa thoâng giaùc nhö laø ñieàu kieän maø
moïi ñoái töôïng cuûa tröïc quan (cuûa con ngöôøi) phaûi phuïc tuøng. | Baèng caùch
aáy, caùc phaïm truø, voán chæ laø caùc moâ thöùc tö töôûng ñôn thuaàn, coù ñöôïc
tính thöïc taïi khaùch quan, töùc laø, ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng ñoái töôïng ñöôïc
mang laïi cho ta trong tröïc quan, nhöng chæ nhö laø nhöõng hieän töôïng vì
chuùng ta chæ coù khaû naêng tröïc quan tieân nghieäm ñoái vôùi hieän töôïng thoâi.
B151
Ta coù theå goïi söï toång hôïp caùi ña taïp cuûa tröïc quan caûm tính naøy - söï
toång hôïp naøy vöøa coù theå, vöøa taát yeáu laø tieân nghieäm - laø söï toång hôïp hình
töôïng (synthesis speciosa - figürliche Synthesis) ñeå phaân bieät vôùi caùi goïi
laø söï Noái keát cuûa giaùc tính (Verstandesverbindung) (synthesis intellect-
ualis: söï toång hôïp trí tueä) laø söï toång hôïp ñöôïc suy töôûng chæ baèng phaïm
truø trong quan heä vôùi caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan noùi chung. | Caû hai ñeàu
laø sieâu nghieäm khoâng chæ vì ñeàu ñöôïc tieán haønh moät caùch tieân nghieäm, maø
coøn ñaët cô sôû tieân nghieäm cho khaû theå cuûa nhöõng nhaän thöùc khaùc.

Khaùc vôùi söï noái keát ñôn thuaàn trí tueä, rieâng söï toång hôïp hình töôïng
caàn ñöôïc goïi laø söï toång hôïp sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng khi noù chæ
coù quan heä vôùi söï thoáng nhaát toång hôïp-nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc, töùc laø

*
Intellektual: chæ ñôn thuaàn döïa treân giaùc tính (khoâng caàn coù caûm naêng). Phaân bieät vôùi
intellektuell: khoâng lieân quan ñeán ñoái töôïng maø chæ lieân quan ñeán nhaän thöùc. (Xem chuù thích** cho
A367). (N.D).

225
 vôùi söï thoáng nhaát sieâu nghieäm ñöôïc suy töôûng trong caùc phaïm truø. TRÍ
TÖÔÛNG TÖÔÏNG* laø quan naêng hình dung moät ñoái töôïng maø khoâng caàn
söï coù maët (Gegenwart) cuûa ñoái töôïng trong tröïc quan. Vì leõ moïi tröïc quan
cuûa ta ñeàu laø caûm tính, cho neân trí töôûng töôïng, - xeùt veà maët laø ñieàu kieän
chuû quan chæ coù noù môùi coù theå mang laïi moät tröïc quan töông öùng cho caùc
khaùi nieäm cuûa giaùc tính, - laø thuoäc veà caûm naêng. | Theá nhöng, trong chöøng
möïc söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng laø moät söï thöïc hieän haønh vi cuûa tính
töï khôûi (Spontaneität) - voán luoân coù tính quy ñònh (bestimmend) chöù khoâng
B152 phaûi chæ coù theå ñöôïc quy ñònh (bestimmbar) nhö giaùc quan -, do ñoù, trí
töôûng töôïng coù theå quy ñònh giaùc quan moät caùch tieân nghieäm veà maët moâ
thöùc sao cho phuø hôïp vôùi söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc, thì trong chöøng
möïc ñoù, trí töôûng töôïng laïi laø moät quan naêng quy ñònh caûm naêng moät caùch
tieân nghieäm. | Söï toång hôïp caùc tröïc quan cuûa trí töôûng töôïng phuø hôïp vôùi
caùc phaïm truø phaûi laø söï toång hôïp sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng, ñaây
laø moät taùc ñoäng cuûa giaùc tính ñoái vôùi caûm naêng vaø laø söï aùp duïng ñaàu tieân
cuûa giaùc tính (ñoàng thôøi laø cô sôû cho moïi söï aùp duïng khaùc cuûa giaùc tính)
ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan coù theå coù cuûa chuùng ta. Trí töôûng
töôïng, sôû dó goïi laø coù tính hình töôïng (figürlich) chæ laø ñeå phaân bieät vôùi söï
toång hôïp trí tueä laø söï toång hôïp thoâng qua giaùc tính ñôn thuaàn khoâng [xeùt
tôùi] moïi trí töôûng töôïng. Trong chöøng möïc trí töôûng töôïng - nhö noùi treân -
cuõng laø tính noäi khôûi, ñoâi luùc toâi goïi noù laø trí töôûng töôïng taùc taïo
(productive Einbildungskraft), ñeå phaân bieät vôùi trí töôûng töôïng taùi taïo
(reproductive Einbildungskraft) laø söï toång hôïp phuïc tuøng nhöõng quy luaät
thuaàn tuùy thöôøng nghieäm, ñoù laø söï lieân töôûng; loaïi trí töôûng töôïng naøy
khoâng ñoùng goùp gì vaøo vieäc giaûi thích khaû naêng coù ñöôïc nhöõng nhaän thöùc
tieân nghieäm cho neân khoâng thuoäc veà trieát hoïc sieâu nghieäm maø chæ thuoäc veà
moân taâm lyù hoïc.

------------------o0o----------------

Baây giôø laø choã laøm saùng toû caùi nghòch lyù ai cuõng nhaän thaáy khi trình
baøy veà moâ thöùc cuûa giaùc quan beân trong (§ 6): ñoù laø baèng caùch naøo giaùc
quan beân trong moâ taû tröôùc yù thöùc cuûa ta veà chính ta, khoâng phaûi caùi ta töï
B153 thaân nhö theá naøo maø chæ veà caùi ta xuaát hieän cho ta nhö hieän töôïng, vì ta
tröïc quan veà ta chæ veà maët ta bò kích ñoäng töø beân trong nhö theá naøo. | Ñieàu
naøy thoaït nghe coù veû maâu thuaån vì nhö theá töï ta laïi haønh xöû moät caùch thuï
nhaän vôùi chính ta khieán cho nhieàu ngöôøi - trong caùc heä thoáng taâm lyù hoïc -
deã coù thoùi quen xem giaùc quan beân trong laø ñoàng nhaát vôùi quan naêng thoâng
giaùc (ñieàu naøy ta ñaõ phaân bieät raát caån thaän).

*
“Einbildungskraft”: naêng löïc töôûng töôïng, söùc töôûng töôïng. Chuùng toâi dòch laø "trí töôûng töôïng"
theo thoâng duïng. Ñaây laø naêng löïc ñaëc bieät quan troïng, "caùi thöù ba" laøm trung giôùi giöõa caûm naêng vaø
giaùc tính, seõ ñöôïc Kant trieån khai theâm ôû phaàn sau khi baøn veà caùc nieäm thöùc (B172 - B187) vaø trong
Chöông II (aán baûn A). (N.D).

226
 Chính giaùc tính cuøng vôùi quan naêng nguyeân thuûy cuûa noù ñeå noái keát caùi
ña taïp cuûa tröïc quan, môùi laø caùi quy ñònh giaùc quan beân trong, töùc laø ñöa
caùi ña taïp vaøo moät Thoâng giaùc (baûn thaân khaû theå cuûa giaùc tính cuõng döïa
treân Thoâng giaùc naøy). Nhöng vì leõ giaùc tính cuûa loaøi ngöôøi chuùng ta töï noù
khoâng phaûi laø moät naêng löïc tröïc quan, - tröïc quan chæ coù trong caûm naêng -
neân giaùc tính khoâng theå tieáp nhaän tröïc quan vaøo trong loøng noù ñeå noái keát
caùi ña taïp trong tröïc quan rieâng cuûa noù ñöôïc. Söï toång hôïp cuûa giaùc tính, töï
noù, khoâng gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát cuûa haønh ñoäng giuùp cho giaùc tính töï
yù thöùc veà mình - ñoäc laäp vôùi caûm naêng - nhöng ñoàng thôøi laïi coù khaû naêng
quy ñònh caûm naêng (giaùc quan beân trong), töùc quy ñònh caùi ña taïp ñöôïc thöïc
söï mang laïi cho caûm naêng theo moâ thöùc cuûa tröïc quan. Nhö vaäy, döïa vaøo
caùi goïi laø söï toång hôïp tieân nghieäm cuûa trí töôûng töôûng, giaùc tính thöïc
hieän haønh ñoäng toång hôïp treân caùi chuû theå thuï ñoäng, duø giaùc tính laø moät
quan naêng cuûa chuû theå aáy, khieán ta coù quyeàn noùi raèng qua ñoù, giaùc quan
beân trong bò kích ñoäng. Roõ raøng thoâng giaùc vaø söï thoáng nhaát toång hôïp
cuûa noù hoaøn toaøn khoâng phaûi ñoàng nhaát vôùi giaùc quan beân trong. | Caùi
B154 tröôùc laø nguoàn suoái cuûa moïi söï noái keát, aùp duïng vaøo caùi ña taïp cuûa caùc tröïc
quan noùi chung baèng caùc phaïm truø vaø ñi tröôùc moïi tröïc quan caûm tính veà
nhöõng ñoái töôïng. |
Coøn giaùc quan beân trong, ngöôïc laïi, chæ laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tröïc
quan, chöa coù söï noái keát caùi ña taïp trong ñoù, töùc chöa chöùa ñöïng moät tröïc
quan nhaát ñònh naøo caû, laø caùi chæ coù theå coù ñöôïc nhôø yù thöùc veà söï xaùc
ñònh thoâng qua haønh ñoäng sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng (töùc aûnh höôûng
toång hôïp cuûa giaùc tính treân giaùc quan beân trong) maø treân ñaây toâi ñaõ goïi laø
söï toång hôïp hình töôïng.

Ta coù theå tri giaùc ñieàu naøy baát cöù luùc naøo ôû trong ta. Ta khoâng theå suy
töôûng veà moät ñöôøng keû maø khoâng keùo moät ñöôøng keû trong tö töôûng, khoâng
theå suy töôûng veà moät hình troøn maø khoâng veõ noù ra, hoaëc khoâng theå hình
dung ba chieàu ño cuûa khoâng gian maø khoâng vaïch ba ñöôøng thaúng vuoâng
goùc töø moät ñieåm. | Vôùi thôøi gian cuõng vaäy, ta khoâng theå suy töôûng veà thôøi
gian tröø khi ta cuõng keùo moät ñöôøng thaúng (xem laø bieåu hieän hình töôïng beân
ngoaøi cuûa thôøi gian), töùc ta chæ quan taâm ñeán haønh ñoäng toång hôïp caùi ña
taïp, qua ñoù ta quy ñònh giaùc quan beân trong moät caùch tieáp dieãn (sukzessiv)
vaø nhaän ra söï tieáp dieãn cuûa quy ñònh naøy trong giaùc quan beân trong. Söï vaän
ñoäng, xeùt nhö laø haønh vi cuûa chuû theå (chöù khoâng phaûi nhö laø moät quy ñònh
cuûa moät ñoái töôïng(1)), do ñoù, söï toång hôïp caùi ña taïp trong khoâng gian - neáu
B155 ta taïm gaït boû khoâng gian ñi vaø chæ chuù yù ñeán haønh vi [toång hôïp] - nhôø ñoù ta
xaùc ñònh giaùc quan beân trong phuø hôïp vôùi moâ thöùc cuûa noù, chính haønh vi

(1)
Söï vaän ñoäng cuûa moät ñoái töôïng trong khoâng gian khoâng thuoäc veà khoa hoïc thuaàn tuùy,
keå caû hình hoïc; vì leõ caùi gì vaän ñoäng thì chæ coù theå nhaän thöùc baèng kinh nghieäm chöù
khoâng phaûi tieân nghieäm. Coøn söï vaän ñoäng, xeùt nhö söï moâ taû veà moät khoâng gian, thì laïi
laø moät haønh vi thuaàn tuùy cuûa söï toång hôïp keá tieáp nhau cuûa caùi ña taïp ôû trong tröïc quan
beân ngoaøi thoâng qua trí töôûng töôïng kieán taïo, vaø nhö theá khoâng chæ thuoäc veà moân hình
hoïc maø caû trieát hoïc sieâu nghieäm. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

227
 naøy môùi taïo ra khaùi nieäm veà söï tieáp dieãn.
Nhö vaäy, giaùc tính khoâng phaûi ñaõ tìm thaáy söï noái keát caùi ña taïp coù saün
trong giaùc quan beân trong, maø traùi laïi chính noù taïo ra (hervorbringen) söï
noái keát ñoù, baèng caùch kích ñoäng giaùc quan beân trong. Theá thì, khi hoûi laøm
sao phaân bieät “caùi Toâi ñang suy töôûng” vôùi “caùi Toâi ñang töï tröïc quan chính
mình” (taát nhieân coøn coù theå coù caùc loaïi tröïc quan khaùc nöõa) khi caû hai ñoàng
thôøi cuøng toàn taïi trong moät chuû theå, thì cuõng gioáng nhö noùi: Toâi, vôùi tö caùch
laø trí tueä vaø chuû theå ñang suy töôûng nhaän thöùc chính mình nhö moät ñoái
töôïng ñöôïc suy töôûng, trong chöøng möïc toâi ñöôïc mang laïi cho toâi trong
tröïc quan gioáng nhö moïi hieän töôïng khaùc; töùc khoâng phaûi laø caùi toâi töï thaân
coù tröôùc giaùc tính maø caùi toâi xuaát hieän ra cho toâi nhö hieän töôïng. | Caâu hoûi
treân chaúng deã hôn maø cuõng chaúng khoù hôn caâu hoûi laøm theá naøo toâi laïi coù
theå trôû thaønh moät ñoái töôïng cho chính toâi, töùc laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan vaø
cuûa caùc tri giaùc beân trong. Nhöng ñieàu aáy thöïc söï phaûi laø nhö theá, vì leõ, neáu
B156 ñoái vôùi khoâng gian, ta thöøa nhaän noù laø moâ thöùc thuaàn tuùy cho nhöõng hieän
töôïng thuoäc giaùc quan beân ngoaøi; ta cuõng caàn roõ raèng ñoái vôùi thôøi gian, voán
khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi, ta khoâng theå hình dung
ñöôïc noù baèng caùch naøo khaùc hôn laø baèng hình aûnh moät ñöôøng keû do ta vaïch
ra trong tö töôûng. Khoâng coù kieåu dieãn taû baèng bieåu töôïng aáy, ta khoâng theå
nhaän thöùc ñöôïc tính thoáng nhaát veà kích thöôùc cuûa noù; cuõng theá, moïi quy
ñònh cuûa ta veà ñoä daøi cuûa thôøi gian hay cuûa caùc thôøi ñieåm ñoái vôùi moïi tri
giaùc beân trong ñeàu phaûi ruùt ra töø nhöõng gì maø söï bieán ñoåi cuûa nhöõng söï vaät
beân ngoaøi bieåu hieän ra cho ta trong tri giaùc. Do ñoù, ta phaûi saép xeáp nhöõng
quy ñònh cuûa giaùc quan beân trong nhö nhöõng hieän töôïng dieãn ra trong thôøi
gian gioáng nhö ta ñaõ saép xeáp chuùng trong khoâng gian ñoái vôùi caùc giaùc quan
beân ngoaøi. Vaäy, neáu ta cho raèng chæ coù theå nhaän thöùc ñöôïc nhöõng ñoái töôïng
trong khoâng gian khi ta bò kích ñoäng töø beân ngoaøi thì ñoái vôùi giaùc quan beân
trong, cuõng phaûi thöøa nhaän raèng ta chæ tröïc quan ñöôïc chính ta khi ta ñöôïc
kích ñoäng bôûi chính ta töø beân trong; töùc laø xeùt veà tröïc quan beân trong, ta
nhaän thöùc ñöôïc chuû theå rieâng bieät cuûa chính ta chæ nhö laø hieän töôïng chöù
khoâng phaûi nhö laø töï thaân(1).

(1) Toâi khoâng hieåu lyù do taïi sao ngöôøi ta thaáy khoù khaên tröôùc söï vieäc giaùc quan beân trong bò
B157 chính chuùng ta kích ñoäng. Baát cöù haønh ñoäng chuù yù naøo cuõng cho ta ví duï ñieån hình veà ñieàu
ñoù. Trong khi ta chuù yù veà moät ñieàu gì, giaùc tính - phuø hôïp vôùi söï noái keát maø noù suy töôûng ra
- luoân buoäc giaùc quan beân trong phaûi höôùng veà tröïc quan noäi taïi töông öùng vôùi caùi ña taïp
ñöôïc toång hôïp trong giaùc tính. Qua ñoù, taâm thöùc thöôøng bò kích ñoäng maïnh meõ nhö theá naøo
laø ñieàu maø baát cöù ai cuõng coù theå tri giaùc ñöôïc trong chính mình.

228
B157 MUÏC § 25

Ngöôïc laïi, trong vieäc toång hôïp sieâu nghieäm caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu
töôïng noùi chung, töùc trong söï thoáng nhaát toång hôïp nguyeân thuûy cuûa
Thoâng giaùc, toâi yù thöùc veà chính toâi khoâng phaûi theo caùch toâi töï xuaát hieän
cho toâi nhö hieän töôïng, cuõng khoâng phaûi veà caùi toâi töï thaân nhö theá naøo maø
chæ yù thöùc RAÈNG toâi toàn taïi thoâi (dass ich bin). Bieåu töôïng naøy chæ laø moät
yù töôûng [moät Tö duy - ein Denken] chöù khoâng phaûi laø moät tröïc quan. Theá
nhöng ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc veà chính baûn thaân ta thì ngoaøi haønh vi suy
töôûng, töùc ñöa caùi ña taïp cuûa baát kyø tröïc quan naøo vaøo söï thoáng nhaát cuûa
Thoâng giaùc, coøn caàn moät phöông caùch tröïc quan nhaát ñònh, qua ñoù caùi ña
taïp naøy ñöôïc mang laïi. | Do ñoù, tuy söï toàn taïi cuûa rieâng toâi (mein eigenes
Dasein) khoâng phaûi laø hieän töôïng (caøng khoâng phaûi laø aûo töôïng beà ngoaøi
ñôn thuaàn – bloßer Schein), nhöng söï quy ñònh cuûa toàn taïi cuûa toâi(1) chæ coù
B158 theå coù ñöôïc theo moâ thöùc cuûa giaùc quan beân trong baèng moät phöông caùch
ñaëc thuø, töùc laø laøm theá naøo ñeå caùi ña taïp maø toâi noái keát ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan beân trong, do ñoù toâi khoâng coù nhaän thöùc veà mình nhö laø caùi
toâi töï thaân maø chæ veà caùi toâi xuaát hieän cho toâi nhö hieän töôïng. YÙ thöùc veà
mình coøn laâu môùi laø moät nhaän thöùc veà mình, baát keå [ta ñaõ coù saün] moïi
phaïm truø laø caùi taïo ra söï suy töôûng veà moät ñoái töôïng noùi chung thoâng qua
söï noái keát caùi ña taïp trong moät Thoâng giaùc. Cuõng gioáng nhö ñeå coù ñöôïc
nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng khaùc vôùi toâi, thì ngoaøi vieäc suy töôûng veà moät
ñoái töôïng noùi chung (trong phaïm truø), toâi caàn coù theâm moät tröïc quan nhôø ñoù
toâi môùi xaùc ñònh ñöôïc khaùi nieäm phoå bieán aáy; nay ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc veà
chính toâi thì ngoaøi yù thöùc - hay ngoaøi yù töôûng raèng toâi ñang suy töôûng veà
mình cuõng caàn coù moät tröïc quan veà caùi ña taïp trong toâi, nhôø ñoù toâi môùi xaùc
ñònh ñöôïc yù töôûng aáy. | Tuy toâi toàn taïi nhö moät trí tueä (Intelligenz) luoân töï
yù thöùc veà quan naêng noái keát cuûa mình, nhöng xeùt trong töông quan vôùi caùi
ña taïp maø trí tueä toâi caàn noái keát, toâi phaûi phuïc tuøng moät ñieàu kieän haïn cheá
goïi laø

(1) Caùi: "Toâi tö duy" dieãn taû haønh vi xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa toâi. Qua haønh vi aáy, söï toàn taïi cuûa
toâi ñaõ ñöôïc mang laïi, tuy nhieân phöông caùch laøm theá naøo ñeå toâi xaùc ñònh toàn taïi cuûa toâi, töùc
laø, laøm theá naøo ñaët ñònh caùi ña taïp vaøo trong toâi nhö laø thuoäc veà toàn taïi cuûa toâi thì chöa ñöôïc
mang laïi. Ñeå laøm ñieàu ñoù caàn coù tröïc quan veà mình vaø tröïc quan naøy coù moät moâ thöùc tieân
nghieäm ñoù laø thôøi gian, voán laø caûm tính vaø thuoäc veà tính thuï nhaän cuûa ta. Nhöng vì leõ toâi
B158 khoâng coù moät tröïc quan veà mình naøo khaùc hôn nöõa ñeå coù theå töï xaùc ñònh mình (toâi chæ coù yù
thöùc veà tính noäi khôûi) tröôùc caû ñoäng taùc xaùc ñònh nhö caùch thôøi gian ñaõ laøm, cho neân roõ raøng
raèng toâi khoâng theå xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa toâi laø cuûa moät baûn theå töï khôûi ñöôïc. Toâi chæ coù
theå töï hình dung veà tính töï khôûi nhö laø moät yù töôûng cuûa toâi thoâi, coøn söï toàn taïi cuûa toâi luùc
naøo cuõng phaûi ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch thuaàn tuùy caûm tính, nghóa laø nhö söï toàn taïi cuûa moät
hieän töôïng. Song cuõng vì coù mang tính noäi khôûi neân toâi goïi toâi laø trí tueä (Intelligenz). (Chuù
thích cuûa taùc giaû).

229
 giaùc quan beân trong, töùc chæ laøm cho söï noái keát aáy coù theå tröïc quan ñöôïc
(anschaulich machen) laø nhôø döïa vaøo caùc moái quan heä veà thôøi gian voán
hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi caùc khaùi nieäm thöïc söï cuûa giaùc tính [caùc phaïm
truø]. Vì theá [trí tueä] toâi chæ nhaän thöùc ñöôïc chính toâi nhö toâi xuaát hieän ra
cho toâi [nhö hieän töôïng] thoâi trong quan heä vôùi moät tröïc quan [cuûa con
ngöôøi], (tröïc quan naøy khoâng theå coù tính trí tueä, töùc giaùc tính khoâng theå töï
mang laïi cho mình ñöôïc) chöù khoâng theå töï nhaän thöùc mình laø caùi toâi töï
B159 thaân nhö theå tröïc quan cuûa toâi coù tính trí tueä. [nhö cuûa thaàn thaùnh].

230
 MUÏC § 26

DIEÃN DÒCH SIEÂU NGHIEÄM VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG CAÙC KHAÙI
NIEÄM THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH MOÄT CAÙCH PHOÅ
BIEÁN TRONG (PHAÏM VI) KINH NGHIEÄM KHAÛ HÖÕU

Trong phaàn dieãn dòch sieâu hình hoïc, ta ñaõ chöùng minh nguoàn goác tieân
nghieäm cuûa caùc phaïm truø noùi chung laø do söï truøng hôïp hoaøn toaøn vôùi nhöõng
chöùc naêng loâ-gíc phoå bieán cuûa tö duy; roài trong phaàn dieãn dòch sieâu
nghieäm, ta laïi trình baøy veà khaû theå cuûa caùc phaïm truø nhö laø nhöõng nhaän
thöùc tieân nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng cuûa moät tröïc quan noùi chung (§20.21).
Baây giôø, ta phaûi giaûi thích veà khaû naêng taïi sao thoâng qua caùc phaïm truø ta
laïi coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tieân nghieäm moïi ñoái töôïng xuaát hieän
tröôùc giaùc quan ta, khoâng chæ theo caùc moâ thöùc cuûa caûm naêng maø coøn theo
caùc quy luaät cuûa söï noái keát, hay söï toång hôïp, nghóa laø taïi sao caùc phaïm truø
laïi ñeà ra (vorschreiben) ñöôïc quy luaät cho toaøn boä giôùi töï nhieân vaø thaäm
chí laøm cho töï nhieân coù theå coù ñöôïc. Vì neáu caùc phaïm truø khoâng laøm ñöôïc
nhieäm vuï naøy, seõ khoâng roõ baèng caùch naøo moïi söï vaät xuaát hieän tröôùc giaùc
B160 quan ta laïi phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät voán chæ phaùt sinh moät caùch tieân
nghieäm töø giaùc tính.

Tröôùc heát xin löu yù raèng toâi duøng thuaät ngöõ toång hôïp cuûa SÖÏ LAÕNH
HOÄI (Synthesis der Apprehension)* ñeå chæ söï keát hôïp caùi ña taïp trong
moät tröïc quan thöôøng nghieäm, nhôø ñoù tri giaùc, - töùc laø yù thöùc thöôøng
nghieäm cuûa tröïc quan (nhö laø hieän töôïng) - môùi coù theå coù ñöôïc.

Chuùng ta ñaõ coù caùc moâ thöùc tieân nghieäm cuûa tröïc quan caûm tính beân
ngoaøi cuõng nhö beân trong qua caùc bieåu töôïng veà Khoâng gian vaø Thôøi gian,
vaø söï toång hôïp laõnh hoäi caùi ña taïp cuûa hieän töôïng nhaát thieát luùc naøo cuõng
phaûi phuø hôïp vôùi caùc moâ thöùc naøy, vì baûn thaân söï toång hôïp chæ coù theå dieãn
taû theo caùc moâ thöùc aáy. Nhöng Khoâng gian vaø Thôøi gian khoâng phaûi chæ
ñöôïc hình dung nhö laø caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan caûm tính maø nhö laø baûn
thaân caùc tröïc quan (chöùa ñöïng caùi ña taïp), cho neân cuõng chöùa ñöïng trong
chuùng moät caùch tieân nghieäm tính quy ñònh veà söï thoáng nhaát cuûa caùi ña taïp

*
Apprehension (La tinh: apprehendere): söï laõnh hoäi. Vôùi Kant, söï laõnh hoäi ñoàng nghóa vôùi vieäc
tieáp thu nhöõng aán töôïng caûm tính (cuûa giaùc quan). Theo ñònh nghóa treân: “söï keát hôïp caùi ña taïp
trong moät tröïc quan thöôøng nghieäm...” laø söï toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi. Söï toång hôïp naøy laøm cho söï
thoáng nhaát cuûa tri giaùc noùi chung coù theå coù ñöôïc töø nhöõng tröïc quan ña taïp. Toång hôïp naøy laø moät
dieãn trình thuaàn tuùy thöôøng nghieäm, caàn ñöôïc phaân bieät vôùi söï toång hôïp sieâu nghieäm cuûa Thoâng
giaùc (Synthesis der Apperzeption) (§15-§20). Trong baûn A, Kant phaân bieät laõnh hoäi thuaàn tuùy (vd:
vò trí caùc con soá, caùc hình theå hình hoïc, thôøi gian) vôùi laõnh hoäi thöôøng nghieäm (vd: söï ñoâng ñaëc cuûa
nöôùc, caùi ña taïp cuûa moät ngoâi nhaø). Trong baûn B, thay theá cho “laõnh hoäi thuaàn tuùy”, oâng goïi laø “söï
toång hôïp tieáp dieãn cuûa trí töôûng töôïng” (184 204 234...). (N.D).

231
 naøy. (Xem Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm)(1). Nhö theá, ngay baûn thaân söï thoáng
nhaát toång hôïp caùi ña taïp ôû ngoaøi ta hay ôû trong ta, töùc laø, caû söï noái keát maø
taát caû nhöõng gì ñöôïc hình dung moät caùch xaùc ñònh trong khoâng gian vaø thôøi
B161 gian ñeàu phaûi phuø hôïp theo, cuõng ñöôïc mang laïi ñoàng thôøi vôùi (chöù khoâng
phaûi trong) caùc tröïc quan noùi treân [Khoâng gian vaø Thôøi gian] moät caùch tieân
nghieäm nhö laø ñieàu kieän cho söï toång hôïp cuûa moïi söï laõnh hoäi. Söï thoáng
nhaát toång hôïp naøy khoâng theå laø gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát cuûa söï noái keát
caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan noùi chung trong moät yù thöùc nguyeân thuûy phuø
hôïp vôùi caùc phaïm truø, nhöng chæ ñöôïc aùp duïng vaøo tröïc quan caûm tính cuûa
ta thoâi. Do ñoù moïi söï toång hôïp, nhôø ñoù baûn thaân tri giaùc coù theå coù ñöôïc [töùc
söï toång hôïp laõnh hoäi] ñeàu phaûi phuïc tuøng caùc phaïm truø. | Vaø vì kinh
nghieäm laø nhaän thöùc deät baèng nhöõng tri giaùc lieân keát vôùi nhau, cho neân
caùc phaïm truø laø nhöõng ñieàu kieän cho khaû theå cuûa kinh nghieäm, vaø, -
nhö vaäy -, chuùng cuõng coù giaù trò tieân nghieäm cho moïi ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm.

----------------o0o------------------

Vaäy, neáu toâi muoán, chaúng haïn, bieán tröïc quan thöôøng nghieäm veà moät
ngoâi nhaø thaønh moät tri giaùc, thoâng qua vieäc laõnh hoäi caùi ña taïp cuûa tröïc
B162 quan aáy, toâi laáy söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa khoâng gian vaø cuûa tröïc quan caûm
tính beân ngoaøi laøm cô sôû, vaø haàu nhö toâi veõ hình daùng cuûa ngoâi nhaø phuø
hôïp vôùi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa caùi ña taïp naøy nôi khoâng gian. Theá
nhöng neáu toâi tröøu töôïng hoùa moâ thöùc cuûa khoâng gian ñi, toâi seõ thaáy chính
söï thoáng nhaát toång hôïp naøy laø ôû nôi giaùc tính, vaø trong tröôøng hôïp naøy,
phaïm truø cuûa giaùc tính laøm coâng vieäc toång hôïp nhöõng caùi ñoàng tính [hay
cuøng loaïi] ôû trong tröïc quan noùi chung, chính laø phaïm truø

(1) Khoâng gian ñöôïc hình dung nhö moät ñoái töôïng (ñieàu caàn thieát trong moân hình hoïc) khoâng
chæ laø moät moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tröïc quan maø bao haøm nhieàu hôn nöõa, ñoù laø söï keát hôïp caùi
ña taïp saün coù thuaän theo moâ thöùc cuûa caûm naêng ñeå trôû thaønh moät bieåu töôïng ñöôïc tröïc quan;
B161 coù nghóa laø moâ thöùc cuûa tröïc quan (Forme der Anschauung) chæ mang laïi cho ta caùi ña
taïp, coøn tröïc quan mang tính moâ thöùc (formale Anschauung) laïi cho ta söï nhaát theå cuûa
bieåu töôïng. Trong phaàn Caûm naêng hoïc, toâi xeáp söï nhaát theå naøy hoaøn toaøn vaøo laõnh vöïc caûm
naêng ñeå nhaèm chæ ra raèng söï nhaát theå aáy ñi tröôùc moïi khaùi nieäm maëc duø noù laáy moät söï toång
hôïp khoâng phaûi do giaùc quan laøm tieàn ñeà vaø söï toång hôïp aáy laøm cho moïi khaùi nieäm cuûa ta
veà khoâng gian vaø thôøi gian coù theå coù ñöôïc. Chæ nhôø vaøo nhaát theå aáy (baèng caùch giaùc tính quy
ñònh caûm naêng) maø khoâng gian vaø thôøi gian ñöôïc mang laïi cho ta nhö laø tröïc quan, do ñoù
nhaát theå cuûa tröïc quan naøy thuoäc veà
khoâng gian vaø thôøi gian moät caùch tieân nghieäm chöù khoâng phaûi thuoäc veà khaùi nieäm cuûa giaùc
tính. (§ 24). (Chuù thích cuûa taùc giaû).

232
 veà löôïng. [töùc phaïm truø nhaát theå thuoäc veà löôïng, xem B106] maø söï toång
hôïp laõnh hoäi, töùc tri giaùc naøo cuõng phaûi tuaân theo(1).

Laáy moät ví duï khaùc, chaúng haïn khi toâi tri giaùc söï ñoâng ñaëc cuûa nöôùc,
toâi laõnh hoäi hai traïng thaùi (loûng vaø ñoâng ñaëc) naèm trong moái quan heä veà
thôøi gian traùi ngöôïc nhau. Trong thôøi gian - töùc laø caùi toâi duøng laøm neàn
B163 moùng cho hieän töôïng, vôùi tö caùch laø tröïc quan beân trong - toâi nhaát thieát
phaûi hình dung moät söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa caùi ña taïp vì khoâng coù söï
thoáng nhaát naøy, moái quan heä kia [loûng vaø ñoâng ñaëc] seõ khoâng theå ñöôïc
mang laïi moät caùch xaùc ñònh trong moät tröïc quan (xeùt veà trình töï thôøi gian).
Theá nhöng, neáu toâi cuõng taïm gaït boû thôøi gian voán laø moâ thöùc beàn vöõng cuûa
tröïc quan beân trong cuûa toâi ra moät beân, söï thoáng nhaát toång hôïp naøy - vôùi tö
caùch laø ñieàu kieän tieân nghieäm ñeå toâi noái keát caùi ña taïp cuûa tröïc quan noùi
chung - chính laø phaïm truø nguyeân nhaân; nhôø ñoù moãi khi toâi aùp duïng phaïm
truø naøy vaøo caûm naêng, toâi xaùc ñònh ñöôïc moïi ñieàu dieãn ra trong thôøi gian
noùi chung veà maët töông quan (Relation) cuûa chuùng [töùc quan heä nhaân quaû
trong nhoùm caùc phaïm truø töông quan]. Do ñoù, söï laõnh hoäi trong moät tröôøng
hôïp nhö theá, vaø caû baûn thaân tröôøng hôïp naøy [loûng vaø ñoâng ñaëc], xeùt veà maët
tri giaùc coù theå coù, phuïc tuøng khaùi nieäm [thuaàn tuùy] veà moái quan heä giöõa keát
quaû vaø nguyeân nhaân, vaø cuõng töông töï nhö vaäy trong moïi tröôøng hôïp khaùc.

Caùc phaïm truø laø nhöõng khaùi nieäm ÑEÀ RA quy luaät moät caùch tieân
nghieäm cho hieän töôïng, töùc laø cho giôùi töï nhieân hieåu nhö toång theå
(Inbegriff) moïi hieän töôïng (natura materialiter spectata). | Caâu hoûi naûy
sinh ngay ôû ñaây laø: neáu caùc phaïm truø khoâng ñöôïc ruùt ra töø töï nhieân vaø
khoâng höôùng theo töï nhieân nhö laø maãu möïc cho chuùng (vì neáu nhö vaäy
chuùng chæ coù tính thöôøng nghieäm), vaäy laøm sao coù theå hieåu ñöôïc töï nhieân
laïi nhaát thieát phaûi höôùng theo caùc phaïm truø, nghóa laø laøm theá naøo caùc
phaïm truø laïi coù theå quy ñònh söï noái keát caùi ña taïp trong töï nhieân moät
caùch tieân nghieäm chöù khoâng phaûi ruùt söï noái keát naøy ra töø töï nhieân?
Sau ñaây laø lôøi giaûi cho ñieàu bí hieåm aáy.

B164 Laøm theá naøo nhöõng quy luaät cuûa nhöõng hieän töôïng trong töï nhieân laïi
phaûi phuø hôïp moät caùch tieân nghieäm vôùi giaùc tính vaø vôùi moâ thöùc tieân
nghieäm cuûa giaùc tính - töùc vôùi quan naêng cuûa giaùc tính noái keát caùi ña taïp
noùi chung -, ñieàu aáy cuõng khoâng laï luøng khoù hieåu hôn vieäc laøm theá naøo baûn
thaân nhöõng hieän töôïng cuõng phaûi phuø hôïp moät caùch tieân nghieäm vôùi moâ
thöùc cuûa tröïc quan caûm tính. Vì raèng nhöõng quy luaät khoâng toàn taïi trong
nhöõng hieän töôïng, chuùng chæ toàn taïi trong töông quan vôùi chuû theå maø

(1)
Baèng caùch ñoù ta ñaõ chöùng minh raèng: söï toång hôïp laõnh hoäi - coù tính thöôøng nghieäm - nhaát thieát
phaûi phuø hôïp vôùi söï toång hôïp cuûa Thoâng giaùc laø caùi coù tính trí tueä vaø hoaøn toaøn tieân nghieäm ñöôïc
chöùa ñöïng trong phaïm truø. Cuøng laø moät söï noäi khôûi - nhaèm mang laïi söï noái keát cho caùi ña taïp cuûa
tröïc quan - nhöng ôû nôi kia [thöôøng nghieäm] laø vôùi danh nghóa trí töôûng töôïng, coøn ôû nôi ñaây
[tieân nghieäm] laø vôùi danh nghóa giaùc tính.

233
 hieän töôïng phuï thuoäc vaøo, trong chöøng möïc chuû theå coù giaùc tính; cuõng
nhö theá, nhöõng hieän töôïng khoâng hieän höõu töï thaân, chuùng chæ toàn taïi
trong quan heä vôùi chuû theå aáy trong chöøng möïc chuû theå coù giaùc quan.
Vaät töï thaân haún nhieân coù tính quy luaät moät caùch taát yeáu, keå caû naèm beân
ngoaøi moät giaùc tính nhaän thöùc ra chuùng. Nhöng RIEÂNG NHÖÕNG HIEÄN
TÖÔÏNG LAÏI CHÆ LAØ NHÖÕNG BIEÅU TÖÔÏNG VEÀ NHÖÕNG SÖÏ VAÄT,
coøn söï vaät töï thaân nhö theá naøo laïi khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc. Laø nhöõng
bieåu töôïng ñôn thuaàn, nhöõng hieän töôïng khoâng theå phuïc tuøng nhöõng
quy luaät noái keát naøo khaùc ngoaøi nhöõng quy luaät do quan naêng noái keát
[cuûa chuû theå] ñeà ra cho chuùng. Caùi noái keát nhöõng gì ña taïp cuûa tröïc quan
caûm tính chính laø trí töôûng töôïng; vaø trí töôûng töôïng ñeán phieân noù laïi phuï
thuoäc vaøo giaùc tính veà maët tính thoáng nhaát cuûa toång hôïp trí tueä vaø phuï
thuoäc vaøo caûm naêng veà maët söï toång hôïp caùi ña taïp cuûa söï laõnh hoäi. Moïi tri
giaùc ñeàu döïa vaøo söï toång hôïp laõnh hoäi, vaø ñeán löôït noù, söï toång hôïp thöôøng
nghieäm naøy laïi phuï thuoäc vaøo söï toång hôïp sieâu nghieäm, töùc laø vaøo caùc
phaïm truø; theá laø moïi tri giaùc coù theå coù, do ñoù, taát caû nhöõng gì coù theå vöôn
tôùi ñöôïc yù thöùc thöôøng nghieäm, töùc toaøn boä hieän töôïng cuûa töï nhieân, - xeùt
veà maët ñöôïc noái keát - ñeàu phuïc tuøng caùc phaïm truø, laø nhöõng caùi maø töï
nhieân (xeùt nhö töï nhieân noùi chung) phaûi phuïc tuøng vôùi tö caùch laø cô sôû
nguyeân thuûy cho tính hôïp quy luaät taát yeáu cuûa töï nhieân (nhö laø natura
B165 formaliter spectata - töï nhieân nhö laø toaøn boä caùc quy luaät -). Nhöng quan
naêng thuaàn tuùy cuûa giaùc tính trong vieäc ñeà ra nhöõng quy luaät tieân nghieäm
cho nhöõng hieän töôïng chæ baèng caùc phaïm truø taát nhieân khoâng ñuû söùc ñeà ra
heát moïi thöù quy luaät, ngoaïi tröø nhöõng quy luaät tieân nghieäm maø töï nhieân noùi
chung - vôùi tö caùch laø tính quy luaät cuûa moïi hieän töôïng trong khoâng gian vaø
thôøi gian - phaûi tuaân thuû. Nhöõng quy luaät ñaëc thuø lieân quan ñeán nhöõng hieän
töôïng thöôøng nghieäm cuï theå khoâng theå hoaøn toaøn ñöôïc ruùt ra töø nhöõng quy
luaät neàn taûng aáy maëc duø ñeàu phaûi phuïc tuøng chuùng. ÔÛ ñaây ta caàn söï hoã trôï
cuûa kinh nghieäm ñeå phaùt hieän theâm nhöõng quy luaät ñaëc thuø; nhöng ñoái vôùi
baûn thaân kinh nghieäm noùi chung vaø vôùi moïi ñoái töôïng ñöôïc nhaän thöùc laø
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm thì chæ coù nhöõng quy luaät tieân nghieäm noùi ôû
tröôùc môùi mang laïi söï daïy baûo (Belehrung) [coù tính höôùng daãn].

234
 MUÏC § 27

KEÁT QUAÛ CUÛA SÖÏ DIEÃN DÒCH NAØY

VEÀ CAÙC KHAÙI NIEÄM CUÛA GIAÙC TÍNH

Chuùng ta khoâng theå suy töôûng veà ñoái töôïng maø khoâng nhôø caùc phaïm
truø; chuùng ta cuõng khoâng theå nhaän thöùc ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng maø khoâng
nhôø caùc tröïc quan töông öùng vôùi caùc khaùi nieäm aáy. Moïi tröïc quan cuûa ta
ñeàu laø caûm tính vaø nhaän thöùc naøy - trong chöøng möïc ñoái töôïng caûm tính
B166 cuûa noù ñöôïc mang laïi - laø thöôøng nghieäm. Nhaän thöùc thöôøng nghieäm chính
laø kinh nghieäm. Do ñoù, ta khoâng theå coù nhaän thöùc tieân nghieäm naøo
ngoaïi tröø veà nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu(1).

Nhöng nhaän thöùc naøy - bò giôùi haïn trong phaïm vi nhöõng ñoái töôïng cuûa
kinh nghieäm - khoâng vì theá laïi hoaøn toaøn vay möôïn töø kinh nghieäm; traùi laïi,
khoâng nhöõng caùc tröïc quan thuaàn tuùy maø caû caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính
ñeàu laø nhöõng yeáu toá cuûa nhaän thöùc coù theå tìm thaáy trong ta moät caùch tieân
nghieäm. Vaäy chæ coù hai con ñöôøng ñeå coù theå suy töôûng söï truøng hôïp taát yeáu
giöõa kinh nghieäm vôùi caùc khaùi nieäm veà ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm: ñoù laø,
hoaëc kinh nghieäm taïo ra caùc khaùi nieäm, hoaëc laø caùc khaùi nieäm laøm cho
kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc. Con ñöôøng thöù nhaát laø khoâng theå coù, xeùt veà
maët caùc phaïm truø (cuõng nhö tröïc quan thuaàn tuùy), vì chuùng laø nhöõng khaùi
B167 nieäm tieân nghieäm, do ñoù ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm (khaúng ñònh nguoàn
goác thöôøng nghieäm laø gaùn cho chuùng moät loaïi generatio aequivoca)
[Latinh: nguoàn goác phaùt sinh töø beân ngoaøi]*. Nhö vaäy chæ coøn con ñöôøng
thöù hai thoâi (cuõng goïi laø moät heä thoáng Epigenesis cuûa lyù tính thuaàn tuùy)

(1)
Ñeå ngöôøi ta khoûi voäi e ngaïi veà haäu quaû baát lôïi cuûa caâu keát luaän naøy, toâi xin nhaéc laïi raèng trong
vieäc suy töôûng, caùc phaïm truø khoâng heà bò caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm tính haïn cheá, traùi laïi, caùc
phaïm truø coù laõnh vöïc hoaït ñoäng voâ haïn. | Chæ ñeå nhaän thöùc nhöõng gì ta suy töôûng, töùc ñeå xaùc ñònh
ñoái töôïng thì môùi caàn tröïc quan, coøn ôû choã naøo khoâng coù tröïc quan, tö töôûng ta coù veà ñoái töôïng vaãn
coù theå coù taùc duïng thöïc söï vaø boå ích cho vieäc söû duïng lyù tính cuûa chuû theå. Ñoù laø khi söï söû duïng lyù
tính khoâng nhaèm vaøo vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng, töùc khoâng höôùng ñeán muïc ñích nhaän thöùc maø höôùng
veà söï khaúng ñònh cuûa baûn thaân chuû theå vaø yù chí cuûa chuû theå, laø nhöõng laõnh vöïc ta chöa baøn ôû ñaây.
(Chuù thích cuûa taùc giaû). [YÙ Kant muoán chæ söï söû duïng lyù tính trong caùc laõnh vöïc khoâng phaûi nhaän
thöùc (ñaïo ñöùc vaø naêng löïc phaùn ñoaùn thaåm myõ vaø muïc ñích luaän) maø oâng seõ trình baøy trong hai taùc
phaåm quan troïng khaùc laø "Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh" vaø "Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn"].
*
- Epigenesis (latinh: töø goác Hy Laïp: epi: theâm vaøo; genesis: söï ra ñôøi): Thuaät ngöõ trong thuyeát cuûa
Christian Wolff (Theoria generationis, 1759), theo ñoù cô theå soáng khoâng phaûi ñaõ ñöôïc kieán taïo hoaøn
taát töø ngay trong maàm moáng (toá chaát) (nhö chuû tröông cuûa thuyeát tieàn laäp - Präformation) maø chæ
thöïc söï ra ñôøi trong quaù trình phaùt trieån caùc maàm moáng (theo nghóa “tieán hoùa” ngaøy nay). ÔÛ ñaây,
Kant duøng thuaät ngöõ naøy ñeå khaúng ñònh nguoàn goác tieân nghieäm cuûa caùc phaïm truø, ñoàng thôøi ñeå baùc
boû ngay sau ñoù quan nieäm veà tính baåm sinh cuûa caùc phaïm truø. Khaùi nieäm veà söï töï phaùt trieån naøy
cuûa phaïm truø coù aûnh höôûng lôùn ñeán caùc trieát gia duy taâm sau Kant.

235
 [Latinh: epigenesis: noäi sinh]*: ñoù laø, ñöùng veà phía giaùc tính, caùc phaïm truø
chöùa ñöïng caùc cô sôû cho khaû theå cuûa moïi kinh nghieäm noùi chung. Coøn caâu
hoûi: caùc phaïm truø aáy laøm theá naøo ñeå laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc
vaø ñaâu laø caùc nguyeân taéc cho khaû theå aáy do phaïm truø mang laïi ñeå aùp duïng
vaøo caùc hieän töôïng, phaàn tieáp sau ñaây baøn veà vieäc söû duïng sieâu nghieäm
cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn seõ giaûi ñaùp ñaày ñuû.
Ngoaøi hai con ñöôøng duy nhaát noùi treân, cuõng coù theå coù ngöôøi ñeà nghò
moät con ñöôøng thöù ba ôû giöõa (theo kieåu moät heä thoáng tieàn laäp -
Präformationssystem - cuûa lyù tính thuaàn tuùy), theo ñoù, caùc phaïm truø vöøa
khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân taéc tieân nghieäm ñaàu tieân, töï suy töôûng
(selbstgedacht) cuûa nhaän thöùc, cuõng khoâng phaûi ruùt ra töø kinh nghieäm maø laø
nhöõng toá chaát (Anlagen) chuû quan ñeå suy töôûng ñöôïc gieo vaøo trong ta
cuøng luùc vôùi söï hieän höõu cuûa ta vaø ñöôïc ñaáng saùng taïo thieát keá saün khieán
moãi khi ñöôïc söû duïng, chuùng luoân truøng hôïp moät caùch chính xaùc vôùi nhöõng
quy luaät cuûa töï nhieân ñang ñieàu tieát kinh nghieäm. | Ñieàu ta nhaän xeùt ôû ñaây
laø, ngoaøi vieäc moät giaû thuyeát nhö theá khoâng theå cho thaáy ñaâu laø ñieåm döøng
trong vieäc ngöôøi ta coøn muoán tieáp tuïc ñaåy giaû ñònh veà nhöõng toá chaát tieàn
laäp naøy cho nhöõng phaùn ñoaùn trong töông lai ñi xa ñeán ñaâu; ñieàu quyeát
ñònh ñeå ta baùc boû con ñöôøng thöù ba aáy laø ôû ñieåm naøy: trong giaû thuyeát aáy,
caùc phaïm truø seõ maát ñi tính taát yeáu voán thieát yeáu gaén lieàn vôùi caùc khaùi
nieäm cuûa chuùng. Chaúng haïn phaïm truø nguyeân nhaân - noùi leân söï taát yeáu cuûa
B168 moät keát quaû phaûi xaûy ra trong moät ñieàu kieän ñöôïc giaû ñònh tröôùc - seõ coù theå
laø sai, neáu khi noái keát nhöõng bieåu töôïng thöôøng nghieäm theo nguyeân taéc
cuûa moái quan heä aáy, noù chæ döïa vaøo tính taát yeáu chuû quan ñöôïc gieo caáy*
vaøo trong ta moät caùch tuøy tieän. Trong tröôøng hôïp ñoù, toâi khoâng coøn noùi
ñöôïc raèng: “keát quaû naøy gaén vôùi nguyeân nhaân kia ôû ngay trong ñoái töôïng
(töùc laø taát yeáu)”, maø chæ coù theå baûo: “do toâi ñöôïc caáu taïo nhö theá neân
khoâng theå suy töôûng bieåu töôïng naøy baèng moät caùch keát hôïp naøo khaùc”. |
Ñoù chính laø ñieàu nhöõng nhaø hoaøi nghi mong muoán; vì nhö theá moïi tri thöùc
cuûa ta - caên cöù vaøo giaù trò khaùch quan giaû ñònh cuûa nhöõng phaùn ñoaùn - chæ
coøn thuaàn laø aûo töôûng, vaø cuõng seõ khoâng thieáu ngöôøi töï mình khoâng thöøa
nhaän tính taát yeáu chuû quan aáy (duø hoï phaûi caûm thaáy veà noù); vaø ít nhaát laø
ngöôøi ta khoâng coøn theå tranh luaän vôùi ai ñöôïc caû khi hoï chæ döïa vaøo phöông
caùch caáu taïo rieâng bieät cuûa chuû theå hoï.

- Generatio aequivova: (latinh: söï ra ñôøi töø nguoàn goác nguyeân thuûy ôû beân ngoaøi = Urzeugung): laø
giaû thuyeát cho raèng söï ra ñôøi ñaàu tieân cuûa söï soáng laø töø caùc chaát lieäu voâ cô. (# generatio univoca:
söï saûn sinh cuûa moät vaät höõu cô chæ töø moät vaät höõu cô khaùc duø laø dò loaïi). (Xem: Kant, Pheâ phaùn naêng
löïc phaùn ñoaùn, §80, chuù thích 1, trang B370). ÔÛ ñaây, Kant duøng thuaät ngöõ naøy ñeå baùc boû giaû thuyeát
cho raèng caùc phaïm truø baét nguoàn töø kinh nghieäm. (N.D).
*
“Ñöôïc gieo caáy” (eingepflant): theo nghóa “baåm sinh” (angeboren). Kant thay theá quan nieäm
“baåm sinh” baèng quan nieäm “tieân nghieäm” (a priori) vì oâng chæ xeùt caùc phaïm truø veà maët sieâu nghieäm
(ñieàu kieän khaû theå cuûa kinh nghieäm) chöù khoâng xeùt chuùng veà maët baûn theå hoïc nhö Platon, Spinoza,
Descartes, Leibniz (nguoàn goác baåm sinh) hay veà maët “töï nhieân hoïc” (physiologisch) nhö Locke,
Hume (nguoàn goác kinh nghieäm). (N.D).

236
 TOAÙT YEÁU VEÀ SÖÏ DIEÃN DÒCH

Dieãn dòch laø söï trình baøy veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (vaø
cuøng vôùi chuùng laø toaøn boä nhaän thöùc lyù luaän tieân nghieäm) nhö laø caùc
nguyeân taéc veà khaû theå cuûa kinh nghieäm: Kinh nghieäm ñöôïc xem laø söï quy
ñònh nhöõng hieän töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian noùi chung; töùc kinh
B169 nghieäm ñaït ñöôïc töø nguyeân taéc thoáng nhaát toång hôïp nguyeân thuûy cuûa
Thoâng giaùc, nhö laø moâ thöùc cuûa giaùc tính trong quan heä vôùi khoâng gian vaø
thôøi gian, nhöõng moâ thöùc nguyeân thuûy cuûa caûm naêng.

---------------o0o---------------

Cho ñeán ñaây toâi xem caùch chia thaønh töøng muïc (§) laø caàn thieát vì ta
baøn veà caùc khaùi nieäm cô baûn. Sau ñaây, chuùng ta baøn veà vieäc söû duïng caùc
khaùi nieäm cô baûn aáy thì vieäc trình baøy naèm trong moái quan heä lieân tuïc neân
khoâng caàn chia thaønh muïc nöõa.

237
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

8.3 DIEÃN DÒCH SIEÂU NGHIEÄM VEÀ CAÙC PHAÏM TRUØ: “LINH HOÀN” cuûa söï NHAÄN THÖÙC

(B117-169)

Ta ñang chaïm ñeán daây thaàn kinh trung taâm cuûa quyeån “Pheâ phaùn”, phaàn lyù luaän khoù
khaên vaø phöùc taïp ñöôïc Kant xem laø “coát töû” cuûa quyeån saùch vaø oâng thuù nhaän ñaõ “hao
toån taâm söùc nhieàu nhaát” (Lôøi töïa 1) khieán oâng chaäm cho ra ñôøi taùc phaåm vì phaûi nghieàn
ngaãm vaø chöõa ñi chöõa laïi nhieàu laàn. Ngoaøi chöông “Caùc voõng luaän” trong Bieän chöùng
phaùp sieâu nghieäm, ñaây laø phaàn oâng vieát laïi hoaøn toaøn cho aán baûn laàn thöù hai. Tuy coù
saùng suûa hôn nhöng vaãn roái raém, daønh choã cho nhieàu caùch tieáp caän, lyù giaûi khaùc nhau.
Trong khuoân khoå chuù giaûi coù tính daãn nhaäp naøy, ta chöa theå ñi vaøo vieäc so saùnh giöõa
(1)
hai aán baûn maø chæ caên cöù vaøo aán baûn laàn thöù hai do chính Kant ñaõ söûa chöõa . Tröôùc
heát haõy xeùt: phaàn “coát töû” naøy ñaët ra nhieäm vuï gì?

8.3.1 Dieãn dòch sieâu hình hoïc ñaõ phaùt hieän ra caùc phaïm truø laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân
nghieäm cuûa giaùc tính. Baây giôø laø xem chuùng ñöôïc söû duïng nhö theá naøo. Ta nhôù laïi
nghóa goác cuûa töø “dieãn dòch” (la tinh: deductio) laø “daãn xuaát”. Qua söï daãn xuaát caùc
khaùi nieäm thuaàn tuùy töø giaùc tính maø bieän minh cho tính “chính ñaùng, hôïp phaùp” (quid
juris) cuûa chuùng. Vieäc bieän minh phaûi tieán haønh ôû hai maët:

- chöùng minh caùc phaïm truø laø thieát yeáu cho moïi nhaän thöùc, chuùng khoâng phaûi laø saûn
phaåm töôûng töôïng cuûa trieát gia maø laø caùc hoøn ñaù taûng taïo neân tính ñoái töôïng,
nghóa laø neáu khoâng coù caùc phaïm truø, khoâng theå coù caùc ñoái töôïng, töùc cuõng khoâng
theå coù kinh nghieäm.

- Töø ñoù, phaûi chöùng minh caùc phaïm truø “quan heä vôùi ñoái töôïng moät caùch tieân

nghieäm” (B117) baèng caùch naøo?

Thoaït nghe ta caûm thaáy caâu hoûi thöù hai naøy thaät vieån voâng, nhöng vôùi Kant ñoù laø caâu
hoûi “coát töû”. Ta caàn laøm roõ taàm quan troïng cuûa caâu hoûi naøy tröôùc ñaõ. Moät maët, con
ngöôøi phaûi phuï thuoäc vaøo caûm naêng vaø duø coù lyù tính vaãn khoâng theå noùi gì veà nhöõng ñoái
töôïng “töï thaân” caû. Maët ngöôïc laïi, nhöõng ñoái töôïng “töï thaân” laïi chæ ñeán vôùi ta thoâng
qua tröïc quan thoâi, maø tröïc quan thì chöa phaûi laø nhaän thöùc. Hai ñieåm xuaát phaùt traùi
ngöôïc nhau naøy buoäc Kant phaûi hoûi: Laøm sao nhöõng gì naèm beân ngoaøi phaïm vi tieáp
caän vaø hieåu bieát cuûa ta laïi coù theå quan heä ñöôïc vôùi ta vaø ngöôïc laïi? Vôùi Kant, moái

(1)
Xem baûn dòch ñaày ñuû trong saùch naøy: AÁn baûn B (B116-B169), AÁn baûn A (A95-A130).

238
 quan heä qua laïi giöõa hai maët naøy hoaøn toaøn khoâng phaûi laø ñieàu töï nhieân vaø deã hieåu tí
naøo! Giaûi thích ñöôïc ñieàu aáy laø nhieäm vuï gay go cuûa “dieãn dòch sieâu nghieäm”.

8.3.2 Ñeå hieåu taïi sao caùc phaïm truø laïi thieát yeáu, khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi ñoái töôïng, coù hai
khaû naêng: hoaëc phaïm truø coù ñöôïc laø nhôø nhöõng ñoái töôïng hoaëc nhöõng ñoái töôïng sôû dó
coù ñöôïc laø nhôø caùc phaïm truø. Ñaõ theo doõi Kant ñeán ñaây, ta bieát oâng choïn khaû naêng thöù
hai. Kant ñaët vaán ñeà nhö sau: Moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm ñeàu laø haäu nghieäm, trong
khi caùc phaïm truø laø tieân nghieäm. Vaäy khoâng theå lyù giaûi vieäc nhöõng ñoái töôïng ñöôïc quy
ñònh treân cô sôû caùc phaïm truø baèng moät söï dieãn dòch coù tính thöôøng nghieäm - taâm lyù
hoïc “döïa vaøo kinh nghieäm vaø söï phaûn tö veà kinh nghieäm” (B117) nhö Locke ñaõ laøm.
Kinh nghieäm cuøng laém chæ coù theå cho ta bieát caùc phaïm truø ñöôïc giaùc tính hình thaønh töø
“nhöõng nguyeân côù ngaãu nhieân” naøo maø thoâi. Kant ca ngôïi Locke ñaõ coù coâng ñaàu trong
vieäc môû ra höôùng nghieân cöùu veà quaù trình hình thaønh phaïm truø moät caùch thöôøng
nghieäm vôùi ñieåm xuaát phaùt laø nhöõng aán töôïng caûm tính, vì noù cho ta thaáy töø ñaâu giaùc
tính cuûa ta ñi ñeán choã sôû höõu ñöôïc nhaän thöùc thuaàn tuùy, nhöng khoâng caét nghóa ñöôïc
veà maët phöông phaùp taïi sao nhö theá (B118).

Neáu caùc phaïm truø khoâng theå ñaët cô sôû treân kinh nghieäm, vaäy chæ coøn khaû naêng coøn laïi
theo tinh thaàn caùch maïng Copernic, ñoù laø: cuõng gioáng nhö caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa
tröïc quan (khoâng gian-thôøi gian), caùc phaïm truø baét nguoàn töø baûn tính tieân nghieäm cuûa
chuû theå nhaän thöùc, töùc töø giaùc tính thuaàn tuùy (hay tö duy thuaàn tuùy). Chöùng minh ñieàu
naøy chính laø coâng vieäc cuûa dieãn dòch sieâu nghieäm, caàn phaân bieät roõ vôùi dieãn dòch
thöôøng nghieäm kieåu Locke. Möôïn caùch noùi cuûa trieát hoïc coå ñieån, ta thaáy söï phaân bieät
hai loaïi dieãn dòch naøy, trong chöøng möïc naøo ñoù, coù yù nghóa gaàn gioáng vôùi söï phaân bieät

giöõa caùc “modi cogitandi” (caùc theå caùch tö duy) (dieãn dòch thöôøng nghieäm) vôùi caùc
“modi essendi” (caùc theå caùch thuoäc yeáu tính) (dieãn dòch sieâu nghieäm).

Noùi nhö treân ñaây duø sao cuõng coøn khaù tröøu töôïng, ta caàn vaøi ví duï ñeå deã hieåu hôn:

8.3.3 - Giaùc tính cuûa ta taïo neân khaùi nieäm: “con meøo”.Ta coù theå giaûi thích khaùi nieäm naøy
baèng caùch “dieãn dòch thöôøng nghieäm”, töùc ruùt noù ra töø caùc kinh nghieäm ta coù veà nhöõng

con meøo cuï theå vaø theâm vaøo ñoù laø söï phaûn tö (Reflexion) (1) veà caùc kinh nghieäm naøy.

(1)
Phaûn tö (Reflexion): nghóa ñen laø “söï quay trôû laïi cuûa tö duy veà vôùi chính noù”. Trong ngoân
ngöõ thoâng thöôøng, ta hieåu ñoù laø söï nghieàn ngaãm, caân nhaéc veà caùc suy nghó tröôùc ñaây cuûa ta
ñoái vôùi söï vieäc, vd: “phaûn tö veà caùc haäu quaû cuûa chieán tranh”. Vôùi Kant, oâng phaân bieät giöõa
bieåu töôïng vaø phaûn tö (B316). Bieåu töôïng laø quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng thöôøng nghieäm
(vd: caùi loï hoa laø moät vaät hình troøn), coøn phaûn tö khoâng ñeà caäp ñeán ñoái töôïng maø veà moái quan
heä giöõa bieåu töôïng vaø caùc nguoàn goác cuûa nhaän thöùc. Do ñoù coù hai loaïi khaùi nieäm: caùc khaùi
nieäm veà söï vaät (loï hoa, vaät, troøn) vaø caùc khaùi nieäm phaûn tö. Khi noùi chaúng haïn: “kinh nghieäm
cuûa toâi veà loï hoa nhö moät vaät hình troøn laø chaát lieäu caûm tính, coøn caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan

239
 Nhöng ta chöa thoûa maõn, vì nhaän thöùc aáy coøn hôøi hôït. Neáu ta ñaët caâu hoûi veà ñieàu kieän
khaû theå cho nhaän thöùc veà con meøo, ta seõ ñaït ñöôïc taàng saâu hôn veà nhaän thöùc nôi nhaän
thöùc thöôøng nghieäm ñaõ döøng laïi:

Nhöõng tröïc quan cuûa ta veà moät con meøo laø döïa vaøo khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø) veà
“nhaát theå”, coøn tröïc quan khaû höõu veà moïi con meøo laø töø phaïm truø “toaøn theå” v.v.. Ñi
saâu hôn moät ñoä nöõa, ta ñaët ra caâu hoûi nhö Kant: Coù phaïm truø laø nhôø coù ñoái töôïng
(nhöõng con meøo) hay ngöôïc laïi, nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng laø nhôø coù saün caùc phaïm truø
(nhaát theå, ña theå, toaøn theå…). Ta ñaõ bieát caâu traû lôøi cuûa Kant vaø ñoù laø caâu traû lôøi ñaàu
tieân cuûa oâng veà vieäc giaùc tính cuûa ta quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng nhö theá naøo. Nhöng
caàn hieåu oâng chính xaùc ñeå ñöøng hieåu laàm: khi Kant noùi: “Coù nhöõng ñoái töôïng laø nhôø
coù caùc phaïm truø” khoâng coù nghóa töø phaïm truø “nhaát theå” laïi coù theå nhaûy voït ra tröôùc
maét ta moät coâ meøo tam theå ñuû caû loâng vaø moùng, ñang keâu meo meo, traùi laïi, noùi chính
xaùc laø: phaïm truø nhaát theå toång hôïp vaø xaùc ñònh tröïc quan cuûa ta veà loâng, moùng, maøu
saéc, raâu ria cuûa coâ meøo aáy!

- “Khi toâi mang moät vaät theå, toâi caûm thaáy naëng”. Ñoù laø ví duï cuûa Kant (B142) veà moät
phaùn ñoaùn tri giaùc (Wahrnehmungsurteil) thöôøng nghieäm ñôn thuaàn, chöa chöùa
ñöïng phaïm truø naøo caû, maø chæ laø söï noái keát loâ-gíc cuûa 2 tri giaùc (coù A vaø coù B), A: toâi
mang moät vaät theå; B: toâi caûm thaáy naëng. Quan heä cuûa chuû ngöõ (vaät theå) vaø vò ngöõ
(naëng) ñöôïc taïo ra khoâng phaûi theo caùc quy luaät cuûa tö duy, maø theo caùc quy luaät cuûa
söï lieân töôûng (Hume: thoùi quen taâm lyù). Söï noái keát aáy chæ noùi leân moät söï kieän chöù khoâng
bieän giaûi veà cô sôû, chæ ñuùng moät caùch ngaãu nhieân chöù khoâng taát yeáu. Duø tri giaùc aáy ñöôïc
laëp laïi bao nhieâu laàn ñi nöõa cuõng khoâng daãn ñeán tính taát yeáu khaùch quan coù cô sôû.
Nhöõng phaùn ñoaùn tri giaùc cuøng laém chæ coù tính phoå bieán töông ñoái, so saùnh chöù khoâng
coù ñöôïc tính phoå bieán taát yeáu. Chuùng phuï thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän thöôøng nghieäm cuûa
chuû theå neân chæ coù giaù trò chuû quan, rieâng tö. Ngöôïc laïi, khi noùi: “Vaät theå laø naëng”, ta coù

moät phaùn ñoaùn cuûa kinh nghieäm (töùc cuûa nhaän thöùc) (Erfahrungsurteil) vì noù noái
keát chuû theå “vaät theå” vôùi thuoäc tính “naëng” thoâng qua moät phaïm truø. “Naëng” laø thuoäc
tính (phaïm truø “tuøy theå”) cuûa “vaät theå” (phaïm truø baûn theå). Quan heä naøy (söùc naëng cuûa

vaø khaùi nieäm veà söï vaät laø moâ thöùc cuûa tö duy”, ta ñaõ duøng hai khaùi nieäm phaûn tö laø “chaát
lieäu” vaø “moâ thöùc”. Caùc khaùi nieäm naøy khoâng töông öùng vôùi noäi dung (loï hoa, vaät, troøn) maø ta
tröïc tieáp coù kinh nghieäm, traùi laïi chæ coù ñöôïc sau khi saùng toû moái quan heä giöõa caùc bieåu töôïng
treân veà ñoái töôïng vaø naêng löïc nhaän thöùc cuûa ta. Ngoaøi “moâ thöùc”, “chaát lieäu”, Kant coøn keå ra
ba caëp khaùi nieäm phaûn tö khaùc: “ñoàng nhaát vaø dò bieät”, “nhaát trí vaø ñoái laäp”, “beân trong vaø
beân ngoaøi” (B316…). Sau naøy, Hegel baøn saâu veà caùc “quy ñònh phaûn tö” nhö “ñoàng nhaát”, “dò
bieät”, “maâu thuaãn” döïa vaøo söï phaân bieät cuûa Kant nhöng xem chuùng laø caùc böôùc töï phaùt trieån
cuûa Tinh thaàn vaø cuûa Thöïc taïi. (Xem “Khoa hoïc loâ-gíc” II). “Phaûn tö” coøn nhieàu yù nghóa khaùc
trong caùc traøo löu trieát hoïc khaùc nhau (Locke, Husserl, trieát hoïc phaân tích…).

240
 vaät theå) khoâng coøn laø moät tö kieán rieâng tö, chuû quan, maø trôû thaønh moät nhaän thöùc
khaùch quan, noù laø taát nhieân (apodiktisch) vaø phoå bieán, coù giaù trò chung cho moïi ngöôøi.

Theo Kant, söï chuyeån hoùa phaùn ñoaùn tri giaùc thaønh phaùn ñoaùn kinh nghieäm laø
nhôø coù caùc phaïm truø. (Cuõng vaäy, trong caâu “Neáu trôøi möa, ñöôøng saù seõ öôùt” coù giaù trò
nhaän thöùc laø nhôø phaïm truø “nhaân quaû” v.v…). Ta coù tröïc quan veà “trôøi möa”, veà
“ñöôøng saù öôùt” nhöng khoâng tröïc quan ñöôïc caùi “bôûi vì”, töùc nguyeân taéc nhaân quaû giöõa
trôøi möa vaø ñöôøng saù öôùt. Nguyeân taéc nhaân quaû laø baét nguoàn töø giaùc tính vaø coù giaù trò
phoå bieán, taát yeáu cho moïi kinh nghieäm.

Ñoù laø caùch nhìn theo tinh thaàn “caùch maïng Copernic” cuûa Kant: giaùc tính duøng caùc
phaïm truø nhö daáu aán treân chaát lieäu coøn thoâ cuûa tri giaùc caûm tính ñeå qua ñoù
nhaän thöùc laïi ñöôïc caùc tri giaùc cuûa mình.

Toùm laïi, khoâng phaûi moïi phaùn ñoaùn thöôøng nghieäm, - kinh nghieäm theo nghóa roäng -

maø chæ moät boä phaän cuûa chuùng, - kinh nghieäm theo nghóa heïp - môùi coù ñöôïc söï tham
gia cuûa caùc phaïm truø nhö laø yeáu toá “caáu taïo” (konstitutiv) ñeå trôû thaønh nhaän thöùc
ñích thöïc. Cho neân, theo Kant, caùc phaïm truø laø caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tö duy taïo
neân khaû theå cho nhaän thöùc, ñieàu maø tröôùc ñaây Platon vaø Aristote goïi laø episteme
(nhaän thöùc) ñeå phaân bieät vôùi doxa (tö kieán) vaø nay Kant goïi laø kinh nghieäm theo
nghóa chaët cheõ.

8.3.4 Caùc ñieàu vöøa noùi treân laø böôùc chuaån bò caàn thieát ñöôïc Kant trình baøy trong caùc muïc §13
vaø §14: xaùc ñònh nguoàn goác cuûa caùc phaïm truø khoâng phaûi ôû nôi nhöõng ñoái töôïng maø ôû
trong chuû theå. Sau ñoù, oâng thöïc söï böôùc vaøo phaàn “dieãn dòch” baèng hai böôùc chöùng
minh chuû yeáu:

Böôùc 1 (muïc §15-21): chöùng minh nguoàn goác cuûa moïi nhaän thöùc laø do “Töï yù thöùc sieâu
nghieäm” duøng caùc phaïm truø ñeå xaùc ñònh ñoái töôïng, nhaèm muïc ñích neâu roõ chöùc naêng
cuûa caùc phaïm truø (khoâng coù phaïm truø, khoâng coù nhaän thöùc khaùch quan).

Böôùc 2 (muïc §22-27) tranh luaän vôùi ba chaát vaán ñeå xaùc ñònh phaïm vi vaø ranh giôùi aùp
duïng cuûa caùc phaïm truø: giaù trò nhaän thöùc cuûa caùc phaïm truø chæ ñöôïc giôùi haïn trong
phaïm vi nhöõng ñoái töôïng kinh nghieäm khaû höõu.

Caùch “dieãn dòch” cuûa Kant khaù phöùc taïp: ôû böôùc 1, oâng ñi “töø treân xuoáng”: töø giaùc tính
vaø naêng löïc noái keát cuûa noù; ôû böôùc 2, “töø döôùi leân”: töø tröïc quan thöôøng nghieäm vaø söï
thoáng nhaát cuûa noù.

241
 Nhö ñaõ noùi, Kant khoâng baøn veà noäi dung töøng phaïm truø maø chæ coát chöùng minh giaù trò
khaùch quan cuûa caùc phaïm truø noùi chung. Baây giôø ta ñi theo oâng vaøo töøng böôùc chöùng
minh…

8.3.5 BÖÔÙC 1 (§15-21, B129…): Coù theå chia thaønh hai böôùc nhoû:

Böôùc a: chöùng minh moïi ña taïp cuûa nhöõng hình thöùc bieåu töôïng ñöôïc thoáng nhaát laïi
nhôø ñieåm toái cao laø “Töï yù thöùc sieâu nghieäm” (§15-17).

Böôùc b: caùc phaïm truø laø söï quy ñònh taát yeáu cho söï thoáng nhaát naøy (§18-21).

Tröôùc heát haõy tìm hieåu böôùc a:

8.3.5.1 Nhaän thöùc laø gì? Laø söï NOÁI KEÁT caùi ña taïp duø laø cuûa nhöõng tröïc quan hay cuûa nhöõng
khaùi nieäm. Söï NOÁI KEÁT naøy - ñöôïc Kant goïi laø söï TOÅNG HÔÏP - baét nguoàn töø ñaâu?
Khoâng theå do caûm naêng vì caûm naêng chæ coù tính thuï nhaän; cuõng khoâng theå töø ñoái
töôïng vì ñoái töôïng chæ cung caáp caùi ña taïp. Vaäy phaûi baét nguoàn töø chuû theå, töùc töø
nguoàn nhaän thöùc khaùc vôùi caûm naêng vaø khoâng coù tính thuï nhaän, maø laø töï khôûi
(selbsttätig). Ñoù laø hoaït ñoäng töï khôûi thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, taùc nhaân taïo neân moïi
hình thöùc noái keát, toång hôïp (B130). Ñeå deã tìm hieåu, ta hình dung coù 3 caáp ñoä noái keát:

- caáp 1: caùc chaát lieäu cuûa tröïc quan ñöôïc noái keát thaønh moät nhaát theå, ta coù khaùi
nieäm thöôøng nghieäm: vd: “vaät theå”, “naëng”… (phaùn ñoaùn tri giaùc: “khi mang moät
vaät theå, toâi caûm thaáy naëng”).

- caáp 2: caùc khaùi nieäm thöôøng nghieäm ñöôïc noái keát baèng caùc phaïm truø thaønh nhaát
theå cuûa moät phaùn ñoaùn nhaän thöùc (phaùn ñoaùn kinh nghieäm), vd: “vaät theå laø
naëng”.

- caáp 3: söï nhaát theå ñaït ñöôïc nhôø caùc phaïm truø thaønh nhöõng phaùn ñoaùn kinh
nghieäm laïi phaûi ñöôïc noái keát thaønh moät nhaát theå cao hôn ñeå trôû thaønh toaøn boä
nhaän thöùc cuûa chuû theå. Kant goïi ñoù laø “söï thoáng nhaát hay nhaát theå sieâu
nghieäm cuûa thoâng giaùc” hay noùi goïn, cuûa “Töï yù thöùc”. Chính nhaát theå toái cao
naøy laø muïc ñích chöùng minh cuûa Kant. Duø thuaät ngöõ hôi khoù hieåu nhöng thöïc ra
khoâng coù gì bí hieåm.

Söï noái keát cuï theå caùi ña taïp laø coâng vieäc cuûa nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm vaø/hoaëc
khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø). Ta coù voâ soá nhöõng söï noái keát “thoâng thöôøng” naøy laøm
noäi dung cuûa nhaän thöùc. Vaäy phaûi coù moät nguyeân taéc noái keát (hay toång hôïp) cao hôn
laøm tieàn ñeà hay ñieàu kieän khaû theå ñeå nhöõng söï noái keát “thoâng thöôøng” naøy coù theå coù
ñöôïc. Kant goïi ñoù laø “söï toång hôïp nguyeân thuûy” laøm ñieàu kieän cho moïi toång hôïp
khaùc, töùc cho moïi nhaän thöùc. Söï toång hôïp nguyeân thuûy naøy khoâng nhöõng coù giaù trò

242
 tieân nghieäm maø coøn laø ñieàu kieän khaû theå cho toaøn boä nhaän thöùc, neân goïi laø söï nhaát
theå sieâu nghieäm cuûa yù thöùc. Vaäy, moïi haønh ñoäng toång hôïp ñeàu laø nhöõng haønh vi cuûa
giaùc tính, coøn toång hôïp nguyeân thuûy hay sieâu nghieäm laø “chính baûn thaân giaùc tính”
(chuù thích B133), laø söï töï khôûi ñöùng cao hôn caû söï toång hôïp baèng phaïm truø, do ñoù
khoâng ñöôïc laãn loän söï nhaát theå toái cao naøy vôùi phaïm truø “nhaát theå”, moät boä phaän cuûa
nhoùm phaïm truø “löôïng” ñaõ bieát.

8.3.5.2 Toång hôïp (hay nhaát theå) nguyeân thuûy naøy coøn ñöôïc goïi laø “Thoâng giaùc sieâu nghieäm”
(transzendentale Apperzeption: do goác la tinh: Ap=ad: theâm vaøo; perzeption:
percipio: tri giaùc). Thoâng giaùc laø caùi gì “theâm vaøo cho tri giaùc”, hay nhö trong chöõ
“thoâng giaùc”: giaùc: yù thöùc; thoâng: xuyeân suoát, nhaát quaùn = Töï yù thöùc. Trong moïi yù
thöùc khoâng chæ coù yù thöùc veà ñoái töôïng maø coù caû khaû naêng yù thöùc veà yù thöùc aáy. Chaúng
haïn toâi bieát moät vaät theå laø naëng, toâi goïi ñoù laø yù thöùc veà troïng löôïng cuûa vaät theå. Ngoaøi
ra, toâi cuõng bieát raèng toâi bieát veà vieäc naøy, töùc veà yù thöùc naøy; yù thöùc sau laø hình thaùi
cao hôn cuûa yù thöùc tröôùc vaø ñöôïc goïi laø Töï yù thöùc. YÙ thöùc luoân gaén lieàn vôùi Töï-yù thöùc,
töùc khaû theå cuûa tö duy ñi lieàn vôùi moïi haønh vi yù thöùc cuûa ta, ñoù laø nhôø söï “can thieäp”
thöôøng tröïc cuûa caùi “Toâi tö duy” (das Ich denke) nhö trong caâu noåi tieáng trong §16:
“Caùi “Toâi tö duy” nhaát thieát phaûi coù theå ñi keøm moïi bieåu töôïng cuûa toâi; bôûi vì neáu
khoâng nhö vaäy, moät caùi gì ñoù coù theå trôû thaønh bieåu töôïng trong toâi nhöng laïi khoâng
ñöôïc toâi suy töôûng; hay noùi caùch khaùc, bieåu töôïng aáy hoaëc khoâng theå coù ñöôïc hoaëc ít
nhaát khoâng laø caùi gì caû cho toâi” (B132). Kant giaûi thích theâm: “chæ khi toâi coù theå thaáu
hieåu caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng ôû trong moät yù thöùc chung, toâi môùi goïi chuùng laø
nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi; bôûi vì neáu khaùc ñi, toâi seõ phaûi coù moät baûn ngaõ cuõng dò
bieät, hoãn mang ñuû maøu nhö nôi nhöõng bieåu töôïng maø toâi yù thöùc” (B134).

Vaäy, caùi “Toâi tö duy” laø bieåu töôïng toái haäu, khoâng coøn quy vaøo caùi naøo cao hôn ñöôïc
nöõa vaø noù vaãn laø noù tröôùc söï thay ñoåi voâ thöôøng trong noäi dung cuûa moïi bieåu
töôïng. Kant goïi bieåu töôïng toái haäu “Toâi tö duy” naøy laø “söï thoáng nhaát (hay nhaát

theå) toång hôïp nguyeân thuûy cuûa thoâng giaùc” laøm ñieàu kieän cho moïi haønh vi noái keát.
Trong “Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm” ta ñaõ bieát nguyeân taéc khaû theå cuûa moïi tröïc quan:
chuùng phaûi phuïc tuøng caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa khoâng gian-thôøi gian. Nay trong
quan heä vôùi giaùc tính, chuùng phaûi phuïc tuøng nguyeân taéc toái cao thöù hai: söï thoáng nhaát
toång hôïp nguyeân thuûy cuûa thoâng giaùc.

8.3.5.3 Trieát hoïc thôøi caän ñaïi raát quan taâm nghieân cöùu caùi Toâi (Baûn ngaõ) nhö laø taùc nhaân
taïo neân nhaän thöùc. Kant cuõng vaäy nhöng oâng laïi ñöùng ngoaøi quan ñieåm duy lyù laãn
duy nghieäm. Quan ñieåm cuûa oâng laø “pheâ phaùn sieâu nghieäm”.

243
 OÂng khaùc phaùi duy lyù baèng caùch ñaët vaán ñeà kieåu khaùc, toaøn dieän hôn vaø veà maët
phöông phaùp, coù tính thuyeát phuïc hôn. Duø “thoâng giaùc sieâu nghieäm” laø neàn moùng cuûa
nhaän thöùc, nhöng noù khoâng phaûi laø moät “baûn theå tö duy” (res cogitans) nhö
Deùscartes. Traùnh caùch hieåu sai veà höôùng baûn theå hoïc, Kant khoâng noùi veà “caùi Toâi” maø
veà caùi “Toâi tö duy”, vaø caùi “Toâi tö duy” naøy - cuõng gioáng nhö caùc yù nieäm thuaàn lyù sau
naøy - khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc maø chæ coù theå ñöôïc suy töôûng. (Xem theâm phaàn pheâ
phaùn Deùscartes trong “Caùc voõng luaän” thuoäc Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm).

Cuõng khaùc vôùi phaùi duy nghieäm, oâng hieåu “Toâi tö duy” moät caùch giaûn dò nhöng cô
baûn: nhöõng bieåu töôïng laø “cuûa toâi” khoâng phaûi vì noäi dung cuûa nhöõng bieåu töôïng maø
vì toâi yù thöùc raèng chuùng thuoäc veà toâi. “Toâi” vaø “cuûa toâi” khoâng ñöôïc hieåu theo nghóa
taâm lyù hoïc-thöôøng nghieäm. Khi baûo caùi “Toâi tö duy” phaûi coù theå ñi keøm moïi bieåu

töôïng, oâng xem thoâng giaùc sieâu nghieäm laø caùi gì nhaát thieát, taát yeáu, do ñoù, khoâng
phaûi thöôøng nghieäm, oâng coøn goïi noù laø “thoâng giaùc thuaàn tuùy” (reine
Apperzeption). Vaäy caùi Toâi cuûa Thoâng giaùc nguyeân thuûy, thuaàn tuùy khoâng phaûi laø caùi
Toâi nhaân caùch cuï theå cuûa moät caù nhaân nhaát ñònh naøo. Neáu baûn ngaõ caù nhaân thuoäc veà
caùi Toâi thöôøng nghieäm, voâ thöôøng thì caùi “Toâi tö duy” sieâu nghieäm - veà maët phöông

phaùp chöù khoâng veà maët baûn theå hoïc - ñi tröôùc moïi kinh nghieäm, laø nguoàn suoái cho
moïi söï toång hôïp keát tinh trong caùc phaùn ñoaùn. Noùi caùch khaùc, thoâng giaùc sieâu nghieäm
laø chuû theå cuûa yù thöùc noùi chung neân noù vaãn laø noù trong moïi yù thöùc vaø Töï yù thöùc. Vieäc
nghieân cöùu veà khaû theå cuûa nhaän thöùc ôû ñaây khoâng tieàn giaû ñònh ñieàu gì khaùc hôn laø:
chuû theå nhaän thöùc coù khaû naêng hình thaønh caùc phaùn ñoaùn döïa treân nhöõng bieåu
töôïng ñöôïc cho. Vì theá, ñieåm xuaát phaùt naøy ñöôïc Kant goïi laø “ñieåm toái cao maø ngöôøi

ta phaûi gaén chaët moïi söï söû duïng giaùc tính (...) vaøo ñoù” (B134, Chuù thích 1)(1).

(1)
Nhaän thöùc luaän laáy yù thöùc laøm trung taâm nghieân cöùu (goïi laø “trieát hoïc veà yù thöùc” –
Bewußtseinsphilosophie -) trôû thaønh moân hoïc neàn taûng cuûa trieát hoïc noùi chung baét ñaàu töø
Descartes cho tôùi khi coù caùi goïi laø “khuùc quanh trieát hoïc ngoân ngöõ” (linguistic turn) vaøo nöõa
ñaàu theá kyû 20. Duø raát khaùc nhau trong quan nieäm veà yù thöùc, nhöng Descartes, Locke, Berkeley,
Hume, Kant ñeàu xem vieäc giaûi quyeát “khaû theå cuûa nhaän thöùc” laø vieäc phaûi laøm ñaàu tieân, tröôùc
khi caùc boä moân trieát hoïc coù theå baét tay vaøo coâng vieäc cuûa mình. (Hegel seõ laø ngöôøi ñaàu tieân
pheâ phaùn caùch laøm naøy, xem ñoù laø “taäp bôi treân caïn”). Tuy nhieân, giöõa hoï coù söï khaùc nhau
raát lôùn trong caùch giaûi quyeát caâu hoûi veà “caùc ñieàu kieän cuûa nhaän thöùc” hay veà vieäc ñaët nhaän
thöùc treân “cô sôû” naøo. Khuoân khoå Chuù giaûi daãn nhaäp khoâng cho pheùp ñi saâu veà giai ñoaïn lòch
söû khaù daøi naøy cuûa nhaän thöùc luaän, chæ xin löu yù ngaén goïn maáy khaùc bieät quan troïng:
- Descartes: cô sôû aáy laø “baûn theå tö duy” (res cogitans) vôùi nhöõng “yù nieäm baåm sinh”.
- Locke: thöøa nhaän caùc yù nieäm (“ideas”) nhö laø noäi dung ñöôïc yù thöùc moät caùch tröïc tieáp,
nhöng khaùc vôùi Descartes ôû caâu hoûi: laøm sao ñi ñeán ñöôïc caùc “yù nieäm” aáy ? Chuùng khoâng
phaûi baåm sinh maø ñeàu ñeán töø kinh nghieäm, maëc duø vaãn caàn ñeán vai troø noái keát cuûa giaùc
tính.

244
8.3.5.4 Böôùc b: Trong böôùc a, caùc phaïm truø taïm luøi veà haäu tröôøng, nhöôøng choã cho vai troø
chuû ñaïo cuûa “thoâng giaùc nguyeân thuûy”. Sau khi ñaët ñöôïc neàn moùng, böôùc b xaùc ñònh
Töï yù thöùc sieâu nghieäm mang laïi söï thoáng nhaát vaø tính khaùch quan cuûa nhaän thöùc vaø
chöùng minh caùi ña taïp cuûa tröïc quan nhaát thieát phaûi phuïc tuøng caùc phaïm truø môùi coù
ñöôïc nhaän thöùc khaùch quan” (§19, §20). Ta khoâng khoûi ngaïc nhieân khi nghe baûo “caùi
Toâi tö duy” laïi laø cô sôû cho khaû theå cuûa “tính khaùch quan”! Haõy taïm gaùc caùch hieåu
thoâng thöôøng cuûa ta veà “tính khaùch quan” laïi giaây laùt ñeå hieåu Kant muoán noùi gì khi
baûo “caùi Toâi tö duy” chuû quan laïi laø ñieàu kieän khaùch quan cho nhaän thöùc ñoái töôïng.

Theo Kant, ñoái töôïng ñöôïc nhaän thöùc khoâng gì khaùc hôn laø saûn phaåm cuûa haønh vi
thoáng nhaát, toång hôïp cuûa caùi “Toâi tö duy” söû duïng caùc phaïm truø, hay ñuùng hôn, ñi
tröôùc vaø laø ñieàu kieän cho vieäc söû duïng caùc phaïm truø. Khoâng coù Töï yù thöùc sieâu nghieäm,
khoâng theå coù söï noái keát; khoâng coù söï noái keát thì caùi ña taïp chöa ñöôïc xaùc ñònh cuûa
tröïc quan seõ khoâng coù ñöôïc tính nhaát theå vaø xaùc ñònh cuûa moät ñoái töôïng, do ñoù, söï
thoáng nhaát toång hôïp-nguyeân thuûy laø ñieàu kieän khaùch quan cho moïi nhaän thöùc. Nhaát

- Berkeley: Neáu Locke coøn phaân bieät giöõa thuoäc tính “haïng nhaát”, “khaùch quan” ñeán töø theá
giôùi beân ngoaøi (ví duï: löûa) vôùi thuoäc tính “haïng nhì” hay “chuû quan” (ví duï: noùng) thì
Berkeley khoâng ngaàn ngaïi xem thuoäc tính haïng nhaát cuõng laø chuû quan. Töø ñoù, naûy sinh
vaán ñeà: laøm sao bieát raèng coù nhöõng chuû theå khaùc ngoaøi toâi (“vaán ñeà veà nhöõng yù thöùc
khaùc”/“the problem of other minds”) vaø laøm sao coù ñöôïc quan heä vôùi theá giôùi beân ngoaøi.
Berkeley phaûi caàu cöùu ñeán söï can thieäp cuûa Thöôïng ñeá.
- Hume: trong khi Berkeley voâ tình ñi ñeán caùc keát luaän hoaøi nghi thì Hume suy nghó coù yù
thöùc veà nhöõng nan ñeà cuûa nhaän thöùc luaän veà yù thöùc. Caâu traû lôøi cuûa oâng laø tieâu cöïc: neáu
baûn thaân quan heä nhaân quaû hieän thöïc trong theá giôùi khoâng gì khaùc hôn laø söï noái keát
nhöõng yù nieäm theo thoùi quen thì cuõng khoâng theå coù söï ñoàng nhaát cuûa baûn ngaõ
(personal identity) ngoaøi vieäc noái keát baát taát chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng yù nieäm. Noùi caùch
khaùc, khoâng coù “cô quan” naøo ñöùng ra toå chöùc noäi dung cuûa yù thöùc caû. Vaäy laø, beân caïnh
caùc vaán ñeà veà tính thöïc taïi cuûa theá giôùi beân ngoaøi vaø cuûa nhöõng yù thöùc khaùc, Hume ñaët
theâm vaán ñeà veà “cô sôû” cuûa baûn thaân yù thöùc. Hume laø ngöôøi ñaàu tieân pheâ phaùn trieát hoïc veà
yù thöùc, lay tænh Kant khoûi “giaác nguû giaùo ñieàu”, nhöng khoâng taïo ra moät khôûi ñieåm naøo
môùi ñeå vöôït boû trieát hoïc aáy.
- Kant: Giaûi phaùp cuûa Kant veà “Thoâng giaùc sieâu nghieäm” laø giaûi phaùp “dung hoøa”, vöøa giôùi
haïn yù nghóa cuûa caùi Cogito thuaàn tuùy cuûa Descartes, vöøa naâng cao cô baûn vai troø cuûa kinh
nghieäm. Caùi Toâi-tö duy mang tính baûn theå cuûa Deùscartes ñaõ ñöôïc Kant caûi taïo thaønh caùi
Toâi-tö duy sieâu nghieäm (khoâng mang tính baûn theå maø chæ mang tính loâ-gíc) laøm cô sôû
(dieãn dòch) cho tính giaù trò khaùch quan cuûa caùc phaïm truø, cuõng coù nghóa laø cô sôû cho
nhaän thöùc noùi chung. Nhö theá Kant ñaõ “cöùu vaõn” caùi “cô sôû” (söï thoáng nhaát vaø ñoàng nhaát
cuûa baûn ngaõ) ñaõ bò Hume xoùa boû baèng caùch mang laïi cho noù moät ñaëc tính môùi meû vaø
trong chöøng möïc ñoù, Kant vaãn coøn ôû trong truyeàn thoáng cuûa trieát hoïc veà yù thöùc. Nhöng
ñoàng thôøi chính vieäc lyù giaûi “Thoâng giaùc sieâu nghieäm” nhö laø Töï-yù thöùc (Chuû theå-töï
giaùc) ñaõ môû ra söï phaùt trieån phöùc taïp veà caáu truùc cuûa yù thöùc cho trieát hoïc duy taâm sau
Kant. Ñeán Hegel, khaùi nieäm yù thöùc trôû thaønh Töï-yù thöùc cuûa chuû theå; yù thöùc töø vai troø laø
“cô quan” phaûn aùnh thuï ñoäng theá giôùi beân ngoaøi trôû thaønh naêng löïc “kieán taïo” theá giôùi vaø
chuû theå töï giaùc aáy cuõng seõ maát ñi tính tónh taïi, phi lòch söû. Vôùi Hegel, chuû ñeà “yù thöùc” ñöôïc
taùch bieät thaønh moät beân laø vaán ñeà yù thöùc caù nhaân cuûa taâm lyù hoïc vaø beân kia laø moät “Loâ-
gíc” cuûa yù thöùc.

245
theå sieâu nghieäm cuõng chính laø nhaát theå khaùch quan, vì noù laø ñieàu kieän khaû theå
cho ñoái töôïng, vaø phaûi phaân bieät vôùi nhaát theå (söï thoáng nhaát) chuû quan cuûa yù
thöùc, voán chæ laø moät quy ñònh cuûa giaùc quan beân trong, qua ñoù, caùi ña taïp cuûa tröïc
quan ñöôïc noái keát laïi moät caùch thöôøng nghieäm” (§18, B139). Ta nhôù laïi söï phaân bieät
giöõa phaùn ñoaùn “chuû quan”: “khi mang 1 vaät theå, toâi caûm thaáy naëng” vaø phaùn ñoaùn
“khaùch quan”: “Vaät theå laø naëng”. Cô sôû cuûa laäp luaän chính laø moâ thöùc loâ-gíc cuûa moïi
phaùn ñoaùn, ôû ñaây laø heä töø “LAØ”, noái keát chuû ngöõ vaø vò ngöõ (chuû theå vaø thuoäc tính)
thaønh moät nhaát theå cuûa phaùn ñoaùn (§19). Heä töø laø moâ thöùc cuûa söï noái keát noùi chung,
ñöôïc töôùc boû heát moïi tính quy ñònh cuï theå do nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm vaø khaùi
nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø) mang laïi. Kant nhìn thaáy trong heä töø “laø” söï bieåu hieän cuûa
nhaát theå taát yeáu vaø khaùch quan cuûa Thoâng giaùc. Duø phaùn ñoaùn “Vaät theå laø naëng”
- xeùt veà maët noäi dung - laø thöôøng nghieäm, töùc baát taát, nhöng söï noái keát giöõa chuû ngöõ
vaø vò ngöõ laø coù cô sôû ngay trong baûn thaân vaät theå vaø theo nghóa ñoù, laø taát yeáu vaø
khaùch quan.

Theá nhöng, tính taát yeáu vaø khaùch quan cuûa söï noái keát - nhö ta ñaõ bieát trong dieãn dòch
sieâu hình hoïc - laø nhôø caùc phaïm truø. Vì theá, söï noái keát caùi ña taïp thaønh nhaát theå cuûa
Töï yù thöùc sieâu nghieäm (Thoâng giaùc) laø thoâng qua caùc phaïm truø. Vaäy caùc phaïm truø
chính laø ñieàu kieän khaû theå cho moïi tính khaùch quan cuûa ñoái töôïng. Trong dieãn dòch
sieâu hình hoïc, caùc phaïm truø ñuùng laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính nhöng vaãn
coù theå chæ laø “saûn phaåm hoang ñöôøng” cuûa ñaàu oùc ta, nhöng baây giôø roõ raøng chuùng coù
giaù trò khaùch quan. Vaäy, tö duy thuaàn tuùy (giaùc tính) chuû quan laïi laø caùc hoøn ñaù

taûng taïo neân tính ñoái töôïng khaùch quan (objektive Gegenständlich-keit) vaø nhö
theá, muïc ñích cuûa dieãn dòch sieâu nghieäm ñaõ ñaït ñöôïc. Keát luaän quan troïng maø Kant
ruùt ra ôû ñaây laø: Tính chuû quan vaø tính khaùch quan coù cuøng moät nguoàn goác chung:
Töï yù thöùc sieâu nghieäm, theå hieän trong caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa söï noái keát, töùc
caùc phaïm truø. Vôùi keát luaän ñoù, Kant muoán vöôït qua caùch nhìn “nhò nguyeân” cuûa
Descartes phaân bieät trieät ñeå vaø cöùng nhaéc giöõa tö duy chuû quan (res cogitans: baûn
theå tö duy) vaø theá giôùi khaùch quan cuûa nhöõng ñoái töôïng trong khoâng gian-thôøi gian

(res extensae: baûn theå coù quaûng tính), moät caùch nhìn coù veû raát “töï nhieân” neân baùm
reã raát saâu trong nhaän thöùc thoâng thöôøng laãn nhaän thöùc khoa hoïc. Caùch nhìn naøy
khoâng giaûi thích ñöôïc laøm sao hai baûn theå xa laï coù theå ñeán ñöôïc vôùi nhau, trong khi
theo Kant, “nhöõng ñieàu kieän ñeå coù theå coù ñöôïc kinh nghieäm noùi chung cuõng ñoàng

thôøi laø nhöõng ñieàu kieän ñeå coù theå coù ñöôïc nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm…
(B197). Söï hình thaønh kinh nghieäm vaø söï hình thaønh ñoái töôïng, theo oâng, thoáng
nhaát laïi laøm moät, vì con ngöôøi chæ laøm vieäc vôùi chính kinh nghieäm cuûa mình. “Ñoái

246
 töôïng ñöôïc hình thaønh” - theo caùch hieåu cuûa Kant - chæ laø bieåu töôïng ñöôïc phaïm truø
hoùa (Vd: moät ñieàu luaät hình söï ñònh nghóa roõ theá naøo laø toäi gieát ngöôøi chæ coù “giaù trò
khaùch quan” khi coù söï phaùn ñoaùn chuû quan cuûa quan toaø, töùc toaø nhaän thöùc ñöôïc
raèng moät haønh ñoäng gieát ngöôøi ñaõ xaûy ra ñuùng laø moät toäi aùc (coù giaù trò khaùch quan!)
ñeå xöû phaït theo ñieàu luaät).

8.3.6 BÖÔÙC 2 (§22-27, B146-169): giôùi haïn vieäc söû duïng phaïm truø trong phaïm vi kinh
nghieäm khaû höõu:

Böôùc 2 töông ñoái deã ñoïc duø noù gôïi ra khoâng ít vaán ñeà gaây tranh caõi. Ta oân laïi keát quaû
cuûa böôùc 1:

- Moïi tröïc quan caûm tính caàn coù tö duy taïo neân nhaát theå môùi trôû thaønh nhaän thöùc.

- Cô sôû toái haäu taïo neân nhaát theå cho nhaän thöùc laø caùi “Toâi tö duy sieâu nghieäm”.

- Caùi nhaát theå toái haäu naøy ñöôïc quy ñònh cuï theå baèng caùc phaïm truø.

Vaäy, caùc phaïm truø laø thieát yeáu ñeå kieán taïo nhöõng ñoái töôïng khaùch quan, töùc nhaän thöùc
khaùch quan, noùi goïn, chuùng coù giaù trò khaùch quan. Muïc ñích dieãn dòch nhö vaäy laø ñaõ
ñaït ñöôïc, taïi sao Kant khoâng döøng laïi ôû ñoù maø vieát theâm naêm muïc nöõa (§22-27)? Coù gì
thaät söï môùi meû chaêng hay chæ laø quaûng dieãn vaø laøm saùng toû theâm? Ngoùt 200 naêm bình
giaûng veà phaàn Dieãn dòch quan troïng naøy, ngöôøi ta vaãn chöa nhaát trí vôùi nhau! Ta
khoâng ñi vaøo cuoäc tranh luaän aáy vaø taïm chaáp nhaän moät loái lyù giaûi töông ñoái saùt hôïp vôùi
nhöõng gì Kant vieát: Dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø coù hai nhieäm vuï: böôùc 1 xaùc
ñònh quy moâ; böôùc 2 xaùc ñònh ranh giôùi söû duïng cuûa caùc phaïm truø. Böôùc 1 chöùng minh
moïi nhaän thöùc chæ coù theå coù ñöôïc nhôø caùc phaïm truø; böôùc 2 khaúng ñònh raèng nhaän thöùc
baèng phaïm truø khoâng theå vöôït ra khoûi laõnh vöïc kinh nghieäm khaû höõu; ngoaøi laõnh vöïc
aáy, caùc phaïm truø khoâng nhöõng voâ duïng maø thaäm chí coøn gaây nhieàu aûo töôïng tai haïi
nhö caùc cuoäc phieâu löu tö bieän seõ chöùng toû. Böôùc 2 naøy hình thaønh töø söï bieän giaûi ñoái
vôùi 3 chaát vaán coù theå coù chung quanh vaán ñeà naøy:

8.3.6.1 Chaát vaán ñaàu tieân vaø quan troïng nhaát ñeán töø toaùn hoïc thuaàn tuùy (§22). Toaùn hoïc laø
moät khoa hoïc tieân nghieäm, khoâng döïa vaøo kinh nghieäm maø vaãn söû duïng caùc phaïm
truø, vaäy phaûi chaêng caùc phaïm truø cuõng coù theå söû duïng ôû ngoaøi phaïm vi kinh nghieäm
khaû höõu? Tröôùc heát, Kant thöøa nhaän toaùn hoïc cuõng söû duïng caùc phaïm truø: hình hoïc
baét nguoàn töø tröïc quan thuaàn tuùy (khoâng gian) nhöng ñeå noái keát thaønh nhöõng khaùi
nieäm hay meänh ñeà hình hoïc thì phaûi nhôø coù phaïm truø (chaúng haïn: meänh ñeà hình hoïc
Euclide: “toång caùc goùc cuûa hình tam giaùc laø 180O” veà löôïng laø phoå bieán, veà chaát laø
khaúng ñònh, veà töông quan laø nhaát thieát, veà hình thaùi laø taát nhieân, töùc nhôø caùc phaïm
truø nhaát theå, thöïc taïi, baûn theå vaø taát yeáu). Kant khoâng baøn nhieàu veà maët naøy vì dieãn

247
 dòch sieâu hình hoïc ñaõ noùi roõ. Vaán ñeà laø phaûi chaêng caùc phaïm truø ñöôïc söû duïng ngoaøi
phaïm vi kinh nghieäm? Kant traû lôøi: Toaùn hoïc chæ nghieân cöùu maët moâ thöùc chöù khoâng
phaûi maët chaát lieäu cuûa tröïc quan neân noù chæ laø nhaän thöùc tieân nghieäm veà ñoái töôïng ôû
maët moâ thöùc thoâi. Khoâng coù chaát lieäu töø caûm giaùc thöôøng nghieäm, ta khoâng coù nhaän
thöùc thöïc söï veà theá giôùi hieän thöïc, neân toaùn hoïc töï noù môùi chæ laø nhaän thöùc moâ thöùc,
chöa phaûi laø nhaän thöùc thöïc söï. Lieäu coù nhöõng ñoái töôïng hieän thöïc ñöôïc tröïc quan
töông öùng vôùi caùc moâ thöùc toaùn hoïc hay khoâng, toaùn hoïc khoâng töï quyeát ñònh ñöôïc
maø phaûi do thöïc taïi khaùch quan, töùc giôùi Töï nhieân. Noùi nhö vaäy, Kant khoâng laøm
giaûm giaù trò töï thaân cuûa toaùn hoïc maø chæ noùi: toaùn hoïc khoâng phaùt bieåu gì veà thöïc taïi.
Toaùn hoïc chæ cung caáp moâ thöùc veà nhaän thöùc thöôøng nghieäm, vì theá nhaän thöùc thöôøng
nghieäm höôùng ñeán toaùn hoïc veà maët ñònh löôïng vaø caùc phaïm truø - ngay trong toaùn hoïc
- cuõng khoâng coù giaù trò nhaän thöùc naøo khaùc hôn laø cho nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm khaû höõu. (Xem theâm caùc ñaëc ñieåm cuûa nhaän thöùc toaùn hoïc: B741-B766).

8.3.6.2 Chaát vaán thöù hai (§23): ta coù theå khaúng ñònh caùc ñoái töôïng phi caûm tính vaø phaùt
bieåu veà chuùng baèng caùc phaïm truø mieãn laø khoâng gaùn cho chuùng nhöõng gì thuoäc veà
tröïc quan caûm tính? Ñaây chính laø caùch phaùt bieåu quen thuoäc cuûa ta veà caùc ñoái töôïng
“baát khaû tö nghò”, töùc chæ coù theå ñöa ra caùc quy ñònh tieâu cöïc, phuû ñònh veà chuùng: ñoái
töôïng khoâng coù quaûng tính trong khoâng gian, khoâng coù thoï meänh trong thôøi gian, baát
sinh, baát dieät… Theá nhöng, theo Kant, baûo chuùng laø ñoái töôïng cuûa suy töôûng hay cuûa
loøng tin (toân giaùo) thì ñöôïc, nhöng baûo laø: “nhaän thöùc thöïc söï” thì döùt khoaùt laø khoâng.
Khoâng coù phaïm truø naøo ñöôïc söû duïng thöïc söï ôû ñaây caû - ngoaïi tröø laïm duïng - vì nhö
ñaõ bieát, caùc phaïm truø chæ laø caùc moâ thöùc tö duy ñôn thuaàn, chuùng troáng roãng neáu
khoâng coù chaát lieäu cuûa tröïc quan caûm tính. Ngay ñaàu muïc §22, Kant neâu meänh ñeà noåi
tieáng: “Suy töôûng veà moät ñoái töôïng, vaø nhaän thöùc moät ñoái töôïng khoâng phaûi laø laøm
cuøng moät vieäc” (B146). Suy töôûng thì tha hoà nhöng nhaän thöùc thì coù ñieàu kieän vaø do
ñoù nhaän thöùc khoa hoïc laø nhaän thöùc coù ñieàu kieän. Phaûi giôùi haïn nghieâm ngaët vieäc söû
duïng thuoäc tính “khoa hoïc” ñoái vôùi nhaän thöùc, cuõng ví nhö phaûi giôùi haïn “phaïm truø
nhaân quaû” trong phaïm vi kinh nghieäm, vì neáu khoâng, seõ rôi vaøo tö bieän tuøy tieän nhö
Sieâu hình hoïc tieàn-pheâ phaùn ñaõ khoâng ngöøng phaïm phaûi.

8.3.6.3 Chaát vaán thöù ba (§25): Phaûi chaêng Töï yù thöùc sieâu nghieäm chính laø “Töï nhaän thöùc”
(Selbsterkenntris), töùc laø tieàn ñeà coù giaù trò cho moïi tö duy neân ñoäc laäp vôùi tröïc quan

vaø kinh nghieäm? ÔÛ ñaây cuõng khoâng phaûi. “Töï yù thöùc sieâu nghieäm” chæ laø Töï yù thöùc
raèng Toâi laø, chöù khoâng phaûi Töï nhaän thöùc veà nhöõng gì toâi laø: töï nhaän thöùc ñoøi hoûi
phaûi coù tröïc quan vaø söï noái keát cuûa caùc phaïm truø, Descartes ñaõ töôûng nhö vaäy neân
môùi xem caùi Toâi laø moät “baûn theå tö duy”, ñieàu maø Kant luoân baùc boû.

248
 Kant ruùt ra keát luaän chung cho caû phaàn dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø (§26):
kinh nghieäm laø nhaän thöùc thoâng qua nhöõng tri giaùc ñöôïc noái keát laïi; ñieàu kieän khaû
theå cho söï noái keát, töùc cho kinh nghieäm laø caùc phaïm truø. Khoâng coù caùc phaïm truø, caùi
ña taïp baát ñònh cuûa nhöõng aán töôïng giaùc quan khoâng mang laïi thöïc taïi khaùch quan
cho ta: nghóa laø khoâng theå coù moái quan heä chung cuûa nhöõng hieän töôïng theå hieän
baèng nhöõng quy luaät töï nhieân. Noùi caùch khaùc, caùc phaïm truø “ñeà ra nhöõng quy luaät
cho Töï nhieân” (B159). Khaúng ñònh coù veû ngöôïc ñôøi naøy trôû thaønh deã hieåu hôn khi ta

naém vöõng ñònh nghóa cuûa Kant veà Töï nhieân khoâng phaûi nhö Töï nhieân töï-thaân maø laø
“toång theå moïi hieän töôïng”. Caâu sau ñaây trong trang B164 giaûi thích roõ ñieàu aáy: “Vì
raèng nhöõng quy luaät khoâng toàn taïi trong nhöõng hieän töôïng, chuùng chæ toàn taïi trong
töông quan vôùi chuû theå maø hieän töôïng phuï thuoäc vaøo, trong chöøng möïc chuû theå coù
giaùc tính; cuõng nhö theá, nhöõng hieän töôïng khoâng hieän höõu töï thaân, chuùng chæ toàn taïi
trong quan heä vôùi chuû theå aáy trong chöøng möïc chuû theå coù giaùc quan. Vaät-töï thaân haún
nhieân coù tính quy luaät moät caùch taát yeáu, keå caû naèm beân ngoaøi moät giaùc tính nhaän
thöùc ra chuùng. Rieâng nhöõng hieän töôïng laïi chæ laø nhöõng bieåu töôïng [cuûa ta] veà nhöõng
söï vaät, coøn söï vaät töï thaân nhö theá naøo laïi khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc. Laø nhöõng bieåu
töôïng ñôn thuaàn, nhöõng bieåu töôïng khoâng theå phuïc tuøng nhöõng quy luaät noái keát naøo
khaùc ngoaøi nhöõng quy luaät do quan naêng noái keát [cuûa chuû theå] ñeà ra cho chuùng”.
(B164). (Xem theâm: A114).

8.3.6.4 Toùm laïi, theo Kant, vôùi söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa yù thöùc, ta chæ coù moät bieåu töôïng
troáng roãng cuûa caùi “Toâi-tö duy”, moät “yù thöùc ñôn thuaàn” vôùi tö caùch laø Thoâng giaùc
nguyeân thuûy, khoâng ñöôïc ruùt ra töø baát kyø moät bieåu töôïng naøo khaùc. Söï thoáng nhaát sieâu
nghieäm cuûa Thoâng giaùc chæ theå hieän moät söï quy ñònh loâ-gíc vaø khoâng ñöôïc ngoä nhaän
“caùi Toâi” naøy nhö moät ñoái töôïng. Söï thoáng nhaát cuûa “caùi Toâi” laø moät ñieàu kieän [toái cao]
cuûa nhaän thöùc noùi chung, nhöng khoâng phaûi laø moät “söï kieän” coù theå quan saùt ñöôïc.
Moïi söï töï-quan saùt khoâng cung caáp cho ta moät yeáu toá tieân nghieäm naøo cuûa nhaän thöùc
coù tính ñoäc laäp vaø ñöùng cao hôn kinh nghieäm caû. (Xem: Veà caùc voõng luaän cuûa lyù tính
thuaàn tuùy: A341-405; B399-432).

Sau Kant, trong chöøng möïc Thoâng giaùc sieâu nghieäm noùi leân moái quan heä khoâng-caûm
tính cuûa yù thöùc vôùi chính mình, khaùi nieäm naøy trôû thaønh xuaát phaùt ñieåm cho hoïc
thuyeát cuûa Fichte veà “tröïc quan trí tueä”. Vieäc “töï-quan saùt” laø khoâng theå coù ñöôïc ñoái
vôùi Kant thì Fichte cho raèng coù theå coù ñöôïc. Theo Fichte, yù thöùc veà söï töï trò
(Autonomie) baùm reã trong Töï-yù thöùc. Caùi Toâi vöøa laø taùc nhaân cuûa haønh ñoäng, vöøa laø
saûn phaåm cuûa haønh ñoäng. Haønh ñoäng (Handlung) vaø keát quaû cuûa haønh ñoäng (Tat) laø
moät; vaø caùi Toâi laø bieåu hieän cuûa “haønh ñoäng mang laïi keát quaû” (Tathandlung) vôùi

249
tö caùch laø caùi Toâi thöïc haønh, noù töï giaùc veà hoaït ñoäng kieán taïo toaøn boä cuûa noù khi
“tröïc quan” chính mình trong nhöõng saûn phaåm cuûa hoaït ñoäng cuûa mình. Töø caùch
hieåu aáy, Fichte khaúng ñònh raèng baát kyø hình thöùc lòch söû naøo cuûa söï ñaøo luyeän vaên
hoùa (Kultur) ñeàu theå hieän moät caáp ñoä phaùt trieån cuûa Töï-yù thöùc. Sau Fichte, trong trieát
hoïc Hegel, Töï-yù thöùc mang yù nghóa cuûa moät nguyeân taéc baûn theå hoïc neàn taûng cuûa
vieäc kieán taïo toaøn boä hieän thöïc. Taát caû ñeàu laø moät “böôùc” (Moment) cuûa tieán trình töï-
thieát ñònh, töï-kieán taïo vaø töï-quy ñònh cuûa tinh thaàn. Vôùi Hegel, tính chuû theå (“baûn
theå nhö laø chuû theå”) laø nguyeân taéc, töø ñoù ta coù theå lyù giaûi tính ña taïp vaø tính thoáng
nhaát cuûa hieän thöïc. Ñaây laø nguyeân taéc coù tính tieán trình töï nhaän thöùc chính mình
nhö laø söï vaän ñoäng cuûa vieäc töï-thieát ñònh hay laø söï trung giôùi cuûa vieäc töï-trôû thaønh-
caùi-khaùc vôùi chính mình. (Xem: Hegel: Hieän töôïng hoïc cuûa Tinh thaàn, Chöông IV, V).

Veà caáu truùc cuûa Töï-yù thöùc, ta thaáy: trong Töï-yù thöùc, ta khoâng chæ bieát veà caùc traïng
thaùi yù thöùc cuûa ta, xeùt nhö noäi dung, maø coøn bieát veà chính ta nhö laø chuû theå thoáng
nhaát cuûa caùc traïng thaùi aáy, xeùt nhö ñieàu kieän moâ thöùc cuûa Töï-yù thöùc (caùi Toâi/das Ich;
töï ngaõ/Selbst). Tính ñoàng nhaát veà soá löôïng cuûa chuû theå vaø tính ña taïp theå cuûa caùc
traïng thaùi laø caùc yeáu toá caáu taïo neân Töï-yù thöùc. Duø hieåu khaùc nhau, nhöng Descartes
vaø Kant ñeàu xuaát phaùt töø caáu truùc naøy. Vôùi nguyeân taéc “cogito [ergo] sum” (“toâi tö duy,
[vaäy] toâi toàn taïi”), Descartes keát hôïp hai yeáu toá: “cogito”: bieát veà caùc traïng thaùi tinh
thaàn cuûa toâi vaø “sum”: söï xaùc tín veà söï toàn taïi cuûa toâi nhö laø chuû theå cuûa caùc traïng
thaùi aáy. Kant thì phaân bieät giöõa Töï-yù thöùc thuaàn tuùy (thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc) lieân
quan ñeán tính ñoàng nhaát vôùi töï-yù thöùc thöôøng nghieäm (giaùc quan beân trong) qua ñoù
tính ña theå cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc mang laïi. Treân cô sôû tính xaùc tín hieån nhieân
(Descartes) vaø tính nguyeân taéc toái cao cuûa nhaän thöùc (Kant), Töï-yù thöùc trôû thaønh tieâu
chuaån vaø xuaát phaùt ñieåm cuûa trieát hoïc. Coù theå noùi, nhaän thöùc luaän thôøi caän ñaïi (töø
Descartes ñeán Kant, Fichte, Schelling) cho tôùi Husserl (“Logische

Untersuchungen”/“Caùc nghieân cöùu loâ-gíc”, 1900) vaø caû Sartre (“Conscience de soi et
connaissance de soi”/“Töï-yù thöùc vaø Töï-nhaän thöùc”, Paris, 1948) ñeàu chòu aûnh höôûng
cuûa quan nieäm cô baûn naøy. Ñeán nay, Töï-yù thöùc vaãn coøn naèm ôû trung taâm cuoäc thaûo
luaän veà vieäc ñaët neàn taûng cho Trieát hoïc vaø veà caâu hoûi: phaûi chaêng Töï-yù thöùc laø moät
hieän töôïng nguyeân thuûy vaø laø ñieàu kieän cô baûn cuûa moïi yù thöùc hay chæ laø moät tröôøng
hôïp ñaëc thuø cuûa caùc traïng thaùi coù “yù höôùng tính” (intentional), khoâng coù chöùc naêng
thieát ñònh neàn taûng ñaëc bieät naøo veà maët lyù luaän. (Chaúng haïn, vôùi moân Taâm lyù hoïc
phaùt trieån (Piaget), Töï-yù thöùc khoâng phaûi laø moät hieän töôïng nguyeân thuûy maø chæ ñöôïc
hình thaønh neân trong quaù trình phaùt trieån nhaân caùch cuûa treû em nhö laø keát quaû dò
bieät hoùa cuûa söï thoáng nhaát chuû theå-khaùch theå chöa ñöôïc taùch rôøi cuûa tuoåi aáu thô

250
thaønh “caùi Toâi” vaø “theá giôùi” thoâng qua nhöõng thaønh coâng vaø thaát baïi trong quan heä
vôùi söï vaät). (Xem theâm: M. Frank: Selbstbewußtseins-theorien von Fichte bis Sartre/Caùc
hoïc thuyeát veà Töï-yù thöùc töø Fichte ñeán Sartre; Frankfurt 1991; S. Shoemaker: Self-
Knowledge and Self-Identity/Töï-nhaän thöùc vaø Töï-ñoàng nhaát; Ithaca-London 1963; P.

F. Strawson: Individuals, 1959).

Trong trieát hoïc Kant, chöùc naêng vaø tính caùch phaûn tö cuûa lyù tính (trong hình thöùc
moät söï [töï] pheâ phaùn cuûa lyù tính thuaàn tuùy – lyù thuyeát laãn thöïc haønh – veà caùc ñieàu kieän
vaø caùc ranh giôùi cuûa nhaän thöùc khaùch quan) gaén lieàn vôùi söï thoáng nhaát cuûa moät Töï-yù
thöùc. Töï-yù thöùc sieâu nghieäm naøy coøn hoaøn toaøn coù tính chuû quan (chuû theå tính sieâu
nghieäm), chöa mang caùc kích thöôùc môùi cuûa trieát hoïc sau Kant: ñoù laø tính lieân-chuû
theå (“xaõ hoäi hoùa”) vaø tính ngoân ngöõ. Vieäc “xaõ hoäi hoùa” cuûa lyù tính (vaø cuûa Töï-yù thöùc)

baét ñaàu trong thuyeát duy taâm khaùch quan, khi Hegel nhaán maïnh söï phuï thuoäc cuûa “Lyù
tính chuû quan” vaøo “Lyù tính khaùch quan” ñöôïc theå hieän hay ñöôïc “ngoaïi taïi hoùa”
trong caùc ñònh cheá xaõ hoäi. Sau khi Herder vaø nhaát laø W. v. Humboldt löu yù ñeán tính
ngoân ngöõ cuûa lyù tính vaø, trong trieát hoïc hieän ñaïi, Wittgenstein chöùng minh chöùc
naêng caáu taïo cuûa moät “ngoân ngöõ thöôøng ngaøy” cuøng ñöôïc chia xeû moät caùch lieân-chuû
theå ñoái vôùi tö duy, thuyeát “[ngöõ] duïng hoïc sieâu nghieäm” (Transzendental-pragmatik)
cuûa Habermas, K. O. Apel phaùc hoïa lyù luaän veà caùc “loaïi hình lyù tính”
(Rationalitätstypen) (lyù tính lyù thuyeát, thöïc haønh, giao tieáp, chieán löôïc, coâng cuï...), roïi
nhieàu aùnh saùng môùi meû vaøo vaán ñeà ñang baøn. (Xem: K. O. Apel: “Die
Herausforderung der totalen Vernunftkritik und das Programm einer philosophischen
Theorie der Rationalitätstypen”/“Thaùch thöùc cuûa söï pheâ phaùn toaøn dieän [cuûa] lyù tính vaø
cöông lónh cho moät lyù thuyeát trieát hoïc veà caùc loaïi hình lyù tính”, trong: Concordia 11,
1987, trang 2-23).

251
 TIEÁT 2 (AÁN BAÛN A)

SÖÏ DIEÃN DÒCH SIEÂU NGHIEÄM VEÀ CAÙC KHAÙI NIEÄM

THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH
(THEO AÁN BAÛN A, 1781)*

VEÀ CAÙC CÔ SÔÛ TIEÂN NGHIEÄM ÑEÅ MANG LAÏI KHAÛ

THEÅ CHO KINH NGHIEÄM

Cho raèng moät khaùi nieäm ñöôïc taïo ra moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm
maø laïi quan heä ñöôïc vôùi moät ñoái töôïng, duø baûn thaân noù khoâng thuoäc veà khaùi
nieäm cuûa kinh nghieäm khaû höõu, cuõng khoâng hình thaønh töø caùc yeáu toá cuûa
moät kinh nghieäm khaû höõu laø ñieàu hoaøn toaøn maâu thuaãn vaø khoâng theå coù
ñöôïc. Bôûi leõ, trong tröôøng hôïp ñoù, khaùi nieäm aáy aét khoâng coù noäi dung, vì
khoâng coù tröïc quan naøo töông öùng vôùi noù caû, trong khi caùc tröïc quan noùi
chung, nhôø ñoù caùc ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi cho ta, môùi laø nhöõng gì
taïo neân laõnh vöïc hay laø toaøn boä ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu. Moät
khaùi nieäm tieân nghieäm khoâng coù quan heä vôùi kinh nghieäm khaû höõu chæ laø moâ
thöùc loâ-gíc cho moät khaùi nieäm, chöù khoâng phaûi laø baûn thaân khaùi nieäm ñeå nhôø
ñoù moät caùi gì ñöôïc suy töôûng.
Vaäy, neáu quaû coù caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy vaø tieân nghieäm, thì tuy chuùng
coù theå khoâng chöùa ñöïng caùi gì thöôøng nghieäm caû, nhöng chuùng phaûi toaøn laø
caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cho moät kinh nghieäm khaû höõu, laø nôi duy nhaát
maø tính thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng coù theå döïa vaøo.

Do ñoù, neáu ta muoán bieát laøm theá naøo caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc
tính [caùc phaïm truø] coù theå coù ñöôïc, ta phaûi tìm hieåu ñaâu laø caùc ñieàu kieän tieân
A96 nghieäm mang laïi khaû theå cho kinh nghieäm vaø laø caùc ñieàu kieän laøm neàn taûng
cho kinh nghieäm, ngay caû khi ta tröøu töôïng hoaù khoûi moïi caùi thöôøng nghieäm
cuûa caùc hieän töôïng. Moät khaùi nieäm dieãn taû ñieàu kieän moâ thöùc vaø khaùch quan
naøy cuûa kinh nghieäm moät caùch phoå bieán vaø ñaày ñuû ñöôïc goïi laø moät khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. Moät khi toâi coù caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa
giaùc tính, toâi hoaøn toaøn coù theå suy töôûng ra nhöõng ñoái töôïng khoâng theå coù
ñöôïc, [hoaëc] coù leõ coù theå coù moät caùch töï thaân nhöng khoâng theå ñöôïc mang laïi
trong kinh nghieäm naøo caû, baèng caùch: trong söï noái keát caùc khaùi nieäm aáy, moät
caùi gì thieát yeáu thuoäc veà ñieàu kieän cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu coù theå bò

*
Töø A95 ñeán A130 laø tieát 2 vaø tieát 3 trong aán baûn laàn thöù nhaát, naêm 1781 (AÁn baûn A). Phaàn naøy
ñöôïc Kant thay theá baèng tieát 2 vaø tieát 3 trong aán baûn laàn thöù hai, naêm 1787 (aán baûn B) töø trang
B130 (muïc §15) ñeán trang B169 (muïc §27) ñaõ dòch treân ñaây. Chuùng toâi dòch theâm phaàn naøy giuùp
ngöôøi ñoïc coù taøi lieäu troïn veïn ñeå tham khaûo vaø so saùnh noäi dung quan troïng naøy trong caû hai aán
baûn. (N.D).

252
 töôùc boû ñi (chaúng haïn khaùi nieäm veà moät hoàn ma) hoaëc caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính ñöôïc tieáp tuïc môû roäng hôn nhöõng gì kinh nghieäm coù theå
naém baét ñöôïc (chaúng haïn khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá). Theá nhöng, caùc yeáu toá
thuoäc veà baûn thaân moïi nhaän thöùc tieân nghieäm ñeå daãn ñeán nhöõng söï töôûng
töôïng tuøy tieän vaø voâ lyù aáy tuy khoâng theå ñöôïc vay möôïn töø kinh nghieäm (vì
neáu vaäy, chuùng seõ khoâng phaûi laø caùc nhaän thöùc tieân nghieäm), nhöng chuùng
luùc naøo cuõng phaûi chöùa ñöïng caùc ñieàu kieän thuaàn tuùy tieân nghieäm cuûa moät
kinh nghieäm khaû höõu vaø cuûa moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, bôûi neáu khaùc ñi,
khoâng nhöõng khoâng coù gì ñöôïc suy töôûng thoâng qua chuùng maø baûn thaân
chuùng - khoâng coù chaát lieäu - cuõng khoâng theå ra ñôøi trong tö duy.

Chuùng ta tìm thaáy caùc khaùi nieäm nhö theá - caùc khaùi nieäm chöùa ñöïng
tö duy thuaàn tuùy moät caùch tieân nghieäm taïi baát kyø kinh nghieäm naøo - ôû nôi
caùc phaïm truø, vaø seõ laø moät söï dieãn dòch ñaày ñuû veà chuùng cuõng nhö bieän
minh ñöôïc cho tính giaù trò khaùch quan cuûa chuùng khi ta coù theå chöùng minh
A97 raèng: chæ nhôø chuùng, moät ñoái töôïng môùi coù theå ñöôïc suy töôûng. Nhöng,
vì leõ trong yù töôûng treân ñaây, [thöïc ra] ta nghieân cöùu nhieàu hôn laø chæ nghieân
cöùu rieâng quan naêng duy nhaát ñeå suy töôûng, töùc laø giaùc tính [töùc coøn phaûi
nghieân cöùu moái quan heä giöõa giaùc tính vôùi ñoái töôïng. N.D], neân baûn thaân
giaùc tính - vôùi tö caùch laø moät quan naêng nhaän thöùc phaûi quan heä ñöôïc vôùi
ñoái töôïng - cuõng caàn moät söï lyù giaûi veà khaû theå laøm sao noù coù theå coù ñöôïc
moái quan heä aáy, do ñoù, tröôùc heát ta phaûi xem xeùt nguoàn suoái chuû quan naøy -
nguoàn suoái taïo neân cô sôû tieân nghieäm cho khaû theå cuûa kinh nghieäm - khoâng
phaûi theo ñaëc ñieåm thöôøng nghieäm, maø laø sieâu nghieäm.

Neáu moãi moät bieåu töôïng rieâng leõ hoaøn toaøn xa laï vôùi bieåu töôïng khaùc,
töùc haàu nhö bò coâ laäp vaø taùch bieät haún vôùi bieåu töôïng khaùc, aét haún khoâng bao
giôø coù theå naûy sinh caùi gì ñöôïc goïi laø nhaän thöùc, voán laø caùi toaøn boä goàm
nhieàu bieåu töôïng ñöôïc so saùnh vaø noái keát vôùi nhau. Cho neân, neáu toâi xem
giaùc quan, - vì noù chöùa ñöïng caùi ña taïp trong tröïc quan cuûa noù - laø moät söï
thoáng quan (eine Synopsis), thì giaùc quan bao giôø cuõng töông öùng vôùi moät
söï toång hôïp, vaø [do ñoù], söï thuï nhaän chæ coù theå ôû trong söï noái keát vôùi söï töï
khôûi môùi laøm cho caùc nhaän thöùc coù theå coù ñöôïc. Söï töï khôûi (Spontaneität)
naøy laø cô sôû cho moät söï toång hôïp ba laàn (dreifache Synthesis) xuaát hieän
moät caùch taát yeáu trong moïi nhaän thöùc: ñoù laø: [1] toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi
(Apprehension) nhöõng bieåu töôïng, nhö laø nhöõng bieán thaùi (Modifikationen)
cuûa taâm thöùc trong [quaù trình] tröïc quan; [2] toång hôïp cuûa söï taùi taïo
(Reproduktion) nhöõng bieåu töôïng trong trí töôûng töôïng vaø [3] toång hôïp cuûa
söï nhaän thöùc (Rekognition) trong khaùi nieäm. Caùc toång hôïp naøy mang laïi söï
chæ daãn cho thaáy coù ba nguoàn suoái nhaän thöùc chuû quan laøm cho baûn thaân
giaùc tính vaø - qua giaùc tính - laøm cho moïi kinh nghieäm, nhö laø moät saûn phaåm
A98 thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính, coù theå coù ñöôïc.

253
 LÖU YÙ SÔ BOÄ

Vieäc dieãn dòch veà caùc phaïm truø gaén lieàn vôùi raát nhieàu choã khoù hieåu,
cho neân, trong khi thaâm nhaäp saâu nhö theá vaøo caùc cô sôû ñaàu tieân cuûa khaû
theå cuûa nhaän thöùc chuùng ta, vöøa muoán traùnh söï daøi doøng cuûa moät hoïc thuyeát
thaät hoaøn chænh, laïi vöøa khoâng muoán boû soùt ñieàu gì trong moät söï nghieân cöùu
thieát yeáu nhö vaäy, toâi thaáy toát hôn laø daønh boán tieåu muïc sau ñaây [cuûa tieát 2]
ñeå chuaån bò cho baïn ñoïc hôn laø thuyeát giaûng; roài trong Tieát 3 sau ñoù môùi
trình baøy moät caùch coù heä thoáng vieäc tìm hieåu caùc yeáu toá naøy cuûa giaùc tính.
Laøm nhö vaäy ñeå baïn ñoïc ñôõ ngaùn ngaïi söï toái taêm voán khoâng theå traùnh khoûi
luùc ñaàu treân con ñöôøng tröôùc nay chöa ñöôïc ai khai phaù; tuy nhieân, toâi hy
voïng raèng trong tieát 3 vöøa noùi, moïi vieäc seõ trôû neân saùng toû hoaøn toaøn.

VEÀ TOÅNG HÔÏP CUÛA SÖÏ LAÕNH HOÄI ÔÛ TRONG TRÖÏC

QUAN

Nhöõng bieåu töôïng cuûa ta coù theå baét nguoàn töø ñaâu tuøy yù, hoaëc do aûnh
höôûng cuûa nhöõng söï vaät beân ngoaøi hoaëc do taùc ñoäng cuûa nhöõng nguyeân
nhaân beân trong; chuùng coù theå ra ñôøi moät caùch tieân nghieäm hay thöôøng
nghieäm nhö laø nhöõng hieän töôïng; tuy nhieân taát caû chuùng ñeàu thuoäc veà giaùc
A99 quan beân trong nhö laø nhöõng bieán thaùi (Modifikationen) cuûa taâm thöùc; vaø vôùi
tö caùch aáy, moïi nhaän thöùc cuûa ta kyø cuøng ñeàu phuïc tuøng ñieàu kieän moâ thöùc
cuûa giaùc quan beân trong, töùc laø phuïc tuøng thôøi gian, trong ñoù taát caû chuùng
ñeàu phaûi ñöôïc saép xeáp, noái keát vaø ñöa vaøo caùc moái quan heä vôùi nhau. Ñaây laø
nhaän xeùt toång quaùt maø ta phaûi laáy laøm cô sôû cho nhöõng ñieàu seõ ñöôïc trình
baøy tieáp theo ñaây.

Baát kyø tröïc quan naøo cuõng chöùa ñöïng moät caùi ña taïp; caùi ña taïp aáy
khoâng theå ñöôïc hình dung laø caùi ña taïp, neáu taâm thöùc khoâng phaân bieät thôøi
gian, trong ñoù chuoãi caùc aán töôïng tieáp dieãn theo nhau: bôûi neáu hình dung caùi
ña taïp nhö ñöôïc chöùa ñöïng trong cuøng moät khoaûnh khaéc, thì baát kyø bieåu
töôïng naøo khoâng bao giôø coù theå laø gì khaùc hôn moät söï thoáng nhaát tuyeät ñoái.
Vaäy, ñeå töø caùi ña taïp aáy trôû thaønh söï thoáng nhaát cuûa tröïc quan (chaúng haïn
nhö trong bieåu töôïng veà khoâng gian), tröôùc heát taát yeáu phaûi coù quaù trình
traûi nghieäm (das Durchlaufen) veà tính ña taïp* vaø sau ñoù, laø söï taäp hôïp
chung laïi cuûa quaù trình naøy; haønh vi aáy toâi goïi laø toång hôïp cuûa söï laõnh
hoäi (Synthesis der Apprehension), vì chính söï toång hôïp naøy nhaém vaøo tröïc

*
tính ña taïp: Mannigfaltigkeit/caùi ña taïp: das Mannigfaltige. (N.D).

254
 quan, laø caùi tuy mang laïi caùi ña taïp, nhöng caùi ña taïp naøy chæ laø caùi ña taïp
khi ñöôïc chöùa ñöïng trong moät bieåu töôïng vaø khoâng bao giôø coù theå xaûy ra
maø khoâng coù moät söï toång hôïp nhö vaäy xuaát hieän.

Nhöng, söï toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi naøy phaûi ñöôïc thöïc hieän moät caùch
tieân nghieäm, töùc laø trong quan heä vôùi caùc bieåu töôïng khoâng phaûi laø thöôøng
nghieäm. Vì, khoâng coù söï toång hôïp naøy, aét ta cuõng khoâng theå coù ñöôïc caùc bieåu
töôïng veà khoâng gian laãn veà thôøi gian moät caùch tieân nghieäm, bôûi leõ caùc bieåu
töôïng naøy chæ coù theå ñöôïc saûn sinh ra thoâng qua söï toång hôïp cuûa caùi ña taïp
A100 do caûm naêng mang laïi trong tính thuï nhaän nguyeân thuûy cuûa noù. Vaäy laø, ta
coù moät söï toång hôïp thuaàn tuùy cuûa söï laõnh hoäi.

VEÀ TOÅNG HÔÏP CUÛA SÖÏ TAÙI TAÏO

TRONG TRÍ TÖÔÛNG TÖÔÏNG

Chæ laø moät quy luaät ñôn thuaàn thöôøng nghieäm, theo ñoù, nhöõng bieåu
töôïng voán thöôøng noái tieáp nhau hoaëc ñi keøm theo nhau ruùt cuïc phaûi töông
giao vôùi nhau, vaø qua ñoù ñöôïc noái keát laïi; nhôø ñoù, khi khoâng coù söï hieän dieän
cuûa ñoái töôïng, moät trong nhöõng bieåu töôïng naøy taïo neân moät böôùc chuyeån tieáp
cuûa taâm thöùc sang moät bieåu töôïng khaùc theo moät quy luaät oån ñònh. Theá
nhöng, quy luaät cuûa söï taùi taïo [thöôøng nghieäm] naøy ñoøi hoûi tieân quyeát laø: baûn
thaân nhöõng hieän töôïng cuõng thöïc söï phuïc tuøng moät quy luaät nhö theá vaø
trong caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng cuõng coù moät söï ñi keøm theo nhau
hoaëc söï tieáp dieãn phuø hôïp vôùi caùc quy luaät naøo ñoù, vì neáu khoâng, trí töôûng
töôïng thöôøng nghieäm cuûa ta seõ khoâng bao giôø ñoùn nhaän ñöôïc moät caùi gì phuø
hôïp vôùi quan naêng cuûa mình, töùc laø seõ vaãn aån kín nhö moät quan naêng cheát
vaø khoâng ñöôïc ta bieát ñeán ôû beân trong taâm thöùc. Neáu moät khoaùng vaät [naëng
vaø coù maøu ñoû] nhö chaát chaâu sa khi thì ñoû, khi thì ñen, luùc nheï, luùc naëng;
neáu moät con ngöôøi bò thay ñoåi hình daïng luùc theá naøy luùc theá khaùc; neáu ngaøy
daøi nhaát trong naêm khi thì ñaày hoa traùi, khi thì baêng tuyeát bao phuû, aét trí
töôûng töôïng thöôøng nghieäm cuûa toâi khoâng coù cô hoäi ñeå nghó ñeán chaát chaâu sa
khi muoán hình dung maøu ñoû; hoaëc cuõng theá, neáu moät töø khi thì ñöôïc gaùn cho
A101 vaät naøy, khi thì cho vaät noï, hay cuøng moät söï vaät laïi ñöôïc goïi teân moãi luùc moãi
khaùc, töùc neáu khoâng coù moät quy luaät naøo ñeå baûn thaân nhöõng hieän töôïng phaûi
phuïc tuøng, cuõng seõ khoâng coù moät söï toång hôïp thöôøng nghieäm naøo cuûa vieäc
taùi taïo coù theå xaûy ra caû.

Vaäy, phaûi coù moät caùi gì töï baûn thaân laøm cho vieäc taùi taïo nhöõng hieän
töôïng coù theå coù ñöôïc, qua ñoù laøm cô sôû tieân nghieäm cho moät söï thoáng nhaát

255
 toång hôïp taát yeáu cuûa söï taùi taïo. Ta seõ tìm ra ñieàu naøy moät khi nhaän chaân
raèng nhöõng hieän töôïng khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï thaân maø chæ laø troø chôi
ñôn thuaàn cuûa nhöõng bieåu töôïng cuûa ta; chuùng kyø cuøng ñeàu quy veà caùc quy
ñònh cuûa giaùc quan beân trong. Do ñoù, neáu ta coù theå chöùng minh raèng, baûn
thaân caùc tröïc quan tieân nghieäm thuaàn tuùy nhaát cuûa ta cuõng khoâng taïo neân
nhaän thöùc naøo, tröø khi trong chöøng möïc tröïc quan chöùa ñöïng moät söï noái keát
nhö vaäy cuûa caùi ña taïp; söï noái keát laøm cho moät söï toång hôïp troïn veïn cuûa söï
taùi taïo coù theå coù ñöôïc; thì söï toång hôïp aáy cuûa trí töôûng töôïng quaû laø ñaët cô
sôû treân caùc nguyeân taéc tieân nghieäm ñi tröôùc moïi kinh nghieäm, vaø do ñoù ta
phaûi giaû ñònh coù moät söï toång hôïp thuaàn tuùy sieâu nghieäm cuûa trí töôûng
töôïng; baûn thaân söï toång hôïp naøy laïi laø cô sôû cho khaû theå cuûa moïi kinh
nghieäm (vì kinh nghieäm taát yeáu laáy tính-coù-theå-ñöôïc-taùi-taïo - Reproduzibilität -
cuûa nhöõng hieän töôïng laøm tieàn ñeà). Roõ raøng laø, khi toâi keùo moät ñöôøng keû
trong tö töôûng hay suy töôûng veà thôøi gian töø moät buoåi tröa naøy sang moät buoåi
tröa khaùc, hay chæ muoán hình dung moät con soá naøo ñaáy, tröôùc heát toâi phaûi
A102 nhôù roõ töøng bieåu töôïng moät cuûa nhöõng bieåu töôïng ña taïp naøy theo traät töï keá
tieáp nhau. Neáu toâi cöù queân ngay nhöõng bieåu töôïng ñi tröôùc (phaàn ñaàu cuûa
ñöôøng keû, phaàn ñi tröôùc cuûa thôøi gian hay caùc ñôn vò ñöôïc hình dung keá tieáp
nhau) vaø khoâng theå taùi taïo chuùng ñöôïc trong khi ñi tieáp ñeán caùc bieåu töôïng
sau, thì khoâng bao giôø moät bieåu töôïng toaøn boä, moät yù töôûng naøo trong taát caû
nhöõng ñieàu vöøa keå, thaäm chí caùc bieåu töôïng cô baûn ñaàu tieân vaø thuaàn tuùy
nhaát veà khoâng gian vaø thôøi gian laïi coù theå naûy sinh ñöôïc.

Vaäy, söï toång hôïp laõnh hoäi noái keát khoâng taùch rôøi vôùi söï toång hôïp
taùi taïo. Vaø vì söï toång hôïp laõnh hoäi taïo neân cô sôû sieâu nghieäm cho khaû theå
cuûa moïi nhaän thöùc noùi chung (khoâng chæ cho caùc nhaän thöùc thöôøng nghieäm
maø caû cho caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm), neân söï toång hôïp taùi taïo
cuûa trí töôûng töôïng thuoäc veà caùc haønh vi sieâu nghieäm cuûa taâm thöùc, vaø trong
vieäc xem xeùt caùc haønh vi naøy, ta cuõng goïi quan naêng naøy laø quan naêng sieâu
nghieäm cuûa trí töôûng töôïng.

A103 3

VEÀ TOÅNG HÔÏP CUÛA SÖÏ NHAÄN THÖÙC

(REKOGNITION) TRONG KHAÙI NIEÄM

Neáu khoâng yù thöùc raèng ñieàu ta ñang suy töôûng cuõng chính laø ñieàu ta
vöøa suy töôûng trong khoaûnh khaéc tröôùc ñoù, moïi söï taùi taïo trong chuoãi caùc
bieåu töôïng ñeàu hoaøi coâng. Vì nhö theá, moät bieåu töôïng môùi trong traïng thaùi
hieän taïi khoâng heà thuoäc veà ñoäng taùc [hay “taùc vuï”] (Actus), qua ñoù caùc bieåu

256
 töôïng ñöôïc taïo ra laàn löôït, vaø caùi ña taïp cuûa caùc bieåu töôïng cuõng khoâng bao
giôø taïo neân moät caùi toaøn boä, vì thieáu söï thoáng nhaát maø chæ coù yù thöùc môùi coù
theå taïo ra ñöôïc cho caùi toaøn boä aáy. Neáu trong ñoäng taùc ñeám, toâi queân raèng
caùc ñôn vò ñang hieän ra tröôùc maét toâi laø do ñöôïc theâm vaøo daàn daàn cho toâi,
toâi aét khoâng nhaän thöùc ñöôïc vieäc saûn sinh ra soá löôïng laø nhôø vieäc coäng doàn
tieáp dieãn cuûa moät cho moät, do ñoù cuõng khoâng nhaän thöùc ñöôïc con soá, vì khaùi
nieäm [veà con soá] chæ toàn taïi trong yù thöùc veà söï thoáng nhaát naøy cuûa söï toång
hôïp.

Ngay chöõ “khaùi nieäm” (Begriff) töï noù ñaõ coù theå cho ta söï höôùng daãn
ñi ñeán nhaän xeùt naøy. Vì chính moät caùi YÙ thöùc naøy (dieses eine
Bewusstsein) hôïp nhaát caùi ña taïp - laø caùi ñöôïc tröïc quan daàn daàn vaø roài
ñöôïc taùi taïo - trong moät bieåu töôïng. YÙ thöùc naøy thöôøng coù theå raát yeáu khieán
A104 ta chæ noái keát noù ôû trong keát quaû chöù khoâng ôû trong baûn thaân ñoäng taùc, töùc
laø khoâng tröïc tieáp vôùi söï saûn sinh ra bieåu töôïng; tuy nhieân, baát keå söï khaùc
bieät naøy, bao giôø cuõng phaûi ñöôïc tìm thaáy coù moät yù thöùc, duø thieáu söï saùng
suûa nhöng khoâng coù noù thì caùc khaùi nieäm vaø cuøng vôùi chuùng, nhaän thöùc veà
caùc ñoái töôïng hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc.

Vaø ôû ñaây, ñieàu thieát yeáu phaûi tìm hieåu laø: thuaät ngöõ: “ñoái töôïng cuûa
nhöõng bieåu töôïng” coù nghóa laø gì? Treân ñaây ta ñaõ noùi: baûn thaân caùc hieän
töôïng khoâng gì khaùc hôn laø caùc bieåu töôïng caûm tính, vaø khoâng theå ñöôïc xem
trong cuøng moät phöông caùch nhö laø caùc ñoái töôïng töï thaân (ôû beân ngoaøi
naêng löïc bieåu töôïng). Vaäy ta hieåu nhö theá naøo khi noùi ñeán moät ñoái töôïng
töông öùng vôùi nhaän thöùc, do ñoù, laø ñoái töôïng ñöôïc phaân bieät vôùi nhaän
thöùc? Ñieàu deã daøng nhaän ra ngay laø: ñoái töôïng naøy phaûi chæ ñöôïc suy töôûng
nhö laø moät caùi gì ñaáy noùi chung = X, vì ngoaøi nhaän thöùc cuûa ta, ta khoâng
coù caùi gì ñeå coù theå ñaët thaønh caùi töông öùng vôùi nhaän thöùc naøy.

Nhöng, ta thaáy raèng yù töôûng cuûa ta veà moái quan heä cuûa moïi nhaän
thöùc ñoái vôùi ñoái töôïng cuûa chuùng coù moät caùi gì mang tính taát yeáu, vì ñoái
töôïng ñöôïc xem laø caùi khoâng cho pheùp nhaän thöùc cuûa ta quan heä moät caùch
caàu may hay tuøy tieän maø laø ñöôïc quy ñònh tieân nghieäm moät caùch naøo ñoù, bôûi
ñeå quan heä ñöôïc vôùi moät ñoái töôïng, caùc nhaän thöùc cuûa ta - trong quan heä
vôùi ñoái töôïng aáy - phaûi truøng hôïp vôùi nhau, töùc phaûi coù moät söï thoáng nhaát
A105 taïo neân khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng.

Roõ raøng laø, vì ta chæ laøm vieäc vôùi caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng cuûa
ta thoâi, vaø caùi X (ñoái töôïng) - töông öùng vôùi nhöõng bieåu töôïng aáy - khoâng laø
caùi gì caû tröôùc ta, bôûi noù laø caùi gì khaùc bieät vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa ta, cho
neân söï thoáng nhaát - maø ñoái töôïng laøm cho trôû thaønh taát yeáu - khoâng theå laø
caùi gì khaùc hôn söï thoáng nhaát hình thöùc cuûa yù thöùc trong söï toång hôïp caùi
ña taïp cuûa nhöõng bieåu töôïng. Trong tröôøng hôïp naøy, ta noùi: ta nhaän thöùc ñoái
töôïng laø khi ta ñaõ taùc ñoäng ñeå mang laïi söï thoáng nhaát toång hôïp ôû beân

257
 trong caùi ña taïp cuûa tröïc quan. Nhöng söï thoáng nhaát naøy khoâng theå coù ñöôïc,
neáu tröïc quan ñaõ khoâng theå ñöôïc taïo ra thoâng qua moät chöùc naêng toång hôïp
nhö vaäy theo moät quy luaät laøm cho söï taùi taïo caùi ña taïp trôû thaønh taát yeáu
tieân nghieäm vaø laøm cho moät khaùi nieäm, trong ñoù caùi ña taïp naøy hôïp nhaát laïi,
coù theå coù ñöôïc. Cho neân, ta suy töôûng moät hình tam giaùc nhö ñoái töôïng, khi
ta coù yù thöùc veà söï taäp hôïp cuûa ba ñöôøng thaúng theo moät quy luaät, vaø moät
tröïc quan nhö theá [veà hình tam giaùc] bao giôø cuõng coù theå ñöôïc dieãn taû döïa
theo quy luaät aáy. Chính söï thoáng nhaát naøy cuûa quy luaät quy ñònh moïi caùi
ña taïp vaø giôùi haïn chuùng vaøo trong nhöõng ñieàu kieän laøm cho söï thoáng nhaát
cuûa thoâng giaùc [cuûa YÙ thöùc] coù theå coù ñöôïc; vaø khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát
naøy laø bieåu töôïng veà ñoái töôïng = X maø toâi suy töôûng thoâng qua thuoäc tính
noùi treân cuûa moät hình tam giaùc.

A106 Moïi nhaän thöùc ñeàu ñoøi hoûi moät khaùi nieäm; khaùi nieäm naøy coù theå khoâng
hoaøn haûo hoaëc coøn toái taêm, theá nhöng veà maët hình thöùc, noù bao giôø cuõng
laø moät caùi gì phoå bieán (etwas Allgemeines) vaø laøm nhieäm vuï cuûa moät
quy luaät. Theá neân, khaùi nieäm veà vaät theå - döïa theo söï thoáng nhaát cuûa caùi ña
taïp, nhôø ñoù caùi ña taïp ñöôïc suy töôûng thoâng qua noù - laø quy luaät ñeå phuïc vuï
cho nhaän thöùc cuûa ta veà nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi. Nhöng khaùi nieäm chæ
coù theå laø moät quy luaät cuûa caùc tröïc quan baèng caùch: ñoái vôùi caùc hieän töôïng
ñöôïc mang laïi cho ta, noù hình dung söï taùi taïo taát yeáu cuûa caùi ña taïp nôi caùc
hieän töôïng, do ñoù, hình dung söï thoáng nhaát toång hôïp ôû beân trong yù thöùc veà
söï taùi taïo. Cho neân, khi tri giaùc veà caùi gì ôû beân ngoaøi ta, khaùi nieäm veà vaät
theå laøm cho bieåu töôïng veà quaûng tính, vaø cuøng vôùi bieåu töôïng naøy laø bieåu
töôïng veà tính khoâng theå thaâm nhaäp, veà hình theå v.v.. trôû thaønh taát yeáu.

Moïi caùi taát yeáu bao giôø cuõng coù moät ñieàu kieän sieâu nghieäm laøm
cô sôû. Vì theá, phaûi tìm ra moät cô sôû sieâu nghieäm cho söï thoáng nhaát cuûa yù
thöùc ôû trong söï toång hôïp caùi ña taïp cuûa moïi tröïc quan cuûa chuùng ta, vaø do
ñoù, cuõng cuûa nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng ñoái töôïng noùi chung, töùc cuõng cuûa
moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm; vì khoâng coù cô sôû naøy, khoâng theå suy töôûng
baát kyø moät ñoái töôïng naøo cho caùc tröïc quan cuûa ta; vaø ñoái töôïng naøy khoâng
gì khaùc hôn laø caùi ñöôïc khaùi nieäm dieãn taû moät söï taát yeáu nhö theá cuûa söï
toång hôïp.

Ñieàu kieän nguyeân thuûy vaø sieâu nghieäm naøy khoâng gì khaùc hôn laø
Thoâng giaùc sieâu nghieäm (transzendentale Apperzeption). Coøn yù thöùc veà
mình döïa theo caùc quy ñònh cuûa traïng thaùi [noäi taâm] cuûa ta, trong tri giaùc
A107 beân trong chæ laø ñôn thuaàn thöôøng nghieäm, luoân bò bieán ñoåi, khoâng theå coù moät
baûn ngaõ (Selbst) coá ñònh hay oån ñònh trong doøng chaûy naøy cuûa nhöõng hieän
töôïng beân trong thì thöôøng ñöôïc goïi laø giaùc quan beân trong hay laø Thoâng
giaùc thöôøng nghieäm. Caùi gì phaûi ñöôïc hình dung moät caùch taát yeáu nhö laø
[baûn ngaõ] ñoàng nhaát veà soá löôïng thì khoâng theå ñöôïc suy töôûng thoâng qua caùc

258
 döõ lieäu thöôøng nghieäm. [Do ñoù] noù phaûi laø moät ñieàu kieän ñi tröôùc moïi kinh
nghieäm vaø laøm cho baûn thaân moïi kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc, töùc laø laøm cho
moät tieàn ñeà sieâu nghieäm nhö theá coù hieäu löïc.

Khoâng nhaän thöùc naøo trong ta coù theå coù ñöôïc, khoâng theå coù söï noái keát
vaø thoáng nhaát naøo giöõa caùc nhaän thöùc vôùi nhau maø khoâng coù söï thoáng nhaát
noùi treân cuûa yù thöùc; söï thoáng nhaát naøy ñi tröôùc moïi döõ lieäu cuûa caùc tröïc
quan vaø chæ trong quan heä vôùi söï thoáng nhaát naøy, moïi bieåu töôïng veà nhöõng
ñoái töôïng môùi coù theå coù ñöôïc. Toâi goïi YÙ thöùc nguyeân thuûy thuaàn tuùy vaø
baát bieán naøy laø THOÂNG GIAÙC SIEÂU NGHIEÄM. Noù xöùng ñaùng vôùi teân
goïi naøy ngay töø söï kieän: baûn thaân söï thoáng nhaát khaùch quan thuaàn tuùy nhaát,
töùc laø söï thoáng nhaát cuûa caùc khaùi nieäm tieân nghieäm (khoâng gian vaø thôøi
gian) cuõng chæ coù theå coù ñöôïc khi thoâng qua moái quan heä cuûa caùc tröïc quan
vôùi thoâng giaùc sieâu nghieäm. Vaäy, söï thoáng nhaát soá löôïng (die numerische
Einheit) cuûa thoâng giaùc naøy [söï ñoàng nhaát cuûa baûn ngaõ] laøm cô sôû tieân
nghieäm cho moïi khaùi nieäm cuõng gioáng nhö tính ña taïp cuûa khoâng gian vaø
thôøi gian laøm cô sôû cho caùc tröïc quan cuûa caûm naêng.

A108 Töø taát caû moïi hieän töôïng khaû höõu luoân coù theå taäp hôïp laïi trong moät
kinh nghieäm, chính söï thoáng nhaát sieâu nghieäm naøy cuûa Thoâng giaùc taïo ra
moät söï noái keát cuûa moïi bieåu töôïng aáy theo caùc quy luaät. Vì söï thoáng nhaát
naøy cuûa yù thöùc khoâng theå coù ñöôïc, neáu taâm thöùc - trong nhaän thöùc veà caùi ña
taïp – khoâng theå coù yù thöùc veà söï ñoàng nhaát cuûa chöùc naêng, qua ñoù söï
thoáng nhaát cuûa yù thöùc noái keát moät caùch toång hôïp caùi ña taïp trong moät nhaän
thöùc. Do ñoù, yù thöùc nguyeân thuûy vaø taát yeáu veà söï ñoàng nhaát cuûa chính noù
ñoàng thôøi laø moät yù thöùc veà söï thoáng nhaát toång hôïp cuõng coù tính taát yeáu nhö
theá veà moïi hieän töôïng döïa theo caùc khaùi nieäm, töùc laø döïa theo caùc quy
luaät. | Caùc quy luaät naøy khoâng chæ laøm cho nhöõng hieän töôïng coù theå ñöôïc taùi
taïo (reproduzibel) moät caùch taát yeáu, maø coøn qua ñoù, xaùc ñònh moät ñoái töôïng
cho tröïc quan veà nhöõng hieän töôïng, töùc laø xaùc ñònh khaùi nieäm veà moät caùi gì,
trong ñoù nhöõng hieän töôïng noái keát laïi vôùi nhau moät caùch taát yeáu: vì taâm thöùc
khoâng theå suy töôûng veà söï ñoàng nhaát cuûa chính noù trong tính ña taïp cuûa
nhöõng bieåu töôïng cuûa noù vaø laïi suy töôûng moät caùch tieân nghieäm, neáu taâm
thöùc khoâng coù tröôùc maét söï ñoàng nhaát cuûa haønh vi (Handlung) cuûa chính
noù; haønh vi aáy buoäc moïi söï toång hôïp laõnh hoäi (coù tính thöôøng nghieäm) phaûi
phuïc tuøng moät söï thoáng nhaát sieâu nghieäm vaø laø caùi ñaàu tieân laøm cho söï noái
keát cuûa toång hôïp aáy coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm theo caùc quy luaät.
Baây giôø ta cuõng ñaõ coù theå xaùc ñònh moät caùch ñuùng ñaén hôn khaùi nieäm cuûa
ta veà moät ñoái töôïng noùi chung (Gegenstand überhaupt). Moïi bieåu töôïng -
vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu töôïng - ñeàu coù ñoái töôïng cuûa chuùng vaø baûn thaân
chuùng cuõng laïi coù theå trôû thaønh nhöõng ñoái töôïng cho nhöõng bieåu töôïng khaùc.
Nhöõng hieän töôïng laø nhöõng ñoái töôïng duy nhaát coù theå ñöôïc mang laïi
cho ta moät caùch tröïc tieáp, vaø caùi quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng goïi laø

259
 tröïc quan. Nhöng vì hieän töôïng khoâng phaûi laø vaät-töï thaân maø baûn thaân chæ
laø bieåu töôïng, neân chuùng laïi coù ñoái töôïng cuûa chuùng, nhöng ñoái töôïng naøy
ta khoâng theå tröïc quan ñöôïc nöõa, do ñoù ñöôïc goïi laø ñoái töôïng khoâng-
A109 thöôøng nghieäm, töùc laø ñoái töôïng sieâu nghieäm = X.

Khaùi nieäm thuaàn tuùy veà ñoái töôïng sieâu nghieäm naøy (ñoái töôïng naøy thöïc
söï bao giôø cuõng laø moät (“laø gioáng heät nhau” - einerlei -), töùc = X nôi moïi
nhaän thöùc cuûa ta) chính laø caùi coù theå mang laïi cho moïi khaùi nieäm thöôøng
nghieäm noùi chung cuûa ta moái quan heä vôùi moät ñoái töôïng, töùc laø mang laïi
tính thöïc taïi khaùch quan. Khaùi nieäm naøy khoâng theå chöùa ñöïng baát kyø moät
tröïc quan nhaát ñònh naøo, vaø do ñoù, khoâng lieân quan ñeán ñieàu gì khaùc hôn laø
ñeán söï thoáng nhaát phaûi ñöôïc tìm thaáy trong caùi ña taïp cuûa nhaän thöùc, trong
chöøng möïc caùi ña taïp ôû trong moái quan heä vôùi moät ñoái töôïng. Nhöng moái
quan heä naøy khoâng gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa yù thöùc, do ñoù,
cuõng laø cuûa söï toång hôïp caùi ña taïp thoâng qua chöùc naêng chung cuûa taâm
thöùc laø noái keát caùi ña taïp trong moät bieåu töôïng. Nhöng vì söï thoáng nhaát naøy
phaûi ñöôïc xem nhö laø tieân nghieäm moät caùch taát yeáu (bôûi neáu khoâng, nhaän
thöùc seõ khoâng coù ñoái töôïng), cho neân moái quan heä vôùi moät ñoái töôïng sieâu
nghieäm, töùc tính thöïc taïi khaùch quan cuûa nhaän thöùc thöôøng nghieäm cuûa ta
phaûi döïa treân quy luaät sieâu nghieäm raèng: moïi hieän töôïng - trong chöøng
möïc qua ñoù nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta - phaûi phuïc tuøng caùc quy
A110 luaät tieân nghieäm cuûa söï thoáng nhaát toång hôïp nhöõng hieän töôïng; vaø chæ döïa
treân caùc quy luaät naøy, moái quan heä cuûa nhöõng hieän töôïng trong tröïc quan
thöôøng nghieäm môùi coù theå coù ñöôïc; töùc laø, moïi hieän töôïng - ôû trong kinh
nghieäm - khoâng nhöõng phaûi phuïc tuøng caùc ñieàu kieän cuûa söï thoáng nhaát taát
yeáu cuûa thoâng giaùc, maø - ôû trong tröïc quan ñôn thuaàn - chuùng cuõng phaûi
phuïc tuøng caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa khoâng gian vaø thôøi gian; vaø thaäm chí
phaûi thoâng qua caùc ñieàu kieän tröôùc [cuûa thoâng giaùc], baát kyø nhaän thöùc naøo
môùi coù theå coù ñöôïc.

260
 4

GIAÛI THÍCH SÔ BOÄ VEÀ KHAÛ THEÅ CUÛA CAÙC PHAÏM

TRUØ NHÖ LAØ CAÙC NHAÄN THÖÙC TIEÂN NGHIEÄM

[Thaät ra] chæ coù MOÄT kinh nghieäm, trong ñoù moïi tri giaùc ñöôïc hình
dung nhö laø ôû trong söï noái keát troïn veïn vaø hôïp quy luaät, cuõng nhö chæ coù
MOÄT khoâng gian vaø thôøi gian, trong ñoù moïi moâ thöùc cuûa hieän töôïng vaø moïi
quan heä cuûa söï toàn taïi hay khoâng-toàn taïi dieãn ra. Khi ta noùi veà nhieàu kinh
nghieäm khaùc nhau, thöïc ra chæ laø noùi veà nhieàu tri giaùc, trong chöøng möïc
chuùng ñeàu thuoäc veà cuøng moät kinh nghieäm chung. Söï thoáng nhaát troïn veïn vaø
toång hôïp cuûa nhöõng tri giaùc chính laø caùi taïo neân moâ thöùc cuûa kinh nghieäm,
vaø moâ thöùc naøy khoâng gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa nhöõng
hieän töôïng döïa theo caùc khaùi nieäm.

A111 Söï thoáng nhaát toång hôïp theo caùc khaùi nieäm thöôøng nghieäm laø hoaøn
toaøn baát taát; vaø neáu caùc khaùi nieäm thöôøng nghieäm naøy khoâng döïa vaøo moät cô
sôû sieâu nghieäm cuûa söï thoáng nhaát thì ñieàu coù theå xaûy ra laø moät môù hoãn ñoän
nhöõng hieän töôïng traøn ngaäp taâm thöùc ta, nhöng töø ñoù laïi khoâng bao giôø coù
theå trôû thaønh kinh nghieäm ñöôïc. Trong tröôøng hôïp ñoù, moïi quan heä cuûa
nhaän thöùc vôùi nhöõng ñoái töôïng ñeàu bò ñaùnh maát caû, vì noù thieáu söï noái keát
theo caùc quy luaät phoå bieán vaø taát yeáu; cho neân chuùng laø tröïc quan khoâng coù
tö töôûng [muø quaùng], chöù khoâng bao giôø laø nhaän thöùc, töùc khoâng laø gì caû
ñoái vôùi ta.
Nhöõng ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu noùi
chung cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng ñieàu kieän khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm. Nay toâi khaúng ñònh: caùc phaïm truø vöøa neâu treân ñaây
[xem B106] khoâng gì khaùc hôn laø caùc ñieàu kieän cuûa tö duy trong moät
kinh nghieäm khaû höõu, gioáng nhö khoâng gian vaø thôøi gian chöùa ñöïng
caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan cuõng trong moät kinh nghieäm nhö theá. Do
ñoù, ñieàu chuùng ta thöïc söï caàn bieát ôû ñaây laø: caùc phaïm truø cuõng laø caùc khaùi
nieäm cô baûn (Grundbegriffe) ñeå suy töôûng nhöõng ñoái töôïng noùi chung*
thaønh nhöõng hieän töôïng, vaø vì theá, chuùng coù giaù trò khaùch quan tieân
nghieäm.

Theá nhöng, khaû theå, hay ñuùng hôn, söï taát yeáu cuûa caùc phaïm truø naøy laïi

*
Caùc ñoái töôïng noùi chung (Objekte überhaupt): cuõng nhieàu khi ñöôïc Kant vieát laø “Gegenstände
überhaupt” chæ caùc ñoái töôïng sieâu nghieäm theo nghóa vaät-töï thaân. “Objekt” vaø “Gegenstand” ñeàu coù
nghóa laø “ñoái töôïng” vôùi söï phaân bieät khaù teá nhò: “Objekt” chæ ñoái töôïng theo nghóa “khaùch theå”;
“Gegenstand” laø ñoái töôïng cho ta thoâng qua caùc moâ thöùc cuûa caûm naêng = hieän töôïng. (Xem theâm
chuù thích cho B523). (N.D).

261
 döïa treân moái quan heä cuûa toaøn boä caûm naêng vaø cuøng vôùi noù, cuõng laø cuûa
moïi hieän töôïng khaû höõu ñoái vôùi Thoâng giaùc nguyeân thuûy, trong ñoù taát caû ñeàu
phaûi taát yeáu phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän cuûa söï thoáng nhaát troïn veïn cuûa Töï-
YÙ thöùc (Selbstbewusstsein), töùc laø, phaûi phuïc tuøng caùc chöùc naêng phoå bieán
A112 cuûa söï toång hôïp; vaø ñoù laø cuûa söï toång hôïp döïa theo caùc khaùi nieäm, nhö laø
nôi duy nhaát ñeå Thoâng giaùc coù theå chöùng minh söï ñoàng nhaát troïn veïn vaø
taát yeáu cuûa mình moät caùch tieân nghieäm. Nhö vaäy, khaùi nieäm veà moät nguyeân
nhaân [chaúng haïn] khoâng gì khaùc hôn laø moät söï toång hôïp (cuûa nhöõng gì keá
tuïc nhau trong chuoãi thôøi gian vôùi caùc hieän töôïng khaùc) döïa theo caùc khaùi
nieäm, vaø neáu khoâng coù söï thoáng nhaát aáy - söï thoáng nhaát coù quy luaät tieân
nghieäm vaø buoäc nhöõng hieän töôïng phaûi phuïc tuøng - thì cuõng khoâng tìm gaëp
ñöôïc söï thoáng nhaát troïn veïn, phoå bieán, vaø do ñoù laø taát yeáu cuûa yù thöùc ôû
trong caùi ña taïp cuûa nhöõng tri giaùc. Trong tröôøng hôïp aáy, söï thoáng nhaát naøy
cuûa yù thöùc seõ khoâng thuoäc veà kinh nghieäm naøo caû, do vaäy, seõ khoâng coù ñoái
töôïng vaø khoâng gì khaùc hôn laø moät troø chôi muø quaùng cuûa nhöõng bieåu töôïng,
töùc laø, coøn keùm hôn caû moät giaác moäng.

Do ñoù, moïi noã löïc daãn xuaát [ruùt ra] caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy naøy cuûa
giaùc tính töø kinh nghieäm vaø quy cho chuùng moät nguoàn goác ñôn thuaàn thöôøng
nghieäm laø hoaøn toaøn hueânh hoang vaø voâ voïng. ÔÛ ñaây toâi thaáy khoâng caàn
phaûi nhaéc laïi raèng, chaúng haïn, khaùi nieäm veà moät nguyeân nhaân mang theo noù
ñaëc tính cuûa söï taát yeáu maø khoâng kinh nghieäm naøo coù theå mang laïi, vì kinh
nghieäm tuy daïy cho ta bieát raèng: tieáp theo sau moät hieän töôïng thöôøng
thöôøng coù moät caùi gì khaùc dieãn ra, nhöng laïi khoâng theå baûo: caùi khaùc aáy taát
yeáu phaûi xaûy ra, cuõng nhö khoâng theå töø ñoù suy ra keát quaû moät caùch tieân
nghieäm vaø hoaøn toaøn phoå bieán nhö suy ra töø moät ñieàu kieän [moät nguyeân
nhaân]. Nhöng, ñoái vôùi quy taéc (Regel) thöôøng nghieäm veà söï lieân töôûng
(Assoziation) maø ta phaûi giaû ñònh moät caùch troïn veïn, khi noùi: taát caû nhöõng
gì ôû trong chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng söï kieän ñeàu phuïc tuøng quy taéc laø khoâng
bao giôø caùi gì dieãn ra maø tröôùc ñoù khoâng coù caùi dieãn ra tröôùc ñeå noù luùc naøo
cuõng tieáp theo sau nhö moät keát quaû; toâi thöû hoûi: quy taéc naøy, neáu ñöôïc xem
nhö moät quy luaät (Gesetz) cuûa töï nhieân, vaäy noù döïa treân cô sôû naøo? vaø baûn
A113 thaân söï lieân töôûng naøy laøm theá naøo coù theå coù ñöôïc? Cô sôû cho khaû theå cuûa
vieäc lieân töôûng caùi ña taïp - trong chöøng möïc cô sôû aáy naèm ngay beân trong
ñoái töôïng - goïi laø tính thaân thuoäc (Affinität) cuûa caùi ña taïp. Vaäy toâi xin
hoûi: laøm theá naøo caùc baïn coù theå hieåu ñöôïc tính thaân thuoäc troïn veïn cuûa
nhöõng hieän töôïng (qua ñoù nhöõng hieän töôïng phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät oån
ñònh vaø phaûi thuoäc veà tính thaân thuoäc aáy)?.

Döïa theo caùc Nguyeân taéc cuûa toâi, thì ñieàu naøy laïi raát deã hieåu. Moïi hieän
töôïng khaû höõu, vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu töôïng, ñeàu thuoäc veà toaøn boä Töï-YÙ
thöùc khaû höõu. Nhöng, söï ñoàng nhaát soá löôïng [cuûa baûn ngaõ] gaén lieàn khoâng
taùch rôøi vôùi Töï-yù thöùc naøy nhö laø vôùi moät bieåu töôïng sieâu nghieäm vaø laø xaùc

262
 tín moät caùch tieân nghieäm, vì khoâng coù gì coù theå ñeán ñöôïc vôùi nhaän thöùc maø
khoâng nhôø vaøo Thoâng giaùc nguyeân thuûy naøy. Bôûi söï ñoàng nhaát naøy phaûi taát
yeáu thaâm nhaäp vaøo söï toång hôïp moïi caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän töôïng, trong
chöøng möïc söï toång hôïp naøy muoán trôû thaønh nhaän thöùc thöôøng nghieäm, cho
neân nhöõng hieän töôïng phuïc tuøng caùc ñieàu kieän tieân nghieäm, maø söï toång hôïp
veà chuùng (trong söï laõnh hoäi) phaûi phuø hôïp troïn veïn vôùi caùc ñieàu kieän aáy.
Neáu bieåu töôïng veà moät ñieàu kieän phoå bieán, theo ñoù moät caùi ña taïp naøo ñoù
coù theå ñöôïc thieát ñònh (gesetzt) (töùc ñöôïc thieát ñònh cuøng moät phöông caùch)
goïi laø moät quy taéc (Regel), thì neáu phaûi ñöôïc thieát ñònh nhö theá, noù laïi laø
moät quy luaät (Gesetz). Vaäy, moïi hieän töôïng ñeàu phuïc tuøng caùc quy luaät taát
yeáu trong moät söï noái keát troïn veïn, vaø do ñoù, trong moät söï thaân thuoäc sieâu
nghieäm, coøn söï thaân thuoäc thöôøng nghieäm laø keát quaû ñôn thuaàn töø ñoù maø
A114 thoâi.

Cho raèng Töï nhieân phaûi höôùng theo cô sôû chuû quan cuûa ta veà söï thoâng
giaùc, thaäm chí veà phöông dieän tính hôïp quy luaät cuûa noù, Töï nhieân cuõng phaûi
tuøy thuoäc vaøo cô sôû chuû quan naøy, thoaït nghe thaät voâ lyù vaø laï luøng. Tuy
nhieân, neáu ngöôøi ta nhaän chaân raèng, caùi Töï nhieân naøy, töï noù, khoâng gì
khaùc hôn laø moät toång theå (Inbegriff) cuûa nhöõng hieän töôïng, do ñoù
khoâng phaûi laø Vaät-töï thaân maø chæ ñôn thuaàn laø moät soá löôïng nhöõng bieåu
töôïng cuûa taâm thöùc, ngöôøi ta seõ khoâng ngaïc nhieân khi chæ nhìn thaáy noù ôû
trong quan naêng trieät ñeå [nhaát] (Radikalvermögen) cuûa moïi nhaän thöùc chuùng
ta, ñoù laø trong Thoâng giaùc nguyeân thuûy, töùc nhìn thaáy noù trong söï thoáng nhaát
maø chæ nhôø ñoù noù coù theå trôû thaønh ñoái töôïng cho moïi kinh nghieäm khaû höõu,
nghóa laø coù theå ñöôïc goïi laø Töï nhieân; vaø cuõng chính vì theá, ta coù theå nhaän
thöùc söï thoáng nhaát tieân nghieäm naøy nhö laø taát yeáu, ñieàu maø ta aét haún phaûi
töø boû neáu giaû thöû Töï nhieân ñöôïc mang laïi moät caùch töï thaân, ñoäc laäp vôùi
caùc nguoàn suoái nguyeân thuûy nhaát cuûa tö duy chuùng ta. Vì neáu nhö vaäy, toâi
thaät khoâng bieát ta coù theå ruùt ra nhöõng meänh ñeà toång hôïp veà moät söï thoáng
nhaát cuûa töï nhieân coù tính phoå bieán nhö theá töø ñaâu, bôûi trong tröôøng hôïp aáy,
ngöôøi ta phaûi vay möôïn nhöõng meänh ñeà aáy töø nhöõng ñoái töôïng cuûa baûn
thaân töï nhieân. Nhöng vì ñieàu naøy chæ coù theå dieãn ra moät caùch thöôøng nghieäm,
neân töø ñoù khoâng theå ruùt ra caùi gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát ñôn thuaàn baát
taát; söï thoáng nhaát baát taát aáy laïi khoâng theå ñaït ñöôïc söï noái keát taát yeáu maø
ngöôøi ta nhaém ñeán khi goïi teân laø Töï nhieân.

263
 DIEÃN DÒCH CAÙC KHAÙI NIEÄM
THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH

A115 TIEÁT 3
(THEO AÁN BAÛN A, 1781)

VEÀ MOÁI QUAN HEÄ CUÛA GIAÙC TÍNH

ÑOÁI VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG NOÙI CHUNG VAØ VEÀ
KHAÛ THEÅ NHAÄN THÖÙC CHUÙNG MOÄT CAÙCH TIEÂN
NGHIEÄM

Nhöõng gì ñaõ ñöôïc trình baøy taùch bieät vaø rieâng leû trong caùc tieåu muïc
[cuûa tieát 2] treân ñaây, baây giôø chuùng ta haõy hình dung chuùng moät caùch hôïp
nhaát vaø trong moái quan heä noái keát.

Coù ba nguoàn suoái nhaän thöùc chuû quan laøm neàn taûng cho khaû theå cuûa
moät kinh nghieäm noùi chung vaø cho vieäc nhaän thöùc caùc ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm aáy, ñoù laø: Giaùc quan, Trí töôûng töôïng vaø Thoâng giaùc; moãi nguoàn
ñeàu coù theå ñöôïc xem xeùt moät caùch thöôøng nghieäm, töùc laø trong vieäc aùp duïng
vaøo nhöõng hieän töôïng ñöôïc mang laïi cho ta; theá nhöng, baûn thaân chuùng cuõng
ñeàu laø caùc yeáu toá hay caùc cô sôû tieân nghieäm laøm cho vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm naøy coù theå coù ñöôïc. Giaùc quan hình dung nhöõng hieän töôïng moät
caùch thöôøng nghieäm ôû trong tri giaùc; Trí töôûng töôïng ôû trong söï lieân
töôûng (vaø söï taùi taïo); coøn Thoâng giaùc ôû trong YÙ thöùc thöôøng nghieäm veà söï
ñoàng nhaát cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc taùi taïo naøy vôùi nhöõng hieän töôïng, qua
ñoù nhöõng hieän töôïng ñöôïc mang laïi, töùc laø ôû trong söï nhaän thöùc
(Rekognition).

Nhöng, chính tröïc quan thuaàn tuùy môùi laø cô sôû tieân nghieäm cho toaøn
boä tri giaùc (ñoái vôùi tri giaùc nhö laø bieåu töôïng thì cô sôû tieân nghieäm chính laø
moâ thöùc cuûa tröïc quan beân trong: thôøi gian); cuõng nhö söï toång hôïp thuaàn
A116 tuùy cuûa trí töôûng töôïng laø cô sôû tieân nghieäm cho söï lieân töôûng; vaø Thoâng
giaùc thuaàn tuùy - töùc laø söï ñoàng nhaát troïn veïn cuûa chính noù [baûn ngaõ] nôi
moïi bieåu töôïng khaû höõu - laø cô sôû tieân nghieäm cho yù thöùc thöôøng nghieäm.

Neáu ta muoán theo doõi cô sôû beân trong cuûa vieäc noái keát naøy cuûa nhöõng
bieåu töôïng cho ñeán taän ñieåm maø nôi ñoù moïi bieåu töôïng phaûi quy tuï laïi
(zusammenlaufen) ñeå môùi coù theå ñoùn nhaän söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc
thaønh moät kinh nghieäm khaû höõu, ta phaûi baét ñaàu töø Thoâng giaùc thuaàn tuùy.
Moïi tröïc quan khoâng laø gì caû ñoái vôùi ta vaø cuõng khoâng lieân quan gì ñeán ta
caû, neáu chuùng khoâng ñöôïc tieáp thu vaøo trong yù thöùc; chuùng coù theå ñeán vôùi yù

264
 thöùc moät caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp, nhöng ñeàu chæ thoâng qua yù thöùc thì
nhaän thöùc môùi coù theå coù ñöôïc. Trong quan heä vôùi moïi bieåu töôïng coù theå
thuoäc veà nhaän thöùc cuûa ta, ta yù thöùc moät caùch tieân nghieäm veà söï ñoàng nhaát
troïn veïn cuûa chính ta, nhö veà moät ñieàu kieän taát yeáu cho khaû theå cuûa moïi
bieåu töôïng (bôûi vì nhöõng bieåu töôïng ôû trong toâi chæ coù theå hình dung moät
ñieàu gì ñoù laø nhôø chuùng thuoäc veà moät YÙ thöùc cuøng vôùi taát caû nhöõng bieåu
töôïng khaùc, do ñoù, ít nhaát chuùng cuõng coù theå phaûi ñöôïc noái keát laïi ôû trong yù
thöùc). Nguyeân taéc naøy ñöùng vöõng moät caùch tieân nghieäm vaø coù theå goïi laø
Nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa söï thoáng nhaát moïi caùi ña taïp cuûa nhöõng
bieåu töôïng cuûa ta (do ñoù cuõng caû cuûa nhöõng bieåu töôïng ôû trong tröïc quan).
Vì söï thoáng nhaát cuûa caùi ña taïp coù tính caùch toång hôïp ôû trong moät chuû theå,
cho neân Thoâng giaùc thuaàn tuùy mang laïi moät Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát
A117 toång hôïp cuûa caùi ña taïp trong moïi tröïc quan khaû höõu (1).
A118
Theá nhöng, söï thoáng nhaát toång hôïp naøy laïi laáy moät söï toång hôïp [khaùc]
laøm tieàn ñeà, hoaëc bao haøm (einschiessen) caû söï toång hôïp naøy ôû trong noù, vaø
neáu söï toång hôïp tröôùc laø taát yeáu tieân nghieäm thì söï toång hôïp sau cuõng phaûi
laø moät toång hôïp tieân nghieäm. Vaäy, söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa thoâng giaùc
quan heä vôùi söï toång hôïp thuaàn tuùy cuûa trí töôûng töôïng nhö laø moät ñieàu kieän
tieân nghieäm cho khaû theå cuûa moïi söï toå hôïp (Zusammensetzung) caùi ña taïp
trong moät nhaän thöùc. Nhöng, chæ coù söï toång hôïp taùc taïo (produktive
Synthesis) cuûa trí töôûng töôïng môùi coù theå dieãn ra moät caùch tieân nghieäm, vì
söï toång hôïp taùi taïo (reproduktive Synthesis) chæ döïa treân caùc ñieàu kieän

(1)
Ta neân ñaëc bieät löu yù caâu naøy vì coù taàm quan troïng lôùn. Moïi bieåu töôïng coù moät moái quan
heä taát yeáu vôùi moät yù thöùc thöôøng nghieäm khaû höõu; bôûi neáu chuùng khoâng coù moái quan heä
naøy, chuùng seõ hoaøn toaøn khoâng ñöôïc yù thöùc, vaø nhö theá cuõng coù nghóa raèng chuùng khoâng heà
toàn taïi. Theá nhöng, moïi yù thöùc thöôøng nghieäm laïi coù moät moái quan heä taát yeáu vôùi moät YÙ
thöùc sieâu nghieäm (ñi tröôùc moïi kinh nghieäm ñaëc thuø), ñoù laø vôùi YÙ thöùc veà baûn thaân toâi,
nhö laø Thoâng giaùc nguyeân thuûy. Vaäy, ñieàu tuyeät ñoái taát yeáu laø: trong nhaän thöùc cuûa toâi, moïi
A11 yù thöùc ñeàu thuoäc veà Moät YÙ thöùc (veà baûn thaân toâi). Ñaây chính laø söï thoáng nhaát toång hôïp
7 cuûa caùi ña taïp (cuûa YÙ thöùc), ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm, vaø chính laø caùi mang
laïi cô sôû cho nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm lieân quan ñeán tö duy thuaàn tuùy,
cuõng nhö khoâng gian vaø thôøi gian laøm cô sôû cho caùc meänh ñeà lieân quan ñeán moâ thöùc cuûa
tröïc quan ñôn thuaàn. Vaäy, meänh ñeà toång hôïp: “moïi yù thöùc thöôøng nghieäm khaùc nhau ñeàu
phaûi ñöôïc noái keát laïi trong moät Töï-YÙ thöùc hôïp nhaát” laø Nguyeân taéc toång hôïp vaø ñaàu
tieân moät caùch tuyeät ñoái cuûa tö duy noùi chung cuûa chuùng ta. Tuy nhieân, ta khoâng ñöôïc
queân raèng bieåu töôïng ñôn thuaàn veà “caùi toâi” trong quan heä vôùi taát caû caùi khaùc (bieåu töôïng
*
naøy laøm cho söï thoáng nhaát taäp theå cuûa chuùng coù theå coù ñöôïc) laø yù thöùc sieâu nghieäm. Bieåu
töôïng naøy coù theå saùng suûa (yù thöùc thöôøng nghieäm) hay toái taêm, nhöng ñieàu naøy khoâng quan
heä gì, vaø nhaát laø khoâng aûnh höôûng gì ñeán tính hieän thöïc cuûa noù, traùi laïi, khaû theå cuûa moâ
thöùc loâ-gíc cuûa moïi nhaän thöùc taát yeáu döïa treân moái quan heä vôùi thoâng giaùc naøy nhö vôùi moät
quan naêng.
*
“Söï thoáng nhaát taäp theå” (kollektiv Einheit): söï thoáng nhaát cuûa toaøn boä kinh nghieäm trong Töï-yù
thöùc # “söï thoáng nhaát phaân phoái” (distributive Einheit): söï thoáng nhaát cuûa töøng kinh nghieäm
rieâng leû baèng phaùn ñoaùn cuûa giaùc tính. (N.D).

265
 cuûa kinh nghieäm. Do ñoù, Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa söï toång
hôïp thuaàn tuùy (taùc taïo) cuûa trí töôûng töôïng [ñi] tröôùc (vor) thoâng giaùc laø cô
sôû cho khaû theå cuûa moïi nhaän thöùc, nhaát laø cuûa kinh nghieäm.

Nay ta goïi söï toång hôïp caùi ña taïp ôû trong trí töôûng töôïng laø sieâu
nghieäm, khi - khoâng coù söï khaùc nhau cuûa nhöõng tröïc quan - söï toång hôïp
naøy khoâng quan heä vôùi gì khaùc hôn laø ñôn thuaàn vôùi söï noái keát caùi ña taïp
moät caùch tieân nghieäm; vaø goïi söï thoáng nhaát cuûa toång hôïp naøy laø sieâu
nghieäm, khi noù ñöôïc hình dung moät caùch taát yeáu nhö laø tieân nghieäm trong
quan heä vôùi söï thoáng nhaát nguyeân thuûy cuûa Thoâng giaùc. Vì söï thoáng nhaát
nguyeân thuûy cuûa thoâng giaùc naøy laøm cô sôû cho khaû theå cuûa moïi nhaän thöùc,
neân söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng laø moâ
thöùc thuaàn tuùy cuûa moïi nhaän thöùc khaû höõu, vaø do ñoù, thoâng qua moâ thöùc
thuaàn tuùy naøy, moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu phaûi ñöôïc hình dung
moät caùch tieân nghieäm.

A119 Söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc chính laø giaùc tính trong quan heä
vôùi söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng; vaø cuõng chính söï thoáng nhaát naøy,
nhöng trong quan heä vôùi söï toång hôïp sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng,
laø giaùc tính thuaàn tuùy. Vaäy, chính caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm ôû
trong giaùc tính laø nhöõng caùi chöùa ñöïng söï thoáng nhaát taát yeáu cho söï toång
hôïp thuaàn tuùy cuûa trí töôûng töôïng trong quan heä vôùi moïi hieän töôïng khaû höõu.
Ñoù laø caùc phaïm truø, töùc laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính; do ñoù,
quan naêng nhaän thöùc thöôøng nghieäm cuûa con ngöôøi taát yeáu chöùa ñöïng moät
giaùc tính; giaùc tính naøy quan heä vôùi moïi ñoái töôïng cuûa caùc giaùc quan, maëc
duø phaûi nhôø vaøo tröïc quan vaø vaøo söï toång hôïp cuûa tröïc quan thoâng qua trí
töôûng töôïng; vaø moïi hieän töôïng, vì theá, phaûi phuïc tuøng giaùc tính naøy vôùi tö
caùch laø nhöõng döõ lieäu cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu. Nhöng vì moái quan heä
naøy cuûa nhöõng hieän töôïng ñoái vôùi kinh nghieäm khaû höõu cuõng laø moái quan heä
taát yeáu gioáng nhö theá (bôûi khoâng coù moái quan heä naøy, ta seõ khoâng nhaän ñöôïc
nhaän thöùc naøo thoâng qua nhöõng hieän töôïng vaø do ñoù, nhöõng hieän töôïng
cuõng seõ khoâng heà lieân heä gì ñeán ta), cho neân giaùc tính thuaàn tuùy, nhôø vaøo caùc
phaïm truø, laø moät Nguyeân taéc moâ thöùc vaø toång hôïp cuûa moïi kinh nghieäm; vaø
nhöõng hieän töôïng coù moät moái quan heä taát yeáu ñoái vôùi giaùc tính.

Baây giôø ta haõy thöû tìm hieåu söï noái keát taát yeáu cuûa giaùc tính vôùi nhöõng
hieän töôïng nhôø vaøo caùc phaïm truø, baèng caùch baét ñaàu töø döôùi leân, töùc laø baét
ñaàu töø caùi thöôøng nghieäm. Caùi ñaàu tieân ñöôïc mang laïi cho ta, laø hieän
A120 töôïng; hieän töôïng - khi ñöôïc noái keát vôùi yù thöùc - goïi laø tri giaùc (neáu khoâng coù
quan heä ít ra vôùi moät yù thöùc khaû höõu, nhöõng hieän töôïng khoâng bao giôø coù
theå trôû thaønh moät ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc, vaø do vaäy, khoâng laø gì caû cho ta,
vì töï thaân chuùng, nhöõng hieän töôïng khoâng coù tính thöïc taïi khaùch quan vaø
chæ toàn taïi ôû trong nhaän thöùc maø thoâi chöù khoâng ôû ñaâu khaùc ñöôïc). Nhöng vì

266
 baát kyø hieän töôïng naøo cuõng chöùa ñöïng moät caùi ña taïp, do ñoù, caùc tri giaùc
khaùc nhau töï chuùng chæ ñöôïc tìm thaáy moät caùch phaân taùn vaø rieâng reõ ôû trong
taâm thöùc, neân caàn thieát phaûi coù moät söï noái keát chuùng laïi; moät söï noái keát maø
chuùng khoâng theå coù ñöôïc trong baûn thaân giaùc quan. Vaäy, beân trong ta, caùi
ñöôïc ta goïi laø trí töôûng töôïng chính laø moät quan naêng haønh ñoäng laøm neân
söï toång hôïp caùi ña taïp naøy; vaø toâi goïi haønh vi ñöôïc thöïc hieän moät caùch tröïc
tieáp nôi caùc hieän töôïng aáy cuûa trí töôûng töôïng laø haønh vi laõnh hoäi
(1)
(apprehendieren) . Noùi roõ hôn,
trí töôûng töôïng coù nhieäm vuï bieán caùi ña taïp cuûa tröïc quan thaønh moät hình
aûnh (ein Bild); muoán vaäy, tröôùc ñoù, noù phaûi tieáp thu caùc aán töôïng vaøo trong
hoaït ñoäng cuûa noù, töùc laø, laõnh hoäi.

A121 Nhöng roõ raøng laø, chæ rieâng baûn thaân söï laõnh hoäi caùi ña taïp chöa theå
saûn sinh ra hình aûnh vaø söï noái keát naøo cuûa caùc aán töôïng, neáu khoâng coù saün
moät cô sôû [hay nguyeân nhaân] chuû quan vaãy goïi (rufen) moät tri giaùc - maø taâm
thöùc ñaõ xuaát phaùt ñeå ñi ñeán moät tri giaùc khaùc - haõy tieáp tuïc ñi ñeán caùc tri
giaùc khaùc nöõa, vaø nhö vaäy, dieãn taû toaøn boä caùc chuoãi tri giaùc, töùc laø, moät
quan naêng taùi taïo cuûa trí töôûng töôïng, duø quan naêng naøy cuõng chæ laø
thöôøng nghieäm.

Nhöng, vì neáu nhöõng bieåu töôïng - doàn laïi vôùi nhau vaø taùi taïo laãn nhau
khoâng coù söï phaân bieät - khoâng laøm naûy sinh moät söï noái keát nhaát ñònh naøo
maø chæ ñôn thuaàn moät môù hoãn ñoän voâ quy taéc, töùc khoâng taïo ra baát kyø nhaän
thöùc naøo, thì söï taùi taïo nhöõng bieåu töôïng phaûi coù moät quy taéc (ein Regel),
theo ñoù moät bieåu töôïng ñi vaøo söï noái keát vôùi bieåu töôïng naøy chöù khoâng phaûi
vôùi moät bieåu töôïng khaùc ôû trong trí töôûng töôïng. Ta goïi cô sôû chuû quan vaø
thöôøng nghieäm naøy cuûa söï taùi taïo theo caùc quy taéc laø söï lieân töôûng nhöõng
bieåu töôïng.

Tuy nhieân, neáu söï thoáng nhaát naøy cuûa söï lieân töôûng cuõng khoâng coù
moät cô sôû khaùch quan khieán cho nhöõng hieän töôïng khoâng theå ñöôïc trí töôûng
töôïng laõnh hoäi moät caùch naøo khaùc hôn laø döôùi ñieàu kieän cuûa moät söï thoáng
nhaát toång hôïp khaû höõu cuûa söï laõnh hoäi, thì aét cuõng laø moät caùi gì hoaøn toaøn
ngaãu nhieân [baát taát] khi nhöõng hieän töôïng laïi thích öùng ôû trong moät söï noái
keát cuûa nhaän thöùc con ngöôøi. Vì, duø ta coù quan naêng lieân töôûng nhöõng tri
giaùc, quan naêng naøy töï noù vaãn hoaøn toaøn baát ñònh vaø baát taát, [khoâng bieát
raèng] lieäu nhöõng tri giaùc cuõng coù theå lieân keát ñöôïc vôùi nhau hay khoâng

(1)
Cho raèng trí töôûng töôïng laø moät boä phaän caáu thaønh (Ingredienz) cuûa baûn thaân tri giaùc, laø ñieàu
chöa ñöôïc nhaø taâm lyù hoïc naøo nghó tôùi. Lyù do laø vì ngöôøi ta moät phaàn ñaõ haïn cheá quan naêng naøy
[trí töôûng töôïng] chæ vaøo vieäc mang laïi caùc söï taùi taïo, vaø phaàn khaùc vì ngöôøi ta tin raèng caùc giaùc
quan khoâng chæ cung caáp cho ta caùc aán töôïng maø coøn laøm caû vieäc toå hôïp chuùng laïi vaø hình thaønh
caùc hình aûnh cuûa caùc ñoái töôïng; ñieàu naøy roõ raøng cho thaáy ngoaøi tính thuï nhaän cuûa caùc aán töôïng,
coøn ñoøi hoûi moät caùi gì nhieàu hôn nöõa, ñoù laø moät chöùc naêng ñeå toång hôïp chuùng laïi.

267
A122 (assoziabel); vaø trong tröôøng hôïp chuùng khoâng coù ñöôïc ñaëc tính naøy, thì tuy
moät khoái löôïng nhöõng tri giaùc vaø caû toaøn boä caûm naêng laø coù theå coù ñöôïc,
trong ñoù nhieàu yù thöùc thöôøng nghieäm ñöôïc baét gaëp ôû trong taâm thöùc cuûa toâi,
nhöng laïi taùch rôøi nhau vaø khoâng cuøng thuoäc veà moät yù thöùc veà chính [baûn
ngaõ] toâi; ñoù laø ñieàu voâ lyù, khoâng theå coù ñöôïc. Vì chæ khi naøo toâi tính moïi tri
giaùc nhö ñeàu thuoäc veà moät yù thöùc (cuûa Thoâng giaùc nguyeân thuûy), toâi môùi coù
theå noùi veà moïi tri giaùc raèng: toâi coù yù thöùc veà chuùng. Vaäy, phaûi coù moät cô sôû
khaùch quan, töùc laø moät cô sôû ñöôïc xem laø tieân nghieäm coù tröôùc moïi quy luaät
thöôøng nghieäm cuûa trí töôûng töôïng laøm cô sôû cho khaû theå, thaäm chí cho söï taát
yeáu cuûa moät quy luaät bao truøm moïi hieän töôïng, töùc quy luaät xem moïi hieän
töôïng ñeàu nhö laø nhöõng döõ lieäu cuûa giaùc quan, töï chuùng coù ñaëc tính lieân keát
ñöôïc vôùi nhau (assoziabel) vaø cuøng phuïc tuøng caùc quy taéc phoå bieán cuûa moät
söï noái keát troïn veïn ôû trong söï taùi taïo. Cô sôû khaùch quan naøy cuûa moïi söï lieân
töôûng nhöõng hieän töôïng ñöôïc toâi goïi laø tính thaân thuoäc [tính töông ñoàng]
(Affinität) cuûa nhöõng hieän töôïng. Nhöng ta khoâng theå tìm thaáy cô sôû naøy ôû
ñaâu khaùc hôn laø ôû trong Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc trong
quan heä vôùi moïi nhaän thöùc phaûi thuoäc veà toâi. Theo Nguyeân taéc naøy, moïi
hieän töôïng, ñeå ñeán ñöôïc vôùi taâm thöùc hay ñeå ñöôïc laõnh hoäi, phaûi truøng hôïp
(zusammenstimmen) vôùi söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc; vaø taâm thöùc khoâng
theå coù ñöôïc neáu khoâng coù söï thoáng nhaát toång hôïp trong söï noái keát nhöõng
hieän töôïng; söï noái keát, do ñoù, cuõng laø taát yeáu khaùch quan.

A123 Vaäy, söï thoáng nhaát khaùch quan cuûa moïi yù thöùc (thöôøng nghieäm) trong
moät YÙ thöùc (cuûa thoâng giaùc nguyeân thuûy) laø ñieàu kieän taát yeáu caû cho moïi tri
giaùc khaû höõu; vaø söï thaân thuoäc (Affinität) cuûa moïi hieän töôïng (gaàn hay xa)
laø moät keát quaû taát yeáu cuûa moät söï toång hôïp trong trí töôûng töôïng voán ñaët cô
sôû treân caùc quy taéc moät caùch tieân nghieäm.

Trí töôûng töôïng, do ñoù, cuõng laø moät quan naêng cuûa moät söï toång hôïp
tieân nghieäm, chính vì theá ta meänh danh noù laø trí töôûng töôïng taùc taïo; vaø
trong chöøng möïc quan heä vôùi taát caû caùi ña taïp cuûa hieän töôïng, trí töôûng
töôïng taùc taïo khoâng coù muïc ñích naøo khaùc hôn laø mang laïi söï thoáng nhaát taát
yeáu trong vieäc toång hôïp nhöõng hieän töôïng, vieäc laøm naøy coù theå ñöôïc goïi laø
chöùc naêng sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng. Do ñoù, tuy khaù laï luøng nhöng
töø nhöõng gì ñaõ trình baøy cuõng saùng toû raèng, chæ nhôø coù chöùc naêng sieâu
nghieäm naøy cuûa trí töôûng töôïng maø thaäm chí caû tính thaân thuoäc cuûa nhöõng
hieän töôïng, vaø cuøng vôùi noù laø söï lieân töôûng vaø cuoái cuøng, söï taùi taïo theo caùc
quy luaät – thoâng qua söï lieân töôûng - , noùi khaùc ñi, baûn thaân kinh nghieäm môùi
coù theå coù ñöôïc, vì neáu khoâng coù chöùc naêng naøy, khoâng coù khaùi nieäm naøo veà
nhöõng ñoái töôïng coù theå taäp hôïp ñöôïc trong moät kinh nghieäm.

Lyù do laø vì caùi Toâi ñöùng yeân vaø oån ñònh (cuûa Thoâng giaùc thuaàn tuùy)
taïo neân caùi ñoái öùng (Correlatum) cho moïi bieåu töôïng cuûa ta, trong chöøng
möïc caùi Toâi aáy ñôn thuaàn coù khaû naêng yù thöùc ñöôïc veà nhöõng bieåu töôïng; vaø

268
A124 toaøn boä yù thöùc ñeàu thuoäc veà moät Thoâng giaùc thuaàn tuùy bao truøm taát caû,
gioáng nhö toaøn boä tröïc quan caûm tính, vôùi tö caùch laø bieåu töôïng, ñeàu thuoäc
veà moät tröïc quan beân trong thuaàn tuùy, ñoù laø thôøi gian. Chính Thoâng giaùc
naøy laø caùi phaûi ñeán theâm vaøo (hinzu-kommen) vôùi trí töôûng töôïng thuaàn tuùy
ñeå laøm cho chöùc naêng cuûa trí töôûng töôïng trôû thaønh trí tueä (intellektuel).
Bôûi leõ, söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng, duø ñöôïc tieán haønh moät caùch tieân
nghieäm, nhöng töï thaân bao giôø cuõng laø caûm tính (sinnlich), vì noù chæ noái
keát caùi ña taïp nhö laø caùi ña taïp xuaát hieän ra (erscheint) [nhö hieän töôïng],
chaúng haïn hình theå cuûa moät tam giaùc. Nhöng, thoâng qua moái quan heä cuûa
caùi ña taïp vôùi söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc thì nhöõng khaùi nieäm - voán
thuoäc veà giaùc tính nhöng laïi chæ nhôø trí töôûng töôïng trong quan heä vôùi tröïc
quan caûm tính - môùi coù theå hình thaønh ñöôïc. [Xem: B152].

Vaäy, ta coù moät trí töôûng töôïng thuaàn tuùy nhö laø moät quan naêng neàn
taûng (Grundvermögen) cuûa taâm hoàn con ngöôøi laøm cô sôû cho moïi nhaän thöùc
tieân nghieäm. Nhôø coù trí töôûng töôïng thuaàn tuùy, chuùng ta mang laïi söï noái keát
giöõa moät beân laø caùi ña taïp cuûa tröïc quan vaø beân kia laø ñieàu kieän cuûa söï
thoáng nhaát taát yeáu cuûa Thoâng giaùc thuaàn tuùy. Caû hai thaùi cöïc (beide
äusserste Enden), ñoù laø caûm naêng vaø giaùc tính, phaûi nhôø vaøo chöùc naêng
sieâu nghieäm naøy cuûa trí töôûng töôïng maø noái keát nhau laïi moät caùch taát
yeáu; vì rieâng caûm naêng tuy mang laïi nhöõng hieän töôïng nhöng khoâng theå
mang laïi nhöõng ñoái töôïng cuûa moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm, do ñoù khoâng
theå mang laïi kinh nghieäm naøo. Kinh nghieäm thöïc söï - voán bao goàm söï laõnh
hoäi, söï lieân töôûng (söï taùi taïo) vaø sau cuøng, söï nhaän thöùc nhöõng hieän töôïng -
chöùa ñöïng trong caùc khaùi nieäm toái haäu vaø toái cao (caùc yeáu toá ñôn thuaàn
thöôøng nghieäm cuûa kinh nghieäm); caùc khaùi nieäm naøy laøm cho söï thoáng nhaát
veà moâ thöùc cuûa kinh nghieäm, vaø cuøng vôùi noù laø moïi tính giaù trò khaùch quan
A125 (chaân lyù) cuûa nhaän thöùc thöôøng nghieäm coù theå coù ñöôïc. Caùc cô sôû naøy cho
vieäc nhaän thöùc (Rekognition) caùi ña taïp, trong chöøng möïc chuùng chæ lieân quan
ñôn thuaàn ñeán moâ thöùc cuûa moät kinh nghieäm noùi chung, chính laø caùc
phaïm truø cuûa giaùc tính. Do ñoù, moïi söï thoáng nhaát veà moâ thöùc trong söï toång
hôïp cuûa trí töôûng töôïng, vaø nhôø trí töôûng töôïng, caû moïi söï söû duïng thöôøng
nghieäm cuûa söï thoáng nhaát naøy (töø trong söï nhaän thöùc, taùi taïo, lieân töôûng,
laõnh hoäi) xuoáng cho ñeán nhöõng hieän töôïng ñeàu ñaët cô sôû treân caùc phaïm truø,
vì nhöõng hieän töôïng chæ nhôø coù caùc yeáu toá naøy cuûa nhaän thöùc vaø noùi chung
cuûa yù thöùc chuùng ta [töùc caùc phaïm truø] môùi coù theå thuoäc veà baûn thaân chuùng
ta.

Nhö vaäy, traät töï vaø tính hôïp quy luaät nôi nhöõng hieän töôïng maø ta goïi
laø Töï nhieân laø do chính chuùng ta ñaët vaøo trong Töï nhieân; vaø ta aét cuõng
khoâng theå tìm thaáy chuùng trong Töï nhieân neáu khoâng phaûi chính ta hoaëc baûn
tính töï nhieân cuûa taâm thöùc ta ñaõ ñaët vaøo trong noù moät caùch nguyeân thuûy. Vì
söï thoáng nhaát naøy cuûa Töï nhieân phaûi laø moät söï thoáng nhaát taát yeáu, töùc laø

269
 tieân nghieäm naøo ñoù cuûa söï noái keát nhöõng hieän töôïng. Nhöng laøm sao ta coù
theå ñöa vaøo vaän haønh moät söï thoáng nhaát toång hôïp neáu trong caùc nguoàn
nhaän thöùc nguyeân thuûy cuûa taâm thöùc ta khoâng chöùa ñöïng moät caùch tieân
nghieäm caùc cô sôû chuû quan cho moät söï thoáng nhaát nhö theá; vaø neáu caùc ñieàu
kieän chuû quan naøy khoâng ñoàng thôøi coù giaù trò khaùch quan, baèng caùch laø caùc
cô sôû cho khaû theå ñeå, noùi chung, nhaän thöùc ñöôïc moät ñoái töôïng (Object)* ôû
trong kinh nghieäm.
A126
ÔÛ treân ta ñaõ giaûi thích [ñònh nghóa] giaùc tính baèng khaù nhieàu caùch:
baèng moät söï töï khôûi cuûa nhaän thöùc (ñoái laäp laïi vôùi tính thuï nhaän cuûa caûm
naêng); baèng moät quan naêng ñeå suy töôûng, hoaëc cuõng baèng moät quan naêng
cuûa nhöõng khaùi nieäm hay cuûa nhöõng phaùn ñoaùn; nhöng nhöõng caùch giaûi
thích aáy, nhìn moät caùch thaáu ñaùo, ñeàu chæ quy veà moät ñònh nghóa [duy nhaát].
Baây giôø ta coù theå neâu ñaëc ñieåm cuûa giaùc tính laø quan naêng cuûa nhöõng quy
taéc (Regeln) **. Ñaëc ñieåm naøy phong phuù hôn vaø ñeán gaàn vôùi baûn chaát cuûa
giaùc tính hôn [caùc ñònh nghóa khaùc]. Caûm naêng mang laïi cho ta nhöõng moâ
thöùc (cuûa tröïc quan); coøn giaùc tính mang laïi nhöõng quy taéc. Giaùc tính
bao giôø cuõng taäp trung vaøo coâng vieäc soi xeùt nhöõng hieän töôïng vôùi muïc ñích
phaùt hieän nôi chuùng moät quy taéc naøo ñoù. Nhöõng quy taéc naøy, trong chöøng
möïc chuùng laø khaùch quan (do ñoù thieát yeáu gaén lieàn vôùi nhaän thöùc veà ñoái
töôïng), goïi laø nhöõng quy luaät (Gesetze). Maëc duø thoâng qua kinh nghieäm, ta
hoïc ñöôïc raát nhieàu quy luaät [thöôøng nghieäm, haäu nghieäm], tuy nhieân nhöõng
quy luaät naøy chæ laø nhöõng quy ñònh ñaëc thuø cuûa nhöõng quy luaät cao hôn,
trong soá ñoù coù nhöõng quy luaät toái cao (maø moïi quy luaät khaùc phaûi phuïc
tuøng) thoaùt thai moät caùch tieân nghieäm töø baûn thaân giaùc tính chöù khoâng phaûi
ñöôïc vay möôïn töø kinh nghieäm, traùi laïi, taïo ra tính hôïp quy luaät cho nhöõng
hieän töôïng vaø qua ñoù phaûi laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc. Do ñoù, giaùc
tính khoâng phaûi ñôn thuaàn laø moät quan naêng taïo ra cho mình nhöõng quy taéc
thoâng qua vieäc so saùnh nhöõng hieän töôïng; baûn thaân giaùc tính laø söï ban boá
quy luaät (Gesetzgebung) cho Töï nhieân; nghóa laø, neáu khoâng coù giaùc tính
cuõng seõ khoâng coù Töï nhieân ôû ñaâu caû, vaø cuõng nghóa laø khoâng coù söï thoáng
nhaát toång hôïp caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän töôïng theo nhöõng quy taéc: bôûi leõ,
nhöõng hieän töôïng, xeùt nhö laø hieän töôïng, khoâng coù maët ôû beân ngoaøi ta, maø
chæ toàn taïi ôû trong caûm naêng cuûa ta. Nhöng, caûm naêng naøy, nhö laø ñoái töôïng
A127 cuûa nhaän thöùc trong moät kinh nghieäm, cuøng vôùi taát caû nhöõng gì noù coù theå
chöùa ñöïng, chæ coù theå coù ñöôïc trong söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc. Söï thoáng

*
“Ñoái töôïng” [noùi chung] (Objekt überhaupt): xem chuù thích cho A111. (N.D).
**
Caùc quy taéc (die Regeln): Theo Kant, caùc quy taéc cuûa giaùc tính laø caùc saûn phaåm chuû quan; caùc
quy taéc chuû quan nhöng toái cao cuûa giaùc tính goïi laø caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính (Grundsätze des
Verstandes) (xem B170…). Caùc quy taéc chuû quan seõ ñöôïc goïi laø caùc quy luaät (Gesetze) khi coù giaù trò
khaùch quan. Do ñoù, giaùc tính ñöôïc Kant ñònh nghóa khi laø quan naêng cuûa caùc quy taéc, khi laø quan
naêng cuûa caùc quy luaät. (N.D).

270
 nhaát cuûa thoâng giaùc laø cô sôû sieâu nghieäm cho tính hôïp quy luaät taát yeáu cuûa
moïi hieän töôïng ôû trong moät kinh nghieäm. Cuõng chính söï thoáng nhaát naøy cuûa
Thoâng giaùc laø quy taéc, trong quan heä vôùi moät caùi ña taïp cuûa nhöõng bieåu
töôïng (töùc laø xaùc ñònh caùi ña taïp töø moät söï thoáng nhaát duy nhaát) vaø quan
naêng cuûa nhöõng quy taéc naøy laø giaùc tính. Vaäy, moïi hieän töôïng, nhö laø nhöõng
kinh nghieäm khaû höõu, cuõng naèm moät caùch tieân nghieäm ôû trong giaùc tính vaø
ñoùn nhaän khaû theå veà moâ thöùc töø giaùc tính [caùc phaïm truø], cuõng gioáng nhö
chuùng, vôùi tö caùch laø caùc tröïc quan ñôn thuaàn, naèm ôû trong caûm naêng vaø chæ
thoâng qua caûm naêng veà maët moâ thöùc [khoâng gian vaø thôøi gian] môùi coù theå
coù ñöôïc.

Duø nghe coù veû quaù ñaùng vaø voâ lyù khi baûo raèng: baûn thaân giaùc
tính laø nguoàn suoái cho nhöõng quy luaät cuûa Töï nhieân, vaø do ñoù laø
nguoàn suoái cuûa söï thoáng nhaát veà moâ thöùc cuûa Töï nhieân, nhöng thöïc
ra moät khaúng ñònh nhö theá laø ñuùng ñaén vaø thích hôïp vôùi ñoái töôïng,
töùc laø vôùi kinh nghieäm. Taát nhieân nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm, xeùt
nhö nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm, khoâng theå baét nguoàn töø giaùc tính
thuaàn tuùy, cuõng nhö tính ña taïp voâ löôïng cuûa nhöõng hieän töôïng khoâng
theå ñöôïc nhaän bieát moät caùch ñaày ñuû töø moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc
quan caûm tính. Tuy nhieân, moïi quy luaät thöôøng nghieäm ñeàu chæ laø
nhöõng quy ñònh ñaëc thuø cuûa caùc quy luaät thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, vaø
A128 chuùng chæ coù theå coù ñöôïc khi phuïc tuøng caùc quy luaät thuaàn tuùy vaø
chuaån möïc (Norm) cuûa caùc quy luaät naøy. | Ñoàng thôøi, nhöõng hieän
töôïng tieáp nhaän moät hình thöùc mang tính quy luaät, cuõng gioáng nhö
moïi hieän töôïng, baát keå söï dò bieät trong hình thöùc thöôøng nghieäm cuûa
chuùng, bao giôø cuõng phaûi phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän cuûa moâ thöùc
thuaàn tuùy cuûa caûm naêng.

Toùm laïi, giaùc tính thuaàn tuùy trong caùc phaïm truø laø quy luaät cuûa
söï thoáng nhaát toång hôïp moïi hieän töôïng vaø chæ qua ñoù, kinh nghieäm -
veà maët moâ thöùc - môùi coù theå coù ñöôïc moät caùch nguyeân thuûy. Trong
söï dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø, ta khoâng theå laøm ñöôïc ñieàu
gì nhieàu hôn laø laøm saùng toû moái quan heä naøy cuûa giaùc tính ñoái vôùi
caûm naêng vaø vôùi moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm; do ñoù laøm saùng toû
giaù trò khaùch quan cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm cuûa giaùc
tính vaø qua ñoù xaùc ñònh nguoàn goác vaø chaân lyù cuûa chuùng.

271
 HÌNH DUNG TOÙM TAÉT VEÀ SÖÏ ÑUÙNG ÑAÉN VAØ VEÀ
KHAÛ THEÅ DUY NHAÁT CUÛA VIEÄC DIEÃN DÒCH NAØY
VEÀ CAÙC KHAÙI
NIEÄM THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH

Neáu giaû thöû nhöõng ñoái töôïng maø nhaän thöùc cuûa ta phaûi tieáp xuùc
laø nhöõng vaät-töï thaân, ta khoâng theå coù baát kyø khaùi nieäm tieân nghieäm
naøo veà chuùng. Bôûi ta laáy chuùng töø ñaâu ra? Neáu ta laáy chuùng töø ñoái
töôïng (Objekt) (khoâng baøn laïi ôû ñaây vieäc ñoái töôïng laøm theá naøo coù theå
A129 nhaän bieát ñöôïc ñoái vôùi ta), nhöõng khaùi nieäm cuûa ta chæ ñôn thuaàn laø
thöôøng nghieäm chöù khoâng phaûi khaùi nieäm tieân nghieäm. Neáu ta laáy
chuùng töø chính baûn thaân ta, thì caùi gì chæ ñôn thuaàn ôû trong ta khoâng
theå xaùc ñònh ñaëc tính cuûa moät ñoái töôïng dò bieät vôùi caùc bieåu töôïng cuûa
ta, töùc laø khoâng xaùc ñònh ñöôïc lyù do taïi sao laïi coù moät söï vaät töông
öùng vôùi caùi gì ta coù trong tö töôûng, chöù khoâng phaûi moïi bieåu töôïng
naøy cuûa ta ñeàu troáng roãng. Nhöng ngöôïc laïi, neáu baát kyø nôi ñaâu ta
cuõng chæ phaûi laøm vieäc vôùi nhöõng hieän töôïng thoâi, thì khoâng chæ coù
theå maø coøn taát yeáu laø: moät soá khaùi nieäm tieân nghieäm naøo ñoù phaûi ñi
tröôùc nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà ñoái töôïng. Vì, vôùi tö caùch laø
nhöõng hieän töôïng, chuùng taïo neân moät ñoái töôïng chæ ñôn thuaàn toàn taïi
ôû beân trong ta, bôûi khoâng theå gaëp ñöôïc moät söï bieán thaùi ñôn thuaàn
naøo cuûa caûm naêng cuûa ta laïi ôû beân ngoaøi ta. Nay chính baûn thaân bieåu
töôïng naøy ñaõ dieãn ñaït moät caùch taát yeáu raèng: moïi hieän töôïng naøy, do
ñoù, moïi ñoái töôïng maø ta coù theå tieáp xuùc ñeàu ôû beân trong ta, töùc ñeàu
laø caùc quy ñònh cuûa baûn ngaõ ñoàng nhaát cuûa toâi, laø moät söï thoáng nhaát
troïn veïn cuûa chuùng trong cuøng moät Thoâng giaùc. Nhöng trong söï thoáng
nhaát naøy cuûa yù thöùc khaû höõu toàn taïi caû moâ thöùc cuûa moïi nhaän thöùc
veà ñoái töôïng (qua ñoù caùi ña taïp ñöôïc suy töôûng nhö thuoäc veà moät ñoái
töôïng). Vì theá, phöông caùch laøm theá naøo caùi ña taïp cuûa bieåu töôïng
caûm tính (tröïc quan) thuoäc veà moät yù thöùc ñi tröôùc moïi nhaän thöùc veà
ñoái töôïng, töùc laø ñi tröôùc moâ thöùc trí tueä [caùc phaïm truø] cuûa nhaän
thöùc vaø baûn thaân phöông caùch naøy taïo ra moät nhaän thöùc hình thöùc veà
moïi ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm noùi chung, trong chöøng möïc caùc
ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng (caùc phaïm truø). Söï toång hôïp caùc ñoái töôïng
A130 thoâng qua trí töôûng töôïng thuaàn tuùy vaø söï thoáng nhaát moïi bieåu töôïng
trong moái quan heä vôùi Thoâng giaùc nguyeân thuûy ñi tröôùc moïi nhaän
thöùc thöôøng nghieäm. Vaäy, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính sôû dó
coù theå coù moät caùch tieân nghieäm, vaø thaäm chí laø taát yeáu trong quan heä
vôùi kinh nghieäm laø vì nhaän thöùc cuûa ta khoâng laøm vieäc vôùi gì khaùc
hôn laø vôùi nhöõng hieän töôïng, maø khaû theå cuûa chuùng naèm ôû trong baûn
thaân ta; söï noái keát vaø thoáng nhaát cuûa chuùng (trong bieåu töôïng veà moät

272
ñoái töôïng) chæ ñôn thuaàn ñöôïc baét gaëp ôû trong ta; do ñoù, caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy cuûa giaùc tính phaûi ñi tröôùc moïi kinh nghieäm vaø chính chuùng
môùi laøm cho moïi kinh nghieäm - veà maët moâ thöùc - coù theå coù ñöôïc. Vaø
söï dieãn dòch cuûa chuùng ta veà caùc phaïm truø cuõng ñaõ ñöôïc tieán haønh töø
cô sôû naøy, - cô sôû duy nhaát coù theå coù ñöôïc trong moïi cô sôû khaû höõu.

273
 PHAÂN TÍCH PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

QUYEÅN II
-------o0o-------

PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC

Moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán xaây döïng treân sô ñoà töông öùng hoaøn toaøn
chính xaùc vôùi söï phaân chia caùc quan naêng nhaän thöùc cao caáp. Ñoù laø: giaùc
tính, naêng löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) vaø lyù tính. Vì vaäy, trong Phaân
tích phaùp cuûa noù, hoïc thuyeát aáy nghieân cöùu laàn löôït veà khaùi nieäm, phaùn
ñoaùn vaø suy luaän töông öùng vôùi caùc chöùc naêng vaø trình töï cuûa caùc quan
naêng treân cuûa taâm thöùc maø ngöôøi ta hieåu döôùi teân goïi quen thuoäc laø giaùc
tính noùi chung. [Xem: Chuù giaûi daãn nhaäp: muïc 8.2.1, chuù thích 2].

B170 Vì leõ moân Loâ-gic ñôn thuaàn hình thöùc noùi treân tröøu töôïng hoùa khoûi
moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc (baát keå thuaàn tuùy hay thöôøng nghieäm) vaø chæ
nghieân cöùu moâ thöùc cuûa tö duy noùi chung thoâi (töùc cuûa nhaän thöùc suy lyù),
neân qua Phaân tích phaùp, noù coù theå cung caáp cho lyù tính moät boä chuaån taéc
(Kanon). | Moâ thöùc cuûa tö duy coù nhöõng quy luaät hoaøn toaøn coù theå ñöôïc
phaùt hieän moät caùch tieân nghieäm, nhöng ôû ñaây Loâ-gic hoïc hình thöùc khoâng
xem xeùt baûn tính ñaëc thuø cuûa nhaän thöùc ñöôïc söû duïng naøy; noù chæ laøm vieäc
giaûn dò laø phaân tích nhöõng haønh vi cuûa lyù tính ra thaønh töøng thaønh toá
(Momente) thoâi.

Moân Loâ-gic hoïc sieâu nghieäm khoâng baét chöôùc loái phaân chia naøy ñöôïc
vì noù töï giôùi haïn trong moät noäi dung nhaát ñònh, ñoù laø khaûo saùt caùc nhaän
thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm. Noù cuõng seõ cho thaáy raèng: vieäc söû duïng lyù
tính moät caùch sieâu nghieäm seõ khoâng coù giaù trò khaùch quan, töùc khoâng thuoäc
veà moân Loâ-gic cuûa chaân lyù, töùc Phaân tích phaùp maø laø moân Loâ-gic cuûa aûo
töôïng chieám moät vò trí rieâng bieät trong heä thoáng lyù luaän döôùi teân goïi laø
Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm.

Trong moân Loâ-gic hoïc sieâu nghieäm, giaùc tính vaø naêng löïc phaùn ñoaùn
mang laïi moät boä Chuaån taéc cho vieäc söû duïng chuùng moät caùch ñuùng ñaén, coù
giaù trò khaùch quan, vaø boä Chuaån taéc naøy thuoäc veà phaàn Phaân tích phaùp. Chæ
B171 duy coù lyù tính trong noã löïc lieàu lónh muoán ñaït ñeán nhöõng phaùt bieåu tieân
nghieäm veà caùc ñoái töôïng vaø môû roäng nhaän thöùc vöôït khoûi ranh giôùi cuûa
kinh nghieäm khaû höõu môùi hoaøn toaøn mang tính bieän chöùng, do ñoù nhöõng
ñieàu khaúng ñònh ñaày aûo töôûng cuûa noù khoâng theå trôû thaønh moät boä Chuaån
taéc nhö phaàn Phaân tích phaùp ñöôïc.

Phaàn Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc döôùi ñaây chính laø boä Chuaån taéc

274
daønh cho naêng löïc phaùn ñoaùn ñeå höôùng daãn noù aùp duïng caùc khaùi nieäm cuûa
giaùc tính - chöùa ñöïng ñieàu kieän tieân nghieäm cho caùc nguyeân taéc aáy - vaøo
nhöõng hieän töôïng. Vì lyù do ñoù, tuy chuû ñeà thöïc söï ñöôïc trình baøy döôùi ñaây
laø nhöõng nguyeân taéc cuûa giaùc tính, nhöng toâi xin goïi laø Hoïc thuyeát veà
naêng löïc phaùn ñoaùn ñeå chæ roõ hôn veà coâng vieäc aùp duïng naøy.

Sachvui.Com

275
 DAÃN NHAÄP

VEÀ NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN

SIEÂU NGHIEÄM NOÙI CHUNG

Neáu giaùc tính noùi khaùi quaùt [xem Chuù giaûi daãn nhaäp: 9.1.1] ñöôïc ñònh
nghóa laø quan naêng ñeà ra nhöõng quy luaät, thì naêng löïc phaùn ñoaùn
(Urteilskraft) laø quan naêng thaâu goàm (subsumieren) söï vaät vaøo trong
nhöõng quy luaät aáy, nghóa laø phaân bieät söï vaät naøo laø phuïc tuøng vaøo quy luaät
naøo (Latin: casus datae legis), coøn söï vaät naøo khoâng. Loâ-gic hoïc phoå bieán
khoâng mang laïi vaø cuõng khoâng theå mang laïi cho naêng löïc phaùn ñoaùn nhöõng
höôùng daãn nhö vaäy, lyù do laø vì noù tröøu töôïng hoùa moïi noäi dung cuûa nhaän
thöùc vaø khoâng coøn laøm vieäc gì khaùc hôn laø thaùo rôøi - baèng phöông phaùp
phaân tích - hình thöùc ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc ra thaønh nhöõng khaùi nieäm,
B172 phaùn ñoaùn vaø suy luaän, qua ñoù hình thaønh nhöõng quy luaät hình thöùc cho
vieäc söû duïng giaùc tính. Baây giôø neáu moân Loâ-gic hình thöùc muoán höôùng daãn
ta laøm theá naøo ñeå thaâu goàm caùc söï vaät vaøo caùc quy luaät naøy, töùc phaân bieät
caùi gì laø thuoäc veà quy luaät vaø caùi gì khoâng, noù chæ laøm ñöôïc ñieàu aáy baèng
moät quy luaät khaùc nöõa. Quy luaät naøy, - vì laø quy luaät -, laïi ñoøi hoûi moät söï
höôùng daãn coù nguoàn goác töø naêng löïc phaùn ñoaùn. | Theá nhöng, ñieàu roõ raøng
laø chæ coù giaùc tính môùi coù khaû naêng höôùng daãn vaø trang bò baèng nhöõng quy
luaät, coøn naêng löïc phaùn ñoaùn laø moät naêng khieáu ñaëc bieät do taäp luyeän maø
thaønh thaïo chöù khoâng theå truyeàn daïy ñöôïc. Ñaëc ñieåm rieâng coù cuûa naêng
löïc naøy goïi laø "töø loøng meï sinh ra", vaø neáu thieáu, khoâng moät tröôøng hoïc
naøo coù theå buø ñaép ñöôïc. | Vôùi nhöõng ñaàu oùc bò haïn cheá veà kieán thöùc, giaùo
duïc coù theå cung caáp vaø taêng cöôøng baèng nhöõng quy luaät vay möôïn töø caùc
ñaàu oùc khaùc, nhöng vieäc aùp duïng nhöõng quy luaät aáy sao cho ñuùng ñaén laø
vieäc rieâng cuûa baûn thaân ngöôøi hoïc troø, vaø khoâng coù quy luaät naøo coù theå
giuùp ñöôïc anh ta traùnh sai laàm, neáu thieáu thieân khieáu laø naêng löïc phaùn
ñoaùn(1). Cho neân, moät vò thaày thuoác, quan toøa hay vieân chöùc nhaø nöôùc coù
theå coù trong ñaàu raát nhieàu quy luaät hay ho veà beänh hoïc, luaät hoïc hay chính
trò, thaäm chí ñaït trình ñoä baäc thaày trong caùc laõnh vöïc chuyeân moân treân, theá
nhöng khi vaän duïng nhöõng quy luaät hoïc ñöôïc aáy, hoï vaãn coù theå vaáp phaûi sai
phaïm maø lyù do laø: - hoaëc thieáu oùc phaùn ñoaùn thieân phuù (chöù khoâng phaûi
B173 thieáu giaùc tính), töùc chæ hieåu nhöõng quy luaät moät caùch toång quaùt vaø tröøu
töôïng (in abstracto) vaø khoâng phaùn ñoaùn noãi tröôøng hôïp rieâng bieät, cuï theå
naøy (in concreto) coù thuoäc veà quy luaät toång quaùt kia khoâng; - hoaëc naêng löïc
phaùn ñoaùn cuûa hoï chöa ñöôïc thöïc taäp ñaày ñuû baèng caùc tröôøng hôïp ñieån
hình trong thöïc tieãn. Caùc tröôøng hôïp ñieån hình coù ích lôïi to lôùn vaø duy nhaát

(1)
Thieáu oùc phaùn ñoaùn thöôøng goïi laø söï ngu muoäi, vaø ta khoâng theå tìm phöông thuoác chöõa trò. Moät
ngöôøi doát naùt hoaëc trí tueä caïn heïp, töùc chæ thieáu moät trình ñoä naøo ñoù veà giaùc tính, coù theå nhôø giaùo
duïc boå cöùu, vaø coù khi laïi trôû thaønh ngöôøi uyeân baùc. Nhöng do lao ñoäng trí oùc maø thieáu oùc phaùn ñoaùn
neân khoâng laï khi coù nhöõng ngöôøi raát coù hoïc thöùc nhöng laïi vaän duïng sôû hoïc moät caùch sai laàm.

276
 Sachvui.Com

laø maøi saéc oùc phaùn ñoaùn. Bôûi vì, ñoái vôùi tính ñuùng ñaén vaø söï chính xaùc cuûa
nhaän thöùc giaùc tính, caùc ví duï ñieån hình thöôøng coù theå vi phaïm ít nhieàu vì
hieám khi chuùng thoûa öùng troïn veïn (adäquat) ñieàu kieän cuûa quy luaät [giaùc
tính] (vì ñaây laø moät casus in terminis - tröôøng hôïp cuï theå, caù bieät -). | Theâm
vaøo ñoù, chuùng thöôøng laøm yeáu ñi caùc noã löïc cuûa giaùc tính voán nhìn nhöõng
quy luaät trong tính phoå bieán, ñoäc laäp vôùi caùc hoaøn caûnh ñaëc thuø cuûa kinh
nghieäm, döïa theo tính ñaày ñuû cuûa quy luaät, neân caùc tröôøng hôïp ñieån hình
quen söû duïng nhöõng quy luaät nhö nhöõng coâng thöùc [tieän duïng] hôn laø nhöõng
nguyeân taéc [cöùng ñôø]. Vì theá, caùc ví duï ñieån hình chính laø chieác xe taäp ñi
khoâng bao giôø coù theå thieáu cho nhöõng ai thieáu naêng khieáu töï nhieân laø oùc
B174 phaùn ñoaùn.

Neáu moân Loâ-gic phoå bieán, nhö ñaõ noùi, khoâng theå mang laïi nhöõng quy
luaät höôùng daãn cho oùc phaùn ñoaùn, thì moân Loâ-gic hoïc sieâu nghieäm laïi
hoaøn toaøn khaùc, thaäm chí coù theå noùi, nhieäm vuï thöïc söï cuûa Loâ-gic hoïc sieâu
nghieäm laø mang laïi nhöõng quy luaät nhaát ñònh ñeå ñieàu chænh vaø ñaûm baûo
vöõng chaéc naêng löïc phaùn ñoaùn trong vieäc söû duïng giaùc tính thuaàn tuùy. Thaät
vaäy, vôùi tö caùch hoïc thuyeát, töùc noã löïc môû roäng phaïm vi cuûa giaùc tính trong
laõnh vöïc caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm, trieát hoïc coù veû khoâng caàn
thieát, thaäm chí voâ duïng vì moïi thöû nghieäm cho ñeán nay ñeàu khoâng mang laïi
ñöôïc gì; nhöng vôùi tö caùch laø söï pheâ phaùn nhaèm ngaên ngöøa nhöõng böôùc
laàm lôõ cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn (lapsus judicii) trong vieäc söû duïng nhöõng
phaïm truø ít oûi maø ta coù, thì trieát hoïc - vôùi taát caû söï saâu saéc vaø saéc beùn - laïi
raát caàn thieát, tuy söï ích lôïi cuûa noù trong tröôøng hôïp naøy chæ mang tính phuû
ñònh, [tieâu cöïc] thoâi.

Song, trieát hoïc sieâu nghieäm coù ñaëc ñieåm rieâng bieät naøy: ngoaøi [vieäc
ñeà ra] quy taéc (Regel) (hay ñuùng hôn laø [ñeà ra] ñieàu kieän chung cho nhöõng
quy taéc) voán ñöôïc mang laïi trong khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, noù
B175 ñoàng thôøi coù theå chæ ra moät caùch tieân nghieäm caùc quy taéc aáy phaûi ñöôïc aùp
duïng trong tröôøng hôïp naøo. Öu theá maø trieát hoïc sieâu nghieäm coù ñöôïc trong
vieäc naøy so vôùi caùc khoa hoïc khaùc (ngoaïi tröø toaùn hoïc) laø do nguyeân nhaân
sau: noù [chæ] nghieân cöùu caùc khaùi nieäm [töùc phaïm truø] lieân heä vôùi ñoái
töôïng cuûa chuùng moät caùch tieân nghieäm, do ñoù, tính giaù trò khaùch quan
cuûa caùc khaùi nieäm naøy khoâng theå ñöôïc chöùng minh baèng caùch haäu nghieäm,
bôûi baèng caùch haäu nghieäm, phaåm caùch noùi treân cuûa chuùng seõ vaãn hoaøn toaøn
khoâng ñöôïc xeùt ñeán, traùi laïi, noù phaûi ñoàng thôøi trình baøy nhöõng ñieàu kieän
ñeå nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi phuø hôïp vôùi caùc khaùi nieäm aáy theå
hieän trong nhöõng daáu hieäu (Kennzeichen) [töùc caùc nieäm thöùc sieâu
nghieäm] toång quaùt nhöng ñaày ñuû, vì neáu khoâng theá, caùc khaùi nieäm cuûa giaùc
tính seõ khoâng coù noäi dung, do ñoù chæ laø caùc moâ thöùc loâgíc ñôn thuaàn chöù
khoâng phaûi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính.

Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà naêng löïc phaùn ñoaùn trình baøy sau ñaây seõ
goàm hai chöông: chöông I baøn veà ñieàu kieän caûm tính nhö laø ñieàu kieän duy

277
nhaát ñeå coù theå aùp duïng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, töùc laø veà
Thuyeát nieäm thöùc (Schematismus) cuûa giaùc tính thuaàn tuùy; Chöông II baøn
veà caùc phaùn ñoaùn toång hôïp baét nguoàn moät caùch tieân nghieäm töø caùc khaùi
nieäm cuûa giaùc tính theo caùc ñieàu kieän treân [töùc theo caùc nieäm thöùc sieâu
nghieäm], laøm neàn taûng cho moïi nhaän thöùc tieân nghieäm khaùc coøn laïi, ñoù laø
veà: caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy.

Sachvui.Com

278
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9. PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC: (B169-B349)

Keát thuùc phaàn dieãn dòch sieâu nghieäm caùc phaïm truø, ta caûm töôûng coâng vieäc nghieân cöùu
caùc quan naêng nhaän thöùc cuûa Kant ñaõ hoaøn taát; khaû theå cuûa ñoái töôïng khaùch quan vaø
cuûa kinh nghieäm - töùc cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, vaán ñeà chính cuûa
Kant - ñaõ ñöôïc giaûi ñaùp. Thaät theá, söï noái keát caùi ña taïp cuûa tröïc quan baèng nhöõng khaùi
nieäm cho pheùp mang laïi nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp; coøn söï noái keát baèng caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy (phaïm truø) hình thaønh caùc phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm. Phaân tích phaùp
sieâu nghieäm nhö laø Loâ-gíc hoïc veà chaân lyù cô baûn ñaõ xong. Vaán ñeà keá tieáp laø coù theå ñi
ngay vaøo Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm baøn veà söï söû duïng “baát hôïp phaùp” caùc phaïm truø,
gaây neân caùc aûo töôïng sieâu nghieäm.

Nhöng, khoâng phaûi nhö vaäy. Kant vieát theâm “quyeån 2” gaàn 200 trang goïi laø “Phaân tích
phaùp caùc nguyeân taéc”, goàm Thuyeát nieäm thöùc (Schematismus) noåi tieáng khoù hieåu vaø
moät loaït caùc “Nguyeân taéc” khaù khoâ khan. Vì sao? Theo Kant, caûm naêng vaø giaùc tính töï
chuùng vaãn chöa ñuû ñeå mang laïi nhaän thöùc. Laø caùc boä phaän chính yeáu cuûa chieác xe,
nhöng chuùng vaãn caàn coù theâm ñoäng cô vaø xaêng nhôùt môùi chaïy ñöôïc! Nhö ta ñaõ nhaéc qua
tröôùc ñaây, baây giôø laø luùc Kant giôùi thieäu moät quan naêng thöù ba: NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN
laøm vai troø cuûa “ñoäng cô noå” (töø ñaâu giaùc tính bieát phaûi söû duïng phaïm truø naøo trong soá
12 phaïm truø vaøo chaát lieäu thoâ cuûa tröïc quan?) vôùi “xaêng nhôùt” laø moät loaïi bieåu töôïng
hoaøn toaøn môùi meû: nhöõng nieäm thöùc (Schemata), saûn phaåm cuûa moät quan naêng thöù tö
khaùc nöõa: NAÊNG LÖÏC TÖÔÛNG TÖÔÏNG (B179). Do ñoù, trong phaàn naøy, tröôùc heát Kant tìm
hieåu “xaêng nhôùt”, töùc nhöõng nieäm thöùc töông öùng vôùi caùc phaïm truø, vaø vieäc giaùc tính söû

duïng nhöõng nieäm thöùc aáy (= thuyeát nieäm thöùc: Schematismus) roài sau ñoù ruùt ra nhöõng
phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm cô baûn nhaát töø caùc phaïm truø - nay ñaõ coù ñaày ñuû
“xaêng nhôùt” nhôø caùc nieäm thöùc - : ñoù laø caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, laøm neàn
taûng cho moïi nguyeân taéc cuûa caùc ngaønh khoa hoïc. Phaàn “Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc”
naøy ñaëc bieät gaây neân nhieàu luùng tuùng vaø baát ñoàng nghieâm troïng giöõa caùc nhaø chuù giaûi.

(1)
Moät beân cho raèng noù laø thöøa (Prichard, Smith, Warnock…) hoaëc quaù toái taêm, roái raém
(Jacobi, Schopenhauer vaø môùi ñaây laø Walsh). Theo hoï, neáu chính Kant xem phaàn naøy laø
quan troïng vaø caàn thieát (xem Prolegomena §34) thì oâng töï maâu thuaãn: caûm naêng vaø giaùc

Sachvui.Com
(1)
ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ neâu teân moät soá taùc giaû tieâu bieåu. Caùc taùc phaåm lieân quan trong thö muïc
tham khaûo.

279
 tính töï chuùng ñaõ gaén chaët vôùi nhau vaø chæ ñöôïc taïm thôøi phaân bieät baèng phaûn tö sieâu
nghieäm, nay taïi sao laïi coâ laäp chuùng laïi ñeå caàn theâm moät “caùi thöù ba” laøm khôùp noái? Moät
beân khaùc cho raèng phaàn naøy, nhaát laø thuyeát nieäm thöùc, laø raát saâu saéc (Heidegger, Allison,
Grason) vì noù khai quang caùc chieàu kích saâu thaúm cuûa taâm thöùc con ngöôøi, hoaëc laø quaù
taøi tình (Paton, Gerhard Seel) khieán cho chính phaàn dieãn dòch sieâu nghieäm caùc phaïm truø
tröôùc ñaây môùi trôû thaønh thöøa. Laïi coù yù kieán cho raèng chính thuyeát nieäm thöùc môû ñöôøng
cho thuyeát duy taâm tuyeät ñoái sau naøy cuûa Fichte, Hegel, ñi ngöôïc laïi laäp tröôøng cô baûn
cuûa Kant (Daval).

Thaät ra, vaán ñeà ñaët ra trong phaàn Daãn nhaäp (Naêng löïc phaùn ñoaùn sieâu nghieäm, B172-
175) vaø nhaát laø trong Chöông I (Thuyeát nieäm thöùc, B178-187) laø raát quan troïng ñoái vôùi
Kant, vì noù nhaèm chöùng minh caùc phaïm truø quan heä vôùi tröïc quan nhö theá naøo, cuõng
nhö laøm theá naøo ñeå nhöõng tröïc quan ñöôïc “thaâu goàm” vaøo döôùi caùc phaïm truø. Khoâng coù
phaàn chöùng minh naøy thì keát quaû cuûa dieãn dòch sieâu nghieäm seõ loûng leûo vaø khaû theå cuûa
nhaän thöùc thöôøng nghieäm vaãn coøn ñaùng ngôø. Ñaùng ngaïc nhieân laø: söï trình baøy cuûa Kant
coù phaàn khoâng töông xöùng vôùi taàm quan troïng cuûa vaán ñeà. Phaàn naøy ñöôïc oâng vieát quaù
ngaén goïn, duøng nhieàu thuaät ngöõ toái taêm, ña nghóa, thaäm chí maâu thuaãn vaø khoâng heà
ñöôïc söûa chöõa, boå sung trong laàn taùi baûn thöù hai. Ñieàu naøy khoâng khoûi cho thaáy baûn thaân
oâng coøn luùng tuùng trong caùch lyù giaûi, bôûi vaán ñeà quaù khoù khaên nhö chính oâng thuù nhaän
(B180).

9.1 NHIEÄM VUÏ CUÛA QUYEÅN II:

Tröôùc heát caàn xaùc ñònh vò trí vaø chöùc naêng cuûa Quyeån II (Phaân tích phaùp caùc Nguyeân taéc)
thuoäc Phaân tích phaùp sieâu nghieäm trong toaøn boä moân Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm. ÔÛ ñaây, Kant
duøng phöông phaùp quen thuoäc laø phaân chia caùc nghieân cöùu sieâu nghieäm töông öùng vôùi
caáu truùc cuûa caùc quan naêng nhaän thöùc thuoäc “taâm thöùc” (das Gemüt) con ngöôøi. Ta ñaõ
bieát (xem: 8.2.1. Chuù thích 1) quan naêng nhaän thöùc cao caáp (“giaùc tính” hay “lyù trí” noùi
chung - der Verstand überhaupt) bao goàm “giaùc tính” (der Verstand; theo nghóa heïp:
quan naêng cuûa khaùi nieäm), naêng löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) vaø lyù tính (Vernunft;
nghóa heïp: quan naêng suy luaän). Vì theá, moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán (Loâ-gíc hoïc hình thöùc)
chia ra laøm caùc hoïc thuyeát (Doktrin) veà khaùi nieäm, phaùn ñoaùn vaø suy luaän. Loâ-gíc hoïc

sieâu nghieäm leõ ra cuõng seõ ñöôïc phaân chia töông töï nhö theá. Song, vì vieäc söû duïng lyù tính
moät caùch sieâu nghieäm “khoâng coù giaù trò khaùch quan” (B170), neân hoïc thuyeát veà caùc suy
luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy - trong vieäc söû duïng sieâu nghieäm - khoâng theå thuoäc veà “Loâ-gíc

hoïc cuûa chaân lyù” ñöôïc (B86). Do ñoù, Phaân tích phaùp sieâu nghieäm (töùc “Loâ-gíc hoïc cuûa
chaân lyù”) coù nhieäm vuï ñeà ra moät “boä chuaån taéc (ein Kanon) cho vieäc söû duïng caùc quan
naêng nhaän thöùc cao caáp moät caùch coù giaù trò khaùch quan, töùc moät caùch ñuùng ñaén”

280
(B170) seõ chæ bao goàm hai phaàn, ñoù laø: hoïc thuyeát veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm
truø) vaø hoïc thuyeát veà caùc phaùn ñoaùn thuaàn tuùy. Caùc phaùn ñoaùn thuaàn tuùy naøy seõ ñöôïc
Kant goïi laø “caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính”. Nhö theá, quyeån I ñaõ trình baøy hoïc thuyeát veà
giaùc tính thuaàn tuùy vaø quyeån II naøy seõ trình baøy hoïc thuyeát veà naêng löïc phaùn ñoaùn
thuaàn tuùy. Ngöôïc laïi, quan naêng thöù ba, - lyù tính - , khoâng mang laïi ñöôïc moät Boä chuaån
taéc ñeå ñieàu chænh vieäc söû duïng giaùc tính ñuùng ñaén maø chæ seõ laø moät söï pheâ phaùn ñoái vôùi
vieäc söû duïng “sieâu nghieäm”, “khoâng coù giaù trò khaùch quan” vaø seõ ñöôïc goïi laø phaàn Bieän
chöùng phaùp sieâu nghieäm.

Söï phaân bieät veà maët “kieán truùc hình thöùc” (formale Architektonik) naøy cuûa Loâ-gíc hoïc

sieâu nghieäm gaén lieàn vôùi noäi dung taát yeáu cuûa moät moân Phaân tích phaùp sieâu nghieäm veà
naêng löïc phaùn ñoaùn. ÔÛ phaàn tröôùc, Phaân tích phaùp sieâu nghieäm veà giaùc tính ñaõ cho thaáy
danh muïc caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính vaø chöùng minh (dieãn dòch sieâu nghieäm)
raèng neáu khoâng coù caùc khaùi nieäm (phaïm truø) aáy thì nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng cuûa
kinh nghieäm seõ khoâng theå coù ñöôïc. Nhieäm vuï baây giôø laø chöùng minh nhaän thöùc veà nhöõng
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm coù ñöôïc nhö theá naøo thoâng qua caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy
cuûa giaùc tính. Ñeå deã hình dung, ta coù sô ñoà sau:

281
 BA QUAN NAÊNG NHAÄN THÖÙC CAO CAÁP

a. GIAÙC TÍNH b. NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN c. LYÙ TÍNH

- Loâ-gíc hoïc phoå bieán (loâ-gíc hình thöùc) nghieân cöùu:

a.1 Khaùi nieäm b.1 phaùn ñoaùn c.1 suy luaän

(thöôøng nghieäm) (thöôøng nghieäm) (thöôøng nghieäm)

- Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm nghieân cöùu:

a.2 Khaùi nieäm thuaàn tuùy b.2 phaùn ñoaùn thuaàn tuùy c.2 suy luaän thuaàn tuùy (Bieän
(phaïm truø) (Phaân tích (Phaân tích phaùp caùc chöùng phaùp sieâu
phaùp caùc khaùi nieäm Nguyeân taéc, Quyeån II) nghieäm)
thuaàn tuùy, Quyeån I)

a.2 + b.2 = Loâ-gíc hoïc veà chaân lyù / Boä chuaån c.2 = Loâ-gíc hoïc veà aûo töôïng/Pheâ phaùn
taéc sieâu nghieäm (Logik des
Scheins/Transzen-dentale Kritik)
(Logik der Wahrheit/Kanon)

9.1.1 NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN: Haønh vi “THAÂU GOÀM” laø gì?

Kant ñònh nghóa: “Neáu giaùc tính noùi khaùi quaùt [chöù khoâng phaûi “noùi chung” theo nghóa
roäng, töùc ôû ñaây laø giaùc tính theo nghóa heïp] ñöôïc ñònh nghóa laø quan naêng ñeà ra nhöõng
quy luaät [nhöõng khaùi nieäm], thì naêng löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) laø quan naêng
thaâu goàm (subsumieren) söï vaät naøo trong caùc quy luaät aáy, nghóa laø phaân bieät söï vaät
naøo laø phuïc tuøng vaøo quy luaät naøo, coøn söï vaät naøo khoâng (casus datae legis)” (B171). ÔÛ
ñaây coù hai caùch hieåu veà chöõ “thaâu goàm” khaù mô hoà naøy:

- “thaâu goàm” laø ñöa caùi caù bieät hay/vaø caùi ñaëc thuø vaøo döôùi caùi phoå bieán. Ta bieát
raèng khaùi nieäm (thöôøng nghieäm) cuûa giaùc tính (vd: caùi baøn) baûn thaân cuõng laø moät
quy luaät vì noù laø caùi phoå bieán bao goàm nhieàu caùi ñaëc thuø vaø caù bieät. Ta ñi vaøo moät

282
 cöûa haøng ñoà goã vôùi khaùi nieäm “caùi baøn” trong ñaàu (giaùc tính) vaø thaáy moät vaät baèng
goã coù boán chaân. Sôû dó ta bieát ñoù chính laø caùi baøn ta muoán tìm laø nhôø naêng löïc phaùn
ñoaùn cho pheùp ta “thaâu goàm” hay xeáp caùi caù bieät aáy vaøo khaùi nieäm phoå bieán: “caùi
baøn”.

- Moät caùch hieåu khaùc cho raèng ñaây khoâng phaûi laø quan heä ñaëc thuø - phoå bieán, hay
phaàn töû - toaøn theå maø chæ laø quan heä giöõa chaát lieäu chöa xaùc ñònh cuûa tröïc quan
vôùi moâ thöùc coù chöùc naêng xaùc ñònh cuûa giaùc tính. Ví duï cuûa chính Kant (B176) veà
caùi ñóa cho thaáy noù khoâng phaûi laø boä phaän hay caùi caù bieät so vôùi hình troøn phoå bieán
maø chæ laø chaát lieäu (chaúng haïn baèng goám, baèng nhöïa hay goã…) ñöôïc moâ thöùc
hình troøn quy ñònh, töùc trôû thaønh moät vaät coù daïng troøn.

Duø hieåu caùch naøo, vai troø cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn cuõng khoâng theå phuû nhaän: Neáu
chaát lieäu cuûa tröïc quan vaø moâ thöùc cuûa khaùi nieäm töï ñoäng truøng hôïp vôùi nhau thì quaû
naêng löïc naøy, - töùc caùi thöù ba (tertium quid) vaø noùi rieâng caû chöông “Thuyeát nieäm thöùc”
- trôû thaønh thöøa. Khoâng haún vaäy vaø quan naêng thöù ba thaät söï caàn thieát vì: caùc khaùi
nieäm chæ laø caùc moâ thöùc khaû höõu cho chaát lieäu cuûa tröïc quan. Trong nhaän thöùc, ñieàu
quan troïng khoâng phaûi laø töôûng töôïng vu vô hoaëc söû duïng khaùi nieäm tuøy tieän. Ta phaûi
duøng ñuùng khaùi nieäm cho töøng loaïi “chaát lieäu” hay söï vaät: ñaây laø caùi baøn, kia laø caùi
gheá, caùi giöôøng… chöù khoâng theå laãn loän. Muoán vaäy phaûi coù naêng löïc phaùn ñoaùn, maø
thieáu noù seõ bò Kant goïi laø söï “ngu muoäi” (B172). Taïi sao?

Naêng löïc phaùn ñoaùn seõ quyeát ñònh töøng tröôøng hôïp xem caùi ña taïp cuûa tröïc quan naøy
coù thuoäc veà quy luaät do giaùc tính ñeà ra hay khoâng. Naêng löïc phaùn ñoaùn naøy khoâng
mang laïi chaát lieäu hay moâ thöùc naøo môùi meû caû, maø chæ lo laøm sao cho khaùi nieäm ñöôïc
aùp duïng ñuùng vôùi söï vieäc, vaø söï vieäc (chaát lieäu tröïc quan) phuïc tuøng chính xaùc moät khaùi
nieäm nhaát ñònh: baøn, gheá hoaëc giöôøng… Naêng löïc phaùn ñoaùn chính laø vieäc aùp duïng
ñuùng caùc khaùi nieäm vaøo töøng tröôøng hôïp cuï theå, noù xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø moät quan
naêng coù traùch vuï rieâng bieät.

Trong laõnh vöïc thöôøng nghieäm, thieáu naêng löïc phaùn ñoaùn thì seõ khoâng bieát vaän duïng
ñuùng caùc quy luaät vaøo söï vieäc cuï theå. Caùc ví duï cuûa Kant veà ngöôøi thaày thuoác, nhaø
chính trò, luaät gia hay kyõ sö cho thaáy hoï coù ñuû kieán thöùc nhöng vaãn coù theå baát taøi, laøm
hoûng vieäc vì thieáu naêng löïc phaùn ñoaùn saéc beùn.

Do ñoù, theo Kant, naêng löïc phaùn ñoaùn chæ coù theå taäp luyeän chöù khoâng theå ñöôïc truyeàn
daïy (B172).

283
9.1.2 Tuy nhieân, vôùi naêng löïc phaùn ñoaùn sieâu nghieäm, tình hình hoaøn toaøn khaùc. Bôûi “Trieát
hoïc sieâu nghieäm coù ñaëc ñieåm rieâng bieät naøy: ñoù laø [...] ñoàng thôøi chæ ra moät caùch tieân
nghieäm quy luaät phaûi ñöôïc aùp duïng trong tröôøng hôïp naøo” (B175). Kant bieän giaûi taïi
sao ñieàu naøy khoâng nhöõng coù theå coù ñöôïc maø coøn taát yeáu nöõa. Caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy (phaïm truø) khaùc vôùi nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm ôû choã: “chuùng coù theå quan
heä vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa chuùng moät caùch tieân nghieäm” (B175). Vì theá, Kant cho
raèng trieát hoïc sieâu nghieäm coù theå trình baøy nhöõng ñieàu kieän ñeå nhöõng ñoái töôïng coù theå
ñöôïc mang laïi phuø hôïp vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. Nhöõng ñieàu kieän aáy
chính laø “nhöõng NIEÄM THÖÙC SIEÂU NGHIEÄM” (TRANSZENDEN-TALE SCHEMATA).

Vaäy, vieäc ñeà ra caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính phaûi laáy keát quaû cuûa phaàn “Thuyeát nieäm
thöùc” (Schematismus) [Thuyeát nieäm thöùc: söï söû duïng nieäm thöùc cuûa giaùc tính] laøm tieàn
ñeà, bôûi caùc Nguyeân taéc ñeàu baét nguoàn töø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy phuïc tuøng caùc ñieàu
kieän naøy [töùc phuïc tuøng caùc nieäm thöùc sieâu nghieäm]. Muïc Chuù giaûi 9.2 sau ñaây seõ tìm
hieåu veà Nieäm thöùc vaø Thuyeát nieäm thöùc.

284
B176 HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ
NAÊNG LÖÏC PHAÙN ÑOAÙN HAY PHAÂN
TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC

CHÖÔNG I

VEÀ THUYEÁT NIEÄM THÖÙC CUÛA CAÙC KHAÙI NIEÄM

THUAÀN TUÙY CUÛA GIAÙC TÍNH

Trong moïi söï thaâu goàm (Subsumtion) moät ñoái töôïng vaøo trong moät
khaùi nieäm, bieåu töôïng veà ñoái töôïng phaûi ñoàng tính (gleichartig)* vôùi khaùi
nieäm; noùi caùch khaùc, khaùi nieäm phaûi chöùa ñöïng nhöõng gì ñaõ hình dung ra
baèng bieåu töôïng trong ñoái töôïng ñöôïc thaâu goàm. | Ñoù laø yù nghóa cuûa caùch
noùi: moät ñoái töôïng ñöôïc chöùa ñöïng trong moät khaùi nieäm. Chaúng haïn
khaùi nieäm thöôøng nghieäm veà moät caùi ñóa laø coù söï ñoàng tính vôùi khaùi nieäm
thuaàn tuùy hình hoïc veà moät hình troøn, khi caùi tính troøn ñöôïc suy töôûng trong
khaùi nieäm tröôùc vaø ñöôïc tröïc quan trong khaùi nieäm sau.

Theá nhöng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (caùc phaïm truø) laïi
hoaøn toaøn dò tính (ungleichartig) khi so saùnh vôùi nhöõng tröïc quan thöôøng
nghieäm (vaø caû tröïc quan caûm tính noùi chung) vaø ta khoâng bao giôø tìm thaáy
caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy trong baát cöù tröïc quan naøo. Vaäy laøm theá naøo
ñeå thaâu goàm tröïc quan vaøo khaùi nieäm thuaàn tuùy, töùc laø laøm sao coù theå
aùp duïng caùc phaïm truø vaøo nhöõng hieän töôïng ñöôïc; vì khoâng ai coù theå
noùi ñöôïc raèng: ví duï tính nhaân quaû coù theå tröïc quan ñöôïc baèng giaùc quan vaø
chöùa ñöïng saün trong hieän töôïng?. Caâu hoûi raát töï nhieân nhöng cuõng raát
B177 nghieâm troïng aáy chính laø lyù do cho thaáy söï caàn thieát cuûa hoïc thuyeát sieâu
nghieäm veà naêng löïc phaùn ñoaùn, vì noù seõ chæ ra khaû naêng laøm theá naøo ñeå
coù theå aùp duïng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính vaøo nhöõng hieän töôïng
noùi chung. Trong caùc ngaønh khoa hoïc khaùc, laø nôi nhöõng khaùi nieäm, - nhôø
ñoù ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng moät caùch phoå bieán - khoâng khaùc bieät vaø khoâng
dò tính vôùi nhöõng khaùi nieäm hình dung ñoái töôïng moät caùch cuï theå (in
concreto) nhö ñöôïc mang laïi [trong tröïc quan] thì khoâng caàn thieát phaûi coù
söï nghieân cöùu ñaëc bieät veà vieäc aùp duïng nhöõng khaùi nieäm tröôùc vaøo nhöõng
khaùi nieäm sau.

[Trôû laïi vôùi tröôøng hôïp cuûa chuùng ta], roõ raøng laø phaûi coù moät caùi thöù
ba vöøa moät maët, ñoàng tính vôùi phaïm truø, vöøa maët khaùc, ñoàng tính vôùi hieän

*
Gleichartig/ungleichartig (homogen/heterogen): ñuùng nghóa laø ñoàng loaïi, gioáng nhau veà
loaïi/dò loaïi, khoâng gioáng nhau veà loaïi. Chuùng toâi taïm dòch laø “ñoàng tính”/“dò tính” (ungleichartig)
ñeå nhaán maïnh söï khaùc nhau veà tính chaát giöõa bieåu töôïng caûm tính vaø khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa
giaùc tính ñöôïc neâu ra ôû ñaây. (N.D).

285
 töôïng môùi coù theå ñem caùi tröôùc aùp duïng vaøo caùi sau ñöôïc. Caùi bieåu töôïng
trung giôùi [trung gian moâi giôùi, vermittelnd] naøy baét buoäc phaûi thuaàn tuùy
(töùc khoâng ñöôïc coù gì thöôøng nghieäm caû) nhöng laïi coù hai tính chaát: vöøa trí
tueä, vöøa caûm tính. Bieåu töôïng nhö theá chính laø NIEÄM THÖÙC SIEÂU
NGHIEÄM (DAS TRANSZENDEN-TALE SCHEMA).

Khaùi nieäm cuûa giaùc tính chöùa ñöïng söï thoáng nhaát toång hôïp thuaàn tuùy
cuûa caùi ña taïp noùi chung. Thôøi gian - ñieàu kieän moâ thöùc cho caùi ña taïp cuûa
giaùc quan beân trong, töùc ñieàu kieän ñeå noái keát moïi bieåu töôïng - chöùa ñöïng
caùi ña taïp trong tröïc quan thuaàn tuùy moät caùch tieân nghieäm. Baây giôø ta thaáy,
Thôøi gian, moät quy ñònh sieâu nghieäm, laø ñoàng tính vôùi phaïm truø (phaïm truø
B178 mang laïi söï thoáng nhaát cuûa quy ñònh thôøi gian) trong chöøng möïc söï quy
ñònh veà thôøi gian cuõng coù tính phoå bieán vaø döïa vaøo moät quy luaät tieân
nghieäm. Thôøi gian, maët khaùc, cuõng ñoàng tính vôùi hieän töôïng, trong chöøng
möïc thôøi gian luoân ñöôïc chöùa ñöïng trong baát cöù bieåu töôïng thöôøng nghieäm
naøo veà caùi ña taïp. Do vaäy, ñeå coù theå aùp duïng phaïm truø vaøo hieän töôïng,
phaûi caàn ñeán söï trung giôùi cuûa quy ñònh sieâu nghieäm veà thôøi gian
(transzendentale Zeitbes-timmung). | Thôøi gian, - vôùi tö caùch laø Nieäm
thöùc cuûa caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính - , trung giôùi söï thaâu goàm nhöõng
hieän töôïng vaøo trong caùc phaïm truø.

Sau taát caû nhöõng gì ñaõ trình baøy trong phaàn dieãn dòch caùc phaïm truø, hy
voïng khoâng coøn ai baên khoaên tröôùc caâu hoûi: lieäu caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính chæ coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm hay coøn coù
theå ñöôïc söû duïng moät caùch sieâu nghieäm, töùc laø lieäu chuùng - vôùi tö caùch laø
nhöõng ñieàu kieän khaû theå cuûa kinh nghieäm - chæ coù theå lieân heä moät caùch tieân
nghieäm ñoái vôùi theá giôùi hieän töôïng thoâi, hay laø, vôùi tö caùch laø caùc ñieàu kieän
ñeå coù theå coù söï vaät noùi chung, laïi coù theå môû roäng phaïm vi söû duïng vaøo caû
baûn thaân nhöõng ñoái töôïng töï thaân (töùc khoâng coøn bò haïn cheá trong khuoân
khoå caûm naêng cuûa ta). [Caâu traû lôøi ñaõ roõ] vì ta töøng bieát raèng: - nhöõng khaùi
nieäm khoâng theå coù, cuõng nhö khoâng coù yù nghóa gì neáu khoâng coù ñoái töôïng
töông öùng vôùi chuùng hoaëc ít ra vôùi caùc boä phaän hôïp thaønh cuûa chuùng, do ñoù
chuùng khoâng theå vöôn ñeán nhöõng vaät-töï thaân (ñoù laø coøn chöa xeùt lieäu vaät
töï thaân coù theå vaø baèng caùch naøo ñöôïc mang laïi cho ta). | Theâm nöõa, phöông
caùch duy nhaát ñeå hieän töôïng ñöôïc mang laïi cho ta laø phaûi qua söï bieán thaùi
[ñieàu chænh] (Modifikation) cuûa caûm naêng; vaø cuoái cuøng, caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy tieân nghieäm, ngoaøi chöùc naêng cuûa giaùc tính trong phaïm truø, cuõng
phaûi chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa caûm naêng
(cuï theå laø cuûa giaùc quan beân trong) laøm ñieàu kieän chung ñeå phaïm truø coù
theå ñöôïc aùp duïng vaøo baát kyø moät ñoái töôïng naøo. Chuùng ta goïi ñieàu kieän
B179 moâ thöùc vaø thuaàn tuùy naøy cuûa caûm naêng coù chöùc naêng haïn ñònh
(restringieren) chaët cheõ vieäc söû duïng töøng khaùi nieäm cuûa giaùc tính laø
Nieäm thöùc (Schema) cuûa khaùi nieäm giaùc tính aáy, vaø goïi phöông phaùp
(Verfahren) maø giaùc tính noùi chung vaän duïng caùc nieäm thöùc aáy laø thuyeát

286
 veà nieäm thöùc (Schematismus) cuûa giaùc tính thuaàn tuùy.

Nieäm thöùc töï baûn thaân noù bao giôø cuõng chæ laø moät saûn phaåm cuûa trí
töôûng töôïng; nhöng vì söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng khoâng nhaém vaøo
töøng tröïc quan rieâng leû maø chæ nhaèm taïo ra söï nhaát theå trong söï quy ñònh
cuûa caûm naêng, cho neân caàn phaûi phaân bieät nieäm thöùc vôùi hình aûnh. Thaät
vaäy, neáu toâi chaám naêm chaám lieân tuïc nhau v.d: . . . . . thì ñoù laø hình aûnh
cuûa con soá 5. Ngöôïc laïi, neáu toâi chæ suy töôûng veà "con soá" noùi chung, töùc coù
theå laø soá 5 hoaëc soá 100, thì yù töôûng "con soá" naøy ñuùng laø bieåu töôïng veà moät
phöông phaùp ñeå hình dung moät soá löôïng (v.d: 1000) baèng hình aûnh töông
öùng vôùi moät khaùi nieäm nhaát ñònh hôn caû baûn thaân hình aûnh naøy, vì vôùi hình
aûnh cuï theå trong tröôøng hôïp naøy, toâi khoù kieåm tra vaø so saùnh vôùi khaùi nieäm.
Vaäy, toâi goïi bieåu töôïng naøy veà phöông phaùp chung cuûa trí töôûng töôïng
B180 nhaèm mang laïi cho moät khaùi nieäm hình aûnh cuûa chính noù laø nieäm thöùc
cho khaùi nieäm aáy.

Trong thöïc teá, chính nhöõng nieäm thöùc - chöù khoâng phaûi nhöõng hình aûnh
- môùi laø neàn moùng cho nhöõng khaùi nieäm caûm tính thuaàn tuùy [khaùi nieäm
toaùn hoïc] cuûa ta. Khoâng moät hình aûnh naøo veà hình tam giaùc coù theå noùi leân
troïn veïn (adäquat) khaùi nieäm veà hình tam giaùc. Vì hình aûnh khoâng ñaït
ñöôïc tính phoå bieán cuûa khaùi nieäm, neân hình aûnh khoâng theå laøm cho khaùi
nieäm veà hình tam giaùc ñuùng cho moïi loaïi tam giaùc, vd coù goùc vuoâng hay
goùc nhoïn vaø chæ ñuùng haïn cheá trong moät boä phaän nhoû naøo ñoù cuûa toaøn boä
laõnh vöïc. Nieäm thöùc veà hình tam giaùc khoâng hieän höõu ôû ñaâu khaùc hôn laø
trong tö töôûng vaø laø moät quy taéc (Regel) cho söï toång hôïp cuûa trí töôûng
töôïng ñoái vôùi nhöõng hình theå thuaàn tuùy trong khoâng gian. Moät ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm hay moät hình aûnh veà noù caøng ít ñaït ñöôïc trình ñoä cuûa moät
khaùi nieäm thöôøng nghieäm, traùi laïi khaùi nieäm thöôøng nghieäm bao giôø cuõng
quan heä tröïc tieáp vôùi nieäm thöùc cuûa trí töôûng töôïng nhö laø moät quy taéc xaùc
ñònh tröïc quan cuûa ta, töông öùng vôùi moät khaùi nieäm phoå bieán naøo ñoù. Khaùi
nieäm veà "con choù" noùi leân moät quy taéc, theo ñoù trí töôûng töôïng cuûa toâi coù
theå moâ taû hình theå cuûa moät loaøi vaät boán chaân moät caùch phoå bieán maø khoâng
bò haïn cheá vaøo moät hình theå ñaëc thuø naøo do kinh nghieäm mang laïi hay vaøo
moät hình aûnh khaû höõu maø toâi coù theå dieãn taû moät caùch cuï theå [hình aûnh veà
moät con choù cuï theå naøo]. Thuyeát nieäm thöùc naøy cuûa giaùc tính chuùng ta
trong quan heä vôùi hieän töôïng vaø vôùi moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa hieän töôïng laø
moät taøi ngheä aån taøng taän trong ñaùy saâu cuûa taâm hoàn con ngöôøi maø ta
raát khoù phaùt hieän baøn tay bí aån cuûa töï nhieân vaø phôi baøy ra roõ raøng ñöôïc.
Chuùng ta cuøng laém chæ coù theå noùi raèng:

B181 [ - ] Hình aûnh laø moät saûn phaåm cuûa quan naêng thöôøng nghieäm cuûa trí
töôûng töôïng taùc taïo.
[ - ] Nieäm thöùc cuûa nhöõng khaùi nieäm caûm tính (nhö laø nieäm thöùc veà
nhöõng hình theå - Figuren - trong khoâng gian) laø saûn phaåm vaø cuõng

287
 coù theå noùi laø chöõ caùi (Monogramm) cuûa trí töôûng töôïng thuaàn tuùy
tieân nghieäm, nhôø ñoù vaø theo ñoù nhöõng hình aûnh môùi coù theå coù ñöôïc.
| Nhöng, nhöõng hình aûnh bao giôø cuõng phaûi ñöôïc noái keát vôùi khaùi
nieäm qua trung giôùi cuûa nieäm thöùc laø caùi bieåu thò hình aûnh, coøn töï
chuùng, hình aûnh khoâng bao giôø töông öùng troïn veïn vôùi khaùi nieäm.
[ - ] Nieäm thöùc cuûa moät khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính [cuûa moät
phaïm truø], traùi laïi, laø caùi khoâng theå ñöôïc ñöa vaøo moät hình aûnh naøo
caû maø chæ laø söï toång hôïp thuaàn tuùy ñöôïc dieãn taû baèng phaïm truø, phuø
hôïp vôùi moät quy taéc nhaát theå hoùa theo caùc khaùi nieäm noùi chung, vaø
laø moät saûn phaåm sieâu nghieäm cuûa trí töôûng töôïng, moät saûn phaåm
lieân quan ñeán söï quy ñònh cuûa giaùc quan beân trong noùi chung theo
caùc ñieàu kieän cuûa moâ thöùc cuûa noù (thôøi gian) ñoái vôùi moïi bieåu
töôïng trong chöøng möïc nhöõng bieåu töôïng naøy phaûi noái keát vôùi nhau
moät caùch tieân nghieäm trong moät khaùi nieäm, phuø hôïp vôùi söï thoáng
nhaát cuûa Thoâng giaùc.
Baây giôø thay vì tieáp tuïc coâng vieäc moå xeû khoâ khan vaø nhaøm chaùn veà
nhöõng gì caàn thieát ñeå coù ñöôïc caùc nieäm thöùc sieâu nghieäm cuûa caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính noùi chung, chuùng ta toát hôn neân trình baøy caùc
nieäm thöùc theo thöù töï cuûa caùc phaïm truø vaø trong moái quan heä noái keát vôùi
caùc phaïm truø:

- Hình aûnh thuaàn tuùy cuûa moïi ñaïi löôïng (quantorum)* tröôùc giaùc quan
beân ngoaøi laø khoâng gian; hình aûnh thuaàn tuùy cuûa moïi ñoái töôïng cuûa giaùc
B182 quan noùi chung, chính laø thôøi gian. Nhöng nieäm thöùc thuaàn tuùy veà löôïng
(quantitatis)*, vôùi tö caùch laø nieäm thöùc cuûa moät phaïm truø cuûa giaùc tính, ñoù
laø con soá, moät bieåu töôïng laõnh hoäi söï coäng doàn daàn daàn cuûa Moät cho Moät
(nhöõng löôïng ñoàng tính). Nhö vaäy, con soá khoâng gì khaùc hôn laø söï thoáng
nhaát toång hôïp caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan ñoàng tính noùi chung, nhôø vieäc
toâi taïo ra (erzeuge) baûn thaân Thôøi gian trong vieäc laõnh hoäi veà tröïc quan.

- Trong khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính, thöïc taïi laø caùi gì töông öùng
vôùi moät caûm giaùc noùi chung, töùc khaùi nieäm cuûa noù chæ thò moät caùi toàn taïi
(trong thôøi gian). Coøn söï phuû ñònh [traùi ngöôïc vôùi thöïc taïi] thì khaùi nieäm
cuûa noù hình dung veà moät caùi khoâng - toàn taïi (trong thôøi gian). Söï ñoái laäp
cuûa hai ñieàu naøy dieãn ra trong söï khaùc bieät cuûa cuøng moät thôøi gian, nhö
[moät beân] laø thôøi gian ñöôïc laáp ñaày, hoaëc [beân kia] laø thôøi gian roãng. Vì
thôøi gian chæ laø moâ thöùc cuûa tröïc quan, töùc cuûa nhöõng ñoái töôïng xuaát hieän
nhö hieän töôïng, vaäy ôû nôi nhöõng ñoái töôïng, caùi thöïc söï töông öùng ñöôïc vôùi
caûm giaùc chính laø chaát lieäu sieâu nghieäm cuûa moïi ñoái töôïng, töùc vaät töï

*
- quantum/quantorum: ñaïi löôïng ño ñöôïc: löôïng toaùn hoïc (hình theå khoâng gian hình hoïc hay
nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi veà maët khoâng gian.
- quantitas: khaùi nieäm (phaïm truø) veà löôïng noùi chung. Quantum coù theå coù ñöôïc laø nhôø quantitas.
(N.D).

288
 thaân (vaät tính, tính thöïc taïi - Sachheit, Realität). Moãi caûm giaùc ñeàu coù
moät ñoä hay moät löôïng, qua ñoù caûm giaùc coù theå laáp ñaày thôøi gian, - nghóa laø
coù theå laáp ñaày giaùc quan beân trong ñoái vôùi bieåu töôïng aáy veà moät ñoái töôïng
- moät caùch ít hay nhieàu [taêng daàn leân hay giaûm daàn xuoáng] cho tôùi khi caûm
giaùc bieán maát ôû choã khoâng coøn gì (= O = negatio, phuû ñònh). Vaäy laø coù moät
moái quan heä hay noái keát giöõa thöïc taïi vaø phuû ñònh, hay ñuùng hôn moät söï
quaù ñoä töø thöïc taïi sang phuû ñònh laøm cho moïi thöïc taïi coù theå xuaát hieän [cho
B183 ta] nhö moät löôïng ñoä (quantum)*; vaø nieäm thöùc cuûa moät thöïc taïi nhö laø
nieäm thöùc veà löôïng cuûa moät caùi gì, trong chöøng möïc noù laáp ñaày thôøi gian, -
chính laø söï saûn sinh lieân tuïc vaø ñoàng daïng (gleichförmig) [khoâng thay
ñoåi] cuûa thöïc taïi aáy trong thôøi gian, khi ta, trong thôøi gian, baét ñaàu töø moät
caûm giaùc coù moät ñoä nhaát ñònh naøo ñoù roài ñi xuoáng cho tôùi khi ñoä aáy bieán
maát hay daàn daàn ñi leân töø söï phuû ñònh cho tôùi khi ñaït tôùi löôïng aáy.

- Nieäm thöùc cuûa baûn theå laø söï thöôøng toàn cuûa caùi thöïc toàn (das
Reale) trong thôøi gian, töùc laø, bieåu töôïng veà caùi thöïc toàn nhö veà moät cô
chaát (Substratum) cuûa quy ñònh thôøi gian thöôøng nghieäm noùi chung, laø caùi
vaãn coøn laïi khi moïi caùi khaùc thay ñoåi. (Thôøi gian khoâng troâi qua maø chæ coù
söï toàn taïi cuûa caùi bieán dòch laø troâi qua trong thôøi gian. Vì vaäy, trong hieän
töôïng, caùi khoâng bieán ñoåi cuûa toàn taïi, töùc baûn theå môùi töông öùng ñöôïc vôùi
thôøi gian laø caùi baûn thaân khoâng bieán ñoåi vaø thöôøng toàn; vaø chæ döïa vaøo baûn
theå maø söï tieáp dieãn vaø söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa nhöõng hieän töôïng môùi ñöôïc
xaùc ñònh veà maët thôøi gian).

- Nieäm thöùc cuûa nguyeân nhaân vaø tính nhaân quaû cuûa moät söï vaät noùi
chung laø caùi thöïc toàn moät khi ñöôïc thieát ñònh (gesetzt) tuøy yù thì luoân luoân
coù moät caùi thöïc toàn khaùc ñi tieáp theo sau. Ñoù laø söï tieáp dieãn (Sukzession)
cuûa caùi ña taïp trong chöøng möïc caùi ña taïp phuïc tuøng moät quy luaät.

- Nieäm thöùc cuûa coäng ñoàng töông taùc (Gemeinschaft) (taùc ñoäng qua
laïi) hay laø tính nhaân quaû qua laïi cuûa nhöõng baûn theå trong quan heä vôùi
nhöõng tuøy theå, laø söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa nhöõng quy ñònh trong moät caùi naøy
vôùi nhöõng quy ñònh trong nhöõng caùi khaùc, theo moät quy luaät chung.

B184 - Nieäm thöùc cuûa tính khaû naêng laø söï truøng hôïp giöõa söï toång hôïp
nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau vôùi caùc ñieàu kieän veà thôøi gian noùi chung, (v.d
caùi ñoái laäp beân trong moät söï vaät khoâng theå toàn taïi ñoàng thôøi vôùi nhau maø
chæ toàn taïi keá tieáp nhau), töùc laø söï xaùc ñònh bieåu töôïng veà moät söï vaät trong
moät thôøi gian baát kyø naøo ñoù.

- Nieäm thöùc cuûa tính hieän thöïc laø söï toàn taïi (Dasein) [hieän thöïc]
trong moät thôøi gian nhaát ñònh [ñöôïc xaùc ñònh].

* *
Xem chuù thích cho B182. (N.D).

289
 - Nieäm thöùc cuûa tính taát yeáu laø söï toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng trong
moïi thôøi gian.

Töø taát caû nhöõng gì trình baøy ôû treân, ta thaáy roõ nieäm thöùc cuûa moãi loaïi
phaïm truø:

- nieäm thöùc cuûa caùc phaïm truø löôïng laø söï saûn sinh (söï toång hôïp) cuûa baûn
thaân thôøi gian trong söï laõnh hoäi keá tieáp nhau veà moät ñoái töôïng; - nieäm thöùc
cuûa caùc phaïm truø chaát laø söï toång hôïp cuûa caûm giaùc (tri giaùc) vôùi bieåu
töôïng veà thôøi gian hay söï laáp ñaày trong thôøi gian; - nieäm thöùc cuûa caùc
phaïm truø töông quan laø moái quan heä giöõa nhöõng tri giaùc vôùi nhau trong
moïi thôøi gian (töùc theo moät quy luaät cuûa vieäc xaùc ñònh thôøi gian); - vaø sau
cuøng, nieäm thöùc cuûa caùc phaïm truø hình thaùi chöùa ñöïng vaø laøm cho hình
dung ñöôïc baûn thaân thôøi gian vôùi tö caùch laø caùi ñoái öùng (Correlatum) ñeå
xaùc ñònh moät ñoái töôïng coù thuoäc veà thôøi gian hay khoâng vaø thuoäc veà thôøi
gian nhö theá naøo. Nhö theá, caùc nieäm thöùc khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng söï
xaùc ñònh [hay quy ñònh] veà thôøi gian moät caùch tieân nghieäm ñoái vôùi moïi
ñoái töôïng khaû höõu döïa treân caùc quy luaät vaø theo thöù töï cuûa caùc phaïm truø
laàn löôït veà caùc noäi dung: chuoãi thôøi gian, noäi dung thôøi gian, trình töï
thôøi gian vaø cuoái cuøng laø coù thuoäc veà toång theå [toaøn boä] thôøi gian
(Zeitinbegriff) hay khoâng.
B185
Nhö theá ñaõ roõ, thuyeát nieäm thöùc cuûa giaùc tính, nhôø söï toång hôïp sieâu
nghieäm cuûa trí töôûng töôïng, khoâng mang laïi gì khaùc laø söï nhaát theå cho moïi
caùi ña taïp cuûa tröïc quan trong giaùc quan beân trong, vaø moät caùch giaùn
tieáp, mang laïi söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc nhö laø moät chöùc naêng töông
öùng vôùi giaùc quan beân trong (cuõng laø moät tính thuï nhaän). Do ñoù, nhöõng
nieäm thöùc cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính laø nhöõng ñieàu kieän
duy nhaát vaø ñích thöïc ñeå giaùc tính coù ñöôïc moät moái quan heä vôùi nhöõng ñoái
töôïng vaø, do ñoù, [mang laïi] yù nghóa [cho nhöõng ñoái töôïng]. | Ruùt cuïc, cuõng
do vaäy, caùc phaïm truø khoâng coù söï söû duïng naøo khaùc ngoaøi söï söû duïng
thöôøng nghieäm khaû höõu, vì chuùng chæ ñöôïc duøng ñeå ñöa nhöõng hieän töôïng
vaøo vieäc phuïc tuøng caùc quy luaät chung cuûa söï toång hôïp nhôø caùc cô sôû cuûa
söï thoáng nhaát tieân nghieäm taát yeáu (töùc nhôø söï thoáng nhaát taát yeáu cuûa moïi yù
thöùc trong moät Thoâng giaùc nguyeân thuûy); vaø baèng caùch ñoù, chuùng ñöa
nhöõng hieän töôïng vaøo söï noái keát troïn veïn trong moät kinh nghieäm moät caùch
thích ñaùng. Moïi nhaän thöùc cuûa ta ñeàu naèm trong caùi toång theå [toaøn boä] cuûa
moïi kinh nghieäm khaû höõu naøy, neân trong moái quan heä chung vôùi kinh
nghieäm khaû höõu -, chính chaân lyù sieâu nghieäm treân ñaây ñi tröôùc moïi chaân
lyù thöôøng nghieäm vaø laøm cho chaân lyù thöôøng nghieäm coù theå coù ñöôïc.

Ñieåm noåi baät vaøo maét ta ôû ñaây laø: tuy nhöõng nieäm thöùc cuûa caûm
naêng laø taùc nhaân laøm cho caùc phaïm truø ñöôïc thöïc hieän thì chuùng ñoàng
B186 thôøi cuõng haïn cheá chaët cheõ caùc phaïm truø aáy, töùc laø buoäc chaët phaïm
truø vaøo caùc ñieàu kieän naèm beân ngoaøi giaùc tính, (töùc laø vaøo caùc ñieàu

290
 kieän naèm beân trong caûm naêng). Vì theá, nieäm thöùc thöïc ra chæ laø Hieän
töôïng (Phänomenon), hay laø khaùi nieäm caûm tính veà moät ñoái töôïng trong
söï truøng hôïp vôùi phaïm truø. (Numerus est quantitas phaenomenon, sensatio
realitas phaenomenon, constans et perdurabile rerum substantia
phaenomenon - - aeternitas, necessitas, phaenomena v.v..)*. Baây giôø, giaû
thöû ta gaït boû heát caùc ñieàu kieän raøng buoäc haïn cheá aáy ñi, thì coù veû nhö ta coù
theå phoùng ñaïi khaùi nieäm bò haïn cheá tröôùc ñoù: nghóa laø caùc phaïm truø seõ
khoâng coøn bò raøng buoäc bôûi caùc ñieàu kieän cuûa caûm naêng nöõa, do ñoù, trong yù
nghóa thuaàn tuùy cuûa chuùng, caùc phaïm truø coù giaù trò cho moïi söï vaät nhö laø
vaät töï thaân, thay vì caùc nieäm thöùc chæ cho pheùp chuùng hình dung nhöõng söï
vaät nhö laø hieän töôïng; noùi khaùc ñi, caùc phaïm truø seõ coù ñöôïc noäi dung môû
roäng, ñoäc laäp vôùi moïi nieäm thöùc. Theá nhöng, trong thöïc teá, sau khi ruùt boû
moïi ñieàu kieän caûm tính, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính chæ coøn yù
nghóa loâgíc veà söï thoáng nhaát ñôn thuaàn cuûa nhöõng bieåu töôïng nhöng khoâng
moät ñoái töôïng, do ñoù, khoâng moät yù nghóa [noäi dung] naøo ñöôïc mang laïi ñeå
coù theå taïo ra moät khaùi nieäm veà ñoái töôïng. Khaùi nieäm baûn theå chaúng haïn,
neáu ta töôùc boû quy ñònh caûm tính veà tính thöôøng toàn seõ chæ coù yù nghóa laø
moät caùi gì ñaáy coù theå ñöôïc ta suy töôûng nhö moät chuû theå, nhöng khoâng coù
thuoäc tính chæ ra moät vaät gì caû. Toâi khoâng duøng bieåu töôïng naøy vaøo vieäc gì
ñöôïc heát, vì noù khoâng cho toâi bieát söï vaät aáy coù nhöõng thuoäc tính naøo, ñeå coù
ñöôïc giaù trò nhö moät chuû theå thöïc söï. Toùm laïi, caùc phaïm truø maø khoâng coù
nieäm thöùc chæ laø caùc chöùc naêng cuûa giaùc tính coù theå taïo ra khaùi nieäm
nhöng khoâng hình dung ra ñöôïc ñoái töôïng naøo caû. YÙ nghóa [noäi dung]
naøy phaûi do caûm naêng mang laïi cho chuùng, laø caùi vöøa thöïc hieän, vöøa ñoàng
thôøi haïn cheá (restringieren) giaùc tính.
B187

*
Latinh: (con soá laø löôïng nhö laø hieän töôïng; caûm giaùc laø thöïc taïi nhö laø hieän töôïng; söï vaät thöôøng
toàn, coá ñònh laø baûn theå nhö laø hieän töôïng - - khaû naêng, taát yeáu nhö laø caùc hieän töôïng...). (N.D).

291
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.2 THUYEÁT NIEÄM THÖÙC (SCHEMATISMUS) (B176-B187)

Ñeå laøm nhieäm vuï cuûa mình, töùc aùp duïng ñuùng caùc khaùi nieäm vaøo chaát lieäu tröïc quan
trong töøng tröôøng hôïp, naêng löïc phaùn ñoaùn caàn söû duïng moät loaïi bieåu töôïng ñaëc thuø do
trí töôûng töôïng mang laïi. Loaïi bieåu töôïng naøy ñaëc bieät vì chuùng vöøa coù tính tö töôûng
(thuoäc khaùi nieäm) vöøa coù tính tröïc quan! Lyù do: khaùi nieäm vaø tröïc quan khaùc nhau veà
loaïi, - ta taïm goïi laø dò tính (ungleichartig) - laøm sao ñeán vôùi nhau ñöôïc neáu khoâng coù söï
trung giôùi cuûa moät loaïi bieåu töôïng vöøa coù maët ñoàng tính vôùi beân naøy; vöøa coù maët ñoàng
tính vôùi beân kia? Coù thaät coù loaïi bieåu töôïng ñoäc ñaùo vöøa khaùi nieäm hoùa tröïc quan vöøa
tröïc quan hoùa (caûm tính hoùa) khaùi nieäm? Kant baûo raèng coù vaø ñaët teân cho chuùng: nhöõng
nieäm thöùc (Schemata) (töø goác Hy Laïp: Schema: moâ thöùc, hình theå, hình daïng, sô ñoà).

9.2.1 Vaäy “nieäm thöùc” laø gì? Khaù bí hieåm vì chính Kant cuõng thuù nhaän: “Thuyeát nieäm thöùc
naøy [xin nhaéc laïi: Thuyeát nieäm thöùc laø söï söû duïng nhöõng nieäm thöùc cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy] cuûa giaùc tính chuùng ta trong quan heä vôùi hieän töôïng vaø vôùi moâ thöùc ñôn
thuaàn cuûa hieän töôïng laø moät taøi ngheä aån taøng taän trong ñaùy saâu cuûa taâm hoàn con
ngöôøi maø ta raát khoù phaùt hieän baøn tay bí aån cuûa töï nhieân vaø phôi baøy ra roõ raøng
ñöôïc” (B180).

Ñoïc kyõ maáy trang quan troïng veà vaán ñeà naøy (B180-187), ta coù theå hình dung nhö sau:
Nieäm thöùc laø bieåu töôïng “khoâng hieän höõu ôû ñaâu khaùc hôn laø trong tö töôûng” töùc ôû
trong giaùc tính, maëc duø noù laø saûn phaåm tröïc tieáp cuûa trí töôûng töôïng. ÔÛ trong giaùc
tính, nhöng chuùng khoâng phaûi laø caùc khaùi nieäm, maø laø caùc “khaùi nieäm caûm tính”,

moät töø khaù nghòch lyù noùi leân baûn tính ñoäc ñaùo cuûa chuùng. “Khaùi nieäm caûm tính” vì
ñaây coøn laø söï “can thieäp” cuûa caûm naêng ñoái vôùi vieäc söû duïng giaùc tính, theo
nghóa raèng: nieäm thöùc laø “ñieàu kieän cuûa caûm naêng (...) coù chöùc naêng haïn ñònh
chaët cheõ vieäc söû duïng töøng khaùi nieäm cuûa giaùc tính” [chæ ñöôïc pheùp söû duïng khaùi
nieäm trong phaïm vi kinh nghieäm caûm tính maø thoâi] (B179). Sau naøy, Kant giaûi thích
theâm: “... caùc hieän töôïng khoâng phaûi nhaát thieát ñöôïc thaâu goàm tröïc tieáp vaøo döôùi caùc
phaïm truø maø chæ vaøo döôùi caùc nieäm thöùc cuûa phaïm truø” (B223). “Noùi roõ hôn, söû duïng
caùc nieäm thöùc nhö laø ñieàu kieän [laøm nhieäm vuï] giôùi haïn [haïn ñònh] (restringierende
Bedingung), vôùi teân goïi laø “moät coâng thöùc” (Formel) cuûa phaïm truø” (B223). Kant
khuyeân ta khoâng neân “moå xeû khoâ khan vaø nhaøm chaùn veà nhöõng gì caàn thieát ñeå coù

292
 ñöôïc caùc nieäm thöùc” vì nhö theá quaù tröøu töôïng, khoù hieåu. Toát hôn laø neân mieâu taû
chuùng: Ñaïi khaùi coù ba loaïi nieäm thöùc:

- Ñoái vôùi nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm (vd: con choù, caùi baøn...) nieäm thöùc
khoâng phaûi laø “hình aûnh” cuï theå veà caùc söï vaät aáy. Hình aûnh veà con choù, caùi baøn
khaùc vôùi nieäm thöùc veà con choù, caùi baøn. Vì sao? Vì caùc khaùi nieäm - vaø cuøng vôùi

chuùng laø caùc nieäm thöùc - ñeàu coù tính phoå bieán, trong khi hình aûnh laø caùi nhìn veà
moät hình theå caù bieät, rieâng leû. Hình aûnh cuï theå veà con choù cuûa toâi khoâng noùi leân taát
caû nhöõng gì ta hình dung ñöôïc veà loaøi vaät naøy baát keå thuoäc gioáng naøo, keå caû con
vaät boán chaân baèng goám ôû goùc vöôøn hay trong tôø lòch treo treân töôøng, trong quyeån
saùch naèm ôû thö vieän. Hình aûnh caùi baøn baèng goã quyù chæ bieåu hieän moät saûn phaåm
cuï theå trong cöûa haøng ñoà goã. Noù khoâng bieåu hieän ñöôïc moïi loaïi baøn khaùc nhau
(baøn aên, baøn vieát, baøn nguû…) nhö trong “nieäm thöùc” veà caùi baøn noùi chung. Vaäy,
nieäm thöùc khoâng hình dung caùi nhìn thöôøng nghieäm veà moät ñoái töôïng rieâng leû, caù
bieät, cuõng khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm phoå bieán bò coâ laäp, maø nhö Heidegger giaûi
thích: laø “danh muïc caùc quy taéc taïo neân hình aûnh” (“Verzeichnis der Regel der

Bildbeschaffung)(1).

- Khoâng chæ nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm coù nhöõng nieäm thöùc töông öùng maø caû
nhöõng khaùi nieäm caûm tính nhöng thuaàn tuùy cuûa toaùn hoïc (soá hoïc vaø hình hoïc)
cuõng vaäy. Ví duï cuûa Kant veà con soá, veà hình tam giaùc (B180) cho thaáy roõ ñieàu ñoù.
“Neáu toâi chaám naêm chaám lieân tuïc nhau, vd ...... thì ñoù laø hình aûnh cuûa con soá 5.
Ngöôïc laïi, neáu toâi chæ suy töôûng veà “con soá” noùi chung, töùc coù theå laø soá 5 hoaëc soá
100, thì yù töôûng “con soá” naøy ñuùng laø bieåu töôïng veà moät phöông phaùp ñeå hình
dung moät soá löôïng (vd: 1000) baèng hình aûnh töông öùng vôùi moät khaùi nieäm hôn caû
baûn thaân hình aûnh, vì vôùi hình aûnh cuï theå, toâi khoù kieåm tra vaø so saùnh vôùi khaùi
nieäm” (B179). Cuõng theá, “khoâng moät hình aûnh naøo veà hình tam giaùc coù theå noùi leân
troïn veïn khaùi nieäm veà hình tam giaùc. Vì hình aûnh khoâng ñaït ñöôïc tính phoå bieán
cuûa khaùi nieäm, neân hình aûnh khoâng theå laøm cho khaùi nieäm veà hình tam giaùc ñuùng
cho moïi loaïi tam giaùc coù goùc vuoâng hay goùc nhoïn vaø chæ ñuùng haïn cheá trong moät
phaàn nhoû heïp naøo ñoù cuûa toaøn boä laõnh vöïc” (B180). Noùi deã hieåu, nieäm thöùc “hình
tam giaùc” ñi tröôùc moïi hình aûnh cuï theå veà 1 hình tam giaùc.

Toùm laïi, “khaùi nieäm thöôøng nghieäm bao giôø cuõng quan heä tröïc tieáp vôùi nieäm thöùc cuûa
trí töôûng töôïng nhö laø moät quy taéc (nhôù laïi giaûi thích cuûa Heidegger treân ñaây) xaùc

ñònh tröïc quan cuûa ta, töông öùng vôùi moät khaùi nieäm ít nhieàu phoå bieán”. (nt).

(1)
M. Heidegger: Sñd: tr. 93

293
 - Loaïi thöù ba - quan troïng nhaát vaø cuõng laø muïc ñích chöùng minh cuûa Kant - laø caùc
nieäm thöùc cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (cuûa caùc phaïm truø).
Chuùng taïo ñieàu kieän ñeå aùp duïng ñuùng ñaén, chính xaùc trong töøng tröôøng hôïp caùc
phaïm truø vaøo ñoái töôïng vaø hoaøn chænh lyù luaän sieâu nghieäm cuûa Kant veà caùc phaïm
truø. Ta seõ xem xeùt kyõ hôn döôùi ñaây:

9.2.2 Laøm sao ñeå caùc phaïm truø ñöôïc “nieäm thöùc hoùa” (schematisieren)?

Kant ñaõ giaûi quyeát caâu hoûi raát khoù naøy moät caùch khaù taøi tình vaø thaäm chí raát “thô
moäng” nhö caùch noùi cuûa A. Gulyga (taùc giaû quyeån tieåu söû hay nhaát veà Kant ñaõ giôùi
thieäu tröôùc ñaây goïi haønh vi “nieäm thöùc hoùa” caùc phaïm truø laø “haønh vi thi ca! -
poetischer Akt!”).

Cuõng nhö nhöõng nieäm thöùc cuûa khaùi nieäm thöôøng nghieäm vöøa coù tính tö töôûng, trí
tueä vöøa coù tính tröïc quan, caùc nieäm thöùc cuûa caùc phaïm truø (goïi laø caùc nieäm thöùc
sieâu nghieäm: nhôù laïi ñònh nghóa “sieâu nghieäm”: ñieàu kieän khaû theå cho moïi nieäm thöùc
khaùc!) vöøa laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy, vöøa caûm tính. Noùi coù veû nghòch lyù: caùc nieäm
thöùc sieâu nghieäm laø “caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tröïc quan” ñoàng thôøi laø caùc tröïc quan
thuaàn tuùy tö töôûng”! Döïa vaøo ñaâu laïi coù theå nhö vaäy? Choã taøi tình cuûa Kant laø ôû laäp
luaän sau:

- phaïm truø laø nhaát theå toång hôïp thuaàn tuùy cuûa caùi ña taïp

- nhaát theå naøy do giaùc quan beân trong noäi taâm thöïc hieän chöù khoâng phaûi do
giaùc quan beân ngoaøi (khoâng gian)

- moâ thöùc cuûa tröïc quan beân trong laø THÔØI GIAN

Vaäy, chính THÔØI GIAN vôùi tö caùch laø tröïc quan thuaàn tuùy coù tröôùc moïi kinh nghieäm
mang laïi caùi nhìn caûm tính veà ñoái töôïng, coøn caùc khaùi nieäm laø caùc quy ñònh, neân

caùc nieäm thöùc sieâu nghieäm laø caùc quy ñònh thôøi gian sieâu nghieäm
(transzendentale Zeitbestim-mungen) chöù khoâng phaûi caùc quy ñònh khoâng gian
sieâu nghieäm. Caùc quy ñònh thôøi gian döïa vaøo quy luaät tieân nghieäm neân chuùng ñoàng
loaïi, ñoàng tính vôùi phaïm truø töông öùng; maët khaùc, chuùng laø caùc quy ñònh cuûa thôøi
gian tính (Zeitlichkeit) neân phuø hôïp vôùi tröïc quan thuaàn tuùy. Chính vì vaäy, chuùng laø
trung giôùi giöõa tröïc quan vaø khaùi nieäm thuaàn tuùy (phaïm truø). “Cô cheá” trung giôùi giöõa
caûm naêng vaø giaùc tính chính laø THÔØI GIAN. Thôøi gian vöøa thuoäc veà nhöõng tröïc quan,
vöøa thuoäc veà nhöõng khaùi nieäm. THÔØI GIAN laø neàn moùng cuûa NIEÄM THÖÙC.

9.2.3 “Quy ñònh thôøi gian” laø gì? Laø thôøi gian ñöôïc quy ñònh baèng 4 caùch khaùc nhau: veà
löôïng, veà chaát, veà töông quan vaø veà hình thaùi. Baïn ñoïc tinh yù hieåu ngay ñaây laø vieäc

294
phaân chia phaïm truø ra laøm 4 loaïi: Löôïng, Chaát, Töông quan vaø Hình thaùi. Trong vieäc
quy ñònh thôøi gian 4 maët naøy, Kant tìm thaáy caùc nieäm thöùc sieâu nghieäm töông öùng vôùi
caùc phaïm truø:

Phaïm truø: Nieäm thöùc töông öùng = quy ñònh thôøi gian
sieâu nghieäm

a. Löôïng Chuoãi thôøi gian

b. Chaát Noäi dung thôøi gian

c. Töông quan Trình töï thôøi gian

d. Hình thaùi Toaøn boä thôøi gian (Khaùi nieäm thôøi gian)

(coù ôû trong thôøi gian hay khoâng? vaø ôû

trong thôøi gian moät caùch “khaû naêng”,
“hieän thöïc” hay “taát yeáu”?).

Toùm laïi, theo Kant, vì chính thôøi gian laø neàn moùng cuûa nieäm thöùc vaø cuûa vieäc nieäm
thöùc hoùa, neân caùc phaïm truø khoâng theå ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng ñoái töôïng ôû beân
ngoaøi Thôøi gian, töùc ôû beân ngoaøi kinh nghieäm khaû höõu. Voøng troøn chöùng minh cuûa
Kant, qua ñoù, ñaõ ñöôïc kheùp kín vaø hoaøn taát. Kant ñi vaøo caùc nieäm thöùc töông öùng vôùi
12 phaïm truø raát ngaén goïn (B184-185), ta chòu khoù ghi nhôù vaøi ví duï ñeå hieåu roõ hôn
chöông quan troïng naøy:

a. Löôïng: nieäm thöùc töông öùng laø CON SOÁ, ñöôïc hieåu nhö Thôøi gian ñöôïc ñeám daàn:
caùc söï vieäc, hieän töôïng ñöôïc ñeám theo chuoãi thôøi gian coäng daàn vaøo vôùi nhau →
Nieäm thöùc hoùa baèng chuoãi thôøi gian.

b. Chaát: khaúng ñònh laø khi khaùi nieäm bieåu thò söï toàn taïi trong thôøi gian, ngöôïc vôùi
phuû ñònh laø bieåu thò söï khoâng toàn taïi trong thôøi gian → Nieäm thöùc hoùa baèng noäi
dung thôøi gian. (Noäi dung nhaän thöùc, vd: “ngoâi nhaø naøy cao” hình thaønh trong
thôøi gian).

c. Töông quan: (Vd: tính nhaân quaû)

Nhaân quaû laø söï tieáp dieãn cuûa caùc söï kieän ña taïp theo quy luaät: “möa laøm ñöôøng
saù öôùt” → nieäm thöùc hoùa theo trình töï thôøi gian.

d. Hình thaùi: (Vd tính taát yeáu)

295
 “Nieäm thöùc veà tính taát yeáu laø söï toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng trong moïi thôøi gian”:
vd: caùi cheát (ñoái töôïng) laø coù maët thöôøng tröïc ñoái vôùi moãi sinh meänh → nieäm
thöùc hoùa xaùc ñònh ñoái töôïng laø khoâng theå taùch rôøi vôùi thôøi gian, ôû trong thôøi gian.

Vaøi nhaän xeùt ñeå laøm saùng toû theâm:

- Vôùi nieäm thöùc CON SOÁ trong haønh vi ñeám (phaïm truø löôïng), ta coù theå baûo:
haønh vi ñeám khoâng nhaát thieát dieãn ra trong thôøi gian tieáp dieãn maø coù theå
ñoàng thôøi hoaëc caû khoâng ôû trong thôøi gian chaúng haïn nhö ñeám soá löôïng caùc
phaïm truø. Thaät ra, theo Kant, nieäm thöùc sieâu nghieäm döïa treân moâ thöùc tröïc
quan thuaàn tuùy cuûa thôøi gian tính, nghóa laø neâu söï tieáp noái nhau ñôn
thuaàn chöù khoâng döïa treân thôøi gian thöôøng nghieäm ño baèng ñoàng hoà. Haønh
vi ñeám ñoäc laäp vôùi noäi dung ñöôïc ñeám; löôïng ñöôïc hieåu nhö söï tieáp noái ñôn
thuaàn cuûa Moät coäng doàn vaøo cho Moät.

- Caùc nieäm thöùc veà baûn theå hay nhaân quaû: Quaù trình thöôøng nghieäm: “Con
ñöôøng öôùt vì möa” cho thaáy: Sôû dó ta bieát con ñöôøng khi öôùt vaø khi khoâ ñeàu laø
con ñöôøng aáy laø nhôø söï thöôøng toàn cuûa “baûn theå” hay chuû theå laø “con ñöôøng”
trong suoát quaù trình (thôøi gian) vaø trình töï “khoâ roài öôùt” khoâng phaûi laø caûm
giaùc chuû quan maø coù cô sôû ngay trong baûn thaân ñoái töôïng vì noù xaûy ra theo
quy luaät (vd: möa laøm con ñöôøng khoâ thaønh öôùt). Vì vaäy, nieäm thöùc veà tính
nhaân quaû phuø hôïp vôùi trình töï cuûa caùc hieän töôïng xaûy ra theo moät quy luaät.

9.2.4 Toùm laïi,

- Hình aûnh laø saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng taùc taïo thöôøng nghieäm.

- Nieäm thöùc cuûa nhöõng khaùi nieäm caûm tính laø saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng
thuaàn tuùy tieân nghieäm: caùc hình aûnh coù theå noái keát vôùi khaùi nieäm laø qua trung
giôùi cuûa nieäm thöùc laø caùi bieåu thò hình aûnh, coøn töï chuùng, hình aûnh khoâng bao giôø
töông öùng troïn veïn vôùi khaùi nieäm.

- Nieäm thöùc cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (phaïm truø) laø saûn phaåm
cuûa trí töôûng töôïng sieâu nghieäm, “lieân quan ñeán söï quy ñònh cuûa giaùc quan beân
trong theo caùc ñieàu kieän cuûa moâ thöùc cuûa noù (thôøi gian) ñoái vôùi moïi bieåu töôïng khi
caùc bieåu töôïng naøy ñöôïc noái keát moät caùch tieân nghieäm trong moät khaùi nieäm, phuø
hôïp vôùi söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc”. (B181).

Kant phaân bieät trí töôûng töôïng ra laøm hai loaïi: taùc taïo (produktiv) vaø taùi taïo
(reproduktiv) (B152). Trí töôûng töôïng taùi taïo chæ laø söï “lieân töôûng” khoâng ñoùng goùp
gì vaøo vieäc giaûi thích khaû naêng coù ñöôïc caùc nhaän thuùc tieân nghieäm neân khoâng thuoäc

296
 veà trieát hoïc Sieâu nghieäm maø chæ thuoäc veà taâm lyù hoïc. Trí töôûng töôïng taùc taïo, traùi laïi
noùi leân khaû theå cuûa trí töôûng töôïng, vaø khaû theå cao nhaát coù yù nghóa sieâu nghieäm chính
laø trí töôûng töôïng (taùc taïo) sieâu nghieäm. (Trong AÁn baûn 1, - xem A123-124... - Kant
nhaán maïnh nhieàu ñeán vai troø quan troïng cuûa trí töôûng töôïng sieâu nghieäm, nhöng
trong AÁn baûn 2, oâng chæ döøng laïi ôû ñaây, xem noù laø caàu noái giöõa caûm naêng vaø giaùc tính
maø khoâng ñaøo saâu theâm. (Ñaây chính laø ñieåm khieán cho M. Heidegger (trong “Kant vaø
vaán ñeà Sieâu hình hoïc”, 1929, chöông 3) ñaõ traùch Kant “thuït luøi laïi”, quaù xem troïng
vai troø cuûa giaùc tính maø chöa thaáy heát “nguoàn maïch nguyeân thuûy” chi phoái caû caûm
naêng laãn giaùc tính cuûa “trí töôûng töôïng sieâu nghieäm”, môû ra khaû naêng nhaän thöùc moät
caùch nguyeân thuûy vaø toaøn dieän hôn veà tính höõu haïn - thôøi tính, Zeitcharakter - cuûa

chuû theå)(1).

(1)
Trong “Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn” (Kritik der Urteilskraft, B255...), Kant duøng
khaùi nieäm Hypotypose (goác Hy Laïp: hypotyposis: phaùc thaûo, dieãn taû sô löôïc) ñeå chæ vieäc
“caûm tính hoùa” (Versinnlichung) caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa Giaùc tính (caùc phaïm truø)
thaønh nhöõng nieäm thöùc vaø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính (caùc YÙ nieäm) thaønh nhöõng
bieåu tröng (Symbole) thoâng qua naêng löïc phaùn ñoaùn. Neáu caùc nieäm thöùc laø söï dieãn taû tröïc
tieáp caùc phaïm truø baèng caùc tröïc quan töông öùng thì caùc bieåu tröng chæ laø söï dieãn taû giaùn
tieáp, coù tính töông töï cuûa caùc YÙ nieäm maø khoâng coù moät tröïc quan naøo coù theå töông öùng vôùi
chuùng ñöôïc (neân coøn ñöôïc goïi laø caùc “caùi töông töï”/“Analogon”, xem B693, 702, 724-728).
Khaùc vôùi nieäm thöùc, bieåu tröng khoâng dieãn taû moät khaùi nieäm baèng noäi dung cuûa moät tröïc
quan maø chæ baèng moät söï töông öùng trong hình thöùc cuûa söï phaûn tö veà tröïc quan aáy. Kant
tìm thaáy trong ngoân ngöõ raát nhieàu ví duï veà caùch dieãn taû giaùn tieáp nhö theá (vd: töø “Grund”:
ñaùy, neàn →cô sôû, nguyeân nhaân); ví duï noåi baät nhaát cho vieäc dieãn taû moät YÙ nieäm laø caùi Ñeïp
nhö laø “bieåu tröng cuûa caùi Thieän ñaïo ñöùc” (Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn, B259).

297
 PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC

CHÖÔNG II

HEÄ THOÁNG TAÁT CAÛ CAÙC NGUYEÂN TAÉC CUÛA GIAÙC

TÍNH THUAÀN TUÙY

Trong chöông tröôùc, ta môùi chæ xem xeùt caùc ñieàu kieän toång quaùt ñeå
bieän minh cho naêng löïc phaùn ñoaùn sieâu nghieäm coù quyeàn söû duïng caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính ñeå taïo ra nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp. Coâng
vieäc cuûa chuùng ta baây giôø laø: trình baøy trong moät söï noái keát coù heä thoáng
nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp noùi treân do giaùc tính thöïc söï taïo ra moät caùch
tieân nghieäm trong tinh thaàn cuûa söï xem xeùt coù tính pheâ phaùn treân ñaây.
Khoâng nghi ngôø gì, chính baûng phaïm truø cuûa chuùng ta seõ phaûi mang laïi söï
höôùng daãn töï nhieân vaø an toaøn. Bôûi vì chính laø caùc phaïm truø - maø quan heä
cuûa chuùng vôùi kinh nghieäm khaû höõu phaûi taïo ra moïi nhaän thöùc tieân
nghieäm cuûa giaùc tính, vaø quan heä cuûa chuùng vôùi caûm naêng noùi chung -
B188 nhaèm taïo ra moïi nhaän thöùc treân - seõ phôi baøy taát caû caùc Nguyeân taéc sieâu
nghieäm cuûa vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch hoaøn chænh vaø trong moät heä
thoáng.

Sôû dó goïi laø caùc Nguyeân taéc tieân nghieäm vì khoâng nhöõng chuùng chöùa
ñöïng nhöõng phaùn ñoaùn laøm neàn taûng cho moïi phaùn ñoaùn khaùc, maø coøn vì
baûn thaân chuùng khoâng caàn ñaët cô sôû treân nhöõng nhaän thöùc naøo cao hôn vaø
phoå bieán hôn. Tuy nhieân, ñaëc tính aáy cuõng khoâng giuùp chuùng ñöùng leân treân
yeâu caàu phaûi ñöôïc chöùng minh. Vì chuùng laø neàn taûng cho moïi nhaän thöùc veà
ñoái töôïng, neân söï chöùng minh khoâng theå tieán haønh veà maët [nguoàn goác]
khaùch quan, nhöng ñieàu aáy khoâng ngaên caûn raèng moät söï chöùng minh veà
chuùng töø caùc nguoàn goác chuû quan - nhö laø veà khaû theå cho moät nhaän thöùc
veà ñoái töôïng noùi chung - laø coù theå laøm ñöôïc, vaø coøn caàn thieát nöõa, vì neáu
khoâng, nguyeân taéc naøy seõ chuoác laáy söï nghi ngôø lôùn nhaát raèng noù chæ laø
moät khaúng quyeát ñôn thuaàn ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo.

Ñieåm thöù hai laø, ta seõ chæ giôùi haïn vaøo caùc nguyeân taéc coù quan heä vôùi
caùc phaïm truø thoâi. Vì theá, caùc nguyeân taéc cuûa Caûm naêng hoïc sieâu
nghieäm, theo ñoù khoâng gian vaø thôøi gian laø caùc ñieàu kieän khaû theå cho moïi
söï vaät xuaát hieän nhö laø nhöõng hieän töôïng nhöng vôùi söï haïn ñònh laø khoâng
theå ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng vaät töï thaân, - taát nhieân khoâng thuoäc vaøo laõnh
vöïc nghieân cöùu cuûa ta ôû ñaây. Cuõng theá, caùc nguyeân taéc toaùn hoïc khoâng
thuoäc vaøo heä thoáng naøy vì chuùng chæ ñöôïc ruùt ra töø tröïc quan chöù khoâng
phaûi töø khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. | Tuy vaäy, vì caùc nguyeân taéc
toaùn hoïc cuõng laø nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, neân khaû theå cuûa
chuùng cuõng caàn ñöôïc baøn ôû ñaây, khoâng nhaèm muïc ñích chöùng minh söï

298
B189 ñuùng ñaén vaø tính xaùc tín taát nhieân cuûa chuùng vì khoâng caàn thieát, nhöng chæ
ñeå ta hieåu vaø dieãn dòch ñöôïc khaû theå cuûa loaïi nhaän thöùc hieån nhieân vaø tieân
nghieäm naøy.

Ngoaøi ra, ta cuõng caàn baøn veà nguyeân taéc cuûa nhöõng phaùn ñoaùn phaân
tích ñoái laäp vôùi nguyeân taéc cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp laø nguyeân taéc
ñöôïc ta thöïc söï nghieân cöùu ôû ñaây vaø chính söï ñoái laäp naøy seõ giaûi thoaùt Lyù
luaän veà phaùn ñoaùn toång hôïp ra khoûi moïi ngoä nhaän vaø laøm saùng toû baûn tính
rieâng coù cuûa loaïi phaùn ñoaùn naøy.

299
 TIEÁT 1

VEÀ NGUYEÂN TAÉC TOÁI CAO CUÛA MOÏI

PHAÙN ÑOAÙN PHAÂN TÍCH

Nhaän thöùc cuûa chuùng ta duø mang noäi dung gì vaø quan heä vôùi ñoái töôïng
nhö theá naøo, ñieàu kieän cô baûn chung nhaát - tuy laø ñieàu kieän tieâu cöïc - cuûa
B190 moïi phaùn ñoaùn laø chuùng khoâng ñöôïc töï maâu thuaãn; neáu khoâng, chuùng seõ
hoaøn toaøn khoâng laø caùi gì caû [voâ hieäu] (caû khi khoâng xeùt ñeán ñoái töôïng).
Maët khaùc, tuy trong phaùn ñoaùn cuûa ta khoâng coù maâu thuaãn naøo nhöng noù
vaãn coù theå noái keát nhöõng khaùi nieäm khoâng phaùt xuaát töø ñoái töôïng, hoaëc
khoâng ñöa ra ñöôïc cho ta lyù do tieân nghieäm hoaëc haäu nghieäm naøo cho thaáy
vieäc ñöa ra phaùn ñoaùn laø chính ñaùng, phaùn ñoaùn aáy - duø khoâng coù maâu
thuaãn beân trong naøo - vaãn coù theå laø sai laàm hoaëc khoâng coù caên cöù.

Caâu noùi: "Khoâng söï vaät naøo ñöôïc coù moät thuoäc tính maâu thuaãn vôùi
chính noù", ñöôïc goïi laø nguyeân taéc veà [khoâng] maâu thuaãn, laø tieâu chuaån phoå
bieán nhöng thuaàn tuùy tieâu cöïc cuûa chaân lyù. | Nguyeân taéc naøy, vì theá, laø cuûa
moân Loâ-gic, coù hieäu löïc ñôn thuaàn cho nhaän thöùc noùi chung, khoâng tính ñeán
noäi dung cuûa nhaän thöùc vaø chæ muoán noùi: maâu thuaãn seõ hoaøn toaøn huûy dieät
vaø thuû tieâu nhaän thöùc.

Tuy nhieân, ta cuõng coù theå söû duïng nguyeân taéc naøy moät caùch tích cöïc,
nghóa laø khoâng chæ ñeå deïp boû sai laàm (do töï maâu thuaãn) maø coøn ñeå nhaän
thöùc chaân lyù. Bôûi vì, neáu moät phaùn ñoaùn laø phaân tích, duø khaúng ñònh hoaëc
phuû ñònh, thì chaân lyù cuûa noù coù theå ñöôïc nhaän thöùc baèng nguyeân taéc maâu
thuaãn treân ñaây laø ñuû. Bôûi vì, caùi ñoái laäp vôùi nhöõng gì ñaõ ñöôïc suy töôûng
nhö laø khaùi nieäm trong nhaän thöùc veà ñoái töôïng bao giôø cuõng phaûi bò phuû
ñònh moät caùch ñuùng ñaén, nhöng baûn thaân khaùi nieäm thì luoân phaûi ñöôïc
B191 khaúng ñònh bôûi ñoái töôïng, vì caùi ñoái laäp vôùi khaùi nieäm aáy aét seõ maâu thuaãn
vôùi ñoái töôïng.

Do ñoù, ta phaûi xem nguyeân taéc maâu thuaãn coù giaù trò nhö laø ñieàu kieän
phoå bieán vaø hoaøn toaøn ñaày ñuû cho moïi nhaän thöùc phaân tích. Nhöng veà maët
thaåm quyeàn vaø tính khaû duïng, noù laïi khoâng phaûi laø tieâu chuaån ñaày ñuû cho
chaân lyù. Vì raèng khoâng moät nhaän thöùc naøo ñi ngöôïc laïi nguyeân taéc maâu
thuaãn maø khoâng töï thuû tieâu mình, ñieàu aáy laøm cho nguyeân taéc naøy trôû
thaønh conditio sine qua non [ñieàu kieän khoâng coù khoâng ñöôïc] nhöng
khoâng trôû thaønh cô sôû quy ñònh (Bestim-mungsgrund) cho chaân lyù cuûa
nhaän thöùc chuùng ta ñöôïc. Vì coâng vieäc hieän nay laø chæ taäp trung nghieân cöùu
phaàn toång hôïp cuûa nhaän thöùc, neân ta phaûi luoân caån troïng ñeå khoâng ñi ngöôïc
laïi nguyeân taéc baát khaû vi phaïm naøy, ñoàng thôøi cuõng khoâng neân kyø voïng noù
seõ giuùp ta ñöôïc nhieàu trong vieäc ñi tìm chaân lyù trong loaïi nhaän thöùc toång

300
 hôïp.

Moät coâng thöùc cuûa nguyeân taéc maâu thuaãn noåi tieáng naøy - taát nhieân,
thuaàn hình thöùc, bò töôùc boû heát moïi noäi dung - thöïc ra ñaõ chöùa ñöïng moät söï
toång hôïp maø do thieáu caån troïng ngöôøi ta ñaõ troän laãn moät caùch khoâng caàn
thieát vaøo nguyeân taéc aáy. Coâng thöùc aáy laø: "Moät söï vaät khoâng theå ñoàng thôøi
vöøa toàn taïi, vöøa khoâng toàn taïi". Khoâng keå vieäc gaén tính xaùc tín taát nhieân
vaøo ñaây moät caùch thöøa thaõi (thoâng qua chöõ “khoâng theå”) maø coâng thöùc aáy
hieån nhieân ñaõ coù saün, coâng thöùc treân [roõ raøng] bò ñieàu kieän thôøi gian taùc
ñoäng, töùc haàu nhö muoán noùi: "Moät söï vaät = A, roài laïi = B, thì khoâng theå
ñoàng thôøi [trong cuøng moät thôøi gian] laø khoâng B ñöôïc", theá nhöng, caû hai
B192 caùi (B cuõng nhö khoâng B) thöïc ra ñeàu hoaøn toaøn coù theå toàn taïi tieáp theo
nhau. Ví duï moät ngöôøi treû thì khoâng theå ñoàng thôøi laø giaø, nhöng cuõng
chính ngöôøi ñoù coù theå luùc naøy laø treû, luùc khaùc khoâng treû nöõa, töùc laø giaø.
Nhö vaäy, nguyeân taéc maâu thuaãn - laø moät meänh ñeà thuaàn tuùy loâ-gic - khoâng
neân bò giôùi haïn trong quan heä vôùi thôøi gian, ñeå cho coâng thöùc treân ñaây
khoâng hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi vôùi muïc ñích cuûa nguyeân taéc. Söï hieåu laàm
ñeán töø choã: ñaàu tieân ngöôøi ta taùch moät thuoäc tính cuûa söï vaät ra khoûi khaùi
nieäm, sau ñoù laáy caùi traùi ngöôïc gaén vôùi thuoäc tính naøy; caùi traùi ngöôïc naøy
khoâng maâu thuaãn vôùi söï vaät maø chæ traùi ngöôïc vôùi thuoäc tính kia, laø caùi
thöïc ra ñöôïc noái keát vôùi söï vaät moät caùch toång hôïp. | Maâu thuaãn chæ naûy sinh
khi caû thuoäc tính thöù nhaát laãn thuoäc tính thöù hai ñeàu ñöôïc khaúng ñònh trong
cuøng moät thôøi gian. Neáu toâi noùi: "Moät ngöôøi doát laø ngöôøi chöa ñöôïc hoïc",
thì toâi phaûi theâm vaøo ñoù ñieàu kieän" "ñoàng thôøi" vì luùc naøy ngöôøi aáy ñang
doát nhöng ôû luùc khaùc ngöôøi aáy ñaõ ñi hoïc. Nhöng neáu toâi noùi: "khoâng moät
ngöôøi doát naøo laø coù hoïc" thì meänh ñeà naøy ñích thöïc laø meänh ñeà phaân tích,
vì thuoäc tính ("doát") ôû ñaây laø boä phaän caáu taïo neân baûn thaân khaùi nieäm veà
chuû theå (ngöôøi aáy); vaø trong tröôøng hôïp naøy, meänh ñeà phuû ñònh aáy laø [hieån
nhieân], tröïc tieáp ruùt ra töø nguyeân taéc maâu thuaãn maø khoâng ñöôïc pheùp theâm
ñieàu kieän "ñoàng thôøi" vaøo ñoù nöõa. Ñoù laø lyù do taïi sao toâi söûa laïi coâng thöùc
treân cuûa nguyeân taéc maâu thuaãn - moät söï söûa ñoåi laøm loä roõ baûn tính cuûa moät
B193 meänh ñeà phaân tích.

301
 TIEÁT 2

VEÀ NGUYEÂN TAÉC TOÁI CAO CUÛA MOÏI

PHAÙN ÑOAÙN TOÅNG HÔÏP

Laøm theá naøo ñeå coù theå coù ñöôïc nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp laø ñieàu
Loâ-gic hoïc phoå bieán khoâng giaûi thích ñöôïc, ngay caû teân goïi “phaùn ñoaùn
toång hôïp” noù cuõng chöa bieát ñeán. Nhöng ñoái vôùi Loâ-gic hoïc sieâu nghieäm,
ñaây laïi laø nhieäm vuï quan troïng nhaát, thaäm chí laø nhieäm vuï duy nhaát, khi
baøn veà khaû theå cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp cuøng nhöõng ñieàu kieän vaø
phaïm vi hieäu löïc cuûa chuùng. Vì hoaøn taát coâng vieäc naøy, Loâ-gic hoïc sieâu
nghieäm hoaøn toaøn ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa noù, ñoù laø xaùc ñònh phaïm vi vaø
ranh giôùi cuûa giaùc tính thuaàn tuùy.

Trong moät phaùn ñoaùn phaân tích, toâi ôû yeân trong khaùi nieäm ñöôïc cho
ñeå xem xeùt veà noù. Neáu ñoù laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh, toâi chæ gaùn cho khaùi
nieäm aáy nhöõng gì ñaõ ñöôïc suy töôûng trong noù; neáu laø phuû ñònh, toâi chæ vieäc
loaïi boû ñieàu traùi ngöôïc vôùi noù. Nhöng trong phaùn ñoaùn toång hôïp, toâi phaûi ñi
ra ngoaøi khaùi nieäm ñöôïc cho ñeå xem xeùt veà moät caùi gì hoaøn toaøn khaùc vôùi
nhöõng gì ñaõ ñöôïc suy töôûng trong khaùi nieäm aáy nhöng laïi ôû trong moái quan
B194 heä vôùi khaùi nieäm naøy; moät moái quan heä do ñoù, khoâng bao giôø laø cuûa söï
ñoàng nhaát hay cuûa söï maâu thuaãn, vaø chaân lyù hay sai laàm [cuûa phaùn ñoaùn]
ñeàu khoâng theå ñöôïc xem nhö laø chæ ôû nôi baûn thaân phaùn ñoaùn.

Nhö theá laø thuù nhaän raèng: khi ta phaûi ñi ra ngoaøi khaùi nieäm ñöôïc cho
ñeå so saùnh noù moät caùch toång hôïp vôùi khaùi nieäm khaùc, ta caàn moät caùi thöù
ba, chæ trong ñoù söï toång hôïp cuûa hai khaùi nieäm aáy môùi coù theå ra ñôøi. Vaäy
caùi thöù ba laøm trung giôùi (Medium) cho moïi phaùn ñoaùn toång hôïp naøy laø
gì?. Noù chính laø caùi toång theå trong ñoù chöùa ñöïng moïi bieåu töôïng cuûa ta, töùc
giaùc quan beân trong vaø moâ thöùc tieân nghieäm cuûa noù: thôøi gian. Söï toång hôïp
nhöõng bieåu töôïng döïa treân trí töôûng töôïng; coøn söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa
nhöõng bieåu töôïng (caàn thieát cho phaùn ñoaùn) döïa treân söï thoáng nhaát cuûa
Thoâng giaùc. Khaû theå cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp phaûi tìm ngay ôû ñaây
vaø vì caû ba taïo neân caùc nguoàn suoái cho nhöõng bieåu töôïng tieân nghieäm, neân
cuõng laø khaû theå cho nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp thuaàn tuùy; vaø töø caùc lyù do
ñoù, thaäm chí chuùng [ba nguoàn naøy] trôû thaønh taát yeáu caû cho vieäc hình thaønh
moät nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng chæ döïa vaøo söï toång hôïp nhöõng bieåu
töôïng.

Moät nhaän thöùc muoán coù tính thöïc taïi khaùch quan, töùc laø coù quan heä
vôùi moät ñoái töôïng, coù yù nghóa vaø noäi dung, thì ñoái töôïng phaûi coù theå ñöôïc
mang laïi ñaõ, baèng caùch naøy hay caùch khaùc. Khoâng coù ñoái töôïng, nhöõng khaùi
nieäm cuûa ta seõ troáng roãng; taát nhieân ta coù theå suy töôûng veà noù, nhöng suy

302
B195 töôûng aáy khoâng nhaän thöùc ñöôïc gì heát, chuùng ta chæ ñuøa giôõn vôùi nhöõng bieåu
töôïng maø thoâi. Mang laïi moät ñoái töôïng [laøm cho moät ñoái töôïng xuaát hieän
ra] khoâng phaûi hieåu theo nghóa giaùn tieáp maø laø dieãn taû noù tröïc tieáp trong
tröïc quan, khoâng gì khaùc hôn laø lieân heä [aùp duïng] bieåu töôïng veà ñoái töôïng
vôùi kinh nghieäm (kinh nghieäm coù thöïc hay kinh nghieäm coù theå coù). Baûn
thaân khoâng gian vaø thôøi gian - cho duø caùc khaùi nieäm naøy voán laø thuaàn tuùy,
vì khoâng chöùa ñöïng caùi gì thöôøng nghieäm; vaø laø chaéc chaén, vì ñeàu ñöôïc
hình dung moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm trong taâm thöùc - cuõng seõ khoâng
coù giaù trò khaùch quan, khoâng coù noäi dung vaø yù nghóa, neáu khoâng chöùng toû laø
ñang ñöôïc söû duïng moät caùch nhaát thieát vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm. | Hôn theá nöõa, bieåu töôïng veà chuùng chæ laø moät nieäm thöùc ñôn
thuaàn, luoân quan heä vôùi trí töôûng töôïng taùi taïo laø caùi bao giôø cuõng keâu ñoøi
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, vì neáu khoâng coù ñoái töôïng, khoâng gian vaø thôøi
gian seõ khoâng coù noäi dung. | Vaø ñieàu naøy cuõng ñuùng cho moïi khaùi nieäm
khaùc, khoâng phaân bieät.

Vaäy, khaû theå cuûa kinh nghieäm laø caùi gì mang laïi thöïc taïi khaùch
quan cho moïi nhaän thöùc tieân nghieäm cuûa chuùng ta. Kinh nghieäm döïa
treân söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa nhöõng hieän töôïng, töùc laø döïa treân söï toång
hôïp theo caùc khaùi nieäm* veà ñoái töôïng cuûa nhöõng hieän töôïng noùi chung. |
Khoâng coù söï toång hôïp aáy, kinh nghieäm khoâng phaûi laø nhaän thöùc maø laø moät
môù hoãn loaïn** nhöõng tri giaùc khoâng taäp hôïp theo caùc quy luaät thaønh moät
toaøn caûnh (Kontext) cho moät yù thöùc (khaû höõu) ñöôïc noái keát troïn veïn, do ñoù
cuõng khoâng taäp hôïp cho söï thoáng nhaát taát yeáu vaø sieâu nghieäm cuûa Thoâng
B196 giaùc. Nhö vaäy, kinh nghieäm coù nhöõng nguyeân taéc tieân nghieäm cuûa moâ thöùc
cuûa noù laøm neàn taûng, ñoù laø nhöõng nguyeân taéc phoå bieán veà tính thoáng nhaát
trong söï toång hôïp nhöõng hieän töôïng, maø tính thöïc taïi khaùch quan cuûa caùc
nguyeân taéc naøy nhö laø caùc ñieàu kieän taát yeáu keå caû cho khaû theå cuûa kinh
nghieäm - luùc naøo cuõng coù theå ñöôïc chöùng toû trong kinh nghieäm. Ra khoûi
moái quan heä naøy, nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm khoâng theå hình
thaønh ñöôïc, vì chuùng khoâng coù caùi thöù ba*** - töùc laø khoâng coù ñoái töôïng -
ñeå cho söï thoáng nhaát toång hôïp coù theå chöùng minh tính thöïc taïi khaùch quan
cho nhöõng khaùi nieäm cuûa noù.

Do ñoù, tuy raèng ñoái vôùi khoâng gian noùi chung hay ñoái vôùi nhöõng hình
theå maø trí töôûng töôïng taùc taïo coù theå phaùc hoïa ra trong ñoù, ta nhaän thöùc
ñöôïc nhieàu ñieàu tieân nghieäm trong nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp, vaø quaû thaät
ta khoâng caàn kinh nghieäm naøo caû ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù, theá nhöng nhaän thöùc

*
"Söï toång hôïp theo caùc khaùi nieäm" (Synthesis nach Begriffen): söï toång hôïp nhôø vaøo caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (phaïm truø). (N.D).
**
Nguyeân vaên: Rhapsodie: nghóa ñen laø baûn nhaïc cuoàng höùng, hoãn loaïn. (N.D).
***
“Caùi thöù ba” hay “haïn töø thöù ba”, (Latin: tertium quid) laø thuaät ngöõ quen duøng trong loâ-gic
hoïc chæ caùi laøm trung giôùi; trong tröôøng hôïp naøy laø “ñoái töôïng khaùch quan”. (N.D).

303
 naøy thöïc ra seõ khoâng phaûi laø nhaän thöùc gì caû maø chæ laø nhöõng aûo aûnh hoang
ñöôøng (Hirngespinst) [cuûa trí töôûng töôïng], neáu khoâng gian khoâng ñöôïc xem
nhö laø ñieàu kieän cuûa nhöõng hieän töông taïo neân chaát lieäu cho kinh nghieäm
beân ngoaøi: cho neân, nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp thuaàn tuùy aáy, duø moät caùch
giaùn tieáp, cuõng phaûi quan heä vôùi kinh nghieäm khaû höõu, hoaëc ñuùng hôn, vôùi
chính khaû theå cuûa kinh nghieäm vaø chæ treân ñoù môùi ñaët cô sôû cho giaù trò
khaùch quan cuûa söï toång hôïp cuûa chuùng.

Vaäy, kinh nghieäm, nhö laø toång hôïp thöôøng nghieäm, trong khaû theå cuûa
noù, laø phöông caùch nhaän thöùc duy nhaát mang laïi tính thöïc taïi cho moïi toång
hôïp khaùc; coøn söï toång hôïp, nhö laø nhaän thöùc tieân nghieäm, laïi chæ coù ñöôïc
B197 chaân lyù (laø söï truøng hôïp vôùi ñoái töôïng) laø khi noù khoâng chöùa ñöïng gì khaùc
hôn laø nhöõng gì taát yeáu caàn thieát ñeå mang laïi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa
kinh nghieäm noùi chung.

Cho neân, nguyeân taéc toái cao cuûa moïi phaùn ñoaùn toång hôïp laø: "Ñoái
töôïng naøo cuõng phuïc tuøng nhöõng ñieàu kieän taát yeáu cuûa söï thoáng nhaát
toång hôïp caùi ña taïp cuûa tröïc quan trong moät kinh nghieäm khaû höõu".

Baèng caùch ñoù, nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm môùi coù theå coù
ñöôïc khi ta lieân heä (beziehen) [aùp duïng] nhöõng ñieàu kieän moâ thöùc cuûa tröïc
quan tieân nghieäm, söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng, vaø söï thoáng nhaát taát yeáu
cuûa toång hôïp aáy trong moät Thoâng giaùc sieâu nghieäm vôùi moät nhaän thöùc coù
theå coù cuûa kinh nghieäm noùi chung, vaø noùi raèng: "nhöõng ñieàu kieän cho khaû
theå cuûa kinh nghieäm noùi chung cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng ñieàu kieän cho
khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm vaø vì theá, coù ñöôïc giaù trò
khaùch quan trong moät phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm".

304
 TIEÁT 3

HÌNH DUNG COÙ HEÄ THOÁNG VEÀ

MOÏI NGUYEÂN TAÉC TOÅNG HÔÏP CUÛA
GIAÙC TÍNH THUAÀN TUÙY

Heã ôû ñaâu coù caùc nguyeân taéc thì ñeàu phaûi quy cho giaùc tính thuaàn tuùy
B198 maø thoâi; [vì] giaùc tính khoâng chæ laø quan naêng ñeà ra caùc quy luaät (Regel)
cho nhöõng gì ñang xaûy ra maø baûn thaân coøn laø nguoàn suoái cuûa caùc Nguyeân
taéc (Grundsätze) theo ñoù: taát caû (nhöõng gì coù theå xuaát hieän ra cho ta nhö
ñoái töôïng) ñeàu taát yeáu phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät treân, vì neáu khoâng coù
caùc quy luaät aáy, ta khoâng bao giôø ñaït ñöôïc nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng
töông öùng vôùi nhöõng hieän töôïng. Ngay caû nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân, neáu
chuùng ñöôïc xem nhö laø nhöõng nguyeân taéc cuûa vieäc söû duïng giaùc tính
thöôøng nghieäm, ñeàu coù bieåu hieän veà tính taát yeáu vaø vì vaäy, ít ra cuõng coù söï
phoûng ñoaùn veà moät söï quy ñònh töø caùc cô sôû coù giaù trò tieân nghieäm vaø coù
tröôùc moïi kinh nghieäm. Nhöng moïi quy luaät töï nhieân - khoâng phaân bieät -
ñeàu phuïc tuøng caùc nguyeân taéc cao hôn cuûa giaùc tính, theo nghóa nhöõng
quy luaät töï nhieân chæ laø söï aùp duïng caùc nguyeân taéc cao hôn naøy vaøo
nhöõng tröôøng hôïp ñaëc thuø cuûa hieän töôïng. Vaäy, chæ caùc nguyeân taéc cao hôn
naøy môùi mang laïi khaùi nieäm, laø caùi chöùa ñöïng ñieàu kieän vaø haàu nhö chöùa
ñöïng caùc caùi tieâu bieåu (Exponenten) cho moät quy luaät noùi chung; coøn kinh
nghieäm, traùi laïi, cho ta tröôøng hôïp [cuï theå] phuïc tuøng quy luaät aáy.

Cuõng khoù coù nguy cô khieán ta laãn loän, xem nhöõng nguyeân taéc thöôøng
nghieäm nhö laø caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy hay ngöôïc laïi, vì:
chính tính taát yeáu theo caùc khaùi nieäm* laø ñaëc ñieåm cuûa caùi sau vaø söï
thieáu vaéng tính taát yeáu naøy trong moïi meänh ñeà thöôøng nghieäm - duø phaïm vi
giaù trò cuûa chuùng môû roäng ñeán ñaâu - laø ñieàu deã ñöôïc nhaän ra vaø coù theå
ngaên ngöøa söï laãn loän naøy. Tuy nhieân, cuõng coù moät soá nguyeân taéc thuaàn tuùy
tieân nghieäm maø toâi khoâng muoán xeáp vaøo cho baûn thaân giaùc tính thuaàn tuùy
vì leõ, chuùng ñöôïc ruùt ra töø caùc tröïc quan thuaàn tuùy chöù khoâng phaûi töø caùc
khaùi nieäm thuaàn tuùy (duø cuõng phaûi thoâng qua giaùc tính), vì chæ coù giaùc tính
môùi laø quan naêng cuûa nhöõng khaùi nieäm. Toaùn hoïc coù caùc nguyeân taéc thuoäc
B199 loaïi naøy [töùc ruùt ra töø tröïc quan], tuy nhieân söï aùp duïng caùc nguyeân taéc naøy
vaøo kinh nghieäm, do ñoù, caû giaù trò khaùch quan cuûa chuùng, thaäm chí caû khaû
theå cuûa caùc nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm aáy (söï dieãn dòch caùc nguyeân
taéc toaùn hoïc) bao giôø cuõng phaûi döïa vaøo giaùc tính thuaàn tuùy.

*
"Tính taát yeáu theo caùc khaùi nieäm" (die Notwendigkeit nach Begriffen): tính taát yeáu phaûi phuïc
tuøng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính (caùc phaïm truø). (N.D).

305
 Vì lyù do ñoù, duø khoâng tính caùc nguyeân taéc cuûa toaùn hoïc vaøo trong soá
caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, toâi vaãn xem chính caùc nguyeân taéc
cuûa giaùc tính môùi laø ñieàu kieän khaû theå cho caùc nguyeân taéc cuûa toaùn hoïc vaø
mang laïi cho chuùng giaù trò khaùch quan tieân nghieäm, do ñoù, nhö laø caùi
Nguyeân taéc (Principium) cho caùc nguyeân taéc (Grundsätze) [toaùn hoïc] naøy,
töùc laø toâi seõ ñi töø khaùi nieäm ñeán tröïc quan, chöù khoâng phaûi ñi töø tröïc
quan ñeán khaùi nieäm.

Trong vieäc aùp duïng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính vaøo kinh
nghieäm khaû höõu, thì vieäc söû duïng söï toång hôïp cuûa chuùng hoaëc coù tính toaùn
hoïc, hoaëc coù tính naêng ñoäng [ñoäng löïc] (dynamisch), vì moät beân chæ
höôùng veà tröïc quan, beân kia veà söï toàn taïi cuûa moät hieän töôïng noùi chung.
Trong quan heä vôùi moät kinh nghieäm khaû höõu, caùc ñieàu kieän tieân nghieäm
cuûa tröïc quan laø tuyeät ñoái caàn thieát, coøn caùc ñieàu kieän veà söï toàn taïi cuûa ñoái
töôïng cho moät tröïc quan thöôøng nghieäm khaû höõu thì chæ baát taát. Cho neân,
caùc nguyeân taéc cuûa vieäc söû duïng [phaïm truø moät caùch] toaùn hoïc coù tính taát
yeáu voâ ñieàu kieän, nghóa laø "taát nhieân" (apodiktisch); traùi laïi, vieäc söû duïng
naêng ñoäng, tuy vaãn coù tính caùch cuûa moät söï taát yeáu tieân nghieäm nhöng chæ
vôùi ñieàu kieän cuûa tö duy thöôøng nghieäm ôû beân trong moät kinh nghieäm,
nghóa laø chæ taát yeáu moät caùch giaùn tieáp, qua trung gian. | Do ñoù, caùc nguyeân
B200 taéc loaïi sau naøy khoâng chöùa ñöïng söï hieån nhieân tröïc tieáp voán laø ñaëc ñieåm
cuûa caùc nguyeân taéc thuoäc loaïi tröôùc (maëc duø khi aùp duïng vaøo kinh nghieäm
tính xaùc tín cuûa chuùng vaãn khoâng bò toån haïi gì). Tuy nhieân, veà ñieåm naøy, ta
seõ ñaùnh giaù deã daøng hôn ôû phaàn keát luaän veà heä thoáng caùc nguyeân taéc.

Baûng phaïm truø cho ta söï höôùng daãn töï nhieân daãn ñeán baûng danh muïc
caùc Nguyeân taéc vì caùc Nguyeân taéc khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng quy luaät cuûa
vieäc söû duïng khaùch quan caùc phaïm truø. Trong tinh thaàn ñoù, taát caû caùc
Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy laø:

1
NHÖÕNG TIEÂN ÑEÀ (AXIOMEN) CUÛA TRÖÏC QUAN

2 3
NHÖÕNG DÖÏ ÑOAÙN (ANTIZIPATIONEN) NHÖÕNG LOAÏI SUY (ANALOGIEN)
CUÛA TRI GIAÙC CUÛA KINH NGHIEÄM

4
NHÖÕNG ÑÒNH ÑEÀ (POSTULATE)
CUÛA TÖ DUY THÖÔØNG NGHIEÄM NOÙI CHUNG

306
 Caùc teân goïi naøy ñöôïc toâi choïn raát caån troïng ñeå laøm noåi roõ söï khaùc
nhau giöõa caùc nguyeân taéc treân, xeùt veà maët tính hieån nhieân vaø veà söï söû duïng
chuùng.

Sau ñaây ta seõ sôùm thaáy raèng: khoâng nhöõng veà tính hieån nhieân maø caû
veà vieäc quy ñònh nhöõng ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm, caùc nguyeân taéc
ruùt ra töø hai phaïm truø löôïng vaø chaát (neáu chæ löu yù ñeán maët hình thöùc cuûa
chuùng thoâi) coù söï khaùc nhau vôùi caùc nguyeân taéc ruùt ra töø hai loaïi phaïm truø
coøn laïi [töùc phaïm truø töông quan vaø phaïm truø hình thaùi], ôû choã hai loaïi
tröôùc coù moät söï xaùc tín tröïc quan, hai loaïi sau chæ coù söï xaùc tín suy lyù, duø
caû hai ñeàu coù khaû naêng mang laïi moät söï xaùc tín hoaøn toaøn. Vì theá, toâi goïi
caùi tröôùc laø caùc nguyeân taéc toaùn hoïc, caùi sau laø caùc nguyeân taéc naêng
ñoäng (hay ñoäng löïc)(1).

B202 Tuy nhieân neân löu yù raèng: ôû ñaây toâi khoâng heà xem xeùt caùc nguyeân
taéc cuûa moân Toaùn hoïc, vaø caùc nguyeân taéc cuûa moân Ñoäng hoïc toång quaùt
(thuoäc Vaät lyù hoïc), maø chæ xem xeùt caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy trong quan heä vôùi giaùc quan beân trong (khoâng phaân bieät caùc bieåu töôïng
ñöôïc mang laïi trong ñoù), nhôø ñoù maø baûn thaân caùc moân Toaùn hoïc vaø
Ñoäng hoïc môùi coù theå coù ñöôïc. Cho neân toâi ñaët teân cho caùc Nguyeân taéc aáy
theo söï aùp duïng chöù khoâng phaûi theo noäi dung cuûa chuùng, vaø baây giôø ta laàn
löôït ñi vaøo vieäc xem xeùt theo thöù töï cuûa baûng treân.

(1)
Moïi söï noái keát (Verbindung/Latinh: conjunctio) thì hoaëc laø toå hôïp
(Zusammensetzung/compositio) hoaëc laø keát hôïp (Verknüpfung/nexus). Caùi tröôùc laø söï toå hôïp
cuûa caùi ña taïp khoâng taát yeáu thuoäc veà nhau. v.d hai hình tam giaùc laø do moät hình vuoâng ñöôïc chia
ñoâi theo ñöôøng cheùo goùc, vaø töông töï nhö vaäy laø söï toå hôïp caùi ñoàng tính trong moïi söï vaät ñöôïc xem
xeùt theo kieåu toaùn hoïc. Söï toå hôïp naøy laïi ñöôïc chia ra laøm hai: söï hoãn hôïp (Aggregation) vaø lieân
hôïp (Koalition); caùi tröôùc höôùng veà löôïng coù quaûng tính (extensiv), caùi sau veà löôïng coù cöôøng ñoä
(intensiv). Coøn loaïi keát hôïp (nexus) [töùc söï noái keát theo nghóa thöù hai] môùi laø söï toång hôïp caùi ña taïp
taát yeáu thuoäc veà nhau, v.d tuøy theå phaûi noái keát vôùi baûn theå, haäu quaû vôùi nguyeân nhaân... Ñoù laø söï
toång hôïp cuûa nhöõng caùi dò tính ñöôïc hình dung laø keát hôïp [noái keát] vôùi nhau moät caùch tieân nghieäm. |
Sôû dó toâi goïi söï noái keát - khoâng tuøy tieän naøy laø naêng ñoäng vì noù laø söï noái keát söï toàn taïi cuûa caùi ña
taïp. (Söï noái keát naêng ñoäng naøy laïi ñöôïc chia ra thaønh söï noái keát vaät lyù giöõa caùc hieän töôïng vôùi nhau
vaø söï noái keát sieâu hình hoïc laø söï noái keát nhöõng hieän töôïng moät caùch tieân nghieäm trong quan naêng
nhaän thöùc). (Chuù thích cuûa taùc giaû).
[Do ñoù, caùc töø “Verbindung” vaø “Verknüpfung” ñeàu ñöôïc dòch chung laø “söï noái keát”. Coøn caùc töø
khaùc chæ söï noái keát khoâng taát yeáu seõ ñöôïc dòch rieâng tuøy tröôøng hôïp]. (ND).

307
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.3 CAÙC NGUYEÂN TAÉC CUÛA GIAÙC TÍNH THUAÀN TUÙY

Chuùng ta toång keát nhöõng gì ñaõ ñaït ñöôïc cho ñeán nay:

- Dieãn dòch sieâu hình hoïc khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa
giaùc tính (caùc phaïm truø).

- Dieãn dòch sieâu nghieäm chöùng minh khoâng coù phaïm truø cuõng seõ khoâng theå coù kinh
nghieäm.

- Thuyeát Nieäm thöùc trình baøy caùc phaïm truø ñöôïc aùp duïng moät caùch tieân nghieäm
nhö theá naøo.

Ba boä phaän aáy - moãi phaàn coù nhieäm vuï vaø vai troø rieâng - hôïp thaønh moät toaøn khoái chöùng
minh khaû theå cuûa nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm: muïc ñích cuûa Phaân tích
phaùp sieâu nghieäm. Toaøn khoái aáy seõ hoaøn chænh khi töø keát quaû ñaõ ñaït ñöôïc, Kant ruùt ra
“heä thoáng taát caû caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy”, töùc nhöõng Nguyeân taéc maø
giaùc tính coù theå ñaït ñöôïc moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm nhôø vaøo caùc nieäm thöùc sieâu
nghieäm ñaõ bieát (B187…). Khaùc vôùi caùc nieäm thöùc laø caùi ñi tröôùc, caùc Nguyeân taéc ñeán
sau vaø laø keát quaû cuûa caùc phaïm truø, laø nhöõng meänh ñeà hay phaùt bieåu “toång hôïp tieân
nghieäm” cô baûn nhaát veà thöïc taïi maø giaùc tính coù theå töï mình laøm ñöôïc tröôùc khi coù
moïi kinh nghieäm, laøm neàn taûng cho moïi phaùt bieåu khaùc trong caùc ngaønh khoa hoïc. Nhö
vaäy, caùc Nguyeân taéc naøy khoâng phaûi chæ laø caùc heä luaän ñöôïc ruùt ra moät caùch ñôn giaûn,
maø laø “thaønh quaû toái cao” cuûa hoïc thuyeát veà kinh nghieäm, chöùa ñöïng tham voïng raát lôùn
veà lyù luaän cuûa Kant. Chính vì theá, phaàn naøy cuõng gaây ra nhieàu baát ñoàng giöõa caùc nhaø
chuù giaûi veà yù nghóa vaø giaù trò thaät söï cuûa “caùc Nguyeân taéc”. Tröôùc khi ñi vaøo tìm hieåu
“caùc Nguyeân taéc” (phaàn khaù khoâ khan maø ngöôøi ñoïc thieáu kieân nhaãn coù theå taïm löôùt
qua tröôùc khi quay trôû laïi kyõ hôn), ta neân nhìn qua toaøn caûnh cuoäc tranh luaän ñeå coù söï
chuaån bò caàn thieát.

9.3.1 Neáu J. Hirschberger, taùc giaû boä “Lòch söû trieát hoïc” noåi tieáng (1) xem “caùc Nguyeân taéc” chæ
laø noã löïc “heát söùc vaät vaû” (gequält!) cuûa Kant ñeå ruùt ra caùc meänh ñeà toång hôïp tieân
nghieäm töø baûng caùc phaïm truø, thì O. Höffe beânh vöïc yù nghóa quan troïng cuûa caùc
Nguyeân taéc nhö laø neàn taûng sieâu nghieäm cuûa moïi nhaän thöùc vaø tö duy khoa hoïc. Giöõa

(1)
Johannes Hirschberger, Geschichte der Philosophie (Lòch söû trieát hoïc) 2, Freiburg 1991 -
Offried Höffe: Immanuel Kant, Muenchen 1983.

308
 hai caùch nhìn aáy coøn coù nhieàu yù kieán pheâ phaùn hoaëc uûng hoä khaùc nhau veà noäi dung
caùc vaán ñeà lieân quan.

- Veà maët heä thoáng cuõng nhö veà phöông dieän lòch söû trieát hoïc, duø sao “caùc Nguyeân
taéc” cuõng baøn ñeán caùc vaán ñeà raát cô baûn cuûa trieát hoïc vaø khoa hoïc noùi chung nhö
tính thöôøng toàn cuûa baûn theå vaø nguyeân taéc nhaân-quaû maø khoâng ai coù theå boû qua.
“Caùc Nguyeân taéc” cuõng laøm noåi baät quaù trình toaùn hoïc hoùa caùc khoa hoïc töï nhieân
- moät ñaëc tröng cuûa thôøi caän ñaïi vôùi Kepler, Galilei vaø Newton -, xem toaùn hoïc laø
moâ thöùc khoâng theå thieáu ñoái vôùi nhaän thöùc töï nhieân khaùch quan. Tính taát yeáu vaø
phoå quaùt toaùn hoïc ñöôïc xem laø caùc tieâu chuaån nhaát thieát cuûa khoa hoïc “ñích
thöïc”: vôùi Kant, hoaëc chæ coù theå coù moät khoa hoïc töï nhieân ñöôïc ñònh löôïng vaø toaùn
hoïc hoùa hoaëc khoâng theå coù moät neàn khoa hoïc chaët cheõ thöïc söï. Chính caùch nhìn
naøy daãn ñeán caùc yù kieán baát ñoàng: Hegel ñaû kích raát maïnh noã löïc ñònh löôïng cuûa
khoa hoïc (Xem: Hieän töôïng hoïc cuûa Tinh thaàn, Chöông V: Lyù tính). Moân sinh vaät
(1)
hoïc (Biologie) coù töø thôøi Aristote vaø phaùt trieån döôùi thôøi G. Buffon (1707-1788)
ñaåy luøi caùc quan heä ñònh löôïng tröøu töôïng nhöôøng choã cho vieäc moâ taû caùc quan
heä veà chaát (ñònh tính). Ngöôøi ta caøng hoaøi nghi luaän ñieåm cuûa Kant veà tính taát yeáu
cuûa toaùn hoïc ñoái vôùi caùc khoa hoïc tröôùc nhöõng haäu quaû vöøa tích cöïc vöøa khoâng
keùm tai haïi cuûa tieán boä kyõ thuaät. Theâm vaøo ñoù, söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh khoa
hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên sau Kant cho thaáy chuùng khoâng theå hoaëc khoâng nhaát thieát
tuaân thuû chaët cheõ tieâu chuaån “khoa hoïc ñích thöïc” cuûa Kant, duø coù khoâng ít coá
gaéng ñöa caùc phöông phaùp ñònh löôïng vaøo caùc moân khoa hoïc naøy.

- Baùc laïi quan ñieåm treân, nhieàu ngöôøi khaùc cho raèng tuy “caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc
tính thuaàn tuùy” ñaët cô sôû trieát hoïc cho caùc khoa hoïc rieâng leû (caùc Nguyeân taéc naøy
seõ ñöôïc Kant phaùt trieån thaønh Sieâu hình hoïc veà töï nhieân trong “Caùc cô sôû sieâu hình
hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân” (1786)) nhöng phaûi phaân bieät chuùng vôùi
nhöõng nguyeân taéc ñaëc thuø cuûa toaùn hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân. Chuùng ñaët neàn
moùng ôû taàng saâu hôn nôi nhöõng caáu truùc neàn taûng cuûa tö duy khoa hoïc; chuùng
khoâng ñieàu chænh caùc noäi dung nhaát ñònh veà Töï nhieân, maø veà Töï nhieân nhö laø Töï
nhieân, töùc laø caùc nguyeân taéc caáu taïo neân baûn thaân (nhaän thöùc veà) Töï nhieân. Duø
muoán hay khoâng, moïi phaùt bieåu, phaùn ñoaùn veà töï nhieân ñeàu maëc nhieân laáy chuùng
laøm tieàn ñeà. Töø chuùng, ngöôøi ta khoâng theå tröïc tieáp ruùt ra nhöõng phaùn ñoaùn khoa
hoïc rieâng leû; chuùng laø nhöõng “ñònh höôùng khôûi nguoàn” (theo nghóa goác cuûa chöõ
“nguyeân taéc” hay nhö Kant noùi, ñoù laø “caùi Nguyeân taéc (Principium) cuûa nhöõng
nguyeân taéc (Grundsätze) [ñaëc thuø]” (B199) cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn, khoâng döïa

(1)
G.L.Buffon: Histoire naturelle, geùneùrale et particulieùre, 1749 (44 taäp).

309
 treân caùc daãn xuaát loâ-gíc hình thöùc hay taäp hôïp söï kieän, traùi laïi, bieåu hieän haønh vi
phaùn ñoaùn hôïp lyù trong moïi tö duy khoa hoïc.

(1)
- Moät soá taùc giaû noåi tieáng nhö Popper , Stegmüller ca ngôïi Kant laø ngöôøi ñaàu tieân -
khaùc vôùi nhaø hoaøi nghi David Hume - ñaõ ñaët neàn moùng vöõng chaéc cho cô hoïc
Newton. Caùc ngöôøi khaùc (nhö O. Höffe) baùc laïi, cho raèng ca ngôïi nhö theá laø khoâng
hieåu Kant vaø laïi laøm haïi Kant, vì Kant ñaët vaán ñeà sieâu nghieäm chöù khoâng phaûi laø
nhaø khoa hoïc luaän; vaû laïi gaén Kant vôùi vaät lyù hoïc coå ñieån cuûa Newton (nhö tröôùc
ñaây trong phaàn Caûm naêng hoïc, gaén Kant vôùi hình hoïc Euclide) laøm cho trieát hoïc
Kant maát heát yù nghóa tröôùc söï tieán boä nhanh choùng cuûa khoa hoïc (duø coù caùc noã
löïc “cöùu vaõn” Kant cuûa V. Weizsäcker tröôùc caùc nguyeân taéc baûo toaøn trong vaät lyù
hoïc vaø cuûa L.W.Beck tröôùc nguyeân taéc baát ñònh cuûa Heisenberg hoaëc cuûa E.
Cassiser chöùng minh söï töông thích giöõa Kant vôùi thuyeát töông ñoái vaø löôïng töû).
Cuõng theo caùch laäp luaän ôû treân, quan ñieåm baùc laïi cho raèng caùc Nguyeân taéc - cuõng
nhö Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm tröôùc ñaây - khoâng gaén vôùi moät moân khoa hoïc
rieâng leû naøo trong lòch söû maø chæ muoán ñaët cô sôû cho nhaän thöùc khaùch quan. Duø
Kant tin vaøo söï ñuùng ñaén cuûa hình hoïc Euclide vaø cô hoïc Newton vaø thöôøng duøng
ñeå minh hoïa, nhöng oâng khoâng heà xem chuùng laø boä phaän hôïp thaønh cuûa vieäc Pheâ
phaùn sieâu nghieäm. Chuùng chæ laø caùc ví duï ñieån hình cuûa nhaän thöùc toång hôïp tieân
nghieäm, coøn nhieäm vuï cuûa oâng laø chöùng minh khaû theå cuûa chuùng. OÂng khoâng tìm
caùch “chöùng minh” chuùng, oâng chæ muoán noùi: trong nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôøi ta
khoâng theå haønh ñoäng tuøy tieän maø phaûi xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu kieän khaû theå nhaát
ñònh cuûa chuû theå nhaän thöùc.

Löôùt qua nhö theá laø taïm ñuû ñeå daãn nhaäp, baây giôø ta ñi vaøo tìm hieåu caùc “Nguyeân
taéc”.

9.3.2 Kant baét ñaàu vôùi Nguyeân taéc toái cao cuûa moïi phaùn ñoaùn phaân tích: nguyeân taéc (loaïi
tröø) maâu thuaãn. Nhöng oâng khoâng xem troïng nguyeân taéc naøy laém maø chæ duøng noù laøm
“aâm baûn” ñeå tieán tôùi caùc nguyeân taéc toång hôïp tieân nghieäm. Theo Kant, nguyeân taéc
“Khoâng moät söï vaät naøo ñöôïc coù moät thuoäc tính maâu thuaãn vôùi chính noù” (B190) chæ coù
tính phaân tích, khoâng giuùp ta thoûa maõn vì khoâng ñöa ra ñöôïc nhöõng ñònh nghóa ñoäc
laäp, môùi meû maø chæ quay ñi quay laïi vôùi söï maâu thuaãn vaø traùnh maâu thuaãn khi phaùt
bieåu.

9.3.3 Ñieàu Kant quan taâm laø söï khôûi ñaàu cuûa kinh nghieäm töø beân ngoaøi caùc meänh ñeà phaân
tích. Kinh nghieäm döïa treân söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa nhöõng hieän töôïng chöù khoâng

(1)
Xem: Thö muïc tham khaûo.

310
 phaûi chæ laø caùc maûnh vuïn, caùc taäp hôïp hoãn loaïn cuûa nhöõng aán töôïng caûm tính. Caùc
ñieàu kieän ñeå mang laïi söï thoáng nhaát (hay nhaát theå) toång hôïp naøy ta ñaõ bieát caû roài, nay
Kant ñuùc keát laïi thaønh moät caâu raát haøm xuùc vaø quan troïng maø oâng goïi laø Nguyeân taéc
toái cao cuûa moïi phaùn ñoaùn toång hôïp: “Nhöõng ñieàu kieän ñeå coù theå coù ñöôïc kinh
nghieäm noùi chung cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng ñieàu kieän ñeå coù theå coù ñöôïc nhöõng
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm vaø vì theá, coù ñöôïc giaù trò khaùch quan trong moät phaùn
ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm” (B197). Noùi caùch khaùc, theo Kant, söï hình thaønh kinh
nghieäm vaø söï hình thaønh ñoái töôïng thoáng nhaát laïi laøm moät vaø laø söï thoáng nhaát (nhaát

theå) töø baûn chaát. (“Ñoái töôïng” theo nghóa laø “hieän töôïng”).

9.3.4 Töø Nguyeân taéc toái cao treân ñaây cuûa moïi phaùn ñoaùn toång hôïp, Kant ruùt ra danh muïc caùc
Nguyeân taéc toång hôïp tieân nghieäm döïa treân caùc phaïm truø ñaõ ñöôïc nieäm thöùc hoùa: Ñi
theo 4 loaïi phaïm truø, Kant phaùt trieån nguyeân taéc cuûa boán “yeáu toá” hay boán “böôùc”
(Momente) cuûa nhaän thöùc: Tröïc quan - Tri giaùc - Kinh nghieäm - vaø Tö duy thöôøng
nghieäm noùi chung (“Tö duy thöôøng nghieäm noùi chung” noái keát caû ba yeáu toá treân ñaây
cuûa nhaän thöùc: tröïc quan, tri giaùc vaø kinh nghieäm. Töø söï noái keát naøy, tö duy thöôøng
nghieäm xaùc ñònh ba hình thaùi cuûa nhaän thöùc: khaû naêng, hieän thöïc vaø taát yeáu). Ñaây
chính laø gôïi yù ñaàu tieân vaø saâu saéc ñeå sau naøy Hegel seõ phaùt trieån thaønh caùc caáp ñoä
(Stufe) nhaän thöùc ñaàu tieân cuûa YÙ thöùc, caáp ñoä sau phuû ñònh vaø keá thöøa caáp ñoä tröôùc:
söï xaùc tín caûm tính - Tri giaùc - Löïc vaø giaùc tính (Xem: Hegel: “Hieän töôïng hoïc cuûa
Tinh thaàn” (Phänomenologie des Geistes, 63-119).

Vôùi moãi böôùc, Kant phaùt hieän hình thaùi ñaëc thuø cuûa nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm:

- caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan

- caùc döï ñoaùn cuûa tri giaùc

- caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm vaø

- caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm noùi chung

Vôùi moãi loaïi nhaän thöùc coù giaù trò tieân nghieäm naøy, Kant neâu ra ít nhaát laø moät “Nguyeân
taéc”.

OÂng goïi caùc Tieân ñeà vaø caùc Döï ñoaùn (hai loaïi ñaàu) laø caùc Nguyeân taéc coù “tính toaùn
hoïc”, hai loaïi sau coù “tính naêng ñoäng” (hay ñoäng löïc → Ñoäng hoïc). Caùc Nguyeân taéc
toaùn hoïc chöùng minh tính chính ñaùng vaø tính taát yeáu cuûa nhaän thöùc toaùn hoïc: laø khoa
hoïc nghieân cöùu veà nhöõng ñaïi löôïng (quanta) vaø veà Löôïng noùi chung (quantitas),
toaùn hoïc laø yeáu toá caáu taïo ñaàu tieân cuûa moïi ñoái töôïng kinh nghieäm vaø coù giaù trò khaùch

311
quan, thaäm chí nhöõng söï vieäc khoâng ñöôïc dieãn ñaït baèng nhöõng ñaïi löôïng khoâng theå laø
ñoái töôïng khaùch quan.

Caùc Nguyeân taéc naêng ñoäng cho pheùp khoa hoïc töï nhieân ñi ra khoûi phaïm vi toaùn hoïc

ñeå khaúng ñònh hoaëc phuû ñònh, keát hôïp theo quy luaät (nhaân quaû) hay khoâng veà söï toàn
taïi cuûa nhöõng hieän töôïng, vaø daàu vaäy, vaãn coøn ôû trong khuoân khoå nhaän thöùc tieân
nghieäm, tröôùc khi nghieân cöùu cuï theå veà nhöõng döõ kieän thöôøng nghieäm. (Vd: laõnh vöïc
“Ñoäng hoïc” - Dynamik - cuûa Vaät lyù hoïc thuaàn tuùy).

312
 1

CAÙC TIEÂN ÑEÀ CUÛA TRÖÏC QUAN

*
NGUYEÂN TAÉC CUÛA CHUÙNG LAØ: MOÏI TRÖÏC QUAN LAØ NHÖÕNG LÖÔÏNG
COÙ QUAÛNG TÍNH.

CHÖÙNG MINH

Moïi hieän töôïng, veà hình thöùc, chöùa ñöïng moät tröïc quan trong khoâng
gian vaø thôøi gian laøm cô sôû tieân nghieäm cho chuùng. Chuùng coù theå ñöôïc laõnh
hoäi, töùc laø ñöôïc thu nhaän vaøo yù thöùc thöôøng nghieäm khoâng baèng caùch naøo
khaùc hôn laø thoâng qua söï toång hôïp caùi ña taïp, qua ñoù nhöõng bieåu töôïng veà
moät khoâng gian hay thôøi gian nhaát ñònh ñöôïc saûn sinh ra, nghóa laø baèng söï toå
hôïp (Zusammensetzung) caùi ñoàng tính vaø yù thöùc veà söï thoáng nhaát toång hôïp
B203 cuûa caùi ña taïp naøy (nhöõng caùi ñoàng tính). YÙ thöùc veà caùi ñoàng tính ña taïp aáy
trong tröïc quan noùi chung, trong chöøng möïc nhôø ñoù bieåu töôïng veà moät ñoái
töôïng môùi coù theå coù ñöôïc, chính laø khaùi nieäm veà moät Löôïng (Quanti). Cho
neân, chæ nhôø chính söï thoáng nhaát toång hôïp caùi ña taïp cuûa tröïc quan caûm tính
ñöôïc cho maø baûn thaân tri giaùc veà ñoái töôïng nhö laø hieän töôïng môùi coù theå coù
ñöôïc; vaø qua ñoù, söï thoáng nhaát cuûa vieäc toå hôïp caùi ña taïp ñoàng tính môùi
ñöôïc suy töôûng trong khaùi nieäm veà moät
Löôïng. | Noùi caùch khaùc, moïi hieän töôïng nhìn chung, ñeàu laø nhöõng
Löôïng, vaø ñoù laø, nhöõng Löôïng coù quaûng tính, vì vôùi tö caùch laø nhöõng tröïc
quan trong khoâng gian hay thôøi gian, chuùng phaûi ñöôïc hình dung bôûi cuøng
moät söï toång hôïp, qua ñoù khoâng gian vaø thôøi gian noùi chung ñöôïc xaùc ñònh*.
Toâi goïi moät löôïng coù quaûng tính (extensive Grösse) laø caùi trong ñoù,
bieåu töôïng veà caùc boä phaän laøm cho bieåu töôïng veà caùi toaøn boä coù theå coù ñöôïc
(vaø phaûi taát yeáu ñi tröôùc caùi toaøn boä). Toâi khoâng theå hình dung moät ñöôøng
keû naøo, duø nhoû ñeán maáy, maø khoâng keùo noù ra trong tö töôûng, nghóa laø xuaát
phaùt töø moät ñieåm roài daàn daàn taïo ra taát caû caùc phaàn khaùc, vaø chæ baèng caùch
ñoù môùi taïo ra ñöôïc moät tröïc quan veà ñöôøng keû. Cuõng nhö theá, toâi hình dung
veà ñôn vò thôøi gian, duø ngaén nguûi ñeán ñaâu. Toâi suy töôûng trong ñoù veà moät
dieãn tieán keá tieáp nhau töø thôøi ñieåm naøy sang thôøi ñieåm khaùc; laø nôi maø qua
taát caû caùc boä phaän cuûa thôøi gian vaø söï coäng doàn chuùng laïi, cuoái cuøng moät
thôøi löôïng (Zeitgrösse) nhaát ñònh ñöôïc taïo ra. Vì nôi moïi hieän töôïng, tröïc

*
Löôïng: Xem muïc töø “Löôïng” trong “Muïc luïc vaán ñeà vaø noäi duïng thuaät ngöõ” vaø chuù thích* cho
B182-183. (N.D).
*
Ñoaïn töø “Chöùng minh... ñöôïc xaùc ñònh” laø ñöôïc Kant vieát theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).

313
 quan thuaàn tuùy laø khoâng gian, hoaëc laø thôøi gian, neân moïi hieän töôïng nhö laø
B204 tröïc quan ñeàu laø moät löôïng coù quaûng tính baèng caùch chæ thoâng qua söï toång
hôïp tieáp dieãn (töø boä phaän naøy ñeán boä phaän kia) maø coù theå ñöôïc nhaän thöùc
trong söï laõnh hoäi. Do ñoù, moïi hieän töôïng ñeàu voán ñöôïc tröïc quan nhö laø söï
hoãn hôïp (Aggregate) (moät soá löôïng cuûa nhöõng boä phaän ñaõ cho tröôùc). | Söï
hoãn hôïp naøy khoâng phaûi laø tröôøng hôïp nôi baát kyø loaïi Löôïng naøo maø chæ laø
loaïi Löôïng ñöôïc ta hình dung vaø laõnh hoäi nhö laø Löôïng coù quaûng tính
(extensiv).
Moân toaùn hoïc veà quaûng tính (Hình hoïc) ñaët neàn taûng treân söï toång hôïp
tieáp dieãn naøy cuûa trí töôûng töôïng taùc taïo trong vieäc taïo ra nhöõng hình theå, vaø
cuøng vôùi Hình hoïc laø caùc tieân ñeà cuûa noù dieãn taû caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan
caûm tính tieân nghieäm, chæ nhôø ñoù môùi hình thaønh ñöôïc nieäm thöùc veà moät
khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa hieän töôïng beân ngoaøi, ví duï: "giöõa hai ñieåm chæ coù
theå coù moät ñöôøng thaúng", "hai ñöôøng thaúng khoâng theå bao chöùa moät khoâng
gian" v.v.. Ñoù laø nhöõng tieân ñeà chæ lieân quan thöïc söï ñeán nhöõng löôïng
(quanta) xeùt nhö laø löôïng maø thoâi.
Nhöng, xeùt veà löôïng cuûa moät vaät (quantitas), töùc laø traû lôøi caâu hoûi:
"Vaät naøy hay vaät kia lôùn bao nhieâu?", ta traû lôøi baèng nhöõng meänh ñeà cuõng
coù tính toång hôïp vaø xaùc tín tröïc tieáp (indemonstrabilia: khoâng caàn chöùng
minh); nhöng theo nghóa chaët cheõ, chuùng vaãn khoâng phaûi laø nhöõng tieân ñeà.
Ví duï, caâu: "Neáu caùi baèng nhau ñöôïc theâm vaøo hay ñöôïc ruùt ñi cho caùi baèng
nhau thì toång soá laø baèng nhau"; chæ laø nhöõng meänh ñeà phaân tích, vì toâi yù thöùc
moät caùch tröïc tieáp söï ñoàng nhaát cuûa vieäc hình thaønh soá löôïng naøy vôùi vieäc
hình thaønh soá löôïng kia, trong khi nhöõng tieân ñeà phaûi laø nhöõng meänh ñeà toång
hôïp tieân nghieäm. Ngöôïc laïi, nhöõng meänh ñeà hieån nhieân laø nhöõng meänh ñeà
B205 veà moái quan heä cuûa caùc con soá, chuùng tuy laø toång hôïp nhöng khoâng phoå bieán
nhö trong nhöõng meänh ñeà cuûa Hình hoïc, vì vaäy cuõng khoâng theå laø nhöõng tieân
ñeà, maø chæ coù theå ñöôïc goïi laø nhöõng coâng thöùc soá. Ví duï: 5+7=12 taát nhieân
khoâng phaûi laø moät meänh ñeà phaân tích. Vì trong bieåu töôïng veà soá 7, hay trong
soá 5, hay trong söï hoãn hôïp caû hai con soá naøy ñeàu khoâng cho toâi bieåu töôïng
veà soá 12. (Trong thöïc teá, toâi coù nghó ra ñöôïc con soá naøy baèng caùch coäng caû
hai laø ñieàu khoâng baøn ôû ñaây, vì trong moät meänh ñeà phaân tích, caâu hoûi ñaët ra
chæ laø lieäu toâi coù thöïc söï suy töôûng veà vò ngöõ trong bieåu töôïng veà chuû ngöõ
hay khoâng maø thoâi). Meänh ñeà treân [5+7=12] laø toång hôïp, song vaãn chæ laø
moät meänh ñeà rieâng leû. Trong chöøng möïc ôû ñaây chæ laø söï toång hôïp cuûa caùi
ñoàng tính (caùc ñôn vò soá), söï toång hôïp naøy chæ coù theå dieãn ra baèng moät
phöông caùch duy nhaát [khoâng theå coù ñaùp soá naøo khaùc], duø sau ñoù, vieäc söû
duïng caùc con soá naøy laø phoå bieán. Coøn neáu toâi noùi: "Vôùi ba ñöôøng thaúng,
trong ñoù toång cuûa hai ñöôøng lôùn hôn ñöôøng thöù ba, toâi coù theå veõ moät hình
tam giaùc", toâi chæ caàn duøng chöùc naêng ñôn thuaàn cuûa trí töôûng töôïng taùc taïo
ñeå veõ ñöôøng daøi, ñöôøng ngaén, goùc lôùn, goùc beù gì ñeàu ñöôïc. Ngöôïc laïi, con
soá 7 chæ coù theå coù theo moät caùch duy nhaát cuõng nhö con soá 12 laø nhôø söï toång
hôïp cuûa con soá tröôùc vôùi con soá 5. Ngöôøi ta khoâng nhaát thieát phaûi goïi nhöõng
meänh ñeà toång hôïp nhö vaäy laø nhöõng tieân ñeà, (vì neáu khoâng, ta seõ coù voâ soá
tieân ñeà) maø chæ goïi chuùng laø nhöõng coâng thöùc soá (Zahlformeln).

314
B206
Nguyeân taéc sieâu nghieäm naøy cuûa moân toaùn hoïc veà nhöõng hieän töôïng
môû roäng nhaän thöùc tieân nghieäm cuûa ta raát nhieàu. Vì chæ nguyeân taéc naøy môùi
laøm cho toaùn hoïc thuaàn tuùy coù theå ñöôïc aùp duïng vôùi söï chính xaùc hoaøn toaøn
vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, vaø khoâng coù noù, söï aùp duïng naøy seõ
khoâng coù giaù trò hieån nhieân; ngöôïc laïi, laøm naûy sinh nhieàu maâu thuaãn.
Nhöõng hieän töôïng khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï-thaân. Tröïc quan thöôøng
nghieäm chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua tröïc quan thuaàn tuùy (khoâng gian vaø
thôøi gian); cho neân, nhöõng gì moân hình hoïc khaúng ñònh veà tröïc quan thuaàn
tuùy thì cuõng coù giaù trò khoâng caàn baøn caõi ñoái vôùi tröïc quan thöôøng nghieäm. |
Moïi söï traùnh neù, nhö cho raèng nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan khoâng töông
öùng vôùi nhöõng quy luaät kieán taïo trong khoâng gian (ví duï, vôùi quy luaät veà tính
khaû phaân voâ haïn cuûa ñöôøng keû hay cuûa caùc goùc) ñeàu phaûi bò vöùt boû. Vì, neáu
söï phaûn baùc treân laø ñuùng, ngöôøi ta seõ phuû nhaän giaù trò khaùch quan cuûa khoâng
gian, töùc cuûa toaøn boä toaùn hoïc vaø khoâng coøn bieát toaùn hoïc coù theå ñöôïc aùp
duïng vaøo hieän töôïng laø taïi sao vaø tôùi ñaâu. Söï toång hôïp veà nhöõng khoâng gian
vaø thôøi gian khaùc nhau nhö laø veà moâ thöùc coát yeáu cuûa moïi tröïc quan, laø caùi
ñoàng thôøi laøm cho söï laõnh hoäi veà hieän töôïng, cuõng nhö cho moïi kinh nghieäm
ôû beân ngoaøi, töùc cho toaøn boä nhaän thöùc veà ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm coù theå
coù ñöôïc. | Do ñoù caùi gì toaùn hoïc - trong söï söû duïng thuaàn tuùy cuûa noù - ñaõ
chöùng minh ñöôïc laø ñuùng cho caùi tröôùc, thì nhaát thieát cuõng ñuùng cho caùi sau.
Moïi phaûn baùc chæ laø thaùi ñoä phaân bieät ñoái xöû cuûa moät lyù tính laàm laïc, nhaàm
töôûng raèng coù theå thaùo boû nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan ra khoûi caùc ñieàu
kieän moâ thöùc cuûa caûm naêng chuùng ta, roài hình dung nhöõng ñoái töôïng aáy, - duø
chæ laø hieän töôïng ñôn thuaàn-, nhö nhöõng vaät-töï-thaân hoøng mang chuùng laïi
cho giaùc tính chuùng ta. | Thaät theá, trong tröôøng hôïp naøy seõ khoâng theå nhaän
B207 thöùc ñöôïc gì moät caùch tieân nghieäm, do ñoù, cuõng khoâng theå nhaän thöùc moät
caùch toång hôïp veà chuùng thoâng qua nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy veà khoâng
gian, vaø ngay caû baûn thaân moân hoïc chuyeân xaùc ñònh nhöõng khaùi nieäm aáy -
töùc Hình hoïc - aét cuõng khoâng theå coù ñöôïc.

315
 2

CAÙC DÖÏ ÑOAÙN CUÛA TRI GIAÙC

NGUYEÂN TAÉC CUÛA CHUÙNG LAØ: TRONG MOÏI HIEÄN

TÖÔÏNG, CAÙI THÖÏC TOÀN (DAS REALE) LAØ ÑOÁI TÖÔÏNG
CUÛA CAÛM GIAÙC,
ÑEÀU COÙ MOÄT LÖÔÏNG CÖÔØNG ÑOÄ,
TÖÙC LAØ MOÄT ÑOÄ (GRAD).

CHÖÙNG MINH

Tri giaùc laø yù thöùc thöôøng nghieäm, töùc laø moät yù thöùc trong ñoù ñoàng
thôøi laø [chöùa ñöïng] caûm giaùc. Nhöõng hieän töôïng nhö laø ñoái töôïng cuûa tri
giaùc khoâng phaûi laø caùc tröïc quan thuaàn tuùy (moâ thöùc ñôn thuaàn) nhö khoâng
gian vaø thôøi gian (vì khoâng gian vaø thôøi gian khoâng theå ñöôïc tri giaùc).
Ngoaøi tröïc quan, chuùng coøn phaûi chöùa ñöïng nhöõng chaát lieäu cho moät ñoái
töôïng noùi chung (qua ñoù moät caùi gì ñang toàn taïi ñöôïc hình dung trong
khoâng gian vaø thôøi gian), töùc laø caùi thöïc toàn (das Reale) cuûa caûm giaùc nhö
moät bieåu töôïng chuû quan ñôn thuaàn, nhôø ñoù ta coù theå yù thöùc raèng chuû theå
ñang bò kích ñoäng vaø ta ñang quan heä vôùi moät ñoái töôïng noùi chung [beân
ngoaøi ta]. Moät söï bieán ñoåi töøng böôùc töø yù thöùc thöôøng nghieäm sang yù thöùc
B208 thuaàn tuùy chæ coù theå coù, trong chöøng möïc caùi hieän toàn trong yù thöùc thöôøng
nghieäm hoaøn toaøn bieán maát vaø chæ coøn laïi yù thöùc coù tính moâ thöùc ñôn thuaàn
(tieân nghieäm) cuûa caùi ña taïp trong khoâng gian vaø thôøi gian: do ñoù, cuõng coøn
laïi moät söï toång hôïp veà vieäc taïo ra löôïng cuûa moät caûm giaùc töø luùc khôûi ñaàu,
töùc laø töø tröïc quan thuaàn tuùy = 0 tieán leân tôùi moät löôïng naøo ñoù cuûa caûm
giaùc. Vì caûm giaùc töï noù khoâng phaûi laø moät bieåu töôïng khaùch quan vaø trong
noù khoâng theå tìm thaáy tröïc quan veà khoâng gian laãn thôøi gian, neân caûm giaùc
khoâng coù baát cöù moät löôïng quaûng tính naøo, nhöng vaãn coù moät löôïng ñi theo
noù (nhôø söï laõnh hoäi veà caûm giaùc, trong ñoù yù thöùc thöôøng nghieäm - trong
moät thôøi gian naøo ñoù - ñi töø caûm giaùc = 0 tieán leân moät ñoä ñöôïc cho), ñoù laø
Löôïng cöôøng ñoä (intensive Grösse). Do ñoù, chuùng ta phaûi quy moät Löôïng
cöôøng ñoä, töùc laø moät Ñoä veà söï aûnh höôûng treân giaùc quan cho moïi ñoái töôïng
töông öùng cuûa tri giaùc, trong chöøng möïc tri giaùc naøy chöùa ñöïng caûm giaùc*.

Ta coù theå goïi moïi nhaän thöùc, nhôø ñoù ta coù theå nhaän thöùc vaø xaùc ñònh
moät caùch tieân nghieäm caùi gì laø thuoäc veà nhaän thöùc thöôøng nghieäm, laø moät
döï ñoaùn (Antizipation); vaø khoâng nghi ngôø gì, ñaây chính laø yù nghóa maø

*
Töø “Chöùng minh… chöùa ñöïng caûm giaùc” laø ñoaïn ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).

316
 Epikur ñaõ duøng cho thuaät ngöõ "PROLEPSIS"** cuûa oâng. Vì ôû trong hieän
töôïng, coù moät caùi gì ñoù khoâng bao giôø coù theå nhaän thöùc moät caùch tieân
nghieäm ñöôïc, vaø chính caùi ñoù taïo neân söï khaùc bieät caên baûn giöõa nhaän thöùc
thuaàn tuùy vaø nhaän thöùc thöôøng nghieäm; caùi ñoù chính laø caûm giaùc (nhö laø
B209 chaát lieäu cuûa tri giaùc); töø ñoù suy ra, caûm giaùc chính laø caùi khoâng theå döï
ñoaùn ñöôïc [ôû trong nhaän thöùc]. Ngöôïc laïi, ta coù theå goïi nhöõng quy ñònh
thuaàn tuùy trong khoâng gian vaø thôøi gian - khoâng nhöõng ñoái vôùi hình theå maø
caû ñoái vôùi löôïng - laø nhöõng döï ñoaùn veà hieän töôïng, vì chuùng hình dung
moät caùch tieân nghieäm nhöõng gì bao giôø cuõng chæ coù theå ñöôïc mang laïi moät
caùch haäu nghieäm trong kinh nghieäm. Nhöng giaû thieát raèng nôi baát kyø caûm
giaùc naøo cuõng coù moät caùi gì ñaáy ñöôïc xem nhö laø caûm giaùc noùi chung (duø
khoâng coù moät caûm giaùc cuï theå naøo ñöôïc mang laïi) coù theå ñöôïc nhaän thöùc
moät caùch tieân nghieäm; caùi caûm giaùc chung naøy xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø Döï
ñoaùn trong moät nghóa ñaëc bieät, bôûi coù veû hôi laï khi döï ñoaùn ñöôïc kinh
nghieäm veà nhöõng gì lieân quan ñeán chaát lieäu cuûa noù, laø caùi ngöôøi ta chæ coù
theå ruùt ra töø chính kinh nghieäm maø thoâi. Tröôøng hôïp ñang xeùt ôû ñaây [veà döï
ñoaùn cuûa tri giaùc] quaû thaät laø laøm coâng vieäc nhö vaäy.

Söï laõnh hoäi [söï vaät] chæ thoâng qua caûm giaùc laø söï laáp ñaày moät khoaûnh
khaéc [caûm nhaän troïn veïn] (neáu ta khoâng tính tôùi söï tieáp dieãn cuûa nhieàu caûm
giaùc). Trong hieän töôïng, caùi maø söï laõnh hoäi veà noù khoâng phaûi nhö moät toång
hôïp tieáp dieãn ñi töø caùc boä phaän ñeán toaøn boä bieåu töôïng, chính laø caûm giaùc,
vaø vì theá, noù khoâng coù löôïng quaûng tính. | Söï thieáu vaéng caûm giaùc trong
cuøng moät khoaûnh khaéc thôøi gian hình dung khoaûnh khaéc aáy nhö laø troáng
roãng, töùc laø = 0. Do ñoù, trong tröïc quan thöôøng nghieäm, caùi töông öùng vôùi
caûm giaùc laø thöïc taïi (realitas phaenomenon)*, coøn caùi töông öùng vôùi söï
thieáu vaéng caûm giaùc laø caùi phuû ñònh cuûa thöïc taïi = 0. Nhöng moãi caûm giaùc
B210 ñeàu coù khaû naêng suy giaûm baèng caùch coù theå giaûm ñi vaø daàn daàn bieán maát.
Nhö vaäy trong hieän töôïng, giöõa thöïc taïi vaø phuû ñònh [hö voâ], coù moät quan
heä lieân tuïc cuûa nhieàu caûm giaùc trung gian, vaø söï khaùc bieät giöõa chuùng vôùi
nhau bao giôø cuõng nhoû hôn laø giöõa caûm giaùc ñöôïc cho vôùi ñoä 0, hay laø vôùi
söï phuû ñònh hoaøn toaøn. Ñieàu aáy coù nghóa raèng: Caùi thöïc toàn trong hieän
töôïng bao giôø cuõng coù moät löôïng, nhöng khoâng ñöôïc laõnh hoäi baèng söï toång
hôïp tieáp dieãn cuûa nhieàu caûm giaùc, töùc khoâng phaûi töø caùc boä phaän tieán leân
caùi toaøn boä maø baèng caûm giaùc troïn veïn trong moät khoaûnh khaéc; cho
neân caûm giaùc tuy coù moät Löôïng nhöng khoâng phaûi laø löôïng quaûng tính.

Baây giôø, toâi goïi [loaïi] Löôïng chæ ñöôïc laõnh hoäi nhö moät nhaát theå troïn
veïn, trong ñoù caùi ña theå [cuûa nhieàu caûm giaùc] coù theå ñöôïc hình dung chæ
nhö laø söï tieán daàn ñeán söï phuû ñònh = 0 laø Löôïng cöôøng ñoä (intensive

**
“PROLEPSIS” (Hy Laïp): söï döï ñoaùn, söï tieàn giaû ñònh. Khaùi nieäm cô baûn trong nhaän thöùc luaän
cuûa EPICUR (341-271): bieåu töôïng phoå bieán (khaùi nieäm) nhö laø hình aûnh cuûa trí nhôù bao haøm trong
ñoù caùc hoài öùc veà nhieàu tri giaùc cuøng loaïi veà cuøng moät ñoái töôïng. (N.D).
*
Realitas phaenomenon: (Latinh: thöïc taïi xeùt nhö hieän töôïng). (N.D).

317
 Grösse). Vaäy, baát cöù thöïc taïi naøo trong hieän töôïng cuõng coù Löôïng cöôøng
ñoä, töùc laø moät Ñoä. Neáu ta xem thöïc taïi naøy nhö laø nguyeân nhaân (laø
nguyeân nhaân cuûa caûm giaùc hay cuûa thöïc taïi khaùc trong hieän töôïng, vd cuûa
söï bieán ñoåi); ta goïi Ñoä cuûa thöïc taïi - vôùi tö caùch laø nguyeân nhaân - laø moät
ñoäng löôïng (Moment), v.d: ñoäng löôïng cuûa troïng löôïng, vì Ñoä chæ bieåu thò
löôïng ñöôïc laõnh hoäi troïn veïn trong moät khoaûnh khaéc chöù khoâng phaûi tieáp
dieãn nhau. Ñieàu naøy toâi chæ nhaân tieän nhaéc qua chöù chöa ñi saâu vì hieän nay
ta chöa baøn gì veà vaán ñeà nhaân quaû. [xem "loaïi suy thöù hai cuûa kinh
nghieäm" ôû caùc trang sau].

B211 Nhö vaäy, moïi caûm giaùc, - töùc moïi thöïc taïi trong hieän töôïng, duø nhoû
ñeán maáy, cuõng coù moät Ñoä, töùc laø moät löôïng cöôøng ñoä luùc naøo cuõng coù theå
giaûm daàn; vaø giöõa thöïc taïi vaø phuû ñònh coù moät moái quan heä lieân tuïc cuûa
nhieàu thöïc taïi khaû höõu vaø cuûa nhieàu tri giaùc khaû höõu ngaøy caøng beù daàn ñi.
Moïi maøu saéc, v.d, maøu ñoû, coù moät Ñoä duø nhoû ñeán maáy vaø khoâng bao giôø laø
nhoû nhaát [töùc khoâng coøn gì caû], vaø tình hình cuõng gioáng nhö theá vôùi söùc
noùng, ñoäng löôïng cuûa troïng löôïng v.v..

Ñaëc tính cuûa nhöõng Löôïng, theo ñoù khoâng boä phaän naøo cuûa chuùng coù
theå laø caùi nhoû nhaát (khoâng coù boä phaän ñôn giaûn, ñôn thuaàn) ñöôïc goïi laø
tính lieân tuïc cuûa chuùng. Khoâng gian vaø thôøi gian laø nhöõng quanta
continua (löôïng lieân tuïc), vì khoâng boä phaän naøo cuûa chuùng coù theå ñöôïc
mang laïi cho ta maø khoâng bò giôùi haïn trong nhöõng ranh giôùi (nhöõng ñieåm vaø
thôøi khaéc), do ñoù, boä phaän naøy baûn thaân cuõng laø moät khoâng gian hoaëc moät
thôøi gian. Khoâng gian laø goàm nhieàu khoâng gian vaø thôøi gian goàm nhieàu thôøi
khaéc. Nhöõng ñieåm vaø nhöõng thôøi khaéc chæ laø nhöõng ranh giôùi, töùc nhöõng vò
trí hoaëc thôøi khaéc bò giôùi haïn. Nhöng nhöõng vò trí luoân giaû thieát coù nhöõng
tröïc quan giôùi haïn hoaëc xaùc ñònh chuùng; vaø ta khoâng theå nhaän thöùc khoâng
gian hay thôøi gian phöùc hôïp goàm nhieàu boä phaän caáu thaønh ñöôïc mang laïi
tröôùc caû khoâng gian hay thôøi gian. Nhöõng löôïng naøy cuõng coù theå ñöôïc xem
laø nhöõng löôïng ñang troâi qua, vì söï toång hôïp (cuûa trí töôûng töôïng taùc taïo)
ñeå taïo ra nhöõng löôïng naøy laø moät tieán trình trong thôøi gian vaø söï lieân tuïc
cuûa noù ñöôïc ta quen goïi baèng thuaät ngöõ: söï troâi qua.

B212
Moïi hieän töôïng noùi chung ñeàu laø nhöõng löôïng lieân tuïc; khoâng nhöõng
veà maët tröïc quan laø löôïng coù quaûng tính; maø xeùt veà maët tri giaùc ñôn thuaàn
(caûm giaùc vaø thöïc taïi) laø löôïng coù cöôøng ñoä. Neáu söï toång hôïp caùi ña taïp
cuûa hieän töôïng bò caét ñöùt ñoät ngoät, caùi ña taïp chæ laø moät môù hoãn mang cuûa
nhieàu hieän töôïng rieâng leû chöù khoâng coøn moät hieän töôïng thaät söï nhö laø moät
Löôïng (Quantum: löôïng coù quaûng tính). | Löôïng naøy khoâng ñöôïc hình
thaønh töø söï tieáp tuïc ñôn giaûn cuûa toång hôïp taùc taïo baèng moät caùch naøo ñoù,
maø baèng söï laëp ñi laëp laïi cuûa moät söï toång hôïp luoân ngaét quaõng. Ví duï, neáu
toâi goïi 13 ñoàng ta-le [ñôn vò tieàn luùc baáy giôø] laø moät löôïng tieàn, toâi duøng
thuaät ngöõ "löôïng" trong tröôøng hôïp naøy laø ñuùng neáu toâi hieåu 13 ta-le coù

318
 haøm löôïng baïc roøng töông ñöông vôùi moät ñoàng maùc; ñoù laø moät löôïng lieân
tuïc trong ñoù khoâng boä phaän naøo laø nhoû nhaát [töùc laø khoâng coù gì caû] maø moãi
boä phaän ñeàu laø moät ñôn vò tieàn chöùa ñöïng chaát lieäu cho nhöõng ñôn vò nhoû
hôn. Coøn ngöôïc laïi, neáu toâi duøng töø 13 ta-le maø hieåu ñoù laø moät soá nhöõng
ñoàng tieàn rieâng leû (haøm löôïng baïc bao nhieâu cuõng ñöôïc), toâi ñaõ duøng sai
thuaät ngöõ "moät löôïng tieàn ta-le", vì chuùng laø moät môù hoãn ñoän, töùc chæ laø
moät con soá cuûa nhöõng ñoàng tieàn rieâng leû thoâi. Vì trong moïi con soá phaûi coù
söï thoáng nhaát laøm cô sôû, vaäy hieän töôïng laø moät ñôn vò thoáng nhaát môùi laø
moät Löôïng, vaø nhö theá, bao giôø cuõng laø moät löôïng lieân tuïc (quantum
continuum).
Neáu nhìn moïi hieän töôïng - nhö laø löôïng quaûng tính hay löôïng cöôøng
ñoä - laø nhöõng löôïng lieân tuïc, thì caâu noùi: "Moïi söï bieán ñoåi (chuyeån moät söï
B213 vaät töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc) laø lieân tuïc" coù veû seõ ñöôïc chöùng
minh deã daøng vôùi söï hieån nhieân toaùn hoïc neáu [giaû thöû] khoâng phaûi raèng
tính nguyeân nhaân cuûa söï bieán ñoåi noùi chung hoaøn toaøn naèm ngoaøi ranh giôùi
cuûa trieát hoïc sieâu nghieäm vaø khoâng phaûi laáy nhöõng nguyeân taéc thöôøng
nghieäm laøm tieàn ñeà. Bôûi vì giaùc tính khoâng theå heù môû cho ta baát cöù moät tri
thöùc tieân nghieäm naøo veà khaû naêng coù moät nguyeân nhaân [cuï theå] laøm thay
ñoåi tình traïng cuûa söï vaät, töùc bieán noù thaønh caùi ñoái laäp vôùi tình traïng ñang
coù; khoâng chæ vì giaùc tính khoâng thaáy ñöôïc khaû naêng [cuï theå] aáy (vì khaû
naêng nhìn thaáy naøy khoâng coù trong nhöõng nhaän thöùc tieân nghieäm), maø coøn
bôûi vì söï bieán ñoåi thöïc ra chæ lieân quan ñeán moät soá tính quy ñònh naøo ñoù cuûa
hieän töôïng, ñieàu naøy chæ coù kinh nghieäm môùi cho ta bieát ñöôïc -, trong khi
nguyeân nhaân cuûa söï bieán ñoåi laïi lieân quan ñeán caùi khoâng bieán ñoåi cuûa söï
vaät. Vaø cuõng vì nhaän ra raèng ôû ñaây ta khoâng coù gì ñeå coù theå söû duïng ngoaøi
caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cô baûn coù giaù trò cho moïi kinh nghieäm khaû höõu,
trong ñoù khoâng coù chuùt gì laø thöôøng nghieäm caû, do ñoù ñeå khoâng vi phaïm
tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng caùc nguyeân taéc, ta khoâng theå ñöa ra baát cöù
döï ñoaùn naøo cho caùc khoa hoïc töï nhieân toång quaùt voán ñöôïc xaây döïng
treân nhöõng kinh nghieäm cô baûn nhaát ñònh.

Duø vaäy, ta khoâng thieáu nhöõng baèng côù ñeå chöùng minh aûnh höôûng to
lôùn cuûa Nguyeân taéc naøy cuûa chuùng ta [töùc nguyeân taéc veà Ñoä] nhaèm döï
ñoaùn veà nhöõng tri giaùc vaø caû boå sung trong tröôøng hôïp thieáu vaéng tri giaùc
ñeå ngaên ngöøa vieäc ruùt ra nhöõng keát luaän sai laàm töø söï thieáu vaéng ñoù:

B214 Neáu moïi thöïc taïi trong tri giaùc ñeàu coù moät Ñoä, töùc laø giöõa ñoä ñaõ cho
vaø söï phuû ñònh cuûa noù coù moät chuoãi baäc thang voâ taän cuûa nhöõng ñoä ngaøy
caøng nhoû daàn, vaø neáu moïi giaùc quan ñeàu phaûi coù moät ñoä thuï nhaän nhaát
ñònh veà nhöõng caûm giaùc, vaäy khoâng moät tri giaùc naøo, töùc khoâng moät kinh
nghieäm naøo coù theå coù ñöôïc neáu chöùng minh - baèng caùch tröïc tieáp hay giaùn
tieáp (baèng baát cöù söï laét leùo naøo trong suy luaän maø ngöôøi ta muoán) - raèng coù
moät söï thieáu vaéng hoaøn toaøn cuûa moïi thöïc taïi ôû trong moät hieän töôïng, töùc
laø, khoâng theå naøo tìm ñöôïc baèng chöùng töø kinh nghieäm veà söï toàn taïi cuûa
khoâng gian troáng vaø thôøi gian roãng. Thöù nhaát laø vì, baûn thaân moät söï thieáu

319
 vaéng hoaøn toaøn cuûa caùi thöïc toàn trong tröïc quan caûm tính khoâng theå ñöôïc
tri giaùc; thöù hai laø, moät söï thieáu vaéng nhö theá khoâng theå ñöôïc suy ra töø moät
hieän töôïng duy nhaát naøo vaø töø söï khaùc nhau veà ñoä trong thöïc taïi cuûa hieän
töôïng aáy, cuõng nhö khoâng bao giôø ñöôïc pheùp giaû ñònh noù ñeå giaûi thích veà
hieän töôïng. Bôûi vì, moät tröïc quan ñaày ñuû veà moät khoâng gian hay thôøi gian
nhaát ñònh bao giôø cuõng coù tính thöïc taïi, töùc laø khoâng coù boä phaän naøo cuûa noù
laø troáng roãng. | Vaø cuõng bôûi vì moïi thöïc taïi ñeàu coù caùc ñoä cuûa chuùng; khi
löôïng quaûng tính cuûa hieän töôïng khoâng thay ñoåi, caùc ñoä naøy coù theå giaûm
daàn theo moät chuoãi voâ taän ñeán choã khoâng coøn gì (choã troáng roãng), thì phaûi
coù caùc ñoä khaùc nhau voâ taän, trong ñoù khoâng gian hay thôøi gian luùc naøo cuõng
ñöôïc laáp ñaày; nhö theá, löôïng cöôøng ñoä trong nhöõng hieän töôïng khaùc nhau
coù theå nhoû ñi hay lôùn leân, maëc duø löôïng quaûng tính cuûa tröïc quan vaãn y
nguyeân, khoâng thay ñoåi.

B215 Chuùng ta haõy ñöa ra moät ví duï veà vaán ñeà naøy. Gaàn nhö haàu heát caùc
nhaø nghieân cöùu veà töï nhieân, khi nhaän thaáy moät söï khaùc nhau raát lôùn veà
löôïng cuûa vaät chaát thuoäc nhieàu loaïi khaùc nhau trong cuøng moät theå tích (moät
phaàn do ñoäng löôïng cuûa troïng löïc, hay cuûa troïng löôïng, moät phaàn do ñoäng
löôïng cuûa phaûn löïc ñoái laïi vôùi caùc chaát lieäu khaùc ñaõ ôû trong traïng thaùi vaän
ñoäng), ñeàu nhaát trí keát luaän: theå tích naøy (töùc löôïng quaûng tính cuûa hieän
töôïng) phaûi laø troáng khoâng ñoái vôùi moïi chaát lieäu, duø theo tæ leä khaùc nhau.
Ai coù theå ngôø raèng phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu veà toaùn hoïc vaø cô hoïc naøy
laïi ñaët keát luaän cuûa mình treân cô sôû cuûa moät tieàn ñeà sieâu hình hoïc maø hoï
thöôøng raát muoán traùnh neù? Theá maø chính hoï ñaõ laøm nhö theá khi cho raèng
caùi thöïc toàn (das Reale) trong khoâng gian (ôû ñaây toâi khoâng muoán duøng caùc
töø: tính khoâng theå thaâm nhaäp ñöôïc hay troïng löôïng, vì ñoù laø nhöõng khaùi
nieäm thöôøng nghieäm) laø luoân luoân ñoàng nhaát vaø chæ coù theå ñöôïc phaân bieät
theo löôïng quaûng tính cuûa chuùng, töùc laø theo khoái löôïng. Ngöôïc haún laïi vôùi
giaû thuyeát khoâng coù cô sôû trong kinh nghieäm vaø do ñoù, thuaàn sieâu hình hoïc
naøy, toâi ñöa ra moät söï chöùng minh sieâu nghieäm. | Chöùng minh naøy khoâng
nhaèm giaûi thích söï khaùc nhau trong vieäc laáp ñaày nhöõng khoâng gian, nhöng
nhaèm baùc boû hoaøn toaøn tính taát yeáu giaû maïo cuûa giaû thuyeát aáy vì noù cho
raèng ta khoâng theå giaûi thích söï khaùc nhau noùi treân baèng caùch naøo khaùc hôn
laø chaáp nhaän giaû thuyeát veà nhöõng khoâng gian troáng khoâng. | Chöùng minh
naøy cuõng goùp phaàn giuùp giaùc tính nhaän thöùc söï khaùc nhau aáy theo moät kieåu
khaùc, neáu quaû vieäc giaûi thích ñoøi hoûi phaûi ñöa ra moät giaû thuyeát. Bôûi vì
B216 chuùng ta nhaän thöùc raèng duø hai khoâng gian baèng nhau coù theå hoaøn toaøn
ñöôïc laáp ñaày baèng caùc chaát lieäu vaät chaát khaùc haún nhau khieán cho trong hai
khoâng gian aáy khoâng coøn moät ñieåm troáng naøo maø vaät chaát khoâng coù maët,
thì moïi thöïc taïi ñeàu coù ñoä cuûa noù (ñoä phaûn löïc hay troïng löôïng) laø caùi coù
theå giaûm daàn ñeán voâ taän, tröôùc khi chuyeån thaønh caùi khoâng coøn gì vaø bieán
maát, nhöng löôïng quaûng tính vaãn khoâng giaûm bôùt. Cho neân, söï baønh
tröôùng ñeå laáp ñaày moät khoâng gian, ví duï, hôi noùng, hoaëc baát cöù thöïc taïi naøo
khaùc trong theá giôùi hieän töôïng, coù theå giaûm daàn ñoä cuûa noù ñeán voâ taän maø
khoâng heà ñeå laïi moät phaàn cöïc nhoû naøo cuûa khoâng gian troáng khoâng; traùi laïi

320
 luùc naøo cuõng laáp ñaày khoâng gian duø vôùi ñoä ngaøy caøng giaûm daàn gioáng heät
nhö moät hieän töôïng khaùc vôùi ñoä ngaøy caøng taêng daàn. YÙ ñònh cuûa toâi ôû ñaây
khoâng phaûi laø ñeå khaúng ñònh tröôøng hôïp naøy thöïc söï coù dính líu ñeán söï dò
bieät cuûa caùc chaát lieäu vaät chaát xeùt theo troïng löôïng rieâng cuûa chuùng, maø chæ
muoán chöùng minh töø moät nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy raèng: chính
baûn tính cuûa nhöõng tri giaùc môùi giuùp chuùng ta coù theå ñi ñeán moät caùch giaûi
thích nhö theá vaø thaät laø laàm laãn khi ngöôøi ta xem caùi thöïc toàn cuûa hieän
töôïng laø hoaøn toaøn gioáng nhau veà Ñoä maø chæ khaùc nhau veà söï hoãn hôïp
löôïng quaûng tính, vaø nhaát laø laïi daùm xem ñoù laø moät nguyeân taéc tieân
nghieäm cuûa giaùc tính.

B217 Duø sao, söï döï ñoaùn cuûa tri giaùc naøy cuõng vaãn coù theå laøm cho nhaø
nghieân cöùu, tuy ñaõ baét ñaàu quen vaø quan taâm hôn ñeán trieát hoïc sieâu
nghieäm, khoâng khoûi coù ít nhieàu kinh ngaïc vaø thaéc maéc. Moät caùch töï nhieân,
ta khoâng khoûi hoaøi nghi lieäu giaùc tính coù theå ñöa ra (döï ñoaùn) meänh ñeà
toång hôïp nhö theá veà ñoä cuûa moïi thöïc taïi trong hieän töôïng, vaø do ñoù hoaøi
nghi veà khaû naêng coù söï khaùc bieät noäi taïi trong baûn thaân caûm giaùc, moät khi
gaït boû tính chaát thöôøng nghieäm cuûa noù. Ñoù laø caâu hoûi raát ñaùng traû lôøi:
"Laøm theá naøo giaùc tính coù theå phaùn ñoaùn moät caùch toång hôïp vaø tieân
nghieäm veà hieän töôïng vaø döï ñoaùn chuùng, keå caû veà nhöõng ñieàu ñôn thuaàn
thöôøng nghieäm, ñoù laø baûn thaân caûm giaùc?"

Trong moïi tröôøng hôïp, chaát (Qualität) cuûa caûm giaùc laø thöôøng
nghieäm ñôn thuaàn vaø khoâng theå hình dung moät caùch tieân nghieäm ñöôïc (ví
duï: maøu saéc, muøi vò v.v.). Nhöng caùi thöïc toàn - laø caùi töông öùng vôùi caûm
giaùc - ñoái laäp vôùi caùi phuû ñònh = 0, chæ bieåu hieän khaùi nieäm veà moät caùi ñang
toàn taïi (ein Sein) vaø khoâng coù nghóa gì khaùc laø söï toång hôïp trong moät yù
thöùc thöôøng nghieäm. Noùi caùch khaùc, yù thöùc thöôøng nghieäm trong giaùc quan
beân trong coù theå phaùt trieån töø 0 ñeán ñoä cao hôn, veà chính cuøng moät löôïng
quaûng tính cuûa tröïc quan (ví duï, moät maët phaúng ñöôïc chieáu saùng kích thích
caûm giaùc cuõng maïnh baèng moät hoãn hôïp cuûa nhieàu maët phaúng khaùc ñöôïc
chieáu saùng ít hôn). Vì theá, chuùng ta coù theå tröøu töôïng hoùa hoaøn toaøn khoûi
löôïng quaûng tính cuûa moät hieän töôïng maø vaãn hình dung nôi caûm giaùc moät
söï toång hôïp cuûa vieäc taêng leân ñoàng daïng (gleichförmig) töø 0 ñeán yù thöùc
B218 thöôøng nghieäm ñöôïc cho. Do vaäy, moïi caûm giaùc chæ coù theå ñöôïc mang laïi
moät caùch haäu nghieäm thoâi, nhöng ñaëc ñieåm rieâng coù cuûa caûm giaùc, töùc caûm
giaùc coù moät Ñoä laïi coù theå ñöôïc bieát moät caùch tieân nghieäm. Toùm laïi,
ñieåm caàn ghi nhôù laø: ñoái vôùi Löôïng noùi chung, ta chæ coù theå nhaän thöùc tieân
nghieäm duy nhaát moät chaát (Qualität) cuûa noù, laø tính lieân tuïc; coøn ñoái vôùi
moïi chaát khaùc (caùi thöïc toàn cuûa hieän töôïng) ta chæ nhaän thöùc tieân nghieäm
ñöôïc veà Löôïng cöôøng ñoä cuûa chuùng, töùc laø chuùng coù moät Ñoä. Coøn moïi
ñieàu coøn laïi laø nhöôøng cho kinh nghieäm.

321
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.4 CAÙC NGUYEÂN TAÉC COÙ “TÍNH TOAÙN HOÏC”

9.4.1 NGUYEÂN TAÉC CUÛA TIEÂN ÑEÀ CUÛA TRÖÏC QUAN (B202-207)

Ñeå nhaän thöùc moät caùi gì ñoù nhö moät LÖÔÏNG, ta phaûi dieãn taû noù nhö moät chænh theå ña
dieän. Trong caùc nguyeân taéc toaùn hoïc, ta coù theå laøm ñieàu ñoù moät caùch tieân nghieäm,
baèng hai caùch dieãn taû: vôùi tröïc quan, nhö laø Löôïng quaûng tính vaø vôùi tri giaùc, nhö
laø Löôïng cöôøng ñoä. Tröôùc heát, haõy xeùt tröïc quan, böôùc ñaàu tieân cuûa nhaän thöùc. Noù
mang laïi cho ta nhöõng hieän töôïng traûi roäng trong khoâng gian-thôøi gian. Neáu ta chæ xeùt
tröïc quan vaø gaït boû moïi ñaëc ñieåm khaùc, nhöõng hieän töôïng laø coù quaûng tính trong
khoâng gian-thôøi gian: chuùng ñeàu coù Löôïng quaûng tính. (Chaúng haïn con soá 3 laø moät
chænh theå goàm caùc boä phaän 3=1+1+1, noù coù tính coäng, nghóa laø bieåu töôïng boä phaän ñi
tröôùc bieåu töôïng veà chænh theå, toaøn boä: soá 1 vaø 2 ñi tröôùc soá 3).

Toaùn hoïc laø khoa hoïc veà nhöõng moâ thöùc cuûa tröïc quan, töùc veà nhöõng ñaïi löôïng coù
quaûng tính. Caùc nguyeân taéc cuûa toaùn hoïc laø caùc tieân ñeà, chaúng haïn trong khuoân khoå
hình hoïc Euclide, ñoù laø caùc meänh ñeà “giöõa hai ñieåm chæ coù theå coù moät ñöôøng thaúng”,
“hai ñöôøng thaúng khoâng theå chöùa ñöïng moät khoâng gian”... (B204). Nguyeân taéc cuûa moïi
tröïc quan, vì theá, laø nguyeân taéc cho moïi tieân ñeà cuûa toaùn hoïc, coù noäi dung: “Moïi tröïc
quan ñeàu laø caùc löôïng coù quaûng tính”. Tuy Kant duøng caùc tieân ñeà cuûa hình hoïc
Euclide ñeå laøm ví duï, nhöng theo caùch lyù giaûi döïa treân laäp tröôøng sieâu nghieäm cuûa
Kant, nguyeân taéc cuûa caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan khoâng bò raøng buoäc vôùi moät tieân ñeà
toaùn hoïc cuï theå naøo. Laäp tröôøng sieâu nghieäm cuûa Kant chæ neâu: moïi ñoái töôïng cuûa khoa
hoïc töï nhieân laø coù quaûng tính veà khoâng gian-thôøi gian, neân ñeàu coù theå ñònh löôïng (töùc
dieãn taû baèng phöông phaùp toaùn hoïc) vaø taát caû nhöõng gì - veà nguyeân taéc - khoâng theå
ñònh löôïng ñeàu naèm beân ngoaøi nhöõng ñoái töôïng khaû höõu cuûa khoa hoïc töï nhieân theo
nghóa chaët cheõ.

9.4.2 NGUYEÂN TAÉC CUÛA CAÙC DÖÏ ÑOAÙN CUÛA TRI GIAÙC (B207-217)

Nguyeân taéc döï ñoaùn cuûa tri giaùc môû roäng theâm moät böôùc vieäc ñònh löôïng. Ñoù laø ñieàu
kieän ñeå töø nhöõng caûm giaùc chuû quan (“toâi caûm thaáy noùng”) ñaït ñöôïc phaùn ñoaùn tri
giaùc (“Hoâm nay nhieät ñoä leân ñeán 35OC”). Ñieàu kieän aáy laø CÖÔØNG ÑOÄ, hay laø, ñoái töôïng
cuûa caûm giaùc coù moät Ñoä.

Tri giaùc laø yù thöùc thöôøng nghieäm, töùc phaûi coù caùc caûm giaùc ñöôïc theâm vaøo laøm chaát
lieäu cho caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan. Caùc moâ thöùc tröïc quan laø cuûa chuû theå, coøn caùc

322
caûm giaùc roõ raøng khoâng phaûi xuaát phaùt töø chuû theå maø maùch baûo cho chuû theå nhaän thöùc
bieát raèng chuùng xuaát phaùt töø “theá giôùi beân ngoaøi”, nghóa laø töø “caùi thöïc toàn” (das
Reale). (Kant khoâng ñi saâu giaûi thích “caùi thöïc toàn”, töùc nguoàn goác cuûa caûm giaùc naøy
vaø oâng thöøa nhaän noù moät caùch maëc nhieân). Trong tri giaùc, hieän töôïng coù quaûng tính
trong khoâng gian-thôøi gian nay coù theâm caùc ñaëc ñieåm, thuoäc tính, bieåu hieän tính thöïc
taïi ña daïng cuûa chuùng.

Caùc caûm giaùc ñeàu laø haäu nghieäm, vaäy laøm sao “döï ñoaùn” ñöôïc chuùng, hay noùi caùch
khaùc, lieäu chuùng coù boä phaän naøo laø “tieân nghieäm” khoâng? Kant baûo raèng coù vaø goïi
chuùng laø “Döï ñoaùn cuûa tri giaùc” (Antizipation), möôïn thuaät ngöõ “PROLEPSIS” cuûa
Epicur ngaøy xöa (töø goác Hy Laïp: Prolambano: toâi döï ñoaùn). Nhöng Epicur ñöùng treân
laäp tröôøng duy thöïc, xem PROLEPSIS laø bieåu töôïng phoå bieán vôùi tö caùch laø hình aûnh

cuûa kyù öùc gôïi nhôù laïi caùc tri giaùc cuøng loaïi trong quaù khöù veà cuøng moät ñoái töôïng, do ñoù
coù theå döï ñoaùn, coøn Kant chæ möôïn thuaät ngöõ naøy ñeå chæ moâ thöùc neàn taûng coù tính
chaát tieàn-thöôøng nghieäm cho moïi caûm giaùc. Nhö ñaõ noùi, caùc caûm giaùc (maøu saéc, nhieät
ñoä, aâm thanh...) laø thöôøng nghieäm vaø coù tính chuû quan vì moãi ngöôøi caûm nhaän moãi
khaùc, laøm sao tri giaùc tìm ñöôïc caùi gì “tieân nghieäm” nôi chuùng?

Kant cho raèng caûm giaùc naøo cuõng gaây nôi ta moät aán töôïng maïnh hoaëc yeáu, ít hoaëc
nhieàu. Chaúng haïn caûm giaùc veà maøu saéc coù theå phai môø daàn cho ñeán khi maát haún. OÂng
nghó ñeán moät söï taêng leân hay giaûm daàn lieân tuïc caùc caûm giaùc (Kant chöa theå tính ñeán
caùc laõnh vöïc baát-lieân tuïc cuûa vaät lyù hieän ñaïi). Nhöng duø sao Kant khoâng phaûi voâ lyù khi
cho raèng caùc caûm giaùc khoâng bao giôø ñaït ñeán ñieåm O, vì neáu nhö vaäy noù khoâng coøn toàn
taïi vaø khoâng coù gì laø caûm giaùc nöõa caû. Coù nghóa laø, Nguyeân taéc veà caùc döï ñoaùn cuûa tri
giaùc chæ muoán noùi: ñoäc laäp vôùi moïi noäi dung thöôøng nghieäm cuûa caùc caûm giaùc, ñieàu
duy nhaát ta döï ñoaùn ñöôïc moät caùch tieân nghieäm laø chuùng phaûi coù moät ñoä naøo ñoù,-

khoâng phaûi laø ñoä quaûng tính nöõa - maø laø cöôøng ñoä (coøn noäi dung theå hieän ña daïng
nhö nhieät ñoä, ñoä cöùng, ñoä saùng, troïng löôïng... laø coâng vieäc cuûa kinh nghieäm).

YÙ ñònh saâu xa cuûa Kant ôû ñaây cuõng khaù roõ: kinh nghieäm veà giôùi töï nhieân muoán coù ñöôïc
tính phoå bieán vaø taát yeáu thì khoâng theå khoâng ñöôïc ñònh löôïng veà maët toaùn hoïc. Nhöõng
bieåu töôïng chuû quan muoán coù giaù trò khaùch quan phaûi ñöôïc dieãn taû baèng nhöõng ñaïi
löôïng (toaùn hoïc), khoâng chæ veà maët moâ thöùc tröïc quan, töùc löôïng quaûng tính trong
khoâng gian-thôøi gian, maø caû veà noäi dung, chaát lieäu cuûa caûm giaùc, töùc löôïng cöôøng ñoä.

323
 3

CAÙC LOAÏI SUY* CUÛA KINH NGHIEÄM

NGUYEÂN TAÉC CUÛA CHUÙNG LAØ:

KINH NGHIEÄM CHÆ COÙ THEÅ COÙ ÑÖÔÏC THOÂNG QUA
BIEÅU TÖÔÏNG VEÀ SÖÏ NOÁI KEÁT TAÁT YEÁU CUÛA NHÖÕNG
TRI GIAÙC.

CHÖÙNG MINH

Kinh nghieäm laø moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm; töùc laø moät nhaän
thöùc xaùc ñònh moät ñoái töôïng baèng nhöõng tri giaùc. Do ñoù, kinh nghieäm laø
moät söï toång hôïp cuûa nhöõng tri giaùc, vaø söï toång hôïp naøy baûn thaân laïi khoâng
chöùa ñöïng saün
trong tri giaùc, traùi laïi, chöùa ñöïng söï thoáng nhaát toång hôïp caùi ña taïp cuûa tri
giaùc trong moät yù thöùc; söï thoáng nhaát naøy taïo neân caùi baûn chaát coát yeáu
(das Wesentliche) cho moät nhaän thöùc veà ñoái töôïng cuûa giaùc quan, töùc cuûa
kinh nghieäm (chöù khoâng phaûi cuûa tröïc quan hay caûm giaùc ñôn thuaàn).
B219 Trong kinh nghieäm, nhöõng tri giaùc cuûa ta ñeán vôùi nhau moät caùch ngaãu
nhieân, [baát taát]; khieán cho khoâng coù söï taát yeáu naøo veà söï noái keát cuûa chuùng
töø nhöõng tri giaùc töï boäc loä hay coù theå boäc loä ra, vì söï laõnh hoäi cuûa ta chæ laø
moät söï ñaët laïi beân nhau (Zusammenstellung) caùi ña taïp cuûa tröïc quan
thöôøng nghieäm, chöù khoâng phaûi bieåu töôïng veà söï taát yeáu cuûa baûn thaân söï
toàn taïi ñöôïc noái keát cuûa nhöõng hieän töôïng ñaõ ñöôïc söï laõnh hoäi ñem ñaët laïi
beân nhau trong khoâng gian vaø thôøi gian. Nhöng vì kinh nghieäm laø moät nhaän
thöùc veà nhöõng ñoái töôïng döïa vaøo nhöõng tri giaùc, neân ta khoâng theå xem moái
quan heä trong söï toàn taïi cuûa caùi ña taïp nhö chæ ñöôïc ñaët laïi beân nhau vaøo
trong thôøi gian, maø phaûi xem laø toàn taïi ôû trong thôøi gian moät caùch khaùch

*
Analogien: nhöõng caùi töông töï (ôû ñaây hieåu nhö: nhöõng suy luaän döïa treân söï töông töï:
Analogieschlüsse = loaïi suy). Theo Kant, kinh nghieäm xaây döïng treân nhöõng tri giaùc. Trong kinh
nghieäm, nhöõng tri giaùc ña taïp quan heä vôùi nhau moät caùch taát yeáu theo caùc quy ñònh thôøi gian. Kant
goïi caùc nguyeân taéc tieân nghieäm taïo neân khaû theå cho söï quan heä taát yeáu aáy cuûa nhöõng tri giaùc laø caùc
“Analogien”. Thuaät ngöõ naøy baét nguoàn töø toaùn hoïc. Trong toaùn hoïc, “Analogien” bieåu thò cho söï
baèng nhau hay gioáng nhau giöõa hai quan heä veà löôïng (Vd: a:b = c:d), thì trong trieát hoïc, chuùng bieåu
thò söï töông töï giöõa hai quan heä veà chaát, ôû ñaây laø söï töông töï giöõa caùc quan heä cuûa tri giaùc.
Quan heä thôøi gian chæ coù ba khaû naêng: söï thöôøng toàn; söï tieáp dieãn vaø söï ñoàng thôøi, neân cuõng coù
ba hình thaùi quan heä giöõa nhöõng tri giaùc vôùi nhau, töùc ba “Analogien”, maø chuùng toâi taïm dòch laø ba
“loaïi suy” (Analogieschlüsse) theo nghóa vöøa noùi treân laø: suy luaän caên cöù vaøo tính töông töï, gioáng
nhau cuûa moät soá ñaëc ñieåm cuûa hai hay nhieàu tri giaùc, ñoái töôïng hoaëc heä thoáng khaùc nhau. Neáu
gioáng nhau hoaøn toaøn seõ thaønh söï ñoàng nhaát (Identität) hay söï “töông ñöông” (Äquivalenz).
(N.D).

324
 quan. | Song vì baûn thaân thôøi gian thì khoâng theå ñöôïc tri giaùc, neân söï xaùc
ñònh veà söï toàn taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng trong thôøi gian chæ coù theå dieãn ra
baèng söï noái keát cuûa chuùng trong thôøi gian noùi chung, nghóa laø chæ baèng caùc
khaùi nieäm tieân nghieäm laøm coâng vieäc noái keát. Vì caùc khaùi nieäm tieân
nghieäm naøy bao giôø cuõng coù tính taát yeáu, do ñoù: kinh nghieäm chæ coù theå
coù ñöôïc laø nhôø moät bieåu töôïng veà söï noái keát taát yeáu cuûa nhöõng tri
giaùc*.

Ba theå caùch (Modi) cuûa thôøi gian laø: thöôøng toàn [luùc naøo cuõng coù],
tieáp theo nhau vaø ñoàng thôøi. Theo ñoù, coù ba quy luaät veà moïi moái lieân heä
cuûa thôøi gian trong hieän töôïng. Döïa treân ba quy luaät aáy, söï toàn taïi cuûa moãi
hieän töôïng coù theå ñöôïc xaùc ñònh trong töông quan vôùi tính thoáng nhaát cuûa
toaøn boä thôøi gian; caùc quy luaät naøy coù tröôùc moïi kinh nghieäm vaø laøm
cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc.

B220 Nguyeân taéc chung cuûa caû ba loaïi suy naøy döïa treân söï thoáng nhaát taát
yeáu cuûa Thoâng giaùc ñoái vôùi moïi yù thöùc thöôøng nghieäm khaû höõu (tri giaùc)
vaøo baát kyø thôøi gian naøo [trong moïi luùc]. Vaø vì söï thoáng nhaát cuûa Thoâng
giaùc laø cô sôû tieân nghieäm [cho moïi hoaït ñoäng cuûa giaùc tính], neân nguyeân
taéc naøy cuõng ñaët cô sôû treân söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa moïi hieän töôïng döïa
theo quan heä cuûa chuùng trong thôøi gian. Vì söï thoáng nhaát nguyeân thuûy cuûa
Thoâng giaùc lieân quan ñeán giaùc quan beân trong (ñeán toång theå cuûa moïi bieåu
töôïng), roõ hôn, laø lieân quan moät caùch tieân nghieäm ñeán moâ thöùc cuûa noù, neân
ñoù laø söï lieân heä cuûa yù thöùc thöôøng nghieäm ña taïp trong thôøi gian. Caùi ña
taïp phaûi ñöôïc thoáng nhaát laïi trong Thoâng giaùc nguyeân thuûy theo caùc quan
heä veà thôøi gian, - moät söï taát yeáu baét buoäc do söï thoáng nhaát sieâu nghieäm cuûa
Thoâng giaùc ñeà ra moät caùch tieân nghieäm maø moïi caùi ñeàu phaûi phuïc tuøng ñeå
coù theå thuoäc veà nhaän thöùc cuûa toâi (cuûa rieâng toâi), töùc laø coù theå trôû thaønh
ñoái töôïng cho toâi. Vaäy, söï thoáng nhaát toång hôïp ñöôïc quy ñònh moät caùch
tieân nghieäm naøy trong quan heä veà thôøi gian cuûa moïi tri giaùc chính laø quy
luaät sau ñaây: "Taát caû nhöõng quy ñònh thöôøng nghieäm veà thôøi gian phaûi
phuïc tuøng caùc quy luaät veà söï quy ñònh phoå bieán veà thôøi gian". | Caùc loaïi
suy cuûa kinh nghieäm maø chuùng ta seõ khaûo saùt döôùi ñaây chính laø caùc quy
luaät chung naøy.

Caùc nguyeân taéc naøy [caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm] coù ñieåm ñaëc thuø
laø: chuùng khoâng xem xeùt nhöõng hieän töôïng vaø söï toång hôïp cuûa tröïc quan
thöôøng nghieäm veà hieän töôïng, maø chæ xem xeùt söï toàn taïi thaät (Dasein,
Existenz) cuûa hieän töôïng vaø moái quan heä giöõa chuùng vôùi nhau xeùt veà
phöông dieän toàn taïi thoâi. Khi moät ñieàu gì ñoù trong hieän töôïng ñöôïc laõnh
B221 hoäi thì phöông caùch cuûa noù ñaõ ñöôïc quy ñònh moät caùch tieân nghieäm theo
kieåu: quy luaät cuûa söï toång hôïp veà hieän töôïng coù theå mang laïi, töùc laø, coù theå

*
töø: “Chöùng minh… cuûa nhöõng tri giaùc” laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).

325
 taïo ra tröïc quan tieân nghieäm naøy trong moïi tröôøng hôïp thöôøng nghieäm.
Nhöng chæ rieâng söï toàn taïi (Dasein) cuûa hieän töôïng laø khoâng theå nhaän
thöùc ñöôïc moät caùch tieân nghieäm, vaø cho duø baèng con ñöôøng noùi treân, ta coù
theå ñi ñeán keát luaän veà moät söï toàn taïi naøo ñoù, nhöng ta khoâng theå nhaän thöùc
ñöôïc söï toàn taïi naøy moät caùch xaùc ñònh; noùi caùch khaùc, ta khoâng theå döï
ñoaùn ñöôïc tröïc quan thöôøng nghieäm veà noù khaùc vôùi tröïc quan veà nhöõng caùi
khaùc nhö theá naøo.

Hai nguyeân taéc ñaõ trình baøy ôû phaàn tröôùc [Caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan
vaø caùc döï ñoaùn cuûa tri giaùc] sôû dó ñöôïc toâi goïi laø coù tính chaát toaùn hoïc laø vì
chuùng coù quyeàn aùp duïng Toaùn hoïc vaøo nhöõng hieän töôïng vaø nghieân cöùu
nhöõng hieän töôïng [chæ] ôû phöông dieän: nhöõng hieän töôïng naøy coù theå coù. |
Caùc nguyeân taéc aáy daïy cho ta bieát baèng caùch naøo nhöõng hieän töôïng, - theo
tröïc quan veà chuùng cuõng nhö caùi thöïc toàn trong tri giaùc veà chuùng - coù theå
ñöôïc hình thaønh döïa theo caùc quy luaät cuûa moät toång hôïp toaùn hoïc, do ñoù,
caùc löôïng soá hoïc, vaø vôùi chuùng, laø söï xaùc ñònh moät hieän töôïng nhö laø
Löôïng coù theå ñöôïc söû duïng [thoaûi maùi] trong toång hôïp toaùn hoïc naøy hay
trong toång hôïp toaùn hoïc khaùc. Ví duï, töø khoaûng 200.000 laàn söùc chieáu saùng
cuûa maët traêng, toâi coù theå gom caû laïi vaø moät caùch tieân nghieäm, nghóa laø caáu
taïo, toâi bieát ñoä cuûa caûm giaùc cuûa toâi veà aùnh saùng maët trôøi. Cho neân ta coù
theå goïi hai nguyeân taéc treân laø coù tính caáu taïo (konstitutiv).

Nhöng tình hình seõ hoaøn toaøn khaùc vôùi caùc nguyeân taéc [töùc vôùi caùc
loaïi suy cuûa kinh nghieäm] muoán ñöa söï toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng vaøo
caùc quy luaät moät caùch tieân nghieäm. Vì söï toàn taïi thì khoâng theå ñöôïc caáu
B222 taïo, neân roõ raøng caùc nguyeân taéc naøy chæ baøn veà caùc moái quan heä cuûa söï
toàn taïi, do ñoù, khoâng theå mang laïi nhöõng gì khaùc hôn laø caùc nguyeân taéc coù
tính ñieàu haønh (regulativ) thoâi. Trong tröôøng hôïp naøy, ta khoâng nghó ñeán
caùc tieân ñeà vaø caùc döï ñoaùn naøo ñöôïc caû, traùi laïi, neáu ta ñöôïc mang laïi moät
tri giaùc trong moät moái quan heä nhaát ñònh veà thôøi gian (duø chöa xaùc ñònh)
khaùc vôùi nhöõng tri giaùc khaùc, ta khoâng theå noùi moät caùch tieân nghieäm:
nhöõng tri giaùc naøo vaø vôùi ñoä lôùn bao nhieâu [löôïng] phaûi nhaát thieát noái keát
vôùi tri giaùc coù tröôùc, maø chæ coù theå xeùt nhöõng tri giaùc sau - veà maët toàn taïi -
quan heä vôùi tri giaùc coù tröôùc trong theå caùch thôøi gian ñaõ cho naøy nhö theá
naøo. Caùc loaïi suy trong trieát hoïc coù moät nghóa raát khaùc vôùi caùc loaïi suy
ñöôïc hình dung trong toaùn hoïc. Trong toaùn hoïc, chuùng laø nhöõng coâng thöùc
phaùt bieåu söï baèng nhau cuûa hai quan heä veà löôïng, vaø bao giôø cuõng coù tính
caáu taïo, khieán cho khi 3 soá ñaàu cuûa moät tyû leä thöùc* ñaõ ñöôïc cho, soá thöù tö
cuõng coù theå seõ ñöôïc cho, töùc laø coù theå ñöôïc caáu taïo. Nhöng trong trieát hoïc,
loaïi suy khoâng phaûi laø söï baèng nhau cuûa hai quan heä veà löôïng maø laø cuûa

*
Tæ leä thöùc (Proportion): quan heä giöõa boán soá trong ñoù tæ leä giöõa hai soá ñaàu laø baèng tæ leä giöõa hai
soá sau. Vd: "4 so vôùi 8 nhö 6 so vôùi 12" laø moät bieåu hieän veà tæ leä thöùc. (N.D).
**
“Caáu taïo (konstitutiv) vaø “ñieàu haønh” (regulativ) laø söï phaân bieät quan troïng

326
 hai moái quan heä veà chaát. | Trong tröôøng hôïp naøy, töø ba boä phaän ñaõ cho,
toâi chæ coù theå nhaän thöùc tieân nghieäm moái quan heä giöõa ba boä phaän naøy vôùi
boä phaän thöù tö, chöù khoâng theå nhaän thöùc baûn thaân boä phaän thöù tö ñöôïc, tuy
nhieân toâi coù moät nguyeân taéc [ñieàu haønh] laø phaûi ñi tìm caùi thöù tö aáy trong
kinh nghieäm vaø coù daáu hieäu giuùp toâi phaùt hieän ra noù. Nhö vaäy, moät loaïi
suy cuûa kinh nghieäm chæ laø moät quy luaät theo ñoù söï thoáng nhaát cuûa
kinh nghieäm chæ ñöôïc naûy sinh ra töø nhöõng tri giaùc (chöù khoâng phaûi laø
baûn thaân nhöõng tri giaùc nhö tröïc quan thöôøng nghieäm noùi chung) vaø
khoâng coù giaù trò caáu taïo maø chæ coù giaù trò ñieàu haønh nhö laø Nguyeân taéc
ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng (hieän töôïng)**. Ñieàu khaúng ñònh treân ñaây cuõng
B223 ñuùng ñoái vôùi caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm
noùi chung lieân heä ñeán söï toång hôïp cuûa tröïc quan ñôn thuaàn (ñoái vôùi moâ
thöùc cuûa hieän töôïng), söï toång hôïp cuûa tri giaùc (ñoái vôùi chaát lieäu cuûa hieän
töôïng) vaø söï toång hôïp cuûa kinh nghieäm (ñoái vôùi moái quan heä giöõa nhöõng tri
giaùc naøy vôùi nhau). [Xem: "Caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm noùi
chung" töø B266...]. | Chuùng ñeàu chæ laø caùc quy luaät ñieàu haønh, phaân bieät
haún vôùi caùc quy luaät toaùn hoïc coù tính caáu taïo khoâng phaûi trong tính xaùc tín
(Gewissheit) voán ñöùng vöõng moät caùch tieân nghieäm trong caû hai maø chæ
trong phöông caùch [ñeå mang laïi] tính hieån nhieân (Evidenz) töùc laø tính tröïc
quan (do ñoù cuõng laø trong phöông caùch chöùng minh veà tính hieån nhieân aáy).

Nhö ñaõ nhaéc laïi nhieàu laàn ñoái vôùi taát caû caùc nguyeân taéc toång hôïp, ôû
ñaây cuõng caàn löu yù raèng: caùc loaïi suy naøy khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân taéc
cuûa vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch sieâu nghieäm, traùi laïi chæ coù yù nghóa vaø
giaù trò khi söû duïng giaùc tính thöôøng nghieäm thoâi. | [Tính chaân lyù cuûa
chuùng] cuõng chæ coù theå ñöôïc chöùng minh trong vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm, do ñoù, nhöõng hieän töôïng khoâng phaûi nhaát thieát ñöôïc thaâu goàm
tröïc tieáp vaøo döôùi caùc phaïm truø maø chæ vaøo döôùi caùc nieäm thöùc cuûa
phaïm truø. Vì leõ, giaû thöû nguyeân taéc naøy ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng ñoái
töôïng laø nhöõng vaät-töï-thaân, ta seõ hoaøn toaøn khoâng theå nhaän thöùc gì veà
chuùng theo caùch toång hôïp tieân nghieäm caû. Thöïc ra, ta khoâng coù gì ngoaøi
nhöõng hieän töôïng; neân moät tri thöùc ñaày ñuû veà nhöõng hieän töôïng - maø taát caû
caùc nguyeân taéc tieân nghieäm ñeàu phaûi nhaém vaøo – chæ laø kinh nghieäm khaû
höõu, do vaäy, caùc nguyeân taéc naøy khoâng theå coù muïc ñích naøo khaùc laø laøm
caùc ñieàu kieän cho söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc thöôøng nghieäm trong söï

caàn ghi nhôù vì noù seõ theo ta suoát trong quaù trình tìm hieåu trieát hoïc Kant. Nguyeân taéc “caáu taïo” laø
nhöõng phaùt bieåu chính xaùc veà baûn thaân nhöõng hieän töôïng döïa treân nhöõng tri giaùc (caùc nguyeân taéc coù
tính “toaùn hoïc”: tieân ñeà cuûa tröïc quan vaø döï ñoaùn cuûa tri giaùc); coøn nguyeân taéc “ñieàu haønh” (caùc
nguyeân taéc coù tính “naêng ñoäng”: caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm vaø caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng
nghieäm noùi chung) laø chæ ñöa ra moät quy taéc hay moät chaâm ngoân (Maxime) ñeå höôùng theo ñoù maø
ñi tìm moät ñieàu gì ñoù trong theá giôùi hieän töôïng. Chaúng haïn nguyeân taéc veà tính thöôøng toàn cuûa baûn
theå (B225...) yeâu caàu coâng cuoäc nghieân cöùu thöôøng nghieäm haõy hieåu giôùi töï nhieân baèng caùc khaùi
nieäm veà baûn theå vaø tuøy theå ñeå ñi tìm trong theá giôùi hieän töôïng nhöõng gì coù tính baûn theå, nhöõng gì coù
tính tuøy theå baèng nhöõng tieâu chuaån thöôøng nghieäm (B232). (N.D).

327
 toång hôïp veà nhöõng hieän töôïng. | Nhöng, söï toång hôïp naøy chæ ñöôïc suy
töôûng trong nieäm thöùc cuûa khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính maø thoâi. |
B224 [Taát nhieân], trong söï toång hôïp cuûa baûn thaân khaùi nieäm thuaàn tuùy - nhö laø söï
thoáng nhaát cuûa moät toång hôïp noùi chung - phaïm truø chöùa ñöïng chöùc naêng
khoâng bò giôùi haïn bôûi ñieàu kieän caûm tính naøo. Vì theá, caùc nguyeân taéc naøy
cho pheùp chuùng ta coù quyeàn noái keát nhöõng hieän töôïng chæ theo moät loaïi
suy, [moâ phoûng] theo söï thoáng nhaát loâ-gic vaø phoå bieán cuûa caùc khaùi nieäm
cuûa giaùc tính, do ñoù cho pheùp ta söû duïng caùc phaïm truø trong baûn thaân
nguyeân taéc, nhöng khi thöïc hieän (töùc aùp duïng caùc nguyeân taéc aáy vaøo
nhöõng hieän töôïng), thì thay choã cho caùc phaïm truø, ta chæ duøng caùc nieäm
thöùc cuûa phaïm truø, nhö chìa khoùa cho vieäc söû duïng chuùng, noùi roõ hôn, söû
duïng caùc nieäm thöùc nhö laø ñieàu kieän [laøm nhieäm vuï] giôùi haïn
(restringierende Bedingung), vôùi teân goïi laø "moät coâng thöùc" (Formel) cuûa
phaïm truø.

328
 A. LOAÏI SUY THÖÙ NHAÁT

NGUYEÂN TAÉC VEÀ SÖÏ THÖÔØNG TOÀN

CUÛA BAÛN THEÅ

TRONG MOÏI THAY ÑOÅI* CUÛA NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG, BAÛN THEÅ LAØ
THÖÔØNG TOÀN, VAØ LÖÔÏNG QUAÛNG TÍNH (QUANTUM)** CUÛA NOÙ
TRONG TÖÏ NHIEÂN KHOÂNG TAÊNG, CUÕNG KHOÂNG GIAÛM.

CHÖÙNG MINH

Moïi hieän töôïng laø toàn taïi trong thôøi gian, trong ñoù chuùng chæ coù theå
ñöôïc hình dung nhö laøø: caùi cô chaát (Substrat) (nhö laø moâ thöùc thöôøng toàn
cuûa tröïc quan beân trong), caùi ñoàng thôøi vaø caùi tieáp dieãn. Do ñoù, thôøi gian -
B225 trong ñoù ta suy töôûng veà moïi thay ñoåi cuûa hieän töôïng - laø caùi ñöùng yeân vaø
khoâng thay ñoåi, coøn söï tieáp dieãn vaø söï ñoàng thôøi chæ coù theå ñöôïc hình dung
nhö laø nhöõng quy ñònh cuûa baûn thaân thôøi gian maø thoâi. Thôøi gian töï noù
khoâng theå laø moät ñoái töôïng cuûa tri giaùc. Cho neân trong nhöõng ñoái töôïng cuûa
tri giaùc, töùc trong hieän töôïng, phaûi tìm ra caùi cô chaát hình dung [laøm ñaïi
bieåu cho] thôøi gian noùi chung, vaø nôi ñoù, moïi thay ñoåi hay söï toàn taïi ñoàng
thôøi coù theå ñöôïc tri giaùc trong söï laõnh hoäi nhôø moái quan heä cuûa hieän töôïng
vôùi cô chaát ñoù. Nhöng caùi cô chaát cuûa moïi thöïc toàn, töùc caùi gì thuoäc veà söï
toàn taïi cuûa söï vaät, chính laø baûn theå; coøn taát caû nhöõng gì khaùc thuoäc söï toàn
taïi aáy chæ ñöôïc xem nhö laø tính quy ñònh cuûa
baûn theå. Do ñoù, caùi thöôøng toàn, maø moïi quan heä veà thôøi gian trong hieän
töôïng ñeàu phaûi lieân heä vôùi noù môùi coù theå ñöôïc xaùc ñònh, laø baûn theå nôi hieän
töôïng; coù nghóa laø, caùi thöïc toàn nôi hieän töôïng - vôùi tö caùch laø cô chaát cho
moïi söï thay ñoåi - bao giôø cuõng vaãn chính laø noù [khoâng thay ñoåi]. Vì baûn theå
laø caùi khoâng theå thay ñoåi trong khi toàn taïi, vaäy löôïng quaûng tính cuûa noù
trong töï nhieân khoâng taêng cuõng khoâng giaûm*.

Söï laõnh hoäi cuûa ta veà caùi ña taïp trong hieän töôïng luoân luoân coù tính
tieáp dieãn, do ñoù luoân thay ñoåi. Tuy nhieân, chæ qua söï thay ñoåi, ta khoâng bao
giôø xaùc ñònh ñöôïc caùi ña taïp - nhö laø moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm - laø
ñang toàn taïi ñoàng thôøi hay keá tieáp nhau, bao laâu ta chöa coù moät caùi gì coù
maët thöôøng tröïc trong moïi thôøi gian, töùc laø caùi oån ñònh vaø thöôøng toàn laøm
cô sôû, maø moïi söï thay ñoåi vaø toàn taïi ñoàng thôøi ñeàu chæ laø nhöõng caùch thaùi
(Modi) cuûa thôøi gian cho bieát caùi thöôøng toàn ñang toàn taïi nhö theá naøo. Chæ
B226 trong caùi thöôøng toàn naøy maø moïi moái quan heä cuûa thôøi gian môùi coù theå coù

*
Thay ñoåi (Wechsel): söï thay ñoåi (ñoåi choã cho nhau) cuûa caùc traïng thaùi, khaùc vôùi söï “bieán ñoåi”
(Veränderung) cuûa baûn thaân söï vaät (baûn theå). Xem B230.... (N.D).
**
Quantum: Xem chuù thích ôû B 202. (N.D).
*
Töø: “Moïi hieän töôïng… cuõng khoâng giaûm” laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).

329
 ñöôïc (vì söï toàn taïi ñoàng thôøi hay söï tieáp dieãn chæ laø nhöõng moái quan heä duy
nhaát trong thôøi gian); noùi khaùc ñi, caùi thöôøng toàn laø cô chaát cuûa bieåu töôïng
thöôøng nghieäm veà baûn thaân thôøi gian, vaø chæ trong ñoù, moïi quy ñònh veà thôøi
gian môùi coù theå coù ñöôïc. Caùi thöôøng toàn dieãn taû thôøi gian, nhö laø caùi ñoái
öùng (Correlatum) oån ñònh [beàn vöõng] cho moïi toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng,
cho moïi thay ñoåi vaø cho moïi toàn taïi ñoàng thôøi. Vì söï thay ñoåi khoâng lieân
quan ñeán baûn thaân thôøi gian, maø chæ lieân quan ñeán nhöõng hieän töôïng trong
thôøi gian (gioáng nhö söï toàn taïi ñoàng thôøi khoâng phaûi laø moät caùch thaùi cuûa
baûn thaân thôøi gian, khi trong ñoù khoâng boä phaän naøo laø ñoàng thôøi caû, maø taát
caû laø ñeàu keá tuïc nhau). Neáu giaû thöû ta gaùn söï tieáp dieãn cho baûn thaân thôøi
gian, ta buoäc phaûi suy nghó ra moät thôøi gian khaùc, ñeå trong ñoù söï tieáp dieãn
naøy coù theå coù ñöôïc. Chæ coù theå nhôø vaøo söï thöôøng toàn maø söï toàn taïi trong
caùc boä phaän khaùc nhau cuûa chuoãi lieân tuïc cuûa thôøi gian nhaän ñöôïc moät
löôïng thôøi gian, vaø ta goïi laø "thôøi löôïng" (Dauer). Bôûi vì trong söï tieáp dieãn
ñôn thuaàn, söï toàn taïi khoâng ngöøng bieán maát vaø baét ñaàu laïi, vaø nhö vaäy
khoâng bao giôø coù ñöôïc moät löôïng toái thieåu naøo caû. Vaäy, khoâng coù söï
thöôøng toàn naøy, khoâng moät moái lieân heä naøo trong thôøi gian coù theå coù ñöôïc.
Thôøi gian töï noù khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng cuûa tri giaùc; cho neân söï thöôøng
toàn trong hieän töôïng phaûi ñöôïc xem laø cô chaát cuûa moïi quy ñònh veà thôøi
gian, vaø töø ñoù, laø ñieàu kieän khaû theå cho moïi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa
nhöõng tri giaùc, töùc cuûa kinh nghieäm; vaø so vôùi söï thöôøng toàn naøy, moïi söï
toàn taïi vaø moïi thay ñoåi trong thôøi gian chæ coù theå ñöôïc xem nhö laø moät caùch
thaùi toàn taïi cuûa moät caùi gì oån ñònh vaø thöôøng toàn. Do vaäy, trong moïi hieän
töôïng, caùi thöôøng toàn laø baûn thaân ñoái töôïng, töùc laø baûn theå (hieän töôïng);
coøn moïi caùi thay ñoåi hay coù theå thay ñoåi laø chæ thuoäc veà caùch thaùi toàn taïi
cuûa baûn theå naøy hay cuûa nhöõng baûn theå, do ñoù chæ laø nhöõng quy ñònh cuûa
B227 noù.

Toâi nhaän thaáy ôû thôøi naøo cuõng vaäy vaø khoâng chæ ñoái vôùi trieát gia maø
caû trong taâm trí bình thöôøng cuûa moïi ngöôøi, ai cuõng giaû thieát raèng tính
thöôøng toàn naøy laø cô chaát cho moïi söï thay ñoåi cuûa nhöõng hieän töôïng, vaø
ñeàu chaáp nhaän raèng ñoù laø ñieàu khoâng theå nghi ngôø. | Rieâng chæ coù trieát gia
laø phaùt bieåu ñieàu ñoù moät caùch chính xaùc vaø chaët cheõ hôn thoâi: "Ñoái vôùi moïi
söï bieán ñoåi (Veränderung) trong theá giôùi, baûn theå laø thöôøng toàn vaø chæ coù
nhöõng tuøy theå laø thay ñoåi (wechseln)". Chæ coù ñieàu laø, vôùi moät meänh ñeà
toång hôïp ñeán möùc nhö theá, toâi ít thaáy coù ai chòu khoù chöùng minh; nhaát laø khi
meänh ñeà naøy xöùng ñaùng ñöôïc xem laø ñöùng haøng ñaàu trong soá caùc quy luaät
töï nhieân thuaàn tuùy vaø hoaøn toaøn tieân nghieäm. Thaät ra, caâu noùi: "Baûn theå laø
thöôøng toàn" laø moät caâu laëp thöøa (tautologisch: truøng ngoân, truøng luaän). Vì leõ
chính tính thöôøng toàn naøy laø lyù do taïi sao ta aùp duïng phaïm truø baûn theå vaøo
cho hieän töôïng; vaø leõ ra ñieàu ngöôøi ta buoäc phaûi chöùng minh laø: trong moïi
hieän töôïng, coù moät caùi gì ñoù thöôøng toàn, coøn caùi khaû bieán nôi noù khoâng gì
khaùc hôn chæ laø tính quy ñònh cuûa söï toàn taïi cuûa noù. Theá nhöng, chöùng minh
naøy khoâng bao giôø ñöôïc pheùp coù tính giaùo ñieàu, töùc laø, khoâng ñöôïc pheùp

330
 chæ suy ra töø trong baûn thaân khaùi nieäm, chöùng minh naøy lieân quan ñeán moät
B228 meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm, vaø ngöôøi ta ñaõ khoâng bao giôø chòu nghó
raèng, nhöõng meänh ñeà thuoäc loaïi naøy chæ coù giaù trò trong moái quan heä
vôùi kinh nghieäm khaû höõu maø thoâi vaø vì theá khoâng theå coù caùch chöùng
minh naøo khaùc ngoaøi vieäc dieãn dòch veà chính khaû theå cuûa kinh nghieäm.
| [Thieáu nhaän thöùc nhö vaäy] neân khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân khi noù laø neàn
taûng cuûa moïi kinh nghieäm (vì ai cuõng caûm thaáy caàn noù trong nhaän thöùc
thöôøng nghieäm) maø laïi khoâng heà ñöôïc chöùng minh.

Ngöôøi ta hoûi moät trieát gia: "Khoùi naëng bao nhieâu?". OÂng ta traû lôøi:
"Tröø troïng löôïng cuûa soá cuûi ñaõ ñoát vôùi soá tro coøn laïi, baïn seõ coù troïng löôïng
cuûa khoùi". Nhö vaäy, oâng ta giaû thieát moät caùch khoâng theå phaûn baùc raèng,
ngay trong löûa, vaät chaát (baûn theå) khoâng maát ñi, maø chæ coù hình thöùc cuûa noù
laø bò thay ñoåi thoâi. Cuõng ñuùng nhö theá vôùi moät caâu khaùc: "Töø khoâng coù gì
seõ khoâng coù gì" chæ laø moät heä luaän khaùc töø nguyeân taéc tính thöôøng toàn, hay
ñuùng hôn töø söï toàn taïi thöôøng toàn cuûa chuû theå ñích thöïc nôi nhöõng hieän
töôïng. Vì neáu caùi ta goïi laø baûn theå nôi hieän töôïng phaûi laø cô chaát thöïc söï
cho moïi quy ñònh veà thôøi gian, thì khoâng nhöõng taát caû söï toàn taïi trong thôøi
gian ñaõ qua maø caû trong thôøi gian töông lai ñeàu chæ ñöôïc quy ñònh bôûi cô
chaát naøy. Do ñoù, sôû dó ta coù theå ban cho hieän töôïng teân goïi “baûn theå”, vì ta
giaû thieát söï toàn taïi cuûa baûn theå trong moïi thôøi gian, - ñieàu maø thuaät ngöõ
"tính thöôøng toàn" khoâng dieãn taû heát ñöôïc vì noù thöôøng ñöôïc hieåu laø chæ aùp
duïng cho thôøi gian trong töông lai. Tuy nhieân, tính taát yeáu noäi taïi cuûa söï toàn
B229 taïi thöôøng toàn thieát yeáu gaén lieàn vôùi vieäc phaûi toàn taïi caû trong quaù khöù; cho
neân thuaät ngöõ treân vaãn ñöôïc giöõ laïi theo yù nghóa ñoù. "GIGNI DE NIHILO
NIHIL; IN NIHILUM NIL POSSE REVERTI" (Persius, Satirae, III 83:
khoâng coù gì ñöôïc sinh ra töø hö voâ; khoâng coù gì laïi trôû veà vôùi hö voâ) laø
hai caâu maø ngöôøi xöa khoâng bao giôø taùch rôøi chuùng ra, vaø chæ coù ngöôøi ñôøi
nay ñoâi khi laïi taùch rôøi, do ngoä nhaän: hoï töôûng raèng caâu naøy aùp duïng cho
nhöõng vaät-töï-thaân vaø do ñoù caâu tröôùc coù veû ñi ngöôïc laïi [nieàm tin vaøo] söï
phuï thuoäc cuûa vaïn vaät (taát nhieân caû veà phöông dieän baûn theå cuûa vuõ truï) vaøo
moät nguyeân nhaân toái cao. | Nhöng söï lo ngaïi naøy thöïc hoaøn toaøn khoâng caàn
thieát vì trong hai caâu treân, vaán ñeà chæ lieân quan ñeán hieän töôïng trong laõnh
vöïc kinh nghieäm, maø söï thoáng nhaát [tính nhaát theå] cuûa noù khoâng bao giôø coù
theå coù ñöôïc neáu ta giaû thieát luùc naøo cuõng coù nhöõng söï vaät hoaøn toaøn môùi ra
ñôøi (caû veà phöông dieän baûn theå cuûa nhöõng söï vaät naøy). Vì trong tröôøng hôïp
ñoù, ta seõ ñaùnh maát caùi duy nhaát giuùp ta hình dung ñöôïc söï thoáng nhaát cuûa
thôøi gian, ñoù laø, tính ñoàng nhaát cuûa cô chaát, laø nôi maø moïi söï thay ñoåi coù
ñöôïc tính nhaát theå troïn veïn. Caùi thöôøng toàn naøy, do vaäy, khoâng gì khaùc laø
caùch thöùc hình dung cho ta söï toàn taïi cuûa söï vaät (trong theá giôùi hieän
töôïng).

Nhöõng quy ñònh cuûa moät baûn theå khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng caùch
thaùi ñaëc thuø cuûa noù ñeå toàn taïi, ñöôïc goïi laø nhöõng tuøy theå (Akzidenzen).

331
 Nhöõng tuøy theå luoân coù thöïc (real) vì chuùng lieân quan ñeán söï toàn taïi cuûa baûn
B230 theå (ngay nhöõng söï phuû ñònh cuõng laø nhöõng quy ñònh dieãn taû söï khoâng-toàn
taïi cuûa caùi gì ñoù trong baûn theå). Neáu ta gaùn cho caùi thöïc toàn naøy nôi baûn theå
[caùi tuøy theå] moät toàn taïi ñaëc thuø (ví duï: söï vaän ñoäng nhö laø moät tuøy theå cuûa
vaät chaát), ta goïi söï toàn taïi naøy laø caùi tuøy thuoäc (Inhärenz)*, phaân bieät vôùi
söï toàn taïi cuûa baûn
theå maø ta goïi laø caùi töï toàn (Subsistenz)*. Nhöng chính ngay caùch goïi naøy
ñaõ gaây ra nhieàu hieåu laàm sai laïc, vaø noù seõ ñöôïc hieåu ñuùng hôn vaø chính xaùc
hôn neáu ta bieåu thò tuøy theå chæ thoâng qua phöông caùch laøm theá naøo ñeå söï
toàn taïi cuûa moät baûn theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tích cöïc (positiv). Theá
nhöng, do caùc ñieàu kieän cuûa vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch loâ-gíc, ta khoù
traùnh khoûi taùch rieâng caùi gì coù theå thay ñoåi nôi söï toàn taïi cuûa baûn theå ra moät
beân, - trong khi baûn theå thì thöôøng toàn, khoâng thay ñoåi -, vaø xem xeùt caùi
thay ñoåi naøy trong moái quan heä vôùi caùi thöôøng toàn thöïc söï vaø [töùc laø vôùi]
caùi caên cô (Radikale) kia [baûn theå], do ñoù, phaïm truø [baûn theå] naøy tuy vaãn
phuïc tuøng ñeà muïc caùc phaïm truø veà töông quan, nhöng [laïi ñöôïc xem] nhö laø
ñieàu kieän cho caùc phaïm truø töông quan hôn laø töï baûn thaân noù cuõng chöùa
ñöïng moät moái töông quan. [Xem B106].

Döïa treân tính thöôøng toàn naøy, ta ñieàu chænh laïi cho ñuùng khaùi nieäm veà
söï bieán ñoåi (Veränderung). Xuaát hieän ra vaø maát ñi khoâng phaûi laø nhöõng
söï bieán ñoåi cuûa caùi xuaát hieän ra vaø maát ñi. Söï bieán ñoåi chæ laø moät phöông
caùch cuûa toàn taïi tieáp theo moät phöông caùch toàn taïi khaùc cuûa cuøng moät ñoái
töôïng. Do ñoù, caùi gì bieán ñoåi thì luoân thöôøng toàn (bleibend) vaø chæ coù traïng
thaùi cuûa noù laø thay ñoåi (wechselt). Vì söï thay ñoåi naøy chæ lieân quan ñeán
caùc quy ñònh coù theå khôûi ñaàu vaø coù theå keát thuùc, cho neân chuùng ta coù theå
noùi - baèng moät loái noùi khaù nghòch lyù - raèng: "Chæ coù caùi thöôøng toàn (baûn
theå) laø bò bieán ñoåi; coøn caùi khaû bieán laïi khoâng chòu söï bieán ñoåi naøo, maø
chæ coù moät söï thay ñoåi, vì moät soá quy ñònh naøy ngöøng laïi vaø moät soá khaùc
B231 baét ñaàu"**.
Vì vaäy, chæ coù söï bieán ñoåi laø coù theå ñöôïc tri giaùc nôi nhöõng baûn theå,
chöù khoâng phaûi söï xuaát hieän ra hay maát ñi ñôn thuaàn, neáu noù khoâng phaûi laø
moät quy ñònh cuûa baûn theå thöôøng toàn aáy. | Bôûi vì chính caùi thöôøng toàn naøy
môùi laøm cho ta coù theå hình dung söï quaù ñoä töø moät traïng thaùi naøy sang traïng
thaùi khaùc vaø töø söï khoâng-toàn taïi thaønh toàn taïi; ñieàu naøy chæ coù theå ñöôïc
nhaän thöùc moät caùch thöôøng nghieäm nhö laø nhöõng quy ñònh thay choã cho
nhau cuûa moät caùi gì thöôøng toàn. Caùc baïn thöû giaû thieát coù moät caùi gì ñoù khôûi

*
Inhärenz (töø goác Latinh: inhaerere: “phuï thuoäc vaøo caùi gì”): thuoäc tính, tuøy theå. (N.D).
*
Subsistenz (töø goác Latinh: subsistere: ñöùng vöõng, ñoäc laäp): chæ tính ñoäc laäp cuûa baûn theå, coù theå
toàn taïi töï mình vaø bôûi mình (in se et per se) (trong truyeàn thoáng trieát hoïc Aristote - kinh vieän). (N.D).
**
Moät ví duï ñôn giaûn giuùp laøm saùng toû ñieàu Kant vöøa noùi: Toâi luùc treû vaø toâi luùc giaø. Toâi vaãn laø toâi
(baûn theå thöôøng toàn), nhöng toâi bò bieán ñoåi (Veränderung) töø treû thaønh giaø. Coøn treû vaø giaø chæ thay
ñoåi (Wechsel) choã cho nhau, töï chuùng khoâng bieán ñoåi gì vaø chæ laø caùc traïng thaùi cuûa toâi. (N.D).

332
 ñaàu toàn taïi moät caùch tuyeät ñoái, aét caùc baïn phaûi coù moät thôøi ñieåm khi noù
chöa coù. Nhöng caùc baïn muoán gaén thôøi ñieåm aáy vaøo ñaâu neáu khoâng phaûi
vaøo caùi ñaõ coù saün ñoù? Bôûi vì moät thôøi gian roãng - coù tröôùc ñoù - khoâng phaûi
laø ñoái töôïng cuûa tri giaùc. | Nhöng neáu caùc baïn noái keát caùi baét ñaàu toàn taïi
naøy vôùi nhöõng söï vaät ñaõ toàn taïi töø tröôùc ñoù vaø nhöõng söï vaät ñaõ toàn taïi töø
tröôùc naøy tieáp tuïc toàn taïi cho tôùi khi caùi baét ñaàu toàn taïi kia ra ñôøi, thì caùi
toàn taïi sau chæ coù theå laø moät tính quy ñònh cuûa caùi ñaõ toàn taïi töø tröôùc, töùc laø
cuûa caùi thöôøng toàn. Ñieàu naøy cuõng ñuùng nhö theá ñoái vôùi caùi maát ñi vì caùi
maát ñi cuõng phaûi giaû thieát coù moät bieåu töôïng thöôøng nghieäm veà moät thôøi
ñieåm trong ñoù moät hieän töôïng khoâng coøn toàn taïi nöõa.

Nhöõng baûn theå (trong theá giôùi hieän töôïng) laø nhöõng cô chaát cuûa moïi
quy ñònh veà thôøi gian. Söï ra ñôøi cuûa moät soá baûn theå naøy vaø söï maát ñi cuûa
B232 moät soá baûn theå khaùc [chöù khoâng phaûi caùc traïng thaùi cuûa chuùng] seõ thuû tieâu
ñieàu kieän duy nhaát veà söï thoáng nhaát thöôøng nghieäm cuûa thôøi gian, vaø trong
tröôøng hôïp ñoù, nhöõng hieän töôïng phaûi quan heä vôùi hai thôøi gian khaùc nhau,
trong ñoù, söï toàn taïi dieãn ra song song, ñoù laø ñieàu phi lyù. Bôûi vì chæ coù moät
thôøi gian, trong ñoù, moïi thôøi ñieåm khaùc nhau phaûi ñöôïc thieát ñònh (gesetzt)
- khoâng phaûi ñoàng thôøi - maø keá tieáp nhau.

Nhö vaäy toùm laïi, tính thöôøng toàn laø ñieàu kieän taát yeáu, chæ nhôø ñoù
nhöõng hieän töôïng - nhö laø nhöõng söï vaät hay nhöõng ñoái töôïng - môùi coù theå
ñöôïc xaùc ñònh trong moät kinh nghieäm khaû höõu. Nhöng veà tieâu chuaån
thöôøng nghieäm cuûa söï thöôøng toàn taát yeáu naøy vaø cuøng vôùi noù, veà tính baûn
theå (Substantialität) cuûa nhöõng hieän töôïng, sau naøy chuùng ta seõ coøn coù dòp
ñeà caäp nhöõng gì caàn thieát*.

*
Caùc vaán ñeà naøy seõ ñöôïc Kant baøn kyõ hôn trong quyeån: "Nhöõng cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa
khoa hoïc töï nhieân" (Metaphysische Anfangsgründe der Natur-wissenschaft) (1786). (N.D).

333
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.5 CAÙC NGUYEÂN TAÉC COÙ TÍNH NAÊNG ÑOÄNG

9.5.1 CAÙC LOAÏI SUY CUÛA KINH NGHIEÄM

“Loaïi suy cuûa kinh nghieäm” laø gì? Ta bieát raèng kinh nghieäm xaây döïng treân tri giaùc.

Trong kinh nghieäm, caùc tri giaùc raát ña taïp xuaát hieän ra trong moät moái quan heä taát
yeáu veà thôøi gian. Caùc nguyeân taéc coù giaù trò tieân nghieäm ñeå nhaän thöùc ñöôïc moái quan
heä naøy, hay noùi theo kieåu Kant, ñeå laøm cho moái quan heä taát yeáu naøy coù theå coù ñöôïc,
goïi laø caùc “Analogien” (goác Hy Laïp: caùc moái quan heä), ta taïm dòch laø caùc Loaïi suy.
Thuaät ngöõ “Analogie” coù nguoàn goác töø toaùn hoïc. “Analogie” trong toaùn hoïc chæ söï
gioáng nhau giöõa hai quan heä veà löôïng (vd: a:b=c:d hoaëc a:b=b:c). Trong trieát hoïc,
ngöôïc laïi, chæ söï gioáng nhau giöõa hai quan heä veà chaát; ôû ñaây laø söï gioáng nhau trong
moái quan heä giöõa caùc tri giaùc vôùi nhau.

Quan heä taát yeáu veà thôøi gian chæ coù ba khaû naêng: söï thöôøng toàn, söï tieáp dieãn vaø söï
ñoàng thôøi. Do ñoù coù ba hình thaùi hay moâ thöùc quan heä giöõa caùc tri giaùc vôùi nhau, töùc
ta suy ra ba loaïi quan heä gioáng nhau giöõa chuùng, ñoù laø ba loaïi suy

(Analogieschüsse): - nguyeân taéc veà söï thöôøng toàn (trong thôøi gian) cuûa baûn theå; -
nguyeân taéc veà söï tieáp dieãn trong thôøi gian theo quy luaät nhaân quaû vaø - nguyeân taéc veà
söï toàn taïi ñoàng thôøi theo quy luaät veà söï töông taùc hay coäng ñoàng. Ñieåm chung cuûa ba
loaïi suy laø Nguyeân taéc: kinh nghieäm chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua bieåu töôïng veà söï
noái keát taát yeáu cuûa nhöõng tri giaùc (B219). Trong ba loaïi suy, ta seõ tìm hieåu hai loaïi
suy ñaàu; loaïi suy thöù ba khoâng khoù hieåu laém neân chæ nhaéc qua ôû treân.

9.5.1.1 NGUYEÂN TAÉC VEÀ TÍNH THÖÔØNG TOÀN CUÛA BAÛN THEÅ

Ñaây laø vaán ñeà quen thuoäc cuûa tö duy thoâng thöôøng, ñoàng thôøi cuõng laø chuû ñeà coå ñieån
cuûa trieát hoïc. Theo Kant, noù laø moät phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm laøm cô sôû cho
khaû theå cuûa moïi kinh nghieäm.

Baûo baûn theå phaûi thöôøng toàn khoâng phaûi laø ñieàu khoù, vì baûn theå - theo ñònh nghóa - laø
caùi gì voán thöôøng toàn (beharrlich), ta chæ coù moät meänh ñeà phaân tích. Vaán ñeà laø laøm
theá naøo bieán noù thaønh moät phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, töùc phaûi aùp duïng khaùi
nieäm baûn theå - laø caùi gì thöôøng toàn - vaøo cho caùc hieän töôïng ñeå chöùng minh: trong
moïi hieän töôïng phaûi coù moät caùi gì thöôøng toàn laøm neàn taûng, coøn caùc hieän töôïng khaùc
ñöôïc ta quan saùt chæ laø caùc thuoäc tính hay caùc traïng thaùi thay ñoåi khaùc nhau cuûa caùi
thöôøng toàn aáy.

334
a) Kant phaùt xuaát töø moät tieàn ñeà vaø 5 böôùc chöùng minh. Tieàn ñeà laø: coù nhöõng hieän
töôïng luoân thay ñoåi tröôùc maét ta, vaäy 5 böôùc chöùng minh laø:

- Khoâng theå hình dung coù söï thay ñoåi maø khoâng coù moät khuoân khoå quy chieáu
oån ñònh;

- Khuoân khoå quy chieáu aáy chính laø Thôøi gian, trong ñoù moïi söï thay ñoåi: ñoàng
thôøi, tieáp dieãn vaø töông taùc (taùc ñoäng qua laïi) ñöôïc hình dung. Vaäy baûn thaân
Thôøi gian laø caùi khoâng thay ñoåi, noù vaãn toàn taïi, töùc laø caùi thöôøng toàn.

- Nhöng - ñaây laø böôùc quyeát ñònh - baûn thaân Thôøi gian thì ta khoâng theå tri giaùc
ñöôïc, nghóa laø trong moïi tri giaùc, ta khoâng theå laáy Thôøi gian laøm cô sôû cho
moïi hieän töôïng ñang thay ñoåi.

- Vaäy trong moïi ñoái töôïng cuûa tri giaùc phaûi coù moät cô chaát (Substrat) laøm cô
sôû cho moïi thay ñoåi.

- Caùi cô chaát cho moïi thuoäc tính thay ñoåi aáy chính laø Baûn theå vaø vì vaäy, baûn
theå laø caùi thöôøng toàn tröôùc moïi thay ñoåi cuûa caùc hieän töôïng. Toùm laïi, trong
kinh nghieäm luoân phaûi coù moät caùi gì oån ñònh trong quan heä vôùi caùc hieän
töôïng gioáng nhö baûn theå thöôøng toàn trong quan heä vôùi caùc thuoäc tính (hay
tuøy theå) luoân thay ñoåi.

Nguyeân taéc veà tính thöôøng toàn cuûa baûn theå cho raèng ta khoâng theå coù kinh nghieäm veà
“söï bieán ñoåi” moät caùch ñôn thuaàn, tröøu töôïng maø chæ trong quan heä vôùi moät baûn theå.
Maët khaùc, caùi ta bieát khoâng phaûi laø söï xuaát hieän ra vaø maát ñi cuûa baûn thaân baûn theå
maø chæ laø söï thay ñoåi cuûa caùc hieän töôïng, caùc traïng thaùi cuûa baûn theå. Baûn theå thöôøng
toàn laø ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñöôïc ñeå moïi hieän töôïng coù theå trôû thaønh nhaát theå taát
yeáu trong moät kinh nghieäm. Noùi deã hieåu hôn, Kant phaân bieät vaø laøm saùng toû 2 khaùi
nieäm: “söï bieán ñoåi” (Veränderung) vaø “söï thay ñoåi” (Wechsel) trong caâu raát hay
ôû trang B230 vaø chuùng ta theâm vaøo caùc ví duï ñeå deã hieåu: “Xuaát hieän ra vaø maát ñi [vd:
con ñöôøng ñang öôùt vaø laïi trôû thaønh khoâ hay toâi tröôùc kia treû vaø baây giôø giaø] khoâng
phaûi laø nhöõng söï bieán ñoåi cuûa caùi xuaát hieän ra vaø maát ñi [öôùt, khoâ, treû, giaø]. Söï bieán
ñoåi chæ laø moät phöông caùch cuûa toàn taïi thay theá cho moät phöông caùch khaùc cuûa cuøng
moät ñoái töôïng [con ñöôøng, toâi], do ñoù, caùi gì chòu söï bieán ñoåi thì luoân thöôøng toàn vaø
chæ coù traïng thaùi cuûa noù laø thay ñoåi. Vì söï thay ñoåi naøy chæ noùi leân caùi gì coù khôûi
ñaàu vaø coù keát thuùc, cho neân chuùng ta coù theå noùi - baèng moät loái noùi khaù nghòch lyù -
raèng: “Chæ coù caùi thöôøng toàn [baûn theå: con ñöôøng, toâi] laø bò bieán ñoåi, coøn caùi khaû bieán
[öôùt, khoâ, treû, giaø] laïi khoâng chòu söï bieán ñoåi naøo, maø chæ thay ñoåi, vì moät soá ñaëc
ñieåm naøy ngöøng laïi vaø moät soá khaùc baét ñaàu” (B230-231).

335
Toùm laïi, duïng yù cuûa Kant cuõng khaù roõ: ta chæ coù theå nhaän thöùc thöôøng nghieäm nhöõng
quy ñònh thay choã cho nhau, töùc caùc traïng thaùi cuûa moät caùi gì thöôøng toàn, chöù khoâng
theå nhaän thöùc caùi khôûi ñaàu hay caùi maát ñi moät caùch tuyeät ñoái beân ngoaøi thôøi gian.

b) ÔÛ 9.3.4, ta ñaõ bieát Kant phaân bieät “caùc Nguyeân taéc coù tính toaùn hoïc” vaø “caùc
Nguyeân taéc coù tính naêng ñoäng”, nay ta caàn ghi nhôù theâm moät söï phaân bieät khaùc
coù taàm quan troïng hôn nöõa vì noù seõ ñi theo ta suoát trong quaù trình tìm hieåu trieát
hoïc Kant: caùc Nguyeân taéc caáu taïo (konstitutiv) vaø caùc Nguyeân taéc ñieàu haønh
(regulativ). Khaùc vôùi caùc Nguyeân taéc toaùn hoïc (Tieân ñeà cuûa tröïc quan vaø Döï
ñoaùn cuûa tri giaùc) coù tính caáu taïo, caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm (maø nguyeân taéc
tính thöôøng toàn cuûa baûn theå ñang xeùt laø loaïi suy ñaàu tieân trong ba loaïi suy) chæ laø
caùc nguyeân taéc ñieàu haønh (B221-222). Ñieàu aáy coù nghóa gì? Nguyeân taéc “caáu
taïo” laø nhöõng phaùt bieåu chính xaùc veà baûn thaân caùc hieän töôïng döïa treân caùc tri
giaùc, coøn “ñieàu haønh” laø chæ ñöa ra moät quy taéc hay moät chaâm ngoân
(Maxime) ñeå höôùng theo ñoù maø ñi tìm moät ñieàu gì ñoù trong theá giôùi hieän töôïng.
Chaúng haïn nguyeân taéc veà tính thöôøng toàn cuûa baûn theå yeâu caàu coâng cuoäc nghieân
cöùu thöôøng nghieäm haõy hieåu giôùi Töï nhieân baèng caùc khaùi nieäm veà baûn theå vaø tuøy
theå ñeå ñi tìm trong theá giôùi hieän töôïng nhöõng gì coù tính baûn theå, nhöõng gì coù tính
tuøy theå. Chính trong yù nghóa ñoù, ta hieåu ñöôïc caâu keát luaän cuûa Kant ôû phaàn loaïi
suy thöù nhaát naøy: “Toùm laïi, söï thöôøng toàn laø ñieàu kieän thieát yeáu, chæ nhôø ñoù caùc
hieän töôïng - nhö laø söï vaät hay ñoái töôïng - môùi coù theå ñöôïc xaùc ñònh trong moät
kinh nghieäm khaû höõu. Nhöng veà tieâu chuaån thöôøng nghieäm cuûa söï thöôøng toàn
taát yeáu naøy vaø cuøng vôùi noù, veà tính baûn theå (Substantialität) cuûa caùc hieän töôïng,
sau naøy chuùng ta seõ coøn coù dòp ñeà caäp caën keõ hôn” (B232).

Trong loaïi suy 1, oâng chæ noùi: trong moïi kinh nghieäm aét phaûi coù moái quan heä “baûn
theå - tuøy theå” nhöng khoâng noùi baûn theå aáy laø gì (xin nhôù: theo Kant, vieäc xaùc ñònh
baûn theå thöôøng toàn “theo tieâu chuaån thöôøng nghieäm” khoâng phaûi laø tìm ñeán moät baûn
theå toàn taïi “töï thaân” maø vaãn chæ laø “moät baûn theå nhö laø hieän töôïng”. Xem theâm
B251). Caâu hoûi aáy chæ ñöôïc “ñeà caäp sau naøy” trong “caùc cô sôû Sieâu hình hoïc cuûa
khoa hoïc töï nhieân” (1786) vôùi khaùi nieäm veà vaät chaát (Materie) laøm cô sôû trieát hoïc
cho quy luaät thöù nhaát veà cô hoïc (trong moïi bieán ñoåi cuûa töï nhieân-vaät theå, löôïng cuûa
vaät chaát noùi chung khoâng thay ñoåi). Sôû dó nhö vaäy laø vì chæ ôû ñaây, khi ñi vaøo theá giôùi
hieän töôïng thöôøng nghieäm, Kant môùi baøn ñeán caùc quy luaät - tuy neàn taûng - nhöng
ñoàng ñaúng vôùi caùc quy luaät thöôøng nghieäm cuûa vaät lyù hoïc. Coøn ngöôïc laïi, trong
quyeån Pheâ phaùn ñang baøn, Kant ñaët vaán ñeà ôû bình dieän khaùc: bình dieän sieâu
nghieäm vaø nhöôøng cho khoa hoïc töï nhieân laøm coâng vieäc tìm toøi vaø xaùc ñònh caùc baûn

336
 theå thöôøng toàn laø gì vaø ôû ñaâu. Do ñoù, tuy trong aán baûn laàn 2 naøy, Kant boå sung
Nguyeân taéc Sieâu nghieäm veà söï thöôøng toàn veà baûn theå vaø cho raèng löôïng quaûng tính
(Quantum) cuûa baûn theå trong töï nhieân khoâng taêng cuõng khoâng giaûm (B224), coù veû
gioáng vôùi caùc ñònh luaät baûo toaøn (naêng löôïng vaø khoái löôïng) cuûa vaät lyù hoïc coå ñieån
laãn hieän ñaïi, nhöng chuùng vaãn khoâng theå ñöôïc hieåu moät caùch thöôøng nghieäm nhö

khoâng ít ngöôøi ñaõ voäi keát luaän (1).

(1)
Thôøi Kant, nhaø hoùa hoïc Phaùp Lavoisier (1743-1794) xem vaät chaát caân ño ñöôïc laø baûn theå
toái haäu. Körner ñaõ lieân heä tröïc tieáp Loaïi suy thöù nhaát cuûa Kant vôùi khaùi nieäm naøy, cuõng nhö
V.Weizsäcker tìm caùch chöùng minh Loaïi suy naøy laø töông thích vôùi nhöõng quan ñieåm môùi nhaát
cuûa vaät lyù hoïc hieän ñaïi (daãn theo O.Höffe: Immanuel Kant, tr. 125-126). (Xem thö muïc tham
khaûo).

337
 B.

LOAÏI SUY THÖÙ HAI

NGUYEÂN TAÉC VEÀ SÖÏ TIEÁP DIEÃN CUÛA THÔØI GIAN THEO QUY
LUAÄT TÍNH NHAÂN QUAÛ

Moïi söï Bieán ñoåi xaûy ra theo quy luaät noái keát giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû.

CHÖÙNG MINH

(Nguyeân taéc vöøa trình baøy treân ñaây [loaïi suy thöù I veà söï thöôøng toàn cuûa baûn
theå] ñaõ khaúng ñònh raèng: Moïi hieän töôïng cuûa chuoãi* tieáp dieãn veà thôøi gian
nhìn chung chæ laø nhöõng söï bieán ñoåi; töùc laø moät söï toàn taïi hay khoâng toàn
taïi coù tính tieáp dieãn cuûa nhöõng quy ñònh cuûa baûn theå thöôøng toàn. | Do vaäy,
söï toàn taïi cuûa baûn thaân baûn theå tieáp theo sau söï khoâng-toàn taïi cuûa baûn theå
ñoù, hoaëc laø söï khoâng-toàn taïi cuûa baûn theå tieáp theo sau söï toàn taïi cuûa chính
baûn theå, noùi khaùc ñi, söï ra ñôøi vaø maát ñi cuûa baûn thaân baûn theå laø ñieàu
B233 khoâng theå coù ñöôïc. Nguyeân taéc treân ñaây cuõng coù theå ñöôïc dieãn ñaït baèng
caùch nhö sau: "Moïi söï thay ñoåi (söï tieáp dieãn) cuûa nhöõng hieän töôïng chæ laø
söï bieán ñoåi" **; bôûi vì söï ra ñôøi hay maát ñi [cuûa caùi tuøy theå] nôi baûn theå
khoâng phaûi laø söï bieán ñoåi cuûa baûn thaân baûn theå, vì khaùi nieäm veà söï bieán
ñoåi luoân giaû thieát phaûi coù cuøng moät chuû theå [ñoàng nhaát nhö laø] ñang toàn taïi
vôùi hai quy ñònh traùi ngöôïc nhau, do ñoù nhö laø chuû theå thöôøng toàn. Sau khi
oân laïi sô qua nhö theá, baây giôø ta baét ñaàu tieáp tuïc phaàn chöùng minh loaïi suy
thöù hai).

Toâi tri giaùc nhöõng hieän töôïng tieáp dieãn nhau, coù nghóa laø, moät traïng
thaùi cuûa söï vaät toàn taïi vaøo luùc naøy vaø caùi ngöôïc laïi ñaõ toàn taïi trong moät
traïng thaùi tröôùc. Nhö vaäy, toâi thöïc söï noái keát hai tri giaùc laïi vôùi nhau trong
thôøi gian. Nhöng söï noái keát ñoù khoâng phaûi laø coâng trình cuûa giaùc quan ñôn
thuaàn vaø cuûa tröïc quan, maø laø saûn phaåm cuûa moät quan naêng toång hôïp cuûa
trí töôûng töôïng xaùc ñònh giaùc quan beân trong veà phöông dieän quan heä thôøi
gian. Nhöng trí töôûng töôïng coù theå noái keát hai traïng thaùi noùi treân laïi baèng
hai caùch khaùc nhau, khieán cho moät trong hai traïng thaùi laø traïng thaùi coù
tröôùc trong thôøi gian; vì baûn thaân thôøi gian töï noù khoâng theå ñöôïc tri giaùc, vaø
nôi ñoái töôïng, caùi gì ñi tröôùc vaø caùi gì ñeán sau khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc
moät caùch thöôøng nghieäm trong quan heä vôùi [baûn thaân] thôøi gian. Nhö theá,
toâi chæ yù thöùc ñöôïc raèng trí töôûng töôïng cuûa toâi xeáp ñaët traïng thaùi naøy tröôùc
vaø traïng thaùi kia sau; chöù khoâng phaûi traïng thaùi naøy ñi tröôùc traïng thaùi kia

*
Chuùng toâi dòch: Folge: “chuoãi tieáp dieãn”; Sukzession: “söï tieáp dieãn”; sukzessiv: (coù tính) tieáp
dieãn. (N.D).
**
“söï thay ñoåi” (Wechsel) vaø “söï bieán ñoåi” (Veränderung): xem laïi B230. (N.D).

338
 ôû trong ñoái töôïng, hay noùi khaùc ñi, baèng tri giaùc ñôn thuaàn, moái quan heä
khaùch quan cuûa nhöõng hieän töôïng tieáp dieãn nhau vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh
(unbestimmt). Ñeå cho moái quan heä naøy coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch
xaùc ñònh, moái quan heä giöõa hai traïng thaùi naøy phaûi ñöôïc suy töôûng ñeå qua
B234 ñoù ñöôïc xaùc ñònh nhö laø taát yeáu, töùc laø caùi naøo phaûi ñöôïc ñaët tröôùc, caùi naøo
ñaët sau chöù khoâng theå ngöôïc laïi.

Nhöng khaùi nieäm voán chöùa ñöïng moät söï taát yeáu cuûa söï thoáng nhaát
toång hôïp chæ coù theå laø moät khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính; laø caùi khoâng
naèm trong tri giaùc; vaø ôû ñaây laø phaïm truø veà moái quan heä giöõa nguyeân
nhaân vaø keát quaû, trong ñoù, caùi tröôùc xaùc ñònh caùi sau trong thôøi gian nhö laø
keát quaû [taát yeáu cuûa noù], chöù khoâng phaûi nhö caùi gì coù theå ñi tröôùc ñôn
thuaàn trong trí töôûng töôïng (hoaëc khoâng theå ñöôïc tri giaùc ôû ñaâu caû). Vaäy,
chæ nhôø ta baét buoäc chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng hieän töôïng - vaø do ñoù, moïi
söï bieán ñoåi - phaûi phuïc tuøng quy luaät nhaân-quaû maø baûn thaân kinh nghieäm,
töùc nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà nhöõng hieän töôïng môùi coù theå coù ñöôïc; vaø
baûn thaân nhöõng hieän töôïng - nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm -
cuõng chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø quy luaät naøy*.

Söï laõnh hoäi [cuûa ta] veà caùi ña taïp cuûa hieän töôïng bao giôø cuõng coù tính
tieáp dieãn. Nhöõng bieåu töôïng veà caùc boä phaän tieáp dieãn nhau tuaàn töï. Nhöng
lieäu chuùng coù thöïc söï tieáp dieãn nhau ôû beân trong ñoái töôïng hay khoâng laø
ñieåm thöù hai caàn phaûi suy nghó vì trong ñieåm thöù nhaát [söï laõnh hoäi] chöa
chöùa ñöïng saün ñieàu naøy. Taát nhieân ngöôøi ta coù theå goïi taát caû, keå caû töøng
bieåu töôïng trong chöøng möïc ta coù yù thöùc veà noù, laø ñoái töôïng (Objekt). |
Nhöng chöõ "ñoái töôïng" naøy coù nghóa laø gì nôi nhöõng hieän töôïng - khoâng
B235 phaûi trong chöøng möïc noù laø nhöõng ñoái töôïng (nhö laø nhöõng bieåu töôïng)
maø chæ bieåu thò [baûn thaân] moät ñoái töôïng -; thì ñieàu naøy caàn moät söï suy xeùt
saâu xa hôn. Trong chöøng möïc chuùng - chæ nhö laø nhöõng bieåu töôïng - ñoàng
thôøi laø nhöõng ñoái töôïng cuûa yù thöùc, chuùng khoâng coù gì khaùc bieät vôùi söï
laõnh hoäi, töùc laø, söï tieáp thu vaøo trong söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng, vaø
nhö vaäy ngöôøi ta phaûi noùi: "Caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän töôïng luoân luoân
ñöôïc taïo ra moät caùch tieáp dieãn trong taâm thöùc ta". Coøn neáu nhöõng hieän
töôïng laø nhöõng vaät-töï-thaân, chaéc chaén khoâng ai coù theå - töø söï tieáp dieãn cuûa
nhöõng bieåu töôïng veà caùi ña taïp [trong taâm thöùc] - löôïng ñoaùn chuùng ñöôïc
noái keát vôùi nhau nhö theá naøo trong ñoái töôïng [vaät töï-thaân]. Bôûi vì, ta chæ
laøm vieäc vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa ta thoâi, coøn Vaät-töï-thaân nhö theá naøo
(khoâng xeùt ñeán nhöõng bieåu töôïng qua ñoù chuùng taùc ñoäng vaøo ta) laø hoaøn
toaøn naèm ngoaøi phaïm vi nhaän thöùc cuûa ta. Theá thì maëc duø nhöõng hieän
töôïng khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï-thaân nhöng laïi laø caùi duy nhaát coù theå
ñöôïc mang laïi cho ta ñeå trôû thaønh nhaän thöùc, vaäy nhieäm vuï cuûa toâi baây giôø
laø phaûi laøm roõ loaïi noái keát naøo trong thôøi gian laø thuoäc veà caùi ña taïp nôi

*
Ñoaïn töø “Nguyeân taéc vöøa trình baøy treân ñaây...... nhôø quy luaät naøy” laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho
aán baûn B. (N.D).

339
 baûn thaân nhöõng hieän töôïng, trong khi bieåu töôïng veà caùi ña taïp naøy trong söï
laõnh hoäi bao giôø cuõng coù tính tieáp dieãn nhau. Ví duï, söï laõnh hoäi veà caùi ña
taïp trong hieän töôïng moät ngoâi nhaø ñang ñöùng tröôùc maét toâi laø coù tính tieáp
dieãn. [Toâi nhìn töø noùc xuoáng neàn, töø ngoaøi vaøo trong v.v.]. Baây giôø neáu hoûi:
caùi ña taïp coù tieáp dieãn trong baûn thaân ngoâi nhaø khoâng, chaéc khoâng ai daùm
thöøa nhaän caû. Nhöng, neáu toâi naâng khaùi nieäm cuûa toâi veà moät ñoái töôïng leân
moät yù nghóa sieâu nghieäm veà noù, toâi thaáy raèng ngoâi nhaø khoâng phaûi laø moät
vaät-töï-thaân, maø chæ laø moät hieän töôïng, töùc laø, bieåu töôïng, coøn ñoái töôïng
B236 sieâu nghieäm cuûa noù khoâng theå bieát ñöôïc. | Vaäy, toâi hieåu nhö theá naøo veà
caâu hoûi: "Caùi ña taïp coù theå ñöôïc noái keát nhö theá naøo trong baûn thaân hieän
töôïng - (chöù khoâng coù gì ñöôïc noái keát nôi töï thaân söï vaät)?". ÔÛ ñaây, [trong
tröôøng hôïp ngoâi nhaø] caùi gì naèm ôû trong söï laõnh hoäi tieáp dieãn cuûa toâi ñöôïc
xem laø bieåu töôïng, coøn hieän töôïng [ngoâi nhaø] ñöôïc mang laïi cho toâi - duø
khoâng gì khaùc hôn laø moät toång theå (Inbegriff) cuûa nhöõng bieåu töôïng naøy -
phaûi ñöôïc xem laø ñoái töôïng cuûa nhöõng bieåu töôïng aáy, vaø khaùi nieäm cuûa toâi
[veà ngoâi nhaø] - ñöôïc ruùt ra töø nhöõng bieåu töôïng cuûa söï laõnh hoäi, - phaûi phuø
hôïp vôùi ñoái töôïng naøy. Ta thaáy ngay raèng, vì nhaän thöùc phaûi truøng hôïp vôùi
ñoái töôïng môùi taïo neân chaân lyù, neân vaán ñeà ôû ñaây chæ lieân quan ñeán caùc
ñieàu kieän hình thöùc cuûa chaân lyù thöôøng nghieäm; vaø hieän töôïng - ôû phiaù ñoái
laäp vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa söï laõnh hoäi - chæ coù theå ñöôïc hình dung nhö laø
ñoái töôïng phaân bieät vôùi söï laõnh hoäi - neáu hieän töôïng phuïc tuøng moät quy
luaät phaân bieät noù vôùi moïi söï laõnh hoäi khaùc vaø laøm cho moät
phöông caùch noái keát caùi ña taïp trôû thaønh taát yeáu. ÔÛ nôi hieän töôïng, caùi chöùa
ñöïng ñieàu kieän cho quy luaät taát yeáu cuûa söï laõnh hoäi, ñoù chính laø ñoái
töôïng*.

Baây giôø ta haõy tieáp tuïc coâng vieäc chöùng minh cuûa mình. Moät caùi gì
ñoù xaûy ra, coù nghóa laø moät caùi gì ñoù hay moät traïng thaùi naøo ñoù tröôùc ñoù
B237 chöa coù, nay môùi xuaát hieän. | Nhöng ñieàu naøy khoâng theå ñöôïc tri giaùc moät
caùch thöôøng nghieäm neáu khoâng coù moät hieän töôïng ñi tröôùc maø khoâng chöùa
ñöïng traïng thaùi [môùi] naøy trong baûn thaân noù, bôûi leõ, moät thöïc taïi xaûy ra tieáp
sau moät thôøi gian roãng, noùi khaùc ñi, moät söï ra ñôøi maø tröôùc ñoù khoâng coù
moät traïng thaùi cuûa söï vaät ñi tröôùc, khoâng theå naøo ñöôïc laõnh hoäi cuõng nhö
khoâng theå naøo laõnh hoäi baûn thaân thôøi gian roãng. Do ñoù, moïi söï laõnh hoäi veà
moät söï vieäc xaûy ra laø moät tri giaùc tieáp theo sau moät tri giaùc khaùc. Tuy raèng
trong moïi söï toång hôïp cuûa haønh vi laõnh hoäi, ñieàu noùi treân ñeàu coù ñaëc tính
nhö theá, nhö toâi ñaõ chæ ra nôi hieän töôïng veà ngoâi nhaø tröôùc ñaây, theá nhöng
qua ñoù söï laõnh hoäi cuûa toâi veà moät söï kieän xaûy ra vaãn chöa ñöôïc phaân bieät
vôùi caùc söï laõnh hoäi khaùc nhö theá naøo. Nay, toâi ghi nhaän theâm raèng: neáu

*
ÔÛ ñaây Kant muoán noùi: Nhaän thöùc moät ñoái töôïng (ngoâi nhaø) nhö moät vaät theå ñöùng yeân, khoâng coù söï
bieán ñoåi, ta aùp duïng caùc quy luaät thöôøng nghieäm cuûa söï laõnh hoäi. Trong tröôøng hôïp naøy, chöa coù moái
quan heä nhaân - quaû naøo caû. ÔÛ ñoaïn tieáp theo sau, tình hình seõ khaùc. (N.D).

340
 trong moät hieän töôïng coù chöùa ñöïng söï bieán ñoåi **, toâi goïi tình traïng tröôùc
cuûa tri giaùc toâi laø A, vaø tình traïng sau laø B, thì tri giaùc B chæ coù theå ñeán sau
A trong söï laõnh hoäi, chöù tri giaùc A khoâng theå theo sau B ñöôïc, noù chæ coù theå
ñi tröôùc thoâi. Ví duï, toâi nhìn moät chieác thuyeàn ñang troâi xuoâi theo doøng
nöôùc. Tri giaùc cuûa toâi veà vò trí thaáp hôn cuûa chieác thuyeàn phaûi ñeán sau tri
giaùc veà vò trí cao hôn cuûa noù; vì trong söï laõnh hoäi cuûa toâi veà hieän töôïng
naøy, chieác thuyeàn khoâng theå naøo ñöôïc tri giaùc ôû haï löu tröôùc roài sau ñoù môùi
ôû thöôïng löu cuûa doøng soâng. Do vaäy, ôû ñaây, traät töï trong chuoãi tieáp dieãn
cuûa caùc tri giaùc trong söï laõnh hoäi ñöôïc xaùc ñònh roõ vaø söï laõnh hoäi phaûi ñöôïc
gaén chaët vôùi traät töï naøy. Trong ví duï tröôùc veà moät ngoâi nhaø, caùc tri giaùc cuûa
toâi trong söï laõnh hoäi coù theå baét ñaàu töø noùc nhaø vaø keát thuùc ôû neàn nhaø hoaëc
cuõng coù theå baét ñaàu töø döôùi roài keát thuùc ôû treân; hay toâi coù theå laõnh hoäi caùi
ña taïp trong tröïc quan thöôøng nghieäm naøy töø beân traùi hay beân phaûi ñeàu
ñöôïc. Trong chuoãi caùc tri giaùc naøy, khoâng coù moät traät töï ñöôïc xaùc ñònh naøo
baét buoäc toâi - trong söï laõnh hoäi - phaûi baét ñaàu töø moät ñieåm nhaát ñònh ñeå noái
B238 keát caùi ña taïp moät caùch thöôøng nghieäm. Ngöôïc laïi, quy luaät naøy luoân ñöôïc
aùp duïng ñoái vôùi tri giaùc veà caùi gì ñang dieãn ra, [ñang bieán ñoåi] laøm cho traät
töï cuûa caùc tri giaùc keá tieáp nhau cuûa toâi (trong vieäc laõnh hoäi hieän töôïng naøy)
trôû thaønh taát yeáu.

Nhö theá, trong tröôøng hôïp naøy cuûa chuùng ta, toâi phaûi ruùt chuoãi tieáp
dieãn chuû quan cuûa söï laõnh hoäi töø chuoãi tieáp dieãn khaùch quan cuûa nhöõng
hieän töôïng, vì neáu khaùc ñi, caùi tröôùc seõ hoaøn toaøn khoâng ñöôïc xaùc ñònh vaø
hieän töôïng naøy khoâng theå ñöôïc phaân bieät vôùi hieän töôïng khaùc. Traät töï tieáp
dieãn chuû quan khoâng chöùng minh ñöôïc gì heát veà söï noái keát caùi ña taïp nôi
ñoái töôïng, vì noù hoaøn toaøn tuøy tieän. Coøn traät töï khaùch quan laø ôû ngay trong
traät töï cuûa caùi ña taïp veà hieän töôïng, theo ñoù söï laõnh hoäi veà moät traïng thaùi
naøy (caùi ñang dieãn ra) phaûi ñeán sau moät traïng thaùi khaùc (ñaõ xaûy ra tröôùc)
theo moät quy luaät. Chæ baèng caùch ñoù toâi môùi coù quyeàn noùi veà baûn thaân
hieän töôïng chöù khoâng chæ noùi veà söï laõnh hoäi ñôn thuaàn cuûa toâi, raèng: coù
moät chuoãi tieáp dieãn ôû trong hieän töôïng, cuõng gioáng nhö noùi, toâi khoâng theå
xeáp ñaët söï laõnh hoäi cuûa toâi baèng caùch naøo khaùc hôn laø theo chuoãi tieáp dieãn
naøy.
Theo quy luaät ñoù, ñieàu kieän cuûa quy luaät phaûi naèm trong caùi gì ñi
B239 tröôùc moät söï kieän ñang xaûy ra vaø söï kieän naøy luoân luoân vaø taát yeáu phaûi ñeán
sau; chöù toâi khoâng theå ñaûo ngöôïc ñöôïc, töùc khoâng theå laáy söï kieän ñang xaûy
ñeå xaùc ñònh caùi gì ñi tröôùc (baèng söï laõnh hoäi). Khoâng coù hieän töôïng naøo ñi
ngöôïc töø thôøi ñieåm sau trôû laïi thôøi ñieåm tröôùc, maëc duø noù coù moái quan heä
vôùi moät thôøi ñieåm tröôùc naøo ñoù; ngöôïc laïi, töø moät thôøi ñieåm ñaõ cho, taát yeáu
phaûi ñi tôùi thôøi ñieåm sau ñöôïc xaùc ñònh. Vaø vì chaéc chaén coù moät caùi gì dieãn
ra tieáp theo sau, neân toâi phaûi noái keát noù vôùi moät caùi gì khaùc coù tröôùc noù

**
Nguyeân vaên: “chöùa ñöïng moät söï ñang dieãn ra (ein Geschehen)”, nhöng ñeå deã hieåu, chuùng toâi
taïm dòch laø “söï bieán ñoåi” ñeå laøm noåi roõ tính quaù trình trong quy luaät tính nhaân-quaû maø Kant saép
chöùng minh. (N.D).

341
 theo moät quy luaät taát yeáu, khieán cho, söï kieän ñang xaûy ra - nhö laø caùi bò
ñieàu kieän - mang laïi moät chæ daãn chaéc chaén veà moät ñieàu kieän ñaõ xaùc ñònh
noù.

Baây giôø, ta giaû thöû khoâng coù caùi gì ñi tröôùc söï kieän ñang xaûy ra caû ñeå
noù phaûi tieáp theo sau theo moät quy luaät, aét moïi chuoãi tieáp dieãn cuûa tri giaùc
chæ laø ôû trong söï laõnh hoäi [cuûa ta] thoâi, nghóa laø ñôn thuaàn chuû quan, vaø qua
ñoù, seõ khoâng theå xaùc ñònh moät caùch khaùch quan caùi naøo phaûi laø caùi thöïc söï
ñi tröôùc, caùi naøo phaûi ñi sau trong caùc tri giaùc. Baèng caùch nhö vaäy, ta chæ
ñuøa giôõn vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa ta thoâi chöù khoâng lieân heä vôùi ñoái töôïng
naøo ñöôïc caû, nghóa laø, chæ thoâng qua tri giaùc cuûa chuùng ta, moät hieän töôïng
khoâng theå ñöôïc phaân bieät vôùi hieän töôïng kia, xeùt veà caùc quan heä thôøi gian;
bôûi vì, söï tieáp dieãn trong ñoäng taùc laõnh hoäi luùc naøo cuõng gioáng heät nhau,
cho neân seõ khoâng coù gì trong hieän töôïng ñeå xaùc ñònh söï tieáp dieãn aáy caû ñeå
qua ñoù laøm cho moät chuoãi tieáp dieãn naøo ñoù trôû thaønh taát yeáu khaùch quan.
B240 Vaø trong tröôøng hôïp ñoù, toâi seõ khoâng theå noùi: hai traïng thaùi trong moät hieän
töôïng keá tieáp theo nhau maø chæ coù theå noùi: moät söï laõnh hoäi naøy keá tieáp theo
sau söï laõnh hoäi khaùc. | Nhöng nhö theá chæ laø caùi gì ñôn thuaàn chuû quan,
khoâng xaùc ñònh ñöôïc moät ñoái töôïng naøo vaø ruùt cuïc, khoâng theå coù giaù trò
tröôùc nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng baát kyø naøo (vaø cuõng khoâng coù giaù trò
ngay trong hieän töôïng).
Do ñoù, khi ta bieát moät caùi gì ñoù xaûy ra, bao giôø ta cuõng giaû thieát coù
moät caùi ñi tröôùc noù, vaø caùi xaûy ra naøy phaûi ñi theo sau, ñuùng vôùi quy luaät.
Neáu khoâng coù ñieàu naøy, toâi seõ khoâng theå noùi veà moät ñoái töôïng raèng noù ñi
theo sau, vì chuoãi tieáp dieãn ñôn thuaàn trong söï laõnh hoäi cuûa toâi - neáu khoâng
ñöôïc xaùc ñònh baèng moät quy luaät trong moái quan heä vôùi caùi gì ñi tröôùc - seõ
khoâng cho pheùp khaúng ñònh coù chuoãi tieáp dieãn ôû trong ñoái töôïng.

Vaäy, luoân phaûi caên cöù vaøo quy luaät theo ñoù nhöõng hieän töôïng trong
chuoãi tieáp dieãn, töùc laø nhö chuùng ñang dieãn ra, phaûi ñöôïc quy ñònh bôûi
traïng thaùi coù tröôùc, toâi môùi coù theå bieán söï toång hôïp chuû quan (cuûa söï laõnh
hoäi) cuûa toâi thaønh khaùch quan, vaø chæ vôùi tieàn ñeà naøy, baûn thaân kinh
nghieäm veà moät ñieàu gì ñaáy ñang dieãn ra môùi coù theå coù ñöôïc.

Taát caû nhöõng nhaän xeùt treân ñaây coù veû maâu thuaãn vôùi tieán trình quen
thuoäc cuûa vieäc söû duïng giaùc tính chuùng ta. | Theo ñoù, ta thöôøng cho raèng,
chính nhôø tri giaùc caùc chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng söï kieän vaø khi so saùnh
B241 chuùng vôùi nhöõng hieän töôïng ñi tröôùc thaáy coù söï truøng hôïp, ta môùi ñöôïc daãn
daét ñeán choã khaùm phaù ra moät quy luaät, theo ñoù moät soá söï kieän naøy luoân
luoân ñi tieáp theo sau moät soá hieän töôïng kia, vaø chæ nhôø quaù trình ñoù maø ta
môùi coù ñöôïc khaùi nieäm veà nguyeân nhaân. [Nhöng roõ raøng laø], treân cô sôû
nhö theá, khaùi nieäm naøy [veà nguyeân nhaân] seõ ñôn thuaàn coù tính thöôøng
nghieäm, vaø quy luaät "Moïi söï vieäc dieãn ra ñeàu phaûi coù moät nguyeân nhaân"
maø noù mang laïi cuõng coù tính ngaãu nhieân, [baát taát] nhö baûn thaân kinh
nghieäm: trong tröôøng hôïp naøy, tính phoå bieán vaø taát yeáu cuûa quy luaät chæ

342
 ñöôïc gaùn gheùp vaø khoâng coù tính giaù trò phoå bieán thöïc söï, vì chuùng chæ ñaët
cô sôû treân söï quy naïp chöù khoâng phaûi tieân nghieäm. Trong khi ñoù, söï thaät laø,
- cuõng gioáng nhö vôùi caùc bieåu töôïng thuaàn tuùy tieân nghieäm khaùc (v.d khoâng
gian vaø thôøi gian) -, sôû dó ta coù theå ruùt ra ñöôïc töø kinh nghieäm nhöõng khaùi
nieäm thaät roõ raøng [nhö khaùi nieäm veà nhaân-quaû] laø vì chính ta ñaõ ñaët
chuùng vaøo trong kinh nghieäm, vaø vì theá, chæ nhôø chuùng, môùi laøm cho kinh
nghieäm hình thaønh ñöôïc. Leõ coá nhieân, tính roõ raøng loâ-gic cuûa bieåu töôïng
naøy veà moät quy luaät xaùc ñònh chuoãi söï kieän nhö cuûa moät khaùi nieäm veà
nguyeân nhaân chæ coù theå coù ñöôïc khi ta söû duïng chuùng ôû trong kinh nghieäm,
nhöng, vieäc nhaän bieát veà quy luaät naøy nhö laø ñieàu kieän cuûa söï thoáng nhaát
toång hôïp cuûa nhöõng hieän töôïng trong thôøi gian laïi chính laø cô sôû cuûa baûn
thaân kinh nghieäm vaø vì vaäy, ñi tröôùc kinh nghieäm moät caùch tieân nghieäm.

Nhieäm vuï cuûa ta baây giôø laø, baèng ví duï [cuï theå], cho thaáy ta khoâng
bao giôø - ngay trong kinh nghieäm - coù theå gaùn chuoãi tieáp dieãn (cuûa moät söï
kieän ñang xaûy ra maø tröôùc ñoù chöa coù) cho moät ñoái töôïng vaø phaân bieät noù
B242 vôùi chuoãi tieáp dieãn chuû quan trong söï laõnh hoäi cuûa ta, neáu khoâng coù moät
quy luaät laøm neàn taûng buoäc ta [taùc giaû nhaán maïnh] phaûi quan saùt traät töï
naøy cuûa caùc tri giaùc nhö laø moät traät töï khaùc [trong baûn thaân ñoái töôïng], vaø
chính söï baét buoäc (Nötigung) naøy môùi laøm cho bieåu töôïng veà moät söï tieáp
dieãn ôû trong ñoái töôïng coù theå coù ñöôïc.

Ta coù nhöõng bieåu töôïng trong ta vaø ta cuõng coù theå yù thöùc veà chuùng.
Nhöng duø yù thöùc naøy môû roäng ñeán ñaâu vaø chính xaùc, hay ñuùng ñaén ñeán ñoä
naøo ñi nöõa nhö ta muoán, nhöõng bieåu töôïng naøy bao giôø cuõng chæ laø nhöõng
bieåu töôïng, töùc chæ laø nhöõng quy ñònh beân trong cuûa taâm thöùc ta trong moái
quan heä vôùi thôøi gian luùc naøy hay luùc khaùc. Vaäy laøm theá naøo ñeå ta coù theå ñi
ñeán choã ñaët ra moät ñoái töôïng cho nhöõng bieåu töôïng naøy, hay noùi khaùc ñi,
laøm sao mang laïi cho tính thöïc taïi chuû quan naøy nhöõng söï bieán thaùi, [ñieàu
chænh] (Modifikationen) cuûa moät thöïc taïi khaùch quan maø toâi khoâng bieát ñoù
laø thöïc taïi khaùch quan naøo? [Roõ raøng laø,] yù nghóa khaùch quan khoâng theå coù
trong moái quan heä vôùi moät bieåu töôïng khaùc (duø ta muoán goïi laø ñoái töôïng),
vì leõ caâu hoûi seõ laïi naûy sinh nhö cuõ: "Bieåu töôïng khaùc naøy laøm sao coù theå
töï ñi ra khoûi noù ñeå nhaän ñöôïc yù nghóa khaùch quan vöôït treân caùi chuû quan
voán laø baûn thaân noù, nhö moät tính quy ñònh veà moät traïng thaùi cuûa taâm thöùc
ta, nhö ñaõ noùi treân kia?". Nhöng, neáu ta nghieân cöùu xem moái quan heä vôùi
moät ñoái töôïng seõ mang laïi cho nhöõng bieåu töôïng [chuû quan] cuûa ta moät
ñaëc ñieåm môùi meû naøo vaø ñaâu laø phaåm caùch (Dignität) maø nhöõng bieåu töôïng
naøy qua ñoù seõ nhaän ñöôïc, ta seõ thaáy raèng chính moái quan heä naøy khoâng
laøm gì khaùc hôn laø laøm cho vieäc noái keát nhöõng bieåu töôïng [chuû quan cuûa
ta] trôû thaønh taát yeáu theo moät kieåu nhaát ñònh naøo ñoù vaø buoäc nhöõng bieåu
töôïng phaûi phuïc tuøng moät quy luaät. | Ngöôïc laïi, cuõng chính baèng caùch moät
traät töï nhaát ñònh laø taát yeáu trong moái quan heä veà thôøi gian cuûa nhöõng bieåu
töôïng cuûa ta, maø yù nghóa khaùch quan môùi ñöôïc mang laïi cho nhöõng bieåu

343
B243 töôïng naøy.

Trong söï toång hôïp cuûa nhöõng hieän töôïng, caùi ña taïp trong nhöõng bieåu
töôïng cuûa ta bao giôø cuõng tieáp dieãn nhau. Theá nhöng, qua ñoù chöa moät ñoái
töôïng naøo ñöôïc hình dung caû, vì qua chuoãi tieáp dieãn naøy - voán coù chung
trong moïi söï laõnh hoäi - chöa coù caùi naøo ñöôïc phaân bieät vôùi caùi khaùc [nhôù
laïi ví duï veà söï laõnh hoäi nhöõng tri giaùc veà ngoâi nhaø]. Nhöng bao laâu toâi tri
giaùc hoaëc giaû ñònh töø tröôùc raèng trong chuoãi tieáp dieãn naøy coù moät moái
quan heä vôùi moät traïng thaùi ñi tröôùc, töø ñoù bieåu töôïng cuûa toâi ñeán sau nhö
moät keát quaû ñuùng theo quy luaät, baáy giôø toâi môùi hình dung ñöôïc moät caùi gì
ñoù nhö moät söï kieän hay nhö caùi gì ñang dieãn ra, töùc laø toâi nhaän thöùc ñöôïc
moät ñoái töôïng baèng caùch phaûi ñaët noù vaøo moät vò trí nhaát ñònh naøo ñoù
trong thôøi gian; moät vò trí - caên cöù vaøo traïng thaùi ñi tröôùc – khoâng theå ñöôïc
thay theá baèng moät vò trí naøo khaùc. Do ñoù, khi toâi tri giaùc moät caùi gì ñang
dieãn ra, trong bieåu töôïng aáy chöùa ñöïng ñieàu ñaàu tieân laø: coù moät caùi gì ñi
tröôùc noù, vì chính trong moái quan heä vôùi caùi naøy maø hieän töôïng môùi nhaän
ñöôïc quan heä thôøi gian cuûa rieâng noù, ñoù laø, chæ toàn taïi sau thôøi gian ñaõ ñi
tröôùc, laø luùc noù chöa toàn taïi. Noù chæ nhaän ñöôïc vò trí xaùc ñònh veà thôøi gian
trong moái quan heä naøy laø nhôø giaû ñònh raèng ñaõ coù moät caùi gì hieän höõu trong
moät traïng thaùi tröôùc maø noù luoân luoân phaûi ñi theo sau, töùc laø ñi theo moät
quy luaät. | Taát caû caùc ñieàu noùi treân cho thaáy: thöù nhaát, toâi khoâng theå ñaûo
ngöôïc chuoãi [traät töï cuûa söï tieáp dieãn], bieán caùi ñang xaûy ra laïi ñi tröôùc caùi
maø noù phaûi theo sau; vaø thöù hai, neáu traïng thaùi ñi tröôùc ñaõ ñöôïc thieát ñònh
(gesetzt) - caùi ñang xaûy ra naøy phaûi ñeán sau moät caùch taát yeáu vaø khoâng theå
traùnh khoûi. Nhôø ñoù maø moät traät töï trong caùc bieåu töôïng cuûa ta môùi hình
thaønh ñöôïc, trong ñoù caùi ñang coù maët (trong chöøng möïc laø caùi ñaõ trôû thaønh)
B244 mang laïi söï höôùng daãn [cho thaáy] moät traïng thaùi coù tröôùc nhö laø moät caùi
ñoái öùng (Correlatum) - duø chöa ñöôïc xaùc ñònh - cuûa noù; caùi ñoái öùng vöøa
coù quan heä vöøa xaùc ñònh caùi ñang xaûy ra naøy nhö laø keát quaû cuûa noù, vaø noái
keát caùi naøy vôùi baûn thaân noù moät caùch taát yeáu trong chuoãi thôøi gian.

Neáu [ta ñaõ thöøa nhaän] moät quy luaät taát yeáu cuûa caûm naêng chuùng ta,
vaø do ñoù, cuõng laø moät ñieàu kieän moâ thöùc cuûa moïi tri giaùc raèng: thôøi gian ñi
tröôùc nhaát thieát quy ñònh thôøi gian ñi sau (töùc laø, toâi khoâng theå ñi ñeán thôøi
gian sau maø khoâng thoâng qua thôøi gian tröôùc), thì ôû ñaây cuõng vaäy, [ta phaûi
thöøa nhaän] coù moät quy luaät khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa bieåu töôïng
thöôøng nghieäm veà chuoãi thôøi gian raèng: nhöõng hieän töôïng trong thôøi gian
ñaõ qua quy ñònh moïi toàn taïi trong thôøi gian tieáp dieãn sau, vaø caùi ñeán sau,
vôùi tö caùch laø söï kieän ñang xaûy ra, khoâng theå coù ñöôïc tröø khi caùi tröôùc quy
ñònh söï toàn taïi cuûa noù trong thôøi gian, töùc laø quy ñònh noù theo moät quy luaät.
Bôûi vì, chæ ôû nôi nhöõng hieän töôïng, ta môùi coù theå nhaän thöùc moät caùch
thöôøng nghieäm tính lieân tuïc (Kontinuität) naøy trong söï noái keát cuûa
nhöõng thôøi gian [khaùc nhau].

344
 Giaùc tính laø thuoäc veà moïi kinh nghieäm vaø khaû theå cuûa
kinh nghieäm*, neân vieäc ñaàu tieân maø giaùc tính laøm nhaèm mang laïi kinh
nghieäm chöa phaûi laø laøm cho bieåu töôïng cuûa ta veà nhöõng ñoái töôïng trôû neân
minh baïch, maø tröôùc heát laø laøm cho bieåu töôïng veà moät ñoái töôïng noùi
chung coù theå coù ñöôïc. Giaùc tính laøm ñieàu ñoù chæ baèng caùch aùp duïng
B245 [chuyeån trao, übertragen] TRAÄT TÖÏ THÔØI GIAN vaøo nhöõng hieän
töôïng vaø vaøo söï toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng, töùc baèng caùch ñònh cho
moãi hieän töôïng - nhö laø moät keát quaû - moät vò trí ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch tieân nghieäm ôû trong thôøi gian trong quan heä vôùi nhöõng hieän töôïng
ñi tröôùc, maø neáu khoâng coù vò trí naøy, hieän töôïng khoâng theå truøng hôïp
vôùi baûn thaân thôøi gian laø caùi daønh cho moïi boä phaän cuûa noù moät vò trí
thích hôïp, moät caùch tieân nghieäm. Söï xaùc ñònh vò trí naøy khoâng theå ñöôïc
vay möôïn [ñöôïc ruùt ra] töø moái quan heä cuûa nhöõng hieän töôïng vôùi thôøi gian
tuyeät ñoái (vì thôøi gian tuyeät ñoái khoâng phaûi moät ñoái töôïng cuûa tri giaùc), traùi
laïi, nhöõng hieän töôïng phaûi töï xaùc ñònh vò trí laãn cho nhau trong baûn thaân
thôøi gian vaø laøm cho nhöõng vò trí naøy trôû thaønh taát yeáu trong traät töï cuûa thôøi
gian. | Noùi caùch khaùc, caùi gì tieáp dieãn hay ñang dieãn ra ñeàu phaûi xaûy ra phuø
hôïp vôùi moät quy luaät phoå bieán ñaõ chöùa ñöïng saün trong traïng thaùi ñi tröôùc;
töø ñoù, moät chuoãi nhöõng hieän töôïng môùi hình thaønh vaø nhôø giaùc tính, chuoãi
hieän töôïng naøy cuõng taïo ra cuøng moät traät töï vaø söï noái keát lieân tuïc trong
chuoãi nhöõng tri giaùc coù theå coù [cuûa ta], laøm cho traät töï vaø söï noái keát naøy trôû
thaønh taát yeáu cuõng gioáng nhö ñaõ xaûy ra moät caùch tieân nghieäm trong moâ
thöùc cuûa tröïc quan beân trong (thôøi gian) laø nôi maø moïi tri giaùc cuûa chuùng ta
ñeàu coù vò trí rieâng cuûa chuùng.

Cho raèng moät caùi gì ñoù ñang dieãn ra laø moät tri giaùc thuoäc veà moät kinh
nghieäm khaû höõu; caùi ñoù sôû dó laø hieän thöïc (wirklich) [thuoäc ñoái töôïng
khaùch quan] khi toâi nhìn hieän töôïng - veà maët vò trí cuûa noù – nhö laø ñöôïc xaùc
ñònh trong thôøi gian, töùc laø, nhö moät ñoái töôïng bao giôø cuõng coù theå ñöôïc
tìm thaáy [nhaän thöùc] döïa vaøo moät quy luaät trong söï noái keát cuûa nhöõng tri
giaùc. Nhöng, quy luaät naøy - laøm nhieäm vuï xaùc ñònh moät caùi gì ñoù theo
B246 chuoãi tieáp dieãn trong thôøi gian - laø: "Trong caùi gì ñi tröôùc phaûi tìm ñöôïc
ñieàu kieän ñeå söï kieän [dieãn ra] luùc naøo cuõng (töùc: moät caùch taát yeáu)
phaûi theo sau". Vaäy meänh ñeà [nguyeân taéc] veà nguyeân nhaân ñaày ñuû laø
cô sôû cuûa kinh nghieäm khaû höõu, cuõng laø cuûa söï nhaän thöùc khaùch quan veà
nhöõng hieän töôïng xeùt veà phöông dieän moái quan heä cuûa nhöõng hieän töôïng
trong chuoãi tieáp dieãn cuûa thôøi gian.

Cô sôû chöùng minh cho nguyeân taéc [nhaân quaû] naøy chæ döïa vaøo caùc
yeáu toá (Momente) sau ñaây cuûa laäp luaän. Söï toång hôïp caùi ña taïp nhôø trí
töôûng töôïng laø thuoäc veà moïi nhaän thöùc thöôøng nghieäm. | Söï toång hôïp ñoù

*
coù theå hieåu: giaùc tính laø khoâng theå thieáu ñeå ta coù kinh nghieäm vaø ñeå cho baûn thaân kinh nghieäm coù
theå coù ñöôïc. (N.D).

345
 bao giôø cuõng coù tính tieáp dieãn, nghóa laø trong ñoù, nhöõng bieåu töôïng luoân noái
tieáp theo nhau. Nhöng veà maët traät töï (caùi gì phaûi ñi tröôùc, caùi gì phaûi ñi
sau) thì chuoãi tieáp dieãn trong trí töôûng töôïng khoâng heà ñöôïc xaùc ñònh, vaø
chuoãi nhöõng bieåu töôïng noái tieáp nhau aáy coù theå ñöôïc xem laø ñi tôùi hay ñi
lui ñeàu ñöôïc. [v.d nhöõng bieåu töôïng veà ngoâi nhaø ôû caùc trang tröôùc]. Nhöng
neáu söï toång hôïp naøy laø moät söï toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi (veà caùi ña taïp cuûa
moät hieän töôïng ñaõ cho), traät töï aáy laø ñöôïc xaùc ñònh ôû trong ñoái töôïng, hay
noùi chính xaùc hôn, ôû trong ñoái töôïng coù moät traät töï cuûa söï toång hôïp tieáp
dieãn nhau xaùc ñònh moät ñoái töôïng, theo ñoù moät caùi gì nhaát thieát phaûi ñi
tröôùc, vaø khi [vò trí cuûa] noù ñöôïc xaùc ñònh, moät caùi khaùc nhaát thieát phaûi theo
sau. Nhö vaäy, neáu tri giaùc cuûa toâi phaûi chöùa ñöïng nhaän thöùc veà moät söï kieän
ñang xaûy ra, theo nghóa thaät söï xaûy ra, noù phaûi laø moät phaùn ñoaùn thöôøng
B247 nghieäm trong ñoù ngöôøi ta cho raèng chuoãi tieáp dieãn laø ñöôïc xaùc ñònh, nghóa
laø, chuoãi tieáp dieãn ñoøi hoûi tieân quyeát [hay tieàn giaû ñònh] (voraussetzen)
phaûi coù moät hieän töôïng khaùc [ñi tröôùc] veà maët thôøi gian maø noù phaûi ñi sau
moät caùch taát yeáu, töùc laø theo moät quy luaät. Ñi ngöôïc laïi ñieàu aáy, töùc neáu
khi toâi xaùc ñònh caùi ñi tröôùc, maø söï kieän xaûy ra khoâng nhaát thieát theo sau,
toâi buoäc phaûi xem ñoù chæ laø moät troø chôi chuû quan cuûa toâi vôùi nhöõng saûn
phaåm töôûng töôïng cuûa mình vaø neáu toâi cöù hình dung cho toâi moät caùi gì ñöôïc
xem laø khaùch quan trong nhöõng bieåu töôïng aáy, toâi goïi noù laø moät giaác moäng
ñôn thuaàn maø thoâi. Do vaäy, moái quan heä cuûa nhöõng hieän töôïng (nhö laø
nhöõng tri giaùc khaû höõu), theo ñoù caùi ñeán sau (caùi ñang dieãn ra) laø ñöôïc quy
ñònh moät caùch taát yeáu veà maët toàn taïi bôûi caùi ñi tröôùc vaø theo moät quy luaät
trong thôøi gian, do ñoù moái töông quan cuûa nguyeân nhaân vôùi keát quaû laø ñieàu
kieän cho giaù trò khaùch quan cuûa nhöõng phaùn ñoaùn thöôøng nghieäm cuûa ta xeùt
veà phöông dieän chuoãi cuûa nhöõng tri giaùc, do ñoù cuõng laø cuûa chaân lyù thöôøng
nghieäm cuûa nhöõng phaùn ñoaùn, töùc cuõng laø cuûa kinh nghieäm. Nguyeân taéc
quan heä nhaân-quaû trong chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng hieän töôïng, do ñoù, coù
giaù trò cho moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm (trong soá caùc ñieàu kieän cuûa söï
tieáp dieãn), vì leõ baûn thaân noù laø neàn taûng cho khaû theå cuûa moät kinh nghieäm
nhö theá.

Tuy nhieân, ôû ñaây naûy sinh moät thaéc maéc caàn phaûi gôõ boû. Nguyeân taéc
veà söï noái keát nhaân-quaû trong nhöõng hieän töôïng - trong coâng thöùc noùi treân
cuûa ta - chæ giôùi haïn trong söï tieáp dieãn cuûa chuoãi nhöõng hieän töôïng, theá
nhöng, trong khi söû duïng noù, ta thaáy nguyeân taéc naøy vaãn ñuùng vôùi nhöõng
hieän töôïng cuøng toàn taïi ñoàng thôøi, trong ñoù, nhaân vaø quaû cuøng xaûy ra moät
luùc. Ví duï, trong phoøng coù hôi aám maø ngoaøi trôøi khoâng coù. Toâi nhìn quanh
ñeå tìm hieåu nguyeân nhaân vaø tìm thaáy moät loø söôûi ñang noùng. Nhö vaäy, loø
B248 söôûi laø nguyeân nhaân toàn taïi ñoàng thôøi vôùi keát quaû cuûa noù, laø hôi aám trong
phoøng; vaäy ôû ñaây, khoâng coù chuoãi tieáp dieãn xeùt veà maët thôøi gian giöõa
nguyeân nhaân vaø keát quaû, traùi laïi, chuùng ñoàng thôøi; nhöng quy luaät vaãn
ñuùng. Phaàn lôùn nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng trong töï nhieân laø ñoàng thôøi
vôùi nhöõng keát quaû cuûa chuùng, vaø chuoãi tieáp dieãn trong thôøi gian cuûa caùi sau
sôû dó coù chæ vì nguyeân nhaân khoâng theå phaùt huy toaøn boä keát quaû ngay laäp

346
 töùc maø thoâi. Nhöng ngay vaøo luùc keát quaû vöøa naûy sinh, noù luoân ñoàng thôøi
vôùi nguyeân nhaân gaây ra noù, bôûi vì neáu tröôùc ñoù nguyeân nhaân chæ ngöøng toàn
taïi moät laùt thì keát quaû kia aét ñaõ khoâng theå xuaát hieän. ÔÛ ñaây ta phaûi ñaëc bieät
löu yù raèng ta chæ xem xeùt traät töï cuûa thôøi gian chöù khoâng phaûi dieãn tieán
(Ablauf) cuûa thôøi gian; moái quan heä veà thôøi gian vaãn toàn taïi maëc duø khoâng
moät thôøi gian [cuï theå] naøo ñaõ troâi qua. Thôøi gian giöõa nguyeân nhaân vaø keát
quaû tröïc tieáp [töùc thôøi] cuûa noù coù theå laø ñang bieán maát (verschwindend),
(vaäy chuùng laø ñoàng thôøi), nhöng quan heä giöõa chuùng bao giôø cuõng coù theå
ñöôïc xaùc ñònh veà maët thôøi gian. Ví duï, neáu toâi xem moät vieân bi ñang naèm
treân moät taám neäm baèng phaúng vaø gaây ra moät veát truõng treân ñoù laø nguyeân
nhaân thì noù vaø keát quaû laø ñoàng thôøi. Daàu vaäy, toâi vaãn coù theå phaân bieät caû
hai thoâng qua moái quan heä thôøi gian veà maët noái keát coù tính taùc ñoäng cuûa
chuùng. Bôûi vì neáu toâi ñaët vieân bi leân treân maët neäm, veát truõng treân maët
phaúng aáy seõ ñeán sau; coøn neáu giaû thöû taám neäm coù saün moät veát truõng maø toâi
khoâng roõ nguyeân nhaân töø ñaâu thì nhaát ñònh khoâng phaûi do vieân bi baèng chì
naøy gaây neân. Nhö vaäy, chuoãi tieáp dieãn trong thôøi gian, vaãn laø tieâu chuaån
thöôøng nghieäm duy nhaát ñeå xem xeùt keát quaû trong moái quan heä vôùi nguyeân
nhaân ñi tröôùc. Caùi ly laø nguyeân nhaân cuûa vieäc möïc nöôùc taêng leân, duø hai
hieän töôïng laø ñoàng thôøi. Vì neáu toâi duøng ly ñeå muùc nöôùc töø moät bình chöùa
B249 lôùn hôn noù, keát quaû xaûy ra laø söï thay ñoåi möïc nöôùc, töùc nöôùc trong bình
chöùa ñaõ chuyeån sang cho phaàn loõm cuûa ly.

Khaùi nieäm veà tính nhaân quaû naøy seõ daãn ñeán khaùi nieäm veà haønh ñoäng,
töø ñoù daãn ñeán khaùi nieäm veà löïc, vaø töø löïc daãn ñeán khaùi nieäm veà baûn theå.
Vì toâi khoâng muoán taùc phaåm pheâ phaùn naøy - vôùi muïc ñích duy nhaát laø khaûo
saùt nguoàn goác cuûa nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm cuûa ta - bò troän laãn vôùi
nhöõng phaân tích chæ coù taùc duïng giaûi thích (chöù khoâng môû roäng) nhöõng khaùi
nieäm cuûa ta, toâi xin daønh vieäc giaûi thích khaù röôøm raø veà caùc khaùi nieäm treân
ñaây cho heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong töông lai*, duø sao, moät söï phaân
tích nhö theá cuõng coù theå ñöôïc tìm thaáy raát nhieàu trong caùc saùch giaùo khoa
coù tieáng laâu nay veà loaïi naøy. Tuy theá, ôû ñaây toâi cuõng khoâng theå khoâng ñeà
caäp ñoâi chuùt veà tieâu chuaån thöôøng nghieäm cuûa moät baûn theå, trong chöøng
möïc baûn theå coù veû seõ boäc loä deã daøng hôn vaø toát hôn thoâng qua khaùi nieäm
veà haønh ñoäng (Handlung) hôn laø thoâng qua khaùi nieäm veà tính thöôøng toàn
cuûa hieän töôïng [nhö ñaõ baøn ôû phaàn tröôùc].

B250 ÔÛ ñaâu coù haønh ñoäng, töùc hoaït ñoäng vaø löïc, ôû ñoù cuõng phaûi coù baûn theå
vaø chæ trong baûn theå, ta môùi tìm thaáy nôi truù nguï cuûa nguoàn suoái phong phuù
cuûa nhöõng hieän töôïng. Noùi nhö theá nghe hay laém nhöng neáu phaûi giaûi thích
baûn theå laø gì - vaø muoán traùnh loái giaûi thích luaån quaån ñaày sai soùt - thì thaät
khoâng deã daøng tí naøo. Caâu hoûi laø: "Baèng caùch naøo ta coù theå töø haønh ñoäng
maø suy ra töùc thì veà tính thöôøng toàn cuûa caùi ñang haønh ñoäng, laø caùi voán laø

*
töùc trong quyeån: "Caùc cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân" (1796) (Metaphysische
Anfangsgruende der Naturwissenschaft). (N.D).

347
 ñaëc ñieåm coát yeáu vaø rieâng coù cuûa baûn theå (hieän töôïng)?". Roõ raøng sau taát
caû nhöõng gì ñaõ trình baøy ôû treân, lôøi giaûi ñaùp cho caâu hoûi naøy khoâng coøn caùi
khoù khaên maø baèng phöông caùch thoâng thöôøng (chæ tieán haønh phaân tích caùc
khaùi nieäm) hoaøn toaøn khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc. Haønh ñoäng voán ñaõ noùi
leân moái quan heä giöõa chuû theå cuûa tính nguyeân nhaân vôùi keát quaû cuûa noù.
Nay, bôûi vì moïi keát quaû ñeàu ôû nôi caùi gì ñang xaûy ra, töùc laø nôi caùi khaû
bieán, [caùi coù theå bieán ñoåi], laø caùi bieåu thò thôøi gian veà maët tieáp dieãn, cho
neân chuû theå sau cuøng cuûa noù phaûi laø caùi thöôøng toàn - nhö laø caùi cô chaát [baát
bieán] cuûa moïi caùi thay ñoåi, töùc laø caùi baûn theå. Vì theo nguyeân taéc tính
nhaân-quaû, nhöõng haønh ñoäng bao giôø cuõng laø cô sôû ñaàu tieân cuûa moïi thay
ñoåi cuûa nhöõng hieän töôïng, do ñoù, khoâng theå naèm trong moät chuû theå maø baûn
thaân cuõng thay ñoåi, vì neáu vaäy, laïi caàn coù nhöõng haønh ñoäng khaùc vaø chuû
theå khaùc ñeå quy ñònh söï thay ñoåi naøy. Vaäy keát quaû laø, chæ coù haønh ñoäng -
nhö moät tieâu chuaån thöôøng nghieäm - laø ñuû ñeå chöùng minh tính baûn theå
(Sub-stantialität) maø toâi khoâng caàn phaûi ñi tìm tính thöôøng toàn cuûa baûn theå
baèng caùch so saùnh nhöõng tri giaùc vôùi nhau. | Vaû laïi, neáu chæ baèng con
ñöôøng quy naïp naøy, söï chöùng minh cuõng seõ khoâng bao giôø ñaït ñöôïc ñoä lôùn
vaø tính phoå bieán chaët cheõ nhö cuûa khaùi nieäm [quy luaät] ñoøi hoûi. Vì raèng chuû
theå ñaàu tieân taïo neân moïi tính nhaân-quaû cho vieäc ra ñôøi vaø maát ñi thì töï noù
(trong theá giôùi hieän töôïng) laïi khoâng theå ra ñôøi vaø maát ñi, neân ñoù laø keát
B251 luaän vöõng chaéc ñöa ta ñeán khaùi nieäm veà tính taát yeáu thöôøng nghieäm vaø tính
thöôøng toàn trong söï toàn taïi, töùc laø ñöa ñeán khaùi nieäm veà moät baûn theå nhö laø
hieän töôïng.

Khi moät caùi gì dieãn ra, thì ngay söï ra ñôøi ñôn thuaàn - khoâng xeùt ñeán
noäi dung caùi gì ra ñôøi - töï noù ñaõ laø ñoái töôïng caàn tìm hieåu. Böôùc chuyeån töø
choã khoâng-toàn taïi cuûa moät traïng thaùi ñeán choã coù traïng thaùi naøy giaû ñònh
raèng traïng thaùi naøy khoâng chöùa ñöïng baát cöù tính chaát naøo ñaõ toàn taïi tröôùc
ñoù trong hieän töôïng, ñieàu naøy cuõng caàn phaûi xem xeùt. Söï ra ñôøi naøy - nhö
ñaõ thaáy trong loaïi suy thöù nhaát (loaïi suy A) - khoâng lieân quan gì ñeán baûn
theå caû (vì baûn theå thöôøng toàn khoâng ra ñôøi) maø chæ lieân quan ñeán traïng thaùi
cuûa noù. Vaäy noù chæ laø söï bieán ñoåi ñôn thuaàn chöù khoâng phaûi laø coù nguoàn
goác töø hö voâ. Neáu nguoàn goác naøy ñöôïc xem nhö keát quaû cuûa moät nguyeân
nhaân xa laï, nguoàn goác aáy coù teân goïi laø söï saùng taïo (Schöpfung) voán khoâng
ñöôïc pheùp chaáp nhaän nhö moät söï kieän trong theá giôùi hieän töôïng, vì ngay
khaû theå cuûa söï saùng taïo [töø hö voâ bôûi moät nguyeân nhaân xa laï] cuõng ñaõ thuû
tieâu söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm. | Thaät vaäy, neáu toâi xem moïi söï vaät
khoâng phaûi nhö laø nhöõng hieän töôïng, maø nhö laø nhöõng vaät-töï thaân, töùc nhö
laø nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính ñôn thuaàn, thì maëc duø chuùng vaãn laø nhöõng
baûn theå, nhöng veà maët toàn taïi, coù theå ñöôïc xem nhö phuï thuoäc vaøo
B252 nguyeân nhaân xa laï; trong tröôøng hôïp aáy ñieàu naøy seõ daãn ñeán caùc noäi dung
veà thuaät ngöõ hoaøn toaøn khaùc bieät vaø khoâng coøn thích hôïp ñeå aùp duïng vaøo
nhöõng hieän töôïng, nhö laø nhöõng ñoái töôïng coù theå coù cuûa kinh nghieäm.

348
 Moät söï vaät thöïc söï coù theå ñöôïc bieán ñoåi nhö theá naøo; vaø laøm sao töø
moät traïng thaùi ôû thôøi ñieåm naøy, moät traïng thaùi ngöôïc laïi ôû thôøi ñieåm khaùc
laïi coù theå tieáp theo sau nhö moät keát quaû, caùc ñieàu aáy ta khoâng theå bieát
moät caùch tieân nghieäm ñöôïc. ÔÛ ñaây ñoøi hoûi söï hieåu bieát veà caùc löïc taùc
ñoäng trong thöïc teá, laø nhöõng gì chæ coù theå ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng
nghieäm, ví duï, söï hieåu bieát veà caùc löïc vaän ñoäng hoaëc cuõng nhö theá, veà caùc
hieän töôïng tieáp dieãn naøo ñoù (nhö nhöõng chuyeån ñoäng) cho thaáy söï coù maët
cuûa caùc löïc aáy. Nhöng, moâ thöùc cuûa moïi söï bieán ñoåi, ñieàu kieän nhôø ñoù söï
bieán ñoåi - nhö laø söï ra ñôøi cuûa moät traïng thaùi khaùc - coù theå dieãn ra, (noäi
dung cuûa söï bieán ñoåi, töùc laø traïng thaùi ñöôïc bieán ñoåi coù theå laø gì tuøy thích)
vaø söï tieáp dieãn cuûa baûn thaân caùc traïng thaùi (caùi ñaõ dieãn ra) laïi hoaøn toaøn
coù theå bieát ñöôïc moät caùch tieân nghieäm döïa vaøo quy luaät tính nhaân-quaû
vaø caùc ñieàu kieän cuûa thôøi gian(1).

B253 Neáu moät baûn theå chuyeån töø traïng thaùi A sang traïng thaùi khaùc, B, thì
thôøi ñieåm cuûa caùi sau khaùc vôùi thôøi ñieåm cuûa traïng thaùi tröôùc vaø ñi sau caùi
tröôùc. Cuõng theá, traïng thaùi thöù hai, - cuõng vôùi tö caùch laø thöïc taïi (trong hieän
töôïng) - seõ khaùc vôùi traïng thaùi thöù nhaát, trong ñoù tính thöïc taïi cuûa traïng thaùi
thöù hai khoâng coù maët, gioáng nhö B khaùc vôùi 0; nghóa laø, neáu traïng thaùi B
cuõng khaùc vôùi traïng thaùi A - chæ veà maët löôïng -, thì söï bieán ñoåi laø söï ra ñôøi
cuûa B - A, söï ra ñôøi naøy laø caùi ñaõ khoâng toàn taïi trong traïng thaùi tröôùc vaø
trong quan heä vôùi caùi tröôùc, noù laø = 0.

Caâu hoûi baây giôø laø: laøm sao moät söï vaät chuyeån töø traïng thaùi = A sang
traïng thaùi khaùc = B. Giöõa hai thôøi ñieåm naøy bao giôø cuõng coù moät thôøi gian,
vaø giöõa hai traïng thaùi toàn taïi trong caùc thôøi ñieåm naøy bao giôø cuõng coù moät
söï khaùc nhau chöùa ñöïng moät löôïng nhaát ñònh (vì moïi boä phaän cuûa hieän
töôïng ñeán löôït chuùng, ñeàu laø nhöõng löôïng). Theá thì, moïi böôùc chuyeån töø
moät traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc dieãn ra trong moät thôøi gian ôû giöõa
hai thôøi ñieåm naøy, trong ñoù thôøi ñieåm tröôùc xaùc ñònh traïng thaùi töø ñoù söï vaät
rôøi boû [chaám döùt] vaø thôøi ñieåm thöù hai xaùc ñònh traïng thaùi, trong ñoù söï vaät
ñaït tôùi [baét ñaàu]. Caû hai thôøi ñieåm laø nhöõng giôùi haïn veà thôøi gian cuûa moät
söï bieán ñoåi, do ñoù cuûa traïng thaùi trung gian giöõa hai traïng thaùi vaø vôùi tö
caùch laø caùc traïng thaùi, chuùng ñeàu thuoäc veà toaøn boä söï bieán ñoåi. Moãi söï bieán
ñoåi ñeàu coù moät nguyeân nhaân theå hieän tính nhaân-quaû trong toaøn boä thôøi gian
maø söï bieán ñoåi dieãn ra. Vaäy nguyeân nhaân khoâng theå taïo ra söï bieán ñoåi ñoät
ngoät (taát caû moät luùc hay trong moät thôøi ñieåm), maø laø trong moät thôøi gian,
khieán cho gioáng nhö thôøi gian taêng daàn töø giaây phuùt khôûi ñaàu A cho ñeán luùc
hoaøn taát B, thì löôïng cuûa tính thöïc taïi (B - A) ñöôïc saûn sinh ra thoâng qua taát
caû caùc ñoä nhoû daàn chöùa ñöïng giöõa thôøi ñieåm ñaàu tieân vaø thôøi ñieåm sau

(1)
Caàn chuù yù raèng toâi khoâng noùi veà söï bieán ñoåi cuûa caùc quan heä naøo ñoù noùi chung, maø chæ veà söï
bieán ñoåi cuûa traïng thaùi. Cho neân, khi moät vaät theå chuyeån ñoäng ñeàu, noù khoâng bieán ñoåi traïng thaùi
(vaän ñoäng) cuûa noù, nhöng laïi laø bieán ñoåi khi vaän ñoäng cuûa noù taêng leân hay giaûm xuoáng. (Chuù thích
cuûa taùc giaû).

349
 cuøng. Nhö theá, moïi bieán ñoåi chæ coù theå coù ñöôïc nhôø moät haønh ñoäng lieân tuïc
cuûa tính nhaân-quaû; neáu haønh ñoäng naøy laø haønh ñoäng ñeàu, ta goïi laø moät
B254 ñoäng löôïng (ein Moment). Khoâng phaûi söï bieán ñoåi bao goàm caùc ñoäng löôïng
naøy maø ngöôïc laïi, söï bieán ñoåi ñöôïc taïo ra thoâng qua caùc ñoäng löôïng nhö laø
keát quaû cuûa chuùng.
[Theá nhöng] baây giôø laïi coù quy luaät veà tính lieân tuïc cuûa moïi bieán ñoåi
maø neàn taûng cuûa noù laø: thôøi gian laãn hieän töôïng trong thôøi gian ñeàu khoâng
bao goàm nhöõng boä phaän nhoû nhaát, theá nhöng traïng thaùi cuûa söï vaät vaãn traûi
qua suoát taát caû nhöõng boä phaän aáy nhö laø nhöõng phaàn töû trong quaù trình cuûa
söï bieán ñoåi thaønh traïng thaùi thöù hai. Khoâng coù moät söï khaùc bieät naøo cuûa caùi
thöïc toàn trong hieän töôïng cuõng nhö khoâng coù söï khaùc bieät naøo trong löôïng
cuûa caùi thôøi gian laø söï khaùc bieät nhoû nhaát; theá nhöng traïng thaùi môùi cuûa
thöïc taïi vaãn lôùn daàn leân töø traïng thaùi ñaàu tieân, trong ñoù noù khoâng coù maët,
xuyeân qua taát caû nhöõng ñoä voâ taän cuûa tính thöïc taïi maø nhöõng söï khaùc bieät
giöõa chuùng vôùi nhau nhìn chung laïi, nhoû hôn söï khaùc bieät giöõa 0 vaø A.

Khoâng phaûi laø vieäc cuûa chuùng ta ôû ñaây ñeå tìm hieåu xem quy luaät [veà
tính lieân tuïc] naøy coù nhöõng ích lôïi gì trong vieäc nghieân cöùu veà töï nhieân.
Nhöng laøm theá naøo moät nguyeân taéc nhö theá coù theå coù ñöôïc moät caùch hoaøn
toaøn tieân nghieäm vaø coù veû môû roäng nhaän thöùc cuûa ta veà töï nhieân thì laïi raát
caàn söï kieåm tra cuûa ta, maëc duø môùi thoaït nhìn, nguyeân taéc treân hình nhö
ñuùng vôùi söï thaät vaø caâu hoûi "laøm theá naøo coù theå coù ñöôïc" haàu nhö khoâng
caàn thieát nöõa. Bôûi vì cuõng coù raát nhieàu ñieàu khaúng ñònh khoâng coù cô sôû cuûa
B255 lyù tính thuaàn tuùy laïi laøm ra veû môû roäng nhaän thöùc cuûa ta khieán ta neân theo
moät quy taéc chung laø: haõy thaän troïng vaø nghi ngôø ñeå ñöøng voäi tin vaø giaû
ñònh gì caû, keå caû ñoái vôùi söï chöùng minh giaùo ñieàu roõ raøng nhaát khi noù
khoâng coù caùc caên cöù ñeå coù theå mang laïi moät söï dieãn dòch thaáu ñaùo.

Moïi söï taêng tieán nhaän thöùc thöôøng nghieäm, moïi tieán boä ñaït ñöôïc qua
tri giaùc ñeàu khoâng gì khaùc hôn laø moät söï môû roäng vieäc xaùc ñònh cuûa giaùc
quan beân trong, nghóa laø moät söï tieán leân trong thôøi gian, duø ñoái töôïng laø
hieän töôïng hay tröïc quan thuaàn tuùy hay laø gì ñi nöõa. Söï tieán leân naøy trong
thôøi gian quy ñònh taát caû, coøn töï thaân noù thì khoâng bò moät caùi gì khaùc quy
ñònh, coù nghóa laø, nhöõng boä phaän cuûa tieán trình chæ toàn taïi trong thôøi gian
nhôø söï toång hôïp nhöõng boä phaän vaø nhöõng boä phaän khoâng theå coù tröôùc baûn
thaân thôøi gian. Vì lyù do ñoù, moïi böôùc chuyeån trong tri giaùc ñeán moät caùi gì
tieáp dieãn trong thôøi gian laø moät söï quy ñònh cuûa thôøi gian thoâng qua söï saûn
sinh tri giaùc naøy. | Vaø vì söï quy ñònh cuûa thôøi gian - luoân luoân vaø trong moïi
boä phaän cuûa noù - laø moät löôïng, neân vieäc taïo ra moät tri giaùc nhö laø taïo ra
moät löôïng xuyeân qua moïi ñoä, trong ñoù khoâng ñoä naøo laø caùi nhoû nhaát, töø ñoä
0 ñeán ñoä nhaát ñònh. Töø ñoù laøm saùng toû khaû naêng nhaän thöùc moät caùch
tieân nghieäm quy luaät veà nhöõng söï bieán ñoåi, veà maët moâ thöùc cuûa noù.
Chuùng ta cuõng chæ döï ñoaùn (antizi-pieren) söï laõnh hoäi cuûa rieâng ta thoâi,
nhöng ñieàu kieän moâ thöùc cuûa söï laõnh hoäi aáy phaûi coù theå ñöôïc nhaän thöùc

350
 moät caùch tieân nghieäm vì noù coù saün trong ta tröôùc moïi hieän töôïng ñöôïc cho.
B256
Cuõng vaäy, gioáng nhö thôøi gian chöùa ñöïng ñieàu kieän caûm tính tieân
nghieäm veà khaû theå cuûa tieán trình lieân tuïc cuûa caùi ñang toàn taïi ñeán caùi tieáp
theo sau, thì giaùc tính - nhôø söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc - chöùa ñöïng
ñieàu kieän tieân nghieäm cho khaû theå cuûa vieäc xaùc ñònh lieân tuïc taát caû nhöõng
vò trí trong thôøi gian cuûa moïi hieän töôïng thoâng qua chuoãi nhöõng nguyeân
nhaân vaø nhöõng keát quaû ñeå caùi tröôùc keùo theo söï toàn taïi cuûa caùi sau moät
caùch taát yeáu vaø qua ñoù laøm cho nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà caùc moái quan
heä trong thôøi gian trôû thaønh coù giaù trò trong moïi thôøi gian (phoå bieán), töùc laø
coù giaù trò khaùch quan.

351
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.5.1.2 NGUYEÂN TAÉC VEÀ TÍNH NHAÂN QUAÛ

Loaïi suy thöù hai gaén lieàn vôùi loaïi suy thöù nhaát. Noù xem xeùt caùc söï bieán ñoåi veà traïng
thaùi cuûa baûn theå theo trình töï tieáp dieãn cuûa thôøi gian phuïc tuøng quy luaät noái keát giöõa
nguyeân nhaân vaø keát quaû. Ñaây laø phaàn ñöôïc Kant chuù yù ñaëc bieät (oâng daønh hôn 20
trang: B233-256, daøi nhaát trong ba loaïi suy) vì nguyeân taéc tính nhaân quaû laø vaán ñeà
noåi baät thôøi baáy giôø, nhaát laø tröôùc chuû tröông hoaøi nghi cuûa Hume). Ta neân hieåu ñaây
laø Nguyeân taéc nhaân quaû (Kausalprinzip) theo ñoù moãi söï vieäc dieãn ra ñeàu coù moät

nguyeân nhaân chöù khoâng phaûi quy luaät nhaân quaû (Kausalgesetze) töùc moät daïng
nhaát ñònh cuûa caùc ñònh luaät vaät lyù. Ñaây cuõng laø caùch hieåu vaø phaân bieät quen thuoäc
trong trieát hoïc vaø khoa hoïc luaän hieän ñaïi.

a) Gioáng nhö Nguyeân taéc veà tính thöôøng toàn cuûa baûn theå treân ñaây, Nguyeân taéc nhaân
quaû cuõng coù yù nghóa sieâu nghieäm. Noù khoâng giaûi thích moät soá hieän töôïng naøy laø
nguyeân nhaân, caùc hieän töôïng kia laø keát quaû. Noù cuõng khoâng khaúng ñònh raèng ta
coù theå vaø phaûi ñi tìm caùc nguyeân nhaân cuûa moïi hieän töôïng. Ñieàu noù muoán chöùng
minh laø: söï tieáp dieãn veà thôøi gian cuûa caùc hieän töôïng chæ coù theå ñöôïc nhaän thöùc
nhö laø söï bieán ñoåi cuûa moät hieän töôïng, nghóa laø chæ coù giaù trò khaùch quan khi söï
tieáp dieãn aáy khoâng phaûi laø söï noái keát tuøy tieän cuûa chuû theå nhaän thöùc maø do nhaän
roõ ñoù laø söï tieáp dieãn cuûa nguyeân nhaân-keát quaû khoâng theå ñaûo ngöôïc ñöôïc cuûa
baûn thaân hieän töôïng beân trong thôøi gian.

Theo Nguyeân taéc tính nhaân quaû, kinh nghieäm chæ coù theå nhaän ra caùc moái quan heä
nhaân-quaû töï nhieân, khaùch quan chöù khoâng theå bieát tôùi moïi söï can thieäp phi töï nhieân
hoaëc sieâu nhieân theo kieåu caùc pheùp laï beân ngoaøi quan heä thôøi gian. Khoâng phaûi vì
chuùng chöa xaûy ra maø laø khoâng theå xaûy ra trong phaïm vi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm khaû höõu, bôûi chuùng seõ khoâng chæ thuû tieâu tính nhaân quaû maø thuû tieâu caû moïi
tính khaùch quan cuûa kinh nghieäm.

Ñeå minh hoïa vaø bieän giaûi cho Nguyeân taéc tính nhaân quaû, Kant so saùnh tri giaùc veà moät
ñoái töôïng khoâng bieán ñoåi vôùi tri giaùc veà söï bieán ñoåi (B235...). Khi ta quan saùt moät
ngoâi nhaø ñöùng yeân (khoâng xeùt tôùi caùc bieán ñoåi trong baûn thaân ngoâi nhaø), ta khoâng tri
giaùc caùc boä phaän khaùc nhau cuûa noù cuøng moät luùc maø keá tieáp nhau, chaúng haïn töø noùc
xuoáng neàn, töø traùi qua phaûi hay hoaøn toaøn coù theå ngöôïc laïi. Caùc quan saùt tieáp dieãn
nhau naøy phaûi chaêng cuõng tieáp dieãn ngay trong ngoâi nhaø? Roõ raøng laø khoâng, vì trong
chöøng möïc ngoâi nhaø khoâng bieán ñoåi gì, caùc tri giaùc keá tuïc cuûa ta - maø Kant goïi laø söï

352
 laõnh hoäi - laø baát ñònh vaø tuøy tieän, khoâng phuïc tuøng quy taéc naøo cuûa tính nhaân quaû
caû.

Ngöôïc laïi, neáu ta xeùt ñeán söï bieán ñoåi (caùc traïng thaùi) cuûa moät ñoái töôïng, chaúng haïn
“moät chieác thuyeàn ñang xuoâi doøng”, trình töï tieáp dieãn caùc tri giaùc cuûa ta khoâng theå
tuøy tieän maø phaûi phuï thuoäc vaøo söï kieän ñöôïc tri giaùc. Vì thuyeàn xuoâi doøng, ta phaûi
thaáy noù ôû thöôïng löu tröôùc, sau ñoù môùi ôû haï löu. Chieác thuyeàn phuïc tuøng quy luaät
nhaân quaû: trình töï caùc tri giaùc cuûa ta laø nhaát thieát phaûi vaäy, khoâng theå ñaûo ngöôïc.
Taát nhieân chieác thuyeàn coù theå ñi ngöôïc doøng vaø baáy giôø tri giaùc cuûa ta baét ñaàu töø haï
(1)
löu ngöôïc leân thöôïng löu, vaø trình töï aáy cuõng khoâng theå ñaûo ngöôïc (caùc ví duï cuûa
Kant khaù ñôn giaûn chæ coù muïc ñích minh hoïa cho deã hieåu; trong thöïc teá ngöôøi ta coøn
phaûi phaùt hieän söï taùc ñoäng cuûa caùc löïc nhö oâng neâu trong B252). Tuy nhieân, ñoù laø
“söï hieåu bieát moät caùch thöôøng nghieäm veà caùc löïc taùc ñoäng trong thöïc teá”, laø nhöõng
gì “khoâng theå bieát moät caùch tieân nghieäm ñöôïc”, nhöng “söï tieáp dieãn cuûa baûn thaân caùc
traïng thaùi laïi hoaøn toaøn coù theå bieát ñöôïc moät caùch tieân nghieäm döïa vaøo nguyeân taéc
tính nhaân quaû vaø caùc ñieàu kieän cuûa thôøi gian” (B252). “Noùi khaùc ñi, toâi nhaän thöùc
ñöôïc moät ñoái töôïng baèng caùch ñaët noù vaøo moät vò trí xaùc ñònh trong thôøi gian, vò
trí naøy khoâng theå tuøy tieän thay ñoåi vì ñoái töôïng ñaõ bò moät traïng thaùi ñi tröôùc noù quy
ñònh” (B243).

Ta ñaõ bieát, trong Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm, söï noái keát caùc tri giaùc vaø tính xaùc
ñònh trong vieäc noái keát (treân tröôùc döôùi sau chöù khoâng theå ñaûo ngöôïc) khoâng phaûi laø
saûn phaåm cuûa tröïc quan hay cuûa caûm giaùc. Ta khoâng theå tri giaùc ñöôïc söï taát yeáu naøy.
Noù laø coâng naêng cuûa giaùc tính vôùi phaïm truø tính nhaân quaû (B234). Do ñoù, theo Kant,
sôû dó goïi moät söï bieán ñoåi laø tuaân theo nguyeân taéc nhaân quaû khaùch quan vì ñoù laø söï
bieán ñoåi cuûa baûn thaân caùi ñöôïc tri giaùc chöù khoâng phaûi cuûa ngöôøi tri giaùc khi ta hình
dung söï tieáp dieãn aáy laø khoâng ñaûo ngöôïc ñöôïc. Traïng thaùi ñi tröôùc khoâng chæ ñôn
thuaàn laø xaûy ra tröôùc (“chôùp ñeán tröôùc saám”) maø coøn laø Nguyeân nhaân (“saám vì ñaõ
coù chôùp”) neân duø caùc traïng thaùi xaûy ra ñoàng thôøi vaãn coù trình töï nhaân quaû aån taøng.
Trình töï tieáp dieãn neáu khoâng muoán chæ laø caùc aûo giaùc cuûa chuû theå maø ôû ngay trong
ñoái töôïng khi noù xaûy ra trong moái quan heä nhaân-quaû (“ôû ñaâu coù saám, ñaõ phaûi coù
chôùp”. Trình töï hôïp quy luaät aáy chính laø nieäm thöùc cuûa tính nhaân quaû ñeå coù theå phaùt
bieåu thaønh quy luaät khaùch quan: “Saám laø keát quaû cuûa nguyeân nhaân laø chôùp”.

(1)
Trong tröôøng hôïp tri giaùc ngoâi nhaø “ñöùng yeân” treân ñaây, thöïc teá chính ñoâi maét cuûa ta bieán
ñoåi caùc traïng thaùi: nhìn töø treân xuoáng döôùi, töø traùi qua phaûi hay ngöôïc laïi. Traät töï naøy cuõng
khoâng theå tuøy tieän ñaûo ngöôïc.

353
 b) Cuoäc thaûo luaän chung quanh “Nguyeân taéc tính nhaân quaû” cuûa Kant raát soâi noåi,
ñaëc bieät töø khi coù caùc nguyeân taéc xaùc xuaát vaø baát ñònh cuûa vaät lyù hieän ñaïi. Keát
luaän ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoàng tình laø:

- Vôùi Nguyeân taéc tính nhaân quaû, Kant khoâng noùi veà vieäc coù theå döï baùo, tieân ñoaùn
caùc hieän töôïng maø veà vieäc coù theå giaûi thích ñöôïc cuûa baûn thaân caùc hieän töôïng.
Theo nghóa ñoù, caùc nguyeân taéc xaùc xuaát vaø baát ñònh khoâng thuû tieâu tính nhaân
quaû maø chæ tìm nhöõng ñònh luaät nhaân quaû theo kieåu khaùc vôùi vaät lyù coå ñieån ôû
nhöõng laõnh vöïc vaät chaát môùi meû.

- Duø trong laõnh vöïc nhaän thöùc thuoäc khoa hoïc töï nhieân ñöông thôøi, Kant mang ñaäm
daáu aán cuûa cô hoïc coù tính taát ñònh (deterministisch) cuûa Newton, nhöng Nguyeân
taéc tính nhaân quaû cuûa Kant ñöùng treân bình dieän khaùc - bình dieän sieâu nghieäm
nhö ñaõ bieát - neân khoâng theå xeáp Kant vaøo phaùi “quyeát ñònh luaän phoå quaùt” nhö
Stegmueller ñaõ laøm. Nguyeân taéc tính nhaân quaû laø nguyeân taéc sieâu nghieäm chöù
khoâng phaûi nguyeân taéc khoa hoïc töï nhieân; noù khoâng coù nhieäm vuï ñi tìm caùc ñònh
luaät vaät lyù ñeå giaûi thích caùc quan heä mang tính nhaân-quaû.

Gioáng nhö loaïi suy 1, loaïi suy 2 (vaø caû loaïi suy 3 maø ta löôïc bôùt ñeå ñôõ daøi doøng) ñeàu
laø caùc nguyeân taéc “ñieàu haønh” chöù khoâng coù tính “caáu taïo”. Noù höôùng daãn ta phaûi ñi
tìm trong dieãn tieán thôøi gian nhöõng ñoái töôïng khaùch quan cuûa kinh nghieäm. Ai muoán
tìm hieåu töï nhieân, caàn xem xeùt caùc hieän töôïng nhö laø caùc keát quaû cuûa caùc nguyeân
nhaân. Caùc nguyeân nhaân aáy ôû ñaâu, cuï theå ra sao, chæ coù theå phaùt hieän baèng con ñöôøng
thöôøng nghieäm (B165). Toùm laïi, söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm, theo caùch hieåu cuûa Kant,
chæ xem xeùt khaû theå cuûa nhaän thöùc khaùch quan, noù khoâng thay theá, caøng khoâng kìm
haõm quaù trình nghieân cöùu cuï theå vaø khoâng bao giôø keát thuùc veà theá giôùi hieän töôïng.

354
 C.

LOAÏI SUY THÖÙ BA

NGUYEÂN TAÉC VEÀ SÖÏ TOÀN TAÏI ÑOÀNG THÔØI, THEO QUY LUAÄT VEÀ
SÖÏ TÖÔNG TAÙC HAY COÄNG ÑOÀNG

Moïi baûn theå, trong chöøng möïc chuùng coù theå ñöôïc tri giaùc nhö laø [toàn taïi]
ñoàng thôøi trong khoâng gian, ñeàu naèm trong söï töông taùc toaøn dieän.

CHÖÙNG MINH

B257 Nhöõng söï vaät laø toàn taïi ñoàng thôøi khi trong tröïc quan thöôøng nghieäm,
tri giaùc veà söï vaät naøy coù theå ñi tieáp sau tri giaùc veà söï vaät kia, vaø ngöôïc laïi
[wechselseitig: quan heä qua laïi]. (ñieàu khoâng theå xaûy ra trong söï tieáp dieãn
veà thôøi gian cuûa nhöõng hieän töôïng nhö vöøa trình baøy trong loaïi suy thöù hai
treân ñaây). Chaúng haïn toâi coù theå nhìn [tri giaùc] maët traêng tröôùc roài nhìn maët
ñaát sau hay nhìn maët ñaát tröôùc roài maët traêng sau; vaø vì caùc tri giaùc cuûa toâi
veà nhöõng ñoái töôïng naøy coù theå tieáp dieãn qua laïi cho nhau, neân toâi noùi,
chuùng toàn taïi ñoàng thôøi. Vaäy, toàn taïi ñoàng thôøi laø söï toàn taïi cuûa caùi ña taïp
trong cuøng moät thôøi gian. Theá nhöng, ngöôøi ta khoâng theå tri giaùc baûn thaân
thôøi gian, neân ta khoâng theå töø söï kieän nhöõng söï vaät ñöôïc ñaët vaøo trong cuøng
moät thôøi gian maø ruùt ra keát luaän raèng caùc tri giaùc veà chuùng coù theå tieáp dieãn
vôùi nhau moät caùch qua laïi [töông taùc] ñöôïc. Söï toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng
trong söï laõnh hoäi moãi laàn chæ mang laïi cho ta moät trong nhöõng tri giaùc kia,
töùc khi tri giaùc naøy coù maët trong chuû theå, thì tri giaùc veà söï vaät kia khoâng coù
maët vaø ngöôïc laïi. | Noù khoâng heà cho ta thaáy nhöõng ñoái töôïng laø toàn taïi
ñoàng

thôøi, theo nghóa neáu ñoái töôïng naøy toàn taïi, ñoái töôïng kia cuõng toàn taïi trong
cuøng moät thôøi gian vaø nhaát thieát phaûi nhö theá ñeå caùc tri giaùc coù theå tieáp
dieãn qua laïi cho nhau. Vaäy, ñoøi hoûi phaûi coù moät khaùi nieäm cuûa giaùc tính
[phaïm truø] veà söï tieáp dieãn töông taùc cuûa caùc quy ñònh veà nhöõng hieän
töôïng - voán toàn taïi beân ngoaøi nhau nhöng laïi ñoàng thôøi vôùi nhau - ñeå noùi
raèng söï tieáp dieãn töông taùc cuûa caùc tri giaùc laø coù cô sôû ôû ngay trong ñoái
töôïng khieán ta coù theå hình dung söï toàn taïi ñoàng thôøi laø khaùch quan. Maët
B258 khaùc, moái quan heä cuûa nhöõng baûn theå, trong ñoù baûn theå naøy chöùa ñöïng
nhöõng quy ñònh laøm cô sôû cho baûn theå khaùc, ta goïi ñoù laø moái quan heä veà
aûnh höôûng. | Vaø, khi moái quan heä naøy chöùa ñöïng cô sôû cho nhöõng quy ñònh
trong baûn theå khaùc moät caùch qua laïi (wechselseitig), ñoù laø moái quan heä veà
coäng ñoàng (Gemein-schaft) hay töông taùc (Wechselwirkung). Do ñoù, söï
toàn taïi ñoàng thôøi cuûa nhöõng baûn theå trong khoâng gian khoâng theå ñöôïc nhaän
thöùc trong kinh nghieäm baèng caùch naøo khaùc hôn laø töø tieàn ñeà coù moät söï
töông taùc giöõa chuùng vôùi nhau, vaø ñoù cuõng laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa

355
 baûn thaân söï vaät nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm. [ñieàu kieän ñeå baûn
thaân söï vaät coù theå trôû thaønh nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm]*.

Nhöõng söï vaät laø ñoàng thôøi trong chöøng möïc chuùng toàn taïi trong cuøng
moät thôøi gian. Nhöng laøm sao ta bieát raèng chuùng toàn taïi trong cuøng moät thôøi
gian?. Ñoù laø khi traät töï trong söï toång hôïp cuûa söï laõnh hoäi veà caùi ña taïp laø
tuøy tieän, nghóa laø coù theå ñi töø A thoâng qua B, C, D ñeán E, hoaëc cuõng coù theå
ngöôïc laïi töø E ñeán A. Vì, neáu giaû thöû chuùng tieáp dieãn trong thôøi gian (theo
traät töï, chaúng haïn baét ñaàu töø A vaø keát thuùc ôû E) thì söï laõnh hoäi trong tri giaùc
khoâng theå baét ñaàu töø E vaø ñi ngöôïc laïi ñeán A vì A nhö theá ñaõ thuoäc veà thôøi
gian ñaõ qua vaø khoâng coøn coù theå laø ñoái töôïng cho vieäc laõnh hoäi nöõa.

Nhöng haõy giaû thöû raèng: trong moät soá löôïng ña taïp nhöõng baûn theå
khaùc nhau ñöôïc xem nhö laø nhöõng hieän töôïng, moãi caùi hoaøn toaøn coâ laäp,
töùc laø khoâng caùi naøo taùc ñoäng leân caùi naøo vaø khoâng chòu aûnh höôûng qua laïi
B259 naøo cuûa nhau, aét toâi phaûi noùi: söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa chuùng khoâng theå laø
ñoái töôïng cho moät tri giaùc khaû höõu, vaø söï toàn taïi cuûa caùi naøy khoâng theå daãn
ta ñeán söï toàn taïi cuûa caùi kia vì khoâng thoâng qua con ñöôøng cuûa söï toång hôïp
thöôøng nghieäm naøo caû. Bôûi vì neáu caùc baïn cho raèng chuùng bò caùch ly nhau
bôûi moät khoâng gian hoaøn toaøn troáng khoâng, thì tri giaùc - trong khi tieán daàn
töø vaät naøy sang vaät khaùc theo thôøi gian - tuy coù theå xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa
chuùng nhôø vaøo tri giaùc ñeán sau nhöng laïi khoâng theå phaân bieät ñöôïc lieäu
hieän töôïng sau coù tieáp theo hieän töôïng tröôùc moät caùch khaùch quan hay
cuøng toàn taïi ñoàng thôøi vôùi caùi tröôùc.

Vaäy, ngoaøi söï toàn taïi ñôn thuaàn coøn caàn moät caùi gì ñeå nhôø ñoù A coù
theå xaùc ñònh vò trí cuûa B trong thôøi gian, vaø ngöôïc laïi, ñeå B xaùc ñònh vò trí
cuûa A, vì chæ vôùi ñieàu kieän ñoù, nhöõng baûn theå noùi treân môùi coù theå ñöôïc hình
dung moät caùch thöôøng nghieäm nhö laø toàn taïi ñoàng thôøi vôùi nhau. Caùi duy
nhaát xaùc ñònh vò trí cuûa söï vaät khaùc trong thôøi gian chính laø nguyeân nhaân
cuûa noù hay cuûa caùc tính quy ñònh cuûa noù. Cho neân, moãi baûn theå (chæ coù
ñöôïc söï tieáp dieãn laø nhôø caùc tính quy ñònh) vöøa phaûi chöùa ñöïng tính nguyeân
nhaân cho moät soá tính quy ñònh trong baûn theå khaùc, vöøa ñoàng thôøi mang
trong mình noù nhöõng keát quaû do tính nguyeân nhaân cuûa caùi khaùc gaây ra. | Coù
nghóa laø, nhöõng baûn theå phaûi (tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp) naèm trong moät coäng
ñoàng naêng ñoäng [vôùi nhöõng baûn theå khaùc], neáu söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa
chuùng muoán ñöôïc nhaän thöùc trong baát cöù kinh nghieäm khaû höõu naøo. Ñaëc
bieät ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, ñieàu ñoù laø taát yeáu, neáu
khoâng, kinh nghieäm veà baûn thaân nhöõng ñoái töôïng [toàn taïi ñoàng thôøi] cuõng
khoâng theå coù ñöôïc. Vaäy, moïi baûn theå trong theá giôùi hieän töôïng - trong
chöøng möïc laø toàn taïi ñoàng thôøi - taát yeáu phaûi ôû trong moái quan heä veà coäng

*
Ñoaïn töø: “Caùc söï vaät laø toàn taïi ñoàng thôøi... cuûa kinh nghieäm” laø ñoaïn ñöôïc Kant theâm vaøo cho
aán baûn B. (N.D).

356
B260 ñoàng töông taùc toaøn dieän vôùi nhau.

Thuaät ngöõ "coäng ñoàng" (Gemeinschaft) trong ngoân ngöõ chuùng ta*
khaù haøm hoà, vöøa coù theå coù nghóa nhö laø "communio", vöøa nhö laø
"commercium". ÔÛ ñaây ta duøng theo nghóa thöù hai, nhö laø moät coäng ñoàng
naêng ñoäng, neáu khoâng coù yù nieäm ñoù thì söï chung ñuïng veà khoâng gian
(communio spatti) khoâng bao giôø coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät caùch thöôøng
nghieäm. Trong kinh nghieäm thoâng thöôøng, ta raát deã nhaän thaáy raèng chæ laø
nhôø nhöõng aûnh höôûng lieân tuïc cuûa moïi vò trí trong khoâng gian maø giaùc quan
ta ñöôïc daãn daét töø ñoái töôïng naøy sang ñoái töôïng khaùc; vaø raèng aùnh saùng -
ñang noâ ñuøa giöõa maét ta vaø nhöõng thieân theå taïo ra moät coäng ñoàng trung
gian giöõa ta vaø chuùng, vaø qua ñoù chöùng minh söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa
nhöõng söï vaät naøy. | Cuõng vaäy, ta khoâng theå thay ñoåi vò trí [cuûa mình] moät
caùch thöôøng nghieäm (tri giaùc ñöôïc söï thay ñoåi naøy) neáu khoâng coù söï toàn taïi
cuûa vaät chaát traøn ngaäp khoâng gian laøm cho tri giaùc veà vò trí cuûa ta coù theå coù
ñöôïc; vaø tri giaùc veà ñieàu naøy coù theå chöùng minh ñöôïc söï toàn taïi ñoàng thôøi
cuûa nhöõng vò trí chæ laø nhôø aûnh höôûng qua laïi laãn nhau giöõa chuùng vaø qua
ñoù caû söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa nhöõng vaät theå ôû raát xa ta - duø trong tröôøng
hôïp naøy, chæ coù theå chöùng minh moät caùch giaùn tieáp. Khoâng coù coäng ñoàng
töông taùc, moïi tri giaùc (veà hieän töôïng trong khoâng gian) seõ bò caét ñöùt [ñoät
ngoät], vaø, - vôùi söï xuaát hieän cuûa vaät theå môùi, - chuoãi bieåu töôïng thöôøng
nghieäm - töùc laø kinh nghieäm - phaûi hoaøn toaøn baét ñaàu laïi töø ñaàu, khoâng coøn
moái lieân keát naøo vôùi nhöõng bieåu töôïng tröôùc ñoù hoaëc khoâng theå ñöùng trong
moái quan heä veà thôøi gian ñöôïc nöõa. Toâi khoâng muoán qua ñaây ñeå phaûn baùc
B261 [khaùi nieäm veà] khoâng gian troáng roãng, vì noù coù theå toàn taïi ôû nôi naøo ñoù maø
tri giaùc ta khoâng theå vöôn ñeán ñöôïc, vaø do ñoù khoâng coù moät nhaän thöùc
thöôøng nghieäm naøo veà söï toàn taïi ñoàng thôøi; nhöng trong tröôøng hôïp naøy, noù
khoâng theå laø moät ñoái töôïng cho moïi kinh nghieäm khaû höõu cuûa chuùng ta.

Caùc nhaän xeùt sau ñaây goùp phaàn giaûi thích ñieàu naøy. Trong taâm thöùc
ta, moïi hieän töôïng - nhö ñöôïc chöùa ñöïng trong moät kinh nghieäm khaû höõu -
ñeàu phaûi ôû trong coäng ñoàng (Communio) cuûa Thoâng giaùc [hay cuûa yù thöùc],
vaø trong chöøng möïc nhöõng ñoái töôïng phaûi ñöôïc hình dung nhö laø noái keát
vôùi nhau baèng caùch toàn taïi ñoàng thôøi, chuùng phaûi xaùc ñònh vò trí trong thôøi
gian laãn cho nhau moät caùch hoã töông vaø qua ñoù, taïo neân moät toaøn boä (ein
Ganzes). Neáu coäng ñoàng coù tính chuû quan naøy muoán döïa vaøo moät cô sôû
khaùch quan hay muoán ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng hieän töôïng nhö laø nhöõng
baûn theå, thì tri giaùc veà moät baûn theå naøy - nhö laø cô sôû - phaûi laøm cho tri giaùc
veà baûn theå kia coù theå coù ñöôïc vaø ngöôïc laïi, ñeå cho söï tieáp dieãn [chuû quan]
- bao giôø cuõng ôû trong nhöõng tri giaùc nhö laø nhöõng söï laõnh hoäi - khoâng bò
gaùn cho nhöõng ñoái töôïng, traùi laïi, nhöõng ñoái töôïng naøy coù theå ñöôïc hình
dung nhö laø toàn taïi ñoàng thôøi. Nhöng ñaây laø moät söï aûnh höôûng qua laïi,

*
Tieáng Ñöùc. (N.D).

357
 nghóa laø moät coäng ñoàng hieän thöïc (commercium) cuûa nhöõng baûn theå, vaø
neáu khoâng coù caùi naøy thì moái quan heä thöôøng nghieäm veà söï toàn taïi ñoàng
thôøi seõ khoâng theå coù ñöôïc ôû trong kinh nghieäm. Chính nhôø coäng ñoàng hieän
thöïc (Commercium) naøy, nhöõng hieän töôïng - trong chöøng möïc chuùng ôû
B262 ngoaøi nhau nhöng laïi ôû trong söï noái keát -, taïo neân moät söï keát hôïp [hieän
thöïc] (Compositum reale) vaø nhöõng söï keát hôïp naøy (composita) coù theå coù
ñöôïc baèng nhieàu caùch khaùc nhau. Ba moái quan heä naêng ñoäng - töø ñoù moïi
moái quan heä khaùc naûy sinh ra - ñoù laø moái quan heä veà tuøy thuoäc
(Inhärenz), veà haäu quaû (Konsequenz) vaø veà keát hôïp [ñoàng thôøi]
(Composition).

---------------o0o---------------

Ba moái quan heä treân ñaây cuõng chính laø ba loaïi suy cuûa kinh
nghieäm. Chuùng khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng Nguyeân taéc xaùc ñònh söï toàn
taïi cuûa nhöõng hieän töôïng trong thôøi gian theo ba theå caùch (Modi) cuûa thôøi
gian, ñoù laø: - moái quan heä vôùi baûn thaân thôøi gian nhö laø vôùi moät löôïng
(Löôïng cuûa söï toàn taïi töùc laø thôøi löôïng); - moái quan heä trong thôøi gian nhö
laø moät chuoãi (tieáp dieãn nhau) vaø sau cuøng - cuõng laø moái quan heä trong thôøi
gian nhöng nhö laø moät toång theå (Inbegriff) cuûa moïi toàn taïi (ñoàng thôøi).
Tính thoáng nhaát naøy cuûa söï quy ñònh thôøi gian laø hoaøn toaøn coù tính naêng
ñoäng, nghóa laø: thôøi gian khoâng ñöôïc xem nhö caùi gì trong ñoù kinh nghieäm
coù theå tröïc tieáp xaùc ñònh vò trí cho moãi toàn taïi, - ñieàu naøy baát khaû vì thôøi
gian tuyeät ñoái (die absolute Zeit) khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa tri giaùc ñeå
nhôø ñoù moïi hieän töôïng coù theå ñöôïc taäp hôïp; traùi laïi, chính nguyeân taéc cuûa
giaùc tính môùi laø caùi duy nhaát nhôø ñoù söï toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng coù
theå nhaän ñöôïc söï thoáng nhaát toång hôïp theo caùc quan heä veà thôøi gian, vaø
chính nguyeân taéc cuûa giaùc tính xaùc ñònh cho moãi hieän töôïng moät vò trí trong
thôøi gian, moät caùch tieân nghieäm, coù giaù trò cho taát caû vaø cho moïi luùc.

Chuùng ta hieåu Töï nhieân (trong yù nghóa thöôøng nghieäm) laø toaøn boä
nhöõng hieän töôïng ñöôïc noái keát laïi - veà phöông dieän toàn taïi - theo nhöõng
B263 quy taéc taát yeáu, coøn goïi laø nhöõng quy luaät. Vaø coù moät soá quy luaät tieân
nghieäm laøm cho Töï nhieân coù theå coù ñöôïc; coøn nhöõng quy luaät thöôøng
nghieäm thì chæ coù theå coù vaø chæ coù theå ñöôïc phaùt hieän thoâng qua kinh
nghieäm nhöng phaûi döïa vaøo caùc quy luaät nguyeân thuûy kia vì chính chuùng
môùi laøm cho baûn thaân kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc. Nhö vaäy, caùc loaïi suy
cuûa chuùng ta thöïc ra laø trình baøy söï thoáng nhaát cuûa Töï nhieân trong quan
heä cuûa moïi hieän töôïng döôùi moät soá thaønh toá cô baûn. | Coâng vieäc naøy khoâng
dieãn taû ñieàu gì khaùc hôn laø moái quan heä veà thôøi gian (trong chöøng möïc):
thôøi gian chöùa ñöïng trong noù toaøn boä söï toàn taïi) ñoái vôùi söï thoáng nhaát cuûa

358
 Thoâng giaùc, laø söï thoáng nhaát chæ coù theå hình thaønh baèng söï toång hôïp theo
ñuùng caùc quy luaät. Toång keát laïi, caùc loaïi suy noùi leân ñieàu naøy: "Taát caû
moïi hieän töôïng ñeàu toàn taïi trong moät Töï nhieân [duy nhaát] vaø phaûi toàn
taïi trong ñoù, bôûi vì neáu khoâng coù söï thoáng nhaát tieân nghieäm naøy, cuõng
seõ khoâng coù söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm, do ñoù, cuõng seõ khoâng theå
coù baát cöù söï xaùc ñònh naøo veà nhöõng ñoái töôïng ôû trong kinh nghieäm".

Chuùng ta cuõng thaáy caàn phaûi neâu theâm moät nhaän xeùt veà phöông caùch
chöùng minh maø ta ñaõ duøng ñeå xem xeùt caùc quy luaät sieâu nghieäm treân ñaây
veà töï nhieân. Tính chaát rieâng bieät cuûa phöông caùch chöùng minh naøy ñoàng
thôøi cuõng seõ raát quan troïng nhö moät caåm nang cho moïi noã löïc khaùc nhaèm
chöùng minh nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm töông töï. Neáu giaû thöû ta
ñaõ tìm caùch chöùng minh caùc loaïi suy naøy moät caùch giaùo ñieàu, nghóa laø chæ
xuaát phaùt töø caùc khaùi nieäm suoâng thoâi, aét seõ noùi: - “moïi vaät toàn taïi, chæ toàn
taïi trong caùi gì thöôøng toàn”; - “moïi söï kieän xaûy ra phaûi giaû ñònh moät caùi gì
ñaõ toàn taïi trong traïng thaùi tröôùc ñoù maø noù phaûi theo sau theo moät quy luaät”;
- vaø sau cuøng, “trong caùi ña taïp ñang toàn taïi ñoàng thôøi, caùc traïng thaùi cuõng
B264 ñoàng thôøi gaén keát vôùi nhau theo moät quy luaät” (toàn taïi trong coäng ñoàng). |
Neáu chæ caàn laøm theá thì moïi noã löïc cuûa ta tröôùc nay thaät laø voâ ích! Vì leõ,
chæ vôùi caùc khaùi nieäm suoâng vaø tha hoà phaân tích chuùng theo
yù thích, ngöôøi ta cuõng khoâng bao giôø coù theå töø moät ñoái töôïng vaø söï toàn taïi
cuûa noù suy ra söï toàn taïi hay phöông caùch toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng khaùc
ñöôïc. Vaäy [con ñöôøng] naøo coøn laïi cho chuùng ta ñaây? Ñoù laø con ñöôøng duy
nhaát ñeå chöùng minh khaû theå cuûa kinh nghieäm nhö laø moät nhaän thöùc, trong
ñoù moïi ñoái töôïng ruùt cuïc chæ coù theå ñöôïc mang laïi cho ta neáu bieåu töôïng
veà chuùng coù tính thöïc taïi khaùch quan cho ta. Chæ trong caùi thöù ba naøy,
[haïn töø trung giôùi naøy] maø moâ thöùc coát yeáu cuûa noù laø ôû trong söï thoáng nhaát
toång hôïp cuûa Thoâng giaùc veà moïi hieän töôïng, chuùng ta môùi tìm thaáy ñöôïc
caùc ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa söï quy ñònh troïn veïn vaø taát yeáu veà thôøi gian
cuûa moïi toàn taïi trong theá giôùi hieän töôïng. | Neáu khoâng coù söï quy ñònh tieân
nghieäm veà thôøi gian, söï quy ñònh thöôøng nghieäm veà thôøi gian cuõng khoâng
theå coù ñöôïc. | Vaø ta cuõng tìm thaáy ñöôïc caùc quy luaät cuûa söï thoáng nhaát toång
hôïp tieân nghieäm, nhôø ñoù ta coù theå döï ñoaùn ñöôïc kinh nghieäm. Vì thieáu
phöông phaùp naøy vaø vì aûo töôûng raèng coù theå tìm ra caùch chöùng minh giaùo
ñieàu veà nhöõng meänh ñeà toång hôïp - maø vieäc söû duïng giaùc tính thöôøng
nghieäm xem nhö laø caùc Nguyeân taéc cuûa noù - cho neân naûy sinh tình hình laø
moïi noã löïc raát lôùn trong quaù khöù nhaèm chöùng minh nguyeân taéc tuùc lyù
[nguyeân nhaân ñaày ñuû] naøy cho kinh nghieäm ñeàu hoaøi coâng, khoâng mang laïi
keát quaû gì caû. Veà hai loaïi suy coøn laïi thì khoâng ai chòu suy xeùt cho thaáu ñaùo
caû, maëc duø hoï vaãn aâm thaàm söû duïng chuùng(1), vì thieáu söï höôùng daãn cuûa

(1)
Söï thoáng nhaát cuûa vuõ truï - trong ñoù moïi hieän töôïng ñöôïc noái keát - roõ raøng laø moät heä luaän ñôn
thuaàn cuûa nguyeân taéc ñöôïc thöøa nhaän moät caùch aâm thaàm veà tính coäng ñoàng cuûa moïi baûn theå toàn taïi
ñoàng thôøi. | Vì neáu nhöõng baûn theå bieät laäp nhau, chuùng khoâng theå nhö laø nhöõng boä phaän taïo neân caùi

359
 caùc phaïm truø, söï höôùng daãn duy nhaát coù theå giuùp ta phaùt hieän vaø löu taâm
ñeán nhöõng thieáu soùt cuûa giaùc tính, veà caû hai maët: [heä thoáng] caùc khaùi nieäm
B265 vaø [heä thoáng] caùc nguyeân taéc.

toaøn boä vaø neáu söï noái keát cuûa chuùng (söï töông taùc cuûa caùi ña taïp) laø khoâng taát yeáu chæ vì söï toàn taïi
ñoàng thôøi thì ta khoâng theå töø söï kieän naøy (voán laø moái quan heä trong tö töôûng) suy ra söï kieän tröôùc laø
moái quan heä trong hieän thöïc. Nhö ta ñaõ chöùng minh: chính tính coäng ñoàng laø cô sôû cho khaû theå cuûa
moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà söï toàn taïi ñoàng thôøi vaø töø söï toàn taïi ñoàng thôøi maø ta môùi coù theå suy
luaän ngöôïc laïi veà tính coäng ñoàng nhö laø ñieàu kieän cuûa noù. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

360
 4

CAÙC ÑÒNH ÑEÀ CUÛA TÖ DUY

THÖÔØNG NGHIEÄM NOÙI CHUNG

1. Caùi gì truøng hôïp (übereinkommt) vôùi caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa kinh
nghieäm (theo tröïc quan vaø caùc phaïm truø), thì COÙ THEÅ [toàn taïi].
2. Caùi gì noái keát (zusammenhängt) vôùi caùc ñieàu kieän chaát theå cuûa kinh
B266 nghieäm (cuûa caûm giaùc), thì THÖÏC SÖÏ [toàn taïi].
3. Caùi gì noái keát vôùi caùi hieän thöïc ñöôïc xaùc ñònh theo caùc ñieàu kieän phoå
bieán cuûa kinh nghieäm, thì TAÁT YEÁU [toàn taïi].

GIAÛI THÍCH

Caùc phaïm truø veà hình thaùi [xem B106] coù ñaëc ñieåm rieâng naøy: laø caùc
thuoäc tính ñöôïc ñöa theâm vaøo cho nhöõng khaùi nieäm, chuùng laïi khoâng laøm
taêng theâm [hay môû roäng] gì cho khaùi nieäm nhaèm xaùc ñònh ñoái töôïng caû, maø
chæ dieãn taû moái quan heä [cuûa chuùng] vôùi quan naêng nhaän thöùc thoâi. Duø
khaùi nieäm cuûa toâi veà moät söï vaät ñaõ hoaøn chænh, toâi vaãn coù theå ñaët caâu hoûi:
lieäu ñoái töôïng aáy chæ coù theå coù hay thöïc söï coù, vaø neáu thöïc söï coù thì coù taát
yeáu phaûi coù hay khoâng? Qua caâu hoûi naøy, toâi khoâng suy töôûng theâm veà moät
quy ñònh naøo trong baûn thaân ñoái töôïng maø chæ töï hoûi: ñoái töôïng aáy (cuøng
vôùi taát caû nhöõng quy ñònh cuûa chuùng) quan heä nhö theá naøo vôùi giaùc tính
vaø söï söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính, vôùi naêng löïc phaùn ñoaùn thöôøng
nghieäm vaø vôùi lyù tính (trong vieäc aùp duïng lyù tính vaøo trong kinh nghieäm)?
Cuõng vì muïc ñích ñoù, ngay caùc nguyeân taéc veà hình thaùi cuõng khoâng gì
khaùc hôn laø nhöõng söï giaûi thích veà caùc khaùi nieäm khaû naêng, hieän thöïc vaø
taát yeáu trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa chuùng, ñoàng thôøi cuõng laø
nhöõng söï giôùi haïn chæ cho pheùp caùc phaïm truø ñöôïc söû duïng ñôn thuaàn
thöôøng nghieäm, chöù khoâng phaûi sieâu nghieäm. Vì neáu chuùng khoâng döøng ôû
laïi yù nghóa loâ-gíc ñôn thuaàn, töùc khoâng chæ laø söï dieãn taû coù tính caùch phaân
B267 tích veà moâ thöùc cuûa tö töôûng maø coøn quan heä ñeán baûn thaân söï vaät vôùi
caùc tính khaû naêng, hieän thöïc, taát yeáu cuûa söï vaät, chuùng phaûi quan heä vôùi
kinh nghieäm khaû höõu vaø vôùi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa kinh nghieäm laø nôi
duy nhaát coù theå mang laïi nhöõng ñoái töôïng cho nhaän thöùc.

Ñònh ñeà veà nhöõng söï vaät coù theå coù ñoøi hoûi raèng khaùi nieäm veà nhöõng söï
vaät phaûi truøng hôïp vôùi caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa moät kinh nghieäm noùi
chung. Nhöng ñieàu naøy - töùc laø moâ thöùc khaùch quan cuûa kinh nghieäm noùi
chung - laïi chöùa ñöïng ñuû moïi söï toång hôïp caàn thieát ñeå nhaän thöùc veà nhöõng
ñoái töôïng. Moät khaùi nieäm tuy chöùa ñöïng moät söï toång hôïp vaãn bò xem laø coøn
troáng roãng vaø khoâng coù quan heä thöïc söï vôùi ñoái töôïng naøo neáu söï toång hôïp

361
 aáy khoâng thuoäc veà kinh nghieäm. | [Thuoäc veà kinh nghieäm theo hai caùch]:
hoaëc phaûi vay möôïn töø kinh nghieäm, trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc goïi laø moät
khaùi nieäm thöôøng nghieäm; hoaëc laøm cô sôû vaø ñieàu kieän tieân nghieäm cho
kinh nghieäm noùi chung (caùc moâ thöùc cuûa kinh nghieäm), trong tröôøng hôïp
naøy noù laø khaùi nieäm thuaàn tuùy -, thuaàn tuùy nhöng vaãn thuoäc veà kinh nghieäm
vì ñoái töôïng cuûa noù chæ coù theå ñöôïc tìm thaáy trong kinh nghieäm. Bôûi leõ töø
ñaâu ngöôøi ta coù theå ruùt ra ñöôïc tính chaát coù theå coù cuûa moät ñoái töôïng voán
ñaõ ñöôïc suy töôûng moät caùch tieân nghieäm baèng moät khaùi nieäm toång hôïp,
neáu khoâng phaûi töø söï toång hôïp ñaõ taïo neân moâ thöùc cuûa nhaän thöùc thöôøng
nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng? Moät khaùi nieäm khoâng ñöôïc coù maâu thuaãn, ñoù
B268 laø moät ñieàu kieän caàn veà loâ-gíc, nhöng hoaøn toaøn chöa ñuû ñeå taïo neân tính
thöïc taïi khaùch quan cuûa khaùi nieäm, nghóa laø chöa ñuû ñeå taïo neân tính khaû
theå [coù theå coù] cuûa moät ñoái töôïng nhö ñaõ ñöôïc suy töôûng baèng khaùi nieäm.
Chaúng haïn, trong khaùi nieäm veà moät hình theå (Figur) ñöôïc bao chöùa chæ
trong khuoân khoå hai ñöôøng thaúng khoâng coù maâu thuaãn naøo, vì caùc khaùi
nieäm veà hai ñöôøng thaúng vaø söï giao nhau cuûa chuùng khoâng chöùa ñöïng söï
phuû ñònh naøo veà moät hình theå. | Nhöng tính baát khaû cuûa tröôøng hôïp naøy
khoâng phaûi döïa treân baûn thaân khaùi nieäm maø döïa treân vieäc caáu taïo noù [thaät
söï] trong khoâng gian, nghóa laø noù phaûi döïa treân nhöõng ñieàu kieän vaø nhöõng
tính quy ñònh cuûa khoâng gian. | Chæ baûn thaân nhöõng ñieàu kieän naøy cuûa
khoâng gian môùi coù tính thöïc taïi khaùch quan, töùc laø chuùng coù theå aùp duïng
vaøo nhöõng söï vaät khaû höõu vì chuùng chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm moâ
thöùc cuûa kinh nghieäm noùi chung.

Baây giôø chuùng ta haõy vaïch roõ söï höõu ích vaø aûnh höôûng raát roäng cuûa
ñònh ñeà veà tính khaû naêng naøy. Neáu toâi töï hình dung moät söï vaät laø thöôøng
toàn, theo nghóa taát caû nhöõng gì thay ñoåi nôi söï vaät aáy chæ ñôn thuaàn thuoäc
veà traïng thaùi cuûa noù thoâi; töø moät khaùi nieäm suoâng nhö theá, toâi seõ khoâng bao
giôø coù theå nhaän thöùc ñöôïc raèng moät söï vaät nhö theá laø coù theå toàn taïi. Hoaëc,
neáu toâi töï hình dung moät caùi gì coù ñaëc tính laø, khi ñöôïc thieát ñònh thì moät
caùi khaùc nhaát thieát bao giôø cuõng phaûi xuaát hieän theo sau, tö töôûng aáy cuûa
toâi tuy coù theå ñöôïc suy töôûng nhö theá maø khoâng coù maâu thuaãn, nhöng lieäu
ñaëc tính aáy (nhaân-quaû) coù ñöôïc tìm thaáy trong moät söï vaät coù theå coù naøo ñoù
hay khoâng laø ñieàu maø tö töôûng suoâng khoâng theå phaùn ñoaùn ñöôïc. Sau cuøng,
B269 toâi töï hình dung nhöõng söï vaät khaùc nhau (nhöõng baûn theå) coù ñaëc tính laø,
traïng thaùi cuûa vaät naøy keùo theo moät haäu quaû trong traïng thaùi cuûa söï vaät kia
vaø ngöôïc laïi [töông taùc laãn nhau], nhöng lieäu moái quan heä naøy coù thuoäc veà
nhöõng söï vaät hay khoâng thì khoâng theå ruùt ra töø caùc khaùi nieäm [suoâng] naøy
ñöôïc, [vì] chuùng chæ chöùa ñöïng moät söï toång hôïp tuøy tieän. Vaäy chæ coù theå
cho raèng caùc khaùi nieäm treân môùi dieãn taû moät caùch tieân nghieäm caùc moái
quan heä cuûa nhöõng tri giaùc trong moïi kinh nghieäm, [trong chöøng möïc ñoù]
ngöôøi ta bieát chuùng coù tính thöïc taïi khaùch quan, töùc laø chaân lyù sieâu nghieäm,
vaø ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, tuy nhieân, [ñeå thöïc söï laø nhaän thöùc], chuùng
khoâng ñoäc laäp khoûi moïi moái quan heä vôùi moâ thöùc cuûa moät kinh nghieäm noùi
chung vaø vôùi söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa kinh nghieäm laø caùi duy nhaát laøm

362
 cho nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch thöôøng nghieäm.

Nhöng, khi ta muoán taïo neân nhöõng khaùi nieäm hoaøn toaøn môùi meû veà
nhöõng baûn theå, veà caùc löïc, veà caùc söï töông taùc naøo ñoù töø chaát lieäu do tri
giaùc mang laïi maø khoâng chòu noái keát chuùng theo nhöõng maãu möïc vay möôïn
töø kinh nghieäm, ngöôøi ta seõ rôi vaøo toaøn nhöõng aûo aûnh hoang ñöôøng cuûa
ñaàu oùc maø khoâng heà coù ñöôïc daáu hieäu naøo veà tính khaû theå cuûa chuùng caû,
bôûi ta khoâng chòu laáy kinh nghieäm laøm ngöôøi höôùng ñaïo cho ta, cuõng nhö
khoâng ruùt caùc khaùi nieäm aáy ra töø kinh nghieäm. Caùc khaùi nieäm bòa ñaët nhö
theá khoâng theå coù ñöôïc ñaëc ñieåm veà tính khaû theå tieân nghieäm gioáng nhö caùc
phaïm truø laø caùc ñieàu kieän maø moïi kinh nghieäm phaûi phuï thuoäc vaøo, traùi laïi,
chæ laø haäu nghieäm, nhö laø nhöõng khaùi nieäm do baûn thaân kinh nghieäm mang
laïi vaø tính khaû theå cuûa chuùng hoaëc chæ coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch haäu
nghieäm vaø thöôøng nghieäm, hoaëc hoaøn toaøn khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc.
B270 [Chaúng haïn], moät baûn theå vöøa thöôøng toàn trong khoâng gian laïi vöøa khoâng
laáp ñaày [moät] khoâng gian naøo (nhö moät vaät trung gian ôû giöõa vaät chaát vaø
chuû theå tö duy maø moät soá ngöôøi muoán ñöa vaøo [Sieâu hình hoïc]), hay laø moät
löïc cô baûn ñaëc dò naøo ñaáy cuûa taâm thöùc chuùng ta coù theå tröïc quan ñöôïc
töông lai (thay vì chæ coù theå suy ñoaùn), hoaëc sau cuøng, moät quan naêng cuûa
taâm thöùc coù theå töông thoâng veà tö töôûng vôùi ngöôøi khaùc (duø ôû caùch xa
nhau)..., ñeàu laø caùc khaùi nieäm maø khaû theå cuûa chuùng laø hoaøn toaøn khoâng coù
cô sôû, vì khaû theå naøy khoâng theå ñaët neàn taûng treân kinh nghieäm vaø treân
nhöõng quy luaät ñaõ bieát cuûa kinh nghieäm; vaø khoâng coù kinh nghieäm, chuùng
chæ laø söï noái keát tuøy tieän giöõa caùc yù töôûng, tuy khoâng chöùa ñöïng maâu thuaãn,
nhöng khoâng theå coù quyeàn ñoøi hoûi tính thöïc taïi khaùch quan, töùc ñoøi hoûi tính
khaû theå cuûa moät ñoái töôïng nhö theá gioáng nhö ngöôøi ta ñaõ nghó. Caùi gì lieân
quan ñeán tính thöïc taïi thì ñieàu hieån nhieân laø caám khoâng ñöôïc suy töôûng veà
chuùng moät caùch cuï theå (in concreto) nhö laø moät thöïc taïi neáu khoâng coù söï
giuùp ñôõ cuûa kinh nghieäm, bôûi leõ thöïc taïi chæ lieân quan vôùi caûm giaùc laø chaát
lieäu cuûa kinh nghieäm chöù khoâng lieân quan vôùi moâ thöùc cuûa moái quan heä laø
caùi chuùng ta tha hoà theâu deät neân.

Nhöng baây giôø toâi boû qua taát caû nhöõng gì maø tính khaû theå cuûa chuùng
chæ coù theå ñöôïc ruùt ra töø tính thöïc taïi trong kinh nghieäm vaø chæ xem xeùt
nhöõng söï vaät coù theå toàn taïi laø nhôø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm thoâi. | Toâi
vaãn phaûi tieáp tuïc khaúng ñònh raèng: nhöõng söï vaät naøy khoâng bao giôø coù theå
coù ñöôïc töø töï thaân (für sich) [per se] caùc khaùi nieäm tieân nghieäm aáy, traùi
B271 laïi, [laø nhôø ta bieát xem caùc khaùi nieäm naøy] chæ nhö laø caùc ñieàu kieän moâ
thöùc vaø khaùch quan cuûa moät kinh nghieäm noùi chung.

Dó nhieân coù veû nhö ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät hình tam giaùc laø coù
theå coù chæ nhôø moät khaùi nieäm veà noù thoâi (ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm), vì
trong thöïc teá ta coù theå mang laïi cho khaùi nieäm aáy moät ñoái töôïng [töông
öùng] moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm, nghóa laø ta caáu taïo neân noù. Nhöng vì
hình tam giaùc chæ laø moâ thöùc cuûa moät ñoái töôïng, noù bao giôø cuõng vaãn chæ laø

363
 moät saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng vaø khaû naêng coù söï toàn taïi thöïc söï cuûa
moät ñoái töôïng töông öùng vôùi noù laø coøn ñaùng nghi ngôø, vì vaãn phaûi caàn coù
theâm moät caùi gì nhieàu hôn nöõa, ñoù laø moät hình theå nhö theá phaûi ñöôïc suy
töôûng döôùi nhieàu ñieàu kieän maø moïi ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm ñeàu döïa
vaøo. Raèng chính khoâng gian laø moät ñieàu kieän moâ thöùc tieân nghieäm veà
nhöõng kinh nghieäm beân ngoaøi; vaø cuøng moät söï toång hôïp hình töôïng nhôø ñoù
ta caáu taïo neân moät hình tam giaùc trong trí töôûng töôïng gioáng nhö söï toång
hôïp maø ta duøng trong khi laõnh hoäi moät hieän töôïng nhaèm taïo ra moät khaùi
nieäm thöôøng nghieäm veà noù, chính caùc ñieàu vöøa noùi laø caùi duy nhaát noái keát
bieåu töôïng veà khaû theå cuûa moät söï vaät nhö theá vôùi khaùi nieäm veà noù. Cuõng
theo caùch thöùc gioáng nhö vaäy laø khaû theå cuûa nhöõng löôïng lieân tuïc, thaäm chí
B272 cuûa nhöõng löôïng noùi chung, vì caùc khaùi nieäm veà chuùng nhìn chung ñeàu coù
tính toång hôïp vaø [do ñoù] khoâng bao giôø trôû thaønh saùng toû chæ töø baûn thaân
caùc khaùi nieäm maø chæ töø caùc khaùi nieäm vôùi tö caùch laø caùc ñieàu kieän moâ
thöùc cuûa vieäc xaùc ñònh nhöõng ñoái töôïng trong kinh nghieäm noùi chung. | Vaø
thaät ra, chuùng ta muoán ñi tìm caùc ñoái töôïng töông öùng cho caùc khaùi nieäm
cuûa ta ôû ñaâu neáu khoâng phaûi laø ôû trong kinh nghieäm laø nôi duy nhaát ñeå
nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi cho ta? Maëc duø ta khoâng caàn coù
nhöõng kinh nghieäm ñi tröôùc, ta vaãn coù theå nhaän thöùc vaø mieâu taû tính chaát
veà khaû theå cuûa nhöõng söï vaät [veà nhöõng söï vaät coù theå coù] moät caùch hoaøn
toaøn tieân nghieäm chæ trong moái quan heä vôùi nhöõng ñieàu kieän moâ thöùc maø söï
vaät naøo cuõng phaûi phuïc tuøng ñeå ñöôïc xaùc ñònh nhö ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm, nhöng vieäc laøm naøy cuõng chæ coù theå coù ñöôïc trong moái quan heä
vôùi kinh nghieäm vaø trong khuoân khoå nhöõng giôùi haïn cuûa noù.

Ñònh ñeà nhaèm nhaän thöùc veà tính hieän thöïc [Wirklichkeit] cuûa söï vaät ñoøi
hoûi phaûi coù tri giaùc - töùc laø caûm giaùc ñöôïc ta yù thöùc - vaø tuy khoâng phaûi moät
caùch tröïc tieáp veà baûn thaân ñoái töôïng maø söï toàn taïi cuûa noù caàn ñöôïc nhaän
thöùc, nhöng söï toàn taïi aáy vaãn phaûi ôû trong quan heä vôùi moät tri giaùc hieän
thöïc töông öùng vôùi caùc loaïi suy cuûa kinh nghieäm laø nhöõng caùi mieâu taû moïi
[loaïi] noái keát hieän thöïc trong moät kinh nghieäm noùi chung.

Trong khaùi nieäm ñôn thuaàn veà moät söï vaät, khoâng coù ñaëc tính
(Charakter) naøo veà söï toàn taïi cuûa noù caû. Bôûi vì, duø khaùi nieäm hoaøn chænh
ñeán ñaâu, duø khoâng thieáu moät ñieàu gì ñeå suy töôûng ñöôïc veà moät söï vaät vôùi
B273 taát caû nhöõng quy ñònh beân trong cuûa noù, thì söï toàn taïi (Dasein) cuûa söï vaät
laïi khoâng lieân quan gì ñeán taát caû nhöõng ñieàu aáy. | Vaán ñeà ñaët ra laø lieäu söï
vaät nhö theá coù thöïc söï ñöôïc mang laïi cho ta khoâng, khieán cho tri giaùc veà noù
luùc naøo cuõng phaûi ñi tröôùc khaùi nieäm veà noù. Vì raèng khaùi nieäm coù tröôùc tri
giaùc chæ cho thaáy khaû theå ñôn thuaàn cuûa söï vaät [söï vaät coù khaû naêng toàn
taïi]; neân chính tri giaùc môùi mang laïi chaát lieäu cho khaùi nieäm, laø ñaëc tính
duy nhaát cuûa tính hieän thöïc. Tuy nhieân, tröôùc khi coù tri giaùc veà söï vaät, töùc
laø so saùnh theo nghóa tieân nghieäm, ta coù theå nhaän thöùc söï toàn taïi cuûa noù vôùi
ñieàu kieän noù coù quan heä chaët cheõ vôùi moät soá tri giaùc [khaùc] theo ñuùng caùc
nguyeân taéc cuûa söï noái keát thöôøng nghieäm veà chuùng (töùc laø phuø hôïp vôùi caùc

364
 loaïi suy cuûa tri giaùc). Bôûi vì trong tröôøng hôïp ñoù, söï toàn taïi cuûa söï vaät vaãn
noái keát chaët cheõ vôùi caùc tri giaùc cuûa ta trong moät kinh nghieäm khaû höõu vaø
nhôø döïa theo manh moái cuûa caùc loaïi suy naøy, ta coù theå töø nhöõng tri giaùc
hieän thöïc cuûa ta [veà nhöõng söï vaät maø ta thöïc söï nhìn thaáy] ñi ñeán ñöôïc vôùi
söï vaät trong moät chuoãi caùc tri giaùc coù theå coù [maø ta khoâng tröïc tieáp nhìn
thaáy]. Chaúng haïn ta nhaän thöùc ñöôïc söï toàn taïi cuûa töø tính trong moïi vaät theå
töø tri giaùc veà hieän töôïng nam chaâm huùt saét maëc duø ñaëc ñieåm [caáu taïo] cuûa
giaùc quan ta khoâng cho pheùp tri giaùc tröïc tieáp veà töø tính. Theo caùc quy luaät
cuûa caûm naêng vaø toaøn caûnh cuûa nhöõng tri giaùc cuûa ta, chaéc haún ta vaãn coù
theå coù ñöôïc tröïc quan thöôøng nghieäm tröïc tieáp veà caùc daïng vaät chaát ñoù,
neáu caùc giaùc quan cuûa ta tinh vi hôn, [nhöng] söï thoâ thieån cuûa giaùc quan ta
khoâng vì theá maø coù aûnh höôûng gì ñeán moâ thöùc cuûa kinh nghieäm khaû höõu
noùi chung. Vaäy, tri giaùc vaø caùc phuï trôï cuûa noù [hoaït ñoäng] theo nhöõng
B274 quy luaät thöôøng nghieäm vöôn ñöôïc ñeán ñaâu thì nhaän thöùc cuûa ta veà söï
toàn taïi cuûa söï vaät ñaït ñöôïc ñeán ñaáy. Neáu ta khoâng baét ñaàu töø kinh
nghieäm hoaëc khoâng tieán leân theo nhöõng quy luaät veà moái quan heä thöôøng
nghieäm cuûa nhöõng hieän töôïng, ta hoaøn toaøn voâ voïng trong vieäc phoûng ñoaùn
hay tìm toøi veà söï toàn taïi cuûa baát kyø söï vaät naøo. Tuy nhieân, thuyeát duy taâm
ñaõ phaûn ñoái raát maïnh meõ caùc quy luaät chöùng minh moät caùch giaùn tieáp
(mittelbar) veà söï toàn taïi naøy. Vì vaäy, ñaây chính laø luùc thích hôïp ñeå ta phaûn
baùc laïi thuyeát duy taâm.

365
 PHAÛN BAÙC THUYEÁT DUY TAÂM*

Thuyeát duy taâm - toâi muoán noùi thuyeát duy taâm chaát theå (materialer
Idealismus) - laø hoïc thuyeát cho raèng söï toàn taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng trong
khoâng gian beân ngoaøi ta thì hoaëc laø ñaùng nghi ngôø vaø khoâng theå chöùng
minh ñöôïc; hoaëc laø sai laàm vaø khoâng theå coù ñöôïc. Caùi tröôùc laø thuyeát duy
taâm nghi vaán cuûa Descartes**, tuyeân boá raèng chæ coù Moät khaúng ñònh
thöôøng nghieäm (assertio), ñoù laø: "Toâi toàn taïi", laø khoâng theå nghi ngôø. Caùi
sau laø thuyeát duy taâm giaùo ñieàu cuûa Berkeley*** cho raèng khoâng gian -
cuøng vôùi moïi ñoái töôïng maø khoâng gian laø ñieàu kieän khoâng theå taùch rôøi cuûa
chuùng - laø caùi gì töï baûn thaân laø khoâng theå coù ñöôïc, vaø vì vaäy moïi söï vaät
trong khoâng gian ñeàu chæ laø nhöõng söï töôûng töôïng ñôn thuaàn. Hoïc thuyeát
duy taâm giaùo ñieàu laø khoâng theå traùnh khoûi neáu ta xem khoâng gian laø moät
ñaëc ñieåm cuûa vaät-töï-thaân, vì trong tröôøng hôïp ñoù, khoâng gian cuøng vôùi taát
caû nhöõng gì maø noù laø ñieàu kieän ñeàu laø nhöõng vaät khoâng coù thaät, [laø hö voâ]
(ein Unding). Nhöng cô sôû cuûa thuyeát duy taâm naøy ñaõ bò

chuùng ta phaù huûy trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm. Rieâng thuyeát duy
taâm hoaøi nghi khoâng ñöa ra lôøi khaúng ñònh nhö theá, nhöng chæ muoán chöùng
B275 minh söï baát löïc cuûa ta trong vieäc chöùng minh baèng kinh nghieäm tröïc tieáp
veà moät söï toàn taïi ngoaøi söï toàn taïi cuûa chính ta. | Ñaây laø hoïc thuyeát höõu lyù
vaø phuø hôïp vôùi loái tö duy trieát hoïc trieät ñeå laø khi chöa ñuû baèng chöùng,
khoâng theå ñöa ra phaùn ñoaùn chung quyeát ñöôïc. Baèng chöùng maø noù ñoøi hoûi
laø phaûi chöùng minh ñöôïc raèng ta thöïc söï coù kinh nghieäm veà nhöõng söï vaät
ngoaøi ta chöù khoâng chæ laø söï töôûng töôïng, nhöng ñieàu naøy khoâng theå ñaït
ñöôïc baèng caùch naøo khaùc hôn laø khi ngöôøi ta coù theå chöùng minh ñöôïc raèng
ngay baûn thaân kinh nghieäm beân trong cuûa ta maø Descartes khoâng theå nghi
ngôø cuõng chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø laáy kinh nghieäm [veà theá giôùi] beân ngoaøi
laøm tieàn ñeà.

Toâi yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa toâi nhö laø caùi gì ñöôïc quy ñònh trong thôøi
gian. Moïi söï quy ñònh veà thôøi gian giaû thieát phaûi coù caùi gì thöôøng toàn trong
tri giaùc. Nhöng caùi thöôøng toàn naøy khoâng theå laø caùi gì ôû trong toâi, vì ngay

*
Toaøn boä phaàn “Phaûn baùc thuyeát duy taâm” naøy laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán baûn B. (N.D).
**
Reneù Descartes: (1596-1650) trieát gia Phaùp. “Thuyeát duy taâm nghi vaán” cuûa oâng
(problematischer Idealismus) coøn thöôøng ñöôïc goïi laø “thuyeát duy taâm hoaøi nghi” (skeptischer
Idealismus). (N.D).
***
George Berkeley: (1685-1753), giaùm muïc, trieát gia Anh (AÙi Nhó Lan). “Thuyeát duy taâm giaùo
ñieàu” (dogmatischer Idealismus) cuûa oâng coøn thöôøng ñöôïc goïi laø “Thuyeát duy taâm chuû quan
(cöïc ñoan)” hay thuyeát duy ngaõ (Solipsismus).
Kant goïi caû hai thuyeát treân laø “thuyeát duy taâm chaát theå” [noäi dung], ñeå phaân bieät vôùi “thuyeát
duy taâm hình thöùc” (hay coøn goïi laø “Thuyeát duy taâm sieâu nghieäm” cuûa chính oâng. (Xem B519-
525). (N.D).

366
 caû söï toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian cuõng chæ coù theå nhôø thoâng qua söï
thöôøng toàn naøy môùi ñöôïc quy ñònh*. Do ñoù, tri giaùc veà caùi thöôøng toàn naøy
chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua moät söï vaät ô
ngoaøi toâi chöù khoâng phaûi chæ thoâng qua bieåu töôïng ñôn thuaàn veà moät söï
vaät ôû ngoaøi toâi. Vaäy, söï quy ñònh veà söï toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian chæ coù
B276 theå coù ñöôïc thoâng qua söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät coù thöïc maø toâi tri giaùc ôû
ngoaøi toâi. YÙ thöùc trong thôøi gian thieát yeáu gaén lieàn vôùi yù thöùc veà khaû theå
cuûa söï quy ñònh naøy trong thôøi gian: nhö theá, yù thöùc trong thôøi gian cuõng
thieát yeáu gaén lieàn vôùi söï toàn taïi cuûa söï vaät ngoaøi toâi, vì söï toàn taïi cuûa
chuùng laø ñieàu kieän cuûa söï quy ñònh trong thôøi gian. | Noùi caùch khaùc, yù thöùc
veà söï toàn taïi cuûa chính toâi ñoàng thôøi laø moät yù thöùc tröïc tieáp veà söï toàn taïi
cuûa nhöõng söï vaät khaùc ôû ngoaøi toâi.

NHAÄN XEÙT I:

Qua chöùng minh treân ñaây, ta thaáy troø chôi maø thuyeát duy taâm baøy ra
ñaõ quaät ngöôïc laïi chính noù [ñaõ bò "gaäy oâng ñaäp löng oâng"] moät caùch ñích
ñaùng. Thuyeát naøy cho raèng kinh nghieäm tröïc tieáp duy nhaát laø kinh nghieäm
beân trong, coøn söï vaät beân ngoaøi chæ laø do suy luaän töø kinh nghieäm treân maø
coù. | Nhöng cuõng gioáng nhö nhieàu laàn khi ngöôøi ta suy luaän töø caùc keát quaû
ñaõ coù ra moät nguyeân nhaân nhaát ñònh, suy luaän naøy raát khoâng ñaùng tin caäy,
vì nguyeân nhaân cuûa caùc bieåu töôïng coù theå naèm ôû trong ta, roài bò ta ñem gaùn
cho söï vaät beân ngoaøi moät caùch sai laàm. Ngay ñieåm naøy ñaõ chöùng minh
B277 raèng, kinh nghieäm [veà nhöõng söï vaät] beân ngoaøi môùi thöïc söï laø tröïc tieáp(1)
vaø chæ nhôø noù maø,- tuy khoâng phaûi yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa chính ta,- nhöng,
söï quy ñònh cuûa yù thöùc trong thôøi gian, töùc laø kinh nghieäm beân trong môùi

*
Caâu: “Nhöng caùi thöôøng toàn naøy khoâng theå laø caùi gì ôû trong toâi, vì ngay caû söï toàn taïi cuûa toâi
trong thôøi gian cuõng chæ coù theå nhôø thoâng qua caùi thöôøng toàn naøy môùi ñöôïc quy ñònh” ñöôïc
Kant ñeà nghò söûa laïi nhö sau cho saùng suûa hôn [Xem: Lôøi Töïa cho laàn xuaát baûn thöù hai 1787, BXL,
BXLI]:
“Nhöng caùi thöôøng toàn naøy khoâng theå laø moät tröïc quan ôû trong toâi. Vì moïi cô sôû quy ñònh coù
theå baét gaëp ôû trong toâi veà söï toàn taïi cuûa toâi chæ laø nhöõng bieåu töôïng, vaø vôùi tö caùch laø nhöõng
bieåu töôïng luoân thay ñoåi, chuùng ñoøi hoûi phaûi coù moät caùi thöôøng toàn khaùc bieät vôùi chuùng laøm
choã döïa, vaø qua ñoù, toàn taïi cuûa toâi trong thôøi gian - trong ñoù caùc bieåu töôïng thay ñoåi - môùi coù
theå ñöôïc quy ñònh”. [Xin xem theâm luaän giaûi cuûa Kant veà caâu chöùng minh naøy trong Lôøi Töïa
ñaõ daãn]. (N.D).
(1) Trong ñònh lyù treân, yù thöùc tröïc tieáp veà söï toàn taïi cuûa caùc söï vaät beân ngoaøi ta khoâng phaûi
ñöôïc giaû thieát maø ñöôïc chöùng minh, ñoäc laäp vôùi vieäc ta nhaän ra hay khoâng khaû theå cuûa yù
thöùc aáy. Caâu hoûi veà khaû theå aáy ñöôïc ñaët ra nhö theá naøy: "Phaûi chaêng ta chæ coù giaùc quan beân
trong maø khoâng coù giaùc quan beân ngoaøi, do ñoù [tri giaùc veà söï vaät beân ngoaøi] chæ laø töôûng
töôïng?". Hieån nhieân raèng, ñeå töôûng töôïng ñöôïc moät caùi gì beân ngoaøi, töùc laø dieãn taû noù cho
B277 giaùc quan trong tröïc quan, ta ñaõ phaûi coù moät giaùc quan beân ngoaøi
ñaõ vaø qua ñoù phaûi phaân bieät moät caùch tröïc tieáp tính thuï nhaän ñôn thuaàn cuûa tröïc quan beân
ngoaøi vôùi tính noäi khôûi voán laø ñaëc ñieåm cuûa moïi ñoäng taùc töôûng töôïng. Bôûi vì chæ töôûng
töôïng ra moät giaùc quan beân ngoaøi thì quan naêng tröïc quan do trí töôûng töôïng quy ñònh ñaõ töï
thuû tieâu chính noù.

367
 coù theå coù ñöôïc. Thaät vaäy, bieåu töôïng "Toâi toàn taïi" - laø caùi dieãn taû yù thöùc vaø
luoân coù theå ñi keøm moïi ñoäng taùc tö duy - chöùa ñöïng trong noù moät caùch tröïc
tieáp söï toàn taïi cuûa moät chuû theå, nhöng chöa phaûi laø moät nhaän thöùc veà chuû
theå aáy, nghóa laø chöa phaûi moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm, töùc laø kinh
nghieäm. | Vì ngoaøi yù töôûng veà moät caùi gì ñang toàn taïi coøn caàn coù tröïc quan
- ôû ñaây laø tröïc quan beân trong - töùc laø veà phöông dieän thôøi gian ñeå chuû theå
phaûi ñöôïc xaùc ñònh; nhö theá roõ raøng laø caàn phaûi coù ñoái töôïng beân ngoaøi; do
ñoù, baûn thaân kinh nghieäm beân trong cuõng chæ coù theå coù ñöôïc moät caùch giaùn
tieáp vaø chæ nhôø thoâng qua kinh nghieäm [veà söï vaät] beân ngoaøi.

NHAÄN XEÙT II:

Moïi söï söû duïng thöôøng nghieäm quan naêng nhaän thöùc cuûa ta trong vieäc
xaùc ñònh thôøi gian hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi caùch nhìn nhö treân. Khoâng
nhöõng vì ta chæ coù theå tri giaùc moïi söï xaùc ñònh veà thôøi gian nhôø vaøo söï thay
ñoåi trong caùc quan heä beân ngoaøi (söï vaän ñoäng) ñoái vôùi caùi thöôøng toàn trong
khoâng gian (ví duï, [ta yù thöùc ñöôïc] söï vaän ñoäng cuûa maët trôøi nhôø [quan saùt
söï thay ñoåi cuûa] moái quan heä giöõa maët trôøi vôùi nhöõng ñoái töôïng treân maët
ñaát); maø hôn nöõa, ta khoâng coù moät caùi gì thöôøng toàn - nhö laø tröïc quan - ñeå
B278
coù theå laøm neàn moùng cho khaùi nieäm veà moät baûn theå, ngoaïi tröø chính vaät
chaát, vaø baûn thaân tính thöôøng toàn naøy khoâng phaûi ñöôïc ruùt ra töø kinh
nghieäm beân ngoaøi maø ñöôïc giaû ñònh moät caùch tieân nghieäm nhö laø moät
ñieàu kieän taát yeáu cuûa moïi söï xaùc ñònh veà thôøi gian, do ñoù, cuõng nhö laø söï
xaùc ñònh cuûa giaùc quan beân trong ñoái vôùi söï toàn taïi cuûa chính ta thoâng qua
söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät beân ngoaøi ta. Trong bieåu töôïng "Toâi", yù thöùc veà
chính toâi khoâng phaûi laø moät tröïc quan, maø laø moät bieåu töôïng trí tueä ñôn
thuaàn veà tính hoaït ñoäng noäi khôûi (Selbsttätigkeit) cuûa moät chuû theå ñang tö
duy. Cho neân, caùi "Toâi" naøy khoâng coù thuoäc tính naøo cuûa tröïc quan, hieåu
nhö [thuoäc tính] thöôøng toàn coù theå laøm caùi ñoái öùng cho söï xaùc ñònh veà thôøi
gian trong giaùc quan beân trong gioáng nhö chaúng haïn tính khoâng theå thaâm
nhaäp laø caùi ñoái öùng cuûa vaät chaát xeùt nhö tröïc quan thöôøng nghieäm.

NHAÄN XEÙT III:

Töø söï thaät raèng söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät beân ngoaøi laø ñieàu kieän
thieát yeáu ñeå coù theå coù ñöôïc moät yù thöùc xaùc ñònh veà chính ta, khoâng theå suy
ra raèng moïi bieåu töôïng tröïc quan veà nhöõng söï vaät beân ngoaøi ñeàu ñoàng thôøi
bao haøm söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät aáy, vì caùc bieåu töôïng veà söï vaät raát coù
theå chæ laø keát quaû ñôn thuaàn cuûa trí töôûng töôïng (chaúng haïn trong caùc giaác
mô cuõng nhö khi ñieân roà), maëc duø baûn thaân caùc bieåu töôïng naøy cuõng chæ coù
theå coù ñöôïc nhôø söï taùi taïo cuûa caùc tri giaùc coù tröôùc veà söï vaät beân ngoaøi;
caùc tri giaùc naøy - nhö ñaõ thaáy - cuõng chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø thoâng qua
tính thöïc taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi.

368
 Muïc ñích duy nhaát cuûa caùc nhaän xeùt naøy laø chöùng minh raèng kinh
nghieäm beân trong noùi chung chæ coù theå coù ñöôïc nhôø kinh nghieäm beân ngoaøi
B279 noùi chung. Ñeå bieát kinh nghieäm naøy hay kinh nghieäm kia khoâng phaûi chæ laø
söï töôûng töôïng ñôn thuaàn, ta phaûi xem xeùt töø nhöõng quy ñònh ñaëc thuø cuûa
chuùng vaø so saùnh nhöõng quy ñònh naøy vôùi caùc tieâu chuaån
cuûa moïi kinh nghieäm hieän thöïc.

---------------o0o--------------

Sau cuøng, ñoái vôùi ñònh ñeà thöù ba, vaán ñeà laø baøn veà tính taát yeáu chaát
theå trong söï toàn taïi chöù khoâng phaûi chæ veà tính taát yeáu moâ thöùc vaø loâ-gíc
trong söï noái keát caùc khaùi nieäm. Nhöng vì söï toàn taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng
cuûa giaùc quan khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm,
maø chæ tieân nghieäm moät caùch so saùnh trong töông quan vôùi moät söï toàn taïi
khaùc ñaõ cho, neân trong tröôøng hôïp naøy, ngöôøi ta cuõng chæ coù theå ñeán ñöôïc
vôùi söï toàn taïi aáy, khi söï toàn taïi naøy phaûi ñöôïc chöùa ñöïng trong söï noái keát
chung (Zusammenhang) cuûa kinh nghieäm, trong ñoù tri giaùc ñöôïc cho laø moät
boä phaän: do ñoù, söï taát yeáu cuûa söï toàn taïi khoâng bao giôø coù theå ñöôïc nhaän
thöùc töø nhöõng khaùi nieäm [ñôn thuaàn] maø luùc naøo cuõng chæ töø söï noái keát vôùi
moät ñoái töôïng ñöôïc tri giaùc theo caùc quy luaät chung cuûa kinh nghieäm.
Nhöng khoâng coù söï toàn taïi naøo coù theå ñöôïc nhaän thöùc laø taát yeáu theo ñieàu
kieän cuûa nhöõng hieän töôïng khaùc ñaõ cho ngoaøi söï toàn taïi cuûa nhöõng keát quaû
töø nhöõng nguyeân nhaân ñaõ bieát phuø hôïp vôùi quy luaät nhaân-quaû. Vaäy, caùi taát
yeáu maø chuùng ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc khoâng phaûi laø söï toàn taïi cuûa nhöõng
söï vaät (nhöõng baûn theå) maø laø [söï toàn taïi] cuûa traïng thaùi cuûa nhöõng söï vaät,
nghóa laø töø nhöõng traïng thaùi khaùc ñaõ ñöôïc mang laïi trong tri giaùc theo caùc
quy luaät thöôøng nghieäm cuûa tính nhaân-quaû. Cho neân: tieâu chuaån cuûa söï taát
B280 yeáu chæ naèm trong quy luaät cuûa kinh nghieäm khaû höõu; vaø: taát caû nhöõng gì
dieãn ra ñeàu ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tieân nghieäm bôûi nguyeân nhaân cuûa
chuùng ôû trong hieän töôïng. Nhö theá, ta chæ nhaän thöùc ñöôïc söï taát yeáu cuûa
nhöõng keát quaû ôû trong Töï nhieân maø nhöõng nguyeân nhaân cuûa chuùng ñöôïc
mang laïi cho ta vaø ñaëc ñieåm cuûa tính taát yeáu trong söï toàn taïi khoâng vöôn ra
xa hôn laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu, vaø ngay trong laõnh vöïc ñoù, cuõng
khoâng coù giaù trò ñoái vôùi söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät ñöôïc xem nhö nhöõng
baûn theå, vì nhöõng baûn theå khoâng bao giôø ñöôïc xem nhö nhöõng keát quaû
thöôøng nghieäm hoaëc nhö caùi gì dieãn ra vaø coù moät khôûi ñaàu [ra ñôøi vaø maát
ñi]. Vaäy, tính taát yeáu chæ lieân quan ñeán caùc moái quan heä cuûa nhöõng hieän
töôïng theo quy luaät naêng ñoäng veà tính nhaân-quaû vaø ñeán khaû theå döïa treân
quy luaät aáy, töùc töø moät söï toàn taïi ñaõ cho (cuûa moät nguyeân nhaân) suy ra moät
söï toàn taïi khaùc (cuûa keát quaû). "Taát caû caùi gì dieãn ra ñeàu giaû ñònh laø taát
yeáu" (hypothetisch notwendig) laø moät nguyeân taéc buoäc moïi söï bieán ñoåi
xaûy ra trong theá giôùi phuïc tuøng moät quy luaät, ñoù laø quy luaät veà söï toàn taïi taát

369
 yeáu; neáu khoâng coù quy luaät aáy, aét baûn thaân töï nhieân cuõng khoâng heà toàn taïi.
Bôûi vaäy, meänh ñeà "Khoâng coù gì xaûy ra bôûi söï may ruûi muø quaùng" (In
mundo non datur casus) laø moät quy luaät töï nhieân tieân nghieäm, cuõng töông
töï nhö vôùi meänh ñeà: "Khoâng coù tính taát yeáu naøo trong töï nhieân laø muø
quaùng", maø ñeàu laø tính taát yeáu coù ñieàu kieän, do ñoù, laø coù theå hieåu ñöôïc
[chöù khoâng phaûi do caùi gì sieâu nhieân, hay ñònh meänh] (non datur
fatum). Caû hai ñeàu laø nhöõng quy luaät, qua ñoù cuoäc chôi cuûa moïi söï bieán
ñoåi phaûi phuïc tuøng moät baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng söï vaät (Natur der
Dinge) (nhö laø nhöõng hieän töôïng) hoaëc - cuõng heät nhö theá - phuïc tuøng söï
thoáng nhaát cuûa giaùc tính vaø chæ trong giaùc tính maø moïi söï bieán ñoåi môùi coù
theå thuoäc veà moät kinh nghieäm, nhö laø thuoäc veà söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa
nhöõng hieän töôïng. Caû hai thuoäc veà loaïi caùc nguyeân taéc naêng ñoäng. Quy
luaät tröôùc thöïc ra laø moät heä luaän cuûa nguyeân taéc nhaân-quaû - moät trong caùc
loaïi suy cuûa kinh nghieäm. Caùi sau thuoäc veà caùc nguyeân taéc cuûa hình thaùi laø
caùi boå sung khaùi nieäm veà tính taát yeáu vaøo cho quy ñònh veà nhaân-quaû vaø baûn
thaân noù phuïc tuøng moät quy luaät cuûa giaùc tính. Nguyeân taéc veà tính lieân tuïc
B281 ngaên caám moïi böôùc nhaûy ôû trong chuoãi nhöõng hieän töôïng (nhöõng söï bieán
ñoåi) (in mundo non datur saltus); vaø cuõng töông töï nhö theá, trong toång theå
(Inbegriff) moïi tröïc quan thöôøng nghieäm trong khoâng gian, ngaên caám söï caét
ñöùt hay khoaûng troáng giöõa hai hieän töôïng (non datur hiatus). | Ta coù theå
dieãn ñaït nguyeân taéc naøy nhö sau: kinh nghieäm khoâng thöøa nhaän coù caùi gì
chöùng minh söï toàn taïi cuûa moät khoaûng chaân khoâng hoaëc xem chaân khoâng
(vacuum) laø moät boä phaän cuûa toång hôïp thöôøng nghieäm. Bôûi vì, ñoái vôùi chaân
khoâng [hoaëc khoâng gian troáng], laø caùi gì ta coù theå suy töôûng ôû beân ngoaøi
laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu (theá giôùi), nhöng vaán ñeà aáy khoâng theå
ñöa ra xöû lyù tröôùc toøa aùn cuûa giaùc tính laø nôi chæ ñöa ra quyeát ñònh veà
nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc söû duïng nhöõng hieän töôïng ñaõ cho ñeå taïo
neân nhaän thöùc thöôøng nghieäm, maø ñoù laø vaán ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy vöôït
ra khoûi phaïm vi cuûa kinh nghieäm khaû höõu, nhaèm ñöa ra nhöõng phaùn ñoaùn
veà nhöõng gì bao quanh vaø giôùi haïn kinh nghieäm vaø nôi thích hôïp ñeå xem
B282 xeùt vaán ñeà naøy laø phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm ôû sau.

Vaäy vôùi boán meänh ñeà: "In mundo non datur hiatus, non datur
saltus, non datur casus, non datur fatum" noùi treân, cuõng nhö vôùi taát caû
nhöõng nguyeân taéc coù nguoàn goác sieâu nghieäm, ta raát deã nhaän ra traät töï noäi
taïi cuûa chuùng töông öùng vôùi traät töï cuûa caùc phaïm truø, töø ñoù ñaët moãi meänh
ñeà vaøo ñuùng choã cuûa noù. | Baïn ñoïc ñaõ quen thuoäc vôùi vaán ñeà naøy seõ töï
mình laøm laáy hoaëc deã daøng phaùt hieän ra manh moái. Caùc nguyeân taéc aáy hôïp
nhaát laïi ôû muïc ñích duy nhaát laø khoâng ñöôïc ñöa vaøo trong toång hôïp thöôøng
nghieäm baát cöù ñieàu gì gaây neân moät söï ñöùt quaõng hoaëc xa laï vôùi giaùc tính
vaø vôùi söï noái keát lieân tuïc cuûa moïi hieän töôïng, töùc laø vôùi söï thoáng nhaát cuûa
caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính. Bôûi vì, söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm trong
ñoù moïi tri giaùc ñeàu phaûi ñöùng ñuùng vò trí cuûa chuùng chæ coù theå coù ñöôïc ôû
trong giaùc tính maø thoâi.

370
 [Caâu hoûi]: Phaûi chaêng laõnh vöïc cuûa khaû naêng lôùn roäng hôn laõnh
vöïc cuûa hieän thöïc, vaø laõnh vöïc cuûa hieän thöïc laïi lôùn roäng hôn laõnh vöïc
cuûa taát yeáu, laø nhöõng caâu hoûi heát söùc thuù vò, ñoøi hoûi moät lôøi giaûi toång hôïp,
tuy nhieân laø nhöõng vaán ñeà thuoäc quyeàn phaùn xöû (Gerichtsbarkeit) cuûa rieâng
lyù tính. | Bôûi vì neâu caùc caâu hoûi aáy ra cuõng khoâng khaùc gì hoûi raèng phaûi
chaêng moïi söï vaät nhö laø hieän töôïng ñeàu thuoäc veà - caùi toång theå (Inbegriff)
vaø caùi toaøn caûnh (Kontext) cuûa moät kinh nghieäm duy nhaát, trong ñoù moãi
tri giaùc ñöôïc cho laø moät boä phaän khoâng theå ñöôïc noái keát [tuøy tieän] vôùi moät
B283 hieän töôïng naøo khaùc, - hoaëc lieäu nhöõng tri giaùc cuûa toâi coù theå thuoäc veà
nhieàu hôn laø moät kinh nghieäm khaû höõu (trong moái quan heä noái keát chung
cuûa kinh nghieäm)? Giaùc tính - döïa theo caùc ñieàu kieän chuû quan vaø moâ thöùc
cuûa caûm naêng cuõng nhö cuûa thoâng giaùc - chæ mang laïi moät caùch tieân nghieäm
quy luaät cho kinh nghieäm noùi chung vaø caùc ñieàu kieän naøy laøm cho kinh
nghieäm coù theå coù ñöôïc. Coøn caùc moâ thöùc naøo khaùc cuûa tröïc quan (ngoaøi
khoâng gian vaø thôøi gian), cuõng nhö caùc moâ thöùc naøo khaùc cuûa giaùc tính
(ngoaøi caùc hình thöùc suy lyù cuûa tö duy hoaëc cuûa söï nhaän thöùc baèng caùc khaùi
nieäm) lieäu coù theå coù khoâng thì ta khoâng theå naøo hình dung noãi cuõng nhö
khoâng theå naøo hieåu ñöôïc; vaø cho duø ta coù theå ñi nöõa, chuùng vaãn khoâng
thuoäc veà kinh nghieäm nhö thuoäc veà nhaän thöùc duy nhaát laø nôi nhöõng ñoái
töôïng ñöôïc mang laïi cho ta. Lieäu coù theå coù nhöõng tri giaùc naøo khaùc ngoaøi
nhöõng tri giaùc noùi chung thuoäc veà caùi toaøn boä kinh nghieäm khaû höõu cuûa
chuùng ta, do ñoù, coù theå coù moät laõnh vöïc vaät chaát naøo hoaøn toaøn khaùc ñang
toàn taïi hay khoâng laø nhöõng ñieàu giaùc tính khoâng theå quyeát ñònh noãi vì coâng
vieäc cuûa noù chæ laø toång hôïp nhöõng gì ñöôïc mang laïi cho noù maø thoâi. Thaät
vaäy, ta coù theå thaáy ngay söï thaûm haïi cuûa nhöõng suy luaän raát thoâng thöôøng
cuûa chuùng ta muoán taïo ra söï toàn taïi cuûa moät vöông quoác meânh moâng cuûa
khaû naêng, trong ñoù taát caû nhöõng gì hieän thöïc (moïi ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm) chæ laø moät boä phaän nhoû beù. "Moïi caùi hieän thöïc laø coù theå coù", töø
caâu naøy - baèng quy luaät ñaûo ngöôïc loâ-gíc - coù theå suy dieãn moät caùch raát töï
nhieân ra caâu noùi ñaëc dò khaùc: "Chæ coù moät soá caùi coù theå coù laø hieän thöïc". |
Caâu naøy laïi coù veû töông ñöông vôùi caâu: "Coøn coù nhieàu caùi coù theå coù khaùc
nhöng khoâng hieän thöïc". Roõ raøng caâu naøy coù veû nhö muoán baûo ta neân
xem toång soá cuûa caùi coù theå coù laø lôùn hôn nhöõng gì ñang coù thaät, vì phaûi
theâm vaøo moät caùi gì ñoù cho caùi tröôùc ñeå hình thaønh neân caùi sau. Chæ coù
ñieàu, toâi khoâng bieát gì veà söï theâm vaøo naøy cho caùi coù theå coù. Bôûi vì caùi gì ôû
beân ngoaøi caùi coù theå coù laïi phaûi ñöôïc theâm vaøo cho noù, laø ñieàu baát khaû. Chæ
coù theå theâm vaøo cho giaùc tính cuûa toâi caùi gì truøng hôïp vôùi caùc ñieàu kieän moâ
B284 thöùc cuûa kinh nghieäm, ñoù laø söï noái keát vôùi moät tri giaùc naøo ñoù; nhöng caùi
ñöôïc noái keát vôùi kinh nghieäm naøy theo nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm
chính laø caùi hieän thöïc duø ñöôïc tri giaùc moät caùch tröïc tieáp hay khoâng. Töø
caùi gì ñöôïc mang laïi [cho toâi] khoâng theå suy ra raèng trong söï noái keát troïn
veïn vôùi nhöõng gì ñöôïc mang laïi cho toâi trong tri giaùc, laïi coù moät chuoãi
khaùc cuûa nhöõng hieän töôïng, töùc laø coù theå coù nhieàu hôn moät kinh nghieäm
duy nhaát bao truøm taát caû. | Söï suy dieãn naøy laïi caøng khoâng theå ñöôïc, neáu

371
 khoâng coù moät caùi gì ñöôïc mang laïi caû, vì khoâng coù chaát lieäu thì khoâng theå
suy töôûng ñöôïc gì heát. Caùi gì chæ coù theå coù nhôø döïa vaøo nhöõng ñieàu kieän
baûn thaân cuõng chæ coù theå coù thoâi thì cuõng khoâng coù theå coù veà baát cöù phöông
dieän naøo. Vaäy ta khoâng tìm ñöôïc cô sôû naøo vöõng chaéc caû ñeå baøn veà caâu hoûi
lieäu laõnh vöïc cuûa caùi coù theå coù laø lôùn roäng hôn laõnh vöïc kinh nghieäm hay
khoâng.

B285 Toâi chæ ñeà caäp sô qua caùc vaán ñeà naøy ôû ñaây ñeå khoâng boû soùt vaán ñeà
gì maø yù kieán thoâng thöôøng xem laø thuoäc veà caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính.
Coøn thaät ra, yù nieäm veà tính khaû naêng tuyeät ñoái (töùc tính khaû naêng coù giaù
trò cho moïi phöông dieän) khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm cuûa giaùc tính ñeå coù
theå söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm ñöôïc, traùi laïi, noù chæ thuoäc veà lyù tính,
vöôït ra khoûi khuoân khoå cuûa moïi söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính. Do
ñoù, chuùng ta ñaønh vöøa loøng vôùi moät soá nhaän xeùt coù tính pheâ phaùn nhö treân,
vaø taïm ñeå söï vieäc trong voøng toái taêm chôø söï nghieân cöùu tieáp tuïc trong
töông lai [ôû caùc phaàn sau].

Tröôùc khi keát thuùc phaàn loaïi suy thöù tö naøy, ñoàng thôøi cuõng laø cuûa
toaøn boä heä thoáng caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, toâi thaáy caàn thieát
neâu lyù do vì sao toâi goïi caùc nguyeân taéc veà hình thaùi laø caùc ñònh ñeà. Toâi
duøng thuaät ngöõ naøy khoâng theo nghóa maø moät soá trieát gia gaàn ñaây thöôøng
hay gaùn cho noù - traùi vôùi yù nghóa cuûa nhöõng nhaø toaùn hoïc maø thuaät ngöõ
"ñònh ñeà" voán thuoäc veà hoï -, ñoù laø cho raèng ñònh ñeà laø caùi gì xaùc tín moät
caùch tröïc tieáp khoâng ñoøi hoûi phaûi bieän minh hay chöùng minh. | Bôûi vì, ta
caàn löu yù raèng ñoái vôùi nhöõng meänh ñeà toång hôïp - duø hieån nhieân ñeán maáy -
maø khoâng coù söï dieãn dòch ñi keøm, vaø ta nhaém maét tin theo chæ vì uy theá cuûa
chuùng, ta ñaõ ñaùnh maát moïi khaû naêng pheâ phaùn cuûa giaùc tính. | Vaû laïi, cuõng
khoâng thieáu gì nhöõng khaúng ñònh raát lieàu lónh maø loøng tin thoâng thöôøng cuûa
ta khoù baùc boû (duø thaät ra khoâng ñaùng tin) vaø giaùc tính cuõng ñaønh chòu baát
löïc tröôùc söï ngoâng cuoàng cöù ñoøi ñöôïc thöøa nhaän nhö laø nhöõng tieân ñeà thöïc
B286 söï (Axiomen) duø hoaøn toaøn khoâng chính ñaùng. Cho neân, ñoái vôùi khaùi nieäm
veà moät söï vaät, neáu muoán theâm vaøo ñoù moät tính quy ñònh naøo coù tính toång
hôïp tieân nghieäm, meänh ñeà aáy – neáu khoâng ñöôïc chöùng minh - ít nhaát cuõng
baét buoäc phaûi ñöôïc boå sung baèng moät söï dieãn dòch veà tính chính ñaùng [hôïp
phaùp] (Rechtmässigkeit) cho khaúng ñònh cuûa noù.

Nhöng, caùc nguyeân taéc veà hình thaùi khoâng phaûi coù tính toång hôïp -
khaùch quan, vì caùc thuoäc tính: khaû naêng, hieän thöïc, taát yeáu khoâng laøm
taêng theâm gì cho noäi dung cuûa caùc khaùi nieäm maø chuùng khaúng ñònh, theo
nghóa, chuùng khoâng ñoùng goùp theâm gì cho bieåu töôïng veà ñoái töôïng. Tuy
vaäy, chuùng vaãn coù tính toång hôïp, duø chæ laø chuû quan thoâi, coù nghóa raèng,
caùc nguyeân taéc hình thaùi [noùi leân moät naêng löïc phaûn tö], tuy khoâng theâm
ñieàu gì cho khaùi nieäm veà moät sự
vaät (caùi hieän toàn) ôû caùc phöông dieän khaùc nhöng laïi theâm vaøo cho khaùi
nieäm baûn thaân naêng löïc nhaän thöùc laø nôi maø khaùi nieäm hình thaønh vaø toàn

372
 taïi, khieán cho: neáu khaùi nieäm chæ ñöôïc noái keát trong giaùc tính ñôn thuaàn vôùi
caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa kinh nghieäm, ñoái töôïng cuûa noù ñöôïc goïi laø coù
theå coù; neáu khaùi nieäm ñöôïc noái keát vôùi tri giaùc (caûm giaùc, nhö laø chaát lieäu
cuûa caùc giaùc quan) vaø ñöôïc giaùc tính xaùc ñònh thoâng qua tri giaùc, ñoái töôïng
aáy laø thöïc coù; neáu noù ñöôïc xaùc ñònh phuø hôïp vôùi caùc phaïm truø nhôø söï noái
keát cuûa caùc tri giaùc, ñoái töôïng aáy ñöôïc goïi laø taát yeáu phaûi coù. Vaäy, caùc
nguyeân taéc cuûa hình thaùi khoâng noùi leân ñieàu gì veà moät khaùi nieäm khaùc hôn
B287 laø haønh vi cuûa quan naêng nhaän thöùc qua ñoù khaùi nieäm ñöôïc saûn sinh ra.
Moät ñònh ñeà trong toaùn hoïc laø moät meänh ñeà thöïc haønh khoâng chöùa ñöïng gì
khaùc hôn laø söï toång hôïp nhôø ñoù ta mang laïi moät ñoái töôïng cho ta vaø taïo ra
khaùi nieäm veà ñoái töôïng aáy, ví duï: "Vôùi moät ñöôøng ñaõ cho, haõy veõ moät voøng
troøn treân moät maët phaúng töø moät ñieåm ñaõ cho". | Moät meänh ñeà nhö theá
khoâng theå ñöôïc chöùng minh vì phöông caùch tieán haønh maø noù ñoøi hoûi cuõng
chính laø phöông caùch nhôø ñoù ta saûn sinh ra khaùi nieäm veà moät hình veõ nhö
vaäy. Cuõng nhö vaäy, ta coù quyeàn neâu ñònh ñeà (postulieren) veà caùc nguyeân
taéc cuûa hình thaùi, vì chuùng khoâng taêng theâm gì (1) cho khaùi nieäm veà nhöõng
söï vaät noùi chung maø chæ bieåu thò phöông caùch cho bieát khaùi nieäm noùi
chung ñöôïc noái keát vôùi naêng löïc nhaän thöùc nhö theá naøo.

(1)
Khi toâi suy nghó veà tính toàn taïi hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa moät söï vaät, toâi thöïc söï suy nghó nhieàu
hôn laø chæ suy nghó veà tính khaû theå cuûa noù, nhöng khoâng phaûi ôû trong söï vaät; vì söï vaät khoâng bao
giôø coù theå chöùa ñöïng trong tính hieän thöïc caùi gì nhieàu hôn laø ñaõ chöùa ñöïng trong tính khaû theå hoaøn
chænh cuûa noù. Nhöng bôûi vì tính khaû theå chæ ñôn thuaàn laø [ñaët] moät vò trí (Position) [moät theá ñöùng]
cuûa söï vaät trong quan heä vôùi giaùc tính (söï söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính), neân tính thöïc taïi
ñoàng thôøi laø moät söï noái keát cuûa söï vaät vôùi tri giaùc.

373
B288 NHAÄN XEÙT CHUNG VEÀ HEÄ THOÁNG
CAÙC NGUYEÂN TAÉC *

Ñieàu raát ñaùng chuù yù laø, chuùng ta khoâng theå nhaän ra khaû naêng toàn taïi
cuûa moät söï vaät chæ baèng phaïm truø, maø bao giôø cuõng phaûi coù moät tröïc quan
ñeå döïa vaøo ñoù maø trình baøy tính thöïc taïi khaùch quan cuûa khaùi nieäm thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính. Laáy ví duï veà caùc phaïm truø töông quan: 1.- Taïi sao moät söï
vaät chæ coù theå toàn taïi nhö laø moät chuû theå chöù khoâng phaûi chæ nhö laø moät
tính quy ñònh ñôn thuaàn cuûa nhöõng söï vaät khaùc; töùc [chæ] coù theå laø baûn
theå?; hoaëc 2.- Taïi sao vì caùi gì ñaáy toàn taïi, thì caùi gì khaùc cuõng phaûi toàn taïi,
töùc laø taïi sao moät caùi gì ñaáy - noùi chung - coù theå laø moät nguyeân nhaân?; hoaëc
3.- taïi sao khi moät soá söï vaät toàn taïi, ngay söï kieän moät trong nhöõng söï vaät
naøy toàn taïi gaây ra taùc ñoäng ñeán nhöõng söï vaät coøn laïi vaø ngöôïc laïi; baèng
caùch ñoù moät coäng ñoàng nhöõng baûn theå coù theå hình thaønh? - laø caùc caâu hoûi
khoâng theå ñöôïc giaûi ñaùp chæ baèng nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn. Cuõng gioáng
nhö theá ñoái vôùi tröôøng hôïp cuûa caùc phaïm truø khaùc, chaúng haïn taïi sao moät
söï vaät laïi coù theå coù caùi chung vôùi moïi söï vaät khaùc, töùc ñeàu coù theå laø moät
löôïng v.v.. Bao laâu thieáu tröïc quan, ta khoâng theå bieát mình coù ñang duøng
caùc phaïm truø ñeå thöïc söï suy nghó veà moät ñoái töôïng naøo hay khoâng, vaø
khoâng bieát coù ñoái töôïng naøo töông öùng vôùi caùc phaïm truø aáy khoâng. Nhö
theá, roõ raøng laø caùc phaïm truø töï chuùng chöa phaûi laø nhöõng nhaän thöùc maø
chæ laø caùc moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tö duy ñeå taïo neân nhaän thöùc töø caùc tröïc
quan ñaõ cho. Cuøng lyù do ñoù, khoâng meänh ñeà toång hôïp naøo coù theå ñöôïc taïo
ra chæ baèng caùc phaïm truø. Ví duï: "Trong moïi caùi toàn taïi ñeàu coù baûn theå" coù
nghóa laø söï vaät chæ coù theå toàn taïi nhö laø moät chuû theå chöù khoâng theå nhö moät
thuoäc tính; hoaëc: "Moãi söï vaät ñeàu laø moät löôïng ñoä (Quantum) v.v.."; caùc
meänh ñeà nhö vaäy khoâng coù gì ñeå giuùp ta ñi ra khoûi khaùi nieäm ñaõ cho vaø
duøng noù ñeå noái keát vôùi moät khaùi nieäm khaùc. Cuøng lyù do ñoù, coá gaéng chöùng
minh moät meänh ñeà toång hôïp chæ nhôø vaøo caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy, v.d "Caùi
gì toàn taïi moät caùch baát taát ñeàu coù moät nguyeân nhaân" cuõng seõ khoâng bao giôø
thaønh coâng. Ngöôøi ta khoâng bao giôø coù theå ñi xa hôn laø chöùng minh raèng
neáu khoâng coù moái quan heä naøy, ta khoâng theå hieåu ñöôïc söï toàn taïi cuûa caùi
B289 baát taát, nghóa laø khoâng theå nhaän thöùc tieân nghieäm baèng giaùc tính veà söï toàn
taïi cuûa söï vaät nhö theá, nhöng töø ñoù khoâng keát luaän ñöôïc raèng ñoù cuõng laø
ñieàu kieän khaû theå cho baûn thaân nhöõng söï vaät. Cuõng theá, neáu ta nhìn laïi söï
chöùng minh veà nguyeân taéc nhaân-quaû, ta seõ thaáy raèng ta chæ coù theå duøng
nguyeân taéc aáy ñeå chöùng minh veà nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû
höõu: “taát caû caùi gì dieãn ra (baát kyø söï kieän gì) ñeàu giaû ñònh coù moät nguyeân
nhaân” theo nghóa ta chæ coù theå chöùng minh nguyeân taéc aáy chæ nhö nguyeân
taéc veà khaû theå cuûa kinh nghieäm, do ñoù, cuûa nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi trong tröïc quan thöôøng nghieäm chöù khoâng theå chöùng minh töø

*
Toaøn boä phaàn “Nhaän xeùt chung veà heä thoáng caùc nguyeân taéc” laø ñöôïc Kant theâm vaøo cho aán
baûn B. (N.D).

374
 caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn. Tuy nhieân, meänh ñeà: "Moïi caùi baát taát phaûi coù moät
nguyeân nhaân", maø ai cuõng thaáy laø hieån nhieân ngay töø trong khaùi nieäm ñôn
thuaàn, laïi laø ñieàu khoâng theå phuû nhaän, nhöng trong tröôøng hôïp naøy, khaùi
nieäm veà caùi baát taát khoâng ñöôïc hieåu trong phaïm truø hình thaùi (theo nghóa
söï khoâng-toàn taïi cuûa caùi baát taát coù theå suy töôûng ñöôïc) maø trong phaïm truø
töông quan (theo nghóa caùi baát taát chæ coù theå toàn taïi nhö laø keát quaû cuûa moät
caùi khaùc), vaø nhö theá meänh ñeà treân thaät ra laø moät meänh ñeà laëp thöøa: "Caùi
gì chæ coù theå toàn taïi nhö moät keát quaû, thì coù moät nguyeân nhaân cuûa noù".
Trong thöïc teá, khi ta phaûi neâu nhöõng ví duï veà söï toàn taïi baát taát, ta bao giôø
B290 cuõng vieän daãn ñeán nhöõng söï bieán ñoåi [coù thöïc] chöù khoâng chæ ñeán khaû theå
B291
cuûa tö duy veà caùi ñoái laäp [caùi khoâng-toàn taïi](1). Nhöng bieán ñoåi ñuùng nghóa
laø moät söï kieän chæ coù theå coù ñöôïc nhôø moät nguyeân nhaân vaø söï khoâng-toàn
taïi cuûa söï kieän aáy töï noù vaãn coù theå coù, nhö theá, ta nhaän thöùc tính baát taát cuûa
noù töø söï kieän raèng moät caùi gì ñaáy chæ coù theå toàn taïi nhö laø keát quaû cuûa moät
nguyeân nhaân; do ñoù, neáu moät söï vaät ñöôïc xem laø baát taát, thì seõ chæ laø moät
meänh ñeà phaân tích khi ta noùi: “noù coù moät nguyeân nhaân”.

Ñieåm ñaùng chuù yù hôn nöõa laø, ñeå hieåu khaû theå cuûa söï vaät döïa theo
caùc phaïm truø vaø ñeå chöùng minh tính thöïc taïi khaùch quan cuûa caùc phaïm truø,
ta khoâng chæ caàn nhöõng tröïc quan maø hôn theá, luoân luoân caàn nhöõng tröïc
quan beân ngoaøi. Chaúng haïn, neáu ta söû duïng caùc phaïm truø töông quan, ta
thaáy raèng: 1. - nhaèm mang laïi cho khaùi nieäm baûn theå moät caùi gì thöôøng toàn
trong tröïc quan töông öùng vôùi phaïm truø aáy (vaø qua ñoù chöùng minh tính thöïc
taïi khaùch quan cuûa phaïm truø naøy), ta caàn moät tröïc quan (veà vaät chaát) trong
khoâng gian, bôûi vì chæ coù khoâng gian laø thöôøng toàn vaø xaùc ñònh söï vaät nhö
laø söï vaät, trong khi ñoù thôøi gian vaø taát caû nhöõng gì cuøng vôùi noù ôû giaùc quan
beân trong luoân troâi chaûy lieân tuïc; vaø 2. - ñeå trình baøy söï bieán ñoåi nhö laø tröïc
quan töông öùng vôùi khaùi nieäm veà tính nhaân-quaû, ta caàn [caùc bieåu töôïng veà]
vaän ñoäng nhö laø söï bieán ñoåi trong khoâng gian laøm ñieån hình, thaäm chí chæ
qua ñoù, ta môùi coù theå laøm cho nhöõng söï bieán ñoåi trôû thaønh coù theå tröïc quan
ñöôïc (anschaulich) chöù khoâng moät giaùc tính thuaàn tuùy naøo coù theå thaáu hieåu
[tri giaùc] ñöôïc khaû theå cuûa noù. Söï bieán ñoåi laø söï noái keát cuûa nhöõng quy
ñònh ñoái laäp maâu thuaãn nhau trong söï toàn taïi cuûa cuøng moät söï vaät. Vaäy laøm

(1)
Ngöôøi ta coù theå suy töôûng deã daøng veà söï khoâng-toàn taïi cuûa vaät chaát, nhöng ngöôøi xöa khoâng ruùt
ra tính baát taát cuûa vaät chaát töø suy töôûng ñoù. Chæ rieâng baûn thaân söï thay ñoåi (Wechsel) cuûa caùi toàn taïi
vaø khoâng-toàn taïi cuûa moät traïng thaùi ñöôïc cho cuûa moät söï vaät - laø nôi chöùa ñöïng moïi söï bieán ñoåi -
khoâng heà chöùng minh tính baát taát cuûa traïng thaùi naøy, duø laáy tính thöïc taïi cuûa traïng thaùi ñoái laäp vôùi
noù [ñeå chöùng minh]. Ví duï, moät vaät theå ñang ôû traïng thaùi ñöùng yeân sau khi vaän ñoäng, nhöng ta
khoâng theå töø söï kieän traïng thaùi ñöùng yeân ñoái laäp vôùi traïng thaùi vaän ñoäng maø xem söï vaän ñoäng laø baát
taát. Bôûi vì caùi ñoái laäp naøy chæ laø ñoái laäp loâ-gíc chöù khoâng phaûi ñoái laäp thöïc söï. Neáu muoán chöùng
minh tính baát taát cuûa vaän ñoäng, ngöôøi ta phaûi chöùng minh raèng: thay vì ñaõ vaän ñoäng trong thôøi ñieåm
tröôùc thì vaät theå luùc aáy ñaõ coù theå ñöùng yeân chöù khoâng chæ ñöùng yeân sau söï vaän ñoäng naøy, vì neáu nhö
vaäy caû hai caùi ñoái laäp [vaän ñoäng - ñöùng yeân] ñeàu cuøng coù theå toàn taïi vôùi nhau. (Chuù thích cuûa taùc
giaû).

375
 theá naøo ñeå töø moät traïng thaùi ñaõ cho, moät traïng thaùi traùi ngöôïc trong cuøng
moät söï vaät laïi tieáp theo sau, ñoù laø ñieàu maø khoâng lyù trí * naøo coù theå nhaän ra
ñöôïc neáu khoâng coù moät ví duï ñieån hình, laïi caøng khoâng theå laøm cho coù theå
hieåu ñöôïc neáu khoâng coù tröïc quan. | Vaø tröïc quan naøy chính laø tröïc quan veà
B292 söï vaän ñoäng cuûa moät ñieåm trong khoâng gian maø söï toàn taïi cuûa noù trong
nhieàu vò trí khoâng gian khaùc nhau (nhö laø keát quaû cuûa nhöõng quy ñònh ñoái
laäp nhau) laø ñieàu duy nhaát laøm cho söï bieán ñoåi coù theå tröïc quan ñöôïc cho
ta; bôûi vì, ñeå sau ñoù baûn thaân söï bieán ñoåi ôû beân trong coù theå ñöôïc ta suy
töôûng, ta caàn hình dung thôøi gian - nhö laø moâ thöùc cuûa giaùc quan beân trong
- moät caùch hình töôïng baèng moät ñöôøng keû, vaø hình dung söï bieán ñoåi beân
trong baèng caùch keùo ñöôøng keû aáy ra (vaän ñoäng) vaø nhö theá ta hieåu ñöôïc söï
toàn taïi tieáp dieãn cuûa chính ta trong nhieàu traïng thaùi khaùc nhau thoâng qua
tröïc quan beân ngoaøi. | Lyù do thaät söï cuûa ñieàu naøy laø: moïi söï bieán ñoåi ñoøi
hoûi ñieàu kieän tieân quyeát laø coù caùi gì thöôøng toàn trong tröïc quan ñeå baûn thaân
söï bieán ñoåi ñöôïc tri giaùc nhö laø söï bieán ñoåi, nhöng trong giaùc quan beân
trong thì laïi khoâng coù moät tröïc quan thöôøng toàn naøo caû.

Sau cuøng, khaû theå cuûa phaïm truø coäng ñoàng töông taùc cuõng khoâng theå
duøng lyù tính ñôn thuaàn maø nhaän thöùc ñöôïc; vaø do ñoù tính thöïc taïi khaùch
quan cuûa phaïm truø naøy khoâng theå ñöôïc chöùng minh maø khoâng coù tröïc quan,
cuï theå laø tröïc quan beân ngoaøi ôû trong khoâng gian. Bôûi vì laøm theá naøo ngöôøi
ta coù theå suy töôûng ñöôïc khaû theå [cuûa tính coäng ñoàng] raèng, khi moät soá baûn
theå toàn taïi, thì töø söï toàn taïi cuûa caùi naøy taùc ñoäng qua laïi ñeán söï toàn taïi cuûa
caùi khaùc laïi coù theå daãn ñeán moät caùi gì (nhö laø keát quaû), vaø nhö theá töùc laø; vì
caùi gì toàn taïi trong caùi thöù nhaát cuõng phaûi toàn taïi trong caùi khaùc, trong khi
B293 ñoù chæ töø söï toàn taïi cuûa rieâng caùi sau thì khoâng theå naøo hieåu ñöôïc [tính coäng
ñoàng]? Sôû dó nhö vaäy vì ñaây laø ñoøi hoûi ñeå coù ñöôïc tính coäng ñoàng, nhöng
ñieàu aáy seõ khoâng theå hieåu ñöôïc neáu nhöõng söï vaät hoaøn toaøn taùch bieät nhau,
moãi caùi chæ toàn taïi qua baûn theå cuûa rieâng mình. Vì theá khi LEIBNIZ* muoán
ñöa tính coäng ñoàng töông taùc laøm thuoäc tính cho nhöõng baûn chaát toàn taïi
trong theá giôùi - ñöôïc suy töôûng hoaøn toaøn baèng giaùc tính - ñaõ phaûi caàn ñeán
söï trôï giuùp trung gian cuûa tính thaàn linh, bôûi vì chæ xuaát phaùt töø baûn thaân söï
toàn taïi, tính coäng ñoàng ñuùng laø ñieàu khoâng theå naøo lyù giaûi ñöôïc ñoái vôùi
oâng. Nhöng chuùng ta laïi coù theå hieåu ñöôïc deã daøng khaû theå cuûa tính coäng
ñoàng (cuûa nhöõng baûn theå xeùt nhö hieän töôïng) neáu ta hình dung chuùng trong
khoâng gian, nghóa laø trong tröïc quan beân ngoaøi. Vì tröïc quan beân ngoaøi voán
ñaõ chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm trong chính noù caùc moái quan heä beân
ngoaøi coù tính moâ thöùc nhö laø caùc ñieàu kieän khaû theå cho caùc quan heä hieän
thöïc (cuûa taùc ñoäng vaø phaûn taùc ñoäng, töùc khaû theå cuûa coäng ñoàng töông taùc).
Cuõng vôùi söï deã daøng nhö theá, ta chöùng minh ñöôïc khaû theå cuûa nhöõng söï vaät

*
ÔÛ ñaây, Kant duøng chöõ “Vernunft” theo nghóa chung, chæ “lyù trí con ngöôøi” chöù khoâng theo nghóa
rieâng laø “lyù tính”. (N.D).
*
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) trieát gia Ñöùc. (N.D).

376
 nhö laø nhöõng löôïng vaø do ñoù, tính thöïc taïi khaùch quan cuûa phaïm truø veà
löôïng laø caùi gì cuõng chæ coù theå ñöôïc dieãn taû trong tröïc quan beân ngoaøi vaø
chæ nhôø thoâng qua tröïc quan beân ngoaøi maø sau ñoù [yù nieäm veà löôïng] môùi
ñöôïc aùp duïng vaøo cho giaùc quan beân trong. Nhöng toâi muoán traùnh daøi doøng
neân xin daønh söï minh hoïa baèng caùc ví duï cho baïn ñoïc töï suy nghó laáy.

Toaøn boä nhaän xeùt treân ñaây coù taàm quan troïng lôùn, khoâng chæ ñeå xaùc
nhaän söï phaûn baùc cuûa chuùng ta veà thuyeát duy taâm ôû treân maø coøn ñeå - moãi
B294 khi noùi veà vieäc lieäu coù theå coù söï töï nhaän thöùc chæ baèng yù thöùc beân trong ñôn
thuaàn vaø baèng söï quy ñònh cuûa baûn tính chuùng ta maø khoâng caàn söï giuùp ñôõ
naøo cuûa tröïc quan thöôøng nghieäm beân ngoaøi - luoân luoân nhaéc nhôû ta veà caùc
giôùi haïn cuûa khaû theå coù ñöôïc moät loaïi nhaän thöùc nhö theá.

Vì vaäy, keát luaän sau cuøng cuûa toaøn boä phaàn Phaân tích phaùp veà
nguyeân taéc naøy laø: "Taát caû caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy
khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng nguyeân taéc tieân nghieäm cho khaû theå cuûa
kinh nghieäm, vaø moïi meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm ñeàu chæ lieân quan
ñeán kinh nghieäm naøy maø thoâi, vaø coù theå noùi, baûn thaân khaû theå cuûa
nhöõng meänh ñeà aáy hoaøn toaøn döïa vaøo moái quan heä naøy".

377
 PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC
--------O0O--------

CHÖÔNG III

VEÀ CÔ SÔÛ ÑEÅ PHAÂN BIEÄT MOÏI ÑOÁI TÖÔÏNG NOÙI

CHUNG* RA THAØNH: PHAENOMENA [NHÖÕNG HIEÄN
TÖÔÏNG] VAØ NOUMENA [NHÖÕNG VAÄT-TÖÏ THAÂN]

Theá laø ñeán nay chuùng ta khoâng nhöõng ñaõ laøm moät chuyeán du haønh
qua khaép laõnh thoå cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, xem xeùt kyõ löôõng töøng boä phaän
maø coøn ño löôøng vaø ñaët moïi caùi vaøo ñuùng choã cuûa chuùng. Nhöng laõnh thoå
naøy laïi laø moät hoøn ñaûo ñöôïc baûn thaân thieân nhieân giôùi haïn trong caùc bieân
giôùi khoâng theå thay ñoåi ñöôïc. Ñaây chính laø maûnh ñaát cuûa chaân lyù (moät teân
goïi raát haáp daãn!), bò bao boïc bôûi moät ñaïi döông bao la vaø ñaày baõo toá, laø xöù
sôû thöïc söï cuûa aûo töôïng: nôi ñoù, nhöõng lôùp söông muø daøy ñaëc, nhieàu taûng
B295 baêng sôn troâi noåi xem xa xa nhö nhöõng vuøng ñaát môùi gaây cho nhaø haøng haûi
ñang mong chôø nhöõng khaùm phaù bò löøa bôûi bao nhieâu aûo voïng, loâi cuoán hoï
vaøo nhöõng cuoäc phieâu löu khoâng töø boû ñöôïc nhöng cuõng chaúng bao giôø coù
theå keát thuùc. Nhöng tröôùc khi töï chuùng ta cuõng thöû maïo hieåm ñi vaøo ñaïi
döông aáy ñeå tìm hieåu toaøn boä söï bao la cuûa noù nhaèm bieát chaéc coù hy voïng
tìm ñöôïc gì trong aáy khoâng, cuõng neân nhìn laïi taám baûn ñoà cuûa vuøng ñaát maø
ta vöøa rôøi boû vaø töï hoûi: 1- ta ñaõ coù theå haøi loøng vôùi taát caû nhöõng gì ñaõ chöùa
ñöïng trong aáy chöa hay baét buoäc phaûi haøi loøng vì ngoaøi noù ra, chaúng coøn
maûnh ñaát naøo khaùc ñeå ta coù theå canh taùc ñöôïc? vaø 2- nhaân danh quyeàn sôû
höõu maûnh ñaát aáy nhö theá naøo ñeå baûo veä noù an toaøn tröôùc moïi yeâu saùch thuø
ñòch? Maëc duø trong suoát phaàn Phaân tích phaùp, chuùng ta ñaõ giaûi ñaùp ñaày ñuû
caùc caâu hoûi aáy, nhöng vieäc ñuùc keát trôû laïi caùc giaûi ñaùp naøy baèng caùch hôïp
nhaát caùc thaønh toá (Momente) cuûa laäp luaän thaønh moät ñieåm taäp trung, coù
theå cuûng coá vaø taêng cöôøng loøng xaùc tín cuûa chuùng ta.

Ta ñaõ thaáy raèng: taát caû nhöõng gì giaùc tính töï ruùt ra töø chính mình,
khoâng vay möôïn töø kinh nghieäm, cuõng chæ ñöôïc pheùp söû duïng trong phaïm vi
B296 kinh nghieäm thoâi. Caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, duø coù tính caáu
taïo (konstitutiv) tieân nghieäm (nhö caùc nguyeân taéc toaùn hoïc) hay chæ coù tính
ñieàu haønh (regulativ) (nhö caùc nguyeân taéc naêng ñoäng) khoâng chöùa ñöïng caùi
gì khaùc hôn laø nieäm thöùc thuaàn tuùy cho kinh nghieäm khaû höõu. | Bôûi vì kinh
nghieäm coù ñöôïc söï thoáng nhaát laø nhôø söï thoáng nhaát toång hôïp maø giaùc tính -
moät caùch nguyeân thuûy vaø töï chính noù - ñaõ mang laïi cho söï toång hôïp cuûa trí
töôûng töôïng trong moái quan heä vôùi thoâng giaùc, coøn nhöõng hieän töôïng - nhö

*
“Moïi ñoái töôïng noùi chung” (alle Gegenstände überhaupt): thuaät ngöõ thuoäc moân Baûn theå hoïc
(Ontologie) keå töø Chr. Wolff. (Xem: Chr. Wolff, Deutsche Metaphysik §10). N.D.

378
 laø nhöõng chaát lieäu [data: nhöõng döõ kieän] cho moät nhaän thöùc khaû höõu - phaûi
quan heä vaø phuø hôïp moät caùch tieân nghieäm vôùi thoâng giaùc naøy. Nhöng, phaûi
chaêng caùc quy luaät naøy cuûa giaùc tính khoâng chæ ñuùng moät caùch tieân nghieäm
maø coøn chöùa ñöïng nguoàn suoái cuûa moïi chaân lyù, töùc laø cuûa söï truøng hôïp giöõa
nhaän thöùc cuûa ta vôùi nhöõng ñoái töôïng ñeå trôû thaønh cô sôû cho khaû theå cuûa
kinh nghieäm nhö laø toaøn boä moïi nhaän thöùc trong ñoù nhöõng ñoái töôïng ñöôïc
mang laïi cho ta; caâu hoûi naøy coù veû cho thaáy - vôùi ta - vieäc trình baøy caùi gì
ñuùng laø chöa ñuû, traùi laïi, coøn phaûi trình baøy caùi gì ta khao khaùt muoán bieát.
Quaû vaäy, neáu qua vieäc nghieân cöùu coù tính pheâ phaùn naøy, ta khoâng hoïc theâm
ñöôïc gì hôn nhöõng gì ta ñang thöïc haønh haøng ngaøy khi söû duïng giaùc tính
moät caùch thöôøng nghieäm maø chaúng caàn phaûi coù söï khaûo cöùu tinh vi, thì coù
veû lôïi ích ta thu hoaïch ñöôïc thaät khoâng xöùng vôùi coâng söùc ñaõ boû ra. Chæ coù
theå traû lôøi raèng: khoâng coù söï toø moø haáp taáp naøo coù haïi cho söï môû roäng
tri thöùc baèng muoán bieát ngay lôïi ích cuûa moät ñieàu gì tröôùc khi chòu ñi
saâu nghieân cöùu vaø tröôùc khi coù theå thaät söï hieåu lôïi ích aáy laø nhö theá
naøo cho duø noù ñang naèm ngay tröôùc maét. Thaät theá, vieäc nghieân cöùu sieâu
nghieäm mang laïi moät ích lôïi raát lôùn maø ngay caû ngöôøi hoïc chaäm hieåu nhaát
B297 vaø mieãn cöôõng nhaát cuõng deã nhaän thaáy laø: neáu chæ söû duïng giaùc tính theo
kieåu thöïc haønh thöôøng nghieäm haøng ngaøy maø khoâng chòu phaûn tænh vaø thaâm
cöùu veà caùc nguoàn goác cuûa baûn thaân nhaän thöùc cuûa chính mình, ngöôøi ta coù
theå thöïc haønh raát toát nhöng laïi khoâng theå laøm ñöôïc moät ñieàu - ñoù laø töï mình
xaùc ñònh ranh giôùi cuûa vieäc söû duïng giaùc tính vaø bieát roõ caùi gì naèm trong
vaø caùi gì naèm ngoaøi toaøn boä laõnh vöïc cuûa noù, vaø ñeå laøm ñöôïc ñieàu aáy ñoøi
hoûi phaûi coù nhöõng noã löïc nghieân cöùu saâu xa maø chuùng ta vöøa thöïc hieän.
Neáu ngöôøi aáy khoâng phaân bieät ñöôïc caùc vaán ñeà naøo ñoù coù naèm trong chaân
trôøi cuûa anh ta hay khoâng, anh ta seõ khoâng bao giôø xaùc tín veà caùi gì anh ta
muoán vaø caùi gì anh ta coù vaø seõ luoân bò ñieàu chænh moät caùch ñaùng xaáu hoå khi
khoâng ngöøng vöôït qua (laø ñieàu khoâng traùnh khoûi) ranh giôùi cuûa laõnh vöïc
[giaùc tính] ñeå rôi vaøo laàm laïc vaø aûo töôûng.

Do ñoù, khi keát luaän raèng giaùc tính chæ coù theå söû duïng caùc nguyeân taéc
tieân nghieäm vaø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa noù moät caùch thöôøng nghieäm
chöù khoâng bao giôø ñöôïc aùp duïng moät caùch sieâu nghieäm, ñieàu naøy - neáu coù
B298 theå ñöôïc nhaän thöùc vôùi söï xaùc tín - seõ daãn ñeán nhieàu heä quaû quan troïng.

Vieäc söû duïng sieâu nghieäm moät khaùi nieäm trong baát kyø moät nguyeân
taéc naøo laø: khaùi nieäm aáy ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng söï vaät noùi chung vaø töï-
thaân, coøn vieäc söû duïng thöôøng nghieäm laø khaùi nieäm chæ aùp duïng vaøo
nhöõng hieän töôïng töùc vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa moät kinh nghieäm coù theå
coù.

Chæ coù caùch söû duïng sau laø coù theå coù ñöôïc, ñieàu aáy ngöôøi ta thaáy töø
caùc ñieåm sau ñaây: Ñoái vôùi moãi khaùi nieäm, tröôùc heát ñoøi hoûi phaûi coù moâ
thöùc loâ-gíc cuûa moät khaùi nieäm noùi chung (cuûa tö duy) [phaïm truø], vaø thöù
hai, khaû naêng mang laïi cho khaùi nieäm naøy moät ñoái töôïng ñeå noù aùp duïng

379
 vaøo. Thieáu caùi sau, khaùi nieäm khoâng coù yù nghóa, hoaøn toaøn troáng roãng veà
noäi dung, maëc duø noù vaãn chöùa ñöïng chöùc naêng loâ-gíc ñeå taïo neân moät khaùi
nieäm töø moät soá chaát lieäu naøo ñoù. Maët khaùc, ñoái töôïng khoâng theå ñöôïc mang
laïi cho moät khaùi nieäm baèng caùch naøo khaùc hôn laø trong tröïc quan, vaø duø
moät tröïc quan thuaàn tuùy coù theå coù moät caùch tieân nghieäm tröôùc khi coù ñoái
töôïng, nhöng baûn thaân tröïc quan thuaàn tuùy naøy cuõng chæ coù ñöôïc ñoái töôïng,
do ñoù, coù giaù trò khaùch quan laø nhôø thoâng qua tröïc quan thöôøng nghieäm, coøn
baûn thaân noù chæ laø moâ thöùc ñôn thuaàn thoâi. Nhö vaäy, taát caû caùc khaùi nieäm
[phaïm truø] vaø cuøng vôùi chuùng, taát caû caùc nguyeân taéc duø coù theå coù moät caùch
tieân nghieäm ñeán theá naøo vaãn phaûi quan heä vôùi caùc tröïc quan thöôøng
nghieäm, töùc laø vôùi caùc chaát lieäu ñeå coù ñöôïc kinh nghieäm khaû höõu. Khoâng
coù chaát lieäu, chuùng khoâng coù giaù trò khaùch quan maø chæ laø moät troø chôi ñôn
thuaàn cuûa trí töôûng töôïng hoaëc cuûa giaùc tính vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa
chuùng. Ngöôøi ta chæ caàn laáy caùc khaùi nieäm cuûa toaùn hoïc laøm ví duï, tröôùc heát
trong caùc tröïc quan thuaàn tuùy cuûa noù: "Khoâng gian coù ba chieàu", "Giöõa hai
B299 ñieåm chæ coù theå coù moät ñöôøng thaúng" v.v.. Duø taát caû caùc nguyeân taéc [toaùn
hoïc] naøy vaø bieåu töôïng veà ñoái töôïng maø toaùn hoïc nghieân cöùu ñeàu hoaøn
toaøn coù theå ñöôïc taïo ra moät caùch tieân nghieäm trong taâm thöùc, nhöng chuùng
cuõng seõ chaúng coù yù nghóa gì caû neáu ta khoâng dieãn taû ñöôïc noäi dung cuûa
chuùng baèng nhöõng hieän töôïng (töùc nhöõng ñoái töôïng thöôøng nghieäm). Do ñoù,
moät khaùi nieäm tröøu töôïng ñoøi hoûi phaûi ñöôïc bieán thaønh caûm tính, töùc laø
phaûi dieãn taû ñoái töôïng töông öùng vôùi noù trong tröïc quan, vì khoâng nhö vaäy,
khaùi nieäm (nhö ngöôøi ta thöôøng noùi) seõ voâ nghóa vaø voâ noäi dung. Toaùn hoïc
thoûa maõn ñöôïc ñoøi hoûi naøy baèng söï caáu taïo (Konstruktion) neân hình theå laø
moät hieän töôïng hieän dieän (gegenwärtige Erscheinung) ñoái vôùi giaùc quan
(tuy ñöôïc hình thaønh moät caùch tieân nghieäm). Khaùi nieäm veà Löôïng trong
moân hoïc naøy tìm ñöôïc choã döïa vaø yù nghóa trong con soá, ñeán löôït chuùng, con
soá tìm ñöôïc nôi caùc ñaàu caùc ngoùn tay ñeám, nôi caùc con toaùn cuûa baøn toaùn
hay nôi caùc ñöôøng vaø ñieåm phoâ baøy ra tröôùc maét. Baûn thaân khaùi nieäm bao
giôø cuõng ñöôïc taïo ra moät caùch tieân nghieäm cuøng vôùi nhöõng nguyeân taéc hay
coâng thöùc toång hôïp ruùt ra töø nhöõng khaùi nieäm aáy, nhöng vieäc söû duïng chuùng
vaø aùp duïng chuùng vaøo nhöõng ñoái töôïng ruùt cuïc khoâng theå ñöôïc tìm thaáy ôû
nôi naøo khaùc hôn laø ôû trong kinh nghieäm; coøn khaû theå cuûa kinh nghieäm - veà
phöông dieän moâ thöùc - chuùng chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm.

B300 Roõ raøng ñieàu naøy cuõng ñuùng ñoái vôùi moïi phaïm truø vaø caùc nguyeân taéc
ruùt ra töø chuùng, bôûi lyù do laø: ta khoâng theå ñònh nghóa moät phaïm truø hay moät
nguyeân taéc naøo moät caùch hieän thöïc (real), töùc laø khoâng theå laøm cho khaû
theå cuûa moät ñoái töôïng töông öùng vôùi noù trôû thaønh saùng toû neáu ta khoâng
laäp töùc caàu vieän ñeán caùc ñieàu kieän cuûa caûm naêng, do ñoù, cuõng laø cuûa moâ
thöùc cuûa nhöõng hieän töôïng nhö laø ñeán nhöõng ñoái töôïng duy nhaát cuûa chuùng,
vaø söï söû duïng chuùng cuõng phaûi ñöôïc giôùi haïn vaøo nhöõng ñoái töôïng naøy thoâi;
bôûi neáu ngöôøi ta ruùt boû ñieàu kieän naøy ñi, moïi noäi dung, töùc laø, moái quan heä
vôùi ñoái töôïng seõ maát ñi, vaø ngöôøi ta khoâng coøn thoâng qua ví duï naøo ñeå töï

380
 laøm cho mình hieåu roõ khaùi nieäm aáy thöïc söï muoán noùi ñeán söï vaät naøo.

[Trong baûn A coù theâm ñoaïn sau ñaây:

Tröôùc ñaây, khi trình baøy baûng caùc phaïm truø, chuùng ta ñaõ traùnh vieäc ñöa
ra caùc ñònh nghóa cho töøng loaïi phaïm truø*, baèng caùch cho raèng muïc ñích
cuûa chuùng ta chæ lieân quan ñeán söï söû duïng toång hôïp cuûa chuùng neân khoâng
caàn thieát phaûi laøm coâng vieäc ñònh nghóa; vaø ngöôøi ta cuõng seõ khoâng phaûi
vöôùng vaøo traùch nhieäm tröôùc nhöõng vieäc laøm khoâng caàn thieát maø ngöôøi ta
coù theå traùnh ñöôïc. Lôøi noùi aáy voán khoâng phaûi laø moät söï bieän hoä ñeå thoaùi
thaùc maø laø moät quy taéc khoâng phaûi khoâng quan troïng cuûa söï khoân ngoan, ñoù
laø: ñöøng voäi lieàu lónh ñi ngay vaøo coâng vieäc ñònh nghóa hoaëc ñöøng thöû
nghieäm hay töï cho raèng coù theå mang laïi söï hoaøn chænh hay chính xaùc trong
vieäc xaùc ñònh khaùi nieäm, moät khi ngöôøi ta chæ caàn neâu ra moät ñaëc ñieåm naøy
hay ñaëc ñieåm khaùc cuûa khaùi nieäm maø chöa buoäc phaûi keå heát moät caùch hoaøn
chænh moïi ñaëc ñieåm taïo neân toaøn boä khaùi nieäm. Nhöng giôø ñaây ta laïi thaáy:
nguyeân nhaân cuûa söï thaän troïng aáy naèm saâu hôn nhieàu, ñoù laø: ta ñaõ khoâng
theå ñònh nghóa chuùng ñöôïc cho duø ta coù muoán laøm ñi chaêng nöõa (1); bôûi vì,
neáu ngöôøi ta loaïi boû moïi ñieàu kieän cuûa caûm naêng, - nhöõng ñieàu kieän xaùc
nhaän caùc phaïm truø nhö laø caùc khaùi nieäm cuûa moät söï söû duïng thöôøng nghieäm
khaû höõu -, vaø laïi söû duïng chuùng nhö laø caùc khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät-noùi
A242 chung (do ñoù, laø söï söû duïng sieâu nghieäm), ngöôøi ta aét seõ khoâng bieát laøm gì
vôùi chuùng hôn laø xem chuùng - voán laø chöùc naêng loâ-gíc trong caùc phaùn ñoaùn
- nhö laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa nhöõng vaät-töï thaân, trong khi khoâng theå
cho thaáy ñaâu laø ñoái töôïng cuûa chuùng vaø chuùng ñöôïc aùp duïng vaøo ñaâu; noùi
khaùc ñi, khoâng bieát laøm theá naøo ñeå chuùng coù theå coù ñöôïc moät yù nghóa vaø giaù
trò khaùch quan trong moät giaùc tính thuaàn tuùy khoâng coù caûm naêng.

[ - ] Khaùi nieäm [phaïm truø] veà löôïng noùi chung khoâng ai coù theå giaûi thích
ñöôïc tröø khi noùi raèng: ñoù laø moät quy ñònh cuûa söï vaät coù theå ñöôïc suy
töôûng baèng caùch [ñeám] bao nhieâu laàn moät ñöôïc thieát ñònh (gesetzt)
trong noù. Nhöng rieâng caùi "bao nhieâu laàn" naøy ñaõ laø döïa vaøo söï laëp laïi
lieân tuïc, do vaäy, laø döïa vaøo thôøi gian vaø söï toång hôïp (cuûa caùi ñoàng
tính) [con soá 1] ôû trong thôøi gian.

[ - ] Thöïc taïi cuõng chæ coù theå giaûi thích ñöôïc nhö laø ñoái laäp vôùi caùi phuû ñònh

*
Xem: B109. (N.D).
(1) Toâi hieåu ñònh nghóa ôû ñaây laø ñònh nghóa coù tính hieän thöïc (Realdefinition), töùc khoâng phaûi chæ
duøng caùc töø khaùc, deã hieåu hôn ñeå thay choã cho teân goïi cuûa moät söï vaät, maø laø ñònh nghóa chöùa
ñöïng moät ñaëc ñieåm roõ raøng, nhôø ñoù ñoái töôïng (definitum: la tinh: caùi ñöôïc ñònh nghóa) luùc
naøo cuõng coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch chaéc chaén vaø laøm cho khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa
aáy coù theå aùp duïng ñöôïc [vaøo ñoái töôïng]. Vaäy, ñònh nghóa coù tính hieän thöïc phaûi moät laø ñònh
A2 nghóa khoâng chæ ñôn thuaàn laøm saùng toû moät khaùi nieäm maø coøn ñoàng thôøi laøm roõ tính thöïc taïi
khaùch quan cuûa noù. Caùc ñònh nghóa toaùn hoïc trình baøy ñoái töôïng ôû trong tröïc quan, töông
42 öùng vôùi khaùi nieäm, chính laø caùc ñònh nghóa thuoäc loaïi naøy. [Xem theâm: “ñònh nghóa vaø ñònh
nghóa toaùn hoïc”: B756-760].

381
 laø nhôø ngöôøi ta suy töôûng moät thôøi gian (nhö laø toång theå cuûa moïi caùi
toàn taïi) ñöôïc laáp ñaày hay bò boû troáng. [Cuõng vaäy], neáu toâi boû tính
thöôøng toàn ñi (töùc laø söï toàn taïi trong moïi thôøi gian), khaùi nieäm baûn theå
cuûa toâi seõ chaúng coøn gì ngoaøi bieåu töôïng loâ-gíc veà chuû theå maø qua ñoù
toâi nhaàm töôûng ñaõ thöïc hieän ñöôïc baèng caùch töï hình dung moät caùi gì ñoù
coù theå toàn taïi ñôn thuaàn nhö moät chuû theå (chöù khoâng phaûi moät thuoäc
B301 tính). Nhöng trong tröôøng hôïp naøy, khoâng nhöõng toâi hoaøn toaøn khoâng
bieát bieåu töôïng loâ-gíc veà chuû theå thuoäc veà söï vaät döôùi nhöõng ñieàu kieän
naøo; cuõng nhö toâi khoâng ruùt ra ñöôïc ñieàu gì heát töø bieåu töôïng aáy, vì
qua ñoù khoâng coù ñoái töôïng naøo ñöôïc xaùc ñònh ñeå khaùi nieäm baûn theå
naøy coù theå aùp duïng vaøo, vaø do ñoù, khoâng heà bieát khaùi nieäm aáy thöïc söï
coù yù nghóa gì khoâng.

[ - ] Veà khaùi nieäm [phaïm truø] nguyeân nhaân: (neáu toâi cuõng boû thôøi gian
ñi, trong ñoù caùi naøy phaûi tieáp noái caùi kia theo moät quy luaät), toâi cuõng
chaúng tìm thaáy ñöôïc gì trong phaïm truø thuaàn tuùy, ngoaïi tröø ñieàu chung
chung laø töø moät söï vaät gì ñaáy coù theå suy ra söï toàn taïi cuûa moät söï vaät
khaùc. | Nhöng qua ñoù, khoâng nhöõng ta khoâng theå phaân bieät [söï vaät naøo
laø] nguyeân nhaân, [söï vaät naøo laø] keát quaû; theâm nöõa, muoán ruùt ra keát
luaän nhö treân, caàn coù nhöõng ñieàu kieän maø toâi hoaøn toaøn khoâng bieát, do
ñoù khaùi nieäm khoâng coù tính quy ñònh naøo caû ñeå thích hôïp vôùi moät ñoái
töôïng naøo ñoù. Nguyeân taéc töï phong: "Moïi caùi baát taát ñeàu coù moät
nguyeân nhaân" xuaát hieän coù veû ñaày söùc naëng nhö theå coù uy theá rieâng töï
nôi noù, [khoâng caàn söï hoã trôï cuûa baát cöù ñieàu gì khaùc]. Nhöng neáu toâi
hoûi: Caùi baát taát ñöôïc hieåu laø caùi gì? Vaø neáu ai ñoù traû lôøi raèng: Caùi baát
taát laø caùi coù theå khoâng-toàn taïi, toâi laïi raát muoán bieát baèng caùch naøo coù
theå nhaän thöùc ñöôïc khaû theå cuûa caùi khoâng-toàn taïi, neáu ta khoâng töï hình
dung söï tieáp dieãn trong chuoãi nhöõng hieän töôïng, vaø trong söï tieáp dieãn
ñoù moät caùi toàn taïi theo sau moät caùi khoâng-toàn taïi (hay ngöôïc laïi), nghóa
laø neáu khoâng töï hình dung moät söï thay ñoåi nhöõng traïng thaùi. | Bôûi vì,
baûo raèng söï khoâng-toàn taïi cuûa moät söï vaät laø khoâng coù gì töï maâu thuaãn
caû, ñoù chæ laø söï vieän daãn yeáu ôùt ñeán moät ñieàu kieän loâ-gíc tuy laø taát yeáu
B302 ñeå coù moät khaùi nieäm, nhöng coøn xa môùi laø ñieàu kieän ñuû ñeå coù ñöôïc
tính khaû theå hieän thöïc [cuûa caùi khoâng-toàn taïi] cuõng gioáng nhö trong tö
töôûng, toâi coù theå thuû tieâu baát cöù baûn theå ñang toàn taïi naøo maø khoâng töï-
maâu thuaãn, nhöng töø ñoù toâi khoâng theå suy ra tính baát taát khaùch quan
cuûa baûn theå trong söï toàn taïi cuûa noù, nghóa laø, suy ra khaû theå cuûa söï
khoâng-toàn taïi cuûa baûn theå nôi chính noù.

[Trong baûn A coù theâm ñoaïn sau ñaây]:

Coù moät ñieàu gì ñoù thaät laï luøng, thaäm chí voâ lyù khi moät khaùi nieäm [phaïm
truø] , - ñuùng leõ phaûi coù moät noäi dung [moät yù nghóa] ñöôïc mang laïi cho noù, -
nhöng laïi khoâng theå ñònh nghóa ñöôïc. Söï maïo hieåm ñaëc bieät nhö theá chæ coù ôû
ñaây nôi caùc phaïm truø: chuùng phaûi nhôø coù ñieàu kieän caûm tính noùi chung môùi

382
 coù theå coù ñöôïc moät yù nghóa nhaát ñònh cuõng nhö coù moái quan heä vôùi baát kyø
A244 moät ñoái töôïng naøo, theá nhöng ñieàu kieän naøy laïi bò töôùc boû ra khoûi phaïm truø
thuaàn tuùy, vì leõ phaïm truø khoâng theå chöùa ñöïng caùi gì khaùc hôn laø chöùc naêng
loâ-gíc ñeå ñöa caùi ña taïp vaøo döôùi moät khaùi nieäm. Chæ ñôn ñoäc xuaát phaùt töø
chöùc naêng naøy, töùc chæ töø moâ thöùc cuûa khaùi nieäm seõ khoâng theå nhaän thöùc vaø
phaân bieät ñoái töôïng naøo laø thuoäc veà chöùc naêng aáy, bôûi chính ñieàu kieän caûm
tính - chæ nhôø ñoù maø noùi chung, nhöõng ñoái töôïng coù theå thuoäc veà noù - ñaõ bò
tröøu töôïng hoùa. Vì theá, caùc phaïm truø, ngoaøi tö caùch laø khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính, caàn caùc quy ñònh cho vieäc aùp duïng chuùng vaøo caûm naêng noùi
chung (nieäm thöùc), vaø khoâng coù caùc quy ñònh naøy, chuùng khoâng phaûi laø caùc
khaùi nieäm qua ñoù moät ñoái töôïng ñöôïc nhaän thöùc vaø ñöôïc phaân bieät vôùi
nhöõng ñoái töôïng khaùc maø chæ coøn laø baáy nhieâu phöông caùch (Arten) ñeå suy
töôûng moät ñoái töôïng cho caùc tröïc quan khaû höõu vaø mang laïi cho ñoái töôïng yù
nghóa cuûa noù döïa theo moät chöùc naêng naøo ñoù cuûa giaùc tính (döôùi caùc ñieàu
kieän caàn thieát khaùc nöõa), töùc laø, caùc phaïm truø ñònh nghóa ñöôïc ñoái töôïng,
coøn töï baûn thaân chuùng, caùc phaïm truø khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa. Caùc
chöùc naêng loâ-gíc cuûa nhöõng phaùn ñoaùn noùi chung nhö: nhaát theå vaø ña theå,
khaúng ñònh vaø phuû ñònh, chuû theå vaø thuoäc tính khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa
maø khoâng rôi vaøo voøng laån quaån, vì baûn thaân ñònh nghóa cuõng laø moät phaùn
ñoaùn vaø do ñoù cuõng ñaõ phaûi chöùa ñöïng caùc chöùc naêng naøy roài. Trong khi
ñoù, caùc phaïm truø thuaàn tuùy khoâng gì khaùc hôn laø caùc bieåu töôïng veà nhöõng
söï vaät noùi chung, trong chöøng möïc caùi ña taïp cuûa tröïc quan veà chuùng phaûi
ñöôïc suy töôûng baèng moät chöùc naêng naøy hay baèng chöùc naêng kia cuûa caùc
chöùc naêng loâ-gíc noùi treân: Löôïng laø söï quy ñònh veà tính thöïc taïi (Realität)
khi chæ thoâng qua moät phaùn ñoaùn coù [phaïm truø] löôïng (indicium commune:
latinh: phaùn ñoaùn phoå bieán); cuõng nhö söï quy ñònh coù theå ñöôïc suy töôûng
thoâng qua moät phaùn ñoaùn khaúng ñònh môùi laø baûn theå, töùc laø caùi - trong quan
heä vôùi tröïc quan - phaûi laø chuû theå cuoái cuøng cuûa moïi quy ñònh khaùc. Nhöng
söï vaät aáy laø söï vaät naøo khi ngöôøi ta phaûi duøng chöùc naêng [phaùn ñoaùn] naøy
chöù khoâng phaûi duøng chöùc naêng khaùc ñoái vôùi noù, laø ñieàu hoaøn toaøn baát ñònh
ôû ñaây; do ñoù, caùc phaïm truø, - neáu khoâng coù ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm
tính ñeå nhôø ñoù chuùng chöùa ñöïng söï toång hôïp - thì seõ khoâng coù moái quan heä
A246 vôùi baát kyø moät ñoái töôïng nhaát ñònh naøo, vaø vì theá, cuõng khoâng theå ñònh
nghóa ñieàu gì caû vaø töï thaân khoâng coù ñöôïc giaù trò cuûa caùc khaùi nieäm khaùch
quan.

[ - ] Ñoái vôùi khaùi nieäm [phaïm truø] coäng ñoàng, ta cuõng deã daøng löôïng ñònh
raèng: cuõng nhö caùc phaïm truø thuaàn tuùy veà baûn theå vaø nhaân quaû khoâng
theå chæ döïa vaøo ñònh nghóa vaø giaûi thích laø ñuû ñeå xaùc ñònh ñoái töôïng
cuûa chuùng [maø khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa tröïc quan], phaïm truø veà tính
nhaân quaû töông taùc trong moái quan heä giöõa nhöõng baûn theå vôùi nhau
(commercium) cuõng khoâng theå laøm gì khaùc hôn. Khoâng ai coù theå giaûi
thích [caùc phaïm truø] khaû naêng - hieän thöïc - taát yeáu maø khoâng rôi vaøo
söï laëp thöøa (Tautologie) hieån nhieân neáu ñònh nghóa veà chuùng chæ ñöôïc
ruùt ra hoaøn toaøn töø giaùc tính thuaàn tuùy. Bôûi vì, mang khaû theå loâ-gíc cuûa

383
 khaùi nieäm (- ñieàu kieän cuûa noù laø khoâng ñöôïc töï maâu thuaãn -) ñaùnh traùo
cho khaû theå sieâu nghieäm cuûa nhöõng söï vaät (- ñieàu kieän cuûa noù laø phaûi
coù moät ñoái töôïng töông öùng vôùi khaùi nieäm -) laø moät maùnh khoeù chæ löøa
doái vaø laøm vöøa loøng ñöôïc nhöõng ngöôøi thieáu kinh nghieäm(1).
B303 Vaäy keát luaän khoâng theå phaûn baùc ñöôïc laø: caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính khoâng bao giôø coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch sieâu nghieäm maø
luùc naøo cuõng chæ ñöôïc söû duïng thöôøng nghieäm thoâi; vaø caùc nguyeân taéc cuûa
giaùc tính thuaàn tuùy chæ coù theå ñöôïc söû duïng trong quan heä vôùi caùc ñieàu kieän
chung cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu, vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan
chöù khoâng bao giôø vôùi nhöõng söï vaät noùi chung [nhöõng vaät töï thaân] (baát keå
ta tröïc quan chuùng baèng phöông caùch naøo).

Döïa theo ñoù, moân Phaân tích phaùp sieâu nghieäm ta vöøa nghieân cöùu
mang laïi keát quaû quan troïng naøy: giaùc tính chæ laøm ñöôïc coâng vieäc tieân
nghieäm duy nhaát laø döï ñoaùn (antizipieren) moâ thöùc cuûa moät kinh nghieäm
khaû höõu noùi chung vaø baát cöù caùi gì khoâng phaûi laø hieän töôïng ñeàu khoâng theå
laø ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm; do ñoù giaùc tính khoâng bao giôø coù theå vöôït
qua caùc giôùi haïn cuûa caûm naêng laø nôi duy nhaát nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang
laïi cho ta. Caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính chæ ñôn thuaàn laø caùc nguyeân taéc
trình baøy veà nhöõng hieän töôïng, cho neân moân hoïc vôùi teân goïi raát töï haøo laø
moân Baûn theå hoïc (Ontologie)* töï cho laø chuyeân mang laïi nhöõng nhaän
thöùc toång hôïp tieân nghieäm veà nhöõng söï vaät noùi chung trong moät hoïc
thuyeát coù heä thoáng (vd: nguyeân taéc veà tính nhaân quaû) phaûi nhöôøng choã
laïi cho moân hoïc vôùi teân goïi khieâm toán laø Phaân tích phaùp veà giaùc tính
thuaàn tuùy.

B304 Tö duy laø haønh vi lieân heä (beziehen) [aùp duïng] tröïc quan ñöôïc cho

(1) Noùi toùm laïi, taát caû caùc khaùi nieäm [phaïm truø] naøy seõ khoâng coù gì laøm caên cöù ñeå qua ñoù
chöùng minh khaû theå hieän thöïc cuûa chuùng neáu moïi tröïc quan caûm tính (- tröïc quan duy nhaát
maø ta coù ñöôïc -) bò töôùc boû, vaø theá laø khoâng coøn gì ngoaøi khaû theå loâ-gíc ñôn thuaàn, töùc laø, ôû
ñaây khoâng noùi veà vieäc khaùi nieäm (tö töôûng) coù theå coù ñöôïc hay khoâng maø laø lieäu khaùi nieäm
B303 [hay tö töôûng] aáy coù quan heä vôùi moät ñoái töôïng vaø do ñoù, coù yù nghóa veà moät ñieàu gì hay
khoâng.
*
Baûn theå hoïc/Höõu theå hoïc: Ontologie (goác Hy Laïp: on: caùi toàn taïi, höõu theå; logos: moân hoïc): Chöõ
“LAØ” coù nhieàu nghóa, trong ñoù Aristote laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra yù nghóa trung taâm cuûa noù laø “toàn
taïi” (Existenz). Nhöng, oâng goïi yù nghóa trung taâm aáy laø “baûn theå” (Substanz) hay “baûn chaát”
(Wesen). (Vd: “Socrate laø ngöôøi”: “ngöôøi” laø “baûn theå” hay “tính baûn chaát” cuûa Socrate, do ñoù ta
khoâng theå noùi ngöôïc laïi: “Ngöôøi laø Socrate”!). Vì theá, “Ontologie” coù theå ñöôïc dòch laø “Baûn theå
hoïc” hoaëc “Höõu theå hoïc” theo caùch hieåu sau ñaây cuûa Aristote: “Coù moät moân khoa hoïc
[Ontologie] nghieân cöùu caùi toàn taïi nhö laø caùi toàn taïi vaø nhöõng gì thuoäc veà caùi toàn taïi. Moân hoïc naøy
khoâng ñoàng nhaát vôùi baát kyø moân hoïc naøo ñöôïc goïi laø “khoa hoïc boä phaän” caû. Bôûi vì, khoâng coù moân
khoa hoïc naøo khaùc nghieân cöùu caùi toàn taïi moät caùch khaùi quaùt nhö laø caùi toàn taïi, maø caét rôøi moät boä
phaän cuûa caùi toàn taïi ñeå nghieân cöùu nhöõng gì thuoäc veà boä phaän aáy, chaúng haïn nhö caùc moân khoa hoïc
toaùn hoïc” [vaät lyù hoïc, sinh vaät hoïc v.v..]. (Xem: Aristote: Sieâu hình hoïc, Q.4, Chöông 1, 1003 a 21-
26). (N.D).

384
 vôùi moät ñoái töôïng. Neáu phöông caùch cuûa tröïc quan naøy khoâng ñöôïc mang
laïi baèng baát cöù kieåu gì, thì ñoái töôïng chæ ñôn thuaàn laø sieâu nghieäm vaø khaùi
nieäm cuûa giaùc tính, do ñoù, seõ khoâng coù söï söû duïng naøo khaùc hôn laø söï söû
duïng sieâu nghieäm, nghóa laø [taïo ra] söï thoáng nhaát cuûa tö duy veà caùi ña taïp
noùi chung. Thoâng qua moät phaïm truø thuaàn tuùy, trong ñoù moïi ñieàu kieän cuûa
tröïc quan caûm tính - tröïc quan duy nhaát coù theå coù ñöôïc cho ta - bò töôùc boû
heát, seõ khoâng ñoái töôïng naøo ñöôïc xaùc ñònh maø chæ phoâ dieãn tö duy veà moät
ñoái töôïng noùi chung theo nhieàu theå caùch (Modus) khaùc nhau. Thuoäc veà söï
söû duïng moät khaùi nieäm [phaïm truø], coøn coù moät chöùc naêng phaùn ñoaùn, nhôø
ñoù moät ñoái töôïng ñöôïc thaâu goàm trong moät phaïm truø, töùc laø ñieàu kieän moâ
thöùc toái thieåu ñeå moät caùi gì ñoù coù theå ñöôïc mang laïi trong tröïc quan. Thieáu
ñieàu kieän naøy cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn (nieäm thöùc), moïi söï thaâu goàm seõ maát
heát vì khoâng coù gì ñöôïc mang laïi ñeå coù theå ñöôïc thaâu goàm vaøo trong phaïm
truø. Do ñoù, trong thöïc teá vieäc söû duïng phaïm truø moät caùch ñôn thuaàn sieâu
nghieäm laø khoâng söû duïng gì caû vaø khoâng coù ñoái töôïng naøo ñöôïc xaùc ñònh
hoaëc - xeùt veà maët moâ thöùc - khoâng coù ñoái töôïng naøo coù theå ñöôïc xaùc ñònh.
Toùm laïi, phaïm truø thuaàn tuùy töï noù khoâng ñuû söùc taïo neân nguyeân taéc
toång hôïp tieân nghieäm naøo caû; vaø caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy chæ ñöôïc söû duïng thöôøng nghieäm chöù khoâng bao giôø sieâu nghieäm vaø
beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu, khoâng theå coù ñöôïc caùc
nguyeân taéc toång hôïp tieân nghieäm.
B305

Vì theá, ta neân dieãn taû theá naøy: caùc phaïm truø thuaàn tuùy, khoâng coù caùc
ñieàu kieän moâ thöùc cuûa caûm naêng, chæ coù yù nghóa sieâu nghieäm ñôn thuaàn*
nhöng khoâng coù söï söû duïng sieâu nghieäm naøo, vì vieäc söû duïng naøy töï noù
khoâng theå coù ñöôïc, do moïi ñieàu kieän cho moät söï söû duïng (trong nhöõng phaùn
ñoaùn) ñeàu vaéng maët, ñoù laø khoâng coù caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa vieäc thaâu
goàm baát kyø moät ñoái töôïng naøo vaøo döôùi caùc phaïm truø aáy. Do ñoù, vì (vôùi tính
caùch laø caùc phaïm truø thuaàn tuùy), chuùng khoâng ñöôïc söû duïng thöôøng nghieäm,
laïi khoâng theå söû duïng sieâu nghieäm, chuùng seõ khoâng ñöôïc duøng vaøo vieäc gì
heát moät khi bò taùch rôøi vôùi caûm naêng, nghóa laø khoâng theå ñöôïc aùp duïng
vaøo moät ñoái töôïng naøo caû. | Chuùng chæ coøn laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa vieäc söû
duïng giaùc tính ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng noùi chung vaø ñoái vôùi tö duy nhöng
laïi khoâng theå nhôø nhöõng caùi naøy maø ñoàng thôøi suy töôûng hay xaùc ñònh ñöôïc
moät ñoái töôïng [cuï theå] naøo caû.

Chính nôi ñaây, moät söï nhaàm laãn (Täuschung) khoù traùnh khoûi ñaõ naèm
taän caên ñeå. Xeùt veà nguoàn goác phaùt sinh, caùc phaïm truø khoâng döïa treân caûm
naêng gioáng nhö caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan laø khoâng gian vaø thôøi gian, vì theá
coù veû caùc phaïm truø cho pheùp moät söï söû duïng môû roäng ra beân ngoaøi nhöõng
ñoái töôïng cuûa giaùc quan. Nhöng thöïc ra veà phaàn chuùng, caùc phaïm truø khoâng

*
YÙ nghóa sieâu nghieäm (transzendentale Bedeutung): yù nghóa veà ñieàu kieän cho khaû theå cuûa nhaän
thöùc. (N.D).

385
 gì khaùc hôn laø caùc moâ thöùc tö töôûng (Gedankenformen) chæ ñôn thuaàn chöùa
ñöïng quan naêng loâ-gíc nhaèm hôïp nhaát moät caùch tieân nghieäm caùi döõ kieän ña
taïp trong tröïc quan vaøo trong moät yù thöùc, cho neân, neáu ngöôøi ta laáy ñi tröïc
B306 quan caûm tính laø tröïc quan duy nhaát maø ta coù, caùc phaïm truø coøn coù ít yù nghóa
hôn caû caùc moâ thöùc thuaàn tuùy caûm tính [laø khoâng gian vaø thôøi gian] vì ít ra
qua caùc moâ thöùc naøy moät ñoái töôïng coøn ñöôïc mang laïi cho ta, trong khi ñoù
moät phöông caùch noái keát caùi ña taïp cuûa rieâng giaùc tính chuùng ta maø laïi
khoâng coù theâm tröïc quan laø nôi duy nhaát caùi ña taïp coù theå ñöôïc mang laïi -
thì khoâng duøng ñöôïc vieäc gì vaø khoâng coù yù nghóa gì caû. Ñoàng thôøi, khi ta goïi
nhöõng ñoái töôïng naøo ñoù nhö laø nhöõng hieän töôïng, nhöõng söï vaät cuûa giaùc
quan (Sinnenwesen - Phaenomena) töùc laø maëc nhieân ngay töø trong khaùi
nieäm, ta ñaõ phaân bieät moät beân laø phöông caùch ta tröïc quan chuùng vaø beân kia
laø baûn tính rieâng coù nôi töï thaân cuûa chuùng. | Khi phaân bieät nhö vaäy, roõ raøng
laø ta hoaëc ñaõ ñem chính söï vaät aáy nhöng trong baûn tính töï-thaân cuûa chuùng -
maø ta khoâng tröïc quan ñöôïc - hoaëc ñem nhöõng söï vaät coù theå coù naøo khaùc -
voán khoâng theå laø nhöõng ñoái töôïng cho giaùc quan chuùng ta vaø nhö laø nhöõng
ñoái töôïng chæ ñöôïc suy töôûng baèng giaùc tính thoâi - ñoái laäp vôùi nhöõng hieän
töôïng vaø goïi chuùng laø nhöõng söï vaät cuûa giaùc tính (Verstandeswesen -
Noumena). Vaán ñeà ñaët ra laø: caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính chuùng ta
coù thu hoaïch ñöôïc chuùt yù nghóa naøo khoâng trong quan heä vôùi nhöõng toàn taïi
khaû nieäm naøy vaø lieäu coù theå coù moät phöông caùch nhaän thöùc naøo veà chuùng
khoâng?

Ngay töø ñaàu ta ñaõ gaëp phaûi söï haøm hoà nöôùc ñoâi gaây neân ngoä nhaän
lôùn: giaùc tính khi goïi moät ñoái töôïng trong quan heä naøo ñoù ñôn thuaàn laø hieän
töôïng, ñoàng thôøi ra khoûi quan heä naøy ñeå taïo neân bieåu töôïng veà moät ñoái
töôïng töï-thaân vaø tin raèng coù theå taïo neân ñöôïc nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng
ñoái töôïng töï-thaân naøy. | Theá nhöng vì giaùc tính khoâng cung caáp ñöôïc caùi gì
B307 khaùc ngoaøi caùc phaïm truø, cho neân ñoái töôïng trong nghóa sau [vaät töï thaân] ít
ra cuõng coù theå ñöôïc suy töôûng baèng caùc phaïm truø thuaàn tuùy naøy, qua ñoù
giaùc tính bò daãn daét sai laïc, xem moät khaùi nieäm coøn hoaøn toaøn baát ñònh veà
söï vaät khaû nieäm - laø caùi gì hoaøn toaøn naèm ngoaøi laõnh vöïc cuûa caûm naêng ta -
nhö moät khaùi nieäm ñaõ ñöôïc xaùc ñònh veà moät söï vaät [töï-thaân] maø chuùng ta
[nhaàm töôûng raèng] coù theå nhaän thöùc ñöôïc noù nhôø vaøo giaùc tính baèng caùch
naøo ñoù.

Neáu ta hieåu Noumenon ["vaät-töï-thaân"] laø moät söï vaät trong chöøng
möïc noù khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan caûm tính cuûa ta vaø ta tröøu
töôïng hoùa khoûi phöông caùch cuûa ta ñeå tröïc quan veà noù, ñoù laø vaät-töï-thaân
theo nghóa tieâu cöïc. Nhöng neáu ta hieåu noù laø ñoái töôïng cuûa moät tröïc quan
phi-caûm tính, töùc laø ta giaû ñònh coù moät phöông caùch tröïc quan ñaëc bieät, -
tröïc quan trí tueä -, tuy nhieân tröïc quan naøy khoâng phaûi laø tröïc quan cuûa ta
vaø ta cuõng khoâng theå bieát gì veà khaû naêng naøy; ñoù laø vaät-töï-thaân theo nghóa
tích cöïc.

386
 Hoïc thuyeát veà caûm naêng laø hoïc thuyeát veà vaät-töï-thaân theo nghóa
tieâu cöïc, nghóa laø veà nhöõng söï vaät maø giaùc tính buoäc phaûi suy töôûng laø
khoâng coù quan heä naøo ñeán phöông caùch tröïc quan cuûa ta, do ñoù khoâng phaûi
B308 laø hieän töôïng ñôn thuaàn, traùi laïi, nhö laø vaät-töï-thaân. | Nhöng ñoàng thôøi giaùc
tính cuõng hieåu raèng trong vieäc taùch rôøi naøy noù khoâng theå söû duïng caùc phaïm
truø ñeå xem xeùt nhöõng vaät-töï-thaân ñöôïc, vì caùc phaïm truø chæ coù yù nghóa trong
moái quan heä vôùi tính thoáng nhaát cuûa caùc tröïc quan trong khoâng gian vaø thôøi
gian vaø chuùng chæ coù khaû naêng xaùc ñònh tính thoáng nhaát naøy nhôø caùc khaùi
nieäm noái keát phoå bieán, tieân nghieäm [caùc phaïm truø] döïa treân yù theå tính
(Idealität) ñôn thuaàn cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. ÔÛ ñaâu khoâng theå coù söï
thoáng nhaát naøy cuûa thôøi gian - nhö trong tröôøng hôïp vôùi vaät-töï-thaân -, toaøn
boä vieäc söû duïng cuõng nhö toaøn boä yù nghóa cuûa caùc phaïm truø ñeàu maát heát, vì
ngay caû khaû theå cuûa söï vaät töông öùng vôùi caùc phaïm truø cuõng khoâng theå
nhaän thöùc ñöôïc. | Veà ñieåm naøy, toâi chæ caàn löu yù baïn ñoïc veà nhöõng gì toâi ñaõ
noùi trong phaàn ñaàu cuûa "Nhaän xeùt chung" ôû cuoái chöông tröôùc. Khaû theå cuûa
moät söï vaät khoâng bao giôø ñöôïc chöùng minh chæ baèng söï khoâng bò töï maâu
thuaãn cuûa moät khaùi nieäm maø chæ coù theå caên cöù vaøo moät tröïc quan töông öùng
vôùi khaùi nieäm ñoù. Do ñoù, neáu ta muoán aùp duïng caùc phaïm truø vaøo nhöõng ñoái
töôïng khoâng ñöôïc xem nhö laø nhöõng hieän töôïng, ta phaûi coù moät tröïc quan
khaùc haún vôùi tröïc quan caûm tính laøm cô sôû vaø baáy giôø ñoái töôïng môùi laø
moät vaät-töï-thaân (noumena) theo ñuùng nghóa tích cöïc cuûa thuaät ngöõ
naøy. Nhöng moät tröïc quan nhö theá - tröïc quan trí tueä - tuyeät ñoái naèm ngoaøi
quan naêng nhaän thöùc cuûa chuùng ta, cho neân vieäc söû duïng caùc phaïm truø cuõng
döùt khoaùt khoâng theå ñi ra ngoaøi ranh giôùi cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm. | Cuõng coù theå coù nhöõng söï vaät cuûa giaùc tính [vaät-töï thaân] töông öùng
vôùi nhöõng söï vaät caûm tính, nhöng khoâng chæ tröïc quan caûm tính cuûa ta
khoâng quan heä ñöôïc [vaø do ñoù khoâng theå ñöôïc aùp duïng], maø caû caùc khaùi
B309 nieäm cuûa giaùc tính - nhö laø caùc moâ thöùc tö töôûng ñôn thuaãn cho tröïc quan
caûm tính cuûa ta - cuõng khoâng theå naøo vöôn ñeán ñöôïc, cho neân, nhöõng gì
ñöôïc ta goïi laø vaät-töï-thaân (Noumenon) phaûi chæ ñöôïc hieåu theo nghóa
tieâu cöïc maø thoâi.

[Töø caâu: “Chính nôi ñaây, moät söï nhaàm laãn khoù traùnh khoûi ñaõ naèm taän
caên ñeå -B305”.... ñeán “theo nghóa tieâu cöïc maø thoâi” laø phaàn ñöôïc Kant
vieát cho AÁn baûn laàn thöù hai - baûn B - thay cho phaàn töông öùng trong aán
baûn laàn thöù nhaát - baûn A - (A249-A253) sau ñaây:]

Nhöõng hieän töôïng, trong chöøng möïc chuùng ñöôïc suy töôûng nhö laø
nhöõng ñoái töôïng döïa theo söï thoáng nhaát cuûa caùc phaïm truø, goïi laø
A249 Phaenomena (nhöõng hieän töôïng). Nhöng, neáu toâi giaû ñònh (annehmen)
nhöõng söï vaät chæ ñôn thuaàn laø nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính vaø duø vaäy, vôùi
tö caùch aáy, vaãn ñöôïc mang laïi cho moät tröïc quan, tuy khoâng phaûi laø cho
moät tröïc quan caûm tính (nhö laø coram intuitu intellectuali: latinh: hieän dieän
trong tröïc quan khaû nieäm), nhöõng söï vaät nhö theá coù theå ñöôïc goïi laø nhöõng

387
 Noumena (intelligibilia) [nhöõng vaät-khaû nieäm].

Ngöôøi ta neân nhôù raèng, khaùi nieäm veà nhöõng hieän töôïng bò giôùi haïn
thoâng qua Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm töï baûn thaân noù ñaõ mang laïi tính thöïc
taïi khaùch quan cho caùi Noumenon, vaø laøm cho söï phaân chia nhöõng ñoái
töôïng ra thaønh nhöõng Phaenomena vaø Noumena, vaø do ñoù, cuõng laøm cho söï
phaân chia theá giôùi ra thaønh moät theá giôùi cuûa giaùc quan vaø moät theá giôùi cuûa
giaùc tính (mundus sensibilis, mundus intelligibilis) laø chính ñaùng, nghóa laø:
söï phaân bieät ôû ñaây khoâng ñôn thuaàn lieân quan ñeán hình thöùc loâ-gíc cuûa söï
nhaän thöùc minh baïch hay khoâng minh baïch veà cuøng moät söï vaät, maø ñuïng
chaïm ñeán söï dò bieät veà phöông caùch laøm theá naøo nhöõng hieän töôïng coù theå
ñöôïc mang laïi cho nhaän thöùc cuûa ta moät caùch nguyeân thuûy [veà maët nguoàn
goác] vaø theo ñoù, chuùng khaùc nhau moät caùch töï thaân, xeùt veà chuûng loaïi
(Gattung). Bôûi neáu giaùc quan chæ ñôn thuaàn hình dung cho ta caùi gì nhö noù
ñang xuaát hieän ra, thì chính caùi gì naøy töï thaân cuõng laø moät söï vaät vaø laø moät
ñoái töôïng cuûa moät tröïc quan khoâng phaûi caûm tính, töùc laø cuûa giaùc tính; noùi
caùch khaùc, phaûi coù theå coù moät nhaän thöùc, trong ñoù khoâng heà coù caûm naêng
vaø töï rieâng mình coù tính thöïc taïi khaùch quan tuyeät ñoái, nhôø ñoù nhöõng ñoái
töôïng ñöôïc hình dung cho ta nhö chuùng thöïc söï laø [töï thaân], coøn ngöôïc laïi,
trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính, nhöõng söï vaät chæ ñöôïc
nhaän thöùc nhö laø chuùng ñang xuaát hieän ra [cho ta nhö hieän töôïng]. Nhö vaäy
laø hoùa ra ngoaøi söï söû duïng thöôøng nghieäm veà caùc phaïm truø (söï söû duïng naøy
bò giôùi haïn trong caùc ñieàu kieän caûm tính), coù theå coøn coù moät söï söû duïng
thuaàn tuùy nhöng vaãn coù giaù trò khaùch quan; vaø [neáu quaû nhö theá] ta aét
A250 khoâng theå khaúng ñònh nhöõng gì chuùng ta neâu ra ñeán nay, ñoù laø: caùc nhaän
thöùc thuaàn tuùy cuûa giaùc tính chuùng ta ñeàu khoâng gì hôn laø caùc nguyeân taéc ñeå
trình baøy veà hieän töôïng; vaø duø laø caùc nhaän thöùc tieân nghieäm, chuùng cuõng
khoâng lieân quan vôùi gì khaùc hôn laø vôùi khaû theå moâ thöùc cuûa kinh nghieäm,
bôûi leõ ôû ñaây môû ra caû moät laõnh vöïc hoaøn toaøn khaùc tröôùc maét ta, ñoù laø haàu
nhö coù moät theá giôùi ñöôïc suy töôûng ôû trong tinh thaàn (vaø thaäm chí coù leõ
cuõng ñöôïc tröïc quan nöõa) maø giaùc tính thuaàn tuùy cuûa ta coù theå nghieân cöùu
khoâng nhöõng nhö nhöõng ñoái töôïng khoâng chuùt keùm suùt [so vôùi nhöõng ñoái
töôïng caûm tính] maø coøn nhö nhöõng ñoái töôïng cao quyù hôn nhieàu.

[Nhöng] Trong thöïc teá, moïi bieåu töôïng cuûa ta ñeàu lieân quan ñeán moät
ñoái töôïng naøo ñoù, thoâng qua giaùc tính; vaø vì leõ nhöõng hieän töôïng khoâng gì
hôn laø nhöõng bieåu töôïng, neân giaùc tính lieân heä nhöõng bieåu töôïng aáy vôùi moät
caùi gì ñoù nhö laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan caûm tính; nhöng Caùi gì ñoù naøy,
trong chöøng möïc aáy, chæ laø ñoái töôïng sieâu nghieäm. Ñoái töôïng sieâu nghieäm
coù nghóa laø moät caùi gì ñoù = X maø ta khoâng coù hieåu bieát gì caû vaø cuõng khoâng
theå hieåu bieát (döïa theo thieát keá hieän taïi cuûa giaùc tính chuùng ta), traùi laïi, noù
chæ phuïc vuï nhö laø moät caùi ñoái öùng (Correlatum) cho söï thoáng nhaát cuûa
Thoâng giaùc nhaèm thoáng nhaát caùi ña taïp trong tröïc quan caûm tính; nhôø söï
thoáng nhaát naøy maø giaùc tính hôïp nhaát caùi ña taïp trong khaùi nieäm veà moät ñoái
töôïng. Caùi ñoái töôïng sieâu nghieäm naøy khoâng heà taùch rôøi vôùi nhöõng döõ lieäu

388
 caûm tính, bôûi trong tröôøng hôïp bò taùch rôøi, seõ khoâng coøn gì soùt laïi caû ñeå noù
ñöôïc [ta] suy töôûng. Vaäy, noù khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc töï-
thaân maø chæ laø bieåu töôïng veà nhöõng hieän töôïng, [taäp hôïp] döôùi khaùi nieäm veà
A251 moät ñoái töôïng noùi chung, laø caùi coù theå ñöôïc quy ñònh (bestimmbar) thoâng
qua caùi ña taïp cuûa bieåu töôïng.

Chính vì theá, caùc phaïm truø khoâng heà hình dung ra moät ñoái töôïng ñaëc
thuø naøo voán chæ ñöôïc mang laïi rieâng cho giaùc tính, traùi laïi, caùc phaïm truø chæ
phuïc vuï cho vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng sieâu nghieäm (khaùi nieäm veà moät caùi gì
ñoù noùi chung) thoâng qua nhöõng gì ñöôïc mang laïi trong caûm naêng, nhaèm,
qua ñoù, nhaän thöùc nhöõng hieän töôïng moät caùch thöôøng nghieäm döôùi nhöõng
khaùi nieäm veà nhöõng ñoái töôïng.

Nhöng, taïi sao ngöôøi ta chöa chòu thoûa maõn thoâng qua caùi cô chaát ôû
caûm naêng maø coøn theâm nhöõng Noumena - voán chæ coù giaùc tính thuaàn tuùy
môùi coù theå suy töôûng ñöôïc - vaøo cho nhöõng Phaenomena, thì nguyeân nhaân
laø döïa treân ñieàu sau ñaây. Baûn thaân Caûm naêng vaø laõnh vöïc cuûa noù, töùc laõnh
vöïc cuûa nhöõng hieän töôïng bò giaùc tính giôùi haïn ôû choã: noù khoâng lieân quan
ñeán nhöõng vaät-töï thaân maø chæ lieân quan ñeán phöông caùch laøm theá naøo ñeå
nhöõng söï vaät - nhôø vaøo ñaëc tính chuû quan cuûa ta - xuaát hieän ra [cho ta].
Ñieàu naøy laø keát quaû nghieân cöùu cuûa toaøn boä phaàn Caûm naêng hoïc sieâu
nghieäm vaø keát quaû aáy ñeán moät caùch töï nhieân töø khaùi nieäm veà moät hieän töôïng
noùi chung: raèng phaûi coù moät caùi gì ñoù töông öùng vôùi hieän töôïng maø baûn
thaân khoâng phaûi laø hieän töôïng, vì hieän töôïng khoâng theå laø gì caû ñoái vôùi
chính baûn thaân noù cuõng nhö ôû beân ngoaøi phöông caùch bieåu töôïng cuûa ta; do
ñoù, neáu khoâng ra khoûi moät voøng troøn laån quaån baát taän, ngay teân goïi “hieän
töôïng” ñaõ baùo hieäu moät moái quan heä vôùi moät caùi gì ñoù maø bieåu töôïng tröïc
A252 tieáp veà noù tuy laø caûm tính nhöng cho duø khoâng coù ñaëc tính naøy cuûa caûm
naêng chuùng ta (ñaëc tính laøm cô sôû cho moâ thöùc cuûa tröïc quan cuûa ta), vaãn laø
moät caùi gì ñoù töï thaân, töùc phaûi laø moät ñoái töôïng ñoäc laäp vôùi caûm naêng.

Töø ñoù naûy sinh khaùi nieäm veà moät caùi Noumenon; nhöng khaùi nieäm naøy
khoâng heà coù yù nghóa tích cöïc (positiv) vaø khoâng coù nghóa laø moät nhaän thöùc
nhaát ñònh veà moät söï vaät naøo ñoù, maø chæ coù nghóa laø söï suy töôûng veà moät caùi
gì ñoù noùi chung, nôi ñoù toâi tröøu töôïng hoùa heát moïi moâ thöùc cuûa tröïc quan
caûm tính. Nhöng, ñeå cho moät caùi Noumenon coù yù nghóa nhö laø moät ñoái töôïng
ñích thöïc, ñöôïc phaân bieät vôùi moïi hieän töôïng thì hoaøn toaøn khoâng ñuû khi toâi
giaûi phoùng (befreie) yù töôûng cuûa toâi ra khoûi moïi ñieàu kieän cuûa tröïc quan
caûm tính, traùi laïi, toâi phaûi coù theâm cô sôû ñeå giaû ñònh moät phöông caùch tröïc
quan khaùc ngoaøi phöông caùch tröïc quan caûm tính, ñeå moät ñoái töôïng nhö theá
coù theå ñöôïc mang laïi, vì neáu khoâng, yù töôûng cuûa toâi [veà noù] vaãn troáng roãng,
duø raèng khoâng coù maâu thuaãn. Neáu tröôùc ñaây ta ñaõ khoâng theå chöùng minh
ñöôïc raèng: tröïc quan caûm tính laø tröïc quan duy nhaát coù theå coù noùi chung,
traùi laïi, chæ laø tröïc quan cho ta thoâi; thì baây giôø ta cuõng khoâng theå chöùng
minh ñöôïc raèng: coøn moät phöông caùch tröïc quan khaùc coù theå coù ñöôïc, vaø,

389
 cho duø tö duy cuûa ta coù theå tröøu töôïng hoaù khoûi caûm naêng ñi nöõa, caâu hoûi
coøn vaãn laïi laø: phaûi chaêng trong tröôøng hôïp ñoù chæ coøn laïi moät moâ thöùc ñôn
thuaàn cuûa moät khaùi nieäm vaø lieäu vôùi söï taùch rôøi aáy coù coøn soùt laïi moät ñoái
töôïng naøo khoâng.
A253

Ñoái töôïng (Objekt) ñeå toâi lieân heä cho moät hieän töôïng noùi chung chính
laø ñoái töôïng sieâu nghieäm, töùc laø, moät yù töôûng hoaøn toaøn baát ñònh veà moät caùi
gì ñoù noùi chung. YÙ töôûng naøy khoâng theå goïi laø caùi Noumenon [theo nghóa
tích cöïc], vì toâi khoâng bieát gì veà töï thaân cuûa noù caû, vaø thaäm chí khoâng coù
baát kyø khaùi nieäm naøo veà noù ngoaøi khaùi nieäm veà ñoái töôïng [sieâu nghieäm] cuûa
moät tröïc quan caûm tính noùi chung; ñoái töôïng aáy laø gioáng heät nhau (einerlei)
cho moïi hieän töôïng. Toâi khoâng theå suy töôûng veà noù baèng baát kyø phaïm truø
naøo, vì phaïm truø chæ coù giaù trò cho tröïc quan thöôøng nghieäm ñeå mang tröïc
quan naøy vaøo döôùi moät khaùi nieäm veà ñoái töôïng noùi chung. Moät söï söû duïng
thuaàn tuùy ñoái vôùi phaïm truø laø coù theå coù ñöôïc, nghóa laø khoâng coù maâu
thuaãn*, nhöng söï söû duïng aáy hoaøn toaøn khoâng coù giaù trò khaùch quan naøo heát,
bôûi phaïm truø aáy khoâng lieân heä vôùi tröïc quan naøo ñeå qua ñoù nhaän ñöôïc söï
thoáng nhaát veà ñoái töôïng; vaø bôûi phaïm truø chæ laø moät chöùc naêng ñôn thuaàn
cuûa tö duy, qua ñoù khoâng coù ñoái töôïng naøo ñöôïc mang laïi cho toâi caû, traùi
laïi, chæ nhöõng gì coù theå ñöôïc mang laïi trong tröïc quan laø ñöôïc suy töôûng
[thoâng qua phaïm truø] maø thoâi.

Neáu toâi töôùc boû heát tö duy (baèng phaïm truø) ra khoûi moät nhaän thöùc
thöôøng nghieäm, seõ khoâng coøn laïi nhaän thöùc veà ñoái töôïng naøo ñöôïc nöõa, vì
chæ döïa vaøo tröïc quan ñôn thuaàn, khoâng coù gì ñöôïc suy töôûng, vaø taùc ñoäng
cuûa caûm naêng trong toâi khoâng taïo neân ñöôïc moät quan heä cuûa bieåu töôïng aáy
vôùi ñoái töôïng naøo caû. Nhöng ngöôïc laïi, neáu töôùc boû moïi tröïc quan, toâi chæ
coøn laïi moâ thöùc cuûa tö duy, nghóa laø chæ coøn phöông caùch ñeå xaùc ñònh moät
ñoái töôïng cho caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan khaû höõu. Cho neân, caùc phaïm truø
coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng hôn tröïc quan caûm tính vì chuùng coù theå suy
töôûng nhöõng ñoái töôïng noùi chung maø khoâng caàn quan taâm ñeán phöông caùch
ñaëc thuø (cuûa caûm naêng) mang laïi ñoái töôïng cho chuùng. Theá nhöng, khoâng vì
theá maø caùc phaïm truø laïi coù theå xaùc ñònh ñöôïc moät laõnh vöïc nhöõng ñoái
töôïng roäng lôùn hôn, vì muoán laøm nhö vaäy, ta laïi phaûi giaû thieát coù theå coù
moät phöông caùch tröïc quan khaùc vôùi tröïc quan caûm tính, laø ñieàu ta hoaøn
toaøn khoâng ñöôïc pheùp.

B310 Toâi goïi moät khaùi nieäm nghi vaán (problematisch)* laø khaùi nieäm khoâng
chöùa ñöïng maâu thuaãn, nhöng coù theå noái keát vôùi nhöõng nhaän thöùc khaùc nhö

*
[maâu thuaãn loâ-gíc beân trong]. (N.D).
*
"Nghi vaán" (problematisch) laø moät trong ba loaïi phaùn ñoaùn veà hình thaùi. Hai loaïi coøn laïi laø
khaúng ñònh (assertorisch) vaø "taát nhieân" (apodiktisch) (xem B95). Khaùi nieäm “nghi vaán” laø khaùi
nieäm khoâng maâu thuaãn, nhöng troáng roãng ñoái vôùi ta. (B310). (N.D).

390
 laø moät söï giôùi haïn nhöõng khaùi nieäm ñaõ cho, tuy tính thöïc taïi khaùch quan
cuûa noù khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc baèng baát cöù caùch naøo. Khaùi nieäm veà moät
Noumenon [vaät-töï thaân], töùc laø veà moät söï vaät coù theå ñöôïc suy töôûng
khoâng phaûi nhö ñoái töôïng cuûa giaùc quan maø nhö laø moät vaät-töï thaân (Ding
an sich selbst) (chæ thoâng qua giaùc tính thuaàn tuùy) [chính laø loaïi khaùi nieäm
naøy]: noù khoâng töï-maâu thuaãn vì ta khoâng theå khaúng ñònh caûm naêng laø
phöông caùch tröïc quan duy nhaát coù theå coù. Hôn theá, khaùi nieäm naøy [vaät-töï-
thaân] laø taát yeáu phaûi coù ñeå khoâng cho tröïc quan caûm tính môû roäng ñeán baûn
thaân nhöõng vaät-töï thaân, vaø nhö theá laø ñeå giôùi haïn tính giaù trò khaùch quan
cuûa nhaän thöùc caûm tính. (Taát caû nhöõng gì coøn laïi maø tröïc quan caûm tính
khoâng vöôn ñeán ñöôïc sôû dó ñöôïc goïi laø nhöõng Noumena laø chæ nhaèm muïc
ñích vaïch roõ raèng nhaän thöùc caûm tính khoâng ñöôïc môû roäng phaïm vi aùp duïng
cuûa noù vaøo taát caû nhöõng gì maø giaùc tính suy töôûng ñöôïc). Nhöng kyø cuøng,
khaû theå cuûa baûn thaân caùi Noumenon nhö theá laø ñieàu khoâng theå nhaän bieát
ñöôïc, vaø phaïm vi cuûa caùi gì naèm ngoaøi laõnh vöïc nhöõng hieän töôïng ñeàu laø
troáng roãng (ñoái vôùi ta); coù nghóa laø, ta tuy coù moät giaùc tính luoân vöôït ra khoûi
laõnh vöïc hieän töôïng moät caùch ñaùng nghi vaán (problematisch), nhöng ta
laïi khoâng coù tröïc quan, thaäm chí khoâng hình dung noãi moät tröïc quan coù theå
coù naøo khaùc coù theå mang laïi cho ta ñoái töôïng ngoaøi phaïm vi caûm naêng maø
giaùc tính coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch khaúng ñònh (asserto-risch). Vì leõ
ñoù, khaùi nieäm veà moät Noumenon chæ laø moät khaùi nieäm giôùi haïn
(Grenzbegriff) ñôn thuaàn ñeå haïn cheá tham voïng cuûa caûm naêng vaø chæ ñöôïc
söû duïng theo nghóa tieâu cöïc. Tuy nhieân, ñoù khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm
tuøy tieän do töôûng töôïng bòa ñaët, traùi laïi, noù gaén lieàn vôùi söï giôùi haïn cuûa caûm
B311 naêng nhöng laïi khoâng theå thieát laäp cho ta baát cöù ñieàu gì coù tính tích cöïc
(positiv) [khaúng ñònh] ôû beân ngoaøi phaïm vi cuûa noù.

Söï phaân chia nhöõng ñoái töôïng ra laøm Phänomena [nhöõng hieän töôïng]
vaø Noumena [nhöõng vaät-töï thaân], vaø phaân chia theá giôùi ra laøm theá giôùi khaû
giaùc vaø theá giôùi khaû nieäm* laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc theo nghóa tích
cöïc, maëc duø nhöõng khaùi nieäm cho pheùp chia ra laøm khaùi nieäm caûm tính vaø
khaùi nieäm trí tueä (intellektuelle), bôûi vì ta khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc ñoái
töôïng töông öùng vôùi nhöõng khaùi nieäm trí tueä vaø do ñoù khoâng theå xem chuùng
laø coù giaù trò khaùch quan. Neáu ta töôùc boû caùc giaùc quan, laøm sao coù theå hieåu
ñöôïc caùc phaïm truø cuûa ta (laø nhöõng khaùi nieäm duy nhaát coù theå duøng cho
nhöõng Noumena [vaät-töï thaân] coøn coù yù nghóa gì, vì trong quan heä vôùi moät
ñoái töôïng naøo ñoù, ngoaøi yù nghóa laø söï thoáng nhaát cuûa tö duy, phaïm truø luoân
ñoøi hoûi coù moät caùi gì nhieàu hôn nöõa, ñoù laø moät tröïc quan khaû höõu phaûi ñöôïc
mang laïi ñeå coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo ñoái töôïng? Cho neân, khaùi nieäm veà

*
- “Theá giôùi khaû giaùc”: (hieän töôïng) theá giôùi caûm tính, theá giôùi cuûa caùc giaùc quan (Sinnenwelt,
mundus sensibilis).
- “Theá giôùi khaû nieäm”: (vaät töï thaân) theá giôùi cuûa giaùc tính, theá giôùi cuûa nhöõng gì coù theå suy
töôûng ñöôïc (Verstandeswelt, mundus intelligibilis). (N.D).

391
 moät Noumenon [vaät-töï-thaân] - ñöôïc hieåu theo nghóa "nghi vaán", khoâng
nhöõng ñöôïc pheùp maø coøn khoâng theå traùnh ñöôïc xeùt nhö moät khaùi nieäm ñaët
ra giôùi haïn cho caûm naêng. Nhöng, trong tröôøng hôïp ñoù, noù [vaät-töï-thaân]
khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng khaû nieäm ñaëc thuø cho giaùc tính chuùng ta,
ngöôïc laïi loaïi giaùc tính maø noù thuoäc veà, baûn thaân cuõng laø moät vaán ñeà, vì
giaùc tính aáy coù khaû naêng nhaän thöùc ñoái töôïng khoâng phaûi moät caùch suy lyù
B312 thoâng qua caùc phaïm truø maø laø moät caùch tröïc quan (intuitiv) trong moät tröïc
quan phi caûm tính maø ta khoâng theå coù baát kyø bieåu töôïng toái thieåu naøo veà
khaû theå cuûa loaïi giaùc tính aáy. Baèng caùch naøy, giaùc tính cuûa chuùng ta chæ ñaït
ñöôïc moät söï môû roäng theo nghóa tieâu cöïc, coù nghóa laø, giaùc tính khoâng phaûi
bò caûm naêng giôùi haïn, song noùi ñuùng hôn, chính noù giôùi haïn caûm naêng
baèng caùch goïi nhöõng söï vaät-töï thaân (khoâng ñöôïc xeùt nhö laø nhöõng hieän
töôïng) laø nhöõng Noumena. Ñoàng thôøi, giaùc tính töï vaïch giôùi haïn cho chính
mình vì thöøa nhaän khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc chuùng [vaät-töï thaân] baèng caùc
phaïm truø, do ñoù chæ suy töôûng veà chuùng döôùi teân goïi laø "moät caùi gì ñoù
khoâng ñöôïc bieát" (ein unbekanntes Etwas).

Trong taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû hieän ñaïi, toâi thaáy ngöôøi ta thöôøng söû
duïng thuaät ngöõ "mundus sensibilis" vaø "mundus intelligibilis"(1) theo
nghóa hoaøn toaøn khaùc vôùi caùch hieåu cuûa ngöôøi xöa; vaø khoâng coù gì khoù
khaên ñeå thaáy raèng ñaây chæ laø moät troø chôi chöõ vaët vaõnh. Theo ñoù, moät soá
ngöôøi thích goïi toång theå nhöõng hieän töôïng trong chöøng möïc chuùng ñöôïc tröïc
quan laø thuoäc veà "mundus sensibilis" [theá giôùi caûm tính, khaû giaùc], coøn söï
noái keát cuûa chuùng ñöôïc suy töôûng döïa treân caùc quy luaät phoå bieán cuûa tö duy
laø thuoäc veà "mundus intelligibilis" [theá giôùi khaû nieäm]. Thieân vaên hoïc lyù
B313 thuyeát theo nghóa laø söï trình baøy nhöõng quan saùt ñôn thuaàn veà baàu trôøi vaø
veà caùc thieân theå laø thuoäc veà theá giôùi tröôùc, coøn heä thoáng chieâm nghieäm
(kontemplativ) veà thieân vaên hoïc (nhö heä thoáng vuõ truï cuûa Copernic hay
thaäm chí nhöõng quy luaät veà troïng tröôøng cuûa Newton) laø thuoäc veà theá giôùi
sau, töùc theá giôùi khaû nieäm. Nhöng söï boùp meùo töø ngöõ nhö theá baèng caùch
thay ñoåi noäi dung theo yù ñoà rieâng chæ laø thuû ñoaïn nguïy bieän ñeå traùnh neù caâu
hoûi khoù khaên thaät söï ñang ñaët ra. Chaéc chaén raèng caû giaùc tính laãn lyù tính
ñeàu ñöôïc söû duïng ñeå nhaän thöùc nhöõng hieän töôïng, nhöng vaán ñeà laø caû hai
coù theå ñöôïc söû duïng hay khoâng, neáu ñoái töôïng khoâng phaûi laø hieän töôïng
(töùc laø vaät töï thaân) vaø theo nghóa ñoù, ngöôøi ta ñaõ xem noù nhö theå laø töï thaân
vaø ñôn thuaàn khaû nieäm, töùc laø nhö theå ñöôïc suy töôûng vaø chæ ñöôïc mang laïi
rieâng cho giaùc tính chöù khoâng ñöôïc mang laïi mang laïi cho caùc giaùc quan?
Cho neân caâu hoûi ñaët ra laø: phaûi chaêng beân ngoaøi vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm cuûa giaùc tính, (keå caû trong hình dung cuûa Newton veà keát caáu cuûa vuõ

(1)
Ngöôøi ta khoâng caàn phaûi - thay vì thuaät ngöõ naøy [theá giôùi khaû nieäm] - laïi duøng thuaät ngöõ “theá giôùi
trí tueä” [hay tinh thaàn] (intellektuelle Welt) nhö thöôøng quen duøng trong khi trình baøy baèng tieáng
Ñöùc, vì caùc chöõ “intellektuelle” vaø “sensitiv” laø ñeå chæ nhöõng nhaän thöùc. Nhöng neáu ñeå chæ moät
ñoái töôïng cuûa phöông caùch tröïc quan naøy khaùc vôùi phöông caùch tröïc quan khaùc, töùc laø ñeå chæ nhöõng
ñoái töôïng thì (tuy hôi khoù phaùt aâm) phaûi goïi laø “intelligibel” [khaû nieäm] hay “sensibel” [khaû giaùc].

392
 truï) coøn coù theå coù moät söï söû duïng sieâu nghieäm laáy caùi Noumenon [vaät-töï
thaân] laøm moät ñoái töôïng? | Ta ñaõ döùt khoaùt traû lôøi khoâng ñoái vôùi caâu hoûi
naøy.

Tuy nhieân, neáu ta noùi, caùc giaùc quan hình dung cho ta nhöõng ñoái
töôïng nhö chuùng xuaát hieän ra, coøn giaùc tính bieåu hieän ñoái töôïng nhö chuùng
thaät söï laø, caâu sau khoâng theå ñöôïc hieåu theo nghóa sieâu nghieäm, maø cuõng
chæ laø thöôøng nghieäm thoâi, ñoù laø, chuùng phaûi ñöôïc hình dung nhö laø nhöõng
B314 ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm trong söï noái keát troïn veïn cuûa nhöõng hieän töôïng
nhö theá naøo chöù khoâng phaûi theo nhöõng gì ôû beân ngoaøi moái quan heä vôùi
kinh nghieäm khaû höõu, töùc ôû beân ngoaøi moái quan heä vôùi caùc giaùc quan noùi
chung nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Bôûi leõ, ñieàu naøy vónh
vieãn khoâng bao giôø ta bieát ñöôïc, thaäm chí khoâng theå bieát lieäu coù moät nhaän
thöùc sieâu nghieäm (phi thöôøng) naøo coù theå coù ñöôïc hay khoâng, ít ra neáu chæ
döïa vaøo caùc phaïm truø thoâng thöôøng cuûa ta. Giaùc tính vaø caûm naêng - ñoái vôùi
chuùng ta - phaûi noái keát vôùi nhau môùi xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng. Neáu ta taùch
rôøi chuùng, ta coù tröïc quan khoâng coù khaùi nieäm, hoaëc coù khaùi nieäm khoâng coù
tröïc quan; trong caû hai tröôøng hôïp, ñeàu laø nhöõng bieåu töôïng maø ta khoâng
theå aùp duïng vaøo ñoái töôïng nhaát ñònh naøo caû.

Sau taát caû nhöõng nghieân cöùu vaø giaûi thích treân ñaây, neáu coøn ai ngaàn
ngaïi chöa muoán töø boû vieäc söû duïng caùc phaïm truø moät caùch sieâu nghieäm, thì
hoï haõy thöû duøng caùc phaïm truø ñeå taïo neân moät meänh ñeà toång hôïp xem sao.
Taát nhieân, moät meänh ñeà phaân tích khoâng môû roäng ñöôïc phaïm vi cuûa giaùc
tính, vaø chæ quan taâm ñeán caùi gì ñaõ ñöôïc suy töôûng trong baûn thaân khaùi
nieäm, khoâng caàn phaûi quyeát ñònh xem khaùi nieäm aáy töï noù coù quan heä naøo
vôùi nhöõng ñoái töôïng hay chæ bieåu thò söï thoáng nhaát cuûa tö duy noùi chung,
(hoaøn toaøn tröøu töôïng hoùa khoûi phöông caùch laøm theá naøo ñeå moät ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi: trong moät meänh ñeà nhö theá, giaùc tính chæ caàn bieát caùi gì
chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm, maëc cho khaùi nieäm aáy ñöôïc aùp duïng vaøo
caùi gì. [Trong khi ñoù, ñieàu ta yeâu caàu] laø hoï haõy thöïc hieän baèng moät
nguyeân taéc toång hôïp - cuõng laø moät nguyeân taéc töï goïi laø sieâu nghieäm naøo ñoù
B315 - chaúng haïn: "Caùi gì toàn taïi, toàn taïi nhö laø baûn theå, hoaëc moät quy ñònh phuï
thuoäc cuûa baûn theå”; "Caùi gì toàn taïi moät caùch baát taát laø keát quaû cuûa moät caùi
khaùc, töùc laø cuûa nguyeân nhaân cuûa noù" v.v.. Baây giôø toâi xin hoûi: giaùc tính coù
theå ruùt ra caùc meänh ñeà toång hôïp aáy töø ñaâu, vì caùc khaùi nieäm [trong tröôøng
hôïp naøy] khoâng coù giaù trò ñoái vôùi kinh nghieäm khaû höõu maø chæ quan heä vôùi
nhöõng vaät-töï-thaân (noumena)? Caùi thöù ba luoân ñoøi hoûi phaûi coù trong moät
meänh ñeà toång hôïp ñeå coù theå noái keát nhöõng khaùi nieäm ôû beân trong meänh ñeà
voán khoâng ñöôïc noái keát laïi vôùi nhau moät caùch loâ-gíc (nhö trong meänh ñeà
phaân tích), caùi haïn töø thöù ba naøy tìm ôû ñaâu? Ngöôøi ta seõ khoâng bao giôø
chöùng minh ñöôïc meänh ñeà aáy, hôn theá nöõa, khoâng theå bieän minh ñöôïc khaû
theå cuûa moät khaúng ñònh thuaàn tuùy nhö theá neáu khoâng döïa vaøo söï söû duïng
thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính, vaø nhö theá laø ruùt cuïc phaûi hoaøn toaøn töø boû
nhöõng loaïi phaùn ñoaùn thuaàn tuùy vaø phi-caûm tính. Toùm laïi, khaùi nieäm veà

393
nhöõng ñoái töôïng thuaàn tuùy vaø khaû nieäm hoaøn toaøn thieáu vaéng nhöõng
nguyeân taéc ñeå ñöôïc söû duïng, bôûi vì ta khoâng theå töôûng töôïng chuùng coù theå
ñöôïc mang laïi cho ta baèng phöông caùch naøo, vaø tö töôûng coù tính nghi vaán
noùi ôû treân saün saøng daønh moät choã cho chuùng - gioáng nhö moät khoaûng
troáng - cuõng chæ nhaèm muïc ñích ñaët giôùi haïn cho vieäc söû duïng nhöõng
nguyeân taéc thöôøng nghieäm, ñoàng thôøi choã troáng naøy khoâng chöùa ñöïng vaø
khoâng chæ ra baát cöù moät ñoái töôïng naøo khaùc cuûa nhaän thöùc naèm beân ngoaøi
laõnh vöïc cuûa nhöõng nguyeân taéc aáy.

394
B316 PHUÏ LUÏC

VEÀ TÍNH NÖÔÙC ÑOÂI (AMPHIBOLIE) CUÛA

CAÙC KHAÙI NIEÄM PHAÛN TÖ * DO VIEÄC SÖÛ DUÏNG LAÃN
LOÄN GIAÙC TÍNH MOÄT CAÙCH THÖÔØNG NGHIEÄM VAØ
SIEÂU NGHIEÄM

Phaûn tö (Überlegung/reflexio)* khoâng baøn veà baûn thaân ñoái töôïng

nhaèm tröïc tieáp ñaït ñöôïc khaùi nieäm veà chuùng, traùi laïi, laø traïng thaùi cuûa
taâm thöùc, trong ñoù ta quay veà vôùi chính ta ñeå khaùm phaù caùc ñieàu kieän chuû
quan nhôø ñoù ta coù theå ñaït ñöôïc nhöõng khaùi nieäm. Phaûn tö laø yù thöùc veà moái
quan heä giöõa nhöõng bieåu töôïng ñaõ ñöôïc mang laïi vôùi caùc nguoàn suoái nhaän
thöùc khaùc nhau phaùt sinh ra chuùng [caùc quan naêng cuûa nhaän thöùc], nhôø ñoù
moái quan heä giöõa nhöõng bieåu töôïng vôùi nhau coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch ñuùng ñaén. Caâu hoûi ñaàu tieân naûy sinh khi xem xeùt nhöõng bieåu töôïng
cuûa ta laø: chuùng thuoäc veà quan naêng nhaän thöùc naøo? Ñoù laø [thuoäc veà]
giaùc tính hay laø giaùc quan, töùc laø nôi chuùng ñöôïc noái keát hay ñöôïc so saùnh
vôùi nhau? Nhieàu phaùn ñoaùn ñöôïc xem laø ñuùng chæ do thoùi quen hoaëc loøng
yeâu thích, nhöng vì caû tröôùc laãn sau khi phaùn ñoaùn ñeàu khoâng chòu phaûn tö
hay ít nhaát laø chòu pheâ phaùn, neân phaùn ñoaùn cöù luoân ñöôïc xem laø baét nguoàn
töø giaùc tính. Taát nhieân khoâng phaûi moïi phaùn ñoaùn ñeàu yeâu caàu phaûi phaûn
tö, töùc xem xeùt taän nguoàn goác tính chaân lyù cuûa chuùng, bôûi vì neáu chuùng coù
B317 tính xaùc tín moät caùch tröïc tieáp, chaúng haïn: "Giöõa hai ñieåm chæ coù theå coù
moät ñöôøng thaúng", duø xem xeùt caùch naøo cuõng khoâng tìm theâm ñöôïc ñaëc
ñieåm gì môùi veà chaân lyù ngoaøi nhöõng gì baûn thaân chuùng chöùa ñöïng vaø dieãn
taû. Theá nhöng moïi phaùn ñoaùn noùi chung, vaø hôn theá, moïi söï so saùnh ñeàu
ñoøi hoûi phaûn tö, nghóa laø phaân bieät xem nhöõng khaùi nieäm ñaõ cho thuoäc veà
quan naêng nhaän thöùc naøo. Haønh vi so saùnh nhöõng bieåu töôïng noùi chung vôùi

*
Phaûn tö (Reflexion): nghóa ñen laø “söï quay trôû laïi cuûa tö duy veà vôùi chính noù”. Trong ngoân ngöõ
thoâng thöôøng, ta hieåu ñoù laø söï nghieàn ngaãm, caân nhaéc veà caùc suy nghó tröôùc ñaây cuûa ta ñoái vôùi söï
vieäc, vd: “phaûn tö veà caùc haäu quaû cuûa chieán tranh”. Vôùi Kant, oâng phaân bieät giöõa bieåu töôïng vaø
phaûn tö (B316). Bieåu töôïng laø quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng thöôøng nghieäm (vd: caùi loï hoa laø moät
vaät hình troøn), coøn phaûn tö khoâng ñeà caäp ñeán ñoái töôïng maø veà moái quan heä giöõa bieåu töôïng vaø caùc
nguoàn goác cuûa nhaän thöùc. Do ñoù coù hai loaïi khaùi nieäm: caùc khaùi nieäm veà söï vaät (loï hoa, vaät, troøn) vaø
caùc khaùi nieäm phaûn tö. Khi noùi chaúng haïn: “kinh nghieäm cuûa toâi veà loï hoa nhö moät vaät hình troøn laø
chaát lieäu caûm tính, coøn caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan vaø khaùi nieäm veà söï vaät laø moâ thöùc cuûa tö duy”,
ta ñaõ duøng hai khaùi nieäm phaûn tö laø “chaát lieäu” vaø “moâ thöùc”. Caùc khaùi nieäm naøy khoâng töông öùng
vôùi noäi dung (loï hoa, vaät, troøn) maø ta tröïc tieáp coù kinh nghieäm, traùi laïi chæ coù ñöôïc sau khi saùng toû
moái quan heä giöõa caùc bieåu töôïng treân veà ñoái töôïng vaø naêng löïc nhaän thöùc cuûa ta. Ngoaøi “moâ thöùc”,
“chaát lieäu”, Kant coøn keå ra ba caëp khaùi nieäm phaûn tö khaùc: “ñoàng nhaát vaø dò bieät”, “nhaát trí vaø ñoái
laäp”, “beân trong vaø beân ngoaøi” (B316...). Sau naøy, Hegel baøn saâu veà caùc “quy ñònh phaûn tö” nhö
“ñoàng nhaát”, “dò bieät”, “maâu thuaãn” döïa vaøo söï phaân bieät cuûa Kant nhöng xem chuùng laø caùc böôùc töï
phaùt trieån cuûa Tinh thaàn vaø cuûa Thöïc taïi. (Xem “Khoa hoïc loâ-gíc” II). “Phaûn tö” coøn nhieàu yù nghóa
khaùc trong caùc traøo löu trieát hoïc khaùc nhau (Locke, Husserl, trieát hoïc phaân tích...). (N.D).

395
 quan naêng nhaän thöùc ñaõ saûn sinh ra chuùng, vaø nhôø ñoù, khi chuùng ñöôïc so
saùnh vôùi nhau ñeå toâi phaân bieät chuùng laø thuoäc veà giaùc tính thuaàn tuùy hay
thuoäc veà tröïc quan caûm tính, toâi goïi haønh vi aáy laø söï phaûn tö sieâu nghieäm
(transzendentale Überlegung). Moái quan heä trong ñoù nhöõng khaùi nieäm coù
theå thuoäc veà nhau trong moät traïng thaùi taâm thöùc, ñoù laø: quan heä giöõa ñoàng
nhaát vaø dò bieät; giöõa nhaát trí vaø ñoái laäp; giöõa beân trong vaø beân ngoaøi;
vaø sau cuøng giöõa caùi bò quy ñònh vaø caùi quy ñònh (chaát theå vaø moâ thöùc).
Vieäc xaùc ñònh ñuùng ñaén moái quan heä naøy döïa vaøo vieäc chuùng thuoäc vaøo
quan naêng nhaän thöùc naøo xeùt veà maët chuû quan, töùc thuoäc caûm naêng hay
giaùc tính? Bôûi vì söï khaùc bieät giöõa caûm naêng vaø giaùc tính taïo neân söï khaùc
bieät lôùn trong phöông caùch ngöôøi ta suy töôûng veà caùc moái quan heä naøy.
Tröôùc khi hình thaønh moïi phaùn ñoaùn khaùch quan, ta so saùnh caùc khaùi
nieäm [naèm trong phaùn ñoaùn aáy], neáu thaáy coù söï ñoàng nhaát (cuûa nhieàu bieåu
töôïng trong moät khaùi nieäm), ta taïo neân moät phaùn ñoaùn phoå bieán; neáu dò
B318 bieät, ta coù phaùn ñoaùn ñaëc thuø; neáu coù söï nhaát trí, ta ñöa ra phaùn ñoaùn
khaúng ñònh; neáu ñoái laäp, ta taïo ra phaùn ñoaùn phuû ñònh v.v.. Vì lyù do ñoù, ta
neân goïi caùc khaùi nieäm aáy laø caùc khaùi nieäm so saùnh (conceptus
comparationis). Nhöng, neáu vaán ñeà khoâng chæ laø xem xeùt hình thöùc loâ-gíc
maø xem xeùt caû noäi dung cuûa caùc khaùi nieäm, nghóa laø xeùt xem baûn thaân caùc
söï vaät laø ñoàng nhaát hay dò bieät, nhaát trí hay ñoái laäp, vaø v.v.., caùc söï vaät laïi
coù theå coù quan heä hai maët vôùi quan naêng nhaän thöùc cuûa chuùng ta, töùc laø,
hoaëc coù theå quan heä vôùi caûm naêng hoaëc vôùi giaùc tính. | Nhöng, chính vò trí
maø chuùng thuoäc veà naøy seõ quyeát ñònh phöông caùch chuùng thuoäc veà nhau
nhö theá naøo: cho neân söï phaûn tö sieâu nghieäm, töùc moái quan heä cuûa nhöõng
bieåu töôïng ñaõ cho vôùi phöông caùch nhaän thöùc naøy hay vôùi phöông caùch
nhaän thöùc kia môùi seõ coù theå xaùc ñònh moái quan heä giöõa chuùng vôùi nhau; vaø
lieäu nhöõng söï vaät laø ñoàng nhaát hay dò bieät, nhaát trí hay ñoái laäp v.v.. laø ñieàu
khoâng theå xaùc ñònh moät caùch töùc thôøi töø baûn thaân caùc khaùi nieäm nhôø vaøo söï
so saùnh (comparatio) ñôn thuaàn, maø chæ coù theå nhôø söï phaân bieät xem
chuùng thuoäc veà phöông caùch nhaän thöùc naøo, thoâng qua söï phaûn tö sieâu
nghieäm. Do ñoù, ta coù theå noùi raèng söï phaûn tö loâ-gíc chæ laø söï so saùnh ñôn
thuaàn vì trong ñoù hoaøn toaøn khoâng xeùt ñeán vieäc nhöõng bieåu töôïng ñaõ cho
thuoäc veà quan naêng nhaän thöùc naøo, neân veà phöông dieän nguoàn goác phaùt
sinh trong taâm thöùc, chuùng ñöôïc xem xeùt nhö laø ñoàng tính vôùi nhau. |
Ngöôïc laïi, phaûn tö sieâu nghieäm (aùp duïng vaøo baûn thaân nhöõng ñoái töôïng)
chöùa ñöïng cô sôû cho khaû theå cuûa söï so saùnh khaùch quan giöõa nhöõng bieåu
töôïng vôùi nhau, raát khaùc vôùi söï phaûn tö tröôùc, vì caùc quan naêng nhaän thöùc
B319 maø chuùng thuoäc veà khoâng phaûi gioáng nhau. Vaäy, phaûn tö sieâu nghieäm laø
boån phaän khoâng ai coù theå thoaùi thaùc neáu ngöôøi ta muoán ñöa ra phaùn ñoaùn
tieân nghieäm veà nhöõng söï vaät. Sau ñaây ta seõ laøm nhieäm vuï aáy, vaø töø ñoù seõ
ruùt ra ñöôïc khoâng ít söï saùng toû cho söï xaùc ñònh coâng vieäc ñích thöïc cuûa giaùc
tính.

396
 1. ÑOÀNG NHAÁT VAØ DÒ BIEÄT:

Moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta nhieàu laàn, nhöng laàn naøo cuõng vôùi
nhöõng quy ñònh beân trong nhö nhau (qualitas et quantitas) [chaát vaø löôïng],
thì neáu noù laø ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, noù laø ñoàng nhaát, töùc
khoâng phaûi laø nhieàu söï vaät maø chæ laø Moät söï vaät (numerica identitas). |
Nhöng neáu ñoù laø moät hieän töôïng, ta seõ khoâng quan taâm ñeán vieäc so saùnh
khaùi nieäm veà vaät naøy vôùi khaùi nieäm veà vaät khaùc, vaø duø veà maët naøy [noäi
dung khaùi nieäm] chuùng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi nhau, thì chæ rieâng söï khaùc
bieät veà vò trí cuûa hieän töôïng trong khoâng gian - tuy ñoàng thôøi veà thôøi gian -
cuõng ñuû lyù do ñeå ta khaúng ñònh söï dò bieät veà soá löôïng cuûa nhöõng ñoái töôïng
naøy (cuûa giaùc quan). Chaúng haïn, trong tröôøng hôïp hai gioït nöôùc, ta coù theå
töôùc boû heát nhöõng söï khaùc nhau beân trong cuûa chuùng (chaát vaø löôïng), chæ
rieâng söï kieän chuùng ñöôïc tröïc quan ñoàng thôøi trong caùc vò trí khaùc nhau
cuõng ñuû ñeå ta xem chuùng coù söï dò bieät veà maët soá löôïng. LEIBNIZ xem
hieän töôïng ñeàu laø vaät-töï thaân, töùc laø nhö nhöõng söï vaät khaû nieäm
B320 (intelligibilia) laø ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy (maëc duø do tính hoãn ñoän
cuûa nhöõng bieåu töôïng veà chuùng, oâng goïi chuùng laø "hieän töôïng"), trong
tröôøng hôïp ñoù, nguyeân taéc cuûa oâng veà tính ñoàng nhaát, baát khaû phaân bieät
(principium identatis indiscernibilium)* laø khoâng theå phuû nhaän ñöôïc. |
Nhöng, vì chuùng laø nhöõng ñoái töôïng cuûa caûm naêng, vaø giaùc tính quan heä
vôùi chuùng phaûi ñöôïc söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm chöù khoâng phaûi
thuaàn tuùy, theá neân tính ña theå vaø söï dò bieät veà soá löôïng do baûn thaân khoâng
gian mang laïi laø ñieàu kieän cuûa moïi hieän töôïng beân ngoaøi. Bôûi vì moät boä
phaän trong khoâng gian - tuy hoaøn toaøn töông töï vaø ngang baèng vôùi boä phaän
khaùc - nhöng vaãn laø ôû ngoaøi nhau vaø chính vì theá maø laø moät boä phaän khaùc
vôùi boä phaän tröôùc ñöôïc theâm vaøo khoâng gian kia ñeå taïo ra moät khoâng gian
lôùn hôn. | Do ñoù ñieàu naøy ñuùng cho moïi söï vaät chieám nhöõng boä phaän khoâng
gian khaùc nhau trong cuøng moät thôøi gian, duø chuùng gioáng nhau vaø ngang
baèng nhau.

2. NHAÁT TRÍ VAØ ÑOÁI LAÄP:

Neáu tính thöïc taïi (Realität) chæ ñöôïc hình dung baèng giaùc tính thuaàn tuùy
(realitas noumenon - thöïc taïi xeùt nhö vaät-töï thaân), söï ñoái laäp giöõa nhöõng
thöïc taïi laø khoâng theå suy töôûng ñöôïc. | Ñoù laø moät moái quan heä theo kieåu
nhöõng thöïc taïi naøy neáu ñöôïc noái keát trong moät chuû theå, chuùng seõ thuû tieâu

*
Principium identatis indiscernibilium: (Nguyeân taéc ñoàng nhaát baát khaû phaân bieät): Nguyeân taéc
loâgíc thöôøng ñöôïc xem laø cuûa Leibniz, theo ñoù, moät ñoái töôïng X laø ñoàng nhaát vôùi ñoái töôïng Y, neáu
X chöùng toû coù cuøng caùc thuoäc tính nhö Y. Nguyeân taéc naøy cuõng nhö Nguyeân taéc ngöôïc laïi, goïi laø
Nguyeân taéc veà söï baát khaû phaân bieät cuûa caùi ñoàng nhaát: moät ñoái töôïng X coù cuøng caùc thuoäc tính nhö
ñoái töôïng Y neáu X vaø Y laø ñoàng nhaát vôùi nhau, gaây nhieàu tranh caõi trong loâ-gíc hoïc hieän ñaïi (Loâ-gíc
hình thaùi - Modallogik), lieân quan ñeán caùc khaùi nieäm veà hình thaùi nhö “taát yeáu”, “khaû naêng”, “khoâng
coù khaû naêng”, “baát taát”... (N.D).

397
B321 keát quaû cuûa nhau vaø [ñieàu ñoù coù theå hình dung qua coâng thöùc] 3-3=0.
Nhöng ngöôïc laïi, caùi thöïc toàn (das Reale) ôû trong hieän töôïng (realitas
phaenomenon) laïi hoaøn toaøn coù theå ñoái laäp laãn nhau vaø, neáu chuùng hôïp
nhaát trong cuøng moät chuû theå, thöïc taïi naøy coù theå thuû tieâu moät phaàn hoaëc
toaøn boä taùc ñoäng hay keát quaû cuûa thöïc taïi khaùc, gioáng nhö trong tröôøng hôïp
hai löïc vaän ñoäng keùo vaø ñaåy moät ñieåm theo höôùng ngöôïc nhau treân cuøng
moät ñöôøng thaúng hoaëc trong tröôøng hôïp moät caûm giaùc khoaùi laïc caân baèng
moät caûm giaùc ñau ñôùn.

3. BEÂN TRONG VAØ BEÂN NGOAØI:

Trong moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy [vaät-töï thaân], chæ coù caùi gì ôû
beân trong laø khoâng coù quan heä (veà phöông dieän toàn taïi cuûa noù) vôùi caùi gì
khaùc noù. Ngöôïc laïi, nhöõng quy ñònh beân trong cuûa moät substantia
phaenomenon (baûn theå xeùt nhö hieän töôïng) trong khoâng gian thì khoâng gì
khaùc hôn laø nhöõng moái quan heä vaø baûn thaân hieän töôïng laø moät toång theå
(Inbegriff) cuûa toaøn laø nhöõng moái quan heä. Chuùng ta nhaän bieát baûn theå
trong khoâng gian chæ thoâng qua caùc löïc ñang taùc ñoäng beân trong noù, hoaëc laø
löïc keùo caùc vaät khaùc ñeán vôùi noù (söùc huùt), hoaëc ngaên caûn caùc löïc ñeán töø
caùc vaät khaùc (söùc ñaåy vaø tính khoâng theå thaâm nhaäp). | Chuùng ta khoâng bieát
caùc thuoäc tính naøo khaùc taïo neân khaùi nieäm veà baûn theå hieän töôïng trong
khoâng gian ñöôïc ta goïi laø vaät chaát. Ngöôïc laïi, nhö laø moät ñoái töôïng cuûa
giaùc tính thuaàn tuùy, moãi baûn theå phaûi coù nhöõng tính quy ñònh beân trong vaø
caùc löïc taïo neân tính thöïc taïi beân trong cuûa noù. Nhöng laøm sao toâi coù theå suy
töôûng nhöõng thuoäc tính beân trong cuûa moät ñoái töôïng nhö theá ngoaøi nhöõng gì
giaùc quan beân trong mang laïi cho toâi? Töùc laøm sao suy töôûng ñöôïc caùi gì
baûn thaân noù laø moät tö duy hoaëc töông töï vôùi tö duy. Chính vì theá,
LEIBNIZ ñaõ bieán taát caû moïi baûn theå - bôûi oâng hình dung chuùng laø nhöõng
vaät-töï thaân (Noumena) -, vaø caû nhöõng boä phaän caáu thaønh cuûa vaät chaát,- sau
khi oâng phuû nhaän nôi chuùng taát caû nhöõng gì coù yù nghóa nhö quan heä beân
B322 ngoaøi, do ñoù phuû nhaän caû söï toå hôïp cuûa chuùng (Zusammensetzung) - trôû
thaønh nhöõng chuû theå ñôn giaûn ñöôïc phuù cho caùc naêng löïc bieåu töôïng maø
oâng goïi ngaén goïn laø nhöõng Monaden (nhöõng ñôn töû).

4. CHAÁT THEÅ VAØ MOÂ THÖÙC:

Ñaây laø hai khaùi nieäm ñöôïc ñaët laøm neàn taûng cho moïi phaûn tö khaùc vaø
chuùng gaén boù khoâng theå taùch rôøi vôùi baát cöù söï söû duïng giaùc tính naøo. Caùi
tröôùc [chaát theå, Materie] coù nghóa laø caùi coù theå ñöôïc quy ñònh (das
Bestimmbare) noùi chung, caùi sau [moâ thöùc, Form] laø söï quy ñònh cuûa noù
[caùi quy ñònh]. (Caû hai ñeàu theo nghóa sieâu nghieäm, vì ngöôøi ta tröøu töôïng
hoùa khoûi moïi söï khaùc bieät trong nhöõng gì ñöôïc mang laïi cho ta cuõng nhö
khoûi moïi phöông caùch laøm theá naøo quy ñònh caùi ñöôïc mang laïi naøy). Xöa
kia, caùc nhaø loâ-gíc hoïc ñaõ goïi caùi phoå bieán laø chaát theå, coøn söï khaùc nhau
ñaëc thuø [cuûa phaàn naøy hoaëc phaàn kia cuûa caùi phoå bieán] laø moâ thöùc. Trong

398
 moät phaùn ñoaùn, ngöôøi ta coù theå goïi nhöõng khaùi nieäm ñaõ cho laø chaát theå loâ-
gíc (cho phaùn ñoaùn), coøn moái quan heä giöõa nhöõng khaùi nieäm naøy vôùi nhau
(thoâng qua heä töø - copula)* laø moâ thöùc cuûa phaùn ñoaùn. Trong moät söï vaät,
nhöõng boä phaän caáu thaønh (essentialia) laø chaát theå, coøn phöông caùch laøm
theá naøo ñeå nhöõng boä phaän naøy ñöôïc noái keát vôùi nhau laø moâ thöùc cô baûn.
Ngay ñoái vôùi nhöõng söï vaät noùi chung [vaät-töï thaân], tính thöïc taïi voâ haïn
ñöôïc xem laø chaát theå cuûa moïi khaû theå, coøn söï giôùi haïn thöïc taïi naøy (söï
phuû ñònh - Negation) laø moâ thöùc, töùc laø caùi nhôø ñoù moät vaät ñöôïc phaân bieät
vôùi vaät khaùc theo caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm. Giaùc tính ñoøi hoûi tröôùc heát
phaûi coù caùi gì ñöôïc mang laïi ñaõ (ít nhaát laø ôû trong khaùi nieäm) roài môùi coù
theå quy ñònh noù baèng moät caùch naøo ñoù. Vì vaäy, trong khaùi nieäm cuûa giaùc
B323 tính thuaàn tuùy, chaát theå ñi tröôùc moâ theå, vaø vì lyù do ñoù, LEIBNIZ tröôùc
tieân phaûi giaû ñònh coù söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät (nhöõng ñôn töû - Monaden)
vaø naêng löïc bieåu töôïng noäi taïi trong nhöõng söï vaät ñoù, ñeå sau ñoù ñaët quan
heä beân ngoaøi vaø söï coäng ñoàng töông taùc cuûa nhöõng traïng thaùi cuûa chuùng
(töùc laø nhöõng traïng thaùi cuûa nhöõng bieåu töôïng naøy) leân treân cô sôû naøy. Töø
ñoù, [theo LEIBNIZ], khoâng gian vaø thôøi gian môùi coù theå coù ñöôïc: khoâng
gian laø thoâng qua quan heä cuûa nhöõng baûn theå, vaø thôøi gian thoâng qua söï noái
keát giöõa caùc tính quy ñònh naøy cuûa nhöõng baûn theå vôùi nhau, nhö laø giöõa cô
sôû [nguyeân nhaân] vaø nhöõng heä quaû [keát quaû]. Thaät ra, ñieàu naøy phaûi ñuùng
nhö theá, neáu quaû giaùc tính thuaàn tuùy coù theå ñöôïc aùp duïng tröïc tieáp vaøo ñoái
töôïng vaø neáu khoâng gian vaø thôøi gian laø nhöõng quy ñònh cuûa vaät-töï thaân.
Theá nhöng, chuùng chæ laø nhöõng tröïc quan caûm tính thoâi, trong ñoù ta xaùc
ñònh moïi ñoái töôïng chæ nhö laø nhöõng hieän töôïng, theá neân moâ thöùc cuûa tröïc
quan (nhö laø ñaëc tính chuû quan cuûa caûm naêng) laïi phaûi ñi tröôùc moïi chaát
theå (caùc caûm giaùc), do ñoù, khoâng gian vaø thôøi gian phaûi ñi tröôùc moïi hieän
töôïng vaø moïi döõ kieän (datis) cuûa kinh nghieäm, vaø hôn theá nöõa, môùi laøm cho
baûn thaân kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc.

Tuy nhieân nhaø trieát gia duy trí cuûa chuùng ta [Leibniz] chaéc seõ khoâng
chòu ñöïng noãi vieäc moâ thöùc laïi coù theå ñi tröôùc baûn thaân nhöõng söï vaät vaø
quy ñònh khaû theå cho chuùng: moät söï phaûn ñoái hoaøn toaøn ñuùng ñaén neáu oâng
giaû ñònh raèng ta coù theå tröïc quan söï vaät ñuùng nhö noù ñang laø [vaät-töï thaân],
B324 (duø vôùi bieåu töôïng coøn hoãn ñoän). Nhöng vì tröïc quan caûm tính laø moät ñieàu
kieän chuû quan hoaøn toaøn ñaëc thuø laøm cô sôû tieân nghieäm cho moïi tri giaùc, vaø
moâ thöùc cuûa noù laø nguyeân thuûy, cho neân moâ thöùc laø caùi ñöôïc mang laïi [coù
saün] töï mình (für sich) [per se], chöù khoâng phaûi chaát theå (hay laø baûn thaân söï
vaät ñang xuaát hieän ra) môùi laïi laøm cô sôû cho kinh nghieäm (nhö khi ta phaùn
ñoaùn chæ baèng khaùi nieäm suoâng thoâi), vaø ngay khaû theå cuûa chaát theå cuõng
xuaát phaùt töø tieàn ñeà phaûi coù moät tröïc quan moâ thöùc nhö laø ñaõ ñöôïc mang laïi
tröôùc ñaõ. (thôøi gian vaø khoâng gian).

*
heä töø (Copula): loaïi ñoäng töø noái chuû ngöõ vôùi vò ngöõ. (N.D).

399
 NHAÄN XEÙT VEÀ TÍNH NÖÔÙC ÑOÂI
CUÛA CAÙC KHAÙI NIEÄM PHAÛN TÖ

Ta daønh cho moãi khaùi nieäm moät vò trí, hoaëc thuoäc veà caûm naêng, hoaëc
thuoäc veà giaùc tính thuaàn tuùy, vaø toâi xin pheùp ñöôïc goïi vò trí aáy laø "vò trí
sieâu nghieäm" (transzendentaler Ort). Baèng caùch ñoù, vieäc xaùc ñònh vò trí
cho töøng khaùi nieäm döïa theo söï söû duïng khaùc nhau cuûa chuùng vaø söï höôùng
daãn theo caùc quy luaät nhaèm xaùc ñònh vò trí naøy cho moïi khaùi nieäm laø
"ÑÒNH VÒ HOÏC SIEÂU NGHIEÄM" (TRANSZEN-DENTALE TOPIK),
moät moân hoïc seõ baûo veä ta kyõ caøng tröôùc nhöõng haønh ñoäng leùn luùt cuûa giaùc
tính thuaàn tuùy vaø tröôùc nhöõng nhaàm laãn naûy sinh töø ñoù baèng caùch luoân phaân
bieät khaùi nieäm thöïc söï thuoäc veà quan naêng nhaän thöùc naøo. Ngöôøi ta goïi moãi
moät khaùi nieäm, moãi moät chuû ñeà (Titel) trong ñoù taäp hôïp nhieàu nhaän thöùc laø
moät "vò trí loâ-gíc". Döïa treân cô sôû naøy, Aristote ñaõ hình thaønh moân "Ñònh
vò hoïc loâ-gíc" (logische Topik), maø caùc thaày giaùo ôû nhaø tröôøng vaø caùc nhaø
tu töø hoïc ñaõ coù theå söû duïng, ñeå tìm xem trong caùc chuû ñeà naøo ñoù cuûa tö duy
caùi naøo laø phuø hôïp nhaát vôùi chaát lieäu ñang coù ñeå tha hoà nguïy bieän hay baøn
luaän laém lôøi vôùi veû saâu saéc giaû taïo*.
B325
Ñònh vò hoïc sieâu nghieäm, ngöôïc laïi, khoâng chöùa ñöïng gì hôn laø boán
chuû ñeà veà moïi söï so saùnh vaø phaân bieät vöøa noùi tröôùc ñaây. | Chuùng khaùc vôùi
caùc phaïm truø ôû choã thoâng qua chuùng, ñoái töôïng khoâng ñöôïc dieãn taû theo
nhöõng gì caáu taïo neân khaùi nieäm (löôïng, thöïc taïi) trong taát caû tính ña taïp
nhöng chæ trình baøy söï so saùnh nhöõng bieåu töôïng; söï so saùnh naøy voán ñi
tröôùc khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät. Nhöng söï so saùnh naøy laïi caàn coù moät söï
phaûn tö ngay töø ñaàu, töùc laø moät söï xaùc ñònh vò trí cuûa nhöõng bieåu töôïng veà
nhöõng söï vaät ñang ñöôïc so saùnh, xem chuùng laø do giaùc tính thuaàn tuùy suy
töôûng ra hoaëc do caûm naêng mang laïi trong hieän töôïng.

Nhöõng khaùi nieäm coù theå ñöôïc so saùnh vôùi nhau veà maët loâ-gíc maø
khoâng caàn quan taâm xem xeùt chuùng thuoäc veà quan naêng nhaän thöùc naøo theo
nghóa: neáu laø vaät-töï thaân laø thuoäc veà giaùc tính; neáu laø hieän töôïng laø thuoäc
veà caûm naêng. Tuy nhieân, neáu ta muoán cuøng vôùi nhöõng khaùi nieäm naøy ñi
ñeán vôùi nhöõng ñoái töôïng, söï phaûn tö sieâu nghieäm tröôùc ñoù laø caàn thieát, ñeå
xem chuùng laø nhöõng ñoái töôïng cho quan naêng nhaän thöùc naøo: cho giaùc tính
B326 thuaàn tuùy hay cho caûm naêng. Khoâng coù söï phaûn tö naøy, ta seõ khoâng yeân
taâm khi söû duïng nhöõng khaùi nieäm vaø seõ naûy sinh nhöõng meänh ñeà ñöôïc goïi

*
“Ñònh vò hoïc loâ-gíc” (Topik): (töø goác Hy Laïp “topos”, soá nhieàu laø “topoi”: vò trí) laø teân goïi phaàn
cuoái (TOPIKA) trong moân Loâ-gíc (ORGANON) cuûa Aristote baøn veà caùc suy luaän töø caùc meänh ñeà
giaû ñònh hay caùi nhieân (coù theå ñuùng) döïa treân caùc laäp luaän hay caên cöù ñöôïc nhieàu ngöôøi thöøa nhaän,
do ñoù coøn goïi laø “loci communes” (nhöõng yù kieán thoâng thöôøng). Ñaây laø phöông phaùp suy luaän döïa
treân quy naïp, khaùc vôùi suy luaän theo kieåu “tam ñoaïn luaän” döïa treân söï dieãn dòch. (N.D).

400
 laø toång hôïp nhöng khoâng theå ñöôïc lyù tính pheâ phaùn thöøa nhaän vì chuùng chæ
döïa treân tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) sieâu nghieäm, nghóa laø döïa treân söï
nhaàm laãn moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy vôùi hieän töôïng.

Vì thieáu moân ñònh vò hoïc sieâu nghieäm nhö vaäy vaø do ñoù, bò tính nöôùc
ñoâi cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö löøa doái, neân LEIBNIZ tröù danh ñaõ taïo neân
caû moät heä thoáng duy trí (intellektuelles System) veà vuõ truï, hay noùi roõ hôn,
oâng tin raèng coù theå nhaän thöùc ñöôïc ñaëc tính noäi taïi cuûa nhöõng söï vaät baèng
caùch chæ caàn so saùnh moïi ñoái töôïng vôùi giaùc tính vaø vôùi caùc khaùi nieäm hình
thöùc tröøu töôïng cuûa tö duy. Baûng danh muïc caùc khaùi nieäm phaûn tö mang laïi
cho ta thuaän lôïi baát ngôø laø coù theå laøm saùng toû choã khaùc bieät cuûa chuû tröông
cuûa
LEIBNIZ trong moïi boä phaän cuûa noù, ñoàng thôøi cho thaáy cô sôû chuû ñaïo cuûa
loái tö duy rieâng bieät naøy khoâng döïa vaøo caùi gì khaùc hôn laø moät söï ngoä
nhaän. LEIBNIZ so saùnh moïi söï vaät vôùi nhau chæ baèng nhöõng khaùi nieäm,
vaø taát nhieân khoâng tìm thaáy söï khaùc nhau naøo khaùc ngoaøi nhöõng gì giaùc
tính phaân bieät giöõa nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa noù vôùi nhau. Caùc ñieàu
kieän cuûa tröïc quan caûm tính laø nôi chöùa ñöïng caùc söï khaùc nhau cuûa rieâng
chuùng thì khoâng ñöôïc oâng xem laø nguyeân thuûy, vì vôùi oâng, caûm naêng chæ laø
moät phöông caùch [taïo neân] bieåu töôïng moät caùch hoãn ñoän chöù khoâng phaûi laø
nguoàn suoái ñaëc thuø cuûa nhöõng bieåu töôïng. | Vôùi oâng, hieän töôïng laø bieåu
töôïng veà vaät-töï thaân vaø chæ khaùc vôùi nhaän thöùc baèng giaùc tính ôû phöông
dieän hình thöùc loâ-gíc: vì ñaõ laø bieåu töôïng thì thöôøng thieáu söï phaân tích neân
keùo theo moät söï troän laãn naøo ñoù nhöõng bieåu töôïng phuï thuoäc vaøo trong
khaùi nieäm veà söï vaät, maø giaùc tính phaûi bieát [loïc boû vaø] taùch bieät chuùng ra.
Noùi goïn laïi, LEIBNIZ ñaõ trí tueä hoùa nhöõng hieän töôïng cuõng nhö
LOCKE - trong heä thoáng "Caûm naêng luaän" (Noogonie*, neáu toâi ñöôïc
pheùp goïi nhö vaäy) cuûa oâng - ñaõ caûm tính hoùa nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc
tính, nghóa laø xem nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính khoâng gì khaùc hôn laø
nhöõng khaùi nieäm phaûn tö thöôøng nghieäm hay ñaõ ñöôïc tröøu töôïng hoùa. Vaäy,
thay vì tìm thaáy trong giaùc tính vaø caûm naêng laø hai nguoàn suoái phaùt sinh ra
nhöõng bieåu töôïng hoaøn toaøn khaùc nhau, nhöng chæ trong söï keát hôïp caû hai
nguoàn laïi vôùi nhau môùi coù theå phaùn ñoaùn moät caùch coù giaù trò khaùch quan veà
B327 nhöõng söï vaät, caû hai baäc vó nhaân naøy moãi ngöôøi chæ thöøa nhaän moät trong hai
quan naêng treân, vì theo hoï, noù coù theå aùp duïng tröïc tieáp vaøo vaät-töï thaân, coøn
quan naêng coøn laïi khoâng laøm gì khaùc hôn laø hoaëc laøm hoãn ñoän hoaëc saép
xeáp laïi cho coù traät töï nhöõng bieåu töôïng cuûa quan naêng kia.

*
“Noogonie”: Ñaây laø caùch Kant goïi trieát hoïc cuûa J. Locke, vì Locke xem nhaän thöùc lyù tính (goác
chöõ Hy laïp laø “nous”) baét nguoàn töø caûm naêng. “Noogonie” laø töø coå, nay töông ñöông vôùi chöõ “thuyeát
duy nghieäm” (Empirismus). Traùi nghóa vôùi noù laø “Noologie” laø thuyeát xem nhaän thöùc lyù tính chæ baét
nguoàn töø chính lyù tính (Platon, Leibniz…), töông ñöông vôùi “thuyeát duy lyù” (Rationalismus). (xem
theâm chuù thích ôû B882). (N.D).

401
 Trong tinh thaàn ñoù, LEIBNIZ so saùnh nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan
vôùi nhau nhö laø so saùnh nhöõng söï vaät noùi chung [nhöõng vaät-töï thaân] chæ
ñôn thuaàn ôû trong giaùc tính:

- 1: OÂng so saùnh chuùng nhö laø ñoàng nhaát hay dò bieät - nhö trong chöøng möïc
chuùng ñöôïc giaùc tính phaùn ñoaùn. Tuy nhieân, vì oâng chæ xem xeùt nhöõng khaùi
nieäm veà ñoái töôïng, chöù khoâng xem xeùt vò trí cuûa chuùng trong tröïc quan laø
nôi duy nhaát nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi cho ta, vaø hoaøn toaøn
khoâng löu taâm ñeán vò trí sieâu nghieäm cuûa nhöõng khaùi nieäm naøy - (nghóa laø
khoâng xeùt xem ñoái töôïng thuoäc veà hieän töôïng hay thuoäc veà vaät-töï thaân) -,
cho neân oâng hy voïng coù theå môû roäng phaïm vi aùp duïng cuûa nguyeân taéc ñoàng
B328 nhaát / baát phaân bieät voán chæ coù giaù trò cho nhöõng khaùi nieäm veà söï vaät noùi
chung vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan (mundus phaenomenon - theá giôùi
hieän töôïng-), vaø qua ñoù, oâng tin raèng ñaõ ñoùng goùp khoâng ít vaøo vieäc môû
roäng tri thöùc cuûa ta veà giôùi töï nhieân. Trong thöïc teá, neáu toâi nhaän thöùc moät
gioït nöôùc - vôùi taát caû nhöõng quy ñònh beân trong cuûa noù - nhö moät vaät-töï-
thaân, toâi khoâng theå thaáy noù khaùc gì vôùi nhöõng gioït nöôùc khaùc, neáu toaøn boä
khaùi nieäm veà gioït nöôùc naøy hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi khaùi nieäm veà moät gioït
nöôùc kia. Nhöng neáu noù laø moät hieän töôïng trong khoâng gian, gioït nöôùc seõ
khoâng chæ coù moät vò trí trong giaùc tính (giöõa nhöõng khaùi nieäm khaùc) maø coøn
ôû trong tröïc quan caûm tính beân ngoaøi (trong khoâng gian). | Trong tröôøng
hôïp ñoù, caùc vò trí vaät lyù laø moät ñieàu hoaøn toaøn khoâng lieân quan gì vôùi
nhöõng quy ñònh beân trong cuûa söï vaät, vaø moät vò trí B coù theå chöùa moät vaät
gioáng vaø ngang baèng vieäc chöùa moät vaät khaùc trong vò trí A duø hai söï vaät aáy
raát khaùc nhau veà nhöõng quy ñònh beân trong. Söï khaùc bieät veà caùc vò trí -
khoâng caàn baát cöù ñieàu kieän naøo khaùc - khoâng nhöõng coù theå maø coøn taát yeáu
taïo neân tính ña theå vaø dò bieät giöõa nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng hieän
töôïng. Do ñoù, caùi coù veû laø quy luaät noùi treân khoâng phaûi laø moät quy luaät cuûa
töï nhieân. Noù chæ laø moät quy taéc phaân tích ñeå so saùnh nhöõng söï vaät baèng
nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn.

- 2: Nguyeân taéc: "Moïi thöïc taïi (nhö laø nhöõng khaúng ñònh ñôn thuaàn) khoâng
bao giôø ñoái laäp nhau moät caùch loâ-gíc" laø moät meänh ñeà hoaøn toaøn ñuùng xeùt
B329 veà quan heä giöõa nhöõng khaùi nieäm vôùi nhau, nhöng khoâng coù yù nghóa gì caû
xeùt veà quan heä vôùi töï nhieân hay vôùi baát kyø vaät-töï thaân naøo (maø ta khoâng coù
khaùi nieäm naøo veà chuùng). Vì söï ñoái laäp hieän thöïc, trong ñoù A - B = 0 thì laïi
toàn taïi khaép nôi, töùc laø söï ñoái laäp trong ñoù moät thöïc taïi hôïp nhaát vôùi moät
thöïc taïi khaùc trong moät chuû theå seõ thuû tieâu taùc ñoäng cuûa thöïc taïi kia, laø
ñieàu khoâng ngöøng phoâ baøy moïi trôû löïc vaø phaûn löïc trong töï nhieân, nhöng vì
chuùng döïa vaøo caùc löïc [coù thaät] neân phaûi ñöôïc goïi laø caùc thöïc taïi xeùt nhö
hieän töôïng (realitates phaenomena). Moân cô hoïc toång quaùt thaäm chí coù theå
neâu ra ñieàu kieän thöôøng nghieäm cuûa söï ñoái laäp naøy baèng quy luaät tieân
nghieäm khi noù xem xeùt söï ñoái laäp theå hieän trong caùc chieàu ngöôïc nhau cuûa
caùc löïc: moät ñieàu kieän maø khaùi nieäm sieâu nghieäm veà thöïc taïi khoâng heà bieát
ñeán. Maëc duø baûn thaân Ngaøi VON LEIBNIZ khoâng neâu meänh ñeà treân vôùi

402
 taát caû söï haøo nhoaùng cuûa moät nguyeân taéc môùi meû, nhöng oâng vaãn duøng noù
ñeå hình thaønh neân caùc khaúng ñònh môùi vaø nhöõng moân ñoà cuûa oâng ñaõ ñöa
chuùng vaøo trong heä thoáng trieát hoïc cuûa tröôøng phaùi LEIBNIZ - WOLFF*.
Chaúng haïn theo nguyeân taéc naøy, moïi ñieàu xaáu aùc khoâng gì khaùc hôn laø haäu
quaû cuûa nhöõng söï giôùi haïn cuûa nhöõng vaät thuï taïo, töùc laø nhöõng söï phuû ñònh
bôûi vì nhöõng söï phuû ñònh môùi laø nhöõng caùi ñoái laäp duy nhaát vôùi thöïc taïi (taát
nhieân ñieàu naøy laø ñuùng trong khaùi nieäm thuaàn tuùy veà moät söï vaät noùi chung
[- töï-thaân -], chöù khoâng phaûi trong nhöõng söï vaät nhö laø hieän töôïng). Cuøng
moät caùch thöùc nhö vaäy, nhöõng ngöôøi theo tröôøng phaùi naøy xem vieäc hôïp
nhaát moïi thöïc taïi vaøo trong moät Höõu theå [duy nhaát] khoâng nhöõng laø coù
theå maø coøn laø töï nhieân nöõa vaø khoâng coù söï ñoái laäp ñaùng lo ngaïi naøo, vì hoï
khoâng bieát moät söï ñoái laäp naøo khaùc hôn laø söï maâu thuaãn (do maâu thuaãn [loâ-
gíc] maø baûn thaân moät khaùi nieäm veà söï vaät bò thuû tieâu) chöù khoâng bieát ñeán
söï ñoái laäp cuûa vieäc thuû tieâu laãn nhau, khi moät nguyeân nhaân hieän thöïc thuû
tieâu haäu quaû cuûa moät nguyeân nhaân khaùc maø caùc ñieàu kieän cuûa noù ta chæ baét
B330 gaëp trong caûm naêng ñeå ta coù theå hình dung moät söï thuû tieâu nhö theá.

- 3: Thuyeát ñôn töû (Monadologie) cuûa LEIBNIZ khoâng coù cô sôû naøo khaùc
ngoaøi vieäc trieát gia naøy hình dung söï khaùc nhau giöõa caùi beân trong vaø caùi
beân ngoaøi chæ trong moái quan heä [duy nhaát] vôùi giaùc tính. Theo ñoù, nhöõng
baûn theå noùi chung ñeàu phaûi coù moät caùi gì beân trong hoaøn toaøn thoaùt ly khoûi
moïi quan heä beân ngoaøi, do ñoù, khoûi moïi söï toå hôïp (Zusammensetzung). Do
ñoù, caùi ñôn giaûn (das Einfache) [ñôn töû] laø cô sôû cuûa caùi beân trong cuûa
nhöõng vaät-töï thaân. Nhöng caùi beân trong cuûa traïng thaùi naøy khoâng theå ôû
trong vò trí, hình theå, söï tieáp xuùc hay vaän ñoäng (ñeàu laø nhöõng quy ñònh cuûa
quan heä beân ngoaøi), cho neân ta khoâng theå quy cho nhöõng baûn theå traïng thaùi
beân trong naøo khaùc hôn laø traïng thaùi nhôø ñoù ta quy ñònh baûn thaân giaùc quan
chuùng ta töø beân trong, töùc laø traïng thaùi cuûa nhöõng bieåu töôïng. Nhö vaäy,
nhöõng ñôn töû (Monaden) ñöôïc hình thaønh moät caùch hoaøn taát ñeå laøm chaát
lieäu neàn taûng cuûa toaøn boä vuõ truï, coøn löïc taùc ñoäng cuûa chuùng laø chæ ôû trong
nhöõng bieåu töôïng, qua ñoù chuùng thöïc söï coù taùc duïng chæ trong baûn thaân
chuùng.

Nhöng cuõng vôùi lyù do ñoù, nguyeân taéc cuûa oâng veà söï coäng ñoàng töông
taùc coù theå coù giöõa nhöõng baûn theå vôùi nhau phaûi laø moät hoøa ñieäu tieàn laäp*

*
CHRISTIAN WOLFF (1679-1754), trieát gia Ñöùc, ngöôøi coù coâng xaây döïng ngoân ngöõ trieát hoïc Ñöùc
(oâng vieát caùc taùc phaåm baèng tieáng Ñöùc thay vì baèng tieáng La Tinh hay Phaùp nhö Leibniz). OÂng caûi
tieán vaø tieáp tuïc phaùt trieån trieát hoïc Leibniz thaønh heä thoáng ñöôïc goïi chung laø “Trieát hoïc Leibniz -
Wolff”, tieâu bieåu cho trieát hoïc duy lyù thôøi Khai saùng ôû Ñöùc. Nhöõng pheâ phaùn cuûa Kant chuû yeáu
nhaém vaøo heä thoáng trieát hoïc naøy, ñaëc bieät trong lónh vöïc sieâu hình hoïc (Thaàn hoïc, Taâm lyù hoïc thuaàn
lyù, Vuõ truï hoïc thuaàn lyù) (Xem theâm töø B350). ÔÛ caâu treân, Kant duøng chöõ “Ngaøi” (Herr von...) nguï yù
phuùng thích, cöôøng ñieäu. (N.D).
*
Hoøa ñieäu tieàn laäp: (vorherbestimmte Harmonie): nguyeân goác tieáng Phaùp: “harmonie
preùeùtablie”, moâ hình do Leibniz neâu ra naêm 1696 ñeå giaûi quyeát quan heä giöõa linh hoàn / thaân xaùc,
theo ñoù quan heä naøy gioáng nhö giöõa hai chieác ñoàng hoà tuy khoâng taùc ñoäng laãn nhau nhöng luùc naøo

403
B331 chöù khoâng theå laø söï [töông taùc] aûnh höôûng coù tính vaät lyù ñöôïc. Bôûi vì moïi
söï vaät chæ coù tính beân trong, töùc laø chuyeân chuù vaøo caùc bieåu töôïng cuûa
chính mình, neân traïng thaùi caùc bieåu töôïng cuûa moät baûn theå naøy hoaøn toaøn
khoâng theå ôû trong söï noái keát coù hieäu quaû vôùi traïng thaùi cuûa baûn theå khaùc,
do ñoù phaûi caàn moät nguyeân nhaân thöù ba xuyeân suoát qua taát caû ñeå laøm cho
caùc traïng thaùi cuûa chuùng töông öùng ñöôïc vôùi nhau. | Nguyeân nhaân thöù ba
naøy khoâng phaûi laø söï hoã trôï trong töøng tröôøng hôïp rieâng leû, ngaãu nhieân
(systema assistentiae), traùi laïi thoâng qua söï thoáng nhaát cuûa yù nieäm veà moät
nguyeân nhaân coù giaù trò cho moïi tröôøng hôïp [töùc laø söï hoøa ñieäu tieàn laäp
coù tính thaàn linh noùi treân], nhôø ñoù nhöõng baûn theå [- theo tröôøng phaùi
LEIBNIZ -] coù ñöôïc söï toàn taïi, tính thöôøng toàn vaø do ñoù, caû söï töông öùng
laãn nhau trong moät coäng ñoàng töông taùc theo nhöõng quy luaät phoå bieán.

- 4: Hoïc thuyeát noåi tieáng veà khoâng gian vaø thôøi gian cuûa trieát gia naøy -
trong ñoù oâng trí tueä hoùa caùc moâ thöùc treân ñaây cuûa caûm naêng - cuõng baét
nguoàn töø söï löøa doái töông töï cuûa söï phaûn tö sieâu nghieäm. Neáu toâi muoán
hình dung caùc quan heä beân ngoaøi cuûa söï vaät chæ baèng giaùc tính ñôn thuaàn,
ñieàu aáy chæ coù theå xaûy ra nhôø vaøo moät khaùi nieäm veà taùc ñoäng töông taùc qua
laïi cuûa chuùng; vaø neáu toâi muoán noái keát moät traïng thaùi naøy vôùi traïng thaùi
khaùc trong cuøng moät söï vaät, ñieàu naøy cuõng chæ coù theå xaûy ra trong traät töï
cuûa caùc nguyeân nhaân vaø caùc keát quaû. Trong khi ñoù, LEIBNIZ xem khoâng
gian nhö laø moät traät töï nhaát ñònh trong coäng ñoàng nhöõng baûn theå vaø thôøi
B332 gian nhö laø söï tieáp dieãn naêng ñoäng cuûa nhöõng traïng thaùi cuûa chuùng. Nhöõng
gì khoâng gian vaø thôøi gian coù rieâng cho chuùng vaø ñoäc laäp vôùi söï vaät bò quy
laø do tính hoãn ñoän cuûa caùc khaùi nieäm naøy, nhöõng khaùi nieäm [khoâng gian-
thôøi gian] ñaõ laøm cho caùi gì chæ laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa caùc quan heä naêng
ñoäng laïi ñöôïc xem laø tröïc quan töï mình coù theå toàn taïi vaø ñi tröôùc caû baûn
thaân söï vaät. Nhö theá, theo oâng, khoâng gian vaø thôøi gian laø caùc moâ thöùc khaû
nieäm veà söï noái keát cuûa nhöõng söï vaät (nhöõng baûn theå vaø caùc traïng thaùi cuûa
chuùng) nôi töï thaân chuùng. Nhöõng söï vaät ñaõ laø nhöõng baûn theå khaû nieäm,
[töï-thaân] (substantiae noumena). Ñoàng thôøi, oâng laïi muoán laøm cho nhöõng
khaùi nieäm naøy cuõng coù giaù trò caû cho nhöõng hieän töôïng, vì oâng khoâng thöøa
nhaän caûm naêng laø moät phöông caùch tröïc quan rieâng bieät, traùi laïi, oâng muoán
tìm kieám taát caû, keå caû baûn thaân bieåu töôïng thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái
töôïng, ôû trong giaùc tính vaø khoâng coù gì daønh laïi cho caùc giaùc quan ngoaøi
nhieäm vuï ñaùng khinh bæ laø chæ laøm hoãn ñoän vaø roái loaïn nhöõng bieåu töôïng
cuûa giaùc tính.

Theá nhöng, cho duø toâi coù theå ñöa ra baát cöù moät meänh ñeà toång hôïp

cuõng truøng hôïp nhòp nhaøng do taøi naêng saùng taïo sieâu phaøm cuûa Thöôïng ñeá. OÂng cuõng aùp duïng
nguyeân taéc naøy vaøo hoïc thuyeát ñôn töû, theo ñoù nhöõng ñôn töû tuy kheùp kín, ñoäc laäp vôùi nhau nhöng
ñöôïc Thöôïng ñeá ñieàu hoøa töø tröôùc neân moïi boä phaän cuûa theá giôùi ñeàu aên nhòp vôùi nhau trong moät söï
hoøa ñieäu hoaøn haûo. Nôi moãi ñôn töû haàu nhö phaûn aûnh caû toaøn boä theá giôùi, neân theá giôùi naøy laø thieän
haûo nhaát trong moïi theá giôùi khaû höõu. (Thuyeát naøy cuûa Leibniz bò Voltaire - trong Candile - ñaû kích
vaø cheá nhaïo). (N.D).

404
 naøo veà vaät-töï thaân baèng giaùc tính thuaàn tuùy (laø ñieàu khoâng theå laøm ñöôïc),
toâi vaãn khoâng theå ruùt ra ñieàu gì töø ñoù vaøo cho nhöõng hieän töôïng, vì hieän
töôïng khoâng theå hình dung ñöôïc vaät-töï thaân. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy, toâi
luùc naøo cuõng phaûi duøng phaûn tö sieâu nghieäm ñeå so saùnh nhöõng khaùi nieäm
cuûa toâi theo nhöõng ñieàu kieän cuûa caûm naêng, vaø nhö theá, khoâng gian vaø thôøi
gian khoâng phaûi laø caùc quy ñònh cuûa nhöõng vaät-töï thaân maø chæ laø cuûa nhöõng
hieän töôïng thoâi: Vaät-töï thaân laø gì, toâi khoâng bieát vaø cuõng khoâng caàn
bieát, vì moät söï vaät khoâng bao giôø coù theå xuaát hieän cho toâi baèng caùch naøo
B333 khaùc hôn nhö laø trong hieän töôïng.

Ñoái vôùi caùc khaùi nieäm phaûn tö khaùc, toâi ñeàu giaûi quyeát theo cuøng moät
phöông caùch nhö vaäy. Vaät chaát laø substantia phaenomenon (baûn theå-hieän
töôïng). Ñeå bieát nhöõng gì beân trong vaät chaát, toâi phaûi tìm kieám trong moïi boä
phaän khoâng gian maø noù chieám choã, trong moïi taùc ñoäng [haäu quaû] maø noù
tieán haønh, vaø bao giôø cuõng chæ coù theå laø nhöõng hieän töôïng cuûa giaùc quan
beân ngoaøi. Vaäy, toâi khoâng theå coù ñöôïc caùi beân trong tuyeät ñoái, traùi laïi, chæ
caùi beân trong so saùnh thoâi, laø caùi baûn thaân chæ bao goàm nhöõng quan heä
beân ngoaøi. Coøn caùi beân trong tuyeät ñoái cuûa vaät chaát, theo caùch nhìn cuûa
giaùc tính thuaàn tuùy, thì chæ laø moät aûo aûnh ñôn thuaàn (eine blosse Grille), vì
vaät chaát khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. | Nhöng ñoái
töôïng sieâu nghieäm coù theå laøm neàn taûng cho hieän töôïng maø ta goïi laø vaät
chaát chæ laø moät caùi gì ñoù maø ta khoâng hieåu gì veà baûn tính cuûa noù, duø coù ai
ñoù töï cho raèng coù theå truyeàn ñaït cho ta. Vì ta khoâng theå hieåu baát cöù caùi gì
khoâng mang laïi cho tröïc quan ta moät söï töông öùng vôùi thuaät ngöõ ñöôïc ta söû
duïng. Neáu phaøn naøn raèng: ta khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc baûn tính beân trong
cuûa söï vaät cuõng khoâng khaùc gì phaøn naøn raèng, ta khoâng theå duøng giaùc tính
thuaàn tuùy ñeå hieåu söï vaät ñang xuaát hieän cho ta cuõng chính laø vaät-töï thaân;
lôøi phaøn naøn ñoù khoâng hôïp lyù vaø hoaøn toaøn khoâng chaáp nhaän ñöôïc; bôûi vì
nhö vaäy laø muoán raèng ngöôøi ta coù theå nhaän thöùc, cuõng nhö coù theå tröïc quan
söï vaät maø khoâng caàn coù giaùc quan; töùc laø muoán ta coù moät quan naêng nhaän
thöùc hoaøn toaøn khaùc vôùi quan naêng cuûa con ngöôøi, khoâng chæ khaùc veà möùc
ñoä, traùi laïi, - veà maët tröïc quan vaø phöông caùch tröïc quan -, ta khoâng phaûi
laø con ngöôøi nöõa maø thuoäc veà loaïi nhöõng sinh vaät naøo khaùc. | Sinh vaät
naøy coù theå coù chaêng, baûn tính vaø caáu taïo cuûa noù nhö theá naøo laïi laø nhöõng
B334 ñieàu ta khoâng coù caùch gì nhaän thöùc ñöôïc. Söï quan saùt vaø phaân tích hieän
töôïng thaâm nhaäp vaøo beân trong cuûa giôùi töï nhieân, vaø ngöôøi ta khoâng theå
bieát ñöôïc söï thaâm nhaäp naøy coù theå ñi xa ñeán ñaâu theo doøng thôøi gian. Theá
nhöng, nhöõng caâu hoûi sieâu nghieäm vöôït ra khoûi töï nhieân, ta khoâng bao giôø
coù theå giaûi ñaùp ñöôïc, cho duø ta ñaõ khaùm phaù ñöôïc toaøn boä töï nhieân, vì ta
chöa töøng ñöôïc mang laïi ñieàu gì [quan naêng gì] ñeå quan saùt baûn thaân taâm
thöùc cuûa mình baèng tröïc quan naøo khaùc hôn laø tröïc quan cuûa giaùc quan beân
trong. Caùi bí aån veà nguoàn goác cuûa quan naêng caûm naêng cuûa chuùng ta laø
naèm trong giaùc quan beân trong naøy. Moái quan heä cuûa caûm naêng vôùi ñoái
töôïng, vaø ñaâu laø cô sôû sieâu nghieäm cuûa söï thoáng nhaát naøy [giöõa chuû quan

405
 vaø khaùch quan], khoâng nghi ngôø gì, laø ñieàu naèm aån giaáu raát saâu ñoái vôùi ta
laø nhöõng ngöôøi thaäm chí chæ bieát nhaän thöùc veà chính mình baèng giaùc quan
beân trong, töùc nhö laø hieän töôïng, nhöng laïi töôûng raèng coù theå duøng moät
coâng cuï khoâng thích hôïp nhö theá ñeå mong khaùm phaù nhöõng gì khaùc hôn laø
nhöõng caùi ruùt cuïc bao giôø cuõng laïi laø nhöõng hieän töôïng, maø nguyeân nhaân
phi caûm tính cuûa chuùng laø ñieàu chuùng ta heát söùc khao khaùt muoán tìm hieåu.

Ích lôïi lôùn cuûa söï pheâ phaùn naøy ñoái vôùi nhöõng keát luaän ruùt ra töø caùc
haønh vi ñôn thuaàn cuûa söï phaûn tö laø: chöùng minh söï voâ hieäu cuûa moïi keát
luaän veà nhöõng ñoái töôïng ñöôïc so saùnh vôùi nhau chæ trong giaùc tính; ñoàng
thôøi khaúng ñònh ñieàu ta thöôøng chuû yeáu nhaán maïnh laø: duø hieän töôïng khoâng
B335 ñöôïc xem nhö laø vaät-töï thaân trong nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy,
chuùng vaãn laø nhöõng caùi duy nhaát maø nhaän thöùc chuùng ta coù theå coù ñöôïc tính
thöïc taïi khaùch quan; ñoù laø ôû nôi maø tröïc quan töông öùng ñöôïc vôùi nhöõng
khaùi nieäm.

Neáu ta chæ phaûn tö ñôn thuaàn loâ-gíc, ta chæ so saùnh nhöõng khaùi nieäm cuûa ta
vôùi nhau ôû trong giaùc tính, xem chuùng coù cuøng noäi dung hay khoâng, xem
chuùng coù töï maâu thuaãn hay khoâng, caùi gì voán ñöôïc chöùa ñöïng beân trong
khaùi nieäm, hay caùi gì ñöôïc theâm vaøo cho noù, vaø trong hai caùi, caùi naøo ñöôïc
mang laïi coøn caùi naøo chæ laø phöông caùch suy töôûng veà caùi kia. Nhöng neáu
toâi aùp duïng nhöõng khaùi nieäm naøy vaøo moät ñoái töôïng noùi chung (theo nghóa
sieâu nghieäm) maø khoâng tieáp tuïc xaùc ñònh phaûi chaêng ñoù laø moät ñoái töôïng
cuûa tröïc quan caûm tính hay cuûa tröïc quan trí tueä, caùc giôùi haïn seõ xuaát hieän
(ngaên caûn ta ñi ra khoûi khaùi nieäm) vaø laøm cho moïi söû duïng thöôøng nghieäm
veà chuùng cuõng khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. | Caùc giôùi haïn naøy chöùng minh
raèng bieåu töôïng veà moät ñoái töôïng nhö veà moät söï vaät noùi chung khoâng chæ
khoâng ñaày ñuû maø coøn töï maâu thuaãn neáu khoâng coù quy ñònh caûm tính veà
noù vaø ñoäc laäp vôùi ñieàu kieän thöôøng nghieäm. | Chuùng cuõng chöùng minh
raèng, ta hoaëc phaûi tröøu töôïng hoùa heát moïi ñoái töôïng (nhö trong Loâ-gíc hoïc)
hoaëc neáu giaû ñònh moät ñoái töôïng thì phaûi suy töôûng noù trong nhöõng ñieàu
kieän cuûa tröïc quan caûm tính, bôûi vì caùi khaû nieäm [vaät-töï thaân] ñoøi hoûi moät
loaïi tröïc quan hoaøn toaøn ñaëc thuø maø ta khoâng coù, coøn neáu thieáu tröïc quan,
ñoái töôïng khoâng laø gì caû cho ta vaø nhöõng hieän töôïng khoâng theå laø nhöõng
vaät-töï thaân ñöôïc. Theâm nöõa, neáu toâi chæ suy töôûng nhöõng söï vaät noùi chung,
B336 söï khaùc bieät trong caùc quan heä beân ngoaøi cuûa chuùng khoâng theå taïo neân moät
söï khaùc bieät trong baûn thaân nhöõng söï vaät, ngöôïc laïi phaûi laáy söï khaùc bieät
trong baûn thaân söï vaät laøm tieàn ñeà, vaø neáu khaùi nieäm cuûa moät trong hai söï
vaät khoâng khaùc nhau veà beân trong vôùi vaät kia, thöïc teá toâi chæ ñaët cuøng moät
söï vaät vaøo trong caùc moái quan heä khaùc nhau maø thoâi. Ngoaøi ra, baèng söï
theâm vaøo moät söï khaúng ñònh ñôn thuaàn(tính thöïc taïi) cho caùi khaùc, tính
khaúng ñònh (das Positive) ñöôïc taêng theâm chöù khoâng coù gì bò ruùt bôùt hay
thuû tieâu, do ñoù caùi thöïc toàn (das Reale) trong nhöõng söï vaät noùi chung
khoâng theå ñoái laäp töông phaûn vôùi nhau ñöôïc v.v.

406
 Caùc khaùi nieäm phaûn tö - nhö treân ñaây ñaõ trình baøy,- do moät söï hieåu
sai laïc naøo ñoù,- ñaõ gaây aûnh höôûng [tai haïi] nhö theá ñeán vieäc söû duïng giaùc
tính, coù theå daãn daét caû LEIBNIZ, moät trong nhöõng trieát gia saâu saéc nhaát
xöa nay, hình thaønh neân moät heä thoáng sai laàm goàm nhöõng nhaän thöùc thuaàn
trí tueä laøm coâng vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng maø khoâng coù söï tham gia cuûa giaùc
quan. Vì lyù do ñoù, vieäc trình baøy nguyeân nhaân löøa doái cuûa tính nöôùc ñoâi cuûa
caùc khaùi nieäm [phaûn tö] naøy trong vieäc sinh ra nhöõng nguyeân taéc sai laàm
noùi treân coù ích lôïi raát lôùn ñeå xaùc ñònh moät caùch ñaùng tin caäy vaø ñaûm baûo
vöõng chaéc caùc ranh giôùi cuûa giaùc tính.

B337 Ñuùng laø khi khaúng ñònh hay phuû ñònh moät caùch phoå bieán [toaøn boä]
moät khaùi nieäm, ta cuõng khaúng ñònh hay phuû ñònh caùi ñaëc thuø [moät boä phaän]
ñöôïc chöùa ñöïng trong khaùi nieäm aáy (dictum de Omni et Nullo)*,nhöng
ngöôïc laïi, thaät laø phi lyù khi thay ñoåi nguyeân taéc loâ-gíc naøy thaønh ra: caùi gì
khoâng chöùa ñöïng trong moät khaùi nieäm phoå bieán thì cuõng khoâng chöùa ñöïng
trong moät khaùi nieäm ñaëc thuø naèm trong khaùi nieäm phoå bieán aáy, bôûi vì
nhöõng khaùi nieäm ñaëc thuø - chính vì ñaëc thuø - neân chöùa ñöïng nhieàu noäi dung
hôn laø nhöõng gì ñöôïc suy töôûng trong khaùi nieäm phoå bieán. Roõ raøng toaøn boä
heä thoáng duy trí cuûa LEIBNIZ ñaõ thöïc söï ñöôïc xaây döïng treân nguyeân taéc
sau, vaø vì vaäy heä thoáng aáy cuõng phaûi suïp ñoå cuøng vôùi neàn taûng cuûa noù cuõng
nhö cuøng vôùi tính nöôùc ñoâi baét nguoàn töø nguyeân taéc aáy trong vieäc söû duïng
giaùc tính.

Nguyeân taéc ñoàng nhaát/baát khaû phaân bieät cuûa LEIBNIZ thöïc söï döïa
vaøo tieàn ñeà: neáu khoâng tìm thaáy söï phaân bieät naøo ôû trong khaùi nieäm veà moät
söï vaät, thì cuõng khoâng coù söï phaân bieät trong baûn thaân nhöõng söï vaät, do ñoù,
moïi söï vaät laø hoaøn toaøn ñoàng nhaát (numero eadem) neáu chuùng khoâng khaùc
bieät laãn nhau (veà chaát vaø löôïng) ôû ngay trong nhöõng khaùi nieäm [cuûa ta] veà
chuùng. Nhöng, vôùi tö caùch laø moät khaùi nieäm ñôn thuaàn veà söï vaät, nhieàu
ñieàu kieän thieát yeáu cuûa moät tröïc quan ñaõ bò tröøu töôïng hoaù heát vaø nhöõng gì
B338 bò töôùc boû ñaõ quaù voäi vaõ ñöôïc xem laø khoâng-toàn taïi, vaø khoâng coù gì ñöôïc
tính vaøo cho söï vaät ngoaøi nhöõng gì ñaõ ñöôïc chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm

*
"Dictum de Omni et Nullo": nguyeân taéc veà taát caû vaø/hoaëc khoâng coù gì caû. Theo Aristote,
nguyeân taéc naøy coù theå ñöôïc phaùt bieåu ñaày ñuû nhö sau:
- Dictum de omni: (Ñònh luaâït veà vaät trong chuûng loaïi hoaëc caùi ñaëc thuø trong caùi phoå bieán)
caùi gì ôû trong moät loaïi thì cuõng ôû trong chuûng loaïi cuûa tieåu loaïi ñoù. Vd: Neáu A ôû trong
ngoaïi haøm cuûa B vaø B ôû trong ngoaïi haøm cuûa C, thì A cuõng ôû trong ngoaïi haøm cuûa C.
- Dictum de nullo: (Ñònh luaät veà vaät ngoaøi chuûng loaïi): Caùi gì ôû ngoaøi moät chuûng loaïi thì
cuõng ôû ngoaøi nhöõng tieåu loaïi cuûa chuûng loaïi ñoù. Vd: caùi gì khoâng thuoäc veà moät chuûng
loaïi thì cuõng khoâng thuoäc veà nhöõng tieåu loaïi cuûa chuûng loaïi ñoù.
ÔÛ ñaây, Kant cho raèng Leibniz ñaõ bieán daïng nguyeân taéc treân thaønh: “caùi gì khoâng ñöôïc chöùa ñöïng
trong moät khaùi nieäm phoå bieán thì cuõng khoâng ñöôïc chöùa ñöïng trong nhöõng caùi ñaëc thuø thuoäc veà caùi
phoå bieán aáy”. (Vd: Moïi hoa hoàng ñeàu laø hoa, nhöng khoâng phaûi moïi loaïi hoa ñeàu coù gai, neân hoa
hoàng khoâng coù gai). (N.D).

407
 veà noù.

[Thaät vaäy], khaùi nieäm veà moät meùt khoái khoâng gian do toâi suy töôûng
baát cöù ôû ñaâu vaø baát cöù nhö theá naøo tuøy thích thì töï noù bao giôø cuõng hoaøn
toaøn ñoàng nhaát. Nhöng hai meùt khoái trong khoâng gian laïi phaân bieät vôùi
nhau raát roõ raøng chæ ñôn thuaàn töø caùc vò trí toàn taïi khaùc nhau cuûa chuùng
(numero diversa), vaø caùc vò trí naøy laø caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan trong ñoù
ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm naøy ñöôïc mang laïi; ñoái töôïng naøy khoâng thuoäc veà
khaùi nieäm maø thuoäc veà toaøn boä caûm naêng. Cuõng nhö theá, trong khaùi nieäm
veà moät söï vaät, seõ khoâng coù maâu thuaãn naøo caû neáu khoâng coù gì bò phuû ñònh
laïi ñöôïc noái keát vôùi moät ñieàu khaúng ñònh vaø caùc khaùi nieäm khaúng ñònh ñôn
thuaàn khi noái keát vôùi nhau khoâng theå taïo ra söï phuû ñònh ñöôïc. Nhöng trong
tröïc quan caûm tính, trong ñoù thöïc taïi ñöôïc mang laïi (ví duï: söï vaän ñoäng),
nhöõng ñieàu kieän (caùc höôùng ngöôïc nhau) - voán bò tröøu töôïng hoùa heát trong
khaùi nieäm veà söï vaän ñoäng noùi chung - hoaøn toaøn coù theå taïo neân söï maâu
thuaãn [ñoái laäp] khoâng phaûi chæ coù tính loâ-gíc, maø laø, töø toaøn nhöõng caùi
khaúng ñònh (Positiven) vaãn coù theå taïo ra hieäu quaû baèng = 0 [xem laïi ví duï ôû
B321]. | Nhö vaäy, ta khoâng coù quyeàn noùi raèng moïi thöïc taïi ñeàu hoaøn toaøn
nhaát trí vôùi nhau chæ vì khoâng tìm thaáy söï maâu thuaãn trong nhöõng khaùi nieäm
veà chuùng(1). Theo khaùi nieäm ñôn thuaàn, thì caùi beân trong laø cô chaát
(Substratum) cuûa moïi quan heä hay cuûa nhöõng quy ñònh beân ngoaøi. Do ñoù,
B339 neáu toâi tröøu töôïng hoùa heát moïi ñieàu kieän cuûa tröïc quan vaø chæ taäp trung vaøo
baûn thaân khaùi nieäm veà moät söï vaät noùi chung, toâi coù theå tröøu töôïng hoùa heát
moïi quan heä beân ngoaøi, vaø duø vaäy vaãn coøn laïi moät khaùi nieäm veà caùi gì
khoâng bieåu thò moät quan heä naøo nöõa, maø chæ ñôn thuaàn laø nhöõng quy ñònh
beân trong. Töø nhaän ñònh ñoù, coù veû nhö trong moïi söï vaät (baûn theå) ñeàu coù
moät caùi gì laø beân trong tuyeät ñoái, coù tröôùc moïi quy ñònh beân ngoaøi, vaø laøm
cho nhöõng quy ñònh beân ngoaøi coù theå coù ñöôïc. | Do vaäy, caùi cô chaát naøy laø
caùi gì khoâng coøn chöùa ñöïng nhöõng quan heä beân ngoaøi nöõa, do ñoù, laø ñôn
thuaàn [ñôn toá] (vì nhöõng söï vaät laø vaät theå, thì bao giôø cuõng chæ laø nhöõng
moái quan heä, ít nhaát laø quan heä giöõa nhöõng boä phaän beân ngoaøi nhau); vaø vì
ta khoâng bieát nhöõng quy ñònh beân trong tuyeät ñoái naøo khaùc ngoaøi nhöõng gì
thoâng qua giaùc quan beân trong cuûa ta, neân cô chaát naøy khoâng chæ ñôn thuaàn
maø coøn (töông töï nhö giaùc quan beân trong) ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng bieåu
töôïng, neân noùi caùch khaùc, moïi söï vaät ñeàu laø nhöõng ñôn töû (Monaden) thöïc
söï, hay laø nhöõng toàn taïi ñôn thuaàn ñöôïc phuù cho naêng löïc bieåu töôïng.

(1) Ngöôøi ta coù theå söû duïng caùch traùnh neù quen thuoäc ñeå caõi laïi raèng caùi thöïc taïi-vaät töï thaân
(realitates noumena) ít ra cuõng raát coù theå khoâng ñoái laäp laãn nhau, nhöng ñieàu maø hoï phaûi
laøm laø haõy thöû ñöa ra ví duï veà thöïc taïi thuaàn tuùy vaø phi caûm tính naøy ñeå chöùng minh khaùi
nieäm thuaàn tuùy coù theå hình dung ñöôïc gì hay thöïc ra khoâng hình dung ñöôïc ñieàu gì caû.
Nhöng ví duï nhö theá thì khoâng theå tìm ñöôïc ôû ñaâu khaùc ngoaøi trong kinh nghieäm laø nôi chæ
B339 mang laïi cho ta nhöõng hieän töôïng! | Cho neân meänh ñeà treân ñaây chaúng coù yù nghóa gì khaùc laø
khaúng ñònh moät ñieàu voán khoâng ai coù theå nghi ngôø, ñoù laø: "moät khaùi nieäm chæ chöùa ñöïng
nhöõng ñieàu khaúng ñònh thì khoâng chöùa ñöïng ñieàu gì phuû ñònh caû".

408
B340
Taát caû caùc ñieåm aáy ñeàu seõ hoaøn toaøn ñuùng, neáu quaû thaät ñoái vôùi
nhöõng ñieàu kieän ñeå nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi coù theå ñöôïc
mang laïi cho ta, khoâng caàn coù ñieàu kieän naøo khaùc ngoaøi khaùi nieäm veà moät
söï vaät noùi chung vaø khaùi nieäm thuaàn tuùy aáy coù theå tröøu töôïng hoùa khoûi taát
caû nhöõng ñieàu kieän aáy. Nhöng ngöôïc laïi, roõ raøng laø moät hieän töôïng thöôøng
toàn trong khoâng gian (coù quaûng tính, khoâng theå thaâm nhaäp ñöôïc) chæ chöùa
ñöïng toaøn nhöõng moái quan heä chöù khoâng coù gì laø caùi beân trong tuyeät ñoái
caû, nhöng vaãn coù theå laø cô chaát ñaàu tieân cho moïi tri giaùc beân ngoaøi. Chæ
baèng nhöõng khaùi nieäm suoâng, toâi khoâng theå suy töôûng veà moät caùi gì beân
ngoaøi maø khoâng coù caùi beân trong, vì nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng moái quan
heä giaû thieát tieân quyeát phaûi coù nhöõng söï vaät ñöôïc mang laïi tröôùc ñaõ, neáu
khoâng thì nhöõng khaùi nieäm naøy cuõng khoâng theå coù ñöôïc [seõ khoâng theå suy
nghó ñöôïc]. Nhöng, vì trong moät tröïc quan, coù chöùa ñöïng moät caùi gì ñoù
khoâng heà coù trong khaùi nieäm suoâng veà moät söï vaät noùi chung; vaø chính caùi
naøy mang laïi cho ta caùi cô chaát maø baèng khaùi nieäm ñôn thuaàn khoâng theå
nhaän thöùc ñöôïc, ñoù chính laø moät khoâng gian - vôùi taát caû nhöõng gì noù chöùa
ñöïng - bao goàm toaøn nhöõng moái quan heä moâ thöùc hoaëc hieän thöïc, cho neân
toâi khoâng theå noùi: vì baèng khaùi nieäm ñôn thuaàn, toâi khoâng theå hình dung
moät söï vaät maø khoâng coù caùi gì laø beân trong tuyeät ñoái, cho neân trong baûn
thaân söï vaät ñöôïc chöùa ñöïng trong nhöõng khaùi nieäm naøy vaø trong tröïc quan
veà chuùng cuõng khoâng coù caùi gì beân ngoaøi maø khoâng caàn caùi beân trong tuyeät
ñoái laøm cô sôû. Ñuùng laø neáu ta töôùc boû heát moïi ñieàu kieän cuûa tröïc quan, thì
B341 trong khaùi nieäm ñôn thuaàn seõ chaúng coù gì coøn laïi cho ta ngoaøi caùi beân trong
noùi chung vaø moái quan heä cuûa caùi beân trong naøy vôùi nhau, chæ nhôø ñoù caùi
beân ngoaøi môùi coù theå coù ñöôïc. Nhöng söï taát yeáu naøy voán chæ döïa vaøo söï
tröøu töôïng hoùa, khoâng heà coù thaät nôi nhöõng söï vaät trong chöøng möïc chuùng
ñöôïc mang laïi trong tröïc quan vôùi nhöõng quy ñònh chæ dieãn taû nhöõng moái
quan heä ñôn thuaàn, khoâng coù caùi gì beân trong laøm cô sôû caû bôûi vì: chuùng
khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï thaân maø chæ laø nhöõng hieän töôïng.

Nhöõng gì ta nhaän thöùc ñöôïc veà vaät chaát thì chæ toaøn laø nhöõng moái
quan heä maø thoâi (nhöõng caùi ta goïi laø nhöõng quy ñònh beân trong cuûa noù chæ
laø caùi beân trong so saùnh, töông ñoái). | Nhöng trong ñoù vaãn coù caùc moái quan
heä töï chuû (selbständig) vaø thöôøng toàn, nhôø ñoù moät ñoái töôïng nhaát ñònh ñöôïc
mang laïi cho ta. Neáu toâi tröøu töôïng hoùa khoûi caùc moái quan heä naøy, vaø baûo
raèng toâi khoâng coøn tieáp tuïc suy nghó ñöôïc gì, toâi khoâng heà thuû tieâu khaùi
nieäm veà moät söï vaät xeùt nhö hieän töôïng, cuõng khoâng thuû tieâu moät ñoái töôïng
in abstracto [moät caùch tröøu töôïng] maø chæ thuû tieâu moïi khaû theå cuûa moät ñoái
töôïng coù theå ñöôïc xaùc ñònh baèng nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn, töùc laø cuûa
moät vaät-töï thaân (Noumenon). Chaéc haún coù ngöôøi seõ söûng soát khi nghe noùi
raèng moät söï vaät chæ bao haøm nhöõng moái quan heä, nhöng moät söï vaät nhö theá
chæ laø moät hieän töôïng ñôn thuaàn vaø noù khoâng theå ñöôïc suy töôûng chæ baèng
caùc phaïm truø thuaàn tuùy; baûn thaân noù chæ coù trong moái quan heä ñôn thuaàn
cuûa caùi gì ñoù noùi chung vôùi caùc giaùc quan cuûa ta. Cuõng gioáng nhö theá, ta

409
 khoâng theå suy töôûng veà nhöõng moái quan heä cuûa nhöõng söï vaät moät caùch tröøu
töôïng (in abstracto) - neáu ta baét ñaàu vôùi nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn - baèng
caùch naøo khaùc hôn laø [cho raèng] caùi naøy laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng quy
ñònh trong caùi khaùc, vì khaùi nieäm naøy cuõng chính laø moät khaùi nieäm thuaàn
B342 tuùy cuûa giaùc tính, veà baûn thaân caùc moái quan heä [phaïm truø veà töông
quan]. Nhöng, chæ coù ñieàu trong tröôøng hôïp naøy, vì ta tröøu töôïng hoùa heát
moïi tröïc quan, neân toaøn boä caû moät phöông caùch laøm theá naøo ñeå caùi ña taïp
coù theå xaùc ñònh vò trí cho moãi boä phaän cuûa noù, ñoù laø moâ thöùc cuûa caûm naêng
(khoâng gian) cuõng bò maát theo vaø chính khoâng gian ñi tröôùc moïi tính nhaân
quaû thöôøng nghieäm.

Neáu ta hieåu nhöõng ñoái töôïng khaû nieäm ñôn thuaàn [vaät-töï thaân] laø
nhöõng söï vaät coù theå ñöôïc suy töôûng chæ baèng caùc phaïm truø thuaàn tuùy maø
khoâng caàn coù caùc nieäm thöùc cuûa caûm naêng, thì nhöõng ñoái töôïng nhö theá döùt
khoaùt khoâng theå coù ñöôïc. Bôûi vì ñieàu kieän cuûa söï söû duïng khaùch quan taát
caû caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính chuùng ta [caùc phaïm truø] chæ laø phöông caùch
cuûa tröïc quan caûm tính nhôø ñoù nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho ta, vaø
neáu ta tröøu töôïng hoùa caùc ñieàu kieän naøy ñi, caùc phaïm truø seõ khoâng theå coù
moái quan heä naøo vôùi moät ñoái töôïng. Vaø cho duø ta muoán giaû ñònh coù moät
phöông caùch tröïc quan naøo khaùc vôùi tröïc quan caûm tính cuûa ta, thì caùc chöùc
naêng ñeå suy töôûng [phaïm truø] cuõng seõ hoaøn toaøn khoâng coù yù nghóa gì ñoái
vôùi phöông caùch tröïc quan aáy. Nhöng neáu ta hieåu thuaät ngöõ treân chæ laø
nhöõng ñoái töôïng cuûa moät loaïi tröïc quan phi-caûm tính vaø vôùi chuùng, caùc
phaïm truø cuûa ta khoâng coù hieäu löïc nöõa vaø do ñoù ta khoâng theå coù nhaän thöùc
gì veà chuùng (caû tröïc quan laãn khaùi nieäm), nhöõng vaät-töï thaân (Noumena) chæ
theo nghóa tieâu cöïc nhö theá laïi phaûi ñöôïc chaáp nhaän: vì chuùng khoâng noùi
gì hôn laø: phöông caùch tröïc quan cuûa ta khoâng theå aùp duïng cho moïi söï vaät,
traùi laïi, chæ cho nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan ta thoâi, do ñoù giaù trò khaùch
quan cuûa noù laø coù giôùi haïn vaø do ñoù, daønh choã cho moät phöông caùch tröïc
B343 quan naøo khaùc, töùc cuõng cho nhöõng söï vaät coù theå laø nhöõng ñoái töôïng cuûa
loaïi tröïc quan naøy. Nhöng trong tröôøng hôïp naøy, khaùi nieäm veà vaät-töï thaân
chæ coù tính nghi vaán, töùc laø bieåu töôïng veà moät söï vaät maø ta khoâng theå noùi laø
coù theå coù hoaëc khoâng theå coù, vì ta khoâng bieát moät phöông caùch tröïc quan
naøo khaùc ngoaøi tröïc quan caûm tính, moät loaïi khaùi nieäm naøo khaùc ngoaøi caùc
phaïm truø, vaø khoâng caùi naøo trong caû hai laø töông hôïp ñöôïc vôùi moät ñoái
töôïng beân ngoaøi theá giôùi caûm tính. Vì theá, ta khoâng theå môû roäng moät caùch
tích cöïc laõnh vöïc nhöõng ñoái töôïng cuûa tö duy chuùng ta ra khoûi caùc ñieàu
kieän cuûa caûm naêng chuùng ta vaø giaû ñònh söï toàn taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa
tö duy thuaàn tuùy, töùc laø vaät-töï thaân vì chuùng khoâng coù moät yù nghóa tích cöïc
naøo ñöôïc neâu ra caû. Bôûi vì, ta phaûi thuù nhaän veà caùc phaïm truø cuûa ta raèng,
rieâng moät mình chuùng khoâng ñuû ñeå nhaän thöùc vaät-töï thaân vaø neáu khoâng coù
caùc chaát lieäu cuûa caûm naêng, chuùng chæ laø nhöõng moâ thöùc chuû quan cuûa söï
thoáng nhaát cuûa giaùc tính maø thoâi chöù khoâng coù ñoái töôïng. Taát nhieân, tö duy
khoâng phaûi laø moät saûn phaåm cuûa giaùc quan, vaø trong chöøng möïc ñoù, noù
khoâng bò giaùc quan giôùi haïn, nhöng khoâng vì theá maø coù ngay laäp töùc moät söï

410
 söû duïng rieâng bieät vaø thuaàn tuùy, khoâng coù söï tham gia cuûa caûm naêng vì nhö
vaäy noù khoâng coù ñoái töôïng. Ngöôøi ta cuõng khoâng theå goïi vaät-töï thaân laø moät
ñoái töôïng nhö theá [cuûa tö duy thuaàn tuùy], vì ñoái töôïng naøy chæ coù nghóa laø
khaùi nieäm nghi vaán veà moät ñoái töôïng daønh cho moät tröïc quan vaø giaùc tính
hoaøn toaøn khaùc vôùi cuûa chuùng ta; do ñoù, baûn thaân noù cuõng laø moät vaán ñeà
[nghi vaán]. Vaäy, khaùi nieäm veà vaät-töï thaân khoâng phaûi laø khaùi nieäm veà moät
ñoái töôïng maø chæ laø moät vaán ñeà thieát yeáu gaén lieàn vôùi söï giôùi haïn cuûa caûm
naêng chuùng ta. Vaø lieäu noù coù theå mang laïi nhöõng ñoái töôïng hoaøn toaøn thoaùt
B344 ly khoûi tröïc quan veà noù hay khoâng, caâu hoûi aáy cuõng chæ coù theå ñöôïc traû lôøi
moät caùch baát ñònh, ñoù laø: vì tröïc quan caûm tính khoâng aùp duïng cho moïi söï
vaät khoâng phaân bieät, neân vaãn coøn choã cho nhieàu loaïi ñoái töôïng [xa laï]
khaùc. | Do vaäy chuùng khoâng bò phuû nhaän moät caùch tuyeät ñoái, nhöng vì thieáu
moät khaùi nieäm xaùc ñònh veà chuùng (vì khoâng coù phaïm truø naøo duøng ñöôïc ôû
ñaây caû) neân cuõng khoâng theå ñöôïc khaúng ñònh nhö laø nhöõng ñoái töôïng cho
giaùc tính chuùng ta.

Nhö vaäy, giaùc tính giôùi haïn caûm naêng, ñoàng thôøi cuõng khoâng môû
roäng laõnh vöïc cuûa chính noù. | Vaø baèng caùch giaùc tính caûnh caùo caûm naêng
khoâng ñöôïc töï cho raèng coù theå ñi ñeán vôùi nhöõng vaät-töï thaân maø chæ ñeán vôùi
nhöõng hieän töôïng thoâi, thì giaùc tính suy töôûng veà moät ñoái töôïng töï-thaân,
nhöng chæ nhö laø moät ñoái töôïng sieâu nghieäm laø nguyeân nhaân cuûa hieän
töôïng (do ñoù, baûn thaân noù khoâng phaûi laø hieän töôïng) vaø ñoái töôïng sieâu
nghieäm aáy khoâng theå ñöôïc suy töôûng nhö laø löôïng, thöïc taïi hay baûn theå
v.v.. (vì nhöõng khaùi nieäm naøy luoân ñoøi hoûi caùc moâ thöùc caûm tính, trong ñoù
chuùng xaùc ñònh moät ñoái töôïng), do ñoù laø hoaøn toaøn khoâng theå bieát ñöôïc
phaûi chaêng noù ôû trong hay ôû ngoaøi ta, bò thuû tieâu cuøng vôùi caûm naêng hay
vaãn tieáp tuïc toàn taïi khi ta töôùc boû caûm naêng ñi. Neáu ta muoán goïi ñoái töôïng
B345 naøy laø moät vaät-töï thaân (Noumenon) vì bieåu töôïng veà noù khoâng phaûi laø caûm
tính, ta cöù vieäc goïi. Nhöng vì ta khoâng theå aùp duïng baát cöù phaïm truø naøo cuûa
giaùc tính vaøo cho noù, vaäy bieåu töôïng veà noù vaãn laø hoaøn toaøn troáng roãng ñoái
vôùi ta vaø khoâng duøng vaøo vieäc gì ngoaøi vieäc chæ roõ ranh giôùi cuûa nhaän thöùc
caûm tính cuûa ta, vaø ñeå daønh laïi moät khoaûng troáng maø ta khoâng theå laáp
ñaày baèng kinh nghieäm khaû höõu laãn baèng giaùc tính thuaàn tuùy.

Vaäy, söï pheâ phaùn giaùc tính thuaàn tuùy naøy khoâng cho pheùp noù taïo ra
moät laõnh vöïc môùi meû veà nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi nhöõng ñoái töôïng coù
theå xuaát hieän ra cho noù nhö laø hieän töôïng ñeå maïo hieåm böôùc vaøo nhöõng theá
giôùi khaû nieäm, thaäm chí khoâng ñöôïc pheùp nghó ñeán moät khaùi nieäm naøo veà
chuùng. Söï sai laàm daãn daét ñeán phöông caùch cöïc kyø aûo töôûng naøy - söï sai
laàm coù theå tha thöù ñöôïc nhöng khoâng theå bieän hoä ñöôïc - chính laø ôû choã: söï
söû duïng giaùc tính ñaõ bieán thaønh söï söû duïng sieâu nghieäm ñi ngöôïc laïi yù

411
 höôùng vaø muïc tieâu cuûa chính noù*, vaø nhöõng ñoái töôïng, töùc caùc tröïc quan
khaû höõu ñaõ phaûi höôùng theo nhöõng khaùi nieäm thay vì nhöõng khaùi nieäm
phaûi höôùng theo caùc tröïc quan khaû höõu (laø cô sôû duy nhaát mang laïi giaù trò
khaùch quan cho chuùng). Nhöng nguyeân nhaân cuõng laïi laø do söï Thoâng giaùc
vaø cuøng vôùi noù laø tö duy laïi ñi tröôùc söï saép xeáp coù theå coù veà nhöõng bieåu
B346 töôïng thaønh moät traät töï nhaát ñònh. Töùc laø, ta suy töôûng veà moät caùi gì ñaáy
noùi chung vaø moät maët, xaùc ñònh noù moät caùch caûm tính, nhöng [maët khaùc] laïi
phaân bieät caùi ñoái töôïng ñöôïc hình dung moät caùch phoå bieán vaø tröøu töôïng (in
abstracto) aáy vôùi baûn thaân phöông caùch tröïc quan ñaëc thuø veà noù. | Tröôøng
hôïp ñoù, seõ chæ coøn laïi nôi ta phöông caùch ñeå xaùc ñònh ñoái töôïng baèng tö
duy; phöông caùch naøy thaät ra chæ laø moâ thöùc loâ-gíc ñôn thuaàn, khoâng coù noäi
dung nhöng vôùi ta, noù laïi coù veû laø phöông caùch toàn taïi cuûa ñoái töôïng töï-
thaân (Noumenon) maø khoâng chòu nhìn laïi tröïc quan laø caùi bò giôùi haïn vaøo
nôi caùc giaùc quan cuûa chuùng ta.

-----------------o0o----------------

Tröôùc khi rôøi khoûi phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm, ta neân boå sung
theâm vaøi ñieàu tuy töï chuùng khoâng quan troïng ñaëc bieät nhöng coù veû caàn
thieát ñeå heä thoáng ñöôïc hoaøn chænh. Khaùi nieäm toái cao maø moät moân trieát
hoïc sieâu nghieäm thöôøng phaûi baét ñaàu, ñoù laø söï phaân chia ra ñieàu coù theå
coù vaø ñieàu khoâng theå coù. Nhöng vì moïi söï phaân chia ñoøi hoûi tieân quyeát
moät khaùi nieäm cuõng ñöôïc phaân chia, töùc laø moät khaùi nieäm coøn cao hôn nöõa
phaûi ñöôïc ñeà ra vaø ñoù chính laø khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng noùi chung -
(ñöôïc hieåu moät caùch nghi vaán vaø khoâng xaùc ñònh ñöôïc noù laø coù theå coù hay
khoâng theå coù). Cuõng vì caùc phaïm truø laø caùc khaùi nieäm duy nhaát ñöôïc aùp
duïng vaøo nhöõng ñoái töôïng noùi chung, cho neân vieäc phaân bieät moät ñoái töôïng
laø coù (Etwas: caùi gì ñoù) hay khoâng (Nichts: caùi hö voâ) phaûi döïa vaøo trình töï
vaø söï höôùng daãn cuûa caùc phaïm truø.

B347 - 1: [Ñoái vôùi caùc phaïm truø veà löôïng:] caùc khaùi nieäm veà Taát caû [moïi caùi],
Nhieàu [caùi] vaø Moät [caùi] laø ñoái laäp vôùi khaùi nieäm thuû tieâu taát caû, töùc laø
khaùi nieäm veà caùi Khoâng [caùi naøo caû]. Theo ñoù, ñoái töôïng cuûa moät khaùi
nieäm maø khoâng tìm ñöôïc tröïc quan naøo töông öùng laø = caùi khoâng coù
(Nichts), töùc laø moät khaùi nieäm khoâng coù ñoái töôïng, gioáng nhö nhöõng vaät-
töï thaân khoâng theå ñöôïc tính vaøo haøng nguõ cuûa khaû theå maëc duø khoâng phaûi
vì vaäy maø phaûi xem laø khoâng theå coù (ens rationis - vaät coù theå ñöôïc suy
töôûng); hay laø gioáng nhö nhöõng löïc cô baûn môùi meû naøo ñoù trong vaät chaát

*
“Bestimmung”: söï quy ñònh. ÔÛ ñaây chuùng toâi dòch laø “yù höôùng vaø muïc tieâu” ñeå laøm roõ hôn yù
nghóa khaù roäng cuûa töø naøy. Tuøy theo vaên caûnh, sau naøy coù khi chuùng toâi dòch chaúng haïn:
“Bestimmung des Menschen”: vaän meänh cuûa con ngöôøi. (N.D).

412
 maø suy töôûng veà chuùng khoâng coù gì maâu thuaãn nhöng khoâng theå tìm ñöôïc
ví duï cuï theå trong kinh nghieäm vaø vì vaäy khoâng buoäc phaûi tính chuùng vaøo
nhöõng khaû theå [nhöõng caùi coù theå coù].

- 2: Thöïc taïi laø coù, phuû ñònh laø khoâng coù, ñoù laø khaùi nieäm veà söï thieáu vaéng
[tính thöïc taïi cuûa] moät ñoái töôïng, ví duï: boùng toái [laø thieáu aùnh saùng]; söï
laïnh leõo [laø thieáu söï noùng aám]... (nihil privativum)

- 3: Moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tröïc quan khoâng coù baûn theå, töùc töï baûn thaân noù
khoâng phaûi laø ñoái töôïng maø chæ laø ñieàu kieän moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa moät ñoái
töôïng (nhö laø hieän töôïng) chaúng haïn nhö laø khoâng gian thuaàn tuùy vaø thôøi
gian thuaàn tuùy. | Chuùng chaéc chaén laø coù nhö laø caùc moâ thöùc cuûa tröïc quan,
nhöng baûn thaân khoâng phaûi laø nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc tröïc quan (ens
imaginarium).

B348 - 4: Ñoái töôïng cuûa moät khaùi nieäm töï-maâu thuaãn laø khoâng coù, vì khaùi nieäm
[veà caùi] khoâng coù (Nichts) cuõng coù nghóa laø caùi khoâng theå coù (das
Unmögliche), chaúng haïn moät hình veõ [khoâng gian] bao haøm hai ñöôøng
thaúng (nihil negativum).

Nhö vaäy baûng phaân chia veà khaùi nieäm CAÙI KHOÂNG coù theå ñöôïc
trình baøy nhö sau: (vieäc phaân chia töông töï veà khaùi nieäm CAÙI COÙ seõ töø ñoù
suy ra):

CAÙI KHOÂNG NHÖ LAØ

1. KHAÙI NIEÄM ROÃNG, KHOÂNG COÙ ÑOÁI TÖÔÏNG (ENS RATIONIS)

2. ÑOÁI TÖÔÏNG ROÃNG CUÛA MOÄT 3. TRÖÏC QUAN ROÃNG KHOÂNG COÙ
KHAÙI NIEÄM (NIHILPRIVATIVUM) ÑOÁI TÖÔÏNG (ENS IMAGINARIUM)

4. ÑOÁI TÖÔÏNG ROÃNG, KHOÂNG COÙ KHAÙI NIEÄM

(NIHILNEGATIVUM)

Ta thaáy raèng ENS RATIONIS (soá 1) khaùc vôùi NIHIL NEGATIVUM

(soá 4) ôû choã caùi tröôùc khoâng ñöôïc tính vaøo loaïi caùc khaû theå vì noù chæ laø moät
saûn phaåm cuûa tö töôûng (tuy khoâng töï-maâu thuaãn), trong khi caùi sau laø hoaøn
toaøn ñoái laäp vôùi moïi CAÙI COÙ THEÅ COÙ, trong chöøng möïc laø moät khaùi nieäm
B349 töï thuû tieâu chính noù. Tuy vaäy, caû hai ñeàu laø nhöõng khaùi nieäm roãng. Ngöôïc
laïi, NIHIL PRIVATIVUM (soá 2) vaø ENS IMAGINARIUM (soá 3) laø nhöõng
chaát lieäu roãng cuûa nhöõng khaùi nieäm. Neáu aùnh saùng khoâng ñöôïc mang laïi
cho giaùc quan, ta khoâng theå hình dung boùng toái vaø neáu nhöõng ñoái töôïng coù
quaûng tính khoâng ñöôïc tri giaùc, ta khoâng theå hình dung khoâng gian. Khoâng

413
nhöõng söï phuû ñònh maø caû moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tröïc quan - khoâng coù caùi
gì thöïc toàn – khoâng theå laø moät ñoái töôïng.

414
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

9.5.2 CAÙC ÑÒNH ÑEÀ CUÛA TÖ DUY THÖÔØNG NGHIEÄM NOÙI CHUNG

Tö duy thöôøng nghieäm (empirisches Denken) laøm coâng vieäc noái keát caû ba yeáu toá treân
ñaây cuûa nhaän thöùc: tröïc quan, tri giaùc vaø kinh nghieäm. Töø söï noái keát aáy, tö duy
thöôøng nghieäm xaùc ñònh ba hình thaùi cuûa nhaän thöùc: khaû naêng, hieän thöïc vaø taát yeáu.
Caùc ñònh ñeà cuûa tö töôûng thöôøng nghieäm noùi chung cho thaáy: Trong moät phaùn ñoaùn,
ñaâu laø caùc ñieàu kieän coù giaù trò tieân nghieäm ñeå xaùc ñònh noäi dung phaùn ñoaùn laø coù theå
coù veà maët thuaàn loâ-gíc (khaû theå loâ-gíc), ñaâu laø caùc ñieàu kieän tieân nghieäm ñeå - veà maët
thöôøng nghieäm hay thöïc toàn - noù laø hieän thöïc (wirklich) vaø ñieàu kieän naøo ñeå laø taát yeáu
(nhaát thieát phaûi coù):

a) Caùi gì phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa kinh nghieäm (töùc vôùi tröïc quan vaø
caùc phaïm truø), thì COÙ THEÅ toàn taïi.

b) Caùi gì coá keát chaët cheõ vôùi caùc ñieàu kieän chaát theå cuûa kinh nghieäm (cuûa caûm giaùc),
thì THÖÏC SÖÏ toàn taïi.

c) Caùi gì coù söï coá keát vôùi caùi hieän thöïc ñöôïc xaùc ñònh theo caùc ñieàu kieän phoå quaùt
cuûa kinh nghieäm, thì TAÁT YEÁU toàn taïi.

Ta thaáy caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa tröïc quan vaø tö duy chæ coù theå ñöa ñeán caùc khaû
naêng thuaàn tuùy maø thoâi. Caùc khaû naêng naøy keát hôïp vôùi caùc caûm giaùc cuõng chæ ñöa
ñeán ñöôïc caùi thöïc toàn thöôøng nghieäm hay hieän thöïc, chöù khoâng theå ñi xa hôn ñöôïc
nöõa. Vaäy chæ coù tri giaùc thöôøng nghieäm môùi mang laïi thöïc taïi, töùc caùi thöïc söï töông
öùng vôùi caùc bieåu töôïng cuûa ta. Trong tinh thaàn ñoù, caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy keát thuùc laõnh vöïc “loâ-gíc cuûa chaân lyù”. Ngoaøi ranh giôùi cuûa laõnh vöïc aáy, chæ coøn
“ñaïi döông bao la ñaày baûo toá” cuûa “Loâ-gíc cuûa aûo töôïng” maø Kant saép söûa daãn ta maïo
hieåm böôùc vaøo.

Nhöng tröôùc khi phieâu löu, ta haõy cuøng Kant nghæ ngôi moät laùt ñeå ghi nhaän theâm moät
soá nhaän xeùt keát luaän, cuõng laø ñeå oân laïi nhöõng gì ñaõ ñoïc:

9.6 MAÁY KEÁT LUAÄN CUÛA “PHAÂN TÍCH PHAÙP CAÙC NGUYEÂN TAÉC”

Cuoái Phaàn baøn veà ñònh ñeà thöù 2, Kant boå sung maáy trang “Phaûn baùc thuyeát duy taâm”
(B275-279), roài khi keát thuùc phaàn “Phaân tích phaùp caùc nguyeân taéc”, coù veû Kant vaãn
chöa yeân taâm raèng ngöôøi ñoïc ñaõ thöïc söï hieåu oâng, neân daønh theâm gaàn 60 trang
(B295-349) ñeå vieát theâm moät chöông (Chöông 3: Veà cô sôû ñeå phaân bieät moïi ñoái

415
 töôïng noùi chung ra thaønh: “Phänomena vaø Noumena” vaø moät phuï luïc daøi noùi veà
(1)
“Tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö do vieäc söû duïng laãn
loän giaùc tính moät caùch thöôøng nghieäm vaø sieâu nghieäm”. Phaàn noùi roõ theâm naøy khaù
daøi vaø phöùc taïp, ñuùc keát caùc nhaän ñònh quan troïng cuûa Kant, chuaån bò cho phaàn sau
cuûa quyeån saùch. ÔÛ ñaây, ta caàn naém vöõng maáy yù chính cuûa oâng:

9.6.1 Phaûn baùc thuyeát duy taâm

Döôùi daïng “nghi vaán”, thuyeát duy taâm cuûa Descartes xem kinh nghieäm beân trong (noäi
taâm) laø caùi duy nhaát chaéc thaät, khoâng theå nghi ngôø (Cogito, ergo sum: toâi tö duy, vaäy
toâi toàn taïi), ngöôïc laïi, söï toàn taïi cuûa caùc ñoái töôïng beân ngoaøi laø “khaû nghi vaø khoâng
theå chöùng minh ñöôïc” (B274). Coøn thuyeát duy taâm “giaùo ñieàu” cuûa Berkeley laïi xem
“caùc söï vaät trong khoâng gian chæ laø nhöõng saûn phaåm töôûng töôïng cuûa ñaàu oùc ta”.
Theo Kant, keát luaän cöïc ñoan cuûa Berkeley laø khoâng theå traùnh ñöôïc neáu xem “khoâng
gian” laø moät ñaëc ñieåm, moät thuoäc tính cuûa Vaät-töï thaân maø Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm
ñaõ phaûn baùc. Ñoàng thôøi, traùi vôùi Descartes, Kant chöùng minh raèng: “ngay baûn thaân
kinh nghieäm beân trong cuûa ta maø Descartes khoâng theå nghi ngôø cuõng chæ coù theå coù
ñöôïc laø nhôø laáy kinh nghieäm veà theá giôùi beân ngoaøi laøm tieàn ñeà” (nt). Söï toàn taïi cuûa
chính ta ñöôïc giaùc quan beân trong khaúng ñònh ñoøi hoûi phaûi coù moät caùi gì thöôøng toàn
beân ngoaøi ta, do ñoù ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc söï vaät beân ngoaøi vaø chuùng khoâng phaûi laø
saûn phaåm töôûng töôïng (B275). Laäp tröôøng naøy chính laø thuyeát duy taâm sieâu nghieäm
(hay thuyeát duy taâm pheâ phaùn) cuûa Kant nhö ñaõ bieát vaø seõ ñöôïc trình baøy theâm ôû
B519-525.

9.6.2 “Hieän töôïng” vaø “Vaät töï thaân”

Keát thuùc “Phaân tích phaùp caùc Nguyeân taéc”, Kant hoaøn taát vieäc chöùng minh khaû theå cuûa
nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, ñoàng thôøi ñaõ giôùi thieäu caùc phaùn ñoaùn cô
baûn nhaát thuoäc loaïi naøy ñöôïc oâng tìm thaáy trong tröïc quan, tri giaùc vaø kinh nghieäm
noùi chung. Theo Kant, trong tinh thaàn caùch maïng Copernic, caùc phaùn ñoaùn toång hôïp
tieân nghieäm treân ñaây sôû dó coù ñöôïc laø nhôø nhaän thöùc khoâng höôùng theo caùc ñoái töôïng,
traùi laïi, caùc ñoái töôïng höôùng theo nhaän thöùc. Chính chuû theå nhaän thöùc töï mình mang
tính quy luaät töï nhieân sieâu nghieäm ñaët vaøo trong Töï nhieân, keát tinh thaønh caùc Nguyeân
taéc toång hôïp. Nhö vaäy ta hieåu taïi sao Kant baûo raèng nhöõng ñoái töôïng cuûa Töï nhieân laø
thaønh quaû caáu taïo cuûa chuû theå nhaän thöùc: caùi ñöôïc nhaän thöùc chæ trôû thaønh ñoái töôïng
khaùch quan laø nhôø vaøo noã löïc caáu taïo (konstitutiv) tieân nghieäm cuûa chuû theå; noùi ngaén

(1)
“Khaùi nieäm phaûn tö”: xem chuù thích ôû 8.3.3

416
 goïn: chuùng laø Hieän töôïng (Phaenomenon) chöù khoâng phaûi Vaät (ñoái töôïng, khaùch
theå) töï thaân (Noumenon: nghóa ñen: caùi chæ ñöôïc suy töôûng).

Tröôùc ñaây ta ñaõ nhieàu laàn ñeà caäp qua söï phaân bieät quan troïng naøy (2.1.7 vaø 8.1.6)
nay ta tìm hieåu roõ theâm. Nhö ñaõ noùi, vôùi Kant, khaùi nieäm “Vaät-töï thaân” chæ laø moät khaùi
nieäm coù tính phöông phaùp chöù khoâng phaûi moät khaùi nieäm sieâu hình hoïc. Trong laõnh
vöïc nhaän thöùc lyù thuyeát, Vaät-töï thaân khoâng bieåu thò moät theá giôùi thöù hai, ôû ñaøng sau
caùc hieän töôïng nhö laø theá giôùi “ñích thöïc”. Vaät-töï thaân thuoäc veà loaïi nhöõng khaùi nieäm
nhaát thieát phaûi coù ñeå nhaän ra ñöôïc khaû theå cuûa kinh nghieäm, töùc cuûa nhaän thöùc thöïc
söï. Thuaät ngöõ “Vaät-töï thaân”, hay chính xaùc hôn, “Vaät ñöôïc xem xeùt nôi töï thaân noù
(chöù khoâng phaûi nhö hieän töôïng)” cho thaáy: caùi ñöôïc nhaän thöùc khoâng phaûi coù ñöôïc laø
chæ nhôø caùc quy ñònh chuû quan cuûa chuû theå nhaän thöùc. Vaãn phaûi coù moät “yeáu toá thöù
ba” (coøn goïi laø “haïn töø thöù ba” - tertium quid) khoâng thuoäc veà tính chuû theå tieân
nghieäm laãn thöôøng nghieäm. Yeáu toá ñoäc laäp vôùi chuû theå naøy laø tieàn ñeà nhaát thieát phaûi
ñöôïc khaúng ñònh vì neáu khoâng seõ khoâng theå coù nhaän thöùc, nhöng khi ñi vaøo quan heä
nhaän thöùc thì veà nguyeân taéc, noù khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh vì “khoâng coù phaïm truø naøo
coù hieäu löïc vôùi chuùng” (B344), do ñoù khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc vaø “khoâng phaûi laø ñoái

töôïng cuûa giaùc tính”(1). Ñoái vôùi nhaän thöùc lyù thuyeát, noù laø cô sôû nhöng laø cô sôû khoâng

(1)
Hình aûnh “hoøn ñaûo” cuûa chaân lyù (B295) nhaéc laïi muïc ñích cuûa “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn
tuùy” laø xaùc ñònh “caùc ranh giôùi” cuûa caûm naêng vaø lyù tính ñeå mang laïi tri thöùc vöõng chaéc cho
Sieâu hình hoïc. Chuû yeáu laø xaùc ñònh phaïm vi cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm. Phaân tích phaùp caùc
khaùi nieäm ñaõ cho thaáy nhöõng khaùi nieäm tieân nghieäm duy nhaát nhôø ñoù giaùc tính coù theå nhaän
thöùc ñöôïc ñoái töôïng laø 12 phaïm truø (B106) vaø caùc “haäu phaïm truø” ñöôïc daãn xuaát ra töø ñoù.
(B108). Nhö vaäy, caâu hoûi veà ranh giôùi cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm trôû thaønh caâu hoûi veà
ranh giôùi cuûa vieäc söû duïng caùc phaïm truø. Do ñoù, Kant phaân bieät giöõa vieäc söû duïng “thöôøng
nghieäm” vaø söû duïng “sieâu nghieäm” ñoái vôùi phaïm truø, tuøy theo chuùng ñöôïc aùp duïng chæ cho
nhöõng “hieän töôïng” töùc nhöõng ñoái töôïng cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu hoaëc cho “söï vaät noùi
chung vaø töï-thaân” (B297). Nhöõng khaùi nieäm tieân nghieäm coù theå ñöôïc söû duïng moät caùch
thöôøng nghieäm, keå caû trong nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm bao laâu nhöõng phaùn
ñoaùn naøy ñöôïc giôùi haïn trong laõnh vöïc nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm. Coøn söû duïng sieâu
nghieäm laø aùp duïng phaïm truø moät caùch tuøy tieän vaø “baát hôïp phaùp” vaøo moïi “söï vaät noùi chung”.
(Chuù yù: vieäc söû duïng sieâu nghieäm ñoái vôùi phaïm truø laø do khoâng bieát phaân bieät giöõa “hieän
töôïng” vaø “vaät-töï thaân”, coøn vieäc söû duïng sieâu vieät laø coá tình yeâu saùch raèng phaïm truø coù giaù
trò cho caû “vaät-töï thaân”).
Theo Kant, vieäc söû duïng sieâu nghieäm ñoái vôùi khaùi nieäm laø khoâng ñöôïc pheùp vì hai lyù do sau:
i: moïi khaùi nieäm, keå caû phaïm truø, chæ coù “giaù trò khaùch quan” laø khi coù quan heä vôùi tröïc quan
(thöôøng nghieäm) veà ñoái töôïng, nghóa laø phaûi coù ít nhaát moät ñoái töôïng ñeå khaùi nieäm aáy
“quan heä” (ñöôïc aùp duïng cuï theå”. Kant goïi ñoù laø “khaû naêng hieän thöïc”, “tính thöïc taïi khaùch
quan” cuõng nhö “yù nghóa” (Sinn) vaø “noäi dung” (Bedeutung) cuûa khaùi nieäm. Khaùi nieäm
khoâng coù “giaù trò khaùch quan” laø “troáng roãng” (B298).
ii: Ñaëc bieät ñoái vôùi phaïm truø, chuùng chæ coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo ñoái töôïng laø thoâng qua “nieäm
thöùc sieâu nghieäm” (B176). Khoâng coù nieäm thöùc, caùc phaïm truø chæ laø caùc moâ thöùc tö
töôûng troáng roãng, khoâng coù noäi dung. Noùi caùch khaùc, caùc phaïm truø thuaàn tuùy chæ coù “yù
nghóa sieâu nghieäm” trong chöøng möïc cho pheùp ta suy töôûng veà caáu truùc toång quaùt cuûa

417
 ñöôïc xaùc ñònh cuûa moïi caûm giaùc, neân Kant goïi noù laø moät caùi X [voâ danh] naøo ñoù,
moät “ñoái töôïng sieâu nghieäm” nhö laø khaû theå cho tính ñoái töôïng cuûa söï vaät, hay chæ laø
“moät khaùi nieäm giôùi haïn” (Grenzbegriff) vaø “chæ ñöôïc duøng theo nghóa tieâu cöïc

(B311)(1). Kant nhaán maïnh: “Ñoái töôïng sieâu nghieäm laøm cô sôû cho caùc ñoái töôïng beân
ngoaøi cuõng nhö cho nhöõng gì thuoäc tröïc quan beân trong khoâng phaûi laø caùc vaät chaát
töï thaân, cuõng khoâng phaûi laø moät höõu theå-tö duy töï thaân, maø chæ laø moät cô sôû khoâng

nhaän thöùc ñöôïc cuûa caùc hieän töôïng, vaø chæ caùc hieän töôïng naøy laø mang laïi khaùi
nieäm thöôøng nghieäm veà loaïi tröôùc cuõng nhö veà loaïi sau”. (A379-380). Khaùc vôùi caû
truyeàn thoáng trieát hoïc baét nguoàn raát xa töø Parmenides vaø Platon, theo ñoù ngöôøi ta chæ
nhaän thöùc ñöôïc “toàn taïi ñích thöïc” khi tö duy thoaùt khoûi moïi raøng buoäc cuûa giaùc quan
höõu haïn, Kant ñaõ ñaùnh giaù ngöôïc laïi. Neáu Platon cho raèng “toàn taïi ñích thöïc” (caùc yù
nieäm) chæ heù môû cho tö duy thuaàn tuùy (noesis, töùc haønh vi cuûa nous”), coøn nhaän thöùc

a- laø caáu truùc cuûa moät “ñoái töôïng noùi chung” ñöôïc quy ñònh bôûi caùc phaïm truø thuaàn tuùy
(khoâng ñöôïc nieäm thöùc hoùa). (Xem muïc ii cuûa chuù thích 1 ôû trang tröôùc).

b- laø “caùi gì ñoù = X” (Etwas = X) ñoàng nhaát, chung cho moïi hieän töôïng

c- laø “cô sôû” hay “nguyeân nhaân” (Grund) sieâu nghieäm rieâng bieät - nhöng ta khoâng bieát
ñöôïc - cuûa nhöõng ñoái töôïng khaùc nhau.

Ba yù nghóa naøy gaén lieàn vôùi nhau: Ta ñi töø yù nghóa a sang yù nghóa b khi ta xaùc ñònh noäi
dung cho khaùi nieäm veà moät “ñoái töôïng noùi chung” baèng caùi ña taïp cuûa tröïc quan. Baèng caùch

aáy ta nhaän thöùc ñöôïc moät ñoái töôïng thöôøng nghieäm. Nhöng, neáu ta tröøu töôïng hoùa (löôïc boû)
moïi thuoäc tính do caûm naêng ñem laïi veà ñoái töôïng naøy, caùi coøn laïi seõ laø b, töùc “bieåu töôïng veà
nhöõng hieän töôïng döôùi khaùi nieäm cuûa moät “ñoái töôïng noùi chung”, cuûa caùi gì ñoù = X” gioáng heät
nhau (einerlei) (A252) cho moïi hieän töôïng, vì ta ñaõ tröøu töôïng hoùa taát caû nhöõng gì nhôø ñoù ta

“tính ñoái töôïng” (Gegenständlichkeit) (töùc chæ cho pheùp ta “suy töôûng” raèng moät ñoái
töôïng (theo nghóa roäng nhaát) phaûi coù moät löôïng nhaát ñònh, caùc chaát nhaát ñònh, coù baûn theå
vôùi caùc tuøy theå, coù nguyeân nhaân vaø keát quaû, coù söï töông taùc vôùi caùc ñoái töôïng khaùc vaø coù
hình thaùi “khaû naêng”, “hieän thöïc” hoaëc “taát yeáu”...). Tuy nhieân, caáu truùc toång quaùt naøy chæ
coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo ñoái töôïng hieän thöïc khi bieát roõ ñoù laø “löôïng” naøo, “baûn theå” naøo,
vaø chuùng ta (con ngöôøi) chæ bieát ñöôïc nhöõng ñieàu aáy töø nhöõng ñoái töôïng caûm tính trong
khoâng gian-thôøi gian. Theo Kant, chính vieäc giôùi haïn nhöõng phaùn ñoaùn coù yù nghóa vaøo
laõnh vöïc “nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm” laø keát quaû quan troïng cuûa Phaân tích phaùp
sieâu nghieäm, vaø Phaân tích phaùp sieâu nghieäm, do ñoù, seõ theá choã cho moân Baûn theå hoïc
truyeàn thoáng laø moân hoïc töôûng raèng coù theå ñöa ra nhöõng phaùn ñoaùn veà moïi “ñoái töôïng
noùi chung” (B303). (“Ñoái töôïng noùi chung” laø thuaät ngöõ thuoäc moân Baûn theå hoïc -
Ontologie - töø thôøi C. Wolff. Xem: C. Wolff: Deutsche Metaphysik, §10).
(1)
“Ñoái töôïng sieâu nghieäm” (transzendentaler Gegenstand) hay “khaùch theå sieâu
nghieäm” (transzendentales Objekt) laø töø raát khoù, ñöôïc Kant duøng theo ba yù nghóa:

418
phaân bieät ñöôïc chuùng. “Ñoái töôïng sieâu nghieäm” naøy, veà maët yù nghóa, laø “ñoäc laäp” vôùi nhöõng
bieåu töôïng cuûa ta, vì ta ñaõ löôïc boû moïi thuoäc tính cuûa chuùng, theá nhöng, trong thöïc teá, noù
khoâng heà “taùch rôøi” khoûi nhöõng döõ lieäu caûm tính bôûi noù vaãn laø moät ñoái töôïng cuûa tröïc quan
caûm tính.

Chæ coù “ñoái töôïng sieâu nghieäm” theo nghóa c (Kant coøn goïi laø “ñoái töôïng khaû nieäm” -

intelligible Gegenstände -) môùi coù theå laø “cô sôû” cho töøng hieän töôïng rieâng leû, nhöng ta khoâng
theå bieát ñöôïc noù coù hay khoâng. Töùc laø, sau khi tröøu töôïng hoùa khoûi moïi thuoäc tính, vaãn coù theå
“coøn laïi” moät caùi gì, khoâng phaûi “cho ta” maø coù theå chæ daønh cho moät loaïi trí tueä khaùc vôùi ta,
cho moät loaïi “tröïc quan “trí tueä”, khoâng-caûm tính” naøo ñoù maø ta hoaøn toaøn khoâng theå bieát
ñöôïc. Trong baûn A, Kant goïi “ñoái töôïng sieâu nghieäm” naøy moät maët laø “Noumenon”, maët khaùc
laïi baûo raèng noù “khoâng theå laø “Noumenon” ñöôïc” (A253). ÔÛ baûn B, ñieàu naøy deã hieåu hôn khi
oâng phaân bieät “Noumenon” theo nghóa tieâu cöïc vaø “Noumenon” theo nghóa tích cöïc (B307)
nhö laø hai phöông caùch ñeå coù hình dung veà “moät ñoái töôïng töï thaân” (an sich selbst)

caûm tính chæ bieát ñöôïc caùc “toàn taïi khoâng ñích thöïc”, “caùc hieän töôïng”, thì Kant cho raèng caùc
hieän töôïng ñöôïc giaùc quan vaø giaùc tính thaâm nhaäp laø ñoái töôïng khaùch quan duy nhaát cuûa ta,
laø caùi Toàn taïi duy nhaát cho ta, coøn tö duy thuaàn tuùy khoâng mang laïi nhaän thöùc naøo caû. Caùi
“Töï thaân” - ñoäc laäp vôùi caûm naêng vaø giaùc tính - khoâng phaûi laø Toàn taïi khaùch quan, chaân thöïc
maø laø caùi hoaøn toaøn khoâng ñöôïc xaùc ñònh, moät tieàn giaû ñònh ñôn thuaàn. Töø ñoù, Kant ñi ñeán
keát luaän quan troïng: Trong laõnh vöïc lyù thuyeát, khoâng coù choã cho vieäc söû duïng theo nghóa tích
cöïc veà Vaät töï thaân nhö laø toàn taïi ñích thöïc, vaø “söï phaân chia ñoái töôïng ra laøm hieän töôïng vaø
vaät töï thaân, vaø phaân chia theá giôùi ra laøm theá giôùi khaû giaùc hay caûm tính (mundus sensibilis) vaø
theá giôùi sieâu caûm giaùc hay khaû nieäm (mundus intelligibilis; khaû nieäm: chæ coù theå ñöôïc suy
töôûng) laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc theo nghóa tích cöïc” (B311). Phaân bieät veà maët
phöông phaùp nhaän thöùc nhöng khoâng phaân ñoâi theá giôùi veà maët baûn theå hoïc, ñoù laø caùch
laøm cuûa Kant ñeå baûo veä cuoäc caùch maïng Copernic cuûa oâng veà chuû theå tính sieâu nghieäm.

Nhö vaäy, Kant vöøa baùc boû thuyeát duy lyù xem tö duy coù laõnh vöïc nhaän thöùc rieâng, vöøa baùc
boû thuyeát hoaøi nghi phuû nhaän moïi chaân lyù sieâu hình hoïc. Caùc chaân lyù aáy laø coù thöïc nhöng
khoâng phaûi nhö Sieâu hình hoïc coå truyeàn töôûng raèng coù theå duøng tö duy ñôn thuaàn ñeå coù theå
vöôït khoûi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, vöôn ñeán caùi sieâu vieät. Nhieäm vuï cuûa trieát hoïc sieâu
nghieäm theo Kant, tröôùc heát laø laøm saùng toû caùc ñieàu kieän khaû theå cuûa moïi kinh nghieäm. Moïi
nhaän thöùc tieân nghieäm treân ñaây chæ laø ñeå phuïc vuï cho nhaän thöùc haäu nghieäm, coøn nhöõng ñoái
töôïng “sieâu nhieân, khaû nieäm” (seõ ñöôïc Kant goïi laø (B306) (töùc “Vaät-töï thaân” - Ding an sich),
theo ñoù: “Noumenon” theo nghóa tieâu cöïc laø moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm cuûa chuùng ta,
nhöng chæ trong chöøng möïc ta tröøu töôïng hoùa noù khoûi phöông caùch tröïc quan cuûa ta, noù môùi
trôû thaønh ñoái töôïng khoâng phaûi cuûa tröïc quan caûm tính cuûa ta. Ngöôïc laïi, moät “Noumenon”

419
theo nghóa tích cöïc laø cho raèng coù theå coù ñoái töôïng cho loaïi tröïc quan trí tueä (thaàn thaùnh)
hoaëc ñoái töôïng hoaøn toaøn sieâu vieät, maø neáu quaû coù thaät thì chæ coù maët “khaû nieäm” thoâi (vd:
Thöôïng ñeá, linh hoàn...).

Caû hai loaïi “Noumena” naøy ñeàu ñöôïc Kant goïi laø “Vaät-töï thaân”. Nhöng, khaùi nieäm naøy
khoâng gì khaùc hôn laø khaùi nieäm chung ñeå phaân bieät giöõa Noumena theo nghóa tieâu cöïc vaø tích
cöïc. Muïc ñích chöùng minh cuûa Kant trong Chöông naøy chæ nhaèm cho thaáy chöùc naêng thuaàn
tuùy tieâu cöïc cuûa chuùng: nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm (cuûa ta) khoâng phaûi laø nhöõng
Noumena theo nghóa tích cöïc vaø toång theå cuûa chuùng khoâng phaûi laø moät “theá giôùi khaû nieäm”
Nhöõng söï phaân bieät naøy chæ coù yù nghóa giôùi haïn nhaän thöùc chöù khoâng coù yù nghóa baûn theå hoïc
tích cöïc naøo caû. nhöõng ñoái töôïng “sieâu vieät” (transzendent)) khoâng theå töø boû cuûa Sieâu hình
hoïc thì naèm ngoaøi laõnh vöïc nhaän thöùc lyù thuyeát; chuùng laø nhieäm vuï cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc
haønh.

9.6.3 Tính nöôùc ñoâi cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö (1)

“Phuï luïc” veà tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö laø moät trong nhöõng
ñoaïn khoù ñoïc nhaát cuûa quyeån Pheâ phaùn. Noù goàm moät phaàn chính vaên ngaén vaø moät
phaàn “Nhaän xeùt” daøi hôn, vaän duïng nhöõng quan ñieåm ñaõ neâu trong chính vaên ñeå pheâ
phaùn trieát hoïc Leibniz (ñöôïc Kant xem nhö ñieån hình cuûa Sieâu hình hoïc duy lyù coå
truyeàn). Ta toùm löôïc nhöõng yù chính:

Phaàn Chính vaên:

i: Ñeå coù theå lieân heä nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau trong moät phaùn ñoaùn vôùi moät ñoái
töôïng, tröôùc heát, nhöõng bieåu töôïng aáy phaûi ñöôïc “so saùnh” vôùi nhau, döïa vaøo boán
caëp “khaùi nieäm phaûn tö” (ñoàng nhaát/dò bieät; nhaát trí/ñoái laäp; beân trong/beân ngoaøi;
chaát theå/moâ thöùc). Neáu söï so saùnh chæ lieân quan ñeán “moâ thöùc” (hình thöùc) cuûa
nhöõng bieåu töôïng, ñoù laø söï “phaûn tö loâ-gíc”; ngöôïc laïi, neáu lieân quan ñeán “noäi

dung” cuûa chuùng, ñoù laø söï “so saùnh khaùch quan”. Theá nhöng, neáu vieäc so saùnh
nhöõng bieåu töôïng aáy ñeå xeùt xem chuùng thuoäc veà nhöõng bieåu töôïng cuûa caûm naêng
hay cuûa giaùc tính thì ñoù laïi laø nhieäm vuï cuûa vieäc “phaûn tö sieâu nghieäm”
(transzen-dentale Reflexion, B316-319).

ii: Söï phaûn tö sieâu nghieäm laø caàn thieát bôûi nhöõng khaùi nieäm phaûn tö voán coù tính
nöôùc ñoâi:

(1)
Phaûn tö (Reflexion): xem chuù thích cuûa N.D cho B316. (N.D).

420
 - nhöõng gì ñoái vôùi giaùc tính (khaùi nieäm thuaàn tuùy) laø “ñoàng nhaát” thì coù theå laø dò
bieät khi chuùng giöõ nhöõng vò trí khaùc nhau trong khoâng gian-thôøi gian (caûm
naêng).

- moät söï “ñoái laäp hieän thöïc” khoâng theå coù nôi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính,
nhöng laïi coù theå coù nôi nhöõng “hieän töôïng” bôûi taùc ñoäng cuûa chuùng coù theå haïn
cheá hoaëc tieâu tröø laãn nhau.

- chæ coù moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy môùi coù theå coù nhöõng “quy ñònh
beân trong”, trong khi moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan thì chæ laø “toång theå cuûa toaøn
laø nhöõng moái quan heä”.

- Ñoái vôùi giaùc tính thuaàn tuùy, chaát theå ñi tröôùc moâ thöùc, trong khi nôi nhöõng ñoái
töôïng cuûa tröïc quan caûm tính thì moâ thöùc (khoâng gian vaø thôøi gian) ñi tröôùc
chaát theå (caûm giaùc) (B319-324).

Phaàn “Nhaän xeùt”:

i: Moät moân “Ñònh vò hoïc sieâu nghieäm” (transzendentale Topik) seõ cho pheùp ta saép
xeáp baát kyø khaùi nieäm naøo vaøo ñuùng nguoàn goác cuûa noù: hoaëc thuoäc veà caûm naêng,
hoaëc thuoäc veà giaùc tính, vaø töø ñoù xaùc ñònh noù phaûi ñöôïc “so saùnh” vôùi nhöõng bieåu
töôïng khaùc veà phöông dieän naøo (B324-326).

ii: Locke vaø Leibniz ñaõ bò tính nöôùc ñoâi noùi treân cuûa caùc khaùi nieäm phaûn tö ñaùnh löøa
vaø daãn daét vaøo sai laàm, vì hoï khoâng phaân bieät roõ raøng giöõa caûm naêng vaø giaùc tính.
Theo Kant, sai laàm cô baûn cuûa Leibniz laø ôû choã khoâng thaáy söï dò bieät veà nguyeân taéc
giöõa tröïc quan vaø khaùi nieäm, khoâng thaáy vai troø ñoäc laäp vaø khoâng theå quy giaûm cuûa
caûm naêng ñoái vôùi moïi nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vaø vì theá, khoâng nhaän ra raèng ta chæ
coù theå coù hieåu bieát veà nhöõng “hieän töôïng”, chöù khoâng phaûi veà nhöõng “vaät-töï thaân”.

iii: Nhöõng “Nguyeân taéc” sai laàm cuûa trieát hoïc Leibniz ñöôïc phaân tích vaø quy veà tính
nöôùc ñoâi cuûa caùc caëp khaùi nieäm phaûn tö noùi treân. (B326-342).

iv: Khaùi nieäm veà “Noumenon” (Vaät-töï thaân) chæ coù chöùc naêng vaïch ranh giôùi cuûa nhaän
thöùc chöù khoâng môû ra moät “laõnh vöïc ñoái töôïng môùi meû” naøo caû. (B342-346).

v: Moät ñoái töôïng giaû ñònh (hypothetisch) coù theå ñöôïc xem laø “caùi khoâng” (hö voâ, khoâng
toàn taïi) baèng boán caùch: - vì khaùi nieäm veà noù laø troáng roãng (vd: con roàng); - vì noù bieåu
thò moät söï thieáu vaéng (vd: “laïnh” nhö laø söï “thieáu” hôi aám); - vì noù laø moâ thöùc ñôn
thuaàn cuûa tröïc quan, khoâng coù baûn theå (khoâng gian/thôøi gian); - hoaëc vì khaùi nieäm
veà noù laø maâu thuaãn (vd: hình vuoâng coù daïng troøn) (B346-349).

421
9.6.4. Nhö vaäy, vò trí cuûa Chöông III (“Veà cô sôû ñeå phaân bieät moïi ñoái töôïng noùi chung ra thaønh
“Phänomena” vaø “Noumena”) vaø Phuï luïc (“Veà tính nöôùc ñoâi cuûa caùc khaùi nieäm phaûn
tö”) trôû neân khaù saùng toû nhö laø maéc xích noái phaàn Phaân tích phaùp vaø Bieän chöùng phaùp
sieâu nghieäm.

Theo Kant, maëc duø phaàn “Phaân tích phaùp” ñaõ “ñaët moïi caùi vaøo ñuùng choã cuûa chuùng” vaø
chuaån bò “thaùm hieåm ñaïi döông cuûa aûo töôûng bao boïc chung quanh hoøn ñaûo cuûa chaân
lyù” (B295), ta caàn cuûng coá nieàm tin baèng caùch nhìn laïi taám baûn ñoà vaø chöùng minh
raèng ta khoâng coøn maûnh ñaát naøo khaùc ñeå löïa choïn. Vieäc chöùng minh seõ cho ta thaáy: “ta
nhaân danh quyeàn sôû höõu maûnh ñaát aáy nhö theá naøo ñeå baûo veä noù an toaøn tröôùc moïi
yeâu saùch thuø ñòch”. Beân caïnh caùc keát quaû cuûa Phaân tích phaùp, vieäc chöùng minh naøy chæ
hoaøn thaønh khi:

- phaân bieät giöõa “Phenomena” vaø “Noumena”, laøm roõ söï khaùc bieät giöõa vieäc phaân
bieät naøy vôùi vieäc phaân bieät “theá giôùi khaû giaùc” vaø “theá giôùi khaû nieäm” theo kieåu sieâu
hoïc “giaùo ñieàu” cuûa Leibniz.

- vaïch roõ “tính nöôùc ñoâi” löøa doái seõ naûy sinh neáu giaùc tính khoâng tieán haønh söï phaân
bieät cô baûn noùi treân.

Noùi caùch khaùc, lyù do Kant vieát theâm Chöông III vaø Phuï luïc noùi treân laø vaïch roõ söï khaùc
bieät caên baûn giöõa hoïc thuyeát veà kinh nghieäm cuûa Kant vaø hoïc thuyeát veà “mundus

intelligibilis” (“theá giôùi khaû nieäm”) cuûa Leibniz.

Kant cho raèng phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm vaø Phöông phaùp hoïc sieâu

nghieäm ôû sau seõ khoâng theå hieåu ñuùng neáu tröôùc ñoù khoâng hieåu roõ trieát hoïc “pheâ phaùn”
cuûa Kant khaùc bieät nhö theá naøo vaø ñeán möùc ñoä naøo so vôùi sieâu hình hoïc coå truyeàn, ñoù
laø: trong trieát hoïc sieâu nghieäm-pheâ phaùn, khoâng coù choã cho söï phaân bieät giöõa “hai theá
giôùi”. Sieâu hình hoïc coå truyeàn (kieåu Leibniz) taát yeáu rôi vaøo “tính nöôùc ñoâi sieâu nghieäm”
vì laãn loän ñoái töôïng cuûa “giaùc tính thuaàn tuùy” [“vaät-töï thaân”] vôùi “hieän töôïng” (B326). Söï
phaân bieät giöõa “theá giôùi beân trong” vaø “theá giôùi beân ngoaøi”, giöõa hieän töôïng vaø theá giôùi
sieâu caûm tính khoâng coøn nöõa, trong chöøng möïc nhaän thöùc chæ lieân quan ñeán “nhöõng
hieän töôïng” cuûa chính baûn thaân nhaän thöùc. Khi laøm vieäc vôùi nhöõng hieän töôïng, “toâi luùc
naøo cuõng phaûi duøng phaûn tö sieâu nghieäm ñeå so saùnh nhöõng khaùi nieäm cuûa toâi theo
nhöõng ñieàu kieän cuûa caûm naêng, vaø nhö theá, khoâng gian vaø thôøi gian khoâng phaûi laø caùc
quy ñònh cuûa nhöõng vaät-töï thaân maø chæ laø cuûa nhöõng hieän töôïng thoâi: Vaät-töï thaân laø gì,
toâi khoâng bieát vaø cuõng khoâng caàn bieát, vì moät söï vaät khoâng bao giôø coù theå xuaát hieän
cho toâi baèng caùch naøo khaùc hôn nhö laø trong hieän töôïng” (B332-333). Töø nhaän ñònh

422
aáy, Kant môùi coù cô sôû ñeå pheâ phaùn vieäc söû duïng “sieâu vieät” caùc phaïm truø vaø caùc nguyeân
taéc cuûa giaùc tính ôû phaàn tieáp theo.

Toùm laïi, böôùc ngoaët trieät ñeå töø “Sieâu vieät” (Transzendenz) sang “Noäi taïi”

(Immanenz) laø ñieåm maáu choát ñeå Kant thieát laäp vaø bieän minh cho yeâu saùch cuûa cuoäc
“caùch maïng Copernic” cuûa mình. Tuy nhieân, söï phaân bieät “hieän töôïng” vaø “vaät-töï
thaân” trôû thaønh ñeà taøi tranh caõi gay gaét nôi caùc trieát gia duy taâm sau Kant. Thaät vaäy,

ñaøng sau nhöõng hieän töôïng khaùch quan ñöôïc ñaët neàn moùng trong tính chuû theå thì
vaät-töï thaân döôøng nhö laø moät caùi gì khoâng oån: neáu Kant thaät söï cho raèng ta chæ coù theå
phaùt bieåu veà nhöõng hieän töôïng thoâi, thì, noùi moät caùch chaët cheõ, oâng khoâng bao giôø coù
theå neâu ñöôïc khaùi nieäm veà moät vaät-töï thaân ôû phía sau nhöõng hieän töôïng. Nhöng neáu
oâng xem vaät-töï thaân nhö laø cô sôû khaùch quan cuûa kinh nghieäm (tuy khoâng theå nhaän
thöùc ñöôïc) thì trong vaät-töï thaân vaãn haøm chöùa moät tính khaùch quan coù tính sieâu vieät,
vöôït ra khoûi nhöõng hieän töôïng chuû quan vaø ñoù laïi chính laø ñieàu Kant ñaõ phuû nhaän. Vì
theá, Fichte (1762-1814) vöùt boû “vaät-töï thaân” vì cho raèng söï phaân bieät noùi treân coøn
mang tính “nhò nguyeân”, cho thaáy söï phuï thuoäc cuûa chuû theå vaøo khaùch theå, trong khi
trieät ñeå hôn, Fichte quy taát caû vaøo chuû theå vaø vaøo hoaït ñoäng cuûa chuû theå trong quaù trình
phaùt trieån bieän chöùng. Hegel (1770-1831) cuõng seõ trôû laïi vaán ñeà naøy vôùi Leibniz vaø

Kant trong moät caùch ñaët vaán ñeà kieåu khaùc trong dieãn trình “kinh nghieäm” cuûa YÙ thöùc-
Giaùc tính.

Hegel xem caùch ñaët vaán ñeà “Vaät-töï thaân” cuûa Kant laø giaû taïo, laø moät söï “tröøu töôïng
troáng roãng” khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc: “Nhöõng söï vaät goïi laø töï thaân trong chöøng möïc bò
tröøu töôïng hoùa khoûi moïi caùi toàn taïi-cho-caùi-khaùc, nghóa laø noùi chung, trong chöøng möïc
chuùng ñöôïc suy töôûng nhö laø caùi hö voâ, khoâng coù moïi tính quy ñònh. Trong nghóa ñoù,
ñuùng laø khoâng theå bieát Vaät-töï thaân laø gì. Vì caâu hoûi: “laø gì?” ñoøi hoûi raèng caùc tính quy
ñònh ñöôïc neâu ra, theá nhöng khi nhöõng söï vaät maø caùc tính quy ñònh cuûa chuùng ñoøi hoûi
phaûi ñöôïc neâu ra laïi ñoàng thôøi laø nhöõng vaät-töï thaân, töùc khoâng coù tính quy ñònh naøo,
vaäy trong caâu hoûi ñoù ñaõ chöùa saün moät caùch khoâng coù tö töôûng (gedankenloserweise) söï
baát khaû cuûa vieäc traû lôøi hoaëc ngöôøi ta chæ ñöa ra moät caâu traû lôøi voâ nghóa. (Hegel: Khoa
hoïc loâ-gíc, Q.I, 108; xem theâm Q.2, tr. 135...).

Trong “Hieän töôïng hoïc cuûa Tinh thaàn”, Hegel tìm caùch ñaët vaø giaûi quyeát vaán ñeà “hieän
töôïng-vaät töï-thaân” trong dieãn trình kinh nghieäm cuûa yù thöùc. Giaùc tính – baèng con
ñöôøng phaûn tö – chæ coù theå ñi ñeán choã tìm ñöôïc vaø thieát laäp moät “vöông quoác cuûa nhöõng
quy luaät”. Nhöng nhöõng quy luaät “töï-thaân” thì laïi ñöôïc xem laø moät vöông quoác “ôû phía
sau”; vaø chæ ñôn thuaàn “xuaát hieän ra” trong nhöõng “hieän töôïng” ña taïp maø nhöõng quy
luaät “töï thaân” aáy kieåm soaùt. Theo nghóa aáy, ñuùng laø nhöõng caùi ña taïp laø “nhöõng hieän

423
 töôïng”, coøn nhöõng quy luaät “töï thaân” thì aån phía sau. Keát quaû – vôùi giaùc tính – laø buoäc
phaûi phaân bieät theá giôùi – xeùt nhö caùi toaøn boä – ra thaønh theá giôùi cuûa nhöõng hieän töôïng
vaø theá giôùi cuûa nhöõng vaät-töï thaân. Hai “vöông quoác” taùch rôøi naøy ñaët ra vaán ñeà môùi cho
Tinh thaàn laø phaûi hôïp nhaát chuùng laïi, nhöng ñieàu aáy vöôït khoûi naêng löïc cuûa baûn thaân
giaùc tính. Hình thaùi yù thöùc giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà naøy, theo Hegel, phaûi tìm ôû “Töï yù
thöùc”.

Dieãn trình cuûa kinh nghieäm seõ chöùng minh raèng: neáu hieän töôïng laø söï “xuaát hieän ra”
cuûa vaät-töï thaân, thì chính “vaät töï thaân” môùi laø nhöõng caùi “xuaát hieän” vaø trong thöïc teá,
chuùng khoâng laø gì khaùc hôn nhöõng gì chuùng “xuaát hieän”; neáu hieåu khaùc ñi, vaät-töï thaân
– trong chöøng möïc “aån nuùp phía sau”, - coøn “thaáp keùm” hôn caû hieän töôïng; chuùng chæ laø
aûo töôïng. Vaäy, hieän töôïng khoâng ñôn thuaàn laø söï xuaát hieän ra “ñoái vôùi yù thöùc” (giaùc
tính) maø coøn laø söï xuaát hieän ra cuûa caùi gì töï mình xuaát hieän ra. Neáu hieän töôïng khoâng
coøn laø caùi gì ôû beân ngoaøi vaø ñoäc laäp vôùi vaät töï-thaân nöõa, thì chính vaät-töï thaân laø caùi baûn
chaát ñích thöïc ôû beân trong nhöõng hieän töôïng. Xöû lyù vaán ñeà moät caùch naøo khaùc, theo
Hegel, aét vaät-töï thaân cuøng laém seõ laïi chæ laø moät daïng hieän töôïng khaùc vaø ñieàu naøy seõ
ñaët laïi chính vaán ñeà maø söï ñoái laäp hieän töôïng-vaät-töï thaân muoán giaûi quyeát.

Vaäy, hieän töôïng quan heä vôùi vaät-töï thaân gioáng nhö caây quan heä vôùi röøng; giaûi phaùp chæ coù theå
tìm ñöôïc trong vieäc hôïp nhaát chuùng laïi trong hình thaùi yù thöùc cao hôn laø Töï-yù thöùc nhö ñaõ noùi
treân kia. Toùm laïi, Caùi X voâ danh (“ñoái töôïng sieâu nghieäm”) coù tính phöông phaùp cuûa Kant
ñaõ mang trôû laïi yù nghóa baûn theå hoïc. (Xem: Hegel. Hieän töôïng hoïc cuûa tinh thaàn, Chöông
III: Löïc vaø giaùc tính, Chöông IV: Töï-yù thöùc)

424
 LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

.

DAÃN NHAÄP

VEÀ AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM

Tröôùc ñaây, ta ñaõ goïi pheùp bieän chöùng noùi chung laø moät moân Loâ-gíc
hoïc veà aûo töôïng (Schein). Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa raèng noù laø moät hoïc
thuyeát veà tính xaùc xuaát (Wahr-scheinlichkeit), vì hoïc thuyeát xaùc xuaát cuõng
laø chaân lyù, nhöng ñöôïc nhaän thöùc töø nhöõng cô sôû chöa ñaày ñuû, neân tuy nhaän
thöùc cuûa noù coøn thieáu soùt nhöng khoâng vì theá maø laø löøa phænh, do ñoù khoâng
ñöôïc taùch rôøi noù ra khoûi Phaàn phaân tích phaùp cuûa moân Loâ-gíc hoïc. Caøng
khoâng ñöôïc xem Hieän töôïng vaø AÛo töôïng laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Bôûi vì,
B350 chaân lyù hay aûo töôïng khoâng naèm trong baûn thaân ñoái töôïng trong chöøng möïc
noù ñöôïc tröïc quan, maø naèm trong phaùn ñoaùn veà ñoái töôïng khi noù ñöôïc suy
töôûng. Cho neân, tuy ngöôøi ta coù theå noùi ñuùng raèng, caùc giaùc quan khoâng sai
laàm, song khoâng phaûi vì luùc naøo chuùng cuõng phaùn ñoaùn ñuùng, nhöng vì
chuùng khoâng heà phaùn ñoaùn gì caû. Chaân lyù cuõng nhö sai laàm, vaø do ñoù caû aûo
töôïng nhö laø söï daãn daét sai laïc ñeán choã sai laàm chæ ñöôïc tìm thaáy ôû trong
phaùn ñoaùn, töùc laø chæ trong moái quan heä giöõa ñoái töôïng vôùi giaùc tính cuûa
ta. Trong moät nhaän thöùc hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa giaùc tính,
thì khoâng coù sai laàm. Trong moät bieåu töôïng cuûa giaùc quan - (vì khoâng chöùa
ñöïng phaùn ñoaùn naøo) - cuõng khoâng coù sai laàm. Khoâng moät söùc maïnh töï
nhieân naøo coù theå töï mình ñi leäch khoûi nhöõng quy luaät cuûa chính mình. Cho
neân, khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc tính (neáu khoâng bò aûnh höôûng bôûi
nguyeân nhaân khaùc), cuõng khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc quan coù theå
maéc sai laàm. | Giaùc tính khoâng theå maéc sai laàm vì neáu noù chæ haønh ñoäng
tuaân theo ñuùng nhöõng quy luaät cuûa chính noù, keát quaû (phaùn ñoaùn) taát yeáu
phaûi truøng hôïp vôùi nhöõng quy luaät naøy. Trong söï truøng hôïp vôùi nhöõng quy
luaät cuûa giaùc tính, ñaõ coù ñöôïc caùi moâ thöùc (das Formale) cuûa moïi chaân lyù.
Coøn trong giaùc quan thì khoâng chöùa ñöïng phaùn ñoaùn naøo - duø ñuùng hay sai.
Nhöng vì ta khoâng coù nguoàn nhaän thöùc naøo khaùc ngoaøi hai nguoàn treân ñaây,

425
 vaäy sai laàm chæ laø do aûnh höôûng khoâng kieåm soaùt ñöôïc cuûa caûm naêng
treân giaùc tính. | Ñieàu naøy xaûy ra khi caùc cô sôû [nguyeân nhaân] chuû quan
cuûa phaùn ñoaùn bò nhaäp chung vaøo vôùi caùc cô sôû khaùch quan laøm cho phaùn
ñoaùn ñi leäch khoûi tính quy ñònh [ñònh höôùng] cuûa noù(1), tæ nhö moät vaät theå
ñöôïc ñöa vaøo vaän ñoäng bao giôø cuõng giöõ ñuùng moät phöông höôùng theo
ñöôøng thaúng nhöng neáu moät löïc khaùc töø moät höôùng khaùc ñoàng thôøi taùc
ñoäng vaøo noù, seõ laøm noù chuyeån sang vaän ñoäng theo ñöôøng cong. Vaäy ñeå
phaân bieät hoaït ñoäng rieâng cuûa giaùc tính vôùi "löïc" khaùc troän laãn vôùi noù, caàn
thieát phaûi xem moät phaùn ñoaùn sai laàm gioáng nhö giao ñieåm cuûa hai löïc, haàu
B351 nhö hình thaønh moät goùc nhoïn xaùc ñònh phaùn ñoaùn theo hai höôùng khaùc
nhau, do ñoù phaûi thaùo rôøi caùi keát quaû hoãn hôïp naøy ra thaønh hai thaønh toá ñôn
giaûn [rieâng bieät] laø giaùc tính vaø caûm naêng nhö ñieàu phaûi xaûy ra trong caùc
phaùn ñoaùn thuaàn tuùy tieân nghieäm, thoâng qua söï phaûn tö sieâu nghieäm
[xem: B316...] ñeå laøm cho moãi bieåu töôïng giöõ ñuùng vò trí cuûa noù töông öùng
vôùi töøng quan naêng nhaän thöùc, vaø do ñoù, aûnh höôûng cuûa quan naêng naøy treân
quan naêng kia cuõng ñöôïc phaân bieät roõ raøng (nhö ñaõ trình baøy ôû caùc trang
tröôùc).

Coâng vieäc cuûa ta ôû ñaây khoâng phaûi laø baøn veà caùc aûo töôïng thöôøng
nghieäm (ví duï caùc aûo giaùc quang hoïc) xaûy ra do söû duïng giaùc tính moät caùch
ñuùng ñaén nhöng naêng löïc phaùn ñoaùn bò leäch laïc bôûi aûnh höôûng cuûa trí töôûng
B352 töôïng. | Muïc ñích cuûa ta chæ laø baøn veà aûo töôïng sieâu nghieäm thaâm nhaäp
vaøo caùc nguyeân taéc khi chuùng khoâng ñöôïc aùp duïng vaøo kinh nghieäm - vì
trong tröôøng hôïp naøy ít ra ta coù moät vieân ñaù thöû veà söï ñuùng ñaén cuûa chuùng -
, traùi laïi, ñi ngöôïc laïi moïi caûnh caùo cuûa söï Pheâ phaùn [sieâu nghieäm], aûo
töôïng aáy ñaõ daãn daét chính ta hoaøn toaøn vöôït ra khoûi vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm ñoái vôùi caùc phaïm truø vaø löøa doái ta veà moät söï môû roäng cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy. Ta goïi caùc nguyeân taéc ñöôïc söû duïng [ñuùng ñaén] hoaøn toaøn trong
caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm khaû höõu laø caùc nguyeân taéc noäi taïi
(immanent) vaø ngöôïc laïi, vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi naøy laø caùc nguyeân
taéc sieâu vieät (transzendent). Toâi hieåu caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy
khoâng theo nghóa söï söû duïng hay laïm duïng caùc phaïm truø moät caùch sieâu
nghieäm, vì duø sao ñaây chæ laø moät sai laàm ñôn thuaàn cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn
khoâng chòu tuaân theo caùc giôùi haïn cuûa söï pheâ phaùn, khoâng löu yù ñaày ñuû
ñeán phaïm vi maø giaùc tính thuaàn tuùy ñöôïc pheùp hoaït ñoäng. | Traùi laïi caùc
nguyeân taéc sieâu vieät laø nhöõng nguyeân taéc coù thaät yeâu caàu ta keùo ñoå heát
caùc coät moác ranh giôùi aáy ñeå vöôn ñeán maûnh ñaát hoaøn toaøn môùi meû, khoâng
thöøa nhaän moät ñöôøng giôùi tuyeán naøo. Do ñoù, SIEÂU NGHIEÄM
(transzendental) vaø SIEÂU VIEÄT (transzendent) khoâng phaûi laø moät. Caùc
nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy maø ta ñaõ trình baøy tröôùc ñaây chæ ñöôïc

(1)
Caûm naêng chòu phuïc tuøng giaùc tính, ñöôïc giaùc tính xem nhö ñoái töôïng ñeå aùp duïng caùc chöùc naêng
cuûa mình, ñoù laø nguoàn goác cuûa caùc nhaän thöùc thöïc söï (reale). Coøn trong chöøng möïc chính caûm naêng
naøy laïi thaâm nhaäp vaøo baûn thaân hoaït ñoäng cuûa giaùc tính vaø quy ñònh giaùc tính trong vieäc phaùn ñoaùn,
caûm naêng laø nguoàn goác cuûa sai laàm.

426
 pheùp söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm chöù khoâng ñöôïc sieâu nghieäm, nghóa
laø khoâng coù söï söû duïng naøo beân ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm. Coøn moät
nguyeân taéc muoán xoùa boû caùc giôùi haïn naøy vaø thaäm chí buoäc phaûi vöôït ra
khoûi chuùng thì goïi laø sieâu vieät. Neáu söï pheâ phaùn cuûa ta coù theå ñaït ñeán choã
phaùt hieän aûo töôïng cuûa caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy thì nhöõng nguyeân taéc
B353 cuûa vieäc söû duïng ñôn thuaàn thöôøng nghieäm - traùi vôùi caùc nguyeân taéc naøy -
coù theå ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc noäi taïi (immanent) cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy.

Coøn aûo töôïng loâ-gíc chæ laø söï baét chöôùc ñôn thuaàn moâ thöùc cuûa lyù tính
(aûo töôïng cuûa caùc nguïy luaän* (Trug-schlüsse)) naûy sinh hoaøn toaøn do vieäc
thieáu löu yù ñeán quy luaät loâ-gíc. Do ñoù, neáu söï löu yù ñöôïc maøi saéc trong
töøng tröôøng hôïp cuï theå, aûo töôïng [loâgíc] seõ bieán maát hoaøn toaøn. Nhöng aûo
töôïng sieâu nghieäm, ngöôïc laïi, vaãn toàn taïi duø ñaõ ñöôïc moân pheâ phaùn sieâu
nghieäm phaùt hieän vaø vaïch roõ tính voâ hieäu cuûa noù, (chaúng haïn aûo töôïng
trong meänh ñeà sau: "Theá giôùi phaûi coù moät khôûi ñaàu veà maët thôøi gian"). Lyù
do nhö sau: Trong lyù tính (Vernunft) cuûa ta (ñöôïc xem veà maët chuû quan
nhö laø moät quan naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi) luoân coù maët nhöõng nguyeân
taéc neàn taûng vaø caùc chaâm ngoân (Maximen) söû duïng hoaøn toaøn coù quyeàn uy
[Ansehen/theá giaù] cuûa nhöõng nguyeân taéc khaùch quan, vì vaäy, xaûy ra tình
hình laø: söï taát yeáu chuû quan cuûa moät söï noái keát naøo ñoù caùc khaùi nieäm
cuûa ta cho giaùc tính laïi ñöôïc xem laø moät söï taát yeáu khaùch quan cho
vieäc quy ñònh nhöõng vaät-töï thaân. Ñaây laø moät aûo töôûng (Illusion) khoâng
theå traùnh khoûi cuõng gioáng nhö ta khoâng theå traùnh khoûi aûo giaùc raèng maët
B354 bieån ôû ngoaøi khôi coù veû khoâng cao hôn maët bieån gaàn saùt bôø vì ta nhìn caùi

*
Trugschlüsse: caùc nguïy luaän: caùc suy luaän nguïy bieän: caùc voõng luaän (Fehlschluß,
Paralogismus) töùc caùc suy luaän sai laàm, baát thaønh, vi phaïm caùc quy luaät loâ-gíc seõ ñöôïc goïi laø caùc
Nguïy luaän (Trugschlüsse, Sophismata, Fang-schlüsse) khi chuùng coá tình coù veû hôïp loâ-gíc, vd:
“Trôøi aám leân neân toâi cuõng phaûi maëc aám hôn”; “Neáu trôøi möa, ñaát seõ öôùt. Neáu trôøi khoâng möa, ñaát seõ
khoâng öôùt”. Thoâng thöôøng coù 4 daïng “nguïy luaän”:
- quaternio terminorum (boán haïn töø): suy luaän (dieãn dòch) döïa treân söï so saùnh hai haïn töø
vôùi cuøng moät haïn töø trung giôùi thöù ba. Neáu haïn töø trung giôùi coù hai yù nghóa khaùc nhau
(Äquivokation), ta coù 4 haïn töø vaø suy luaän laø nguïy bieän. Vd: nguïy luaän: “1) Bieåu töôïng
chæ toàn taïi trong yù thöùc; 2) Theá giôùi beân ngoaøi laø moät bieåu töôïng; 3) Vaäy (keát luaän) theá
giôùi chæ toàn taïi trong yù thöùc”. Haïn töø thöù ba (“bieåu töôïng”) tröôùc ñöôïc hieåu theo nghóa “yù
thöùc veà ñoái töôïng”, sau laïi hieåu theo nghóa “ñoái töôïng cuûa yù thöùc”.
- petitio principii (tieàn giaû ñònh cuûa caùi phaûi chöùng minh): caùi phaûi chöùng minh ñöôïc tieàn-
giaû ñònh nhö laø khôûi ñieåm hay phöông tieän ñeå chöùng minh.
- circulus vitiosus (suy luaän loøng voøng, laån quaån) (Diallele): suy ra caùi naøy töø caùi kia vaø
laïi suy ra caùi kia töø caùi naøy.
- ignoratio elenchi (sai vaán ñeà, laïc ñeà): laïc ñeà khi tranh bieän/chöùng minh moät meänh ñeà
khoâng ñoàng nhaát (hay khoâng phaûi laø heä luaän taát yeáu) vôùi meänh ñeà phaûi chöùng minh.
Thoâng thöôøng, ta goïi “nguïy luaän” laø suy luaän sai moät caùch coá yù; coøn khoâng coá yù thì goïi laø “voõng
luaän” (Fehlschuß, Paralogismus) hay suy luaän sai laàm, baát thaønh (“voõng”: sai laàm. “Hoïc nhi baát tö,
taéc voõng”: hoïc maø khoâng suy xeùt aét seõ sai laàm (Luaän ngöõ)). (Caùc daïng nguïy luaän hay nguïy bieän
treân ñaây chæ ñöôïc xeùt veà maët loâ-gíc hình thöùc. Chuùng coù theå coù yù nghóa khaùc trong moân Loâ-gíc hoïc
phi hình thöùc, töùc trong vieäc söû duïng treân thöïc teá). (N.D).

427
 tröôùc vôùi caùc tia saùng cao hôn caùi sau hoaëc roõ raøng hôn nöõa, khi nhaø thieân
vaên cuõng khoâng khoûi thaáy maët traêng khi môùi moïc lôùn hôn khi traêng leân cao
duø oâng khoâng bò aûo töôïng aáy löøa gaït.

Vì theá, Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm töï haøi loøng vôùi vieäc khaùm phaù
aûo töôïng cuûa caùc phaùn ñoaùn sieâu vieät vaø ñoàng thôøi ngaên ngöøa aûo töôïng aáy
löøa bòp, chöù khoâng theå - nhö trong tröôøng hôïp aûo töôïng loâ-gíc - laøm cho noù
hoaøn toaøn bieát maát vaø khoâng coøn laø aûo töôïng nöõa; ñoù laø ñieàu Bieän chöùng
phaùp sieâu nghieäm khoâng bao giôø coù theå laøm ñöôïc. Bôûi vì ta ñang gaëp phaûi
loaïi aûo töôûng (Illusion) töï nhieân, khoâng theå traùnh khoûi, vaø baûn thaân noù ñaët
neàn taûng treân caùc nguyeân taéc chuû quan vaø ñaùnh traùo thaønh caùc nguyeân taéc
khaùch quan. | Trong khi ñoù, Bieän chöùng phaùp loâ-gíc - trong vieäc giaûi quyeát
caùc voõng luaän - chæ lieân quan ñeán moät sai laàm loâ-gíc trong khi tuaân theo caùc
nguyeân taéc hoaëc vôùi aûo töôïng ñöôïc hình thaønh moät caùch giaû taïo, do baét
chöôùc caùc nguyeân taéc aáy. Vaäy laø coù moät pheùp bieän chöùng töï nhieân vaø
khoâng traùnh khoûi cuûa lyù tính thuaàn tuùy, moät pheùp bieän chöùng khoâng phaûi laø
do ai ñoù caåu thaû, thieáu kieán thöùc phaïm phaûi, cuõng khoâng phaûi do moät tay
nguïy bieän bòa ñaët ra moät caùch giaû taïo ñeå laøm roái caùc ngöôøi coù ñaàu oùc tænh
taùo, traùi laïi, laø pheùp bieän chöùng khoâng theå taùch rôøi cuûa lyù tính con ngöôøi.
| Pheùp bieän chöùng aáy, duø ñaõ bò vaïch roõ söï löøa doái cuûa noù, vaãn cöù tieáp tuïc
B355 löøa phænh, xoâ ñaåy lyù tính vaøo nhöõng laàm laïc nhaát thôøi, do ñoù caàn phaûi ñöôïc
lieân tuïc khaéc phuïc.

428
 2

VEÀ LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY, XÖÙ SÔÛ

CUÛA AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM

VEÀ LYÙ TÍNH NOÙI CHUNG

Taát caû nhaän thöùc cuûa ta khôûi ñaàu töø caùc giaùc quan, roài tieán leân giaùc
tính vaø keát thuùc ôû lyù tính. | Ngoaøi lyù tính khoâng coøn caùi gì cao hôn nöõa
trong tinh thaàn con ngöôøi ñeå xöû lyù chaát lieäu cuûa tröïc quan vaø ñöa chuùng
vaøo söï thoáng nhaát toái cao cuûa tö duy. Vì nhieäm vuï cuûa toâi baây giôø laø giaûi
thích veà lyù tính, quan naêng nhaän thöùc cao nhaát naøy, neân toâi gaëp moät soá luùng
tuùng. Lyù tính, cuõng gioáng nhö giaùc tính tröôùc ñaây, vöøa coù moät söï söû duïng
ñôn thuaàn moâ thöùc, töùc laø söï söû duïng loâ-gíc (logischer Gebrauch), trong
ñoù lyù tính tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc; laïi vöøa coù söï söû
duïng hieän thöïc (realer Gebrauch) [coù noäi dung], vì baûn thaân lyù tính cuõng
chöùa ñöïng nguoàn goác cuûa moät soá khaùi nieäm vaø nguyeân taéc khoâng vay
möôïn töø giaùc quan laãn töø giaùc tính. Quan naêng tröôùc [caùch söû duïng tröôùc]
thöïc ra ñaõ ñöôïc caùc nhaø loâ-gíc hoïc ñònh nghóa töø laâu laø quan naêng suy luaän
giaùn tieáp cuûa lyù tính ñeå phaân bieät vôùi caùc loaïi suy luaän tröïc tieáp (latinh:
consequentiae immediatae)*, nhöng quan naêng sau [caùch söû duïng sau] töùc
laø lyù tính töï mình saûn sinh ra caùc khaùi nieäm thì ñònh nghóa treân chöa nhaän
ra. Vì baây giôø ta chia lyù tính ra laøm hai quan naêng: loâ-gíc vaø sieâu nghieäm
nhö vöøa noùi, cho neân caàn phaûi tìm moät khaùi nieäm [ñònh nghóa] chung
cao hôn veà nguoàn nhaän thöùc naøy bao haøm ñöôïc caû hai khaùi nieäm [töùc hai
caùch söû duïng] treân. | Ta hy voïng raèng - döïa theo söï töông töï (Analogie)
vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính tröôùc ñaây [caùc phaïm truø] - khaùi
B356 nieäm loâ-gíc moät laàn nöõa seõ cho ta chìa khoùa ñeå phaùt hieän khaùi nieäm sieâu
nghieäm vaø baûng danh muïc caùc chöùc naêng cuûa khaùi nieäm loâ-gíc seõ ñoàng
thôøi giuùp ta bí quyeát ñeå tìm ra [baûng danh muïc] caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính.

Trong phaàn tröôùc cuûa moân loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ ñònh nghóa
giaùc tính laø quan naêng cuûa caùc quy luaät [hay quy taéc: Vermögen der
Regeln), vaäy ñeå phaân bieät vôùi giaùc tính, ta coù theå goïi lyù tính laø quan naêng
cuûa caùc Nguyeân taéc (Vermögen der Prinzipien).

Thuaät ngöõ "Nguyeân taéc" khaù haøm hoà. | Thoâng thöôøng moät nhaän thöùc
naøo ñoù ñöôïc söû duïng nhö moät nguyeân taéc maëc duø baûn thaân cuõng nhö nguoàn

*
“suy luaän giaùn tieáp” vaø “suy luaän tröïc tieáp” seõ ñöôïc Kant giaûi thích roõ ngay sau ñaây (Xem
B360...). (N.D).

429
 goác phaùt sinh cuûa noù khoâng phaûi laø moät Nguyeân taéc (Principium). Trong
moät suy luaän [vôùi daïng tam ñoaïn luaän], baát cöù moät meänh ñeà phoå bieán naøo,
duø thaäm chí ñöôïc ruùt ra töø kinh nghieäm (baèng quaù trình quy naïp) cuõng coù
theå giöõ vai troø cuûa moät chính ñeà (Major), nhöng khoâng vì theá maø baûn thaân
noù laø moät nguyeân taéc. Caùc tieân ñeà toaùn hoïc (chaúng haïn: “giöõa hai ñieåm chæ
coù theå coù moät ñöôøng thaúng”) ñuùng laø caùc nhaän thöùc tieân nghieäm vaø phoå
bieán, vì theá cuõng coù lyù khi ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc xeùt töông ñoái vôùi caùc
tröôøng hôïp coù theå ñöôïc thaâu goàm trong chuùng. Nhöng khoâng vì theá maø toâi
coù theå baûo raèng toâi nhaän thöùc ñöôïc ñaëc tính naøy cuûa caùc ñöôøng thaúng - noùi
chung vaø töï thaân - töø caùc nguyeân taéc, traùi laïi, chæ laø töø trong tröïc quan thuaàn
tuùy maø thoâi.
B357
Vì theá, [theo nghóa chaët cheõ] toâi goïi nhaän thöùc töø caùc Nguyeân taéc laø
söï nhaän thöùc caùi ñaëc thuø (das Besondre) trong caùi phoå bieán nhôø döïa
vaøo caùc khaùi nieäm. Cho neân baát kyø suy luaän naøo cuõng laø moät hình thöùc
cuûa vieäc daãn xuaát [ruùt ra] (Ableitung) moät nhaän thöùc töø moät nguyeân taéc.
Bôûi vì chính ñeà (Major) luoân cho ta moät khaùi nieäm, nhôø ñoù taát caû nhöõng gì
ñöôïc thaâu goàm trong ñieàu kieän cuûa khaùi nieäm aáy ñöôïc nhaän thöùc töø chính
ñeà theo moät nguyeân taéc. Vì moïi nhaän thöùc phoå bieán ñeàu coù theå ñöôïc duøng
laøm chính ñeà trong moät suy luaän [tam ñoaïn luaän] vaø vì giaùc tính mang laïi
cho ta nhöõng meänh ñeà tieân nghieäm phoå bieán nhö theá neân chuùng cuõng coù theå
ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc chæ trong quan heä vôùi söï söû duïng khaû höõu
[thöôøng nghieäm] cuûa giaùc tính.

Nhöng neáu ta xem xeùt kyõ hôn caùc nguyeân taéc naøy cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy nôi töï thaân chuùng xeùt veà nguoàn goác phaùt sinh, ta thaáy chuùng laø caùi gì
khaùc chöù khoâng phaûi thöïc söï laø caùc nhaän thöùc ñöôïc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm.
Vì chuùng khoâng heà coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm neáu chuùng ta
khoâng döïa vaøo söï giuùp ñôõ cuûa tröïc quan thuaàn tuùy (trong caùc moân toaùn
hoïc) hay döïa vaøo caùc ñieàu kieän cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu noùi chung.
Baûo raèng moïi vieäc dieãn ra ñeàu coù moät nguyeân nhaân, ñieàu naøy khoâng theå
ñöôïc suy luaän töø khaùi nieäm veà "caùi gì xaûy ra noùi chung", ngöôïc laïi, chính
nguyeân taéc tính nhaân quaû chæ baûo cho ta phöông caùch laøm theá naøo ñeå töø caùi
gì ñang dieãn ra coù ñöôïc moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm nhaát ñònh.

B358 Vaäy, giaùc tính khoâng theå mang laïi caùc nhaän thöùc toång hôïp töø caùc khaùi
nieäm, trong khi chæ coù caùc nhaän thöùc toång hôïp töø baûn thaân khaùi nieäm
môùi xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø caùc Nguyeân taéc. Cuõng theá, moïi meänh ñeà phoå
bieán noùi chung [cuûa giaùc tính] cuõng chæ coù theå ñöôïc goïi laø nhöõng nguyeân
taéc so saùnh, [töông ñoái] thoâi.

430
 Moät ao öôùc tha thieát töø bao ñôøi nay vaø ai bieát luùc naøo môùi thöïc hieän
ñöôïc, ñoù laø: thay vì söï ña taïp voâ taän cuûa nhöõng ñieàu luaät daân söï, moät luùc
naøo ñoù ngöôøi ta tìm ra caùc Nguyeân taéc cuûa chuùng, vì chæ nhôø ñoù môùi coù
ñöôïc bí quyeát ñeå - nhö ngöôøi ta thöôøng noùi - giaûn dò hoaù vieäc ban haønh
phaùp luaät. Nhöng [ngay caû khi ñeà ra ñöôïc caùc nguyeân taéc naøy] nhöõng ñieàu
luaät [cuï theå] cuõng vaãn chæ laø nhöõng quy ñònh haïn cheá söï töï do cuûa ta, theo
caùc ñieàu kieän ñeå töï do [cuûa rieâng ta] hoøa hôïp vôùi chính noù [töï do noùi
chung], vì theá, nhöõng ñieàu luaät cuõng hoaøn toaøn phaûi laáy coâng vieäc laøm cuûa
chính chuùng ta laøm ñoái töôïng, vaø chính chuùng ta môùi coù theå laø nguyeân nhaân
taïo ra luaät phaùp thoâng qua caùc khaùi nieäm aáy. Nhöng laøm theá naøo ñeå
nhöõng ñoái töôïng nhö laø vaät-töï thaân vaø ñeå baûn tính töï nhieân cuûa chuùng
cuõng phaûi phuïc tuøng caùc nguyeân taéc vaø coù theå ñöôïc quy ñònh chæ döïa
theo caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn laø moät ñoøi hoûi neáu khoâng voâ lyù thì ít ra
cuõng raát voâ nghóa. Tuy chöa bieát seõ nhö theá naøo - (vì coâng vieäc nghieân cöùu
coøn ôû phía tröôùc) - nhöng ít ra ta cuõng nhaän thaáy ngay: söï nhaän thöùc töø caùc
Nguyeân taéc [cuûa lyù tính] (töï noù) seõ laø caùi gì hoaøn toaøn khaùc vôùi nhaän thöùc
giaùc tính ñôn thuaàn, vì raèng nhaän thöùc giaùc tính tuy coù theå ñi tröôùc nhöõng
nhaän thöùc khaùc trong hình thöùc cuûa moät nguyeân taéc, nhöng töï baûn thaân noù -
trong chöøng möïc laø moät nhaän thöùc toång hôïp - khoâng döïa vaøo tö duy ñôn
thuaàn, cuõng khoâng chöùa ñöïng trong noù moät caùi phoå bieán (ein Allgemeines)
theo caùc khaùi nieäm*.

B359 Neáu giaùc tính laø moät quan naêng taïo ra söï thoáng nhaát cho nhöõng
hieän töôïng nhôø caùc quy luaät, thì lyù tính laø quan naêng taïo ra söï thoáng
nhaát CHO NHÖÕNG QUY LUAÄT CUÛA GIAÙC TÍNH vaøo döôùi caùc
Nguyeân taéc. Tuy nhieân, lyù tính khoâng bao giôø aùp duïng tröïc tieáp vaøo kinh
nghieäm hay vaøo moät ñoái töôïng [caûm tính] naøo, traùi laïi, ñoái töôïng cuûa noù laø
giaùc tính, nhaèm mang laïi söï thoáng nhaát tieân nghieäm cho nhöõng nhaän thöùc
ña taïp cuûa giaùc tính thoâng qua caùc khaùi nieäm - moät söï thoáng nhaát coù theå
meänh danh laø söï thoáng nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính (Vernunfteinheit) vaø
baèng moät phöông caùch hoaøn toaøn khaùc vôùi phöông caùch ñaõ coù theå ñöôïc
thöïc hieän bôûi giaùc tính.

Treân ñaây chæ laø khaùi nieäm khaùi quaùt veà quan naêng lyù tính, coù theå taïm
cho ta hieåu veà noù nhöng hoaøn toaøn coøn thieáu caùc ví duï ñeå minh hoïa (nhö seõ
ñöôïc trình baøy laàn löôït sau ñaây).

*
Nhaän thöùc giaùc tính cuõng xuaát phaùt töø caùc Nguyeân taéc (cuûa giaùc tính), nhöng caàn coù noäi dung kinh
nghieäm môùi thaønh phaùn ñoaùn toång hôïp vaø khoâng chöùa ñöïng trong noù meänh ñeà phoå bieán chæ ñöôïc ruùt
ra töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn. (N.D).

431
 B

VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG LYÙ TÍNH MOÄT CAÙCH LOÂ-GÍC

Ngöôøi ta thöôøng phaân bieät giöõa caùi ñöôïc nhaän thöùc tröïc tieáp vaø caùi
chæ ñöôïc nhaän thöùc thoâng qua suy luaän. Moät hình veõ ñöôïc giôùi haïn bôûi ba
ñöôøng thaúng seõ coù ba goùc, ñoù laø moät nhaän thöùc tröïc tieáp; coøn toång cuûa ba
goùc baèng hai goùc vuoâng laø nhaän thöùc chæ do suy luaän. Vì ta luoân caàn söï suy
luaän vaø ruùt cuïc ñaõ quaù quen thuoäc vôùi noù, neân thöôøng ít chuù yù ñeán söï phaân
bieät treân, hoaëc gioáng nhö caùi goïi laø söï löøa phænh cuûa giaùc quan, ta töôûng laø
tri giaùc caùi gì ñaáy moät caùch tröïc tieáp nhöng thöïc ra laø ta ñaõ chæ suy luaän.
Trong moät laäp luaän, tröôùc heát phaûi coù moät meänh ñeà laøm neàn taûng vaø moät
meänh ñeà khaùc, ñoù laø heä luaän ñöôïc ruùt ra töø meänh ñeà treân vaø sau cuøng laø
keát luaän (keát quaû), trong ñoù chaân lyù cuûa meänh ñeà thöù hai ñöôïc noái keát moät
B360 caùch nhaát thieát vôùi chaân lyù cuûa meänh ñeà thöù nhaát. Neáu phaùn ñoaùn ñöôïc ñöa
ra trong keát luaän ñaõ coù chöùa saün trong meänh ñeà thöù nhaát vaø coù theå ñöôïc ruùt
ra ngay töø ñoù maø khoâng caàn söï trung giôùi cuûa moät bieåu töôïng thöù ba, keát
luaän ñoù ñöôïc goïi laø tröïc tieáp (latinh: consequentia immediata), nhöng toâi
thích goïi ñoù laø keát luaän cuûa giaùc tính hôn. Nhöng neáu ngoaøi nhaän thöùc
ñöôïc ñaët laøm neàn taûng trong meänh ñeà thöù nhaát, coøn caàn phaûi coù moät phaùn
ñoaùn khaùc môùi taïo ra ñöôïc keát luaän, thì suy luaän aáy goïi laø moät suy luaän
cuûa lyù tính. V.d: trong meänh ñeà "Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát" ñaõ chöùa ñöïng
saün caùc meänh ñeà: "Moät soá ngöôøi laø phaûi cheát", "Moät soá sinh vaät phaûi cheát
laø ngöôøi", vaø "khoâng coù gì khoâng phaûi cheát maø laø ngöôøi", vaø nhö theá caùc
meänh ñeà sau naøy laø caùc keát luaän tröïc tieáp töø meänh ñeà ñaàu tieân. Nhöng
ngöôïc laïi, meänh ñeà: "moïi ngöôøi coù hoïc ñeàu phaûi cheát" khoâng chöùa ñöïng
saün trong meänh ñeà chính ñöôïc ñaët laøm neàn taûng (vì khaùi nieäm veà "ngöôøi coù
hoïc" khoâng xuaát hieän trong ñoù), do ñoù noù chæ coù theå ruùt ra töø meänh ñeà chính
nhôø vaøo moät phaùn ñoaùn trung gian.

Trong baát kyø suy luaän naøo cuûa lyù tính, tröôùc heát toâi suy töôûng moät
quy luaät (chính ñeà, Major)* nhôø vaøo giaùc tính. Böôùc thöù hai, toâi thaâu goàm
moät nhaän thöùc vaøo trong ñieàu kieän cuûa quy luaät naøy (ñoù laø thöù ñeà, Minor)*
B361 nhôø vaøo naêng löïc phaùn ñoaùn. Sau cuøng, toâi xaùc ñònh nhaän thöùc cuûa toâi nhôø
vaøo moät thuoäc tính cuûa quy luaät (ñoù laø keát luaän (conclusio)), töùc laø toâi xaùc
ñònh noù moät caùch tieân nghieäm thoâng qua lyù tính. Chính ñeà, nhö laø quy luaät,
hình dung moái quan heä giöõa moät nhaän thöùc vôùi ñieàu kieän cuûa noù, taïo neân
caùc phöông caùch khaùc nhau cuûa suy luaän. Coù ba phöông caùch suy luaän -
gioáng nhö moïi phaùn ñoaùn noùi chung - trong chöøng möïc chuùng khaùc nhau
trong phöông caùch dieãn taû quan heä cuûa moät nhaän thöùc trong giaùc tính - ñoù
laø: caùc suy luaän nhaát thieát, giaû thieát vaø phaân ñoâi. (kategorisch -

*
“Major - Minor”: coøn coù theå dòch laø “ñaïi tieàn ñeà” - “tieåu tieàn ñeà”. (N.D).

432
hypothetisch – disjunktiv).

Thoâng thöôøng, neáu keát luaän ñöôïc ñöa ra nhö laø moät phaùn ñoaùn ñeå
xem phaûi chaêng noù coù theå ruùt ra töø caùc phaùn ñoaùn khaùc ñaõ cho, qua ñoù moät
ñoái töôïng hoaøn toaøn khaùc ñöôïc suy töôûng, toâi phaûi coá phaùt hieän trong giaùc
tính xem söï khaúng ñònh (die Assertion) cuûa keát luaän naøy coù naèm trong caùc
ñieàu kieän phuø hôïp vôùi moät quy luaät phoå bieán [chính ñeà] hay khoâng. Neáu toâi
tìm ra ñöôïc moät ñieàu kieän nhö theá vaø neáu ñoái töôïng trong keát luaän coù theå
ñöôïc thaâu goàm trong ñieàu kieän ñaõ cho, thì keát luaän naøy ñöôïc ruùt ra töø moät
quy luaät cuõng coù giaù trò cho caùc ñoái töôïng khaùc cuûa nhaän thöùc. Töø ñoù ta
thaáy raèng: lyù tính - trong suy luaän - ñaõ tìm caùch ñöa söï ña taïp raát lôùn cuûa
nhaän thöùc giaùc tính vaøo trong moät soá löôïng toái thieåu cuûa caùc Nguyeân taéc
(caùc ñieàu kieän phoå bieán) vaø qua ñoù tìm caùch taïo ra söï thoáng nhaát toái cao
cho caùc Nguyeân taéc aáy.

433
B362 C

VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG LYÙ TÍNH

MOÄT CAÙCH THUAÀN TUÙY

Ngöôøi ta coù theå coâ laäp rieâng lyù tính hay khoâng, vaø trong tröôøng hôïp ñoù,
noù laø moät nguoàn suoái rieâng bieät cho caùc khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn naûy sinh
töø baûn thaân lyù tính thoâi, qua ñoù lyù tính quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng? | Hay
lyù tính chæ laø moät quan naêng [phuï thuoäc], thöù caáp (subaltern) maø nhieäm vuï
chæ laø mang laïi moät moâ thöùc nhaát ñònh cho nhöõng nhaän thöùc ñaõ coù - goïi laø
moâ thöùc loâ-gíc -, qua ñoù nhöõng nhaän thöùc cuûa giaùc tính chæ ñöôïc xeáp ñaët
vaøo moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau, vaø caùc quy luaät caáp thaáp phuï thuoäc
vaøo caùc quy luaät cao hôn (töùc laø caùc quy luaät bao haøm trong laõnh vöïc cuûa
chuùng ñieàu kieän cho caùc quy luaät thaáp hôn), vaø nhö vaäy chæ ñöôïc tieán haønh
baèng caùch so saùnh caùc nhaän thöùc vaø caùc quy luaät aáy thoâi? Ñoù laø vaán ñeà baây
giôø ta chæ coù theå nghieân cöùu sô boä.

Trong thöïc teá, söï ña taïp cuûa nhöõng quy luaät vaø söï thoáng nhaát cuûa caùc
nguyeân taéc laø moät ñoøi hoûi cuûa lyù tính, nhaèm mang giaùc tính vaøo trong söï
noái keát troïn veïn vôùi chính noù [vôùi chính giaùc tính] cuõng gioáng nhö giaùc
tính ñaõ ñöa caùi ña taïp cuûa tröïc quan vaøo döôùi caùc phaïm truø ñeå qua ñoù mang
laïi söï noái keát cho nhöõng tröïc quan. Nhöng, moät nguyeân taéc nhö vaäy [cuûa lyù
tính] laïi khoâng ñeà ra quy luaät cho [baûn thaân] nhöõng ñoái töôïng vaø khoâng
chöùa ñöïng cô sôû naøo cho khaû theå cuûa söï nhaän thöùc hay xaùc ñònh baûn thaân
nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng ñoái töôïng maø chæ ñôn thuaàn laø moät quy luaät
chuû quan ñeå töï saép xeáp noäi dung cuûa giaùc tính chuùng ta, ñeå - baèng söï so
saùnh nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính - quy giaûm söï söû duïng chuùng thaønh moät
soá löôïng toái thieåu, maëc duø söï quy giaûm naøy khoâng cho pheùp ta ñoøi hoûi baûn
thaân ñoái töôïng cuõng ñoàng thôøi coù söï thuaàn nhaát nhö theá hoaëc hy voïng sö
quy giaûm seõ giuùp tieän duïng vaø môû roäng phaïm vi cuûa giaùc tính vaø ñoàng thôøi
B363 mang laïi giaù trò khaùch quan cho chaâm ngoân naøy (Maxime) cuûa lyù tính. Noùi
goïn laïi, caâu hoûi ôû ñaây laø: "Lyù tính töï-thaân, töùc laø lyù tính thuaàn tuùy coù
chöùa ñöïng caùc nguyeân taéc vaø quy luaät toång hôïp tieân nghieäm naøo khoâng
vaø caùc nguyeân taéc aáy laø gì?"

Phöông caùch moâ thöùc vaø loâ-gíc cuûa lyù tính trong caùc suy luaän seõ cho ta
söï höôùng daãn ñaày ñuû ñeå bieát nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa lyù tính trong
nhaän thöùc toång hôïp baèng lyù tính thuaàn tuùy ñöôïc ñaët treân cô sôû naøo:

- 1: - Suy luaän cuûa lyù tính, khoâng lieân heä ñeán nhöõng tröïc quan nhaèm baét
chuùng phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät, (- gioáng nhö giaùc tính vôùi caùc phaïm truø
cuûa noù). | Traùi laïi, lyù tính chæ aùp duïng vaøo nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng phaùn
ñoaùn thoâi. Vaäy, neáu lyù tính thuaàn tuùy coù quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng thì

434
 cuõng khoâng coù quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng vaø vôùi tröïc quan veà chuùng
maø laø giaùn tieáp qua trung giôùi cuûa giaùc tính vaø nhöõng phaùn ñoaùn cuûa giaùc
tính, laø nhöõng caùi tröôùc tieân phaûi höôùng ñeán giaùc quan vaø tröïc quan nhaèm
xaùc ñònh ñoái töôïng cuûa giaùc quan vaø tröïc quan. Do vaäy, söï thoáng nhaát cuûa
lyù tính khoâng phaûi laø söï thoáng nhaát cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu vaø
khaùc veà caên baûn vôùi söï thoáng nhaát cuûa giaùc tính. Chaúng haïn, meänh ñeà:
"Taát caû nhöõng gì dieãn ra phaûi coù moät nguyeân nhaân" khoâng phaûi laø nguyeân
taéc do lyù tính nhaän thöùc vaø ñeà ra. Nguyeân taéc naøy chæ laøm cho söï thoáng
nhaát cuûa kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc vaø khoâng vay möôïn gì töø lyù tính caû,
B364 neân lyù tính - khoâng coù moái quan heä vôùi kinh nghieäm khaû höõu - khoâng bao
giôø taïo ra ñöôïc söï thoáng nhaát toång hôïp aáy töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn.

- 2: - Lyù tính, - trong söï söû duïng loâ-gíc cuûa noù -, tìm kieám ñieàu kieän phoå
bieán cho phaùn ñoaùn cuûa noù (cho meänh ñeà keát luaän), vaø baûn thaân suy luaän
khoâng gì khaùc hôn laø moät phaùn ñoaùn nhôø thaâu goàm ñieàu kieän cuûa noù vaøo
moät quy luaät phoå bieán (chính ñeà, Major). Nhöng vì baûn thaân quy luaät naøy
cuõng laïi phuïc tuøng quaù trình suy luaän lieân tuïc cuûa lyù tính, töùc lyù tính phaûi
tieáp tuïc ñi tìm ñieàu kieän cuûa ñieàu kieän (baèng phöông phaùp ñi tìm ñieàu
kieän coù tröôùc - Prosyllogismus)* bao laâu quaù trình suy luaän naøy coøn coù theå
tieáp tuïc, do ñoù roõ raøng laø: Nguyeân taéc rieâng coù cuûa lyù tính noùi chung (khi
noù ñöôïc söû duïng moät caùch loâ-gíc) laø: tìm cho ñöôïc CAÙI VOÂ ÑIEÀU KIEÄN
(DAS UNBEDINGTE) cho nhaän thöïc luoân coù ñieàu kieän cuûa giaùc tính
ñeå cho söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc giaùc tính ñöôïc hoaøn taát.

Nhöng chaâm ngoân (Maxime) loâ-gíc naøy laø khoâng theå trôû thaønh moät
nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy baèng caùch naøo khaùc hôn laø khi ta giaû ñònh
raèng: neáu caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi, thì toaøn boä chuoãi caùc ñieàu
kieän phuï thuoäc vaøo nhau - do ñoù baûn thaân laø voâ ñieàu kieän - cuõng ñöôïc
mang laïi (gegeben) [toàn taïi thöïc], töùc laø: caùi voâ-ñieàu kieän ñöôïc chöùa ñöïng
trong ñoái töôïng vaø trong söï noái keát cuûa noù).

Roõ raøng moät nguyeân taéc nhö theá cuûa lyù tính thuaàn tuùy laø coù tính toång
hôïp, vì caùi coù ñieàu kieän tuy coù quan heä moät caùch phaân tích vôùi moät ñieàu
kieän [cuï theå naøo ñoù] nhöng khoâng phaûi laø vôùi caùi voâ-ñieàu kieän. Töø nguyeân
taéc naøy seõ phaûi naûy sinh nhieàu meänh ñeà toång hôïp khaùc nhau maø giaùc tính
thuaàn tuùy hoaøn toaøn khoâng bieát ñeán, vì noù chæ laøm vieäc vôùi nhöõng ñoái töôïng

*
Prosyllogismus: (Pro: ñi tröôùc, caùi ñi tröôùc; Syllogismus: suy luaän): Suy luaän cuûa lyù tính ñi töø ñieàu
kieän ñöôïc cho ñi trôû ngöôïc laïi ñeán ñieàu kieän coù tröôùc (ñieàu kieän cuûa ñieàu kieän) cho tôùi caùi voâ-ñieàu
kieän. Coøn goïi laø caùch suy luaän “luøi”, “ñi leân”, “quy thoaùi” (Regressus). Ngöôïc laïi,
“Episyllogismus” laø suy luaän töø caùi coù-ñieàu kieän tôùi caùc haäu quaû voâ taän cuûa noù theo chieàu “ñi
xuoáng”, “quy tieán” (Progressus). Lyù tính chæ thöïc söï quan taâm ñeán caùch quy thoaùi ñeå tìm ñeán caùi
voâ-ñieàu kieän (coøn goïi laø “caùi tuyeät ñoái”. B380 - 381) laøm cô sôû cho “toång hôïp sieâu nghieäm” cuûa
Sieâu hình hoïc. (Kant seõ lyù giaûi ñaày ñuû ñieàu quan troïng naøy töø B388, B526). Caû hai caùch suy luaän
naøy ñöôïc goïi chung laø “Polysyllogismus” (chuoãi caùc suy luaän, trong ñoù keát luaän cuûa suy luaän tröôùc
laøm tieàn ñeà cho suy luaän sau). (N.D).

435
 cuûa kinh nghieäm khaû höõu; vaø nhaän thöùc [thöôøng nghieäm] vaø söï toång hôïp
cuûa noù bao giôø cuõng laø coù ñieàu kieän. Vaäy caùi voâ-ñieàu kieän, neáu quaû thaät
B365 toàn taïi, phaûi ñöôïc xem xeùt moät caùch ñaëc bieät veà moïi ñaëc ñieåm laøm cho noù
phaân bieät haún vôùi baát cöù caùi gì coù ñieàu kieän vaø qua ñoù phaûi mang laïi chaát
lieäu cho nhieàu meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm.

Tuy nhieân, nhöõng nguyeân taéc ñöôïc ruùt ra töø Nguyeân taéc toái cao naøy
cuûa lyù tính thuaàn tuùy laïi laø sieâu vieät (transzendent) haún trong quan heä vôùi
moïi hieän töôïng, nghóa laø khoâng bao giôø coù theå coù ñöôïc söï söû duïng thöôøng
nghieäm veà nguyeân taéc naøy moät caùch troïn veïn (adäquat) ñöôïc. Do ñoù, noù
hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi moïi nguyeân taéc cuûa giaùc tính (söï söû duïng caùc
nguyeân taéc cuûa giaùc tính hoaøn toaøn coù tính noäi taïi (immanent), vì chuùng
chæ laáy khaû theå cuûa kinh nghieäm laøm ñeà taøi. [Vaäy, nhieäm vuï cuûa Bieän
chöùng phaùp sieâu nghieäm laø:]

[ - ] Phaùt hieän xem phaûi chaêng nguyeân taéc cho raèng chuoãi caùc ñieàu kieän
(trong söï toång hôïp cuûa caùc hieän töôïng hay cuûa tö duy veà caùc söï vaät
noùi chung) môû roäng ñeán caùi voâ-ñieàu kieän coù ñuùng moät caùch khaùch
quan hay khoâng? Töø ñoù, ñaâu laø caùc heä luaän ñöôïc ruùt ra cho vieäc söû
duïng giaùc tính moät caùch thöôøng nghieäm?

[ - ] Hay laø, phaûi chaêng khoâng heà coù meänh ñeà naøo cuûa lyù tính laø coù giaù trò
khaùch quan maø traùi laïi, chæ laø moät quy taéc loâ-gíc ñôn thuaàn höôùng daãn
ta khoâng ngöøng ñi leân tôùi caùc ñieàu kieän cao hôn ñeå ngaøy caøng tieáp caän
söï hoaøn chænh cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän vaø qua ñoù ñöa söï thoáng nhaát toái
cao coù theå coù cuûa lyù tính vaøo trong nhaän thöùc cuûa ta?

[ - ] Toâi cho raèng, ta phaûi xaùc minh xem phaûi chaêng nhu caàu (Bedürfnis)
naøy cuûa lyù tính ñaõ do moät ngoä nhaän maø ñöôïc xem laø moät nguyeân taéc
B366 sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vaø nguyeân taéc naøy ñaõ ñònh ñeà hoùa
(postuliert) moät caùch voäi vaõ veà moät söï hoaøn chænh troïn veïn khoâng coù
giôùi haïn cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän trong baûn thaân nhöõng ñoái töôïng?

[ - ] Do ñoù, trong tröôøng hôïp naøy, ta phaûi vaïch roõ nhöõng ngoä nhaän vaø aûo
töôûng löøa bòp (Verblendungen) ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo caùc suy luaän cuûa
lyù tính, maø chính ñeà (Major) cuûa noù laø do lyù tính thuaàn tuùy mang laïi -
chính ñeà loaïi aáy chæ mang tính chaát moät thænh nguyeän (Petition) hôn laø
moät ñònh ñeà - vaø nhöõng ngoä nhaän, aûo töôûng naøy ñi töø kinh nghieäm tieán
leân tôùi caùc ñieàu kieän cuûa noù. |

Ñoù laø caùc coâng vieäc cuûa chuùng ta trong phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu
nghieäm vaø ta phaûi tìm lôøi giaûi ñaùp töø trong nguoàn suoái aån maät saâu thaúm
cuûa lyù tính con ngöôøi. Chuùng ta seõ chia Bieän phaùp sieâu nghieäm laøm hai
phaàn: phaàn ñaàu baøn veà caùc khaùi nieäm sieâu vieät cuûa lyù tính thuaàn tuùy; phaàn
sau baøn veà caùc loái suy luaän sieâu vieät vaø bieän chöùng cuûa noù.

436
 BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

QUYEÅN I

VEÀ CAÙC KHAÙI NIEÄM CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Cho duø khaû theå [hình thaønh] caùc khaùi nieäm töø lyù tính thuaàn tuùy nhö theá
naøo, thì chuùng ñeàu khoâng phaûi laø caùc khaùi nieäm ñöôïc phaûn tö ñôn thuaàn maø
laø caùc khaùi nieäm do suy luaän maø coù. Caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy] cuûa giaùc
B367 tính tuy cuõng ñöôïc suy töôûng moät caùch tieân nghieäm vaø ñi tröôùc kinh
nghieäm, laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc, nhöng chuùng khoâng chöùa
ñöïng gì hôn laø söï thoáng nhaát phaûn tö veà nhöõng hieän töôïng, trong chöøng möïc
chuùng phaûi taát yeáu thuoäc veà moät yù thöùc thöôøng nghieäm khaû höõu. Chæ thoâng
qua chuùng, nhaän thöùc vaø söï xaùc ñònh veà moät ñoái töôïng môùi coù theå coù ñöôïc.
Vaäy, chuùng tröôùc heát ñi töø chaát lieäu ñeán suy luaän vaø khoâng coù khaùi nieäm
tieân nghieäm naøo khaùc veà ñoái töôïng laïi coù theå ñi tröôùc chuùng ñeå chuùng ñöôïc
suy ra töø ñoù. Traùi laïi, tính thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng chæ döïa vaøo ñieàu
sau ñaây: vì raèng chuùng taïo neân moâ thöùc trí tueä cho moïi kinh nghieäm, neân
söï aùp duïng cuûa chuùng bao giôø cuõng phaûi coù theå ñöôïc chöùng toû ôû trong kinh
nghieäm.
Nhöng, vieäc goïi teân baèng thuaät ngöõ "moät khaùi nieäm cuûa lyù tính", [hay
laø "khaùi nieäm thuaàn lyù"], ñaõ sô boä cho thaáy: noù khoâng chòu giam mình trong
ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, vì noù laø moät nhaän thöùc [ñaëc bieät], trong ñoù moãi
nhaän thöùc thöôøng nghieäm chæ laø moät boä phaän nhoû cuûa noù, - thaäm chí baûn
thaân toaøn boä kinh nghieäm khaû höõu hay söï toång
hôïp thöôøng nghieäm cuûa kinh nghieäm cuõng laø moät boä phaän cuûa noù -. | Ñoù laø
moät nhaän thöùc maø khoâng kinh nghieäm hieän thöïc naøo coù theå ñaït ñöôïc hoaøn
toaøn vaø [duø lôùn roäng ñeán nhö theá naøo] bao giôø cuõng phaûi thuoäc veà noù. Vaäy,
caùc khaùi nieäm thuaàn lyù laø duøng ñeå Quaùn thoâng, [Thaáu hieåu, naém baét
troïn veïn] (Begreifen), trong khi muïc tieâu cuûa caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính
laø Hieåu (Verstehen) (caùc tri giaùc). Neáu caùc khaùi nieäm thuaàn lyù chöùa ñöïng
caùi Voâ-ñieàu kieän, thì ñoù laø caùi maø moïi kinh nghieäm ñeàu phaûi tuøy thuoäc,
nhöng baûn thaân caùi Voâ-ñieàu kieän laïi khoâng bao giôø laø moät ñoái töôïng cuûa
kinh nghieäm: lyù tính luoân coù xu höôùng ñöa moïi keát luaän ruùt ra töø kinh
nghieäm höôùng ñeán caùi Voâ-ñieàu kieän, laáy caùi Voâ-ñieàu kieän laøm thöôùc ño ñeå
ñaùnh giaù vaø löôïng ñònh trình ñoä cuûa vieäc söû duïng lyù tính thöôøng nghieäm,
nhöng baûn thaân caùi Voâ-ñieàu kieän laïi khoângbao giôø taïo neân moät maét xích
(Glied) trong toång hôïp thöôøng nghieäm. Do ñoù, neáu quaû thaät caùc khaùi nieäm

437
 thuaàn lyù cuûa lyù tính coù giaù trò khaùch quan, ta goïi chuùng laø caùc conceptus
ratiocinati (latinh: caùc khaùi nieäm ñöôïc suy luaän ñuùng ñaén), coøn neáu khoâng
- töùc laø chæ coù veû beà ngoaøi cuûa suy luaän ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo -, ta goïi laø caùc
B368 conceptus ratiocinantes (latinh: caùc khaùi nieäm nguïy bieän).

Nhöng vì ñieàu naøy chæ ñöôïc chöùng minh ñaày ñuû ôû phaàn sau khi khaûo saùt
caùc suy luaän bieän chöùng cuûa lyù tính, neân ôû ñaây ta chöa voäi baøn ñeán. |

Tröôùc ñaây ta ñaõ goïi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính laø caùc phaïm
truø, vaäy ñeå phaân bieät, ta haõy taïm ñaët cho caùc khaùi nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính
moät teân môùi, ñoù laø: CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM
(TRANSZENDENTALE IDEEN). | Tuy nhieân, vieäc ñaàu tieân laø phaûi caét
nghóa vaø bieän giaûi veà teân goïi môùi naøy.

438
 TIEÁT 1

VEÀ CAÙC YÙ NIEÄM NOÙI CHUNG

Duø caùc ngoân ngöõ cuûa chuùng ta [caùc ngoân ngöõ Chaâu AÂu] raát phong
phuù veà töø ngöõ, nhöng nhöõng nhaø tö töôûng vaãn thöôøng raát vaát vaû ñeå tìm ñöôïc
moät thuaät ngöõ chuyeån taûi chính xaùc noäi dung tö töôûng, vì neáu thieáu thuaät
ngöõ, raát khoù laøm cho ngöôøi khaùc cuõng nhö cho chính mình hieåu roõ ñieàu
muoán noùi. Reøn ñuùc ra moät thuaät ngöõ hoaøn toaøn môùi laï laø haønh vi deã xuùc
B369 phaïm ñeán nhöõng baäc coù thaåm quyeàn veà ngoân ngöõ vaø hieám khi thaønh coâng,
do ñoù thay vì lao vaøo vieäc laøm haàu nhö voâ voïng ñoù, toát hôn laø neân luïc tìm
laïi trong kho taøng caùc töû ngöõ nhöng raát uyeân thaâm, hy voïng bieát ñaâu seõ tìm
ñöôïc trong ñoù moät thuaät ngöõ phuø hôïp vôùi caùc yù töôûng ta ñang coù trong ñaàu.
| Trong tröôøng hôïp naøy, duø yù nghóa goác cuûa thuaät ngöõ ñaõ trôû thaønh khaù chao
ñaûo do söï thieáu chaët cheõ cuûa chính caùc taùc giaû saùng taïo ra noù, thì vaãn toát
hôn laø neân cuûng coá vaø trung thaønh vôùi yù nghóa ban ñaàu cuûa noù (- thaät ra ban
ñaàu thuaät ngöõ coù ñöôïc duøng chính xaùc theo nghóa aáy khoâng, cuõng laø ñieàu
coøn ñaùng ngôø -) hôn laø laøm hoûng coâng vieäc baèng caùch laøm cho ngöôøi khaùc
khoâng hieåu mình muoán noùi gì.

Vì lyù do ñoù, neáu chæ coù moät töø duy nhaát daønh cho moät khaùi nieäm nhaát
ñònh naøo ñoù vaø yù nghóa voán coù cuûa töø aáy phuø hôïp chính xaùc vôùi khaùi nieäm
naøy, thì vieäc phaân bieät noù vôùi caùc khaùi nieäm gaàn guõi khaùc laø ñieàu raát heä
troïng, do ñoù ñieàu neân laøm laø khoâng söû duïng thuaät ngöõ moät caùch phí phaïm
hoaëc muoán toû ra ñoäc ñaùo maø duøng noù laøm töø ñoàng nghóa vôùi caùc thuaät ngöõ
khaùc, traùi laïi, caàn baûo toàn caån thaän yù nghóa rieâng bieät cuûa noù, neáu khoâng seõ
deã xaûy ra tình hình laø sau khi khoâng ñaëc bieät chuù yù ñeán thuaät ngöõ aáy, noù bò
laïc maát giöõa voâ vaøn caùc yù nghóa khaùc ñaõ bò sai leäch raát nhieàu, vaø yù töôûng
chæ coù noù môùi chuyeån taûi ñöôïc cuõng theo noù maø maát ñi.

B370 PLATON* söû duïng thuaät ngöõ "YÙ nieäm" (Idee) theo moät caùch thöùc
cho thaáy roõ raøng oâng muoán bieåu thò caùi gì khoâng nhöõng khoâng bao giôø coù
theå ruùt ra töø giaùc quan, traùi laïi, coøn vöôït xa hôn haún caùc khaùi nieäm cuûa giaùc
tính maø baûn thaân ARISTOTE** nghieân cöùu, trong chöøng möïc khoâng theå
tìm thaáy trong kinh nghieäm baát cöù caùi gì töông öùng ñöôïc vôùi chuùng. Nôi
PLATON, nhöõng yù nieäm laø nhöõng Nguyeân maãu (Urbilder), [nhöõng Linh
töôïng] cuûa baûn thaân nhöõng söï vaät, chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng chìa khoùa
ñôn thuaàn ñöa ñeán nhöõng kinh nghieäm khaû höõu nhö caùc phaïm truø. Trong
caùi nhìn cuûa oâng, chuùng baét nguoàn töø Lyù tính toái cao; Lyù tính naøy cuõng
chia phaàn cho lyù tính con ngöôøi, tuy nhieân lyù tính con ngöôøi baây giôø khoâng
coøn toàn taïi ñöôïc trong traïng thaùi nguyeân thuûy nöõa, neân phaûi raát vaát vaû ñeå

*
PLATON (427-347): ñaïi trieát gia Hy Laïp coå ñaïi. (N.D).
**
ARISTOTE (384-324) -nt- . (N.D).

439
 nhôù laïi nhöõng Linh töôïng xa xöa nhöng nay ñaõ bò môø ñuïc, baèng söï Hoài
töôûng (Erinnerung/Anamnesis) (maø oâng goïi laø Trieát hoïc).

ÔÛ ñaây, toâi khoâng ñi vaøo vieäc nghieân cöùu vaên töï ñeå tìm hieåu yù nghóa
maø baäc ñaïi trieát gia cao vieãn cuûa chuùng ta gaén cho thuaät ngöõ naøy. Toâi chæ
nhaän xeùt raèng: khoâng coù gì laø baát thöôøng caû, khi - trong ñoái thoaïi thoâng
thöôøng hay trong caùc taùc phaåm vieát - baèng caùch so saùnh caùc tö töôûng maø
moät taùc giaû phaùt bieåu veà moät chuû ñeà, ta coù theå hieåu hoï hôn chính hoï hieåu
hoï, vì taùc giaû ñaõ khoâng xaùc ñònh khaùi nieäm cuûa mình moät caùch ñaày ñuû vaø vì
vaäy ñoâi khi hoï noùi vaø caû suy nghó ngöôïc laïi vôùi yù ñònh cuûa chính hoï.

PLATON nhaän thaáy roõ raèng quan naêng nhaän thöùc cuûa ta bao giôø
B371 cuõng coù caûm thöùc veà moät nhu caàu cao xa hôn laø chæ chaïy theo "ñaùnh vaàn"
hieän töôïng baèng söï thoáng nhaát toång hôïp nhaèm coù theå laàn moø ñoïc chuùng nhö
laø kinh nghieäm. | Lyù tính cuûa ta - moät caùch töï nhieân - luùc naøo cuõng muoán
naâng leân taàm cao cuûa nhöõng nhaän thöùc maø khoâng kinh nghieäm naøo vöôn tôùi
vaø töông öùng noãi, - nhöng nhöõng nhaän thöùc naøy, tuy theá, vaãn coù tính thöïc
taïi chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc.

PLATON ñaëc bieät nhaän ra nhöõng YÙ nieäm cuûa oâng trong taát caû nhöõng
gì laø thöïc haønh(1) *, töùc laõnh vöïc döïa treân yù nieäm Töï do, vaø yù nieäm naøy tôùi
löôït noù cuõng thuoäc veà caùc nhaän thöùc laø saûn phaåm rieâng coù cuûa lyù tính. Neáu
coù ai muoán ruùt caùc khaùi nieäm veà ñöùc haïnh töø trong kinh nghieäm, ñieàu hoï
phaûi laøm (nhö nhieàu ngöôøi ñaõ laøm) laø ñi tìm moät maãu tieâu bieåu ñeå minh
hoïa cho nguoàn nhaän thöùc, nhöng maãu ñieån hình naøy cuõng khoâng bao giôø
töông öùng moät caùch hoaøn haûo vôùi yù nieäm veà ñöùc haïnh ñöôïc, vaø nhö theá
trong thöïc teá, hoï ñaõ bieán ñöùc haïnh thaønh moät caùi gì haøm hoà khoâng coù thöïc,
luoân bò bieán ñoåi theo thôøi gian vaø hoaøn caûnh, khoâng theå ñöôïc söû duïng nhö
moät quy luaät phoå bieán. Ngöôïc laïi, ai cuõng bieát raèng neáu hoï hình dung moät
ngöôøi naøo ñoù nhö moät göông ñieån hình veà ñöùc ñoä, hoï bao giôø cuõng coù saün
moät nguyeân maãu chaân chính [veà ñöùc haïnh] trong ñaàu oùc cuûa chính hoï ñeå
ñem ra so saùnh vôùi göông ñieån hình kia vaø ñaùnh giaù theo tieâu chuaån cuûa
B372 nguyeân maãu naøy. Ñoù chính laø YÙ nieäm veà ñöùc haïnh, vaø moïi ñoái töôïng khaû
höõu cuûa kinh nghieäm chæ coù theå ñöôïc söû duïng nhö ñieån hình ñeå so saùnh vôùi

(1)
PLATON thaät ra cuõng môû roäng khaùi nieäm [YÙ nieäm] cuûa oâng vaøo caùc nhaän thöùc tö bieän, neáu caùc
nhaän thöùc naøy chæ ñöôïc mang laïi moät caùch thuaàn tuùy vaø hoaøn toaøn tieân nghieäm, keå caû trong toaùn
hoïc, duø toaùn hoïc khoâng theå coù ñoái töôïng naøo ngoaøi laõnh vöïc kinh nghieäm khaû höõu. Ñaây laø ñieåm toâi
khoâng theå tin theo oâng, cuõng nhö khoâng theå taùn thaønh söï dieãn dòch [söï chöùng minh] thaàn bí cuûa oâng
veà nhöõng yù nieäm hoaëc caùc söï cöôøng ñieäu trong vieäc haàu nhö muoán höõu theå hoùa (Hypostation) chuùng
[töùc bieán caùc YÙ nieäm thaønh caùc höõu theå toàn taïi hieän thöïc], duø raèng ngoân ngöõ thaâm vieãn maø oâng duøng
trong laõnh vöïc naøy quaû thaät ñuû söùc ñeå lyù giaûi moät caùch thích hôïp vaø tinh teá baûn tính saâu xa cuûa söï
vaät. (Chuù thích cuûa taùc giaû).
*
Thöïc haønh (praktisch): theo Kant, laø taát caû nhöõng gì ñöôïc thöïc hieän töø Töï do cuûa YÙ chí. Coù hai
caáp ñoä: “thöïc tieãn, thöïc duïng” (pragmatisch) cuûa caùc kyõ naêng theo caùc quy taéc cuûa söï khoân
ngoan (Klugheitsregeln) vaø “thöïc haønh” (praktisch) cuûa sinh hoaït ñaïo ñöùc theo caùc meänh leänh
tuyeät ñoái (Imperativen) cuûa lyù tính thuaàn tuùy. (N.D).

440
 noù - töùc ñeå chöùng minh raèng yù nieäm ñöùc haïnh coù theå ñöôïc aùp duïng trong
thöïc teá vôùi nhieàu möùc ñoä khaùc nhau theo yeâu caàu cuûa baûn thaân yù nieäm naøy
-, chöù nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khoâng theå ñöôïc duøng nhö nhöõng
nguyeân maãu ñöôïc. Tuy moät con ngöôøi khoâng bao giôø haønh ñoäng töông öùng
troïn veïn vôùi nhöõng gì chöùa ñöïng trong yù nieäm thuaàn tuùy veà ñöùc haïnh,
nhöng ñieàu aáy khoâng heà chöùng toû chæ coù moät caùi gì hö aûo trong YÙ nieäm
naøy. Bôûi vì chæ coù thoâng qua YÙ nieäm naøy, moïi phaùn ñoaùn xem haønh vi naøo
laø coù giaù trò ñaïo ñöùc, haønh vi naøo khoâng môùi coù theå coù ñöôïc. | Nhö vaäy, YÙ
nieäm laø neàn taûng taát yeáu cuûa moïi noã löïc vöôn ñeán söï toaøn haûo veà ñaïo ñöùc,
tuy vaäy, bieát bao trôû löïc trong baûn tính töï nhieân cuûa con ngöôøi - khoâng xaùc
ñònh ñöôïc veà möùc ñoä - laøm ta luoân coù khoaûng caùch vôùi noù.

Nöôùc coäng hoøa lyù töôûng cuûa PLATON* ñi vaøo tuïc ngöõ nhö ñieån hình
kyø quaëc cuûa moät söï hoaøn haûo hoang töôûng, chæ coù theå toàn taïi trong ñaàu oùc
cuûa moät trieát gia nhaøn roãi, vaø Brucker ñaõ cheá nhaïo khi cho raèng theo
Platon, moät oâng vua khoâng theå cai trò gioûi neáu baûn thaân khoâng "thoâng döï"
vaøo caùc linh töôïng! Nhöng thöïc ra, ta raát neân traàm tö saâu hôn veà tö töôûng
cuûa baäc hieàn trieát vó ñaïi naøy, vaø (ôû ñieåm naøo oâng khoâng noùi ra vaø boû ta bô
vô khoâng chæ daïy), ta caàn töï gaéng söùc chieáu roïi aùnh saùng vaøo, hôn laø nuùp
döôùi chieâu baøi heát söùc taàm thöôøng vaø tai haïi veà tính baát khaû thi cuûa noù ñeå
B373 gaït boû noù, xem noù laø voâ duïng.

Thöïc vaäy, vieäc kieán laäp moät neàn töï do toái ña cho con ngöôøi theo luaät
phaùp, laøm cho töï do cuûa moãi ngöôøi chæ coù theå ñöùng vöõng cuøng chung vôùi töï
do cuûa moïi ngöôøi (chöù khoâng phaûi söï haïnh phuùc toái ña vì haïnh phuùc chæ laø
keát quaû ñöông nhieân cuûa töï do) ít ra cuõng laø moät YÙ nieäm taát yeáu ñöôïc ñaët
laøm neàn taûng vaø ôû vò trí haøng ñaàu khoâng nhöõng trong hieán phaùp cuûa moät
nhaø nöôùc maø caû trong toaøn boä luaät phaùp cuûa noù, vaø ñoù laø luùc ngay töø ñaàu,
ngöôøi ta ñaõ phaûi tröøu töôïng hoùa khoûi moïi trôû löïc tröôùc maét, nhöõng trôû löïc
coù leõ khoâng chæ naûy sinh moät caùch khoâng theå traùnh khoûi do baûn tính töï
nhieân cuûa con ngöôøi, maø ñuùng hôn laø do söï sao nhaõng ñoái vôùi nhöõng YÙ
nieäm chaân chính khi tieán haønh vieäc laäp phaùp. Bôûi vì khoâng gì tai haïi hôn vaø
baát xöùng hôn ñoái vôùi moät trieát gia cho baèng cöù vieän daãn moät caùch taàm
thöôøng ñeán caùi goïi laø "kinh nghieäm ngöôïc laïi", kinh nghieäm naøy aét cuõng seõ
khoâng toàn taïi neáu caùc ñònh cheá kia ñöôïc thöïc hieän kòp thôøi ñuùng theo caùc YÙ
nieäm ñeå khoâng phaûi thay vaøo ñoù baèng nhöõng khaùi nieäm thoâ thieån - bôûi bò
ruùt ra töø kinh nghieäm - neân laøm thui choät heát moïi yù ñònh toát ñeïp. Vieäc laäp
phaùp vaø caàm quyeàn caøng ñöôïc thieát keá truøng hôïp vôùi YÙ nieäm naøy bao
nhieâu, hình phaït caøng hieám hoi baáy nhieâu, vaø hoaøn toaøn höõu lyù (nhö
PLATON noùi), trong moät nhaø nöôùc hoaøn haûo, hình phaït khoâng coøn caàn
thieát nöõa. Maëc duø moät nhaø nöôùc hoaøn haûo nhö theá coù theå khoâng bao giôø coù
thaät, nhöng YÙ nieäm aáy vaãn hoaøn toaøn ñuùng ñaén vì noù keâu ñoøi caùi toái ña laøm
nguyeân maãu nhaèm mang hieán phaùp vaø phaùp luaät caøng ngaøy caøng tieán gaàn

*
ñöôïc baøn trong taùc phaåm: "Politeia" (Nhaø nöôùc) cuûa Platon. (N.D).

441
 ñeán söï hoaøn haûo toái ña coù theå coù ñöôïc. Trong tieán trình cuûa loaøi ngöôøi, ñaâu
B374 laø möùc ñoä cao nhaát maø nhaân loaïi ñaønh phaûi döøng laïi khoâng tieán leân hôn
ñöôïc nöõa; ñaâu laø khoaûng caùch nhaát thieát vaãn coøn laïi giöõa YÙ nieäm vaø söï
thöïc hieän noù, laø nhöõng vaán ñeà khoâng theå vaø cuõng khoâng neân xaùc ñònh
moät caùch raïch roøi, - chính laø vì, [yù höôùng cuûa] Töï Do bao giôø cuõng coù theå
vöôït leân treân moïi ranh giôùi ñang coù.

Nhöng khoâng chæ trong nhöõng gì lyù tính con ngöôøi laø nguyeân nhaân
thöïc söï vaø caùc YÙ nieäm laø nguyeân nhaân taùc ñoäng (taïo ra caùc haønh ñoäng vaø
caùc ñoái töôïng cuûa haønh ñoäng), nghóa laø nhöõng gì thuoäc laõnh vöïc ñaïo ñöùc,
maø caû trong quan heä vôùi baûn thaân giôùi töï nhieân, PLATON cuõng coù lyù khi
nhìn thaáy nhöõng baèng chöùng roõ reät veà nguoàn goác cuûa noù baét nguoàn töø
nhöõng YÙ nieäm. Moät caùi caây, moät con thuù vaø noùi chung, caû traät töï ñieàu hoøa
cuûa vuõ truï - vaø coù leõ caû toaøn boä traät töï töï nhieân - ñeàu cho thaáy roõ chuùng sôû
dó coù ñöôïc laø nhôø döïa theo nhöõng YÙ nieäm, vaø khoâng moät söï vaät thuï taïo
rieâng leû naøo - do caùc ñieàu kieän toàn taïi caù theå - töông öùng ñöôïc vôùi YÙ nieäm
veà caùi hoaøn haûo nhaát veà toaøn boä gioáng loaøi ñoù, (cuõng nhö khoâng moät caù
nhaân con ngöôøi naøo töông öùng hoaøn toaøn vôùi YÙ nieäm veà loaøi ngöôøi, duø baûn
thaân caù nhaân vaãn mang trong taâm hoàn caùi nguyeân maãu trong moïi haønh
ñoäng cuûa mình). | Vaø maëc duø caùc YÙ nieäm aáy - trong yù nghóa toái cao - quy
ñònh [söï vaät] moät caùch caù bieät, baát bieán vaø troïn veïn, laø caùc nguyeân nhaân sô
thuûy cuûa vaïn vaät nhöng chæ coù caùi toaøn boä cuûa söï noái keát cuûa vaïn vaät trong
vuõ truï môùi laø caùi duy nhaát coù theå töông öùng hoaøn toaøn troïn veïn (adäquat)
B375 vôùi YÙ nieäm ñoù.

Neáu ta gaït sang moät beân nhöõng choã quaù ñaùng trong caùch dieãn ñaït cuûa
PLATON, söùc baät tö töôûng cuûa oâng ñi töø caùch nhìn sao cheùp veà caùi vaät lyù
cuûa traät töï vuõ truï vöôn leân caùch nhìn veà söï noái keát coù tính caùch kieán truùc
(architek-tonisch) cuûa vaïn vaät theo caùc muïc ñích [toái haäu], töùc laø theo caùc
YÙ nieäm, laø moät noã löïc ñaùng cho chuùng ta hoïc taäp vaø khaâm phuïc. | OÂng coù
ñoùng goùp heát söùc ñaëc bieät veà phöông dieän caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc, phaùp
quyeàn vaø toân giaùo laø nhöõng nôi maø caùc YÙ nieäm môùi laøm cho baûn thaân kinh
nghieäm (veà caùi Thieän) coù theå coù ñöôïc, duø caùc nguyeân taéc treân khoâng bao
giôø coù theå ñöôïc dieãn ñaït heát trong kinh nghieäm naøy. | Vaø sôû dó ñoùng goùp
ñaëc bieät naøy cuûa PLATON khoâng ñöôïc bieát ñeán laø vì ngöôøi ta ñaùnh giaù noù
baèng nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm; maø tính giaù trò cuûa nhöõng quy luaät
naøy, nhö laø caùc nguyeân taéc, ñaõ phaûi bò thuû tieâu bôûi chính yù nieäm. Thaät vaäy,
trong laõnh vöïc giôùi töï nhieân, neáu kinh nghieäm mang laïi cho ta quy luaät vaø
laø nguoàn suoái cuûa chaân lyù, thì veà phöông dieän nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc, kinh
nghieäm (tieác thay!) laïi laø meï ñeû cuûa aûo töôûng vaø thaät laø teä haïi neáu nhöõng
quy luaät ñaïo ñöùc veà nhöõng gì toâi phaûi laøm laïi ñöôïc ruùt ra töø ñoù hay neáu
muoán duøng kinh nghieäm ñeå haïn cheá nhöõng gì phaûi ñöôïc laøm.

Tuy nhieân, chuùng ta buoäc phaûi taïm ngöng vieäc xem xeùt caùc chuû ñeà
quan troïng naøy, - vieäc trieån khai chuùng môùi thaät söï laø nhieäm vuï rieâng bieät

442
 vaø xöùng ñaùng cuûa trieát hoïc - ñeå tröôùc maét töï giôùi haïn vaøo nhieäm vuï khoâng
veû vang baèng nhöng chaéc cuõng khoâng ít boå ích laø chuaån bò moät neàn moùng
B376 vöõng chaéc cho toaø nhaø ñaïo ñöùc uy nghi kia, bôûi neàn moùng cuûa toaø nhaø
naøy ñaõ trôû neân maát an toaøn vì quaù nhieàu ñöôøng haàm do lyù tính - nhaân quaù
haêng say khi ñi tìm kho baùu moät caùch voâ voïng - ñaõ ñaøo ruoãng töø moïi phía.
Do ñoù, nhieäm vuï hieän nay cuûa ta laø phaûi tìm hieåu chính xaùc söï söû duïng sieâu
nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñoái vôùi caùc nguyeân taéc vaø YÙ nieäm cuûa noù ñeå
coù theå xaùc ñònh vaø ñaùnh giaù aûnh höôûng vaø giaù trò thöïc cuûa chuùng.

Nhöng tröôùc khi keát thuùc phaàn nhaän xeùt nhaäp ñeà naøy, toâi mong raèng
nhöõng ai thaät söï tha thieát vôùi trieát hoïc - soá naøy bao giôø cuõng ít hôn ngöôøi ta
töôûng -, neáu ñaõ thaáy ñöôïc thuyeát phuïc veà nhöõng gì ñaõ vaø seõ ñöôïc trình baøy,
haõy coá baûo veä thuaät ngöõ "YÙ nieäm" trong yù nghóa nguyeân thuûy cuûa noù vaø
chuù yù ñöøng ñeå cho yù nieäm naøy bò laïc maát trong nhieàu thuaät ngöõ thöôøng
ñöôïc duøng moät caùch hoãn taïp, tuøy tieän ñeå dieãn ñaït caùc bieåu töôïng ñuû loaïi,
laøm toån haïi ñeán khoa hoïc. Chuùng ta khoâng heà thieáu thuaät ngöõ ñeå dieãn ñaït
thích ñaùng moãi loaïi bieåu töôïng khaùc nhau neân khoâng vieäc gì phaûi duøng
thuaät ngöõ naøy laán sang laõnh vöïc rieâng cuûa thuaät ngöõ kia.

Sau ñaây laø baäc thang thöù töï caùc thuaät ngöõ caàn ghi nhôù:

Caùc thuaät ngöõ thuoäc veà loaïi chung (Gattung) laø Bieåu töôïng
(Vorstellung/repraesentatio). Trong nhöõng bieåu töôïng, ta chia ra: bieåu
töôïng coù yù thöùc, goïi laø tri giaùc (Wahrnehnung/perceptio). Moät tri giaùc
chæ quan heä vôùi chuû theå, dieãn taû söï bieán thaùi cuûa traïng thaùi cuûa chuû theå, goïi
B377 laø Caûm giaùc (Empfindung/sensatio), coøn tri giaùc [coù giaù trò] khaùch quan,
goïi laø nhaän thöùc (Erkenntnis/cognitio). Nhaän thöùc thì hoaëc laø tröïc quan
(Anschauung) hoaëc laø khaùi nieäm (Begriff) (intuitus vel conceptus). Tröïc
quan lieân heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng vaø coù tính rieâng leû; coøn khaùi nieäm laø
giaùn tieáp, thoâng qua moät ñaëc ñieåm coù chung trong nhieàu ñoái töôïng. Khaùi
nieäm laïi chia laøm hai loaïi: khaùi nieäm thöôøng nghieäm vaø khaùi nieäm thuaàn
tuùy. Khaùi nieäm thuaàn tuùy trong chöøng möïc coù nguoàn goác phaùt sinh chæ töø
trong giaùc tính (chöù khoâng phaûi trong hình aûnh thuaàn tuùy cuûa caûm naêng)
goïi laø yù töôûng (Notio - phaïm truø). Sau cuøng, moät khaùi nieäm goàm caùc yù
töôûng vöôït leân khoûi khaû theå cuûa kinh nghieäm môùi ñöôïc goïi laø YÙ nieäm
(Idee) hay laø khaùi nieäm cuûa lyù tính [khaùi nieäm thuaàn lyù].

Nhö vaäy, ñoái vôùi nhöõng ai ñaõ quen thuoäc vôùi söï phaân bieät naøy, thaät
khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc khi nghe ai ñoù goïi bieåu töôïng veà maøu ñoû laø
moät YÙ nieäm. Maøu ñoû coøn chöa xöùng ñaùng ñeå ñöôïc goïi laø yù töôûng (khaùi
nieäm cuûa giaùc tính), huoáng hoà laø YÙ nieäm.

443
 TIEÁT 2

VEÀ CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

Phaân tích phaùp sieâu nghieäm ñaõ cho ta thaáy moät ví duï ñieån hình laøm
theá naøo ñeå moâ thöùc loâ-gíc ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc chuùng ta laïi coù theå chöùa
ñöïng nguoàn goác phaùt sinh ra caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm; töùc laø
caùc khaùi nieäm hình dung ñoái töôïng tröôùc moïi kinh nghieäm, hay ñuùng hôn,
cho thaáy söï thoáng nhaát toång hôïp laø caùi duy nhaát laøm cho moät nhaän thöùc
thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng coù theå coù ñöôïc. Hình thöùc cuûa caùc
B378 phaùn ñoaùn (chuyeån söï toång hôïp nhöõng tröïc quan thaønh khaùi nieäm) ñaõ taïo
ra caùc phaïm truø, höôùng daãn moïi söï söû duïng giaùc tính trong kinh nghieäm.
Cuõng gioáng nhö theá, ta chôø ñôïi raèng [ôû phaàn naøy], hình thöùc cuûa caùc suy
luaän cuûa lyù tính, moät khi ñöôïc aùp duïng vaøo söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa
nhöõng tröïc quan theo quy luaät cuûa caùc phaïm truø cuõng seõ chöùa ñöïng
nguoàn goác phaùt sinh caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy [thuoäc loaïi] ñaëc bieät maø ta coù
theå goïi laø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính hay caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm, laø
nhöõng caùi seõ xaùc ñònh vieäc söû duïng giaùc tính trong caùi Toaøn boä cuûa taát caû
moïi kinh nghieäm theo caùc Nguyeân taéc.

Chöùc naêng cuûa lyù tính trong caùc suy luaän laø mang laïi tính phoå bieán
(Allgemeinheit) cuûa nhaän thöùc theo caùc khaùi nieäm thuaàn lyù, vaø baûn thaân
suy luaän cuûa lyù tính cuõng laø moät phaùn ñoaùn, nhöng ñöôïc quy ñònh moät caùch
tieân nghieäm trong toaøn boä phaïm vi cuûa ñieàu kieän cuûa noù. Ví duï, meänh ñeà
[veà moät tröôøng hôïp caù bieät]: "Cajus phaûi cheát" laø moät meänh ñeà do giaùc tính
mang laïi töø kinh nghieäm, nhöng toâi phaûi tìm cho ñöôïc moät khaùi nieäm chöùa
ñöïng ñieàu kieän trong ñoù thuoäc tính (söï khaúng ñònh noùi chung) cuûa phaùn
ñoaùn treân ñöôïc mang laïi, - trong tröôøng hôïp naøy, ñoù laø khaùi nieäm veà "con
ngöôøi" -, vaø sau khi thaâu goàm phaùn ñoaùn [caù bieät] treân vaøo trong ñieàu kieän
naøy, toâi môû roäng toái ña phaïm vi cuûa noù: "Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát", [vaø
döïa treân nhaän thöùc môû roäng toái ña naøy], toâi xaùc ñònh nhaän thöùc [caù bieät] veà
ñoái töôïng cuûa toâi: "Cajus phaûi cheát".

B379 Nhö vaäy, trong keát luaän cuûa moät suy luaän, ta giôùi haïn moät thuoäc tính
cho moät ñoái töôïng nhaát ñònh sau khi ñaõ suy töôûng noù trong chính ñeà (Major)
vôùi toaøn boä phaïm vò [toái ña] cuûa noù theo moät ñieàu kieän nhaát ñònh. Löôïng
hoaøn taát veà phaïm vi cuûa ñoái töôïng trong moái quan heä vôùi moät ñieàu kieän
töông öùng, goïi laø caùi phoå bieán (Allgemeinheit/Universa-litas). Caùi toaøn
theå (die Allheit/Totalität/Universitas) caùc ñieàu kieän trong toång hôïp cuûa
caùc tröïc quan phaûi töông öùng vôùi caùi phoå bieán naøy. Vaäy, khaùi nieäm sieâu
nghieäm cuûa lyù tính khoâng gì khaùc hôn laø khaùi nieäm veà caùi toaøn theå
nhöõng ñieàu kieän cuûa moät caùi [caù bieät] coù ñieàu kieän ñöôïc cho. Vì chæ coù
caùi voâ-ñieàu kieän môùi laøm cho caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän coù theå coù ñöôïc,
vaø ngöôïc laïi, caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän baûn thaân noù bao giôø cuõng laø caùi

444
 voâ-ñieàu kieän; do ñoù moät khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính noùi chung coù theå
ñöôïc ñònh nghóa baèng khaùi nieäm veà caùi voâ-ñieàu kieän, trong chöøng möïc noù
chöùa ñöïng cô sôû cho söï toång hôïp cuûa caùi coù ñieàu kieän.

Vaäy, coù bao nhieâu phöông caùch (Arten) quan heä maø giaùc tính hình
dung [suy töôûng] thoâng qua caùc phaïm truø cuõng seõ coù baáy nhieâu [soá löôïng]
caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính: ñoù laø, tröôùc heát ta phaûi tìm caùi voâ-
ñieàu kieän cho söï toång hôïp nhaát thieát (kategorisch) trong moät chuû theå;
thöù hai laø cho söï toång hôïp giaû thieát (hypothetisch) veà caùc ñôn vò cuûa moät
chuoãi [söï vaät] vaø thöù ba, cho söï toång hôïp phaân ñoâi (disjunctiv) veà caùc boä
phaän trong moät heä thoáng.

Cuõng coù chính xaùc cuøng moät soá löôïng nhö theá veà caùc phöông caùch
suy luaän; moãi phöông caùch cuõng ñi töø caùch - suy luaän ñi leân
(Prosyllogismus)* tieán ñeán caùi voâ-ñieàu kieän: phöông caùch thöù nhaát tieán ñeán
caùi chuû theå maø baûn thaân khoâng bao giôø coøn laø moät thuoäc tính nöõa; caùi thöù
hai tieán ñeán caùi tieàn ñeà khoâng caàn laáy caùi gì khaùc cao hôn noù laøm tieàn ñeà
nöõa vaø sau cuøng, caùi thöù ba tieán ñeán toång soá nhöõng ñôn vò cuûa söï phaân chia
B380 vaø khoâng coøn caàn theâm moät caùi gì nöõa ñeå hoaøn taát söï phaân chia cuûa moät
khaùi nieäm. Nhö vaäy, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính veà caùi toaøn theå
trong toång hôïp nhöõng ñieàu kieän laø coù cô sôû taát yeáu trong baûn tính töï nhieân
cuûa lyù tính con ngöôøi, ít ra nhö laø nhieäm vuï cuûa lyù tính tieáp tuïc naâng söï
thoáng nhaát cuûa giaùc tính leân ñeán caùi voâ-ñieàu kieän; cho duø caùc khaùi nieäm
thuaàn lyù naøy thieáu moät söï söû duïng töông öùng trong tröôøng hôïp cuï theå (in
concreto) vaø do ñoù khoâng coù ích lôïi naøo khaùc ngoaøi vieäc ñöa giaùc tính vaøo
ñuùng phöông höôùng, trong ñoù söï söû duïng giaùc tính - khi môû roäng ñeán toái ña
- vaãn ñoàng thôøi ñöôïc laøm cho nhaát trí troïn veïn vôùi baûn thaân giaùc tính.

Nhöng ôû ñaây, khi noùi veà caùi toaøn theå cuûa nhöõng ñieàu kieän vaø veà caùi
voâ-ñieàu kieän nhö laø danh hieäu chung cho moïi khaùi nieäm cuûa lyù tính, ta laïi
gaëp moät thuaät ngöõ khoâng theå naøo khoâng söû duïng, maëc duø yù nghóa cuûa noù
raát haøm hoà do bò laïm duïng quaù nhieàu khieán khi söû duïng, ta caûm thaáy khoâng
an toaøn, [ñoù laø chöõ "TUYEÄT ÑOÁI" (ABSOLUT)]. Chöõ "tuyeät ñoái" laø moät
trong soá raát ít nhöõng töø - trong nghóa sô thuûy cuûa noù - töông öùng chính xaùc
vôùi khaùi nieäm maø noù muoán dieãn ñaït, moät khaùi nieäm maø khoâng moät töø naøo
khaùc trong ngoân ngöõ coù theå thích hôïp baèng vaø neáu töø naøy bò maát ñi - hay söï
söû duïng chao ñaûo veà noù thì cuõng theá - seõ laøm maát luoân caû baûn thaân khaùi
nieäm veà noù. | Vaø vì ñaây laø moät khaùi nieäm ñöôïc lyù tính heát söùc quan taâm,
neân ñaùnh maát noù laø moät toån thaát lôùn cho toaøn boä trieát hoïc sieâu nghieäm.
B381
Hieän nay, töø "tuyeät ñoái" thöôøng ñöôïc duøng ñeå ñôn thuaàn bieåu thò caùi
gì ñoù ñöôïc xem laø cuûa moät söï vaät nôi baûn thaân noù, töùc caùi gì coù giaù trò noäi
taïi [laøm neân söï vaät]. Theo nghóa naøy, "tuyeät ñoái coù theå" haøm nghóa raèng caùi

*
Prosyllogismus: Xem chuù thích cho B364. (N.D).

445
 gì ñaáy coù theå coù trong chính noù (taát yeáu noäi taïi), töùc trong thöïc teá laø caùi toái
thieåu ngöôøi ta coù theå noùi veà moät ñoái töôïng. Nhöng ngöôïc laïi, ñoâi khi töø
"tuyeät ñoái" laïi ñöôïc duøng ñeå chæ moät caùi gì ñoù coù giaù trò trong moïi moái quan
heä (khoâng bò giôùi haïn), (chaúng haïn: "söï thoáng trò tuyeät ñoái"); nhö vaäy,
"tuyeät ñoái coù theå" theo nghóa naøy laïi haøm nghóa raèng caùi gì ñaáy laø coù theå coù
trong moïi moái quan heä vaø trong moïi phöông dieän, töùc laø caùi toái ña maø toâi
coù theå noùi veà khaû theå cuûa moät söï vaät. Thaät ra, hai nghóa [coù veû traùi ngöôïc
nhau naøy] cuõng thöôøng truøng hôïp vôùi nhau. Ví duï, caùi gì khoâng theå coù trong
baûn thaân noù, cuõng khoâng theå coù trong moïi moái quan heä, töùc laø tuyeät ñoái
khoâng theå. Nhöng trong phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp, chuùng laïi hoaøn toaøn caùch
xa nhau, vì theá toâi khoâng coù caên cöù naøo ñeå keát luaän raèng vì moät caùi gì ñoù laø
coù theå coù trong baûn thaân noù, neân cuõng coù theå coù giaù trò trong moïi moái quan
heä, töùc tuyeät ñoái coù theå coù. Hôn theá nöõa, nhö sau ñaây toâi seõ chöùng minh, söï
taát yeáu tuyeät ñoái khoâng phuï thuoäc, trong moïi tröôøng hôïp, vaøo söï taát
yeáu noäi taïi vaø vì theá söï taát yeáu tuyeät ñoái khoâng theå ñöôïc xem laø ñoàng
nghóa vôùi söï taát yeáu noäi taïi.
B382
[Töø moät khaúng ñònh ñuùng:] neáu caùi ñoái laäp vôùi söï vaät laø caùi khoâng coù
taát yeáu noäi taïi thì caùi ñoái laäp naøy cuõng khoâng theå coù giaù trò tuyeät ñoái trong
moïi phöông dieän, vaäy baûn thaân söï vaät - [traùi vôùi caùi ñoái laäp] - laø taát yeáu
tuyeät ñoái. Nhöng [töø khaúng ñònh ñuùng ñoù,] toâi khoâng theå suy luaän ngöôïc
laïi raèng: vì caùi ñoái laäp vôùi caùi taát yeáu tuyeät ñoái laø caùi khoâng coù taát yeáu noäi
taïi, cho neân caùi taát yeáu tuyeät ñoái cuûa caùc söï vaät phaûi laø moät taát yeáu noäi taïi.
| Bôûi vì caùi taát yeáu noäi taïi trong nhieàu tröôøng hôïp chæ laø moät töø troáng roãng
khoâng theå noái keát vôùi moät khaùi nieäm naøo caû, trong khi ñoù, khaùi nieäm veà söï
taát yeáu cuûa moät söï vaät trong moïi quan heä, töùc söï taát yeáu tuyeät ñoái, laïi coù
nôi noù nhöõng quy ñònh raát ñaëc thuø. Vì moät trieát gia khoâng bao giôø coù theå
laøm ngô tröôùc vieäc maát ñi moät khaùi nieäm coù söï aùp duïng roäng lôùn cho suy tö
trieát hoïc, neân toâi cuõng hy voïng raèng ngöôøi ta cuõng khoâng laøm ngô tröôùc
vieäc phaûi xaùc ñònh roõ raøng vaø baûo veä caån thaän thuaät ngöõ maø khaùi nieäm naøy
döïa vaøo.

Trong yù nghóa ñöôïc môû roäng ñoù, toâi seõ söû duïng töø "tuyeät ñoái" theo
nghóa ñoái laäp laïi vôùi nhöõng gì chæ coù giaù trò so saùnh hay chæ coù giaù trò trong
moät soá phöông dieän nhaát ñònh, vì nhöõng caùi naøy bò giôùi haïn bôûi caùc ñieàu
kieän, trong khi ngöôïc laïi, caùi tuyeät ñoái coù giaù trò maø khoâng coù söï giôùi haïn
naøo caû.

Khaùi nieäm sieâu nghieäm cuûa lyù tính bao giôø cuõng chæ lieân quan ñeán caùi
toaøn theå tuyeät ñoái trong söï toång hôïp nhöõng ñieàu kieän vaø khoâng bao giôø
ngöøng laïi cho tôùi khi ñaït ñöôïc caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái, töùc laø caùi coù giaù
trò trong moïi phöông dieän vaø moïi moái quan heä. Lyù do laø vì lyù tính thuaàn tuùy
nhöôøng laïi cho giaùc tính taát caû nhöõng gì lieân quan tröôùc heát ñeán nhöõng ñoái
töôïng cuûa tröïc quan, hay ñuùng hôn, ñeán söï toång hôïp cuûa nhöõng tröïc quan
trong trí töôûng töôïng. Lyù tính thuaàn tuùy chæ giöõ laïi cho mình caùi toaøn theå

446
B383 tuyeät ñoái trong khi söû duïng caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính nhaèm muïc ñích
ñöa söï thoáng nhaát toång hôïp ñöôïc suy töôûng trong phaïm truø vöôn tôùi caùi Voâ-
ñieàu kieän. Vì theá, ngöôøi ta coù theå goïi caùi toaøn theå tuyeät ñoái naøy laø söï
thoáng nhaát cuûa lyù tính, [söï thoáng nhaát thuaàn lyù] veà nhöõng hieän töôïng,
cuõng gioáng nhö ñaõ goïi söï thoáng nhaát maø phaïm truø dieãn taû laø söï thoáng nhaát
cuûa giaùc tính. Nhö theá, lyù tính chæ lieân heä vôùi vieäc söû duïng giaùc tính,
khoâng phaûi trong chöøng möïc söï söû duïng giaùc tính naøy chöùa ñöïng cô sôû cuûa
kinh nghieäm khaû höõu (vì khaùi nieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa nhöõng
ñieàu kieän khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm ñöôïc söû duïng trong kinh nghieäm,
bôûi khoâng coù kinh nghieäm naøo laø voâ-ñieàu kieän caû), maø laø nhaèm ñeà ra
(vorschreiben) cho söï söû duïng giaùc tính phöông höôùng veà moät söï thoáng
nhaát naøo ñoù maø baûn thaân giaùc tính [khoâng hình dung noãi vì] khoâng coù
khaùi nieäm [naøo töông öùng]; vaø muïc ñích cuûa lyù tính laø taäp hoïp moïi
haønh vi cuûa giaùc tính trong quan heä vôùi töøng ñoái töôïng vaøo trong moät
caùi toaøn boä tuyeät ñoái (ein absolutes Ganzes). Do vaäy, vieäc söû duïng khaùch
quan caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính bao giôø cuõng coù tính sieâu vieät,
trong khi ñoù, vieäc söû duïng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính [phaïm truø]
- theo baûn tính töï nhieân cuûa chuùng - luoân luoân coù tính noäi taïi vì söï söû duïng
aáy chæ töï giôùi haïn trong phaïm vi kinh nghieäm khaû höõu.

Toâi hieåu "YÙ nieäm" laø moät khaùi nieäm taát yeáu cuûa lyù tính vaø khoâng coù
ñoái töôïng naøo trong theá giôùi caûm tính coù theå töông öùng vôùi noù. Theo nghóa
ñoù, caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính ñöôïc ta baøn ôû ñaây laø caùc YÙ nieäm
B384 sieâu nghieäm. Chuùng laø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy vì chuùng xem
moïi nhaän thöùc thöôøng nghieäm nhö ñöôïc quy ñònh bôûi moät caùi toaøn theå tuyeät
ñoái cuûa nhöõng ñieàu kieän. Chuùng khoâng phaûi ñöôïc bòa ra moät caùch tuøy tieän
maø laø ñöôïc ñaët ra bôûi baûn tính töï nhieân cuûa baûn thaân lyù tính, do ñoù, quan heä
moät caùch taát yeáu vôùi toaøn boä söï söû duïng giaùc tính. Ruùt cuïc, chuùng laø sieâu
vieät vaø vöôït haún ranh giôùi cuûa moïi kinh nghieäm, vì trong kinh nghieäm,
khoâng bao giôø coù moät ñoái töôïng naøo coù theå töông öùng troïn veïn vôùi YÙ nieäm
sieâu nghieäm. Khi ngöôøi ta goïi moät "YÙ nieäm", thì xeùt veà phöông dieän ñoái
töôïng cuûa noù (nhö veà moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy) ngöôøi ta coù
theå noùi ñöôïc raát nhieàu, nhöng xeùt veà maët chuû theå cuûa noù (töùc veà tính thöïc
taïi cuûa noù trong ñieàu kieän thöôøng nghieäm), ngöôøi ta laïi noùi ñöôïc raát ít, vì YÙ
nieäm - nhö laø khaùi nieäm veà caùi toái ña - khoâng bao giôø coù theå ñöôïc mang laïi
töông öùng trong cuï theå (in concreto). Vì YÙ nieäm chæ coù muïc ñích duy nhaát
laø ñöôïc lyù tính söû duïng moät caùch ñôn thuaàn tö bieän, vaø vì söï tieáp caän moät
khaùi nieäm khoâng bao giôø ñaït ñöôïc trong khi thöïc hieän neân YÙ nieäm cuõng
khoâng khaùc gì moät khaùi nieäm khoâng coù thaät; cho neân ngöôøi ta thöôøng goïi
moät khaùi nieäm nhö vaäy baèng caâu: "Ñoù chæ laø moät YÙ nieäm thoâi!". Taát nhieân,
ta coù theå noùi: "Caùi toaøn boä tuyeät ñoái cuûa moïi hieän töôïng chæ laø moät YÙ nieäm
thoâi!" vì quaû thaät, ta khoâng bao giôø coù theå phaùc hoïa ñöôïc caùi toaøn boä nhö
theá thaønh hình aûnh, do ñoù noù maõi maõi laø moät vaán ñeà khoâng theå giaûi ñaùp.

447
 Nhöng ngöôïc laïi, vì söï söû duïng giaùc tính moät caùch thöïc haønh [trong
laõnh vöïc sinh hoaït ñaïo ñöùc] chæ quan taâm ñeán vieäc vaän duïng noù theo ñuùng
caùc quy luaät, YÙ nieäm cuûa lyù tính thöïc haønh laïi luoân luoân coù thöïc
B385 (wirklich), duø chæ ñöôïc mang laïi moät phaàn trong cuï theå (in concreto); hôn
theá, YÙ nieäm laø ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñöôïc trong moïi söû duïng thöïc haønh
cuûa lyù tính. Vieäc vaän duïng YÙ nieäm tuy bao giôø cuõng bò giôùi haïn vaø khieám
khuyeát nhöng trong nhöõng ranh giôùi khoâng theå bò quy ñònh, do ñoù, bao giôø
cuõng naèm trong voøng aûnh höôûng cuûa khaùi nieäm veà moät troïn veïn tuyeät ñoái.
Do ñoù, YÙ nieäm thöïc haønh luùc naøo cuõng cöïc kyø phong phuù vaø laø tuyeät ñoái
caàn thieát ñoái vôùi moïi haønh vi hieän thöïc cuûa ta. Trong YÙ nieäm, lyù tính thuaàn
tuùy [thöïc haønh] coù caû tính nguyeân nhaân taïo taùc hình thaønh thöïc söï nhöõng gì
maø khaùi nieäm cuûa noù chöùa ñöïng, vì vaäy, ngöôøi ta khoâng ñöôïc pheùp noùi veà
söï minh trieát moät caùch haàu nhö khinh thò raèng: "Ñoù chæ laø moät YÙ nieäm
thoâi!", traùi laïi, chính vì söï minh trieát laø YÙ nieäm veà söï thoáng nhaát taát yeáu
cuûa moïi muïc ñích khaû höõu, neân ñoái vôùi moïi [noã löïc] thöïc haønh, noù phaûi
ñöôïc duøng laøm nguyeân taéc nhö laø ñieàu kieän nguyeân thuûy, hoaëc ít ra nhö laø
ñieàu kieän giôùi haïn.

[Trong tinh thaàn ñoù], tuy ta phaûi noùi veà caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm
cuûa lyù tính raèng "chuùng chæ laø caùc YÙ nieäm thoâi!", nhöng khoâng vì theá maø
ñöôïc xem chuùng laø thöøa thaûi vaø voâ hieäu. Vì duø qua chuùng, khoâng ñoái töôïng
cuï theå naøo ñöôïc xaùc ñònh, chuùng vaãn coù theå - moät caùch cô baûn vaø aâm thaàm
- phuïc vuï cho giaùc tính nhö moät boä Chuaån taéc (Kanon) cho vieäc söû duïng môû
roäng vaø nhaát trí cuûa giaùc tính; moät boä chuaån taéc qua ñoù giaùc tính tuy khoâng
nhaän thöùc theâm ñöôïc ñoái töôïng naøo [môùi] ngoaøi nhöõng gì giaùc tính coù theå
nhaän thöùc baèng nhöõng khaùi nieäm cuûa rieâng noù, nhöng trong nhaän thöùc naøy,
giaùc tính laïi ñöôïc höôùng daãn toát hôn vaø xa hôn. Ñoù laø chöa keå ñeán vieäc
caùc YÙ nieäm coù leõ ñaõ laøm cho böôùc chuyeån töø nhöõng khaùi nieäm veà töï nhieân
[nhaän thöùc veà theá giôùi phi ngaõ] sang nhöõng khaùi nieäm thöïc haønh [nhaän thöùc
B386 veà sinh hoaït ñaïo ñöùc vaø nhaân sinh] coù theå coù ñöôïc, vaø baèng caùch ñoù, coù theå
taïo ra cho caùc YÙ nieäm ñaïo ñöùc söï vöõng chaõi vaø söï noái keát vôùi caùc nhaän
thöùc tö bieän [cuûa lyù tính thuaàn tuùy lyù thuyeát]. Veà taát caû caùc ñieàu naøy ta seõ
phaûi daønh laïi ñeå baøn ñeán sau.

Phuø hôïp vôùi muïc ñích [ñaët ra cho phaàn naøy], ta taïm gaùc vieäc xem xeùt
caùc YÙ nieäm thöïc haønh [ñaïo ñöùc] laïi, maø chæ taäp trung xem xeùt lyù tính
trong vieäc söû duïng tö bieän, vaø trong vieäc söû duïng naøy, cuõng laïi thu heïp vaøo
vieäc söû duïng sieâu nghieäm maø thoâi. ÔÛ ñaây, ta cuõng seõ phaûi ñi theo con
ñöôøng maø ta ñaõ traûi qua khi dieãn dòch veà caùc phaïm truø cuûa giaùc tính, ñoù laø,
ta seõ xem xeùt hình thöùc loâ-gíc cuûa nhaän thöùc lyù tính vaø thaáy raèng phaûi
chaêng qua ñoù lyù tính coù leõ khoâng theå ñöôïc xem laø moät nguoàn goác phaùt sinh
ra caùc khaùi nieäm cho pheùp ta nhaän thöùc ñöôïc caùc ñoái töôïng-töï thaân moät
caùch toång hôïp tieân nghieäm, trong moái quan heä vôùi chöùc naêng naøy hay chöùc
naêng khaùc cuûa lyù tính.

448
 Lyù tính, - ñöôïc xeùt nhö quan naêng taïo ra moät hình thöùc loâ-gíc nhaát
ñònh cuûa nhaän thöùc - ñoù laø quan naêng suy luaän, töùc laø phaùn ñoaùn giaùn tieáp
(baèng caùch thaâu goàm ñieàu kieän cuûa moät phaùn ñoaùn coù theå coù vaøo trong
ñieàu kieän cuûa moät phaùn ñoaùn ñaõ cho). Phaùn ñoaùn ñaõ cho laø quy luaät phoå
bieán (chính ñeà, Obersatz/Major). Söï thaâu goàm ñieàu kieän cuûa moät phaùn
ñoaùn khaùc coù theå coù vaøo trong ñieàu kieän cuûa quy luaät naøy laø thöù ñeà
(Untersatz/Minor). Phaùn ñoaùn hieän thöïc noùi leân söï khaúng ñònh (Assertion)
cuûa quy luaät trong tröôøng hôïp ñöôïc thaâu goàm, laø keát luaän
B387 (Schlusssatz/conclusio). Quy luaät phaùt bieåu toång quaùt veà moät caùi gì phaûi
phuïc tuøng moät ñieàu kieän naøo ñoù. Ñieàu kieän cuûa quy luaät coù maët trong moät
tröôøng hôïp [caù bieät] ñang xaûy ra. Do ñoù, caùi gì coù giaù trò phoå bieán theo ñieàu
kieän naøy cuõng phaûi ñöôïc xem laø coù giaù trò trong tröôøng hôïp caù bieät (thoûa
öùng ñöôïc ñieàu kieän aáy). Nhö vaäy, ngöôøi ta deã daøng thaáy raèng lyù tính ñaït
ñöôïc moät nhaän thöùc laø nhôø döïa vaøo caùc haønh vi [lieân tuïc] cuûa giaùc tính taïo
neân moät chuoãi nhöõng ñieàu kieän. Sôû dó toâi ñi ñeán ñöôïc meänh ñeà: "Moïi vaät
theå ñeàu bieán ñoåi" laø nhôø baét ñaàu töø moät nhaän thöùc [phoå bieán] coù tröôùc ñoù
raát xa (trong ñoù khaùi nieäm "vaät theå" chöa xuaát hieän, nhöng nhaän thöùc tröôùc
ñaõ coù chöùa ñöïng ñieàu kieän cho khaùi nieäm naøy), ñoù laø: "Moïi caùi keát hôïp ñeàu
bieán ñoåi". | Ñi töø nhaän thöùc raát xa naøy ñeán moät nhaän thöùc gaàn hôn voán phuïc
tuøng ñieàu kieän cuûa caùi tröôùc, toâi coù meänh ñeà: "Moïi vaät theå ñeàu laø caùi keát
hôïp", roài töø ñoù môùi ñi ñeán meänh ñeà thöù ba noái keát nhaän thöùc raát xa (söï bieán
ñoåi) vôùi nhaän thöùc tröôùc maét toâi vaø do ñoù: "moïi vaät theå ñeàu bieán ñoåi". |
Nhö vaäy, toâi traûi qua moät chuoãi caùc ñieàu kieän (caùc tieàn ñeà - Prämissen)
môùi ñi ñeán moät nhaän thöùc (keát luaän/Konklusion). Moãi chuoãi caùc ñieàu kieän
- maø caùi tieâu bieåu (Exponent) cuûa noù ñaõ ñöôïc mang laïi (laø cuûa phaùn ñoaùn
nhaát thieát hay phaùn ñoaùn giaû thieát) - cöù tieáp tuïc, do ñoù, chính cuøng moät
haønh vi aáy cuûa lyù tính daãn ñeán caùi "ratiocinatio polysyllogistica”* töùc laø
moät chuoãi nhöõng suy luaän, coù theå ñöôïc tieáp tuïc hoaëc töø phía nhöõng ñieàu
kieän (per prosyllo-gismos)* hoaëc töø phía caùi bò ñieàu kieän (per
episyllogismos)* cho ñeán voâ taän.
B388

Nhöng ta seõ sôùm nhaän ra raèng, daõy hay chuoãi nhöõng

"prosyllogismos", töùc laø nhöõng nhaän thöùc ñöôïc ruùt ra töø phía nhöõng cô sôû
hay nhöõng ñieàu kieän cuûa moät nhaän thöùc ñaõ cho, noùi caùch khaùc, chuoãi nhöõng
suy luaän theo höôùng ñi leân coù quan heä vôùi quan naêng lyù tính moät caùch
khaùc vôùi chuoãi theo höôùng ñi xuoáng, töùc laø vôùi söï tieáp tuïc suy luaän cuûa lyù
tính töø phía caùi bò ñieàu kieän nhôø vaøo nhöõng "episyllo-gismos". Bôûi vì,
trong tröôøng hôïp tröôùc, nhaän thöùc (keát luaän - conclusio) ñöôïc mang laïi chæ
nhö laø coù ñieàu kieän: vaø ngöôøi ta, thoâng qua lyù tính, khoâng theå ñi ñeán ñöôïc
nhaän thöùc [keát luaän] naøy baèng caùch naøo khaùc hôn laø ít ra phaûi döïa vaøo tieàn
ñeà raèng moïi maét xích (Glieder) cuûa chuoãi veà phía nhöõng ñieàu kieän ñeàu ñaõ

*
Polysyllogismus: Xem chuù thích cho B364. (N.D).

449
 ñöôïc mang laïi (caùi toaøn theå trong chuoãi nhöõng tieàn ñeà), vì chæ vôùi tieàn ñeà
naøy, phaùn ñoaùn môùi coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm; ngöôïc laïi, neáu
ñöùng veà phía caùi coù ñieàu kieän, hay laø nhöõng heä quaû, thì chæ coù moät chuoãi
ñang hình thaønh chöù chöa ñöôïc mang laïi vaø cuõng khoâng hoaøn toaøn ñöôïc giaû
ñònh laø ñaõ hoaøn taát, do ñoù chæ laø moät dieãn tieán trong daïng tieàm naêng laø
ñöôïc suy töôûng maø thoâi.

Do ñoù, khi moät nhaän thöùc ñöôïc xem laø coù ñieàu kieän, lyù tính baét buoäc
phaûi xem chuoãi nhöõng ñieàu kieän theo höôùng ñi leân nhö laø ñaõ hoaøn taát vaø
caùi toaøn theå cuûa chuùng ñaõ ñöôïc mang laïi. Nhöng, neáu chính cuøng moät nhaän
thöùc aáy ñoàng thôøi ñöôïc xem laø ñieàu kieän cho nhöõng nhaän thöùc khaùc ñeå
B389 cuøng nhau taïo thaønh moät chuoãi nhöõng caùi coù ñieàu kieän hay nhöõng heä quaû
theo höôùng ñi xuoáng, lyù tính coù theå khoâng caàn quan taâm tieán trình naøy seõ
ñöôïc môû roäng ñeán ñaâu veà maët haäu nghieäm (a posteriori) cuõng nhö caùi toaøn
theå cuûa chuoãi ñieàu kieän naøy coù theå coù hay khoâng, bôûi vì lyù tính khoâng caàn
chuoãi nhö theá ñeå ñi ñeán keát luaän tröôùc maét, moät khi keát luaän naøy ñaõ ñöôïc
xaùc ñònh vaø ñaûm baûo ñaày ñuû nhôø nhöõng cô sôû tieân nghieäm. Nhö vaäy, veà
phía nhöõng ñieàu kieän, coù theå trong chuoãi nhöõng tieàn ñeà coù moät ñieàu kieän
ñaàu tieân nhö laø ñieàu kieän toái cao [cho caû chuoãi]; hoaëc khoâng coù caùi ñaàu
tieân naøy, vaø nhö vaäy laø khoâng coù [ñieåm] giôùi haïn [cuoái cuøng] veà maët tieân
nghieäm, thì caû chuoãi vaãn phaûi chöùa ñöïng caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän, duø
giaû thieát raèng ta khoâng bao giôø coù theå ñaït ñeán choã hieåu bieát noù hoaøn toaøn,
vaø toaøn boä chuoãi naøy phaûi ñuùng moät caùch voâ ñieàu kieän, neáu caùi coù ñieàu
kieän – ñöôïc xem laø moät heä quaû naûy sinh töø noù – ñöôïc xem laø ñuùng. Ñoù laø
moät ñoøi hoûi cuûa lyù tính cho thaáy nhaän thöùc cuûa noù laø ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch tieân nghieäm vaø taát yeáu, hoaëc trong chính noù - trong tröôøng hôïp naøy
noù khoâng caàn döïa vaøo cô sôû naøo, - hoaëc, neáu noù ñöôïc ruùt ra nhö moät maét
xích cuûa chuoãi nhöõng nguyeân nhaân, baûn thaân chuoãi naøy laø ñuùng moät caùch
voâ ñieàu kieän.

450
B390 TIEÁT 3

HEÄ THOÁNG CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

ÔÛ ñaây, ta khoâng baøn veà moät pheùp bieän chöùng loâ-gíc tröøu töôïng hoùa
khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc ñeå chæ vaïch ra aûo töôûng sai laàm trong
hình thöùc cuûa caùc suy luaän lyù tính. | Ngöôïc laïi, ñoái töôïng xem xeùt cuûa ta laø
pheùp bieän chöùng sieâu nghieäm chöùa ñöïng moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm
nguoàn goác phaùt sinh cuûa moät soá nhaän thöùc ñöôïc ruùt ra töø lyù tính thuaàn tuùy
vaø cuûa caùc khaùi nieäm ñöôïc suy ra töø caùc nhaän thöùc treân, maø ñoái töôïng cuûa
chuùng hoaøn toaøn khoâng theå ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm vaø do
ñoù, chuùng [caùc nhaän thöùc vaø caùc khaùi nieäm treân] ñeàu hoaøn toaøn naèm beân
ngoaøi quan naêng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy.

Töø moái quan heä töï nhieân maø vieäc söû duïng sieâu nghieäm caùc nhaän thöùc
cuûa ta, - trong caùc suy luaän cuõng nhö trong caùc phaùn ñoaùn - phaûi coù vôùi vieäc
söû duïng loâ-gíc, ta thaáy raèng: seõ chæ coù ba loaïi laäp luaän bieän chöùng töông
öùng vôùi ba phöông caùch suy luaän [loâ-gíc], qua ñoù lyù tính coù theå ñaït ñöôïc
caùc nhaän thöùc töø caùc nguyeân taéc, vaø trong caû ba loaïi, coâng vieäc cuûa lyù tính
laø ñi töø söï toång hôïp coù ñieàu kieän maø giaùc tính bao giôø cuõng gaén lieàn, tieán
leân ñeán söï toång hôïp voâ ñieàu kieän [tuyeät ñoái] maø giaùc tính khoâng bao giôø coù
theå ñaït ñeán noãi.

Caùi phoå bieán (das Allgemeine) cuûa moïi moái quan heä maø caùc bieåu
töôïng cuûa chuùng ta coù theå coù ñöôïc laø:
B391 1. - quan heä vôùi chuû theå,
2. - quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng, hoaëc nhö laø nhöõng hieän töôïng, hoaëc
nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa tö duy noùi chung.
Neáu ta noái keát vieäc phaân chia thaønh hai loaïi ôû ñieåm 2 vôùi ñieåm 1, thì
moïi moái quan heä cuûa nhöõng bieåu töôïng, nhôø ñoù ta coù theå taïo ra moät khaùi
nieäm hay moät yù nieäm, goàm coù ba loaïi:

1. - quan heä vôùi chuû theå

2. - quan heä vôùi caùi ña taïp cuûa ñoái töôïng ôû trong hieän töôïng
3. - quan heä vôùi moïi söï vaät noùi chung

Neáu moïi khaùi nieäm thuaàn tuùy noùi chung [cuûa giaùc tính vaø cuûa lyù tính]
ñeàu nhaém ñeán söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa nhöõng bieåu töôïng; thì rieâng caùc
khaùi nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy (caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm) laïi nhaém ñeán söï
thoáng nhaát toång hôïp voâ-ñieàu kieän [tuyeät ñoái] cuûa moïi ñieàu kieän noùi
chung. Do ñoù, taát caû caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm töï saép xeáp thaønh ba loaïi
(Klassen), chöùa ñöïng:

451
 1: söï thoáng nhaát [nhaát theå] tuyeät ñoái (voâ-ñieàu kieän) cuûa chuû theå tö
duy.
2: söï thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän cuûa hieän töôïng, vaø
3: söï thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa ñieàu kieän cho moïi ñoái töôïng cuûa tö
duy noùi chung.

Chuû theå tö duy laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Taâm lyù hoïc; toång theå
(Inbegriff) moïi hieän töôïng (theá giôùi) laø ñoái töôïng cuûa Vuõ truï hoïc; vaø höõu
theå chöùa ñöïng ñieàu kieän toái cao cho khaû theå cuûa moïi caùi gì coù theå ñöôïc suy
töôûng (Höõu theå cuûa moïi höõu theå) laø ñoái töôïng cuûa Thaàn hoïc. Nhö vaäy, Lyù
tính thuaàn tuùy seõ mang laïi: YÙ nieäm veà moät hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà
Linh hoàn, goïi laø TAÂM LYÙ HOÏC THUAÀN LYÙ (PSYCHOLOGIA
B392 RATIONALIS); khoa hoïc sieâu nghieäm veà Vuõ truï, goïi laø VUÕ TRUÏ HOÏC
THUAÀN LYÙ (COSMOLOGIA RATIONALIS) vaø cuoái cuøng laø moät nhaän
thöùc sieâu nghieäm veà Thöôïng ñeá, goïi laø THAÀN HOÏC SIEÂU NGHIEÄM
(THEOLOGIA TRANSCENDENTALIS).

Giaùc tính khoâng theå naøo taïo ra ñöôïc - duø chæ laø phaùc hoïa - veà baát cöù
loaïi naøo trong ba moân hoïc naøy, ngay caû khi noù ñöôïc keát hôïp vôùi vieäc söû
duïng loâ-gíc toái cao cuûa lyù tính, töùc laø vôùi moïi suy luaän coù theå hình dung
ñöôïc ñeå tieán leân töø moät ñoái töôïng (hieän töôïng) ñeán taát caû nhöõng ñoái töôïng
khaùc cho tôùi nhöõng maét xích xa nhaát cuûa söï toång hôïp thöôøng nghieäm, ngöôïc
laïi, ba khoa hoïc naøy laø saûn phaåm thuaàn tuùy, chính coáng hay laø vaán ñeà
cuûa rieâng lyù tính thuaàn tuùy.

Taát caû caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm thuoäc ba ñeà muïc treân ñaây phuïc tuøng
caùc theå caùch (Modi) naøo cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính seõ ñöôïc
trình baøy ñaày ñuû trong chöông sau. Chuùng seõ phaùt trieån döïa theo manh moái
cuûa caùc phaïm truø. Bôûi vì lyù tính thuaàn tuùy khoâng bao giôø quan heä thaúng vôùi
nhöõng ñoái töôïng maø chæ quan heä vôùi nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính veà
nhöõng ñoái töôïng aáy. Cuõng theá, chæ [sau khi] coù söï nghieân cöùu troïn veïn veà
chuùng môùi coù theå laøm saùng toû caùc ñieåm sau:

[ - ] taïi sao lyù tính chæ ñôn thuaàn thoâng qua vieäc söû duïng toång hôïp cuûa cuøng
moät chöùc naêng maø noù söû duïng trong suy luaän theo hình thaùi nhaát thieát
(kategorisch) laïi phaûi taát yeáu ñi tôùi khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát tuyeät
ñoái cuûa chuû theå tö duy?

[ - ] taïi sao phöông caùch loâ-gíc trong caùc suy luaän giaû thieát (hypothetisch)
laïi taïo ra moät caùch taát yeáu YÙ nieäm veà caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái
B393 trong moät chuoãi cuûa nhöõng ñieàu kieän ñaõ cho?

[ - ] vaø sau cuøng, taïi sao hình thöùc ñôn thuaàn cuûa suy luaän phaân ñoâi
(disjunctiv) laïi nhaát thieát daãn tôùi khaùi nieäm toái cao cuûa lyù tính veà

452
 moät Höõu theå (Wesen) cuûa moïi höõu theå: moät tö töôûng thoaït nhìn laø cöïc
kyø nghòch lyù (paradox)?

Moät söï dieãn dòch khaùch quan nhö ta ñaõ coù theå laøm trong tröôøng hôïp
caùc phaïm truø laø ñieàu khoâng theå laøm ñöôïc ñoái vôùi caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm
naøy. Lyù do laø vì, trong thöïc teá, chuùng khoâng coù quan heä vôùi moät ñoái töôïng
naøo [trong kinh nghieäm] coù theå ñöôïc mang laïi töông xöùng (kongruent) vôùi
chuùng caû, cuõng bôûi chuùng chæ laø caùc YÙ nieäm thoâi. Nhöng moät söï daãn xuaát
(Ableitung) [dieãn dòch] chuû quan veà chuùng laïi coù theå laøm ñöôïc töø baûn tính
töï nhieân cuûa lyù tính chuùng ta nhö ta seõ laøm trong chöông naøy.

Ñieàu deã nhaän thaáy laø: lyù tính thuaàn tuùy khoâng coù muïc ñích naøo khaùc
laø caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp veà phiaù nhöõng ñieàu kieän (cuûa söï
tuøy thuoäc - Inhärenz -, hay cuûa söï phuï thuoäc - Dependenz - hay cuûa söï
töông tranh - Konkurrenz -), chöù noù khoâng quan taâm tôùi söï hoaøn taát tuyeät
ñoái veà phiaù caùi coù ñieàu kieän. Bôûi vì noù chæ caàn coù caùi tröôùc ñeå giaû ñònh
toaøn boä chuoãi nhöõng ñieàu kieän vaø qua ñoù, mang laïi cho giaùc tính moät caùch
tieân nghieäm. Coøn neáu ñaõ coù saün moät ñieàu kieän hoaøn taát (vaø voâ-ñieàu kieän),
thì laïi khoâng caàn ñeán moät khaùi nieäm cuûa lyù tính veà vieäc tieáp tuïc cuûa chuoãi
B394 nhöõng ñieàu kieän vì giaùc tính seõ töï laøm laáy theo nhöõng böôùc ñi xuoáng töø
ñieàu kieän ñeán caùi coù ñieàu kieän. Baèng caùch nhö theá, caùc YÙ nieäm sieâu
nghieäm chæ phuïc vuï cho vieäc ñi leân trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho tôùi khi
ñaït ñöôïc caùi voâ-ñieàu kieän, töùc laø, caùc nguyeân taéc. Ngöôïc laïi, xeùt veà maët ñi
xuoáng tôùi caùi coù ñieàu kieän, coù moät söï söû duïng loâ-gíc raát roäng do lyù tính
duøng caùc quy luaät cuûa giaùc tính, nhöng ôû ñaây khoâng coù vieäc söû duïng sieâu
nghieäm naøo caû. Vaø neáu ta taïo ra moät yù nieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa
moät söï toång hôïp nhö theá (cuûa söï toång hôïp quy tieán - progressus -), chaúng
haïn veà toaøn boä chuoãi cuûa moïi söï bieán ñoåi trong töông lai cuûa caû theá giôùi,
thì söï toång hôïp naøy chæ laø moät ens rationis (vaät tö duy), chæ ñöôïc suy
töôûng moät caùch tuøy tieän chöù khoâng phaûi ñöôïc giaû ñònh moät caùch taát yeáu bôûi
lyù tính nöõa. Bôûi ñeå coù ñöôïc khaû theå cuûa caùi coù ñieàu kieän thì caàn coù ñieàu
kieän tieân quyeát laø caùi toaøn theå cuûa nhöõng ñieàu kieän cuûa noù, chöù khoâng
phaûi laø caùi toaøn theå cuûa nhöõng haäu quaû cuûa noù. Cho neân, moät khaùi nieäm
nhö vaäy khoâng phaûi laø moät YÙ nieäm sieâu nghieäm, vaø chuùng ta chæ baøn ôû ñaây
veà YÙ nieäm sieâu nghieäm maø thoâi.

Sau cuøng, ngöôøi ta cuõng seõ nhaän chaân raèng: giöõa baûn thaân caùc YÙ
nieäm sieâu nghieäm vôùi nhau cuõng boäc loä moät söï noái keát vaø thoáng nhaát naøo
ñoù, nhôø ñoù lyù tính thuaàn tuùy taäp hôïp taát caû nhöõng nhaän thöùc cuûa noù thaønh
moät heä thoáng. Töø nhaän thöùc veà chính mình [baûn ngaõ cuûa chuû theå] (Linh
hoàn) ñeán nhaän thöùc veà vuõ truï, roài thoâng qua nhaän thöùc naøy tieáp tuïc ñi tôùi
Höõu theå sô thuûy (Urwesen) laø moät tieán trình raát töï nhieân khieán cho noù coù

453
B395 veû gioáng nhö tieán trình loâ-gíc cuûa lyù tính töø caùc tieàn ñeà ñeán keát luaän(1). ÔÛ
ñaây, phaûi chaêng thöïc söï coù moät söï thaân thuoäc kín ñaùo taän neàn taûng veà
phöông caùch giöõa phöông phaùp [söû duïng] loâ-gíc vaø phöông phaùp [söû duïng]
sieâu nghieäm cuûa lyù tính laø moät trong nhöõng caâu hoûi maø ngöôøi ta phaûi ñôïi
caâu traû lôøi sau suoát quaù trình theo doõi caùc nghieân cöùu naøy. Trong böôùc ñaàu
naøy, ta ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa mình vì ñaõ ñöa ñöôïc caùc khaùi nieäm sieâu
nghieäm cuûa lyù tính ra khoûi tình traïng haøm hoà nöôùc ñoâi, vì chuùng voán thöôøng
bò troän laãn vôùi caùc khaùi nieäm khaùc trong heä thoáng lyù luaän cuûa caùc trieát gia
vaø khoâng ñöôïc hoï phaân bieät taùch baïch vôùi caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính, qua
ñoù chuùng ta cuõng ñaõ trình baøy roõ nguoàn goác phaùt sinh, ñoàng thôøi caû soá
löôïng khoâng theå coù nhieàu hôn ñöôïc cuûa chuùng, vaø coù theå hình dung chuùng
trong moät moái lieân keát coù heä thoáng vaø qua ñoù moät laõnh vöïc ñaëc thuø ñaõ
ñöôïc xaùc ñònh vaø ñöôïc giôùi haïn daønh cho lyù tính thuaàn tuùy.

(1)
Sieâu hình hoïc chæ coù ba YÙ nieäm laøm neân muïc ñích nghieân cöùu thöïc söï cuûa noù, ñoù laø: THÖÔÏNG
ÑEÁ, TÖÏ DO VAØ SÖÏ BAÁT TÖÛ[cuûa linh hoàn], vaø Sieâu hình hoïc muoán chöùng minh raèng khaùi nieäm thöù
hai keát hôïp vôùi khaùi nieäm thöù nhaát phaûi daãn ñeán khaùi nieäm thöù ba nhö laø moät keát luaän taát yeáu. Moïi
chuû ñeà khaùc cuûa moân khoa hoïc naøy cuõng chæ laø phöông tieän ñeå vöôn ñeán vaø thöïc hieän ñöôïc caùc YÙ
nieäm naøy. Sieâu hình hoïc khoâng ñoøi hoûi phaûi coù caùc YÙ nieäm naøy ñeå kieán taïo neân moät khoa hoïc veà
giôùi töï nhieân maø ngöôïc laïi, theo ñuoåi muïc ñích vöôït ra khoûi giôùi töï nhieân. Do ñoù, nhaän thöùc hoaøn
thieän veà caùc yù nieäm naøy laø do Thaàn hoïc, Ñaïo ñöùc hoïc, vaø qua söï keát hôïp caû hai, laø do Toân giaùo
mang laïi, do ñoù, caùc muïc ñích toái haäu cuûa söï toàn taïi cuûa chuùng ta ñeàu chæ ñôn thuaàn döïa treân quan
naêng tö bieän cuûa lyù tính chöù khoâng caàn döïa vaøo caùi gì khaùc. Khi hình dung moät caùch heä thoáng veà caùc
YÙ nieäm naøy nhö thöù töï ôû treân, ñoù laø caùch hình dung toång hôïp phuø hôïp nhaát vôùi chuùng. | Nhöng khi ñi
vaøo nghieân cöùu cuï theå, ta ñaûo ngöôïc traät töï laïi theo caùch phaân tích thì thuaän tieän hôn, töùc laø theo
nhöõng gì kinh nghieäm tröïc tieáp mang laïi cho ta, ñoù laø: töø hoïc thuyeát veà linh hoàn [Taâm lyù hoïc] roài
ñeán hoïc thuyeát veà vuõ truï [Vuõ truï hoïc] vaø töø ñoù tieán leân nhaän thöùc veà Thöôïng ñeá [Thaàn hoïc] ñeå hoaøn
taát phaùc ñoà [nghieân cöùu] lôùn lao cuûa chuùng ta.

454
 QUYEÅN II

VEÀ CAÙC SUY LUAÄN COÙ TÍNH BIEÄN CHÖÙNG CUÛA LYÙ
TÍNH THUAÀN TUÙY

Ngöôøi ta coù theå noùi, ñoái töôïng cuûa moät yù nieäm sieâu nghieäm ñôn
thuaàn laø caùi gì ngöôøi ta khoâng coù moät khaùi nieäm naøo veà noù [khoâng coù hieåu
bieát gì], maëc duø YÙ nieäm naøy ñöôïc taïo ra moät caùch hoaøn toaøn taát yeáu trong
lyù tính theo caùc quy luaät nguyeân thuûy cuûa noù. Vì, trong thöïc teá, cuõng khoâng
theå coù moät khaùi nieäm naøo cuûa giaùc tính veà moät ñoái töôïng töông öùng troïn
veïn ñöôïc (adäquat) vôùi ñoøi hoûi cuûa lyù tính, töùc laø, moät khaùi nieäm coù theå
ñöôïc chöùng minh vaø ñöôïc tröïc quan trong moät kinh nghieäm khaû höõu. Do ñoù,
B397 ñeå dieãn taû chính xaùc hôn vaø ít nguy cô bò hieåu laàm, ta coù theå noùi: ta khoâng
theå coù moät nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng töông öùng vôùi moät YÙ nieäm, duø coù
theå coù moät khaùi nieäm nghi vaán (problematisch) veà noù.

Tính thöïc taïi sieâu nghieäm (chuû quan)* cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa lyù tính ít nhaát laø chæ döïa vaøo choã chuùng ta bò daãn daét ñeán caùc YÙ nieäm
nhö theá thoâng qua moät suy luaän taát yeáu cuûa lyù tính. Vaäy laø coù nhöõng suy
luaän khoâng chöùa ñöïng caùc tieàn ñeà thöôøng nghieäm naøo caû, vaø thoâng qua
chuùng maø chuùng ta ñi töø caùi gì ñaõ bieát suy luaän ra moät caùi gì khaùc ta hoaøn
toaøn khoâng coù khaùi nieäm naøo, roài gaùn cho noù tính thöïc taïi khaùch quan do
moät aûo töôïng khoâng theå traùnh ñöôïc. Caùc suy luaän nhö theá, xeùt veà maët keát
quaû, neân goïi laø caùc nguïy bieän hôn laø caùc suy luaän, maëc duø xeùt veà maët
nguoàn goác phaùt sinh, chuùng vaãn xöùng danh laø caùc suy luaän trong chöøng
möïc chuùng khoâng phaûi laø do bòa ñaët hoaëc ra ñôøi moät caùch ngaãu nhieân, traùi
laïi, thoaùt thai töø baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính.

Chuùng quaû laø nhöõng nguïy bieän, nhöng khoâng phaûi cuûa con ngöôøi,
maø cuûa baûn thaân lyù tính thuaàn tuùy vaø ngay ngöôøi thoâng thaùi nhaát trong
chuùng ta cuõng khoâng theå thoaùt khoûi vaø coù leõ sau nhieàu noã löïc, nhaø thoâng
thaùi coù theå traùnh sai laàm nhöng khoâng ñôøi naøo coù theå töø boû haún aûo töôïng
luoân baùm theo oâng ñeå treâu choïc vaø duï doã.

Chæ coù ba loaïi (Klassen) suy luaän mang tính bieän chöùng [aûo töôûng]
baèng soá löôïng caùc YÙ nieäm maø nhöõng keát luaän cuûa chuùng nhaém ñeán:

[ - ] Trong loaïi suy luaän thöù nhaát, töø khaùi nieäm sieâu nghieäm veà chuû theå

*
Trong trieát hoïc Kant vaø nhaát laø trong phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm naøy, caàn ghi nhôù vaø phaân
bieät tính thöïc taïi (Realität) (chuû quan) laø söï khaúng ñònh (assertio) cuûa phaùn ñoaùn thuoäc phaïm truø
Chaát vôùi tính hieän thöïc (Wirklichkeit) (khaùch quan) cuûa söï vaät hay ñoái töôïng thuoäc phaïm truø hình
thaùi (Modalität), töông ñöông vôùi caùc thuaät ngöõ “söï Toàn taïi” (Dasein, Existenz) hay tính thöïc taïi
khaùch quan (objektive Realität). (N.D).

455
B398 khoâng chöùa ñöïng caùi ña taïp naøo, toâi suy luaän ra söï thoáng nhaát [hay
nhaát theå] tuyeät ñoái cuûa baûn thaân chuû theå naøy maø toâi khoâng coù khaùi
nieäm naøo [söï hieåu bieát naøo] veà noù theo kieåu ñoù ñöôïc. Toâi goïi laäp luaän
bieän chöùng naøy laø VOÕNG LUAÄN SIEÂU NGHIEÄM CUÛA LYÙ TÍNH
THUAÀN TUÙY (TRANSZENDEN-TALER PARALOGISMUS)*.

[ - ] Loaïi suy luaän nguïy bieän thöù hai lieân quan ñeán khaùi nieäm sieâu nghieäm
veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho moät hieän
töôïng ñöôïc mang laïi noùi chung. Töùc laø töø choã toâi luoân luoân coù moät
khaùi nieäm bò töï-maâu thuaãn veà söï nhaát theå toång hôïp tuyeät ñoái ôû maët
naøy, toâi suy luaän ra söï ñuùng ñaén cuûa söï nhaát theå ngöôïc laïi maø toâi
cuõng khoâng coù khaùi nieäm naøo veà noù. Toâi goïi tình traïng cuûa lyù tính
trong caùc loaïi laäp luaän bieän chöùng naøy laø NGHÒCH LYÙ CUÛA LYÙ
TÍNH THUAÀN TUÙY (ANTINOMIE)*.

[ - ] Sau cuøng, theo loaïi laäp luaän nguïy bieän thöù ba, töø caùi toaøn theå nhöõng
ñieàu kieän ñeå coù theå tö duy veà nhöõng ñoái töôïng noùi chung trong chöøng
möïc chuùng coù theå ñöôïc mang laïi cho toâi, toâi suy luaän ra nhaát theå toång
hôïp tuyeät ñoái cuûa moïi ñieàu kieän cho khaû theå cuûa moïi söï vaät noùi
chung, nghóa laø, töø nhöõng söï vaät toâi khoâng nhaän thöùc ñöôïc theo khaùi
nieäm sieâu nghieäm ñôn thuaàn veà chuùng, toâi suy luaän ra moät Höõu theå
cuûa moïi höõu theå maø toâi caøng khoâng bieát gì baèng moät khaùi nieäm sieâu
nghieäm veà noù, cuõng nhö khoâng theå hình thaønh ñöôïc khaùi nieäm naøo
[khoâng coù hieåu bieát gì] veà tính taát yeáu voâ ñieàu kieän cuûa noù. Toâi goïi
loaïi laäp luaän naøy laø YÙ THEÅ CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY (DAS
IDEAL DER REINEN VERNUNFT)**. [Thöôïng ñeá].

[Ba loaïi suy luaän nguïy bieän naøy cuûa lyù tính thuaàn tuùy seõ laàn löôït
ñöôïc xem xeùt trong ba chöông sau ñaây].

*
Paralogismus: (goác Hy Laïp: para: beân caïnh, caän; logismos: suy luaän) Voõng luaän (Fehlschluss):
suy luaän sai laàm, aûo töôûng. “Voõng luaän loâ-gíc” laø sai laàm veà maët hình thöùc. “Voõng luaän sieâu
nghieäm” laø sai laàm do vieäc söû duïng sai phaïm truø (ôû ñaây laø aùp duïng phaïm truø “baûn theå” moät caùch sai
laàm vaøo cho phaùn ñoaùn: “Toâi tö duy”, xem noù laø “linh hoàn”, toàn taïi hieän thöïc nhö moät “baûn theå”
*
(B399 - 432). Xem chuù thích cho B353. (N.D).
*
Antinomie: (goác Hy Laïp: anti: traùi, ngöôïc; Nomos: quy luaät): goàm hai khaúng ñònh (phaùn ñoaùn)
töông phaûn, traùi ngöôïc nhau nhöng ñeàu coù theå ñöôïc chöùng minh moät caùch “hôïp lyù” vaø taát yeáu. Dòch
sang tieáng Vieät, coù theå giöõ nguyeân laø “Antinomie” hoaëc “caùc töông phaûn cuûa lyù tính thuaàn tuùy”
(Traàn Thaùi Ñænh, Trieát hoïc Kant, NXB Vaên Môùi, 1974). Chuùng toâi dòch laø “caùc nghòch lyù” vì Kant
hieåu Antinomie ñoàng nghóa vôùi “nghòch lyù” (Paradox). (N.D).
**
YÙ theå (das Ideal): chuùng toâi theo caùch dòch cuûa Traàn Thaùi Ñænh (Sñd). (N.D).

456
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

10 BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

Tieáp theo phaàn “Phaân tích phaùp sieâu nghieäm” laø nôi Kant daãn ta “du haønh qua khaép
laõnh thoå cuûa giaùc tính thuaàn tuùy, khoâng nhöõng ñaõ xem xeùt kyõ löôõng töøng boä phaän, maø
coøn ño löôøng vaø ñaët moïi caùi vaøo ñuùng choã cuûa noù” (B294) vì ñoù laø nôi ñöùng chaân vöõng
chaéc vaø duy nhaát cuûa nhaän thöùc, Kant trôû laïi vôùi vaán ñeà then choát ñaõ khieán oâng vieát
quyeån Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy: Sieâu hình hoïc laø saûn phaåm taát yeáu cuûa lyù tính con
ngöôøi nhöng cuõng taát yeáu taïo ra caùc aûo töôûng veà chaân lyù. Bieän chöùng phaùp sieâu
nghieäm seõ laøm nhieäm vuï chöùng minh nghòch lyù khaù bi ñaùt veà caû hai maët taát yeáu aáy,
nhöng quan troïng hôn, laøm tìm con ñöôøng môùi ñeå giaûi quyeát beá taéc cuûa “lyù tính thuaàn
tuùy”. Do ñoù phaàn naøy khoâng phaûi chæ laø phaàn boå sung maø coù giaù trò töï taïi, neáu khoâng
muoán noùi laø nôi Kant göûi gaám nhieàu öu tö vaø hy voïng saâu xa nhaát. Phía sau nhöõng laäp
luaän chaët cheõ, gay gaét - ñoâi khi ñaày mæa mai, cay ñaéng cuûa moät cuoäc töï kieåm - luoân coù
maët söï thoâi thuùc” phaûi tìm lôøi giaûi ñaùp töø trong nguoàn suoái aån maät saâu thaúm cuûa lyù tính
con ngöôøi” (B366).

10.1 “LOÂ-GÍC CUÛA AÛO TÖÔÏNG” (LOGIK DES SCHEINS)

Nhôù laïi ñònh nghóa “Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm” laø moân hoïc chung veà caùc ñieàu kieän khaû
theå cuûa nhaän thöùc, ta ñaõ laøm quen vôùi boä phaän ñaàu tieân laø Phaân tích phaùp sieâu nghieäm
ñöôïc Kant goïi laø “Loâ-gíc hoïc cuûa chaân lyù”. ÔÛ boä phaän thöù hai naøy - Bieän chöùng phaùp
sieâu nghieäm ñöôïc goïi laø “Loâ-gíc hoïc cuûa aûo töôïng” (Logik des Scheins), Kant seõ chöùng
minh moïi noã löïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy nhaát ñònh seõ thaát baïi khi muoán nhaän thöùc theá
giôùi nhö laø “Toàn taïi ñích thöïc” naèm beân kia “theá giôùi hieän töôïng”.

Ñaây laø söï thaát baïi “veà nguyeân taéc” moät caùch taát yeáu, khoâng theå traùnh khoûi cuûa Trieát hoïc,
hay noùi ñuùng hôn, cuûa Sieâu hình hoïc coå truyeàn. Baèng caùch thuaàn tuùy tö bieän (rein
spekulativ), töùc chæ baèng caùc khaùi nieäm suoâng (khoâng coù tröïc quan vaø beân ngoaøi phaïm
vi hieäu löïc cuûa caùc phaïm truø vaø caùc nieäm thöùc), lyù tính khoâng theå naøo traû lôøi moät caùch
thuyeát phuïc caùc caâu hoûi sieâu vieät: Vuõ truï höõu cuøng, höõu taän hay voâ thuûy voâ chung? Linh
hoàn coù baát töû vaø yù chí coù töï do hay khoâng? Thöôïng ñeà coù toàn taïi hay khoâng? Lyù do saâu xa
cuûa söï thaát baïi taát yeáu naøy laø gì vaø ôû ñaâu? Ñeå deã hieåu vaø deã nhôù, ta taùch ra töøng ñieåm
ñeå xem xeùt:

10.1.1 AÛo töôïng (Der Schein) vaø AÛo töôïng sieâu nghieäm

Theo caùch hieåu cuûa Kant, “aûo töôïng” vaø “hieän töôïng” coù yù nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau,
chöù khoâng phaûi ñoàng nghóa nhö caùch hieåu thoâng thöôøng khi ta noùi: ñaáy chæ laø “hieän

457
 töôïng” töùc “veû beà ngoaøi” löøa bòp! Ta ñaõ bieát “hieän töôïng” laø nhöõng ñoái töôïng khaùch
quan duy nhaát xuaát hieän ra cho ta trong nhaän thöùc, coøn “aûo töôïng” laïi laø saûn phaåm
ñaëc thuø vaø khoâng theå traùnh khoûi cuûa lyù tính thuaàn tuùy!

Thaät ra, ôû laõnh vöïc naøo cuõng coù theå naûy sinh aûo töôïng do phaùn ñoaùn sai laàm, nhöng
möùc ñoä traàm troïng khaùc nhau:

- caùc aûo töôïng trong tri giaùc thöôøng nghieäm: vd caùc aûo töôïng quang hoïc: que thaúng
nhìn nhö bò gaõy khi ñaët vaøo nöôùc; maët traêng môùi moïc lôùn hôn maët traêng khi leân
cao...

- caùc aûo töôïng loâ-gíc trong phaùn ñoaùn cuûa giaùc tính: vd: “trôøi aám leân neân toâi cuõng
phaûi maëc ñoà aám hôn”...

- caùc aûo töôïng sieâu nghieäm trong phaùn ñoaùn cuûa lyù tính: vd: “Vuõ truï phaûi coù khôûi
ñaàu trong thôøi gian” v.v..

So saùnh ba loaïi “aûo töôïng” treân, ta thaáy aûo töôïng loâ-gíc raát deã khaéc phuïc vaø coù theå xoùa
boû hoaøn toaøn neáu ta thaän troïng hôn khi söû duïng caùc quy luaät suy luaän cuûa loâ-gíc hình
thöùc. Ngöôïc laïi, aûo töôïng thöôøng nghieäm laø töï nhieân, khoâng theå deïp boû ñöôïc, nhöng coù
theå giaûi thích lyù do vaø khoâng ñeå chuùng löøa bòp nöõa. Cuõng vaäy, aûo töôïng sieâu nghieäm laø
töï nhieân, khoâng theå deïp boû, nhöng coù theå duøng söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm ñeå tìm ra
nguyeân nhaân vaø ngaên ngöøa noù. Tuy nhieân, aûo töôïng sieâu nghieäm khoâng theå chæ ñôn
thuaàn duøng caùch laäp luaän chính xaùc vaø ñuùng ñaén ñeå khaéc phuïc nhö aûo töôïng loâ-gíc;
cuõng khoâng theå duøng kinh nghieäm vaø caùc quy luaät töï nhieân ñeå kieåm tra nhö caùc aûo
töôïng thöôøng nghieäm. AÛo töôïng sieâu nghieäm khoâng phaûi laø do yù ñoà nguïy bieän chuû quan
maø baét nguoàn töø tính nöôùc ñoâi cuûa tö duy gaén lieàn vôùi baûn chaát cuûa lyù tính vaø vôùi caùc
ñieàu kieän tieân nghieäm cuûa nhaän thöùc. Phaûi duøng söï phaûn tö pheâ phaùn, ta môùi phaùt hieän
ñöôïc moái quan heä laï thöôøng giöõa lyù tính vaø nhaän thöùc, caên nguyeân saûn sinh caùc aûo
töôïng sieâu nghieäm. Moái quan heä aáy nhö theá naøo?

10.1.2 Lyù tính vaø caùi Voâ-ñieàu kieän (caùi Tuyeät ñoái)

AÛo töôïng sieâu nghieäm thieát yeáu gaén lieàn vôùi lyù tính. Vaäy lyù tính laø gì? Kant ñöa ra ñònh
nghóa sau ñaây:

“Taát caû nhaän thöùc cuûa ta khôûi ñaàu töø caùc giaùc quan, roài tieán leân giaùc tính (Verstand)
vaø keát thuùc ôû lyù tính (Vernunft). Ngoaøi lyù tính khoâng coøn caùi gì cao hôn nöõa trong
tinh thaàn con ngöôøi ñeå xöû lyù chaát lieäu cuûa tröïc quan vaø ñöa chuùng vaøo söï thoáng
nhaát toái cao cuûa tö duy”... Trong phaàn tröôùc cuûa moân loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ
ñònh nghóa giaùc tính laø quan naêng cuûa caùc quy luaät [hay quy taéc] (Vermögen

458
 der Regeln); vaäy ñeå phaân bieät vôùi giaùc tính, ta coù theå goïi lyù tính laø quan naêng cuûa
caùc Nguyeân taéc” (Vermögen der Prinzipien). (B355-356).

Tröôùc heát, caàn tìm hieåu ñònh nghóa quan troïng naøy cuûa Kant:

- Ta ñaõ bieát, moïi nhaän thöùc baét ñaàu baèng tri giaùc caûm tính, roài giaùc tính noái keát, toång
hôïp caùc tri giaùc aáy laïi baèng caùc phaïm truø thaønh moät nhaát theå thoáng nhaát. Nhaát theå
“ñaàu tieân” naøy chính laø “quy luaät” hay “quy taéc” (Regel) cuûa giaùc tính. Vaäy, quy luaät
cuûa giaùc tính laø quy luaät xaùc ñònh nhöõng lieân töôûng hay nhöõng toång hôïp, taïo neân
tính khaùch quan, xuaát phaùt töø döõ kieän caûm tính ñöôïc mang laïi trong moät kinh
nghieäm khaû höõu. (Vd: “söï kieän naøo cuõng coù moät nguyeân nhaân”: noái keát, toång hôïp döõ
kieän caûm tính: “söï kieän” vôùi phaïm truø nhaân quaû). Nhöõng quy luaät naøy cuûa giaùc tính
töï chuùng laø troáng roãng, do ñoù, vôùi tö caùch laø quan naêng suy luaän, lyù tính chæ coù theå
ñi töø caùi phoå bieán (quy luaät chung: “söï kieän naøo cuõng coù nguyeân nhaân”) ñeán caùi caù
bieät (“söï kieän A coù moät nguyeân nhaân”) laø nhôø thoâng qua trung giôùi cuûa moät tröïc
quan (“A laø moät söï kieän”). Nhö theá, cô cheá vaø chöùc naêng ñeå hình thaønh “suy luaän”
cuûa lyù tính goàm:

i: Chính ñeà: do giaùc tính thieát ñònh nhö moät quy luaät (vd: “söï kieän naøo cuõng coù
nguyeân nhaân”)

ii: Thöù ñeà: (“A laø moät söï kieän”) mang laïi ñieàu kieän aùp duïng cho quy luaät. Keát quaû
“thaâu goàm” caùi caù bieät naøy vaøo döôùi caùi phoå bieán laø saûn phaåm cuûa naêng löïc
phaùn ñoaùn.

iii: Keát luaän: (“A coù moät nguyeân nhaân”) laø coâng vieäc thöïc söï cuûa lyù tính, töùc laø
khaúng ñònh (hoaëc phuû ñònh) thuoäc tính cuûa quy luaät vaøo cho nhaän thöùc ñaõ ñöôïc
“thaâu goàm”. (Tröôøng hôïp naøy laø khaúng ñònh thuoäc tính “coù moät nguyeân nhaân”
vaøo cho söï kieän A).

Caáu truùc phoå bieán naøy mang laïi ba daïng suy luaän (seõ töông öùng vôùi ba loaïi “yù nieäm
sieâu nghieäm” nhö ta seõ thaáy sau naøy):

- suy luaän “nhaát thieát” (Kategorischer Vernunftschluss): “Vaäy, A laø B”

hoaëc “A khoâng phaûi laø B”.

- suy luaän “giaû thieát” (hypothetischer Vernunftschluss): “Vaäy, neáu A, thì B

(hoaëc khoâng phaûi B).

- suy luaän “phaân ñoâi” (disjunktiver Vernunftschluss): “Vaäy, A laø B hoaëc laø
C”.

459
Tieán trình suy luaän treân ñaây laø bình thöôøng vaø quen thuoäc. Nhöng, tieán trình naøy trôû
thaønh coù vaán ñeà khi nhöõng Nguyeân taéc cuûa lyù tính coù tham voïng ñaït ñeán nhaän thöùc veà
caùi caù bieät ôû trong caùi phoå bieán chæ thoâng qua caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn chöù khoâng
thoâng qua tröïc quan. Ñoù laø khi Chính ñeà cuûa suy luaän treân ñaây (“söï kieän naøo cuõng coù
nguyeân nhaân”) ñöôïc xem laø keát luaän cuûa moät tieàn ñeà cao hôn, vaø thoâng qua chuoãi suy
luaän lieân tuïc nhö theá (Kant seõ goïi laø Prosyllogismus: chuoãi caùc suy luaän quy thoaùi,
trong ñoù keát luaän cuûa suy luaän tröôùc laøm tieàn ñeà cho suy luaän sau, B364) töø caùi caù bieät
leân caùi phoå bieán cho ñeán moät chính ñeà toái haäu coù tính phoå quaùt tuyeät ñoái, khoâng
ñöôïc daãn xuaát töø moät tieàn ñeà (ñieàu kieän) naøo cao hôn nöõa. Nhö theá, lyù tính, vôùi tö
caùch laø quan naêng suy luaän, khoâng nhöõng coù khaû naêng ruùt ra keát luaän töø moät laäp luaän
[tam ñoaïn luaän] maø coøn coù khaû naêng vöôn tôùi caùi Voâ-ñieàu kieän cho caùi toaøn theå cuûa
moät chuoãi trong hình thöùc cuûa moät meänh ñeà ñaàu tieân, tuyeät ñoái, töø ñoù moïi caùi caù bieät
ñöôïc daãn xuaát (ruùt ra) moät caùch loâ-gíc, nghóa laø chæ nhôø döïa vaøo nhöõng khaùi nieäm
ñôn thuaàn. Chính vieäc theo doõi phöông caùch vöôn tôùi caùi Voâ-ñieàu kieän naøy seõ giuùp
Kant tìm ra caên nguyeân cuûa aûo töôïng sieâu nghieäm, töùc cuûa Sieâu hình hoïc giaùo ñieàu.

- Ñoøi hoûi tìm ra caùi Voâ-ñieàu kieän laø ñoøi hoûi töï nhieân, thuoäc veà baûn chaát cuûa lyù tính.
Tuy nhieân, ñoøi hoûi naøy laïi daãn ñeán hai hình thöùc söû duïng lyù tính khaùc nhau:

i: “söû duïng loâ-gíc” (B364) laø hoaøn toaøn chính ñaùng: ñaây laø moät phaùn ñoaùn thuaàn
tuùy coù tính phaân tích, theo ñoù baát kyø meänh ñeà (coù-ñieàu kieän) naøo cuõng ñöôïc xem
laø ñöôïc xaùc ñònh bôûi moät meänh ñeà (ñieàu kieän) cao hôn. Söï söû duïng naøy theå hieän
moät “chaâm ngoân loâ-gíc”, hay moät phöông phaùp buoäc ta luoân phaûi ñi tìm ñieàu
kieän cho caùi coù-ñieàu kieän vaø coá gaéng tìm ra caùi Voâ-ñieàu kieän ñeå keát thuùc chuoãi
caùc ñieàu kieän. Chaâm ngoân naøy khoâng dieãn taû ñieàu gì khaùc hôn laø quy luaät noäi
taïi cuûa baûn thaân lyù tính, laø söï taát yeáu chuû quan, vì lyù tính khoâng chòu döøng laïi
ôû söï nhaát theå (hay thoáng nhaát) bao giôø cuõng coù ñieàu kieän cuûa giaùc tính, traùi laïi,
muïc ñích cuûa lyù tính laø saép xeáp vaø nhaát theå hoùa caùi ña taïp cuûa nhöõng quy luaät
cuûa giaùc tính ñeå “mang giaùc tính vaøo trong moái quan heä xuyeân suoát vôùi chính
baûn thaân noù” [baûn thaân giaùc tính] (B362). Theo nghóa ñoù, lyù tính coù chöùc naêng
ñaëc bieät laø “phaûn tö” veà giaùc tính, töùc laø quan heä vôùi giaùc tính cuõng gioáng nhö
giaùc tính quan heä vôùi caùc tröïc quan nhaèm saép xeáp vaø nhaát theå hoùa caùi ña taïp.
Neáu nhaát theå “ñaàu tieân” cuûa giaùc tính mang laïi tính khaùch quan thì nhaát theå “thöù
hai” naøy cuûa lyù tính khoâng giuùp gì cho vieäc “caáu taïo” neân ñoái töôïng khaùch quan
caû; noù khoâng môû roäng theâm nhaän thöùc maø chæ ñöa nhaän thöùc cuûa giaùc tính vaøo
“nhaát theå toái cao cuûa tö duy”. “Chaâm ngoân loâ-gíc” naøy khoâng heà coù tham voïng
khaúng ñònh hay phaùt bieåu gì veà tính khaùch quan, töùc veà söï toàn taïi hieän thöïc

460
 (Existenz) cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän. Ñoù chính laø ranh giôùi cuûa “tö duy khoa hoïc”,
theå hieän ôû suy luaän sau: “Neáu caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi [moät caùch hieän
thöïc] (gegeben) thì cuõng qua ñoù, moät söï quy thoaùi trong chuoãi cuûa taát caû moïi ñieàu
kieän cuõng phaûi ñöôïc mang laïi (aufgegeben) cho ta” (B526), nghóa laø ta coù
nhieäm vuï phaûi khoâng ngöøng quy thoaùi caøng xa caøng toát ñeå tìm ñeán nhöõng ñieàu
kieän cao hôn, thaäm chí ñeå vöôn ñeán moät ñieåm hoäi tuï moïi quy luaät vaø nhaän thöùc,
maëc duø ñoù chæ laø moät “tieâu ñieåm töôûng töôïng” (focus imaginarius) nhaèm taïo
neân “söï nhaát theå toái cao beân caïnh tính ña taïp toái ña cuûa chuùng” (B672), thoûa
maõn ñoøi hoûi chuû quan cuûa lyù tính nhö moät “ñònh ñeà loâ-gíc cuûa lyù tính”. (B526)
(logisches Postulat der Vernunft).

ii: Trong khi ñoù, ngöôïc laïi, söï söû duïng hieän thöïc (realer Gebrauch) ñaõ bieán chaâm
ngoân thuaàn tuùy chuû quan noùi treân thaønh moät phaùt bieåu veà baûn thaân tính toàn taïi
hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän, theå hieän ôû suy luaän: “Neáu caùi
coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi [moät caùch hieän thöïc] (gegeben) thì caùi Voâ-ñieàu
kieän cuõng ñaõ ñöôïc mang laïi [moät caùch hieän thöïc] (gegeben)”, nghóa laø: caùi Voâ-
ñieàu kieän ñaõ bò chuyeån hoùa töø khaû naêng thaønh hieän thöïc (Dasein) vaø meänh ñeà
aáy laø moät meänh ñeà toång hôïp, chöù khoâng coøn laø meänh ñeà phaân tích nöõa.

iii: Theá nhöng, laøm theá naøo coù theå coù ñöôïc söï chuyeån hoùa aáy? Ñaâu laø cô sôû cho tieán
trình “höõu theå hoùa” (Hypostasierung, Ontologiesierung) vaø “baûn theå hoùa”
(Substantialisierung) caùi Voâ-ñieàu kieän? Tieác thay, ñaây laø ñieåm khoâng ñöôïc Kant lyù
giaûi tröïc tieáp ôû Phaàn daãn nhaäp naøy maø baøn baïc khaép Bieän chöùng phaùp sieâu
nghieäm, nhaát laø trong vieäc pheâ phaùn caùc Voõng luaän Taâm lyù hoïc vaø pheâ phaùn luaän
cöù baûn theå hoïc ôû caùc chöông sau. Ta coù theå hieåu toùm taét nhö sau:

Meänh ñeà ôû muïc ii, nhö ñaõ thaáy, khoâng theå laø moät meänh ñeà phaân tích, vì “caùi coù-ñieàu
kieän chæ lieân quan moät caùch phaân tích [haøm chöùa saün trong chuû ngöõ] vôùi moät ñieàu
kieän naøo ñoù, chöù khoâng phaûi vôùi caùi Voâ-ñieàu kieän”. (B364).

Vaäy, meänh ñeà treân buoäc phaûi laø moät meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm. Song, ôû ñaây khoâng
coù moät tröïc quan tieân nghieäm naøo laøm chaát lieäu cho meänh ñeà veà caùi Voâ-ñieàu kieän caû
(ngöôøi ta khoâng theå tröïc quan caùi Voâ-ñieàu kieän!) ñeå coù theå hình thaønh moät phaùn ñoaùn
toång hôïp tieân nghieäm coù giaù trò khoa hoïc. Vaäy, chæ coù baûn thaân lyù tính laø töï mình suy ra
söï toàn taïi hieän thöïc cuûa ñoái töôïng töø khaùi nieäm veà caùi Voâ-ñieàu kieän, moät aûo töôûng baét
nguoàn töø luaän cöù baûn theå hoïc ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo. Thaät theá, khaùi nieäm veà caùi Voâ-ñieàu
kieän, vôùi tö caùch laø ñieàu kieän toái haäu, chöùa ñöïng trong noù chuoãi cuûa moïi ñieàu kieän,
khoâng theå ñöôïc suy töôûng baèng caùch naøo khaùc hôn laø nhö moät “nguyeân nhaân töï thaân”
(causa sui) vaø do ñoù, tröïc tieáp chöùa ñöïng caû thuoäc tính “toàn taïi hieän thöïc” (Existenz).

461
 (Xem: Alain Renaut, 1997: Kant aujourd’hui, Paris). Vaäy, coù theå noùi, aûo töôïng sieâu
nghieäm cuûa lyù tính (töùc cuûa Sieâu hình hoïc giaùo ñieàu) theå hieän chuû yeáu ôû söï noái keát
(Verknüpfung) tuøy tieän, “baát hôïp phaùp” giöõa loâ-gíc hoïc hình thöùc vôùi Sieâu hình hoïc. Söï
“phaù huûy” Sieâu hình hoïc giaùo ñieàu cuûa Kant ñaët neàn taûng treân söï pheâ phaùn “luaän cöù
baûn theå hoïc”, khaúng ñònh söï “dò bieät baûn theå hoïc” (ontologische Differenz) giöõa khaùi
nieäm vaø toàn taïi, giöõa caùi thuaàn lyù (das Rationale) vaø caùi thöïc toàn (das Reale), baùc boû
moïi bieåu hieän cuûa loaïi “trieát hoïc ñoàng nhaát”. Maët khaùc, Kant cuõng cho thaáy ba ñieåm
quan troïng:

- Maàm moáng cuûa tö duy Sieâu hình hoïc naèm ngay trong caáu truùc cuûa phaïm truø, nhaát
laø caùc phaïm truø töông quan (nhaát thieát - giaû thieát - phaân ñoâi).

- Moïi khoa hoïc ñeàu coù theå bò chuyeån hoùa thaønh Sieâu hình hoïc (giaùo ñieàu) khi chuùng
rôi vaøo aûo töôûng cuûa luaän cöù baûn theå hoïc, laãn loän vieäc söû duïng loâ-gíc veà moät khaùi
nieäm vôùi söï toàn taïi hieän thöïc cuûa khaùi nieäm hay cuûa yù nieäm aáy, vaø nhaát laø khi khoa
hoïc coù tham voïng phaùt bieåu veà caùi toaøn theå hoaøn taát.

- Nhöng, cuõng chính lyù tính laïi coù khaû naêng phaûn tö ñeå nhaän ra sai laàm vaø aûo
töôûng cuûa chính mình, chöù khoâng caàn phaûi “phaù huûy” chính baûn thaân lyù tính (nhö
moâ hình “phaù huûy” Sieâu hình hoïc cuûa Nietzsche vaø Heidegger), ñuùng nhö caùch noùi
cuûa Pascal: “phaûi caám cöûa lyù tính, [nhöng ñoàng thôøi] khoâng cho ai vaøo ngoaøi lyù

tính” (Penseùes, §183/253) (sñd) (1).

(1)
Nhö vaäy, ñoäc laäp vôùi thuyeát duy taâm cuûa mình, Kant ñeå laïi hai di saûn lôùn vaø quan troïng
nhaát vaãn coøn coù yù nghóa thôøi söï töø vieäc xaùc ñònh ñaëc ñieåm cuûa lyù tính nhö laø söï Phaûn tö: ñoù
laø yù töôûng veà Lyù tính (töï) pheâ phaùn vaø veà Pheùp bieän chöùng.
- Söï töï-phaûn tö cuûa lyù tính khoâng chæ laø cô sôû cho vieäc heä thoáng hoùa moïi noã löïc cuûa
giaùc tính maø caû cho vieäc pheâ phaùn chuùng. Vieäc pheâ phaùn veà giaùc tính, töùc xaùc ñònh
nhöõng ranh giôùi vaø phaïm vi hoaït ñoäng cuûa giaùc tính thöïc chaát laø vieäc töï-pheâ phaùn cuûa
lyù tính ñuùng nhö yù nghóa hai maët ñaõ noùi tröôùc ñaây cuûa baûn thaân nhan ñeà quyeån saùch:
Lyù tính pheâ phaùn vaø bò pheâ phaùn thoáng nhaát laøm moät. Khaû naêng töï pheâ phaùn laø ñaëc
ñieåm cô baûn cuûa lyù tính töï nhaän thöùc chính mình, laø lieàu thuoác choáng laïi söï muø
quaùng vaø töï huyeãn hoaëc cuûa chính mình vaø cuõng ñeå choáng laïi söï töï-huûy vaø töï-thuû
tieâu baûn thaân lyù tính. Ñaây coù leõ laø di saûn coù yù nghóa nhaát trong luaän ñieåm cuûa Kant veà
lyù tính.
- Pheùp bieän chöùng theo nghóa hieän ñaïi laø moät keát quaû khaùc cuûa noã löïc ñi tìm tính “hôïp
lyù tính” (Vernünftigkeit) cuûa baûn thaân lyù tính. Neáu Kant xem nhöõng maâu thuaãn
(nghòch lyù) laø khoâng theå deïp boû ñöôïc maø chæ coù theå phoøng traùnh, thì Hegel bieán
“nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy” thaønh moâi tröôøng vaø coâng cuï cho baûn thaân tö duy
trieát hoïc (tö bieän), vaø mang trôû laïi cho pheùp bieän chöùng - (vôùi Kant laø daáu hieäu cuûa söï
laàm laãn trí tueä) yù nghóa tích cöïc maø xöa kia Platon ñaõ daønh cho chöõ “noesis”. Hegel
thoáng nhaát tính pheâ phaùn cuûa lyù tính vôùi tính bieän chöùng ñeå xem caùi bieän chöùng laø
keát quaû taát yeáu vaø khoâng theå traùnh khoûi cuûa vieäc töï pheâ phaùn cuûa lyù tính, vì theá, theo
Hegel, ngöôøi ta khoâng neân “sôï” söï maâu thuaãn maø phaûi suy töôûng ôû beân trong vaø cuøng
vôùi söï maâu thuaãn. (Xem theâm: 10.1.3).

462
 Toùm laïi, caùi Voâ-ñieàu kieän - vì laø voâ ñieàu kieän - neân thieáu caû hai loaïi ñieàu kieän cuûa nhaän
thöùc khaùch quan, ñoù laø tröïc quan caûm tính vaø khaùi nieäm cuûa giaùc tính. Cho neân, chæ
sau khi Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm vaø Phaân tích phaùp sieâu nghieäm ñaõ xaùc ñònh cô sôû
cho hai loaïi ñieàu kieän naøy, aûo töôïng sieâu nghieäm (hay tö bieän) môùi boäc loä choã thieáu cô
sôû cuûa noù: bao laâu caùc yeáu toá caáu taïo neân kinh nghieäm chöa ñöôïc laøm saùng toû baèng pheâ
phaùn sieâu nghieäm thì söï taát yeáu chuû quan vaø raát töï nhieân cuûa lyù tính tha hoà buoâng thaû
vaø trôû thaønh naïn nhaân cuûa aûo töôûng raèng coù theå coù ñöôïc nhaän thöùc ôû beân ngoaøi ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm.

10.1.3 YÙ nieäm sieâu nghieäm vaø Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm

Keát luaän nhaát ñònh seõ ñöôïc Kant ruùt ra laø: caùi Voâ-ñieàu kieän khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc
maø chæ ñöôïc suy töôûng thoâi! Nhöng caùi khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc, aét cuõng khoâng theå
tìm thaáy trong kinh nghieäm. Kant ñi tìm moät teân goïi cho caùi khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc
naøy vaø hoûi: caùi khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc naøy coù theå dieãn taû baèng caùc bieåu töôïng gì?
Ñaàu tieân, oâng goïi ñoù laø “caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy”, roài goïi laø “caùc khaùi
nieäm sieâu vieät cuûa lyù tính thuaàn tuùy” vaø sau cuøng oâng tìm ñöôïc thuaät ngöõ ñaéc yù möôïn
töø kho taøng thuaät ngöõ phong phuù cuûa Platon, ñaïi trieát gia Hy Laïp coå ñaïi: “caùc YÙ
nieäm”. OÂng daønh 8 trang (B369-377) ñaõ bieän giaûi vieäc söû duïng thuaät ngöõ naøy vaø theâm
ngoùt 20 trang (B378-395) ñeå caûi taïo chuùng thaønh teân goïi chính thöùc: “caùc YÙ nieäm
sieâu nghieäm” (transzendentale Ideen).

Vieäc “höõu theå hoùa” caùi Voâ-ñieàu kieän coù theå ñöôïc quy veà ba daïng thöùc cô baûn, töông
öùng vôùi ba YÙ nieäm sieâu nghieäm ñöôïc tö duy sieâu hình hoïc khoâng ngöøng xoay quanh
suoát tieán trình lòch söû tö töôûng.

Kant xeáp caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm vaøo haøng nguõ cuûa nhöõng “bieåu töôïng” (B376),
nhöng chuùng thuoäc veà loaïi bieåu töôïng vöôït khoûi haún moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm
khaû höõu. Caên cöù ñeå ñònh nghóa vaø ñeå xeáp loaïi caùc yù nieäm sieâu nghieäm laø thaønh quaû
ñaõ thu hoaïch ñöôïc töø Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm. Theo ñoù, ta coù theå phaân bieät ba
thao taùc tinh thaàn khaùc nhau:

- tröïc quan nhö laø “bieåu töôïng caù bieät, rieâng leû” naém baét söï vaät trong tính caù theå
hoùa cuûa chuùng.

- khaùi nieäm nhö laø “bieåu töôïng phoå bieán” trong ñoù nhöõng söï vaät rieâng leû do tröïc
quan mang laïi coù theå ñöôïc “thaâu goàm”, töùc ñöôïc “suy töôûng” ñeå trôû thaønh ñoái
töôïng cuûa nhaän thöùc.

- sau cuøng, YÙ nieäm laø thao taùc baát khaû thi, töùc laø muoán nhaän thöùc caùi caù bieät baèng

khaùi nieäm ñôn thuaàn chöù khoâng nhôø döïa vaøo tröïc quan.

463
Vì leõ, nhö ta ñaõ bieát trong Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, - khaùi nieäm khoâng coù tröïc quan
laø troáng roãng, vaø vì leõ söï toàn taïi hay hieän höõu hieän thöïc (Existenz, Dasein) - nhö ta seõ
thaáy trong phaàn pheâ phaùn luaän cöù baûn theå hoïc sau naøy - khoâng phaûi laø “thuoäc tính
hieän thöïc” (reales Prädikat) (töùc khoâng phaûi moät tính quy ñònh trong ñònh nghóa veà
moät ñoái töôïng), neân haønh vi cuûa lyù tính - vôùi tö caùch laø yù nieäm - muoán nhaän thöùc caùi
caù bieät chæ baèng khaùi nieän ñôn thuaàn, troáng roãng, nhaát ñònh phaûi thaát baïi vaø chæ taïo
neân ñöôïc nhöõng aûo töôûng. Noùi caùch khaùc, ñònh nghóa veà yù nieäm nhö laø “khaùi nieäm
vöôït ra khoûi khaû theå cuûa kinh nghieäm” cho thaáy yù nieäm khoâng theå coù baát kyø quan heä
naøo vôùi hieän thöïc khaùch quan.

Tröôùc ñaây ta ñaõ thaáy raèng, veà maët loâ-gíc, lyù tính laø quan naêng suy luaän vaø nhöõng suy
luaän cuûa lyù tính khaùc bieät nhau laø ôû phöông caùch töông quan (die Art der
Relation) giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ cuûa phaùn ñoaùn, töùc ba loaïi suy luaän: nhaát thieát, giaû
thieát, phaân ñoâi. Danh muïc 3 yù nieäm sieâu nghieäm töông öùng vôùi ba loaïi suy luaän aáy,
chæ coù ñieàu noäi dung cuûa chuùng laø caùi tuyeät ñoái voâ-ñieàu kieän. Vaäy, theo Kant, ta coù:

a) ñoái vôùi nhöõng ñieàu kieän maø con ngöôøi phaûi phuïc tuøng, nhaát thieát phaûi coù moät caùi
Voâ-ñieàu kieän taïo neân Nhaát theå tuyeät ñoái cuûa chuû theå thoáng nhaát moïi ñieàu kieän aáy
laïi. OÂng goïi ñoù laø Linh hoàn vaø söï baát töû cuûa noù: ñoái töôïng cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn
lyù.

Caáu truùc cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän naøy chính laø suy luaän nhaát thieát (kategorisch), trong
ñoù töông quan giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ trong phaùn ñoaùn töông öùng vôùi phaïm truø baûn
theå (vd: A laø E). Keát luaän naøy (A laø E) cuûa lyù tính xuaát phaùt töø hai tieàn ñeà: A laø D, D
vaø E (do ñoù A laø E). Tieàn ñeà môùi: A laø D laïi laø keát luaän cuûa moät suy luaän quy thoaùi cao
hôn (Prosyllogismus) (Vd: A laø C, C laø D, vaäy: A laø D). Tieáp tuïc ñi ñeán tieàn ñeà toái haäu,
trong ñoù chuû ngöõ laø cô chaát (das Substrat) hay laø baûn theå (Substanz) cuûa moïi vò ngöõ
khaû höõu (A laø B, B laø C, vaäy: A laø C). Nhö theá, ñieàu kieän cuûa moïi ñieàu kieän, töùc caùi Voâ-
ñieàu kieän ôû ñaây laø baûn theå cuûa moïi söï vaät, laø chuû theå tuyeät ñoái bao truøm moïi quy
ñònh coù theå suy töôûng ñöôïc. Do ñoù, hình thöùc bieåu hieän ñaàu tieân cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän
chính laø yù nieäm veà linh hoàn nhö laø chuû theå tuyeät ñoái, laø baûn theå.

b) Ñoái vôùi nhöõng ñieàu kieän maø theá giôùi (vuõ truï) phaûi phuïc tuøng, phaûi coù caùi Voâ-ñieàu
kieän nhö laø tính toaøn theå cuûa vaïn söï vaïn vaät trong khoâng gian-thôøi gian, thoáng
nhaát caùc ñieàu kieän aáy laïi. OÂng goïi ñoù laø caùi toaøn boä theá giôùi (Weltganze) vaø söï Töï
do beân caïnh cô cheá taát yeáu cuûa Töï nhieân: ñoái töôïng cuûa Vuõ truï hoïc thuaàn lyù.

Caáu truùc cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän naøy chính laø suy luaän giaû thieát (hypothetisch), töông
öùng vôùi phaïm truø nhaân quaû; vaø cuõng thoâng qua chuoãi suy luaän quy thoaùi ñeán suy luaän

464
toái haäu, ta seõ coù tieàn ñeà (Neáu A, thì B) laøm khôûi ñieåm cho vieäc noái keát taát yeáu cuûa toaøn
boä chuoãi caùc keát quaû. Tieàn ñeà ñaàu tieân (toái cao, toái haäu) naøy laáy chính mình laøm tieàn
ñeà, chöùa ñöïng toaøn boä chuoãi cuûa töông quan nhaân quaû, vaø ñoù chính laø YÙ nieäm veà theá
giôùi nhö laø chuoãi hoaøn taát cuûa moïi hieän töôïng leä thuoäc vaøo nhau.

c) Sau cuøng, ñoái vôùi nhöõng ñieàu kieän maø moïi ñoái töôïng cuûa tö duy vaø moïi caùi khaû
nieäm (caùi coù theå suy töôûng ñöôïc) phaûi phuïc tuøng, phaûi coù moät caùi Voâ-ñieàu kieän
thoáng nhaát caùc ñieàu kieän aáy laïi. Ñoù laø söï thoáng nhaát nôi moät Höõu theå taát yeáu: ñoù
laø Thöôïng ñeá vaø laø ñoái töôïng cuûa Thaàn hoïc thuaàn lyù.

Caáu truùc cuûa caùi Voâ-ñieàu kieän naøy chính laø suy luaän phaân ñoâi (disjuntiv), töông öùng
vôùi phaïm truø töông taùc. Lyù tính xuaát phaùt töø moät suy luaän coù daïng “A laø B hay laø C”
roài ñi leân ñeán suy luaän toái haäu seõ coù moät tieàn ñeà trong ñoù chuû ngöõ coù theå laø taát caû

moïi khaû theå (X laø A, hoaëc laø B, hoaëc laø C, hoaëc laø D...). Ñaây chính laø yù nieäm veà
Thöôïng ñeá (cuûa Sieâu hình hoïc duy lyù kieåu Leibniz) nhö laø Höõu theå coù toaøn boä moïi
khaû theå.

Lyù tính ñaõ thaønh coâng trong vieäc tìm ñeán caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái vôùi hy voïng “hoaøn
taát söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc” (B364), nhöng ñoàng thôøi phaûi traû giaù raát ñaét laø töï
löøa doái chính mình: nhaän thöùc veà caùi Voâ-ñieàu kieän laø aûo voïng vì… thieáu moïi ñieàu
kieän (tröïc quan vaø phaïm truø); ñuùng hôn, vì taát yeáu phaûi thieáu moïi ñieàu kieän, bôûi caùi
Voâ-ñieàu kieän maø coøn caàn ñeán caùc ñieàu kieän seõ khoâng coøn laø caùi Voâ-ñieàu kieän nöõa! Keát
quaû ñaùng buoàn:

- tö duy veà chuû theå tuyeät ñoái, lyù tính rôi vaøo caùc Voõng luaän (Paralogismen).

- tö duy veà tính toaøn theå tuyeät ñoái cuûa vuõ truï, lyù tính rôi vaøo caùc Nghòch lyù
(Antinomien).

- tö duy veà Thöôïng ñeá, lyù tính ñöa ra caùc luaän cöù thaàn hoïc ñeàu coù theå bò beû
gaõy.

Tình traïng töï maâu thuaãn vaø töï ngoä nhaän aáy ñöôïc Kant goïi laø “Bieän chöùng phaùp” cuûa
lyù tính thuaàn tuùy. Ta ñeàu bieát “bieän chöùng” baét nguoàn töø goác Hy Laïp “dialegomai”:
“(toâi) trao ñoåi, ñoái thoaïi”. Nghóa ñôn giaûn nhaát cuûa noù laø: “ngheä thuaät ñoái thoaïi”. Qua
caùc ñoái thoaïi noåi tieáng cuûa Platon, pheùp bieän chöùng thöôøng ñöôïc hieåu laø “phöông
phaùp laäp luaän vaø phaûn laäp luaän”, töùc xem xeùt, caân nhaéc giöõa yù kieán taùn thaønh vaø
phaûn ñoái veà moät vaán ñeà nhaát ñònh ñeå ñaït ñöôïc moät keát quaû, khôûi ñaàu cho moät cuoäc
ñoái thoaïi môùi. Kant tieáp thu vaø phaùt trieån nghóa naøy nhöng theo caùch “maïnh meõ” hôn,
töùc vaïch ra “loâ-gíc aûo töôûng” khi lyù tính rôi vaøo maâu thuaãn, voõng luaän khi ñi tìm caùi
Voâ-ñieàu kieän. Kant ñaët neàn moùng cho caùch hieåu roäng raõi vaø tích cöïc hôn sau naøy cuûa

465
 caùc trieát gia keá tieáp sau Kant nhö Fichte, Schelling vaø nhaát laø Hegel. (Khi ñi vaøo giaûi
quyeát caùc voõng luaän vaø nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy, Kant ñeà ra “caùc yù nieäm ñieàu
haønh” nhaèm ñieàu hoøa moät caùch thaän troïng giöõa nhaän thöùc khoa hoïc döïa vaøo kinh
nghieäm vôùi nhu caàu suy töôûng veà caùi Voâ-ñieàu kieän cuûa lyù tính. Nhöng trong thuyeát duy
taâm tö bieän sau Kant, nhaát laø vôùi Hegel, söï thaän troïng naøy bò vöôït boû. “Pheùp bieän
chöùng” ñöôïc ñaùnh giaù laïi treân cô sôû môùi veà phöông phaùp suy töôûng. Trong khi Kant
xem pheùp bieän chöùng laø “loâ-gíc cuûa aûo töôûng”, thì Fichte, Schelling, nhaát laø Hegel cho
noù yù nghóa tích cöïc vaø xaây döïng hôn nhieàu. Theo hoï, tö duy veà caùi Tuyeät ñoái baèng caùc
khaùi nieäm coù tính toaøn theå khoâng töï ñoäng vaø khoâng nhaát thieát rôi vaøo caùc maâu thuaãn
nan giaûi. Chæ coù loái tö duy phaûn tö cuûa giaùc tính môùi baát löïc tröôùc caùi Tuyeät ñoái chöù
khoâng phaûi tö duy bieän chöùng tö bieän. Ta khoâng theå ñi saâu hôn ôû ñaây maø chæ nhaéc
qua ñeå thaáy moái quan heä vaø baây giôø haõy trôû laïi vôùi Kant).

10.1.4 YÙ nghóa “tích cöïc” cuûa bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm

Thuaät ngöõ “aûo töôûng” (Illusion) noùi leân keát quaû cuûa söï nhaän ñònh veà giaù trò nhaän thöùc
cuûa caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm. Ñieàu naøy hoaøn toaøn khoâng coù nghóa laø baûn thaân caùc YÙ
nieäm sieâu nghieäm laø voâ ích, coù haïi vaø caàn xoùa boû haún. Kant khoâng “phaù huûy” Sieâu
hình hoïc tö bieän ñeå thay vaøo ñoù thaùi ñoä hö voâ chuû nghóa hay ñeà xöôùng thuyeát thöïc
chöùng (Positivismus) muoán boùp cheát Sieâu hình hoïc töø trong tröùng nöôùc vaø xem moïi
vaán ñeà sieâu hình hoïc laø voâ nghóa, laø saûn phaåm cuûa yù thöùc sai laàm. Traùi laïi, Kant seõ coù
mang laïi cho chuùng moät noäi dung vaø yù nghóa môùi meû veà phöông phaùp.

Tuy theo Kant, caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm khoâng coù chöùc naêng caáu taïo neân nhaän thöùc,
nghóa laø khoâng mang laïi khaû theå cuõng khoâng môû roäng kinh nghieäm, nhöng laïi coù chöùc
naêng ñieàu haønh (regulativ, xem 9.5.1.1.b). Kinh nghieäm mang laïi cho ta nhöõng
nhaän thöùc chính xaùc nhöng cuïc boä veà töøng maûng thöïc taïi, coøn lyù tính muoán mang laïi
cho ta caùi nhìn toaøn boä, nhaát quaùn; ñoù laø xu höôùng tích cöïc, laønh maïnh vaø laø nieàm töï
haøo cuûa trí tueä con ngöôøi. Chæ coù ñieàu: caùi toaøn boä aáy khoâng bao giôø coù saün, coù thaät

(gegeben) maø maõi maõi laø nhieäm vuï ñaët ra cho con ngöôøi (aufgegeben); noù laø
ñoäng löïc vaø höôùng vöôn tôùi cuûa quaù trình nghieân cöùu voâ taän chöù khoâng phaûi laø ñoái
töôïng coù theå chieám lónh “moät laàn laø xong” cuûa moät moân hoïc ñaëc bieät meänh danh laø
Sieâu hình hoïc. Nhö ñaõ noùi, caùi toaøn boä nhö laø ñöôøng chaân trôøi maø chæ keû ngaây thô môùi
hy voïng hoaëc töôûng raèng coù theå ñaët chaân ñeán ñöôïc. Xem noù khoâng phaûi laø chaân trôøi
maø laø moät ñoái töôïng cuï theå coù theå naém baét ñöôïc môùi laøm naûy sinh aûo töôûng sieâu
nghieäm maø Kant phaûi vaát vaû phôi baøy.

Nhöng, quan troïng hôn, “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm” khoâng chæ coù yù nghóa tieâu cöïc
veà maët lyù thuyeát, noù coøn coù yù nghóa tích cöïc veà maët thöïc haønh. Theo Kant, trong laõnh

466
vöïc lyù thuyeát, neáu ta khoâng ñuû cô sôû ñeå khaúng ñònh vaø chöùng minh söï toàn taïi cuûa caùc
ñoái töôïng sieâu vieät (Baát töû, Töï do, Thöôïng ñeá) thì ñieàu an uûi (!) laø cuõng seõ khoâng ai ñuû
cô sôû ñeå chöùng minh ngöôïc laïi raèng chuùng khoâng toàn taïi! Vaäy nôi ranh giôùi maø lyù tính
lyù thuyeát phaûi döøng laïi seõ môû ra laõnh vöïc bao la cuûa lyù tính thöïc haønh thuaàn tuùy. Sieâu
hình hoïc tö bieän chuaån bò mieáng ñaát vaø phaûi nhöôøng choã cho Sieâu hình hoïc thöïc
haønh. Theo oâng, caùc yù nieäm veà Thöôïng ñeá, Töï do, söï baát töû khoâng theå laø caùc nhaän
thöùc cuûa lyù tính lyù thuyeát maø seõ trôû thaønh caùc ñònh ñeà (Postulate) cuûa lyù tính thöïc
haønh. Khi Kant vieát: “Toâi phaûi deïp boû tri thöùc ñi ñeå daønh choã cho loøng tin” (BXXX),
oâng hieåu “tri thöùc” ôû ñaây laø “tri thöùc” sai laàm do aûo töôïng sieâu nghieäm gaây ra vaø “loøng
tin” laø söï thöøa nhaän vai troø cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh (reine praktische
Vernunft). Lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh khoâng gì khaùc hôn laø ÑAÏO ÑÖÙC (Moralität)
ñöôïc suy töôûng baèng caùc khaùi nieäm veà Töï do. Sieâu hình hoïc veà Toàn taïi nhöôøng choã
cho Sieâu hình hoïc veà Töï do laø keát quaû taát yeáu cuûa coâng cuoäc Pheâ phaùn lyù tính thuaàn
tuùy vaø laø haït gioáng ñöôïc oâng gieo ñeå chuaån bò thu hoaïch ôû caùc taùc phaåm tieáp theo.
Kant phaân bieät raïch roøi giöõa tri thöùc vaø loøng tin khoâng phaûi vôùi thaùi ñoä thaát baïi, yeám
theá maø töø söï xem xeùt kyõ löôõng khaû theå vaø phaïm vi hieäu löïc cuûa moãi beân, thoáng nhaát
nôi chuû theå.

Sau khi ñaõ bieát caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm laø gì, baây giôø laø luùc ñi vaøo phaàn tìm hieåu vieäc
söû duïng caùc YÙ nieäm aáy trong “caùc loái suy luaän sieâu vieät vaø bieän chöùng” (B366) cuûa lyù
tính thuaàn tuùy. Ñaây laø phaàn ngoaïn muïc vaø noåi tieáng nhaát cuûa quyeån saùch: Pheâ phaùn
Sieâu hình hoïc tö bieän.

467
B399 CHÖÔNG I

VEÀ CAÙC VOÕNG LUAÄN CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Voõng luaän loâ-gíc laø söï sai laàm cuûa moät suy luaän cuûa lyù tính veà maët
hình thöùc baát keå noäi dung nhö theá naøo. Coøn moät voõng luaän sieâu nghieäm
noùi ôû ñaây laø laäp luaän sai vì [noäi dung] coù cô sôû sieâu nghieäm trong khi hình
thöùc vaãn ñuùng. Vì vaäy, voõng luaän sieâu nghieäm coù cô sôû ngay trong baûn tính
töï nhieân cuûa lyù tính con ngöôøi, mang theo noù moät aûo töôûng (Illusion) khoâng
theå traùnh khoûi, nhöng khoâng phaûi khoâng giaûi quyeát ñöôïc.

Baây giôø, ta ñeán vôùi moät khaùi nieäm tuy khoâng ñöôïc neâu trong danh
saùch toång quaùt caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm treân ñaây nhöng vaãn phaûi ñöôïc
tính vaøo cho danh saùch aáy, duø khoâng vì theá phaûi thay ñoåi hay xem danh
saùch tröôùc ñaây laø thieáu soùt. Ñoù chính laø khaùi nieäm, hay noùi ñuùng hôn, laø
phaùn ñoaùn: “Toâi tö duy”. Ta ñeàu ñaõ bieát raèng yù töôûng naøy chæ laø coå xe
chuyeân chôû moïi khaùi nieäm noùi chung, keå caû caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm,
theá nhöng laïi ñöôïc xem nhö laø moät trong khaùi nieäm sieâu nghieäm ngoaøi yù
muoán cuûa noù, vì noù khoâng coù muïc ñích naøo khaùc hôn laø chæ ra raèng moïi tö
B400 töôûng ñeàu nhö laø cuøng thuoäc veà moät yù thöùc. Ñoàng thôøi, khaùi nieäm naøy laø
thuaàn tuùy vì khoâng coù noäi dung thöôøng nghieäm naøo (aán töôïng cuûa giaùc
quan) theá maø laïi ñöôïc duøng ñeå phaân bieät hai loaïi ñoái töôïng khaùc nhau töø
trong baûn tính töï nhieân cuûa quan naêng bieåu töôïng cuûa chuùng ta: Caùi Toâi
ñang tö duy laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong, goïi laø Linh hoàn; vaø caùi
laøm ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi, goïi laø Thaân xaùc. Nhö vaäy, chæ coù
thuaät ngöõ “Caùi Toâi” nhö vaät ñang tö duy môùi laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa
Taâm lyù hoïc ñöôïc goïi laø “hoïc thuyeát thuaàn lyù veà Linh hoàn” theo nghóa trong
moân hoïc naøy, toâi khoâng muoán bieát gì khaùc veà linh hoàn ngoaøi nhöõng gì coù
theå ñöôïc ruùt ra töø khaùi nieäm veà “caùi Toâi”, ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm
(trong khi kinh nghieäm môùi laø caùi xaùc ñònh toâi moät caùch chính xaùc vaø cuï theå
- in concreto -), töùc laø chæ trong chöøng möïc “caùi Toâi” xuaát hieän trong moïi
[ñoäng taùc] tö duy.

Hoïc thuyeát thuaàn lyù veà linh hoàn quaû thaät theo ñuoåi moät coâng cuoäc
nghieân cöùu baèng caùch naøy, bôûi vì chæ caàn moät yeáu toá thöôøng nghieäm nhoû
nhaát cuûa tö duy toâi, hoaëc moät tri giaùc ñaëc thuø naøo ñoù veà traïng thaùi beân
trong cuûa toâi bò ñöa laãn vaøo trong caùc cô sôû nhaän thöùc cuûa moân hoïc naøy, noù
seõ khoâng coøn laø khoa hoïc thuaàn lyù nöõa, maø thaønh moân hoïc thöôøng nghieäm
veà linh hoàn. Nhö vaäy, ta ñang coù tröôùc maét ta moät moân khoa hoïc töï voã ngöïc
laø chæ caàn xaây döïng treân moät meänh ñeà duy nhaát “Toâi tö duy”; moân khoa
hoïc töï xöng aáy coù cô sôû hay khoâng coù cô sôû laø ñieàu ta coù theå kieåm tra hoaøn
toaøn chính xaùc theo ñuùng baûn tính töï nhieân cuûa moät moân trieát hoïc sieâu
nghieäm. Cuõng khoâng neân phaûn baùc khoa hoïc naøy baèng caùch cho raèng ñoái
vôùi meänh ñeà “Toâi tö duy” dieãn taû tri giaùc veà baûn ngaõ cuûa con ngöôøi, toâi

468
 luoân coù moät kinh nghieäm beân trong, do ñoù hoïc thuyeát thuaàn lyù veà linh hoàn
B401 döïa treân meänh ñeà aáy khoâng bao giôø laø hoaøn toaøn thuaàn tuùy ñöôïc vì coù phaàn
naøo döïa vaøo moät nguyeân taéc thöôøng nghieäm. Bôûi vì, tri giaùc beân trong naøy
khoâng gì hôn laø Thoâng giaùc ñôn thuaàn: “Toâi tö duy”, laø caùi thaäm chí laøm
cho moïi khaùi nieäm sieâu nghieäm coù theå coù ñöôïc, khi ta noùi: “Toâi tö duy veà
baûn theå, veà nguyeân nhaân...”. Vaø bôûi vì, kinh nghieäm beân trong noùi chung vaø
khaû theå cuûa noù, hay tri giaùc noùi chung vaø quan heä cuûa noù vôùi nhöõng tri giaùc
khaùc, - [moät khi] chöa coù moät söï khaùc bieät ñaëc thuø naøo giöõa chuùng vaø chöa
coù tính quy ñònh naøo ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm - ñeàu khoâng
theå ñöôïc xem laø nhaän thöùc thöôøng nghieäm, traùi laïi nhö laø nhaän thöùc veà caùi
thöôøng nghieäm vaø thuoäc veà coâng vieäc nghieân cöùu khaû theå cuûa moïi kinh
nghieäm, töùc ñuùng nghóa laø sieâu nghieäm. Moät ñoái töôïng naøo cuûa tri giaùc duø
nhoû beù nhaát (ví duï: vui söôùng hay ñau khoå) chen vaøo trong bieåu töôïng phoå
bieán cuûa Töï-yù thöùc seõ laäp töùc bieán Taâm lyù hoïc thuaàn lyù thaønh Taâm lyù hoïc
thöôøng nghieäm.

Vaäy, “Toâi tö duy” laø cöông lónh duy nhaát cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù, töø
ñoù noù phaùt trieån toaøn boä heä thoáng. Ngöôøi ta deã thaáy raèng, tö töôûng naøy - khi
ñöôïc aùp duïng vaøo moät ñoái töôïng (laø baûn thaân toâi) - khoâng theå chöùa ñöïng gì
khaùc hôn laø nhöõng thuoäc tính sieâu nghieäm cuûa chính toâi, vì leõ moät thuoäc
tính thöôøng nghieäm nhoû beù nhaát chen vaøo seõ phaù huûy tính thuaàn tuùy lyù tính
vaø tính ñoäc laäp vôùi moïi kinh nghieäm cuûa moân hoïc naøy.

B402 Sau ñaây, ta phaûi döïa theo söï höôùng daãn cuûa caùc phaïm truø [ñeå phaân
tích], bôûi vì ôû ñaây tröôùc heát coù moät söï vaät - caùi Toâi - xeùt nhö vaät ñang tö
duy - ñaõ ñöôïc mang laïi, neân ta seõ baét ñaàu vôùi phaïm truø baûn theå laø phaïm
truø hình dung söï vaät nhö laø moät vaät, roài töø ñoù ñi ngöôïc ñeán caùc phaïm truø
khaùc, chöù ta khoâng heà thay ñoåi traät töï voán coù trong baûng phaïm truø. Vaäy,
Ñònh vò hoïc (Topik) cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù veà linh hoàn - töø ñoù moïi noäi
dung khaùc cuûa noù ñöôïc suy dieãn ra - seõ nhö sau:

469
 1.
LINH HOÀN LAØ BAÛN THEÅ

2. 3.
VEÀ CHAÁT, NOÙ LAØ ÑÔN THUAÀN VEÀ MAËT TOÀN TAÏI TRONG NHÖÕNG THÔØI
(EINFACH) ÑIEÅM KHAÙC NHAU, TÖÙC VEÀ TÍNH ÑOÀNG
NHAÁT - SOÁ HOÏC, NOÙ LAØ NHAÁT THEÅ
(KHOÂNG PHAÛI ÑA THEÅ)

4.
NOÙ ÔÛ TRONG QUAN HEÄ VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG
KHAÛ HÖÕUTRONG KHOÂNG GIAN (1)

Taát caû nhöõng khaùi nieäm cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù ñeàu baét nguoàn töø
caùc yeáu toá treân ñaây, vaø chæ baèng caùch thoâng qua söï phoái hôïp caùc yeáu toá aáy
laïi chöù khoâng nhaän thöùc moät nguyeân taéc naøo khaùc.

Baûn theå naøy - ñôn thuaàn laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong -, seõ
mang laïi khaùi nieäm veà tính PHI VAÄT CHAÁT (IMMATERIALITÄT); töø baûn
theå ñôn thuaàn, seõ coù khaùi nieäm veà tính BAÁT HOAÏI cuûa linh hoàn
(INKORRUPTIBI-LITÄT); tính ñoàng nhaát (nhaát theå) cuûa baûn theå naøy vôùi tö
caùch laø baûn theå trí tueä, seõ mang laïi khaùi nieäm veà tính NHAÂN CAÙCH
(PERSONALITÄT); caû ba khaùi nieäm aáy goäp laïi seõ coù khaùi nieäm veà tính
TAÂM LINH (SPIRITUALITÄT). | Coøn moái quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng
trong khoâng gian seõ mang laïi söï TÖÔNG THOÂNG (hay COÄNG ÑOÀNG
TÖÔNG TAÙC - COMMERCIUM) vôùi nhöõng vaät theå [coù thaân xaùc]. Nhö
vaäy, baûn theå - vôùi tö caùch laø baûn theå tö duy - theå hieän nguyeân taéc veà söï
soáng ôû trong vaät chaát, töùc nhö laø LINH HOÀN (ANIMA) vaø laø cô sôû cho tính
LINH HOÀN, vaø tính linh hoàn naøy ñöôïc tính taâm linh [xaùc ñònh vaø] giôùi haïn,
neân noù cuõng coù tính BAÁT TÖÛ (IMMORTALITÄT) nöõa.

Lieân heä vôùi caùc khaùi nieäm vöøa keå laø BOÁN VOÕNG LUAÄN cuûa Taâm lyù
hoïc sieâu nghieäm ñöôïc xem moät caùch sai laàm laø moät moân khoa hoïc cuûa lyù
tính thuaàn tuùy veà baûn tính cuûa höõu theå-tö duy cuûa chuùng ta.

B404 Tuy nhieân, ta khoâng theå ñaët cho khoa hoïc naøy moät cô sôû naøo khaùc

(1) Baïn ñoïc naøo khoù nhaän ra ngay yù nghóa taâm lyù hoïc töø caùc thuaät ngöõ treân ñaây vì chuùng ñaõ
bò tröøu töôïng hoùa sieâu nghieäm vaø chöa hieåu taïi sao thuoäc tính sau cuøng cuûa linh hoàn laïi
thuoäc veà phaïm truø toàn taïi (Existenz), seõ daàn daàn hieåu vaø thaáy ñieàu naøy laø hôïp lyù trong phaàn
trình baøy tieáp theo.
Ngoaøi ra, toâi muoán xin baïn ñoïc thöù loãi vì ñaõ duøng khaù nhieàu thuaät ngöõ baèng tieáng La-
tinh trong chöông naøy cuõng nhö trong caû quyeån saùch thay vì duøng tieáng Ñöùc ñoàng nghóa
B403 thoâng thöôøng laøm cho vaên phong maát ñi phaàn trong saùng, deã ñoïc. Toâi thieát nghó thaø chòu hy
sinh vaên phong cho söï chính xaùc trong khoa hoïc. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

470
 hôn laø bieåu töôïng “caùi Toâi” ñôn thuaàn vaø töï noù hoaøn toaøn troáng roãng,
khoâng coù noäi dung naøo, do ñoù cuõng khoâng theå goïi bieåu töôïng aáy laø moät
khaùi nieäm maø chæ laø moät yù thöùc ñôn thuaàn ñi keøm theo moïi khaùi nieäm.
[xem laïi Phaàn Dieãn dòch sieâu nghieäm § 16, B132..., N.D]. Qua caùi Toâi, hay
Anh ta hay Noù (söï vaät) ñang tö duy thì ñeàu khoâng coù gì ñöôïc hình dung
ngoaøi moät chuû theå sieâu nghieäm cuûa nhöõng tö töôûng = X, laø caùi chæ ñöôïc
nhaän thöùc thoâng qua chính caùc [noäi dung] tö töôûng laø thuoäc tính cuûa chuùng
vaø neáu taùch khoûi nhöõng tö töôûng naøy, ta khoâng theå coù ñöôïc khaùi nieäm toái
thieåu naøo; cho neân chuùng ta xoay quanh noù trong moät voøng troøn baát taän
baèng caùch phaûi luoân luoân söû duïng bieåu töôïng veà noù ñeå phaùn ñoaùn moät ñieàu
gì veà noù. | Ta khoâng theå naøo thoaùt khoûi söï baát tieän naøy, bôûi leõ yù thöùc, töï
baûn thaân noù, khoâng phaûi laø moät bieåu töôïng ñeå phaân bieät moät ñoái töôïng ñaëc
thuø naøo maø chæ laø moät moâ thöùc cuûa bieåu töôïng noùi chung, vaø chæ trong
chöøng möïc ñoù, yù thöùc coù theå ñöôïc goïi laø nhaän thöùc, vì chæ ôû trong vaø nhôø
nhaän thöùc [yù thöùc] naøy, toâi môùi coù theå noùi toâi ñang - qua noù - suy töôûng veà
moät caùi gì.

Nhöng, thoaït nhìn coù veû khaù laï luøng raèng ñieàu kieän ñeå cho toâi tö duy
noùi chung, vaø do ñoù ñieàu kieän naøy laø moät ñaëc tính rieâng cuûa chuû theå toâi laïi
phaûi laø ñieàu kieän coù giaù trò chung cho moïi toàn taïi khaùc ñang tö duy; vaø raèng
ta coù theå döïa vaøo moät meänh ñeà coù veû thöôøng nghieäm roài giaû ñònh noù thaønh
moät phaùn ñoaùn taát nhieân vaø phoå bieán, töùc laø cho raèng: moïi toàn taïi ñang tö
duy ñeàu ñöôïc caáu taïo gioáng nhö töï-yù thöùc cuûa toâi ñang nhaéc baûo toâi [laø moät
toàn taïi ñang töï-yù thöùc veà mình]. Nguyeân nhaân [cuûa loøng tin naøy] laø do:
B405 chuùng ta nhaát thieát phaûi gaùn moät caùch tieân nghieäm moïi ñaëc ñieåm taïo neân
nhöõng ñieàu kieän ñeå ta coù theå suy töôûng veà söï vaät cho chính nhöõng söï vaät.
Nhöng toâi khoâng theå coù bieåu töôïng naøo veà moät höõu theå-tö duy nhôø thoâng
qua kinh nghieäm beân ngoaøi maø chæ ñôn thuaàn thoâng qua Töï-yù thöùc. Cho
neân, nhöõng ñoái töôïng nhö theá [nhöõng höõu theå tö duy khaùc] khoâng gì khaùc
hôn laø söï chuyeån trao (Übertragung) yù thöùc naøy cuûa toâi vaøo nhöõng söï vaät
khaùc ñeå nhôø ñoù chuùng môùi ñöôïc hình dung laø nhöõng höõu theå-tö duy [nhö
toâi]. Meänh ñeà “Toâi tö duy”, trong tröôøng hôïp naøy, phaûi ñöôïc hieåu theo
nghóa nghi vaán, khoâng phaûi trong chöøng möïc noù chöùa ñöïng moät tri giaùc veà
söï toàn taïi naøo caû (nhö kieåu “Cogito ergo sum”, “Toâi tö duy vaäy toâi toàn
taïi” cuûa Descartes), maø chæ xeùt veà maët khaû naêng ñeå phaùt hieän nhöõng ñaëc
ñieåm naøo coù theå ruùt ra töø meänh ñeà ñôn giaûn aáy daønh cho chuû theå (khoâng
xeùt chuû theå aáy toàn taïi hay khoâng).

Neáu giaû thöû nhaän thöùc thuaàn tuùy cuûa lyù tính veà höõu theå tö duy noùi
chung, coù moät caùi gì nhieàu hôn laø caùi COGITO (Toâi tö duy) ñôn thuaàn laøm
cô sôû, aét ta phaûi caàn ñeán söï trôï giuùp cuûa caùc quan saùt veà nhöõng dieãn bieán
cuûa noäi dung tö töôûng cuûa ta, roài töø ñoù ruùt ra caùc quy luaät töï nhieân veà baûn
ngaõ-tö duy, theá thì seõ naûy sinh moät moân Taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm maø
thöïc chaát laø moät loaïi sinh lyù hoïc veà giaùc quan beân trong coù leõ giaûi thích
ñöôïc nhöõng hieän töôïng cuûa giaùc quan naøy, nhöng nhö theá, moân hoïc naøy seõ

471
 khoâng bao giôø coù theå phuïc vuï cho vieäc khai môû ra nhöõng ñaëc ñieåm voán
khoâng thuoäc veà kinh nghieäm khaû höõu (chaúng haïn nhö laø tính ñôn thuaàn veà
chaát cuûa linh hoàn), cuõng khoâng theå thuyeát giaûng veà nhöõng gì lieân quan ñeán
B406 baûn tính töï nhieân cuûa höõu theå tö duy moät caùch taát yeáu hieån nhieân
(apodiktisch) vaø nhö vaäy, noù seõ khoâng coøn laø moân Taâm lyù hoïc thuaàn lyù
nöõa.

Vì meänh ñeà “Toâi tö duy” (hieåu theo nghóa nghi vaán) chæ chöùa ñöïng
moâ thöùc cho baát kyø moät phaùn ñoaùn cuûa giaùc tính noùi chung vaø ñi keøm theo
moïi phaïm truø nhö laø coå xe chuyeân chôû cho chuùng, neân roõ raøng caùc suy luaän
[sai laàm] ruùt ra töø meänh ñeà naøy ñeàu chæ coù theå chöùa ñöïng moät söï söû duïng
ñôn thuaàn sieâu nghieäm veà giaùc tính maø thoâi. Vieäc söû duïng giaùc tính [moät
caùch sieâu nghieäm] naøy loaïi boû moïi söï pha troän cuûa kinh nghieäm vaø - nhö
ñaõ noùi treân -, ta khoâng coù saün khaùi nieäm naøo thuaän lôïi [thích hôïp] cho vieäc
söû duïng nhö theá caû. Do ñoù, ta seõ duøng con maét pheâ phaùn ñeå kieåm tra moïi
suy luaän do taâm lyù hoïc thuaàn lyù ruùt ra töø meänh ñeà treân, vaø ñeå ngaén goïn, ta
xeùt chuùng trong moái lieân keát lieàn laïc vôùi nhau*. [chöù khoâng chia ra nhieàu
muïc vaø pheâ phaùn töøng Voõng luaän nhö trong aán baûn A].

Tröôùc tieân, nhaän xeùt khaùi quaùt sau ñaây coù theå laøm saét beùn hôn söï chuù
yù cuûa ta veà phöông caùch laäp luaän [bieän chöùng] naøy. Khoâng phaûi baèng caùch
tö duy ñôn thuaàn maø toâi coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät ñoái töôïng naøo ñoù, traùi
laïi, chính laø nhôø toâi xaùc ñònh moät tröïc quan ñaõ cho trong moái quan heä vôùi
söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc trong ñoù moïi tö duy dieãn ra, toâi môùi coù theå nhaän
thöùc ñöôïc moät ñoái töôïng. Do ñoù, toâi nhaän thöùc veà toâi khoâng phaûi do toâi yù
thöùc veà chính toâi nhö laø ñang tö duy, maø chæ khi toâi yù thöùc tröïc quan veà
chính toâi nhö laø ñöôïc xaùc ñònh trong moái quan heä vôùi chöùc naêng tö duy. Vì
B407 vaäy, moïi caùch thaùi cuûa Töï-yù thöùc trong tö duy, töï chuùng chöa phaûi laø caùc
khaùi nieäm cuûa giaùc tính veà nhöõng ñoái töôïng (caùc phaïm truø); maø chæ ñôn
thuaàn laø caùc chöùc naêng loâ-gíc khoâng mang laïi cho tö duy moät ñoái töôïng naøo
ñeå nhaän thöùc caû vaø do ñoù, cuõng khoâng theå mang laïi “caùi Toâi” nhö moät ñoái
töôïng. Khoâng phaûi yù thöùc veà caùi Toâi quy ñònh (bestim-mende Selbst)
maø veà caùi Toâi coù theå ÑÖÔÏC quy ñònh (das bestimmbare Selbst), töùc laø
veà tröïc quan beân trong cuûa toâi môùi laø ñoái töôïng [cho toâi] (trong chöøng
möïc caùi ña taïp cuûa tröïc quan coù theå ñöôïc noái keát phuø hôïp vôùi ñieàu kieän
chung cuûa söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc trong tö duy).

1. Trong moïi phaùn ñoaùn, caùi Toâi bao giôø cuõng laø chuû theå quy ñònh moái
quan heä taïo thaønh phaùn ñoaùn. Baûo raèng phaûi thöøa nhaän caùi Toâi ñang tö
duy bao giôø cuõng coù theå ñöôïc xem laø chuû theå trong tö duy chöù khoâng
ñôn thuaàn laø thuoäc tính phuï thuoäc vaøo tö duy, thì meänh ñeà naøy baûn thaân

*
Töø: “vaø ñeå ngaén goïn…” cho ñeán heát phaàn “caùc Voõng luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy” laø phaàn do Kant
vieát laïi cho aán baûn B. Phaàn töông öùng ñaõ bò thay theá cuûa baûn A ñöôïc dòch tieáp theo töø A348-A405.
(N.D).

472
 laø moät meänh ñeà hieån nhieân vaø ñoàng nhaát, nhöng noù khoâng coù nghóa
raèng: caùi Toâi, xeùt nhö moät ñoái töôïng cho chính toâi, baûn thaân laïi laø moät
toàn taïi ñoäc laäp, töï taïi hay laø moät baûn theå ñöôïc. Khaúng ñònh naøy [caùi
Toâi laø baûn theå] ñaõ ñi quaù xa, do ñoù ñoøi hoûi [söï hoã trôï cuûa] nhöõng chaát
lieäu khoâng theå tìm thaáy trong tö duy [veà caùi Toâi] vaø coù leõ cuõng khoâng
theå tìm thaáy trong baûn thaân tö duy noùi chung (trong chöøng möïc toâi xem
caùi toâi tö duy chæ ñôn thuaàn nhö treân).

2. Cho raèng caùi Toâi cuûa thoâng giaùc, töùc caùi Toâi ñi keøm theo moïi tö töôûng
laø moät caùi Ñôn nhaát (ein Singular), khoâng theå phaân giaûi ra thaønh moät
Ña theå (Vielheit) cuûa nhieàu chuû theå ñöôïc, do ñoù, bieåu thò moät chuû theå
loâ-gíc ñôn nhaát, meänh ñeà naøy ñaõ coù saün trong khaùi nieäm veà tö duy, töùc
B408 laø moät meänh ñeà phaân tích. | Nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa raèng caùi
Toâi tö duy laø moät baûn theå ñôn thuaàn (einfach) [ñôn tính] vì ñaây laïi laø
moät meänh ñeà toång hôïp. Khaùi nieäm veà baûn theå bao giôø cuõng quan heä
vôùi nhöõng tröïc quan; nhöng tröïc quan nôi toâi khoâng theå khaùc hôn laø tröïc
quan caûm tính, töùc hoaøn toaøn naèm ngoaøi laõnh vöïc cuûa giaùc tính vaø tö
duy cuûa giaùc tính, theá maø chính ñieàu aáy laïi ñöôïc khaúng ñònh ôû ñaây khi
cho raèng caùi Toâi trong tö duy laø ñôn thuaàn [ñôn tính]. Cho neân thaät laø
ñieàu kyø dieäu vì trong caùc tröôøng hôïp khaùc, ta phaûi toán bao coâng söùc ñeå
phaân bieät trong nhöõng gì do tröïc quan mang laïi caùi gì trong ñoù [thöïc söï]
laø baûn theå; vaø caøng vaát vaû hôn ñeå xeùt xem baûn theå aáy coù theå laø “ñôn
thuaàn” hay khoâng (nhö tröôøng hôïp vôùi nhöõng boä phaän cuûa vaät chaát) thì
nay chæ trong moät bieåu töôïng ngheøo naøn nhaát, “baûn theå” aáy laäp töùc ñöôïc
mang laïi cho ta nhö theå baèng moät söï khaûi thò (Offenbarung)!

3. Meänh ñeà veà tính ñoàng nhaát (Identität) cuûa chính toâi trong moïi caùi ña
taïp maø toâi yù thöùc cuõng laø moät meänh ñeà naèm ngay trong baûn thaân caùc
khaùi nieäm, do ñoù, laø moät meänh ñeà phaân tích. | Nhöng, tính ñoàng nhaát
naøy cuûa chuû theå maø toâi coù theå yù thöùc ñöôïc trong moïi bieåu töôïng cuûa noù,
khoâng lieân quan gì ñeán tröïc quan veà chuû theå, qua ñoù chuû theå ñöôïc
mang laïi nhö moät ñoái töôïng, neân meänh ñeà treân cuõng khoâng theå coù nghóa
laø tính ñoàng nhaát cuûa nhaân caùch (Person) hieåu theo nghóa laø yù thöùc veà
tính ñoàng nhaát cuûa baûn theå cuûa chính mình nhö moät höõu theå-tö duy traûi
qua moïi söï thay ñoåi cuûa caùc traïng thaùi, vì muoán chöùng minh ñieàu ñoù,
khoâng theå chæ phaân tích meänh ñeà “Toâi tö duy” laø ñuû, traùi laïi, ñoøi hoûi
nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp döïa treân tröïc quan ñöôïc mang laïi.
B409
4. Toâi phaân bieät söï toàn taïi (Existenz) cuûa rieâng toâi nhö söï toàn taïi cuûa moät
höõu theå-tö duy vôùi nhöõng söï vaät khaùc ôû ngoaøi toâi, (trong ñoù keå caû thaân
xaùc toâi) thì ñoù cuõng laø moät meänh ñeà phaân tích, vì nhöõng söï vaät khaùc
chính laø nhöõng gì toâi suy töôûng nhö laø phaân bieät vôùi baûn thaân toâi.
Nhöng, yù thöùc naøy veà chính toâi coù theå coù ñöôïc hay khoâng neáu khoâng coù
nhöõng söï vaät ngoaøi toâi ñeå, qua ñoù, nhöõng bieåu töôïng ñöôïc mang laïi cho
toâi, vaø vì theá toâi coù theå toàn taïi ñôn thuaàn nhö moät höõu theå-tö duy (maø

473
 khoâng caàn toàn taïi nhö moät con ngöôøi troïn veïn) hay khoâng, laø ñieàu toâi
khoâng theå bieát [hay khoâng theå suy ra] töø meänh ñeà treân ñöôïc.

Vaäy, neáu chæ phaân tích yù thöùc veà baûn thaân caùi Toâi trong tö duy noùi
chung, ta chaúng thu hoaïch ñöôïc gì caû ñeå coù theå xem laø nhaän thöùc veà caùi
Toâi nhö moät ñoái töôïng. Vieäc [phaân tích vaø] khaûo saùt coù tính loâ-gíc veà tö
duy noùi chung ñaõ bò nhaän laàm laø moät söï xaùc ñònh coù tính sieâu hình hoïc* veà
moät ñoái töôïng.

Chöôùng ngaïi to lôùn vaø duy nhaát choáng laïi toaøn boä coâng cuoäc Pheâ
phaùn cuûa chuùng ta laø neáu quaû thaät coù theå chöùng minh moät caùch tieân nghieäm
raèng moïi höõu theå-tö duy töï thaân laø nhöõng baûn theå ñôn thuaàn, do ñoù, (nhö
moät heä luaän cuûa chöùng minh treân) coù thuoäc tính khoâng theå taùch rôøi laø tính
NHAÂN CAÙCH vaø coù theå yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa mình maø khoâng caàn coù
hoaëc khoâng caàn gaén lieàn vôùi moïi vaät chaát [chaát lieäu]. Vì nhö vaäy, laø ta ñaõ
ñi moät böôùc ra khoûi theá giôùi caûm tính ñeå vaøo trong laõnh vöïc cuûa nhöõng vaät-
B410 töï thaân, vaø trong tröôøng hôïp ñoù khoâng coù gì ngaên caám ta tieáp tuïc baønh
tröôùng, caøy xôùi trong laõnh vöïc naøy vaø, nhôø moät ngoâi sao may maén, coù theå
thöïc söï chieám quyeàn sôû höõu trong ñoù. Bôûi vì, meänh ñeà: “Moïi höõu theå-tö
duy ñeàu laø baûn theå ñôn thuaàn” laø moät meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm; tröôùc
heát noù ñi ra ngoaøi khaùi nieäm laøm cô sôû cho noù vaø theâm vaøo cho tö duy noùi
chung caû phöông caùch cuûa söï toàn taïi nöõa; vaø thöù hai laø, gaén theâm moät
thuoäc tính (tính ñôn thuaàn, Einfachheit) vaøo cho khaùi nieäm aáy, moät thuoäc
tính khoâng theå ñöôïc mang laïi ôû trong baát cöù kinh nghieäm naøo. Neáu vaäy,
nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm seõ khoâng ñôn thuaàn chæ coù theå coù -
nhö ta ñaõ khaúng ñònh - trong quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm
khaû höõu maø coøn coù theå aùp duïng vaøo nhöõng vaät noùi chung vaø töï thaân, - moät
söï aùp duïng seõ keát lieãu toaøn boä coâng cuoäc pheâ phaùn hieän nay cuûa chuùng ta
vaø buoäc ta rôi trôû laïi vaøo phöông caùch tö duy sieâu hình hoïc kieåu cuõ. Nhöng
thöïc ra, nguy cô naøy khoâng lôùn ñeán nhö theá neáu ta nhìn kyõ hôn vaøo vaán ñeà.

Trong phöông phaùp cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù coù moät Voõng luaän xuyeân
suoát ñöôïc trình baøy baèng suy luaän nhö sau:

- Caùi gì khoâng theå ñöôïc suy töôûng moät caùch khaùc hôn laø chuû theå thì
khoâng theå toàn taïi caùch naøo khaùc hôn laø chuû theå, do ñoù laø moät baûn theå.
B411 - Moät höõu theå-tö duy - ñöôïc xem xeùt ñôn thuaàn nhö laø höõu theå-tö duy -
khoâng theå ñöôïc suy töôûng caùch naøo khaùc hôn nhö laø moät chuû theå.
- Vaäy höõu theå-tö duy cuõng phaûi toàn taïi nhö laø moät chuû theå, töùc, nhö laø
Baûn theå.

*
“Söï xaùc ñònh [coù tính] sieâu hình hoïc” (metaphysische Bestimmung): quy ñònh veà söï toàn taïi
(Dasein, Existenz) cuûa moät söï vaät hay cuûa moät bieåu töôïng veà söï vaät. (N.D).

474
 Trong chính ñeà (Major) thì noùi veà moät “caùi gì” coù theå ñöôïc suy töôûng
noùi chung vaø trong moïi quan heä, keå caû caùi ñöôïc mang laïi trong tröïc quan.
Nhöng trong thöù ñeà (Minor), laïi chæ noùi veà cuøng “caùi gì” aáy nhöng chæ trong
chöøng möïc laø chuû theå chæ coù quan heä vôùi tö duy vaø vôùi söï thoáng nhaát cuûa yù
thöùc chöù khoâng quan heä vôùi tröïc quan ñeå ñöôïc mang laïi nhö moät ñoái töôïng
cho tö duy. Roài keát luaän laïi ñöôïc ruùt ra theo kieåu nguïy bieän “Sophisma
figurae dictionis”(1).

B412 Vieäc giaûi quyeát laäp luaän noåi tieáng treân ñaây ñuùng laø giaûi quyeát moät
Voõng luaän, vaø ñieàu naøy ñaõ saùng toû neáu ta oân laïi phaàn NHAÄN XEÙT
CHUNG ñaët tröôùc phaàn trình baøy veà caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy
vaø trong tieát veà Vaät-töï thaân. | Vì ôû caùc phaàn ñoù, ta ñaõ chöùng minh raèng khaùi
nieäm veà moät söï vaät coù theå toàn taïi töï mình chæ nhö laø chuû ngöõ chöù khoâng
ñôn thuaàn nhö vò ngöõ thì chöa heà coù ñöôïc tính thöïc taïi khaùch quan. | Coù
nghóa laø, ta khoâng theå bieát lieäu coù moät ñoái töôïng naøo thöïc söï toàn taïi töông
öùng vôùi khaùi nieäm aáy khoâng, bao laâu ta khoâng thaáy coù khaû theå naøo cuûa moät
phöông caùch toàn taïi nhö vaäy, do ñoù noù hoaøn toaøn khoâng mang laïi moät nhaän
thöùc naøo caû. Neáu noù baùo hieäu raèng moät ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi vôùi
danh hieäu cuûa moät baûn theå, khaùi nieäm aáy coù theå trôû thaønh moät nhaän thöùc:
vaäy phaûi coù moät tröïc quan thöôøng toàn laøm cô sôû nhö laø ñieàu kieän khoâng
theå thieáu ñöôïc cho tính thöïc taïi khaùch quan cuûa moät khaùi nieäm, töùc laø caùi,
chæ qua ñoù ñoái töôïng môùi ñöôïc mang laïi. Nhöng trong tröïc quan beân trong,
khoâng coù gì laø thöôøng toàn caû, vì caùi Toâi chæ laø yù thöùc veà tö duy cuûa toâi thoâi,
B413 do ñoù, neáu chæ ñôn thuaàn döøng laïi ôû tö duy thoâi, ta thieáu maát ñieàu kieän thieát
yeáu ñeå aùp duïng khaùi nieäm veà baûn theå - töùc laø veà moät chuû theå toàn taïi töï
mình - cho chính ta nhö laø moät höõu theå-tö duy. | Vaø khaùi nieäm veà tính ñôn
thuaàn cuûa baûn theå voán gaén lieàn vôùi tính thöïc taïi khaùch quan cuûa khaùi nieäm
naøy cuõng hoaøn toaøn maát luoân, vaø theá laø noù [laïi] bieán thaønh tính thoáng nhaát
ñôn thuaàn loâ-gíc veà chaát cuûa Töï yù thöùc trong tö duy noùi chung, baát keå chuû
theå laø ña hôïp (zusammengesetz) hay laø khoâng phaûi ña hôïp [töùc ñôn thuaàn].

(1) Tö duy trong hai tieàn ñeà ñöôïc duøng theo hai nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau: trong chính ñeà, noù
ñöôïc xeùt trong moái quan heä vaø aùp duïng vaøo moät ñoái töôïng noùi chung, (töùc caû caùc ñoái töôïng
ñöôïc mang laïi trong tröïc quan); coøn trong thöù ñeà, thì chæ trong quan heä vôùi Töï - yù thöùc laø nôi
khoâng moät ñoái töôïng naøo ñöôïc suy töôûng maø chæ hình dung veà moái quan heä vôùi Töï yù thöùc
nhö laø vôùi chuû theå (nhö laø moâ thöùc cuûa tö duy). Trong tieàn ñeà tröôùc, noùi veà söï vaät khoâng theå
ñöôïc suy töôûng moät caùch naøo khaùc hôn laø nhö nhöõng chuû theå; coøn trong tieàn ñeà thöù hai,
khoâng noùi gì veà nhöõng söï vaät maø chæ noùi veà tö duy, (baèng caùch moïi ñoái töôïng ñeàu bò tröøu
töôïng hoùa) vaø trong ñoù caùi Toâi luoân luoân giöõ vai troø laøm chuû theå cuûa yù thöùc. | Vaäy, keát luaän
khoâng theå laø caâu: “Toâi khoâng theå toàn taïi caùch naøo khaùc hôn laø chuû theå”, maø chæ coù theå laø:
“Trong khi suy töôûng veà söï toàn taïi cuûa toâi, toâi coù theå söû duïng caùi Toâi chæ ñeå laøm chuû theå
[chuû ngöõ] cho phaùn ñoaùn”. Nhöng caâu naøy roõ raøng chæ laø moät meänh ñeà ñoàng nhaát, khoâng heà
gôïi môû gì veà phöông caùch toàn taïi cuûa toâi caû.
B412

475
 PHAÛN BAÙC CHÖÙNG MINH CUÛA MENDELSSOHN *
VEÀ SÖÏ THÖÔØNG TOÀN CUÛA LINH HOÀN

Trieát gia saéc saûo naøy deã daøng nhaän ra choã thieáu soùt cuûa laäp luaän thoâng
thöôøng chöùng minh raèng linh hoàn - neáu thöøa nhaän noù laø moät höõu theå ñôn
thuaàn - khoâng theå ngöøng toàn taïi neáu bò phaân raõ, oâng thaáy raèng nhö theá chöa
ñaûm baûo ñöôïc söï thöôøng toàn cuûa linh hoàn vì linh hoàn vaãn coù theå bò giaû ñònh
laø ngöøng toàn taïi neáu noù hoaøn toaøn bieán maát. Chính vì theá, trong taùc phaåm
PHÄDON**, oâng muoán traùnh cho linh hoàn moät söï
huûy dieät thöïc söï baèng caùch coá chöùng minh baèng laäp luaän raèng moät toàn taïi
ñôn thuaàn, [ñôn tính] thì khoâng theå ngöøng toàn taïi ñöôïc, vì moät toàn taïi ñôn
B414 thuaàn thì khoâng theå bò suy giaûm, khoâng theå ñaùnh maát töøng phaàn toàn taïi cuûa
noù ñeå daàn daàn coù theå bò bieán thaønh hö voâ (vì noù khoâng coù caùc boä phaän,
cuõng khoâng coù tính ña theå), vaø giöõa thôøi ñieåm noù ñang toàn taïi vaø thôøi ñieåm
noù khoâng coøn toàn taïi nöõa, khoâng coù thôøi gian naøo ñöôïc phaùt hieän ôû ñaây caû,
do ñoù söï bieán maát laø ñieàu voâ lyù. Nhöng, ñieàu maø trieát gia naøy khoâng nhaän
ra laø, tuy cho raèng linh hoàn coù baûn tính ñôn thuaàn, töùc khoâng chöùa ñöïng caùi
ña taïp ôû beân ngoaøi, do ñoù khoâng coù löôïng quaûng tính, ta vaãn khoâng theå phuû
nhaän tính chaát maø noù phaûi coù chung vôùi moïi toàn taïi khaùc laø löôïng cöôøng
ñoä, töùc laø moät ñoä thöïc taïi xeùt veà maët toaøn boä naêng löïc cuûa noù, vaø noùi
chung, toaøn boä nhöõng gì caáu taïo neân söï toàn taïi cho noù. | Ñoä thöïc taïi naøy coù
theå giaûm daàn qua taát caû nhöõng ñoä voâ taän ngaøy caøng nhoû daàn ñi. | Cho neân,
caùi goïi laø baûn theå aáy - töùc caùi söï vaät chöa coù gì baûo ñaûm laø seõ thöôøng toàn -
vaãn coù theå bò chuyeån thaønh hö voâ, neáu khoâng phaûi do söï phaân raõ thì cuõng

*
MOSES MENDELSSOHN (1729-86): trieát gia Ñöùc thôøi khai saùng, ñoàng thôøi vôùi Kant. (N.D).
**
MOSES MENDELSSOHN: “Phädon oder Über die Unsterblichkeit der Seele” (1767)
(Phädon hay laø veà söï baát töû cuûa linh hoàn). “PHÄDON” laø teân moät ñoái thoaïi cuûa PLATON ñöa ra
boán luaän cöù veà söï baát töû cuûa linh hoàn. Mendelssohn theo göông Platon ñeå baøn saâu veà vaán ñeà naøy
trong taùc phaåm treân. Ñoái thoaïi PHAIDON: (ra ñôøi khoaûng 347 t.c.n, thuoäc caùc ñoái thoaïi “thôøi kyø
giöõa” cuûa Platon (Phaidros, Symposion, Politeia). Phaidon töôøng thuaät cho Echekrates veà ngaøy cuoái
cuøng cuûa Socrate trong tuø tröôùc khi bò haønh quyeát (uoáng thuoác ñoäc), vaø cuoäc trao ñoåi cuûa Socrate vôùi
baïn beø veà vaán ñeà söï baát töû cuûa linh hoàn. Socrate khoâng sôï cheát vì trieát hoïc maø suoát ñôøi oâng theo
ñuoåi chính laø söï thanh taåy noäi taâm, taäp luyeän ñeå ñoùn nhaän caùi cheát: söï giaûi thoaùt linh hoàn baát töû ra
khoûi tuø nguïc cuûa thaân xaùc. Do ñoù, vôùi caùi cheát, Socrate ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa mình. Thaùi ñoä an
nhieân cuûa Socrate khieán caùc baïn oâng laø Kebes vaø Simmias kính phuïc vaø hoûi veà caùc luaän cöù chöùng
minh söï baát töû cuûa linh hoàn. Döïa vaøo thuyeát “luaân hoài” cuûa moïi caùi coù söï soáng vaø thuyeát “Hoài
töôûng”, Socrate cho raèng ñaõ chöùng minh ñöôïc linh hoàn phaûi toàn taïi tröôùc khi coù thaân xaùc nhöng coøn
phaûi tieáp tuïc chöùng minh linh hoàn seõ thöôøng toàn vaø baát hoaïi. Muoán vaäy, phaûi xaùc ñònh roõ hôn khaùi
nieäm “nguyeân nhaân” vì linh hoàn laø nguyeân nhaân cuûa söï soáng. Nguyeân nhaân cuûa söï soáng cuõng phaûi laø
söï soáng. Vì söï soáng laø ñoái laäp vôùi söï cheát neân linh hoàn phaûi baát töû cuõng nhö “soá chaün khoâng theå laø
soá leû” ñöôïc. Vaäy caùi gì khoâng theå cheát, laø baát töû. Ñoái thoaïi keát thuùc vôùi huyeàn thoaïi veà söï soáng cuûa
linh hoàn ôû theá giôùi beân kia vaø töôøng thuaät raát caûm ñoäng veà caùi cheát (thaân xaùc!) cuûa Socrate. Tuy ôû
ñoái thoaïi SYMPOSION, Platon coù caùch ñaùnh giaù tích cöïc hôn veà thaân xaùc, tuy nhieân, chính linh hoàn
môùi laø caùi baûn chaát vaø töø ñoù, khôûi ñaàu thuyeát nhò nguyeân veà “hoàn-xaùc” trong trieát hoïc Taây phöông.
(N.D).

476
 do söï giaûm daàn veà möùc ñoä (remissio) cuûa caùc löïc cuûa chính noù (töùc do söï
maát ñaø, neáu toâi coù theå duøng caùch noùi nhö vaäy). Bôûi vì baûn thaân yù thöùc bao
giôø cuõng coù moät ñoä, vaø ñoä aáy thì luoân luoân coù theå bò giaûm daàn(1), do ñoù,
naêng löïc töï yù thöùc veà mình cuõng coù theå suy giaûm daàn vaø caùc quan naêng
khaùc cuõng
B415
nhö theá. Vaäy, tính thöôøng toàn cuûa linh hoàn - xeùt nhö moät ñoái töôïng ñôn
thuaàn cuûa giaùc quan beân trong - vaãn chöa ñöôïc chöùng minh, vaø baûn thaân noù
laø khoâng theå naøo chöùng minh ñöôïc, maëc duø tính thöôøng toàn cuûa noù trong
ñôøi soáng [hieän taïi] laø hieån nhieân, vì höõu theå-tö duy (nhö laø con ngöôøi), cuõng
ñoàng thôøi laø moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi, nhöng ñieàu aáy nhaø
taâm lyù hoïc thuaàn lyù chöa cho laø ñuû vaø - xuaát phaùt töø caùc khaùi nieäm suoâng -
B416 laïi muoán chöùng minh söï thöôøng toàn cuûa noù beân ngoaøi ñôøi soáng(1).

nhieàu noát nhaïc khaùc nhau trong luùc öùng taùc). Vaäy moät bieåu töôïng chæ saùng toû laø khi yù thöùc
cuûa ta ñuû ñeå ta yù thöùc veà söï khaùc nhau giöõa caùc bieåu töôïng. Neáu chæ ñuû ñeå phaân bieät nhöng
khoâng ñuû ñeå yù thöùc roõ söï khaùc nhau aáy laø gì, bieåu töôïng aáy laø coøn toái taêm. Nhö vaäy, quaû laø
coù nhieàu ñoä voâ haïn cuûa yù thöùc [xuoáng thaáp daàn] cho tôùi choã bieán maát.
(1) Cuõng coù nhöõng ngöôøi töôûng raèng ñaõ laøm toát coâng vieäc chöùng minh khaû naêng môùi veà caùch
thaùi toàn taïi cuûa linh hoàn khi cho raèng ngöôøi ta khoâng theå chæ ra maâu thuaãn naøo trong nhöõng
tieàn giaû ñònh cuûa hoï. | Noùi chung, ñoù laø nhöõng ngöôøi khaúng ñònh tö duy vaãn coù theå toàn taïi
sau khi cuoäc soáng ñaõ chaám döùt - thaät ra hoï khoâng coù nhaän thöùc naøo veà khaû naêng naøy ngoaøi
nhöõng gì hoï suy dieãn ra töø kinh nghieäm noái keát caùc tröïc quan thöôøng nghieäm trong ñôøi soáng
hieän taïi. Phaûn baùc hoï cuõng raát deã baèng caùch ñöa ra caùc khaû naêng ngöôïc laïi töø nhöõng laäp
luaän cuõng khoâng keùm phaàn taùo baïo. Chaúng haïn, ñoù laø khaû naêng phaân chia moät baûn theå ñôn
thuaàn ra thaønh nhieàu baûn theå vaø ngöôïc laïi, söï hoøa nhaäp (lieân keát) cuûa nhieàu baûn theå [linh
B416 hoàn] thaønh moät baûn theå ñôn thuaàn. Maëc duø muoán phaân chia thì phaûi tieàn giaû ñònh moät caùi ña
hôïp, nhöng khoâng nhaát thieát ñoøi hoûi giaû ñònh moät caùi ña hôïp cuûa caùc baûn theå, maø chæ cuûa caùc
ñoä (cuûa caùc quan naêng) cuûa cuøng moät baûn theå [linh hoàn] duy nhaát. Cuõng nhö ta coù theå suy
töôûng raèng moïi naêng löïc vaø quan naêng cuûa linh hoàn - keå caû cuûa yù thöùc - coù theå bò giaûm maát
ñi moät nöûa, coøn baûn theå thì bao giôø cuõng vaãn toàn taïi. | Cuøng caùch nhö vaäy, ta vaãn coù theå
hình dung maø khoâng coù gì maâu thuaãn raèng caùi nöûa bò giaûm maát ñi aáy cuõng vaãn coøn ñaáy, chæ
coù ñieàu khoâng coøn ôû trong linh hoàn maø ôû ngoaøi noù; vaäy ta coù theå tin raèng trong tröôøng hôïp
naøy baát cöù caùi gì hieän toàn trong linh hoàn, töùc coù moät ñoä - do ñoù laø toaøn boä söï toàn taïi cuûa noù -
ñeàu bò giaûm moät nöûa maø khoâng thieáu thoán gì caû, khieán cho trong tröôøng hôïp ñoù, moät baûn theå
ñaëc thuø coù theå ñaõ naûy sinh ra beân ngoaøi linh hoàn. Vì

(1) YÙ thöùc veà moät bieåu töôïng khoâng [phaûi luùc naøo cuõng] saùng toû nhö caùc nhaø loâ-gíc nghó, vì moät
ñoä yù thöùc naøo ñoù khoâng ñuû ñeå coù ñöôïc söï hoài töôûng laø ñieàu coù theå tìm thaáy ngay trong caùc
bieåu töôïng coøn muø môø. | Vì neáu khoâng coù yù thöùc gì caû, ta seõ khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc baát
cöù söï khaùc nhau naøo giöõa caùc bieåu töôïng muø môø maø ta lieân keát, khaùc vôùi khi ta coù theå laøm
B415 vôùi nhieàu bieåu töôïng khaùc, (chaúng haïn khi lieân keát caùc bieåu töôïng saùng suûa veà luaät phaùp
hay khi ngöôøi nhaïc só coù theå tænh taùo ñaùnh cuøng moät luùc

477
B417 Baây giôø, neáu ta ñaët caùc meänh ñeà noùi treân - ñöôïc xem laø ñuùng vaø coù giaù
trò cho moïi höõu theå-tö duy trong heä thoáng taâm lyù hoïc thuaàn lyù - vaøo trong
moái quan heä toång hôïp, vaø töø phaïm truø töông quan, vôùi meänh ñeà: “Moïi
höõu theå-tö duy ñeàu laø nhöõng baûn theå “ñi trôû ngöôïc laïi theo chuoãi caùc phaïm
B418 truø cho tôùi khi voøng troøn ñöôïc kheùp kín, cuoái cuøng ta seõ chaïm ñeán söï “toàn
taïi” cuûa chuùng laø ñieàu maø theo heä thoáng taâm lyù hoïc thuaàn lyù, nhöõng baûn
theå khoâng nhöõng coù theå yù thöùc ñöôïc moät caùch ñoäc laäp vôùi moïi söï vaät beân
ngoaøi maø coøn töï mình coù theå xaùc ñònh caû nhöõng söï vaät beân ngoaøi ta
(trong moái quan heä vôùi tính thöôøng toàn laø caùi taát yeáu thuoäc veà ñaëc tính cuûa
baûn theå). Nhöng nhö vaäy, keát quaû laø thuyeát duy taâm - ít nhaát laø thuyeát duy
taâm nghi vaán - laø hoaøn toaøn khoâng theå traùnh khoûi trong heä thoáng duy lyù
naøy. | Vaø, neáu söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät beân ngoaøi khoâng ñöôïc xem laø
caàn thieát ñeå xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa baûn thaân baûn theå trong thôøi gian, vaäy
[söï toàn taïi cuûa nhöõng baûn theå hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi nhöõng söï vaät] laø
moät khaúng ñònh voâ baèng, khoâng theå ñöa ra moät chöùng minh naøo ñöôïc caû.

tính ña theå ñöôïc phaân chia phaûi toàn taïi tröôùc, nhöng khoâng phaûi laø caùi ña theå cuûa nhieàu baûn
theå maø chæ laø cuûa töøng thöïc taïi nhö laø löôïng ñoä cuûa söï toàn taïi trong ñoù, vaø söï thoáng nhaát
(nhaát theå) cuûa baûn theå ñaõ chæ laø moät caùch thaùi toàn taïi [ñôn thuaàn] vaø caùch thaùi naøy - chæ do
söï phaân chia - maø bieán thaønh caùi ña theå cuûa söï töï toàn. Cuøng kieåu nhö theá, nhieàu baûn theå ñôn
B417 thuaàn cuõng coù theå hoäi nhaäp thaønh moät baûn theå duy nhaát, töùc khoâng coù gì maát ñi caû ngoaïi tröø
tính ña theå cuûa söï töï toàn, trong chöøng möïc baûn theå duy nhaát coù theå chöùa ñöïng ñoä thöïc taïi
cuûa taát caû caùc baûn theå tröôùc. Vaäy coù leõ caùc baûn theå ñôn thuaàn ñang xuaát hieän ra tröôùc maét ta
trong hình thöùc vaät chaát (khoâng phaûi do aûnh höôûng cô hoïc hay hoùa hoïc maø do moät aûnh
höôûng naøo ñoù maø ta khoâng bieát nhöng duø sao baûn theå naøy cuõng xuaát hieän ra nhö moät hieän
töôïng) ñeàu laø nhôø söï phaân chia raát naêng ñoäng cuûa caùc linh hoàn “boá meï” - nhö laø caùc löôïng
cöôøng ñoä - saûn sinh ra caùc linh hoàn “con caùi”, vaø caùc linh hoàn tröôùc töï boå sung phaàn bò maát
ñi baèng caùc chaát lieäu môùi cuøng loaïi. Taát nhieân toâi khoâng xem caùc saûn phaåm hoang ñöôøng
naøy coù moät giaù trò gì vaø caùc nguyeân taéc cuûa ta trong phaàn Phaân tích phaùp ñaõ chöùng minh roõ
raèng caùc phaïm truø - chaúng haïn phaïm truø “baûn theå” chæ coù theå ñöôïc pheùp söû duïng moät caùch
thöôøng nghieäm thoâi. Nhöng sôû dó nhaø taâm lyù hoïc duy lyù cöù töï cho raèng coù theå kieán taïo neân
baûn theå linh hoàn ñôn nhaát chæ döïa vaøo quyeàn naêng cuûa tö duy - maø khoâng caàn tröïc quan laø
caùi duy nhaát coù theå mang laïi ñoái töôïng -, chæ laø bôûi vì söï thoáng nhaát cuûa thoâng giaùc trong tö
duy khoâng theå cho pheùp hoï tin raèng coù moät toàn taïi ña theå. Do ñoù, thay vì laøm ñieàu ñaùng laøm
laø thuù nhaän khoâng theå naøo giaûi thích ñöôïc khaû theå cuûa moät baûn theå tö duy, caùch laøm cuûa nhaø
duy lyù khieán ta töï hoûi taïi sao nhaø duy vaät - cuõng baèng caùch hoaøn toaøn khoâng döïa vaøo kinh
B418 nghieäm - laïi khoâng duøng chính nguyeân taéc cuûa nhaø duy lyù ñeå khaúng ñònh ngöôïc laïi maø vaãn
giöõ vöõng tính thoáng nhaát hình thöùc nhö nhaø duy lyù ñoøi hoûi?.

478
 Nhöng ngöôïc laïi, neáu ta tieán haønh baèng phöông phaùp phaân tích, thì
“Toâi tö duy” laø moät meänh ñeà chöùa saün trong noù moät söï toàn taïi (ein
Dasein) [nhö yeáu toá] ñaõ cho, töùc laø laáy [phaïm truø] hình thaùi (Modalität)
laøm cô sôû vaø phaân tích meänh ñeà ñeå naém roõ noäi dung cuûa noù, tìm xem caùi
Toâi naøy coù xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa noù trong thôøi gian vaø khoâng gian hay
khoâng vaø nhö theá naøo [maø khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa caùi gì beân ngoaøi]. |
Trong tröôøng hôïp ñoù, nhöõng meänh ñeà cuûa taâm lyù hoïc thuaàn lyù thöïc ra
B419 khoâng baét ñaàu baèng khaùi nieäm veà moät baûn theå-tö duy noùi chung maø vôùi
moät tính hieän thöïc (Wirklichkeit)*, vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa moät baûn theå-tö
duy noùi chung ñeàu ñöôïc ruùt ra töø phöông caùch trong ñoù caùi hieän thöïc naøy
ñöôïc suy töôûng sau khi taát caû nhöõng gì thöôøng nghieäm ñeàu ñöôïc tröøu töôïng
hoùa [töôùc boû], nhö trong baûng sau ñaây:

1.
Toâi tö duy
2. 3.
Nhö chuû theå Nhö chuû theå ñôn thuaàn
[ñôn nhaát]
4.
Nhö chuû theå ñoàng nhaát trong baát kyø
traïng thaùi naøo cuûa tö duy cuûa toâi

Vì ôû ñaây, trong meänh ñeà thöù hai [Toâi tö duy nhö Chuû theå] khoâng xaùc
ñònh toâi coù theå toàn taïi vaø [hay] chæ ñöôïc suy töôûng nhö moät chuû theå, chöù
khoâng phaûi nhö moät thuoäc tính cuûa moät caùi khaùc, do ñoù, khaùi nieäm veà moät
chuû theå ôû ñaây chæ ñôn thuaàn ñöôïc duøng theo nghóa loâ-gíc vaø vaãn chöa xaùc
ñònh raèng baûn theå coù ñöôïc hieåu [suy töôûng] trong khaùi nieäm naøy hay khoâng.
Nhöng, trong meänh ñeà thöù ba [Toâi tö duy nhö chuû theå ñôn thuaàn], söï thoáng
nhaát tuyeät ñoái cuûa thoâng giaùc - caùi baûn ngaõ (Ego) ñôn thuaàn trong bieåu
töôïng maø moïi söï noái keát hay taùch rôøi taïo neân tö duy ñeàu phaûi lieân heä - töï
noù raát quan troïng, nhöng noù cuõng khoâng cho toâi bieát gì veà ñaëc tính hay baûn
theå cuûa chuû theå. Thoâng giaùc laø moät gì coù thaät, vaø tính ñôn thuaàn thuoäc baûn
tính cuûa noù naèm ngay trong khaû theå cuûa noù. Theá nhöng trong khoâng gian laïi
khoâng coù gì coù thaät maø ñoàng thôøi laïi ñôn thuaàn (einfach) caû, vì nhöõng ñieåm
(laø nhöõng caùi taïo ra caùi ñôn thuaàn duy nhaát trong khoâng gian) cuõng chæ laø
nhöõng giôùi haïn ñôn thuaàn chöù töï chuùng khoâng phaûi laø caùi gì duøng ñeå taïo
neân boä phaän cuûa khoâng gian. Ñieàu ñoù cho thaáy khoâng theå ñònh nghóa caùi
Toâi - nhö laø moät chuû theå tö duy ñôn thuaàn - baèng ñaëc tính döïa treân cô sôû
[vaät chaát hieän thöïc] cuûa thuyeát duy vaät. Nhöng, bôûi vì söï toàn taïi cuûa toâi
ñöôïc xem laø ñaõ coù saün trong meänh ñeà thöù nhaát [Toâi tö duy] khoâng theo
nghóa: “Baát cöù höõu theå-tö duy naøo cuõng ñeàu toàn taïi” (nguï yù moät söï taát yeáu
tuyeät ñoái vaø nhö theá laø noùi quaù nhieàu veà chuùng), maø chæ laø: “Toâi toàn taïi nhö
B420 ñang tö duy”, vaäy meänh ñeà naøy quaû laø meänh ñeà thöôøng nghieäm vaø chöùa

*
Tính (caùi) hieän thöïc: (Wirklichkeit): xem chuù thích cuûa ngöôøi dòch cho B397. (N.D).

479
 ñöïng tính coù theå ñöôïc quy ñònh (Bestimmbarkeit) cho söï toàn taïi cuûa toâi
chæ trong moái quan heä vôùi nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi trong thôøi gian. Nhöng
vì ñeå ñöôïc quy ñònh nhö theá, tröôùc heát toâi laïi phaûi caàn coù moät caùi gì thöôøng
toàn, laø caùi - maø trong chöøng möïc toâi chæ tö duy thoâi - khoâng heà ñöôïc mang
laïi cho tröïc quan beân trong, do ñoù, phöông caùch toâi toàn taïi nhö theá naøo -
nhö laø baûn theå hay laø tuøy theå - cuõng khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh chæ nhôø vaøo
Töï-yù thöùc ñôn thuaàn naøy. Vì theá, neáu thuyeát duy vaät khoâng ñuû ñeå giaûi thích
phöông caùch cuûa söï toàn taïi cuûa toâi, thì thuyeát duy linh (Spiritualismus) cuõng
baát tuùc nhö vaäy, vaø ta phaûi ñi ñeán keát luaän raèng: ta khoâng theå - duø baèng baát
cöù phöông caùch naøo - ñaït ñöôïc moät nhaän thöùc naøo veà ñaëc tính caáu taïo
(Beschaf-fenheit) cuûa linh hoàn chuùng ta, trong chöøng möïc lieân heä ñeán khaû
theå toàn taïi cuûa noù taùch rôøi [khoûi nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi].

Vaø quaû theá, laøm sao coù theå chæ nhôø söï giuùp ñôõ cuûa söï thoáng nhaát cuûa
yù thöùc - sôû dó ta bieát ñöôïc noù bôûi ta thieát yeáu caàn noù cho khaû theå cuûa kinh
nghieäm - ñeå vöôït ra khoûi kinh nghieäm (söï toàn taïi cuûa ta trong ñôøi naøy) hoøng
môû roäng nhaän thöùc cuûa chuùng ta veà baûn tính töï nhieân cuûa moïi höõu theå-tö
B421 duy noùi chung baèng meänh ñeà thöôøng nghieäm - nhöng so vôùi caùc loaïi tröïc
quan khaùc laïi hoaøn toaøn khoâng ñöôïc xaùc ñònh -, ñoù laø “Toâi tö duy”?

Vaäy khoâng theå coù baát cöù moân Taâm lyù hoïc thuaàn lyù naøo xöùng ñaùng laø
hoïc thuyeát mang laïi söï boå sung cho nhaän thöùc veà chính ta. | Ngöôïc laïi, chæ
coù theå coù moät moân hoïc [hay ñuùng hôn, moân kyû luaät hoïc (Disziplin)]* ñònh
ra nhöõng giôùi haïn khoâng ñöôïc vöôït qua cho lyù tính tö bieän trong laõnh vöïc
naøy cuûa tö töôûng ñeå moät maët, ngaên noù rôi vaøo voøng tay cuûa moät thuyeát duy
vaät choái boû linh hoàn, maët khaùc, giaûi phoùng noù ra khoûi thuyeát duy linh hoang
ñöôøng, khoâng coù cô sôû. | Moân hoïc aáy seõ daïy ta xem vieäc lyù tính töø choái ñöa
ra caùc lôøi giaûi ñaùp thoûa ñaùng cho nhöõng caâu hoûi toø moø naèm beân ngoaøi cuoäc
soáng traàn theá naøy cuûa chuùng ta laø lôøi môøi goïi haõy vaän duïng söï töï nhaän thöùc
veà chính ta töø söï tö bieän voâ boå chuyeån sang vieäc söû duïng thöïc haønh ñaày
hieäu quaû; moät nhaän thöùc tuy chæ luoân nhaém ñeán nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm, nhöng laïi ñoùn nhaän caùc nguyeân taéc [haønh ñoäng] töø moät nguoàn suoái
cao hôn nhaèm ñieàu höôùng haønh vi cuûa ta, nhö theå vaän meänh
(Bestimmung) cuûa con ngöôøi chuùng ta vöôït xa voâ taän ra khoûi [caùc ranh giôùi
chaät choäi cuûa] kinh nghieäm, do ñoù, cuûa cuoäc soáng traàn tuïc naøy.

Töø taát caû nhöõng gì ñaõ trình baøy ôû treân, roõ raøng laø Taâm lyù hoïc thuaàn lyù
baét nguoàn töø moät söï ngoä nhaän. Söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc laøm cô sôû cho caùc
phaïm truø bò xem laø moät tröïc quan veà chuû theå nhö laø veà moät ñoái töôïng, vaø

*
ÔÛ ñaây, Kant duøng chöõ “Disziplin” raát kheùo leùo, vöøa theo nghóa moät “moân hoïc”, vöøa nguï yù laø “kyû
luaät” cuûa tö duy. OÂng thöôøng duøng chöõ “Disziplin” ñeå chæ moân hoïc coù tính pheâ phaùn khaùc vôùi
“Doktrin” laø hoïc thuyeát truyeàn ñaït tri thöùc. Ñieàu naøy ñöôïc noùi roõ hôn ôû phaàn cuoái cuûa cuoán saùch
(B733...). (N.D).

480
B422 duøng phaïm truø baûn theå ñeå aùp duïng vaøo tröïc quan naøy. Nhöng söï thoáng nhaát
naøy chæ laø söï thoáng nhaát trong tö duy maø chæ thoâng qua tö duy thoâi thì khoâng
coù ñoái töôïng naøo ñöôïc mang laïi caû ñeå coù theå aùp duïng phaïm truø baûn theå voán
bao giôø cuõng laáy moät tröïc quan ñöôïc cho laøm tieàn ñeà, do vaäy, chuû theå naøy
khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc. Chuû theå cuûa caùc phaïm truø khoâng theå chæ nhôø suy
töôûng veà caùc phaïm truø maø töï taïo ñöôïc moät khaùi nieäm veà chính mình nhö veà
moät ñoái töôïng cho caùc phaïm truø, vì ñeå suy töôûng ñöôïc veà caùc phaïm truø, baûn
thaân chuû theå laïi phaûi coù neàn taûng laø Töï-yù thöùc thuaàn tuùy cuûa chính mình, vaø
Töï YÙ thöùc naøy chính laø caùi caàn ñöôïc lyù giaûi tröôùc ñaõ. Cuõng cuøng moät caùch
nhö vaäy, chuû theå laøm cô sôû cho bieåu töôïng veà thôøi gian thì baûn thaân noù
khoâng theå xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa chính noù trong thôøi gian. Vaäy, neáu ñieàu
sau naøy khoâng theå laøm ñöôïc thì ñieàu tröôùc, töùc coá gaéng xaùc ñònh chính
mình nhö moät baûn theå baèng caùc phaïm truø - cuõng khoâng theå laøm ñöôïc(1).

B423 Vaäy laø tieâu tan moät nhaän thöùc muoán thöû ñi ra ngoaøi ranh giôùi cuûa
kinh nghieäm khaû höõu, - moät nhaän thöùc, tuy vaäy, vaãn thuoäc veà söï quan taâm
cao nhaát cuûa nhaân loaïi, - bao laâu ngöôøi ta vaãn coøn kyø voïng vaøo trieát hoïc tö
bieän baèng söï chôø ñôïi haõo huyeàn. | Nhöng, ñoái vôùi söï quan taâm tha thieát naøy
B424 cuûa tö duy, söï nghieâm khaéc cuûa coâng cuoäc pheâ phaùn ñaõ mang laïi cho lyù
tính söï ñoùng goùp quan troïng, ñoù laø vöøa chöùng minh söï baát khaû cuûa moïi
khaúng ñònh giaùo ñieàu veà ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm maø laïi naèm ngoaøi ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm, ñoàng thôøi vöøa baûo veä söï an toaøn cho lyù tính choáng laïi
moïi khaúng ñònh ngöôïc laïi. | Vì khoâng theå coù caùch naøo khaùc hôn laø: hoaëc
ngöôøi ta coù theå chöùng minh meänh ñeà cuûa mình moät caùch hieån nhieân, hoaëc
neáu ñieàu aáy khoâng theå laøm ñöôïc thì phaûi tìm cho ra caùc nguoàn goác cuûa söï

(1) Caùi “Toâi tö duy”, nhö ñaõ noùi, laø moät meänh ñeà thöôøng nghieäm vaø chöùa ñöïng trong noù meänh
ñeà “Toâi toàn taïi”. Nhöng toâi khoâng theå noùi: “Baát cöù caùi gì tö duy ñeàu toàn taïi”, vì neáu vaäy, ñaëc
ñieåm tö duy laïi laøm cho moïi toàn taïi mang ñaëc ñieåm aáy, thaønh caùc toàn taïi taát yeáu. Cho neân,
söï toàn taïi cuûa toâi khoâng theå ñöôïc xem laø heä luaän cuûa meänh ñeà “Toâi tö duy” nhö Descartes
ñaõ laøm, - vì trong tröôøng hôïp naøy chính ñeà (Major) “Baát cöù caùi gì tö duy ñeàu toàn taïi “ phaûi
coù tröôùc, - nhöng caû hai meänh ñeà thöïc ra laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Meänh ñeà “Toâi tö duy” dieãn
taû moät tröïc quan thöôøng nghieäm chöa xaùc ñònh, ñoù laø tri giaùc (chöùng minh raèng caûm giaùc
phaûi thuoäc veà caûm naêng, laøm neàn taûng cho meänh ñeà naøy). | Nhöng “Toâi tö duy” laïi ñi tröôùc
kinh nghieäm, trong khi kinh nghieäm môùi laø caùi xaùc ñònh moät ñoái töôïng cuûa tri giaùc baèng
phaïm truø trong quan heä vôùi thôøi gian; vaø söï toàn taïi trong meänh ñeà naøy khoâng phaûi laø moät
phaïm truø, khi noù khoâng coù quan heä vôùi moät ñoái töôïng khoâng xaùc ñònh maø chæ aùp duïng cho
caùi gì ta coù moät khaùi nieäm vaø muoán bieát noù coù toàn taïi hay khoâng, ôû beân ngoaøi vaø ñoäc laäp vôùi
B423 khaùi nieäm ñoù. Moät tri giaùc khoâng xaùc ñònh ôû ñaây chæ coù nghóa laø moät caùi gì ñang coù thaät ñoái
vôùi tö duy noùi chung, töùc caùi gì ñang toàn taïi thaät trong ta nhö ñöôïc dieãn taû trong meänh ñeà
“Toâi tö duy”, chöù khoâng phaûi laø moät hieän töôïng hay moät vaät töï thaân. Bôûi vì caàn löu yù raèng,
neáu toâi goïi meänh ñeà “Toâi tö duy” laø moät meänh ñeà thöôøng nghieäm, toâi khoâng heà muoán noùi
raèng caùi Toâi trong meänh ñeà naøy laø moät bieåu töôïng thöôøng nghieäm, ngöôïc laïi, noù laø thuaàn
tuùy tinh thaàn vì noù thuoäc veà tö duy noùi chung. Nhöng neáu khoâng coù bieåu töôïng thöôøng
nghieäm xuaát hieän ra trong taâm thöùc laøm chaát lieäu cho tö duy thì haønh vi tinh thaàn “Toâi tö
duy” khoâng xaûy ra, vaø caùi thöôøng nghieäm chæ laø ñieàu kieän cho söï aùp duïng hay söû duïng quan
naêng tinh thaàn thuaàn tuùy.

481
 baát löïc aáy, vaø neáu caùc nguoàn goác aáy naèm ngay trong caùc giôùi haïn taát yeáu
cuûa lyù tính chuùng ta thì moïi ñoái phöông cuûa ta cuõng buoäc phaûi phuïc tuøng
quy luaät haïn cheá aáy vaø phaûi töø boû moïi yeâu saùch ñöa ra caùc khaúng quyeát
giaùo ñieàu ngöôïc laïi.

Tuy nhieân, qua ñoù, quyeàn, hay thaäm chí söï taát yeáu phaûi giaû ñònh coù
ñôøi soáng trong töông lai [sau khi cheát] - döïa treân caùc nguyeân taéc cuûa vieäc
söû duïng lyù tính thöïc haønh keát hôïp vôùi vieäc söû duïng lyù tính töï bieän - laïi
khoâng bò maát maùt gì töø söï töø boû naøy; bôûi vì söï chöùng minh ñôn thuaàn tö
bieän khoâng bao giôø coù theå gaây ñöôïc aûnh höôûng gì ñeán lyù tính thoâng thöôøng
cuûa con ngöôøi. Söï chöùng minh theo kieåu tö bieän veà söï thöôøng toàn cuûa linh
hoàn mong manh nhö ñöùng treân ñaàu sôïi toùc, vaø sôû dó trong nhaø tröôøng ngöôøi
ta coøn duøng noù laø ñeå tieáp tuïc thaûo luaän khoâng ngöøng nghó nhö quay moät con
quay chöù thöïc ra ngay döôùi maét hoï, noù khoâng bao giôø laø cô sôû vöõng beàn ñeå
coù theå xaây döïng ñöôïc treân ñoù moät caùi gì [heä thoáng lyù luaän naøo]. Ngöôïc laïi,
nhöõng chöùng minh höõu duïng trong daân gian vaãn giöõ nguyeân giaù trò, hôn theá,
B425 nhôø deïp boû caùc khaúng quyeát giaùo ñieàu maø ngaøy caøng coù theâm söùc maïnh
thuyeát phuïc vaø söï saùng toû. | Ñoù laø khi nhöõng chöùng minh aáy ñöa lyù tính trôû
veà vôùi laõnh vöïc ñích thöïc cuûa mình, ñoù laø [suy tö] veà traät töï cuûa caùc muïc
ñích toái haäu, ñoàng thôøi cuõng laø [suy tö] veà traät töï cuûa giôùi Töï nhieân vaø, vôùi
tö caùch laø quan naêng cuûa lyù tính thöïc haønh, noù khoâng chòu töï giôùi haïn
trong nhöõng ñieàu kieän cuûa theá giôùi Töï nhieân, maø coù quyeàn môû roäng phaïm
vi suy tö veà caùc muïc ñích toái haäu noùi treân, vaø cuøng vôùi chuùng, laø veà söï toàn
taïi cuûa baûn thaân con ngöôøi chuùng ta beân ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm
vaø cuûa ñôøi soáng hieän taïi. Döïa theo söï töông töï (Analogie) vôùi baûn tính töï
nhieân cuûa nhöõng höõu theå coù söï soáng trong theá gian naøy, lyù tính taát yeáu phaûi
giaû ñònh moät nguyeân taéc raèng khoâng moät cô quan, moät quan naêng, moät
ñoäng löïc naøo laø khoâng caàn thieát, laø khoâng haøi hoøa khi ñöôïc söû duïng, vaø
khoâng töông öùng vôùi muïc ñích toái haäu cuûa noù, ngöôïc laïi, söï vaät naøo cuõng toû
ra thích hôïp vôùi chính soá meänh cuûa noù trong ñôøi soáng. | Nhöng ñoàng thôøi,
con ngöôøi - coù theå mang trong loøng noù muïc ñích toái haäu cuûa taát caû traät töï
naøy - coù leõ laø sinh vaät duy nhaát ñöôïc höôûng moät ngoaïi leä. Bôûi vì nhöõng toá
chaát [thieân höôùng] töï nhieân cuûa con ngöôøi (Naturanlagen) - khoâng chæ bieát
söû duïng caùc taøi naêng vaø ñoäng löïc cuûa mình, maø nhaát laø coøn bieát söû duïng
quy luaät ñaïo ñöùc trong con ngöôøi - ñeå naâng con ngöôøi vöôït ra khoûi moïi
tieän ích vaø quyeàn lôïi cuûa theá gian, vaø chính quy luaät ñaïo ñöùc daïy cho hoï
bieát ñaùnh giaù söï trung thöïc cuûa yù höôùng ñaïo ñöùc laø cao hôn taát caû, baát chaáp
söï maát maùt moïi lôïi quyeàn vaø caû söï ca tuïng cuûa haäu theá. | Con ngöôøi luoân
coù yù thöùc laéng nghe tieáng goïi noäi taâm ñeå trong khi haønh xöû ôû theá giôùi naøy,
bieát töø khöôùc nhieàu lôïi ích traàn tuïc ñeå xöùng ñaùng laø coâng daân cuûa moät theá
giôùi khaùc toát ñeïp hôn maø hoï ñaõ oâm aáp trong yù nieäm.
B426
Chính cô sôû chöùng minh maïnh meõ vaø khoâng theå bò phaûn baùc naøy -
luoân ñi keøm vôùi nhaän thöùc ngaøy moät gia taêng veà tính hôïp muïc ñích
(Zweckmässigkeit) cuûa vaïn vaät chung quanh ta, vaø vôùi nieàm tin vaøo söùc

482
maïnh voâ bieân cuûa saùng taïo, do ñoù, vôùi yù thöùc veà moät söï voâ haïn naøo ñoù cuûa
vieäc môû roäng nhaän thöùc cuøng vôùi loøng khao khaùt töông öùng vôùi noù, laø
nhöõng gì vaãn maõi maõi coøn laïi [vôùi nhaân loaïi], cho duø ta phaûi töø boû tham
voïng chöùng minh töø nhaän thöùc ñôn thuaàn lyù thuyeát veà söï tieáp tuïc taát yeáu
cuûa söï toàn taïi cuûa chuùng ta [sau khi cheát].

483
 KEÁT LUAÄN VEÀ SÖÏ GIAÛI QUYEÁT VOÕNG LUAÄN TAÂM LYÙ HOÏC

AÛo töôïng bieän chöùng trong Taâm lyù hoïc thuaàn lyù döïa treân söï laãn loän
moät yù nieäm cuûa lyù tính (veà moät Trí tueä thuaàn tuùy) vôùi khaùi nieäm - chöa
ñöôïc xaùc ñònh veà moïi phöông dieän - veà moät höõu theå-tö duy noùi chung. [Söï
laãn loän aáy dieãn ra nhö sau:] Toâi suy töôûng veà chính toâi nhôø vaøo moät kinh
nghieäm khaû höõu, ñoàng thôøi laïi tröøu töôïng hoùa khoûi moïi kinh nghieäm hieän
thöïc vaø töø ñoù suy ra raèng toâi coù theå yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa chính toâi ñoäc
laäp vôùi kinh nghieäm vaø vôùi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm. Theá laø, toâi laãn
B427 loän söï tröøu töôïng hoùa coù theå coù veà söï toàn taïi ñöôïc xaùc ñònh thöôøng nghieäm
cuûa toâi vôùi yù thöùc sai laàm veà moät söï toàn taïi coù theå coù moät caùch taùch rôøi
cuûa baûn ngaõ tö duy cuûa toâi, vaø tin raèng ñaõ nhaän thöùc ñöôïc caùi [coù tính] baûn
theå (das Substantiale) trong toâi nhö laø moät chuû theå sieâu nghieäm, trong khi
thöïc teá toâi khoâng coù gì trong tö töôûng ngoaøi söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc laøm
cô sôû cho moïi [haønh vi] xaùc ñònh nhö laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc.

Nhieäm vuï giaûi thích söï coäng ñoàng töông taùc giöõa linh hoàn vôùi thaân
xaùc khoâng thöïc söï thuoäc veà moân Taâm lyù hoïc ta ñang baøn ôû ñaây, vì noù coøn
nhaèm chöùng minh tính nhaân caùch (Persönlichkeit) cuûa linh hoàn caû beân
ngoaøi coäng ñoàng töông taùc naøy (söï toàn taïi cuûa linh hoàn sau khi cheát) vaø vì
theá noù ñuùng laø sieâu vieät theo nghóa ñen cuûa töø naøy, töùc laø maëc duø baûo raèng
nghieân cöùu veà moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm nhöng thöïc ra khoâng coøn laø
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm nöõa. Tuy nhieân, caâu traû lôøi ñaày ñuû cho vaán ñeà
naøy vaãn coù theå coù ñöôïc caên cöù treân quan ñieåm cuûa chuùng ta. Khoù khaên cho
coâng vieäc naøy, ai cuõng bieát, laø töø tieàn ñeà veà söï dò tính (Ungleichartigkeit)
giöõa ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong (linh hoàn) vôùi caùc ñoái töôïng cuûa
giaùc quan beân ngoaøi, vì ñieàu kieän moâ thöùc cuûa tröïc quan cuûa moät beân laø
thôøi gian, cuûa beân kia laø khoâng gian. Nhöng neáu ta xem caû hai loaïi ñoái
töôïng khoâng phaûi laø khaùc nhau moät caùch noäi taïi, [veà chaát] maø chæ khaùc
nhau theo kieåu caùi naøy xuaát hieän ra cho caùi kia ôû beân ngoaøi, do ñoù caùi laøm
neàn taûng cho hieän töôïng nhö laø vaät töï thaân, theá thì coù leõ chuùng khoâng coøn
dò tính nöõa vaø khoù khaên naøy cuõng bieán maát. | Nhöng coøn moät khoù khaên
B428 khaùc laïi naûy sinh laø laøm sao coù theå coù moät coäng ñoàng töông taùc giöõa nhöõng
baûn theå [vaät-töï thaân] vôùi nhau; ñaây laø caâu hoûi naèm ngoaøi phaïm vi taâm lyù
hoïc vaø baïn ñoïc naøo ñaõ naém roõ caùc quan naêng ñöôïc trình baøy trong phaàn
Phaân tích phaùp seõ deã daøng thaáy ngay raèng caâu hoûi naøy, khoâng nghi ngôø gì,
cuõng naèm ngoaøi laõnh vöïc cuûa moïi nhaän thöùc con ngöôøi.

484
 NHAÄN XEÙT CHUNG VEÀ BÖÔÙC CHUYEÅN TÖØ TAÂM LYÙ HOÏC
THUAÀN LYÙ SANG VUÕ TRUÏ HOÏC

Meänh ñeà “Toâi tö duy” hay “Toâi toàn taïi nhö ñang tö duy” laø moät
meänh ñeà thöôøng nghieäm. Nhöng moät meänh ñeà nhö theá thì laïi [phaûi] döïa
treân tröïc quan thöôøng nghieäm vaø do ñoù, döïa treân ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng
nhö laø hieän töôïng, cho neân, theo lyù luaän cuûa ta, coù veû linh hoàn - ngay trong
tö duy - cuõng hoaøn toaøn bieán thaønh hieän töôïng vaø baèng caùch naøy, [coù veû]
baûn thaân yù thöùc cuûa chuùng ta, nhö laø caùi beà ngoaøi (Schein) ñôn thuaàn, trong
thöïc teá khoâng quan heä vôùi moät caùi gì heát.

Tö duy, töï noù, ñôn thuaàn laø chöùc naêng loâ-gíc, do ñoù, hoaøn toaøn laø tính
noäi khôûi cuûa vieäc noái keát caùi ña taïp cuûa moät tröïc quan khaû höõu, vaø tö duy
khoâng heà dieãn taû chuû theå cuûa yù thöùc nhö laø hieän töôïng; chæ laø vì noù
khoâng quan taâm ñeán vaán ñeà tröïc quan ñöôïc tieán haønh theo phöông caùch
B429 naøo: caûm tính hay trí tueä. Trong tö duy, toâi hình dung chính toâi khoâng phaûi
nhö caùi toâi laø [töï-thaân], cuõng khoâng phaûi nhö caùi toâi xuaát hieän ra cho toâi
[nhö hieän töôïng], traùi laïi toâi chæ suy töôûng veà toâi nhö veà baát kyø moät ñoái
töôïng naøo noùi chung, coøn phöông caùch tröïc quan [veà toâi] thì toâi tröøu töôïng
hoùa ñi. Neáu ôû ñaây, toâi hình dung chính toâi nhö chuû theå cuûa nhöõng tö töôûng
hay nhö cô sôû [nguoàn goác] cuûa tö duy, caùc phöông caùch bieåu töôïng naøy
khoâng coù nghóa laø caùc phaïm truø baûn theå hay nguyeân nhaân, vì chuùng ñeàu laø
caùc chöùc naêng cuûa tö duy (phaùn ñoaùn) chæ duøng ñeå aùp duïng vaøo tröïc quan
caûm tính cuûa chuùng ta. Taát nhieân, vieäc aùp duïng caùc phaïm truø naøy [vaøo caùi
Toâi] laø moät ñoøi hoûi phaûi coù neáu toâi muoán nhaän thöùc veà chính toâi. Nhöng ôû
ñaây, toâi chæ muoán coù yù thöùc veà chính toâi nhö laø ñang tö duy thoâi, coøn khoâng
quan taâm ñeán phöông caùch naøo ñeå caùi Toâi ñöôïc mang laïi trong tröïc quan.
Vì cuõng coù theå laø toâi, keû ñang tö duy, laø hieän töôïng ñôn thuaàn cho toâi,
nhöng khoâng phaûi trong chöøng möïc Toâi tö duy; [cuõng nhö] khi ñôn thuaàn tö
duy, trong yù thöùc veà baûn ngaõ cuûa toâi, baûn thaân toâi laø moät baûn theå nhöng yù
thöùc naøy khoâng mang laïi cho toâi baát cöù ñaëc ñieåm naøo cuûa höõu theå [baûn theå]
naøy ñeå laøm chaát lieäu cho tö duy.

Nhöng, meänh ñeà “Toâi tö duy” trong chöøng möïc coù nghóa laø “Toâi toàn
taïi nhö ñang tö duy” laïi khoâng phaûi chæ laø moät chöùc naêng loâ-gíc ñôn thuaàn.
| Noù xaùc ñònh chuû theå (trong tröôøng hôïp naøy chuû theå aáy ñoàng thôøi cuõng laø
ñoái töôïng) veà phöông dieän söï toàn taïi; vaø ñieàu naøy khoâng theå coù ñöôïc neáu
thieáu söï giuùp ñôõ cuûa giaùc quan beân trong maø tröïc quan cuûa noù bao giôø cuõng
mang laïi cho ta moät ñoái töôïng khoâng nhö laø moät vaät töï-thaân maø ñôn thuaàn
B430 nhö laø hieän töôïng. Nhö vaäy trong meänh ñeà naøy, khoâng coøn tính noäi khôûi
ñôn thuaàn cuûa tö duy nöõa, maø caû tính thuï nhaän cuûa tröïc quan, töùc laø, tö duy
veà chính toâi ñöôïc aùp duïng vaøo tröïc quan thöôøng nghieäm cuûa cuøng moät chuû
theå. Nhö vaäy, trong tröïc quan naøy, caùi baûn ngaõ tö duy phaûi ñi tìm caùc ñieàu
kieän cho vieäc söû duïng caùc chöùc naêng loâ-gíc cuûa noù nhö laø caùc phaïm truø veà

485
 baûn theå, nguyeân nhaân v.v.., khoâng nhöõng ñeå bieåu thò caùi baûn ngaõ aáy nhö laø
ñoái töôïng-töï thaân chæ ñôn thuaàn nhôø vaøo bieåu töôïng “caùi Toâi”, maø coøn
nhaèm xaùc ñònh phöông caùch toàn taïi cuûa ñoái töôïng, töùc laø, ñeå nhaän thöùc veà
chính noù nhö moät vaät-töï thaân. | Nhöng ñieàu naøy laø khoâng theå coù ñöôïc, vì
tröïc quan thöôøng nghieäm beân trong laø caûm tính, vaø khoâng mang laïi caùi gì
ngoaøi nhöõng döõ lieäu (Data) cuûa hieän töôïng, [do ñoù] khoâng cung caáp cho ñoái
töôïng cuûa yù thöùc thuaàn tuùy ñöôïc ñieàu gì caû nhaèm nhaän thöùc veà söï toàn taïi
ñoäc laäp, [taùch rôøi] cuûa noù, traùi laïi chæ coù theå ñôn thuaàn ñoùng goùp [caùc chaát
lieäu] cho kinh nghieäm maø thoâi.

Vaäy [chæ coøn caùch] giaû thieát raèng coù theå phaùt hieän - khoâng ôû trong
kinh nghieäm, nhöng ôû trong moät soá quy luaät ñöôïc thieát ñònh vöõng chaéc moät
caùch tieân nghieäm (chöù khoâng phaûi caùc quy luaät loâ-gíc ñôn thuaàn) veà vieäc söû
duïng lyù tính thuaàn tuùy [thöïc haønh] lieân quan ñeán söï toàn taïi cuûa chuùng ta -,
cô hoäi cho ta thaåm quyeàn töï xem nhö laø keû ban boá quy luaät
(gesetzgebend) moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm ñoái vôùi söï toàn taïi cuûa
mình, cuõng nhö töï quyeát veà söï toàn taïi ñoù*, haún raèng qua giaû ñònh aáy, seõ
khaùm phaù ñöôïc moät tính töï khôûi nhôø ñoù söï toàn taïi hieän coù cuûa ta coù theå
ñöôïc xaùc ñònh (bestimmbar) maø khoâng caàn ñeán caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan
thöôøng nghieäm. | Ñöôïc nhö theá, ta seõ nhaän ra raèng trong yù thöùc veà söï toàn
taïi cuûa ta coù haøm chöùa moät caùi gì tieân nghieäm coù theå giuùp cho vieäc quy
ñònh söï toàn taïi cuûa ta - moät toàn taïi tuy hoaøn toaøn coù theå bò quy ñònh moät
caùch caûm tính thoâi, nhöng veà phöông dieän moät quan naêng noäi taïi naøo ñoù, laïi
coù theå quan heä ñöôïc vôùi moät theá giôùi khaû nieäm**. (taát nhieân chæ laø vôùi moät
B431 theá giôùi ñöôïc suy töôûng maø thoâi).

Nhöng ngay caû ñieàu naøy cuõng seõ khoâng cöùu vaõn gì ñöôïc cho Taâm lyù
hoïc thuaàn lyù. Bôûi vì, thoâng qua quan naêng kyø dieäu noùi treân, - do yù thöùc veà
quy luaät ñaïo ñöùc môùi heù môû cho toâi nhaän dieän ñöôïc noù trong noäi taâm toâi -
tuy toâi coù ñöôïc moät nguyeân taéc ñeå xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa mình moät caùch
thuaàn tuùy trí tueä, nhöng thöû hoûi phaûi thoâng qua nhöõng thuoäc tính naøo?
Chaúng thoâng qua nhöõng thuoäc tính naøo khaùc ngoaøi nhöõng gì phaûi ñöôïc
mang laïi trong tröïc quan caûm tính! | Neáu khoâng, toâi laïi rôi vaøo tình caûnh
gioáng nhö Taâm lyù hoïc thuaàn lyù ñaõ baøn tröôùc ñaây, nghóa laø, laïi thaáy mình
vaãn phaûi caàn coù caùc tröïc quan caûm tính ñeå mang laïi [noäi dung vaø] yù nghóa
cho caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính veà baûn theå vaø nguyeân nhaân v.v.., vaø chæ
nhôø chuùng, toâi môùi coù theå coù ñöôïc nhaän thöùc veà chính mình; nhöng nhöõng
tröïc quan naøy thì laïi chaúng bao giôø coù theå naâng toâi leân khoûi laõnh vöïc cuûa
kinh nghieäm. Tuy nhieân, toâi vaãn thaáy mình coù thaåm quyeàn söû duïng caùc khaùi

*
Lyù tính coù thaåm quyeàn “töï ban boá quy luaät tieân nghieäm (gesetzgebend) cho söï toàn taïi cuûa
mình”, laø lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh, vaø quy luaät “ñöôïc thieát ñònh vöõng chaéc moät caùch tieân
nghieäm” laø quy luaät hay meänh leänh ñaïo ñöùc. (N.D).
** **
“theá giôùi khaû nieäm” (intelligibele Welt): xem chuù thích cho B311; ôû ñaây chæ theá giôùi cuûa
nhöõng muïc ñích (cöùu caùnh), ñaïo ñöùc. (N.D).

486
nieäm aáy trong laõnh vöïc thöïc haønh, vöøa luoân höôùng tôùi nhöõng ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm, vöøa phuø hôïp vôùi yù nghóa töông töï (analogisch) nhö khi
chuùng ñöôïc duøng theo caùch lyù thuyeát, ñeå coù theå aùp duïng chuùng vaøo [vaán
ñeà] Töï do vaø chuû theå cuûa Töï do. Ñoù laø baèng caùch, toâi hieåu chuùng chæ nhö
laø caùc chöùc naêng loâ-gíc veà chuû theå vaø thuoäc tính, veà cô sôû vaø heä quaû maø
nhöõng haønh vi hay nhöõng keát quaû [trong laõnh vöïc ñaïo ñöùc] phaûi ñöôïc xaùc
ñònh töông öùng vôùi chuùng ñeå coù theå ñöôïc lyù giaûi theo nhöõng quy luaät cuûa töï
nhieân, phuø hôïp vôùi caùc phaïm truø veà baûn theå vaø nguyeân nhaân, maëc duø caùc
khaùi nieäm naøy [- trong laõnh vöïc thöïc haønh ñaïo ñöùc -] baét nguoàn töø nguyeân
taéc hoaøn toaøn khaùc. ÔÛ ñaây chæ neâu sô qua nhaän xeùt naøy nhaèm traùnh hieåu
laàm deã xaûy ra cho lyù luaän veà tröïc quan cuûa ta veà chính mình nhö laø hieän
töôïng. Sau naøy, chuùng ta seõ coøn coù dòp söû duïng trôû laïi nhaän xeùt naøy [trong
phaàn giaûi quyeát Nghòch lyù - Antinomie - thöù ba veà khaû theå cuûa Töï do trong
quan heä vôùi tính taát yeáu cuûa töï nhieân, töø B561-B586].

487
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

11 PHEÂ PHAÙN TAÂM LYÙ HOÏC THUAÀN LYÙ: CAÙC VOÕNG LUAÄN CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY
(B400-431)

Trong 10.1.3, khi lieät keâ caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm, ta khaúng ñònh: “Ñoái vôùi nhöõng ñieàu
kieän maø Con ngöôøi, Theá giôùi vaø moïi ñoái töôïng cuûa tö duy ñeàu phaûi phuïc tuøng, nhaát
thieát phaûi COÙ moät caùi Voâ-ñieàu kieän ñeå mang laïi Nhaát theå tuyeät ñoái cho chuùng…”. Chính
chöõ “COÙ” nhoû beù ñöôïc “leùn luùt” ñöa vaøo trong caùc khaúng ñònh treân laø lyù do gaây neân vaán
ñeà! Theo Kant, vôùi loái suy luaän “bieän chöùng”: “Neáu ñaõ coù caùc ñieàu kieän thì cuõng phaûi coù
caùi Voâ-ñieàu kieän” maø oâng goïi laø “ñieàu kieän cuûa ñieàu kieän” (B364), “höôùng daãn giaùc tính
höôùng ñeán söï thoáng nhaát maø baûn thaân giaùc tính khoâng hình dung noåi vì khoâng coù khaùi
nieäm naøo töông öùng” (B383), ta seõ khoâng khoûi rôi vaøo caùc sai laàm, aûo töôûng cuûa Sieâu
hình hoïc tö bieän ñaõ xem Linh hoàn, Töï do vaø Thöôïng ñeá nhö laø caùc ñoái töôïng coù thaät vaø coù
theå nhaän thöùc ñöôïc. Tröôùc heát, haõy xeùt veà söï “Toàn taïi” cuûa linh hoàn vaø ñi lieàn vôùi noù laø söï
BAÁT TÖÛ.

11.1 Vaøi neùt löôïc söû vaán ñeà:

AÛo töôûng ñaàu tieân maø lyù tính phaïm phaûi laø töôûng raèng coù theå duøng tö duy ñôn thuaàn,
töùc thuaàn lyù vaø khoâng döïa vaøo kinh nghieäm, ñeå coù nhaän thöùc vöõng chaéc, ñaùng tin caäy
veà baûn ngaõ hay linh hoàn.

Trong ñoái thoaïi PHAIDON, Platon ñaõ nhaän ra tính nhaát theå vaø tính ñôn thuaàn
(Einfachheit) cuûa linh hoàn traùi vôùi tính ña theå vaø tính phöùc hôïp cuûa thaân xaùc, töø ñoù ñöa

ra boán chuoãi laäp luaän chöùng minh söï baát töû cuûa linh hoàn(1). Theo göông Platon,
Mendelssohn vieát quyeån “Phaidon oder Über die Unsterblichkeit der Seele” (Phaidon
hay veà söï baát töû cuûa linh hoàn - 1767) ñöôïc Kant tröïc tieáp lieân heä vaø pheâ phaùn lieàn sau
phaàn Voõng luaän (B414-426). Maët khaùc, thuyeát nhò nguyeân veà “hoàn-xaùc” ôû thôøi caän ñaïi
cuõng gaén lieàn vôùi trieát hoïc Descartes. Khi ñi tìm cô sôû toái haäu cuûa moïi nhaän thöùc,
Descartes (trong “Caùc suy nieäm”, 1641) nghi ngôø taát caû moïi loaïi nhaän thöùc vaø chæ thaáy
trong baûn thaân söï nghi ngôø laø coù söï khaû tín khoâng theå nghi ngôø ñöôïc veà caùi toâi suy
töôûng: “Toâi nghi ngôø, vaäy toâi toàn taïi” (dubito, ergo sum). Nhöng vì “nghi ngôø” laø moät
daïng cuûa tö duy, neân noùi roäng ra: “toâi tö duy, vaäy toâi toàn taïi” (cogito, ergo sum), vaø

“toâi toàn taïi” ôû ñaây laø vôùi tö caùch moät baûn theå tö duy (res cogitans) khaùc bieät trieät ñeå
vôùi moïi söï vaät (coù tính vaät theå) cuûa theá giôùi beân ngoaøi toâi laø baûn theå coù quaûng tính

(1) *
Xem chuù thích cuûa N.D cho B413.

488
 (res extensae). Luaän cöù “Toâi tö duy” (Cogito-Argument) raát haáp daãn caùc trieát gia theo
phaùi duy lyù cuûa Descartes, nhaát laø Wolff vaø Baumgarten trong thôøi “khai saùng” ôû Ñöùc.

11.2 Laäp tröôøng cuûa Kant veà caùi “Toâi tö duy”

Nhö ñaõ bieát, trong phaàn “Dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø”, Kant taùn thaønh vaø söû
duïng quan nieäm “Toâi tö duy” cuûa Descartes. Caùi “Toâi tö duy” ñuùng laø ñieàu kieän thieát
yeáu cho moïi nhaän thöùc vaø coøn laø “ñieåm toái cao” cho toaøn boä trieát hoïc sieâu nghieäm. Theá
nhöng, Kant hieåu caùi “Toâi tö duy sieâu nghieäm” theo nghóa hoaøn toaøn khaùc. Noù khoâng
phaûi laø ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm beân trong (noäi taâm), khoâng phaûi laø Baûn theå maø
cuõng khoâng phaûi laø tuøy theå; khoâng phaûi caùi Toàn taïi theo nghóa Hieän höõu (Dasein) cuõng
khoâng phaûi laø caùi khoâng toàn taïi. Vì sao? “Baûn theå, tuøy theå” “Toàn taïi - khoâng toàn taïi” ñeàu
laø caùc phaïm truø. Caùi “Toâi tö duy sieâu nghieäm”, nhö ñaõ bieát, laø nguoàn suoái cuûa moïi
phaïm truø, neân baûn thaân noù khoâng theå do caùc phaïm truø quy ñònh. Maët khaùc, ñeå hình
thaønh (caáu taïo) moät ñoái töôïng, töùc laø ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc khaùch quan, caàn phaûi coù
tröïc quan (caûm tính). Khoâng coù moät tröïc quan naøo veà caùi “Toâi tö duy sieâu nghieäm” caû!
Vaäy, khoâng theå coù moät nhaän thöùc khaùch quan veà caùi Toâi (veà linh hoàn) laãn luaän cöù naøo
veà söï baát töû hay khoâng baát töû cuûa noù caû. Bôûi “Toâi tö duy” khoâng mang tính baûn theå neân
baøn veà tính baát töû hay caùc “thuoäc tính” khaùc cuûa noù laø ñeàu khoâng coù cô sôû, neáu khoâng
muoán noùi laø voâ nghóa. ÔÛ cuoái phaàn naøy, ta seõ thaáy roõ hôn baûn chaát cuûa caùi “Toâi tö duy
sieâu nghieäm” khi so saùnh vôùi caùc “Voõng luaän” veà noù.

11.3 Caùc Voõng luaän (Paralogismen)

Theo Kant, Descartes cuõng nhö caùc ñaïi bieåu cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù “töï voã ngöïc laø chæ
caàn xaây döïng moân khoa hoïc naøy treân moät meänh ñeà duy nhaát: “Toâi tö duy”. Khoa hoïc aáy
coù cô sôû hay khoâng laø ñieàu ta seõ kieåm tra theo ñuùng tinh thaàn cuûa trieát hoïc sieâu nghieäm”
(B400).

Moân hoïc naøy ñöa ra 4 laäp luaän ñeàu sai veà maët loâ-gíc, neân Kant goïi laø caùc Voõng luaän
(voõng: sai laàm, löøa bòp):

- linh hoàn (baûn theå tö duy) laø Baûn theå (Voõng luaän veà tính baûn theå).

- linh hoàn laø ñôn thuaàn, ñôn toá (Voõng luaän veà tính ñôn thuaàn)

- linh hoàn laø moät nhaân caùch (Voõng luaän veà tính nhaân caùch, nhaân vò)

- Toàn taïi cuûa moïi ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi laø ñaùng nghi ngôø (Voõng luaän veà
YÙ theå tính cuûa quan heä beân ngoaøi).

Töø boán laäp luaän naøy seõ deã daøng ruùt ra: töø tính baûn theå → tính phi vaät chaát; töø tính ñôn
thuaàn → tính baát hoaïi; töø tính nhaát theå cuûa baûn theå trí tueä → tính nhaân caùch. Caû ba

489
mang laïi tính taâm linh (Spiritualität). Roài trong quan heä vôùi caùc ñoái töôïng trong
khoâng gian (keå caû thaân xaùc) laø nhöõng gì voâ thöôøng, khaû dieät, ñi ñeán keát luaän linh hoàn
laø baát töû, muïc ñích chöùng minh cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù.

Baùc boû 4 laäp luaän aáy khoâng phaûi laø vieäc quaù khoù khaên töø quan ñieåm cuûa Kant. Ñieàu lyù
thuù laø oâng giaûi quyeát raát goïn baèng caùch quy caû 4 laäp luaän vaøo moät Voõng luaän duy nhaát
veà tính baûn theå ñeå vaïch ngay choã nguïy bieän, phaûn loâ-gíc cuûa noù. 4 voõng luaän quy veà
moät Voõng luaän chung nhö sau:

- “Caùi gì khoâng theå suy töôûng moät caùch khaùc hôn laø chuû theå, thì khoâng theå toàn taïi
caùch naøo khaùc hôn laø chuû theå, do ñoù laø moät baûn theå.

- Moät höõu theå-tö duy coù theå ñöôïc xem xeùt nhö vaäy, töùc khoâng theå ñöôïc suy töôûng caùch
naøo khaùc hôn laø moät chuû theå.

- Vaäy höõu theå-tö duy phaûi toàn taïi nhö laø baûn theå” (B411).

Kant vaïch ngay choã nguïy bieän cuûa Voõng luaän treân moät caùch ngaén goïn:

“Trong chính ñeà (Major, caâu 1) ta noùi veà moät “caùi gì” coù theå ñöôïc suy töôûng noùi chung
vaø trong moïi quan heä, keå caû caùi ñöôïc mang laïi trong tröïc quan. Nhöng trong thöù ñeà
(Minor, caâu 2) ta noùi veà cuøng “caùi gì” aáy nhöng chæ trong chöøng möïc laø chuû theå chæ coù
quan heä vôùi tö duy vaø vôùi söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc chöù khoâng quan heä vôùi tröïc quan
ñeå ñöôïc mang laïi nhö moät ñoái töôïng cho tö duy. Roài keát luaän laïi ñöôïc ruùt ra theo kieåu
nguïy bieän “Sophisma figurae dictionis” (B411).

Kant sôï ta chöa hieåu, neân vieát ngay theâm moät chuù thích ñeå giaûng giaûi (chuù thích cho
trang B411).Tuy hôi daøi doøng, nhöng ñeå khoûi phuï loøng vaát vaû cuûa oâng, ta neân chòu khoù
ñoïc theâm ñeå hieåu roõ: “Tö töôûng trong hai tieàn ñeà ñöôïc duøng theo hai nghóa khaùc nhau
[maø nhö theá laø vi phaïm quy taéc loâ-gíc cuûa suy luaän! N.D]. Trong chính ñeà, noù ñöôïc xeùt
trong moái quan heä vaø aùp duïng vaøo moïi ñoái töôïng noùi chung, töùc caû caùc ñoái töôïng cuûa
tröïc quan. Coøn trong thöù ñeà, ta hieåu noù chæ nhö Töï-yù thöùc. Trong nghóa naøy, ta khoâng
suy töôûng veà moät ñoái töôïng maø chæ suy töôûng veà moái quan heä vôùi Töï yù thöùc cuûa chuû theå
nhö laø moâ thöùc cuûa tö duy. Trong tieàn ñeà tröôùc, ta noùi veà söï vaät khoâng theå ñöôïc suy
töôûng moät caùch naøo khaùc hôn laø nhö caùc chuû theå. Coøn trong tieàn ñeà thöù hai, ta khoâng
noùi gì veà caùc söï vaät maø chæ noùi veà tö duy (trong ñoù moïi ñoái töôïng ñeàu bò tröøu töôïng hoùa)
vaø caùi Toâi luoân luoân laø chuû theå cuûa yù thöùc. Vaäy, keát luaän khoâng theå laø caâu: “Toâi khoâng
theå toàn taïi caùch naøo khaùc hôn laø chuû theå”, maø chæ coù theå laø: “Trong khi suy töôûng veà söï
toàn taïi cuûa toâi, toâi coù theå söû duïng caùi Toâi chæ nhö laø chuû theå cho phaùn ñoaùn”. Nhöng caâu
naøy roõ raøng chæ laø moät meänh ñeà ñoàng nhaát, khoâng heà noùi gì veà caùch thaùi toàn taïi cuûa
toâi caû” (B412).

490
 “Toâi tö duy” chæ laø moät meänh ñeà ñoàng nhaát, töùc chæ laø moät phaùn ñoaùn phaân tích thoâi,
chöù khoâng theå laø meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm nhö taâm lyù hoïc thuaàn lyù ñaõ “voõng
luaän”. Thaät theá, phaân tích chöùc naêng cuûa caùi “Toâi tö duy sieâu nghieäm”, ta chæ coù theå ruùt
ra:

a. noù bao giôø cuõng laø “chuû ngöõ”, chöù khoâng phaûi “vò ngöõ” (chöõ “Subjekt” vaø “Prädikat”
baây giôø khoâng coù nghóa “chuû theå”, “tuøy theå” trong moät baûn theå maø chæ laø “chuû ngöõ,
vò ngöõ” trong moät phaùn ñoaùn).

b. noù chæ laø moät chuû ngöõ loâ-gíc ñôn thuaàn

c. noù bao giôø cuõng ñoàng nhaát vôùi chính noù tröôùc moïi caùi ña taïp, vaø

d. noù khaùc vôùi moïi söï vaät khaùc

Ñoù laø nhöõng suy luaän “chính ñaùng” (legitim) vì ñeàu coù tính phaân tích, chöù khoâng phaûi
toång hôïp. Nhöng khi taâm lyù hoïc thuaàn lyù muoán bieán chuùng thaønh caùc phaùn ñoaùn toång
hôïp:

a’. caùi Toâi laø baûn theå

b’. laø ñôn thuaàn

c’. laø nhaân caùch, vaø

d’. laø toàn taïi (Dasein) khoâng theå nghi ngôø ñöôïc

thì nhaát thieát phaûi coù tieàn ñeà laø caùc tröïc quan töông öùng. Maø tröïc quan ñeàu laø caûm
tính, töùc thöôøng nghieäm, do ñoù neáu caùc khaúng ñònh treân laø ñuùng thì chæ coù theå ñuùng moät
caùch haäu nghieäm, chöù khoâng tieân nghieäm, khoâng phaûi “thuaàn lyù”, vaø laø ñoái töôïng
nghieân cöùu khaû dó cuûa taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm chöù khoâng phaûi cuûa trieát hoïc.

11.4 Keát luaän

Taâm lyù hoïc thuaàn lyù baét nguoàn töø moät ngoä nhaän: xem söï thoáng nhaát (hay nhaát theå) sieâu
nghieäm cuûa yù thöùc - coå xe chuyeân chôû moïi phaïm truø vaø luoân ñi keøm moïi bieåu töôïng -
nhö laø tröïc quan veà moät ñoái töôïng vaø aùp duïng vaøo cho noù caùc phaïm truø baûn theå, nhaát
theå... Söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc thöïc ra chæ laø nhaát theå hình thöùc (formale Einheit)
trong tö duy chöù khoâng phaûi ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc. AÛo töôûng bieän chöùng cuûa caùc
Voõng luaän laø do ñaõ “vaät hoùa” (Hypostasierung) moät khaùi nieäm baát ñònh cuûa chuû theå
tö duy thaønh moät ñoái töôïng coù thöïc beân ngoaøi chuû theå tö duy. AÛo töôûng naøy coù theå bò
vaïch ra khaù deã daøng baèng caùch cho thaáy voõng luaän aáy vi phaïm caùc quy taéc cuûa loâ-gíc
hình thöùc, nhöng loâ-gíc hình thöùc khoâng ñuû ñeå khaéc phuïc noù. Theo Kant, phaûi phaùt xuaát
töø pheâ phaùn sieâu nghieäm: khoâng coù tröïc quan, khoâng theå coù nhaän thöùc, do ñoù khoâng theå

491
coù baûn ngaõ khaùch quan - môùi baùc boû ñöôïc taän goác tham voïng nhaän thöùc cuûa taâm lyù hoïc
thuaàn lyù.

Voõng luaän veà tính baûn theå cuûa linh hoàn taát yeáu daãn ñeán thuyeát nhò nguyeân veà hoàn-xaùc
vaø nhieàu vaán ñeà raát nhöùc ñaàu naûy sinh töø ñoù: hai baûn theå rieâng bieät naøy quan heä vôùi
nhau ra sao? Laøm theá naøo thoáng nhaát ñöôïc nôi cuøng moät con ngöôøi? Linh hoàn töø ñaâu
ñeán vaø seõ ñi veà ñaâu? v.v.. Vôùi pheâ phaùn cuûa Kant, oâng cho thaáy vaán ñeà ñaõ bò ñaët sai,
thaäm chí laø vaán ñeà giaû, tröø khi ta bieát ñaët vaán ñeà theo vieãn töôïng khaùc haún, nhö laø
ñònh ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh (loøng tin - chöù khoâng phaûi nhaän thöùc - veà
tính baûn theå vaø tính baát töû cuûa linh hoàn, nhö laø moät trong caùc “ñònh ñeà” cuûa sinh hoaït
ñaïo ñöùc).

492
 VEÀ CAÙC VOÕNG LUAÄN CUÛA LYÙ TÍNH
THUAÀN TUÙY

(THEO AÁN BAÛN A, 1781)*

VOÕNG LUAÄN THÖÙ NHAÁT

VEÀ TÍNH BAÛN THEÅ [CUÛA LINH HOÀN]

[ Chính ñeà: ] - Bieåu töôïng veà caùi laøm chuû theå tuyeät ñoái cho nhöõng phaùn
ñoaùn cuûa ta vaø do ñoù khoâng theå ñöôïc söû duïng nhö laø tính
quy ñònh cuûa moät söï vaät khaùc, chính laø BAÛN THEÅ
(SUBSTANZ).

[ Thöù ñeà: ] - Caùi Toâi, nhö laø moät höõu theå tö duy, laø chuû theå tuyeät ñoái cuûa
moïi phaùn ñoaùn coù theå coù cuûa toâi vaø bieåu töôïng naøy veà
chính baûn thaân toâi khoâng theå ñöôïc duøng laøm thuoäc tính cuûa
baát kyø moät söï vaät naøo khaùc.

[ Keát luaän: ] - Vaäy, Toâi, vôùi tö caùch höõu theå tö duy (Linh hoàn), laø Baûn
theå.

PHEÂ PHAÙN VOÕNG LUAÄN THÖÙ NHAÁT

CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC THUAÀN TUÙY

Trong phaàn Phaân tích phaùp cuûa Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, chuùng ta ñaõ
vaïch roõ raèng: caùc phaïm truø thuaàn tuùy (trong ñoù caû phaïm truø baûn theå) töï
chuùng khoâng heà coù yù nghóa khaùch quan, neáu chuùng khoâng coù moät tröïc quan
A349 laøm cô sôû, ñeå treân cô sôû caùi ña taïp cuûa tröïc quan, chuùng coù theå ñöôïc aùp
duïng nhö laø caùc chöùc naêng cuûa söï thoáng nhaát toång hôïp. Neáu khoâng coù cô
sôû [tröïc quan] naøy, caùc phaïm truø chæ ñôn thuaàn laø caùc chöùc naêng cuûa moät
phaùn ñoaùn, khoâng coù noäi dung. Toâi chæ coù theå noùi veà baát kyø söï vaät naøo noùi
chung raèng noù laø baûn theå, trong chöøng möïc toâi phaân bieät noù vôùi nhöõng
thuoäc tính ñôn thuaàn vaø vôùi nhöõng quy ñònh cuûa nhöõng söï vaät [khaùc]. Nay,
trong moïi tö duy cuûa toâi, caùi Toâi laø chuû theå, coøn caùc yù töôûng chæ phuï thuoäc
nhö laø caùc quy ñònh, vaø caùi Toâi naøy khoâng theå ñöôïc söû duïng nhö laø quy

*
Töø A348-A405 laø phaàn trong baûn A (aán baûn I, 1781) tieáp theo B406. Trong phaàn naøy, Kant pheâ
phaùn boán voõng luaän cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù moät caùch tuaàn töï, vaø ñaõ ñöôïc Kant thay theá baèng
caùch pheâ phaùn toång hôïp trong AÁn baûn laàn thöù hai, naêm 1787 (Phaàn thay theá trong AÁn baûn B ñaõ
dòch treân ñaây ) (B406-B431). Chuùng toâi dòch theâm phaàn naøy ñeå baïn ñoïc coù ñaày ñuû taøi lieäu ñeå tham
khaûo vaø so saùnh. (ND).

493
 ñònh cuûa moät söï vaät khaùc. Vaäy, baát kyø ai cuõng phaûi xem chính mình moät
caùch taát yeáu nhö laø baûn theå, coøn xem tö duy chæ nhö laø caùc tuøy theå
(Akzidenzen) cuûa söï toàn taïi vaø laø caùc quy ñònh cuûa traïng thaùi cuûa ngöôøi ñoù.

Vaäy toâi phaûi söû duïng khaùi nieäm veà moät baûn theå nhö theá naøo? Cho
raèng Toâi, nhö laø moät höõu theå tö duy, tieáp tuïc thöôøng toàn cho chính toâi, vaø
moät caùch töï nhieân, khoâng sinh ra vaø cuõng khoâng maát ñi, laø keát luaän toâi
khoâng theå naøo ruùt ra töø khaùi nieäm treân; trong khi chæ vôùi caùc thuoäc tính aáy,
khaùi nieäm veà tính baûn theå cuûa chuû theå tö duy cuûa toâi môùi coù theå aùp duïng
cho toâi, coøn neáu khoâng coù moät chuû theå nhö vaäy, toâi hoaøn toaøn khoâng caàn
ñeán khaùi nieäm baûn theå.

Töø phaïm truø thuaàn tuùy ñôn thuaàn veà moät baûn theå, ta coøn thieáu nhieàu
ñieàu ñeå coù theå suy ra caùc thuoäc tính noùi treân, vì ñuùng ra ta phaûi laáy söï
thöôøng toàn cuûa moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi töø trong kinh nghieäm laøm cô
sôû, neáu ta muoán aùp duïng khaùi nieäm veà moät baûn theå - töùc moät khaùi nieäm
coù theå söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm - vaøo cho ñoái töôïng aáy. Theá nhöng,
nôi meänh ñeà treân ñaây cuûa ta [Toâi tö duy], ta khoâng laáy kinh nghieäm naøo
laøm cô sôû caû, traùi laïi, chæ ñôn thuaàn suy luaän töø khaùi nieäm veà moái quan heä
maø moïi tö duy ñeàu coù vôùi caùi Toâi, nhö laø vôùi chuû theå chung maø tö duy phuï
thuoäc vaøo nhö laø tuøy theå. Cho duø ta laáy moái quan heä naøy laøm cô sôû, ta cuõng
A350 khoâng chöùng minh ñöôïc moät söï thöôøng toàn nhö theá thoâng qua söï quan saùt
vöõng chaéc naøo. Bôûi vì caùi Toâi tuy coù maët trong moïi yù töôûng cuûa toâi, nhöng
caùi Toâi khoâng noái keát baát kyø tröïc quan naøo vôùi bieåu töôïng naøy caû nhö laø
moät ñoái töôïng phaân bieät vôùi nhöõng ñoái töôïng khaùc cuûa tröïc quan. Do ñoù,
tuy ta coù theå tri giaùc raèng bieåu töôïng naøy [caùi Toâi] luùc naøo cuõng coù maët
nôi moïi tö duy, nhöng laïi khoâng theå tri giaùc raèng caùi Toâi laø moät tröïc quan
ñöùng yeân vaø oån ñònh, trong ñoù nhöõng yù töôûng luoân thay ñoåi (nhö caùi khaû
bieán).

Töø ñoù ta keát luaän raèng: laäp luaän thuaàn lyù thöù nhaát cuûa taâm lyù hoïc sieâu
nghieäm* chæ mang laïi cho ta moät caùi nhìn nhaàm töôûng laø môùi meû, baèng
caùch xem caùi chuû theå loâ-gíc oån ñònh cuûa tö duy nhö laø nhaän thöùc veà chuû
theå hieän thöïc cuûa caùc tuøy theå; moät chuû theå maø ta hoaøn toaøn khoâng coù vaø
cuõng khoâng theå coù moät nhaän thöùc naøo, vì yù thöùc laø caùi duy nhaát laøm cho
moïi bieåu töôïng trôû thaønh caùc yù töôûng, vaø do ñoù, moïi tri giaùc cuûa ta ñeàu
phaûi ñöôïc baét gaëp trong yù thöùc nhö trong chuû theå sieâu nghieäm, vaø ngoaøi
yù nghóa loâ-gíc cuûa caùi Toâi, ta khoâng coù nhaän thöùc naøo veà chuû theå töï thaân
naøy caû, nhö laø veà caùi laøm cô chaát (Substratum) [laøm neàn taûng nhö laø baûn
theå] cho caùi Toâi naøy cuõng nhö cho moïi yù töôûng khaùc. Tuy nhieân, ta vaãn coù
theå xem meänh ñeà “linh hoàn laø baûn theå” laø coù giaù trò, neáu ta hieåu noù moät
caùch khieâm toán raèng: khaùi nieäm [baûn theå] naøy khoâng heà daãn ta ñeán nhaän

*
“Sieâu nghieäm” ôû ñaây hieåu theo nghóa “thuaàn lyù”. (N.D).

494
 thöùc môùi hay daãn ñeán moät trong nhöõng heä luaän thoâng thöôøng cuûa taâm lyù
hoïc nguïy bieän, chaúng haïn nhö hoïc thuyeát veà söï thöôøng toàn mieân vieãn cuûa
linh hoàn tröôùc moïi söï bieán ñoåi vaø caû tröôùc caùi cheát cuûa con ngöôøi; vaø do ñoù,
meänh ñeà treân chæ bieåu thò moät baûn theå trong YÙ nieäm chöù khoâng phaûi trong
A351 hieän thöïc.

495
 VOÕNG LUAÄN THÖÙ HAI VEÀ TÍNH ÑÔN THUAÀN *

- Söï vaät laø ñôn thuaàn khi haønh ñoäng (Hanglung) cuûa noù khoâng bao giôø
coù theå ñöôïc xem nhö laø söï töông tranh (Konkurrenz) cuûa nhieàu söï vaät
ñang haønh ñoäng.
- Linh hoàn, hay caùi Toâi-tö duy laø moät söï vaät nhö theá;
- Do ñoù, v.v..

PHEÂ PHAÙN VOÕNG LUAÄN THÖÙ HAI CUÛA

TAÂM LYÙ HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

Ñaây laø vò thaàn A-sin** cuûa moïi suy luaän bieän chöùng cuûa taâm lyù hoïc
thuaàn tuùy; khoâng phaûi ñôn thuaàn laø moät troø chôi nguïy bieän do nhaø giaùo
ñieàu bòa ra ñeå mang laïi moät veû ñaùng tin cho caùc khaúng quyeát cuûa mình maø
laø moät suy luaän toû ra ñöùng vöõng tröôùc caû söï kieåm tra nghieâm khaéc nhaát
laãn söï ngôø vöïc lôùn nhaát cuûa vieäc thaåm cöùu. Voõng luaän aáy nhö sau:

Baát kyø moät baûn theå ña hôïp naøo (zusammengesetzte Substanz) ñeàu laø
moät hoãn hôïp (Aggregat) cuûa nhieàu baûn theå; vaø haønh ñoäng cuûa moät caùi ña
hôïp, hay caùi tuøy thuoäc vaøo caùi ña hôïp, xeùt nhö caùi ña hôïp, laø moät hoãn hôïp
cuûa nhieàu haønh ñoäng hay cuûa caùc tuøy theå ñöôïc phaân phoái ra (verteilt) trong
soá nhöõng baûn theå aáy. Taát nhieân moät keát quaû naûy sinh töø söï töông tranh cuûa
A352 nhieàu baûn theå haønh ñoäng laø ñieàu coù theå coù, neáu keát quaû naøy chæ ñôn thuaàn
ôû beân ngoaøi (v.d: söï vaän ñoäng cuûa moät vaät theå laø söï vaän ñoäng hôïp nhaát
cuûa taát caû moïi boä phaän cuûa noù). Theá nhöng, chæ coù caùc yù töôûng - nhö laø
caùc tuøy theå thuoäc veà moät höõu theå tö duy ôû beân trong - laø coù ñaëc tính khaùc.
Vì, giaû thöû ta suy töôûng höõu theå tö duy nhö caùi ña hôïp: aét moãi boä phaän cuûa
noù chöùa ñöïng moät boä phaän cuûa yù töôûng, nhöng goäp chung chuùng laïi môùi
chöùa ñöïng toaøn boä yù töôûng. Ñieàu naøy thaät laø maâu thuaãn. Vì, nhöõng bieåu
töôïng ñöôïc phaân phoái (verteilt) ra cho nhöõng höõu theå khaùc nhau (vd: caùc töø
rieâng leû cuûa moät caâu thô) khoâng bao giôø taïo neân ñöôïc moät yù töôûng toaøn boä
(moät caâu thô): do ñoù, yù töôûng khoâng theå tuøy thuoäc vaøo moät caùi ña hôïp, xeùt
nhö caùi ña hôïp. Vaäy noù chæ coù theå coù ñöôïc trong moät baûn theå; baûn theå naøy
khoâng phaûi laø moät hoãn hôïp cuûa nhieàu baûn theå, do ñoù laø tuyeät ñoái ñôn

*
Tính ñôn thuaàn (Simplizität, Einfachheit) cuûa linh hoàn: coù nôi chuùng toâi cuõng dòch laø “ñôn
tính”, “tính ñôn toá” (Xem “Nghòch lyù - Antinomie - thöù hai cuûa lyù tính thuaàn tuùy. B462-B471). #
tính ña hôïp (zusammengesetzt) cuûa vaät theå. (N.D).
**
Thaàn A-sin (Achilles): vò thaàn coù söùc maïnh khoång loà nhöng cuõng coù nhöôïc ñieåm chí töû ôû goùt
chaân (thaàn thoaïi Hy Laïp). (N.D).

496
 (1)
thuaàn (schlechterdings einfach) .

Caùi goïi laø nervus probandi [latinh: cô sôû chöùng minh chuû yeáu] cuûa
luaän cöù naøy naèm trong caâu: nhieàu bieåu töôïng phaûi ñöôïc chöùa ñöïng trong söï
thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa chuû theå-tö duy ñeå taïo neân moät yù töôûng. Nhöng
meänh ñeà naøy laïi khoâng bao giôø coù theå ñöôïc chöùng minh töø khaùi nieäm [ñôn
thuaàn]. Vì, khaùi nieäm [suoâng, khoâng coù tröïc quan] laøm sao coù theå laøm ñöôïc
A353 vieäc aáy? Meänh ñeà: “Moät yù töôûng chæ coù theå laø keát quaû cuûa söï thoáng nhaát
tuyeät ñoái cuûa höõu theå tö duy” khoâng theå ñöôïc lyù giaûi nhö moät meänh ñeà
phaân tích. Bôûi leõ, söï thoáng nhaát cuûa yù töôûng - hình thaønh töø nhieàu bieåu
töôïng - laø coù tính taäp theå (kollektiv) vaø, xeùt veà khaùi nieäm ñôn thuaàn, vöøa
coù theå aùp duïng cho söï thoáng nhaát taäp theå cuûa nhöõng baûn theå cuøng tham
gia taùc ñoäng (nhö söï vaän ñoäng cuûa moät vaät theå laø vaän ñoäng ña hôïp cuûa
moïi boä phaän cuûa vaät theå), vöøa aùp duïng cho söï thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa chuû
theå. Do ñoù, döïa theo quy luaät veà söï ñoàng nhaát, [meänh ñeà treân] khoâng theå
cho thaáy söï taát yeáu cuûa tieàn ñeà veà moät baûn theå ñôn thuaàn nôi moät yù töôûng
ña hôïp. Coøn neáu cho raèng meänh ñeà treân phaûi ñöôïc nhaän thöùc moät caùch
toång hôïp vaø hoaøn toaøn tieân nghieäm töø toaøn laø nhöõng khaùi nieäm [suoâng]
maø thoâi, laïi laø ñieàu khoâng ai daùm thöøa nhaän neáu hoï ñaõ bieát roõ cô sôû cho
khaû theå cuûa nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm maø ta ñaõ trình baøy tröôùc
ñaây.

Söï thoáng nhaát taát yeáu naøy cuûa chuû theå, nhö laø ñieàu kieän cho khaû theå
cuûa baát kyø moät yù töôûng naøo, laïi cuõng khoâng theå ñöôïc ruùt ra töø kinh
nghieäm. Vì kinh nghieäm khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc caùi taát yeáu, huoáng hoà
khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát tuyeät ñoái voán vöôït haún ra khoûi laõnh vöïc cuûa
noù. Vaäy, chuùng ta ruùt meänh ñeà naøy töø ñaâu ra, ñeå treân cô sôû ñoù, toaøn boä suy
luaän thuaàn lyù cuûa Taâm lyù hoïc döïa vaøo?

Roõ raøng laø: khi ta muoán hình dung moät höõu theå-tö duy, ta töï ñaët mình
vaøo vò trí aáy, vaø do ñoù, phaûi ñaùnh traùo chính chuû theå rieâng cuûa ta thaønh
khaùch theå maø ta muoán xem xeùt (ñieàu khoâng xaûy ra nôi baát kyø phöông caùch
A354 tìm hieåu naøo khaùc); vaø chæ vì theá maø ta ñoøi hoûi moät söï thoáng nhaát tuyeät ñoái
cuûa chuû theå cho moät yù töôûng, bôûi neáu khoâng seõ khoâng theå noùi ñöôïc raèng:
Toâi tö duy (caùi ña taïp trong moät bieåu töôïng). Vì maëc duø caùi toaøn boä cuûa yù
töôûng coù theå ñöôïc phaân chia (geteilt) vaø ñöôïc phaân phoái (verteilt) trong
nhieàu chuû theå, nhöng caùi Toâi-chuû quan thì khoâng theå ñöôïc phaân chia laãn
phaân phoái, vaø ta thieát ñònh tieân quyeát caùi Toâi-chuû quan naøy nôi moïi tö duy.

(1)
Khoaùc cho chöùng minh naøy moät lôùp aùo hoïc thuaät trònh troïng quen thuoäc laø ñieàu raát deã daøng. Tuy
nhieân, cô sôû cuûa chöùng minh naøy ñöôïc trình baøy moät caùch traàn truïi, vaø laïi theo kieåu phoå thoâng nhö
treân thieát töôûng cuõng ñaõ ñuû cho muïc ñích [pheâ phaùn] cuûa toâi ôû ñaây.

497
 Vaäy, cuõng gioáng nhö trong voõng luaän thöù nhaát tröôùc ñaây, chính meänh
ñeà moâ thöùc cuûa Thoâng giaùc: “Toâi tö duy” laø toaøn boä cô sôû ñeå treân ñoù Taâm
lyù hoïc thuaàn lyù daùm lieàu lónh môû roäng nhaän thöùc cuûa mình; meänh ñeà naøy
khoâng phaûi laø moät kinh nghieäm maø laø moâ thöùc cuûa Thoâng giaùc, voán gaén
lieàn vôùi baát kyø kinh nghieäm naøo vaø ñi tröôùc kinh nghieäm, vaø trong quan heä
vôùi moät nhaän thöùc khaû höõu noùi chung, noù phaûi ñöôïc xem laø moät ñieàu kieän
chuû quan ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc, nhöng ñaõ bò ta bieán thaønh ñieàu kieän
cho khaû theå cuûa moät nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng moät caùch sai laàm, töùc
laø bieán noù thaønh moät khaùi nieäm veà höõu theå-tö duy noùi chung, chæ vì ta
khoâng theå hình dung noù maø khoâng ñaët chính ta - vôùi moâ thöùc cuûa yù thöùc
cuûa ta - vaøo vò trí cuûa moät höõu theå khaû nieäm khaùc.

Nhöng söï ñôn thuaàn cuûa chính toâi (nhö laø linh hoàn) cuõng khoâng theå
ñöôïc suy ra moät caùch hieän thöïc töø meänh ñeà: Toâi tö duy, traùi laïi noù ñaõ
naèm saün trong baûn thaân yù töôûng naøy. Meänh ñeà “Toâi laø ñôn thuaàn” phaûi
A355 ñöôïc xem nhö laø moät söï dieãn ñaït tröïc tieáp cuûa söï Thoâng giaùc, cuõng gioáng
nhö suy luaän sai laàm cuûa Descartes*: “cogito, ergo sum” [latinh: toâi tö duy,
vaäy toâi toàn taïi] thöïc ra laø moät suy luaän laëp thöøa (tautologisch), vì caùi Cogito
(sum cogitans - caùi Toâi tö duy) dieãn ñaït tính thöïc taïi moät caùch tröïc tieáp.
Thöïc vaäy, “Toâi laø ñôn thuaàn” khoâng coù nghóa gì khaùc hôn laø chính bieåu
töôïng: “caùi Toâi”, bieåu töôïng naøy khoâng bao haøm moät tính ña taïp naøo caû
vaø chæ laø moät söï thoáng nhaát tuyeät ñoái (nhöng chæ ñôn thuaàn coù tính loâ-gíc).

Vaäy, luaän cöù taâm lyù hoïc noåi tieáng naøy chæ ñaët cô sôû treân söï thoáng nhaát
khoâng theå phaân chia cuûa moät bieåu töôïng ñôn thuaàn giöõ vai troø ñieàu khieån
ñoäng töø (das Verbum) [ñoäng töø: laø] ñoái vôùi moät chuû theå [con ngöôøi]. Song,
cuõng roõ raøng laø: chuû theå cuûa tuøy theå thoâng qua caùi Toâi gaén lieàn vôùi yù
töôûng chæ ñöôïc bieåu thò moät caùch sieâu nghieäm thoâi, chöù khoâng ghi nhaän baát
kyø moät thuoäc tính naøo cuûa chuû theå aáy hay nhaän bieát (kennen) hoaëc nhaän
thöùc (wissen) ñöôïc ñieàu gì veà chuû theå aáy caû. Caùi Toâi aáy coù nghóa laø “moät
caùi gì ñoù noùi chung” (chuû theå sieâu nghieäm), maø bieåu töôïng veà noù taát nhieân
phaûi laø ñôn thuaàn, chæ vì ta khoâng xaùc ñònh ñöôïc ñieàu gì caû nôi noù, cuõng
gioáng nhö chaéc chaén ta khoâng theå hình dung moät caùi gì ñôn thuaàn. Do vaäy,
söï ñôn thuaàn cuûa bieåu töôïng veà moät chuû theå khoâng phaûi laø moät nhaän thöùc
veà söï ñôn thuaàn cuûa baûn thaân chuû theå, vì moïi thuoäc tính cuûa chuû theå ñeàu
hoaøn toaøn bò tröøu töôïng hoùa, khi chuû theå chæ ñöôïc bieåu thò thoâng qua thuaät
ngöõ “caùi Toâi” hoaøn toaøn troáng roãng veà noäi dung (maø toâi coù theå aùp duïng
vaøo cho baát kyø chuû theå-tö duy naøo).

A356 Vaäy ta chæ chaéc chaén moät ñieàu laø: thoâng qua “caùi Toâi”, luùc naøo toâi
cuõng suy töôûng veà moät söï thoáng nhaát tuyeät ñoái, nhöng chæ laø söï thoáng nhaát
loâ-gíc cuûa chuû theå (söï ñôn thuaàn) chöù khoâng phaûi qua ñoù nhaän thöùc ñöôïc

*
Descartes, Reneù: trieát gia Phaùp, 1596-1650 (xem theâm: B620-630). (N.D).

498
 söï ñôn thuaàn thöïc söï cuûa chuû theå toâi. Cuõng gioáng nhö meänh ñeà: “Toâi laø
baûn theå” khoâng coù nghóa gì khaùc hôn laø phaïm truø thuaàn tuùy maø toâi khoâng
theå coù söï söû duïng (thöôøng nghieäm) in concreto [trong cuï theå], toâi cuõng ñöôïc
pheùp noùi: “Toâi laø moät baûn theå ñôn thuaàn”, töùc laø, bieåu töôïng veà baûn theå naøy
khoâng bao giôø chöùa ñöïng moät söï toång hôïp caùi ña taïp naøo caû; khaùi nieäm
hay caû meänh ñeà naøy khoâng daïy cho ta bieát chuùt gì veà chính ta nhö veà moät
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, vì baûn thaân khaùi nieäm veà baûn theå chæ ñöôïc söû
duïng nhö chöùc naêng cuûa söï toång hôïp, khoâng coù tröïc quan laøm cô sôû, do ñoù,
khoâng coù ñoái töôïng vaø chæ coù giaù trò nhö laø ñieàu kieän cuûa nhaän thöùc chöù
khoâng phaûi cuûa baát kyø moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi. Baây giôø ta haõy thöû
laøm moät thí nghieäm baèng caùch söû duïng sai laàm meänh ñeà naøy:
Baát cöù ai cuõng phaûi thuù nhaän raèng: söï khaúng ñònh veà baûn tính ñôn
thuaàn cuûa linh hoàn chæ coù ít nhieàu giaù trò naøo ñoù, trong chöøng möïc qua ñoù
toâi phaân bieät ñöôïc chuû theå naøy [linh hoàn] vôùi moïi thöù vaät chaát, vaø nhôø ñoù,
toâi coù theå loaïi tröø linh hoàn ra khoûi söï mong manh [khaû dieät] maø moïi vaät
chaát luoân phaûi chòu ñöïng. Meänh ñeà treân ñaây quaû thöïc ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå
hoaøn toaøn nhaém vaøo ñieàu ñoù, neân noù cuõng raát thöôøng ñöôïc dieãn ñaït nhö
sau: “Linh hoàn khoâng coù tính vaät theå”. Tuy nhieân, neáu toâi coù theå vaïch ra
raèng, cho duø ta coù thöøa nhaän moïi giaù trò khaùch quan cho meänh ñeà then
choát treân ñaây cuûa taâm lyù hoïc thuaàn lyù trong yù nghóa thuaàn tuùy cuûa moät
A357 phaùn ñoaùn thuaàn lyù ñôn thuaàn (töø caùc phaïm truø thuaàn tuùy), (töùc “taát caû
nhöõng gì tö duy ñeàu laø baûn theå ñôn thuaàn”), thì meänh ñeà naøy vaãn khoâng
theå söû duïng ñeå xaùc ñònh veà maët dò tính hay ñoàng tính cuûa linh hoàn ñoái vôùi
vaät chaát; vaø nhö theá laø khoâng khaùc gì toâi ñaõ ñaåy “nhaän thöùc” taâm lyù hoïc sai
laàm naøy vaøo laõnh vöïc cuûa caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn, bôûi noù thieáu haún tính
thöïc taïi cuûa moät söï söû duïng khaùch quan.

Trong Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ chöùng minh khoâng theå choái
caõi raèng: nhöõng vaät theå chæ laø nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn cuûa giaùc quan
beân ngoaøi chöù khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï thaân. Phuø hôïp vôùi yù nghóa ñoù, ta
coù quyeàn noùi: “chuû theå-tö duy cuûa ta khoâng coù tính vaät theå”, töùc laø: bôûi noù
ñöôïc ta hình dung nhö laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong, cho neân,
trong chöøng möïc chuû theå aáy tö duy, noù khoâng theå laø ñoái töôïng cuûa giaùc
quan beân ngoaøi, töùc khoâng theå laø moät hieän töôïng trong khoâng gian. Ñieàu aáy
cuõng coù nghóa: trong soá nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi, khoâng bao giôø coù theå
xuaát hieän cho ta nhöõng höõu theå-tö duy, xeùt nhö höõu theå-tö duy; hay noùi khaùc
ñi, ta khoâng theå tröïc quan caùc yù töôûng, yù thöùc laãn caùc ham muoán cuûa noù
v.v.. töø beân ngoaøi, vì taát caû nhöõng ñieàu naøy ñeàu thuoäc veà giaùc quan beân
trong. Trong thöïc teá, luaän cöù naøy coù veû laø luaän cöù töï nhieân vaø phoå thoâng
ñöôïc lyù trí bình thöôøng xöa nay raát öa chuoäng, neân töø raát xa xöa ngöôøi ta
ñaõ baét ñaàu xem linh hoàn nhö laø nhöõng höõu theå hoaøn toaøn dò bieät vôùi vaät
theå [hay thaân xaùc].

499
A358
Theá nhöng, duø quaûng tính, tính khoâng theå thaâm nhaäp, söï noái keát ña
hôïp vaø söï vaän ñoäng, noùi ngaén, taát caû nhöõng gì chæ coù theå do giaùc quan beân
ngoaøi mang laïi cho ta khoâng phaûi hoaëc khoâng chöùa ñöïng caùc yù töôûng, tình
caûm, xu höôùng hay quyeát ñònh, vì taát caû nhöõng caùi sau naøy ñeàu khoâng phaûi
laø nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi, thì chính Caùi gì ñoù laøm cô sôû
cho nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi, kích ñoäng giaùc quan cuûa ta ñeå giaùc quan
tieáp nhaän nhöõng bieåu töôïng veà khoâng gian, vaät chaát, hình theå v.v..; chính Caùi
gì ñoù, ñöôïc xem nhö laø Noumenon (hoaëc ñuùng hôn, nhö laø ñoái töôïng sieâu
nghieäm) laïi hoaøn toaøn coù theå chöùa ñöïng caùc ñieàu noùi treân, töùc ñoàng thôøi
cuõng coù theå laø chuû theå cuûa caùc yù töôûng; chæ coù ñieàu do phöông caùch maø
giaùc quan beân ngoaøi cuûa ta bò kích ñoäng, ta khoâng nhaän ñöôïc tröïc quan
naøo veà caùc bieåu töôïng, veà caùc yù muoán v.v maø chæ coù tröïc quan veà khoâng
gian vaø caùc quy ñònh cuûa khoâng gian thoâi. Vaû laïi, [baûn thaân] Caùi gì ñoù naøy
khoâng coù quaûng tính, khoâng phaûi khoâng theå thaâm nhaäp, khoâng phaûi ña hôïp,
vì taát caû nhöõng thuoäc tính naøy ñeàu chæ lieân quan ñeán caûm naêng vaø tröïc
quan cuûa noù, trong chöøng möïc ta bò kích ñoäng bôûi nhöõng ñoái töôïng [töï
thaân] töông töï (voán khoâng theå nhaän bieát ñöôïc ñoái vôùi ta). Caùc caùch dieãn
ñaït [veà nhöõng thuoäc tính naøy] khoâng heà giuùp ta nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng
aáy laø ñoái töôïng gì, traùi laïi chæ cho bieát: nhöõng thuoäc tính naøy cuûa nhöõng
hieän töôïng beân ngoaøi khoâng theå ñöôïc gaùn cho ñoái töôïng, xeùt nhö ñoái töôïng,
khi noù ñöôïc xem nhö ñoái töôïng töï thaân, khoâng coù quan heä vôùi giaùc quan
beân ngoaøi. Chæ coù ñieàu, caùc thuoäc tính cuûa giaùc quan beân trong nhö caùc bieåu
töôïng vaø tö duy khoâng heà maâu thuaãn gì vôùi ñoái töôïng naøy. Vaäy, theo ñoù,
A359 ngay caû ñöôïc thöøa nhaän tính ñôn thuaàn, thì baûn tính töï nhieân cuûa linh hoàn
con ngöôøi cuõng khoâng ñuû ñeå ñöôïc phaân bieät vôùi vaät chaát veà phöông dieän
caùi cô chaát (Substratum) cuûa baûn thaân vaät chaát, khi ta xem (ñuùng ra laø phaûi
xem) vaät chaát ñôn thuaàn nhö laø hieän töôïng.

Giaû thöû vaät chaát laø vaät-töï thaân, thì coù theå vaät chaát - nhö laø moät höõu
theå ña hôïp - hoaøn toaøn khaùc vôùi linh hoàn nhö laø moät höõu theå ñôn thuaàn.
Nhöng vì noù ñôn thuaàn laø hieän töôïng beân ngoaøi, maø cô chaát cuûa noù khoâng
ñöôïc nhaän thöùc thoâng qua baát kyø thuoäc tính naøo do ta neâu ra; do ñoù, [vì
khoâng bieát], ta vaãn coù theå giaû ñònh raèng vaät chaát laø ñôn thuaàn nôi töï thaân
noù, maëc duø trong phöông caùch noù kích ñoäng giaùc quan cuûa ta, vaät chaát taïo
ra trong ta tröïc quan veà quaûng tính vaø do ñoù, veà caùi ña hôïp; vaø giaû ñònh
raèng, trong quan heä vôùi giaùc quan beân ngoaøi cuûa ta, quaûng tính laø thuoäc
tính cuûa baûn theå [vaät chaát], nhöng nôi töï thaân noù, thuoäc tính aáy laïi laø caùc yù
töôûng, töùc laø coù theå ñöôïc vaät chaát hình dung baèng yù thöùc thoâng qua giaùc
quan beân trong cuûa chính noù. Baèng caùch nhö vaäy, cuøng moät söï vaät coù theå
laø coù tính vaät theå trong moái quan heä naøy, nhöng ñoàng thôøi laø moät höõu theå-
tö duy trong moät quan heä khaùc, maø caùc yù töôûng cuûa noù tuy ta khoâng theå
tröïc quan ñöôïc nhöng laïi coù theå tröïc quan caùc daáu hieäu cuûa noù ôû trong

500
 hieän töôïng. Qua giaû ñònh naøy, meänh ñeà cho raèng chæ coù linh hoàn (nhö laø
caùc baûn theå thuoäc chuûng loaïi ñaëc thuø) laø coù theå tö duy ñaõ bò maát ñi vaø chæ
coøn laïi yù nghóa thoâng duïng laø: con ngöôøi tö duy; töùc laø: cuõng chính höõu theå
aáy - nhö laø hieän töôïng beân ngoaøi - laø vaät chaát coù quaûng tính, nhöng beân
trong (töï thaân) laïi laø moät chuû theå khoâng phaûi ña hôïp maø laø ñôn thuaàn vaø
coù khaû naêng tö duy.
A360
Nhöng, trong khi vöøa khoâng cho pheùp moät giaû thuyeát nhö vaäy, ngöôøi ta
vöøa coù theå neâu leân nhaän xeùt toång quaùt raèng: khi toâi hieåu linh hoàn laø moät
höõu theå-tö duy töï thaân, thì baûn thaân caâu hoûi: lieäu noù coù ñoàng tính vôùi vaät
chaát hay khoâng (trong khi vaät chaát khoâng heà laø vaät-töï thaân maø chæ laø moät
loaïi bieåu töôïng ôû beân trong ta) roõ raøng laø khoâng oån, vì töï noù ñaõ roõ laø moät
vaät-töï thaân thì coù baûn tính khaùc haún so vôùi caùc quy ñònh chæ ñôn thuaàn noùi
leân traïng thaùi cuûa noù [nhö laø hieän töôïng].

Coøn neáu ta khoâng so saùnh caùi Toâi-tö duy vôùi vaät chaát maø vôùi caùi khaû
nieäm [ñoái töôïng sieâu nghieäm] laøm cô sôû cho hieän töôïng beân ngoaøi ñöôïc ta
goïi laø vaät chaát, thì, bôûi ta khoâng bieát gì veà caùi khaû nieäm naøy, neân ta cuõng
khoâng theå baûo linh hoàn laø khaùc vôùi caùi khaû nieäm naøy veà beân trong nhö theá
naøo caû.

Vaäy, caùi yù thöùc ñôn thuaàn khoâng phaûi laø moät nhaän thöùc veà baûn tính
ñôn thuaàn cuûa chuû theå chuùng ta, trong chöøng möïc caùi yù thöùc ñôn thuaàn
phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi vaät chaát nhö laø vôùi moät höõu theå ña hôïp.

Neáu khaùi nieäm naøy [söï ñôn thuaàn cuûa linh hoàn] khoâng duøng ñöôïc
trong tröôøng hôïp duy nhaát coù theå ñöôïc söû duïng, ñoù laø trong vieäc so saùnh
baûn thaân toâi vôùi caùc ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm beân ngoaøi nhaèm xaùc ñònh
ñaëc tính rieâng vaø neùt khu bieät veà baûn tính töï nhieân cuûa linh hoàn, thì roõ
A361 raøng ngöôøi ta chæ noùi lieàu khi baûo raèng nhaän thöùc ñöôïc caùi Toâi-tö duy hay
linh hoàn (moät teân goïi cho ñoái töôïng sieâu nghieäm cuûa giaùc quan beân trong)
laø ñôn thuaàn; vì theá, meänh ñeà naøy khoâng heà coù ñöôïc söï söû duïng naøo ñoái vôùi
nhöõng ñoái töôïng hieän thöïc vaø cuõng vì theá, khoâng môû roäng nhaän thöùc cuûa ta
moät chuùt naøo caû.

Toùm laïi, toaøn boä moân Taâm lyù hoïc thuaàn lyù suïp ñoå cuøng vôùi choã döïa
chính yeáu cuûa noù; vaø ôû ñaây cuõng nhö baát cöù nôi ñaâu, ta khoâng theå hy voïng
thoâng qua caùc khaùi nieäm suoâng (caøng khoâng theå thoâng qua moâ thöùc chuû
quan ñôn thuaàn cuûa moïi khaùi nieäm cuûa ta, ñoù laø yù thöùc), khoâng coù quan heä
vôùi kinh nghieäm khaû höõu, ñeå môû roäng nhaän thöùc; nhaát laø vì, baûn thaân khaùi
nieäm neàn taûng veà moät baûn tính ñôn thuaàn thuoäc veà loaïi caùc khaùi nieäm
khoâng bao giôø coù theå xuaát hieän trong baát kyø kinh nghieäm naøo, vaø do ñoù,
khoâng môû ra cho ta con ñöôøng naøo ñeå ñaït ñöôïc khaùi nieäm aáy nhö moät khaùi

501
 nieäm coù giaù trò khaùch quan.

VOÕNG LUAÄN THÖÙ BA VEÀ

TÍNH NHAÂN CAÙCH (PERSONALITÄT)

- Caùi gì coù yù thöùc veà söï ñoàng nhaát soá löôïng cuûa baûn ngaõ mình trong
nhöõng thôøi gian khaùc nhau, thì trong chöøng möïc ñoù, noù laø moät nhaân
caùch (eine Person):
- Nay, linh hoàn laø v.v..
- Do ñoù, linh hoàn laø moät nhaân caùch

PHEÂ PHAÙN VOÕNG LUAÄN THÖÙ BA

CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

Neáu toâi muoán nhaän thöùc söï ñoàng nhaát soá löôïng (numerische Identität)
cuûa moät ñoái töôïng beân ngoaøi thoâng qua kinh nghieäm, toâi phaûi löu yù ñeán söï
A362 thöôøng toàn cuûa hieän töôïng aáy vôùi tö caùch laø chuû theå coù quan heä vôùi taát caû
nhöõng caùi coøn laïi nhö laø vôùi tính quy ñònh [tuøy theå] cuûa noù, vaø ghi nhaän söï
ñoàng nhaát cuûa chuû theå aáy trong thôøi gian vì chuû theå aáy luoân thay ñoåi.
Nhöng baûn thaân toâi laïi laø moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong vaø moïi
thôøi gian chæ ñôn thuaàn laø moâ thöùc cuûa giaùc quan beân trong. Do ñoù, toâi lieân
heä taát caû cuõng nhö töøng moãi quy ñònh tieáp dieãn cuûa toâi vôùi caùi baûn ngaõ
ñoàng nhaát veà soá löôïng trong moïi thôøi gian, töùc laø trong moâ thöùc cuûa tröïc
quan beân trong veà chính toâi. Treân cô sôû naøy, tính nhaân caùch cuûa linh hoàn
khoâng theå ñöôïc xem nhö laø bò kheùp kín [ñaõ hoaøn taát], traùi laïi phaûi ñöôïc
xem nhö laø moät meänh ñeà hoaøn toaøn ñoàng nhaát cuûa Töï-yù thöùc trong thôøi
gian, vaø ñoù cuõng chính laø nguyeân nhaân taïi sao meänh ñeà naøy coù giaù trò tieân
nghieäm. Bôûi vì meänh ñeà naøy thöïc söï khoâng noùi leân ñieàu gì khaùc hôn laø:
trong toaøn boä thôøi gian, trong ñoù toâi coù yù thöùc veà chính toâi, thì toâi cuõng yù
thöùc veà thôøi gian naøy nhö laø caùi gì thuoäc veà söï thoáng nhaát cuûa baûn ngaõ toâi;
vaø laø ñoàng nghóa khi toâi noùi: toaøn boä thôøi gian naøy laø ôû trong toâi nhö laø
trong söï thoáng nhaát caù nhaân, hoaëc noùi: toâi toàn taïi trong moïi thôøi gian naøy
vôùi söï ñoàng nhaát soá löôïng.

Nhö theá, söï ñoàng nhaát cuûa nhaân caùch laø caùi ñöôïc baét gaëp moät caùch
khoâng theå traùnh khoûi trong yù thöùc cuûa rieâng toâi. Nhöng neáu toâi xem xeùt toâi
töø quan ñieåm cuûa moät ngöôøi khaùc (nhö laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân
ngoaøi cuûa ngöôøi aáy), thì ngöôøi quan saùt beân ngoaøi naøy môùi xem xeùt toâi ôû
trong thôøi gian, vì trong Thoâng giaùc, thôøi gian thöïc ra chæ ñöôïc hình dung ôû
beân trong chính toâi thoâi. Vaäy, duø ngöôøi quan saùt aáy coù thöøa nhaän caùi Toâi

502
 laø caùi luoân ñi keøm theo moïi bieåu töôïng cuûa toâi trong moïi thôøi gian trong yù
thöùc cuûa toâi, töùc thöøa nhaän caùi Toâi aáy vôùi söï ñoàng nhaát hoaøn toaøn, thì töø
caùi Toâi aáy, ngöôøi quan saùt khoâng theå suy ra söï thöôøng toàn khaùch quan
A363 cuûa chính baûn ngaõ toâi. Vì, trong tröôøng hôïp aáy, thôøi gian, trong ñoù ngöôøi
quan saùt ñaët toâi vaøo, khoâng phaûi laø thôøi gian ñöôïc baét gaëp trong chính toâi
maø laø thôøi gian trong caûm naêng cuûa ngöôøi ñoù, cho neân söï ñoàng nhaát voán
thieát yeáu gaén lieàn vôùi yù thöùc cuûa toâi khoâng vì theá maø cuõng gaén lieàn vôùi yù
thöùc cuûa ngöôøi ñoù, töùc laø vôùi tröïc quan beân ngoaøi cuûa ngöôøi ñoù veà chuû theå
cuûa toâi.

Vaäy, söï ñoàng nhaát cuûa yù thöùc veà chính toâi trong nhöõng thôøi gian khaùc
nhau chæ laø moät ñieàu kieän moâ thöùc cuûa caùc yù töôûng cuûa toâi vaø cuûa söï noái
keát giöõa chuùng, chöù khoâng heà chöùng minh söï ñoàng nhaát soá löôïng cuûa chuû
theå toâi, [nhö theå] trong ñoù, neáu khoâng xeùt ñeán söï ñoàng nhaát loâ-gíc cuûa caùi
Toâi, moät söï thay ñoåi nhö theá [cuûa caùc yù töôûng trong nhöõng thôøi gian khaùc
nhau] laïi coù theå dieãn ra; söï thay ñoåi aáy seõ khoâng cho pheùp duy trì söï ñoàng
nhaát [soá löôïng] cuûa caùi Toâi, maëc duø cuõng chính caùi Toâi cuøng teân goïi naøy
luoân luoân coù theå ñi keøm theo söï thay ñoåi; ñoù laø caùi Toâi [loâ-gíc] - trong baát
kyø traïng thaùi naøo khaùc, keå caû trong söï bieán ñoåi cuûa chuû theå - bao giôø cuõng
vaãn coù theå baûo toàn yù töôûng cuûa chuû theå trong thôøi gian tröôùc vaø truyeàn laïi
cho chuû theå ôû thôøi gian tieáp sau(1).

A364 Duø caâu noùi cuûa moät soá tröôøng phaùi coå ñaïi cho raèng “taát caû ñeàu troâi
chaûy vaø khoâng coù gì thöôøng toàn, coá ñònh trong theá giôùi naøy”* coù theå laø
khoâng ñuùng, bao laâu ngöôøi ta giaû
ñònh coù nhöõng baûn theå, theá nhöng caâu noùi aáy laïi khoâng theå phaûn baùc ñöôïc,
neáu chæ thoâng qua söï thoáng nhaát cuûa Töï-yù thöùc. Vì baûn thaân ta khoâng theå
xuaát phaùt töø yù thöùc cuûa ta veà söï thoáng nhaát aáy ñeå phaùn ñoaùn xem linh hoàn
laø thöôøng toàn hay khoâng, bôûi leõ ta chæ coù theå tính nhöõng gì ta coù yù thöùc môùi

(1) Moät vieân bi ñaøn hoài ñaåy moät vieân bi cuøng loaïi treân moät ñöôøng thaúng, truyeàn ñaït cho vieân bi
sau toaøn boä söï vaän ñoäng, töùc laø toaøn boä traïng thaùi cuûa noù (neáu ta chæ ñôn thuaàn nhìn caùc vò
trí trong khoâng gian). Döïa theo söï töông töï vôùi nhöõng vaät theå nhö vaäy, ta giaû ñònh nhöõng
baûn theå, trong ñoù baûn theå naøy truyeàn ñaït caùc bieåu töôïng cuøng toaøn boä yù thöùc cuûa noù sang
caùc baûn theå khaùc, vaø nhö vaäy moät chuoãi toaøn boä nhöõng baûn theå ñöôïc suy töôûng, trong ñoù caùi
A364 thöù nhaát truyeàn ñaït traïng thaùi cuøng taát caû yù thöùc cuûa noù cho caùi thöù hai; caùi naøy laïi truyeàn
ñaït traïng thaùi cuûa rieâng noù cuøng vôùi baûn theå tröôùc cho caùi thöù ba; vaø caùi thöù ba naøy cuõng
coù caùc traïng thaùi cuûa moïi caùi tröôùc cuøng vôùi traïng thaùi vaø yù thöùc cuûa rieâng noù. Vaäy, baûn theå
sau cuøng yù thöùc veà moïi traïng thaùi cuûa nhöõng baûn theå ñaõ bieán ñoåi tröôùc noù nhö laø yù thöùc veà
chính mình, vì nhöõng baûn theå tröôùc cuøng vôùi yù thöùc ñaõ ñöôïc chuyeån trao sang cho noù; vaø
khoâng coù ñieàu naøy, aét baûn theå sau cuøng ñaõ khoâng phaûi laø chính cuøng moät nhaân caùch trong
taát caû nhöõng traïng thaùi treân.
*
baét nguoàn töø caâu goác Hy Laïp: “panta rhei” (taát caû ñeàu troâi chaûy) thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ hoïc
thuyeát cuûa Heraklit, duø khoâng theå tìm thaáy baûn thaân caâu naøy trong caùc di vaên cuûa oâng, ngoaïi tröø
trong Platon (Kratylos 402a) (N.D).

503
 laø thuoäc veà baûn ngaõ ñoàng nhaát cuûa ta; tuy nhieân ñieàu ta taát yeáu phaûi phaùn
ñoaùn laø: chuùng ta vaãn laø chính chuùng ta trong toaøn boä thôøi gian maø ta coù yù
thöùc veà ta. Nhöng trong quan ñieåm cuûa ngöôøi quan saùt xa laï, ta laïi khoâng
theå xem ñieàu aáy laø coù giaù trò, bôûi vì, ôû vò trí cuûa hoï ta khoâng baét gaëp nôi
linh hoàn moät hieän töôïng thöôøng toàn naøo caû, ngoaøi bieåu töôïng ñôn thuaàn veà
caùi Toâi laø caùi ñi keøm vaø noái keát nhöõng bieåu töôïng, neân ta khoâng bao giôø coù
theå nhaän bieát lieäu caùi Toâi naøy (moät yù töôûng ñôn thuaàn) phaûi chaêng laïi
khoâng troâi chaûy gioáng nhö caùc yù töôûng coøn laïi voán thoâng qua noù maø ñöôïc
noái keát vôùi nhau.

A365 Ñaùng chuù yù laø, nhaân caùch vaø tieàn ñeà cuûa noù laø tính thöôøng toàn vaø do
ñoù, laø tính baûn theå cuûa linh hoàn chæ ñeán baây giôø môùi phaûi ñöôïc chöùng
minh. Vì neáu ta coù theå giaû ñònh ñieàu aáy nhö laø ñieàu kieän tieân quyeát, thì tuy
töø ñoù ta khoâng theå suy ra söï thöôøng toàn cuûa [baûn thaân] yù thöùc, nhöng laïi
suy ra ñöôïc khaû theå cuûa moät yù thöùc tieáp dieãn trong moät chuû theå ñöùng yeân;
yù thöùc naøy laø ñaõ quaù ñuû cho tính nhaân caùch nhôø vaøo vieäc keát quaû cuûa noù
chæ bò caét ñöùt sau suoát moät thôøi gian chöù khoâng ngöøng nghæ ngay laäp töùc.
Theá nhöng, söï thöôøng toàn naøy - ñöôïc xem nhö söï ñoàng nhaát veà soá löôïng
cuûa baûn ngaõ chuùng ta, do ta suy ra töø Thoâng giaùc ñoàng nhaát - vaãn khoâng
ñöôïc mang laïi baèng baát cöù caùi gì, traùi laïi, chæ xuaát phaùt töø Thoâng giaùc
ñoàng nhaát naøy, khaùi nieäm naøy môùi ñöôïc suy ra (khaùi nieäm veà baûn theå - neáu
ñöôïc tieán haønh moät caùch ñuùng ñaén - laø ñeán sau vaø phaûi ñöôïc suy ra töø
Thoâng giaùc naøy, vaø chæ nhö theá, khaùi nieäm baûn theå môùi coù theå ñöôïc söû
duïng moät caùch thöôøng nghieäm). Vaø cuõng vì söï ñoàng nhaát [soá löôïng] cuûa
nhaân caùch khoâng coù caùch naøo suy ra ñöôïc töø söï ñoàng nhaát [loâ-gíc] cuûa caùi
Toâi, töùc trong yù thöùc veà moïi thôøi gian, trong ñoù toâi nhaän thöùc chính toâi; do
ñoù tính baûn theå treân ñaây cuûa linh hoàn cuõng khoâng theå ñöôïc ñaët cô sôû treân
söï ñoàng nhaát aáy.

Trong khi ñoù, - gioáng nhö khaùi nieäm veà baûn theå vaø veà caùi ñôn thuaàn -
, khaùi nieäm veà nhaân caùch (trong chöøng möïc noù ñôn thuaàn coù nghóa sieâu
nghieäm, töùc laø söï thoáng nhaát cuûa chuû theå maø ta khoâng nhaän thöùc ñöôïc,
nhöng coù moät noái keát troïn veïn trong caùc quy ñònh cuûa noù thoâng qua Thoâng
giaùc) vaãn toàn taïi; vaø trong chöøng möïc ñoù, khaùi nieäm aáy laø caàn thieát vaø ñuû
cho vieäc söû duïng thöïc haønh [ñaïo ñöùc], nhöng ta khoâng bao giôø coù theå döïa
A366 vaøo khaùi nieäm aáy hoøng ñaït ñöôïc söû môû roäng nhaän thöùc veà chính ta thoâng
qua lyù tính thuaàn tuùy laø caùi löøa phænh ta veà söï thöôøng toàn khoâng ñöùt ñoaïn
cuûa chuû theå chæ töø khaùi nieäm suoâng veà caùi baûn ngaõ ñoàng nhaát, bôûi khaùi
nieäm naøy maõi laån quaån xoay quanh chính noù [theo nghóa phaân tích] vaø
khoâng giuùp ta giaûi quyeát ñöôïc baát kyø moät caâu hoûi duy nhaát naøo lieân quan
ñeán nhaän thöùc toång hôïp. Vaät chaát - neáu ñöôïc xem nhö moät vaät-töï thaân
(ñoái töôïng sieâu nghieäm) - tuy hoaøn toaøn khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc ñoái vôùi
ta, nhöng duø sao söï thöôøng toàn cuûa noù nhö laø hieän töôïng vaãn coù theå quan

504
 saùt ñöôïc, vì hieän töôïng aáy ñöôïc hình dung nhö laø caùi gì ôû beân ngoaøi ta.
Nhöng, neáu toâi muoán quan saùt caùi Toâi ñôn thuaàn beân caïnh söï thay ñoåi cuûa
moïi bieåu töôïng, toâi laïi khoâng coù caùi ñoái öùng (Correlatum) naøo khaùc cho caùc
so saùnh cuûa toâi ngoaøi laïi laø chính caùi Toâi, cuøng vôùi caùc ñieàu kieän phoå bieán
cuûa yù thöùc, vaø nhö theá, tröôùc moïi caâu hoûi, toâi khoâng theå ñöa ra gì hôn laø
caùc caâu traû lôøi laëp thöøa, baèng caùch ñaùnh traùo nhöõng thuoäc tính voán ñöôïc
mang laïi cho toâi nhö laø ñoái töôïng ñeå gaùn gheùp cho khaùi nieäm cuûa toâi vaø
cho söï thoáng nhaát cuûa noù, vaø do ñoù, ñaõ giaû
ñònh tieân quyeát chính ñieàu ngöôøi ta ñoøi hoûi phaûi ñöôïc bieát [khaúng ñònh ñieàu
leõ ra phaûi ñöôïc chöùng minh tröôùc ñaõ].

VOÕNG LUAÄN THÖÙ TÖ VEÀ YÙ THEÅ TÍNH (IDEALITÄT)

(CUÛA QUAN HEÄ BEÂN NGOAØI)

- Caùi gì maø söï toàn taïi cuûa noù chæ coù theå ñöôïc suy luaän nhö laø söï toàn taïi
cuûa moät nguyeân nhaân cho nhöõng tri giaùc ñöôïc mang laïi cho ta, thì chæ
coù moät söï toàn taïi ñaùng nghi ngôø (zweifelhafte Existenz);

A367 - Nay moïi hieän töôïng beân ngoaøi ñeàu thuoäc veà loaïi: söï toàn taïi cuûa chuùng
khoâng theå ñöôïc tri giaùc tröïc tieáp maø chæ coù theå ñöôïc suy luaän nhö laø
nguyeân nhaân cuûa nhöõng tri giaùc ñöôïc mang laïi;

- Vaäy, söï toàn taïi cuûa moïi ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi laø ñaùng
nghi ngôø. Toâi goïi söï thieáu xaùc tín naøy laø yù theå tính cuûa nhöõng hieän
töôïng beân ngoaøi, vaø hoïc thuyeát veà yù theå tính naøy goïi laø thuyeát duy
taâm, ñoái laäp vôùi thuyeát khaúng ñònh moät söï xaùc tín khaû höõu veà nhöõng
ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi, goïi laø thuyeát nhò nguyeân
(Dualism) *.

PHEÂ PHAÙN VOÕNG LUAÄN THÖÙ TÖ

CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

Tröôùc heát, ta haõy kieåm tra caùc tieàn ñeà. Ta coù theå khaúng ñònh ñuùng
ñaén raèng: chæ nhöõng gì ôû trong baûn thaân ta môùi coù theå ñöôïc tri giaùc tröïc
tieáp, vaø chæ coù söï toàn taïi cuûa chính toâi môùi coù theå laø ñoái töôïng cuûa moät tri
giaùc ñôn thuaàn. Vaäy, söï toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng hieän thöïc ôû beân ngoaøi toâi

*
Xem theâm: “Phaûn baùc thuyeát duy taâm” (B274-279). (N.D).

505
 (neáu töø naøy ñöôïc hieåu theo nghóa trí tueä - intellektuell*) khoâng bao giôø ñöôïc
mang laïi tröïc tieáp trong tri giaùc, maø chæ ñeán ñöôïc vôùi tri giaùc - laø moät söï
bieán thaùi cuûa giaùc quan beân trong - khi moät nguyeân nhaân beân ngoaøi cuûa tri
giaùc ñöôïc suy töôûng theâm vaøo ñaáy vaø do ñoù, laø ñöôïc suy luaän. Vì leõ ñoù,
Cartesius** cuõng coù lyù khi ñaõ giôùi haïn moïi tri giaùc trong nghóa heïp nhaát
vaøo nôi meänh ñeà: Toâi toàn taïi (nhö laø moät höõu theå tö duy). Ñieàu quaù roõ
raøng laø: vì caùi beân ngoaøi khoâng toàn taïi ôû beân trong toâi, neân toâi khoâng theå
A368 baét gaëp noù trong Thoâng giaùc cuûa toâi, do ñoù cuõng khoâng ôû trong tri giaùc
naøo caû bôûi tri giaùc thaät ra chæ laø moät quy ñònh cuûa Thoâng giaùc.

Vaäy, thöïc ra toâi khoâng tri giaùc nhöõng söï vaät beân ngoaøi maø chæ suy luaän
ra söï toàn taïi cuûa chuùng töø tri giaùc beân trong cuûa toâi, baèng caùch xem tri
giaùc nhö laø keát quaû maø caùi gì ñoù ôû beân ngoaøi môùi laø nguyeân nhaân gaàn guûi
nhaát. Nhöng suy luaän töø moät keát quaû ñöôïc cho ra moät nguyeân nhaân nhaát
ñònh bao giôø cuõng khoâng chaéc chaén, vì keát quaû coù theå ñöôïc naûy sinh töø
nhieàu hôn laø moät nguyeân nhaân. Theo ñoù, trong quan heä cuûa tri giaùc vôùi
nguyeân nhaân cuûa noù luùc naøo cuõng coù ñieàu ñaùng ngôø: phaûi chaêng nguyeân
nhaân aáy laø ôû beân trong hay ôû beân ngoaøi; phaûi chaêng taát caû nhöõng caùi ñöôïc
goïi laø tri giaùc beân ngoaøi chæ laø moät troø chôi ñôn thuaàn cuûa giaùc quan beân
trong cuûa ta, hay quaû chuùng coù lieân heä vôùi nhöõng ñoái töôïng hieän thöïc ôû beân
ngoaøi nhö vôùi nguyeân nhaân cuûa chuùng. Ít nhaát thì söï toàn taïi cuûa nguyeân
nhaân naøy laø chæ do suy luaän maø coù vaø chöùa ñöïng nguy cô sai laàm nhö
trong moïi suy luaän, trong khi ngöôïc laïi, ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong
(Baûn thaân toâi cuøng vôùi moïi bieåu töôïng cuûa toâi) ñöôïc tri giaùc moät caùch tröïc
tieáp vaø söï toàn taïi cuûa noù khoâng phaûi chòu söï nghi ngôø naøo.

Vaäy, ngöôøi ta khoâng ñöôïc hieåu nhaø duy taâm laø ngöôøi choái boû söï toàn
taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi cuûa giaùc quan, maø laø ngöôøi chæ khoâng
thöøa nhaän raèng söï toàn taïi naøy ñöôïc nhaän thöùc thoâng qua tri giaùc tröïc
A369 tieáp; vaø töø ñoù, nhaø duy taâm suy ra raèng ta khoâng bao giôø coù theå hoaøn toaøn
xaùc tín veà tính hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa chuùng thoâng qua moïi kinh
nghieäm khaû höõu.

Tröôùc khi toâi ñi vaøo trình baøy voõng luaän thöù tö veà maët aûo töôûng löøa
bòp cuûa noù, toâi xin löu yù raèng ta nhaát thieát phaûi phaân bieät hai maët cuûa moät
thuyeát duy taâm: sieâu nghieäm vaø thöôøng nghieäm. Toâi hieåu thuyeát duy taâm
sieâu nghieäm veà moïi hieän töôïng laø hoïc thuyeát, theo ñoù ta xem moïi hieän
töôïng chæ laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn chöù khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï

*
Intellektuell (trí tueä): khoâng lieân quan ñeán ñoái töôïng maø chæ lieân quan ñeán nhaän thöùc. Nhaân tieän,
caàn phaân bieät vôùi: “intelligibel” (khaû nieäm); “intellektual”: chæ ñôn thuaàn döïa treân giaùc tính;
intellektuieren (trí tueä hoùa): xem hieän töôïng nhö laø vaät-töï thaân # sensifizieren: caûm tính hoaù.
(N.D).
**
Cartesius: (latinh: Renatus Cartesius) = Reneù Descartes: trieát gia Phaùp, 1596-1650. (N.D).

506
 thaân, vaø do ñoù, xem thôøi gian vaø khoâng gian chæ laø caùc moâ thöùc caûm tính
cuûa tröïc quan cuûa ta, chöù khoâng phaûi caùc quy ñònh ñöôïc mang laïi hay laø
caùc ñieàu kieän cuûa ñoái töôïng nhö laø nhöõng vaät-töï thaân. Thuyeát duy taâm naøy
ñoái laäp laïi vôùi thuyeát duy thöïc sieâu nghieäm, xem thôøi gian vaø khoâng gian
nhö laø caùi gì ñöôïc mang laïi moät caùch töï thaân (ñoäc laäp vôùi caûm naêng cuûa
ta). Do ñoù, nhaø duy thöïc sieâu nghieäm hình dung nhöõng hieän töôïng beân
ngoaøi (neáu ngöôøi ta thöøa nhaän tính hieän thöïc cuûa chuùng) nhö laø nhöõng vaät-
töï thaân, toàn taïi ñoäc laäp vôùi ta vaø vôùi caûm naêng cuûa ta, töùc cuõng laø ôû beân
ngoaøi ta xeùt theo caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. Nhaø duy thöïc sieâu
nghieäm naøy cuõng laø ngöôøi sau ñoù ñaõ ñoùng vai nhaø duy taâm thöôøng nghieäm,
vaø sau khi ñaõ giaû ñònh tieân quyeát moät caùch sai laàm veà nhöõng ñoái töôïng cuûa
giaùc quan raèng, neáu chuùng ôû beân ngoaøi ta, thì chuùng cuõng phaûi coù söï toàn
taïi töï thaân duø khoâng coù giaùc quan; vaø chính trong caùch nhìn naøy, oâng ta
thaáy moïi bieåu töôïng cuûa giaùc quan ta laø khoâng ñuû ñeå taïo neân söï xaùc tín veà
tính hieän thöïc cuûa chuùng.

A370 Ngöôïc laïi, nhaø duy taâm sieâu nghieäm coù theå laø moät nhaø duy thöïc
thöôøng nghieäm, do ñoù coù theå goïi laø moät nhaø nhò nguyeân luaän, töùc laø, thöøa
nhaän söï toàn taïi cuûa vaät chaát maø khoâng phaûi ñi ra khoûi Töï-yù thöùc ñôn
thuaàn, vaø giaû ñònh moät caùi gì nhieàu hôn laø söï xaùc tín veà caùc bieåu töôïng ôû
trong toâi, töùc caùi “cogito, ergo sum” (“toâi tö duy, vaäy toâi toàn taïi”). Vì nhaø duy
taâm sieâu nghieäm chæ xem vaät chaát naøy vaø thaäm chí caû khaû theå beân trong
cuûa noù ñôn thuaàn coù giaù trò nhö laø hieän töôïng vaø chuùng seõ khoâng laø gì caû
neáu bò taùch rôøi khoûi caûm naêng cuûa ta, do ñoù, vôùi oâng, vaät chaát chæ laø moät
loaïi caùc bieåu töôïng (tröïc quan); caùc bieåu töôïng aáy ñöôïc goïi laø caùc bieåu
töôïng ôû beân ngoaøi, khoâng phaûi nhö theå chuùng quan heä vôùi nhöõng ñoái
töôïng töï thaân ôû beân ngoaøi, maø vì chuùng - caùc tri giaùc - quan heä vôùi khoâng
gian, trong ñoù taát caû ñeàu ôû beân ngoaøi nhau, nhöng baûn thaân khoâng gian laïi
laø ôû trong ta.

Ngay töø ñaàu chuùng toâi ñaõ tuyeân boá uûng hoä thuyeát duy taâm sieâu nghieäm
*
naøy . Do ñoù, trong thuyeát cuûa chuùng toâi, moïi vöôùng maéc ñeàu maát ñi, khi giaû
ñònh söï toàn taïi cuûa vaät chaát döïa treân baèng côù (das Zeugnis) veà Töï-yù thöùc
ñôn thuaàn cuûa ta, vaø qua ñoù tuyeân boá ñaõ chöùng minh ñöôïc baèng caùch naøo
söï toàn taïi cuûa chính toâi laïi nhö laø söï toàn taïi cuûa moät höõu theå-tö duy. Vì leõ,
toâi coù yù thöùc veà nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi, do ñoù chuùng toàn taïi vaø caû baûn
thaân toâi cuõng toàn taïi nhö laø ngöôøi coù nhöõng bieåu töôïng naøy. Nhöng nhöõng
ñoái töôïng beân ngoaøi (nhöõng vaät theå) laø nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn, do ñoù
cuõng khoâng gì khaùc hôn laø moät loaïi cuûa nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi, maø
nhöõng ñoái töôïng cuûa chuùng chæ thoâng qua nhöõng bieåu töôïng naøy môùi trôû
thaønh nhöõng caùi gì ñoù, song chuùng seõ khoâng laø gì caû neáu bò taùch rôøi khoûi

*
Xem theâm: “Thuyeát duy taâm sieâu nghieäm nhö laø chìa khoaù ñeå giaûi quyeát pheùp bieän chöùng vuõ truï
hoïc” (B519-525). (N.D).

507
 nhöõng bieåu töôïng naøy. Vaäy, nhöõng söï vaät beân ngoaøi toàn taïi cuõng nhö chính
A371 baûn thaân toâi toàn taïi, vaø caû hai ñeàu quan heä vôùi baèng côù tröïc tieáp laø Töï-yù
thöùc cuûa toâi, chæ vôùi söï khaùc nhau: bieåu töôïng veà baûn ngaõ cuûa toâi - nhö laø
veà chuû theå-tö duy - ñôn thuaàn quan heä vôùi giaùc quan beân trong, coøn nhöõng
bieåu töôïng bieåu thò nhöõng höõu theå coù quaûng tính laïi quan heä vôùi giaùc quan
beân ngoaøi. Ñeå coù ñöôïc tính hieän thöïc cuûa nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi, toâi
khoâng caàn phaûi suy luaän, cuõng gioáng nhö toâi khoâng caàn suy luaän trong
quan heä vôùi tính hieän thöïc cuûa ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong (nhöõng yù
töôûng cuûa toâi), vì leõ chuùng - veà caû hai maët - ñeàu khoâng gì hôn laø nhöõng
bieåu töôïng maø tri giaùc tröïc tieáp (yù thöùc) ñoàng thôøi laø moät baèng chöùng ñaày
ñuû cho tính hieän thöïc cuûa chuùng.

Vaäy, nhaø duy taâm sieâu nghieäm laø moät nhaø duy thöïc thöôøng nghieäm,
thöøa nhaän cho vaät chaát, nhö laø hieän töôïng, moät tính hieän thöïc; tính hieän
thöïc naøy khoâng phaûi do suy luaän maø laø ñöôïc tri giaùc tröïc tieáp. Ngöôïc laïi,
thuyeát duy thöïc sieâu nghieäm taát yeáu gaëp phaûi luùng tuùng vaø thaáy caàn thieát
phaûi nhöôøng choã cho thuyeát duy taâm thöôøng nghieäm, vì noù xem nhöõng ñoái
töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi laø caùi gì khaùc bieät vôùi baûn thaân caùc giaùc
quan vaø xem nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn laø nhöõng höõu theå ñoäc laäp, toàn
taïi ôû beân ngoaøi ta; bôûi vì thaät ra, nôi thuyeát naøy, duø coù yù thöùc toát nhaát ñoái
vôùi nhöõng bieåu töôïng veà nhöõng söï vaät treân, vaãn khoâng bao giôø xaùc tín ñöôïc
raèng neáu bieåu töôïng toàn taïi, thì caû ñoái töôïng töông öùng vôùi bieåu töôïng aáy
cuõng toàn taïi; ngöôïc laïi, trong heä thoáng cuûa chuùng ta, nhöõng söï vaät beân
ngoaøi naøy, töùc vaät chaát, - trong moïi hình theå vaø moïi söï bieán ñoåi cuûa chuùng
- , ñeàu khoâng gì hôn laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn, töùc laø nhöõng bieåu
töôïng toàn taïi ôû beân trong ta vaø tính hieän thöïc cuûa chuùng ñöôïc ta yù thöùc
moät caùch tröïc tieáp.
A372
Baây giôø, theo choã toâi bieát, taát caû caùc nhaø taâm lyù hoïc theo thuyeát duy
taâm thöôøng nghieäm ñeàu laø caùc nhaø duy thöïc sieâu nghieäm, neân quaû hoï ñaõ
tieán haønh moät caùch hoaøn toaøn trieät ñeå khi daønh cho thuyeát duy taâm thöôøng
nghieäm söï quan troïng lôùn, nhö daønh cho moät trong caùc vaán ñeà maø lyù tính
con ngöôøi khoù coù theå töï mình bieát caùch giaûi quyeát. Vì trong thöïc teá, neáu
ngöôøi ta xem nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi - nhö laø nhöõng bieåu töôïng - ñöôïc
taïo ra ôû trong ta laø do taùc ñoäng cuûa nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng söï vaät
töï thaân, toàn taïi ôû beân ngoaøi ta, thì khoâng bieát ñöôïc baèng caùch naøo coù theå
nhaän thöùc söï toàn taïi cuûa chuùng ngoaøi caùch thoâng qua suy luaän töø keát quaû
ra nguyeân nhaân; nhöng suy luaän nhö vaäy thì bao giôø cuõng vaãn ñaùng ngôø,
khoâng bieát nguyeân nhaân naøy laø ôû trong ta hay ôû ngoaøi ta. Trong khi ñoù,
ngöôøi ta coù theå thöøa nhaän raèng: coù moät caùi gì ñaáy - hieåu theo nghóa sieâu
nghieäm - laø ôû beân ngoaøi ta laøm nguyeân nhaân cho caùc tröïc quan beân ngoaøi
cuûa ta, nhöng caùi naøy khoâng phaûi laø ñoái töôïng ñöôïc ta hieåu trong soá nhöõng
bieåu töôïng veà vaät chaát vaø veà nhöõng vaät theå, vì chuùng ñeàu chæ laø nhöõng hieän

508
 töôïng, töùc caùc loaïi bieåu töôïng ñôn thuaàn luùc naøo cuõng chæ toàn taïi ôû beân
trong ta, vaø tính hieän thöïc cuûa chuùng döïa treân yù thöùc tröïc tieáp cuõng gioáng
nhö yù thöùc veà caùc yù töôûng cuûa rieâng toâi. Ñoái töôïng sieâu nghieäm, trong
quan heä vôùi tröïc quan beân trong laãn vôùi tröïc quan beân ngoaøi, ñeàu khoâng
theå nhaän thöùc ñöôïc nhö nhau. Nhöng ñoái töôïng sieâu nghieäm naøy laø caùi
khoâng ñöôïc baøn ñeán, traùi laïi ta chæ baøn veà ñoái töôïng thöôøng nghieäm, vaø
trong tröôøng hôïp ñoù, ñoái töôïng thöôøng nghieäm ñöôïc goïi laø beân ngoaøi, khi
noù ñöôïc hình dung trong khoâng gian; vaø laø moät ñoái töôïng beân trong khi
ñöôïc hình dung chæ trong caùc quan heä veà thôøi gian; coøn khoâng gian vaø thôøi
A373 gian thì caû hai ñeàu chæ ñöôïc baét gaëp ôû beân trong ta thoâi.

Vì thuaät ngöõ: “ôû beân ngoaøi ta” mang theo noù moät söï haøm hoà khoâng theå
traùnh khoûi, khi thì coù nghóa laø moät vaät-töï thaân toàn taïi khaùc bieät vôùi ta, khi
thì ñôn thuaàn laø caùi gì thuoäc veà hieän töôïng beân ngoaøi, neân ñeå cho khaùi
nieäm naøy - ñöôïc hieåu theo nghóa sau, töùc laø nghóa trong ñoù vaán ñeà taâm lyù
hoïc thöïc söï ñöôïc ñaët ra veà tính thöïc taïi cuûa tröïc quan beân ngoaøi cuûa ta -
ñöùng ngoaøi moïi söï nghi ngôø, ta caàn phaân bieät nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi
coù tính thöôøng nghieäm ñöôïc hieåu ôû ñaây vôùi nhöõng ñoái töôïng ñöôïc hieåu
theo nghóa sieâu nghieäm, baèng caùch goïi thaúng chuùng laø nhöõng söï vaät (Dinge)
ñöôïc baét gaëp ôû trong khoâng gian.

Khoâng gian vaø thôøi gian laø nhöõng bieåu töôïng tieân nghieäm, coù saún nôi
ta nhö laø caùc moâ thöùc cho tröïc quan caûm tính cuûa ta, tröôùc khi moät ñoái
töôïng hieän thöïc quy ñònh giaùc quan cuûa ta thoâng qua caûm giaùc ñeå hình
dung noù trong caùc quan heä caûm tính. Chæ coù caùi vaät chaát hay caùi hieän toàn
(das Reale) naøy, töùc caùi gì ñoù ñöôïc tröïc quan trong khoâng gian môùi taát yeáu
laáy tri giaùc laøm tieàn ñeà, vaø laø caùi, neáu ñoäc laäp vôùi tri giaùc - tri giaùc baùo
hieäu tính thöïc taïi cuûa caùi gì ñoù trong khoâng gian - thì khoâng trí töôûng töôïng
naøo coù theå bòa ñaët vaø saûn sinh ra ñöôïc. Vaäy, caûm giaùc laø caùi bieåu thò moät
tính hieän thöïc trong khoâng gian vaø thôøi gian, sau khi noù quan heä vôùi phöông
caùch naøy hay vôùi phöông caùch khaùc cuûa tröïc quan caûm tính. Moät khi caûm
A374 giaùc ñaõ ñöôïc mang laïi (caûm giaùc ñöôïc goïi laø tri giaùc khi noù ñöôïc aùp duïng
vaøo moät ñoái töôïng noùi chung nhöng khoâng xaùc ñònh ñoái töôïng aáy), thì thoâng
qua tính ña taïp cuûa noù moät soá ñoái töôïng naøo ñoù coù theå ñöôïc theâu deät neân
trong trí töôûng töôïng; tuy nhieân ñoái töôïng naøy - beân ngoaøi trí töôûng töôïng -
khoâng coù moät vò trí thöôøng nghieäm naøo trong khoâng gian hay trong thôøi
gian. Ñieàu naøy laø xaùc tín khoâng theå nghi ngôø, nhö khi ta thöû laáy caùc caûm
giaùc khoaùi laïc vaø ñau ñôùn hay caùc caûm giaùc veà caùi beân ngoaøi nhö veà maøu
saéc, ñoä aám v.v.. ta thaáy chính tri giaùc laø caùi phaûi ñöôïc mang laïi tröôùc tieân,
qua ñoù cuõng laø chaát lieäu ñeå suy töôûng veà nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan
caûm tính. Vaäy, tri giaùc naøy (ôû ñaây ta ñang chæ noùi ñeán caùc tröïc quan beân
ngoaøi) hình dung moät caùi gì hieän thöïc ôû trong khoâng gian. Vì, thöù nhaát, tri
giaùc laø bieåu töôïng veà moät tính hieän thöïc cuõng gioáng nhö khoâng gian laø bieåu

509
 töôïng veà moät khaû theå ñôn thuaàn cuûa vieäc cuøng toàn taïi beân nhau. Thöù hai,
hieän thöïc naøy ñöôïc hình dung cho giaùc quan beân ngoaøi, töùc laø trong khoâng
gian. Vaø thöù ba, baûn thaân khoâng gian khoâng gì khaùc hôn laø bieåu töôïng ñôn
thuaàn, do ñoù, trong khoâng gian, chæ coù nhöõng gì ñöôïc hình dung ôû beân
trong noù môùi coù theå coù giaù trò laø hieän thöïc (1), vaø ngöôïc laïi, nhöõng gì ñöôïc
mang laïi trong khoâng gian, töùc laø ñöôïc hình dung thoâng qua tri giaùc, thì
cuõng laø hieän thöïc ôû beân trong noù; vì neáu nhöõng gì khoâng ñöôïc mang laïi
moät caùch hieän thöïc ôû trong khoâng gian, töùc khoâng ñöôïc mang laïi moät caùch
A375 tröïc tieáp thoâng qua tröïc quan thöôøng nghieäm, chuùng cuõng khoâng theå ñöôïc
theâu deät [baèng trí töôûng töôïng], bôûi ngöôøi ta khoâng heà coù theå töôûng töôûng
caùi thöïc toàn cuûa caùc tröïc quan moät caùch tieân nghieäm ñöôïc.

Nhö theá, moïi tri giaùc beân ngoaøi chöùng minh moät caùch tröïc tieáp caùi
hieän thöïc ôû trong khoâng gian, hay ñuùng hôn, chöùng minh baûn thaân caùi hieän
thöïc (das Wirkliche selbst) vaø trong chöøng möïc ñoù, thuyeát duy thöïc thöôøng
nghieäm laø khoâng theå nghi ngôø, töùc laø, coù moät caùi gì ñoù hieän thöïc trong
khoâng gian töông öùng vôùi caùc tröïc quan beân ngoaøi cuûa ta. Thöïc vaäy, baûn
thaân khoâng gian, cuøng vôùi taát caû nhöõng hieän töôïng cuûa noù, ñeàu chæ ôû beân
trong toâi nhö laø nhöõng bieåu töôïng; nhöng ñoàng thôøi trong khoâng gian naøy,
caùi thöïc toàn hay laø chaát lieäu cuûa moïi ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi
ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc vaø ñoäc laäp vôùi moïi söï töôûng töôïng, vaø
cuõng khoâng theå coù ñöôïc vieäc: trong khoâng

(1)
Ngöôøi ta caàn löu yù meänh ñeà nghòch lyù (paradox) nhöng ñuùng ñaén naøy: “trong khoâng gian
khoâng coù gì ngoaøi caùi ñöôïc hình dung ôû beân trong noù”. Vì baûn thaân khoâng gian khoâng gì
khaùc hôn laø bieåu töôïng, do ñoù, caùi gì ôû beân trong noù, cuõng phaûi ñöôïc chöùa ñöïng trong bieåu
töôïng, vaø trong khoâng gian khoâng coù gì ngoaøi caùi ñöôïc hình dung moät caùch hieän thöïc ôû beân
A375 trong noù. Moät meänh ñeà thoaït nghe coù veû laï luøng: “moät söï vaät (eine Sache) chæ coù theå toàn taïi
ôû beân trong bieåu töôïng veà noù”, nhöng ôû ñaây, ñieàu chöôùng kyø aáy maát ñi, vì nhöõng söï vaät ñöôïc
ta baøn ôû ñaây khoâng phaûi laø nhöõng vaät-töï thaân, maø chæ laø nhöõng hieän töôïng, töùc laø nhöõng
bieåu töôïng thoâi.

510
A376 gian naøy laïi ñöôïc mang laïi moät caùi gì ôû beân ngoaøi ta (trong nghóa
sieâu nghieäm), bôûi baûn thaân khoâng gian khoâng laø gì caû neáu ôû beân ngoaøi caûm
naêng cuûa ta. Do ñoù, nhaø duy taâm nghieâm khaéc nhaát khoâng theå ñoøi hoûi ta
phaûi chöùng minh raèng ñoái töôïng ôû beân ngoaøi ta (trong nghóa chaët cheõ)
töông öùng vôùi tri giaùc cuûa ta. Bôûi leõ, neáu giaû thöû coù ñoái töôïng nhö theá, aét
noù khoâng theå ñöôïc hình dung vaø tröïc quan nhö laø ôû beân ngoaøi ta, vì ñieàu
naøy phaûi laáy khoâng gian laøm ñieàu kieän tieân quyeát, vaø tính hieän thöïc trong
khoâng gian, nhö laø tính hieän thöïc cuûa moät bieåu töôïng ñôn thuaàn, khoâng gì
khaùc hôn laø baûn thaân tri giaùc. Vaäy, caùi thöïc toàn cuûa nhöõng hieän töông beân
ngoaøi chæ laø hieän thöïc ôû beân trong tri giaùc vaø khoâng theå laø hieän thöïc baèng
caùch naøo khaùc caû.

Töø caùc tri giaùc - hoaëc thoâng qua moät troø chôi ñôn thuaàn cuûa söï töôûng
töôïng, hoaëc nhôø vaøo kinh nghieäm - nhaän thöùc veà nhöõng ñoái töôïng coù theå
ñöôïc taïo ra. Tuy nhieân, vaãn coù theå naûy sinh caùc bieåu töôïng löøa bòp, khoâng
töông öùng vôùi nhöõng ñoái töôïng; vaø söï löøa bòp aáy coù khi laø do moät söï nhaàm
laãn cuûa söï töôûng töôïng (trong giaác mô), khi thì do moät sai laàm cuûa oùc phaùn
ñoaùn (nôi caùi goïi laø söï löøa doái cuûa giaùc quan). Cho neân, ñeå traùnh aûo töôûng
sai laàm, ta phaûi tieán haønh theo quy taéc: “Caùi gì noái keát vôùi moät tri giaùc
theo caùc quy luaät thöôøng nghieäm, laø hieän thöïc”. Chæ coù ñieàu, söï löøa doái
naøy, cuõng nhö caùch phoøng veä ñeå choáng laïi noù, khoâng nhöõng ñuïng chaïm
ñeán thuyeát duy taâm maø caû ñeán thuyeát nhò nguyeân, vì ôû ñaây chæ lieân quan
ñeán moâ thöùc cuûa kinh nghieäm. Baùc laïi thuyeát duy taâm thöôøng nghieäm, nhö
laø baùc laïi moät thaéc maéc sai laàm veà tính thöïc taïi khaùch quan cuûa nhöõng tri
giaùc beân ngoaøi cuûa ta, chæ caàn ñieàu naøy laø ñuû: tri giaùc beân ngoaøi chöùng
minh moät caùch tröïc tieáp moät tính hieän thöïc ôû trong khoâng gian; khoâng
gian naøy, tuy töï noù chæ laø moät moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa nhöõng bieåu töôïng,
A377 nhöng trong quan heä vôùi moïi hieän töôïng beân ngoaøi (nhöõng hieän töôïng naøy
cuõng khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn), noù laïi coù tính
thöïc taïi khaùch quan; vì khoâng coù tri giaùc thì baûn thaân söï töôûng töôïng vaø
giaác mô cuõng khoâng theå coù ñöôïc, neân giaùc quan beân ngoaøi cuûa ta, xeùt veà
maët nhöõng döõ lieäu ñeå töø ñoù kinh nghieäm coù theå phaùt minh, coù nhöõng ñoái
töôïng hieän thöïc töông öùng ôû trong khoâng gian.

Nhaø duy taâm giaùo ñieàu* laø ngöôøi choái boû söï toàn taïi cuûa vaät chaát, coøn
nhaø duy taâm hoaøi nghi thì nghi ngôø söï toàn taïi aáy vì xem noù laø khoâng theå
chöùng minh ñöôïc. Nhaø duy taâm tröôùc sôû dó laø giaùo ñieàu vì oâng tin raèng ñaõ
tìm ra caùc maâu thuaãn trong khaû theå cuûa moät vaät chaát noùi chung, vaø ôû ñaây
ta chöa baøn ñeán. Chöông sau veà caùc suy luaän bieän chöùng, - phaàn giôùi thieäu

*
Trong B274, Kant xem George Berkeley (1685-1753) laø ñaïi bieåu cuûa “thuyeát duy taâm giaùo ñieàu”, vaø
Descartes laø ñaïi bieåu cuûa thuyeát “duy taâm hoaøi nghi”. (N.D).

511
 lyù tính trong cuoäc tranh caõi vôùi baûn thaân noù trong quan heä vôùi caùc khaùi
nieäm cuûa lyù tính veà khaû theå cuûa nhöõng gì thuoäc veà söï noái keát cuûa kinh
nghieäm - seõ giuùp giaûi quyeát söï khoù khaên naøy*. Coøn nhaø duy taâm hoaøi nghi,
- ngöôøi ñaû kích vaøo ngay cô sôû cuûa khaúng ñònh cuûa chuùng ta vaø xem söï xaùc
tín cuûa ta veà söï toàn taïi cuûa vaät chaát maø ta tin raèng coù theå ñaët cô sôû treân
tri giaùc tröïc tieáp, laø khoâng ñuû vöõng chaéc - laïi laø moät nhaø pheâ phaùn ñaày
thieän yù ñoái vôùi lyù tính con ngöôøi, trong chöøng möïc oâng buoäc ta phaûi luoân
môû to maét, thaän troïng trong töøng böôùc ñi nhoû nhaát cuûa kinh nghieäm thoâng
thöôøng, vaø nhöõng gì coù leõ ta chæ leùn luùt ñöa vaøo thì khoâng ñöôïc laäp töùc thu
nhaän nhö moät sôû höõu chính ñaùng. Söï boå ích do caùc pheâ phaùn cuûa thuyeát
duy taâm naøy mang laïi ôû ñaây laø ñieàu baây giôø ta thaáy roõ raøng. Caùc pheâ phaùn
A378 aáy thuùc ñaåy ta baèng vuõ löïc, - neáu ta khoâng muoán luùn saâu vaøo caùc khaúng
quyeát thoâng tuïc nhaát - ñeå ta nhaän ra raèng moïi tri giaùc, duø coù teân goïi laø
beân trong hay beân ngoaøi, ñeàu ñôn thuaàn nhö laø moät yù thöùc veà caùi gì gaén
lieàn vôùi caûm naêng cuûa ta, vaø khoâng xem nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi cuûa
caûm naêng laø nhöõng vaät-töï thaân maø chæ laø nhöõng bieåu töôïng; vaø cuõng nhö
baát kyø bieåu töôïng naøo khaùc, chuùng coù theå ñöôïc yù thöùc tröïc tieáp, nhöng sôû
dó goïi laø nhöõng bieåu töôïng beân ngoaøi, chæ vì chuùng gaén lieàn vôùi nhöõng giaùc
quan ñöôïc ta goïi laø giaùc quan beân ngoaøi, maø tröïc quan cuûa noù laø khoâng
gian voán khoâng gì khaùc hôn laø moät phöông caùch hình dung thaønh bieåu
töôïng ôû beân trong, trong ñoù caùc tri giaùc naøo ñoù noái keát laïi vôùi nhau.

Neáu ta xem nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi coù giaù trò nhö laø nhöõng vaät-töï
thaân, thì tuyeät ñoái khoâng theå naøo hieåu ñöôïc laøm theá naøo ta coù theå ñi ñeán
ñöôïc nhaän thöùc veà tính thöïc taïi cuûa chuùng ôû beân ngoaøi ta, trong khi ta chæ
ñôn thuaàn döïa vaøo bieåu töôïng toàn taïi ôû beân trong ta. Vì ngöôøi ta khoâng theå
caûm nhaän ñöôïc ôû beân ngoaøi mình, maø chæ trong baûn thaân mình, vaø vì theá,
toaøn boä Töï-yù thöùc khoâng cung caáp ñieàu gì ngoaøi nhöõng quy ñònh cuûa rieâng
chuùng ta. Do ñoù, thuyeát duy taâm hoaøi nghi buoäc ta phaûi tìm ñeán loái thoaùt
duy nhaát coøn laïi, ñoù laø ñeán vôùi yù theå tính cuûa moïi hieän töôïng, laø ñieàu
chuùng ta ñaõ chöùng minh trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, ñoäc laäp
vôùi caùc keát quaû hieän nay maø tröôùc ñaây ta chöa theå thaáy tröôùc ñöôïc. Nay
neáu ta hoûi: vaäy phaûi chaêng theo ñoù, chæ coù thuyeát nhò nguyeân laø coù theå coù
A379 ñöôïc trong taâm lyù hoïc; caâu traû lôøi laø: ñuùng vaäy! nhöng chæ trong nghóa
thöôøng nghieäm thoâi, töùc laø, trong söï noái keát cuûa kinh nghieäm, vaät chaát, nhö
laø baûn theå trong hieän töôïng, ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc cho giaùc
quan beân ngoaøi, gioáng nhö caùi Toâi-tö duy - cuõng nhö laø baûn theå trong hieän
töôïng - ñöôïc mang laïi cho giaùc quan beân trong, vaø caû hai maët hieän töôïng
aáy phaûi ñöôïc noái keát laïi theo caùc quy taéc maø phaïm truø [baûn theå] naøy ñaõ
mang vaøo trong söï noái keát caùc tri giaùc beân ngoaøi cuõng nhö beân trong cuûa
ta thaønh moät kinh nghieäm. Nhöng neáu ngöôøi ta muoán môû roäng khaùi nieäm

*
Xem B433… (N.D).

512
 veà thuyeát nhò nguyeân naøy - nhö vaãn thöôøng xaûy ra - , vaø hieåu noù theo nghóa
sieâu nghieäm, thì caû noù laãn caùi ñoái laäp vôùi noù, moät beân laø thuyeát duy linh,
beân kia laø thuyeát duy vaät ñeàu khoâng coù cô sôû, vì trong tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi
ta ñaõ hieåu sai tính chaát [vaø muïc ñích] cuûa caùc khaùi nieäm [caùc phaïm truø], vaø
xem söï khaùc nhau trong phöông caùch hình dung veà nhöõng ñoái töôïng -
nhöõng ñoái töôïng naøy, nôi töï-thaân chuùng, vaãn khoâng theå nhaän bieát ñöôïc ñoái
vôùi ta - laø moät söï khaùc nhau cuûa baûn thaân nhöõng söï vaät naøy. Caùi Toâi, ñöôïc
hình dung trong thôøi gian thoâng qua giaùc quan beân trong; vaø nhöõng ñoái
töôïng trong khoâng gian ôû beân ngoaøi toâi tuy ñuùng laø nhöõng hieän töôïng ñaëc
loaïi hoaøn toaøn khaùc nhau, nhöng khoâng phaûi qua ñoù chuùng ñöôïc suy töôûng
nhö laø nhöõng söï vaät (Dinge) khaùc nhau. Ñoái töôïng sieâu nghieäm laøm cô
sôû cho nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi cuõng nhö cho nhöõng gì thuoäc tröïc quan
beân trong khoâng phaûi laø vaät chaát töï-thaân, cuõng khoâng phaûi laø moät höõu theå-
tö duy töï thaân, maø chæ laø moät cô sôû khoâng nhaän thöùc ñöôïc cuûa nhöõng
hieän töôïng, vaø chæ nhöõng hieän töôïng naøy laø mang laïi khaùi nieäm thöôøng
A380 nghieäm veà loaïi tröôùc cuõng nhö veà loaïi sau.

Vaäy, ta trung thaønh vôùi quy taéc ñöôïc khaúng ñònh treân ñaây nhö söï pheâ
phaùn tröôùc maét ñang ñoøi hoûi ta, ta khoâng ñöôïc ñaåy caùc caâu hoûi cuûa ta ñi
quaù xa hôn nhöõng gì kinh nghieäm khaû höõu coù theå mang laïi ñoái töôïng cho
caùc caâu hoûi aáy, do ñoù, ta khoâng ñöôïc cho pheùp mình vöôït ra khoûi nhöõng ñoái
töôïng cuûa giaùc quan ñeå truy tìm nhöõng gì töï-thaân, töùc khoâng coù quan heä
naøo vôùi giaùc quan caû. Coøn neáu nhaø taâm lyù hoïc xem nhöõng hieän töôïng nhö
nhöõng vaät-töï thaân, thì vôùi tö caùch laø nhaø duy vaät, hoï chæ xem duy coù vaät
chaát; vôùi tö caùch laø nhaø duy linh, chæ xem duy coù baûn theå-tö duy (theo moâ
thöùc cuûa giaùc quan beân trong cuûa ta) hoaëc vôùi tö caùch laø nhaø nhò nguyeân
luaän, hoï xem caû hai nhö laø nhöõng söï vaät toàn taïi töï-thaân vaø ñöa chuùng vaøo
trong hoïc thuyeát cuûa hoï; söï ngoä nhaän aáy seõ luoân laøm cho hoï bò beá taéc trong
khi nguïy bieän veà phöông caùch toàn taïi töï-thaân cuûa caùi voán khoâng phaûi laø
vaät-töï thaân maø chæ laø hieän töôïng cuûa moät söï vaät noùi chung maø thoâi.

513
A381 XEM XEÙT KEÁT QUAÛ CHUNG CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC
THUAÀN TUÙY TÖØ CAÙC VOÕNG LUAÄN TREÂN ÑAÂY

Neáu ta so saùnh hoïc thuyeát veà linh hoàn [Taâm lyù hoïc], nhö laø Töï nhieân hoïc
(Physiologie)* veà giaùc quan beân trong vôùi hoïc thuyeát veà vaät theå, nhö laø moät
moân töï nhieân hoïc veà nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi, ta thaáy
raèng, chuùng coù ñieåm chung laø trong caû hai, coù nhieàu ñieàu coù theå ñöôïc nhaän
thöùc moät caùch thöôøng nghieäm, song laïi coù choã khaùc bieät ñaùng chuù yù, ñoù laø:
trong moân hoïc sau, coù nhieàu ñieàu coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân
nghieäm xuaát phaùt töø khaùi nieäm ñôn thuaàn veà moät höõu theå coù quaûng tính
vaø coù tính khoâng theå thaâm nhaäp, trong khi ôû khoa hoïc tröôùc, töø khaùi nieäm
[suoâng] veà moät höõu theå-tö duy, khoâng coù gì coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät
caùch toång hôïp tieân nghieäm caû. Lyù do nhö sau. Duø caû hai ñeàu laø nhöõng hieän
töôïng, nhöng hieän töôïng cho giaùc quan beân ngoaøi coù moät caùi gì oån ñònh,
hay ñöùng yeân mang laïi moät caùi cô chaát laøm neàn taûng cho caùc quy ñònh luoân
bieán ñoåi, vaø do ñoù, mang laïi moät khaùi nieäm toång hôïp, ñoù laø khaùi nieäm veà
khoâng gian vaø veà moät hieän töôïng ôû trong khoâng gian; trong khi ngöôïc laïi,
thôøi gian, moâ thöùc duy nhaát cuûa tröïc quan beân trong cuûa ta, khoâng coù caùi gì
ñöùng yeân, do ñoù chæ cho pheùp nhaän thöùc söï thay ñoåi cuûa caùc tính quy ñònh
chöù khoâng phaûi moät ñoái töôïng coù theå xaùc ñònh ñöôïc. Bôûi vì, trong caùi maø ta
goïi laø linh hoàn, taát caû ñeàu ôû trong doøng chaûy lieân tuïc vaø khoâng phaûi laø caùi
gì ñöùng yeân, coù leõ chæ ngoaïi tröø caùi Toâi ñôn thuaàn (neáu ta muoán goïi nhö
vaäy) vaø sôû dó goïi laø ñôn thuaàn laø vì bieåu töôïng naøy khoâng coù noäi dung naøo,
do ñoù, khoâng coù caùi ña taïp, neân noù coù veû hình dung, hay noùi ñuùng hôn,
bieåu thò cho ta moät ñoái töôïng coù tính ñôn thuaàn [ñôn toá]. [Theo nghóa ñoù],
caùi Toâi naøy aét phaûi laø moät tröïc quan, vaø vì tröïc quan laø caùi ñöôïc giaû ñònh
tieân quyeát (coù tröôùc moïi kinh nghieäm) ñoái vôùi tö duy noùi chung, neân vôùi tö
caùch laø tröïc quan, noù cung caáp nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm ñeå,
A382 neáu coù theå, hình thaønh moät nhaän thöùc thuaàn tuùy cuûa lyù tính veà baûn chaát töï
nhieân cuûa moät höõu theå-tö duy noùi chung. Chæ coù ñieàu, caùi Toâi naøy khoâng
phaûi laø tröïc quan, caøng khoâng phaûi laø khaùi nieäm veà baát kyø moät ñoái töôïng
naøo, maø chæ laø moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa yù thöùc voán ñi keøm caû hai loaïi bieåu
töôïng treân, vaø moâ thöùc naøy chæ coù theå vöôn leân thaønh caùc nhaän thöùc, trong
chöøng möïc coù moät caùi gì khaùc ñöôïc mang laïi trong tröïc quan ñeå mang laïi
chaát lieäu cho bieåu töôïng veà moät ñoái töôïng. Vaäy laø, toaøn boä moân Taâm lyù hoïc
thuaàn lyù suïp ñoå vôùi tö caùch laø moät moân khoa hoïc vöôït khoûi moïi quan naêng
cuûa lyù tính con ngöôøi, vaø ta khoâng coøn caùch naøo khaùc hôn laø phaûi nghieân
cöùu linh hoàn cuûa chuùng ta döïa theo manh moái höôùng daãn cuûa kinh nghieäm
vaø töï giôùi haïn mình trong caùc khuoân khoå cuûa nhöõng vaán ñeà khoâng ñi xa
hôn noäi dung khaû höõu cuûa nhöõng gì kinh nghieäm beân trong coù theå khaûo saùt

* *
Töï nhieân hoïc (Physiologie): xem chuù thích cho AIX (Lôøi Töïa 1 cuûa aán baûn A). (N.D).

514
 ñöôïc.

Nhöng, maëc duø moân hoïc naøy khoâng coù ích lôïi gì trong vieäc môû roäng
nhaän thöùc, vaø chæ goàm toaøn laø caùc voõng luaän, ngöôøi ta cuõng khoâng theå phuû
nhaän moät ích lôïi coù tính tieâu cöïc nhöng quan troïng cuûa noù, neáu noù ñöôïc
xem laø coù giaù trò nhö moät söï nghieân cöùu pheâ phaùn veà caùc laäp luaän bieän
chöùng cuûa ta, ñoù laø caùc voõng luaän cuûa lyù tính töï nhieân vaø thoâng thöôøng.

A383 Vaäy ta caàn moät hoïc thuyeát veà linh hoàn chæ ñaët cô sôû ñôn thuaàn treân
caùc nguyeân taéc thuaàn tuùy cuûa lyù tính ñeå laøm gì? Khoâng nghi ngôø gì, muïc
ñích haøng ñaàu laø ñeå baûo veä baûn ngaõ tö duy cuûa ta choáng laïi nguy cô cuûa
thuyeát duy vaät. Chính khaùi nieäm thuaàn lyù veà baûn ngaõ tö duy do ta mang laïi
ñaõ laøm coâng vieäc naøy. Vì traùi vôùi söï lo sôï do thuyeát treân gaây ra, raèng neáu
ngöôøi ta laáy maát vaät chaát ñi, thì qua ñoù moïi tö duy vaø baûn thaân söï toàn taïi
cuûa höõu theå-tö duy cuõng seõ bò thuû tieâu, ñieàu ñaõ ñöôïc chöùng minh roõ raøng
laø: neáu toâi laáy maát chuû theå-tö duy ñi, thì toaøn boä theá giôùi vaät theå cuõng phaûi
maát theo, vì theá giôùi aáy khoâng gì khaùc hôn laø hieän töôïng trong caûm naêng
cuûa chuû theå chuùng ta vaø laø moät loaïi nhöõng bieåu töôïng cuûa chuû theå.

Thaät ra qua ñoù, toâi khoâng nhaän thöùc ñöôïc gì nhieàu hôn veà caùc thuoäc
tính cuûa baûn ngaõ tö duy naøy, cuõng khoâng hieåu bieát gì veà söï thöôøng toàn cuûa
noù, caøng khoâng bieát veà söï toàn taïi ñoäc laäp cuûa noù ñoái vôùi caùi cô chaát sieâu
nghieäm cuûa nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi, bôûi ñieàu sau laãn ñieàu tröôùc ñeàu
khoâng nhaän bieát ñöôïc ñoái vôùi toâi. Nhöng vì hoaøn toaøn coù khaû naêng ñeå hy
voïng raèng toâi coù theå ruùt ra nguyeân nhaân cho vieäc toàn taïi ñoäc laäp vaø thöôøng
toàn cuûa baûn tính tö duy cuûa toâi tröôùc moïi thay ñoåi coù theå coù cuûa traïng thaùi
cuûa toâi töø caùc cô sôû khaùc hôn laø töø caùc cô sôû ñôn thuaàn tö bieän, neân, - khi
töï nguyeän thuù nhaän söï baát tri cuûa rieâng toâi - toâi ñaõ giaønh nhieàu thaéng lôïi
trong vieäc gaït boû caùc söï taán coâng giaùo ñieàu cuûa ñoái phöông tö bieän vaø cho
ñoái phöông thaáy raèng: hoï cuõng khoâng bao giôø coù theå coù hieåu bieát gì nhieàu
A384 hôn veà baûn tính töï nhieân cuûa chuû theå toâi hoøng phuû nhaän khaû naêng thöïc
hieän nhöõng nieàm hy voïng maø toâi luoân giöõ vöõng*.

Coù ba caâu hoûi bieän chöùng ñaët cô sôû treân aûo töôûng sieâu nghieäm cuûa caùc
khaùi nieäm taâm lyù hoïc, taïo neân muïc ñích thöïc söï cuûa moân Taâm lyù hoïc thuaàn
lyù vaø khoâng theå ñöôïc giaûi ñaùp ôû ñaâu khaùc hôn laø thoâng qua caùc nghieân cöùu
treân ñaây cuûa chuùng ta, ñoù laø:

1. veà khaû theå cuûa coäng ñoàng töông taùc giöõa linh hoàn vôùi moät cô theå höõu
cô, töùc laø khaû theå cuûa tính sinh vaät (Animalität) vaø traïng thaùi cuûa linh
hoàn trong ñôøi soáng cuûa con ngöôøi;

*
YÙ noùi: caùc nieàm hy voïng do caùc ñònh ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh mang laïi töø caùc cô sôû
khoâng phaûi tö bieän. (Xem: B833…). (N.D).

515
 2. veà luùc khôûi ñaàu cuûa coäng ñoàng naøy, töùc laø cuûa linh hoàn trong vaø tröôùc
khi con ngöôøi sinh ra;
3. veà söï keát thuùc cuûa coäng ñoàng naøy, töùc laø cuûa linh hoàn ôû trong vaø sau
caùi cheát cuûa con ngöôøi (vaán ñeà veà söï baát töû).

Toâi khaúng ñònh raèng: taát caû moïi khoù khaên maø ngöôøi ta töôûng raèng seõ
gaëp phaûi nôi caùc caâu hoûi naøy cuõng nhö caùc khaúng quyeát giaùo ñieàu ñöôïc ta
tìm caùch daønh cho uy theá cuûa moät söï tri kieán saâu xa hôn veà baûn tính cuûa
söï vaät hôn haún nhöõng gì lyù tính thoâng thöôøng coù theå coù ñöôïc, ñeàu döïa treân
moät söï nhaàm laãn (Blendwerk) ñôn thuaàn, theo ñoù ngöôøi ta ñaõ höõu theå hoaù
(hypostasiert) [bieán thaønh vaät theå] caùi ñôn thuaàn toàn taïi trong yù töôûng, vaø
trong cuøng phaåm tính aáy, ñaõ xem noù nhö laø moät ñoái töôïng hieän thöïc ôû beân
ngoaøi chuû theå-tö duy, töùc xem quaûng tính - voán khoâng gì khaùc hôn laø hieän
töôïng - laø moät thuoäc tính toàn taïi ñoäc laäp cuûa nhöõng söï vaät beân ngoaøi caû
khi khoâng coù caûm naêng cuûa ta, cuõng nhö xem söï vaän ñoäng nhö laø keát quaû
A385 dieãn ra moät caùch hieän thöïc vaø töï thaân caû ôû beân ngoaøi caùc giaùc quan cuûa
ta. Vì thaät ra, vaät chaát - maø coäng ñoàng töông taùc cuûa noù vôùi linh hoàn gôïi
neân söï thaéc maéc lôùn lao nhö theá - khoâng gì khaùc hôn laø moät moâ thöùc ñôn
thuaàn, hay laø moät loaïi bieåu töôïng naøo ñoù cuûa moät ñoái töôïng maø ta khoâng
bieát ñöôïc, thoâng qua tröïc quan ñöôïc goïi laø giaùc quan beân ngoaøi. Nhö vaäy,
coù theå coù caùi gì ñoù ôû beân ngoaøi ta maø hieän töôïng ñöôïc ta goïi laø vaät chaát
naøy töông öùng vôùi noù; nhöng trong cuøng moät phaåm tính nhö laø hieän töôïng,
noù khoâng toàn taïi beân ngoaøi ta, traùi laïi chæ nhö laø moät yù töôûng ôû beân trong
ta, duø yù töôûng naøy hình dung noù nhö laø toàn taïi beân ngoaøi ta thoâng qua giaùc
quan noùi treân. Vaäy, vaät chaát khoâng coù nghóa laø moät loaïi baûn theå hoaøn toaøn
khaùc bieät vaø dò tính vôùi ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong (linh hoàn), maø
chæ coù söï khaùc nhau veà loaïi cuûa nhöõng hieän töôïng veà nhöõng ñoái töôïng
(khoâng nhaän thöùc ñöôïc ñoái vôùi ta veà maët töï-thaân), maø nhöõng bieåu töôïng veà
chuùng ñöôïc ta goïi laø nhöõng bieåu töôïng beân ngoaøi so saùnh vôùi nhöõng bieåu
töôïng ñöôïc ta tính vaøo cho giaùc quan beân trong, duø chuùng cuõng ñeàu ñôn
thuaàn thuoäc veà chuû theå tö duy nhö taát caû nhöõng yù töôûng coøn laïi khaùc. | Tuy
nhieân, chæ coù nhöõng bieåu töôïng veà vaät chaát laø töï mình coù choã löøa mò naøy: vì
chuùng hình dung nhöõng ñoái töôïng trong khoâng gian, neân chuùng coù veû haàu
nhö thoaùt ly khoûi linh hoàn vaø troâi noåi ôû beân ngoaøi linh hoàn, trong khi baûn
thaân khoâng gian, trong ñoù chuùng ñöôïc tröïc quan, khoâng gì khaùc hôn laø moät
bieåu töôïng maø hình aûnh ngöôïc laïi cuûa noù trong cuøng moät phaåm tính khoâng
theå ñöôïc baét gaëp ôû beân ngoaøi linh hoàn. Vaäy, caâu hoûi khoâng coøn laø veà söï
coäng ñoàng töông taùc cuûa linh hoàn vôùi nhöõng baûn theå xa laï nhöng coù theå
nhaän thöùc ñöôïc ôû beân ngoaøi ta, maø chæ laø veà söï noái keát giöõa nhöõng bieåu
töôïng cuûa giaùc quan beân trong vôùi nhöõng bieán thaùi (Modifikationen) cuûa
caûm naêng beân ngoaøi cuûa ta, vaø veà vieäc laøm theá naøo ñeå chuùng ñöôïc noái keát
laïi vôùi nhau theo caùc quy luaät oån ñònh ñeå hôïp nhaát trong moät kinh nghieäm.

516
A386
Bao laâu ta goäp chung nhöõng hieän töôïng beân trong laãn beân ngoaøi laïi
vôùi nhau nhö laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn trong moät kinh nghieäm, ta seõ
khoâng thaáy coù gì laø voâ lyù, laøm cho söï coäng ñoàng töông taùc cuûa hai loaïi giaùc
quan naøy trôû thaønh laï luøng, khoù hieåu. Nhöng, bao laâu ta höõu theå hoaù nhöõng
hieän töôïng beân ngoaøi; chuùng khoâng coøn nhö laø nhöõng bieåu töôïng, traùi laïi,
trong cuøng moät phaåm tính, gioáng nhö chuùng toàn taïi ôû trong ta, chuùng cuõng
toàn taïi beân ngoaøi ta nhö nhöõng söï vaät töï thaân; thì khi caùc haønh ñoäng cuûa
chuùng - bieåu loä nhö nhöõng hieän töôïng traùi ngöôïc nhau trong moái quan heä, -
lieân heä vôùi chuû theå - tö duy cuûa ta, ta seõ coù moät tính naêng (Charakter) cuûa
nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng ôû beân ngoaøi ta; tính naêng naøy seõ khoâng hoaø
hôïp chung ñöôïc vôùi caùc keát quaû cuûa caùc nguyeân nhaân naøy ôû beân trong ta,
vì tính naêng aáy chæ lieân heä vôùi giaùc quan beân ngoaøi, coøn caùc keát quaû laïi lieân
heä vôùi giaùc quan beân trong, vaø tuy chuùng ñöôïc hôïp nhaát trong moät chuû theå
nhöng laïi heát söùc dò tính vôùi nhau. Ta khoâng coù caùc keát quaû [caùc taùc ñoäng]
beân ngoaøi naøo khaùc hôn laø caùc söï bieán ñoåi veà vò trí vaø khoâng coù caùc löïc
naøo khaùc hôn laø noã löïc ñôn thuaàn quy veà caùc moái quan heä trong khoâng
gian nhö laø caùc keát quaû cuûa chuùng. Theá nhöng, beân trong ta, caùc keát quaû
aáy chæ laø caùc yù töôûng, giöõa chuùng khoâng coù moái quan heä naøo veà vò trí, vaän
ñoäng, hình theå hay tính quy ñònh veà khoâng gian noùi chung, vaø ta ñaùnh maát
manh moái cuûa caùc nguyeân nhaân hoaøn toaøn nôi caùc keát quaû, laø nhöõng caùi töï
boäc loä caùc nguyeân nhaân ôû trong giaùc quan beân trong. Tuy nhieân, ta neân
A387 nghó raèng: nhöõng vaät theå khoâng phaûi laø nhöõng ñoái töôïng töï-thaân hieän dieän
cho ta, maø laø moät hieän töôïng ñôn thuaàn vaø khoâng ai bieát ñoái töôïng [sieâu
nghieäm] caû; vaø raèng, söï vaän ñoäng khoâng phaûi laø keát quaû cuûa moät nguyeân
nhaân khoâng ñöôïc bieát roõ naøy, maø chæ ñôn thuaàn laø hieän töôïng cuûa aûnh
höôûng cuûa nguyeân nhaân aáy treân giaùc quan ta, vaø do ñoù, caû hai khoâng phaûi
laø caùi gì ôû beân ngoaøi ta, traùi laïi ñôn thuaàn laø nhöõng bieåu töôïng ôû trong ta,
neân khoâng phaûi söï vaän ñoäng cuûa vaät chaát taïo ra trong ta nhöõng bieåu töôïng
maø baûn thaân söï vaän ñoäng (keå caû vaät chaát laøm cho mình ñöôïc nhaän ra qua
söï vaän ñoäng) laø bieåu töôïng ñôn thuaàn, vaø cuoái cuøng, toaøn boä söï khoù khaên
töï ta gaây ra ñeàu quy veà choã: baèng caùch naøo vaø thoâng qua nguyeân nhaân gì
khieán nhöõng bieåu töôïng cuûa caûm naêng ta laïi ôû trong söï noái keát vôùi nhau;
khieán cho nhöõng bieåu töôïng - ñöôïc ta goïi laø nhöõng tröïc quan beân ngoaøi -
coù theå ñöôïc hình dung nhö laø nhöõng ñoái töôïng ôû beân ngoaøi ta ñuùng theo
caùc quy luaät thöôøng nghieäm. | Caâu hoûi aáy hoaøn toaøn khoâng heà chöùa ñöïng söï
khoù khaên do ta nhaàm töôûng, laø phaûi giaûi thích nguoàn goác cuûa nhöõng bieåu
töôïng töø caùc nguyeân nhaân taùc ñoäng hoaøn toaøn xa laï, toàn taïi ôû beân ngoaøi ta,
baèng caùch laáy nhöõng hieän töôïng cuûa moät nguyeân nhaân khoâng ñöôïc
bieát laøm chính nguyeân nhaân ôû beân ngoaøi ta; ñieàu naøy khoâng theå gaây ra

517
 caùi gì khaùc hôn laø söï hoãn loaïn.

Trong nhöõng phaùn ñoaùn, nôi ñoù xuaát hieän moät söï ngoä giaûi
(Missdeutung: giaûi thích sai laïc) ñaõ baùm reã quaù saâu do thoùi quen laâu ñôøi,
A388 thaät khoâng theå naøo laøm cho söï ñieàu chænh coù ngay ñöôïc söï deã hieåu; ñieàu coù
theå laøm ñöôïc trong nhöõng tröôøng hôïp khaùc, khi khoâng coù caùi aûo töôûng
khoâng theå traùnh khoûi nhö theá naøy laøm roái loaïn khaùi nieäm. Vì theá, ôû ñaây,
vieäc giaûi phoùng lyù tính chuùng ta ra khoûi caùc thuyeát nguïy bieän khoù coù ngay
ñöôïc söï minh baïch caàn thieát cho moät söï thoaû maõn hoaøn toaøn.

Toâi hy voïng coù theå giuùp cho söï vieäc ñöôïc deã hieåu hôn baèng caùch sau
ñaây:

Moïi söï phaûn baùc coù theå ñöôïc chia ra laøm ba loaïi: caùc phaûn baùc giaùo
ñieàu, pheâ phaùn vaø hoaøi nghi. Phaûn baùc giaùo ñieàu laø nhaèm choáng laïi moät
meänh ñeà, coøn phaûn baùc pheâ phaùn laø nhaèm choáng laïi söï chöùng minh cuûa
meänh ñeà aáy. Caùi tröôùc ñoøi hoûi phaûi coù moät tri thöùc veà ñaëc ñieåm cuûa baûn
tính töï nhieân cuûa ñoái töôïng ñeå coù theå khaúng ñònh caùi ñoái laäp laïi vôùi meänh
ñeà veà ñoái töôïng naøy, do ñoù baûn thaân phaûn baùc naøy cuõng coù tính giaùo ñieàu
vaø töï cho raèng mình bieát veà ñaëc ñieåm ñang baøn ñuùng hôn laø phía ñoái laäp.
Coøn phaûn baùc goïi laø coù tính pheâ phaùn, vì noù khoâng ñuïng chaïm ñeán giaù trò
hay voâ giaù trò cuûa meänh ñeà maø chæ taán coâng vaøo söï chöùng minh cuûa meänh
ñeà aáy, neân khoâng caàn phaûi hieåu bieát ñoái töôïng toát hôn hay yeâu saùch moät söï
hieåu bieát toát hôn veà ñoái töôïng; noù chæ vaïch ra raèng khaúng ñònh naøy laø
khoâng coù cô sôû, chöù khoâng baûo raèng meänh ñeà aáy khoâng ñuùng. Söï phaûn
baùc coù tính hoaøi nghi thì ñaët meänh ñeà vaø phaûn ñeà trong tö theá ñoái laäp qua
laïi nhö laø hai phaùn baùc coù söùc naëng nhö nhau, cho caû hai thay phieân nhau,
moãi beân laøm meänh ñeà khaúng ñònh giaùo ñieàu vaø beân kia laøm meänh ñeà phaûn
baùc, do ñoù laøm cho caû hai phía ñoái laäp ñeàu loä roõ tính giaùo ñieàu ñeå [tieán
ñeán] phaù huûy hoaøn toaøn moïi phaùn ñoaùn veà ñoái töôïng. Nhö theá, caû hai söï
phaûn baùc giaùo ñieàu laãn hoaøi nghi ñeàu phaûi töï cho raèng mình coù söï hieåu bieát
trong möùc ñoä caàn thieát ñeå coù theå phaùn ñoaùn khaúng ñònh hay phuû ñònh. Chæ
A389 coù söï phaûn baùc mang tính pheâ phaùn laø thuoäc loaïi chæ caàn vaïch ra raèng
ngöôøi ta ñaõ khaúng quyeát döïa treân moät giaû ñònh voâ hieäu vaø ñôn thuaàn bòa
ñaët, vaø nhö theá, ñaùnh ñoå lyù luaän baèng caùch ruùt boû cô sôû giaùo ñieàu cuûa noù,
maø khoâng muoán noùi theâm ñieàu gì veà ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng.

Baây giôø, neáu döïa theo nhöõng khaùi nieäm thoâng thöôøng cuûa lyù tính veà söï
coäng ñoàng töông taùc giöõa chuû theå tö duy cuûa ta vôùi nhöõng söï vaät beân ngoaøi
ta, ta coù thaùi ñoä giaùo ñieàu vaø xem nhöõng söï vaät naøy nhö laø nhöõng ñoái
töôïng thöïc söï toàn taïi ñoäc laäp ñoái vôùi ta, töùc laø döïa theo moät thuyeát nhò
nguyeân sieâu nghieäm naøo ñoù, khoâng tính nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi naøy
nhö laø nhöõng bieåu töôïng thuoäc veà chuû theå, traùi laïi, gioáng nhö tröïc quan
caûm tính ñaõ cung caáp chuùng cho ta, ta ñaët chuùng nhö laø nhöõng ñoái töôïng

518
 (Objekte) ôû beân ngoaøi ta vaø hoaøn toaøn taùch rôøi chuùng ra khoûi chuû theå tö
duy. Chính söï nhaàm laãn naøy laø cô sôû cho moïi lyù luaän veà söï coäng ñoàng giöõa
linh hoàn vaø thaân xaùc, vaø ngöôøi ta khoâng bao giôø ñaët caâu hoûi: lieäu tính thöïc
taïi khaùch quan naøy cuûa nhöõng hieän töôïng coù hoaøn toaøn ñuùng ñaén hay
khoâng, traùi laïi ñaõ thöøa nhaän chuùng nhö laø tieàn ñeà tieân quyeát vaø chæ loay
hoay nguïy bieän veà phöông caùch laøm theá naøo ñeå hieåu vaø giaûi thích ñöôïc tính
thöïc taïi naøy. Veà vaán ñeà naøy [coäng ñoàng hoàn-xaùc] coù ba heä thoáng lyù luaän
thöïc söï duy nhaát khaû höõu vaø quen thuoäc, ñoù laø thuyeát veà aûnh höôûng vaät
lyù, veà söï hoaø ñieäu tieàn laäp vaø veà söï trôï giuùp sieâu nhieân.
A390
Hai loái giaûi thích sau cuøng trong ba thuyeát treân veà söï coäng ñoàng giöõa
linh hoàn vôùi vaät chaát ñaët cô sôû treân caùc phaûn baùc choáng laïi loái giaûi thích
ñaàu tieân - voán laø hình dung cuûa lyù trí thoâng thöôøng -; söï phaûn baùc aáy laø:
caùi gì xuaát hieän ra nhö laø vaät chaát thì thoâng qua aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa
noù khoâng theå laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng bieåu töôïng, vì nhö theá laø nguyeân
nhaân cuûa moät loaïi caùc keát quaû hoaøn toaøn dò tính. Nhöng, trong tröôøng hôïp
ñoù, hai thuyeát sau cuøng aáy khoâng theå noái keát khaùi nieäm veà moät vaät chaát -
voán khoâng gì hôn laø hieän töôïng, do ñoù töï thaân laø bieåu töôïng ñôn thuaàn
ñöôïc taïo ra thoâng qua nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi naøo ñoù - vôùi ñieàu hoï
hieåu veà ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi; bôûi neáu khoâng, hoï seõ baûo:
nhöõng bieåu töôïng veà nhöõng ñoái töôïng beân ngoaøi (nhöõng hieän töôïng) khoâng
theå laø caùc nguyeân nhaân beân ngoaøi cuûa nhöõng bieåu töôïng trong taâm thöùc ta
ñöôïc; nhöng phaûn baùc naøy laïi laø hoaøn toaøn voâ nghóa, vì khoâng ai laïi cho
raèng caùi ñaõ ñöôïc thöøa nhaän laø bieåu töôïng ñôn thuaàn laø moät nguyeân nhaân
beân ngoaøi caû. Vaäy, hoï phaûi höôùng lyù luaän cuûa hoï theo caùc nguyeân taéc cuûa
chuùng ta, roài baûo raèng caùi gì laø ñoái töôïng (sieâu nghieäm) ñích thöïc cuûa giaùc
quan beân ngoaøi cuûa ta khoâng theå laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng bieåu töôïng
(nhöõng hieän töôïng) ñöôïc ta hieåu döôùi teân goïi laø vaät chaát. Nhöng vì khoâng
ai töï cho laø coù cô sôû ñeå hieåu bieát chuùt gì veà nguyeân nhaân sieâu nghieäm cuûa
nhöõng bieåu töôïng cuûa giaùc quan beân ngoaøi caû, neân khaúng ñònh naøy cuûa hoï
laø hoaøn toaøn khoâng coù cô sôû. Coøn neáu hoï, - nhöõng ngöôøi nhaàm töôûng laø
A391 nhöõng keû caûi caùch hoïc thuyeát veà aûnh höôûng vaät lyù - muoán döïa theo phöông
caùch hình dung thoâng thöôøng cuûa thuyeát nhò nguyeân sieâu nghieäm, xem vaät
chaát, xeùt nhö laø vaät chaát, laø moät vaät töï-thaân (chöù khoâng phaûi nhö laø bieåu
töôïng ñôn thuaàn cuûa moät söï vaät khoâng ñöôïc bieát) vaø höôùng söï phaûn baùc
cuûa hoï vaøo choã chæ ra raèng: moät ñoái töôïng beân ngoaøi nhö theá - khoâng bieåu
loä moät tính nguyeân nhaân naøo khaùc hôn laø tính nguyeân nhaân cuûa caùc vaän
ñoäng töï-thaân - khoâng bao giôø coù theå laø nguyeân nhaân taùc ñoäng cuûa nhöõng
bieåu töôïng ñöôïc, maø phaûi coù moät höõu theå thöù ba chen vaøo giöõa ñeå, neáu
khoâng taïo laäp ñöôïc söï töông taùc qua laïi, thì ít ra cuõng taïo laäp söï töông öùng
vaø hoaø ñieäu giöõa hai beân; neáu vaäy, hoï phaûi baét ñaàu söï phaûn baùc cuûa hoï
baèng caùch chaáp nhaän caùi proton pseudos [Hy laïp: sai laàm nguyeân thuûy]
cuûa aûnh höôûng vaät lyù vaøo trong thuyeát nhò nguyeân cuûa hoï, vaø nhö vaäy,

519
 thoâng qua söï phaûn baùc naøy, hoï baùc boû khoâng nhöõng aûnh höôûng töï nhieân
maø caû tieàn ñeà nhò nguyeân cuûa chính hoï. Vaäy moïi khoù khaên lieân quan ñeán
söï noái keát giöõa baûn tính tö duy vôùi vaät chaát ñeàu chæ naûy sinh khoâng coù
ngoaïi leä töø khaùi nieäm nhò nguyeân leùn luùt treân ñaây: ñoù laø cho raèng vaät chaát,
xeùt nhö laø vaät chaát, khoâng phaûi laø hieän töôïng, töùc khoâng phaûi bieåu töôïng
ñôn thuaàn cuûa taâm thöùc, maø moät ñoái töôïng khoâng bieát ñöôïc töông öùng vôùi
noù, traùi laïi laø ñoái töôïng töï thaân, cuõng nhö toàn taïi ôû beân ngoaøi ta vaø ñoäc
laäp vôùi moïi caûm naêng.

A392 Nhö vaäy, ñeå choáng laïi giaû ñònh thoâng thöôøng veà aûnh höôûng vaät lyù,
khoâng theå ñöa ra moät phaûn baùc coù tính giaùo ñieàu ñöôïc. Bôûi vì, neáu ñoái
phöông giaû ñònh raèng: vaät chaát vaø söï vaän ñoäng cuûa noù chæ laø nhöõng hieän
töôïng ñôn thuaàn vaø do ñoù, baûn thaân chæ laø nhöõng bieåu töôïng, thì phaûn baùc
giaùo ñieàu chæ coù theå neâu ra khoù khaên raèng ñoái töôïng khoâng bieát ñöôïc cuûa
caûm naêng ta khoâng theå laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng bieåu töôïng trong ta
ñöôïc; theá nhöng, thöïc ra noù khoâng coù quyeàn ñöa ra khaúng ñònh nhö vaäy,
bôûi khoâng ai coù theå bieát nhöõng gì moät ñoái töôïng nhö theá [khoâng theå nhaän
thöùc ñöôïc ñoái vôùi ta] coù theå laøm hoaëc khoâng theå laøm. Vaäy, theo chöùng minh
cuûa chuùng ta ôû treân, phaûn baùc naøy taát yeáu phaûi thöøa nhaän thuyeát duy taâm
sieâu nghieäm naøy cuûa ta, vaø trong chöøng möïc ñoù noù roõ raøng khoâng ñöôïc
höõu theå hoaù (hypostasieren) nhöõng bieåu töôïng vaø khoâng ñöôïc ñaët chuùng, nhö
laø nhöõng söï vaät thöïc söï, ra ôû beân ngoaøi ta.

Trong khi ñoù, ñeå choáng laïi hoïc thuyeát thoâng thöôøng veà aûnh höôûng vaät
lyù, moät söï phaûn baùc coù cô sôû vaø mang tính pheâ phaùn laø hoaøn toaøn coù theå
laøm ñöôïc. Moät coäng ñoàng ñöôïc khaúng quyeát nhö treân kia giöõa hai loaïi baûn
theå, - baûn theå tö duy vaø baûn theå coù quaûng tính - laø ñöôïc ñaët cô sôû treân moät
thuyeát nhò nguyeân thoâ thieån vaø bieán caùi sau [baûn theå coù quaûng tính] - voán
khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn cuûa chuû theå tö duy -
thaønh nhöõng söï vaät toàn taïi töï-thaân. Do ñoù, aûnh höôûng vaät lyù bò hieåu moät
caùch sai laïc treân ñaây seõ hoaøn toaøn ñöôïc deïp boû thoâng qua vieäc ta phaùt hieän
cô sôû chöùng minh cuûa noù laø voâ hieäu vaø leùn luùt.

Vaäy, caâu hoûi kheùt tieáng chung quanh coäng ñoàng töông taùc giöõa tö duy
vaø caùi coù quaûng tính [linh hoàn vaø vaät chaát] seõ chæ quy veà caâu hoûi sau ñaây,
A393 neáu ta töôùc boû heát moïi ñieàu töôûng töôïng: ñoù laø, laøm theá naøo tröïc quan
beân ngoaøi, töùc tröïc quan veà khoâng gian (cuûa moät söï laáp ñaày khoâng
gian baèng hình theå vaø söï vaän ñoäng) coù theå coù ñöôïc trong moät chuû
theå-tö duy noùi chung? Nhöng khoâng ai coù theå tìm ra ñöôïc moät caâu traû lôøi
khaû höõu cho caâu hoûi naøy, vaø ngöôøi ta khoâng bao giôø coù theå laáp ñaày khoaûng
troáng tri thöùc naøy, traùi laïi, chæ coøn caùch bieåu thò raèng ngöôøi ta phaûi quy
nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi cho moät ñoái töôïng sieâu nghieäm laøm nguyeân
nhaân cho loaïi caùc bieåu töôïng naøy, nhöng ta laïi khoâng hieåu bieát gì veà ñoái
töôïng sieâu nghieäm aáy caû cuõng nhö chöa töøng coù ñöôïc baát kyø khaùi nieäm naøo

520
 veà noù. Trong moïi vaán ñeà xuaát hieän ra trong laõnh vöïc kinh nghieäm, ta xem
xeùt nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi nhö theå laø nhöõng ñoái töôïng töï thaân maø
khoâng caàn baän taâm ñeán cô sôû ban ñaàu cuûa khaû theå cuûa chuùng. Nhöng neáu
ta ñi ra ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm thì khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng
sieâu nghieäm laø thieát yeáu.

Töø nhöõng nhaän ñònh treân ñaây veà coäng ñoàng giöõa höõu theå tö duy vaø
höõu theå coù quaûng tính, vieäc giaûi quyeát moïi cuoäc tranh caõi hay phaûn baùc lieân
quan ñeán baûn tính tö duy tröôùc khi coù coäng ñoàng naøy (ñôøi soáng) hay sau
khi coäng ñoàng naøy ñaõ bò thuû tieâu (trong caùi cheát), laø moät heä luaän tröïc tieáp.
Quan ñieåm cho raèng chuû theå-tö duy ñaõ coù theå tö duy tröôùc khi coù moïi
coäng ñoàng vôùi theá giôùi vaät theå coù theå dieãn ñaït nhö sau: tröôùc söï khôûi ñaàu
cuûa loaïi hình naøy cuûa caûm naêng, qua ñoù moät caùi gì trong khoâng gian xuaát
hieän ra cho ta, thì cuõng chính nhöõng ñoái töôïng sieâu nghieäm ñang xuaát hieän
A394 ra trong traïng thaùi hieän taïi nhö laø vaät theå, ñaõ coù theå ñöôïc tröïc quan baèng
phöông caùch hoaøn toaøn khaùc. Nhöng quan ñieåm cho raèng linh hoàn, sau söï
thuû tieâu moïi coäng ñoàng vôùi theá giôùi vaät theå vaãn coù theå tieáp tuïc tö duy laïi
ñöôïc dieãn ñaït trong hình thöùc sau ñaây: khi loaïi hình caûm naêng, qua ñoù
nhöõng ñoái töôïng sieâu nghieäm - vaø ñöôïc xem laø khoâng theå nhaän bieát ñöôïc
trong hieän taïi - xuaát hieän ra cho ta nhö laø theá giôùi vaät chaát, ngöøng hoaït
ñoäng, thì cuõng khoâng phaûi vì theá maø moïi tröïc quan veà chuùng cuõng bò thuû
tieâu, vaø hoaøn toaøn coù theå laø, cuõng chính cuøng caùi ñoái töôïng khoâng bieát ñöôïc
aáy, maëc duø khoâng coøn ôû trong phaåm tính cuûa vaät theå, vaãn ñöôïc nhaän thöùc
bôûi chuû theå tö duy.

Taát nhieân, tuy khoâng ai coù theå daãn ra moät cô sôû toái thieåu naøo cho moät
khaúng ñònh nhö theá töø caùc nguyeân taéc tö bieän, thaäm chí khoâng bao giôø coù
theå chöùng minh ñöôïc khaû theå cuûa noù maø chæ giaû ñònh tieân quyeát thoâi; theá
nhöng cuõng khoâng ai coù theå ñöa ra moät phaûn baùc giaùo ñieàu coù giaù trò ñeå
choáng laïi. Vì, duø hoï laø ai, hoï cuõng khoâng theå bieát gì veà nguyeân nhaân tuyeät
ñoái vaø noäi taïi cuûa nhöõng hieän töôïng vaät theå vaø beân ngoaøi, cuõng nhö toâi hay
baát kyø moät ai khaùc. Vaäy, neáu hoï khoâng theå töï cho raèng coù cô sôû ñeå bieát tính
hieän thöïc cuûa nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi trong traïng thaùi hieän nay (trong
ñôøi soáng) döïa vaøo ñaâu, thì cuõng khoâng theå bieát gì veà ñieàu kieän cuûa moïi tröïc
quan beân ngoaøi hay veà baûn thaân chuû theå tö duy trong traïng thaùi sau khi
chuùng chaám döùt (trong caùi cheát).
A395
Toùm laïi, moïi tranh caõi veà baûn tính töï nhieân cuûa höõu theå tö duy cuûa ta
vaø söï noái keát cuûa noù vôùi theá giôùi vaät theå chæ laø moät keát quaû cuûa vieäc: ñoái
vôùi nhöõng gì ngöôøi ta khoâng coù hieåu bieát naøo, ngöôøi ta ñaønh laáp ñaày
khoaûng troáng aáy baèng caùc voõng luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy, bieán nhöõng yù
töôûng cuûa mình thaønh nhöõng söï vaät, vaø höõu theå hoaù chuùng, töø ñoù laøm naûy
sinh moät moân khoa hoïc bòa ñaët khoâng nhöõng ñoái vôùi nhöõng gì ngöôøi ta

521
 khaúng ñònh maø caû ñoái vôùi nhöõng gì ngöôøi ta phuû ñònh, baèng caùch: nhaàm
töôûng raèng coù ít nhieàu hieåu bieát veà nhöõng ñoái töôïng maø khoâng moät con
ngöôøi naøo coù theå nhaän thöùc ñöôïc; hoaëc bieán nhöõng bieåu töôïng cuûa rieâng
mình thaønh nhöõng ñoái töôïng vaø nhö theá, laån quaån maõi trong moät voøng troøn
baát taän cuûa nhöõng ñieàu haøm hoà vaø maâu thuaãn. Khoâng coù gì ngoaøi söï tænh
taùo cuûa moät söï pheâ phaùn nghieâm khaéc nhöng coâng bình môùi coù theå giaûi
thoaùt ta ra khoûi söï nhaàm laãn giaùo ñieàu aáy, söï nhaàm laãn ñaõ kieàm giöõ bieát
bao ñieàu trong caùc lyù luaän vaø caùc heä thoáng baèng nieàm haïnh phuùc töôûng
töôïng. | Söï pheâ phaùn aáy haïn ñònh moïi yeâu saùch tö bieän cuûa ta ñôn thuaàn
vaøo trong laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu, khoâng phaûi baèng söï cheá nhaïo
taàm thöôøng tröôùc caùc thöû nghieäm thöôøng bò thaát baïi hay baèng söï than thôû
ngaây thô veà caùc giôùi haïn cuûa lyù tính chuùng ta, traùi laïi, nhôø vaøo moät söï xaùc
ñònh ranh giôùi cuûa lyù tính, ñöôïc thöïc hieän döïa theo caùc Nguyeân taéc vöõng
chaéc; söï xaùc ñònh aáy coät chaët moät caùch ñaùng tin caäy nhaát caùi nihil ulterius
(latinh: khoâng phaûi thuoäc theá giôùi beân kia) cuûa lyù tính vaøo caùc moùng truï kieân
coá do baûn thaân Töï nhieân ñaõ döïng leân ñeå cuoäc du haønh cuûa lyù tính chuùng
ta tieáp tuïc tieán leân chæ trong chöøng möïc men theo bôø bieån keùo daøi voâ taän
cuûa kinh nghieäm chöù ta khoâng ñöôïc rôøi boû ñeå lieàu lónh böôùc vaøo ñaïi döông
voâ bôø beán luoân höùa heïn nhieàu trieån voïng löøa bòp, nhöng ruùt cuïc seõ buoäc ta
A396 phaûi töø boû heát moïi noã löïc laâu daøi, gian khoå aáy nhö phaûi töø boû nhöõng noã
löïc voâ voïng.

-------------o0o-------------

Ñeán ñaây, ta coøn nôï moät söï khaûo saùt roõ raøng vaø toång quaùt veà aûo töôûng
sieâu nghieäm nhöng laø töï nhieân trong caùc voõng luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy,
cuõng nhö bieän giaûi veà caùc trình töï coù heä thoáng cuûa caùc voõng luaän naøy dieãn
ra song song vôùi trình töï cuûa baûng caùc phaïm truø. Ta ñaõ khoâng theå laøm
coâng vieäc naøy ngay ôû ñaàu chöông, neáu khoâng muoán rôi vaøo nguy cô toái taêm
khoù hieåu hoaëc töï noùi tröôùc keát quaû moät caùch khoâng thích hôïp. Baây giôø ñuùng
laø luùc ta haõy hoaøn thaønh nhieäm vuï naøy.

Ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh moïi aûo töôïng (Schein) ôû choã: ñieàu kieän
chuû quan cuûa tö duy bò xem laø nhaän thöùc veà ñoái töôïng. Vaû laïi, trong
phaàn Daãn nhaäp cuûa Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm, chuùng ta ñaõ chæ roõ: lyù
tính thuaàn tuùy chæ nghieân cöùu caùi Toaøn theå cuûa söï toång hôïp nhöõng ñieàu
kieän cho moät caùi coù-ñieàu kieän ñöôïc cho. Nhöng vì leõ aûo töôïng bieän chöùng
cuûa lyù tính thuaàn tuùy khoâng theå laø aûo töôïng thöôøng nghieäm xuaát hieän nôi
moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm nhaát ñònh naøo ñoù, do vaäy, aûo töôïng bieän

522
 chöùng lieân quan ñeán caùi phoå bieán cuûa nhöõng ñieàu kieän cuûa tö duy, vaø chæ
coù ba tröôøng hôïp cuûa vieäc söû duïng lyù tính thuaàn tuùy moät caùch bieän chöùng,
A397 ñoù laø:

1. Söï toång hôïp caùc ñieàu kieän cuûa moät yù töôûng noùi chung;
2. Söï toång hôïp caùc ñieàu kieän cuûa tö duy thöôøng nghieäm;
3. Söï toång hôïp caùc ñieàu kieän cuûa tö duy thuaàn tuùy.

Trong caû ba tröôøng hôïp naøy, lyù tính thuaàn tuùy chæ ñôn thuaàn nghieân
cöùu caùi Toaøn theå tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp naøy, töùc laø, nghieân cöùu veà ñieàu
kieän maø baûn thaân laø voâ-ñieàu kieän. AÛo töôïng sieâu nghieäm goàm ba maët cuõng
ñaët cô sôû treân söï phaân chia naøy, daãn ñeán ba chöông cuûa pheùp bieän chöùng
vaø cuõng mang laïi YÙ nieäm cho baáy nhieâu moân khoa hoïc aûo töôûng töø lyù tính
thuaàn tuùy, ñoù laø Taâm lyù hoïc sieâu nghieäm, Vuõ truï hoïc vaø Thaàn hoïc. ÔÛ ñaây,
ta môùi ñeà caäp ñeán moân hoïc thöù nhaát.

Vì ñoái vôùi tö duy noùi chung, ta tröøu töôïng hoùa khoûi moïi quan heä cuûa yù
töôûng vôùi baát kyø moät ñoái töôïng naøo (duø laø ñoái töôïng cuûa giaùc quan hay cuûa
giaùc tính thuaàn tuùy), neân söï toång hôïp nhöõng ñieàu kieän cuûa moät yù töôûng noùi
chung (soá 1) khoâng heà coù tính khaùch quan, maø ñôn thuaàn chæ laø moät söï toång
hôïp cuûa yù töôûng vôùi chuû theå, nhöng bò xem moät caùch sai laàm laø moät bieåu
töôïng toång hôïp cuûa moät ñoái töôïng.

Nhöng heä quaû ôû ñaây laø: suy luaän bieän chöùng veà ñieàu kieän cuûa moïi tö
duy noùi chung, - baûn thaân ñieàu kieän naøy laø voâ-ñieàu kieän - , khoâng phaïm moät
sai laàm veà noäi dung (vì suy luaän tröøu töôïng hoaù khoûi moïi noäi dung hay ñoái
A398 töôïng) maø chæ phaïm sai laàm veà hình thöùc, neân phaûi ñöôïc goïi laø voõng
luaän. Ngoaøi ra, vì ñieàu kieän duy nhaát ñi keøm moïi tö duy laø caùi Toâi trong
meänh ñeà phoå bieán “Toâi tö duy”, neân lyù tính nghieân cöùu ñieàu kieän naøy, trong
chöøng möïc baûn thaân ñieàu kieän laø voâ-ñieàu kieän. Theá nhöng, noù chæ laø ñieàu
kieän hình thöùc, töùc laø söï thoáng nhaát loâ-gíc cuûa baát kyø yù töôûng naøo khi toâi
tröøu töôïng hoaù khoûi moïi ñoái töôïng vaø söï thoáng nhaát aáy laïi ñöôïc hình dung
nhö moät ñoái töôïng ñöôïc toâi tö duy, ñoù laø: baûn thaân toâi vaø söï thoáng nhaát voâ-
ñieàu kieän cuûa noù.

Nhöng neáu coù ai ñoù ñaët cho toâi caâu hoûi: moät söï vaät tö duy coù ñaëc
ñieåm gì? aét toâi khoâng theå traû lôøi ñöôïc gì caû moät caùch tieân nghieäm, bôûi caâu
traû lôøi phaûi coù tính toång hôïp (vì moät caâu traû lôøi phaân tích tuy coù theå giaûi
thích söï tö duy, nhöng khoâng mang laïi moät nhaän thöùc môû roäng naøo veà
nhöõng gì maø tö duy aáy döïa vaøo veà maët khaû theå). Baát kyø caâu traû lôøi toång
hôïp naøo cuõng ñoøi hoûi phaûi coù tröïc quan, nhöng tröïc quan laïi hoaøn toaøn bò
töôùc boû trong moät caâu hoûi toång quaùt nhö theá. Cuõng vaäy, khoâng ai coù theå traû

523
 lôøi moät caâu hoûi ñöôïc neâu trong tính phoå bieán chung chung theá naøy: moät söï
vaät vaän ñoäng phaûi coù ñaëc ñieåm gì? Khoâng theå traû lôøi, bôûi trong tröôøng hôïp
naøy, quaûng tính khoâng theå thaâm nhaäp (vaät chaát) khoâng heà ñöôïc mang laïi
[trong tröïc quan]. Toâi khoâng theå bieát ñöôïc caâu traû lôøi cho caâu hoûi toång quaùt
chung chung nhö theá, nhöng trong moät tröôøng hôïp caù bieät, töùc trong meänh
ñeà dieãn ñaït caùi Töï-yù thöùc: “Toâi tö duy”, coù veû nhö toâi coù theå traû lôøi ñöôïc!
Vì caùi Toâi naøy laø chuû theå ñaàu tieân, töùc laø baûn theå; baûn theå aáy laø ñôn thuaàn
A399 v.v.. Theá nhöng, trong tröôøng hôïp naøy, chuùng ñeàu toaøn laø caùc meänh ñeà kinh
nghieäm, vaø khoâng theå chöùa ñöïng caùc thuoäc tính nhö theá (voán khoâng coù tính
thöôøng nghieäm) maø khoâng coù moät quy luaät chung noùi leân caùc ñieàu kieän cho
khaû theå cuûa tö duy noùi chung vaø moät caùch tieân nghieäm. Baèng caùch aáy, söï
ngoä nhaän cuûa toâi veà baûn tính töï nhieân cuûa moät höõu theå tö duy - töùc chæ do
phaùn ñoaùn töø toaøn laø caùc khaùi nieäm suoâng - thoaït tieân chöa cho pheùp toâi
phaùt hieän ngay ñöôïc sai laàm cuûa mình.

Chæ coù söï nghieân cöùu saâu hôn veà nguoàn goác cuûa caùc thuoäc tính ñöôïc
toâi gaùn cho caùi Toâi nhö cho moät höõu theå-tö duy noùi chung môùi coù theå phaùt
hieän ñöôïc sai laàm naøy. Caùc thuoäc tính aáy khoâng gì khaùc hôn laø caùc phaïm
truø thuaàn tuùy, qua ñoù toâi khoâng bao giôø suy töôûng moät ñoái töôïng nhaát
ñònh maø chæ suy töôûng söï thoáng nhaát cuûa caùc bieåu töôïng nhaèm xaùc ñònh
moät ñoái töôïng cuûa caùc bieåu töôïng aáy. Khoâng coù moät tröïc quan laøm cô sôû thì
phaïm truø ñôn ñoäc khoâng theå taïo ra cho toâi khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng, bôûi
chæ thoâng qua tröïc quan, ñoái töôïng môùi ñöôïc mang laïi ñeå sau ñoù ñöôïc suy
töôûng phuø hôïp vôùi phaïm truø. Khi toâi baûo moät söï vaät laø moät baûn theå trong
theá giôùi hieän töôïng, thì tröôùc ñoù caùc thuoäc tính cuûa tröïc quan veà noù phaûi
ñöôïc mang laïi cho toâi, baáy giôø toâi môùi phaân bieät caùi thöôøng toàn vôùi caùi khaû
bieán; caùi cô chaát (baûn thaân söï vaät) vôùi nhöõng gì chæ ñôn thuaàn phuï thuoäc
vaøo noù. Khi toâi goïi moät söï vaät laø coù tính ñôn thuaàn [khoâng phaûi ña hôïp] ôû
trong theá giôùi hieän töôïng, toâi hieåu raèng tröïc quan veà noù tuy laø moät boä phaän
A400 cuûa hieän töôïng nhöng baûn thaân boä phaän naøy laø khoâng theå phaân chia v.v..
Nhöng neáu moät caùi gì chæ ñöôïc nhaän thöùc nhö laø coù tính ñôn thuaàn ôû trong
khaùi nieäm chöù khoâng phaûi ôû trong tröïc quan, thì qua ñoù toâi khoâng coù nhaän
thöùc thöïc söï naøo veà ñoái töôïng maø chæ coù nhaän thöùc veà khaùi nieäm cuûa toâi do
toâi taïo ra cho moät caùi gì ñoù noùi chung, khoâng ñuû söùc coù noãi moät tröïc quan
thöïc söï naøo. Toâi chæ noùi raèng, toâi suy töôûng moät caùi gì ñoù hoaøn toaøn coù tính
ñôn thuaàn, bôûi toâi khoâng thöïc söï bieát ñöôïc gì hôn ngoaøi vieäc noùi: coù moät caùi
gì ñoù.

Caùi Thoâng giaùc ñôn thuaàn (caùi Toâi) laø baûn theå ôû trong khaùi nieäm; noù
coù tính ñôn thuaàn ôû trong khaùi nieäm v.v.., vaø khi phaùt bieåu nhö vaäy, taát caû
caùc ñònh lyù treân ñaây cuûa Taâm lyù hoïc coù söï ñuùng ñaén khoâng theå choái caõi.
Duø vaäy, qua ñoù, nhöõng gì ta thöïc söï muoán bieát veà linh hoàn ñeàu khoâng heà
ñöôïc nhaän thöùc, vì moïi thuoäc tính noùi treân ñeàu khoâng coù giaù trò veà maët tröïc

524
 quan, vaø khoâng coù keát quaû naøo coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo trong kinh nghieäm;
do ñoù chuùng hoaøn toaøn troáng roãng. Bôûi leõ, khaùi nieäm nhö treân veà baûn theå
khoâng cho toâi bieát raèng linh hoàn töï thaân tieáp tuïc thöôøng toàn; cuõng khoâng
cho bieát noù laø moät boä phaän cuûa caùc tröïc quan beân ngoaøi maø baûn thaân
khoâng theå phaân chia ñöôïc nöõa, vì theá khoâng theå sinh ra hay maát ñi bôûi caùc
bieán ñoåi cuûa töï nhieân; töùc toaøn laø caùc thuoäc tính giuùp toâi nhaän ra linh hoàn
trong moái quan heä vôùi kinh nghieäm vaø coù theå gôïi môû cho toâi nhaän thöùc veà
nguoàn goác laãn traïng thaùi töông lai cuûa noù. Nhöng neáu toâi chæ noùi thoâng qua
phaïm truø ñôn thuaàn raèng: linh hoàn laø moät baûn theå ñôn thuaàn, thì roõ raøng
laø: vì khaùi nieäm traàn truïi cuûa giaùc tính veà baûn theå khoâng chöùa ñöïng ñieàu gì
hôn laø phaûi hình dung moät söï vaät, nhö laø chuû theå-töï thaân, khoâng theå töï
A401 mình laïi laø thuoäc tính cuûa moät söï vaät khaùc; töø ñoù khoâng theå daãn ñeán caùi gì
coù tính thöôøng toàn, vaø thuoäc tính “ñôn thuaàn” chaéc chaén cuõng khoâng theå
ñöôïc theâm vaøo cho söï thöôøng toàn naøy; vaäy laø qua ñoù, nhöõng gì linh hoàn coù
theå coù ñöôïc nôi nhöõng söï bieán ñoåi cuûa theá giôùi [töï nhieân] ñeàu khoâng heà
ñöôïc truyeàn ñaït gì cho ta caû. Coøn neáu giaû thöû ngöôøi ta coù theå baûo cho ta
bieát raèng, linh hoàn laø moät boä phaän coù tính ñôn thuaàn cuûa vaät chaát, thì
töø nhöõng gì kinh nghieäm daïy cho bieát veà vaät chaát, aét ta coù theå suy ra tính
thöôøng toàn vaø - cuøng goäp chung vôùi baûn tính ñôn thuaàn - laø tính baát hoaïi
cuûa linh hoàn. Theá nhöng veà ñieàu naøy [linh hoàn laø moät boä phaän cuûa vaät
chaát], khaùi nieäm veà caùi Toâi ôû trong nguyeân taéc taâm lyù hoïc (Toâi tö duy) laïi
khoâng heà noùi cho ta bieát moät lôøi naøo.

Theá nhöng, chính höõu theå - ñang tö duy ôû trong ta - nhaàm töôûng laø coù
theå töï nhaän thöùc veà chính mình thoâng qua caùc phaïm truø thuaàn tuùy vaø cuï
theå laø thoâng qua caùc phaïm truø dieãn taû söï thoáng nhaát tuyeät ñoái döôùi danh
hieäu aáy, baét nguoàn töø sai laàm treân ñaây. Baûn thaân Thoâng giaùc laø cô sôû cho
khaû theå cuûa caùc phaïm truø; vaø caùc phaïm truø ñeán löôït chuùng khoâng hình
dung caùi gì khaùc hôn laø söï thoáng nhaát caùi ña taïp cuûa tröïc quan, trong
chöøng möïc caùi ña taïp naøy coù söï thoáng nhaát ôû trong Thoâng giaùc. Vì theá,
Töï-yù thöùc noùi chung laø bieåu töôïng veà caùi laøm ñieàu kieän cho moïi söï thoáng
nhaát vaø baûn thaân laïi laø voâ-ñieàu kieän. Bôûi theá, ngöôøi ta coù theå noùi veà caùi
Toâi-tö duy (linh hoàn) - laø caùi töï suy töôûng nhö laø baûn theå, ñôn thuaàn, ñoàng
nhaát veà soá löôïng trong moïi thôøi gian vaø laø caùi ñoái öùng cuûa moïi toàn taïi, töø
A402 ñoù moïi toàn taïi khaùc phaûi ñöôïc suy ra - raèng: caùi Toâi-tö duy khoâng chæ
nhaän thöùc chính mình thoâng qua caùc phaïm truø, maø coøn nhaän thöùc
caùc phaïm truø, - vaø qua caùc phaïm truø, caû moïi ñoái töôïng trong söï
thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa Thoâng giaùc - , do ñoù, nhaän thöùc thoâng qua
chính mình. Vaäy, baây giôø söï vieäc ñaõ raát roõ raøng: caùi maø toâi phaûi thieát ñònh
tieân quyeát (voraussetzen) [nhö laø ñieàu kieän] ñeå, noùi chung, nhaän thöùc ñöôïc
moät ñoái töôïng, toâi khoâng theå nhaän thöùc baûn thaân noù nhö laø moät ñoái töôïng
ñöôïc; vaø phaûi phaân bieät caùi Baûn ngaõ quy ñònh (Tö duy) vôùi caùi baûn ngaõ
coù theå ñöôïc quy ñònh (caùi chuû theå tö duy) nhö phaân bieät nhaän thöùc vôùi ñoái

525
 töôïng. Tuy nhieân, khoâng coù gì töï nhieân hôn vaø loâi cuoán hôn laø aûo töôïng
xem söï thoáng nhaát trong söï toång hôïp caùc yù töôûng nhö laø moät söï thoáng nhaát
coù theå tri giaùc ñöôïc trong chuû theå cuûa caùc yù töôûng naøy. Ngöôøi ta coù theå
goïi aûo töôïng aáy laø söï nhaàm laãn cuûa yù thöùc bò höõu theå hoùa
(apperceptionis substantiatae: latinh: Thoâng giaùc bò xem nhö laø baûn theå).

Neáu ngöôøi ta moät ñaët teân veà maët loâ-gíc cho caùc voõng luaän trong caùc
suy luaän bieän chöùng cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù, trong chöøng möïc cho duø
chuùng coù caùc tieàn ñeà ñuùng, ngöôøi ta coù theå xem noù laø moät sophisma
figurae dictionis (latinh: suy luaän nguïy bieän), [vì] trong ñoù tieàn ñeà noùi veà
phaïm truø - xeùt veà maët ñieàu kieän cuûa noù - trong söï söû duïng sieâu nghieäm;
trong khi thöù ñeà vaø keát luaän veà linh hoàn - ñöôïc thaâu goàm döôùi ñieàu kieän
aáy - , laïi söû duïng chính phaïm truø aáy moät caùch thöôøng nghieäm. Chaúng haïn,
A403 khaùi nieäm veà baûn theå trong voõng luaän veà tính ñôn thuaàn laø moät khaùi nieäm
thuaàn tuùy trí tueä, nghóa laø neáu khoâng coù caùc ñieàu kieän cuûa tröïc quan caûm
tính thì chæ coù moät söû duïng sieâu nghieäm, töùc khoâng coù söï söû duïng naøo caû.
Theá nhöng, trong thöù ñeà thì cuõng chính khaùi nieäm aáy laïi ñöôïc aùp duïng vaøo
ñoái töôïng cuûa moïi kinh nghieäm beân trong, maø khoâng thieát ñònh ngay töø
tröôùc ñieàu kieän aùp duïng noù in concreto (trong cuï theå), ñoù laø tính thöôøng
toàn vaø laáy ñaëc ñieåm naøy laøm cô sôû; vaø vì theá, noù ñöôïc söû duïng moät caùch
thöôøng nghieäm, maëc duø khoâng ñöôïc pheùp laøm nhö vaäy ôû ñaây.

Sau cuøng, ñeå vaïch roõ söï noái keát coù heä thoáng vaø hoaøn chænh cuûa moïi
khaúng quyeát bieän chöùng naøy trong moân Taâm lyù hoïc nguïy bieän naèm trong
moái quan heä chung vôùi lyù tính thuaàn tuùy, ta löu yù raèng: Thoâng giaùc ñöôïc
[taâm lyù hoïc thuaàn lyù] lyù giaûi baèng taát caû boán loaïi phaïm truø, nhöng vôùi moãi
loaïi, chæ nhaém vaøo caùc phaïm truø laøm neàn taûng cho söï thoáng nhaát cuûa caùc
phaïm truø coøn laïi trong moät tri giaùc khaû höõu, ñoù laø caùc phaïm truø: baûn theå,
thöïc taïi (Realität), nhaát theå (chöù khoâng phaûi ña theå) vaø toàn taïi
(Existenz) *; vaø ôû ñaây, taát caû chuùng ñeàu ñöôïc lyù tính hình dung nhö laø caùc
ñieàu kieän - maø baûn thaân laø voâ-ñieàu kieän - cho khaû theå cuûa moät höõu theå-tö
duy. Vaäy, [theo Taâm lyù hoïc thuaàn lyù], linh hoàn nhaän thöùc töï-thaân mình:

*
Xem baûng caùc phaïm truø: B106. (N.D).

526
A404 1
Söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän veà [phaïm truø] töông quan
töùc laø,
nhaän thöùc chính mình khoâng phaûi nhö laø tuøy theå
maø nhö laø baûn theå.
2 3

Söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän Söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän tröôùc tính ña theå
veà Chaát trong thôøi gian,
töùc laø, töùc laø
khoâng phaûi nhö laø moät Toaøn boä khoâng phaûi khaùc bieät veà soá löôïng trong nhöõng
hieän toàn [ña hôïp] maø laø thôøi gian khaùc nhau maø nhö laø moät vaø cuøng
(1)
ñôn thuaàn moät chuû theå.
4
Söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän veà söï toàn taïi trong khoâng gian
töùc laø,
khoâng phaûi nhö laø yù thöùc veà nhieàu söï vaät khaùc nhau beân ngoaøi söï thoáng nhaát maø
nhö laø yù thöùc chæ veà söï toàn taïi cuûa baûn thaân söï thoáng nhaát aáy, coøn nhöõng söï vaät
khaùc chæ ñôn thuaàn nhö laø nhöõng bieåu töôïng cuûa noù.

A405 Lyù tính laø quan naêng cuûa caùc Nguyeân taéc (Prinzipien). Caùc khaúng
quyeát cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn tuùy khoâng chöùa ñöïng caùc thuoäc tính thöôøng
nghieäm veà linh hoàn, maø chæ chöùa ñöïng caùc thuoäc tính, - neáu chuùng quaû coù
thöïc, - quy ñònh ñoái töôïng töï-thaân ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm, töùc chæ thoâng
qua lyù tính ñôn thuaàn. Neáu vaäy, caùc thuoäc tính naøy aét phaûi ñöôïc ñaët neàn
taûng moät caùch chính ñaùng treân caùc nguyeân taéc vaø caùc khaùi nieäm phoå bieán
veà nhöõng baûn theå tö duy noùi chung. Theá nhöng thay vaøo ñoù, thöïc ra chæ coù
bieåu töôïng rieâng leû “Toâi laø” laø bieåu töôïng thoáng lónh taát caû caùc thuoäc tính
aáy, vaø sôû dó nhö vaäy, laø vì bieåu töôïng naøy dieãn ñaït caùi coâng thöùc thuaàn tuùy
(die reine Formel) cho moïi kinh nghieäm cuûa toâi (moät caùch baát ñònh), baùo
hieäu nhö moät meänh ñeà phoå bieán coù giaù trò cho moïi höõu theå-tö duy; vaø bôûi leõ
meänh ñeà naøy laø ñôn leû veà moïi phöông dieän neân mang theo noù aûo töôïng veà
moät söï thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa nhöõng ñieàu kieän cuûa tö duy noùi chung; qua
ñoù coù veû coù khaû naêng môû roäng hôn nhöõng gì maø kinh nghieäm khaû höõu
vöôn ñeán ñöôïc.

(1)
ÔÛ ñaây, taïi sao caùi ñôn thuaàn, ñeán löôït noù, laïi töông öùng vôùi phaïm truø “thöïc taïi” (Realität) laø ñieàu
baây giôø toâi chöa chæ roõ maø ñeå daønh laïi cho chöông sau nhaân baøn veà chính khaùi nieäm naøy [caùi ñôn
thuaàn] trong moät söï söû duïng bieän chöùng khaùc cuûa lyù tính. [Xem: Nghòch lyù thöù hai cuûa lyù tính thuaàn
tuùy, B462-B471].

527
 CHÖÔNG II

NGHÒCH LYÙ (ANTINOMIE) CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Trong “Daãn nhaäp” cuûa phaàn naøy [B350-B366], ta ñaõ chæ ra raèng moïi
aûo töôïng sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñeàu döïa treân caùc suy luaän coù
tính bieän chöùng vaø moân Loâ-gíc hoïc cho ta sô ñoà veà Ba loaïi hình thöùc suy
luaän, - cuõng töông töï nhö caùc phaïm truø coù sô ñoà loâ-gíc laø Boán chöùc naêng
phaùn ñoaùn. Loaïi suy luaän nguïy bieän thöù nhaát lieân quan ñeán söï thoáng nhaát
voâ-ñieàu kieän cuûa caùc ñieàu kieän chuû quan cho moïi bieåu töôïng noùi chung
(töùc cuûa Chuû theå hay Linh hoàn) töông öùng vôùi caùc suy luaän coù tính caùch
nhaát thieát (kategorisch) trong ñoù chính ñeà giöõ vai troø cuûa nguyeân taéc noùi
leân moái quan heä cuûa moät thuoäc tính vôùi moät chuû theå. Loaïi laäp luaän bieän
B433 chöùng thöù hai [maø ta baøn ôû chöông naøy] döïa theo söï töông töï (Analogie)
vôùi caùc suy luaän coù tính caùch giaû thieát (hypothetisch) coù noäi dung laø söï
thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän cuûa nhöõng ñieàu kieän khaùch quan trong hieän
töôïng, vaø cuõng nhö theá, chuû ñeà cuûa loaïi thöù ba seõ ñöôïc nghieân cöùu trong
chöông III sau naøy seõ laø söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän cuûa nhöõng ñieàu kieän
khaùch quan veà khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng noùi chung. [töùc YÙ theå sieâu
nghieäm hay Thöôïng-ñeá].

Nhöng, ñieàu ñaùng chuù yù laø: Voõng luaän sieâu nghieäm [Taâm lyù hoïc
thuaàn lyù] gaây neân moät aûo töôïng ñôn phöông [moät chieàu] ñoái vôùi YÙ nieäm
veà chuû theå cuûa tö duy chuùng ta, trong khi töø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính
khoâng moät aûo töôïng naøo khaùc ñöôïc neâu ra ñeå khaúng ñònh laäp tröôøng ñoái
laäp. Trong Taâm lyù hoïc thuaàn lyù, öu theá hoaøn toaøn thuoäc veà phía thuyeát duy
linh (Pneumatismus)*, maëc duø noù vaãn khoâng theå choái caõi ñöôïc sai laàm
nguyeân thuûy cuûa noù vaø - qua söï kieåm tra nghieâm khaéc cuûa söï pheâ phaùn - aûo
töôïng coù ñaày öu theá naøy cuûa noù ñaõ hoaøn toaøn tan bieán thaønh maây khoùi.

Nhöng khi ta aùp duïng lyù tính [thuaàn tuùy] vaøo söï toång hôïp khaùch quan
ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng, tình hình seõ khaùc haún. | ÔÛ ñaây, tuy lyù tính muoán
khaúng ñònh nguyeân taéc cuûa noù veà söï thoáng nhaát voâ-ñieàu kieän laø coù giaù trò
baèng nhieàu aûo töôïng, nhöng caùc aûo töôïng naøy ñeàu sôùm rôi vaøo caùc maâu
thuaãn veà maët vuõ truï hoïc buoäc lyù tính phaûi deïp boû ñoøi hoûi naøy cuûa noù.

ÔÛ ñaây boäc loä moät hieän töôïng môùi cuûa lyù tính con ngöôøi, ñoù laø: moät
B434 nghòch ñeà luaän (Antithetik) hoaøn toaøn töï nhieân khoâng caàn ñeán caùc möu
meïo nguïy bieän tinh vi vaø giaû taïo, traùi laïi, lyù tính laïi töï mình rôi vaøo nghòch

*
Pneumatismus = Spiritualismus: thuyeát duy linh, xem linh hoàn nhö moät baûn theå ñoäc laäp, baát töû.
(Pneuma (Hy Laïp): khí, hôi thôû. Trieát hoïc Hy Laïp (phaùi Khaéc kyû) xem hôi thôû laø nguyeân taéc cuûa söï
soáng, cuûa linh hoàn. Thôøi Trung coå (Thieân chuùa giaùo), ñöôïc ñoàng nhaát vôùi “Tinh thaàn” vaø ñaët ôû vò trí
cao hôn caùi Taâm lyù). (N.D).

528
 ñeà luaän vaø rôi vaøo moät caùch khoâng theå traùnh ñöôïc. | Khi bò rôi vaøo Nghòch
ñeà luaän nhö theá, tuy lyù tính bieát baûo veä mình khoâng bò nguû queân trong nieàm
tin töôûng töï taïo do moät aûo töôïng ñôn phöông gaây ra [nhö trong Taâm lyù hoïc
thuaàn lyù], nhöng laïi ñoàng thôøi bò caùm doã ñi ñeán choã: hoaëc töï buoâng xuoâi
trong moät thaùi ñoä hoaøi nghi ñaày tuyeät voïng hoaëc [ngöôïc laïi] cöù khö khö giöõ
moät nieàm tin giaùo ñieàu, vaø ngoan coá baùm giöõ moät soá khaúng quyeát naøo ñoù
maø khoâng chòu laéng nghe moät caùch soøng phaúng caùc lyù leõ ñoái laäp. Caû hai
[thaùi ñoä cöïc ñoan] ñeàu noùi leân caùi cheát cuûa moät neàn trieát hoïc laønh maïnh,
maëc duø rieâng thaùi ñoä hoaøi nghi tuyeät voïng coù theå goïi laø söï “hoä töû”
(Euthanasie) cho baûn thaân lyù tính thuaàn tuùy.

Tröôùc khi böôùc vaøo xem dieãn tröôøng cuûa söï xung khaéc vaø tranh caõi hoãn loaïn do söï maâu
thuaãn giöõa caùc quy luaät cuûa lyù tính thuaàn tuùy gaây ra (Antinomie), xin löu yù baïn ñoïc moät
vaøi ñieåm nhaèm giaûi thích vaø bieän minh cho phöông phaùp maø ta seõ duøng cho ñoái töôïng cuûa
phaàn nghieân cöùu naøy.
Toâi goïi taát caû caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm trong chöøng möïc lieân quan ñeán caùi toaøn theå tuyeät
ñoái trong söï toång hôïp nhöõng hieän töôïng laø caùc khaùi nieäm veà theá giôùi (Welt-begriffe). | Sôû
dó goïi nhö theá moät phaàn vì chuùng noùi leân khaùi nieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái, - treân ñoù
khaùi nieäm veà caùi Toaøn boä theá giôùi (Weltganze) ñöôïc xaây döïng leân - baûn thaân khaùi nieäm
naøy cuõng chæ laø moät YÙ nieäm, nhöng phaàn khaùc laø vì chuùng chæ lieân quan ñeán söï toång hôïp
cuûa nhöõng hieän töôïng, töùc ñeán söï toång hôïp thöôøng nghieäm thoâi; trong khi ñoù, ngöôïc laïi,
B435 caùi toaøn theå tuyeät ñoái trong söï toång hôïp nhöõng ñieàu kieän cuûa moïi söï vaät coù theå coù noùi
chung laïi daãn ñeán moät YÙ theå (das Ideal) cuûa lyù tính thuaàn tuùy [Thöôïng ñeá] laø caùi khaùc haún
vôùi khaùi nieäm veà theá giôùi [thöôøng nghieäm], duø YÙ theå aáy coù quan heä vôùi khaùi nieäm naøy. Vì
vaäy, cuõng nhö caùc Voõng luaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñaõ ñaët cô sôû cho moät moân Taâm lyù hoïc
bieän chöùng [sai laàm], thì Nghòch lyù (Antinomie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy seõ phôi baøy caùc
nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa moät moân Vuõ truï hoïc thuaàn tuùy (thuaàn lyù - rationale) sai laàm, -
taát nhieân khoâng phaûi ñeå xem noù laø coù giaù trò vaø ñeå thöøa nhaän noù, maø traùi laïi - nhö baûn thaân
vieäc ñaët teân laø “nghòch lyù cuûa lyù tính” ñaõ cho thaáy - ñeå trình baøy noù nhö moät YÙ nieäm
khoâng theå naøo dung hôïp (vereinbaren) ñöôïc vôùi caùc hieän töôïng [kinh nghieäm] cuøng vôùi taát
caû nhöõng aûo töôïng löøa bòp nhöng sai laàm cuûa noù*.

*
“EUTHANASIE”: (nguyeân nghóa Hy Laïp: “EU”: toát ñeïp, eâm ñeïp, vaø “THANATOS”: caùi cheát),
coù hai nghóa: 1. coå ñaïi: ngheä thuaät ñeå cheát moät caùch an laønh. 2. hieän ñaïi: phöông caùch cuûa ngöôøi
thaày thuoác giuùp cho beänh nhaân nan y ñöôïc cheát eâm aùi. Chuùng toâi xin dòch laø “hoä töû” theo caùch dòch
cuûa Baùc só Nguyeãn Khaéc Vieän. (# hoä sinh). (N.D).

529
 TIEÁT 1

HEÄ THOÁNG CAÙC YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC

Ñeå coù theå keå ra soá löôïng cuûa caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc theo moät nguyeân
taéc vôùi söï chính xaùc coù heä thoáng, tröôùc heát ta caàn löu yù raèng: caùc khaùi
nieäm thuaàn tuùy vaø caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm thöïc ra ñeàu chæ coù theå baét
nguoàn töø giaùc tính, chöù baûn thaân lyù tính thì khoâng theå saûn sinh ra baát cöù
khaùi nieäm naøo, song chæ laøm coâng vieäc laø giaûi phoùng (frei machen) khaùi
nieäm cuûa giaùc tính ra khoûi caùc söï giôùi haïn khoâng theå traùnh khoûi cuûa moät
kinh nghieäm khaû höõu, ra söùc môû roäng noù ra khoûi ranh giôùi cuûa caùi thöôøng
B436 nghieäm duø vaãn phaûi lieân heä vôùi caùi thöôøng nghieäm. Ñieàu ñoù xaûy ra baèng
caùch lyù tính ñoøi hoûi phaûi coù caùi toaøn theå tuyeät ñoái veà phía nhöõng ñieàu kieän
(töùc nhöõng ñieàu kieän maø giaùc tính buoäc moïi hieän töôïng cuûa söï thoáng nhaát
toång hôïp phaûi phuïc tuøng) cho moät caùi coù ñieàu kieän, vaø qua ñoù, laøm cho
phaïm truø trôû thaønh moät YÙ nieäm sieâu nghieäm, ñeå mang laïi söï hoaøn taát
troïn veïn tuyeät ñoái cho söï toång hôïp thöôøng nghieäm, daãn caùi thöôøng nghieäm
tieáp tuïc tieán tôùi caùi voâ-ñieàu kieän (ñieàu khoâng bao giôø tìm thaáy trong kinh
nghieäm maø chæ trong YÙ nieäm). Lyù tính ñoøi hoûi ñieàu aáy döïa vaøo nguyeân taéc:
“Neáu caùi coù ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi thì caùi toång soá toaøn boä nhöõng
ñieàu kieän, do ñoù, laø caùi voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái cuõng ñöôïc mang laïi
(gegeben) [coù thöïc], trong khi [thöïc ra] chæ coù caùi tröôùc [- caùi coù ñieàu kieän -
] laø caùi duy nhaát coù theå coù maø thoâi”.

Vaäy, thöù nhaát, caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm thöïc söï khoâng gì khaùc hôn
laø caùc phaïm truø ñöôïc môû roäng ra thaønh caùi voâ-ñieàu kieän vaø [do ñoù] caùc
YÙ nieäm coù theå ñöôïc ñöa vaøo moät baûng danh muïc ñöôïc saép xeáp theo caùc ñeà
muïc (Titel) cuûa caùc phaïm truø. Nhöng, thöù hai, khoâng phaûi moïi phaïm truø
ñeàu coù theå ñöôïc duøng cho muïc ñích naøy, maø chæ caùc phaïm truø trong ñoù söï
toång hôïp taïo thaønh moät chuoãi cuûa nhöõng ñieàu kieän leä thuoäc vaøo nhau
(chöù khoâng phaûi phoái hôïp vôùi nhau) cho moät caùi coù-ñieàu kieän*. Caùi toaøn
theå tuyeät ñoái maø lyù tính ñoøi hoûi chæ trong chöøng möïc lieân quan ñeán chuoãi ñi
leân cuûa nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù ñieàu kieän ñöôïc cho, do ñoù khoâng
noùi veà chuoãi ñi xuoáng töø caùi coù ñieàu kieän ñeán nhöõng haäu quaû hay ñeán söï
hoãn hôïp (Aggregat) cuûa caùc ñieàu kieän phoái hôïp vôùi nhau cho nhöõng haäu
B437 quaû ñoù. Bôûi vì, ñoái vôùi caùi coù ñieàu kieän, caùc ñieàu kieän ñaõ ñöôïc giaû ñònh
tröôùc vaø ñöôïc xem nhö laø ñaõ ñöôïc mang laïi (gegeben) cuøng vôùi caùi coù ñieàu
kieän. | Ngöôïc laïi, vì nhöõng haäu quaû khoâng laøm cho nhöõng ñieàu kieän coù theå
coù ñöôïc [khoâng taïo ra nhöõng ñieàu kieän], maø caàn nhöõng ñieàu kieän laøm tieàn
ñeà, cho neân trong khi xem xeùt dieãn tieán daãn ñeán nhöõng haäu quaû (hay laø

*
söï phaân bieät veà ñaëc tính cuûa hai loaïi phaïm truø naøy seõ ñöôïc Kant giaûi thích ngay ôû sau. (Xem laïi
B112). (N.D).

530
 trong chuoãi ñi xuoáng töø ñieàu kieän ñaõ cho ñeán caùi coù ñieàu kieän), lyù tính coù
theå khoâng caàn quan taâm ñeán vieäc chuoãi naøy coù ngöøng laïi hay khoâng; vaø noùi
chung, caâu hoûi veà caùi toaøn theå cuûa chuùng khoâng phaûi laø ñoøi hoûi tieân quyeát
[tieàn-giaû ñònh] (Voraussetzung) cuûa lyù tính.

Cuõng vaäy, ta suy töôûng moät caùch taát yeáu veà toaøn boä thôøi gian ñaõ troâi
qua cho tôùi thôøi ñieåm ñaõ cho nhö laø caùi gì ñaõ ñöôïc mang laïi cho ta, (duø ta
khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc thôøi gian ñaõ troâi qua naøy). Nhöng ñoái vôùi thôøi gian
trong töông lai,- vì noù khoâng phaûi laø ñieàu kieän ñeå ñaït ñöôïc thôøi ñieåm hieän
taïi, neân ñeå nhaän thöùc noù, ta hoaøn toaøn khoâng caàn quan taâm ñeán vieäc ta
muoán xem thôøi gian töông lai nhö theá naøo, töùc cho noù döøng laïi ôû moät thôøi
ñieåm naøo ñoù hoaëc ñeå cho noù keùo daøi ñeán voâ taän. Chaúng haïn, toâi coù chuoãi
M, N, O, trong ñoù N laø caùi coù ñieàu kieän ñöôïc cho trong quan heä vôùi M,
nhöng ñoàng thôøi laø ñieàu kieän cuûa O, vaø toâi ñi ngöôïc töø caùi coù ñieàu kieän N
trôû laïi M (L, K, I, v.v..), roài ñi xuoâi xuoáng töø ñieàu kieän N ñeán caùi coù ñieàu
kieän O (P, Q, R v.v..), toâi phaûi xem chuoãi tröôùc [chieàu ngöôïc] laø tieàn ñeà ñeå
coù theå nhaän thöùc N laø caùi ñaõ ñöôïc mang laïi, vaø theo lyù tính (veà caùi toaøn theå
cuûa nhöõng ñieàu kieän), N chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø chuoãi naøy, chöù khaû theå
cuûa N khoâng döïa vaøo chuoãi sau [chieàu xuoâi] O, P, Q, R laø nhöõng gì khoâng
B438 theå ñöôïc lyù tính xem laø ñöôïc mang laïi maø chæ laø coù theå ñöôïc mang laïi
(dabilis) maø thoâi.

Toâi goïi söï toång hôïp cuûa moät chuoãi veà phía nhöõng ñieàu kieän - töùc töø
caùi ñieàu kieän gaàn nhaát vôùi hieän töôïng ñöôïc cho trôû ngöôïc laïi ñeán caùi xa
hôn laø söï toång hôïp luøi [quy thoaùi] (regressive Synthesis), ngöôïc vôùi tieán
trình veà phía caùi coù ñieàu kieän töø haäu quaû tröïc tieáp ñi xuoáng ñeán haäu quaû xa
hôn ñöôïc goïi laø söï toång hôïp tieán [quy tieán] (progressiv Syn-thesis). Theo
thuaät ngöõ [la-tinh], caùi tröôùc laø tieán haønh theo “ANTECEDENTIA” [caùi
coù tröôùc], caùi sau laø theo “CONSEQUENTIA” [CAÙI HAÄU QUAÛ ÑEÁN
SAU]. Vaäy, caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc chæ baøn ñeán caùi toaøn theå cuûa toång
hôïp luøi vaø tieán haønh theo antecedentia chöù khoâng theo consequentia.
Neáu theo caùi sau, ñoù seõ laø moät vaán ñeà tuøy tieän chöù khoâng phaûi vaán ñeà taát
yeáu cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vì leõ caùi ta caàn coù ñeå hieåu troïn veïn caùi gì ñöôïc
mang laïi trong hieän töôïng khoâng phaûi laø nhöõng haäu quaû ñeán sau maø laø
nhöõng cô sôû [nguyeân nhaân] ñi tröôùc noù.

Ñeå coù theå hình thaønh baûng danh saùch caùc YÙ nieäm döïa theo baûng caùc
phaïm truø, ta caàn:

1. Tröôùc heát laáy hai löôïng (quanto) nguyeân thuûy cuûa moïi tröïc quan chuùng
ta, ñoù laø thôøi gian vaø khoâng gian. Thôøi gian töï noù laø moät chuoãi (vaø laø ñieàu
kieän moâ thöùc cuûa moïi chuoãi), vaø töø ñoù, trong quan heä vôùi hieän taïi ñaõ cho,
ta phaûi phaân bieät moät caùch tieân nghieäm trong thôøi gian caùi antecedentia
nhö laø caùc ñieàu kieän (cuûa caùi ñaõ qua) vôùi caùi consequentia (cuûa caùi töông
lai). Nhö vaäy, YÙ nieäm sieâu nghieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi

531
 nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù ñieàu kieän chæ lieân quan ñeán toaøn boä thôøi
gian quaù khöù. Theo YÙ nieäm cuûa lyù tính, toaøn boä thôøi gian quaù khöù -nhö laø
B439 ñieàu kieän cuûa thôøi ñieåm ñaõ cho -, nhaát thieát ñöôïc suy töôûng laø phaûi coù.
Nhöng, ñoái vôùi khoâng gian, khoâng coù söï phaân bieät ôû trong noù giöõa toång hôïp
tieán (Progressus) vôùi toång hôïp luøi (Regressus), vì khoâng gian laø moät toå hôïp
hoãn taïp (Aggregat) chöù khoâng taïo neân moät chuoãi: nhöõng thaønh phaàn cuûa noù
ñeàu toàn taïi ñoàng thôøi beân nhau. Toâi coù theå xem xeùt moät thôøi ñieåm hieän taïi
trong quan heä vôùi thôøi gian quaù khöù chæ nhö moät caùi coù ñieàu kieän chöù
khoâng bao giôø nhö laø ñieàu kieän cuûa thôøi gian quaù khöù vì thôøi ñieåm hieän taïi
chæ coù ñöôïc laø nhôø baét nguoàn töø thôøi gian quaù khöù, (hay noùi ñuùng hôn, nhôø
söï troâi qua cuûa thôøi gian tröôùc). Traùi laïi, vì nhöõng thaønh phaàn cuûa khoâng
gian khoâng leä thuoäc vaøo nhau, maø chæ phoái hôïp vôùi nhau, boä phaän naøy
khoâng theå laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa boä phaän kia, cho neân, khaùc vôùi thôøi
gian, khoâng gian töï mình khoâng taïo neân moät chuoãi. Nhöng, chæ coù söï toång
hôïp nhöõng thaønh phaàn ña taïp cuûa khoâng gian - nhôø söï toång hôïp aáy maø ta
laõnh hoäi ñöôïc khoâng gian - laïi luoân coù tính tieáp dieãn, töùc laø xaûy ra trong
thôøi gian vaø vì theá, chöùa ñöïng moät chuoãi. Vaø vì trong moät chuoãi cuûa nhöõng
khoâng gian phoái hôïp laïi vôùi nhau naøy (vd: chuoãi cuûa nhöõng “thoán” trong
moät “xích”)*, baét ñaàu baèng moät boä phaän khoâng gian ñaõ cho, coøn caùc boä
phaän ñöôïc tieáp tuïc suy nghó theâm vaøo bao giôø cuõng laø ñieàu kieän laøm ranh
giôùi cho boä phaän tröôùc, neân vieäc ño ñaïc moät khoâng gian cuõng phaûi ñöôïc
xem nhö moät söï toång hôïp cuûa moät chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù
ñieàu kieän ñaõ cho: | Tuy vaäy, [noù khaùc vôùi thôøi gian ôû choã], phía caùc ñieàu
kieän töï chuùng khoâng phaân bieät vôùi phía caùi coù-ñieàu kieän neân toång hôïp luøi
vaø toång hôïp tieán trong khoâng gian coù veû laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Nhöng, vì
moät boä phaän cuûa khoâng gian khoâng phaûi ñöôïc mang laïi, maø chæ laø bò giôùi
haïn bôûi nhöõng boä phaän khaùc, neân trong chöøng möïc ñoù, ta cuõng phaûi xem
baát cöù khoâng gian coù giôùi haïn naøo ñeàu laø coù ñieàu kieän, vì tieàn ñeà cuûa noù laø
khoâng gian khaùc laøm ñieàu kieän giôùi haïn noù, vaø cöù theá tieáp tuïc. Do vaäy, xeùt
B440 veà phöông dieän bò giôùi haïn, caùch tieán haønh [cuûa ta] trong khoâng gian cuõng
laø moät toång hôïp luøi vaø YÙ nieäm sieâu nghieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa
söï toång hôïp trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän cuõng ñöôïc aùp duïng cho khoâng
gian, töùc laø toâi vaãn coù quyeàn neâu caâu hoûi veà moät caùi toaøn theå tuyeät ñoái
cuûa nhöõng hieän töôïng trong khoâng gian, cuõng nhö tröôùc ñaây trong thôøi
gian ñaõ qua. Coøn caâu hoûi aáy coù theå coù ñöôïc caâu traû lôøi hay khoâng laø ñieàu
seõ ñöôïc xaùc ñònh sau naøy.

2. Cuõng theá, thöïc taïi trong khoâng gian - töùc vaät chaát - laø caùi coù ñieàu kieän. |
Nhöõng ñieàu kieän beân trong cuûa noù laø caùc boä phaän; roài caùc boä phaän cuûa caùc
boä phaän laø nhöõng ñieàu kieän xa, töùc laø trong tröôøng hôïp naøy, cuõng coù moät söï

*
“die Füsse in einer Rute”: “Füsse” vaø “Rute” laø caùc ñôn vò ño chieàu daøi coå cuûa Ñöùc (moät “Rute”
baèng 3 ñeán 5 meùt, goàm nhieàu “Füsse”, moãi Fuss baèng 30,5 cm). Chuùng toâi dòch thoaùt laø “thoán vaø
xích” coát chæ ñeå deã hieåu yù. (N.D).

532
 toång hôïp luøi vaø lyù tính cuõng ñoøi hoûi caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa nhöõng boä
phaän. | Nhöng caùi tuyeät ñoái naøy khoâng gì khaùc hôn laø thoâng qua moät söï
phaân chia hoaøn taát, qua ñoù thöïc taïi cuûa vaät chaát hoaëc bieán maát thaønh hö voâ
hoaëc coù theå ôû trong caùi khoâng coøn laø vaät chaát nöõa, töùc laø caùi ñôn thuaàn
(das Einfache). Nhö vaäy ôû ñaây cuõng coù moät chuoãi nhöõng ñieàu kieän vaø söï
tieán tôùi caùi Voâ-ñieàu kieän.
B441 3. Ñoái vôùi caùc phaïm truø quy ñònh moái quan heä hieän thöïc giöõa nhöõng hieän
töôïng, phaïm truø baûn theå vôùi caùc tuøy theå cuûa noù khoâng thích hôïp ñeå hình
thaønh moät yù nieäm sieâu nghieäm; coù nghóa laø, ñoái vôùi quan heä naøy, lyù tính
khoâng coù cô sôû ñeå toång hôïp luøi ñeán nhöõng ñieàu kieän. Vì caùc tuøy theå (trong
chöøng möïc gaén lieàn vôùi baûn theå moät caùch tuøy thuoäc) ñeàu phoái hôïp [ñoàng
ñaúng] vôùi nhau chöù khoâng taïo neân moät chuoãi. Vaø trong quan heä vôùi baûn
theå, chuùng khoâng thöïc söï leä thuoäc maø chính laø phöông caùch toàn taïi cuûa baûn
thaân baûn theå. Tuy vaäy, caùi gì ôû ñaây coù theå coù veû laø moät YÙ nieäm cuûa lyù tính
sieâu nghieäm chính laø khaùi nieäm veà caùi [mang tính] baûn theå (das
Substantiale). Nhöng khaùi nieäm naøy khoâng coù yù nghóa gì khaùc hôn laø khaùi
nieäm veà ñoái töôïng noùi chung, laø caùi ñang toàn taïi nhö baûn theå (subsistiert)
trong chöøng möïc ta suy töôûng noù nhö moät chuû theå sieâu nghieäm ñôn thuaàn
khoâng mang caùc thuoäc tính naøo caû; trong khi ñoù, ôû ñaây chæ noùi ñeán caùi voâ
ñieàu kieän trong chuoãi cuûa nhöõng hieän töôïng, neân “caùi mang tính baûn theå”
(das Substantiale) roõ raøng khoâng theå taïo neân moät maét xích trong chuoãi naøy
ñöôïc. Phaïm truø veà caùc baûn theå trong coäng ñoàng töông taùc cuõng vaäy, chuùng
ñôn thuaàn laø söï phoái hôïp hoãn taïp (Aggregate) chöù khoâng coù caùc caùi tieâu
bieåu (Exponenten) cuûa moät chuoãi, bôûi vì chuùng khoâng leä thuoäc vaøo nhau
nhö theå caùi naøy laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa caùi kia, ñieàu maø ta coù theå noùi
ñoái vôùi caùc khoâng gian maø ranh giôùi cuûa chuùng khoâng bao giôø ñöôïc xaùc
ñònh töï nôi chuùng maø luoân thoâng qua moät khoâng gian khaùc. Vaäy, chæ coøn
phaïm truø nhaân quaû laø coù theå hình thaønh moät chuoãi nhöõng nguyeân nhaân
ñoái vôùi moät keát quaû ñöôïc cho, trong ñoù ngöôøi ta ñi ngöôïc leân [toång hôïp
B442 luøi] töø keát quaû sau cuøng - nhö caùi coù ñieàu kieän - tôùi nhöõng caùi nhö laø nhöõng
ñieàu kieän, vaø coù theå ñaùp öùng caâu hoûi lyù tính.

4. Caùc khaùi nieäm [phaïm truø] veà khaû naêng - hieän thöïc - vaø taát yeáu cuõng
khoâng daãn ta ñeán moät chuoãi naøo, chæ ngoaïi tröø trong chöøng möïc caùi baát taát
trong söï toàn taïi luoân phaûi ñöôïc xem laø caùi coù ñieàu kieän, vì theo quy luaät
cuûa giaùc tính, noù chæ ra moät ñieàu kieän, töø ñoù taát yeáu daãn tôùi moät ñieàu kieän
cao hôn cho tôùi khi lyù tính gaëp ñöôïc caùi taát yeáu voâ-ñieàu kieän chæ trong caùi
toaøn theå [tuyeät ñoái] cuûa chöoãi naøy.

[Toùm laïi], theo nhöõng gì ñaõ trình baøy, khoâng theå coù nhieàu hôn boán YÙ
nieäm vuõ truï hoïc döïa theo boán ñeà muïc (Titel) cuûa caùc phaïm truø, neáu ta löïa
ra nhöõng ñeà muïc taát yeáu daãn ñeán moät chuoãi trong söï toång hôïp caùi ña taïp
cuûa hieän töôïng:

533
B443 1
Söï troïn veïn [hoaøn chænh,
Vollständigkeit] tuyeät ñoái cuûa
söï TOÅ HÔÏP (Zusammensetzung)
caùi toaøn boä ñöôïc mang laïi cuûa moïi
hieän töôïng

2 3
Söï troïn veïn tuyeät ñoái cuûa SÖÏ PHAÂN Söï troïn veïn tuyeät ñoái cuûa [NGUOÀN
CHIA moät caùi toaøn boä ñöôïc mang laïi GOÁC] RA ÑÔØI cuûa moät hieän töôïng
trong hieän töôïng noùi chung

4
Söï troïn veïn tuyeät ñoái cuûa
SÖÏ PHUÏ THUOÄC VEÀ SÖÏ TOÀN TAÏI
cuûa caùi coù theå bieán ñoåi trong
hieän töôïng

Ñieåm ñaàu tieân coù theå nhaän xeùt ôû ñaây laø: YÙ nieäm veà caùi toaøn theå tuyeät
ñoái khoâng lieân quan ñeán gì khaùc hôn laø söï trình baøy veà nhöõng hieän töôïng
chöù khoâng phaûi laø khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính veà caùi toaøn boä cuûa
nhöõng söï vaät noùi chung. Vaäy ôû ñaây, nhöõng hieän töôïng ñöôïc xem nhö laø döõ
kieän ñaõ cho, vaø lyù tính ñoøi hoûi söï troïn veïn tuyeät ñoái cuûa nhöõng ñieàu kieän
cho khaû theå cuûa chuùng, trong chöøng möïc nhöõng ñieàu kieän naøy taïo thaønh
moät chuoãi, do ñoù, laø moät söï toång hôïp toaøn veïn tuyeät ñoái (töùc veà moïi khía
caïnh), qua ñoù hieän töôïng coù theå ñöôïc lyù giaûi theo caùc quy luaät cuûa giaùc
tính.

B444 Ñieåm thöù hai laø: Trong söï toång hôïp nhöõng ñieàu kieän theo chuoãi vaø
töùc laø theo caùch tieán haønh luøi, ñieàu lyù tính muoán thöïc söï tìm kieám chæ laø caùi
Voâ-ñieàu kieän [tuyeät ñoái], vaø haàu nhö laø söï troïn veïn trong chuoãi nhöõng tieàn
ñeà maø goäp chung laïi, taát caû nhöõng tieàn ñeà naøy khoâng giaû ñònh theâm moät
tieàn ñeà naøo khaùc nöõa. Caùi voâ-ñieàu kieän naøy bao giôø cuõng ñöôïc chöùa ñöïng
trong caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi khi ngöôøi ta hình dung noù trong trí
töôûng töôïng. Chæ coù ñieàu söï toång hôïp troïn veïn tuyeät ñoái naøy laïi chæ laø moät
YÙ nieäm thoâi, bôûi vì ít ra ngay töø ñaàu ngöôøi ta khoâng theå bieát lieäu moät toång
hôïp nhö theá coù theå coù ñöôïc khoâng nôi nhöõng hieän töôïng. Neáu ngöôøi ta hình
dung taát caû chæ ñôn thuaàn thoâng qua caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính
[phaïm truø], maø khoâng coù ñieàu kieän naøo cuûa tröïc quan caûm tính, ngöôøi ta coù
theå noùi raèng: khi ñaõ coù caùi coù ñieàu kieän thì toaøn boä chuoãi caùc ñieàu kieän leä
thuoäc vaøo nhau cuõng phaûi coù, vì caùi tröôùc chæ ñöôïc mang laïi laø nhôø coù caùi
sau. Nhöng trong [tröôøng hôïp aùp duïng vaøo] nhöõng hieän töôïng, ta gaëp phaûi
giôùi haïn ñaëc bieät trong phöông caùch laøm theá naøo ñeå nhöõng ñieàu kieän ñöôïc
mang laïi, töùc laø laøm sao thoâng qua söï toång hôïp tieáp dieãn [lieân tuïc] veà caùi
ña taïp cuûa tröïc quan phaûi ñaït ñöôïc söï troïn veïn trong tieán trình toång hôïp luøi.

534
 Söï troïn veïn naøy coù theå coù ñöôïc moät caùch caûm tính hay khoâng, vaãn coøn laø
moät vaán ñeà. Theá nhöng, chæ coù YÙ nieäm veà söï troïn veïn naøy laø luoân coù maët ôû
trong lyù tính, baát keå khaû theå hay baát khaû theå cuûa vieäc noái keát nhöõng khaùi
nieäm thöôøng nghieäm moät caùch troïn veïn (adäquat) vôùi YÙ nieäm naøy. Vì leõ
trong caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp luøi veà caùi ña taïp trong hieän
töôïng (theo söï höôùng daãn cuûa caùc phaïm truø, hình dung caùi toaøn theå nhö moät
chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho caùi coù ñieàu kieän ñaõ cho) ñaõ chöùa ñöïng saün caùi
Voâ-ñieàu kieän moät caùch taát yeáu - tuy ngöôøi ta vaãn khoâng caàn bieát caùi toaøn
theå aáy coù hình thaønh ñöôïc hay khoâng vaø hình thaønh nhö theá naøo -, neân lyù
tính vaãn cöù choïn con ñöôøng laø xuaát phaùt töø YÙ nieäm veà caùi toaøn theå, duø muïc
tieâu thöïc söï vaø toái haäu cuûa noù laø tìm ra caùi Voâ-ñieàu kieän: hoaëc toaøn boä
B445 chuoãi aáy laø caùi voâ-ñieàu kieän hay moät boä phaän cuûa chuoãi môùi laø caùi voâ-
ñieàu kieän.

Caùi voâ-ñieàu kieän naøy, [nhö vöøa noùi], coù theå ñöôïc ngöôøi ta suy töôûng
[baèng hai caùch]: hoaëc laø noù toàn tai ngay trong toaøn boä chuoãi, vaø bôûi vì moïi
maéc xích cuûa chuoãi - khoâng loaïi tröø - ñeàu laø nhöõng caùi coù ñieàu kieän, vaäy
chæ coù caùi toaøn boä cuûa chuoãi naøy môùi laø voâ-ñieàu kieän [tuyeät ñoái]; ta goïi
tröôøng hôïp toång hôïp luøi naøy laø VOÂ TAÄN (UNEND-LICH). | Caùch thöù hai laø
caùi voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái chæ laø moät boä phaän cuûa chuoãi maø moïi maét xích
khaùc cuûa chuoãi phaûi leä thuoäc vaøo, nhöng baûn thaân noù thì khoâng phuïc tuøng
ñieàu kieän naøo khaùc(1).

Trong tröôøng hôïp tröôùc, chuoãi veà maët tieân nghieäm (a parte a priori) laø
khoâng coù ranh giôùi (khoâng coù caùi khôûi ñaàu), töùc laø VOÂ TAÄN
(UNENDLICH), duø vaãn ñöôïc mang laïi toaøn boä, nhöng söï toång hôïp luøi trong
noù laø khoâng bao giôø hoaøn taát neân chæ coù theå ñöôïc goïi laø VOÂ TAÄN TRONG
B446 TIEÀM NAÊNG (POTENTIALITER UNENDLICH). Trong tröôøng hôïp thöù
hai, coù moät caùi ñaàu tieân cuûa caû chuoãi, neân trong quan heä vôùi thôøi gian ñaõ
troâi qua, caùi ñaàu tieân naøy laø Khôûi ñaàu cuûa theá giôùi (Weltanfang); trong
quan heä vôùi khoâng gian, laø Ranh giôùi cuûa theá giôùi; trong quan heä vôùi
nhöõng boä phaän cuûa moät caùi toaøn boä ñöôïc mang laïi trong caùc ranh giôùi cuûa
noù laø Caùi ñôn thuaàn; trong quan heä vôùi nhöõng nguyeân nhaân, laø Söï töï khôûi
tuyeät ñoái (Töï Do); vaø trong quan heä vôùi söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät coù theå
bieán ñoåi laø Söï taát yeáu tuyeät ñoái cuûa Töï nhieân.

Ta coù hai thuaät ngöõ: Theá giôùi (Welt) vaø Töï nhieân (Natur) thöôøng
ñöôïc duøng qua laïi vôùi nhau. Theá giôùi coù nghóa laø caùi toaøn boä (Ganze) toaùn

(1)
Caùi toaøn boä tuyeät ñoái (das absolute Ganze) cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù ñieàu kieän
ñöôïc cho bao giôø cuõng laø voâ-ñieàu kieän, bôûi vì beân ngoaøi caùi toaøn boä aáy khoâng coøn caùc ñieàu kieän naøo
khaùc nöõa ñeå coù theå laøm ñieàu kieän cho noù. Nhöng caùi toaøn boä tuyeät ñoái cuûa moät chuoãi nhö vaäy chæ laø
moät YÙ nieäm, hay ñuùng hôn, laø moät khaùi nieäm nghi vaán, maø khaû theå cuûa noù phaûi ñöôïc xem xeùt,- ñaëc
bieät trong quan heä vôùi phöông caùch laøm theá naøo ñeå caùi voâ-ñieàu kieän, - nhö laø yù nieäm sieâu nghieäm laø
chuû ñeà thöïc söï cuûa vieäc nghieân cöùu - coù theå ñöôïc chöùa ñöïng trong ñoù.

535
 hoïc cuûa moïi hieän töôïng vaø laø caùi toaøn theå (Totalität) cuûa vieäc toång hôïp
chuùng trong caùi Lôùn cuõng nhö trong caùi Nhoû, töùc laø trong tieán trình toång
hôïp baèng söï toå hôïp laïi (Zusammensetzung) cuõng nhö baèng vieäc phaân
chia ra. Vaø cuõng chính theá giôùi seõ ñöôïc goïi laø Töï nhieân(1), trong chöøng
möïc noù ñöôïc xem nhö laø moät toaøn boä naêng ñoäng - khi söï chuù yù cuûa ta
khoâng höôùng ñeán söï hoãn hôïp [hoãn taïp] (Aggregation) trong khoâng gian hay
thôøi gian ñeå hình thaønh noù nhö laø moät Löôïng, maø veà tính nhaát theå trong söï
B447 toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng. Trong tröôøng hôïp naøy, ñieàu kieän cuûa caùi gì
dieãn ra goïi laø nguyeân nhaân, coøn tính nguyeân nhaân voâ-ñieàu kieän cuûa
nguyeân nhaân trong moät hieän töôïng goïi laø söï Töï do, coøn ngöôïc laïi, tính
nguyeân nhaân coù ñieàu kieän ñöôïc goïi theo nghóa heïp hôn laø nguyeân nhaân
töï nhieân. Caùi coù ñieàu kieän trong söï toàn taïi noùi chung ñöôïc goïi laø baát taát,
coøn caùi voâ-ñieàu kieän [trong söï toàn taïi] laø taát yeáu. Söï taát yeáu voâ-ñieàu kieän
cuûa moïi hieän töôïng thì coù theå goïi laø söï taát yeáu töï nhieân.

Caùc YÙ nieäm ta ñang baøn ôû ñaây, treân kia, toâi goïi laø caùc YÙ nieäm vuõ truï
hoïc. | Sôû dó nhö vaäy moät phaàn vì, thuaät ngöõ “Theá giôùi” ñöôïc hieåu nhö toaøn
boä moïi hieän töôïng vaø caùc YÙ nieäm cuûa chuùng ta cuõng chæ höôùng veà caùi voâ-
ñieàu kieän trong nhöõng hieän töôïng; phaàn khaùc vì thuaät ngöõ “Theá giôùi”,
trong nghóa sieâu nghieäm, coù nghóa laø caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa toaøn boä
nhöõng söï vaät ñang toàn taïi vaø ta chæ höôùng söï chuù yù ñeán tính troïn veïn cuûa
söï toång hôïp, (- duø, thöïc ra, chæ theo toång hôïp luøi ñeán caùc ñieàu kieän). Xeùt veà
phöông dieän aáy, caùc YÙ nieäm naøy ñeàu laø sieâu vieät (transzendent), tuy
nhieân, veà maët phöông caùch, chuùng khoâng vöôït haún leân khoûi ñoái töôïng, xeùt
nhö laø nhöõng hieän töôïng, traùi laïi vaãn chæ laøm vieäc vôùi theá giôùi caûm tính
(chöù khoâng phaûi vôùi nhöõng vaät-töï thaân), chæ coù ñieàu chuùng ñaåy söï toång hôïp
ñeán moät ñoä vöôït cao hôn moïi kinh nghieäm khaû höõu, cho neân theo yù toâi, ta
vaãn coù theå goïi chuùng moät caùch chính xaùc laø caùc khaùi nieäm veà Theá giôùi [vuõ
truï] (Weltbegriffe). Coøn xeùt veà maët phaân bieät caùi voâ ñieàu kieän coù tính
toaùn hoïc vôùi caùi voâ-ñieàu kieän coù tính naêng ñoäng - ñeàu laø muïc tieâu cuûa toång
hôïp luøi -, toâi muoán goïi hai caùi voâ-ñieàu kieän loaïi tröôùc, laø caùc khaùi nieäm veà
B448 Theá giôùi theo nghóa coù phaàn heïp hôn (veà theá giôùi trong caùi Lôùn cuõng nhö
trong caùi Nhoû), coøn hai caùi coøn laïi laø caùc khaùi nieäm sieâu vieät veà Töï nhieân
(transzendente Naturbegriffe). Söï phaân bieät naøy hieän nay chöa thaáy coù
gì ñaëc bieät, nhöng veà sau ta seõ thaáy noù ngaøy caøng trôû neân quan troïng.

(1)
Töï nhieân, hieåu nhö moät tính töø coù tính moâ thöùc (formaliter), coù nghóa laø söï noái keát cuûa caùc quy
ñònh cuûa moät söï vaät, theo moät nguyeân taéc noäi taïi cuûa tính nhaân quaû. Ngöôïc laïi, Töï nhieân hieåu nhö
moät chuû töø (Substantiv) (chaát theå - materialiter) laø toång theå caùc hieän töôïng (Inbegriff der
Erscheinungen) trong chöøng möïc chuùng noái keát vôùi nhau nhôø nguyeân taéc noäi taïi cuûa tính nhaân quaû.
Trong nghóa tröôùc, ta noùi veà töï nhieân nhö veà chaát loûng, veà löûa v.v.. vaø duøng theo nhö tính töø, coøn ôû
nghóa sau, khi ta noùi veà nhöõng söï vaät cuûa töï nhieân, ta coù trong tö töôûng [YÙ nieäm veà] caùi toaøn boä giôùi
töï nhieân.

536
 TIEÁT 2

NGHÒCH ÑEÀ LUAÄN (ANTITHETIK)

CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

ÑEÀ LUAÄN (THETIK) laø thuaät ngöõ chæ toaøn boä nhöõng meänh ñeà giaùo
ñieàu veà moät laõnh vöïc naøo ñoù. Coøn NGHÒCH ÑEÀ LUAÄN (ANTITHETIK)
thì toâi khoâng hieåu theo nghóa laø nhöõng khaúng ñònh cuõng giaùo ñieàu veà caùi
ngöôïc laïi, maø chæ chung cho söï töï maâu thuaãn cuûa moïi nhaän thöùc coù veû giaùo
ñieàu naøy, [töùc laø] trong Chính ñeà laãn Phaûn ñeà (latinh: thesin cum
antithesi), ngöôøi ta khoâng thaáy caùi naøo coù öu theá hôn haún ñeå ñöôïc taùn
thöôûng so vôùi caùi kia. Vaäy, Nghòch ñeà luaän khoâng baøn veà nhöõng khaúng
quyeát moät chieàu, nhöng chæ xem xeùt caùc nhaän thöùc phoå bieán cuûa lyù tính veà
maët chuùng maâu thuaãn vôùi nhau vaø ñi tìm nguyeân nhaân phaùt sinh ra söï maâu
thuaãn aáy. Nghòch ñeà luaän sieâu nghieäm (transzenden-tale Antithetik) laø
vieäc nghieân cöùu veà nghòch lyù (Antino-mie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy, veà caùc
nguyeân nhaân vaø keát quaû cuûa nghòch lyù naøy. Neáu ta duøng lyù tính khoâng chæ
B449 ñeå aùp duïng caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính vaøo nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm maø coøn daùm phieâu löu nhaèm môû roäng caùc nguyeân taéc ra beân ngoaøi
caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, nhaát ñònh seõ laøm naûy sinh caùc ñònh lyù
(Lehrsätze) [hay meänh ñeà] nguïy bieän. | Caùc khaúng quyeát nguïy bieän naøy [coù
ñaëc ñieåm laø]: chuùng khoâng hy voïng ñöôïc kinh nghieäm xaùc nhaän maø
cuõng khoâng sôï bò kinh nghieäm phuû nhaän, vaø moãi caùi, töï noù, laïi khoâng
maâu thuaãn, traùi laïi coøn tìm thaáy caùc ñieàu kieän chöùng minh tính taát yeáu cuûa
noù ngay trong baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính; chæ coù ñieàu khoâng may laø,
meänh ñeà ñoái laäp, traùi ngöôïc vôùi noù - veà phía mình - cuõng coù ñuû nhöõng lyù do
taát yeáu vaø coù giaù trò khoâng khaùc gì noù.
Vaäy, khi xem xeùt pheùp bieän chöùng naøy cuûa lyù tính thuaàn tuùy, caùc caâu
hoûi ñöôïc ñaët ra moät caùch töï nhieân laø:

1. Lyù tính thuaàn tuùy khoâng traùnh khoûi bò rôi vaøo nghòch lyù
(Antinomie) trong nhöõng meänh ñeà khaúng quyeát naøo?
2. Ñaâu laø caùc nguyeân nhaân cuûa nghòch lyù ñoù?
3. Lyù tính coù theå thoaùt khoûi söï töï maâu thuaãn aáy khoâng? vaø baèng caùch
naøo ñeå tìm loái ra an toaøn ñi tôùi söï xaùc tín (Gewissheit)?

Nhö ñaõ noùi, moät meänh ñeà [hay ñònh lyù] (Lehrsatz) coù tính bieän chöùng
cuûa lyù tính thuaàn tuùy khaùc vôùi moïi meänh ñeà nguïy bieän ôû choã noù khoâng phaûi
laø caâu traû lôøi cho moät caâu hoûi tuøy tieän do yù thích cuûa moät ai ñoù ñaët ra, traùi
laïi, laø vaán ñeà maø lyù tính con ngöôøi taát yeáu seõ gaëp phaûi trong quaù trình tieán
leân. | Ñieåm thöù hai laø, moät meänh ñeà bieän chöùng cuøng vôùi meänh ñeà ñoái laäp
vôùi noù cuõng khoâng phaûi ñôn thuaàn laø moät aûo töôïng giaû taïo chæ caàn ñöôïc
nghieân cöùu kyõ löôõng laø noù laäp töùc bieán maát, maø laø moät aûo töôïng töï nhieân

537
 vaø khoâng theå traùnh khoûi, neân duø ta khoâng coøn ñeå bò löøa gaït, noù vaãn tieáp
B450 tuïc löøa doái ta, vaø duø khoâng coøn gaây nguy haïi nöõa nhöng cuõng khoâng bao
giôø coù theå deïp boû haún ñöôïc.

Moät hoïc thuyeát bieän chöùng nhö theá khoâng lieân quan ñeán söï thoáng
nhaát cuûa giaùc tính trong nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm, nhöng chæ lieân
quan ñeán söï thoáng nhaát cuûa lyù tính trong caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn. | Do ñoù,
hoïc thuyeát naøy ôû trong caùc ñieàu kieän [tình theá] nhö sau: vôùi tö caùch laø moät
söï toång hôïp tuaân theo quy luaät, noù phaûi töông öùng vôùi giaùc tính; ñoàng thôøi,
vôùi tö caùch laø söï thoáng nhaát tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp treân, noù phaûi töông
öùng vôùi lyù tính. | Neáu töông öùng troïn veïn vôùi söï thoáng nhaát cuûa lyù tính,
noù laïi quaù lôùn [quaù nhieàu] ñoái vôùi giaùc tính; ngöôïc laïi, neáu töông öùng
vôùi giaùc tính, thì laïi quaù nhoû [quaù ít] ñoái vôùi lyù tính. | Tình caûnh aáy taát
yeáu naûy sinh ra söï maâu thuaãn ñoái choïi laãn nhau khoâng theå traùnh khoûi, vaø ta
muoán baét ñaàu söï maâu thuaãn ñoái choïi aáy töø ñaâu cuõng ñöôïc.

Nhöõng khaúng ñònh nguïy bieän naøy va chaïm nhau, môû ra moät ñaáu
tröôøng bieän chöùng, trong ñoù ngöôøi naém öu theá laø keû ñöôïc pheùp taán coâng
tröôùc, coøn keû baïi laø ngöôøi bò buoäc phaûi duøng phöông phaùp phoøng ngöï. Roài
ngöôøi thaéng - duø ôû phe chính hay phe taø - seõ giaønh haún ñöôïc voøng nguyeät
queá mieãn ñöôïc ñaëc quyeàn môû traän taán coâng sau cuøng maø khoâng phaûi choáng
ñôõ cuoäc phaûn coâng môùi cuûa ñoái phöông. Ta deã hình dung baõi chieán tröôøng
B451 naøy aùc lieät nhö theá naøo vôùi bao goùt giaøy daãm ñaïp cuûa caùc chieán binh hai
phía: beân naøo cuõng giaønh ñöôïc ít nhieàu thaéng lôïi, theá nhöng thaéng lôïi cuoái
cuøng chæ thuoäc veà phe chính nghóa neáu noù ñöôïc pheùp caám phe kia tieáp tuïc
caàm vuõ khí chieán ñaáu!. Coøn chuùng ta, vôùi tö caùch laø nhöõng troïng taøi voâ tö,
ta seõ khoâng ñöa ra ñaùnh giaù phe naøo chính, phe naøo taø vaø cöù ñeå cho hoï töï
daøn xeáp vôùi nhau. Coù leõ sau khi laøm cho nhau meät nhoaøi hôn laø ñaõ laøm toån
thöông ñöôïc gì cho nhau, hoï seõ thaáy cuoäc chieán ñaáu laø voâ nghóa vaø chia tay
nhau nhö giöõa nhöõng ngöôøi baïn toát.

Phöông phaùp [“löôïc traän”] chæ ñöùng yeân quan saùt söï tranh caõi giöõa
caùc khaúng quyeát vôùi nhau naøy, hay noùi ñuùng hôn, cöù ñeå cho traän chieán xaûy
ra, khoâng nhaèm muïc ñích ñi tôùi quyeát ñònh uûng hoä phe naøo maø ñeå phaùt hieän
xem phaûi chaêng muïc tieâu ñaáu tranh chæ laø moät aûo töôûng thoâi, khoâng beân
naøo coù theå thaéng ñöôïc, vaø coù thaéng cuõng chaúng giaønh ñöôïc gì neáu ñoái
phöông khoâng ñöôïc choáng cöï ; phöông phaùp aáy toâi xin goïi laø phöông phaùp
hoaøi nghi. Caàn thaáy roõ phöông phaùp naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi thuyeát hoaøi
nghi laø thuyeát truyeàn baù söï baát tri veà phöông phaùp laãn khoa hoïc, choân vuøi
cô sôû cuûa moïi nhaän thöùc ñeå neáu ñöôïc thì phaù huûy loøng tin vaø söï tín nhieäm
ñoái vôùi nhaän thöùc. Coøn phöông phaùp hoaøi nghi höôùng ñeán söï xaùc tín, ñeå -
nhö trong tröôøng hôïp tranh chaáp treân ñaây khi hai phe ñeàu thaúng thaén vaø
tranh bieän vôùi nhau baèng laäp luaän - tìm ra choã ngoä nhaän, töông töï nhö thaùi
B452 ñoä cuûa nhaø laäp phaùp saùng suoát ruùt ra ñöôïc baøi hoïc veà choã thieáu soùt vaø chöa
roõ raøng cuûa caùc ñieàu luaät khi quan saùt söï luùng tuùng cuûa nhöõng quan toøa

538
 trong luùc phaân xöû. Ñoái vôùi söï saùng suoát bao giôø cuõng coù haïn cuûa con ngöôøi,
nghòch lyù töï phôi baøy ra khi aùp duïng caùc ñieàu luaät laø söï kieåm tra toát nhaát
cho vieäc soaïn thaûo luaät phaùp. | Cuõng vaäy, lyù tính con ngöôøi seõ tænh taùo hôn
trong vieäc aùp duïng caùc nguyeân taéc cuûa noù vì trong luùc tö bieän moät caùch
tröøu töôïng, noù khoù nhaän ra ngay nhöõng sai laàm cuûa mình.

Nhöng, phöông phaùp hoaøi nghi naøy chæ thieát yeáu ñoái vôùi trieát hoïc sieâu
nghieäm cuûa chuùng ta maø thoâi, coøn ñoái vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc laïi
khoâng nhaát thieát phaûi nhö vaäy. Chaúng haïn trong toaùn hoïc, aùp duïng phöông
phaùp hoaøi nghi laø phi lyù, vì ôû ñaây khoâng moät khaúng ñònh sai laàm naøo coù theå
aån giaáu vaø khoâng bò phaùt hieän vì caùc chöùng minh bao giôø cuõng phaûi tieán
haønh döïa theo söï höôùng daãn cuûa tröïc quan thuaàn tuùy, vaø töùc laø, thoâng qua
söï toång hôïp luùc naøo cuõng hieån nhieân. Trong khoa hoïc thöïc nghieäm, söï hoaøi
nghi vaø thaän troïng coù theå raát ích lôïi nhöng söï ngoä nhaän cuõng khoù xaûy ra vaø
laïi deã giaûi quyeát vì kinh nghieäm sôùm hay muoän seõ cho ta phöông tieän toái
haäu ñeå giaûi quyeát vaø keát thuùc caùc baát ñoàng. Ñaïo ñöùc hoïc luoân mang laïi caùc
B453 nguyeân taéc cuøng vôùi caùc heä luaän thöïc haønh cuûa noù moät caùch cuï theå (in
concreto) - ít ra trong nhöõng kinh nghieäm khaû höõu -, neân cuõng traùnh ñöôïc söï
ngoä nhaän [tính nöôùc ñoâi] cuûa söï tröøu töôïng.

Khaùc vôùi caùc khoa hoïc treân, nhöõng khaúng quyeát sieâu nghieäm cuûa lyù
tính thuaàn tuùy coù tham voïng töï vöôn tôùi nhöõng tri kieán (Einsichten) vöôït ra
khoûi laõnh vöïc cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu, vöøa khoâng theå dieãn taû söï toång
hôïp tröøu töôïng cuûa noù trong baát kyø tröïc quan tieân nghieäm naøo, vöøa khoâng
theå nhôø kinh nghieäm ñeå phaùt hieän nhöõng sai laàm cuûa chính mình. Vì leõ ñoù,
lyù tính sieâu nghieäm khoâng mang laïi vieân ñaù thöû [tieâu chuaån kieåm tra] naøo
khaùc ñeå phaân ñònh ngoaøi vieäc noù töï coá gaéng daøn xeáp vaø hôïp nhaát caùc
khaúng ñònh ñoái laäp vôùi nhau laïi. | Nhaèm muïc ñích ñoù, tröôùc heát haõy ñeå
cho söï tranh caõi ñöôïc dieãn ra moät caùch töï do vaø khoâng bò kieàm cheá vaø baây
giôø, ta seõ “löôïc traän” xem cuoäc chieán ñaáu dieãn ra nhö theá naøo(1).

(1)
Caùc nghòch lyù (Antionomien) dieãn ra theo thöù töï cuûa boán YÙ nieäm sieâu nghieäm ñaõ trình baøy ôû treân.
(Chuù thích cuûa taùc giaû).

539
B454 NGHÒCH LYÙ (ANTINOMIE) CUÛA
LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY
----------o0o---------

NGHÒCH LYÙ THÖÙ NHAÁT GIÖÕA CAÙC

YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

CHÍNH ÑEÀ

THEÁ GIÔÙI COÙ MOÄT KHÔÛI ÑAÀU TRONG THÔØI GIAN VAØ
CUÕNG BÒ BAO BOÏC TRONG CAÙC RANH GIÔÙI,
VEÀ KHOÂNG GIAN

CHÖÙNG MINH

Vì, giaû thieát raèng theá giôùi khoâng coù moät khôûi ñaàu trong thôøi gian: nhö
vaäy cho tôùi moät thôøi ñieåm ñöôïc cho naøo ñoù, moät thôøi gian voâ cuøng (eine
Ewigkeit) ñaõ troâi qua, vaø do ñoù, moät chuoãi voâ taän nhöõng traïng thaùi noái tieáp
nhau cuûa nhöõng söï vaät trong theá giôùi cuõng ñaõ troâi qua. Nhöng tính voâ taän
cuûa moät chuoãi chính laø ôû choã noù khoâng bao giôø coù theå hoaøn taát troïn veïn
baèng söï toång hôïp tieáp dieãn nhau ñöôïc. Suy ra, moät chuoãi theá giôùi voâ taän ñaõ
troâi qua laø khoâng theå ñöôïc, do ñoù, moät khôûi ñaàu cuûa theá giôùi laø moät ñieàu
kieän taát yeáu cho söï toàn taïi cuûa noù. | Vaäy laø ñieåm thöù nhaát ñaõ ñöôïc chöùng
minh.

Veà ñieåm thöù hai, ta cuõng giaû thieát ñieàu ngöôïc laïi: trong tröôøng hôïp
naøy, theá giôùi laø moät toaøn boä voâ taän ñöôïc cho cuûa nhöõng söï vaät toàn taïi ñoàng
thôøi vôùi nhau. Nhöng ta khoâng theå suy töôûng ñoä lôùn [hay kích thöôùc] cuûa
moät ñaïi
löôïng* - khoâng ñöôïc mang laïi trong nhöõng ranh giôùi nhaát ñònh cuûa moät
B456** tröïc quan - (1) baèng caùch naøo khaùc hôn laø chæ thoâng qua söï toång hôïp nhöõng
boä phaän cuûa noù, vaø caùi toaøn theå cuûa moät ñaïi löôïng nhö theá laø nhôø söï toång
hôïp hoaøn taát troïn veïn, hay laø nhôø söï coäng theâm lieân tuïc caùc ñôn vò vaøo
cho noù(2). Theo ñoù, ñeå coù theå suy töôûng moät theá giôùi laáp ñaày moïi khoâng
gian nhö moät toaøn boä, söï toång hôïp nhöõng boä phaän cuûa moät theá giôùi voâ taän
phaûi ñöôïc xem laø ñaõ hoaøn taát troïn veïn, töùc laø xem moät thôøi gian voâ taän ñaõ
troâi qua trong vieäc ñeám heát moïi söï vaät cuøng toàn taïi ñoàng thôøi, ñoù laø ñieàu
khoâng theå ñöôïc. Vì theá, moät toå hôïp hoãn taïp voâ taän cuûa nhöõng söï vaät coù
thöïc khoâng theå ñöôïc xem laø moät toaøn boä ñöôïc cho, do ñoù cuõng khoâng theå
xem laø ñöôïc cho moät caùch ñoàng thôøi. Suy ra, theá giôùi - xeùt veà maët quaûng
tính trong khoâng gian - khoâng phaûi laø voâ taän maø phaûi ñöôïc bao boïc trong

540
 caùc ranh giôùi cuûa noù. | Vaø nhö vaäy, ñieàu thöù hai cuõng ñaõ ñöôïc chöùng
minh.

*
ñaïi löôïng (Quantum), xem chuù thích cho B244. (N.D).
**
Trong nguyeân baûn, caùc Nghòch lyù (Antinomien) ñöôïc trình baøy song song theo kieåu ñoái chieáu neân
caùch ñaùnh soá trang coù khaùc vôùi caùch trình baøy lieân tuïc trong baûn dòch. Tuy nhieân, chuùng toâi vaãn giöõ
nguyeân caùch ñaùnh soá trang theo nguyeân baûn ñeå tieän tra cöùu. (N.D).
(1) *
Ta coù theå tröïc quan moät ñaïi löôïng (Quantum) khoâng xaùc ñònh nhö laø moät toaøn boä (das Ganze)
neáu coù ñöôïc bao boïc trong nhöõng ranh giôùi, duø ta khoâng theå kieán taïo caùi toaøn theå cuûa noù baèng caùch
ño löôøng, töùc laø baèng söï toång hôïp tieáp dieãn caùc boä phaän cuûa noù. Bôûi vì chính nhöõng ranh giôùi ñaõ xaùc
ñònh söï troïn veïn cuûa noù nhö moät toaøn boä, baèng caùch caét rôøi noù ra khoûi moïi caùi [toaøn boä] khaùc. (Chuù
thích cuûa taùc giaû).
(2)
Khaùi nieäm veà caùi toaøn theå (Totalität) trong tröôøng hôïp naøy khoâng gì khaùc hôn laø bieåu töôïng veà söï
toång hôïp troïn veïn, hoaøn taát nhöõng boä phaän cuûa noù, bôûi vì ta khoâng theå ruùt ra khaùi nieäm ñoù töø tröïc
quan veà caùi toaøn boä ñöôïc, (ta khoâng theå tröïc quan caùi toaøn boä trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc) maø chæ coù
theå hieåu ñieàu ñoù trong YÙ nieäm qua söï toång hôïp nhöõng boä phaän cho tôùi söï hoaøn taát troïn veïn cuûa caùi
voâ taän. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

541
B455 PHAÛN ÑEÀ

THEÁ GIÔÙI KHOÂNG COÙ MOÄT KHÔÛI ÑAÀU

VAØ KHOÂNG COÙ RANH GIÔÙI TRONG
KHOÂNG GIAN, NHÖNG LAØ VOÂ TAÄN
VEÀ THÔØI GIAN LAÃN KHOÂNG GIAN

CHÖÙNG MINH

Vì haõy giaû thieát theá giôùi coù moät khôûi ñaàu. Vì söï khôûi ñaàu laø moät söï toàn taïi maø tröôùc
ñoù coù moät thôøi gian söï vaät khoâng toàn taïi, nhö theá, phaûi coù moät thôøi gian ñaõ ñi tröôùc trong
ñoù theá giôùi ñaõ khoâng toàn taïi, töùc moät thôøi gian roãng. Nhöng söï ra ñôøi cuûa moät söï vaät trong
moät thôøi gian roãng laø ñieàu khoâng theå ñöôïc, vì khoâng moät boä phaän naøo cuûa thôøi gian [roãng]
nhö theá chöùa ñöïng trong noù moät ñieàu kieän quyeát ñònh cho söï toàn taïi hôn laø ñieàu kieän cho
söï khoâng-toàn taïi (ta coù theå giaû ñònh raèng söï vaät hoaëc töï sinh ra hoaëc ra ñôøi nhôø moät
nguyeân nhaân khaùc). Do ñoù, nhieàu chuoãi söï vaät coù theå khôûi ñaàu trong theá giôùi, nhöng baûn
thaân theá giôùi thì khoâng theå coù moät söï khôûi ñaàu, töùc laø trong quan heä vôùi thôøi gian ñaõ qua,
theá giôùi laø voâ taän.

Ñoái vôùi ñieåm thöù hai, tröôùc heát ta cuõng haõy giaû thieát ngöôïc laïi raèng theá giôùi laø höõu
taän vaø höõu haïn trong khoâng gian, töùc laø noù phaûi ôû trong moät khoâng gian troáng, khoâng bò
giôùi haïn. Nhö theá, khoâng chæ coù moät moái quan heä cuûa nhöõng söï vaät trong khoâng gian maø
caû moái quan heä cuûa nhöõng söï vaät vôùi khoâng gian. Nhöng, vì theá giôùi laø moät toaøn boä tuyeät
ñoái, neân beân ngoaøi noù, khoâng theå coù ñoái töôïng cho tröïc quan vaø khoâng coù caùi ñoái öùng
(Correlatum) vôùi theá giôùi, ñeå theá giôùi quan heä, cho neân quan heä cuûa theá giôùi vôùi khoâng
gian troáng coù nghóa laø khoâng quan heä vôùi ñoái töôïng naøo caû. Suy ra, moät quan heä nhö theá,
noùi khaùc ñi, söï giôùi haïn theá giôùi baèng moät khoâng gian troáng laø khoâng coù gì heát, [laø hö voâ].
B457 | Vaäy, theá giôùi khoâng bò giôùi haïn veà phöông dieän khoâng gian, töùc veà maët quaûng tính laø voâ
taän(1).

(1)
Khoâng gian chæ ñôn thuaàn laø moâ thöùc cuûa tröïc quan beân ngoaøi (tröïc quan moâ thöùc) chöù khoâng
phaûi moät ñoái töôïng coù thöïc ñeå coù theå tröïc quan töø beân ngoaøi. Khoâng gian coù tröôùc moïi söï vaät xaùc
ñònh noù (laáp ñaày hoaëc giôùi haïn noù), hay noùi ñuùng hôn, caùc söï vaät mang laïi moät tröïc quan thöôøng
nghieäm töông öùng vôùi khoâng gian. | Do ñoù, khoâng gian vôùi teân goïi laø khoâng gian tuyeät ñoái khoâng
gì khaùc hôn laø khaû theå ñôn thuaàn cuûa nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi, trong chöøng möïc chuùng hoaëc
toàn taïi töï-thaân hoaëc coù theå theâm vaøo cho caùc hieän töôïng ñöôïc cho. Vaäy, tröïc quan thöôøng nghieäm
khoâng phaûi laø söï keát hôïp giöõa nhöõng hieän töôïng vaø khoâng gian [nhö theå giöõa hai söï vaät ñoäc laäp]
(giöõa tri giaùc vaø tröïc quan troáng roãng). Caùi naøy khoâng phaûi laø caùi ñoái öùng vôùi caùi kia trong söï toång
hôïp, traùi laïi chuùng ñöôïc noái keát trong cuøng moät tröïc quan thöôøng nghieäm nhö laø chaát lieäu vaø moâ
thöùc. Neáu ta muoán taùch moät trong hai caùi ra khoûi caùi kia (- khoâng gian beân ngoaøi moïi hieän töôïng -)
seõ naûy sinh ñuû loaïi quy ñònh troáng roãng cuûa tröïc quan beân ngoaøi, khoâng theå laø nhöõng tri giaùc khaû
höõu. Chaúng haïn, söï vaän ñoäng hay ñöùng yeân cuûa theá giôùi trong moät khoâng gian troáng roãng voâ taän, -
moät quy ñònh veà moái quan heä cuûa hai caùi vôùi nhau - laø ñieàu khoâng theå naøo ñöôïc tri giaùc, vaø vì vaäy
chæ laø thuoäc tính cuûa moät vaät-tö töôûng (Gedankending) ñôn thuaàn [cuûa ñaàu oùc ta] maø thoâi.

542
B458 NHAÄN XEÙT VEÀ NGHÒCH LYÙ THÖÙ NHAÁT

1. VEÀ CHÍNH ÑEÀ

Khi trình baøy caùc laäp luaän töông phaûn nhau treân ñaây, toâi khoâng nhaèm
tìm ra choã nguïy bieän cuûa moãi beân ñeå tröng ra (nhö ngöôøi ta thöôøng noùi)
baèng côù cuûa traïng sö, lôïi duïng choã sô hôû cuûa ñoái phöông, roài döïa vaøo moät
ñieàu luaät maø baûn thaân mình cuõng hieåu sai ñeå ñöa ra nhöõng yeâu saùch baát
hôïp phaùp cuûa mình döïa treân laäp luaän phaûn baùc [khoâng soøng phaúng] aáy. ÔÛ
ñaây, caùc chöùng minh cuûa hai phía ñeàu ñöôïc ruùt ra töø baûn tính töï nhieân cuûa
söï vieäc [moät caùch soøng phaúng] vaø vieäc chieám öu theá nhôø lôïi duïng sai laàm
trong laäp luaän cuûa caùc nhaø giaùo ñieàu ñeàu ñöôïc loaïi boû.

Thöïc vaäy, toâi coù theå ra veû chöùng minh CHÍNH ÑEÀ [moät caùch khoâng
soøng phaúng] baèng caùch ñöa ra moät khaùi nieäm sai laàm theo thoùi quen cuûa
caùc nhaø giao ñieàu veà tính voâ taän (Unendlichkeit) cuûa moät löôïng ñaõ cho.
Moät löôïng laø voâ taän khi khoâng coù moät löôïng naøo lôùn hôn noù coù theå coù ñöôïc
(töùc laø ñöôïc ño löôøng baèng soá löôïng cuûa ñôn vò ñöôïc cho chöùa ñöïng trong
noù). Nhöng khoâng coù soá löôïng naøo laø soá löôïng lôùn nhaát caû vì bao giôø cuõng
coù theå theâm vaøo moät hay nhieàu ñôn vò. Do ñoù suy ra, moät löôïng voâ taän
ñöôïc cho,- töùc laø moät theá giôùi voâ taän - (xeùt veà caû hai maët: chuoãi thôøi gian
ñaõ troâi qua vaø quaûng tính) laø khoâng theå coù ñöôïc: theá giôùi phaûi bò giôùi haïn
veà caû hai maët aáy. Taát nhieân toâi vaãn coù theå chöùng minh nhö theá, nhöng chæ
coù ñieàu [soøng phaúng maø noùi], khaùi nieäm vöøa neâu khoâng ñuùng vôùi khaùi nieäm
maø ngöôøi ta hieåu veà moät caùi toaøn boä voâ taän. Trong khaùi nieäm naøy khoâng
chöùa ñöïng moät bieåu töôïng naøo veà löôïng cuûa noù caû: noù khoâng noùi noù roäng
lôùn bao nhieâu, cho neân khaùi nieäm cuûa noù khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm veà
moät caùi toái ña. | Trong khaùi nieäm aáy, chæ coù söï suy töôûng veà moái quan heä
giöõa khaùi nieäm vôùi moät ñôn vò giaû ñònh naøo ñoù, vaø trong quan heä vôùi ñôn vò
naøy, noù laø lôùn hôn baát kyø con soá naøo. Cho neân, khi ñôn vò aáy ñöôïc giaû ñònh
laø lôùn hôn hay nhoû hôn, baûn thaân caùi voâ taän (das Unendliche) seõ lôùn hôn
B460 hay nhoû hôn nhöng tính voâ taän (die Unendlichkeit) - voán chæ quan heä vôùi
caùi ñôn vò ñaõ cho naøy - bao giôø cuõng vaãn nhö theá, duø ñuùng raèng qua ñoù
löôïng tuyeät ñoái cuûa caùi toaøn boä khoâng ñöôïc nhaän thöùc, vaø cuõng khoâng heà
ñaët ra ôû ñaây.

Khaùi nieäm (sieâu nghieäm) ñích thöïc veà tính voâ taän laø: söï toång hôïp
tieáp dieãn veà caùi nhaát theå trong vieäc ño löôøng moät löôïng quaûng tính (ein
Quantum) khoâng bao giôø coù theå hoaøn taát troïn veïn(1). Töø ñoù, coù theå suy ra
moät caùch chaén chaén raèng moät thôøi gian voâ taän cuûa nhöõng traïng thaùi coù thöïc
tieáp noái nhau cho tôùi thôøi ñieåm (hieän taïi) ñaõ cho khoâng theå xem laø ñaõ troâi

(1)
Löôïng ôû ñaây coù nghóa laø chöùa ñöïng moät soá löôïng (cuûa ñôn vò ñaõ cho) lôùn hôn baát kyø con soá naøo
vaø ñoù laø khaùi nieäm toaùn hoïc veà caùi voâ taän.

543
 qua, vaø nhö vaäy, theá giôùi phaûi coù moät khôûi ñaàu.

Ñoái vôùi phaàn thöù hai cuûa CHÍNH ÑEÀ, khoâng coøn coù söï khoù khaên veà
moät chuoãi thôøi gian vöøa voâ taän maø vöøa laïi ñaõ troâi qua nöõa, bôûi vì baây giôø
caùi ña taïp cuûa theá giôùi voâ taän veà maët quaûng tính (khoâng gian) ñöôïc mang
laïi moät caùch ñoàng thôøi. Nhöng, ñeå suy töôûng caùi toaøn theå cuûa moät soá löôïng
nhö theá, ta khoâng theå vieän daãn caùc ranh giôùi ñöôïc caùi toaøn theå naøy töï mình
taïo ra trong tröïc quan, traùi laïi phaûi nhôø vaøo khaùi nieäm cuûa ta. | Trong
tröôøng hôïp naøy, khaùi nieäm khoâng theå ñi töø caùi toaøn boä ñeán soá löôïng nhaát
ñònh cuûa caùc boä phaän maø caàn phaûi chöùng minh khaû theå cuûa caùi toaøn boä nhôø
söï toång hôïp tieáp dieãn cuûa caùc boä phaän. Nhöng vì söï toång hôïp naøy phaûi hình
thaønh moät chuoãi khoâng bao giôø coù theå hoaøn taát troïn veïn, neân ta khoâng theå
naøo suy töôûng ñöôïc moät caùi toaøn theå tröôùc khi toång hôïp (hoaøn taát), cuõng
nhö khoâng caàn thoâng qua söï toång hôïp (hoaøn taát). Bôûi baûn thaân khaùi nieäm
veà caùi toaøn theå trong tröôøng hôïp naøy laø bieåu töôïng veà moät söï toång hôïp
hoaøn taát troïn veïn cuûa caùc boä phaän, cho neân, söï hoaøn taát naøy cuõng nhö khaùi
nieäm veà noù laø khoâng theå coù ñöôïc.

B459 2. VEÀ PHAÛN ÑEÀ

Söï chöùng minh uûng hoä cho tính voâ taän cuûa chuoãi theá giôùi ñöôïc mang
laïi vaø cuûa toång theå nhöõng gì chöùa ñöïng trong theá giôùi (Weltinbegriff) döïa
vaøo nhaän ñònh raèng: neáu thöøa nhaän ñieàu ngöôïc laïi, thì moät thôøi gian cuõng
nhö moät khoâng gian troáng roãng seõ taïo neân ranh giôùi cuûa theá giôùi. Thaät ra,
toâi khoâng phaûi khoâng bieát raèng vaãn coù nhieàu caùch ñeå traùnh daãn tôùi keát luaän
naøy. | Chaúng haïn, cho raèng, veà caû hai maët khoâng gian vaø thôøi gian, theá giôùi
coù theå coù moät ranh giôùi maø khoâng nhaát thieát phaûi giaû ñònh ñieàu voâ lyù laø söï
toàn taïi cuûa moät thôøi gian tuyeät ñoái coù tröôùc söï khôûi ñaàu cuûa theá giôùi hay
moät khoâng gian tuyeät ñoái naèm beân ngoaøi theá giôùi hieän thöïc. Toâi raát haøi loøng
vôùi phaàn sau cuûa nhaän ñònh naøy cuûa caùc trieát gia thuoäc tröôøng phaùi Leibniz!
Khoâng gian chæ ñôn thuaàn laø moâ thöùc cuûa giaùc quan beân ngoaøi chöù khoâng
phaûi moät ñoái töôïng coù thöïc ñeå coù theå ñöôïc tröïc quan töø beân ngoaøi, vaø khoâng
phaûi laø caùi ñoái öùng (Correlatum) cuûa nhöõng hieän töôïng maø laø moâ thöùc cho
baûn thaân nhöõng hieän töôïng. Do vaäy, khoâng gian khoâng theå xuaát hieän moät
caùch tuyeät ñoái (chæ töï mình) nhö laø caùi gì quy ñònh (Bestimmendes) trong söï
toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät, vì noù khoâng heà laø moät ñoái töôïng maø chæ laø moâ thöùc
cho nhöõng ñoái töôïng khaû höõu. Vaäy, chính nhöõng söï vaät - nhö laø nhöõng hieän
töôïng - môùi quy ñònh khoâng gian, nghóa laø chuùng laøm cho trong taát caû nhöõng
thuoäc tính coù theå coù cuûa khoâng gian (kích thöôùc vaø töông quan), thuoäc tính
naøy hoaëc thuoäc tính kia ñöôïc thuoäc veà thöïc taïi. | Nhöng ngöôïc laïi, khoâng
gian - nhö caùi gì töï toàn taïi - khoâng theå quy ñònh tính thöïc taïi cuûa nhöõng söï
vaät veà kích thöôùc hay hình daùng vì töï baûn thaân noù khoâng coù gì laø hieän thöïc

544
 (Wirkliches) caû. Cho neân, khoâng gian (ñöôïc laáp ñaày hay troáng roãng)(1) coù
theå bò nhöõng hieän töôïng giôùi haïn chöù nhöõng hieän töôïng khoâng theå bò giôùi
haïn bôûi moät khoâng gian troáng roãng khoâng coù nhöõng hieän töôïng. Ñoái vôùi thôøi
gian cuõng ñuùng nhö theá. Coøn ñöông nhieân, khoâng coù gì phaûi baøn caõi neáu ta
B461 cöù giaû thieát söï toàn taïi cuûa moät ranh giôùi cuûa theá giôùi veà maët khoâng gian hay
thôøi gian thì ta buoäc phaûi giaû thieát coù hai vaät töôûng töôïng (Undinge) laø
khoâng gian troáng ôû beân ngoaøi theá giôùi vaø thôøi gian roãng tröôùc khi coù theá
giôùi.

Ñeå traùnh haäu quaû cuûa giaû thieát nhö theá, ta coù theå tìm loái thoaùt nhö
sau: neáu theá giôùi coù moät ranh giôùi (veà khoâng gian vaø thôøi gian), thì caùi troáng
roãng voâ taän seõ phaûi quy ñònh söï toàn taïi cuûa moïi söï vaät hieän thöïc veà phöông
dieän kích thöôùc cuûa chuùng. | Nhöng nhö vaäy laø do: thay vì suy töôûng veà moät
theá giôùi caûm tính, maëc nhieân ta ñang suy töôûng veà moät theá giôùi khaû nieäm,
maø ta chaúng bieát laø theá giôùi naøo; vaø thay vì coù moät söï khôûi ñaàu ñaàu tieân
[hieän thöïc] (moät söï toàn taïi maø tröôùc ñoù coù moät thôøi gian, trong ñoù khoâng coù
gì toàn taïi caû), ta suy töôûng veà moät toàn taïi khoâng caàn laáy baát cöù ñieàu kieän
naøo trong theá giôùi laøm tieàn ñeà, vaø [cuoái cuøng] thay vì suy töôûng veà ranh giôùi
cuûa quaûng tính, ta laïi suy töôûng veà nhöõng giôùi haïn (Schranken) cuûa vuõ truï
noùi chung, toùm laïi, laø suy töôûng veà nhöõng gì hoaøn toaøn thoaùt ly thôøi gian vaø
khoâng gian. Nhöng vaán ñeà baøn ôû ñaây chæ lieân quan ñeán theá giôùi hieän töôïng
(mundus phaenomenon) vaø löôïng cuûa noù, vì vaäy trong tröôøng hôïp naøy, ta
khoâng theå tröøu töôïng hoùa [hay töôùc boû] caùc ñieàu kieän ñaõ bieát cuûa caûm naêng
maø khoâng thuû tieâu luoân baûn chaát [Wesen/tính thöïc taïi coát yeáu] cuûa theá giôùi
naøy. Theá giôùi cuûa giaùc quan, neáu noù bò giôùi haïn, nhaát thieát phaûi naèm trong
moät khoaûng khoâng voâ taän. Maø neáu ngöôøi ta muoán nhö vaäy thì cuøng vôùi noù;
ngöôøi ta cuõng muoán vöùt boû luoân khoâng gian noùi chung vôùi tö caùch laø ñieàu
kieän tieân nghieäm cho khaû theå cuûa kinh nghieäm, vaø nhö theá toaøn boä theá giôùi
khaû giaùc cuõng maát theo. Nhöng trong khuoân khoå vaán ñeà ta ñang baøn ôû ñaây,
theá giôùi hieän töôïng laø caùi duy nhaát ñöôïc mang laïi cho ta. Do ñoù, theá giôùi
khaû nieäm (mundus intelligi-bilis) khoâng gì khaùc hôn laø khaùi nieäm phoå bieán
veà moät theá giôùi noùi chung, trong ñoù ngöôøi ta tröøu töôïng hoùa khoûi moïi ñieàu
kieän cuûa tröïc quan veà noù vaø ñoái vôùi moät theá giôùi nhö vaäy, khoâng moät meänh
ñeà toång hôïp naøo veà noù - duø khaúng ñònh hay phuû ñònh - coù theå coù ñöôïc.

(1)
Ngöôøi ta deã thaáy ñieàu muoán noùi ôû ñaây: khoâng gian troáng roãng - trong chöøng möïc noù ñöôïc giôùi
haïn bôûi caùc hieän töôïng - töùc laø khoâng gian ôû beân trong theá giôùi cuõng khoâng maâu thuaãn vôùi caùc
nguyeân taéc sieâu nghieäm vaø coù theå ñöôïc xem laø thuoäc veà caùc nguyeân taéc naøy, (duø khaû theå cuûa noù
khoâng vì theá maø ñöôïc khaúng ñònh).

545
B462 NGHÒCH LYÙ (ANTINOMIE) THÖÙ HAI
GIÖÕA CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

CHÍNH ÑEÀ

MOÏI BAÛN THEÅ ÑA HÔÏP * TRONG THEÁ GIÔÙI ÑEÀU BAO

GOÀM NHÖÕNG ÑÔN TOÁ * VAØ KHOÂNG COÙ GÌ TOÀN TAÏI MAØ
BAÛN THAÂN KHOÂNG PHAÛI LAØ ÑÔN TOÁ HAY LAØ ÑÖÔÏC
TOÅ HÔÏP TÖØ NHÖÕNG ÑÔN TOÁ.

CHÖÙNG MINH

Bôûi vì, giaû thieát raèng nhöõng baûn theå ña hôïp khoâng ñöôïc caáu taïo töø
nhöõng ñôn toá, vaäy neáu khi söï toå hôïp bò tö duy thuû tieâu thì caùi ña hôïp laãn
ñôn toá (theo giaû thieát laø voán khoâng toàn taïi) ñeàu khoâng coøn, do ñoù laø khoâng
baûn theå naøo ñöôïc mang laïi caû, [töùc khoâng coù söï vaät gì toàn taïi caû]. Vaäy,
hoaëc laø khoâng theå thuû tieâu moïi söï toå hôïp trong tö duy, hoaëc laø sau söï thuû
tieâu, vaãn coøn laïi moät caùi gì khoâng phaûi ña hôïp, caùi ñoù chính laø ñôn toá.
Nhöng trong tröôøng hôïp tröôùc, baûn thaân caùi ña hôïp khoâng theå bao goàm
nhöõng baûn theå (vì ñoái vôùi nhöõng baûn theå, söï toå hôïp chæ laø moät quan heä baát
taát giöõa nhöõng baûn theå vôùi nhau, nghóa laø duø khoâng coù söï toå hôïp thì chuùng
vaãn phaûi toàn taïi nhö nhöõng baûn theå thöôøng toàn, töï mình [nhö nhöõng ñôn
toá]). Song, vì tröôøng hôïp naøy maâu thuaãn vôùi giaû thieát neâu treân, vaäy chæ coù
giaû thieát ngöôïc laïi môùi ñuùng: nhöõng baûn theå ña hôïp trong theá giôùi ñöôïc caáu
B464 taïo töø nhöõng ñôn toá.

Töø ñoù, heä luaän tröïc tieáp laø: nhöõng söï vaät trong theá giôùi - khoâng coù
ngoaïi leä - ñeàu laø nhöõng ñôn toá; coøn söï toå hôïp chæ laø traïng thaùi beân ngoaøi
cuûa chuùng vaø maëc duø ta khoâng bao giôø coù theå taùch rôøi vaø coâ laäp nhöõng baûn
theå cô baûn [nhöõng ñôn toá] ra khoûi traïng thaùi noái keát naøy, nhöng lyù tính phaûi
suy töôûng nhöõng ñôn toá nhö laø nhöõng chuû theå ñaàu tieân cho moïi söï toå hôïp,
do ñoù coù tröôùc söï toå hôïp - nhö laø nhöõng baûn theå ñôn giaûn, [nhöõng ñôn toá].

*
- “baûn theå ña hôïp”: “zusammengesetzte Substanz”. (Chuùng toâi dòch Zusammensetzung laø söï
toå hôïp, nhöng ôû ñaây “zusammengesetzte Substanz” ñöôïc taïm dòch laø “baûn theå ña hôïp” hoaëc
“caùi ña hôïp” ñeå deã phaân bieät vôùi caùi “ñôn toá”.
- “ñôn toá”: “das Einfache”, “einfache Teile”: “caùi ñôn thuaàn”, “nhöõng boä phaän ñôn
thuaàn” cuõng ñöôïc taïm dòch ôû ñaây laø “ñôn toá”, “nhöõng ñôn toá” (# caùi ña hôïp) cho goïn vaø deã
phaân bieät. (N.D).

546
 PHAÛN ÑEÀ

KHOÂNG SÖÏ VAÄT ÑA HÔÏP NAØO TRONG THEÁ GIÔÙI ÑÖÔÏC

CAÁU TAÏO TÖØ NHÖÕNG ÑÔN TOÁ VAØ KHOÂNG TOÀN TAÏI BAÁT
KYØ ÑÔN TOÁ NAØO TRONG THEÁ GIÔÙI

CHÖÙNG MINH

Haõy giaû thieát raèng: moät söï vaät ña hôïp (nhö laø Baûn theå) ñöôïc caáu taïo
töø nhöõng ñôn toá. Nhöng vì moïi moái quan heä beân ngoaøi, do ñoù, moïi söï toå
hôïp töø nhöõng baûn theå chæ coù theå coù ñöôïc trong khoâng gian, vaäy khoâng gian
- do caùi ña hôïp aáy chieám choã - cuõng phaûi ñöôïc caáu taïo töø nhöõng boä phaän
khoâng gian baèng cuøng moät soá löôïng vôùi nhöõng boä phaän chöùa ñöïng trong caùi
ña hôïp kia. Nhöng, khoâng gian khoâng chöùa ñöïng nhöõng ñôn toá maø chæ chöùa
ñöïng nhöõng khoâng gian. Vaäy, moãi boä phaän cuûa caùi ña hôïp cuõng phaûi
chieám moät khoâng gian. Nhöng nhöõng boä phaän tuyeät ñoái nguyeân sô naøy cuûa
caùi ña hôïp laø nhöõng ñôn toá, cho neân, caùi ñôn toá chieám moät khoâng gian.
Song, vì moïi caùi thöïc toàn chieám moät khoâng gian ñeàu chöùa ñöïng trong noù
caùi ña taïp goàm nhöõng boä phaän ôû ngoaøi nhau, do ñoù ñeàu laø ña hôïp vaø caùi ña
hôïp thöïc toàn aáy phaûi bao goàm nhöõng baûn theå chöù khoâng phaûi nhöõng tuøy theå
(vì chuùng khoâng theå toàn taïi ôû ngoaøi nhau ñoäc laäp vôùi baûn theå), vaäy neáu keát
luaän raèng ñôn toá phaûi laø moät caùi ña hôïp coù tính baûn theå, roõ raøng laø töï maâu
thuaãn.

B465 Veá thöù hai cuûa phaûn ñeà - trong theá giôùi khoâng theå toàn taïi baát kyø ñôn
toá naøo - thöïc ra cuõng gioáng nhö noùi: söï toàn taïi cuûa caùi ñôn toá tuyeät ñoái
khoâng theå chöùng minh ñöôïc baèng kinh nghieäm hay baèng tri giaùc beân ngoaøi
cuõng nhö beân trong naøo vaø caùi ñôn toá tuyeät ñoái chæ laø moät YÙ nieäm ñôn
thuaàn maø tính thöïc taïi khaùch quan cuûa noù khoâng theå chöùng minh trong moät
kinh nghieäm khaû höõu naøo caû, do ñoù khoâng theå aùp duïng vaø cuõng khoâng coù
ñoái töôïng khi trình baøy veà theá giôùi hieän töôïng. Bôûi vì, neáu thöû giaû thieát
raèng ta coù theå tìm ñöôïc moät ñoái töôïng cho YÙ nieäm sieâu nghieäm nhö theá ôû
trong kinh nghieäm, haún tröïc quan thöôøng nghieäm veà moät ñoái töôïng nhö theá
seõ tuyeät ñoái khoâng chöùa ñöïng caùi ña taïp naøo cuûa nhöõng boä phaän ôû ngoaøi
nhau vaø ñöôïc noái keát laïi thaønh moät nhaát theå. Nhöng, khoâng theå töø söï khoâng
coù yù thöùc veà moät söï ña taïp nhö theá roài suy ra raèng söï ña taïp laø hoaøn toaøn
khoâng theå toàn taïi trong tröïc quan veà moät ñoái töôïng, traùi laïi, vì söï chöùng
minh veà söï baát khaû theå [cuûa caùi ña taïp] laø caàn thieát [ñeå thieát laäp vaø chöùng
minh] tính ñôn theå tuyeät ñoái (absolute Simplizität), do ñoù phaûi keát luaän raèng
tính ñôn theå khoâng theå ñöôïc suy ra töø baát kyø tri giaùc naøo. Toùm laïi, vì moät
ñoái töôïng tuyeät ñoái ñôn theå khoâng theå ñöôïc mang laïi trong baát kyø kinh
nghieäm khaû höõu naøo, trong khi ñoù theá giôùi caûm tính phaûi ñöôïc xem laø toång
theå cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu, vaäy: khoâng coù caùi gì laø ñôn toá ñöôïc

547
 mang laïi trong theá giôùi.

Veá thöù hai cuûa phaûn ñeà naøy ñi xa hôn veá tröôùc nhieàu. | Veá tröôùc chæ
xoùa boû caùi ñôn toá ra khoûi tröïc quan veà caùi ña hôïp, ngöôïc laïi veá sau xoùa boû
haún ra khoûi toaøn boä giôùi töï nhieân, do ñoù, noù khoâng theå ñöôïc chöùng minh töø
khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cuûa tröïc quan beân ngoaøi (veà caùi
ña hôïp) maø caû töø quan heä cuûa ñoái töôïng aáy vôùi kinh nghieäm khaû höõu noùi
chung.

B466 NHAÄN XEÙT VEÀ NGHÒCH LYÙ THÖÙ HAI

1. VEÀ CHÍNH ÑEÀ

Khi toâi noùi veà moät caùi toaøn boä taát yeáu bao goàm nhöõng ñôn toá, toâi hieåu
noù chæ laø moät caùi toaøn boä coù tính baûn chaát nhö laø caùi ña hôïp thöïc söï, nghóa
laø, toâi hieåu raèng caùi nhaát theå baát taát cuûa caùi ña taïp - ñöôïc mang laïi moät
caùch taùch rôøi (ít nhaát trong tö duy), - ñöôïc ñaët vaøo söï noái keát qua laïi vaø qua
ñoù taïo neân moät nhaát theå. Cho neân, thöïc ra, ngöôøi ta khoâng neân goïi khoâng
gian laø moät COMPOSITUM (latinh: SÖÏ ÑA HÔÏP) maø laø moät TOTUM
(latinh: caùi toaøn boä), vì nhöõng boä phaän cuûa khoâng gian sôû dó coù ñöôïc laø nhôø
ôû trong caùi toaøn boä chöù khoâng phaûi caùi toaøn boä coù ñöôïc laø nhôø nhöõng boä
phaän. Duø sao chæ neân goïi ñoù laø moät COMPOSITUM IDEALE (söï ña hôïp
trong tö töôûng) chöù khoâng phaûi laø moät COMPOSITUM REALE (söï ña hôïp
thöïc toàn). Tuy nhieân ñaây chæ laø söï phaân bieät chi ly thoâi. Vì [thöïc ra] khoâng
gian khoâng phaûi laø moät caùi ña hôïp cuûa nhöõng baûn theå (cuõng chöa töøng laø
cuûa nhöõng tuøy theå thöïc toàn) neân neáu toâi tröøu töôïng hoùa moïi söï toå hôïp trong
ñoù, seõ khoâng gì soùt laïi caû, duø laø moät ñieåm,- bôûi moät ñieåm chæ coù theå coù
ñöôïc nhö laø ranh giôùi cuûa moät khoâng gian-, (do ñoù, cuûa moät caùi ña hôïp).
B468 Vaäy, khoâng gian vaø thôøi gian khoâng bao goàm nhöõng ñôn toá. Vì caùi gì chæ
thuoäc veà traïng thaùi cuûa moät baûn theå, duø noù mang moät löôïng (ví duï: [söï vaän
ñoäng hay] bieán ñoåi) cuõng khoâng bao goàm caùi ñôn toá, töùc laø, moät ñoä nhaát
ñònh cuûa söï bieán ñoåi khoâng sinh ra töø söï coäng doàn cuûa nhieàu söï thay ñoåi
ñôn giaûn [coù tính ñôn toá]. Keát luaän cuûa ta veà caùi ña hôïp töø caùi ñôn toá chæ coù
giaù trò cho nhöõng söï vaät töï mình toàn taïi nhö baûn theå. Nhöng nhöõng tuøy theå
cuûa moät traïng thaùi laïi khoâng töï mình toàn taïi. Nhö vaäy, ngöôøi ta coù theå deã
daøng laøm hoûng söï chöùng minh veà tính taát yeáu cuûa caùi ñôn toá khi xem noù
nhö laø boä phaän caáu thaønh cuûa moïi caùi ña hôïp coù tính baûn chaát, vaø qua ñoù
laøm hoûng caû toaøn boä coâng vieäc cuûa hoï [chöùng minh chính ñeà], neáu ngöôøi ta
daãn chính ñeà naøy ñi quaù xa vaø muoán noù coù giaù trò cho moïi caùi ña hôïp maø
khoâng chòu phaân bieät, nhö ñaõ thöôøng thöïc söï xaûy ra.

Vaû laïi, ôû ñaây toâi chæ noùi veà caùi ñôn toá trong chöøng möïc noù ñöôïc mang
laïi moät caùch taát yeáu trong caùi ña hôïp, töùc laø caùi ña hôïp coù theå ñöôïc thaùo rôøi
ra thaønh nhöõng ñôn toá nhö laø nhöõng boä phaän caáu thaønh cuûa noù. YÙ nghóa

548
B470 thöïc söï cuûa thuaät ngöõ “MONAD” (ÑÔN TÖÛ) (nhö Leibniz ñaõ söû duïng) chæ
lieân quan ñeán caùi ñôn toá ñöôïc mang laïi moät caùch tröïc tieáp nhö laø baûn theå
ñôn giaûn (chaúng haïn, trong töï yù thöùc) chöù khoâng phaûi laø moät yeáu toá caáu
thaønh cuûa caùi ña hôïp, maø ngöôøi ta coù theå goïi moät caùch ñuùng hôn baèng töø
ATOMUS (NGUYEÂN TÖÛ). Vaø neáu toâi muoán chöùng minh nhöõng baûn theå
ñôn giaûn [ñôn toá] chæ trong moái quan heä vôùi caùi ña hôïp nhö moät thaønh toá
cuûa noù, toâi coù theå goïi chính ñeà cuûa nghòch lyù thöù hai naøy laø Nguyeân töû luaän
sieâu nghieäm (Atomistik). Nhöng vì chöõ naøy töø laâu ñaõ ñöôïc duøng ñeå chæ moät
hoïc thuyeát ñaëc thuø veà nhöõng hieän töôïng vaät theå [phaân töû] (MOLE-CULAE)
laáy nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm laøm tieàn ñeà, neân noù coù theå goïi laø
nguyeân taéc [hay ñònh lyù] bieän chöùng [sai laàm] veà ÑÔN TÖÛ LUAÄN
(MONADOLOGIE).

B467 2. VEÀ PHAÛN ÑEÀ

Choáng laïi meänh ñeà naøy veà moät söï phaân chia voâ taän cuûa vaät chaát maø
cô sôû chöùng minh cuûa noù ñôn thuaàn coù tính toaùn hoïc, caùc nhaø ñôn töû luaän
ñöa ra nhieàu luaän cöù phaûn baùc. | Caùc phaûn baùc naøy töï toû ra khaû nghi, khi hoï
khoâng muoán thöøa nhaän nhöõng chöùng minh toaùn hoïc minh baïch nhaát chính ra
laø nhöõng meänh ñeà nhìn roõ tính chaát cuûa khoâng gian, trong chöøng möïc khoâng
gian thöïc ra chæ laø ñieàu kieän moâ thöùc cho khaû theå cuûa moïi vaät chaát, traùi laïi,
hoï xem nhöõng chöùng minh toaùn hoïc chæ nhö laø nhöõng keát luaän ruùt ra töø caùc
khaùi nieäm tröøu töôïng vaø tuøy tieän khoâng theå coù aùp duïng naøo vaøo nhöõng söï
vaät hieän thöïc. Hoï laøm nhö theå coù theå töôûng töôïng ra moät phöông caùch tröïc
quan naøo khaùc hôn laø phöông caùch ñöôïc mang laïi trong tröïc quan nguyeân
thuûy veà khoâng gian, vaø nhö theå caùc quy ñònh tieân nghieäm cuûa khoâng gian
khoâng theå ñoàng thôøi aùp duïng vaøo taát caû nhöõng gì voán sôû dó coù theå coù ñöôïc
chæ laø nhôø laáp ñaày khoâng gian naøy. Neáu ta nghe theo lôøi hoï, aét ta seõ phaûi -
ngoaøi nhöõng ñieåm toaùn hoïc voán laø ñôn thuaàn nhöng khoâng phaûi laø boä phaän
maø chæ laø ranh giôùi cuûa moät khoâng gian - suy töôûng theâm nhöõng ñieåm coù
tính vaät lyù hoïc, tuy cuõng ñôn thuaàn nhö vaäy nhöng coù theâm öu ñieåm nhö laø
nhöõng boä phaän cuûa khoâng gian, do söï hoãn hôïp ñôn thuaàn (Aggregation) maø
laáp ñaày khoâng gian naøy. Toâi khoâng muoán laäp laïi ôû ñaây raát nhieàu nhöõng söï
baùc boû phoå bieán vaø roõ raøng veà söï phi lyù naøy: ai cuõng thaáy raèng khoâng theå
chæ döïa vaøo caùc khaùi nieäm suy lyù ñôn thuaàn ñeå phaù boû söï hieån nhieân cuûa
toaùn hoïc moät caùch nguïy bieän. | Toâi chæ ñöa ra nhaän xeùt raèng, sôû dó trong
tröôøng hôïp naøy trieát hoïc toû ra phaân bieät ñoái xöû vôùi toaùn hoïc baèng nhöõng laäp
luaän nguïy bieän laø vì noù queân raèng trong vaán ñeà naøy ta chæ baøn ñeán theá giôùi
hieän töôïng vaø nhöõng ñieàu kieän cuûa theá giôùi naøy maø thoâi. ÔÛ ñaây, chæ ñi tìm
khaùi nieäm veà caùi ñôn toá cho khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính veà caùi ña
B469 hôïp laø chöa ñuû, ñieàu caàn laøm laø phaûi phaùt hieän trong tröïc quan veà caùi ña
hôïp (vaät chaát) caùi tröïc quan veà ñôn toá. | Nhöng theo nhöõng quy luaät cuûa
caûm naêng vaø do ñoù, ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan, ñieàu naøy laø

549
 hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc. Trong tröôøng hôïp caùi toaøn boä bao goàm nhöõng
baûn theå ñôn toá chæ ñöôïc suy töôûng baèng giaùc tính thuaàn tuùy, coù theå caùi toaøn
boä aáy nhaát thieát phaûi chöùa ñöïng nhöõng ñôn toá tröôùc khi trôû thaønh caùi ña
hôïp. | Nhöng ñieàu ñoù hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi caùi “TOTUM
SUBSTANTIALE PHAENOMENON) (latinh: caùi Toaøn boä mang tính baûn
chaát nhö laø hieän töôïng), laø caùi - vôùi tö caùch laø tröïc quan thöôøng nghieäm
trong khoâng gian - coù ñaëc ñieåm taát yeáu laø khoâng coù boä phaän naøo laø caùi ñôn
toá, vì lyù do laø khoâng coù boä phaän naøo cuûa khoâng gian laø ñôn toá. Vaû chaêng,
caùc nhaø Ñôn töû luaän cuõng ñuû thoâng minh ñeå traùnh khoù khaên naøy baèng caùch
giaû ñònh tieân quyeát raèng tröïc quan vaø quan heä naêng ñoäng giöõa nhöõng baûn
theå chính laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa khoâng gian, thay vì xem khoâng gian
laø ñieàu kieän khaû theå cho nhöõng ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi, töùc laø
cho nhöõng vaät theå. ÔÛ ñaây, ta chæ coù moät khaùi nieäm veà nhöõng vaät theå nhö laø
nhöõng hieän töôïng, vaø vôùi tö caùch ñoù, chuùng nhaát thieát phaûi xem khoâng gian
laø ñieàu kieän tieân quyeát cho khaû theå cuûa moïi hieän töôïng beân ngoaøi. | Söï laãn
traùnh naøy hoaøn toaøn voâ ích, vì noù ñaõ bò hoaøn toaøn caét ñöùt moät caùch ñaày ñuû ôû
phaàn Caûm naêng hoïc. Coøn neáu giaû thöû nhöõng vaät theå laïi laø nhöõng vaät-töï
thaân, thì chöùng minh cuûa caùc nhaø Ñôn töû luaän haún nhieân laø coù giaù trò.

B471 Khaúng ñònh bieän chöùng thöù hai naøy [töùc phaûn ñeà] coù ñieåm ñaëc bieät laø
noù ñoái laäp laïi vôùi moät meänh ñeà giaùo ñieàu duy nhaát trong soá nhöõng meänh ñeà
muoán chöùng minh veà moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm maø thöïc ra tröôùc ñaây
ñaõ ñöôïc ta chæ xem laø thuoäc veà caùc yù nieäm sieâu nghieäm, ñoù laø meänh ñeà
muoán chöùng minh veà tính ñôn theå tuyeät ñoái cuûa baûn theå [linh hoàn]. Ñoù laø
meänh ñeà cho raèng ñoái töôïng cuûa giaùc quan beân trong töùc caùi Toâi tö duy laø
moät baûn theå ñôn thuaàn [ñôn toá] tuyeät ñoái. ÔÛ ñaây ta khoâng ñi saâu vaøo ñeà taøi
naøy (- vì ta ñaõ xem xeùt khaù daøi trong chöông tröôùc -), toâi chæ neâu theâm nhaän
xeùt raèng: neáu caùi gì ñöôïc suy töôûng chæ nhö moät ñoái töôïng maø khoâng ñöôïc
theâm vaøo baèng moät quy ñònh toång hôïp cuûa tröïc quan veà noù (- nhö ñaõ xaûy ra
trong tröôøng hôïp bieåu töôïng hoaøn toaøn traàn truïi veà “caùi Toâi” -) chaéc chaén
khoâng coù caùi gì ña taïp vaø khoâng coù söï ña hôïp naøo trong moät bieåu töôïng nhö
theá coù theå ñöôïc tri giaùc caû. Vaû laïi, vì nhöõng thuoäc tính, qua ñoù toâi suy töôûng
ñöôïc veà ñoái töôïng naøy chæ laø nhöõng tröïc quan cuûa giaùc quan beân trong, neân
trong ñoù khoâng theå coù gì ñeå chöùng minh ñöôïc moät caùi ña taïp [coù caùc boä
phaän] ôû beân ngoaøi nhau, do ñoù, khoâng coù baèng chöùng naøo veà söï toàn taïi cuûa
moät söï ña hôïp thöïc söï [trong bieåu töôïng “caùi Toâi”]. Cho neân, chæ coù caùi Töï
yù thöùc vôùi ñaëc ñieåm laø: chuû theå tö duy cuõng ñoàng thôøi laø ñoái töôïng cuûa
chính noù, noù khoâng theå töï phaân chia ñöôïc, (maëc duø noù coù theå phaân chia caùc
quy ñònh phuï thuoäc vaøo noù) vì baát cöù ñoái töôïng naøo trong quan heä vôùi noù
ñeàu laø moät nhaát theå tuyeät ñoái. Neáu chuû theå naøy ñöôïc xem xeùt töø beân ngoaøi
nhö moät ñoái töôïng cuûa tröïc quan, thì vôùi tính caùch cuûa moät hieän töôïng, chuû
theå aáy coù ñaëc ñieåm cuûa caùi ña hôïp. Vaø noù luoân luoân phaûi ñöôïc xem xeùt nhö
vaäy, neáu ta muoán bieát ôû trong noù coù chöùa ñöïng caùi ña taïp goàm caùc boä phaän
ôû ngoaøi nhau hay khoâng.

550
B472 NGHÒCH LYÙ THÖÙ BA GIÖÕA CAÙC

YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

CHÍNH ÑEÀ

TÍNH NHAÂN QUAÛ THEO NHÖÕNG ÑÒNH LUAÄT CUÛA TÖÏ NHIEÂN KHOÂNG
PHAÛI LAØ CAÙI DUY NHAÁT ÑEÅ TÖØ ÑOÙ NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG TRONG
THEÁ GIÔÙI NHÌN CHUNG COÙ THEÅ ÑÖÔÏC DAÃN XUAÁT RA [ÑÖÔÏC GIAÛI
THÍCH]. TAÁT YEÁU PHAÛI GIAÛ ÑÒNH THEÂM MOÄT TÍNH NHAÂN QUAÛ TÖØ
TÖÏ DO ÑEÅ GIAÛI THÍCH NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG NAØY.

CHÖÙNG MINH

Haõy giaû thieát raèng khoâng coù tính nhaân quaû naøo khaùc hôn laø tính nhaân
quaû tuaân theo nhöõng ñònh luaät cuûa töï nhieân. | Nhö vaäy, baát cöù caùi gì xaûy ra
ñeàu phaûi giaû ñònh coù moät traïng thaùi ñi tröôùc maø noù nhaát thieát ñeán sau traïng
thaùi naøy ñuùng theo moät quy luaät. Nhöng baûn thaân traïng thaùi coù tröôùc naøy
cuõng phaûi laø caùi gì ñaõ xaûy ra (ñaõ trôû thaønh trong thôøi gian vì tröôùc ñoù noù
chöa coù), bôûi vì neáu noù luùc naøo cuõng ñaõ coù saün moät caùch vónh vieãn thì keát
quaû cuûa noù cuõng khoâng theå baét ñaàu sinh ra, traùi laïi cuõng coù saün moät caùch
vónh vieãn. Vaäy, baûn thaân tính nhaân quaû cuûa nguyeân nhaân cuûa caùi xaûy ra
cuõng laø moät caùi gì ñaõ töøng xaûy ra, vaø theo ñònh luaät cuûa töï nhieân, nguyeân
nhaân naøy laïi baét buoäc phaûi coù moät traïng thaùi vaø tính nhaân quaû ñi tröôùc laøm
ñieàu kieän cho noù, vaø caùi naøy laïi caàn moät caùi tröôùc hôn nöõa v.v.. Nhö vaäy,
neáu taát caû dieãn ra chæ tuaân theo nhöõng ñònh luaät cuûa töï nhieân, bao giôø cuõng
chæ coù moät khôûi ñaàu thöù caáp (subaltern) chöù khoâng bao giôø coù moät khôûi ñaàu
B474 ñaàu tieân, töùc laø noùi chung khoâng theå coù söï hoaøn taát troïn veïn cuûa chuoãi veà
phía nhöõng nguyeân nhaân baét nguoàn töø nhau. Nhöng ñònh luaät töï nhieân laø
naèm ôû choã: khoâng coù gì coù theå xaûy ra maø khoâng coù moät nguyeân nhaân ñöôïc
xaùc ñònh ñaày ñuû moät caùch tieân nghieäm. Theá maø, giaû thieát treân moät ñaøng
khaúng ñònh raèng tính nhaân quaû phaûi tuaân theo ñònh luaät töï nhieân, ñaøng khaùc
laïi khoâng tuaân theo tính phoå bieán khoâng coù giôùi haïn cuûa noù, roõ raøng laø töï
maâu thuaãn. | Vaäy, ñaây khoâng theå laø loaïi nhaân quaû duy nhaát ñöôïc.

Töø ñoù suy ra, phaûi thöøa nhaän coù moät tính nhaân quaû laøm cho caùi gì ñoù
xaûy ra, nhöng nguyeân nhaân cuûa noù khoâng bò quy ñònh theo nhöõng quy luaät
taát yeáu buoäc phaûi coù moät nguyeân nhaân ñi tröôùc nöõa, töùc laø phaûi coù söï töï
khôûi tuyeät ñoái cho moïi nguyeân nhaân, töï laøm cho chuoãi nhöõng hieän töôïng
xaûy ra theo quy luaät töï nhieân ñöôïc baét ñaàu töø ñaàu, nghóa laø phaûi coù söï TÖÏ
DO sieâu nghieäm, neáu khoâng, ngay baûn thaân chuoãi nhöõng hieän töôïng veà phía
nhöõng nguyeân nhaân cuõng khoâng bao giôø hoaøn taát troïn veïn ngay caû trong
dieãn trình cuûa töï nhieân.

551
 PHAÛN ÑEÀ

KHOÂNG COÙ TÖÏ DO, TRAÙI LAÏI TAÁT CAÛ NHÖÕNG GÌ XAÛY RA TRONG THEÁ GIÔÙI ÑEÀU
CHÆ TUAÂN THEO NHÖÕNG ÑÒNH LUAÄT CUÛA TÖÏ NHIEÂN

CHÖÙNG MINH

Giaû thieát raèng: coù moät töï do theo nghóa sieâu nghieäm nhö moät phöông
caùch ñaëc bieät cuûa tính nhaân quaû maø nhöõng söï kieän trong theá giôùi coù theå
tuaân theo, nghóa laø coù moät quan naêng [coù theå] baét ñaàu moät traïng thaùi, do ñoù
cuõng laø baét ñaàu moät chuoãi nhöõng tieáp dieãn moät caùch tuyeät ñoái; trong
tröôøng hôïp naøy, khoâng chæ chuoãi do söï töï khôûi naøy sinh ra, maø caû söï quy
ñònh cuûa baûn thaân söï töï khôûi naøy ñeå taïo ra chuoãi kia, töùc laø, baûn thaân tính
nhaân quaû cuõng baét ñaàu moät caùch tuyeät ñoái khieán cho khoâng coù gì ñi tröôùc
caû ñeå qua ñoù haønh ñoäng taùc taïo naøy ñöôïc quy ñònh theo nhöõng ñònh luaät
baát bieán. Nhöng moïi söï khôûi ñaàu haønh ñoäng giaû ñònh moät traïng thaùi luùc
nguyeân nhaân chöa haønh ñoäng, theá maø moät khôûi ñaàu ñaàu tieân coù tính naêng
ñoäng cuûa haønh ñoäng laïi giaû ñònh moät traïng thaùi khoâng coù söï noái keát naøo veà
maët nhaân quaû vôùi traïng thaùi tröôùc cuûa cuøng nguyeân nhaân aáy, töùc laø khoâng
phaûi töø ñoù maø ra. Vaäy, töï do sieâu nghieäm hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi ñònh luaät
[töï nhieân] veà nhaân quaû, vaø moät söï noái keát caùi traïng thaùi tieáp dieãn cuûa
B475 nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng theo kieåu nhö vaäy laø phaù huûy khaû theå veà söï
thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm, vì theá cuõng khoâng theå coù ôû trong kinh nghieäm
maø chæ laø moät vaät-tö töôûng (Gedankending) troáng roãng [do tö duy töôûng
töôïng ra].

Vaäy, ta khoâng coù gì khaùc ngoaøi giôùi Töï nhieân laø nôi ta phaûi tìm kieám
söï noái keát vaø traät töï cuûa moïi söï kieän trong theá giôùi. Söï Töï do - (töùc söï ñoäc
laäp) vôùi nhöõng ñònh luaät cuûa töï nhieân - ñuùng laø söï giaûi phoùng khoûi moïi
cöôõng cheá, nhöng ñoàng thôøi cuõng laø söï thoaùt ly khoûi söï höôùng daãn cuûa moïi
quy luaät. Vì ta khoâng theå noùi raèng thay cho nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân,
nhöõng quy luaät cuûa Töï do seõ chi phoái tính nhaân quaû cuûa theá giôùi, bôûi vì neáu
noù ñaõ bò quy ñònh theo nhöõng quy luaät thì khoâng phaûi laø Töï do maø baûn thaân
noù khoâng gì khaùc hôn laø Töï nhieân. Cho neân, phaûi phaân bieät giöõa Töï do sieâu
nghieäm vaø Töï nhieân gioáng nhö phaân bieät giöõa tuaân theo quy luaät vaø voâ quy
luaät. | Töï nhieân tuy laøm phieàn giaùc tính baèng söï khoù khaên laø phaûi ñi tìm
nguoàn goác cuûa nhöõng söï kieän trong chuoãi nhöõng nguyeân nhaân ngaøy caøng
cao hôn vì tính nhaân quaû nôi chuùng bao giôø cuõng laø coù ñieàu kieän, nhöng buø
laïi, giaùc tính ñöôïc höùa heïn coù ñöôïc söï ñaûm baûo veà moät söï thoáng nhaát
xuyeân suoát vaø hôïp quy luaät cuûa kinh nghieäm. | Coøn ngöôïc laïi, aûo töôûng löøa
bòp (Blendwerk) cuûa Töï do sieâu nghieäm tuy höùa heïn cho giaùc tính moät
ñieåm döøng trong chuoãi nhöõng nguyeân nhaân baèng caùch daãn noù ñeán tính nhaân
quaû tuyeät ñoái, voâ ñieàu kieän coù quyeàn löïc töï khôûi ñaàu haønh ñoäng, nhöng vì
baûn thaân noù laø muø quaùng neân noù xoùa boû heát moïi söï höôùng daãn cuûa nhöõng

552
 quy luaät laø caùi duy nhaát laøm cho moät kinh nghieäm ñöôïc noái keát xuyeân suoát
[troïn veïn] coù theå coù ñöôïc.

B476 NHAÄN XEÙT VEÀ NGHÒCH LYÙ THÖÙ BA

1. VEÀ CHÍNH ÑEÀ

YÙ nieäm sieâu nghieäm veà töï do chöa phaûi laø toaøn boä noäi dung cuûa khaùi
nieäm taâm lyù hoïc veà töï do voán phaàn lôùn coù yù nghóa thöôøng nghieäm. | ÔÛ ñaây,
YÙ nieäm naøy chæ môùi taïo neân khaùi nieäm veà tính töï khôûi tuyeät ñoái cuûa haønh
ñoäng nhö laø cô sôû thöïc söï cho vieäc coù theå quy cho (Imputabilität) töï do nhö
laø nguyeân nhaân cho moät soá loaïi ñoái töôïng nhaát ñònh. | Tuy nhieân, xem töï do
laø nguyeân nhaân laø ñaët moät taûng ñaù gaây caûn ngaïi lôùn cho trieát hoïc vì noù seõ
gaëp phaûi nhöõng khoù khaên khoâng vöôït qua ñöôïc ñeå tieán tôùi choã thöøa nhaän
tính nhaân quaû voâ-ñieàu kieän loaïi naøy. Trong vaán ñeà naøy, yeáu toá töï do yù chí
töø laâu ñaõ gaây luùng tuùng lôùn cho lyù tính tö bieän vì chính noù coù yù nghóa sieâu
nghieäm, töùc laø chæ lieân quan ñeán caâu hoûi [veà ñieàu kieän khaû theå]: phaûi
chaêng caàn giaû ñònh coù moät quan naêng töï khôûi töï mình taïo neân moät chuoãi
nhöõng söï vaät tieáp dieãn hay nhöõng traïng thaùi ngay töø ñaàu hay khoâng? Laøm
sao coù theå coù moät quan naêng nhö vaäy laø ñieàu chöa nhaát thieát phaûi nghieân
cöùu, vì trong baûn thaân tính nhaân quaû töï nhieân, ta buoäc phaûi taïm vöøa loøng
vôùi nhaän thöùc tieân nghieäm raèng caàn giaû ñònh moät tính nhaân quaû töø töï do nhö
theá, duø ta khoâng theå hieåu khaû theå laøm theá naøo thoâng qua moät söï toàn taïi naøo
ñoù [cuûa nguyeân nhaân töï do] thì söï toàn taïi cuûa moät caùi khaùc ñöôïc thieát ñònh,
vaø do ñoù, ñaønh phaûi chæ döïa vaøo kinh nghieäm thoâi. [ÔÛ trong chính ñeà,] ta ñaõ
chöùng minh tính taát yeáu cuûa moät söï khôûi ñaàu tieân cho caû moät chuoãi nhöõng
hieän töôïng töø nguyeân nhaân töï do, chæ trong chöøng möïc söï khôûi ñaàu aáy laø
caàn thieát ñeå hieåu moät nguoàn goác phaùt sinh cuûa theá giôùi, coøn sau ñoù, moïi
traïng thaùi tieáp theo ñeàu ñöôïc xem laø moät söï dieãn tieán chæ tuaân theo nhöõng
ñònh luaät töï nhieân. Nhöng nhö vaäy laø qua ñoù cuõng laø ñaõ chöùng minh - maêc
B478 duø khoâng giaûi thích ñöôïc - [söï toàn taïi cuûa] moät quan naêng hoaøn toaøn töï
mình saûn sinh ra ngay töø ñaàu moät chuoãi hieän töôïng trong thôøi gian; nghóa
laø ta töï cho pheùp mình thöøa nhaän moät söï khôûi ñaàu veà maët nhaân quaû cho
nhöõng chuoãi khaùc nhau cuûa hieän töôïng ngay giöõa loøng nhöõng dieãn tieán cuûa
theá giôùi [töï nhieân]; ñoàng thôøi gaùn cho nhöõng baûn theå [trong töï nhieân] moät
quan naêng haønh ñoäng töï do. Nhöng ngay ôû ñaây, ta khoâng neân hieåu laàm ñeå
laïi cho raèng moät söï khôûi ñaàu tuyeät ñoái cuûa nhöõng chuoãi ngay trong loøng töï
nhieân laø khoâng theå coù ñöôïc vì lyù do moät chuoãi tieáp dieãn trong theá giôùi chæ
coù theå coù söï khôûi ñaàu so saùnh [töông ñoái], töùc traïng thaùi naøy bao giôø cuõng
coù moät traïng thaùi khaùc ñi tröôùc noù. Vì thöïc ra, ôû ñaây ta khoâng noùi veà moät söï
khôûi ñaàu tuyeät ñoái veà maët thôøi gian, traùi laïi, chæ veà maët nhaân quaû. Chaúng
haïn, hoaøn toaøn döïa treân yù chí töï do cuûa rieâng mình, vaø ñoäc laäp vôùi moïi aûnh
höôûng taát ñònh cuûa nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân, toâi quyeát ñònh ñöùng daäy,

553
 rôøi khoûi gheá ngoài, vaäy laø vôùi söï kieän naøy, toâi khôûi ñaàu chuoãi söï kieän môùi
moät caùch tuyeät ñoái, cuøng vôùi nhöõng haäu quaû töï nhieân cuûa noù ñeán voâ taän,
maëc duø veà maët thôøi gian, söï kieän naøy chæ laø söï tieáp tuïc cuûa moät chuoãi coù
tröôùc. Quyeát ñònh vaø haønh ñoäng cuûa toâi khoâng naèm trong söï dieãn tieán cuûa
nhöõng taùc ñoäng töï nhieân ñôn thuaàn, cuõng khoâng phaûi laø söï tieáp tuïc ñôn
thuaàn cuûa dieãn tieán naøy, traùi laïi, nguyeân nhaân taát ñònh cuûa töï nhieân hoaøn
toaøn ngöøng laïi tröôùc söï kieän naøy, moät söï kieän tuy tieáp theo sau noù (folgt)
nhöng khoâng phaûi töø noù maø ra (erfolgt) vaø vì theá noù phaûi ñöôïc goïi laø moät
söï khôûi ñaàu tuyeät ñoái ñaàu tieân, tuy khoâng phaûi veà maët thôøi gian nhöng laø
veà phöông dieän tính nhaân quaû.

Vieäc thöøa nhaän nhu caàu naøy cuûa lyù tính - trong chuoãi nhöõng nguyeân
nhaân töï nhieân, vieän daãn ñeán moät söï khôûi ñaàu ñaàu tieân töø töï do - laø ñieàu
hieån nhieân qua vieäc moïi trieát gia coå ñaïi (tröø phaùi Epicur) ñeàu thaáy caàn phaûi
giaû ñònh moät Caùi Vaän ñoäng ñaàu tieân (erster Beweger) [Nguyeân nhaân toái
cao, Thöôïng ñeá] ñeå giaûi thích moïi söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï, töùc laø, chaáp
nhaän moät nguyeân nhaân haønh ñoäng tö do töï mình khôûi ñaàu caû moät chuoãi
nhöõng traïng thaùi [vaän ñoäng]. Vì neáu chæ xuaát phaùt töø töï nhieân, hoï khoâng theå
laøm saùng toû ñöôïc moät söï khôûi ñaàu ñaàu tieân.

B477 2. VEÀ PHAÛN ÑEÀ

Nhöõng ngöôøi baûo veä cho tính toaøn naêng, [töï tuùc töï maõn] cuûa töï nhieân
xeùt veà maët nhaân-quaû (phaùi Duy vaät lyù sieâu nghieäm - transzendentale
Physiokratie) phaûn ñoái hoïc thuyeát veà töï do vaø nhöõng suy luaän nguïy bieän
cuûa thuyeát naøy baèng nhöõng laäp luaän theo kieåu nhö sau: Neáu caùc ngöôøi
khoâng chaáp nhaän moät khôûi ñieåm coù tính toaùn hoïc veà maët thôøi gian trong theá
giôùi, haún caùc ngöôøi cuõng ñaõ khoâng caàn phaûi ñi tìm moät caùi khôûi ñaàu naêng
ñoäng veà maët nhaân quaû. Ai buoäc caùc ngöôøi phaûi töôûng töôïng ra moät traïng
thaùi tuyeät ñoái sô thuûy cuûa vuõ truï - vaø do ñoù, moät khôûi ñaàu tuyeät ñoái cho
chuoãi dieãn tieán tuaàn töï cuûa nhöõng hieän töôïng - nhö moät ñieåm döøng laøm cô
sôû cho söï töôûng töôïng cuûa mình vaø laáy ñoù laøm ranh giôùi cho töï nhieân khoâng
bò giôùi haïn? Neáu nhöõng baûn theå trong vuõ truï bao giôø cuõng ñaõ toàn taïi nhö
theá - ít nhaát söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm buoäc ta phaûi giaû ñònh nhö vaäy -,
aét khoâng coù gì khoù khaên ñeå cuõng giaû ñònh raèng söï thay ñoåi cuûa nhöõng traïng
thaùi cuûa nhöõng baûn theå aáy, töùc laø moät chuoãi nhöõng söï bieán ñoåi cuûa chuùng
cuõng ñaõ luoân luoân toàn taïi nhö theá, do ñoù moät khôûi ñieåm ñaàu tieân - coù tính
caùch toaùn hoïc hay naêng ñoäng - laø hoaøn toaøn khoâng caàn thieát phaûi ñi tìm.
Taát nhieân, khaû theå cuûa moät söï baét nguoàn voâ taän nhö theá maø khoâng coù moät
maét xích ñaàu tieân ñeå moïi caùi coøn laïi ñeàu chæ laø nhöõng caùi tieáp theo sau noù,
ñuùng laø ñieàu - veà maët khaû theå - khoâng cho ta hieåu ñöôïc. Nhöng neáu vì lyù do
ñoù maø caùc ngöôøi muoán deïp boû ñieàu bí aån naøy cuûa töï nhieân, thì caùc ngöôøi seõ
thaáy caàn thieát vöùt boû luoân [söï toàn taïi] cuûa nhieàu ñaëc tính cô baûn coù tính

554
 toång hôïp [cuûa nhöõng ñoái töôïng töï nhieân] (nhö caùc löïc cô baûn chaúng haïn), laø
nhöõng ñieàu caùc ngöôøi cuõng khoâng theå hieåu ñöôïc vaø ngay caû baûn thaân khaû
theå cuûa moät söï bieán ñoåi noùi chung cuõng ñaõ gaây khoù khaên cho caùc ngöôøi.
B479 Bôûi vì neáu thoâng qua kinh nghieäm, caùc ngöôøi ñaõ khoâng hieåu ñöôïc söï bieán
ñoåi thöïc söï laø gì, chaéc haún caùc ngöôøi laïi caøng khoâng bao giôø coù theå nhaän ra
ñöôïc moät caùch tieân nghieäm laøm theá naøo moät chuoãi tieáp dieãn khoâng ngöøng
nghæ nhö theá giöõa [traïng thaùi] toàn taïi vaø khoâng toàn taïi laïi coù theå coù ñöôïc.

Vaäy neáu giaû thieát coù söï toàn taïi cuûa quan naêng sieâu nghieäm veà töï do -
ñeå khôûi ñaàu nhöõng söï bieán ñoåi trong theá giôùi-, quan naêng naøy ít nhaát cuõng
phaûi toàn taïi beân ngoaøi theá giôùi, (vaø thaät laø moät khaúng ñònh taùo baïo khi cho
raèng beân ngoaøi toaøn boä moïi tröïc quan khaû höõu laïi coøn giaû ñònh coù moät ñoái
töôïng khoâng theå ñöôïc mang laïi trong moät tri giaùc khaû höõu naøo caû). Gaén
moät quan naêng nhö vaäy cho nhöõng baûn theå thuoäc baûn thaân theá giôùi laø ñieàu
khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, vì neáu vaäy, söï noái keát giöõa nhöõng hieän töôïng
ñöôïc quy ñònh theo nhöõng ñònh luaät phoå bieán maø ta goïi laø giôùi töï nhieân vaø
cuøng vôùi noù laø ñaëc ñieåm cuûa chaân lyù thöôøng nghieäm giuùp ta phaân bieät giöõa
kinh nghieäm vaø moäng töôûng haàu nhö seõ bieán maát hoaøn toaøn. Beân caïnh moät
quan naêng cuûa töï do voâ quy luaät nhö vaäy, thaät khoù suy töôûng veà töï nhieân
[nhö moät heä thoáng], vì nhöõng ñònh luaät cuûa töï nhieân seõ bò thay ñoåi lieân tuïc
döôùi aûnh höôûng cuûa caùi tröôùc vaø doøng chaûy cuûa hieän töôïng voán ñieàu hoøa vaø
thuaàn nhaát trong töï nhieân seõ bò laøm cho roái loaïn vaø ñöùt ñoaïn.

B480 NGHÒCH LYÙ THÖÙ TÖ GIÖÕA CAÙC

YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM

CHÍNH ÑEÀ

COÙ MOÄT HÖÕU THEÅ TUYEÄT ÑOÁI TAÁT YEÁU THUOÄC VEÀ THEÁ
GIÔÙI, HOAËC LAØ MOÄT BOÄ PHAÄN CUÛA NOÙ HOAËC LAØM
NGUYEÂN NHAÂN CHO NOÙ.

CHÖÙNG MINH

Theá giôùi caûm tính - nhö laø caùi toaøn boä (das Ganze) cuûa moïi hieän
töôïng - ñoàng thôøi chöùa ñöïng moät chuoãi nhöõng söï bieán ñoåi. Vì khoâng coù
chuoãi nhö vaäy, baûn thaân bieåu töôïng veà chuoãi thôøi gian - nhö laø ñieàu kieän

555
 cho khaû theå cuûa theá giôùi caûm tính - cuõng khoâng theå ñöôïc mang laïi cho ta(1).
Nhöng söï bieán ñoåi naøo cuõng phuïc tuøng ñieàu kieän ñi tröôùc noù veà maët thôøi
gian vaø nhôø ñoù noù trôû thaønh taát yeáu. Caùi coù-ñieàu kieän naøo ñöôïc mang laïi -
veà maët toàn taïi - cuõng giaû ñònh tieân quyeát moät chuoãi troïn veïn nhöõng ñieàu
kieän cho tôùi caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái laø caùi duy nhaát tuyeät ñoái taát yeáu.
Vaäy moät caùi gì tuyeät ñoái taát yeáu phaûi toàn taïi neáu söï bieán ñoåi cuõng toàn taïi
nhö laø haäu quaû cuûa noù. Hôn nöõa, baûn thaân caùi taát yeáu naøy cuõng phaûi thuoäc
veà theá giôùi caûm tính. Vì, giaû thieát noù toàn taïi beân ngoaøi theá giôùi, chuoãi
nhöõng bieán ñoåi trong theá giôùi ruùt ra (ableiten) [daãn xuaát] söï khôûi ñaàu töø noù,
B482 nhöng baûn thaân nguyeân nhaân taát yeáu aáy laïi khoâng thuoäc veà theá giôùi caûm
tính. Ñoù laø ñieàu phi lyù, khoâng theå ñöôïc. Vì leõ söï khôûi ñaàu cuûa moät chuoãi
thôøi gian chæ coù theå ñöôïc quy ñònh do caùi gì ñi tröôùc noù veà maët thôøi gian,
do ñoù, ñieàu kieän toái cao cuûa söï khôûi ñaàu moät chuoãi nhöõng bieán ñoåi aáy cuõng
phaûi toàn taïi trong thôøi gian khi baûn thaân chuoãi aáy chöa toàn taïi, (vì söï khôûi
ñaàu laø moät toàn taïi coù moät thôøi gian ñi tröôùc noù, trong ñoù söï vaät chöa toàn taïi,
roài môùi baét ñaàu toàn taïi). Nhö vaäy, tính nhaân quaû cuûa nguyeân nhaân taát yeáu
cuûa moïi söï bieán ñoåi, do ñoù, caû baûn thaân nguyeân nhaân cuõng phaûi thuoäc veà
thôøi gian,- töùc thuoäc veà [theá giôùi] hieän töôïng (bôûi thôøi gian chæ coù theå coù
ñöôïc nhö laø moâ thöùc cuûa hieän töôïng). | Vaäy, noù khoâng theå ñöôïc suy töôûng
nhö [laø ôû beân ngoaøi vaø] taùch rôøi khoûi theá giôùi caûm tính xeùt nhö laø toaøn boä
moïi hieän töôïng. Toùm laïi, trong baûn thaân theá giôùi coù chöùa ñöïng moät caùi gì
tuyeät ñoái taát yeáu (- hoaëc laø baûn thaân toaøn boä chuoãi [nhöõng hieän töôïng
trong] theá giôùi hoaëc laø moät boä phaän cuûa chuoãi naøy).

B484
NHAÄN XEÙT VEÀ NGHÒCH LYÙ THÖÙ TÖ

1. VEÀ CHÍNH ÑEÀ

Ñeå chöùng minh söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu, ôû ñaây toâi khoâng
ñöôïc pheùp söû duïng luaän cöù naøo khaùc ngoaøi luaän cöù vuõ truï hoïc, töùc laø töø
caùi coù ñieàu kieän trong theá giôùi hieän töôïng ñi ngöôïc leân ñeán caùi voâ-ñieàu
kieän trong khaùi nieäm, - baèng caùch xem caùi voâ-ñieàu kieän naøy nhö laø ñieàu
kieän taát yeáu cho caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi hieän töôïng. Coøn muoán
chöùng minh söï toàn taïi cuûa Höõu theå toái cao cuûa moïi höõu theå xuaát phaùt töø YÙ
nieäm ñôn thuaàn [chöù khoâng phaûi töø theá giôùi hieän töôïng], thì laïi thuoäc veà
moät nguyeân taéc khaùc cuûa lyù tính vaø ñoøi hoûi söï nghieân cöùu rieâng bieät ôû nôi
khaùc. [Xem Chöông 3: “YÙ theå sieâu nghieäm”].

(1)
Veà maët khaùch quan, thôøi gian ñi tröôùc moïi söï bieán ñoåi nhö laø ñieàu kieän moâ thöùc cho khaû theå cuûa
söï bieán ñoåi, nhöng veà maët chuû quan vaø trong tính thöïc taïi cuûa yù thöùc, bieåu töôïng veà thôøi gian - cuõng
nhö nhöõng bieåu töôïng khaùc, chæ ñöôïc mang laïi cho ta nhaân coù nhöõng tri giaùc.

556
 Luaän cöù thuaàn tuùy vuõ truï hoïc chöùng minh söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå
taát yeáu khoâng theå baèng caùch naøo khaùc hôn laø khoâng ñoàng thôøi ñi vaøo giaûi
quyeát caâu hoûi lieäu Höõu theå aáy laø baûn thaân theá giôùi hay laø moät caùi gì khaùc
vôùi theá giôùi. Bôûi leõ, muoán khaúng ñònh chaân lyù cuûa ñieàu sau, laïi phaûi caàn
nhöõng nguyeân taéc khoâng coøn coù tính vuõ truï hoïc nöõa vaø khoâng ñi theo chuoãi
nhöõng hieän töôïng - maø laø döïa vaøo caùc khaùi nieäm veà höõu theå baát taát noùi
chung (trong chöøng möïc chuùng ñöôïc suy töôûng ñôn thuaàn nhö laø nhöõng ñoái
töôïng cuûa giaùc tính) - cuøng vôùi moät nguyeân taéc noái keát nhöõng ñoái töôïng baát
taát naøy vôùi moät Höõu theå taát yeáu chæ nhôø thoâng qua caùc khaùi nieäm ñôn
thuaàn. | Taát caû caùc ñieàu aáy laø thuoäc veà moät thöù trieát hoïc sieâu vieät chöa baøn
ôû ñaây.

Nhöng neáu ta baét ñaàu chöùng minh baèng luaän cöù vuõ truï hoïc, baèng caùch
laáy chuoãi nhöõng hieän töôïng vaø söï quy thoaùi (Regressus) [truy tìm nguyeân
nhaân] ôû trong ñoù phuø hôïp vôùi nhöõng quy luaät nhaân-quaû thöôøng nghieäm laøm
cô sôû, ta khoâng ñöôïc pheùp nöõa chöøng laøm ñöùt ñoaïn phöông caùch chöùng
minh naøy ñeå chuyeån sang [thöøa nhaän] moät caùi gì baûn thaân khoâng phaûi laø
B486 moät maét xích thuoäc veà chuoãi theá giôùi hieän töôïng. Bôûi vì caùi vôùi tö caùch laø
ñieàu kieän phaûi ñöôïc xem trong cuøng moät [taàng] yù nghóa, gioáng nhö moái
quan heä cuûa caùi coù ñieàu kieän vôùi ñieàu kieän cuûa noù trong chuoãi hieän töôïng
daãn ñeán ñieàu kieän toái cao naøy trong moät söï tieán leân lieân tuïc [khoâng ñöùt
ñoaïn]. Vì moái quan heä naøy laø caûm tính vaø thuoäc veà vieäc söû duïng giaùc tính
thöôøng nghieäm khaû höõu, neân ñieàu kieän hay nguyeân nhaân toái cao coù theå
kheùp kín söï quy thoaùi [chuoãi truy tìm theo höôùng luøi] theo ñuùng nhöõng quy
luaät cuûa caûm naêng, töùc laø baûn thaân noù cuõng phaûi thuoäc veà chuoãi thôøi gian,
vaø nhö vaäy, Höõu theå taát yeáu phaûi ñöôïc xem nhö laø maét xích toái cao cuûa
chuoãi theá giôùi hieän töôïng.

Tuy nhieân, coù khoâng ít trieát gia töï cho pheùp mình laøm moät böôùc nhaûy
[ra khoûi theá giôùi hieän töôïng ñeå tìm moät cô sôû sieâu vieät cho vaïn vaät] (nhö
thuaät ngöõ coå Hy Laïp: METABASIS EIS ALLO GONOS)*. Töø nhöõng bieán
ñoåi trong theá giôùi, hoï ruùt ra keát luaän veà tính baát taát thöôøng nghieäm cuûa vaïn
vaät, töùc söï leä thuoäc cuûa vaïn vaät vaøo nhöõng nguyeân nhaân coù theå xaùc ñònh
moät caùch thöôøng nghieäm, qua ñoù coù ñöôïc moät chuoãi ñi leân cuûa nhöõng
nguyeân nhaân thöôøng nghieäm. | Ñeán ñaây, vieäc laøm cuûa hoï hoaøn toaøn ñuùng
ñaén. Nhöng vì ruùt cuïc hoï ñaõ khoâng theå tìm ñöôïc caùi khôûi ñaàu ñaàu tieân vaø
maét xích toái cao naøo trong chuoãi nguyeân nhaân thöôøng nghieäm naøy caû, hoï
ñoät ngoät töø boû khaùi nieäm thöôøng nghieäm veà tính baát taát vaø naém laáy phaïm
truø thuaàn tuùy vaø trong tröôøng hôïp naøy ñaõ taïo ra moät chuoãi [môùi] ñôn thuaàn
khaû nieäm maø söï hoaøn taát troïn veïn cuûa chuoãi naøy döïa vaøo söï toàn taïi cuûa
moät nguyeân nhaân tuyeät ñoái taát yeáu. | Hôn theá nöõa, vì chuoãi khaû nieäm naøy

*
“Metabasis eis allo gonos” (Hy Laïp): “Nhaûy sang moät chuûng loaïi khaùc”: Theo Loâ-gíc hoïc cuûa
Aristote, ñaây laø moät sai laàm cuûa tö duy khi khoâng ôû yeân trong khaùi nieäm hay söï vieäc ñang baøn maø
nhaûy sang moät khaùi nieäm thuoäc loaïi khaùc hay moät laõnh vöïc khaùc. (N.D).

557
 khoâng bò raøng buoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän caûm tính, do ñoù, cuõng thoaùt ly
khoûi ñieàu kieän thôøi gian ñeå töï mình khôûi ñaàu tính nhaân quaû. Caùch tieán
haønh naøy hoaøn toaøn khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc nhö ta seõ thaáy roõ sau ñaây:

Neáu xeùt theo yù nghóa thuaàn tuùy cuûa phaïm truø, ñöông nhieân coù theå coù
caùi ñoái laäp vôùi caùi baát taát [ñoù laø caùi taát yeáu]. Nhöng ta laïi khoâng theå suy
luaän töø söï baát taát thöôøng nghieäm ra söï baát taát coù tính khaû nieäm. Caùi ñoái laäp
B488 [thöôøng nghieäm] vôùi caùi gì ñang bieán ñoåi - caùi ñoái laäp vôùi traïng thaùi hieän
nay cuûa noù - cuõng laø caùi coù thöïc nhöng dieãn ra ôû moät thôøi ñieåm khaùc, do
vaäy, laø ñieàu cuõng coù theå coù, do ñoù, noù khoâng phaûi laø caùi ñoái laäp maâu thuaãn
vôùi traïng thaùi tröôùc. | Muoán xem nhö vaäy thì ñoøi hoûi raèng trong cuøng thôøi
ñieåm khi traïng thaùi tröôùc toàn taïi thì traïng thaùi ñoái laäp vôùi noù cuõng ñoàng thôøi
coù theå toàn taïi ôû ngay choã cuûa traïng thaùi tröôùc, ñoù laø ñieàu hoaøn toaøn khoâng
theå ñöôïc suy ra töø söï bieán ñoåi [trong hieän töôïng]. Moät vaät theå ôû trong traïng
thaùi vaän ñoäng = A, sau ñoù chuyeån sang traïng thaùi ñöùng yeân = khoâng A.
Nhöng khoâng theå xuaát phaùt töø söï kieän coù moät traïng thaùi ngöôïc laïi vôùi traïng
thaùi A roài keát luaän raèng caùi ñoái laäp maâu thuaãn vôùi A laø coù theå coù, cho neân
A laø baát taát. | Vì muoán chöùng minh ñieàu ñoù, laïi phaûi ñoøi hoûi raèng trong
cuøng moät thôøi gian, traïng thaùi ñöùng yeân cuõng ñaõ coù theå toàn taïi ñoàng thôøi vaø
thay choã cho traïng thaùi vaän ñoäng. Trong thöïc teá, ta khoâng bieát gì hôn raèng
traïng thaùi ñöùng yeân chæ xaûy ra thöïc söï sau traïng thaùi vaän ñoäng, vaø cuõng nhôø
vaäy môùi coù theå xaûy ra ñöôïc. Vaäy, vaän ñoäng trong thôøi ñieåm naøy, roài ñöùng
yeân trong thôøi ñieåm khaùc, chuùng khoâng phaûi laø maâu thuaãn ñoái laäp nhau.
Söï tieáp dieãn cuûa nhöõng quy ñònh ñoái laäp nhau töùc laø söï bieán ñoåi khoâng
heà chöùng minh tính baát taát theo caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính thuaàn tuùy
vaø cuõng khoâng theå daãn ñeán söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu naøo
theo [nghóa cuûa] caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính. Söï bieán ñoåi chæ
chöùng minh tính baát taát thöôøng nghieäm, töùc laø, traïng thaùi môùi töï mình
khoâng theå xaûy ra neáu khoâng coù moät nguyeân nhaân thuoäc veà thôøi gian tröôùc
ñoù ñuùng theo quy luaät nhaân quaû. Vaäy nguyeân nhaân naøy - vaø duø ñöôïc giaû
ñònh laø tuyeät ñoái taát yeáu - cuõng phaûi ñöôïc mang laïi trong thôøi gian baèng
phöông caùch naøy vaø phaûi thuoäc veà chuoãi nhöõng hieän töôïng.

2. VEÀ PHAÛN ÑEÀ

Nhöõng khoù khaên maø ta ngôõ raèng gaëp phaûi trong vieäc tieán leân trong
chuoãi hieän töôïng vöôn tôùi söï toàn taïi cuûa moät nguyeân nhaân toái cao tuyeät ñoái
taát yeáu khoâng phaûi baét nguoàn töø [söï baát löïc cuûa ta trong vieäc khaúng ñònh
chaân lyù cho] caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn veà söï toàn taïi taát yeáu cuûa moät söï vaät
noùi chung; do ñoù, caùc khoù khaên naøy khoâng coù yù nghóa baûn theå hoïc maø chæ
naûy sinh töø söï noái keát nhaân quaû vôùi moät chuoãi nhöõng hieän töôïng ñeå giaû
ñònh cho chuoãi aáy moät ñieàu kieän maø baûn thaân laïi laø voâ-ñieàu kieän. | Vaäy,

558
 caùc khoù khaên laø coù tính vuõ truï hoïc vaø ñöôïc ruùt ra theo nhöõng quy luaät
thöôøng nghieäm. Töùc caàn phaûi cho thaáy raèng söï tieán leân trong chuoãi nhöõng
nguyeân nhaân (trong theá giôùi caûm tính) khoâng bao giôø coù theå keát thuùc baèng
moät nguyeân nhaân voâ-ñieàu kieän coù tính thöôøng nghieäm vaø raèng luaän cöù vuõ
truï hoïc xuaát phaùt töø tính baát taát cuûa nhöõng traïng thaùi trong theá giôùi - tính
baát taát do söï bieán ñoåi nhöõng traïng thaùi gaây ra - khoâng ñi ñeán choã baùc laïi
giaû ñònh veà moät nguyeân nhaân ñaàu tieân, khai sinh ra chuoãi nhöõng hieän töôïng
moät caùch tuyeät ñoái.

B487 Trong nghòch lyù [thöù tö] naøy boäc loä moät söï töông phaûn laï luøng; ñoù laø:
cuøng töø moät cô sôû chöùng minh gioáng nhau maø trong Chính ñeà suy ra söï toàn
taïi cuûa moät Höõu theå nguyeân thuûy, coøn trong Phaûn ñeà laïi suy ra söï khoâng
toàn taïi cuûa Höõu theå naøy vaø ñeàu vôùi söï suy luaän saéc beùn nhö nhau. Tröôùc thì
baûo raèng: Coù moät Höõu theå taát yeáu, vì toaøn boä thôøi gian ñaõ troâi qua bao
truøm trong noù chuoãi cuûa moïi ñieàu kieän vaø do ñoù, caû caùi voâ-ñieàu kieän (caùi
taát yeáu). Sau laïi baûo raèng: khoâng coù moät Höõu theå taát yeáu, cuõng cuøng moät
lyù do, vì toaøn boä thôøi gian ñaõ troâi qua bao truøm chuoãi cuûa moïi ñieàu kieän (do
ñoù moïi ñieàu kieän ñeàu laïi laø nhöõng caùi coù-ñieàu kieän).

Nguyeân nhaân cuûa söï töông phaûn laï luøng naøy laø: luaän cöù thöù nhaát
[chính ñeà] chæ nhìn vaøo caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän,
caùi naøy quy ñònh caùi khaùc trong thôøi gian vaø qua ñoù coù ñöôïc moät caùi voâ
ñieàu kieän vaø taát yeáu. Ngöôïc laïi, luaän cöù thöù hai [phaûn ñeà], chæ xem xeùt tính
baát taát cuûa taát caû nhöõng gì bò quy ñònh trong chuoãi thôøi gian (- vì caùi gì
cuõng coù moät thôøi gian ñi tröôùc, trong ñoù baûn thaân ñieàu kieän cuõng laïi bò quy
ñònh nhö caùi coù-ñieàu kieän -), do ñoù moïi caùi voâ-ñieàu kieän vaø moïi caùi tuyeät
ñoái taát yeáu ñeàu hoaøn toaøn bieán maát. Vaäy laø trong caû hai laäp luaän, phöông
B489 caùch suy luaän ñeàu hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi phöông caùch cuûa lyù trí thoâng
thöôøng cuûa con ngöôøi, voán thöôøng rôi vaøo choã baát nhaát vôùi chính mình khi
xem xeùt moät ñoái töôïng töø hai quan ñieåm, [hai choã ñöùng] khaùc nhau.
Herr von Mairan xem söï tranh caõi giöõa hai nhaø thieân vaên hoïc noåi tieáng -
phaùt sinh töø söï nan giaûi töông töï trong vieäc choïn löïa choã ñöùng - nhö moät
hieän töôïng ñuû laï luøng, thuù vò ñeå oâng vieát rieâng moät quyeån saùch baøn veà söï
kieän naøy. Moät nhaø thieân vaên keát luaän: maët traêng quay quanh truïc cuûa noù vì
noù bao giôø cuõng xuaát hieän moät phía veà höôùng traùi ñaát; nhaø thieân vaên kia
baûo raèng maët traêng khoâng quay quanh truïc cuûa noù cuõng vì lyù do töông töï.
Caû hai keát luaän ñeàu ñuùng tuøy theo choã ñöùng töø ñoù ngöôøi ta quan saùt söï vaän
ñoäng cuûa maët traêng.

559
B490 TIEÁT 3

VEÀ MOÁI QUAN TAÂM * CUÛA LYÙ TÍNH

NÔI SÖÏ TÖÏ MAÂU THUAÃN NAØY CUÛA NOÙ

Nhö vaäy laø chuùng ta ñaõ coù toaøn boä dieãn bieán cuûa caùc YÙ nieäm vuõ truï
hoïc vaø chuùng khoâng heà cho thaáy coù moät ñoái töôïng naøo töông öùng vôùi chuùng
ñöôïc mang laïi trong baát kyø moät kinh nghieäm khaû höõu naøo; thaäm chí chöa
töøng cho thaáy lyù tính ñaõ suy töôûng chuùng moät caùch nhaát trí vôùi nhöõng quy
luaät phoå bieán cuûa kinh nghieäm. | Tuy vaäy, chuùng khoâng phaûi laø nhöõng aûo
töôûng tuøy tieän cuûa tö duy, traùi laïi, trong tieán trình lieân tuïc ñeå toång hôïp
thöôøng nghieäm, lyù tính nhaát thieát sôùm muoän seõ gaëp gôõ chuùng trong noã löïc
muoán thoaùt ra khoûi söï raøng buoäc cuûa moïi ñieàu kieän thöôøng nghieäm voán bao
giôø cuõng chæ laø coù ñieàu kieän ñeå thaáu hieåu caùi toaøn theå voâ-ñieàu kieän. Bao
nhieâu khaúng quyeát bieän chöùng laø baáy nhieâu noã löïc nhaèm giaûi quyeát boán
vaán ñeà heát söùc töï nhieân vaø khoâng theå traùnh neù ñöôïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy. |
Soá löôïng boán vaán ñeà naøy laø khoâng hôn khoâng keùm, vì ngoaøi chuùng ra,
khoâng coøn coù chuoãi giaû thuyeát toång hôïp naøo nöõa coù theå giôùi haïn toång hôïp
thöôøng nghieäm moät caùch tieân nghieäm.

Nhöõng yeâu caàu to taùt cuûa lyù tính muoán môû roäng phaïm vi chieám lónh
vöôït ra ngoaøi moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm chæ môùi chæ ñöôïc chuùng ta
trình baøy trong caùc coâng thöùc khoâ khan ôû caùc trang tröôùc, chöùa ñöïng nhöõng
B491 neùt chuû yeáu veà cô sôû caùc laäp luaän cuûa lyù tính. | Do tính chaát ñaëc thuø cuûa
trieát hoïc sieâu nghieäm, caùc laäp luaän aáy ñaõ bò töôùc boû heát caùc yeáu toá thöôøng
nghieäm, duø [ta bieát raèng] chuùng chæ coù theå boäc loä heát veû röïc rôõ, phong phuù
khi ñöôïc gaén lieàn vôùi caùc nhaän thöùc thöôøng nghieäm. Thaät theá, khi aùp duïng
caùc khaúng ñònh cuûa lyù tính vaø tieáp tuïc môû roäng söï söû duïng lyù tính ñeå vöôït
leân khoûi laõnh vöïc cuûa nhöõng kinh nghieäm, ñöa lyù tính daàn daàn vöôn tôùi caùc
YÙ nieäm cao caû naøy, trieát hoïc môùi phoâ dieãn heát giaù trò vaø phaåm giaù [cao
vieãn] cuûa mình. | Neáu quaû trieát hoïc coù theå khaúng ñònh ñöôïc caùc cao voïng
ñoù, trieát hoïc seõ ñaåy luøi giaù trò cuûa moïi ngaønh khoa hoïc khaùc cuûa nhaân loaïi
ra sau noù raát xa, vì noù höùa heïn mang laïi neàn taûng cho moïi öôùc voïng lôùn lao
nhaát höôùng ñeán cöùu caùnh toái haäu, trong ñoù moïi noã löïc cuûa lyù tính ruùt cuïc
phaûi hôïp nhaát laïi. Caùc caâu hoûi [lôùn]: vuõ truï phaûi chaêng laø “höõu thæ höõu
chung” trong khoâng gian vaø thôøi gian; phaûi chaêng coù theå toàn taïi ôû ñaâu ñoù
hay coù leõ ôû ngay trong caùi “Toâi tö duy” moät baûn theå ñôn thuaàn, khoâng theå
phaân chia vaø khoâng theå bò huûy hoaïi hoaëc ngöôïc laïi, moïi söï vaät ñeàu coù theå
phaân chia vaø toàn taïi taïm thôøi; phaûi chaêng toâi laø töï do trong caùc haønh vi cuûa
toâi hoaëc cuõng chæ nhö moïi höõu theå khaùc, chòu söï daãn daét cuûa töï nhieân vaø soá

*
das Interesse: thuaät ngöõ thöôøng duøng vaø raát quan troïng trong trieát hoïc Kant. Ngoaøi nghóa chính laø
“moái quan taâm”, ñoâi khi coøn ñöôïc hieåu theo nghóa töông töï nhö “muïc ñích”, “cöùu caùnh” (Zweck) vaø
“lôïi ích”. Xem theâm chuù thích** cho BXXXII (Lôøi töïa II). (N.D).

560
 phaän; vaø sau cuøng, coù chaêng moät nguyeân nhaân toái cao cuûa vuõ truï, hay laø,
ngöôïc laïi, nhöõng söï vaät cuûa töï nhieân vaø traät töï cuûa chuùng chính laø ñoái
töôïng cuoái cuøng maø chuùng ta phaûi döøng laïi trong taát caû caùc nghieân cöùu cuûa
mình?

Ñoù laø nhöõng caâu hoûi maø ñeå giaûi quyeát ñöôïc chuùng, nhaø toaùn hoïc saün
loøng ñaùnh ñoåi toaøn boä moân khoa hoïc cuûa hoï, vì leõ moân hoïc naøy khoâng theå
B492 thoûa maõn hoï trong nhöõng gì lieân quan ñeán caùc muïc ñích cao nhaát vaø chaùy
boûng nhaát cuûa nhaân loaïi. Ngay baûn thaân phaåm giaù ñích thöïc cuûa Toaùn hoïc
(nieàm töï haøo naøy cuûa lyù tính con ngöôøi) laø döïa vaøo choã: noù laø ngöôøi chæ
ñöôøng cho lyù tính ñeå nhaän ra giôùi töï nhieân - caû vó moâ laãn vi moâ - trong traät
töï vaø tính hôïp quy luaät cuûa noù, cuõng nhö nhaän ra söï thoáng nhaát kyø dieäu cuûa
nhöõng löïc vaän ñoäng trong loøng töï nhieân, vöôït xa moïi söï chôø ñôïi ôû moät neàn
trieát hoïc xaây döïng treân kinh nghieäm thoâng thöôøng; vaø qua ñoù, baûn thaân noù
mang laïi cô hoäi vaø söï coå vuõ cho vieäc söû duïng lyù tính môû roäng ra ngoaøi moïi
kinh nghieäm, ñoàng thôøi cung caáp cho moân khoa hoïc nghieân cöùu veà ñieàu aáy
[trieát hoïc] nhöõng chaát lieäu [tri thöùc] chính xaùc nhaát vaø hoã trôï cho vieäc
nghieân cöùu - trong möùc ñoä ñaëc tính [chuyeân moân] cuûa noù cho pheùp - baèng
nhöõng tröïc quan töông öùng.

Nhöng thaät khoâng may cho söï tö bieän (nhöng coù leõ laïi may cho vaän
meänh thöïc haønh cuûa con ngöôøi) khi giöõa luùc ñang oâm aáp caùc kyø voïng lôùn
lao nhaát, lyù tính thaáy mình bò vöôùng vaøo moät theá giaèng co giöõa caùc laäp luaän
vaø phaûn laäp luaän khieán cho noù vöøa - vì danh döï vaø söï an toaøn - khoâng theå
ruùt lui, vaø khoâng theå xem cuoäc tranh chaáp naøy moät caùch thaûn nhieân nhö
xem moät cuoäc taäp traän giaû ñôn thuaàn [voâ thöôûng voâ phaït], vöøa caøng khoâng
theå ñôn giaûn ra leänh vaõn hoài hoøa bình, bôûi leõ ñoái töôïng cuûa cuoäc tranh caõi
naøy ñöôïc noù heát söùc quan taâm. | Do ñoù, lyù tính khoâng coøn caùch naøo khaùc
hôn laø phaûn tö laïi veà nguoàn goác cuûa söï khoâng nhaát trí (Veruneinigung) cuûa
lyù tính vôùi chính noù, [töï hoûi] phaûi chaêng loãi ôû ñaây laø do moät söï ngoä nhaän
ñôn thuaàn, vaø sau khi khaûo saùt ñöôïc söï ngoä nhaän aáy, caû hai phía coù leõ seõ
vöùt boû caùc yeâu saùch cao ngaïo cuûa mình vaø thay vaøo ñoù, moät söï chæ huy yeân
oån, laâu daøi cuûa lyù tính ñoái vôùi giaùc tính vaø giaùc quan coù ñöôïc söï baét ñaàu.
B493
Chuùng ta taïm gaùc vieäc khaûo saùt caën keõ naøy laïi moät laùt ñeå tröôùc heát
caân nhaéc xem: chuùng ta thích ñöùng veà phe naøo nhaát neáu buoäc phaûi uûng hoä
moät phe? Vì trong tröôøng hôïp naøy, chuùng ta khoâng hoûi tôùi vieân ñaù thöû [tieâu
chuaån] loâ-gíc veà chaân lyù maø chæ hoûi söï quan taâm cuûa ta thoâi, neân moät söï
nghieân cöùu nhö theá tuy khoâng giaûi quyeát gì veà phöông dieän coù lyù khi tranh
caõi [söï ñuùng sai] cuûa hai phe, nhöng coù ích lôïi laø laøm cho ta hieåu taïi sao
nhöõng ngöôøi tham gia vaøo cuoäc tranh caõi naøy laïi thích ñöùng veà phía naøy
hôn laø ñöùng veà phía kia duø nguyeân nhaân khoâng phaûi laø do coù moät söï hieåu
bieát ñaëc bieät saâu saéc hôn veà ñoái töôïng tranh caõi; cuõng nhö giaûi thích ñöôïc
caùc ñieàu phuï khaùc, chaúng haïn nhö söï cuoàng nhieät cuûa phe naøy vaø söï khaúng
ñònh laïnh luøng cuûa phe kia, vaø taïi sao hoï nhieät lieät hoan ngheânh moät phía

561
 vaø daønh thaùi ñoä khoâng khoan nhöôïng ngay töø ñaàu cho ñoái phöông.

Tuy nhieân, coù moät ñieàu coù theå xaùc ñònh quan ñieåm xem xeùt cho nhaän
ñònh böôùc ñaàu naøy, vaø chæ töø ñoù, moät söï nghieân cöùu caën keõ môùi coù theå hình
thaønh ñöôïc, ñoù laø: haõy so saùnh caùc nguyeân taéc xuaát phaùt cuûa hai phía.
Ngöôøi ta nhaän thaáy raèng trong caùc khaúng ñònh cuûa phía Phaûn ñeà coù moät söï
B494 ñoàng daïng hoaøn toaøn veà leà loái tö duy vaø moät söï nhaát quaùn troïn veïn veà
chaâm ngoân (Maxime) [öùng xöû], ñoù chính laø nguyeân taéc cuûa thuyeát DUY
NGHIEÄM THUAÀN TUÙY (REINER EMPIRISMUS), khoâng nhöõng trong
vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng cuûa theá giôùi maø caû trong vieäc giaûi quyeát
caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm veà baûn thaân vuõ truï. Ngöôïc laïi, caùc khaúng ñònh cuûa
phía Chính ñeà, ngoaøi phöông caùch giaûi thích thöôøng nghieäm beân trong
chuoãi nhöõng hieän töôïng coøn ñaët cô sôû treân caùc meänh ñeà trí tueä
(intellektuelle) [khaû nieäm], neân trong chöøng möïc ñoù, chaâm ngoân cuûa noù
khoâng ñôn giaûn [nhö phía Phaûn ñeà]. Nhöng xuaát phaùt töø ñaëc ñieåm phaân bieät
cô baûn cuûa noù, toâi muoán goïi phía Chính ñeà laø thuyeát GIAÙO ÑIEÀU
(DOGMATISM)* cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

Veà phía thuyeát giaùo ñieàu, hay veà phía Chính ñeà khi xaùc ñònh caùc YÙ
nieäm vuõ truï hoïc, cho thaáy:

1. Söï theå hieän moät moái quan taâm [ñeán lôïi ích] thöïc haønh naøo ñoù
(praktisches Interesse) maø nhöõng ai coù thieän taâm vaø hieåu ñöôïc öu
ñieåm thöïc söï cuûa noù, ñeàu nhieät tình chia xeû. Thaät theá, baûo raèng theá giôùi
coù moät khôûi ñaàu;- raèng baûn ngaõ tö duy cuûa toâi coù baûn tính töï nhieân laø
ñôn thuaàn, cho neân baát hoaïi;- ñoàng thôøi trong nhöõng haønh vi, yù chí laø töï
do, vöôït leân treân söï cöôõng cheá cuûa töï nhieân;- vaø sau cuøng, toaøn boä traät
töï cuûa vaïn vaät hình thaønh neân vuõ truï ñeàu döïa vaøo moät Höõu theå toái cao,
nhôø ñoù vuõ truï coù ñöôïc tính nhaát theå vaø söï noái keát hôïp muïc ñích, - ñoù
chính laø nhöõng hoøn ñaù taûng cho ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. Phía Phaûn ñeà ñaõ
töôùc ñoaït heát caùc choã döïa vöõng chaéc naøy cuûa ta, hoaëc ít ra cuõng coù veû
muoán töôùc ñoaït chuùng.

2. Phía Chính ñeà cuõng theå hieän söï quan taâm ñeán maët tö bieän cuûa lyù tính.
Bôûi vì, neáu ta giaû ñònh vaø söû duïng caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm theo phöông
B495 caùch cuûa Chính ñeà, ta coù theå naém ñöôïc toaøn boä chuoãi nhöõng ñieàu kieän
moät caùch hoaøn chænh vaø tieân nghieäm, töø ñoù thaáu hieåu ñöôïc söï hình

*
Thuyeát giaùo ñieàu: (Dogmatismus): thuaät ngöõ thöôøng duøng trong taùc phaåm naøy (cuøng vôùi noù laø:
“phöông phaùp giaùo ñieàu”, “khoa hoïc giaùo ñieàu”, “chöùng minh giaùo ñieàu”…) chæ chung thaùi ñoä xöû
duïng giaùc tính vaø lyù tính maø khoâng chòu phaûn tö, töï pheâ phaùn veà ñieàu kieän khaû theå (sieâu nghieäm)
cuûa baûn thaân naêng löïc nhaän thöùc. Caû “thuyeát duy taâm cuûa Platon, “thuyeát duy lyù” (Rationalismus)
(Kant khoâng nhaéc ñeán teân goïi naøy nhöng thöôøng pheâ phaùn ñích danh tröôøng phaùi Leibniz - Wollf)
laãn thuyeát duy nghieäm (Empirismus) ñeàu coù theå rôi vaøo “thuyeát giaùo ñieàu” neáu khoâng tieán haønh pheâ
phaùn lyù tính. (Xem theâm B498…). (N.D).

562
 thaønh cuûa caùi coù ñieàu kieän - nhö laø keát quaû ñöôïc ruùt ra töø caùi voâ-ñieàu
kieän. | Ñaây laø ñieàu phía Phaûn ñeà khoâng chòu laøm, neân ít ñöôïc hoan
ngheânh. | Vì, phía phaûn ñeà khoâng theå giaûi ñaùp cho caâu hoûi lieân quan
ñeán caùc ñieàu kieän cuûa söï toång hôïp thöôøng nghieäm, ngoaïi tröø laøm naûy
sinh caùc caâu hoûi môùi lieân tuïc ñeán voâ taän. Theo caùch ñoù, vôùi moät caùi
khôûi ñaàu ñaõ cho, ta phaûi tieán leân caùi khôûi ñaàu cao hôn; vôùi töøng boä
phaän, ta phaûi ñi tôùi boä phaän nhoû hôn nöõa; söï vieäc gì cuõng coù moät söï
vieäc tröôùc ñoù laøm nguyeân nhaân, vaø nhöõng ñieàu kieän cuûa söï toàn taïi noùi
chung laïi phaûi döïa vaøo nhöõng ñieàu kieän coøn cao hôn nöõa, toùm laïi khoâng
bao giôø coù ñöôïc ñieåm keát thuùc voâ ñieàu kieän vaø choã döïa [toái haäu] nôi
moät Höõu theå toái cao, töï thaân toàn taïi.

3. Phía Chính ñeà coù theâm öu theá veà tính phoå thoâng, - yeáu toá khoâng phaûi
nhoû ñeå giaønh ñöôïc nhieàu söï uûng hoä. Giaùc tính thoâng thöôøng khoâng maáy
khoù khaên ñeå chaáp nhaän YÙ nieäm veà söï khôûi ñaàu voâ ñieàu kieän cuûa moïi söï
toång hôïp vì ta voán quen ñi tìm keát quaû hôn laø phaûi trôû ngöôïc laïi ñeå truy
tìm nguyeân nhaân laøm cô sôû cho nhaän thöùc, cho neân, trong khaùi nieäm veà
caùi Ñaàu tieân tuyeät ñoái - tuy khoâng suy xeùt veà khaû theå cuûa noù -, lyù trí con
ngöôøi tìm ñöôïc moät giaûi ñaùp vaø ñoàng thôøi moät ñieåm vöõng chaéc ñeå laøm
ñaàu noái cho caû chuoãi suy luaän, vì con ngöôøi khoâng theå yeân taâm vaø vöøa
loøng khi thaáy mình luùc naøo cuõng nhö bò böôùc huït chaân vaøo khoaûng
khoâng trong noã löïc khoâng ngöøng nghæ ñeå ñi tìm nguyeân nhaân cho caùi coù
ñieàu kieän.

B496 Veà phía thuyeát Duy nghieäm hay phía Phaûn ñeà, trong vieäc xaùc ñònh caùc YÙ
nieäm vuõ truï hoïc, ta thaáy:

1. Khoâng coù moái quan taâm nhö theá veà maët thöïc haønh töø caùc nguyeân taéc
thuaàn tuùy cuûa lyù tính nhö ñaõ thaáy trong ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. Ngöôïc laïi,
thuyeát duy nghieäm coøn coù veû muoán loaïi tröø moïi söùc maïnh vaø aûnh
höôûng cuûa hai laõnh vöïc naøy. Neáu khoâng coù moät Höõu theå toái cao naøo toàn
taïi phaân bieät vôùi theá giôùi; neáu theá giôùi khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu, vaø do
ñoù cuõng khoâng coù ñaáng Saùng taïo -, neáu yù chí cuûa ta khoâng töï do, coøn
linh hoàn thì cuõng coù theå bò phaân chia vaø huûy hoaïi nhö moïi vaät theå vaät
chaát khaùc,- nhöõng yù nieäm vaø nguyeân taéc ñaïo ñöùc seõ maát heát giaù trò vaø
seõ suïp ñoå cuøng vôùi nhöõng YÙ nieäm sieâu nghieäm laøm choã döïa lyù luaän cho
chuùng.

2. Nhöng buø laïi, veà moái quan taâm tö bieän cuûa lyù tính, thuyeát duy nghieäm
coù theå mang laïi nhöõng thuaän lôïi raát haáp daãn vaø hôn haún nhöõng gì phaùi
giaùo ñieàu ñaõ höùa heïn. Giaùc tính - moät khi ñöôïc nhaø duy nghieäm söû duïng
- bao giôø cuõng ñöùng vöõng treân maûnh ñaát nghieân cöùu ñích thöïc cuûa mình,
ñoù laø laõnh vöïc goàm toaøn nhöõng kinh nghieäm khaû höõu. | Giaùc tính coù theå
phaùt hieän nhöõng quy luaät cuûa chuùng, vaø nhôø nhöõng quy luaät aáy maø coù
theå môû roäng nhaän thöùc moät caùch an toaøn, chaéc chaén vaø voâ giôùi haïn.

563
 Giaùc tính coù theå vaø phaûi dieãn taû ñoái töôïng cho tröïc quan - khoâng chæ baûn
thaân ñoái töôïng maø caû trong nhöõng moái quan heä cuûa ñoái töôïng-, hoaëc
neáu laø trong nhöõng khaùi nieäm, thì hình aûnh cuûa chuùng coù theå ñöôïc ñöa
ra - trong nhöõng tröïc quan ñöôïc mang laïi töông töï - moät caùch saùng suûa
vaø phaân minh.

Khoâng chæ thuyeát duy nghieäm thaáy khoâng caàn thieát phaûi rôøi boû chuoãi
naøy cuûa traät töï töï nhieân ñeå baùm theo caùc YÙ nieäm maø nhöõng ñoái töôïng cuûa
B497 chuùng noù khoâng heà bieát, bôûi nhöõng ñoái töôïng naøy - nhö laø nhöõng vaät-tö
töôûng (Gedank-endinge) - khoâng bao giôø coù theå ñöôïc mang laïi; traùi laïi, noù
khoâng bao giôø töï cho pheùp mình rôøi boû caùc coâng vieäc vieän côù laø ñaõ ñöôïc
laøm xong, ñeå böôùc sang laõnh vöïc cuûa lyù tính yù nieäm hoùa (idealisierende
Vernunft) vaø ñeán vôùi nhöõng khaùi nieäm sieâu vieät, laø nôi phía phaûn ñeà khoâng
coøn caàn thieát phaûi tieáp tuïc quan saùt vaø khaûo cöùu phuø hôïp vôùi nhöõng ñònh
luaät töï nhieân nöõa maø chæ suy töôûng vaø bòa ñaët (dichten), vaø laø nôi noù coù
theå yeân taâm seõ khoâng bò baùc boû bôûi nhöõng söï kieän coù thaät cuûa töï nhieân, bôûi
noù khoâng coøn bò raøng buoäc vôùi nhöõng baèng côù cuûa töï nhieân maø coù theå boû
qua chuùng, hoaëc thaäm chí ñaët chuùng beân döôùi moät theá giaù [Ansehen] cao
hôn, ñoù laø theá giaù cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

Vì theá, nhaø duy nghieäm seõ:

[ - ] khoâng bao giôø töï cho pheùp giaû ñònh moät thôøi kyø naøo ñoù cuûa töï nhieân laø
traïng thaùi tuyeät ñoái sô thuûy; hoaëc xem laø coù moät ranh giôùi naøo ñoù nhö
laø choã taän cuøng trong vieãn töôïng nghieân cöùu cuûa hoï veà phaïm vi cuûa
Töï nhieân; hay laø,

[ - ] khoâng ñöôïc vöôït qua nhöõng ñoái töôïng trong theá giôùi töï nhieân, laø nhöõng
gì hoï coù theå giaûi thích baèng söï quan saùt vaø toaùn hoïc cuõng nhö coù theå
xaùc ñònh moät caùch toång hôïp trong tröïc quan (caùi quaûng tính) ñeå
chuyeån sang nhöõng ñoái töôïng maø giaùc quan laãn trí töôûng töôïng ñeàu
khoâng theå dieãn taû ñöôïc moät caùch cuï theå (in concreto) (caùi ñôn
thuaàn/ñôn toá);

[ - ] khoâng chaáp nhaän vieäc ngöôøi ta döïa vaøo moät quan naêng ngay ôû beân
trong töï nhieân maø coù theå taùc ñoäng ñoäc laäp vôùi nhöõng ñònh luaät cuûa töï
nhieân (söï Töï do), hoøng qua ñoù ruùt giaûm bôùt caùc coâng vieäc cuûa giaùc
tính laø tìm hieåu söï ra ñôøi cuûa nhöõng hieän töôïng theo söï höôùng daãn cuûa
nhöõng quy luaät taát yeáu;

B498 [ - ] vaø sau cuøng, khoâng thöøa nhaän vieäc ngöôøi ta ñi tìm moät nguyeân nhaân ôû
beân ngoaøi töï nhieân (Höõu theå sô thuûy) baát keå ñeå laøm gì, bôûi chuùng ta
khoâng bieát caùi gì khaùc hôn laø giôùi töï nhieân naøy, vì noù laø caùi duy nhaát
coù theå cung caáp cho ta nhöõng ñoái töôïng vaø truyeàn ñaït cho ta nhöõng
quy luaät cuûa noù.

564
 Nhö vaäy, neáu nhaø trieát gia duy nghieäm, vôùi Phaûn ñeà cuûa mình,
khoâng coù muïc ñích naøo khaùc ngoaøi vieäc ñaùnh ñoå nhöõng aûo töôûng vaø tham
voïng quaù ñaùng cuûa moät lyù tính khoâng nhìn ra thieân chöùc (Bestimmung) ñích
thöïc cuûa mình, moät lyù tính hueânh hoang veà caùc tri kieán (Einsicht) vaø tri thöùc
(Wissen) ôû nhöõng nôi maø moïi tri kieán vaø tri thöùc thöïc söï döøng laïi, vaø xem
nhöõng gì chæ coù giaù trò veà phöông dieän moái quan taâm thöïc haønh nhö laø moät
söï khuyeán khích [taêng tieán] moái quan taâm tö bieän ñeå - neáu thuaän tieän - caét
ñöùt ñöôøng daây cuûa caùc nghieân cöùu vaät lyù vaø - vôùi chieâu baøi môû roäng nhaän
thöùc - noái ñöôøng daây aáy vôùi caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm, maø qua ñoù, ngöôøi ta
chæ thöïc söï bieát chaéc moät ñieàu raèng ngöôøi ta khoâng bieát gì caû. | Neáu - toâi
nhaéc laïi - nhaø duy nghieäm töï bieát haïn cheá mình trong caùc muïc ñích aáy,
nguyeân taéc [öùng xöû] cuûa hoï quaû laø moät chaâm ngoân (Maxime) veà tính vöøa
phaûi cuûa nhöõng yeâu saùch, veà söï khieâm toán trong nhöõng khaúng ñònh, ñoàng
thôøi veà söï môû roäng toái ña giaùc tính cuûa ta ñeán möùc ñoä coù theå theo söï chæ
baûo cuûa ngöôøi thaày ñích thöïc daønh cho ta: ñoù laø kinh nghieäm. Vì, trong
tröôøng hôïp ñoù, caùc tieàn ñeà tinh thaàn vaø loøng tin cuûa ta trong laõnh vöïc thöïc
haønh cuõng khoâng vì theá maø bò töôùc maát ñi, chæ coù ñieàu ngöôøi ta khoâng coøn
ñeå chuùng xuaát hieän vôùi hö danh vaø veû haøo nhoaùng cuûa moät moân “khoa
hoïc”, hay “tri kieán cuûa lyù tính” nöõa, vì tri thöùc tö bieän [lyù thuyeát] thöïc söï thì
khoâng theå gaëp gôõ ñoái töôïng naøo khaùc ngoaøi ñoái töôïng trong kinh nghieäm,
vaø neáu ngöôøi ta vöôït qua ranh giôùi aáy thì söï toång hôïp maø nhöõng tri thöùc
môùi meû, ñoäc laäp vôùi kinh nghieäm thöû taïo ra ñeàu khoâng coù ñöôïc cô chaát
B499 [chaát lieäu] naøo cuûa tröïc quan ñeå söï toång hôïp aáy coù theå ñöôïc thöïc hieän.

Theá nhöng, neáu thuyeát duy nghieäm - trong quan heä vôùi caùc YÙ nieäm
- (nhö vaãn thöôøng xaûy ra) laïi ñi tôùi choã phuû nhaän heát taát caû nhöõng gì vöôït
qua khoûi laõnh vöïc nhöõng nhaän thöùc coù theå tröïc quan ñöôïc cuûa noù, baûn thaân
noù trôû thaønh giaùo ñieàu, vaø laïi rôi vaøo sai laàm cuûa söï thieáu khieâm toán;- sai
laàm naøy coøn ñaùng traùch hôn vì qua ñoù gaây ra nhöõng baát lôïi vaø toån thaát
khoâng buø ñaép ñöôïc cho moái quan taâm [vaø lôïi ích] thöïc haønh cuûa lyù tính.

Ñaây chính laø söï ñoái laäp cuûa hoïc thuyeát EPIKUR(1) choáng laïi hoïc

(1) Hieän nay vaãn coøn laø caâu hoûi [ñaùng ngôø], phaûi chaêng chính baûn thaân EPIKUR (342-271
T.CN. N.D) ñaõ töøng neâu ra caùc nguyeân taéc naøy nhö caùc

565
 thuyeát PLATON.

B500 Trieát gia tröôùc (Epikur) khaúng ñònh nhieàu hôn nhöõng gì oâng bieát, vaø
tuy gaây baát lôïi cho caùi thöïc haønh [Ñaïo ñöùc], nhöng laïi coå vuõ vaø khuyeán
khích tri thöùc, coøn vò thöù hai [Platon] tuy ñeà ra ñöôïc caùc nguyeân taéc ñuùng
ñaén cho laõnh vöïc thöïc haønh, nhöng qua ñoù, ñoái vôùi taát caû nhöõng gì ta chæ
ñöôïc quyeàn coù moät tri thöùc tö bieän, thì maët khaùc, laïi cho pheùp lyù tính gaén
theâm vaøo ñoù caùc loái giaûi thích duy taâm veà nhöõng hieän töôïng töï nhieân, boû lôõ
coâng cuoäc nghieân cöùu vaät lyù [veà töï nhieân].

3. Sau cuøng, veà yeáu toá (Moment) thöù ba coù theå thaáy ñöôïc qua vieäc löïa
choïn taïm thôøi giöõa hai phe tranh caõi naøy, ñoù laø: ñieàu raát ñaùng ngaïc
nhieân laø thuyeát duy nghieäm
hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi moïi tính quaàn chuùng [khoâng ñöôïc loøng ngöôøi],
duø ngöôøi ta thöôøng tin raèng, lyù trí thoâng thöôøng seõ noàng nhieät ñoùn nhaän
phöông aùn naøy khi noù höùa heïn seõ thoûa maõn lyù trí khoâng baèng gì khaùc
hôn laø baèng nhöõng nhaän thöùc kinh nghieäm vì söï noái keát hôïp lyù tính cuûa
nhöõng nhaän thöùc naøy; thay vì thuyeát giaùo ñieàu sieâu nghieäm buoäc lyù trí
thoâng thöôøng phaûi vöôn leân ñeán nhöõng khaùi nieäm voán cuõng vöôït quaù caû
söï thöùc nhaän vaø quan naêng lyù tính cuûa nhöõng ñaàu oùc laõo luyeän nhaát
trong vieäc tö duy. Theá nhöng, chính ñieàu naøy laïi laø ñoäng cô [cho vieäc
löïa choïn] cuûa noù. Vì trong tröôøng hôïp naøy, lyù trí thoâng thöôøng ñöôïc ôû
trong moät tình theá maø ngay caû baäc thoâng thaùi nhaát cuõng khoâng theå ruùt ra
ñöôïc ñieàu gì hôn noù. Neáu noù hieåu bieát raát ít hoaëc khoâng hieåu gì caû thì
B501 cuõng khoâng coù ai coù theå töï khoe laø bieát nhieàu hôn noù; vaø duø khoâng theå
phaùt ngoân moät caùch ñuùng baøi baûn hoïc thuaät (schulgerecht) nhö nhöõng
ngöôøi khaùc, noù laïi tha hoà nguïy bieän voâ cuøng taän hôn caû nhöõng ngöôøi
khaùc, bôûi noù chæ daïo chôi giöõa toaøn laø nhöõng YÙ nieäm; töùc veà nhöõng ñieàu
maø ngöôøi ta coù theå huøng bieän nhaát vì khoâng bieát gì caû, thay vì ñoái vôùi
nhöõng nghieân cöùu veà töï nhieân, ngöôøi ta phaûi hoaøn toaøn laøm thinh [döïa
coät maø nghe] vaø thuù nhaän söï khoâng hieåu bieát cuûa mình. Nhö vaäy, söï

khaúng ñònh khaùch quan. Neáu caùc nguyeân taéc naøy thöïc ra khoâng gì khaùc hôn laø caùc chaâm
ngoân (Maximen) cho vieäc söû duïng lyù tính tö bieän [lyù thuyeát], ta phaûi thöøa nhaän EPIKUR laø
ngöôøi coù ñaàu oùc trieát hoïc chaân chính, hôn haún baát cöù nhaø hieàn trieát coå ñaïi naøo. Ñoù laø
cho raèng: khi giaûi thích nhöõng hieän töôïng, ta phaûi tieán haønh nhö theå (als ob) laõnh vöïc
nghieân cöùu khoâng bò caét ñöùt do moät ranh giôùi hay moät khôûi ñaàu naøo cuûa vuõ truï; phaûi xem
chaát lieäu cuûa vuõ truï coù caùc ñaëc tính nhö ñaõ xuaát hieän trong kinh nghieäm; khoâng coù söï saûn
B500 sinh ra caùc söï kieän naøo khaùc ngoaøi söï saûn sinh ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng ñònh luaät baát bieán
cuûa töï nhieân, vaø sau cuøng, khoâng nhaát thieát phaûi söû duïng moät nguyeân nhaân naøo [xa laï] khaùc
bieät vôùi vuõ truï. | Ñoù ñeàu laø nhöõng nguyeân taéc ñeán nay vaãn coøn hoaøn toaøn ñuùng ñaén duø ít
ñöôïc löu yù tôùi. | Caùc nguyeân taéc aáy khoâng nhöõng giuùp môû roäng trieát hoïc tö bieän, [lyù luaän]
maø coøn giuùp phaùt hieän caùc nguyeân taéc ñích thöïc cuûa ñaïo ñöùc maø khoâng caàn döïa vaøo nguoàn
hoã trôï naøo xa laï. | Ñoàng thôøi, trong vieäc suy töôûng ñôn thuaàn tö bieän, ngöôøi ta coù quyeàn
khoâng ñeå yù tôùi caùc khaúng ñònh giaùo ñieàu, nhöng khoâng theå vì vaäy maø traùch ngöôøi ta laø
muoán phuû nhaän chuùng.

566
 tieän nghi thoaûi maùi vaø thoùi hö danh ñaõ laø ñoäng löïc raát maïnh ñeå choïn löïa
caùc nguyeân taéc naøy. Ngoaøi ra, trong khi moät nhaø trieát hoïc bao giôø cuõng
thaáy heát söùc khoù khaên khi giaû ñònh moät caùi gì nhö laø nguyeân taéc maø baûn
thaân chöa ñuû saùng toû hay thaäm chí khi ñöa ra caùc khaùi nieäm maø tính
thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng chöa theå ñöôïc nhaän roõ, thì laïi laø ñieàu
khoâng gì thoâng duïng hôn ñoái vôùi lyù trí thoâng thöôøng. Lyù trí thoâng
thöôøng chæ muoán coù moät caùi gì ñoù ñeå coù theå vöõng tin baét ñaàu. Noåi khoù
khaên trong vieäc thaáu hieåu (begreifen) moät tieàn ñeà nhö vaäy khoâng heà
laøm noù baên khoaên, bôûi vì - ngay caû khoâng hieåu theá naøo laø “thaáu hieåu” -
noù khoâng heà suy tö veà tieàn ñeà [nhö moät giaû thieát coù theå ñöôïc söû duïng
nhö moät nguyeân taéc] vaø xem baát cöù caùi gì ñaõ quen thuoäc qua söû duïng
thöôøng xuyeân laø caùi “ñaõ bieát”. Vaø ruùt cuïc, nôi noù, moïi quan taâm tö
bieän, [lyù luaän] bieán maát tröôùc söï quan taâm [lôïi ích] thöïc haønh vaø noù töï
cho raèng ñaõ hieåu vaø nhaän ra caùi gì caàn phaûi giaû ñònh vaø caàn phaûi tin
töôûng ñuû ñeå thuùc ñaåy caùc lo aâu hay hy voïng cuûa noù. Theá laø, thuyeát duy
nghieäm bò caùi lyù tính sieâu nghieäm-yù nieäm hoùa töôùc ñoaït heát moïi tính
quaàn chuùng; vaø do ñoù, cho duø thuyeát duy nghieäm coù chöùa ñöïng nhieàu
ñieàu baát lôïi ñeán maáy ñoái vôùi caùc nguyeân taéc thöïc haønh toái cao ñi nöõa,
thì cuõng khoâng coù gì phaûi e ngaïi raèng thuyeát duy nghieäm seõ coù ngaøy
B502 vöôït qua ñöôïc ranh giôùi cuûa nhaø tröôøng ñeå gaây ñöôïc trong lyù trí thoâng
thöôøng ít nhieàu uy tín ñaùng keå cuõng nhö chuùt ít thieän caûm nôi quaûng ñaïi
quaàn chuùng.

Lyù tính con ngöôøi, - veà maët baûn tính töï nhieân - laø coù tính kieán truùc
(architektonisch), coù nghóa laø, lyù tính xem moïi nhaän thöùc nhö laø thuoäc veà
moät heä thoáng khaû höõu, do vaäy, chæ muoán thöøa nhaän nhöõng nguyeân taéc naøo
ít ra khoâng laøm cho vieäc ñöa moät nhaän thöùc döï kieán vaøo ñöùng chung vôùi
nhöõng nhaän thöùc khaùc trong moät heä thoáng trôû thaønh baát khaû. Theá maø, caùc
nguyeân taéc cuûa phía Phaûn ñeà laïi thuoäc vaøo loaïi caùc nguyeân taéc laøm cho
vieäc hoaøn taát toøa nhaø tri thöùc hoaøn toaøn khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Theo
caùc nguyeân taéc aáy, beân ngoaøi moät traïng thaùi [hay moät thôøi kyø] naøo cuûa vuõ
truï bao giôø cuõng coøn coù moät traïng thaùi xöa cuõ hôn; trong baát cöù boä phaän
naøo cuõng coøn coù nhöõng boä phaän khaùc tieáp tuïc phaân chia ñöôïc; tröôùc moãi söï
kieän luoân luoân coù moät söï kieän ñöôïc saûn sinh töø beân ngoaøi, vaø moïi caùi toàn
taïi ñeàu laø coù ñieàu kieän vaø khoâng theå thöøa nhaän moät caùi toàn taïi ñaàu tieân, voâ-
ñieàu kieän naøo caû. Do phaûn ñeà khoâng thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa caùi ñaàu tieân
naøo vaø caùi khôûi ñaàu naøo ñeå coù theå duøng laøm neàn moùng moät caùch tuyeät ñoái,
cho neân - theo caùc tieàn ñeà aáy - moät toøa nhaø tri thöùc hoaøn chænh laø ñieàu hoaøn
toaøn baát khaû thi.

B503 Vì lyù do ñoù, moái quan taâm cuûa lyù tính veà tính kieán truùc cuûa tri thöùc -
(töùc luoân ñoøi hoûi moät söï nhaát theå - khoâng phaûi thöôøng nghieäm maø laø tieân
nghieäm vaø thuaàn lyù -) keùo theo söï uûng hoä töï nhieân cho caùc khaúng ñònh cuûa
phía Chính ñeà.

567
 Coøn neáu coù ai ñoù coù theå töø boû heát moïi moái quan taâm vaø chæ xem xeùt
noäi dung cuûa caùc khaúng ñònh cuûa hai phía chöù thaûn nhieân tröôùc moïi haäu
quaû cuûa chuùng; vaø giaû thieát raèng ngöôøi aáy khoâng bieát caùch naøo khaùc ñeå
thoaùt khoûi söï tranh caõi hoãn loaïn ngoaøi caùch chaïy theo uûng hoä phía naøy hay
phía kia, loaïi ngöôøi nhö vaäy seõ ôû trong moät tình traïng chao ñaûo lieân tuïc.
Hoâm nay, hoï tin raèng yù chí cuûa con ngöôøi laø töï do, nhöng ngaøy mai, khi xeùt
ñeán chuoãi nhaân quaû chaët cheõ cuûa giôùi töï nhieân, hoï laïi thaáy töï do chæ laø aûo
töôûng vaø taát caû chæ laø Töï nhieân [taát yeáu] thoâi. Nhöng, moät khi hoï buoäc phaûi
haønh ñoäng thì taát caû caùc luaän cöù noùi treân cuûa lyù tính tö bieän tan bieán ngay
nhö giaác moäng vaø hoï chæ coøn bieát tuaân theo lôïi ích thöïc haønh ñeå löïa choïn
nguyeân taéc haønh ñoäng.

Nhöng, ñoái vôùi nhöõng ai coù ñaàu oùc suy tö vaø tìm toøi moät caùch nghieâm
chænh, bieát daønh moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù trong ñôøi chæ cho vieäc kieåm
tra laïi chính lyù tính cuûa mình, hoï laïi caàn boû heát moïi söï thieân vò, coâng khai
ñöa ra caùc nhaän xeùt cho coâng luaän ñaùnh giaù; töùc laø khoâng cheâ traùch cuõng
B504 khoâng ngaên caûn, ñeå caû hai phía chính ñeà vaø phaûn ñeà khoâng sôï bò haêm doïa
maø ñöôïc töï do thoaûi maùi baûo veä quan ñieåm cuûa mình tröôùc moät ñoaøn hoäi
thaåm cuõng ñoàng ñaúng vôùi caû hai phía (töùc laø cuøng chia xeû thaân phaän cuûa
con ngöôøi yeáu ñuoái [vaø deã phaïm sai laàm]).

568
 TIEÁT 4

VEÀ SÖÏ NHAÁT THIEÁT BUOÄC LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY PHAÛI
TÌM RA GIAÛI ÑAÙP CHO CAÙC VAÁN ÑEÀ SIEÂU NGHIEÄM CUÛA
CHÍNH NOÙ

Cho raèng coù theå giaûi quyeát moïi vaán ñeà vaø traû lôøi moïi caâu hoûi laø söï
khoaùc laùc vaø töï cao voâ loái, chæ töï laøm maát uy tín vaø söï ñaùng tin caäy tröôùc
ngöôøi khaùc. Tuy nhieân, vaãn coù nhöõng moân khoa hoïc maø baûn tính töï nhieân
cuûa noù laø: baát cöù caâu hoûi naøo naûy sinh töø ngay trong laõnh vöïc cuûa chuùng laïi
tuyeät ñoái phaûi nhaän ñöôïc caâu traû lôøi töø nhöõng gì ngöôøi ta ñaõ bieát, vì leõ, caâu
traû lôøi cuõng phaûi phaùt sinh töø cuøng moät nguoàn goác ñaõ laøm naûy sinh ra caùc
caâu hoûi, vaø hoaøn toaøn khoâng ñöôïc pheùp thoaùi thaùc vieän côù vaøo söï baát tri
khoâng theå traùnh khoûi, traùi laïi coù theå ñoøi hoûi phaûi ñöôïc giaûi quyeát theo quy
luaät thoâng thöôøng. Ta phaûi coù theå bieát caùi gì laø ñuùng hay khoâng ñuùng trong
taát caû caùc tröôøng hôïp coù theå coù, vì chuùng thuoäc veà traùch nhieäm cuûa ta, coøn
ñoái vôùi nhöõng gì ta khoâng theå bieát, thì ta laïi khoâng coù traùch nhieäm. Thaät
theá, trong khi nghieân cöùu veà nhöõng hieän töôïng cuûa töï nhieân, coù raát nhieàu
B505 ñieàu ta khoâng bieát chaéc, coù nhieàu vaán ñeà vaãn coøn chöa giaûi quyeát ñöôïc, vì
nhöõng gì ta bieát veà töï nhieân chöa ñuû trong moïi tröôøng hôïp ñoái vôùi nhöõng gì
ta phaûi giaûi thích. Vaäy, caâu hoûi ñaët ra ôû ñaây laø:

“Phaûi chaêng trong trieát hoïc sieâu nghieäm cuõng coù moät caâu hoûi naøo ñoù
lieân quan ñeán ñoái töôïng cuûa rieâng lyù tính thuaàn tuùy maø lyù tính khoâng
theå giaûi ñaùp ñöôïc [vì gaëp phaûi nhöõng lyù do nhö ñoái vôùi nhöõng hieän
töôïng töï nhieân treân ñaây]? | Vaø phaûi chaêng ta coù lyù khi khoâng ñöa ra
lôøi giaûi ñaùp quyeát ñònh vì töø taát caû nhöõng gì ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc,
ñieàu aáy laø coøn hoaøn toaøn khoâng chaéc chaén, töùc xeáp chuùng vaøo cuøng
loaïi vôùi nhöõng vaán ñeà ta chæ môùi coù khaùi nieäm sô boä, tuy ñuû ñeå neâu
thaønh caâu hoûi nhöng hoaøn toaøn thieáu caùc phöông tieän hay laø thieáu caû
quan naêng ñeå giaûi ñaùp?”

Toâi khaúng ñònh raèng, trong moïi loaïi nhaän thöùc tö bieän, ñaëc ñieåm cuûa
trieát hoïc sieâu nghieäm laø: khoâng coù vaán ñeà naøo lieân quan ñeán ñoái töôïng
cuûa lyù tính thuaàn tuùy maø khoâng theå ñöôïc giaûi quyeát baèng chính lyù tính
aáy cuûa con ngöôøi, do ñoù vieäc vieän côù vaøo söï baát tri khoâng theå traùnh khoûi
cuûa ta vaø vaøo söï saâu thaúm khoâng theå thaêm doø cuûa baûn thaân vaán ñeà cuõng
khoâng theå giaûi phoùng ta ra khoûi traùch nhieäm ñöa ra caâu traû lôøi thaáu ñaùo vaø
hoaøn chænh. | Lyù do laø: chính khaùi nieäm ñaõ cho pheùp ta ñuû söùc ñaët ra caâu
hoûi cuõng phaûi cho ta khaû naêng traû lôøi caâu hoûi aáy, bôûi leõ ñoái töôïng khoâng theå
tìm gaëp ôû beân ngoaøi khaùi nieäm (nhö trong tröôøng hôïp ñuùng-sai [cuûa nhaän
thöùc veà töï nhieân].

B506 Trong trieát hoïc sieâu nghieäm, chæ coù caùc vaán ñeà vuõ truï hoïc laø ta coù

569
 theå coù quyeàn ñoøi hoûi caâu traû lôøi thoûa ñaùng lieân quan ñeán ñaëc tính cuûa ñoái
töôïng maø nhaø trieát hoïc khoâng ñöôïc pheùp thoaùi thaùc vieän côù vaøo söï toái taêm
bí hieåm khoâng theå thaâm nhaäp ñöôïc [cuûa ñoái töôïng], vaø caùc vaán ñeà naøy chæ
coù theå lieân quan tôùi caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc. Bôûi vì, ñoái töôïng cuûa noù baét
buoäc phaûi ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm vaø caâu hoûi chæ lieân
quan ñeán tính töông öùng cuûa ñoái töôïng vôùi moät YÙ nieäm nhaát ñònh. Neáu ñoái
töôïng quaû thaät laø sieâu nghieäm [sieâu vieät] vaø vì theá töï noù khoâng theå bieát
ñöôïc, chaúng haïn: neáu hoûi raèng lieäu ñoái töôïng - laø caùi gì ñaáy maø hieän töôïng
cuûa noù (trong baûn thaân ta) laø tö duy (Linh hoàn) - baûn thaân coù phaûi laø moät
höõu theå ñôn thuaàn hay khoâng; hoaëc hoûi raèng coù theå coù moät nguyeân nhaân
tuyeät ñoái taát yeáu cho moïi söï vaät hay khoâng v.v.. - trong caùc tröôøng hôïp nhö
theá ta phaûi ñi tìm moät ñoái töôïng cho YÙ nieäm cuûa ta vaø ta coù theå thuù nhaän
raèng ta khoâng theå bieát ñöôïc ñoái töôïng naøo nhö vaäy,- duø khoâng phaûi vì theá
maø cho raèng noù khoâng theå coù(1).

B507 Trong khi ñoù, chæ rieâng caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc laø coù ñaëc ñieåm: chuùng
coù theå giaû ñònh tieân quyeát ñoái töôïng cuûa chuùng vaø söï toång hôïp thöôøng
nghieäm caàn thieát cho khaùi nieäm aáy nhö laø ñaõ ñöôïc mang laïi, vaø caâu hoûi
naûy sinh töø caùc YÙ nieäm aáy chæ lieân quan ñeán tieán trình cuûa söï toång hôïp naøy,
trong chöøng möïc söï toång hôïp chöùa ñöïng caùi toaøn theå tuyeät ñoái, laø caùi, ruùt
cuïc [nhö ta ñaõ bieát], khoâng coøn coù tính thöôøng nghieäm nöõa vaø khoâng theå
ñöôïc mang laïi trong baát kyø kinh nghieäm naøo. Nhö vaäy, vì vaán ñeà ñaët ra ôû
ñaây chæ quan heä ñeán söï vaät nhö laø ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu chöù
khoâng phaûi laø vaät-töï thaân [nhö hai tröôøng hôïp noùi ôû treân], cho neân caâu traû
lôøi cho caâu hoûi vuõ truï hoïc sieâu vieät khoâng naèm ôû ñaâu ngoaøi trong YÙ nieäm,
vì noù khoâng lieân quan ñeán ñoái töôïng töï thaân naøo caû; vaø trong quan heä vôùi
kinh nghieäm khaû höõu, khoâng phaûi hoûi veà moät caùi gì coù theå ñöôïc mang laïi
moät caùch cuï theå (in concreto) trong moät kinh nghieäm naøo ñoù, maø laø hoûi veà
caùi gì naèm ôû trong YÙ nieäm maø söï toång hôïp thöôøng nghieäm chæ coù theå tieäm
caän: nhö vaäy caâu hoûi phaûi [vaø] chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát töø YÙ nieäm maø
thoâi, vì noù laø moät saûn phaåm ñôn thuaàn cuûa lyù tính, neân lyù tính khoâng theå
thoaùi thaùc traùch nhieäm vaø khoâng theå ñaåy noù vaøo cho moät ñoái töôïng khoâng
bieát ñöôïc.

(1) Ñoái vôùi caâu hoûi: “moät ñoái töôïng sieâu nghieäm coù ñaëc tính gì”, ta khoâng theå traû lôøi ñöôïc noù laø
gì, nhöng ta bieát chaéc raèng caâu hoûi ñoù khoâng laø gì caû [voâ nghóa, khoâng coù noäi dung] vì
khoâng coù ñoái töôïng naøo töông öùng vôùi noù caû. Vì theá, coù theå noùi moïi vaán ñeà cuûa Taâm lyù hoïc
sieâu nghieâm (thuaàn lyù) ñeàu coù theå traû lôøi ñöôïc caû,- vaø thöïc teá ñaõ ñöôïc ta traû lôøi - vì chuùng
baøn ñeán chuû theå sieâu nghieäm cuûa moïi hieän töôïng beân trong, song baûn thaân chuû theå sieâu
nghieäm naøy laïi khoâng phaûi laø moät hieän töôïng, neân khoâng xuaát hieän nhö moät hieän töôïng vaø
do ñoù khoâng theå aùp duïng phaïm truø naøo ñeå nhaän thöùc ñöôïc noù. Ñaây chính laø tröôøng hôïp
B507 ngöôøi ta thöôøng noùi “khoâng traû lôøi töùc laø ñaõ traû lôøi” vì hoûi veà nhöõng ñaëc ñieåm cuûa moät caùi
maø khoâng ai coù theå hình dung ñöôïc thuoäc tính naøo cuûa noù caû - vì noù hoaøn toaøn naèm ngoaøi
laõnh vöïc caùc ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi cho ta,- laø ñieàu hoaøn toaøn voâ nghóa vaø troáng
roãng.

570
B508 Khoâng coù gì laï thöôøng caû,- nhö môùi thoaït nhìn - khi moät moân khoa
hoïc ñöôïc ñoøi hoûi vaø chôø ñôïi phaûi ñöa ra nhöõng giaûi ñaùp thoûa ñaùng cho caùc
vaán ñeà coù theå naûy sinh ra töø trong laõnh vöïc cuûa chính noù, töùc cho caùc vaán
ñeà noäi boä (questiones domesticae), duø ñeán thôøi ñieåm naøo ñoù, caùc giaûi ñaùp
vaãn chöa theå tìm thaáy. Ngoaøi trieát hoïc sieâu nghieäm, coøn coù hai moân khoa
hoïc thuaàn tuùy cuûa lyù tính, moân thöù nhaát coù noäi dung ñôn thuaàn tö bieän, vaø
moân thöù hai vôùi noäi dung thöïc haønh, ñoù laø toaùn hoïc thuaàn tuùy vaø ñaïo ñöùc
hoïc thuaàn tuùy. Trong toaùn hoïc, ai trong chuùng ta chöa töøng nghe: vì ta
hoaøn toaøn vaø taát yeáu khoâng bieát caùc ñieàu kieän, cho neân khoâng theå bieát chaéc
ñaâu laø quan heä chính xaùc giöõa ñöôøng kính cuûa hình troøn khi ñem chia vôùi
chu vi cuûa hình troøn seõ coù ñaùp soá baèng soá höõu tæ hay voâ tæ? Baèng soá höõu tæ,
ñaùp soá ñöôïc tìm ra seõ khoâng chính xaùc, baèng soá voâ tæ thì chöa tìm ra [luùc
naøo cuõng chæ gaàn ñuùng] vaø vì vaäy, ít ra ta cuõng bieát chaéc moät ñieàu laø baøi
toaùn aáy khoâng theå giaûi ñöôïc vaø LAMBERT* cuõng ñaõ chöùng minh nhö vaäy.
Coøn ñoái vôùi caùc nguyeân taéc phoå bieán cuûa ñaïo ñöùc hoïc, khoâng coù gì ôû ñaây
laø khoâng chaéc chaén caû, vì leõ caùc meänh ñeà ñaïo ñöùc hoïc hoaëc laø hoaøn toaøn
voâ nghóa, voâ hieäu hoaëc ñeàu chæ phaùt sinh töø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính
chuùng ta.

Ngöôïc laïi, trong khoa hoïc töï nhieân coù voâ soá nhöõng phoûng ñoaùn khoâng
bao giôø coù theå trôû thaønh xaùc tín ñöôïc, vì nhöõng hieän töôïng cuûa töï nhieân
ñöôïc mang laïi nhö nhöõng ñoái töôïng ñoäc laäp vôùi caùc khaùi nieäm cuûa ta, do
ñoù, chìa khoùa ñeå giaûi ñaùp caùc caâu hoûi naøy khoâng theå tìm beân trong ta vaø
trong tö duy thuaàn tuùy cuûa ta, traùi laïi, noù ôû beân ngoaøi ta vaø chính vì theá
trong nhieàu tröôøng hôïp khoâng theå phaùt hieän ñöôïc, do vaäy ta khoâng theå chôø
ñôïi moät söï giaûi ñaùp hoaøn toaøn thoûa ñaùng. Toâi cuõng khoâng xem caùc vaán ñeà
B509 cuûa phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm veà söï dieãn dòch nhaän thöùc thuaàn tuùy
cuûa ta laø thuoäc veà caùc loaïi vaán ñeà neâu treân, vì hieän nay ta chæ baøn ñeán söï
xaùc tín cuûa nhöõng phaùn ñoaùn trong moái quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng, chöù
khoâng phaûi trong quan heä vôùi nguoàn goác cuûa caùc khaùi nieäm cuûa chuùng ta.

Do ñoù, ñoái vôùi caùc vaán ñeà neâu treân cuûa lyù tính, ta khoâng theå töø boû
traùch nhieäm phaûi ñöa ra giaûi ñaùp - ít nhaát laø giaûi ñaùp coù tính pheâ phaùn -,
chöù khoâng ñöôïc phieàn traùch caùc giôùi haïn chaät choäi cuûa lyù tính chuùng ta vaø
laøm ra veû khieâm toán raèng chuùng naèm ngoaøi khaû naêng cuûa baûn thaân lyù tính
neân ta khoâng theå traû lôøi döùt khoaùt caùc caâu hoûi:

[ - ] theá giôùi höõu thæ höõu chung hay voâ thæ voâ chung?
[ - ] theá giôùi voâ taän vaø voâ haïn, hay höõu taän, höõu haïn?
[ - ] theá giôùi goàm caùc ñôn toá hay taát caû ñeàu coù theå phaân chia ñeán voâ taän?
[ - ] nhöõng hieän töôïng coù theå ñöôïc sinh ra bôûi nguyeân nhaân töï do hay vaïn
söï vaïn vaät ñeàu tuyeät ñoái phuïc tuøng nhöõng ñònh luaät vaø traät töï töï nhieân?

*
J.H.Lambert (1728-1777): nhaø toaùn hoïc vaø trieát gia. (N.D).

571
 [ - ] vaø sau cuøng, coù theå toàn taïi moät Höõu theå taát yeáu vaø hoaøn toaøn voâ ñieàu
kieän hay moïi toàn taïi ñeàu coù ñieàu kieän vaø phuï thuoäc vaøo söï vaät beân
ngoaøi, vaø töï chuùng laø baát taát?

[Lyù tính phaûi traû lôøi caùc caâu hoûi naøy] vì taát caû chuùng ñeàu lieân quan
ñeán moät ñoái töôïng khoâng tìm thaáy ôû ñaâu khaùc hôn laø ôû ngay trong caùc tö
töôûng cuûa ta; ñoù chính laø caùi toaøn theå tuyeät ñoái voâ-ñieàu kieän cuûa söï toång
B510 hôïp moïi hieän töôïng. Neáu caùc khaùi nieäm trong ñaàu oùc ta khoâng giuùp ta noùi
ñöôïc ñieàu gì chaéc chaén veà caùc caâu hoûi aáy, thì ta caøng khoâng theå ñoå loãi cho
söï vieäc laø quaù bí hieåm, bôûi leõ söï vieäc nhö theá [caùc ñoái töôïng] khoâng heà
ñöôïc mang laïi (vì chuùng khoâng coù ôû ñaâu caû, ngoaïi tröø trong yù nieäm cuûa ñaàu
oùc ta). | Vaäy, ta phaûi ñi tìm nguyeân nhaân [cuûa söï baát löïc vaø thaát baïi]
ngay trong baûn thaân yù nieäm cuûa ta, chính noù ñaõ taïo ra vaán ñeà khoâng theå
giaûi quyeát ñöôïc vaø laøm cho ta cöù ngoan coá giaû ñònh raèng coù moät ñoái töôïng
hieän thöïc töông öùng troïn veïn vôùi yù nieäm aáy.

Moät söï lyù giaûi minh baïch veà tính bieän chöùng naèm ngay trong caùc
khaùi nieäm cuûa ta seõ giuùp ta sôùm ñi tôùi söï xaùc tín hoaøn toaøn veà vieäc phaûi
ñaùnh giaù nhö theá naøo veà moät caâu hoûi nhö vaäy.

Neáu caùc baïn cöù vieän côù vaøo söï thieáu xaùc tín ñoái vôùi caùc vaán ñeà noùi
treân, ngöôøi ta seõ ñöa ra moät caâu hoûi ngöôïc laïi buoäc caùc baïn phaûi traû lôøi roõ
raøng: “Töø ñaâu caùc baïn laïi sinh ra caùc yù nieäm aáy ñeå roài phaûi vaát vaû, khoù
khaên lo giaûi quyeát chuùng? Caùc baïn muoán tìm söï giaûi thích cho moät soá hieän
töôïng, nhöng lieäu caùc baïn coù chôø ñôïi caùc YÙ nieäm aáy seõ mang laïi caùc
nguyeân taéc hay quy luaät giuùp cho vieäc giaûi thích?”. Haõy giaû thieát raèng, giôùi
töï nhieân hoaøn toaøn phôi baøy ra tröôùc maét baïn vaø khoâng coù gì aån giaáu tröôùc
caùc giaùc quan vaø yù thöùc cuûa baïn; duø vaäy, caùc baïn cuõng seõ chaúng bao giôø coù
theå nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng naøo töông öùng vôùi caùc YÙ nieäm cuûa caùc baïn
moät caùch cuï theå (in concreto) trong baát cöù kinh nghieäm naøo caû (bôûi vì ñieàu
kieän caùc baïn ñoøi hoûi khoâng chæ laø moät tröïc quan hoaøn chænh, maø laø caû moät
B511 söï toång hôïp hoaøn taát vaø yù thöùc veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái aáy, laø ñieàu
khoâng theå naøo coù ñöôïc neáu chæ nhôø nhaän thöùc thöôøng nghieäm. | Nhö vaäy roõ
raøng laø vaán ñeà caùc baïn neâu ra hoaøn toaøn khoâng heà laø taát yeáu cho vieäc giaûi
thích baát cöù hieän töôïng naøo, ñoàng thôøi cuõng khoâng phaûi do chính moät ñoái
töôïng naøo neâu ra caû. | Moät ñoái töôïng khoâng bao giôø coù theå ñöôïc mang laïi
cho caùc baïn, bôûi noù khoâng theå coù trong baát cöù kinh nghieäm khaû höõu naøo caû.
Duø baïn coù ñöôïc moät tri giaùc veà ñieàu gì ñi nöõa, baïn vaãn bò raøng buoäc bôûi
nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh - trong khoâng gian hay trong thôøi gian - vaø baïn
khoâng theå tìm ñöôïc caùi gì thöïc söï voâ-ñieàu kieän ñeå ñaët noù vaøo vò trí laø caùi
khôûi ñaàu tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp hay xem noù laø caùi toaøn theå tuyeät ñoái
cuûa caû chuoãi khoâng coù caùi khôûi ñaàu. Caùi toaøn boä - trong yù nghóa thöôøng
nghieäm cuûa töø naøy - bao giôø cuõng coù tính [töông ñoái], so saùnh. Coøn caùi toaøn
boä tuyeät ñoái veà löôïng (toaøn theå vuõ truï), veà söï phaân chia [ñôn toá], veà nguoàn
goác phaùt sinh, veà [nguyeân nhaân vaø] ñieàu kieän cuûa söï toàn taïi noùi chung,

572
 cuøng vôùi taát caû caùc vaán ñeà: lieäu caùi tuyeät ñoái aáy laø do söï toång hôïp höõu taän
hay voâ taän mang laïi -, ñeàu khoâng dính líu gì ñeán kinh nghieäm khaû höõu caû.
Baïn cuõng khoâng theå giaûi thích moät hieän töôïng, chaúng haïn moät vaät theå,
baèng moät caùch hay hôn hoaëc ít ra chæ baèng moät caùch khaùc duø baïn giaû ñònh
raèng vaät theå aáy bao goàm nhöõng ñôn toá hay toaøn laø nhöõng caùi ña hôïp, vì leõ
giaûn dò laø baïn khoâng heà tri giaùc ñöôïc caùi ñôn toá hay caùi ña hôïp ñeán voâ taän.

B512 Nhöõng hieän töôïng chæ ñoøi hoûi ñöôïc giaûi thích trong chöøng möïc caùc
ñieàu kieän ñeå giaûi thích ñöôïc mang laïi trong tri giaùc. | Nhöng toång soá taát caû
nhöõng gì ñöôïc mang laïi trong hieän töôïng - ñöôïc xem laø caùi toaøn boä tuyeät
ñoái - thì baûn thaân laïi khoâng phaûi laø moät tri giaùc. Nhöng chính caùi toaøn boä
naøy laïi laø caùi ñoøi hoûi phaûi ñöôïc giaûi thích trong caùc vaán ñeà sieâu nghieäm cuûa
lyù tính thuaàn tuùy.

Tuy nhieân, duø vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà naøy khoâng theå ñaït ñöôïc
baèng kinh nghieäm, caùc baïn cuõng khoâng ñöôïc pheùp noùi raèng söï nan giaûi aáy
laø do baûn thaân caùc ñoái töôïng gaây ra. Bôûi leõ ñoái töôïng naøy chæ toàn taïi
trong ñaàu oùc cuûa caùc baïn chöù khoâng theå coù trong kinh nghieäm, vaäy vaán
ñeà cuûa caùc baïn laø phaûi töï lo lieäu ñeå tìm söï nhaát trí trong chính caùc baïn, phaûi
bieát traùnh ñeå ñöøng rôi vaøo tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) laøm cho YÙ nieäm
cuûa caùc baïn trôû thaønh moät bieåu töôïng sai laàm veà moät caùi gì ñöôïc mang laïi
thöôøng nghieäm vaø nhö vaäy, trôû thaønh moät ñoái töôïng ñeå nhaän thöùc theo caùc
quy luaät cuûa kinh nghieäm.

Toùm laïi, moät giaûi ñaùp giaùo ñieàu khoâng nhöõng khoâng xaùc tín
(ungewiss) maø coøn baát khaû. Vaø giaûi ñaùp coù tính pheâ phaùn coù theå seõ laø giaûi
ñaùp hoaøn toaøn xaùc tín bôûi leõ noù cuõng seõ khoâng xem xeùt vaán ñeà aáy theo
kieåu khaùch quan, traùi laïi xem xeùt ngay cô sôû cuûa nhaän thöùc maø vaán ñeà aáy
döïa vaøo.

573
B513 TIEÁT 5

CAÙCH NHÌN [THEO PHÖÔNG PHAÙP]

HOAØI NGHI VEÀ CAÙC VAÁN ÑEÀ VUÕ TRUÏ HOÏC QUA BOÁN YÙ NIEÄM
SIEÂU NGHIEÄM

Chuùng ta saün saøng töø boû vieäc yeâu caàu giaûi ñaùp caùc vaán ñeà treân ñaây
theo caùch giaùo ñieàu, neáu ta hieåu ngay töø ñaàu raèng, duø traû lôøi nhö theá naøo,
caùch giaùo ñieàu chæ laøm taêng theâm söï baát tri cuûa ta, daãn ta töø söï muø mòt toái
taêm naøy ñeán söï muø mòt toái taêm coøn lôùn hôn nöõa vaø coù leõ seõ ñaåy ta vaøo
nhöõng maâu thuaãn [khoâng theå naøo ñieàu giaûi ñöôïc]. Neáu ñoøi ta phaûi traû lôøi
“coù” hoaëc “khoâng” [moät caùch giaùo ñieàu] tröôùc nhöõng caâu hoûi aáy, phaûi
chaêng khoân ngoan nhaát laø ta gaït ra moät beân nhöõng cô sôû cuûa lyù leõ ñeå tröôùc
heát chæ caân nhaéc xem uûng hoä beân naøo thì ta ñöôïc lôïi nhöõng gì? Vaø neáu quaû
thöïc caâu traû lôøi trong caû hai tröôøng hôïp ñeàu ñöa laïi toaøn laø nhöõng ñieàu
troáng roãng veà yù nghóa (voâ nghóa - Nonsens) caû, ta töï thaáy mình coù nghóa vuï
phaûi tieán haønh moät söï nghieân cöùu coù tính pheâ phaùn veà baûn thaân vaán ñeà
nhaèm muïc ñích phaùt hieän xem phaûi chaêng baûn thaân noù döïa treân moät tieàn
ñeà khoâng coù cô sôû vaø chæ ñuøa giôõn vôùi moät yù nieäm maø söï sai laàm cuûa yù
nieäm naøy deã ñöôïc nhaän ra trong söï aùp duïng vaø qua caùc haäu quaû hôn laø khi
ta chæ theo doõi noäi dung cuûa noù moät caùch taùch rôøi. Ñaây laø lôïi ích raát lôùn cuûa
B514 phöông phaùp hoaøi nghi ñeå xöû lyù caùc vaán ñeà maø lyù tính thuaàn tuùy ñaõ ñöa ra
ñeå choáng laïi chính lyù tính thuaàn tuùy. | Baèng phöông phaùp naøy, ta ít toán söùc
maø coù theå khaéc phuïc ñöôïc moät söï hoãn loaïn roái raém raát lôùn cuûa thuyeát giaùo
ñieàu vaø mang söï pheâ phaùn tænh taùo vaøo theá choã cho noù, nhö moät söï thanh
taåy (Kathartikon) thöïc söï nhaèm loïc boû thaønh coâng aûo töôûng ñieân roà cuøng
vôùi caùc haäu quaû cuûa noù veà tham voïng cho raèng coù theå hieåu bieát taát caû.

Vaäy, neáu ngay töø ñaàu, toâi ñaõ hieåu baûn chaát cuûa moät YÙ nieäm vuõ truï
hoïc vaø nhaän roõ raèng duø ñöùng veà phía chính ñeà hay phaûn ñeà ñoái vôùi caùi voâ-
ñieàu kieän, yù nieäm seõ hoaëc laø quaù lôùn hoaëc laø quaù nhoû so vôùi baát kyø khaùi
nieäm naøo cuûa giaùc tính, toâi seõ coù theå bieát ngay taïi sao YÙ nieäm khi lieân heä
ñeán moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm - töùc phaûi töông öùng vôùi moät khaùi nieäm
khaû höõu cuûa giaùc tính - ñeàu nhaát thieát laø hoaøn toaøn troáng roãng vaø voâ nghóa
vì khoâng coù ñoái töôïng naøo cuûa kinh nghieäm töông öùng vôùi noù caû, baát keå toâi
muoán laøm nhö theá naøo. Ñoù chính laø ñieàu ñang xaûy ra vôùi taát caû [boán] khaùi
nieäm veà theá giôùi maø vì lyù do treân, ñaõ ñaåy lyù tính - bao laâu coøn gaén boù vôùi
chuùng - vaøo moät nghòch lyù khoâng theå traùnh ñöôïc.

Vì caùc baïn haõy thöû giaû thieát:

1. Theá giôùi khoâng coù khôûi ñaàu,- trong tröôøng hôïp naøy yù nieäm laø quaù lôùn
ñoái vôùi khaùi nieäm [cuûa giaùc tính], vì khaùi nieäm bao goàm söï toång hôïp luøi

574
 lieân tuïc, khoâng bao giôø ñaït ñöôïc toaøn boä thôøi gian voâ taän ñaõ troâi qua.
B515 Neáu giaû thieát theá giôùi coù khôûi ñaàu, noù laïi quaù nhoû so vôùi khaùi nieäm cuûa
giaùc tính trong vieäc quy thoaùi (Regressus) thöôøng nghieäm taát yeáu. Vì, laø
caùi khôûi ñaàu, noù luoân giaû ñònh moät thôøi gian coù tröôùc ñoù, vaäy chöa phaûi
laø voâ-ñieàu kieän, vaø quy luaät söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính ñoøi
hoûi caùc baïn phaûi ñaët caâu hoûi veà moät ñieàu kieän thôøi gian cao hôn nöõa,
cho neân theá giôùi nhö vaäy laø quaù nhoû so vôùi quy luaät naøy.

Ñoái vôùi hai caùch traû lôøi traùi ngöôïc veà khoâng gian, tình hình cuõng
gioáng nhö vaäy. Vì, neáu khoâng gian laø voâ taän vaø voâ haïn, noù quaù lôùn cho baát
cöù khaùi nieäm thöôøng nghieäm naøo. Neáu noù höõu taän vaø höõu haïn, caùc baïn coù
quyeàn hoûi: “Caùi gì quy ñònh ranh giôùi naøy?”. Khoâng gian troáng roãng khoâng
phaûi laø caùi ñoái öùng töï toàn cuûa nhöõng söï vaät vaø khoâng theå laø ñieàu kieän [toái
haäu] maø caùc baïn coù theå döøng laïi, caøng khoâng phaûi laø moät ñieàu kieän thöôøng
nghieäm taïo neân moät boä phaän cuûa kinh nghieäm khaû höõu. (Vì ai coù theå coù
moät kinh nghieäm veà caùi troáng roãng tuyeät ñoái?). Nhöng ñeå coù caùi toaøn theå
tuyeät ñoái cuûa toång hôïp thöôøng nghieäm thì bao giôø cuõng ñoøi hoûi raèng caùi voâ-
ñieàu kieän phaûi laø moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm. Vaäy, moät theá giôùi höõu
haïn laø quaù nhoû cho khaùi nieäm cuûa caùc baïn.

2. Neáu moãi hieän töôïng trong khoâng gian (vaät chaát) bao goàm soá löôïng voâ
taän nhöõng boä phaän, söï toång hôïp luøi cuûa söï phaân chia laø quaù lôùn ñoái vôùi
khaùi nieäm; coøn neáu söï phaân chia khoâng gian laïi döøng laïi ôû moät maét xích
B516 (ñôn toá) thì noù laïi quaù nhoû cho yù nieäm veà caùi Tuyeät ñoái. Vì maét xích
naøy vaãn coøn coù theå tieáp tuïc ñöôïc phaân chia nöõa thaønh nhöõng boä phaän
trong toång hôïp luøi.

3. Giaû thieát taát caû nhöõng gì xaûy ra trong theá giôùi ñeàu theo nhöõng ñònh luaät
töï nhieân; baûn thaân tính nhaân quaû cuûa nguyeân nhaân cuõng laïi laø moät caùi
gì ñaõ xaûy ra, laøm cho söï quy thoaùi cuûa caùc baïn ñeán nguyeân nhaân cao
hôn, do ñoù laøm cho söï keùo daøi khoâng ngöøng nghæ chuoãi caùc ñieàu kieän a
parte apriori [veà maët tieân nghieäm] trôû thaønh taát yeáu. Moät töï nhieân taùc
ñoäng ñôn thuaàn nhö theá laø quaù lôùn cho moïi khaùi nieäm cuûa caùc baïn
trong vieäc toång hôïp nhöõng söï kieän cuûa theá giôùi.

Nhöng, neáu thöøa nhaän coù nhöõng söï kieän töï mình taùc ñoäng, do ñoù, laø
söï saûn sinh töø [nguyeân nhaân] Töï do, caùc baïn vöøa giaûi thích söï vaät theo ñònh
luaät taát yeáu cuûa töï nhieân, vöøa buoäc phaûi ñi ra ngoaøi ñònh luaät nhaân quaû
thöôøng nghieäm, caùc baïn seõ thaáy caùi toaøn theå ñöôïc noái keát trong söï toång hôïp
nhö
theá laø quaù nhoû cho khaùi nieäm thöôøng nghieäm taát yeáu cuûa caùc baïn.

4. Neáu giaû thieát coù söï toàn taïi cuûa Höõu theå tuyeät ñoái taát yeáu - duø ñoù laø baûn
thaân theá giôùi, ôû beân trong theá giôùi hay laø nguyeân nhaân taïo ra theá giôùi-,
caùc baïn phaûi ñaët Höõu theå naøy trong moät thôøi gian coù khoaûng caùch voâ

575
 taän vôùi baát cöù thôøi ñieåm ñöôïc cho naøo, neáu khoâng noù laïi bò phuï thuoäc
vaøo moät toàn taïi khaùc, toàn taïi tröôùc noù, [töùc khoâng coøn tuyeät ñoái taát yeáu
nöõa]. Vaäy trong tröôøng hôïp naøy, söï toàn taïi naøy laø quaù lôùn vaø khoâng
khaùi nieäm thöôøng nghieäm naøo coù theå nhaän thöùc vaø vöôn tôùi ñöôïc baèng
toång hôp luøi.

B517 Coøn neáu cho raèng taát caû nhöõng gì thuoäc veà theá giôùi - duø laø caùi coù ñieàu
kieän hay baûn thaân laø ñieàu kieän - ñeàu baát taát, söï toàn taïi aáy laïi quaù nhoû cho
khaùi nieäm. Vì caùc baïn luoân buoäc phaûi ñi tìm moät toàn taïi khaùc laøm nguyeân
nhaân cho noù.

Nhö theá, trong taát caû caùc tröôøng hôïp treân ñaây, ta ñaõ cho thaáy YÙ nieäm
vuõ truï hoïc hoaëc laø quaù lôùn hoaëc laø quaù nhoû cho söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm, töùc cho baát kyø khaùi nieäm khaû höõu naøo cuûa giaùc tính. Theá nhöng taïi
sao ta laïi khoâng ñöôïc pheùp noùi ngöôïc laïi raèng: trong tröôøng hôïp tröôùc laø
do khaùi nieäm cuûa giaùc tính quaù nhoû so vôùi YÙ nieäm, trong tröôøng hôïp sau laïi
quaù lôùn, nghóa laø ñoå heát toäi loãi cho söï quy thoaùi thöôøng nghieäm, thay vì toá
caùo YÙ nieäm ñaõ ñi cheäch khoûi muïc tieâu cuûa noù laø kinh nghieäm khaû höõu,
trong vieäc trôû thaønh quaù lôùn hoaëc quaù nhoû? Lyù do laø vì: Chæ coù kinh nghieäm
khaû höõu môùi laø caùi coù theå mang laïi thöïc taïi khaùch quan cho nhöõng khaùi
nieäm cuûa ta. | Neáu khoâng coù noù, moïi khaùi nieäm seõ chæ laø YÙ nieäm suoâng
khoâng coù tính chaân lyù vaø khoâng coù quan heä naøo vôùi ñoái töôïng. Do ñoù, khaùi
nieäm thöôøng nghieäm khaû höõu cuûa giaùc tính laø chuaån möïc ñeå ñaùnh giaù YÙ
nieäm, xem noù phaûi chaêng chæ laø YÙ nieäm suoâng, vaø laø moät vaät tö töôûng
(Gedankending) [saûn phaåm cuûa söï töôûng töôïng] hay laø coù theå tìm gaëp ñöôïc
ñoái töôïng [coù thöïc] cuûa noù ôû trong theá giôùi. Vì ngöôøi ta chæ noùi caùi naøy laø
“quaù lôùn” hay “quaù nhoû” cho caùi kia khi caùi naøy toàn taïi laø vì caùi kia vaø laáy
caùi kia laøm chuaån möïc. Trong caùc tröôøng daïy moân bieän chöùng phaùp ngaøy
xöa* thöôøng löu truyeàn caâu hoûi vui: neáu vieân bi khoâng loït qua ñöôïc caùi loã
B518
thì taïi vieân bi quaù lôùn hay vì caùi loã quaù nhoû?. Trong tröôøng hôïp ñoù, traû lôøi
sao cuõng ñöôïc vì ta khoâng bieát caùi naøo toàn taïi laø ñeå cho caùi naøo. Traùi laïi, ta
khoâng theå noùi: con ngöôøi quaù lôùn ñoái vôùi caùi aùo, maø phaûi noùi: caùi aùo quaù
chaät cho con ngöôøi!

Vaäy, ta coù ñuû lyù do ñeå ngôø raèng: caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc vaø cuøng vôùi
chuùng laø taát caû caùc khaúng ñònh nguïy bieän töông phaûn traùi ngöôïc nhau coù leõ
ñeàu ñaõ döïa vaøo moät khaùi nieäm troáng roãng vaø aûo töôûng veà phöông caùch laøm
theá naøo ñeå ñoái töôïng cuûa YÙ nieäm ñöôïc mang laïi cho ta vaø söï nghi ngôø naøy
coù theå daãn ta ñi vaøo ñuùng daáu veát ñeå phaùt hieän ra söï löøa ñaûo ñaõ laøm laïc
höôùng ta laâu nay.

*
ÔÛ thôøi Trung coå, moân “Bieän chöùng phaùp” ñoàng nghóa vôùi moân “Loâ-gíc hoïc”. (N.D).

576
 TIEÁT 6

THUYEÁT DUY TAÂM SIEÂU NGHIEÄM NHÖ LAØ CHÌA KHOÙA ÑEÅ
GIAÛI QUYEÁT BIEÄN CHÖÙNG VUÕ TRUÏ HOÏC

Trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ chöùng minh ñaày ñuû
raèng taát caû nhöõng gì ñöôïc tröïc quan trong khoâng gian hay thôøi gian,- töùc
moïi ñoái töôïng cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu cho ta,- ñeàu khoâng gì khaùc
hôn laø nhöõng hieän töôïng, nghóa laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn. | Nhöõng
B519 bieåu töôïng aáy - ñöôïc ta hình dung nhö nhöõng vaät theå coù quaûng tính hay nhö
nhöõng chuoãi cuûa nhöõng söï bieán ñoåi - khoâng theå coù söï toàn taïi ñoäc laäp, töï
taïi ôû beân ngoaøi nhöõng tö töôûng cuûa ta. Toâi goïi laäp tröôøng ñoù laø thuyeát
DUY TAÂM SIEÂU NGHIEÄM(1). Coøn caùc nhaø theo thuyeát Duy Thöïc
(Realismus) - cuõng theo nghóa sieâu nghieäm - thì laïi xem nhöõng söï ñieàu
chænh [bieán thaùi] (Modifikationen) naøy cuûa caûm naêng ta laø nhöõng söï vaät töï
toàn (an sich subsistierende Dinge), töùc laø bieán nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn
thaønh nhöõng vaät-töï thaân.

Thaät laø baát coâng khi toá caùo raèng chuùng toâi ñaõ phuïc hoài laïi thuyeát duy
taâm thöôøng nghieäm nhieàu tai tieáng; ñaây laø hoïc thuyeát thöøa nhaän tính thöïc
taïi rieâng cuûa khoâng gian, nhöng laïi phuû nhaän,- hoaëc ít nhaát laø nghi ngôø - söï
toàn taïi cuûa nhöõng vaät theå coù quaûng tính ôû ngay trong khoâng gian, do ñoù
khoâng mang laïi cho ta tieâu chuaån ñaày ñuû ñeå phaân bieät giöõa thöïc taïi vaø
moäng töôûng. Nhöõng ngöôøi uûng hoä hoïc thuyeát naøy khoâng thaáy khoù khaên gì
ñeå thöøa nhaän nhöõng hieän töôïng cuûa giaùc quan beân trong nhö laø nhöõng söï
vaät hieän thöïc, thaäm chí coøn cho raèng chính kinh nghieäm beân trong naøy môùi
laø caùi duy nhaát chöùng minh ñaày ñuû cho söï toàn taïi hieän thöïc cuûa ñoái töôïng
cuûa noù nhö laø nhöõng vaät-töï thaân (vôùi taát caû tính quy ñònh thôøi gian naøy).

B520 Ngöôïc laïi, thuyeát duy taâm sieâu nghieäm* cuûa toâi thì cho raèng nhöõng
ñoái töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi - nhö ñöôïc tröïc quan trong khoâng gian -,
vaø moïi bieán ñoåi trong thôøi gian - nhö ñöôïc hình dung trong giaùc quan beân
trong - ñeàu laø hieän thöïc caû. Bôûi vì, khoâng gian voán laø moät moâ thöùc cuûa tröïc
quan maø ta goïi laø beân ngoaøi, neân neáu khoâng coù ñoái töôïng trong khoâng gian,
cuõng seõ khoâng coù bieåu töôïng thöôøng nghieäm naøo ñöôïc mang laïi cho ta, do
ñoù, ta coù theå vaø phaûi xem nhöõng vaät theå coù quaûng tính trong khoâng gian laø
coù thöïc vaø tình hình cuõng nhö theá vôùi nhöõng bieåu töôïng trong thôøi gian.

(1)
Ngoaøi ra, ñoâi khi toâi cuõng goïi laäp tröôøng naøy laø “thuyeát duy taâm hình thöùc” ñeå phaân bieät vôùi
“thuyeát duy taâm chaát theå” laø hoïc thuyeát taàm thöôøng ñaõ nghi ngôø hay phuû nhaän söï toàn taïi cuûa baûn
thaân caùc söï vaät beân ngoaøi ta. Trong moät soá tröôøng hôïp, thieát töôûng neân duøng teân goïi naøy (thuyeát duy
taâm hình thöùc hoaëc moâ theå) hôn laø “thuyeát duy taâm sieâu nghieäm” noùi treân ñeå traùnh moïi hieåu laàm.
*
Xem theâm: A369… A375. (N.D).

577
 Vaû chaêng, baûn thaân khoâng gian, thôøi gian vaø ñoàng thôøi vôùi hai caùi naøy
laø taát caû moïi hieän töôïng [ôû beân trong chuùng] ñeàu khoâng phaûi laø nhöõng vaät-
töï thaân, maø khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng bieåu töôïng cuûa ta vaø khoâng theå toàn
taïi beân ngoaøi taâm thöùc ta. | Hôn nöõa, baûn thaân tröïc quan beân trong vaø caûm
tính cuûa taâm thöùc (nhö laø ñoái töôïng cuûa yù thöùc) maø söï xaùc ñònh cuûa noù ñöôïc
hình dung baèng söï tieáp dieãn cuûa nhöõng traïng thaùi khaùc nhau trong thôøi
gian, cuõng khoâng phaûi laø caùi baûn ngaõ thöïc söï nhö noù toàn taïi töï thaân hay laø
caùi chuû theå sieâu nghieäm - maø traùi laïi chæ laø moät hieän töôïng ñöôïc mang laïi
cho caûm naêng veà caùi vaät [töï thaân] naøy maø ta khoâng bieát (dieses
unbekannten Wesens). Söï toàn taïi cuûa hieän töôïng beân trong naøy - nhö laø söï
toàn taïi cuûa moät vaät-töï thaân - laø ñieàu khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, vì ñieàu
kieän [toàn taïi] cuûa noù laø thôøi gian, vaø thôøi gian voán khoâng theå laø ñieàu kieän
cuûa moät vaät-töï thaân ñöôïc. Nhöng, chaân lyù thöôøng nghieäm cuûa nhöõng hieän
töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian vaãn ñöôïc baûo ñaûm ñaày ñuû, phaân bieät
haún khoûi söï thaân thuoäc vôùi giaác mô - duø caû hai loaïi ñeàu ñöôïc noái keát moät
caùch ñuùng ñaén vaø troïn veïn trong kinh nghieäm tuaân theo nhöõng quy luaät
thöôøng nghieäm.
B521
Vaäy, nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khoâng bao giôø laø nhöõng vaät-
töï thaân, traùi laïi chæ laø nhöõng gì ñöôïc mang laïi trong kinh nghieäm vaø khoâng
theå toàn taïi beân ngoaøi [ñoäc laäp vôùi] kinh nghieäm. Baûo raèng coù theå coù nhöõng
cö daân treân maët traêng - duø chöa ai trong chuùng ta nhìn thaáy -, laø ñieàu phaûi
ñöôïc chaáp nhaän, nhöng chæ coù nghóa ôû trong tieán trình khaû höõu cuûa kinh
nghieäm, chuùng ta coù theå gaëp ñöôïc hoï trong moät thôøi gian töông lai naøo ñoù,
vì leõ, baát cöù ñieàu gì naèm trong moät toaøn caûnh (Kontext) vôùi moät tri giaùc
cuûa ta theo ñuùng caùc quy luaät cuûa söï phaùt trieån thöôøng nghieäm, ñeàu laø hieän
thöïc. Trong tröôøng hôïp ñoù, chuùng laø hieän thöïc, neáu ôû trong moät söï noái keát
thöôøng nghieäm vôùi yù thöùc hieän thöïc cuûa ta, duø chuùng khoâng vì theá maø hieän
thöïc theo nghóa töï-thaân, töùc laø naèm beân ngoaøi söï tieán leân naøy cuûa kinh
nghieäm.

Khoâng coù gì ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc cho ta ngoaøi tri giaùc
vaø söï tieán trieån thöôøng nghieäm töø tri giaùc naøy ñeán caùc tri giaùc coù theå coù
khaùc. Vì, nhöõng hieän töôïng töï chuùng - vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu töôïng ñôn
thuaàn - chæ laø hieän thöïc ôû trong tri giaùc; coøn tri giaùc thöïc ra khoâng gì khaùc
hôn laø tính thöïc taïi cuûa moät bieåu töôïng thöôøng nghieäm, töùc laø hieän töôïng.
Do ñoù, goïi moät hieän töôïng laø moät söï vaät hieän thöïc tröôùc khi tri giaùc noù, chæ
coù nghóa laø hoaëc ta phaûi gaëp hieän töôïng ñoù trong tieán trình cuûa kinh nghieäm
hoaëc chaúng coù yù nghóa gì heát. Vì chæ ñoái vôùi vaät-töï thaân, ta môùi coù theå noùi
noù toàn taïi maø khoâng caàn coù quan heä naøo vôùi giaùc quan vaø kinh nghieäm.
Coøn ôû ñaây ta chæ noùi veà moät hieän töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian, caû
B522 hai khoâng phaûi laø nhöõng quy ñònh cuûa vaät-töï thaân maø chæ laø cuûa caûm naêng
chuùng ta thoâi, cho neân caùi gì ôû trong chuùng (nhöõng hieän töôïng) ñeàu khoâng
phaûi laø caùi gì töï thaân maø chæ laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn, töùc nhöõng caùi
neáu khoâng ñöôïc mang laïi ôû trong ta (trong tri giaùc) thì seõ khoâng tìm gaëp

578
 ñöôïc ôû ñaâu caû.

Quan naêng tröïc quan caûm tính thöïc söï chæ laø moät söï thuï nhaän - töùc coù
theå ñöôïc nhöõng bieåu töôïng kích ñoäng baèng caùch naøo ñoù; vaø quan heä giöõa
nhöõng bieåu töôïng vôùi nhau laø tröïc quan thuaàn tuùy cuûa khoâng gian vaø thôøi
gian (- toaøn laø caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa caûm naêng). | Nhöõng bieåu töôïng
naøy, trong chöøng möïc chuùng ñöôïc noái keát vaø coù theå ñöôïc quy ñònh
(bestimmbar) trong moái quan heä naøy (vôùi khoâng gian vaø thôøi gian) ñuùng
theo nhöõng quy luaät cuûa söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm, goïi laø nhöõng ñoái
töôïng [cho ta] (Gegenstände) Coøn nguyeân nhaân phi caûm tính [khaû nieäm]
cuûa nhöõng bieåu töôïng naøy thì ta hoaøn toaøn khoâng bieát ñöôïc, vaø vì theá ta
khoâng theå tröïc quan chuùng nhö laø ñoái töôïng (Object)*, vì moät ñoái töôïng
nhö theá khoâng ñöôïc hình dung trong khoâng gian laãn trong thôøi gian (nhö laø
caùc ñieàu kieän ñôn thuaàn cuûa bieåu töôïng caûm tính), vaø khoâng coù caùc ñieàu
kieän aáy, ta khoâng theå suy töôûng veà moät tröïc quan naøo ñöôïc caû. Ñoàng thôøi,
ta coù theå goïi nguyeân nhaân ñôn thuaàn khaû nieäm (intelligibele Ursache) cuûa
nhöõng hieän töôïng noùi chung laø ÑOÁI TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM (das
transzenden-tale Objekt) nhöng chæ ñeå ta coù moät caùi gì töông öùng vôùi
caûm naêng voán nhö laø moät tính thuï nhaän [moät caùi ñoái öùng - Correlatum - tinh
B523 thaàn]. Ta coù theå gaùn cho ñoái töôïng sieâu nghieäm naøy toaøn boä phaïm vi vaø
toaøn boä söï noái keát cuûa nhöõng tri giaùc coù theå coù cuûa ta, vaø noùi raèng: noù
ñöôïc mang laïi moät caùch töï thaân tröôùc moïi kinh nghieäm. Theá nhöng,
nhöõng hieän töôïng töông öùng vôùi ñoái töôïng sieâu nghieäm aáy laïi khoâng theå
ñöôïc mang laïi cho ta moät caùch töï thaân maø chæ ôû trong kinh nghieäm naøy maø
thoâi, bôûi chuùng chæ laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn, vaø nhöõng bieåu töôïng
naøy sôû dó coù nghóa laø moät ñoái töôïng (Gegenstand) hieän thöïc chæ nhö laø
nhöõng tri giaùc, ñoù laø khi tri giaùc naøy noái keát vôùi moïi tri giaùc khaùc ñuùng theo
caùc quy luaät cuûa söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm. Nhö theá, ngöôøi ta coù theå
noùi: Nhöõng söï vaät hieän thöïc trong thôøi gian ñaõ qua ñeàu ñöôïc mang laïi trong
ñoái töôïng sieâu nghieäm cuûa kinh nghieäm; nhöng chuùng chæ laø nhöõng ñoái
töôïng cho toâi vaø laø hieän thöïc trong thôøi gian quaù khöù, trong chöøng möïc toâi
hình dung [baèng nhöõng bieåu töôïng trong taâm thöùc] moät chuoãi quy thoaùi cuûa
nhöõng tri giaùc coù theå coù (duø laø döïa vaøo manh moái cuûa lòch söû hay doø theo
caùc moái quan heä cuûa nhöõng nguyeân nhaân vaø nhöõng keát quaû) theo nhöõng
quy luaät thöôøng nghieäm; noùi goïn laïi, doøng chaûy cuûa theá giôùi (Weltlauf) daãn
ta ñeán moät chuoãi thôøi gian ñaõ troâi qua nhö laø ñieàu kieän cuûa thôøi gian hieän
taïi. | Vaäy trong tröôøng hôïp naøy, chuoãi thôøi gian quaù khöù chæ ñöôïc hình dung
nhö laø hieän thöïc trong söï noái keát cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu chöù khoâng
phaûi nhö laø hieän thöïc töï-thaân, khieán cho taát caû moïi söï kieän ñaõ troâi qua

*
“Gegenstand” vaø “Object” ñeàu coù nghóa laø “ñoái töôïng”, tuy vôùi söï phaân bieät khaù teá nhò:
“Gegenstand” laø bieåu töôïng cuûa ta (ñoàng nghóa vôùi “hieän töôïng”); coøn “Object” chæ ñoái töôïng noùi
chung (theo nghóa “khaùch theå”). “Object” trôû thaønh “Gegenstand” thoâng qua caùc moâ thöùc thuaàn
tuùy cuûa caûm naêng. Tuy nhieân, hai töø naøy vaãn thöôøng ñöôïc duøng laãn loän. Veà “ñoái töôïng sieâu
nghieäm”: xem theâm A379-380. (N.D).

579
 trong thôøi gian voâ löôïng tröôùc söï toàn taïi cuûa toâi khoâng coù yù nghóa gì khaùc
hôn laø khaû theå cuûa vieäc keùo daøi chuoãi kinh nghieäm baét ñaàu töø tri giaùc hieän
taïi ñi ngöôïc leân nhöõng ñieàu kieän quy ñònh tri giaùc naøy veà maët thôøi gian.

Theo ñoù, neáu toâi hình dung moïi ñoái töôïng cuûa giaùc quan toàn taïi trong
moïi thôøi gian vaø trong moïi khoâng gian, toâi khoâng ñaët chuùng trong khoâng
gian vaø thôøi gian coù tröôùc kinh nghieäm; ngöôïc laïi, bieåu töôïng aáy khoâng gì
B524 khaùc hôn laø yù töôûng veà moät kinh nghieäm khaû höõu trong tính hoaøn chænh
[troïn veïn] tuyeät ñoái. Nhö theá, chæ ôû trong kinh nghieäm, nhöõng ñoái töôïng aáy
(khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn) môùi coù theå ñöôïc mang
laïi. Khi ngöôøi ta noùi, chuùng ñaõ toàn taïi tröôùc moïi kinh nghieäm cuûa toâi, ñieàu
naøy chæ coù nghóa laø chuùng seõ phaûi ñöôïc baét gaëp trong moät boä phaän cuûa kinh
nghieäm maø khôûi ñi töø tri giaùc [hieän taïi], toâi phaûi tieán leân cho tôùi boä phaän
aáy. Nguyeân nhaân cuûa nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm cuûa söï tieán leân naøy,
do ñoù, ñeán nhöõng maét xích naøo [toâi phaûi döøng laïi] hay phaûi quy thoaùi
(Regressus) ñeán ñaâu ñeå toâi gaëp ñöôïc noù, laø coù tính sieâu nghieäm vaø vì theá
taát nhieân khoâng bieát ñöôïc ñoái vôùi ta. Nhöng ôû ñaây khoâng lieân quan gì ñeán
vieäc aáy maø chæ noùi veà quy luaät cuûa söï tieán leân cuûa kinh nghieäm, trong ñoù
nhöõng ñoái töôïng, töùc laø nhöõng hieän töôïng, ñöôïc mang laïi cho toâi. Keát quaû
seõ hoaøn toaøn nhö nhau, neáu toâi noùi, trong tieán trình thöôøng nghieäm, trong
khoâng gian, toâi seõ gaëp ñöôïc nhöõng ngoâi sao caùch xa haøng traêm laàn so vôùi
nhöõng ngoâi sao xa nhaát maø toâi thaáy; hoaëc baûo raèng coù theå baét gaëp ñöôïc
chuùng trong khoâng gian vuõ truï cho duø khoâng bao giôø moät ai ñaõ hoaëc seõ tri
giaùc ñöôïc chuùng; bôûi vì neáu chuùng ñöôïc mang laïi ngay nhö laø nhöõng vaät-töï
thaân, khoâng coù quan heä naøo vôùi kinh nghieäm khaû höõu, chuùng khoâng laø caùi
gì caû cho toâi, do ñoù khoâng phaûi laø nhöõng ñoái töôïng, ngoaïi tröø trong chöøng
möïc chuùng ñöôïc chöùa ñöïng trong chuoãi cuûa söï quy thoaùi kinh nghieäm. Chæ
trong moái quan heä xa laï [töø nôi khaùc] khi chính nhöõng hieän töôïng naøy laïi
ñöôïc söû duïng ñeå trôû thaønh yù nieäm vuõ truï hoïc veà moät caùi toaøn boä tuyeät ñoái,
vaø, khi noù lieân quan ñeán moät caâu hoûi ñi ra ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm
khaû höõu, thì söï phaân bieät veà phöông caùch laøm theá naøo ngöôøi ta naém ñöôïc
tính thöïc taïi cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan noùi treân laø coù taàm quan
B525 troïng lôùn ñeå ñeà phoøng moät aûo töôûng löøa bòp naûy sinh moät caùch khoâng theå
traùnh ñöôïc töø söï giaûi thích sai laïc (Missdeutung: ngoä giaûi) nhöõng khaùi nieäm
thöôøng nghieäm cuûa rieâng ta.

580
 TIEÁT 7

GIAÛI QUYEÁT CUOÄC TRANH CAÕI CUÛA LYÙ TÍNH VÔÙI

CHÍNH NOÙ VEÀ VAÁN ÑEÀ VUÕ TRUÏ HOÏC THEO PHÖÔNG
PHAÙP PHEÂ PHAÙN

Toaøn boä nghòch lyù (Antinomie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy döïa treân laäp
luaän bieän chöùng sau ñaây: “Neáu caùi coù ñieàu kieän ñöôïc mang laïi, thì toaøn boä
chuoãi cuûa moïi ñieàu kieän cuûa noù cuõng ñöôïc mang laïi. Nay nhöõng ñoái töôïng
caûm tính ñeàu ñöôïc mang laïi cho ta nhö laø coù ñieàu kieän, vaäy v.v..”. Laäp luaän
naøy - vôùi chính ñeà (Major) coù veû töï nhieân vaø saùng toû - ñaõ döïa vaøo söï khaùc
nhau cuûa caùc ñieàu kieän (trong söï toång hôïp nhöõng hieän töôïng), trong chöøng
möïc caùc ñieàu kieän naøy hình thaønh moät chuoãi - ñaõ taïo ra baáy nhieâu caùc YÙ
nieäm vuõ truï hoïc; nhöõng YÙ nieäm ñaõ ñònh ñeà hoùa (postulieren) caùi toaøn theå
tuyeät ñoái trong nhöõng chuoãi hieän töôïng naøy, vaø qua ñoù ñaåy lyù tính vaøo söï
maâu thuaãn vôùi chính noù moät caùch khoâng theå traùnh ñöôïc. Tröôùc khi vaïch roõ
choã löøa bòp cuûa laäp luaän bieän chöùng naøy, ta caàn ñieàu chænh vaø xaùc ñònh moät
B526 soá khaùi nieäm trong ñoù.

Tröôùc heát, meänh ñeà sau ñaây laø xaùc tín moät caùch roõ raøng vaø khoâng coù
gì phaûi nghi ngôø: “Neáu caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi (gegeben) thì
cuõng qua ñoù, moät söï quy thoaùi trong chuoãi cuûa taát caû moïi ñieàu kieän cuûa noù
cuõng phaûi ñöôïc mang laïi (aufgegeben)* cho ta”; bôûi vì, ngay trong baûn
thaân khaùi nieäm veà caùi coù-ñieàu kieän ñaõ chöùa ñöïng saün [khaùi nieäm veà] söï
quy thoaùi, töùc laø, moät caùi gì ñoù phaûi coù quan heä vôùi moät ñieàu kieän, vaø neáu
ñieàu kieän naøy cuõng laïi laø coù-ñieàu kieän, thì coù quan heä vôùi moät ñieàu kieän xa
hôn nöõa, vaø cöù nhö theá suoát caû moïi maét xích cuûa chuoãi. Nhö vaäy, ñaây laø
moät meänh ñeà phaân tích vaø khoâng coù gì phaûi sôï moät söï pheâ phaùn sieâu
nghieäm caû. Noù laø moät ñònh ñeà loâ-gíc cuûa lyù tính: thoâng qua giaùc tính, phaûi
truy tìm söï noái keát cuûa moät khaùi nieäm vôùi nhöõng ñieàu kieän cuûa noù, vaø tieáp
tuïc caøng xa caøng toát söï noái keát voán ñaõ gaén lieàn vôùi baûn thaân khaùi nieäm.

Vaû laïi, giaû thöû caùi coù-ñieàu kieän laãn ñieàu kieän cuûa noù ñeàu laø nhöõng
vaät-töï thaân, thì neáu caùi thöù nhaát ñaõ ñöôïc mang laïi, söï quy thoaùi ñeán caùi thöù
hai khoâng ñôn thuaàn laø phaûi ñöôïc mang laïi (aufgegeben) maø qua ñoù, cuõng
ñaõ [thöïc söï] ñöôïc mang laïi (gegeben) cuøng moät luùc, vaø, vì caùi thöù hai coù
giaù trò cho moïi maét xích cuûa chuoãi, neân chuoãi hoaøn chænh cuûa moïi ñieàu
kieän, do ñoù, caû caùi voâ-ñieàu kieän qua ñoù cuõng ñoàng thôøi ñöôïc mang laïi, hay
noùi ñuùng hôn, ñöôïc giaû ñònh laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå cho caùi coù-ñieàu kieän
ñöôïc mang laïi, vì noù ñaõ chæ coù theå coù ñöôïc laø thoâng qua chuoãi naøy. Söï toång
hôïp cuûa caùi coù-ñieàu kieän vôùi ñieàu kieän cuûa noù ôû ñaây laø moät söï toång hôïp
cuûa giaùc tính ñôn thuaàn, vì giaùc tính hình dung nhöõng söï vaät nhö chuùng

*
aufgeben: ñaët ra nhö moät vaán ñeà, moät nhieäm vuï phaûi giaûi quyeát. (N.D).

581
 thöïc söï laø [nhö nhöõng vaät-töï thaân] chöù khoâng xeùt ñeán vieäc ta coù theå nhaän
thöùc ñöôïc chuùng khoâng vaø nhaän thöùc baèng caùch naøo. Ngöôïc laïi, neáu toâi chæ
laøm vieäc vôùi nhöõng hieän töôïng thoâi, chuùng - vôùi tö caùch laø nhöõng bieåu
B527 töôïng ñôn thuaàn - khoâng heà ñöôïc mang laïi neáu toâi khoâng ñaït ñöôïc nhaän
thöùc veà chuùng (töùc laø, ñeán vôùi baûn thaân chuùng vì chuùng khoâng gì khaùc hôn
laø nhöõng nhaän thöùc thöôøng nghieäm), vaø nhö theá toâi khoâng theå noùi theo yù
nghóa treân raèng: neáu caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi, thì moïi ñieàu kieän
cuûa noù (nhö laø nhöõng hieän töôïng) cuõng ñaõ ñöôïc mang laïi”, vaø do ñoù, khoâng
theå suy ra caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi moïi ñieàu kieän. Vì leõ, baûn thaân
nhöõng hieän töôïng, trong söï laõnh hoäi, khoâng gì khaùc hôn laø söï toång hôïp
thöôøng nghieäm (trong khoâng gian vaø thôøi gian) vaø nhö vaäy, chæ ñöôïc mang
laïi trong toång hôïp naøy maø thoâi. Töø ñoù khoâng theå suy ra raèng, neáu caùi coù-
ñieàu kieän (trong hieän töôïng) ñaõ ñöôïc mang laïi, thì söï toång hôïp taïo neân ñieàu
kieän thöôøng nghieäm cuûa noù cuõng qua ñoù ñoàng thôøi ñöôïc mang laïi vaø ñöôïc
giaû ñònh moät caùch tieân quyeát, traùi laïi söï toång hôïp naøy chæ coù theå dieãn ra
trong [quaù trình] quy thoaùi vaø khoâng theå dieãn ra neáu khoâng coù söï quy thoaùi
naøy. Nhöng, trong tröôøng hôïp nhö theá, ngöôøi ta laïi coù theå noùi raèng: moät söï
quy thoaùi ñeán nhöõng ñieàu kieän, töùc laø, moät söï toång hôïp thöôøng nghieäm lieân
tuïc veà phía nhöõng ñieàu kieän laø ñieàu baét buoäc (geboten) hay laø phaûi laøm
(aufgegeben) vaø khoâng theå coù thieáu soùt nôi nhöõng ñieàu kieän ñöôïc mang laïi
thoâng qua söï quy thoaùi naøy.

Töø ñoù cho thaáy roõ raèng, Chính ñeà (Obersatz, Major) cuûa suy luaän vuõ
truï hoïc treân ñaây hieåu caùi coù-ñieàu kieän theo nghóa sieâu nghieäm cuûa moät
phaïm truø thuaàn tuùy; coøn Thöù ñeà (Untersatz, Minor) laïi hieåu theo nghóa
thöôøng nghieäm cuûa moät khaùi nieäm cuûa giaùc tính [phaïm truø] nhö ñaõ ñöôïc
B528 aùp duïng vaøo moät hieän töôïng ñôn thuaàn, do ñoù ñaõ gaëp phaûi söï löøa ñaûo bieän
chöùng maø ngöôøi ta goïi laø moät “Sophisma figurae dictionis” [suy luaän
nguïy bieän]. Nhöng söï löøa ñaûo naøy khoâng phaûi do coá tình taïo ra, maø laø moät
söï laàm laãn hoaøn toaøn töï nhieân cuûa lyù trí thoâng thöôøng. Do söï hieåu laàm naøy,
ta ñaõ haàu nhö voâ tình (unbesehen) giaû ñònh tieân quyeát (trong Chính ñeà) caùc
ñieàu kieän vaø chuoãi [hoaøn chænh] cuûa caùc ñieàu kieän naøy moät khi coù caùi gì ñoù
ñöôïc mang laïi nhö laø caùi coù-ñieàu kieän, vì ñaây khoâng gì khaùc hôn laø moät ñoøi
hoûi loâ-gíc phaûi giaû ñònh nhöõng tieàn ñeà hoaøn chænh troïn veïn cho moät keát
luaän, vaø vì trong söï noái keát cuûa caùi coù-ñieàu kieän vôùi ñieàu kieän cuûa noù
khoâng thaáy coù moät traät töï thôøi gian naøo, neân chuùng ñöôïc giaû ñònh nhö
ñöôïc mang laïi moät caùch ñoàng thôøi nôi töï thaân chuùng. Roài cuõng töï nhieân
nhö theá, (trong Thöù ñeà) nhöõng hieän töôïng ñöôïc xem nhö laø nhöõng vaät-töï
thaân vaø cuõng nhö laø nhöõng ñoái töôïng ñöôïc mang laïi cho giaùc tính ñôn thuaàn
nhö ñaõ xaûy ra trong Chính ñeà, bôûi toâi ñaõ tröøu töôïng hoùa khoûi moïi ñieàu
kieän cuûa tröïc quan laø nôi duy nhaát nhöõng ñoái töôïng coù theå ñöôïc mang laïi.
Nhöng chính ôû ñaây, ta ñaõ boû qua moät söï khaùc nhau ñaùng chuù yù giöõa caùc
khaùi nieäm. Söï toång hôïp cuûa caùi coù-ñieàu kieän vôùi ñieàu kieän cuûa noù vaø toaøn
boä chuoãi cuûa nhöõng ñieàu kieän (trong Chính ñeà) khoâng heà chöùa ñöïng saün söï

582
 giôùi haïn naøo bôûi thôøi gian cuõng nhö khoâng heà chöùa ñöïng khaùi nieäm naøo veà
söï tieáp dieãn. Ngöôïc laïi, söï toång hôïp thöôøng nghieäm vaø chuoãi nhöõng ñieàu
kieän trong hieän töôïng (ñöôïc thaâu goàm trong Thöù ñeà) laïi taát yeáu coù tính tieáp
dieãn vaø chæ ñöôïc mang laïi tieáp theo nhau trong thôøi gian; do ñoù ôû ñaây, toâi
khoâng theå giaû ñònh tieân quyeát caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa söï toång hôïp vaø cuûa
chuoãi ñöôïc hình dung qua söï toång hôïp aáy nhö ôû trong Chính ñeà, vì trong
chính ñeà, moïi maét xích cuûa chuoãi ñöôïc mang laïi moät caùch töï nhieân (khoâng
coù ñieàu kieän thôøi gian), coøn ôû ñaây chuùng chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua söï
quy thoaùi tieáp dieãn, maø söï quy thoaùi naøy cuõng chæ ñöôïc mang laïi khi ngöôøi
B529 ta thöïc söï tieán haønh coâng vieäc quy thoaùi.

Sau khi ñaõ vaïch roõ moät sai laàm cô baûn nhö theá, coù chung cho toaøn boä
laäp luaän (cuûa caùc khaúng ñònh vuõ truï hoïc traùi ngöôïc nhau), caû hai phe tranh
caõi ñeàu coù theå bò baùc boû moät caùch höõu lyù vì ñoøi hoûi cuûa caû hai phe khoâng
döïa vaøo cô sôû vöõng chaéc naøo caû. Theá nhöng, cuoäc tranh chaáp giöõa hai phe
vaãn chöa theå keát thuùc chæ trong chöøng möïc caû hai phe ñeàu ñöôïc thuyeát phuïc
raèng caû hai, hoaëc moät trong hai ñaõ khoâng coù lyù trong baûn thaân söï vieäc maø
noù khaúng ñònh (trong keát luaän), vì ñaõ khoâng bieát xaây döïng laäp luaän treân caùc
cô sôû chöùng minh vöõng vaøng. Bôûi vì thoaït nhìn khoâng coù gì coù veû roõ raøng
hôn laø: trong caû hai phe, moät beân khaúng ñònh raèng theá giôùi coù moät khôûi ñaàu,
coøn beân kia baûo raèng theá giôùi khoâng coù moät khôûi ñaàu maø coù töø vónh haèng,
aét phaûi coù moät beân ñuùng. Nhöng, nhö ñaõ thaáy, söï saùng toû [cuûa laäp luaän] ñeàu
ngang nhau ôû caû hai phe, neân khoâng theå naøo bieát ñöôïc chaân lyù thuoäc veà
phe naøo, vaø cuoäc tranh caõi vaãn cöù tieáp tuïc duø caû hai phe bò ra leänh phaûi giöõ
im laëng tröôùc toøa aùn cuûa lyù tính. Vaäy, khoâng coøn phöông tieän naøo khaùc ñeå
keát thuùc cuoäc tranh caõi moät caùch trieät ñeå vaø laøm haøi loøng caû hai beân ngoaøi
caùch ruùt cuïc phaûi thuyeát phuïc hoï raèng - tuy hoï coù theå phaûn baùc nhau raát
hay - nhöng chæ tranh caõi veà moät ñieàu khoâng coù thaät, vaø raèng chính moät
aûo töôïng sieâu nghieäm naøo ñoù ñaõ veõ neân tröôùc maét hoï moät thöïc taïi khoâng
heà baét gaëp ñöôïc ôû ñaâu caû. Con ñöôøng giaûi quyeát eâm ñeïp moät cuoäc tranh caõi
khoâng töï daøn xeáp ñöôïc vôùi nhau aáy chính laø con ñöôøng baây giôø chuùng ta
muoán böôùc vaøo.
B530
ZENON ôû Elea [moân ñeä cuûa Parmenides, khoaûng 540-470 tr. CN.
ND], moät nhaø bieän chöùng tinh vi bò PLATON goïi laø nhaø nguïy bieän vaø cheâ
traùch naëng lôøi, cho raèng oâng chæ vì muoán chöùng toû taøi ngheä lyù luaän, neân vöøa
coù theå baûo veä, vöøa coù theå ñaùnh ñoå cuøng moät meänh ñeà baèng caùc laäp luaän
nguïy bieän huøng hoàn vaø coù söùc thuyeát phuïc nhö nhau. [Chaúng haïn,] ZENON
cho raèng Thöôïng ñeá (coù leõ vôùi oâng, khoâng gì khaùc hôn laø chính baûn thaân
theá giôùi) vöøa khoâng höõu taän, vöøa khoâng voâ taän; vöøa khoâng vaän ñoäng, vöøa
khoâng ñöùng yeân; vöøa khoâng gioáng, vöøa khoâng khaùc vôùi söï vaät khaùc. Caùc
trieát gia pheâ phaùn loái lyù luaän naøy cho raèng muïc ñích cuûa ZENON laø hoaøn
toaøn phuû nhaän caû hai meänh ñeà maâu thuaãn nhau, ñoù laø ñieàu phi lyù, khoâng
chaáp nhaän ñöôïc. Rieâng toâi cho raèng traùch nhö theá laø oan cho ZENON. Veà
meänh ñeà thöù nhaát [“Thöôïng ñeá vöøa khoâng höõu taän, vöøa khoâng voâ taän”], toâi

583
 seõ sôùm baøn kyõ hôn sau naøy. Ñoái vôùi caùc meänh ñeà coøn laïi, neáu ZENON
hieåu töø “Thöôïng ñeá” nhö laø vuõ truï thì yù oâng muoán noùi raèng: vuõ truï khoâng
theå coù maët thöôøng tröïc ôû moät choã (töùc laø ñöùng yeân), cuõng khoâng theå thay
ñoåi vò trí (töùc laø vaän ñoäng), bôûi vì moïi vò trí ñeàu laø ôû trong vuõ truï vaø do
vaäy, baûn thaân vuõ truï khoâng ôû vaøo vò trí naøo heát. Cuõng theá, neáu vuõ truï chöùa
ñöïng trong baûn thaân noù toaøn theå moïi söï vaät ñang toàn taïi, trong chöøng möïc
ñoù, noù khoâng theå gioáng cuõng khoâng theå khaùc vôùi söï vaät naøo khaùc, bôûi vì,
ngoaøi noù ra, khoâng coù söï vaät naøo khaùc ñeå coù theå ñem noù ra maø so saùnh
ñöôïc. Vaäy, neáu hai phaùn ñoaùn ñoái laäp nhau giaû ñònh moät ñieàu kieän khoâng
ñuùng choã (unstatthalf) [baát taát, tuøy tieän], thì caû hai - duø ñoái laäp (töông phaûn)
nhau (tuy nhieân, khoâng phaûi laø moät maâu thuaãn ñích thöïc) - ñeàu sai, vì baûn
B531 thaân ñieàu kieän ñaûm baûo tính hieäu löïc cho moãi meänh ñeà khoâng coøn nöõa.

Neáu ai ñoù noùi: “Vaät theå naøo cuõng coù muøi deã ngöûi hoaëc muøi khoâng deã
ngöûi”, thì coøn [soùt] moät phaùn ñoaùn thöù ba nöõa, ñoù laø vaät theå khoâng coù muøi
gì caû (heát muøi), do ñoù caû hai meänh ñeà ñoái laäp nhau coù theå ñeàu sai. Neáu toâi
noùi: “Vaät theå hoaëc thôm hoaëc khoâng thôm” (vel suaveolens vel non-
suaveolens), hai phaùn ñoaùn naøy laø ñoái laäp maâu thuaãn vôùi nhau; vaø chæ coù
phaùn ñoaùn tröôùc laø sai, coøn caùi ñoái laäp maâu thuaãn vôùi noù, töùc phaùn ñoaùn
sau: moät soá vaät theå laø khoâng thôm ñaõ bao haøm caû nhöõng vaät theå khoâng coù
muøi naøo caû. Trong caëp phaùn ñoaùn ñoái laäp tröôùc (per disparata), ñieàu kieän
baát taát cuûa khaùi nieäm veà vaät theå (muøi) vaãn coøn gaén lieàn vôùi phaùn ñoaùn ñoái
laäp, vaø khoâng cuøng bò thuû tieâu thoâng qua phaùn ñoaùn naøy, neân phaùn ñoaùn
sau khoâng phaûi laø ñoái laäp maâu thuaãn cuûa phaùn ñoaùn tröôùc.

Theo ñoù, neáu toâi noùi: “Theá giôùi, veà maët khoâng gian hoaëc laø voâ taän
hoaëc laø khoâng voâ taän” (non est infinitus) vaø neáu veá tröôùc laø sai thì caùi ñoái
laäp maâu thuaãn cuûa noù,- töùc veá sau - phaûi ñuùng. Vaø nhö theá toâi chæ phuû
nhaän söï toàn taïi cuûa moät theá giôùi voâ taän chöù khoâng vì theá maø thöøa nhaän söï
B532 toàn taïi cuûa moät theá giôùi höõu taän. Nhöng neáu toâi noùi: “Theá giôùi hoaëc laø voâ
taän, hoaëc laø höõu taän” (khoâng-voâ taän), caû hai phaùn ñoaùn ñeàu coù theå cuøng
sai. Vì, trong tröôøng hôïp naøy, toâi xem theá giôùi töï thaân nhö ñöôïc quy ñònh
veà löôïng, vì trong veá ñoái laäp, toâi khoâng ñôn thuaàn phuû nhaän tính voâ taän vaø
cuøng vôùi noù, coù leõ caû toaøn boä söï toàn taïi ñoäc laäp cuûa noù, maø laïi theâm moät
tính quy ñònh vaøo cho theá giôùi nhö laø moät söï vaät hieän thöïc toàn taïi töï thaân,
vaø ñieàu naøy hoaøn toaøn coù theå laø sai, neáu theá giôùi khoâng theå ñöôïc mang laïi
nhö moät Vaät-töï thaân, do ñoù khoâng ñöôïc mang laïi veà maët löôïng duø voâ taän
hay höõu taän. Toâi xin pheùp goïi loaïi ñoái laäp töông phaûn naøy laø ñoái laäp bieän
chöùng; coøn goïi loaïi ñoái laäp maâu thuaãn laø ñoái laäp phaân tích.

Toùm laïi, hai phaùn ñoaùn ñoái laäp bieän chöùng ñeàu coù theå cuøng sai vì
leõ, phaùn ñoaùn naøy khoâng chæ ñôn thuaàn maâu thuaãn vôùi phaùn ñoaùn kia maø
coøn muoán noùi theâm moät caùi gì nhieàu hôn laø caùi caàn thieát cho söï maâu thuaãn.

Khi ta xem hai meänh ñeà: “theá giôùi laø voâ taän veà löôïng”, vaø “theá giôùi laø

584
 höõu taän veà löôïng” nhö laø caùc ñoái laäp maâu thuaãn, töùc laø ta cho raèng theá giôùi
(toaøn boä chuoãi cuûa nhöõng hieän töôïng) laø moät vaät-töï thaân. Bôûi leõ noù vaãn coøn
laïi [laø moät löôïng coá ñònh], duø toâi thuû tieâu söï quy thoaùi voâ taän hay höõu taän
trong chuoãi nhöõng hieän töôïng cuûa noù. Nhöng neáu toâi xoùa boû giaû ñònh naøy -
töùc xoùa boû aûo töôïng sieâu nghieäm naøy - vaø phuû nhaän theá giôùi laø moät vaät-töï
thaân, söï ñoái laäp maâu thuaãn naøy cuûa hai khaúng ñònh seõ chuyeån hoùa thaønh
moät ñoái laäp ñôn thuaàn bieän chöùng; vaø vì theá giôùi - khoâng toàn taïi töï-thaân
nöõa, (töùc khoâng ñoäc laäp vôùi chuoãi quy thoaùi nhöõng bieåu töôïng cuûa toâi) - seõ
B533 khoâng toàn taïi nhö moät toaøn boä voâ taän hoaëc moät toaøn boä höõu taän trong töï
thaân noù nöõa. Theá giôùi chæ coøn toàn taïi [cho toâi] trong quaù trình quy thoaùi
thöôøng nghieäm cuûa chuoãi nhöõng hieän töôïng chöù khoâng phaûi töï-thaân. Neáu
theá giôùi bao giôø cuõng coù-ñieàu kieän, noù seõ khoâng bao giôø ñöôïc mang laïi moät
caùch toaøn boä [hoaøn taát], do ñoù khoâng phaûi laø moät toaøn boä voâ-ñieàu kieän ñeå
toàn taïi duø vôùi löôïng voâ taän hay höõu taän.

Nhöõng gì ta vöøa phaân tích treân ñaây veà YÙ nieäm vuõ truï hoïc ñaàu tieân -
töùc veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái veà löôïng trong hieän töôïng - cuõng coù giaù trò cho
taát caû caùc YÙ nieäm coøn laïi. Chuoãi nhöõng ñieàu kieän chæ coù theå ñöôïc phaùt hieän
trong baûn thaân söï toång hôïp quy thoaùi [luøi], chöù khoâng theå töï thaân ôû trong
hieän töôïng nhö laø moät söï vaät rieâng ñöôïc mang laïi tröôùc moïi söï quy thoaùi.
Do ñoù, toâi cuõng seõ phaûi noùi: “Soá löôïng cuûa nhöõng boä phaän trong moät hieän
töôïng ñöôïc cho, töï thaân noù, khoâng höõu taän cuõng khoâng voâ taän, vì hieän
töôïng khoâng phaûi laø caùi gì toàn taïi töï thaân, vaø nhöõng boä phaän naøy chæ ñöôïc
mang laïi ôû trong vaø thoâng qua toång hôïp luøi cuûa vieäc phaân chia - moät söï quy
thoaùi khoâng bao giôø ñöôïc mang laïi trong söï hoaøn taát tuyeät ñoái, duø laø höõu
taän hay voâ taän”.

Cuõng nhö theá trong tröôøng hôïp ñoái vôùi chuoãi nhöõng nguyeân nhaân leä
thuoäc vaøo nhau hay laø chuoãi caùi coù-ñieàu kieän ñi ngöôïc leân ñeán caùi toàn taïi
B534 taát yeáu voâ-ñieàu kieän laø caùi khoâng bao giôø coù theå ñöôïc xem moät caùch töï
thaân, - veà maët tính toaøn theå - nhö laø höõu taän hoaëc voâ taän, bôûi vì, vôùi tö caùch
laø moät chuoãi nhöõng bieåu töôïng leä thuoäc vaøo nhau, noù chæ toàn taïi trong söï
quy thoaùi naêng ñoäng cuûa ta vaø khoâng theå töï mình toàn taïi tröôùc söï quy thoaùi
aáy hay nhö laø chuoãi nhöõng vaät-töï thaân.

Nhö vaäy, nghòch lyù (Antinomie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy giöõa caùc yù nieäm
vuõ truï hoïc cuûa noù ñaõ ñöôïc khaéc phuïc baèng caùch chöùng minh raèng nghòch lyù
aáy chæ ñôn thuaàn coù tính bieän chöùng vaø laø moät maâu thuaãn cuûa moät aûo töôïng
naûy sinh töø söï aùp duïng YÙ nieäm veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái - chæ coù giaù trò nhö
ñieàu kieän cho nhöõng vaät töï thaân - vaøo cho nhöõng hieän töôïng chæ toàn taïi
trong nhöõng bieåu töôïng cuûa ta vaø - neáu taïo neân moät chuoãi - laø ôû trong söï
quy thoaùi tieáp dieãn chöù khoâng ôû ñaâu khaùc. Nhöng ngöôïc laïi, töø nghòch lyù
naøy, ngöôøi ta coù theå ruùt ra ích lôïi lôùn - khoâng phaûi ích lôïi giaùo ñieàu maø laø
ích lôïi veà maët pheâ phaùn vaø hoïc thuyeát: ñoù laø: noù mang laïi cho ta söï chöùng
minh giaùn tieáp veà yù theå tính sieâu nghieäm (trans-zendentale Idealität)

585
 cuûa nhöõng hieän töôïng, neáu coù ai chöa hoaøn toaøn vöøa loøng vôùi söï chöùng
minh tröïc tieáp veà ñieàu naøy trong phaàn Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm. Söï
chöùng minh dieãn ra trong theá löôõng nan sau ñaây: neáu theá giôùi laø moät toaøn
boä toàn taïi töï-thaân, noù phaûi höõu taän hoaëc voâ taän. Nhöng caû hai ñeàu sai vì noù
khoâng phaûi voâ taän laãn höõu taän nhö chính ñeà vaø phaûn ñeà ñaõ chöùng minh.
Do ñoù, xem theá giôùi (toaøn boä hieän töôïng) laø moät toaøn boä töï-thaân cuõng sai.
Vaäy, chæ coù theå keát luaän raèng nhöõng hieän töôïng noùi chung seõ khoâng laø gì caû
neáu ôû beân ngoaøi nhöõng bieåu töôïng cuûa ta, ñoù chính laø ñieàu ta muoán noùi
B535 thoâng qua yù theå tính sieâu nghieäm cuûa chuùng.

Nhaän xeùt treân ñaây coù yù nghóa quan troïng. Noù cho ta thaáy raèng caùc
chöùng minh trong caû boán nghòch lyù (Antinomie) khoâng phaûi laø caùc nguïy
bieän sai laàm ñôn thuaàn, traùi laïi coù cô sôû saâu xa [töø baûn chaát cuûa lyù tính] khi
giaû ñònh nhöõng hieän töôïng hay moät theá giôùi caûm tính bao truøm toaøn boä hieän
töôïng ôû beân trong noù, ñeàu laø nhöõng vaät-töï thaân. Söï ñoái laäp, töông phaûn giöõa
caùc phaùn ñoaùn ruùt ra töø ñoù cho thaáy roõ söï sai laàm naèm ngay trong tieàn ñeà
aáy, cho neân ñaõ daãn ta ñeán choã phaùt hieän ñaëc tính ñích thöïc cuûa nhöõng söï
vaät nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan. Vieäc nghieân cöùu Bieän chöùng
phaùp sieâu nghieäm khoâng coå vuõ thuyeát hoaøi nghi, duø noù theå hieän moät caùch
thuyeát phuïc nhöõng öu theá cuûa phöông phaùp hoaøi nghi, ñieån hình laø khi cho
pheùp caùc quan ñieåm töông phaûn nhau cuûa lyù tính ñöôïc töï do tranh luaän. |
Vaø maëc duø keát quaû cuûa cuoäc tranh caõi naøy khoâng nhö ta mong ñôïi [töùc ta
khoâng thu hoaïch ñöôïc kieán thöùc giaùo ñieàu naøo môùi meû boå sung cho Sieâu
hình hoïc], nhöng bao giôø cuõng mang laïi ñieàu boå ích laø giuùp cho vieäc ñieàu
chænh caùc phaùn ñoaùn cuûa ta veà caùc chuû ñeà tö töôûng naøy.

586
B536 TIEÁT 8

NGUYEÂN TAÉC ÑIEÀU HAØNH CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

ÑOÁI VÔÙI CAÙC YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC

Thoâng qua nguyeân taéc vuõ truï hoïc veà caùi toaøn theå, [nhö ñaõ thaáy],
khoâng coù caùi Toái ña (Maximum) naøo cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän trong theá
giôùi caûm tính ñöôïc mang laïi [cho ta] nhö moät Vaät-töï thaân maø chæ ñôn thuaàn
laø caàn phaûi ñöôïc mang laïi (aufgegeben) ôû trong söï quy thoaùi cuûa ta veà
chuoãi naøy maø thoâi [quaù trình quy thoaùi veà chuoãi aáy laø phöông caùch duy
nhaát ñeå tieäm caän caùi toái ña naøy]. | Tuy vaäy, nguyeân taéc naøy cuûa lyù tính
thuaàn tuùy - trong yù nghóa ñaõ ñöôïc ñieàu chænh - vaãn giöõ nguyeân giaù trò hay
ho cuûa noù - tuy khoâng theå nhö moät tieân ñeà (Axiome) [cho pheùp ta] suy
töôûng caùi toaøn theå trong ñoái töôïng (Object) nhö laø toàn taïi hieän thöïc - maø
nhö moät VAÁN ÑEÀ ñaët ra cho giaùc tính, töùc ñaët ra cho chuû theå, yeâu caàu noù
phaûi tieán haønh vaø tieáp tuïc coâng vieäc quy thoaùi trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän
[tìm ra nhöõng ñieàu kieän] cho caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi, phuø hôïp
vôùi YÙ nieäm veà tính toaøn theå [trong taâm thöùc ta]. Bôûi vì trong caûm naêng, töùc
trong khoâng gian vaø thôøi gian, baát cöù ñieàu kieän naøo maø ta coù theå vöôn ñeán
ñöôïc trong vieäc trình baøy nhöõng hieän töôïng ñöôïc cho, ñeàu laø coù-ñieàu kieän,
do chuùng khoâng phaûi laø nhöõng ñoái töôïng töï thaân, - chæ trong tröôøng hôïp naøy,
hoïa chaêng caùi voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái môùi coù theå coù ñöôïc -, maø chæ laø nhöõng
bieåu töôïng thöôøng nghieäm luùc naøo cuõng phaûi ñi tìm ñieàu kieän cuûa chuùng ôû
trong tröïc quan, laø ñieàu kieän xaùc ñònh chuùng veà maët khoâng gian hay thôøi
gian. Do ñoù, nguyeân taéc treân ñaây cuûa lyù tính thöïc ra chæ moät quy taéc
(Regel) buoäc phaûi tieán haønh moät söï quy thoaùi trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän
cuûa nhöõng hieän töôïng ñöôïc mang laïi chöù khoâng bao giôø cho pheùp döøng laïi
ôû moät caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái. Vaäy, noù khoâng phaûi laø Nguyeân taéc cho
khaû theå cuûa kinh nghieäm vaø cuûa nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái
B537 töôïng cuûa giaùc quan, cho neân, khoâng phaûi laø moät nguyeân taéc cuûa giaùc
tính vì kinh nghieäm naøo cuõng bò giôùi haïn trong khuoân khoå caùc ranh giôùi cuûa
noù (phuø hôïp vôùi tröïc quan ñöôïc mang laïi). | Noù cuõng khoâng phaûi laø moät
nguyeân taéc caáu taïo (konstitutiv) cuûa lyù tính nhaèm môû roäng khaùi nieäm cuûa
theá giôùi caûm tính ra khoûi moïi kinh nghieäm khaû höõu maø laø moät nguyeân taéc
cuûa söï tieáp tuïc khai trieån vaø môû roäng kinh nghieäm caøng nhieàu caøng toát,
theo ñoù khoâng coù moät ranh giôùi thöôøng nghieäm naøo laø phaûi coù giaù trò nhö laø
ranh giôùi tuyeät ñoái; do ñoù laø moät nguyeân taéc cuûa lyù tính,- vôùi tö caùch laø
moät quy taéc (Regel) - neâu thaønh ñònh ñeà nhöõng gì phaûi dieãn ra trong quaù
trình quy thoaùi do ta thöïc hieän, chöù khoâng döï ñoaùn (antizipieren) nhöõng gì
ñöôïc mang laïi moät caùch töï thaân ôû beân trong ñoái töôïng (im Objekte) tröôùc
moïi söï quy thoaùi. Vì lyù do ñoù, toâi goïi noù laø moät nguyeân taéc ñieàu haønh (ein
regulatives Prinzip) cuûa lyù tính, vì neáu ngöôïc laïi, nguyeân taéc veà caùi toaøn
theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän nhö ñöôïc mang laïi moät caùch töï

587
 thaân ôû beân trong ñoái töôïng (ôû beân trong nhöõng hieän töôïng) aét seõ trôû thaønh
moät nguyeân taéc caáu taïo veà vuõ truï hoïc maø söï voâ hieäu cuûa noù ñaõ ñöôïc toâi
vaïch roõ thoâng qua söï phaân bieät naøy, vaø qua ñoù, muoán ngaên caûn khoâng ñeå
cho ngöôøi ta - nhö seõ xaûy ra moät caùch khoâng theå traùnh khoûi (bôûi aûo töôïng
sieâu nghieäm) - gaùn tính thöïc taïi khaùch quan cho moät YÙ nieäm voán chæ ñöôïc
duøng ñôn thuaàn laøm quy taéc.

Baây giôø, ñeå xaùc ñònh roõ hôn yù nghóa cuûa quy taéc naøy cuûa lyù tính, tröôùc
heát ta caàn löu yù raèng: quy taéc aáy khoâng theå noùi ñoái töôïng laø gì, maø chæ cho
B538 bieát söï quy thoaùi thöôøng nghieäm phaûi ñöôïc tieán haønh nhö theá naøo ñeå ñaït
ñöôïc khaùi nieäm hoaøn chænh veà ñoái töôïng. Bôûi, neáu xaûy ra tröôøng hôïp thöù
nhaát, noù seõ laø moät nguyeân taéc caáu taïo, ñieàu khoâng bao giôø coù theå coù ñöôïc
töø lyù tính thuaàn tuùy. Vaäy, vôùi quy taéc naøy, ngöôøi ta khoâng theå coù yù ñoà ñeå
noùi raèng chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù-ñieàu kieän ñöôïc cho töï thaân
laø höõu taän hay voâ taän, bôûi vì nhö vaäy hoùa ra moät YÙ nieäm ñôn thuaàn veà caùi
toaøn theå tuyeät ñoái - ñöôïc taïo ra chæ trong chính noù - laïi suy töôûng ñöôïc veà
moät ñoái töôïng khoâng theå ñöôïc mang laïi trong moät kinh nghieäm naøo caû,
baèng caùch ban cho moät chuoãi nhöõng hieän töôïng moät tính thöïc taïi khaùch
quan ñoäc laäp vôùi söï toång hôïp thöôøng nghieäm. Nhö vaäy, YÙ nieäm thuaàn tuùy
cuûa lyù tính chæ ñeà ra (vorschreiben) moät quy taéc cho söï toång hôïp quy thoaùi
trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän, theo ñoù söï toång hôïp naøy phaûi ñi töø caùi coù-
ñieàu kieän - thoâng qua moïi ñieàu kieän leä thuoäc vaøo nhau - tieán leân caùi Voâ-
ñieàu kieän, duø caùi Voâ-ñieàu kieän naøy khoâng bao giôø coù theå ñaït ñöôïc, bôûi
caùi Voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái khoâng theå baét gaëp ñöôïc ôû trong kinh nghieäm.

Nhaèm muïc ñích naøy, tröôùc heát caàn xaùc ñònh chính xaùc söï toång hôïp
cuûa moät chuoãi, trong chöøng möïc noù khoâng bao giôø hoaøn chænh troïn veïn
ñöôïc, laø theá naøo. Ngöôøi ta thöôøng söû duïng hai thuaät ngöõ cho muïc ñích naøy;
giöõa chuùng coù moät caùi gì caàn phaûi phaân bieät, nhöng ngöôøi ta laïi khoâng bieát
laøm theá naøo ñöa ra ñöôïc lyù do ñuùng ñaén cho söï phaân bieät naøy. Caùc nhaø
toaùn hoïc thöôøng chæ noùi veà moät SÖÏ QUY TIEÁN ÑEÁN VOÂ TAÄN
(PROGRESSUS IN INFINITUM). Caùc nhaø nghieân cöùu veà nhöõng khaùi
B539 nieäm (caùc nhaø trieát hoïc) thì laïi chæ muoán duøng thuaät ngöõ: QUY TIEÁN ÑEÁN
VOÂ ÑÒNH (PROGRESSUS IN INDEFINITUM) ñeå thay vaøo. Khoâng
muoán maát nhieàu thôøi gian ñeå xem xeùt lyù do ñöa ñeán söï phaân bieät aáy cuõng
nhö xem chuùng ñöôïc söû duïng hieäu quaû hay khoâng; ôû ñaây toâi chæ coá gaéng
xaùc ñònh chính xaùc caùc khaùi nieäm naøy trong quan heä vôùi muïc ñích [Pheâ
phaùn] cuûa toâi thoâi.

Veà moät ñöôøng thaúng [chaúng haïn], ngöôøi ta coù lyù khi noùi raèng noù coù
theå ñöôïc keùo daøi ñeán voâ taän, vaø ôû ñaây vieäc phaân bieät caùi voâ taän vaø caùi tieán
leân ñeán voâ ñònh (quy tieán ñeán voâ ñònh) chæ laø söï chi ly troáng roãng [veà noäi
dung]. Vì, maëc duø khi noùi: “Haõy keùo moät ñöôøng thaúng!” thì seõ ñuùng hôn
neáu ngöôøi ta theâm vaøo, haõy keùo in definitum (ñeán voâ ñònh) hôn laø in

588
 infinitum (ñeán voâ taän); bôûi caâu tröôùc khoâng coù nghóa gì nhieàu hôn laø: “Keùo
moät ñöôøng thaúng tuøy thích”; coøn caâu sau laïi laø: “Haõy keùo daøi ñöôøng thaúng
lieân tuïc, khoâng ñöôïc döøng laïi” (ôû ñaây khoâng coù yù baûo nhö vaäy). | Vaäy, chæ
khi noùi veà naêng löïc thöïc hieän, thuaät ngöõ tröôùc [ñeán voâ taän] laø hoaøn toaøn
ñuùng vì coù theå keùo daøi maõi ñöôøng thaúng ñeán voâ taän. Ñieàu naøy cuõng ñuùng
cho moïi tröôøng hôïp khi ta chæ noùi veà söï quy tieán, töùc laø söï tieáp tuïc töø ñieàu
kieän ñeán caùi coù-ñieàu kieän; söï tieáp tuïc khaû höõu naøy tieán haønh ñeán voâ taän
trong chuoãi nhöõng hieän töôïng. [Chaúng haïn] töø moät caëp boá meï, caùc baïn coù
theå tieáp tuïc theo ñöôøng ñi xuoáng ñeán vieäc saûn sinh ra con chaùu moät caùch
voâ taän [khoâng coù keát thuùc] vaø hoaøn toaøn coù theå suy töôûng raèng noù tieáp dieãn
hieän thöïc nhö theá trong theá giôùi. Vì ôû ñaây, lyù tính khoâng bao giôø caàn coù moät
söï toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi, bôûi noù khoâng giaû ñònh tieân quyeát moät chuoãi
nhö theá nhö laø ñieàu kieän vaø nhö laø ñaõ ñöôïc mang laïi (gegeben, datum),
B540 maø chæ nhö caùi gì coù-ñieàu kieän coù theå ñöôïc mang laïi (dabile) vaø ñöôïc
theâm maõi ñeán voâ taän.

Nhöng tình hình seõ hoaøn toaøn khaùc khi ñöùng tröôùc vaán ñeà: söï quy
thoaùi töø caùi coù-ñieàu kieän ñöôïc cho ñi ngöôïc leân ñeán nhöõng ñieàu kieän trong
moät chuoãi seõ keùo daøi ñeán ñaâu: lieäu toâi coù theå noùi: ñoù laø moät söï ñi luøi ñeán
voâ taän hay chæ laø moät söï ñi luøi khoâng xaùc ñònh ñöôïc (in indefinitum: ñeán voâ
ñònh)?. | Nhö vaäy, [chaúng haïn] lieäu toâi coù theå - baét ñaàu töø moät ngöôøi cuï theå
ñang soáng - ñi ngöôïc leân trong chuoãi nhöõng toå tieân cuûa ngöôøi ñoù ñeán voâ
taän, hay phaûi chaêng chæ coù theå noùi: caøng ñi ngöôïc laïi, toâi caøng khoâng bao
giôø tìm ra moät cô sôû thöôøng nghieäm ñeå xem chuoãi aáy laø coù giôùi haïn ôû moät
choã naøo ñoù, khieán toâi vöøa coù quyeàn, ñoàng thôøi vöøa coù nhieäm vuï tieáp tuïc ñi
tìm cho moãi vò toå tieân cuûa ngöôøi naøy nhöõng toå tieân coøn xa hôn nöõa, maëc duø
toâi khoâng giaû ñònh ñieàu ñoù nhö moät ñieàu kieän tieân quyeát.

Theo ñoù, toâi noùi raèng: neáu caùi toaøn boä trong tröïc quan thöôøng
nghieäm ñaõ ñöôïc mang laïi thì söï quy thoaùi trong chuoãi cuûa nhöõng ñieàu
kieän beân trong cuûa noù laø ñeán voâ taän. Nhöng neáu chæ coù moät maét xích
[moät boä phaän] cuûa chuoãi laø ñöôïc mang laïi, töø ñoù söï quy thoaùi ñeán caùi
toaøn theå tuyeät ñoái môùi phaûi baét ñaàu tieán haønh, thì chæ coù moät söï ñi luøi
ñeán ñoä xa voâ ñònh (in indefinitum). Nhö theá, veà söï phaân chia cuûa moät vaät
chaát ñöôïc mang laïi trong khuoân khoå cuûa caùc ranh giôùi cuûa noù (töùc cuûa moät
vaät theå) [nhö laø chænh theå] phaûi noùi raèng: söï phaân chia laø ñeán voâ taän. Vì caùi
vaät chaát naøy laø toaøn boä, do ñoù ñöôïc mang laïi cuøng vôùi taát caû caùc boä phaän
B541 coù theå coù cuûa noù trong tröïc quan thöôøng nghieäm. Ñieàu kieän cuûa caùi toaøn boä
naøy laø boä phaän cuûa noù, vaø ñieàu kieän cuûa boä phaän naøy laïi laø boä phaän cuûa boä
phaän v.v.., vaø trong söï quy thoaùi cuûa vieäc phaân chia naøy khoâng bao giôø baét
gaëp ñöôïc moät maét xích voâ-ñieàu kieän (khoâng theå phaân chia ñöôïc) trong
chuoãi nhöõng ñieàu kieän, cho neân khoâng nhöõng khoâng coù ôû baát cöù ñaâu moät cô
sôû thöôøng nghieäm ñeå ngöøng vieäc phaân chia, traùi laïi, baûn thaân caùc maét xích
xa hôn cuûa vieäc phaân chia ñöôïc tieáp tuïc naøy ñaõ ñöôïc mang laïi moät caùch

589
 thöôøng nghieäm tröôùc söï phaân chia, töùc laø, söï phaân chia ñi ñeán voâ taän.
Ngöôïc laïi, chuoãi nhöõng toå tieân cuûa moät con ngöôøi nhaát ñònh khoâng ñöôïc
mang laïi trong tính toaøn theå tuyeät ñoái ôû trong baát kyø kinh nghieäm khaû höõu
naøo, traùi laïi, söï quy thoaùi laïi ñi töø moät thaønh vieân cuûa phaû heä naøy ñeán moät
thaønh vieân cao hôn vaø khoâng baét gaëp moät ranh giôùi thöôøng nghieäm naøo cho
thaáy moät thaønh vieân nhö theá laø voâ ñieàu kieän tuyeät ñoái. Nhöng cuõng chính vì
nhöõng thaønh vieân coù theå mang laïi ñieàu kieän cho chuoãi naøy khoâng naèm
trong tröïc quan thöôøng nghieäm veà caùi toaøn boä tröôùc söï quy thoaùi, neân söï
quy thoaùi khoâng ñi ñeán voâ taän (cuûa vieäc phaân chia caùi ñöôïc mang laïi) maø
ñi tôùi ñoä xa voâ ñònh [khoâng xaùc ñònh ñöôïc] trong vieäc tìm kieám caùc thaønh
vieân xa hôn cho caùi hieän coù vaø caùc thaønh vieân xa hôn naøy bao giôø cuõng laïi
chæ ñöôïc mang laïi moät caùch coù-ñieàu kieän.

B542 Vaäy, khoâng coù tröôøng hôïp naøo trong caû hai tröôøng hôïp treân, duø laø quy
thoaùi ñeán voâ taän hay ñeán voâ ñònh maø chuoãi nhöõng ñieàu kieän laïi ñöôïc xem
laø ñöôïc mang laïi nhö laø voâ taän ôû trong baûn thaân ñoái töôïng. Ñaây khoâng
phaûi laø nhöõng söï vaät ñöôïc mang laïi töï thaân maø chæ laø nhöõng hieän töôïng -
vôùi tö caùch nhö laø nhöõng ñieàu kieän cuûa nhau - chæ ñöôïc mang laïi trong baûn
thaân söï quy thoaùi. Do vaäy, caâu hoûi khoâng coøn laø: chuoãi nhöõng ñieàu kieän
naøy töï thaân noù lôùn bao nhieâu, laø höõu taän hay voâ taän; vì chuoãi aáy khoâng laø
gì nôi töï thaân noù caû, maø laø: chuùng ta phaûi tieán haønh söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm nhö theá naøo vaø phaûi tieáp tuïc vieäc quy thoaùi aáy ñeán ñaâu. Vaø ñaây
chính laø söï khaùc nhau roõ raøng trong quan heä vôùi quy taéc veà söï tieán leân
naøy: neáu caùi toaøn boä ñaõ ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm, thì coù theå
ñi ngöôïc laïi ñeán voâ taän trong chuoãi cuûa nhöõng ñieàu kieän beân trong cuûa noù.
Coøn neáu caùi toaøn boä aáy khoâng ñöôïc mang laïi, maø laø caàn ñöôïc mang laïi
thoâng qua söï quy thoaùi thöôøng nghieäm, thì toâi chæ coù theå noùi: coù theå tieáp
tuïc ñi tôùi voâ taän ñeå tìm ra nhöõng ñieàu kieän coøn cao hôn nöõa. Trong tröôøng
hôïp tröôùc, toâi ñaõ coù theå noùi: bao giôø cuõng coøn coù caùc maét xích coù theå ñöôïc
mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm nhieàu hôn nhöõng gì toâi ñaõ ñaït ñöôïc
baèng söï quy thoaùi (cuûa söï phaân chia); nhöng trong tröôøng hôïp sau phaûi noùi:
toâi coù theå luoân luoân tieáp tuïc ñi xa hôn trong vieäc quy thoaùi, vì khoâng coù
maét xích naøo ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm nhö laø caùi voâ ñieàu
kieän tuyeät ñoái, vaø nhö theá, bao giôø moät maét xích cao hôn cuõng nhö laø coù
theå coù, vaø do ñoù, cho pheùp ñaët caâu hoûi veà noù nhö laø ñieàu taát yeáu. Trong
tröôøng hôïp tröôùc, ñieàu taát yeáu laø phaûi baét gaëp ñöôïc nhieàu maét xích hôn
nöõa cuûa chuoãi, coøn ôû tröôøng hôïp sau laø luoân taát yeáu phaûi tieáp tuïc tra hoûi
veà nhieàu maét xích hôn nöõa, vì khoâng coù kinh nghieäm naøo bò giôùi haïn moät
caùch tuyeät ñoái. Vì, hoaëc laø caùc baïn khoâng coù tri giaùc naøo giôùi haïn moät
caùch tuyeät ñoái söï quy thoaùi thöôøng nghieäm cuûa caùc baïn, vaø nhö theá caùc baïn
khoâng ñöôïc xem söï quy thoaùi cuûa caùc baïn laø ñaõ hoaøn taát troïn veïn; hoaëc caùc
baïn coù moät tri giaùc giôùi haïn chuoãi cuûa caùc baïn nhö theá, thì tri giaùc naøy
B543
khoâng theå laø moät boä phaän cuûa chuoãi ñaõ ñöôïc vöôït qua (bôûi caùi laøm giôùi haïn
phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi caùi bò noù giôùi haïn) vaø nhö vaäy caùc baïn phaûi tieáp

590
tuïc söï quy thoaùi cho ñeán ñieàu kieän naøy, vaø cöù theá tieáp tuïc maõi.

Tieát sau ñaây seõ laøm roõ hôn caùc nhaän xeùt naøy qua vieäc aùp duïng
chuùng.

591
 TIEÁT 9

VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG THÖÔØNG NGHIEÄM NGUYEÂN TAÉC

ÑIEÀU HAØNH CUÛA LYÙ TÍNH ÑOÁI VÔÙI CAÙC YÙ NIEÄM VUÕ
TRUÏ HOÏC

Nhö chuùng ta ñaõ nhieàu laàn chöùng minh, khoâng theå coù moät söï söû duïng
sieâu nghieäm ñoái vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính laãn cuûa lyù tính;
caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa caùc chuoãi caùc ñieàu kieän trong theá giôùi caûm tính
laø chæ döïa vaøo moät söï söû duïng sieâu nghieäm cuûa lyù tính voán ñoøi hoûi söï hoaøn
chænh troïn veïn voâ-ñieàu kieän cuûa ñieàu maø lyù tính giaû ñònh tieân quyeát nhö laø
Vaät-töï thaân. | Nhöng vì theá giôùi caûm tính khoâng heà chöùa ñöïng moät söï hoaøn
chænh troïn veïn nhö vaäy, neân khoâng coøn theå noùi veà löôïng tuyeät ñoái cuûa caùc
B544 chuoãi trong theá giôùi caûm tính ñöôïc nöõa, raèng phaûi chaêng löôïng aáy laø coù giôùi
haïn hay töï thaân khoâng bò giôùi haïn; traùi laïi, chæ coù theå noùi veà vieäc chuùng ta,-
khi quy kinh nghieäm veà vôùi nhöõng ñieàu kieän cuûa noù - phaûi ñi luøi laïi ñeán
ñaâu trong vieäc quy thoaùi thöôøng nghieäm nhaèm döøng laïi khoâng ôû ñaâu khaùc
hôn laø ôû vieäc traû lôøi caâu hoûi cuûa kinh nghieäm cho phuø hôïp vôùi ñoái töôïng
theo quy taéc [ñieàu haønh] cuûa lyù tính.

Nhö vaäy, chæ coøn laïi cho chuùng ta tính hieäu löïc cuûa nguyeân taéc cuûa lyù
tính vôùi tö caùch laø moät quy taéc [ñieàu haønh] veà vieäc tieáp tuïc vaø [taêng tieán]
ñoä lôùn cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu, sau khi tính voâ hieäu löïc cuûa noù vôùi tö
caùch laø moät nguyeân taéc caáu taïo veà nhöõng hieän töôïng töï thaân ñaõ ñöôïc
[chuùng ta] chöùng minh ñaày ñuû. Moät khi ta coù theå phôi baøy ñieàu naøy moät
caùch khoâng theå nghi ngôø thì söï tranh caõi cuûa lyù tính vôùi chính baûn thaân noù
cuõng seõ hoaøn toaøn keát thuùc, baèng caùch khoâng chæ thoâng qua söï giaûi quyeát
coù tính pheâ phaùn khieán cho aûo töôûng ñaõ laøm phaân ñoâi lyù tính vôùi chính noù
bò xoùa boû, maø coøn thay vaøo ñoù, yù nghóa [thöïc söï cuûa caùc YÙ nieäm] - trong ñoù
lyù tính nhaát trí vôùi chính mình vaø do ngoä nhaän môùi sinh ra tranh caõi - cuõng
ñöôïc khai thoâng (aufgeschlossen) vaø moät nguyeân taéc voán coù tính bieän
chöùng ñöôïc chuyeån hoùa thaønh moät nguyeân taéc [coù giaù trò] hoïc thuyeát
(doktrinal)*. Trong thöïc teá, neáu nguyeân taéc naøy, theo nghóa chuû quan cuûa
noù [töùc ñaõ ñöôïc ñieàu chænh theo nghóa chuû quan nhö nguyeân taéc ñieàu haønh
cho ta], coù theå ñöôïc chöùng thöïc nhö laø nguyeân taéc xaùc ñònh vieäc söû duïng
giaùc tính moät caùch toái ña ôû trong kinh nghieäm phuø hôïp vôùi nhöõng ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm, thì noù cuõng [coù giaù trò vaø taùc duïng] khoâng khaùc gì nhö
theå noù [tröôùc ñaây ñöôïc xem] laø moät tieân ñeà (Axiom) coù theå xaùc ñònh nhöõng
ñoái töôïng töï thaân moät caùch tieân nghieäm (ñieàu khoâng theå naøo coù ñöôïc töø lyù
B545 tính thuaàn tuùy); vì moät tieân ñeà nhö theá khoâng theå coù aûnh höôûng lôùn lao ñoái
vôùi vieäc môû roäng vaø ñieàu chænh nhaän thöùc cuûa ta ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng

*
doktrinal: coù tính hoïc thuyeát, töùc coù khaû naêng mang laïi nhaän thöùc. Xem B421, B544, B534. (N.D).

592
 cuûa kinh nghieäm baèng caùch naøo khaùc hôn ngoaøi vieäc phaûi töï chöùng minh
trong vieäc môû roäng ñeán toái ña vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính
chuùng ta.

I.

GIAÛI QUYEÁT YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC VEÀ CAÙI TOAØN THEÅ
CUÛA SÖÏ TOÅNG HÔÏP NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG TRONG VUÕ
TRUÏ

Khoâng nhöõng ôû ñaây maø caû trong caùc vaán ñeà vuõ truï hoïc coøn laïi, cô sôû
cuûa nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính chính laø meänh ñeà sau: “trong söï quy
thoaùi thöôøng nghieäm, khoâng theå baét gaëp moät kinh nghieäm naøo veà moät ranh
giôùi tuyeät ñoái, do ñoù, cuõng khoâng coù kinh nghieäm naøo veà moät ñieàu kieän laø
tuyeät ñoái voâ-ñieàu kieän veà maët thöôøng nghieäm. Nhöng cô sôû cuûa ñieàu naøy
laïi laø: moät kinh nghieäm nhö theá seõ phaûi chöùa ñöïng moät söï giôùi haïn nhöõng
hieän töôïng baèng moät Hö voâ (Nichts) hay laø moät söï Troáng roãng (das
Leere) maø söï quy thoaùi lieân tuïc coù theå seõ chaïm phaûi nhôø vaøo moät tri giaùc,
ñoù laø ñieàu voâ lyù, khoâng theå coù ñöôïc.

Meänh ñeà naøy, vì khoâng noùi ñieàu gì khaùc hôn laø: trong söï quy thoaùi
thöôøng nghieäm, bao giôø toâi cuõng ñi tôùi moät ñieàu kieän maø baûn thaân noù laïi
B546 phaûi ñöôïc xem laø coù-ñieàu kieän moät caùch thöôøng nghieäm, neân chöùa ñöïng
quy taéc in terminis [coù giaù trò khoâng giôùi haïn] raèng: duø toâi ñi xa ñeán ñaâu
trong chuoãi ñi leân, bao giôø toâi cuõng phaûi tra hoûi tieáp veà moät maét xích cao
hôn cuûa chuoãi, baát keå maét xích naøy coù ñöôïc bieát baèng kinh nghieäm hay
khoâng.

Vaäy baây giôø ñeå giaûi quyeát vaán ñeà vuõ truï hoïc ñaàu tieân, khoâng caàn
ñieàu gì khaùc hôn ngoaøi vieäc laøm roõ: phaûi chaêng trong vieäc quy thoaùi ñeán
löôïng voâ ñieàu kieän [tuyeät ñoái] cuûa toaøn boä theá giôùi (veà maët thôøi gian cuõng
nhö khoâng gian) söï tieán leân khoâng bao giôø bò giôùi haïn naøy coù theå goïi laø moät
söï ñi luøi ñeán caùi Voâ taän, hay chæ laø moät söï quy thoaùi lieân tuïc khoâng ñöôïc
xaùc ñònh (in indefinitum - ñeán voâ-ñònh)?.

Bieåu töôïng phoå bieán ñôn thuaàn [trong ñaàu oùc ta] veà chuoãi cuûa moïi
traïng thaùi ñaõ qua cuûa theá giôùi cuõng nhö cuûa nhöõng söï vaät toàn taïi ñoàng thôøi
trong theá giôùi, baûn thaân noù khoâng gì khaùc hôn laø moät söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm khaû höõu maø toâi suy töôûng,- maëc duø moät caùch chöa xaùc ñònh - vaø
chæ qua ñoù, khaùi nieäm veà moät chuoãi nhö theá cuûa nhöõng ñieàu kieän cho tri

593
 giaùc ñöôïc mang laïi môùi coù theå hình thaønh ñöôïc(1). Nhö theá, bao giôø toâi cuõng
B547 coù toaøn boä theá giôùi ôû trong khaùi nieäm, chöù khoâng heà coù theá giôùi (nhö laø
caùi toaøn boä) ôû trong tröïc quan. Vaäy, toâi khoâng theå töø löôïng cuûa theá giôùi
[trong khaùi nieäm] suy ra löôïng cuûa söï quy thoaùi vaø xaùc ñònh caùi naøy cho
phuø hôïp vôùi caùi kia, traùi laïi, tröôùc heát toâi phaûi taïo ra moät khaùi nieäm veà
löôïng cuûa theá giôùi thoâng qua löôïng cuûa söï quy thoaùi thöôøng nghieäm.
Nhöng veà löôïng naøy [cuûa söï quy thoaùi], toâi khoâng bao giôø bieát gì hôn laø toâi
luoân luoân phaûi ñi töø moät maét xích ñaõ cho cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän tieáp
tuïc tieán leân moät chuoãi cao hôn (xa hôn) moät caùch thöôøng nghieäm. Nhö vaäy
qua ñoù, Löôïng cuûa caùi toaøn boä nhöõng hieän töôïng khoâng heà ñöôïc xaùc ñònh
moät caùch tuyeät ñoái, do ñoù ngöôøi ta cuõng khoâng theå noùi raèng söï quy thoaùi
naøy ñi ñeán Voâ-taän, vì khaúng ñònh nhö theá laø ñaõ döï ñoaùn ñöôïc nhöõng maét
xích maø söï quy thoaùi chöa ñaït tôùi vaø ñaõ hình dung soá löôïng cuûa noù vôùi moät
ñoä lôùn maø khoâng toång hôïp thöôøng nghieäm naøo coù theå vöôn ñeán ñöôïc; do
ñoù, hoùa ra ñaõ xaùc ñònh ñöôïc Löôïng cuûa theá giôùi tröôùc söï quy thoaùi (duø chæ
moät caùch tieâu cöïc); ñoù laø ñieàu voâ lyù, khoâng theå coù ñöôïc. Bôûi vì löôïng cuûa
theá giôùi khoâng ñöôïc mang laïi cho toâi baèng baát cöù tröïc quan naøo (veà maët
tính toaøn theå), do ñoù löôïng cuûa noù cuõng khoâng heà ñöôïc mang laïi tröôùc söï
quy thoaùi. Do ñoù, ta khoâng theå phaùt bieåu gì veà Löôïng töï-thaân cuûa theá giôùi
caû, caøng khoâng theå baûo raèng trong ñoù coù moät regressus in infinitum [quy
thoaùi ñeán voâ taän], traùi laïi chæ coù theå ñi tìm khaùi nieäm veà Löôïng cuûa noù döïa
theo quy taéc [ñieàu haønh] xaùc ñònh söï quy thoaùi thöôøng nghieäm ôû beân trong
noù. Nhöng, quy taéc naøy khoâng noùi ñieàu gì hôn laø, duø ñi xa ñeán ñaâu trong
chuoãi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm, ta cuõng khoâng ñöôïc giaû ñònh moät
ranh giôùi tuyeät ñoái ôû ñaâu caû, traùi laïi, phaûi ñöa moãi hieän töôïng, nhö laø coù-
ñieàu kieän, vaøo döôùi moät hieän töôïng khaùc nhö laø ñieàu kieän cuûa noù, roài phaûi
tieáp tuïc ñi leân tôùi ñieàu kieän naøy; ñoù laø moät regressus in indefinitum [quy
thoaùi ñeán voâ ñònh] vì noù khoâng xaùc ñònh moät Löôïng [tuyeät ñoái] naøo ôû beân
trong baûn thaân ñoái töôïng, khaùc moät caùch roõ raøng vôùi söï quy thoaùi in
infinitum [ñeán voâ taän].
B548

Theo ñoù, toâi khoâng theå noùi: theá giôùi laø voâ taän xeùt veà maët thôøi gian ñaõ
qua hay laø veà maët khoâng gian. Vì moät khaùi nieäm nhö theá veà Löôïng - nhö laø
veà moät [löôïng] voâ taän ñaõ ñöôïc mang laïi - laø coù tính thöôøng nghieäm, do ñoù
tuyeät ñoái khoâng theå coù ñöôïc, vì ñaõ xem [toaøn boä] theá giôùi nhö laø moät ñoái
töôïng cuûa giaùc quan. Toâi cuõng seõ khoâng noùi: söï quy thoaùi töø moät tri giaùc ñaõ
cho ñeán taát caû nhöõng gì bò giôùi haïn veà khoâng gian laãn veà thôøi gian ñaõ qua

(1)
Vaäy, chuoãi theá giôùi naøy vöøa khoâng theå lôùn hôn cuõng khoâng theå nhoû hôn laø söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm khaû höõu laø caùi duy nhaát treân ñoù khaùi nieäm veà chuoãi theá giôùi ñaët cô sôû. Vaø vì söï quy thoaùi
naøy khoâng theå coù moät caùi voâ taän ñöôïc xaùc ñònh, cuõng khoâng coù moät caùi höõu taän ñöôïc xaùc ñònh (caùi
bò giôùi haïn tuyeät ñoái), cho neân roõ raøng laø: ta khoâng theå giaû ñònh löôïng cuûa theá giôùi laø höõu taän laãn voâ
taän, vì söï quy thoaùi (nhôø ñoù löôïng theá giôùi ñöôïc hình dung) khoâng cho pheùp coù caùi naøo trong caû hai
caùi aáy.

594
 trong moät chuoãi laø ñi ñeán voâ taän, vì ñieàu naøy giaû ñònh tieân quyeát moät
Löôïng voâ taän cuûa theá giôùi; cuõng khoâng noùi: laø höõu taän, vì moät ranh giôùi
tuyeät ñoái cuõng khoâng theå coù ñöôïc moät caùch thöôøng nghieäm. Toùm laïi, toâi seõ
khoâng theå noùi gì veà toaøn boä ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm (cuûa theá giôùi caûm
tính) maø chæ coù theå noùi veà quy taéc [ñieàu haønh], theo ñoù kinh nghieäm phaûi
ñöôïc tieán haønh vaø ñöôïc tieáp tuïc phuø hôïp vôùi ñoái töôïng cuûa noù.

Vaäy ñoái vôùi vaán ñeà vuõ truï hoïc veà Löôïng cuûa theá giôùi, caâu traû lôøi ñaàu
tieân vaø phuû ñònh laø: “Theá giôùi khoâng coù caùi khôûi ñaàu ñaàu tieân veà thôøi gian,
vaø khoâng coù moät ranh giôùi cuoái cuøng veà khoâng gian”.

B549 Vì trong tröôøng hôïp ngöôïc laïi, hoùa ra theá giôùi bò giôùi haïn bôûi thôøi gian
troáng roãng ôû maët naøy vaø bôûi khoâng gian troáng roãng ôû maët kia. Nhöng theá
giôùi, vôùi tö caùch laø hieän töôïng, khoâng theå töï thaân bò giôùi haïn nhö theá, bôûi
hieän töôïng khoâng phaûi laø moät vaät-töï thaân, ñeå cho moät tri giaùc veà söï giôùi
haïn baèng thôøi gian hay khoâng gian hoaøn toaøn troáng roãng coù theå coù ñöôïc,
qua ñoù caùc ñieåm taän cuøng naøy cuûa theá giôùi ñöôïc mang laïi trong moät kinh
nghieäm khaû höõu. Nhöng moät kinh nghieäm nhö theá,- nhö laø kinh nghieäm
hoaøn toaøn troáng roãng veà noäi dung - laø khoâng theå coù ñöôïc. Vaäy moät ranh
giôùi tuyeät ñoái cuûa theá giôùi [phaûi] laø thöôøng nghieäm, maø nhö theá cuõng laø
tuyeät ñoái khoâng theå coù ñöôïc(1).

Töø ñoù laïi ñoàng thôøi ñöa laïi caâu traû lôøi khaúng ñònh: söï quy thoaùi trong
chuoãi nhöõng hieän töôïng cuûa theá giôùi, nhö laø moät söï xaùc ñònh Löôïng cuûa theá
giôùi, tieán haønh in indefinitum [ñeán voâ ñònh]; töùc cuõng laø noùi raèng: theá giôùi
caûm tính khoâng coù moät Löôïng tuyeät ñoái, traùi laïi söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm (chæ qua ñoù, theá giôùi caûm tính coù theå ñöôïc mang laïi cho ta veà phía
nhöõng ñieàu kieän cuûa noù) coù moät quy taéc [ñieàu haønh], ñoù laø töø moät maét xích
baát kyø cuûa chuoãi, nhö töø moät caùi coù-ñieàu kieän, luoân phaûi tieán leân moät maét
xích xa hôn nöõa (thoâng qua kinh nghieäm rieâng, qua manh moái cuûa lòch söû
B550 hay chuoãi nhöõng keát quaû vaø nhöõng nguyeân nhaân cuûa chuùng), vaø khoâng
ñöôïc keát thuùc vieäc môû roäng vieäc söû duïng thöôøng nghieäm khaû höõu cuûa giaùc
tính ôû moät ñieåm naøo ñoù; vaø ñoù cuõng chính laø coâng vieäc duy nhaát vaø ñích
thöïc cuûa lyù tính ñoái vôùi caùc Nguyeân taéc cuûa mình.

Moät söï quy thoaùi thöôøng nghieäm nhaát ñònh - trong khi tieán leân khoâng
ngöøng trong moät loaïi caùc ñoái töôïng naøo ñoù - laø ñieàu khoâng bò ñeà ra
(vorgeschrieben) [moät caùch baét buoäc] bôûi quy taéc naøy; chaúng haïn töø moät

(1)
Ngöôøi ta caàn löu yù: chöùng minh ôû ñaây ñöôïc thöïc hieän theo moät phöông caùch hoaøn toaøn khaùc vôùi
chöùng minh giaùo ñieàu ñaõ neâu trong Phaûn ñeà cuûa Nghòch lyù thöù nhaát. Theo phöông caùch hình dung
taàm thöôøng vaø giaùo ñieàu, ta ñaõ xem theá giôùi caûm tính - veà maët tính toaøn theå - coù giaù trò nhö moät Vaät-
töï thaân coù tröôùc moïi söï quy thoaùi; vaø [do ñoù], neáu theá giôùi khoâng coù maët trong moïi thôøi gian vaø moïi
khoâng gian, thì noùi chung ta phuû nhaän moät vò trí nhaát ñònh naøo ñoù cuûa noù ôû trong caû hai. Do vaäy maø
keát luaän ruùt ra cuõng khaùc vôùi keát luaän ôû ñaây, ñoù laø [phaûn ñeà] ñaõ suy ra tính voâ taän hieän thöïc cuûa theá
giôùi.

595
 con ngöôøi cuï theå, ngöôøi ta khoâng chôø ñôïi - qua vieäc phaûi tieán leân trong
chuoãi nhöõng toå tieân - [tìm ra] moät caëp vôï choàng ñaàu tieân, hoaëc trong chuoãi
nhöõng thieân theå cho pheùp coù moät thieân theå taän cuøng; traùi laïi chæ baét buoäc
moät söï tieán leân töø nhöõng hieän töôïng naøy ñeán nhöõng hieän töôïng khaùc, cho
duø nhöõng hieän töôïng naøy khoâng mang laïi moät tri giaùc thöïc söï (neáu - veà möùc
ñoä - noù quaù yeáu cho yù thöùc chuùng ta ñeå trôû thaønh kinh nghieäm), vì duø sao
chuùng vaãn thuoäc veà [phaïm vi] kinh nghieäm khaû höõu.

Moïi söï khôûi ñaàu ñeàu ôû trong thôøi gian, vaø moïi ranh giôùi cuûa caùi coù
quaûng tính laø ôû trong khoâng gian. Nhöng khoâng gian vaø thôøi gian chæ coù
trong theá giôùi caûm tính. Do ñoù, chæ nhöõng hieän töôïng ôû beân trong theá giôùi
laø coù-ñieàu kieän, coøn baûn thaân theá giôùi thì khoâng bò giôùi haïn, duø moät caùch
coù-ñieàu kieän hay voâ-ñieàu kieän.

Vì leõ ñoù, vaø cuõng vì theá giôùi khoâng theå ñöôïc mang laïi moät caùch toaøn
boä, vaø baûn thaân chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho moät caùi coù-ñieàu kieän cuõng
khoâng theå ñöôïc mang laïi toaøn boä nhö laø chuoãi cuûa theá giôùi, neân khaùi nieäm
veà Löôïng cuûa theá giôùi chæ ñöôïc mang laïi thoâng qua söï quy thoaùi chöù khoâng
phaûi tröôùc söï quy thoaùi trong moät tröïc quan taäp theå [Kollektive
Anschauung/tröïc quan veà caùi toaøn boä]. Khaùi nieäm veà söï quy thoaùi bao giôø
B551 cuõng ôû trong vieäc xaùc ñònh veà Löôïng [trong quaù trình xaùc ñònh veà Löôïng],
vaø do ñoù khoâng mang laïi moät khaùi nieäm nhaát ñònh [hoaøn taát], caøng khoâng
mang laïi moät khaùi nieäm veà moät Löôïng voâ taän xeùt trong quan heä vôùi moät
chuaån möïc naøo ñoù, cho neân khoâng ñi ñeán caùi voâ taän (haàu nhö ñeán vôùi moät
caùi voâ taän ñaõ ñöôïc mang laïi [nhö moät chænh theå]), maø laø ñi ñeán ñoä xa voâ
ñònh ñeå mang laïi moät Löôïng (cuûa kinh nghieäm), laø moät Löôïng chæ thoâng
qua söï quy thoaùi naøy môùi trôû thaønh hieän thöïc.

596
 II.

GIAÛI QUYEÁT YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC

VEÀ CAÙI TOAØN THEÅ CUÛA VIEÄC PHAÂN CHIA

MOÄT CAÙI TOAØN BOÄ [MOÄT CHÆNH THEÅ]

ÑÖÔÏC MANG LAÏI TRONG TRÖÏC QUAN

Khi toâi phaân chia moät caùi toaøn boä [moät chænh theå] ñöôïc mang laïi
trong tröïc quan, laø toâi ñi töø moät caùi coù-ñieàu kieän ñeán nhöõng ñieàu kieän cuûa
khaû theå cuûa noù. Vieäc phaân chia nhöõng boä phaän (latinh: subdivisio hay
decompositio) laø moät söï quy thoaùi trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän naøy. Trong
tröôøng hôïp ñoù, caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa chuoãi naøy chæ ñöôïc mang laïi, neáu
söï quy thoaùi coù theå ñaït ñeán nhöõng boä phaän ñôn thuaàn [ñôn toá]. Nhöng neáu
trong söï phaân chia ñöôïc tieán haønh lieân tuïc, taát caû moïi boä phaän luùc naøo cuõng
laïi coù theå ñöôïc phaân chia, thì söï phaân chia, töùc laø, söï quy thoaùi töø caùi coù-
ñieàu kieän ñeán caùc ñieàu kieän cuûa noù laø in infinitum [ñeán voâ taän]; bôûi
nhöõng ñieàu kieän (nhöõng boä phaän) ñöôïc chöùa ñöïng ngay trong baûn thaân caùi
coù-ñieàu kieän, vaø vì caùi coù-ñieàu kieän naøy ñöôïc mang laïi moät caùch toaøn boä
trong moät tröïc quan ñöôïc giôùi haïn giöõa hai ranh giôùi, neân nhöõng ñieàu kieän
cuûa noù cuõng ñaõ ñöôïc mang laïi cuøng moät luùc. [Vd: moät vaät theå nhö laø moät
chænh theå]. Do ñoù, söï quy thoaùi naøy khoâng ñöôïc goïi ñôn thuaàn laø moät söï ñi
B552 luøi in indefinitum [ñeán voâ ñònh] nhö chæ coù YÙ nieäm vuõ truï tröôùc ñaây ñaõ
cho pheùp, vì leõ [trong tröôøng hôïp tröôùc] toâi phaûi tieáp tuïc tieán leân töø caùi coù-
ñieàu kieän ñeán caùc ñieàu kieän cuûa noù, maø caùc ñieàu naøy laïi naèm beân ngoaøi
caùi coù-ñieàu kieän, do ñoù khoâng ñoàng thôøi ñöôïc mang laïi maø ñeán daàn daàn
trong söï quy thoaùi thöôøng nghieäm. Nhöng duø vaäy, vaãn khoâng heà cho pheùp
noùi veà moät toaøn boä [chænh theå] coù theå ñöôïc phaân chia ñeán voâ taän aáy, raèng:
noù bao goàm [soá löôïng] voâ taän nhieàu boä phaän. Vì tuy moïi boä phaän ñaõ
ñöôïc chöùa ñöïng trong tröïc quan veà caùi toaøn boä, nhöng toaøn boä söï phaân chia
[söï phaân chia hoaøn taát] laïi khoâng ñöôïc chöùa ñöïng trong tröïc quan aáy. |
Toaøn boä söï phaân chia chæ dieãn ra trong quaù trình phaân chia lieân tuïc, hay laø
trong baûn thaân söï quy thoaùi; laø caùi môùi laøm cho chuoãi naøy thaønh hieän thöïc.
Nhöng vì söï quy thoaùi naøy laø voâ taän, neân tuy moïi maét xích (nhöõng boä phaän)
maø noù muoán vöôn tôùi ñeàu ñöôïc chöùa ñöïng trong caùi toaøn boä ñöôïc cho nhö
laø moät taäp hôïp (Aggregate), nhöng laïi khoâng chöùa ñöïng chuoãi toaøn boä cuûa
söï phaân chia voán tieáp dieãn voâ taän vaø khoâng bao giôø laø toaøn boä [hoaøn taát],
neân söï quy thoaùi khoâng theå dieãn taû moät soá löôïng voâ taän laãn söï toång keát caùi
soá löôïng voâ taän naøy trong moät toaøn boä ñöôïc.

Söï oân laïi khaùi quaùt naøy, tröôùc heát, raát deã ñöôïc aùp duïng vaøo khoâng
gian. Baát kyø moät khoâng gian naøo ñöôïc tröïc quan trong phaïm vi caùc ranh
giôùi cuûa noù ñeàu laø moät caùi toaøn boä nhö theá, vì nhöõng boä phaän cuûa noù trong

597
 moïi söï phaân chia ñeàu laïi laø nhöõng khoâng gian [nhoû hôn], vaø vì theá coù theå
ñöôïc phaân chia ñeán voâ taän.

B553 Töø ñoù daãn ñeán moät söï aùp duïng thöù hai hoaøn toaøn töï nhieân, töùc laø aùp
duïng vaøo moät hieän töôïng beân ngoaøi cuõng ñöôïc giôùi haïn trong caùc ranh giôùi
nhaát ñònh (vd: caùc vaät theå). Tính khaû phaân [tính coù theå phaân chia ñöôïc] cuûa
hieän töôïng [vaät theå] naøy laø döïa treân tính khaû phaân cuûa khoâng gian, [vì]
khoâng gian taïo neân khaû theå cho vaät theå nhö laø moät caùi toaøn boä [chænh theå]
coù quaûng tính. Do ñoù, vaät theå naøy laø coù theå phaân chia ñeán voâ taän nhöng
khoâng vì theá maø laïi bao goàm voâ taän nhieàu boä phaän.

Thoaït nhìn tuy coù veû raèng: vì moät vaät theå phaûi ñöôïc hình dung nhö laø
baûn theå ôû trong khoâng gian, neân - ñoái vôùi quy luaät veà söï khaû phaân cuûa
khoâng gian - baûn theå naøy phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi khoâng gian, vì ngöôøi ta
phaûi thuù nhaän raèng: söï phaân chia trong khoâng gian [ñeán voâ taän] cuõng khoâng
bao giôø coù theå xoùa boû [thuû tieâu] moïi söï toå hôïp (Zusammensetzung) [trong
baûn theå], vì trong tröôøng hôïp ñoù, thaäm chí moïi khoâng gian - voán khoâng coù
gì laø caùi töï toàn caû - cuõng seõ khoâng coøn nöõa (ñaây laø ñieàu voâ lyù, khoâng theå coù
ñöôïc); [vaû laïi], neáu cho raèng moïi söï toå hôïp cuûa vaät chaát [baûn theå] bò thuû
tieâu trong tö töôûng, seõ khoâng coù gì coøn laïi caû, thì ñieàu naøy laïi coù veû khoâng
hôïp nhaát ñöôïc vôùi khaùi nieäm veà moät baûn theå, laø caùi phaûi thöïc söï laø chuû theå
cuûa moïi söï toå hôïp, vaø vaãn coøn laïi trong caùc yeáu toá cuûa noù, cho duø söï noái
keát caùc yeáu toá naøy trong khoâng gian, qua ñoù chuùng taïo neân moät vaät theå, coù
bò thuû tieâu ñi nöõa. Chæ coù ñieàu, tình hình seõ khoâng phaûi nhö theá vôùi nhöõng
gì ñöôïc goïi laø baûn theå trong hieän töôïng, khoâng gioáng vôùi nhöõng gì ngöôøi
ta suy töôûng veà noù nhö veà moät Vaät-töï thaân thoâng qua khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính. Baûn theå - hieän töôïng naøy khoâng phaûi laø chuû theå tuyeät ñoái,
maø laø moät hình aûnh thöôøng toàn cuûa caûm naêng vaø khoâng gì hôn laø tröïc quan,
trong ñoù hoaøn toaøn khoâng coù gì laø Voâ-ñieàu kieän caû.
B554
Nhöng duø quy taéc naøy veà söï tieán ñeán voâ taän trong söï phaân chia moät
hieän töôïng - nhö laø söï phaân chia veà moät söï laáp ñaày ñôn thuaàn cuûa khoâng
gian - laø chính ñaùng khoâng coù gì phaûi nghi ngôø, thì noù laïi khoâng theå coù giaù
trò neáu ta muoán môû roäng noù vaøo [vieäc phaân chia] soá löôïng cuûa nhöõng boä
phaän ñaõ ñöôïc taùch baïch roõ baèng moät caùch naøo ñoù taïo neân moät quantum
discretum [löôïng baát-lieân tuïc: moät cô theå coù toå chöùc] trong moät toaøn boä
ñöôïc mang laïi. Khoâng theå giaû ñònh raèng moãi boä phaän trong moät toaøn boä coù
toå chöùc, ñeán löôït noù laïi cuõng ñöôïc toå chöùc, vaø baèng caùch ñoù, khi thaùo rôøi
[phaân chia] caùc boä phaän ñeán voâ taän, ngöôøi ta luoân luoân gaëp ñöôïc caùc boä
phaän môùi cuõng ñöôïc toå chöùc, noùi ngaén, raèng caùi toaøn boä ñöôïc toå chöùc ñeán
voâ taän; maëc duø coù theå giaû ñònh raèng caùc boä phaän cuûa vaät chaát ñöôïc ta phaân
chia ñeán voâ taän coù theå ñöôïc toå chöùc. Bôûi vì tính voâ taän cuûa söï phaân chia
moät hieän töôïng ñöôïc mang laïi trong khoâng gian chæ döïa treân söï kieän laø:
tính khaû phaân [cuûa moät hieän töôïng] chæ ñôn thuaàn ñöôïc mang laïi thoâng qua
tính voâ taän naøy, töùc laø, moät soá löôïng töï noù hoaøn toaøn khoâng ñöôïc xaùc ñònh

598
 cuûa caùc boä phaän laø ñöôïc mang laïi, coøn baûn thaân caùc boä phaän thì chæ ñöôïc
mang laïi vaø ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua söï phaân chia naøy; noùi ngaén, [tính voâ
taän cuûa söï phaân chia nhaát thieát giaû ñònh tieân quyeát raèng] caùi toaøn boä khoâng
phaûi ñaõ ñöôïc phaân chia töï nôi baûn thaân noù (an sich) [in se]. Vì theá, söï phaân
chia [cuûa ta] coù theå xaùc ñònh moät soá löôïng [caùc boä phaän] trong caùi toaøn boä;
- moät soá löôïng bao nhieâu laø do söï quy thoaùi ñi ñeán ñaâu trong söï phaân chia.
Ngöôïc laïi, nôi moät vaät theå ñöôïc toå chöùc ñeán voâ taän, caùi toaøn boä [chænh theå]
ñaõ ñöôïc hình dung thoâng qua khaùi nieäm naøy nhö laø ñaõ ñöôïc phaân chia, vaø
[hy voïng] baét gaëp moät soá löôïng caùc boä phaän vöøa ñaõ ñöôïc xaùc ñònh töï nôi
noù, vöøa laø soá löôïng voâ taän tröôùc khi tieán haønh moïi söï quy thoaùi ñeå phaân
chia, theá laø, qua ñoù ngöôøi ta töï maâu thuaãn vôùi chính mình, vì söï phaùt trieån
voâ taän [cuûa söï quy thoaùi] vöøa ñöôïc xem nhö laø moät chuoãi khoâng bao giôø
B555 hoaøn taát (voâ taän) nhöng ñoàng thôøi laïi ñöôïc xem nhö laø ñaõ hoaøn taát trong
moät söï toång keát (Zusammennehmung) [taát caû nhöõng boä phaän]. Söï phaân chia
voâ taän chæ bieåu thò hieän töôïng nhö laø quantum continuum (löôïng lieân tuïc)
vaø khoâng theå taùch rôøi vôùi söï laáp ñaày khoâng gian, vì chính trong söï laáp ñaày
naøy laø cô sôû cuûa tính khaû phaân voâ taän. Nhöng, bao laâu moät caùi gì ñoù ñöôïc
giaû ñònh nhö laø quantum discretum (löôïng baát lieân tuïc) thì soá löôïng nhöõng
ñôn vò trong ñoù ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, do ñoù bao giôø cuõng ngang baèng moät con
soá [naøo ñoù]. Vaäy, moät vaät theå ñöôïc toå chöùc ñeán möùc ñoä naøo, chæ coù kinh
nghieäm môùi [cho ta] bieát ñöôïc, vaø duø kinh nghieäm chaéc chaén seõ khoâng ñaït
ñeán moät boä phaän naøo khoâng ñöôïc toå chöùc, thì duø sao nhöõng boä phaän naøy ít
ra cuõng phaûi naèm trong moät kinh nghieäm khaû höõu. Theá nhöng, söï phaân chia
sieâu nghieäm veà moät hieän töôïng noùi chung ñi xa ñeán ñaâu laïi hoaøn toaøn
khoâng phaûi laø coâng vieäc cuûa kinh nghieäm, [kinh nghieäm khoâng traû lôøi
ñöôïc], maø laø moät Nguyeân taéc cuûa lyù tính [ngaên caám ta] khoâng bao giôø ñöôïc
xem söï quy thoaùi thöôøng nghieäm trong vieäc phaân chia caùi quaûng tính
[nhöõng vaät theå] - phuø hôïp vôùi baûn tính töï nhieân cuûa hieän töôïng naøy - laø
hoaøn taát tuyeät ñoái.

599
B556
NHAÄN XEÙT TOÅNG KEÁT VEÀ VIEÄC GIAÛI QUYEÁT CAÙC YÙ
NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM COÙ TÍNH TOAÙN HOÏC VAØ DAÃN
NHAÄP VEÀ VIEÄC GIAÛI QUYEÁT CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU
NGHIEÄM COÙ TÍNH NAÊNG ÑOÄNG COØN LAÏI

Khi chuùng ta hình dung Nghòch lyù (Antinomie) cuûa lyù tính thuaàn tuùy
qua taát caû caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm trong moät baûng danh muïc, chuùng ta ñaõ
vaïch ra lyù do cuûa söï töông phaûn vaø phöông tieän duy nhaát ñeå khaéc phuïc noù
laø ôû choã tuyeân boá raèng caû hai khaúng ñònh ñoái laäp nhau aáy ñeàu sai: nhö theá,
ta ñaõ hình dung ôû ñaâu nhöõng ñieàu kieän cuõng ñeàu nhö laø thuoäc veà caùi-coù
ñieàu kieän cuûa chuùng theo caùc quan heä cuûa khoâng gian vaø cuûa thôøi gian,
gioáng nhö giaû ñònh [tieàn ñeà] thoâng thöôøng cuûa lyù trí con ngöôøi bình thöôøng
maø söï töông phaûn naøo cuõng hoaøn toaøn döïa vaøo. Veà phöông dieän ñoù, taát caû
nhöõng bieåu töôïng bieän chöùng [sai laàm] veà caùi toaøn theå trong chuoãi nhöõng
ñieàu kieän cho moät caùi coù-ñieàu kieän ñeàu hoaøn toaøn cuøng moät loaïi gioáng
nhau [von gleicher Art: gleich-artig: ñoàng loaïi/ñoàng tính]. Luoân luoân coù
moät chuoãi, trong ñoù nhöõng ñieàu kieän ñöôïc noái keát vôùi caùi coù-ñieàu kieän nhö
laø nhöõng maét xích cuûa chuoãi, vaø qua ñoù chuùng ñoàng loaïi [ñoàng tính] vôùi
nhau, vì khi söï quy thoaùi ñöôïc suy töôûng laø khoâng bao giôø hoaøn taát, hay,
neáu hoaøn taát thì moät maét xích töï noù laø coù-ñieàu kieän ñöôïc giaû ñònh moät caùch
sai laàm nhö laø maét xích ñaàu tieân, do ñoù, nhö laø voâ-ñieàu kieän. Theá laø, [trong
caùc nghòch lyù] khoâng phaûi ñoái töôïng, töùc laø caùi coù-ñieàu kieän ñöôïc thöïc söï
xem xeùt maø ôû ñaâu cuõng chæ coù chuoãi nhöõng ñieàu kieän cho caùi coù-ñieàu kieän
laø ñöôïc xem xeùt veà maët Löôïng; vaø söï khoù khaên laø naèm ôû choã: lyù tính ñaõ
laøm cho chuoãi aáy hoaëc laø quaù lôùn hoaëc laø quaù nhoû ñoái vôùi giaùc tính khieán
B557 cho giaùc tính khoâng bao giôø coù theå ngang baèng ñöôïc vôùi chuoãi naøo cuûa YÙ
nieäm cuûa lyù tính caû; söï khoù khaên naøy khoâng theå ñöôïc khaéc phuïc baèng moät
söï so saùnh naøo maø chæ coù theå baèng söï caét ñöùt hoaøn toaøn ñieåm nuùt aáy.

Nhöng ñeán ñaây chuùng ta ñaõ boû qua moät söï khaùc bieät cô baûn giöõa
nhöõng ñoái töôïng, töùc laø giöõa nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính,- nhöõng khaùi
nieäm ñaõ ñöôïc lyù tính coá tình naâng leân thaønh caùc YÙ nieäm-, ñoù laø söï khaùc
bieät döïa theo baûng danh muïc caùc phaïm truø tröôùc ñaây cuûa ta laø ngoaøi hai
phaïm truø coù tính toaùn hoïc, coøn coù hai phaïm truø coøn laïi noùi leân moät söï toång
hôïp coù tính naêng ñoäng veà nhöõng hieän töôïng. Ñeán nay, trong bieåu töôïng
phoå bieán veà moïi YÙ nieäm sieâu nghieäm, chuùng ta ñaõ luoân luoân ôû yeân döôùi
nhöõng ñieàu kieän beân trong [theá giôùi] hieän töôïng cuõng gioáng nhö trong hai
YÙ nieäm sieâu nghieäm coù tính toaùn hoïc [Löôïng vaø söï phaân chia nhöõng boä
phaän cuûa theá giôùi] treân ñaây ñaõ khoâng coù ñoái töôïng naøo khaùc ngoaøi ñoái
töôïng ôû beân trong hieän töôïng. Nhöng baây giôø, vì ta tieán leân ñeán caùc khaùi
nieäm naêng ñoäng cuûa giaùc tính trong chöøng möïc chuùng phaûi töông öùng vôùi
YÙ nieäm cuûa lyù tính, thì söï phaân bieät naøy trôû thaønh quan troïng vaø môû ra cho

600
 ta moät trieån voïng hoaøn toaøn môùi meû ñoái vôùi [vieäc giaûi quyeát] cuoäc tranh
caõi maø lyù tính ñaõ vöôùng vaøo. | Neáu tröôùc ñaây cuoäc tranh caõi aáy - vì caû hai
phía ñeàu xaây döïng treân caùc tieàn ñeà sai laàm - ñaõ bò baùc boû [caû hai ñeàu sai],
thì baây giôø trong Nghòch lyù coù tính naêng ñoäng, bieát ñaâu töø giaùc ñoä aáy, coù leõ
moät tieàn ñeà nhö theá laïi xaûy ra [caû hai cuøng ñuùng], coù theå cuøng ñöùng vöõng
B558 ñöôïc tröôùc ñoøi hoûi cuûa lyù tính, vaø quan toøa boå sung söï thieáu soùt cuûa caùc lyù
leõ phaùp lyù maø ngöôøi ta ñaõ khoâng thöøa nhaän ñoái vôùi caû hai phía ñeå coù theå
giaûi quyeát cuoäc tranh caõi vöøa loøng cho caû hai phía baèng caùch so saùnh caùc
laäp luaän vôùi nhau; ñieàu khoâng ñöôïc pheùp laøm trong cuoäc tranh caõi veà
Nghòch lyù coù tính toaùn hoïc tröôùc ñaây.

Thaät theá, nhöõng chuoãi caùc ñieàu kieän ñeàu ñoàng loaïi vôùi nhau [ñoàng
tính] trong chöøng möïc ngöôøi ta chæ nhìn vaøo vieäc trieån khai (Erstreckung)
caùc chuoãi aáy: hoaëc chuùng töông öùng vôùi YÙ nieäm, hoaëc quaù lôùn hay quaù nhoû
ñoái vôùi YÙ nieäm. Chæ coù khaùi nieäm cuûa giaùc tính laøm neàn taûng cho caùc YÙ
nieäm naøy laïi chöùa ñöïng: hoaëc chæ moät söï toång hôïp caùi ñoàng loaïi [ñoàng
tính] (laø caùi ñöôïc giaû ñònh tieân quyeát trong baát cöù Löôïng naøo, trong söï toå
hôïp cuõng nhö trong söï phaân chia cuûa Löôïng aáy); hoaëc chöùa ñöïng caû caùi
khoâng ñoàng loaïi [dò tính] laø caùi ít ra coù theå ñöôïc pheùp toàn taïi trong söï toång
hôïp naêng ñoäng cuûa vieäc noái keát nguyeân nhaân [Töï nhieân vaø Töï do] cuõng
nhö vieäc noái keát caùi Taát yeáu [Höõu theå toái cao] vôùi caùi Baát taát [theá giôùi hieän
töôïng].

Do ñoù, trong söï noái keát nhöõng chuoãi hieän töôïng moät caùch toaùn hoïc,
khoâng theå ñöa vaøo caùi gì khaùc hôn laø ñieàu kieän caûm tính, töùc laø moät ñieàu
kieän maø baûn thaân cuõng phaûi laø moät boä phaän cuûa chuoãi; coøn ngöôïc laïi, chuoãi
naêng ñoäng cuûa nhöõng ñieàu kieän caûm tính laïi cho pheùp moät ñieàu kieän khoâng
cuøng loaïi [dò tính], töùc khoâng phaûi laø moät boä phaän cuûa chuoãi, maø nhö laø ñôn
thuaàn khaû nieäm [intelligibel - chæ coù theå ñöôïc suy töôûng] naèm beân ngoaøi
chuoãi, qua ñoù thoûa maõn ñöôïc lyù tính, vaø [ñoàng thôøi] moät caùi Voâ-ñieàu kieän
ñöôïc giaû ñònh tieân quyeát cho nhöõng hieän töôïng maø khoâng laøm roái loaïn
chuoãi nhöõng hieän töôïng voán bao giôø cuõng coù-ñieàu kieän vaø khoâng beû gaõy
B559 caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính vì ñi ngöôïc laïi chuùng.

Vaäy, qua vieäc cho pheùp caùc YÙ nieäm naêng ñoäng coù moät ñieàu kieän cuûa
nhöõng hieän töôïng ôû beân ngoaøi chuoãi hieän töôïng, töùc laø, cho pheùp coù moät
ñieàu kieän maø baûn thaân khoâng phaûi laø hieän töôïng, seõ taïo ra moät caùi gì hoaøn
toaøn khaùc vôùi keát quaû cuûa Nghòch lyù toaùn hoïc. Ñoù laø: Nghòch lyù toaùn hoïc
ñöa ñeán keát quaû laø caû hai khaúng ñònh töông phaûn bieän chöùng phaûi ñöôïc
xem laø cuøng sai. Ngöôïc laïi, caùi hoaøn toaøn coù-ñieàu kieän trong caùc chuoãi
naêng ñoäng - voán khoâng theå taùch rôøi vôùi nhöõng chuoãi naøy nhö laø nhöõng hieän
töôïng - laïi ñöôïc noái keát vôùi ñieàu kieän tuy laø voâ-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm

601
 (empi-rischunbedingt)(1) nhöng cuõng laø phi-caûm tính, neân vöøa thoûa maõn
ñöôïc giaùc tính [trong söï quy thoaùi thöôøng nghieäm khoâng ñöùt ñoaïn], vöøa maët
khaùc, thoûa maõn ñöôïc lyù tính [caùi Toaøn theå tuyeät ñoái]. | Vaø, trong khi caùc
laäp luaän bieän chöùng ñi tìm caùi toaøn theå tuyeät ñoái trong nhöõng hieän töôïng
ñôn thuaàn baèng phöông caùch naøy hay phöông caùch khaùc ñeàu sai [nhö trong
hai nghòch lyù ñaàu], thì ngöôïc laïi, caùc meänh ñeà cuûa lyù tính - trong moät yù
nghóa ñaõ ñöôïc ñieàu chænh theo phöông caùch treân - ñeàu coù theå cuøng ñuùng
[nhö trong hai nghòch lyù sau]; ñieàu khoâng bao giôø coù theå xaûy ra nôi caùc YÙ
B560 nieäm vuõ truï hoïc chæ lieân quan ñeán caùi nhaát theå [caùi toaøn theå] voâ-ñieàu kieän
coù tính toaùn hoïc, bôûi leõ nôi chuùng khoâng coù ñieàu kieän naøo cuûa chuoãi caùc
hieän töôïng maø baûn thaân khoâng ñoàng thôøi cuõng laø hieän töôïng, vaø - vôùi tö
caùch laø hieän töôïng - cuøng taïo neân moät maét xích cuûa chuoãi.

(1)
Vì giaùc tính khoâng cho pheùp coù moät ñieàu kieän naøo baûn thaân laïi voâ-ñieàu kieän moät caùch thöôøng
nghieäm ôû trong soá caùc hieän töôïng [ôû trong theá giôùi hieän töôïng]. Nhöng, neáu giaùc tính chæ suy
töôûng veà moät ñieàu kieän khaû nieäm (intelligibele) - cho moät caùi coù-ñieàu kieän - nhö moät maét xích
thuoäc veà theá giôùi hieän töôïng, maø qua ñoù vaãn khoâng heà laøm ñöùt ñoaïn chuoãi caùc ñieàu kieän thöôøng
nghieäm; thì moät ñieàu kieän khaû nieäm nhö theá [vd: nguyeân nhaân Töï do vaø Höõu theå taát yeáu] laïi ñöôïc
pheùp chaáp nhaän nhö laø voâ-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm (empirischunbedingt), vì qua ñoù khoâng coù söï
ñöùt ñoaïn naøo xaûy ra cho quaù trình quy thoaùi thöôøng nghieäm lieân tuïc. [quaù trình quy thoaùi thöôøng
nghieäm vaãn dieãn ra bình thöôøng, khoâng bò ñöùt quaõng].

602
 III.

GIAÛI QUYEÁT YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC VEÀ CAÙI TOAØN THEÅ
TRONG VIEÄC DAÃN XUAÁT [RUÙT RA] MOÏI SÖÏ KIEÄN
TRONG VUÕ TRUÏ TÖØ NHÖÕNG NGUYEÂN NHAÂN CUÛA
CHUÙNG

Ñoái vôùi moïi söï kieän xaûy ra, ngöôøi ta chæ coù theå suy töôûng hai loaïi
nguyeân nhaân: hoaëc theo Töï nhieân, hoaëc bôûi Töï do. Theo Töï nhieân, laø söï
noái keát moät traïng thaùi vôùi moät traïng thaùi coù tröôùc trong theá giôùi caûm tính,
vaø traïng thaùi sau phaûi ñi theo traïng thaùi tröôùc theo moät quy luaät. Tính nhaân
quaû cuûa nhöõng hieän töôïng ñeàu döïa treân caùc ñieàu kieän thôøi gian, neân neáu
traïng thaùi coù tröôùc ñaõ toàn taïi moät caùch vónh cöûu [ñoäc laäp vôùi thôøi gian], noù
seõ khoâng theå taïo ra moät haäu quaû trong thôøi gian. Do ñoù, nguyeân nhaân cuûa
caùi gì xaûy ra hay ra ñôøi trong thôøi gian, baûn thaân noù cuõng phaûi ñaõ töøng ñöôïc
ra ñôøi [töøng xaûy ra], vaø baûn thaân noù laïi cuõng caàn coù moät nguyeân nhaân theo
ñuùng nguyeân taéc cuûa giaùc tính.

B561 Ngöôïc laïi, toâi hieåu Töï do - trong yù nghóa vuõ truï hoïc - laø quan naêng töï
mình baét ñaàu [taïo ra] moät traïng thaùi, vaø tính nguyeân nhaân cuûa noù khoâng
phuïc tuøng quy luaät töï nhieân laø phaûi coù moät nguyeân nhaân khaùc tröôùc ñoù theo
quy ñònh thôøi gian. Theo nghóa ñoù, Töï do laø moät YÙ nieäm thuaàn tuùy sieâu
nghieäm; thöù nhaát, khoâng chöùa ñöïng moät caùi gì ñöôïc vay möôïn töø kinh
nghieäm caû, vaø thöù hai, ñoái töôïng cuûa noù khoâng theå ñöôïc mang laïi moät caùch
xaùc ñònh trong baát kyø kinh nghieäm naøo. | Trong khi ñoù, ta bieát raèng quy luaät
phoå bieán taïo neân chính khaû theå cuûa kinh nghieäm ñoøi hoûi raèng taát caû nhöõng
gì xaûy ra ñeàu coù moät nguyeân nhaân, do ñoù caû nguyeân nhaân cuûa nguyeân
nhaân,- laø caùi baûn thaân ñaõ xaûy ra hay ñaõ ra ñôøi,- ñeán löôït noù cuõng phaûi coù
moät nguyeân nhaân khieán cho toaøn boä laõnh vöïc kinh nghieäm - duø traûi roäng
ñeán ñaâu - cuõng ñeàu trôû thaønh moät toång theå (Inbegriff) cuûa Töï nhieân ñôn
thuaàn, [töùc ôû ñaâu cuõng chæ coù Töï nhieân maø thoâi]. Nhöng, baèng caùch nhö
theá seõ khoâng theå ñaït ñöôïc caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa moïi ñieàu kieän trong
quan heä nhaân-quaû, neân lyù tính ñaõ saùng taïo neân YÙ nieäm veà moät söï töï khôûi,
coù theå töï mình baét ñaàu haønh ñoäng, khoâng bò moät nguyeân nhaân naøo khaùc ñi
tröôùc ñeå laïi quy ñònh noù phaûi haønh ñoäng ñuùng theo quy luaät cuûa söï noái keát
nhaân-quaû [töï nhieân].

Ñieàu ñaëc bieät ñaùng chuù yù ôû ñaây laø: khaùi nieäm thöïc haønh [ñaïo ñöùc]
veà Töï do laø döïa treân YÙ nieäm sieâu nghieäm veà Töï do naøy, do ñoù, söï khoù
khaên ñeå chöùng minh khaû theå cuûa Töï do [ñaïo ñöùc] gaén lieàn vôùi vieäc chöùng
minh söï ñuùng ñaén cuûa YÙ nieäm sieâu nghieäm veà söï töï khôûi naøy. TÖ DO theo
B562 nghóa thöïc haønh laø söï ñoäc laäp cuûa YÙ CHÍ tröôùc söï thuùc baùch [Nötigung:
cöôõng cheá] do caùc xung ñoäng cuûa caûm naêng gaây ra. YÙ chí laø caûm tính

603
 [arbitrium sensitivum] trong chöøng möïc noù bò kích ñoäng moät caùch
“pathologisch” [“beänh lyù” do bò cöôõng eùp] (bôûi nhöõng nguyeân nhaân taùc
ñoäng cuûa caûm naêng); coøn yù chí seõ bò goïi laø [baûn naêng] thuù tính (arbitrium
brutum) khi taát yeáu phaûi laøm theo nhöõng xung ñoäng cuûa caûm naêng. YÙ chí
cuûa con ngöôøi tuy laø caûm tính (sensitivum), nhöng khoâng phaûi brutum (baûn
naêng thuù tính) maø laø liberum (töï do), vì caûm naêng khoâng theå baét buoäc con
ngöôøi phaûi laøm theo, traùi laïi con ngöôøi coù naêng löïc töï quyeát, ñoäc laäp vôùi söï
thuùc baùch cuûa nhöõng xung ñoäng caûm naêng.

Ngöôøi ta deã thaáy ngay raèng, giaû thöû moïi tính nhaân quaû trong theá giôùi
caûm tính ñeàu chæ ñôn thuaàn laø Töï nhieân, aét moïi söï kieän ñeàu bò söï vieäc khaùc
quy ñònh trong thôøi gian theo nhöõng ñònh luaät taát yeáu; do ñoù, nhöõng hieän
töôïng - trong chöøng möïc chuùng quy ñònh yù chí - seõ laøm cho baát kyø haønh vi
naøo cuõng taát yeáu nhö laø nhöõng keát quaû töï nhieân cuûa chuùng; nhö theá, söï thuû
tieâu Töï do sieâu nghieäm cuõng ñoàng thôøi seõ trieät tieâu moïi Töï do thöïc
haønh [ñaïo ñöùc]. Vì Töï do thöïc haønh giaû ñònh tieân quyeát raèng, duø moät ñieàu
gì ñoù khoâng xaûy ra, nhöng noù phaûi (sollen) ñöôïc xaûy ra, vaø vì theá, nguyeân
nhaân cuûa noù ôû trong [theá giôùi] hieän töôïng khoâng phaûi coù tính quy ñònh
[nghieâm ngaët] ñeán noãi trong yù chí chuùng ta khoâng coù moät tính nhaân quaû naøo
taïo ra ñöôïc moät caùi gì ñoäc laäp vôùi nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân vaø baûn thaân
ñi ngöôïc laïi söùc maïnh vaø aûnh höôûng cuûa Töï nhieân, töùc bò quy ñònh beân
trong traät töï thôøi gian theo nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm, do ñoù khoâng theå
hoaøn toaøn töï mình khôûi ñaàu moät chuoãi caùc söï kieän.

B563 Nhö vaäy ôû ñaây cuõng xaûy ra moät ñieàu ñaõ gaëp phaûi trong söï töï-maâu
thuaãn cuûa moät lyù tính daùm vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm khaû
höõu, ñoù laø: vaán ñeà thöïc söï khoâng coù tính töï nhieân hoïc (physiologisch)*, maø
laø sieâu nghieäm. Vì theá, moân Taâm lyù hoïc [thuaàn lyù] tuy coù ñeà caäp ñeán vaán
ñeà veà khaû theå cuûa Töï do, nhöng vì noù chæ döïa vaøo caùc luaän cöù coù tính bieän
chöùng [sai laàm] cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñôn thuaàn, cho neân vaán ñeà laãn söï giaûi
quyeát chæ phaûi do Trieát hoïc-sieâu nghieäm ñaûm nhieäm. Tröôùc khi thöïc hieän
ñöôïc ñieàu naøy ñeå mang laïi caâu traû lôøi thoaû ñaùng maø trieát hoïc sieâu nghieäm
khoâng theå töø nan, toâi muoán tìm caùch xaùc ñònh roõ hôn phöông phaùp
(Verfahren) giaûi quyeát vaán ñeà naøy baèng moät löu yù sau ñaây:

Neáu giaû thöû nhöõng hieän töôïng ñeàu laø nhöõng vaät-töï thaân, do ñoù khoâng
gian vaø thôøi gian laø caùc moâ thöùc cuûa söï toàn taïi cuûa nhöõng vaät-töï thaân, thì
nhöõng ñieàu kieän cuøng vôùi caùi coù-ñieàu kieän bao giôø cuõng nhö laø caùc maét
xích thuoäc veà cuøng moät chuoãi; vaø töø ñoù, trong tröôøng hôïp hieän nay, cuõng
naûy sinh Nghòch lyù (Antinomie) coù chung cho moïi YÙ nieäm sieâu nghieäm, ñoù
laø chuoãi aáy khoâng traùnh khoûi phaûi trôû thaønh quaù lôùn hoaëc quaù nhoû ñoái vôùi
giaùc tính. Theá nhöng, caùc khaùi nieäm naêng ñoäng cuûa lyù tính maø ta baøn ôû
ñaây vaø ôû chöông sau laïi coù ñieåm ñaëc thuø naøy: Vì chuùng khoâng xem xeùt moät

*
theo nghóa “töï nhieân hoïc” (Physiologie) cuûa Locke. Xem Lôøi töïa I (AIX...). (N.D).

604
 ñoái töôïng nhö laø Löôïng maø chæ baøn ñeán söï toàn taïi (Dasein) cuûa ñoái töôïng,
neân ngöôøi ta coù theå tröøu töôïng hoùa [gaït boû] Löôïng cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän
ñi, vaø chæ quan taâm nôi chuùng veà moái quan heä naêng ñoäng cuûa ñieàu kieän vôùi
caùi coù-ñieàu kieän maø thoâi, khieán cho trong vaán ñeà veà Töï nhieân vaø Töï do,
chuùng ta gaëp phaûi khoù khaên laø: lieäu Töï do noùi chung coù theå coù ñöôïc hay
khoâng, vaø neáu coù [toàn taïi], lieäu noù coù theå cuøng toàn taïi vôùi tính phoå bieán
B564 cuûa quy luaät töï nhieân veà tính nhaân quaû hay khoâng; do ñoù, phaûi chaêng ñoù laø
moät meänh ñeà phaân ñoâi ñuùng nghóa (disjunktiv), töùc laø, baát kyø keát quaû naøo
trong theá giôùi ñeàu phaûi baét nguoàn hoaëc töø Töï nhieân, hoaëc töø Töï do; hay laø
phaûi chaêng caû hai, [xeùt] trong moái quan heä khaùc nhau ñeàu coù theå ñoàng
thôøi toàn taïi trong cuøng moät söï kieän. Söï ñuùng ñaén cuûa Nguyeân taéc veà söï noái
keát troïn veïn cuûa moïi söï kieän cuûa theá giôùi caûm tính theo nhöõng ñònh luaät Töï
nhieân baát bieán ñaõ ñöôïc xaùc laäp vöõng chaéc nhö moät Nguyeân taéc cuûa Phaân
tích phaùp sieâu nghieäm vaø khoâng chòu chaáp nhaän moät söï vi phaïm naøo. Cho
neân caâu hoûi chæ coøn laø: phaûi chaêng baát chaáp Nguyeân taéc aáy, ñoái vôùi cuøng
moät keát quaû bò quy ñònh theo Töï nhieân, Töï do vaãn coù theå toàn taïi; hay laø
phaûi chaêng Töï do laø hoaøn toaøn bò loaïi tröø bôûi chính Nguyeân taéc baát khaû vi
phaïm treân ñaây. Vaø ôû ñaây, tieàn ñeà tuy bình thöôøng nhöng coù tính löøa bòp veà
tính thöïc taïi tuyeät ñoái cuûa nhöõng hieän töôïng ñaõ cho thaáy ngay laäp töùc aûnh
höôûng tai haïi cuûa noù vì ñaõ laøm roái loaïn lyù tính. Bôûi vì, neáu nhöõng hieän
töôïng laø nhöõng Vaät-töï thaân, thì Töï do quaû laø khoâng theå naøo cöùu vaõn
ñöôïc. Trong tröôøng hôïp ñoù, Töï nhieân laø nguyeân nhaân hoaøn chænh vaø coù
tính quy ñònh töï noù ñaày ñuû cho moïi söï kieän, vaø ñieàu kieän cuûa chuùng bao giôø
cuõng chæ ñöôïc chöùa ñöïng trong chuoãi nhöõng hieän töôïng; [töùc laø] nhöõng ñieàu
kieän cuøng vôùi nhöõng keát quaû cuûa chuùng ñeàu laø taát yeáu döôùi nhöõng ñònh luaät
töï nhieân. Ngöôïc laïi, neáu nhöõng hieän töôïng khoâng coù giaù trò cho caùi gì nhieàu
hôn laø cho chính chuùng nhö trong thöïc teá, ñoù laø khoâng phaûi cho nhöõng Vaät-
töï thaân, maø chæ laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn ñöôïc noái keát laïi theo nhöõng
quy luaät thöôøng nghieäm, thì baûn thaân nhöõng hieän töôïng aét phaûi coù nhöõng
nguyeân nhaân khoâng phaûi laø nhöõng hieän töôïng. Nhöng, moät nguyeân nhaân
khaû nieäm nhö theá khoâng ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng hieän töôïng veà phöông
dieän tính nhaân quaû cuûa noù, maëc duø nhöõng keát quaû cuûa noù laïi xuaát hieän ra
B565 [nhö laø nhöõng hieän töôïng] vaø vì theá coù theå bò quy ñònh bôûi nhöõng hieän
töôïng khaùc. Vaäy, nguyeân nhaân [khaû nieäm] cuøng vôùi tính nhaân quaû cuûa noù
laø ôû beân ngoaøi chuoãi; ngöôïc laïi, nhöõng keát quaû cuûa noù laïi ñöôïc baét gaëp ôû
beân trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm. Nhö theá, keát quaû trong
quan heä vôùi nguyeân nhaân khaû nieäm cuûa noù coù theå ñöôïc xem laø töï do, vaø
ñoàng thôøi trong quan heä vôùi nhöõng hieän töôïng - nhö laø keát quaû cuûa chuùng -
laïi ñöôïc xem laø tuaân theo söï taát yeáu cuûa Töï nhieân; moät söï phaân bieät - neáu
ñöôïc trình baøy trong tính phoå bieán vaø hoaøn toaøn tröøu töôïng - thì khoâng khoûi
coù veû cöïc kyø bí hieåm vaø toái taêm nhöng seõ saùng toû trong khi aùp duïng [ôû caùc
trang sau]. ÔÛ ñaây, toâi chæ muoán neâu theâm moät nhaän xeùt: vì leõ söï noái keát
troïn veïn cuûa moïi hieän töôïng trong moät toaøn caûnh (Kontext) cuûa Töï nhieân laø
moät quy luaät baát di baát dòch; quy luaät naøy phaûi taát yeáu ñaùnh ñoå moïi söï Töï

605
 do, neáu ngöôøi ta vaãn cöù ngoan coá muoán baùm vaøo tính thöïc taïi [tuyeät ñoái]
cuûa nhöõng hieän töôïng. Cho neân nhöõng ai ñi theo yù kieán thoâng tuïc naøy seõ
khoâng bao giôø coù theå vöôn ñeán choã hôïp nhaát ñöôïc Töï nhieân vaø Töï do laïi
vôùi nhau.

B566 KHAÛ THEÅ CUÛA TÍNH NHAÂN QUAÛ TÖØ TÖÏ DO

TRONG SÖÏ HÔÏP NHAÁT VÔÙI QUY LUAÄT
PHOÅ BIEÁN CUÛA SÖÏ TAÁT YEÁU TÖÏ NHIEÂN

Toâi goïi caùi gì nôi moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan maø baûn thaân khoâng
phaûi laø hieän töôïng, laø [caùi] khaû nieäm (intelli-gibel). Theo ñoù, neáu caùi gì
trong theá giôùi caûm tính phaûi ñöôïc xem nhö laø hieän töôïng, nhöng nôi baûn
thaân noù cuõng coù moät quan naêng khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa tröïc quan caûm
tính, nhöng nhôø ñoù noù laïi coù theå laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng hieän töôïng,
[trong tröôøng hôïp aáy] ngöôøi ta coù theå xem xeùt tính nhaân quaû cuûa ñoái töôïng
veà caû hai maët: nhö laø khaû nieäm xeùt veà maët haønh vi cuûa noù nhö laø haønh vi
cuûa moät vaät-töï thaân, vaø nhö laø khaû giaùc (sensibel) veà maët nhöõng keát quaû
cuûa noù, nhö laø nhöõng keát quaû cuûa moät hieän töôïng ôû trong theá giôùi caûm tính.
Töø quan naêng cuûa moät chuû theå nhö theá, ta hình thaønh moät khaùi nieäm vöøa
thöôøng nghieäm, laïi cuõng vöøa trí tueä (intellektuell) [khaû nieäm] veà tính nhaân
quaû toàn taïi chung nôi cuøng moät keát quaû. Suy töôûng veà quan naêng cuûa moät
ñoái töôïng cuûa giaùc quan coù hai maët nhö theá khoâng maâu thuaãn vôùi moät khaùi
nieäm naøo maø ta phaûi taïo ra veà nhöõng hieän töôïng cuõng nhö veà moät kinh
nghieäm khaû höõu. Bôûi vì, caùc khaùi nieäm naøy - do khoâng phaûi laø nhöõng söï vaät
töï thaân - neân phaûi laáy moät ñoái töôïng sieâu nghieäm laøm cô sôû, laø caùi quy
ñònh chuùng nhö laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn; neân khoâng coù gì ngaên caûn
vieäc ta coù theå gaùn cho ñoái töôïng sieâu nghieäm naøy - ngoaøi ñaëc tính xuaát
hieän ra [nhö hieän töôïng] -, caû moät tính nhaân quaû khoâng phaûi laø hieän
töôïng, maëc duø keát quaû cuûa noù laïi ñöôïc baét gaëp ôû trong [theá giôùi] hieän
töôïng. Nhöng, moät nguyeân nhaân taùc ñoäng nhö theá phaûi coù moät TÍNH
NAÊNG (CHARAKTER), töùc laø, moät quy luaät cuûa tính nhaân quaû cuûa noù,
B567 neáu khoâng, noù khoâng trôû thaønh nguyeân nhaân ñöôïc. Theá neân, nôi moät chuû
theå trong theá giôùi caûm tính, tröôùc heát chuùng ta coù moät TÍNH NAÊNG
THÖÔØNG NGHIEÄM, qua ñoù nhöõng haønh vi cuûa chuû theå - nhö laø nhöõng
hieän töôïng - hoaøn toaøn naèm trong söï noái keát vôùi nhöõng hieän töôïng khaùc
theo nhöõng ñònh luaät töï nhieân beàn vöõng, vaø coù theå ñöôïc ruùt ra [daãn xuaát] töø
nhöõng hieän töôïng khaùc, nhö töø nhöõng ñieàu kieän cuûa chuùng vaø nhö theá, trong
söï noái keát vôùi nhöõng ñieàu kieän naøy, cuøng taïo neân nhöõng maét xích cuûa moät
chuoãi duy nhaát cuûa traät töï töï nhieân. Thöù hai laø, ngöôøi ta phaûi thöøa nhaän cho
chuû theå moät TÍNH NAÊNG KHAÛ NIEÄM, nhôø ñoù noù tuy laø nguyeân nhaân
cuûa nhöõng haønh vi nhö laø nhöõng hieän töôïng, nhöng baûn thaân noù laïi khoâng
phuïc tuøng ñieàu kieän naøo cuûa caûm naêng caû, vaø baûn thaân khoâng phaûi laø hieän

606
 töôïng. Ngöôøi ta coù theå goïi tính naêng tröôùc laø tính naêng cuûa moät söï vaät ôû
trong hieän töôïng, coøn tính naêng thöù hai laø tính naêng cuûa Vaät-töï thaân.

Chuû theå haønh ñoäng naøy, nhö theá,- theo tính naêng khaû nieäm - khoâng leä
thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän thôøi gian naøo caû, vì thôøi gian chæ laø ñieàu kieän cho
nhöõng hieän töôïng chöù khoâng cho nhöõng Vaät-töï thaân. Trong chuû theå naøy
khoâng coù haønh vi naøo sinh ra hay maát ñi, do ñoù noù cuõng khoâng phuïc tuøng
B568 quy luaät cuûa moïi söï quy ñònh thôøi gian, cuûa moïi caùi bieán ñoåi, ñoù laø: taát caû
caùi gì dieãn ra ñeàu coù nguyeân nhaân cuûa noù ôû beân trong nhöõng hieän töôïng
(cuûa traïng thaùi tröôùc ñoù). Noùi toùm laïi, tính nhaân quaû cuûa noù - trong chöøng
möïc coù tính trí tueä [khaû nieäm], khoâng heà ñöùng trong chuoãi caùc ñieàu kieän
thöôøng nghieäm voán laøm cho söï kieän trong theá giôùi caûm tính trôû thaønh taát
yeáu. Tính naêng khaû nieäm naøy tuy khoâng bao giôø coù theå nhaän bieát ñöôïc moät
caùch tröïc tieáp, vì ta khoâng theå tri giaùc ñöôïc gì veà noù caû khoâng gioáng nhö
trong chöøng möïc noù xuaát hieän ra, theá nhöng caên cöù vaøo tính naêng thöôøng
nghieäm [khaû giaùc] cuûa noù, tính naêng khaû nieäm naøy phaûi ñöôïc suy töôûng,
gioáng nhö ta ñaõ phaûi laáy moät ñoái töôïng sieâu nghieäm trong tö töôûng ñeå laøm
neàn taûng cho nhöõng hieän töôïng, maëc duø ta khoâng bieát gì veà töï thaân noù caû.

Vaäy, theo tính naêng thöôøng nghieäm, chuû theå naøy, vôùi tö caùch laø hieän
töôïng, phuïc tuøng moïi quy luaät cuûa söï noái keát nhaân quaû, vaø trong chöøng
möïc ñoù, khoâng gì khaùc hôn laø moät boä phaän cuûa theá giôùi caûm tính, maø
nhöõng keát quaû cuûa noù, gioáng nhö baát kyø hieän töôïng naøo khaùc, phaùt xuaát töø
Töï nhieân moät caùch baét buoäc. Nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo noù
nhö theá naøo vaø tính naêng thöôøng nghieäm cuûa noù ra sao, töùc laø, quy luaät veà
tính nhaân quaû cuûa noù ñöôïc nhaän thöùc ra sao baèng kinh nghieäm, laø tuøy vaøo
vieäc moïi haønh vi cuûa chuû theå aáy ñeàu coù theå giaûi thích theo nhöõng quy luaät
töï nhieân, vaø moïi yeáu toá ñoøi hoûi (Requisite) cho moät söï xaùc ñònh ñaày ñuû vaø
taát yeáu veà noù phaûi ñöôïc tìm thaáy trong moät kinh nghieäm khaû höõu.

B569 Nhöng theo tính naêng khaû nieäm (duø ta khoâng theå coù gì hôn ngoaøi khaùi
nieäm khaùi quaùt veà noù) thì chuû theå aáy laïi phaûi ñöôïc giaûi phoùng ra khoûi moïi
aûnh höôûng cuûa caûm naêng vaø khoûi söï quy ñònh bôûi nhöõng hieän töôïng. | Vaø vì
trong noù,- trong chöøng möïc laø vaät-töï thaân (Noumenon) -, khoâng coù gì dieãn
ra, khoâng coù söï bieán ñoåi ñeå ñoøi hoûi moät söï quy ñònh naêng ñoäng veà thôøi
gian, do ñoù cuõng khoâng coù söï noái keát naøo vôùi nhöõng hieän töôïng nhö laø vôùi
nhöõng nguyeân nhaân, cho neân chuû theå haønh ñoäng naøy laø ñoäc laäp vaø töï do,
trong chöøng möïc nhöõng haønh vi cuûa noù thoaùt khoûi moïi söï taát yeáu töï nhieân
voán chæ baét gaëp trong theá giôùi caûm tính. Ngöôøi ta coù theå noùi veà noù moät caùch
hoaøn toaøn ñuùng ñaén raèng, noù töï mình (von selbst) khôûi ñaàu nhöõng keát quaû
cuûa noù trong theá giôùi caûm tính maø khoâng khôûi ñaàu haønh vi naøo ôû beân trong
baûn thaân (in ihm selbst) noù caû; vaø ñieàu naøy laø ñuùng, maëc duø nhöõng keát
quaû trong theá giôùi caûm tính khoâng vì theá maø coù theå töï mình baét ñaàu ñöôïc,
bôûi chuùng - neáu chæ nhôø thoâng qua tính naêng thöôøng nghieäm (chæ ñôn thuaàn
laø hieän töôïng cuûa tính naêng khaû nieäm) - thì trong theá giôùi caûm tính bao giôø

607
 cuõng bò quy ñònh bôûi caùc ñieàu kieän thöôøng nghieäm ôû trong thôøi gian ñi
tröôùc, vaø chæ coù theå coù ñöôïc nhö laø söï tieáp tuïc cuûa chuoãi nhöõng nguyeân
nhaân töï nhieân. Vaäy, Töï do vaø Töï nhieân, moãi caùi trong yù nghóa hoaøn chænh
troïn veïn cuûa mình, sau khi ngöôøi ta ñaõ so saùnh yù nghóa aáy vôùi nguyeân nhaân
khaû nieäm hay laø vôùi nguyeân nhaân khaû giaùc, ñeàu coù theå ñöôïc baét gaëp moät
caùch ñoàng thôøi vaø khoâng coù maâu thuaãn naøo ngay trong cuøng nhöõng haønh
vi.

B570 GIAÛI THÍCH YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC VEÀ

TÖÏ DO NOÁI KEÁT VÔÙI TÍNH TAÁT YEÁU
PHOÅ BIEÁN CUÛA TÖÏ NHIEÂN

Toâi thaáy toát neáu tröôùc heát chuùng ta thaûo ra moät phaùc ñoà veà vieäc giaûi
quyeát vaán ñeà sieâu nghieäm naøy ñeå ngöôøi ta deã coù caùi nhìn toång quan veà
böôùc ñi cuûa lyù tính trong vieäc giaûi quyeát naøy. Baây giôø ta seõ taùch vieäc giaûi
quyeát ra thaønh caùc yeáu toá (Momente) vaø xem xeùt rieâng töøng ñieåm.

Quy luaät töï nhieân khaúng ñònh raèng: taát caû nhöõng gì dieãn ra ñeàu coù
moät nguyeân nhaân, vaø tính nhaân quaû cuûa nguyeân nhaân naøy,- töùc laø haønh
ñoäng ñaõ ñi tröôùc trong thôøi gian vaø xeùt trong quan heä vôùi moät keát quaû ñaõ ra
ñôøi thì baûn thaân noù khoâng theå ñaõ maõi maõi toàn taïi maø cuõng phaûi ñaõ xaûy ra -
laïi phaûi coù moät nguyeân nhaân [cao hôn nöõa] ôû trong nhöõng hieän töôïng ñeå
nguyeân nhaân naøy ñöôïc quy ñònh vaø do ñoù, moïi söï kieän trong moät traät töï töï
nhieân ñeàu ñöôïc quy ñònh moät caùch thöôøng nghieäm. | Quy luaät naøy - nhôø coù
noù, nhöõng hieän töôïng môùi coù theå taïo neân moät Töï nhieân vaø mang laïi nhöõng
ñoái töôïng cho moät kinh nghieäm - laø moät quy luaät cuûa giaùc tính, khoâng cho
pheùp ñöôïc vi phaïm baèng baát cöù lyù do gì hay cho pheùp moät hieän töôïng naøo
ñöôïc höôûng ngoaïi leä, vì neáu ngöôïc laïi laø ngöôøi ta ñaõ ñaët hieän töôïng aáy ra
beân ngoaøi moïi kinh nghieäm khaû höõu, laøm cho noù khaùc vôùi moïi ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm naøy vaø trôû thaønh moät vaät-tö töôûng (Gedankending) ñôn
thuaàn hay moät saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc.

B571
Nhöng phaûi chaêng nhö vaäy laø ôû ñaây toû ra chæ coù moät chuoãi nhöõng
nguyeân nhaân khoâng cho pheùp ñi ñeán moät caùi toaøn theå tuyeät ñoái naøo trong
söï quy thoaùi veà phía nhöõng ñieàu kieän, thaéc maéc aáy khoâng coøn laøm maát thì
giôø cuûa ta nöõa, vì noù ñaõ ñöôïc khaéc phuïc trong ñaùnh giaù chung cuûa chuùng ta
tröôùc ñaây veà Nghòch lyù cuûa lyù tính, khi lyù tính muoán ñi tôùi keát quaû sau cuøng
laø caùi Voâ-ñieàu kieän trong chuoãi nhöõng hieän töôïng. Neáu ta cöù muoán ñaàu
haøng tröôùc söï löøa bòp cuûa thuyeát duy thöïc sieâu nghieäm, thì Töï nhieân laãn
Töï do ñeàu khoâng coøn laïi gì caû. Cho neân ôû ñaây chæ coù vaán ñeà laø: phaûi chaêng
trong khi ngöôøi ta thöøa nhaän toaøn laø söï taát yeáu töï nhieân trong toaøn boä chuoãi

608
 cuûa moïi söï kieän, vaãn coù theå xem cuøng moät chuoãi aáy, moät maët chæ ñôn
thuaàn laø keát quaû cuûa Töï nhieân, nhöng maët khaùc nhö laø keát quaû cuûa Töï do,
hay laø, phaûi chaêng coù moät maâu thuaãn tröïc dieän (ein gerader Widerspruch)
giöõa hai loaïi cuûa tính nhaân quaû naøy?

Trong soá nhöõng nguyeân nhaân ôû trong hieän töôïng chaéc chaén khoâng theå
coù caùi naøo coù theå baét ñaàu moät chuoãi moät caùch tuyeät ñoái vaø töï bôûi chính
mình. Baát cöù haønh ñoäng* naøo, vôùi tö caùch laø hieän töôïng, trong chöøng möïc
noù taïo ra moät söï kieän, thì baûn thaân haønh ñoäng aáy cuõng laø moät söï kieän
(Begebenheit) hay moät ñieàu ñaõ xaûy ra (Ereignis) laáy moät traïng thaùi khaùc,
trong ñoù coù moät nguyeân nhaân cuûa noù, laøm tieàn ñeà, vaø nhö vaäy taát caû caùi gì
xaûy ra ñeàu chæ laø moät söï tieáp tuïc cuûa chuoãi vaø khoâng coù moät khôûi ñaàu naøo
töï mình haønh ñoäng laø coù theå coù ñöôïc trong chuoãi aáy. Vaäy moïi haønh ñoäng
B572 cuûa nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân trong baûn thaân chuoãi thôøi gian, ñeán löôït
chuùng, ñeàu laïi laø nhöõng keát quaû vaø laáy nhöõng nguyeân nhaân cuûa chuùng ngay
trong chuoãi thôøi gian laøm tieàn ñeà. Moät haønh ñoäng nguyeân thuûy, qua ñoù moät
caùi gì dieãn ra maø tröôùc ñoù ñaõ khoâng heà toàn taïi, laø ñieàu khoâng theå chôø ñôïi
trong söï noái keát nhaân quaû cuûa nhöõng hieän töôïng.

Nhöng phaûi chaêng khi nhöõng keát quaû laø nhöõng hieän töôïng vaø baûn
thaân nguyeân nhaân cuûa chuùng cuõng laø hieän töôïng, thì chuùng taát yeáu chæ laø
thöôøng nghieäm thoâi? hay phaûi chaêng vaãn coù theå laø, duø ñoái vôùi baát kyø keát
quaû naøo trong hieän töôïng cuõng ñoøi hoûi coù moät söï noái keát vôùi nguyeân nhaân
cuûa noù theo caùc quy luaät cuûa tính nhaân quaû thöôøng nghieäm, nhöng baûn thaân
tính nhaân quaû thöôøng nghieäm naøy - khoâng heà caét ñöùt söï noái keát vôùi nhöõng
nguyeân nhaân töï nhieân - vaãn coù theå laø moät keát quaû cuûa moät tính nhaân quaû
khoâng-thöôøng nghieäm maø laø khaû nieäm? töùc laø - trong quan heä vôùi nhöõng
hieän töôïng - laø keát quaû cuûa moät haønh ñoäng nguyeân thuûy cuûa moät nguyeân
nhaân trong chöøng möïc khoâng phaûi laø hieän töôïng maø laø khaû nieäm xeùt veà
maët quan naêng, maëc duø ngoaøi ñieàu aáy ra, noù vaãn phaûi ñöôïc tính vaøo trong
theá giôùi caûm tính, nhö laø moät maét xích cuûa chuoãi töï nhieân.

Chuùng ta caàn coù Nguyeân taéc veà tính nhaân quaû giöõa nhöõng hieän töôïng
vôùi nhau ñeå coù theå tìm kieám vaø ñöa ra nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, töùc laø
nhöõng nguyeân nhaân ôû beân trong hieän töôïng cho nhöõng söï kieän töï nhieân.
Neáu ñieàu naøy ñöôïc thöøa nhaân vaø khoâng bò laøm yeáu ñi bôûi baát cöù ngoaïi leä
naøo, thì giaùc tính - trong söï söû duïng thöôøng nghieäm cuûa noù ñoái vôùi moïi söï
kieän - khoâng thaáy caùi gì khaùc hôn laø Töï nhieân, vaø nhö theá noù coù quyeàn
B573 chính ñaùng veà taát caû nhöõng gì noù coù theå ñoøi hoûi, vaø caùc söï giaûi thích veà maët
vaät lyù [thöôøng nghieäm] tieáp tuïc böôùc tieán khoâng bò ngaên trôû. Tuy nhieân,
cuõng khoâng vi phaïm gì ñeán giaùc tính caû, neáu ngöôøi ta chæ töôûng töôïng
trong ñaàu oùc thoâi khi giaû ñònh raèng: trong nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân

*
“Handlung”: dòch chung laø “haønh ñoäng”, “ñoäng taùc”, nhöng nôi con ngöôøi, chuùng toâi dòch laø
“haønh vi”. (N.D).

609
 cuõng coù nhöõng nguyeân nhaân coù ñöôïc moät quan naêng chæ coù tính khaû nieäm,
khieán cho söï quy ñònh cuûa quan naêng naøy khi haønh ñoäng khoâng bao giôø döïa
treân nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm maø chæ döïa treân nhöõng cô sôû [nhöõng
nguyeân nhaân] ñôn thuaàn cuûa giaùc tính, nhöng haønh ñoäng cuûa nguyeân nhaân
naøy ôû beân trong [theá giôùi] hieän töôïng vaãn ñeàu phuø hôïp vôùi moïi quy luaät
cuûa tính nhaân quaû thöôøng nghieäm. Vì, baèng phöông caùch nhö theá, chuû theå
haønh ñoäng, vôùi tö caùch laø causa phaenomenon, [latinh: nguyeân nhaân -
hieän töôïng], vaãn gaén chaët trong moät chuoãi vôùi Töï nhieân veà tính phuï thuoäc
khoâng theå taùch rôøi cuûa moïi haønh ñoäng cuûa noù; vaø chæ coù caùi phaenomenon
[maët hieän töôïng] cuûa chuû theå naøy (vôùi moïi tính nhaân quaû cuûa noù ôû trong
hieän töôïng) laø coù chöùa ñöïng moät soá ñieàu kieän naøo ñoù phaûi ñöôïc xem laø ñôn
thuaàn khaû nieäm, neáu ngöôøi ta muoán töø ñoái töôïng thöôøng nghieäm ñi leân ñeán
ñoái töôïng sieâu nghieäm. Bôûi vì, khi ta chæ tuaân theo quy luaät töï nhieân ñeå
tìm nhöõng gì coù theå laø nguyeân nhaân trong nhöõng hieän töôïng, ta coù theå
khoâng caàn quan taâm ñeán nhöõng gì ñöôïc suy töôûng trong chuû theå sieâu
nghieäm - laø caùi khoâng theå bieát ñöôïc moät caùch thöôøng nghieäm ñoái vôùi ta -
nhö laø nguyeân nhaân [khaû nieäm] cho nhöõng hieän töôïng naøy cuõng nhö cho söï
noái keát cuûa chuùng. Nguyeân nhaân khaû nieäm naøy khoâng ñuïng chaïm gì ñeán
caùc caâu hoûi thöôøng nghieäm maø chæ lieân quan ñôn thuaàn ñeán Tö duy trong
giaùc tính thuaàn tuùy. | Vaø, cho duø nhöõng keát quaû cuûa Tö duy vaø haønh ñoäng
cuûa giaùc tính thuaàn tuùy ñöôïc baét gaëp trong nhöõng hieän töôïng, thì chuùng ñeàu
coù theå ñöôïc giaûi thích moät caùch troïn veïn töø nguyeân nhaân [thöôøng nghieäm]
ôû beân trong hieän töôïng ñuùng theo nhöõng quy luaät töï nhieân, baèng caùch
chuùng ta cöù tuaân theo tính naêng thöôøng nghieäm ñôn thuaàn cuûa chuùng nhö laø
B574 cô sôû giaûi thích toái cao veà chuùng, coøn hoaøn toaøn boû qua tính naêng khaû nieäm
voán laø nguyeân nhaân sieâu nghieäm, xem ñoù nhö laø caùi gì khoâng theå nhaän bieát
ñöôïc, tröø khi nguyeân nhaân khaû nieäm naøy ñöôïc neâu ra, nhöng chæ trong
chöøng möïc phaûi thoâng qua tính naêng thöôøng nghieäm vôùi tö caùch laø daáu
hieäu (Zeichen) caûm tính cuûa tính naêng khaû nieäm. Baây giôø ta haõy thöû aùp
duïng ñieàu naøy vaøo kinh nghieäm. Con ngöôøi laø moät trong nhöõng hieän töôïng
cuûa theá giôùi caûm tính, vaø trong chöøng möïc ñoù cuõng laø moät trong nhöõng
nguyeân nhaân Töï nhieân, maø tính nhaân quaû cuûa chuùng ñeàu phaûi phuïc tuøng
nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm. Vôùi tö caùch nhö vaäy, con ngöôøi cuõng phaûi
coù moät tính naêng thöôøng nghieäm gioáng nhö moïi söï vaät khaùc trong Töï nhieân.
Chuùng ta ghi nhaän tính naêng thöôøng nghieäm naøy thoâng qua caùc löïc vaø caùc
quan naêng maø con ngöôøi toû loä ra trong nhöõng keát quaû [hoaït ñoäng] cuûa
mình. Ñoái vôùi giôùi töï nhieân khoâng coù söï soáng hoaëc chæ coù söï soáng ñôn
thuaàn sinh vaät, ta khoâng coù cô sôû naøo ñeå suy töôûng veà moät quan naêng naøo
khaùc nôi chuùng hôn laø quan naêng ñôn thuaàn caûm tính vaø coù-ñieàu kieän. Chæ
rieâng con ngöôøi, voán chæ nhaän bieát toaøn boä giôùi Töï nhieân thoâng qua caùc
giaùc quan, laïi cuõng bieát nhaän thöùc veà chính mình thoâng qua Thoâng giaùc
ñôn thuaàn, vaø cuï theå laø trong nhöõng haønh vi vaø nhöõng quy ñònh beân trong
maø con ngöôøi khoâng theå keå chuùng vaøo haøng nguõ nhöõng aán töôïng cuûa giaùc
quan ñöôïc; vaø nhö theá, con ngöôøi thaät ra töï mình vöøa moät phaàn laø hieän

610
 töôïng, nhöng phaàn khaùc - töùc xeùt veà phöông dieän moät soá quan naêng naøo ñoù
- laïi laø moät ñoái töôïng ñôn thuaàn khaû nieäm, bôûi nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi
khoâng theå ñöôïc tính vaøo cho tính thuï nhaän cuûa caûm naêng. Ta goïi caùc quan
naêng naøy laø Giaùc tính vaø Lyù tính, nhaát laø quan naêng sau [lyù tính] thöïc söï
hoaøn toaøn khaùc bieät vaø khaùc bieät moät caùch öu vieät hôn haún moïi naêng löïc
coù-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm naøo khaùc, vì lyù tính xem xeùt nhöõng ñoái töôïng
cuûa noù chæ ñôn thuaàn theo caùc YÙ nieäm vaø quy ñònh caû giaùc tính cuõng phaûi
höôùng theo caùc YÙ nieäm, duø giaùc tính chæ söû duïng caùc khaùi nieäm cuûa rieâng
B575 mình (cuõng laø thuaàn tuùy) moät caùch thöôøng nghieäm.

Cho raèng lyù tính naøy coù tính nhaân quaû [coù khaû naêng trôû thaønh nguyeân
nhaân], hoaëc ít ra ta cuõng coù theå hình dung moät ñaëc tính nhö vaäy nôi noù, laø
ñieàu roõ raøng töø nhöõng meänh leänh [tuyeät ñoái] (Imperativen) ñöôïc chuùng ta
ñaët ra cho caùc löïc taùc ñoäng trong moïi caùi thöïc haønh nhö laø caùc quy luaät
[ñaïo ñöùc]. Caùi “PHAÛI LAØM” (SOLLEN) noùi leân moät kieåu tính taát yeáu vaø
[moät kieåu] noái keát vôùi nhöõng nguyeân nhaân khoâng tìm thaáy ôû ñaâu caû trong
toaøn boä giôùi Töï nhieân. Giaùc tính chæ coù theå nhaän thöùc veà Töï nhieân nhöõng gì
ñang laø, ñaõ laø hay seõ laø. Trong Töï nhieân, khoâng theå coù caùi gì phaûi laø, khaùc
vôùi nhöõng gì thöïc teá ñang xaûy ra trong moïi quan heä veà thôøi gian; neân caùi
PHAÛI LAØM - neáu ngöôøi ta chæ ñôn thuaàn nhìn vaøo doøng chaûy cuûa Töï nhieân
- thaäm chí khoâng coù yù nghóa gì caû. Chuùng ta khoâng theå naøo hoûi: caùi gì phaûi
[neân] dieãn ra trong töï nhieân; cuõng nhö khoâng theå hoûi moät hình troøn phaûi
neân coù caùc ñaëc tính gì, traùi laïi chæ coù theå hoûi: caùi gì dieãn ra trong töï nhieân
hay hình troøn coù nhöõng ñaëc tính naøo.

Caùi phaûi laøm naøy dieãn taû moät haønh vi coù theå coù maø nguyeân nhaân [cô
sôû] cuûa noù khoâng gì khaùc hôn laø moät khaùi nieäm ñôn thuaàn; trong khi
ngöôïc laïi, nguyeân nhaân cuûa moät haønh ñoäng ñôn thuaàn trong töï nhieân bao
B576 giôø cuõng phaûi laø moät hieän töôïng. Ñaønh raèng haønh vi chæ coù theå coù ñöôïc
döôùi nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, neáu caùi phaûi laøm höôùng veà haønh vi aáy; theá
nhöng nhöõng ñieàu kieän töï nhieân naøy khoâng lieân quan ñeán söï quy ñònh cuûa
baûn thaân yù chí maø chæ lieân quan ñeán taùc ñoäng vaø keát quaû cuûa yù chí ôû beân
trong [theá giôùi] hieän töôïng. Coù theå coù raát nhieàu caùc nguyeân nhaân töï nhieân
thuùc ñaåy toâi ñeán söï MUOÁN [LAØM] (WOLLEN) cuõng nhö coù raát nhieàu caùc
kích thích caûm tính khaùc, nhöng chuùng ñeàu khoâng theå taïo ra caùi PHAÛI
LAØM (SOLLEN), traùi laïi chæ taïo ra moät söï ham muoán (Wollen) coøn laâu
môùi coù tính taát yeáu, maø bao giôø cuõng chæ laø coù-ñieàu kieän, trong khi ngöôïc
laïi, caùi Phaûi Laøm maø lyù tính ban boá laïi ñaët ra chuaån möïc vaø muïc ñích,
thaäm chí caû söï ngaên caám vaø ngôïi khen cho söï ham muoán treân. Coù theå ñoù laø
moät ñoái töôïng cuûa caûm naêng ñôn thuaàn (söï thích thuù) hay laø cuûa lyù tính
thuaàn tuùy (söï Thieän), nhöng lyù tính ñeàu khoâng nhöôøng böôùc tröôùc nguyeân
nhaân chæ ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm vaø khoâng chòu tuaân phuïc
traät töï cuûa nhöõng söï vaät nhö chuùng ñang bieåu loä ra trong hieän töôïng, traùi
laïi, töï taïo ra moät traät töï rieâng vôùi tính töï khôûi hoaøn toaøn höôùng theo caùc YÙ

611
 nieäm, buoäc nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm phaûi thích öùng vôùi caùc YÙ nieäm
naøy vaø thaäm chí tuyeân boá caùc haønh vi phuø hôïp vôùi caùc YÙ nieäm laø taát yeáu,
keå caû khi chuùng ñaõ khoâng dieãn ra vaø coù leõ cuõng seõ khoâng dieãn ra, nhöng duø
vaäy vaãn cöù giaû ñònh tieân quyeát veà taát caû caùc haønh vi aáy raèng: lyù tính coù theå
coù tính nhaân quaû [coù theå laøm nguyeân nhaân] ñoái vôùi caùc haønh vi aáy, bôûi, neáu
khoâng nhö vaäy, lyù tính seõ khoâng theå chôø ñôïi caùc keát quaû cuûa caùc YÙ nieäm
cuûa noù ôû trong kinh nghieäm.

Ta haõy taïm döøng laïi ôû ñaây vaø ít ra giaû ñònh moät ñieàu coù theå coù, ñoù laø:
lyù tính thöïc söï coù moät tính nhaân quaû trong quan heä vôùi nhöõng hieän töôïng:
B577 tuy nhieân, duø noù laø lyù tính bao nhieâu ñi nöõa vaãn phaûi cho thaáy moät tính
naêng thöôøng nghieäm töø nôi noù, vì nguyeân nhaân naøo cuõng giaû ñònh tieân
quyeát moät quy luaät, theo ñoù moät soá hieän töôïng naøo ñoù tieáp theo sau nhö laø
nhöõng keát quaû cuûa noù; vaø quy luaät naøy ñoøi hoûi moät söï ñoàng daïng
(Gleichförmigkeit) cuûa nhöõng keát quaû laøm cô sôû cho khaùi nieäm veà nguyeân
nhaân (nhö laø veà moät quan naêng). | Khaùi nieäm veà nguyeân nhaân aáy, trong
chöøng möïc ta phaûi laøm saùng toû noù töø nhöõng hieän töôïng ñôn thuaàn, ta coù theå
goïi noù laø tính naêng thöôøng nghieäm; tính naêng naøy laø oån ñònh [beàn vöõng],
trong khi nhöõng keát quaû cuûa noù xuaát hieän ra trong nhöõng hình daïng luoân
bieán ñoåi theo söï khaùc bieät cuûa caùc ñieàu kieän ñi keøm theo vaø phaàn naøo giôùi
haïn chuùng.

Nhö vaäy, con ngöôøi naøo cuõng coù moät tính naêng thöôøng nghieäm nôi yù
chí cuûa hoï; tính naêng naøy khoâng gì khaùc hôn laø moät tính nhaân quaû naøo ñoù
cuûa lyù tính, trong chöøng möïc tính nhaân quaû naøy bieåu hieän moät quy luaät nôi
nhöõng keát quaû cuûa noù trong [theá giôùi] hieän töôïng, döïa vaøo ñoù ngöôøi ta coù
theå suy ra caùc nguyeân nhaân cuûa lyù tính vaø caùc haønh vi do caùc nguyeân nhaân
aáy gaây ra theo phöông caùch vaø caùc möùc ñoä cuûa chuùng, cuõng nhö coù theå
ñaùnh giaù ñöôïc veà caùc nguyeân taéc chuû quan cuûa yù chí con ngöôøi. Vì leõ baûn
thaân tính naêng thöôøng nghieäm naøy phaûi ñöôïc ruùt ra töø caùc hieän töôïng vôùi tö
caùch laø caùc keát quaû vaø töø quy luaät cuûa chuùng do kinh nghieäm mang laïi: do
ñoù, taát caû moïi haønh vi cuûa con ngöôøi trong [theá giôùi] hieän töôïng ñeàu ñöôïc
quy ñònh töø tính naêng thöôøng nghieäm vaø töø caùc nguyeân nhaân cuøng taùc ñoäng
khaùc ñuùng theo traät töï cuûa Töï nhieân; vaø neáu giaû thöû chuùng ta coù theå tìm
hieåu moïi hieän töôïng cuûa yù chí con ngöôøi [moïi haønh vi] taän goác reã, aét khoâng
coù moät haønh vi naøo cuûa con ngöôøi maø ta khoâng theå döï ñoaùn tröôùc ñöôïc vôùi
B578 söï xaùc tín, cuõng nhö khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc noù nhö laø taát yeáu töø caùc
ñieàu kieän ñi tröôùc cuûa noù. Do ñoù, trong quan heä vôùi tính naêng thöôøng
nghieäm naøy thì khoâng theå coù Töï do; vaø caên cöù theo tính naêng naøy, chuùng
ta chæ coù theå xem xeùt con ngöôøi khi ta ñôn thuaàn quan saùt (beobachten)
noù, gioáng nhö ngöôøi ta ñang laøm trong moân Nhaân loaïi hoïc (Anthropologie)*

*
Nhaân loaïi hoïc: (Anthropologie): (töø goác Hylaïp: anthropos: con ngöôøi; logos: moân hoïc): khoa
hoïc veà con ngöôøi, nghieân cöùu caùc vaán ñeà sinh hoïc (sinh hoïc con ngöôøi; nhaân chuûng hoïc, nhaân loaïi
hoïc vaät lyù), chaúng haïn söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi töø theá giôùi ñoäng vaät vôùi caùc ñaëc ñieåm cô theå hoïc,

612
 laø moân hoïc muoán xuaát phaùt töø nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi ñeå tìm hieåu
nhöõng nguyeân nhaân coù tính ñoäng cô moät caùch [ñôn thuaàn] sinh lyù hoïc
(physiologisch).

Nhöng neáu ta xem xeùt cuõng chính caùc haønh vi aáy trong quan heä vôùi
lyù tính,- taát nhieân khoâng phaûi laø lyù tính tö bieän nhaèm giaûi thích veà maët
nguoàn goác cuûa nhöõng haønh vi -, maø traùi laïi hoaøn toaøn chæ xem xeùt trong
möùc ñoä lyù tính chính laø nguyeân nhaân saûn sinh (erzeugen) ra baûn thaân haønh
vi; noùi ngaén goïn, neáu ta so saùnh nhöõng haønh vi vôùi lyù tính veà phöông dieän
thöïc haønh, seõ tìm thaáy moät quy luaät vaø traät töï hoaøn toaøn khaùc vôùi traät töï
töï nhieân. Vì ôû ñaây, taát caû ñaõ coù leõ khoâng neân (sollen) xaûy ra caùi gì voán ñaõ
xaûy ra theo traät töï töï nhieân vaø ñaõ phaûi xaûy ra khoâng theå traùnh khoûi theo
nhöõng nguyeân nhaân thöôøng nghieäm. [Quaû vaäy], ñoâi khi chuùng ta phaùt hieän,
hoaëc ít ra cuõng tin laø ñaõ phaùt hieän raèng, chính caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính ñaõ
chöùng minh chuùng môùi ñích thöïc laø tính nhaân quaû [laø nguyeân nhaân] ñoái vôùi
nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi - theå hieän ra nhö laø nhöõng hieän töôïng -, vaø
raèng, sôû dó nhöõng haønh vi aáy dieãn ra khoâng phaûi vì chuùng ñaõ bò quy ñònh bôûi
nhöõng nguyeân nhaân thöôøng nghieäm; khoâng, traùi laïi, chuùng chæ ñöôïc quy
ñònh bôûi nhöõng nguyeân nhaân cuûa lyù tính.

B579 Baây giôø giaû thöû ngöôøi ta coù theå baûo raèng: lyù tính coù tính nhaân quaû
trong quan heä vôùi hieän töôïng, nhöng haønh vi nhö theá cuûa lyù tính coù theå
ñöôïc goïi laø töï do chaêng, khi chính noù bò quy ñònh hoaøn toaøn chaët cheõ, vaø laø
taát yeáu trong tính naêng thöôøng nghieäm cuûa noù (veà phöông caùch caûm tính)?
[Thaät ra], tính naêng thöôøng nghieäm, ñeán löôït noù, laïi bò quy ñònh ôû trong tính
naêng khaû nieäm (veà phöông caùch tö duy). Nhöng ta khoâng nhaän ra tính naêng
[khaû nieäm] naøy maø chæ bieåu thò noù thoâng qua nhöõng hieän töôïng laø nhöõng gì
chæ thöïc söï cho ta nhaän thöùc moät caùch tröïc tieáp phöông caùch caûm
tính (tính naêng thöôøng nghieäm) thoâi(1). Vaäy, haønh vi,- trong chöøng möïc ñöôïc

sinh lyù hoïc, baøo thai hoïc, beänh hoïc. Trong khu vöïc Anh-Phaùp, nhaân loaïi hoïc coøn ñöôïc duøng ñoàng
nghóa vôùi Daân toäc hoïc. Nhaân loaïi hoïc coù tính trieát hoïc khi noù nghieân cöùu caùc vaán ñeà cô baûn veà
“nhöõng haèng soá” trong quan heä cuûa con ngöôøi vôùi theá giôùi xung quanh vaø xem baûn chaát cuûa con
ngöôøi laø vaán ñeà trung taâm cuûa nghieân cöùu trieát hoïc. “Nhaân loaïi hoïc trieát hoïc”, do ñoù, laø ngaønh
nghieân cöùu môùi hình thaønh trong theá kyû 20 (Moscheler, H.Plessner, A. Gehlen, trieát hoïc hieän sinh,
nhaân loaïi hoïc vaên hoùa...). Lòch söû cuûa Nhaân loaïi hoïc ôû Chaâu AÂu baét ñaàu khaù sôùm, tröôùc caû khi con
ngöôøi ñöôïc ñaët cô sôû veà maët trieát hoïc nhö laø chuû theå trong trieát hoïc caän ñaïi. Sau naøy, Kant toång hôïp
caùc khía caïnh khoa hoïc töï nhieân, taâm lyù hoïc vaø daân toäc hoïc ñeå soaïn quyeån “Nhaân loaïi hoïc trong
giaùc ñoä thöïc tieãn” (Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, 1798); oâng phaân bieät nhaân loaïi
hoïc töï nhieân nghieân cöùu nhöõng gì “töï nhieân taïo ra töø con ngöôøi” vaø nhaân loaïi hoïc thöïc tieãn, nghieân
cöùu nhöõng gì “con ngöôøi töï taïo ra hoaëc coù theå vaø phaûi töï taïo ra töø chính mình nhö moät höõu theå haønh
ñoäng töï do”. Hegel (trong: Trieát hoïc cuûa lòch söû theá giôùi) xem con ngöôøi nhö laø yù nghóa vaø muïc ñích
cuûa toaøn boä söï phaùt trieån töï nhieân vaø tinh thaàn cuûa theá giôùi, vaø nhaân loaïi hoïc laø moät boä phaän cuûa
trieát hoïc veà “tinh thaàn chuû quan” (N.D).
(1)
Vì theá, tính ñaïo ñöùc ñích thöïc cuûa nhöõng haønh vi (coâng ñöùc vaø toäi loãi), keå caû baûn thaân tính ñaïo
ñöùc cuûa haønh vi cuûa chính ta, laø hoaøn toaøn aån giaáu ñoái vôùi ta. Nhöõng vieäc quy keát (Zurechnungen)
cuûa chuùng ta chæ coù theå lieân heä ñeán tính naêng thöôøng nghieäm thoâi. Nhöng trong ñoù, bao nhieâu phaàn

613
 quy cho nguyeân nhaân [khaû nieäm] theo phöông caùch tö duy,- cuõng khoâng
xaûy ra töø nguyeân nhaân aáy theo nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm, töùc laø theo
nghóa: khoâng phaûi caùc ñieàu kieän cuûa lyù tính thuaàn tuùy, maø chæ nhöõng haäu
quaû cuûa noù trong hieän töôïng cuûa giaùc quan beân trong môùi laø nhöõng caùi ñi
tröôùc. Lyù tính thuaàn tuùy, vôùi tö caùch laø moät quan naêng ñôn thuaàn khaû
nieäm, khoâng phuïc tuøng moâ thöùc cuûa thôøi gian, do ñoù, cuõng khoâng phuïc tuøng
nhöõng ñieàu kieän cuûa chuoãi tieáp dieãn veà thôøi gian. Tính nhaân quaû cuûa lyù tính
trong tính naêng khaû nieäm khoâng ra ñôøi hay khoâng khôûi ñaàu trong moät thôøi
B580 gian naøo ñoù ñeå taïo ra moät keát quaû. Vì, neáu khoâng nhö vaäy, baûn thaân noù laïi
phaûi phuïc tuøng quy luaät töï nhieân cuûa nhöõng hieän töôïng, trong chöøng möïc
nhöõng chuoãi nhaân quaû bò quy ñònh theo thôøi gian, vaø trong tröôøng hôïp ñoù,
tính nhaân quaû laø Töï nhieân chöù khoâng phaûi laø Töï do nöõa. Do vaäy, chuùng ta
coù theå noùi raèng: neáu lyù tính coù theå coù tính nhaân quaû trong quan heä vôùi
nhöõng hieän töôïng, thì noù laø moät quan naêng, qua ñoù, ñieàu kieän caûm tính cuûa
moät chuoãi thöôøng nghieäm cuûa nhöõng keát quaû môùi coù theå baét ñaàu. Vì ñieàu
kieän [khaû nieäm] ôû beân trong lyù tính khoâng phaûi laø caûm tính, cho neân khoâng
töï mình baét ñaàu. Trong tröôøng hôïp naøy, quaû laø coù moät ñieàu maø chuùng ta
thieáu trong moïi chuoãi thöôøng nghieäm, ñoù laø: baûn thaân ñieàu kieän cuûa moät
chuoãi tieáp dieãn cuûa nhöõng söï kieän laïi coù theå laø voâ-ñieàu
kieän-thöôøng nghieäm (empirischunbedingt)*. Bôûi vì ôû ñaây, ñieàu kieän
[nguyeân nhaân] laø ôû beân ngoaøi chuoãi nhöõng hieän töôïng (töùc ôû trong caùi khaû
nieäm), vaø do ñoù khoâng phuïc tuøng ñieàu kieän caûm tính naøo cuõng nhö tính quy
ñònh thôøi gian naøo thoâng qua nguyeân nhaân ñi tröôùc.

Daàu vaäy, chính nguyeân nhaân naøy cuõng thuoäc veà chuoãi nhöõng hieän
töôïng trong moät moái quan heä khaùc. Baûn thaân con ngöôøi cuõng laø hieän
töôïng. YÙ chí cuûa con ngöôøi coù moät tính naêng thöôøng nghieäm laøm nguyeân
nhaân (thöôøng nghieäm) cho taát caû moïi haønh vi cuûa con ngöôøi. Khoâng coù moät
ñieàu kieän naøo quy ñònh con ngöôøi phuø hôïp vôùi tính naêng naøy maø khoâng
ñöôïc chöùa ñöïng trong chuoãi nhöõng keát quaû Töï nhieân vaø khoâng tuaân theo
quy luaät cuûa chuùng, [do ñoù] theo tính naêng naøy, khoâng theå baét gaëp moät tính
nhaân quaû voâ-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm naøo cuûa caùi gì dieãn ra trong thôøi
gian. Vì theá, khoâng coù moät haønh vi ñöôïc mang laïi naøo (vì noù chæ coù theå
ñöôïc tri giaùc nhö laø hieän töôïng) maø laïi töï mình baét ñaàu moät caùch tuyeät ñoái.
Theá nhöng, ngöôøi ta laïi khoâng theå noùi veà lyù tính raèng: tröôùc traïng thaùi maø
B581 lyù tính quy ñònh yù chí thì ñaõ coù moät traïng thaùi khaùc ñi tröôùc, trong ñoù baûn
thaân traïng thaùi sau naøy bò quy ñònh. Bôûi baûn thaân lyù tính khoâng phaûi laø hieän
töôïng vaø khoâng phuïc tuøng ñieàu kieän naøo cuûa caûm naêng, neân ôû beân trong noù
- keå caû veà maët tính nhaân quaû - khoâng coù moät chuoãi tieáp dieãn veà thôøi gian

laø ñöôïc quy cho taùc ñoäng thuaàn tuùy cuûa Töï do, bao nhieâu laø cho Töï nhieân ñôn thuaàn, cho caùc khieám
khuyeát veà tính khí maø ta khoâng coù loãi, hoaëc nhôø phaåm chaát [ñöôïc phuù baåm] ñaày may maén (merito
fortunae) cuûa tính khí naøy laø nhöõng ñieàu khoâng ai coù theå doø tìm, vaø vì theá cuõng khoâng theå phaùn xeùt
moät caùch hoaøn toaøn coâng bình.
* (1)
Voâ-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm (empirischunbedingt): xem chuù thích cho B559. (N.D).

614
 naøo vaø do ñoù, ñònh luaät naêng ñoäng cuûa Töï nhieân quy ñònh chuoãi tieáp dieãn
theo nhöõng quy luaät khoâng theå ñöôïc aùp duïng vaøo cho lyù tính ñöôïc.

Vaäy, lyù tính laø ñieàu kieän thöôøng toàn (beharrlich) cuûa moïi haønh vi yù
chí maø thoâng qua nhöõng haønh vi aáy, con ngöôøi xuaát hieän ra [nhö laø hieän
töôïng]. Moãi moät haønh vi ñeàu ñöôïc quy ñònh töø tröôùc khi noù dieãn ra trong
tính naêng thöôøng nghieäm. [Nhöng], veà phöông dieän tính naêng khaû nieäm
maø moãi haønh vi chæ laø nieäm thöùc caûm tính cuûa noù, laïi khoâng coù Caùi tröôùc
hay Caùi sau naøo coù giaù trò ôû ñaây caû, vaø moãi haønh vi - khoâng xeùt ñeán quan
heä thôøi gian - cuøng ñöùng chung vôùi nhöõng hieän töôïng khaùc trong tính naêng
naøy laø keát quaû tröïc tieáp cuûa tính naêng khaû nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy; do
ñoù, lyù tính haønh ñoäng töï do, khoâng bò quy ñònh trong chuoãi nhöõng nguyeân
nhaân töï nhieân bôûi caùc nguyeân nhaân beân ngoaøi hay beân trong ñi tröôùc veà
maët thôøi gian. | Vaø ngöôøi ta khoâng theå xem söï Töï do naøy cuûa lyù tính chæ
moät caùch tieâu cöïc (negativ) nhö laø söï ñoäc laäp vôùi nhöõng ñieàu kieän thöôøng
nghieäm (vì nhö theá quan naêng lyù tính aét seõ ngöng khoâng coøn laø moät nguyeân
nhaân cuûa nhöõng hieän töôïng ñöôïc nöõa), traùi laïi phaûi bieåu thò noù moät caùch
tích cöïc (positiv) thoâng qua moät quan naêng töï mình baét ñaàu moät chuoãi
nhöõng söï kieän, khieán cho trong baûn thaân noù tuy khoâng coù gì baét ñaàu caû,
B582 nhöng - nhö laø ñieàu kieän [nguyeân nhaân] voâ-ñieàu kieän cuûa baát kyø haønh vi yù
chí naøo - khoâng cho pheùp moät ñieàu kieän naøo ñi tröôùc veà maët thôøi gian ñöùng
treân noù caû, traùi laïi coù theå baét ñaàu keát quaû cuûa noù trong chuoãi nhöõng hieän
töôïng, nhöng laïi khoâng bao giôø coù theå taïo neân moät söï baét ñaàu ñaàu tieân
tuyeät ñoái ôû trong chuoãi hieän töôïng.

Ñeå giaûi thích Nguyeân taéc ñieàu haønh naøy cuûa lyù tính baèng moät ví duï
laáy töø vieäc söû duïng thöôøng nghieäm Nguyeân taéc naøy,- khoâng phaûi ñeå xaùc
nhaän Nguyeân taéc (vì caùc baèng côù [thöôøng nghieäm] nhö theá khoâng thích
duïng (untauglich) ñeå chöùng minh caùc khaúng ñònh sieâu nghieäm) - ngöôøi ta
thöû laáy moät haønh vi yù chí, chaúng haïn moät söï vu khoáng aùc yù, qua ñoù moät caù
nhaân ñaõ mang laïi moät söï xaùo troän naøo ñoù cho xaõ hoäi; vaø ngöôøi ta tröôùc heát
phaûi ñieàu tra caùc nguyeân nhaân gaây ra söï xaùo troän, ñeå töø ñoù ñaùnh giaù xem
laøm theá naøo coù theå quy keát söï kieän naøy cuøng vôùi moïi haäu quaû cuûa noù cho
ngöôøi kia. Nhaèm muïc ñích tröôùc, ngöôøi ta xem xeùt tính naêng thöôøng
nghieäm cuûa ngöôøi ñoù cho ñeán taän caùc nguoàn goác, vaø tìm thaáy nguoàn goác aáy
ôû trong söï giaùo duïc toài teä, trong moâi tröôøng xaõ hoäi xaáu xa, roài moät phaàn ñoå
cho tính tình baåm sinh khoâng bieát lieâm sæ, phaàn khaùc laïi ñoå cho söï thieáu suy
nghó vaø thieáu caån troïng lôøi noùi, cuõng nhö khoâng queân löu yù ñeán caùc nguyeân
nhaân ngaãu nhieân ñaõ gaây ra haønh vi aáy. Trong taát caû caùc ñieàu treân, ngöôøi ta
ñaõ tieán haønh ñieàu tra theo phöông phaùp gioáng nhö trong vieäc nghieân cöùu
noùi chung veà chuoãi nhöõng nguyeân nhaân quy ñònh cho moät keát quaû ñöôïc
mang laïi trong töï nhieân. Theá nhöng, duø ngöôøi ta tin raèng haønh vi treân laø bò
quy ñònh bôûi caùc nguyeân nhaân vöøa keå, ngöôøi ta vaãn leân aùn thuû phaïm khoâng
vì caùc ñieàu aáy, töùc laø khoâng phaûi leân aùn moät con ngöôøi vì baåm tính töï nhieân

615
 khoâng may maén, vì nhöõng hoaøn caûnh ñaõ taùc ñoäng nôi hoï, thaäm chí cuõng
B583 khoâng vì caùc tieàn söï cuûa hoï, maø bôûi vì ngöôøi ta ñaõ giaû ñònh tieân quyeát raèng:
coù theå hoaøn toaøn gaït sang moät beân vieäc ngöôøi aáy nhö theá naøo, cuõng nhö
xem chuoãi caùc ñieàu kieän ñaõ qua nhö laø ñaõ khoâng xaûy ra, ngöôïc laïi, xem
haønh vi aáy nhö laø hoaøn toaøn voâ-ñieàu kieän trong quan heä vôùi tình traïng tröôùc
ñoù, nhö theå thuû phaïm ñaõ khôûi ñaàu moät chuoãi caùc haäu quaû hoaøn toaøn töï
mình. Söï leân aùn naøy laø döïa treân moät quy luaät cuûa lyù tính, ñöôïc ta xem nhö
laø moät nguyeân nhaân voán ñaõ coù theå vaø phaûi quy ñònh haønh vi cuûa con ngöôøi
moät caùch khaùc, khoâng xeùt ñeán moïi ñieàu kieän thöôøng nghieäm vöøa keå. Vaø
ngöôøi ta cuõng khoâng nhìn tính nhaân quaû cuûa lyù tính ñôn thuaàn nhö laø
nguyeân nhaân song haønh (Konkurrenz) [vôùi nguyeân nhaân caûm tính] maø nhö
laø hoaøn chænh, troïn veïn töï noù, cho duø giaû thöû caùc ñoäng cô caûm tính khoâng
uûng hoä maø phaûn ñoái haønh vi ñoù ñi nöõa; nhö vaäy, haønh vi ñöôïc ñaùnh giaù
theo tính naêng khaû nieäm cuûa noù, vaø keû vu khoáng, ngay trong giaây phuùt vu
khoáng, ñaõ hoaøn toaøn coù loãi; do ñoù lyù tính - baát keå moïi ñieàu kieän thöôøng
nghieäm - ñaõ hoaøn toaøn töï do vaø khi laøm sai phaûi chòu hoaøn toaøn traùch
nhieäm.

Ngöôøi ta deã nhaän ra phaùn ñoaùn quy traùch nhieäm naøy [laø hieån nhieân]
vì trong tö duy, ta ñaõ hình dung lyù tính khoâng heà bò kích ñoäng bôûi moïi caûm
naêng; noù khoâng heà bieán ñoåi (cho duø caùc hieän töôïng cuûa noù, töùc laø phöông
caùch noù bieåu loä ra trong caùc haäu quaû thì bieán ñoåi); trong noù khoâng coù traïng
B584 thaùi naøo ñi tröôùc ñeå quy ñònh traïng thaùi sau, do ñoù noù khoâng heà thuoäc veà
chuoãi cuûa caùc ñieàu kieän caûm tính ñaõ laøm cho caùc hieän töôïng trôû thaønh taát
yeáu theo nhöõng ñònh luaät töï nhieân. Noù, lyù tính, coù maët trong moïi haønh vi
cuûa con ngöôøi trong moïi ñieàu kieän thôøi gian vaø vaãn laø chính noù, duø baûn
thaân noù khoâng ôû trong thôøi gian, chaúng haïn khoâng rôi vaøo moät traïng thaùi
môùi maø tröôùc ñoù noù chöa coù; ñoái vôùi traïng thaùi, noù laø caùi quy ñònh, chöù
khoâng phaûi laø caùi coù theå bò quy ñònh. Do ñoù, ngöôøi ta khoâng theå hoûi: taïi sao
lyù tính ñaõ khoâng töï quy ñònh moät caùch khaùc? maø chæ coù theå hoûi: taïi sao noù
ñaõ khoâng quy ñònh nhöõng hieän töôïng moät caùch khaùc baèng tính nhaân quaû
cuûa noù? Nhöng caâu hoûi naøy laïi khoâng theå traû lôøi ñöôïc. Vì hoïa chaêng moät
tính naêng khaû nieäm naøo khaùc môùi mang laïi moät tính naêng thöôøng nghieäm
khaùc ñöôïc; vaø khi ta noùi, baát keå quaù khöù nhö theá naøo, ngöôøi bò keát toäi noùi
treân vaãn coù theå khoâng thöïc hieän vieäc vu khoáng, thì ñieàu naøy chæ coù nghóa laø
haønh vi tröïc tieáp phuïc tuøng quyeàn löïc cuûa lyù tính, vaø lyù tính - trong tính
nhaân quaû cuûa noù - khoâng bò phuïc tuøng baát kyø ñieàu kieän naøo cuûa hieän töôïng
vaø cuûa tieán trình thôøi gian, [cho neân] söï khaùc nhau veà thôøi gian - tuy laø söï
khaùc nhau chuû yeáu giöõa nhöõng hieän töôïng vôùi nhau, bôûi chuùng khoâng phaûi
laø nhöõng Vaät [töï-thaân], do ñoù khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân nhaân töï-thaân,-
laïi khoâng theå taïo neân söï khaùc nhau cuûa haønh vi trong quan heä vôùi lyù tính.

B585 Do ñoù, trong söï phaùn ñoaùn caùc haønh vi töï do [cuûa yù chí] veà phöông
dieän tính nhaân quaû cuûa chuùng, chuùng ta chæ coù theå ñaït tôùi nguyeân nhaân khaû
nieäm chöù khoâng theå vöôït ra cao hôn ñöôïc nöõa; chuùng ta coù theå nhaän thöùc

616
 raèng lyù tính laø töï do, töùc laø quy ñònh ñoäc laäp vôùi caûm naêng, vaø, baèng caùch
ñoù, coù theå laø ñieàu kieän caûm tính-voâ-ñieàu kieän (sinnlich-unbedingt)* cuûa
nhöõng hieän töôïng. Nhöng taïi sao tính naêng khaû nieäm mang laïi chính ngay
caùc hieän töôïng naøy cuõng nhö mang laïi tính naêng thöôøng nghieäm nhö theá
trong caùc hoaøn caûnh nhaát ñònh, caâu hoûi naøy laïi vöôït quaù xa ra khoûi moïi
quan naêng cuûa lyù tính chuùng ta ñeå coù theå traû lôøi ñöôïc, thaäm chí vöôït khoûi
thaåm quyeàn cuûa lyù tính ngay caû trong vieäc chæ ñaët ra caâu hoûi, bôûi nhö theá
cuõng gioáng nhö hoûi: taïi sao ñoái töôïng sieâu nghieäm cuûa tröïc quan caûm tính
beân ngoaøi cuûa ta cuõng chæ mang laïi chính tröïc quan trong khoâng gian chöù
khoâng phaûi moät tröïc quan naøo khaùc. Chæ coù ñieàu, vaán ñeà maø ta phaûi giaûi
quyeát khoâng buoäc ta phaûi traû lôøi caâu hoûi aáy, vì vaán ñeà voán chæ laø: phaûi
chaêng Töï do maâu thuaãn vôùi söï taát yeáu töï nhieân trong cuøng moät haønh vi,
vaø ñieàu naøy chuùng ta ñaõ traû lôøi ñaày ñuû, vì ñaõ vaïch roõ raèng: nôi moät haønh vi,
moät moái quan heä vôùi caùc ñieàu kieän coù theå hoaøn toaøn khaùc vôùi moái quan heä
kia; quy luaät cuûa Töï nhieân khoâng taùc ñoäng ñeán quy luaät cuûa Töï do, do ñoù
caû hai ñeàu coù theå toàn taïi ñoäc laäp vôùi nhau vaø khoâng gaây trôû ngaïi gì cho
nhau.

------------------o0o------------------

Ngöôøi ta phaûi löu yù raèng: qua phaàn trình baøy treân, muïc ñích cuûa
chuùng ta khoâng phaûi laø muoán chöùng minh söï toàn taïi hieän thöïc
(Wirklichkeit) cuûa Töï do nhö laø cuûa moät quan naêng chöùa ñöïng nguyeân
nhaân cho nhöõng ñoái töôïng cuûa theá giôùi caûm tính cuûa chuùng ta. Bôûi vì, ngoaøi
B586 vieäc ñieàu ñoù khoâng phaûi laø moät söï xem xeùt sieâu nghieäm [veà ñieàu kieän khaû
theå] voán chæ ñôn thuaàn laøm vieäc vôùi caùc khaùi nieäm; vieäc chöùng minh aáy
cuõng khoâng theå thaønh coâng, vì ta khoâng bao giôø coù theå suy ra töø kinh
nghieäm nhöõng gì khoâng ñöôïc suy töôûng theo nhöõng quy luaät cuûa kinh
nghieäm. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng ñaõ khoâng heà muoán chöùng minh khaû theå
cuûa Töï do, bôûi ñieàu naøy cuõng seõ khoâng thaønh coâng, vì ta khoâng theå nhaän
thöùc ñöôïc khaû theå noùi chung chæ töø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm ñôn thuaàn veà
baát kyø nguyeân nhaân hieän thöïc vaø tính nhaân quaû naøo. ÔÛ ñaây, Töï do chæ ñöôïc
baøn nhö laø moät YÙ nieäm sieâu nghieäm, qua ñoù lyù tính suy töôûng chuoãi nhöõng
ñieàu kieän trong [theá giôùi] hieän töôïng thoâng qua caùi Voâ-ñieàu kieän-caûm tính
[thöôøng nghieäm] nhö laø coù theå baét ñaàu moät caùch tuyeät ñoái, nhöng ñoàng thôøi
[vôùi caùch suy töôûng naøy] lyù tính rôi vaøo moät nghòch lyù (Antinomie) vôùi
chính quy luaät maø noù ñaõ ñeà ra cho vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc
tính. Chöùng minh raèng nghòch lyù naøy chæ döïa treân moät aûo töôïng ñôn thuaàn,

*
“caûm tính-voâ-ñieàu kieän”: gioáng nhö “thöôøng nghieäm-voâ-ñieàu kieän” (empiris-chunbedingt).
Xem B559. (N.D).

617
vaø cho thaáy ít ra Töï nhieân khoâng maâu thuaãn gì vôùi tính nhaân quaû töø Töï do,
ñoù laø ñieàu duy nhaát maø chuùng ta ñaõ coù theå laøm ñöôïc, vaø ñoù cuõng laø ñieàu
duy nhaát chuùng ta thöïc söï quan taâm ôû ñaây.

618
B587 IV.

GIAÛI QUYEÁT YÙ NIEÄM VUÕ TRUÏ HOÏC

VEÀ CAÙI TOAØN THEÅ CUÛA SÖÏ PHUÏ THUOÄC
VEÀ MAËT TOÀN TAÏI NOÙI CHUNG CUÛA
NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG

Trong caùc phaàn tröôùc, chuùng ta ñaõ xem xeùt nhöõng söï bieán ñoåi cuûa theá
giôùi caûm tính trong chuoãi naêng ñoäng cuûa noù, trong ñoù moãi söï bieán ñoåi phuïc
tuøng moät caùi khaùc nhö laø phuïc tuøng nguyeân nhaân cuûa noù. Baây giôø, chuoãi
cuûa nhöõng traïng thaùi naøy chæ phuïc vuï cho ta nhö laø söï höôùng daãn ñeå ñaït tôùi
moät söï Toàn taïi coù theå laøm ñieàu kieän toái cao cho moïi caùi bieán ñoåi, ñoù laø
Höõu theå toái cao. ÔÛ ñaây, vaán ñeà khoâng phaûi chæ laø tính nhaân quaû voâ-ñieàu
kieän nöõa maø laø chính baûn thaân söï toàn taïi voâ-ñieàu kieän cuûa Baûn theå [toái
cao] aáy. Vaäy, chuoãi maø chuùng ta ñang coù thöïc ra chæ laø chuoãi cuûa nhöõng
khaùi nieäm, chöù khoâng phaûi chuoãi cuûa nhöõng tröïc quan, trong chöøng möïc
tröïc quan naøy laø ñieàu kieän cho tröïc quan khaùc.

Nhöng ngöôøi ta deã thaáy ngay [moät caùch hieån nhieân] raèng: vì leõ taát caû
nhöõng gì ôû trong toång theå (Inbegriff) cuûa nhöõng hieän töôïng ñeàu laø coù theå
bieán ñoåi, do ñoù, laø coù-ñieàu kieän trong söï Toàn taïi, neân trong chuoãi cuûa söï
toàn taïi phuï thuoäc, khoâng theå coù moät maét xích voâ-ñieàu kieän naøo maø söï toàn
taïi cuûa noù laø tuyeät ñoái voâ-ñieàu kieän; cho neân, giaû thöû nhöõng hieän töôïng
ñeàu laø nhöõng Vaät-töï thaân thì cuõng theá, ñieàu kieän cuøng vôùi caùi coù-ñieàu kieän
bao giôø cuõng thuoäc veà cuøng moät chuoãi nhöõng tröïc quan, vaø moät Höõu theå
taát yeáu, nhö laø ñieàu kieän [toái cao] cho söï toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng
B588 trong theá giôùi caûm tính cuõng khoâng bao giôø coù theå coù ñöôïc.

Theá nhöng, söï quy thoaùi naêng ñoäng töï noù coù ñaëc ñieåm rieâng vaø coù söï
khaùc bieät vôùi söï quy thoaùi toaùn hoïc ôû choã: söï quy thoaùi toaùn hoïc chæ thöïc
söï lieân quan ñeán söï toå hôïp cuûa nhöõng boä phaän thaønh moät caùi toaøn boä, hoaëc
laø söï phaân chia moät caùi toaøn boä ra thaønh nhöõng boä phaän cuûa noù, neân nhöõng
ñieàu kieän cuûa chuoãi naøy bao giôø cuõng nhö laø nhöõng boä phaän cuûa söï phaân
chia, do ñoù, nhö laø ñoàng tính (gleichartig), cho neân phaûi ñöôïc xem nhö laø
nhöõng hieän töôïng. | Thay vì nhö vaäy, trong söï quy thoaùi naêng ñoäng, vì leõ
noù khoâng lieân quan ñeán khaû theå cuûa moät caùi toaøn boä voâ-ñieàu kieän töø nhöõng
boä phaän ñaõ ñöôïc mang laïi, hoaëc laø ñeán khaû theå cuûa moät boä phaän voâ-ñieàu
kieän cho moät toaøn boä ñaõ ñöôïc mang laïi, maø chæ lieân quan ñeán vieäc daãn xuaát
[ruùt ra, Ableitung] moät traïng thaùi töø nguyeân nhaân cuûa noù, hoaëc laø daãn xuaát
söï toàn taïi baát taát cuûa baûn thaân baûn theå töø moät baûn theå taát yeáu, cho neân ñieàu
kieän [toái cao] khoâng nhaát thieát phaûi taïo neân moät chuoãi thöôøng nghieäm cuøng
vôùi caùi coù-ñieàu kieän [nhö tröôøng hôïp tröôùc].

619
 Do ñoù, ñoái vôùi Nghòch lyù giaû taïo [sau cuøng] ñang baøn, vaãn coøn coù moät
loái thoaùt cho ta, ñoù laø caû hai meänh ñeà ñoái laäp töông phaûn nhau vaãn coù theå
ñoàng thôøi cuøng ñuùng trong moái quan heä khaùc nhau, khieán cho moïi söï vaät
cuûa theá giôùi caûm tính tuy ñuùng laø baát taát, do ñoù luoân luoân chæ coù moät söï toàn
taïi coù ñieàu kieän-thöôøng nghieäm (empirischbedingt), tuy nhieân ñoái vôùi toaøn
boä chuoãi thì moät ñieàu kieän khoâng-thöôøng nghieäm, töùc laø moät Höõu theå taát
yeáu-voâ-ñieàu kieän vaãn coù theå coù ñöôïc. Bôûi leõ, Höõu theå naøy, vôùi tö caùch laø
ñieàu kieän [nguyeân nhaân] khaû nieäm, khoâng heà thuoäc veà chuoãi nhö laø moät
maét xích cuûa chuoãi (caøng khoâng phaûi nhö laø maét xích toái cao), vaø cuõng
khoâng taïo neân moät maét xích naøo cuûa chuoãi moät caùch voâ-ñieàu kieän-thöôøng
nghieäm (empirischunbe-dingt), traùi laïi vaãn ñeå yeân toaøn boä theá giôùi caûm tính
trong söï toàn taïi thöôøng nghieäm-coù ñieàu kieän xuyeân suoát qua moïi maét xích
cuûa noù. Vaäy trong tröôøng hôïp naøy coù moät phöông caùch laáy moät caùi toàn taïi
voâ-ñieàu kieän laøm cô sôû cho nhöõng hieän töôïng, khaùc vôùi tính nhaân quaû
thöôøng nghieäm-voâ-ñieàu kieän (tính nhaân quaû cuûa Töï do) nhö trong phaàn
B589 tröôùc ñaây, ñoù laø: ñoái vôùi vaán ñeà Töï do, baûn thaân söï vaät nhö laø Nguyeân
nhaân (Ursache) (Substantia phaenomenon: baûn theå nhö laø hieän töôïng),
vaø vì theá vaãn thuoäc veà trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän, vaø chæ coù tính nhaân
quaû (Kausalität) cuûa noù laø ñöôïc suy töôûng nhö laø khaû nieäm; coøn ôû ñaây,
Höõu theå taát yeáu phaûi ñöôïc suy töôûng nhö laø hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi
chuoãi cuûa theá giôùi caûm tính (nhö laø ens extramundanum) [latinh - Höõu theå
naèm beân ngoaøi theá giôùi] vaø ñôn thuaàn khaû nieäm thoâi, chæ nhôø ñoù môùi coù
theå traùnh ñöôïc vieäc baûn thaân Höõu theå naøy cuõng phaûi phuïc tuøng quy luaät veà
tính baát taát vaø quy luaät veà söï phuï thuoäc cuûa moïi hieän töôïng [vaøo trong moät
chuoãi, veà maët toàn taïi].

Vaäy, Nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính ñoái vôùi vaán ñeà ñang ñaët ra
cho chuùng ta ôû ñaây laø: taát caû nhöõng gì trong theá giôùi caûm tính ñeàu coù söï
toàn taïi thöôøng nghieäm-coù ñieàu kieän, vaø khoâng ôû ñaâu trong theá giôùi naøy xeùt
veà phöông dieän tính chaát laïi coù moät tính taát yeáu voâ-ñieàu kieän, töùc laø: khoâng
coù maét xích naøo cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän maø ta khoâng luoân luoân chôø ñôïi
raèng noù coù ñieàu kieän thöôøng nghieäm ôû trong moät kinh nghieäm khaû höõu, vaø,
trong khaû naêng coù theå, ta phaûi ñi tìm ñieàu kieän naøy, vaø khoâng coù gì cho
pheùp ta ñöôïc daãn xuaát baát kyø moät söï toàn taïi naøo töø moät ñieàu kieän ôû beân
ngoaøi chuoãi thöôøng nghieäm, hoaëc xem baûn thaân ñieàu kieän ñoù nhö laø ôû trong
chuoãi, nhöng laïi ñoäc laäp vaø töï chuû tuyeät ñoái; nhöng ñoàng thôøi qua ñoù cuõng
khoâng ñöôïc hoaøn toaøn baùc boû raèng toaøn boä chuoãi [töï nhieân] vaãn coù theå
B590 ñaët neàn taûng trong moät Höõu theå khaû nieäm naøo ñoù (laø caùi, vì theá, thoaùt
ly khoûi moïi ñieàu kieän thöôøng nghieäm, vaø hôn theá, coøn chöùa ñöïng ñieàu
kieän cho khaû theå cuûa moïi hieän töôïng naøy).

Nhöng nhö vaäy ta cuõng khoâng heà coù yù chöùng minh söï toàn taïi taát yeáu-
voâ-ñieàu kieän cuûa moät Höõu theå [toái cao] hay duø chæ chöùng minh khaû theå
cuûa moät ñieàu kieän ñôn thuaàn khaû nieäm ñeå laáy ñoù laøm neàn taûng cho söï toàn

620
 taïi cuûa nhöõng hieän töôïng thuoäc theá giôùi caûm tính. | Traùi laïi, ñieàu naøy cuõng
chæ gioáng nhö khi ta giôùi haïn lyù tính khoâng cho noù rôøi boû söï höôùng daãn cuûa
nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm ñeå laïc böôùc vaøo caùc lyù leõ giaûi thích coù tính
sieâu vieät, khoâng theå coù söï dieãn taû in concreto [trong cuï theå] naøo, thì ôû maët
khaùc, cuõng giôùi haïn quy luaät cuûa vieäc söû duïng giaùc tính thöôøng nghieäm
ñôn thuaàn ôû choã noù khoâng ñöôïc quyeát ñònh veà khaû theå cuûa moïi söï vaät noùi
chung vaø vì theá, giaùc tính khoâng ñöôïc xem caùi khaû nieäm laø khoâng theå coù
ñöôïc, maëc duø caùi khaû nieäm khoâng ñöôïc ta duøng ñeå giaûi thích nhöõng hieän
töôïng [moät caùch thöôøng nghieäm]. Vaäy, qua ñoù ta chæ muoán vaïch ra raèng,
tính baát taát xuyeân suoát cuûa moïi söï vaät trong töï nhieân cuøng vôùi taát caû nhöõng
ñieàu kieän (thöôøng nghieäm) cuûa chuùng vaãn hoaøn toaøn coù theå cuøng toàn taïi
chung vôùi tieàn ñeà cuûa yù chí veà moät ñieàu kieän taát yeáu, tuy raèng chæ ñôn
thuaàn khaû nieäm; töùc laø khoâng coù moät maâu thuaãn thöïc söï giöõa caùc khaúng
ñònh [ñoái laäp töông phaûn] nhau naøy, vaø do ñoù, caû hai ñeàu coù theå cuøng
ñuùng. Moät Höõu theå tuyeät ñoái taát yeáu cuûa giaùc tính nhö theá cho duø töï thaân
khoâng theå coù ñöôïc, thì ñieàu naøy cuõng khoâng hoaøn toaøn khoâng theå ñöôïc
suy ra töø tính taát yeáu phoå bieán vaø söï phuï thuoäc cuûa taát caû nhöõng gì thuoäc
veà theá giôùi caûm tính, cuõng nhö töø nguyeân taéc khoâng ñöôïc pheùp döøng laïi ôû
maét xích duy nhaát naøo cuûa theá giôùi naøy, trong chöøng möïc maét xích aáy vaãn
B591 laø baát taát ñeå vieän daãn ñeán moät nguyeân nhaân ôû beân ngoaøi theá giôùi. Lyù tính
ñi con ñöôøng cuûa noù trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm vaø [ñoàng thôøi]
ñi con ñöôøng ñaëc thuø rieâng cuûa noù trong vieäc söû duïng sieâu nghieäm.

Theá giôùi caûm tính khoâng chöùa ñöïng caùi gì khaùc hôn laø nhöõng hieän
töôïng; nhöng nhöõng hieän töôïng naøy chæ laø nhöõng bieåu töông ñôn thuaàn [cuûa
ta] vaø luoân luoân laïi laø coù-ñieàu kieän veà maët caûm tính; vaø vì ôû ñaây ta khoâng
bao giôø coù ñöôïc nhöõng Vaät-töï thaân ñeå laøm ñoái töôïng cho ta, neân khoâng coù
gì ñaùng ngaïc nhieân khi ta khoâng bao giôø coù quyeàn töø moät maét xích cuûa
nhöõng chuoãi thöôøng nghieäm - baát keå laø maét xích naøo - ñeå laøm moät böôùc
nhaûy ra beân ngoaøi söï noái keát cuûa caûm naêng, nhö theå nhöõng bieåu töôïng
thöôøng nghieäm laø nhöõng Vaät-töï thaân toàn taïi ôû beân ngoaøi cô sôû sieâu nghieäm
cuûa chuùng [töùc trong taâm thöùc ta] vaø ngöôøi ta coù theå rôøi boû cô sôû aáy ñeå ñi
tìm nguyeân nhaân cuûa söï toàn taïi cuûa noù ôû beân ngoaøi nhöõng bieåu töôïng. |
Ñieàu naøy ñuùng laø coù theå laøm ñöôïc ñoái vôùi nhöõng söï vaät baát taát, nhöng
khoâng theå laøm ñöôïc vôùi nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn veà nhöõng söï vaät maø
baûn thaân tính baát taát cuûa chuùng cuõng chæ laø hieän töôïng (Phänomen) vaø
khoâng theå daãn ñeán moät söï quy thoaùi naøo khaùc ngoaøi söï quy thoaùi quy ñònh
nhöõng hieän töôïng (Phänomen), töùc laø söï quy thoaùi coù tính thöôøng nghieäm.
Theá nhöng, suy töôûng veà moät cô sôû [nguyeân nhaân] khaû nieäm cuûa nhöõng
hieän töôïng, töùc laø cuûa theá giôùi caûm tính vaø suy töôûng veà nguyeân nhaân aáy
nhö laø ñöôïc giaûi phoùng ra khoûi tính baát taát cuûa nhöõng hieän töôïng thì laïi
khoâng traùi ngöôïc [maâu thuaãn] gì vôùi söï quy thoaùi thöôøng nghieäm khoâng bò
giôùi haïn trong chuoãi nhöõng hieän töôïng, cuõng nhö khoâng traùi ngöôïc vôùi tính
baát taát hoaøn toaøn cuûa chuùng. Ñoù cuõng chính laø ñieàu duy nhaát maø ta ñaõ phaûi

621
 laøm ñeå khaéc phuïc Nghòch lyù giaû taïo naøy vaø cuõng chæ coù theå laøm baèng
caùch nhö vaäy thoâi. Bôûi vì, baát cöù luùc naøo caùi ñieàu kieän cho moät caùi coù-
B592 ñieàu kieän (veà maët toàn taïi) cuõng laø caûm tính, vaø cuõng vì theá phaûi thuoäc veà
cuøng moät chuoãi, baûn thaân ñieàu kieän aáy cuõng laïi laø coù-ñieàu kieän (nhö Phaûn
ñeà cuûa Nghòch lyù thöù tö ñaõ chöùng minh). Vaäy, hoaëc laø söï ñoái laäp töông
phaûn vôùi lyù tính vaãn toàn taïi khi noù ñoøi hoûi caùi Voâ-ñieàu kieän, hoaëc caùi
Voâ-ñieàu kieän naøy phaûi ñöôïc ñaët vaøo trong caùi khaû nieäm ôû beân ngoaøi
chuoãi, maø tính taát yeáu cuûa noù khoâng ñoøi hoûi vaø cuõng khoâng cho pheùp moät
ñieàu kieän thöôøng nghieäm naøo vaø vì theá, laø taát yeáu voâ-ñieàu kieän ñoái vôùi
nhöõng hieän töôïng.

Vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù tính (trong quan heä vôùi nhöõng
ñieàu kieän cuûa söï toàn taïi trong theá giôùi caûm tính) khoâng bò taùc ñoäng naøo bôûi
vieäc thöøa nhaän moät Höõu theå ñôn thuaàn khaû nieäm, traùi laïi cöù tieáp tuïc ñi theo
nguyeân taéc veà tính baát taát hoaøn toaøn [cuûa nhöõng söï vaät] töø nhöõng ñieàu kieän
thöôøng nghieäm naøy ñeán nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm cao hôn, nhöng luùc
naøo cuõng laø thöôøng nghieäm. Nhöng, nguyeân taéc ñieàu haønh naøy [cuûa lyù tính]
thì laïi khoâng heà loaïi tröø vieäc giaû ñònh moät nguyeân nhaân khaû nieäm khoâng ôû
trong chuoãi, neáu vaán ñeà chæ lieân quan ñeán vieäc söû duïng thuaàn tuùy cuûa lyù
tính (veà phöông dieän caùc muïc ñích [thöïc haønh]). Bôûi vì trong tröôøng hôïp ñoù,
nguyeân nhaân khaû nieäm chæ coù yù nghóa laø cô sôû [nguyeân nhaân] ñôn thuaàn
sieâu nghieäm vaø khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc ñoái vôùi ta veà khaû theå cuûa
chuoãi caûm tính noùi chung, maø söï toàn taïi cuûa nguyeân nhaân naøy,- ñoäc laäp vôùi
moïi ñieàu kieän cuûa chuoãi caûm tính vaø laø taát yeáu-voâ-ñieàu kieän ñoái vôùi chuoãi
naøy - khoâng heà ñi ngöôïc laïi [maâu thuaãn] vôùi tính baát taát khoâng giôùi haïn cuûa
chuoãi caûm tính, vaø do ñoù, vôùi tieán trình quy thoaùi khoâng bao giôø keát thuùc
B593 trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm.

622
 NHAÄN XEÙT KEÁT LUAÄN VEÀ TOAØN BOÄ
NGHÒCH LYÙ CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Bao laâu chuùng ta, cuøng vôùi caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính [caùc YÙ nieäm]
cuûa mình, chæ ñôn thuaàn laáy caùi Toaøn theå cuûa nhöõng ñieàu kieän trong theá
giôùi caûm tính laøm ñoái töôïng, vaø [xem ñoù] laø caùi coù theå thoûa maõn ñoøi hoûi
cuûa lyù tính, caùc YÙ nieäm cuûa ta tuy laø sieâu nghieäm, nhöng vaãn coøn coù tính
vuõ truï hoïc. Nhöng bao laâu ta ñaët caùi Voâ-ñieàu kieän (laø muïc ñích nghieân cöùu
thöïc söï cuûa chuùng ta) vaøo trong caùi gì hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi theá giôùi
caûm tính, do ñoù, naèm beân ngoaøi moïi kinh nghieäm khaû höõu, caùc YÙ nieäm seõ
trôû thaønh sieâu vieät (transzendent); chuùng khoâng coøn chæ phuïc vuï cho vieäc
hoaøn taát troïn veïn vieäc söû duïng lyù tính thöôøng nghieäm nöõa (vieäc hoaøn taát
naøy maõi maõi laø moät YÙ nieäm khoâng bao giôø ñöôïc thöïc hieän maø phaûi luoân
luoân theo ñuoåi), traùi laïi, chuùng hoaøn toaøn taùch rôøi söï söû duïng thöôøng
nghieäm vaø töï bieán mình thaønh nhöõng ñoái töôïng maø chaát lieäu khoâng ñöôïc
laáy ra töø kinh nghieäm, cuõng nhö tính thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng cuõng
khoâng döïa vaøo söï hoaøn taát cuûa chuoãi thöôøng nghieäm maø laïi döïa treân caùc
khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm. Caùc YÙ nieäm sieâu vieät nhö vaäy ñöôïc pheùp
coù moät ñoái töôïng ñôn thuaàn khaû nieäm vôùi tö caùch laø moät ñoái töôïng sieâu
nghieäm maø ta khoâng bieát gì veà noù caû, theá nhöng laïi khoâng ñöôïc pheùp suy
töôûng veà noù nhö moät söï vaät coù theå ñöôïc xaùc ñònh baèng nhöõng thuoäc tính
noäi taïi vaø ñaëc thuø, vì ta khoâng coù caùc ñieàu kieän khaû theå (nhö laø ñoäc laäp vôùi
moïi khaùi nieäm thöôøng nghieäm) cuõng nhö khoâng coù söï bieän minh toái thieåu
naøo veà phía chuùng ta ñeå giaû ñònh moät ñoái töôïng nhö theá, do ñoù, [trong
tröôøng hôïp naøy] noù chæ laø moät vaät-tö töôûng (Gedankending) ñôn thuaàn. Daàu
B594 vaäy, trong soá taát caû caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc, chính YÙ nieäm [veà Höõu theå toái
cao] - nhö Nghòch lyù thöù tö ñaõ gaây ra - laø thuùc ñaåy ta daùm lieàu lónh ñi vaøo
böôùc naøy.

Bôûi vì söï toàn taïi hoaøn toaøn khoâng coù cô sôû töï thaân vaø bao giôø cuõng
coù-ñieàu kieän cuûa nhöõng hieän töôïng yeâu caàu ta phaûi ñi tìm moät caùi gì hoaøn
toaøn khaùc vôùi nhöõng hieän töôïng, do ñoù, laø moät ñoái töôïng khaû nieäm, ñeå nôi
ñoù tính baát taát naøy [coù theå] chaám döùt. Nhöng moät khi ta ñaõ töï cho pheùp
mình giaû ñònh moät toàn taïi hieän thöïc (Wirklichkeit) töï toàn ôû beân ngoaøi
laõnh vöïc cuûa toaøn boä caûm naêng, vaø nhöõng hieän töôïng chæ ñöôïc xem nhö laø
nhöõng phöông caùch bieåu töôïng baát taát cuûa nhöõng ñoái töôïng khaû nieäm, töùc
cuûa nhöõng Höõu theå baûn thaân laø nhöõng Trí tueä (Intelligenzen), ta khoâng coøn
caùch naøo khaùc laø duøng söï töông töï (Analogie) nhö khi ta söû duïng nhöõng
khaùi nieäm thöôøng nghieäm ñeå noùi veà nhöõng söï vaät khaû nieäm maø ta khoâng coù
chuùt nhaän thöùc naøo caû. Chính vì ta laøm quen vôùi caùi baát taát khoâng baèng
caùch gì khaùc hôn laø thoâng qua kinh nghieäm, nhöng ôû ñaây laïi noùi veà nhöõng
söï vaät khoâng theå laø nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm, neân ta seõ phaûi ruùt ra

623
 caùc hieåu bieát* veà chuùng töø caùi gì taát yeáu töï thaân, töùc laø töø nhöõng khaùi nieäm
thuaàn tuùy veà nhöõng söï vaät noùi chung. Cho neân, böôùc ñaàu tieân cuûa chuùng
ta ñi ra ngoaøi theá giôùi caûm tính buoäc ta phaûi baét ñaàu caùc hieåu bieát môùi
B595 meû cuûa ta baèng söï nghieân cöùu veà Höõu theå tuyeät ñoái taát yeáu, vaø töø nhöõng
khaùi nieäm veà Höõu theå naøy seõ ruùt ra nhöõng khaùi nieäm veà moïi söï vaät khaùc,
trong chöøng möïc chuùng ñôn thuaàn laø khaû nieäm, vaø ñoù laø vieäc ta seõ thöû laøm
trong chöông sau ñaây.

*
“Kenntnis”: söï hieåu bieát noùi chung (ñt: kennen: bieát, nhaän bieát); khaùc vôùi “Erkenntnis”: nhaän
thöùc [coù giaù trò khaùch quan]. (N.D).

624
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

12 PHEÂ PHAÙN VUÕ TRUÏ HOÏC THUAÀN LYÙ: CAÙC NGHÒCH LYÙ (ANTINOMIE) CUÛA LYÙ TÍNH
THUAÀN TUÙY (B433-595)

Phaàn naøy raát soâi noåi, haáp daãn nhöng cuõng raát daøi vaø hôi khoù ñoïc. Chuùng ta neân ñi töøng böôùc
vaø coá gaéng “taùi hieän” hoaëc “daøn döïng” laïi cho giaûn dò, saùng suûa ñeå deã theo doõi.

12.1 “Nghòch lyù” (Antinomie) laø gì?

Trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy, ta gaëp voâ soá nghòch lyù: vd: moät ngöôøi (hay moät coâng ty) ñoùng
goùp soá tieàn lôùn ñeå cöùu ñoùi. Vieäc quyeân goùp aáy laø moät ñoùng goùp thaät söï vaøo vieäc cöùu ñoùi hay
chæ ñeå “xoa dòu löông taâm” hoaëc töï quaûng caùo, phoâ tröông? Traû lôøi caùch naøo cuõng ñeàu laø caùc
khaúng ñònh höõu lyù cuûa lyù tính caû! Lyù do saâu xa cuûa hai caùch traû lôøi maâu thuaãn aáy laø: ta
muoán coù caâu traû lôøi toái haäu veà caùc ñieàu kieän tuyeät ñoái cuûa haønh vi quyeân goùp.

Vaäy, nghòch lyù (Antinomie) naûy sinh khi lyù tính rôi vaøo maâu thuaãn vì coù tham voïng

giaûi quyeát caùi gì coù tính tuyeät ñoái. “Nghòch lyù” (Antinomie) theo nghóa ñen laø söï nghòch
nhau (anti) cuûa caùc “lyù leõ” hay quy luaät (nomos). Kant duøng thuaät ngöõ naøy ñeå chæ vieäc lyù
tính con ngöôøi rôi vaøo voøng xoaùy cuûa hai quy luaät nghòch nhau, ñoù laø:

- moät beân, moïi caùi coù ñieàu kieän ñeàu phaûi quy veà moät caùi Voâ-ñieàu kieän;

- vaø beân kia, baát kyø ñieàu kieän naøo cuõng phaûi ñöôïc xem laø caùi coù-ñieàu kieän maø thoâi.

Theo nghóa roäng hôn, caùc nghòch lyù (baây giôø laø “soá nhieàu”) chæ moät caëp meänh ñeà maâu thuaãn
töông phaûn nhau (vd: Vuõ truï coù/khoâng coù khôûi ñaàu trong thôøi gian; Con ngöôøi coù/khoâng coù töï
do…), maëc duø moãi meänh ñeà ñeàu tuaân theo moät trong hai quy luaät treân cuûa lyù tính moät caùch
chaët cheõ veà maët laäp luaän chöù khoâng phaûi laø nguïy bieän tuøy tieän.

Nhö vaäy, “soá phaän” bi ñaùt cuûa lyù tính laø luoân rôi vaøo töï maâu thuaãn khi muoán baøn ñeán caùi
Tuyeät ñoái. Ngaøy nay, nhôø Kant, ta hieåu moät caùch khaù deã daøng nhöng tröôùc Kant, bao nhieâu
theá heä trieát gia khoâng thaáy nhö vaäy. Khi caùc keát luaän töông phaûn nhau, hoï ñeàu cho laø do laäp
tröôøng trieát hoïc khaùc nhau. Nhöng chính caùc keát luaän töông phaûn naøy ñaõ laøm Kant “tænh
giaác nguû giaùo ñieàu” vaø oâng laøm cho ngöôøi ñöông thôøi baát ngôø, kinh ngaïc khi laàn ñaàu tieân
chöùng minh baèng caùch nhìn môùi meû raèng: nguoàn goác gaây ra caùc maâu thuaãn khoâng phaûi
phaùt xuaát töø caùc laäp tröôøng trieát hoïc khaùc nhau, maø phaûi tìm ngay trong baûn thaân lyù tính
vôùi baûn chaát ñaày maâu thuaãn cuûa noù. Ñieàu môùi meû nöõa laø Kant phaùt hieän caùc maâu thuaãn
naøy moät caùch coù heä thoáng, vaïch roõ tính taát yeáu cuûa caùc maâu thuaãn aáy. (Anh A baûo böùc
töôøng maøu traéng; anh B baûo böùc töôøng maøu xanh, chöa ñuû ñeå taïo thaønh “nghòch lyù”. Nghòch

625
 lyù laø khi caùc maâu thuaãn laø “taát yeáu” (hôïp vôùi caùc quy luaät töông phaûn nhau) vaø laø “thieát yeáu”
cho vieäc nhaän thöùc veà ñoái töôïng. (Ví duï: “Töï do” laø thieát yeáu ñeå nhaän thöùc veà con ngöôøi,
khaùc vôùi “maøu traéng”, “maøu xanh” ñoái vôùi böùc töôøng).

12.2 Boán nghòch lyù töø boán caùi Voâ-ñieàu kieän

Khi ñi tìm caùi Voâ-ñieàu kieän trong vuõ truï, Kant phaùt hieän 4 caùi Voâ-ñieàu kieän nhö laø 4 yù nieäm
vuõ truï hoïc theå hieän trong 4 nghòch lyù vaø cuõng chæ coù theå coù 4 maø thoâi. Baûng danh muïc (Kant
raát thích “leân danh saùch” moãi khi coù theå laøm ñöôïc!) ôû trang B443 quaù ngaén goïn neân hôi khoù
hieåu, ta “taùi hieän” laïi cho roõ hôn nhö sau:

Phaùt xuaát töø ñònh nghóa cuûa Kant: “caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm khoâng gì khaùc hôn laø caùc
phaïm truø ñöôïc naâng leân thaønh caùi Voâ-ñieàu kieän” (B436), ta coù:

a) Söï troïn veïn tuyeät ñoái veà CAÁU TAÏO cuûa caùi toaøn theå cuûa moïi hieän töôïng:

Ñaây laø phaïm truø LÖÔÏNG ñöôïc naâng leân (cuõng gioáng nhö 3 yù nieäm kia laø baét nguoàn töø
ba phaïm truø coøn laïi), trong ñoù neâu caùc ñieàu kieän tuyeät ñoái cuûa khoâng gian, thôøi gian;
xeùt quaûng tính tuyeät ñoái cuûa vuõ truï vaø lòch söû cuûa vuõ truï: coù hay khoâng coù khôûi ñaàu trong
khoâng gian-thôøi gian.

b) Söï troïn veïn tuyeät ñoái veà söï PHAÂN CHIA cuûa caùi toaøn theå trong hieän töôïng.

Thöïc taïi trong khoâng gian laø vaät chaát. Ñieàu kieän beân trong cuûa vaät chaát laø caùc boä phaän,
vaø caùc boä phaän cuûa caùc boä phaän nhö laø caùc ñieàu kieän toái haäu cuûa vaät chaát. YÙ nieäm naøy
baøn veà vaán ñeà: nhöõng vieân gaïch toái haäu kieán taïo neân vuõ truï laø ñôn toá hay phöùc hôïp.
(Phaïm truø Chaát ñöôïc naâng leân thaønh caùi Voâ-ñieàu kieän).

c) Söï troïn veïn tuyeät ñoái veà NGUOÀN GOÁC RA ÑÔØI cuûa moät hieän töôïng noùi chung.

YÙ nieäm naøy baøn veà tính nhaân-quaû trong quan heä giöõa caùc hieän töôïng vôùi nhau, töùc veà
caùc nguyeân nhaân trong quan heä vôùi keát quaû, ñeå giaûi quyeát caâu hoûi raát xöa cuõ: coù töï do
hay khoâng? hay taát caû ñeàu phuïc tuøng tính taát ñònh cuûa Töï nhieân? (Phaïm truø Töông
quan ñöôïc naâng leân thaønh caùi Voâ-ñieàu kieän).

d) Söï troïn veïn tuyeät ñoái veà SÖÏ PHUÏ THUOÄC VEÀ MAËT TOÀN TAÏI cuûa nhöõng gì coù theå
bieán ñoåi trong hieän töôïng.

Moïi caùi toàn taïi (baát taát) ñeàu laø coù ñieàu kieän hay coù moät caùi taát yeáu voâ-ñieàu kieän? YÙ nieäm
naøy baøn veà söï toàn taïi / hay khoâng toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu. (Phaïm truø Hình thaùi
ñöôïc naâng leân thaønh caùi Voâ-ñieàu kieän).

Boán YÙ nieäm sieâu nghieäm treân ñaåy lyù tính vaøo caùc maâu thuaãn, ñöôïc Kant daøn döïng kheùo
leùo nhö moät cuoäc “luaän chieán” giöõa caùc “Nghòch lyù” noåi tieáng chia laøm 2 phe: Chính ñeà

626
 vaø Phaûn ñeà. Tröôùc khi ñöa ra caùc nhaän xeùt vaø tìm caùch giaûi quyeát caùc nghòch lyù aáy,
Kant khuyeân ta neân “löôïc traän” moät caùch voâ tö xem cuoäc luaän chieán xaûy ra nhö theá
naøo?

12.3 Cuoäc luaän chieán cuûa 4 Nghòch lyù (Antinomien)

Phuø hôïp vôùi hai quy luaät töông phaûn nhau cuûa lyù tính nhö noùi ôû treân, caùc luaän cöù töï do
tranh luaän theo quy luaät rieâng cuûa moãi beân, ñeàu coù lyù leõ chaët cheõ nhö nhau vaø khoâng ai
chòu thua keùm ai. Moãi beân duøng phöông phaùp phaûn chöùng, töùc xuaát phaùt töø laäp tröôøng cuûa
ñoái phöông ñeå chöùng minh söï voâ lyù vaø thieáu cô sôû cuûa noù. Kant trình baøy raát caën keõ (B454-
489), ôû ñaây ta chæ toùm taét laïi:

12.3.1 Nghòch lyù I giöõa caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm:

a) Chính ñeà: “Theá giôùi coù ñieåm khôûi ñaàu trong thôøi gian vaø cuõng bò giôùi haïn trong
khoâng gian”

- Chöùng minh:

+ Coù khôûi ñaàu trong thôøi gian: Neáu khoâng coù khôûi ñaàu, phaûi giaû ñònh moät chuoãi thôøi
gian voâ taän. Nhö vaäy, ñeán thôøi ñieåm hieän nay, aét phaûi coù moät thôøi gian voâ taän ñaõ troâi
qua. Chuoãi thôøi gian ñaõ troâi qua thì chæ coù theå höõu taän chöù khoâng theå voâ taän.

+ Coù khôûi ñaàu trong khoâng gian: töùc coù ranh giôùi haïn ñònh: Neáu khoâng coù ranh giôùi,
theá giôùi seõ laø moät toaøn theå voâ taän. Caùi voâ taän naøy laïi ñöôïc nhìn trong moät chuoãi thôøi
gian höõu taän laø ñieàu khoâng theå ñöôïc.

b) Phaûn ñeà: “Theá giôùi khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu vaø khoâng coù giôùi haïn trong khoâng
gian nhöng laø voâ taän veà thôøi gian laãn khoâng gian”

- Chöùng minh:

+ khoâng coù khôûi ñaàu trong thôøi gian: Neáu theá giôùi coù khôûi ñaàu, thì tröôùc khi khôûi ñaàu
ñaõ phaûi coù luùc chöa coù theá giôùi, töùc thôøi gian roãng. Trong thôøi gian roãng khoâng theå coù
khôûi ñaàu veà thôøi gian, cuõng khoâng coù söï ra ñôøi cuûa söï vaät naøo, töùc cuõng khoâng theå coù söï
ra ñôøi cuûa theá giôùi.

+ khoâng coù khôûi ñaàu trong khoâng gian: Neáu theá giôùi coù ranh giôùi, noù phaûi ôû trong moät
khoâng gian troáng. Quan heä cuûa theá giôùi vôùi moät khoâng gian troáng cuõng töùc laø khoâng
quan heä vôùi khoâng gian naøo caû. Neáu vaäy seõ khoâng coù quan heä naøo caû.

12.3.2 Nghòch lyù II

627
 - Chính ñeà: “Baát cöù baûn theå naøo trong theá giôùi ñeàu ñöôïc caáu taïo töø caùc ñôn toá vaø
khoâng coù gì toàn taïi maø baûn thaân khoâng phaûi laø ñôn toá hay laø taäp hôïp cuûa caùc ñôn
toá”

- Chöùng minh: Neáu khoâng coù caùi taäp hôïp cuûa caùc ñôn toá seõ khoâng coù gì toàn taïi, caû caùi taäp
hôïp laãn caùi ñôn toá. Haäu quaû traàm troïng: khoâng coù baûn theå naøo caû.

- Phaûn ñeà: “Khoâng söï vaät ña hôïp naøo trong theá giôùi ñöôïc caáu taïo töø caùc ñôn toá vaø
khoâng theå toàn taïi baát kyø ñôn toá naøo trong theá giôùi”

- Chöùng minh: Neáu coù caùi ña hôïp töø caùc ñôn toá, moãi ñôn toá chieám moät khoâng gian rieâng
vaø nhö vaäy coù caùc boä phaän cuûa khoâng gian. Nhöng moïi caùi thöïc toàn trong khoâng gian
ñeàu chöùa ñöïng caùi ña taïp neân khoâng theå laø ñôn toá.

12.3.3 Nghòch lyù III

- Chính ñeà: “Luaät nhaân quaû trong töï nhieân khoâng phaûi laø luaät nhaân quaû duy nhaát
ñuû giaûi thích söï phaùt sinh cuûa moïi hieän töôïng trong theá giôùi. Vaäy caàn thieát phaûi
thöøa nhaän moät nguyeân nhaân töï do ñeå giaûi thích troïn veïn caùc hieän töôïng naøy”.

- Chöùng minh: Neáu khoâng coù töï do ñeå khôûi ñaàu moät caùi gì môùi, moïi söï vaät ñeàu giaû ñònh
phaûi coù traïng thaùi ñi tröôùc. Theo ñònh luaät töï nhieân, moãi quan heä nhaân quaû phaûi coù moät
chuoãi nhaân quaû ñi tröôùc. Trong töï nhieân khoâng coù gì xaûy ra maø khoâng coù nguyeân nhaân,
vaäy khoâng coù caùi khôûi ñaàu. Nhöng khoâng coù khôûi ñaàu thì chuoãi nhaân quaû khoâng hoaøn
taát, traùi vôùi tính phoå quaùt khoâng haïn cheá cuûa baûn thaân ñònh luaät töï nhieân. Vaäy phaûi coù
moät nguyeân nhaân gì cho pheùp khôûi ñaàu moät chuoãi nhaân quaû (vd cuûa Kant: khieán toâi rôøi
khoûi gheá ngoài vaø gaây ra töø ñaàu moät chuoãi nhaân quaû môùi meû. B478). Kant goïi ñoù laø tính
töï khôûi tuyeät ñoái cuûa caùc nguyeân nhaân hay laø Töï do sieâu nghieäm.

- Phaûn ñeà: “Khoâng coù töï do, traùi laïi moïi söï vaät xaûy ra trong theá giôùi ñeàu chæ tuaân
theo caùc ñònh luaät cuûa töï nhieân”.

- Chöùng minh: Neáu coù töï do, khoâng chæ coù theå khôûi ñaàu moät chuoãi nhaân quaû baèng söï töï
khôûi maø baûn thaân tính nhaân quaû cuõng coù khôûi ñaàu. Nhö vaäy, khoâng coù gì xaûy ra tröôùc
ñoù ñeå caùi ñaõ xaûy ra ñöôïc xaùc ñònh baèng caùc quy luaät. Nhöng, baát kyø söï khôûi ñaàu haønh
ñoäng naøo cuõng phaûi coù söï toàn taïi cuûa nguyeân nhaân khi chöa haønh ñoäng. Vaäy söï khôûi
ñaàu baèng töï khôûi tuyeät ñoái giaû ñònh moät traïng thaùi khoâng coù quan heä naøo vôùi traïng thaùi
coù tröôùc ñoù. Caùi gì khoâng ôû trong quan heä hôïp quy luaät laø caùi khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc,
neân töï do chæ laø saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc”.

628
 Chuù yù: Nghòch lyù thöù 3 naøy raát quan troïng vôùi Kant, vì ñaây laø nôi ñaët cô sôû cho toøa nhaø Ñaïo
ñöùc hoïc quy moâ cuûa oâng vôùi quan nieäm veà “Meänh leänh tuyeät ñoái” (Kategorischer Imperativ)
vaø laø chuû ñeà tranh luaän baát taän: Coù Töï do khoâng hay taát caû chæ laø taát yeáu cuûa töï nhieân?

12.3.4 Nghòch lyù IV

- Chính ñeà: “Coù moät Höõu theå tuyeät ñoái taát yeáu thuoäc veà theá giôùi, hoaëc laø moät boä
phaän cuûa noù hoaëc laøm nguyeân nhaân cho noù”.

- Chöùng minh: Theá giôùi döïa treân caùc söï bieán ñoåi. Nhöng söï bieán ñoåi naøo cuõng caàn coù
ñieàu kieän taát yeáu. Vaäy chuoãi caùc ñieàu kieän muoán hoaøn chænh vaø troïn veïn phaûi coù moät
caùi Voâ ñieàu kieän tuyeät ñoái taát yeáu laøm tieàn ñeà. Caùi Voâ ñieàu kieän naøy phaûi thuoäc veà theá
giôùi bôûi moïi bieán ñoåi xaûy ra trong theá giôùi vaø khoâng theå suy töôûng veà chuùng ñoäc laäp vôùi
thôøi gian.

- Phaûn ñeà: “Khoâng coù moät Höõu theå naøo tuyeät ñoái taát yeáu duø ôû trong hay ôû ngoaøi theá

giôùi nhö laø nguyeân nhaân cuûa noù”.

- Chöùng minh: Neáu coù moät Höõu theå taát yeáu, töùc theá giôùi coù moät khôûi ñaàu nhöng baûn thaân
söï khôûi ñaàu naøy laïi khoâng coù nguyeân nhaân vì laø tuyeät ñoái taát yeáu. Ñoù laø ñieàu khoâng theå
coù ñöôïc theo caùc ñònh luaät cuûa Töï nhieân. Neáu Höõu theå taát yeáu ôû beân ngoaøi theá giôùi thì
khi baét ñaàu haønh ñoäng laïi thuoäc veà thôøi gian, töùc ôû trong theá giôùi, khoâng coøn tuyeät ñoái
taát yeáu nöõa.

12.4 Ñeå nhaän ñònh vaø tieán tôùi giaûi quyeát caùc Nghòch lyù treân, Kant vieát theâm 7 tieát vaø nhieàu
phaân ñoaïn, cho thaáy vaán ñeà laø raát phöùc taïp vaø quan troïng. Trong khi ñoù, ta khoâng queân
raèng phaàn Pheâ phaùn Thaàn hoïc thuaàn lyù (baøn veà YÙ theå sieâu nghieäm = Thöôïng ñeá) khoâng
keùm gay go ñang coøn chôø oâng ôû cuoái ñöôøng.

Chuùng ta ñieåm qua nhöõng yù chính:

12.4.1 Xeùt chung caû 4 nghòch lyù theå hieän 4 yù nieäm vuõ truï hoïc veà caùi Voâ-ñieàu kieän, ta thaáy
chuùng ñöôïc suy töôûng theo hai caùch khaùc nhau:

a) caùi Voâ-ñieàu kieän nhö laø maét xích toái haäu cuûa caû chuoãi hieän töôïng; hoaëc

b) caùi Voâ-ñieàu kieän nhö laø toaøn boä chuoãi hieän töôïng, nghóa laø caùc maét xích cuûa chuoãi
ñeàu laø coù-ñieàu kieän vaø chæ coù baûn thaân caû chuoãi voâ taän laø voâ-ñieàu kieän.

Töø hai caùch suy töôûng khaùc nhau aáy veà caùi Voâ-ñieàu kieän xuaát phaùt töø hai quy luaät
töông phaûn cuûa lyù tính maø phaùt trieån thaønh caùc khaúng quyeát giaùo ñieàu cuûa vuõ truï hoïc
thuaàn lyù. Caùch hieåu a. töông öùng trong lòch söû vôùi thuyeát duy lyù, caùch hieåu b. töông
öùng vôùi thuyeát duy nghieäm. Laäp tröôøng duy lyù theå hieän trong Chính ñeà; laäp tröôøng duy
nghieäm trong Phaûn ñeà.

629
12.4.2 Caâu hoûi ñaët ra ngay ôû ñaây laø: Ai coù theå ñöùng ra phaân xöû vaø giaûi quyeát cuoäc tranh caõi?
Kinh nghieäm chaêng? Kant cho raèng khoâng theå ñöôïc, vì caùc khaúng quyeát laø thuaàn tuùy
tö bieän neân caùc maâu thuaãn naøy khoâng theå ñöôïc giaûi quyeát baèng kinh nghieäm. Thieân
vaên hoïc hieän ñaïi tìm caùch ñöa ra caùc moâ hình giaûi thích “nguoàn goác” vuõ truï, chaúng
haïn nhö giaû thuyeát veà vuï noå lôùn Big Bang caùch ñaây khoaûng 15 tæ naêm. Moâ hình naøy
coù veû uûng hoä cho chính ñeà cuûa Nghòch lyù thöù nhaát: vuõ truï coù ñieåm khôûi ñaàu vaø baùc boû
Phaûn ñeà: vuõ truï khoâng coù khôûi ñaàu. Tuy nhieân, vuõ truï cuûa Thieân vaên hoïc laø vuõ truï
töông ñoái chöù khoâng theo nghóa tuyeät ñoái. Khoâng keå nhöõng baát caäp vaø baát ñoàng veà
maët nghieân cöùu thöôøng nghieäm, caùc caâu hoûi coøn laïi vaãn laø: Caùi gì xaûy ra tröôùc thôøi

ñieåm ñöôïc tính toaùn? “Vaät chaát nguyeân thuûy” töø ñaâu ra? v.v..(1) Vuõ truï hoïc thuaàn lyù
nghieân cöùu caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa moïi hieän töôïng, töùc caùi Voâ-ñieàu kieän neân caùc
nghieân cöùu thöôøng nghieäm veà caùi coù ñieàu kieän khoâng giuùp giaûi quyeát ñöôïc taän goác
vaán ñeà. Noùi caùch khaùc, caùc khoa hoïc töï nhieân khoâng theå giaûi quyeát caùc Nghòch lyù; ñoù
laø nhieäm vuï maø baûn thaân trieát hoïc phaûi ñaûm nhieäm. Tuy nhieân, theo Kant, trieát hoïc
cuõng khoâng coù pheùp laï naøo ngoaøi vieäc phaûi bieát caùch ñaët ñuùng vaán ñeà. Ta thöû xem
Kant ñaët vaø giaûi quyeát vaán ñeà hoùc buùa naøy nhö theá naøo.

12.4.3 Tröôùc heát, caàn söû duïng phöông phaùp “hoaøi nghi” maø Kant phaân bieät vôùi thuyeát hoaøi
nghi. Trong khi baûn thaân thuyeát hoaøi nghi cuõng laø moät laäp tröôøng cöïc ñoan, tuyeät
ñoái hoùa cho raèng nhaän thöùc ñuùng ñaén, ñaùng tin caäy laø khoâng theå coù ñöôïc veà maët
nguyeân taéc, thì phöông phaùp hoaøi nghi khoâng thöøa nhaän cuõng khoâng baùc boû ñieàu gì
ngay töø ñaàu tröôùc khi xem xeùt caån thaän. Hôn theá, caùc laäp tröôøng töông phaûn nhau
coøn ñöôïc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát ñeå töï boäc loä vaø coâng khai bieän hoä cho mình,
qua ñoù “choã ngoä nhaän” töï phôi baøy ra vaø bieát ñaâu caû hai phe seõ thaáy “cuoäc chieán ñaáu
laø voâ nghóa vaø chia tay nhau nhö giöõa nhöõng ngöôøi baïn” (B451). Ñoù laø caùch Kant ñaõ
laøm khi trình baøy 4 nghòch lyù moät caùch voâ tö, soøng phaúng nhö ñaõ bieát.

Nhöng, “chìa khoùa” ñeå giaûi quyeát vaán ñeà chính laø söï pheâ phaùn sieâu nghieäm maø nay
ñöôïc Kant ñaët teân goïi chính thöùc laø “thuyeát duy taâm sieâu nghieäm” hay “thuyeát duy

taâm hình thöùc” (B519). Nhö ñaõ bieát, khaùc vôùi thuyeát duy taâm giaùo ñieàu hay “chaát
theå”, thuyeát duy taâm sieâu nghieäm hay hình thöùc cuûa Kant thöøa nhaän caùc ñoái töôïng
cuûa tröïc quan beân ngoaøi laø toàn taïi hieän thöïc, khaùch quan. Nhöng, khaùc vôùi “thuyeát
duy taâm sieâu vieät”, oâng cho raèng nhaän thöùc chæ höôùng ñeán caùc ñoái töôïng chöù khoâng
phaûi caùc vaät-töï thaân, vì caáu truùc tieân nghieäm cuûa nhaän thöùc baét nguoàn töø chuû theå
nhaän thöùc. Laäp tröôøng naøy ñaõ ñöôïc ñaët cô sôû trong Caûm naêng hoïc tieân nghieäm vaø

(1)
Xem Leâ Caûnh Ñaïi, “Moät soá phaïm truø trieát hoïc cô baûn cuûa Töï nhieân. NXB TP. HCM 2001”

630
 Phaân tích phaùp tieân nghieäm, nay ñöôïc vaän duïng ñeå pheâ phaùn vuõ truï hoïc thuaàn lyù
cuõng nhö caùc moân hoïc khaùc cuûa Sieâu hình hoïc töï bieän.

12.4.4 Töø söï phaân bieät cô baûn giöõa “hieän töôïng vaø vaät-töï thaân”, Kant giaûi quyeát hai Nghòch lyù
ñaàu tieân tröôùc, töùc hai Nghòch lyù “coù tính toaùn hoïc” vì chuùng baøn veà löôïng vaø veà caùc
boä phaän coù theå phaân chia ñöôïc cuûa vuõ truï. AÙp duïng “chìa khoùa” ñaõ bieát ñeå giaûi quyeát
Nghòch lyù 1 vaø 2, ta thaáy chuùng xuaát phaùt töø tieân ñeà sai: ñoái vôùi vuõ truï nhö moät toaøn
theå tuyeät ñoái, ta khoâng coù tröïc quan caûm tính naøo caû! Caû theá giôùi voâ taän khoâng coù
khôûi ñaàu laãn theá giôùi höõu haïn coù khôûi ñaàu ñeàu khoâng xuaát hieän trong kinh nghieäm
caûm tính cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Sai laàm ôû ñaây laø: caùc bieåu töôïng cuûa ta ñöôïc
aùp ñaët vaøo moät caùi gì khoâng theå tröïc quan ñöôïc, töùc vaøo vaät töï thaân (trong tröôøng hôïp
naøy laø Theá giôùi hay Vuõ truï töï thaân). Nhöng theá giôùi nhö laø toaøn theå töï thaân chæ laø moät
yù nieäm ñôn thuaàn. Kant vieát: “Moïi khôûi ñieåm ñeàu naèm trong thôøi gian vaø moïi giôùi haïn
ñeàu naèm trong khoâng gian. Nhöng khoâng gian vaø thôøi gian ñeàu naèm trong theá giôùi
caûm tính. Do ñoù, moïi hieän töôïng trong theá giôùi ñeàu bò giôùi haïn, coù-ñieàu kieän, nhöng
baûn thaân theá giôùi thì laïi khoâng bò giôùi haïn, duø coù ñieàu kieän hay voâ ñieàu kieän” (B550).

Thaät vaäy, neáu quaû theá giôùi laø moät toaøn theå toàn taïi töï-thaân, noù chæ coù hai khaû naêng:
hoaëc höõu taän (nhö chính ñeà cuûa thuyeát duy lyù) hoaëc voâ taän (nhö phaûn ñeà cuûa thuyeát
duy nghieäm). Nhöng vì hai khaúng ñònh naøy maâu thuaãn nhau neân ta ngôø raèng tieàn ñeà
coù theå khoâng ñuùng. Ñieàu nghi ngôø naøy trôû thaønh khaúng ñònh khi ta bieát raèng theá giôùi
khoâng phaûi laø moät toaøn theå toàn taïi töï thaân; hai khaû naêng treân khoâng taïo thaønh moät söï
löïa choïn duy nhaát (hoaëc laø/hoaëc laø) maø caû hai cuøng sai vì coøn moät khaû naêng thöù ba:

giöõa caùi höõu taän vaø caùi voâ taän töôûng nhö vaät-töï thaân, coøn moät caùi voâ taän trong tieàm
naêng: khoâng phaûi laø caùi voâ taän ñöôïc xem laø ñaõ coù saün, hoaøn taát, ñöôïc cho (gegeben),
maø laø caùi voâ taän ta phaûi khoâng ngöøng tìm kieám trong nghieân cöùu thöôøng nghieäm veà
theá giôùi hieän töôïng nhö laø moät nhieäm vuï (aufgegeben).

Nhö vaäy, khi giaûi quyeát hai nghòch lyù ñaàu tieân, Kant khoâng tìm caùch “dung hoøa” thuyeát
duy lyù vôùi duy nghieäm, cuõng khoâng chaáp nhaän thuyeát hoaøi nghi cho raèng vieäc giaûi
quyeát vaán ñeà nan giaûi naøy laø vöôït quaù söùc ngöôøi vaø ta ñaønh thuù nhaän söï baát löïc cuûa
trí tueä con ngöôøi. Kant ñöa ra moät giaûi phaùp khaùc, baùc boû caû ba thuyeát treân: Caùc yù
nieäm vuõ truï hoïc khoâng coù yù nghóa caáu taïo, maø chæ coù yù nghóa ñieàu haønh. Chuùng
khoâng theå cho ta bieát theá giôùi nhö theá naøo vôùi tö caùch moät toaøn theå ñöôïc cho, traùi laïi
ñeà ra quy taéc yeâu caàu vieäc nghieân cöùu Töï nhieân phaûi laøm gì ñeå ñaït ñöôïc nhaän thöùc
ngaøy caøng phong phuù hôn. Theá giôùi nhö laø toaøn theå caùc hieän töôïng khoâng toàn taïi töï-
thaân maø xuaát hieän ra cho ta daàn daàn trong quaù trình nghieân cöùu thöôøng nghieäm vaø
cuõng khoâng bao giôø keát thuùc, hoaøn taát.

631
Vì quaù trình nghieân cöùu laø khoâng bao giôø hoaøn taát neân baûo theá giôùi coù khôûi ñaàu veà
thôøi gian hay chæ bao goàm caùc ñôn toá laø sai. Ñoù laø baøi hoïc ñaõ ñöôïc ruùt ra töø thöïc tieãn
nghieân cöùu cuûa Vaät lyù hoïc hieän ñaïi (vó moâ laãn vi moâ). Söï keát thuùc veà nguyeân taéc ñoái
vôùi moïi söï nghieân cöùu laø khoâng theå coù ñöôïc; coù chaêng laø caùc coâng cuï nghieân cöùu
(kính vieãn voïng, phi thuyeàn, maùy gia toác haït, kính hieån vi ñieän töû …) coù theå ñaït tôùi
ñieåm giôùi haïn veà kyõ thuaät hoaëc phí toån. Maët khaùc cuõng laø sai khi khaúng ñònh theá giôùi
coù lòch söû voâ taän hay caùc boä phaän coù theå phaân chia ñeán voâ taän vì vieäc nghieân cöùu
khoâng bao giôø ñaït tôùi caùi voâ taän hoaøn taát. Ñeå minh hoïa roõ hôn giaûi ñaùp cuûa mình veà
söï sai laàm cuûa Chính ñeà laãn Phaûn ñeà trong hai Nghòch lyù ñaàu tieân, Kant phaân bieät
“quy tieán / quy thoaùi ñeán voâ taän vaø quy tieán / quy thoaùi ñeán voâ ñònh”
(progressus/regressus in infinitum - progressus/regressus in indefinitum) (B539-551).
Kant giaûi thích: “Neáu chuoãi ñöôïc cho laø moät toaøn boä trong tröïc quan thöôøng
nghieäm (vd: moät vaät theå xeùt nhö moät chænh theå), söï quy thoaùi ñeå tìm ra caùc ñieàu kieän
cuûa noù (hay vieäc phaân chia noù) seõ ñöôïc tieán haønh ñeán voâ taän (in infinitum); nhöng
neáu chæ tröïc quan ñöôïc moät boä phaän cuûa chuoãi (vd trong tröôøng hôïp tröïc quan veà vuõ
truï), söï quy thoaùi töø ñoù ngöôïc ñeán caùi toaøn theå tuyeät ñoái chæ coù theå tieán haønh ñeán voâ
ñònh (in indefinitum) (töùc laø “ta phaûi tieáp tuïc phaùt hieän caùc maét xích cao hôn maø
baûn thaân caùc maét xích naøy bao giôø cuõng laø coù-ñieàu kieän”) (B540-541). Vaäy, “trong
moïi tröôøng hôïp - quy thoaùi ñeán voâ taän, hay ñeán voâ ñònh - chuoãi caùc ñieàu kieän khoâng
theå ñöôïc xem laø voâ taän trong baûn thaân ñoái töôïng. Ñieàu aáy coù theå ñuùng cho caùc vaät-
töï thaân nhöng khoâng theå khaúng ñònh ñöôïc ñoái vôùi theá giôùi hieän töôïng laø nôi caùi naøy
laøm ñieàu kieän cho caùi kia, vaø noù chæ coù theå mang laïi trong chính quaù trình quy thoaùi
thöôøng nghieäm. Caâu hoûi do ñoù khoâng coøn laø: “löôïng cuûa töï thaân chuoãi caùc ñieàu kieän
naøy (töùc löôïng cuûa vuõ truï) laø höõu taän hay voâ taän?” vì khoâng coù gì ôû ñaây laø toàn taïi töï
thaân caû; maø laø: “söï quy thoaùi thöôøng nghieäm ñöôïc baét ñaàu nhö theá naøo vaø ta caàn quy
thoaùi ñeán ñaâu?” Chính ôû ñaây söï phaân bieät trong caùch söû duïng quy taéc “voâ taän” vaø “voâ
ñònh” trôû thaønh raát roõ raøng” (B542).

Toùm laïi, theo Kant, “ta khoâng theå phaùt bieåu gì veà löôïng töï thaân cuûa vuõ truï caû, cuõng
khoâng theå quy thoaùi ñeán voâ taän ñöôïc, ta chæ coù theå ñaït ñöôïc moät quan nieäm veà löôïng

cuûa vuõ truï phuø hôïp vôùi quy taéc xaùc ñònh söï quy thoaùi thöôøng nghieäm”. Quy taéc naøy laø
gì? Ñoù laø “ñoøi hoûi ta khoâng ñöôïc thöøa nhaän caùi gì laø ranh giôùi tuyeät ñoái cuûa chuoãi duø
ta quy thoaùi ñeán ñaâu (…), töùc laø luoân phaûi ñi tôùi moät hieän töôïng cao hôn” (B548).
Chính ñeà laãn Phaûn ñeà trong hai Nghòch lyù ñaàu tieân ñeàu sai vì ñaët sai vaán ñeà, xem vuõ
truï nhö moät toaøn theå hoaøn taát, ñöôïc cho, hay noùi nhö Kant, xem vuõ truï laø “vaät-töï
thaân”.

632
12.4.5 Ñi vaøo giaûi quyeát hai Nghòch lyù coøn laïi (3 vaø 4), coøn goïi laø caùc nghòch lyù “naêng ñoäng”
vì baøn veà nhöõng gì taùc ñoäng ñeán vuõ truï, Kant ñaït keát quaû baát ngôø: caû hai (Chính ñeà vaø
Phaûn ñeà) ñeàu coù theå cuøng ñuùng hoaëc ít ra khoâng loaïi tröø nhau! Taát nhieân, chuùng chæ
cuøng ñuùng neáu ñöùng treân caùch nhìn cuûa Pheâ phaùn sieâu nghieäm xuaát phaùt töø nhöõng
vaán ñeà môùi meû (Töï do, Thöôïng ñeá) gaén lieàn vôùi chuùng chöù khoâng phaûi töø baûn thaân
caùc nghòch lyù naøy. Taïi sao?

Chính ñeà vaø phaûn ñeà cuûa hai Nghòch lyù “naêng ñoäng” naøy vaãn coù theå cuøng sai neáu
ñöôïc phaùt bieåu veà maët hình thöùc gioáng nhö hai Nghòch lyù “toaùn hoïc” treân ñaây. Chaúng
haïn Nghòch lyù thöù ba coù theå phaùt bieåu nhö sau:

- Chính ñeà: “Ñoái vôùi taát caû nhöõng gì xaûy ra trong theá giôùi, coù moät nguyeân nhaân ñaàu
tieân maø baûn thaân khoâng caàn nguyeân nhaân naøo nöõa, töùc coù nguyeân nhaân Töï do”.

- Phaûn ñeà: “Khoâng theå coù nguyeân nhaân töø Töï do, taát caû ñeàu phaûi theo ñònh luaät
cuûa Töï nhieân”.

Ta thaáy, chính ñeà sai vì trong phaïm vi caùc söï kieän thöôøng nghieäm khoâng theå coù
nguyeân nhaân naøo laïi khoâng caàn moät nguyeân nhaân khaùc, töùc khoâng theå coù töï do. Ñaây
laø caùch nhìn coù tính taát ñònh veà maët phöông phaùp, chöù khoâng phaûi thuyeát taát ñònh
giaùo ñieàu (vd: thuyeát “duy haønh vi” hieän ñaïi - Behaviorismus) loaïi boû moïi Töï do.
Phaûn ñeà cuõng seõ sai nhö Chính ñeà neáu khoâng bieát töï giôùi haïn “trong phaïm vi kinh
nghieäm khaû höõu” maø môû roäng xem moïi söï vaät nhö laø “Vaät-töï thaân”. Vì vaäy, beân caïnh
tính taát ñònh thöôøng nghieäm, Töï do vaãn coù theå coù nhö moät YÙ nieäm coù theå suy töôûng

ñöôïc, töùc laø khaû nieäm (intelligibel). YÙ nieäm naøy laø thieát yeáu, heát söùc heä troïng, vì neáu
khoâng seõ khoâng theå coù sinh hoaït ñaïo ñöùc vaø Ñaïo ñöùc hoïc nhö Kant baùo ñoäng: “neáu
tính nhaân quaû trong theá giôùi caûm tính ñeàu laø töï nhieân - vaø chæ laø töï nhieân (...), moïi töï
do thöïc haønh (ñaïo ñöùc, N.D) ñeàu suïp ñoå heát cuøng vôùi YÙ nieäm sieâu nghieäm veà noù”
(B562). “Neáu hieän töôïng ñeàu laø vaät-töï thaân, Töï do laø khoâng theå coù vaø khoâng taøi naøo
cöùu vaõn ñöôïc...” (B564).

Vaäy laøm sao “cöùu vaõn” ñöôïc Töï do? Noùi caùch khaùc, töï do phaûi tìm thaáy ôû ñaâu? Nhö ñaõ
noùi, vôùi Kant, vaán ñeà laø raát heä troïng vì noù ñaët neàn moùng cho ñaïo ñöùc; vaø ñaïo ñöùc laø
muïc ñích toái haäu cuûa trieát hoïc Kant maø “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” - ñuùng nhö
nhieàu ngöôøi nhaän ñònh - chæ laø nhöõng böôùc chuaån bò. Vì theá, ta neân döøng laïi laâu hôn
moät laùt ñeå tìm hieåu kyõ vaán ñeà naøy.

Töï do chæ coù theå ñöôïc “cöùu vaõn”, khi caùc keát quaû xaûy ra trong theá giôùi khoâng chæ baét
nguoàn töø moät phía: hoaëc töø Töï nhieân, hoaëc töø Töï do, traùi laïi khi caû hai ñeàu coù theå

633
ñöôïc nhaän ra nôi cuøng moät söï kieän. Chaúng haïn ta quan saùt moät haønh vi: nhaûy xuoáng
nöôùc cöùu ngöôøi saép cheát ñuoái. Caû hai caùch giaûi thích ñeàu coù theå cuøng ñuùng:

- ngöôøi nhaûy laø nhaân vieân cöùu hoä coù traùch nhieäm phaûi laøm vieäc aáy neáu khoâng
muoán bò maát vieäc. ÔÛ ñaây khoâng hoaøn toaøn do nguyeân nhaân töï nhieân nhöng cuõng
bieåu hieän moät tính quy luaät taát ñònh naøo ñoù.

- vieäc cöùu ngöôøi hoaøn toaøn do nguyeân nhaân Töï do: moät haønh vi hoaøn toaøn töï khôûi
do loøng nhaân ñaïo: moät choïn löïa voâ ñieàu kieän veà ñaïo ñöùc.

Quan nieäm veà töï do khoâng maâu thuaãn traùi ngöôïc vôùi Töï nhieân nhö theá chính laø quan
nieäm veà Töï do cuûa YÙ chí. Kant ñaët neàn taûng cho ñieàu aáy töø söï kieän: ñoái vôùi con ngöôøi,
beân caïnh nguyeân nhaân töï nhieân coøn coù moät caùi gì khaùc; ñoù laø caùi PHAÛI LAØM (SOLLEN)
theå hieän trong caùc Meänh leänh ñaïo ñöùc (xem B575...). Haønh vi cöùu ngöôøi taát nhieân
xaûy ra trong töï nhieân, nhöng caùi taát yeáu ñaïo ñöùc “phaûi cöùu ngöôøi!” (“taát yeáu” ôû ñaây
hieåu laø söï löïa choïn töï do!) laïi khoâng nhö theá! Tuy nhieân, caùi “phaûi laøm” aáy roõ raøng laø
khoâng maâu thuaãn hay ñoái nghòch gì vôùi töï nhieân caû. Kant goïi naêng löïc cuûa lyù tính con
ngöôøi thöïc hieän caùi “phaûi laøm” aáy töø söï töï khôûi vaø töï do yù chí laø “tính naêng khaû
nieäm” (intelligibler Charakter) cuûa con ngöôøi. “Khaû nieäm” laø gì? Laø “yeáu toá chöùa
ñöïng trong ñoái töôïng caûm tính maø baûn thaân khoâng phaûi caûm tính, khoâng thuoäc veà theá
giôùi hieän töôïng” (B566).

Noäi dung khaù khuùc maéc naøy cuûa thuaät ngöõ laø nhaèm chæ ra moät caùi gì vöôït ra khoûi quaù
trình töï nhieân coù theå tri giaùc moät caùch caûm tính; trong ví duï cuûa chuùng ta laø söï taát yeáu
phaûi cöùu ngöôøi khoâng tröïc tieáp ñeán töø quy luaät töï nhieân. Theá nhöng, ñieàu quan troïng
caàn löu yù: Qua söï kieän ñoù, ta khoâng nhaèm chöùng minh khaû theå cuûa Töï do, caøng
khoâng ñöôïc quyeàn noùi raèng Töï do ñaõ ñöôïc chöùng minh laø coù söï toàn taïi hieän thöïc.

Khoâng, haønh vi ñaïo ñöùc chæ laø moät daáu hieäu cho pheùp ta coù quyeàn giaû ñònh veà moät
tính naêng khaû nieäm noùi chung. Bôûi leõ, ta khoâng bao giôø coù theå “tri giaùc” hay “nhaän
thöùc” söï töï do naøy nôi baûn thaân haønh vi (B586). Ñieàu naøy khoâng coù gì khoù hieåu vì ta
chæ quan saùt ñöôïc maët thöôøng nghieäm cuûa haønh vi (nhaûy xuoáng nöôùc, bôi, ñöa ngöôøi
saép cheát ñuoái leân bôø, cöùu thöông...) chöù khoâng quan saùt ñöôïc söï tö do ñaïo ñöùc. Ta chæ
khaúng ñònh ñöôïc “tính naêng thöôøng nghieäm” hôïp quy luaät töï nhieân cuûa ngöôøi cöùu, duø
ta coù quyeàn xem haønh vi cuûa anh ta gaén lieàn vôùi “tính naêng khaû nieäm”!.

Ta löu yù moät “chuù thích” döôùi trang cuûa Kant, tuy nhoû nhaët, nhöng coù yù nghóa raát lôùn
ñoái vôùi vieäc hieåu quan nieäm veà Töï do vaø “meänh leänh tuyeät ñoái” cuûa oâng sau naøy:
“Tính ñaïo ñöùc ñích thöïc cuûa caùc haønh vi (coâng ñöùc vaø toäi loãi), keå caû baûn thaân tính
ñaïo ñöùc cuûa haønh vi cuûa chính ta, laø hoaøn toaøn aån giaáu ñoái vôùi ta. Caùc vieäc quy keát
(Zurechnungen) cuûa chuùng ta chæ coù theå lieân heä ñeán tính naêng thöôøng nghieäm thoâi.

634
 Nhöng trong ñoù, bao nhieâu phaàn laø ñöôïc quy cho taùc ñoäng thuaàn tuùy cuûa Töï do, bao
nhieâu laø cho Töï nhieân ñôn thuaàn, cho caùc khieám khuyeát veà tính khí maø ta khoâng coù
loãi, hoaëc nhôø phaåm chaát [ñöôïc phuù baåm] ñaày may maén (merito fortunae) cuûa tính khí
naøy laø nhöõng ñieàu khoâng ai coù theå doø tìm, vaø vì theá, cuõng khoâng theå phaùn xeùt moät
caùch hoaøn toaøn coâng bình” (chuù thích cho B579).

Chuù thích treân ñaây nhaán maïnh moät laàn nöõa nhöõng gì ta ñaõ tìm hieåu: Ta khoâng theå
chöùng minh tính hieän thöïc (Wirklichkeit) (hay söï Toàn taïi hieän thöïc) cuûa Töï do, cuõng
khoâng khaúng ñònh khaû theå cuûa Töï do; ñieàu quan troïng coù theå laøm ñöôïc laø coù theå suy
töôûng (khaû theå cuûa suy töôûng) raèng Töï do vaø Töï nhieân khoâng nhaát thieát maâu thuaãn,
loaïi tröø nhau maø coù theå thoáng nhaát trong moät haønh vi (B585-586).

Vôùi caùch giaûi quyeát Nghòch lyù thöù ba nhö treân, Kant khoâng nhöõng muoán vaïch roõ aûo
töôûng sieâu nghieäm cuûa lyù tính maø caû söï thieáu cô sôû cuûa Sieâu hình hoïc tö bieän coù tham
voïng muoán “ñoái töôïng hoùa” vuõ truï, linh hoàn, töï do vaø Thöôïng ñeá.

Kant duøng phöông caùch naøy ñeå tieáp tuïc giaûi quyeát Nghòch lyù thöù tö moät caùch ngaén
goïn vì oâng coøn daønh haún chöông 3 ñeå baøn veà chuû ñeà “YÙ theå sieâu nghieäm: Thöôïng ñeá”
maø ta saép tìm hieåu. Ñoù laø vaán ñeà: “söï toàn taïi cuûa hieän töôïng bao giôø cuõng coù ñieàu kieän
vaø khoâng theå ñoäc laäp, töï taïi ñöôïc, neân noù ñoøi hoûi ta ñi tìm moät ñoái töôïng khaùc vôùi caùc
hieän töôïng, ñoù laø ñoái töôïng khaû nieäm ñeå keát thuùc tính baát taát cuûa hieän töôïng”
(B594). “Chìa khoùa” ñeå giaûi quyeát Nghòch lyù naøy cuõng chính laø söï phaân bieät giöõa hieän
töôïng vaø Vaät-töï thaân ñeå ñi tôùi keát luaän: Caùi baát taát cuûa theá giôùi vaø Höõu theå tuyeät ñoái
taát yeáu khoâng loaïi tröø nhau töø moät caùch nhìn sieâu nghieäm chöù Höõu theå aáy khoâng theå
toàn taïi nhö moät ñoái töôïng hieän thöïc. “Böôùc ñi ñaàu tieân ra khoûi theá giôùi caûm tính”
(B595) aáy coøn höùa heïn nhieàu ñieàu lyù thuù.

12.4.6 Nhöng tröôùc khi cuøng Kant thöû phieâu löu “ra khoûi theá giôùi caûm tính” ñeå ñeán vôùi YÙ theå
sieâu nghieäm, ta neân toång keát laïi phaàn Pheâ phaùn vuõ truï hoïc thuaàn lyù:

a) Cuõng gioáng nhö ñoái vôùi caùc Voõng luaän cuûa Taâm lyù hoïc thuaàn lyù, ôû ñaây Kant cuõng quy
ñöôïc caùc Nghòch lyù khaùc nhau veà moät laäp luaän “bieän chöùng” chung: “neáu ñaõ toàn taïi caùi
coù ñieàu kieän, thì toaøn boä chuoãi caùc ñieàu kieän cuûa noù cuõng phaûi toàn taïi. Nay caùc ñoái
töôïng caûm tính ñeàu laø caùi coù-ñieàu kieän, vaäy v.v..” (B525).

Trong laäp luaän naøy - cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp Voõng luaän - khaùi nieäm trung gian (caùi
coù ñieàu kieän) ñöôïc duøng moät caùch nguïy bieän baèng hai nghóa khaùc nhau. Tieàn ñeà hieåu
caùi coù ñieàu kieän moät caùch sieâu nghieäm nhö laø söï quy thoaùi (voâ taän) trong chuoãi caùc ñieàu
kieän, thì ngöôïc laïi, thöù ñeà laïi hieåu theo nghóa thöôøng nghieäm nhö theå caùi toaøn theå caùc
ñieàu kieän laø hoaøn taát, coù thaät.

635
 Trong thöïc teá, caùi toaøn theå caùc ñieàu kieän khoâng hoaøn taát, coù thaät maø phaûi tìm kieám
khoâng ngöøng. Do ñoù, traùi vôùi thuyeát duy nghieäm vaø duy lyù, caùc yù nieäm vuõ truï hoïc khoâng
phaûi laø caùc quan nieäm neàn taûng veà Töï nhieân maø chæ laø caùc nguyeân taéc höôùng daãn,

ñieàu haønh vieäc nghieân cöùu thöôøng nghieäm. Do ñoù, noùi moät caùch tieâu cöïc, vieäc nghieân
cöùu thöôøng nghieäm khoâng bao giôø keát thuùc, khoâng bao giôø vöôn ñeán ñöôïc caùi tuyeät ñoái
voâ ñieàu kieän. Noùi moät caùch tích cöïc, caùc yù nieäm coù baûn tính sieâu nghieäm; thay vì vaät hoùa
theá giôùi thaønh moät toàn taïi töï thaân, chuùng coå vuõ vieäc nghieân cöùu thöôøng nghieäm veà toaøn
boä theá giôùi hieän töôïng nhö moät quaù trình môû, khoâng coù ranh giôùi, khoâng coù ñieåm giôùi
haïn toái haäu.

b) Vôùi Nghòch lyù 3 vaø 4, theo Kant, chuùng môû ra khaû naêng nhìn söï vaät töø hai bình dieän:
thöôøng nghieäm vaø khaû nieäm ñeå ñaët vaán ñeà töï do, ñaïo ñöùc vaø cöùu caùnh toái haäu treân cô
sôû môùi, phuø hôïp vôùi “phaåm giaù” ñaëc bieät cuûa con ngöôøi: “coâng daân cuûa caû hai theá giôùi”:
Töï Nhieân vaø Töï do.

Trieát hoïc duy lyù tröôùc Kant xem caùc nguyeân taéc cuûa nhaän thöùc coù tính toaùn hoïc veà töï
nhieân laø coù giaù trò tuyeät ñoái neân coù theå môû roäng vaøo caùc laõnh vöïc sieâu hình hoïc nhö
“linh hoàn”, “Thöôïng ñeá” vaø “toaøn boä theá giôùi”. Kant baùc boû ñieàu aáy vaø coù lyù khi chuyeån
haún hai loaïi ñoái töôïng thaät söï “sieâu vieät”, ôû beân ngoaøi khoâng gian-thôøi gian laø “linh hoàn
baát töû” vaø “Thöôïng ñeá toàn taïi” ra khoûi nhaän thöùc lyù thuyeát, trong khi “toaøn boä theá giôùi”

(hay Theá giôùi xeùt nhö caùi toaøn theå) thöïc ra khoâng phaûi laø ñoái töôïng sieâu vieät vì noù vaãn
thuoäc veà theá giôùi hieän töôïng. Vaäy taïi sao Kant laïi baùc boû khaû naêng nhaän thöùc ñoái töôïng
naøy? Lyù do laø ôû tính hieäu löïc haïn cheá cuûa caùc phaïm truø. Theo Kant, caùc phaïm truø
chæ coù giaù trò cho töøng kinh nghieäm rieâng leû maø oâng goïi laø söï “thoáng nhaát (hay nhaát

theå) phaân phoái” (distributive Einheit, chöù khoâng coù giaù trò cho söï “thoáng nhaát taäp
theå” (Kolletive Einheit) cuûa “toaøn boä tuyeät ñoái cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu” (B610.
Caùc phaïm truø chæ ñöôïc duøng ñeå “ñaùnh vaàn caùc hieän töôïng nhaèm coù theå ñoïc chuùng nhö
laø kinh nghieäm” (B371). Nhö vaäy, caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính töï chuùng khoâng ñuû ñeå
giaûi quyeát moïi vaán ñeà cuûa nhaän thöùc, nhaát laø ñoái vôùi vaán ñeà theá giôùi xeùt nhö caùi toaøn
theå (vaø caû ñoái vôùi caùc chænh theå höõu cô (Organismus) seõ ñöôïc Kant ñeà caäp ôû nôi khaùc)
(1)
. Theo Kant, caùc nguyeân taéc naøy cuûa giaùc tính caàn söï boå sung baèng caùc YÙ nieäm, töùc

baèng caùc Nguyeân taéc cuûa lyù tính. Khaùc vôùi caùc phaïm truø, caùc YÙ nieäm khoâng coù tính
caáu taïo (xaùc ñònh caùc ñoái töôïng) maø chæ coù tính ñieàu haønh, töùc chæ ñònh höôùng vaø thuùc
ñaåy nhaän thöùc vöôn ñeán caùi toaøn theå, thoûa maõn yeâu caàu noái keát toaøn boä nhaän thöùc moät

(1)
Vaán ñeà tính toaøn theå cuûa theá giôùi ñöôïc Kant baøn trong phaàn “Bieän chöùng phaùp sieâu
nghieäm” cuûa quyeån Pheâ phaùn naøy; vaán ñeà chænh theå höõu cô (Organismus) xeùt moái quan heä
giöõa caùc boä phaän vaø caùi toaøn boä trong “vaät chaát coù toå chöùc” ñöôïc baøn trong phaàn II cuûa cuoán
“Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn”.

636
caùch coù heä thoáng cuûa lyù tính. Toùm laïi, moät maët, Kant khoâng môû roäng hoaëc “caûi taïo”
caùc phaïm truø nhö caùc trieát gia sau Kant, maët khaùc giöõ vöõng söï phaân bieät veà nguyeân
taéc giöõa “hieän töôïng vaø vaät töï thaân”, vaø cho raèng neáu hieåu caùc YÙ nieäm theo nghóa “caáu
taïo”, töùc coù theå xaùc ñònh caùi toaøn theå töï thaân, lyù tính nhaát ñònh rôi vaøo caùc nghòch lyù.

Veà sau, Hegel ñaùnh giaù cao Kant ôû ñieåm naøy: “Tö töôûng cho raèng maâu thuaãn ñöôïc thieát
ñònh nôi caùi lyù tính (am Vernünftigen) bôûi caùc quy ñònh cuûa giaùc tính laø thieát yeáu
(wesentlich) vaø taát yeáu (notwendig) phaûi ñöôïc xem troïng nhö laø moät trong caùc tieán
boä quan troïng nhaát vaø saâu saéc nhaát cuûa trieát hoïc thôøi caän ñaïi” [trieát hoïc Kant]. (Hegel,
Toaøn taäp, taäp 8, 140). Tuy nhieân, khi ñi vaøo giaûi quyeát caùc voõng luaän vaø caùc nghòch lyù
cuûa lyù tính thuaàn tuùy, Kant ñieàu hoaø moät caùch thaän troïng giöõa nhaän thöùc khoa hoïc döïa
vaøo kinh nghieäm vôùi nhu caàu suy töôûng veà caùi Voâ-ñieàu kieän cuûa lyù tính baèng caùc YÙ nieäm
ñieàu haønh (regulative Ideen) nhö noùi treân, thì trong thuyeát duy taâm tö bieän sau Kant,
nhaát laø vôùi Hegel, söï thaän troïng naøy ñöôïc vöôït boû. “Pheùp bieän chöùng” ñöôïc ñaùnh giaù laïi
treân cô sôû môùi veà phöông phaùp suy töôûng. Theo ñoù, tö duy veà caùi Tuyeät ñoái baèng caùc khaùi
nieäm coù tính toaøn theå khoâng töï ñoäng vaø khoâng nhaát thieát rôi vaøo caùc maâu thuaãn nan
giaûi. Chæ coù loái suy tö phaûn tö cuûa giaùc tính môùi baát löïc tröôùc caùi Tuyeät ñoái chöù khoâng
phaûi tö duy bieän chöùng-tö bieän. Do ñoù, Hegel thaáy caàn phaûi caûi taïo caùc phaïm truø, ñöa
chuùng vaøo söï chuyeån hoaù vaø vaän ñoäng ñeå nhaän thöùc ñöôïc caùi toaøn theå ñaày maâu thuaãn
khoâng chæ ôû trong lyù tính maø caû ôû trong baûn thaân hieän thöïc (Wirklichkeit), vì theo oâng:
“thaät laø moät söï aâu yeám quaù lôùn daønh cho theá giôùi khi taùch boû maâu thuaãn ra khoûi noù ñeå
laøm coâng vieäc ngöôïc laïi laø chuyeån caùi maâu thuaãn vaøo trong tinh thaàn, vaøo trong lyù tính
vaø ñeå yeân khoâng giaûi quyeát noù ôû trong ñoù” (Hegel: Khoa hoïc Loâ-gíc, taäp I, 263).

637
 Sachvui.Com

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

CHÖÔNG III

YÙ THEÅ CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

TIEÁT 1

VEÀ YÙ THEÅ NOÙI CHUNG

Treân ñaây ta ñaõ thaáy raèng, thoâng qua caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc
tính [caùc phaïm truø] maø khoâng coù moïi ñieàu kieän cuûa caûm naêng, seõ khoâng coù
ñoái töôïng naøo coù theå ñöôïc hình dung caû, vì caùc ñieàu kieän cho tính thöïc taïi
khaùch quan cuûa chuùng ñeàu thieáu heát vaø khoâng coù gì ñöôïc tìm thaáy trong
chuùng ngoaøi moâ thöùc ñôn thuaàn cuûa tö duy. Traùi laïi, caùc phaïm truø laïi coù theå
ñöôïc dieãn taû in concreto [trong cuï theå] khi ngöôøi ta aùp duïng chuùng vaøo
nhöõng hieän töôïng, bôûi coù nhöõng hieän töôïng, chuùng môùi thöïc söï coù chaát lieäu
ñeå trôû thaønh khaùi nieäm cuûa kinh nghieäm [thöôøng nghieäm]; vaäy, khaùi nieäm
thöôøng nghieäm khoâng gì khaùc hôn laø khaùi nieäm cuûa giaùc tính in
concreto. Nhöng caùc YÙ nieäm coøn caùch xa thöïc taïi khaùch quan hôn caùc
phaïm truø, vì khoâng theå tìm ra baát kyø hieän töôïng naøo ñeå chuùng coù theå ñöôïc
dieãn taû in concreto ñöôïc. Caùc YÙ nieäm chæ chöùa ñöïng moät söï hoaøn chænh
troïn veïn naøo ñoù maø khoâng moät nhaän thöùc khaû höõu naøo vöôn ñeán ñöôïc; vaø ôû
ñaây, lyù tính chæ nhaém ñeán moät thoáng nhaát coù heä thoáng maø söï thoáng nhaát
B596 thöôøng nghieäm khaû höõu tìm caùch tieäm caän nhöng khoâng bao giôø ñaït tôùi
ñöôïc hoaøn toaøn.
Nhöng coøn caùch xa thöïc taïi khaùch quan hôn caû caùc YÙ nieäm coù veû laø
caùi maø toâi goïi laø YÙ THEÅ (DAS IDEALE), vaø toâi hieåu ñoù laø YÙ nieäm khoâng
ñôn thuaàn in concreto, maø laø in individuo [caù vò], töùc laø nhö moät söï vaät caù
bieät chæ coù theå ñöôïc hoaëc thaäm chí ñaõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi YÙ nieäm.

[YÙ nieäm] veà nhaân tính (Menschheit) trong tính hoaøn haûo troïn veïn
cuûa noù khoâng chæ chöùa ñöïng [giaû ñònh] söï môû roäng taát caû nhöõng phaåm chaát
cô baûn voán taïo neân khaùi nieäm cuûa ta veà baûn tính töï nhieân naøy [cuûa con
ngöôøi] cho ñeán choã töông öùng troïn veïn vôùi caùc muïc ñích cuûa chuùng, töùc laø
trôû thaønh YÙ nieäm cuûa ta veà nhaân tính hoaøn haûo; maø - ngoaøi khaùi nieäm naøy
ra -, coøn chöùa ñöïng taát caû nhöõng gì caàn thieát cho vieäc xaùc ñònh troïn veïn cuûa
YÙ nieäm, vì trong moïi thuoäc tính traùi ngöôïc nhau, chæ coù theå coù moät caùi duy
nhaát laø thích hôïp vôùi YÙ nieäm veà con ngöôøi hoaøn haûo nhaát. [Cho neân], caùi
ñoái vôùi ta laø YÙ theå thì nôi Platon chính laø moät YÙ nieäm cuûa Thaàn Trí (Idee
des göttlichen Verstandes),- moät ñoái töôïng caù bieät [caù vò] ôû trong tröïc
quan thuaàn tuùy cuûa Thaàn trí aáy, caùi Hoaøn haûo nhaát cuûa baát kyø moät loaïi

638
 nhöõng höõu theå khaû höõu naøo vaø laø Nguyeân maãu [Linh töôïng] cho moïi hình
töôïng moâ phoûng [baûn sao] trong [theá giôùi] hieän töôïng.

B597 Khoâng vöôït leân quaù xa nhö Platon, nhöng chuùng ta cuõng phaûi thuù
nhaän raèng lyù tính con ngöôøi khoâng chæ chöùa ñöïng caùc YÙ nieäm maø coøn coù caû
caùc YÙ theå, vaø tuy chuùng khoâng coù söùc maïnh saùng taïo nhö kieåu Platon, song
laïi coù söùc maïnh thöïc haønh (nhö laø caùc nguyeân taéc ñieàu haønh) vaø laøm neàn
taûng cho khaû theå cuûa tính hoaøn haûo cuûa nhöõng haønh vi nhaát ñònh. Nhöõng
khaùi nieäm ñaïo ñöùc khoâng phaûi hoaøn toaøn laø nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy, vì
vaãn coù moät caùi gì thöôøng nghieäm (khoaùi laïc hay ñau khoå) laøm cô sôû. Tuy
vaäy, ñoái vôùi nguyeân taéc, nhôø ñoù lyù tính ñaët ra caùc giôùi haïn cho söï töï do voán
töï noù laø voâ quy luaät (töùc ta chæ löu yù ñeán hình thöùc cuûa noù), chuùng vaãn coù
theå duøng laøm ñieån hình cho caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy. Ñöùc haïnh vaø cuøng vôùi
noù, söï minh trieát cuûa con ngöôøi, trong tính thuaàn khieát hoaøn toaøn cuûa chuùng,
laø caùc YÙ nieäm. Nhöng, nhaø hieàn trieát (cuûa phaùi khaéc kyû)* laø moät YÙ theå,
töùc laø moät con ngöôøi chæ toàn taïi ñôn thuaàn trong tö töôûng nhöng laïi töông
xöùng hoaøn toaøn vôùi YÙ nieäm veà söï minh trieát. Gioáng nhö YÙ nieäm mang laïi
quy luaät [ñieàu haønh], thì trong tröôøng hôïp nhö vaäy, YÙ theå giöõ vai troø laøm
Nguyeân maãu (Urbilde) cho vieäc xaùc ñònh troïn veïn hình töôïng moâ phoûng
(Nachbild) [baûn sao], vaø ta khoâng coù chuaån möïc naøo khaùc cho nhöõng haønh
vi cuûa ta hôn laø söï öùng xöû cuûa baäc hieàn trieát thaùnh thieän naøy ôû trong ta, döïa
vaøo ñoù, ta töï so saùnh, ñaùnh giaù [nhöõng haønh vi cuûa mình] vaø cuõng qua ñoù,
töï hoaøn thieän mình, duø bieát raèng khoâng bao giôø coù theå ñaït ñeán noãi. Caùc YÙ
theå naøy,- duø ngöôøi ta khoâng theå thöøa nhaän ngay tính thöïc taïi khaùch quan
(söï toàn taïi) cho chuùng - cuõng khoâng phaûi vì theá maø bò xem laø caùc saûn phaåm
hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc, traùi laïi, chuùng mang ñeán cho lyù tính moät chuaån
möïc khoâng theå thieáu ñöôïc, bôûi lyù tính caàn coù khaùi nieäm veà caùi gì hoaøn toaøn
troïn veïn trong loaïi cuûa noù ñeå laáy ñoù ñaùnh giaù vaø ño löôøng möùc ñoä vaø söï
khieám khuyeát cuûa caùi chöa toaøn veïn. Theá nhöng, neáu muoán theå hieän [cuï
theå hoaù] YÙ theå baèng moät ví duï ñieån hình, töùc laø ôû trong [theá giôùi] hieän
töôïng, chaúng haïn muoán moâ taû baäc hieàn trieát trong moät quyeån tieåu thuyeát thì
laïi khoâng theå laøm ñöôïc; hôn nöõa coù caùi gì phi lyù vaø ít tính khuyeán thieän
B598 (erbaulich) trong vieäc laøm naøy, khi nhöõng giôùi haïn töï nhieân [cuûa ñôøi
thöôøng] lieân tuïc laøm gaõy ñoå tính hoaøn haûo troïn veïn trong YÙ nieäm, laøm cho
moïi aûo töôûng trong caâu chuyeän aáy trôû thaønh khoâng theå coù ñöôïc, vaø qua ñoù,
laøm cho baûn thaân caùi Thieän haûo naèm trong YÙ nieäm cuõng trôû thaønh ñaùng
nghi ngôø vaø gioáng nhö moät söï bòa ñaët ñôn thuaàn.

*
phaùi khaéc kyû (Stoa): traøo löu trieát hoïc coå Hy Laïp keùo daøi töø Zenon (336-264 tr.C.N) ñeán Marc
Aurel (121-180). (N.D).

639
 Sachvui.Com

Nhö vaäy, ñaëc ñieåm cuûa YÙ theå cuûa lyù tính bao giôø cuõng phaûi döïa vaøo
caùc khaùi nieäm ñöôïc xaùc ñònh vaø phaûi giöõ vai troø laøm quy taéc vaø Nguyeân
maãu ñeå tuaân theo hoaëc ñeå ñaùnh giaù. Coøn vôùi nhöõng saûn phaåm cuûa trí töôûng
töôïng, tình hình laïi hoaøn toaøn khaùc: khoâng ai coù theå giaûi thích vaø mang laïi
moät khaùi nieäm coù theå hieåu ñöôïc veà chuùng; vaø chuùng haàu nhö laø nhöõng chöõ
caùi [nhöõng phaùc hoïa] (Monogramm) coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng leû nhöng
khoâng ñöôïc xaùc ñònh theo moät quy taéc naøo caû, taïo neân moät baûn phaùc hoïa
khaù mô hoà nhôø vaøo nhöõng kinh nghieäm khaùc nhau hôn laø moät hình aûnh
ñöôïc xaùc ñònh, ñoù laø nhöõng phaùc hoïa [lyù töôûng] maø nhöõng hoïa só vaø nhöõng
nhaø nhaân töôùng hoïc (Physiognomen) töï cho laø coù saün trong ñaàu, coù nhieäm
vuï laøm aâm baûn (Schattenbild) - khoâng theå truyeàn ñaït ñöôïc - cho nhöõng taùc
phaåm hoaëc cho nhöõng coâng vieäc phaåm bình cuûa hoï. Tuy khoâng ñích thöïc,
B599 nhöng chuùng coù theå ñöôïc goïi laø caùc YÙ theå [caùc ñieån hình lyù töôûng]* cuûa
caûm naêng, vì chuùng cuõng phaûi laø hình maãu (Muster) khoâng theå ñaït tôùi cuûa
nhöõng tröïc quan thöôøng nghieäm khaû höõu, tuy nhieân, khoâng mang laïi quy
taéc coù naêng löïc giaûi thích vaø kieåm tra.

Ngöôïc laïi, muïc ñích cuûa lyù tính ñoái vôùi YÙ theå cuûa noù laø söï xaùc ñònh
troïn veïn theo nhöõng quy luaät tieân nghieäm, vì theá lyù tính suy töôûng ra moät
ñoái töôïng phaûi ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn theo caùc nguyeân taéc, maëc duø ñeå laøm
ñieàu ñoù, nhöõng ñieàu kieän ñaày ñuû ôû trong kinh nghieäm laø hoaøn toaøn thieáu,
neân baûn thaân khaùi nieäm [YÙ theå] laø sieâu vieät.

*
chöõ “Ideal” moät maët coù nghóa laø “caùi lyù töôûng” cuûa trí töôûng töôïng caûm tính vaø maët khaùc, laø “YÙ
theå” cuûa lyù tính thuaàn tuùy. (N.D).

640
 Sachvui.Com

TIEÁT 2

VEÀ YÙ THEÅ SIEÂU NGHIEÄM

(PROTOTYPON TRANSCENDENTALE)

Baát kyø khaùi nieäm naøo,- trong quan heä vôùi caùi gì khoâng ñöôïc chöùa
ñöïng trong baûn thaân noù - ñeàu laø chöa ñöôïc xaùc ñònh, vaø phuïc tuøng nguyeân
taéc veà tính coù theå ñöôïc xaùc ñònh (Bestimmbarkeit), theo ñoù, trong baát kyø hai
thuoäc tính ñoái laäp-maâu thuaãn nhau naøo, cuõng chæ coù moät thuoäc tính laø coù theå
thuoäc veà khaùi nieäm naøy. | Ñaây laø moät nguyeân taéc ñôn thuaàn loâ-gíc, vaø baûn
thaân noù cuõng laïi döïa vaøo nguyeân taéc [loaïi tröø] maâu thuaãn, tröøu töôïng hoùa
khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc vaø khoâng xem xeùt ñieàu gì khaùc hôn laø hình
thöùc loâ-gíc cuûa nhaän thöùc. Nhöng, baát kyø söï vaät naøo,- veà tính khaû theå cuûa
noù -, laïi coøn phuïc tuøng theâm nguyeân taéc veà söï xaùc ñònh troïn veïn
(durchgängige Bestimmung), theo ñoù, trong taát caû moïi thuoäc tính coù theå coù
cuûa nhöõng söï vaät - trong chöøng möïc caùc thuoäc tính naøy ñöôïc so saùnh vôùi caùc
B600 thuoäc tính ñoái laäp vôùi chuùng [trong chöøng möïc caùc thuoäc tính maâu thuaãn ñoái
laäp nhau], chæ coù moät thuoäc tính laø phaûi thuoäc veà söï vaät. Nguyeân taéc naøy
khoâng chæ ñôn thuaàn döïa vaøo nguyeân taéc [loaïi tröø] maâu thuaãn nöõa, vì leõ,
ngoaøi moái quan heä giöõa hai thuoäc tính ñoái laäp maâu thuaãn nhau, noù coøn xem
xeùt söï vaät trong moái quan heä vôùi khaû theå toaøn boä (gesamte Möglichkeit),
nhö laø caùi toång theå [toång soá] (Inbegriff) cuûa moïi thuoäc tính cuûa nhöõng söï vaät
noùi chung, vaø khi giaû ñònh tieân quyeát caùi toång theå naøy nhö laø ñieàu kieän tieân
nghieäm, nguyeân taéc treân hình dung baát kyø söï vaät naøo cuõng ñeàu daãn xuaát [ruùt
ra] khaû theå cuûa rieâng noù töø phaàn maø noù coù ñöôïc trong khaû theå toaøn boä noùi
treân(1). Vaäy, nguyeân taéc veà söï xaùc ñònh troïn veïn lieân quan ñeán noäi dung chöù
khoâng chæ ñôn thuaàn ñeán hình thöùc loâ-gíc. Noù laø nguyeân taéc veà söï toång hôïp

(1)
Nhö vaäy, thoâng qua nguyeân taéc naøy, baát kyø söï vaät naøo cuõng ñöôïc xeùt trong quan heä vôùi moät caùi
ñoái öùng chung (Correlatum), ñoù laø caùi khaû theå toaøn boä (gesamte Möglichkeit). | Caùi khaû theå toaøn boä
naøy,- neáu coù (töùc laø: chaát lieäu cho moïi thuoäc tính khaû höõu) ñöôïc tìm thaáy trong YÙ nieäm veà moät söï
vaät rieâng leû [caù bieät] - seõ chöùng minh ñöôïc moät tính töông töï (Affnität) cuûa moïi [söï vaät] khaû höõu
thoâng qua tính ñoàng nhaát veà cô sôû cuûa chuùng trong vieäc xaùc ñònh troïn veïn [cuûa söï vaät]. Tính coù theå
ñöôïc xaùc ñònh (die Bestimmbarkeit) [veà maët loâ-gíc] cuûa moät khaùi nieäm laø leä thuoäc vaøo tính phoå
bieán (Allgemeinheit/latinh: Universalitas) cuûa nguyeân taéc baøi trung*, loaïi tröø thuoäc töø thöù ba giöõa
hai thuoäc töø ñoái laäp maâu thuaãn nhau; coøn [nguyeân taéc] veà söï xaùc ñònh (Bestimmung) cuûa moät söï vaät
laïi leä thuoäc vaøo tính toaøn boä (Allheit/latinh: Universitas) hay laø vaøo Toång theå (Inbegriff) cuûa moïi
thuoäc tính khaû höõu. (Chuù thích cuûa taùc giaû).
*
Nguyeân taéc baøi trung: Nguyeân taéc loâ-gíc cô baûn, theo ñoù moät ñoái töôïng coù moät thuoäc tính A hoaëc
khoâng coù thuoäc tính A chöù khoâng coù khaû naêng thöù ba. Trong loâ-gíc hoïc löôõng giaù (hai giaù trò chaân
lyù), moät meänh ñeà hoaëc ñuùng hoaëc sai chöù khoâng theå coù giaù trò chaân lyù thöù ba. Coøn goïi laø nguyeân taéc
trieät tam hay nguyeân taéc loaïi tröø caùi thöù ba (latinh: principium exclusi tertii hoaëc Tertium non datur
(khoâng coù caùi thöù ba). Ngay Aristote ñaõ nghi ngôø giaù trò phoå bieán cuûa nguyeân taéc naøy, nhaát laø ñoái
vôùi nhöõng meänh ñeà veà caùc söï kieän xaûy ra trong töông lai. Söï pheâ phaùn aáy daàn daàn daãn ñeán moân loâ-
gíc hoïc ña giaù (nhieàu giaù trò chaân lyù, nhöng thöôøng laø ba: ñuùng, sai vaø baát ñònh) ngaøy nay. (N.D).

641
 cuûa moïi thuoäc tính coù nhieäm vuï taïo neân khaùi nieäm hoaøn chænh troïn veïn veà
moät söï vaät chöù khoâng ñôn thuaàn laø nguyeân taéc cuûa bieåu töôïng phaân tích
thoâng qua moät trong hai thuoäc tính [thuoäc töø] ñoái laäp maâu thuaãn, vaø [do ñoù]
chöùa ñöïng moät tieàn ñeà tieân quyeát coù tính sieâu nghieäm, ñoù laø tieàn ñeà veà chaát
lieäu (Materie) cho tính khaû theå toaøn boä, laø caùi phaûi chöùa ñöïng moät caùch tieân
nghieäm nhöõng döõ lieäu (Data) cho khaû theå ñaëc thuø cuûa moãi söï vaät.
B601

Meänh ñeà: “Moïi caùi ñang toàn taïi ñeàu laø ñöôïc xaùc ñònh [quy ñònh] moät
caùch troïn veïn” khoâng chæ coù nghóa raèng trong baát kyø moät caëp caùc thuoäc tính
maâu thuaãn nhau ñöôïc mang laïi (gegeben) naøo, maø coøn trong moïi thuoäc tính
coù theå coù, bao giôø cuõng chæ coù moät thuoäc tính laø thuoäc veà noù thoâi; vaäy,
thoâng qua meänh ñeà naøy, khoâng chæ ñôn thuaàn nhöõng thuoäc tính laø ñöôïc so
saùnh vôùi nhau moät caùch loâ-gíc, traùi laïi, baûn thaân söï vaät cuõng ñöôïc so saùnh
moät caùch sieâu nghieäm [töùc veà ñieàu kieän khaû theå] vôùi toång theå moïi thuoäc
tính coù theå coù. Meänh ñeà treân cuõng muoán noùi leân raèng: ñeå nhaän thöùc moät söï
vaät moät caùch hoaøn chænh troïn veïn, ngöôøi ta phaûi nhaän thöùc moïi caùi khaû höõu
[moïi thuoäc tính coù theå coù] vaø qua ñoù, xaùc ñònh söï vaät baèng caùch khaúng ñònh
hay phuû ñònh [nhöõng thuoäc tính naøy]. Söï xaùc ñònh troïn veïn, do ñoù, laø moät
khaùi nieäm maø ta khoâng bao giôø coù theå dieãn taû noù in concreto [cuï theå] veà
maët tính toaøn theå (Totalität) cuûa noù ñöôïc, cho neân noù ñaët cô sôû treân moät YÙ
nieäm chæ toàn taïi ôû trong lyù tính ñeå ñeà ra (vorschreiben) moät quy luaät cho vieäc
söû duïng hoaøn chænh troïn veïn cuûa giaùc tính.

Maëc duø YÙ nieäm naøy veà caùi Toång theå [Inbegriff] cuûa khaû theå toaøn boä -
trong chöøng möïc noù laø neàn taûng nhö laø ñieàu kieän cho vieäc xaùc ñònh troïn veïn
veà baát kyø söï vaät naøo - baûn thaân noù vaãn coøn chöa ñöôïc xaùc ñònh trong quan
heä vôùi nhöõng thuoäc tính taïo neân toång theå aáy, vaø qua ñoù, ta chöa suy töôûng
ñöôïc gì hôn laø moät Toång theå cuûa moïi thuoäc tính coù theå coù noùi chung; tuy
nhieân - khi nghieân cöùu saâu hôn -, ta seõ thaáy raèng YÙ nieäm naøy, vôùi tö caùch laø
khaùi nieäm sô thuûy (Urbegriff) ñaõ loaïi boû moät soá löôïng lôùn nhöõng thuoäc
tính phaùi sinh ñaõ ñöôïc mang laïi töø nhöõng thuoäc tính khaùc hoaëc nhöõng thuoäc
tính khoâng theå cuøng toàn taïi beân caïnh nhau ñeå vöôn tôùi moät khaùi nieäm tieân
B602 nghieäm ñaõ ñöôïc thanh loïc vaø ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn, qua ñoù, trôû thaønh khaùi
nieäm veà moät ñoái töôïng caù bieät hoaøn toaøn chæ ñöôïc YÙ nieäm ñôn thuaàn quy
ñònh, do ñoù, phaûi ñöôïc goïi laø YÙ THEÅ cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

Khi ta xem xeùt moïi thuoäc tính khaû höõu khoâng chæ veà maët loâ-gíc maø caû
veà maët sieâu nghieäm, töùc laø veà maët noäi dung coù theå ñöôïc suy töôûng moât caùch
tieân nghieäm nôi chuùng, ta seõ thaáy raèng: thoâng qua moät soá thuoäc tính, moät caùi
Toàn taïi (ein Sein) ñöôïc hình dung; coøn thoâng qua moät soá thuoäc tính khaùc, thì
moät caùi khoâng-toàn taïi ñôn thuaàn (ein blosses Nichtsein) laïi ñöôïc hình dung.
Söï phuû ñònh loâ-gíc - ñöôïc baùo hieäu chæ thoâng qua töø “KHOÂNG” - thöïc
ra khoâng bao giôø gaén lieàn vôùi moät khaùi nieäm, maø chæ gaén lieàn vôùi moái

642
 quan heä cuûa khaùi nieäm naøy vôùi moät khaùi nieäm khaùc trong phaùn ñoaùn, vaø
vì theá hoaøn toaøn khoâng ñuû ñeå bieåu thò moät khaùi nieäm veà maët noäi dung
cuûa noù. [Chaúng haïn], töø “khoâng cheát” khoâng heà coù theå cho bieát raèng qua ñoù,
moät söï khoâng-toàn taïi ñôn thuaàn ñöôïc hình dung ôû nôi ñoái töôïng, traùi laïi
khoâng ñuïng chaïm gì ñeán noäi dung caû. Ngöôïc laïi, moät söï phuû ñònh sieâu
nghieäm bieåu thò söï khoâng-toàn taïi nôi töï thaân noù; ñoái laäp vôùi söï khaúng ñònh
sieâu nghieäm laø moät caùi gì maø töï thaân khaùi nieäm veà noù ñaõ dieãn taû moät caùi
Toàn taïi, vaø vì theá ñöôïc goïi laø tính thöïc taïi (Realität) hay laø Vaät tính
(Sachheit), bôûi, chæ thoâng qua söï khaúng ñònh sieâu nghieäm, vaø trong möùc ñoä
söï khaúng ñònh naøy laø ñaày ñuû, caùc ñoái töôïng seõ laø moät Caùi gì (caùc söï vaät),
coøn traùi laïi, söï phuû ñònh [sieâu nghieäm] ñoái laäp vôùi noù laïi noùi leân moät söï
thieáu vaéng ñôn thuaàn, vaø ôû ñaâu chæ coù söï phuû ñònh naøy ñöôïc suy töôûng thì ôû
B603 ñoù ñaõ hình dung söï thuû tieâu cuûa moïi caùi gì laø söï vaät.

Nhöng khoâng ai coù theå suy töôûng moät söï phuû ñònh nhö laø caùi gì ñöôïc
xaùc ñònh maø khoâng laáy söï khaúng ñònh ñoái laäp laïi vôùi noù laøm cô sôû. Ngöôøi
khieám thò baåm sinh khoâng theå taïo ra bieåu töôïng naøo veà boùng toái, vì ngöôøi aáy
khoâng coù bieåu töôïng veà aùnh saùng; keû lang thang khoâng coù bieåu töôïng veà söï
ngheøo tuùng vì khoâng bieát ñeán söï giaøu coù(1), cuõng nhö ngöôøi doát naùt khoâng coù
khaùi nieäm naøo veà söï doát naùt vì cuõng khoâng coù khaùi nieäm naøo veà khoa hoïc
v.v.. Do ñoù, taát caû nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng söï phuû ñònh ñeàu laø phaùi
sinh [abgeleitet: ñöôïc suy ra töø caùc khaùi nieäm khaúng ñònh], vaø chæ nhöõng
thöïc taïi môùi thöïc söï chöùa ñöïng döõ lieäu (data), vaø coù theå noùi chöùa ñöïng chaát
lieäu (Materie) hay laø noäi dung sieâu nghieäm cho khaû theå vaø cho söï quy ñònh
troïn veïn cuûa moïi söï vaät.

B604 Vaäy, neáu söï xaùc ñònh [quy ñònh] troïn veïn trong lyù tính chuùng ta laáy
moät caùi cô chaát sieâu nghieäm (transzendentales Substratum) laøm cô sôû, laø caùi
haàu nhö chöùa ñöïng toaøn boä döï tröõ veà chaát lieäu vaø vì theá, coù theå ñöôïc xem
laø taát caû nhöõng thuoäc tính coù theå coù cuûa nhöõng söï vaät; caùi cô chaát aáy khoâng
gì khaùc hôn laø YÙ nieäm veà moät caùi TAÁT CAÛ TÍNH THÖÏC TAÏI (EIN ALL
DER REALITÄT/Latinh: OMNITUDO REALI-TATIS). Trong tröôøng
hôïp ñoù, taát caû nhöõng söï phuû ñònh ñích thöïc ñeàu khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng
GIÔÙI HAÏN (SCHRAN-KEN), vaø chuùng cuõng khoâng theå ñöôïc goïi nhö theá
neáu khoâng coù caùi KHOÂNG BÒ GIÔÙI HAÏN (caùi TAÁT CAÛ, DAS ALL) [noùi
treân] laøm cô sôû.

Nhöng cuõng chính nhôø thoâng qua [khaùi nieäm veà] söï chieám höõu Taát caû

(1)
Nhöõng quan saùt vaø tính toaùn cuûa caùc nhaø thieân vaên hoïc ñaõ daïy cho ta raát nhieàu ñieàu kyø thuù,
nhöng ñieàu quan troïng nhaát coù leõ laø hoï ñaõ phaùt hieän cho ta caùi hoá thaúm cuûa söï khoâng hieåu bieát [cuûa
ta veà vuõ truï] maø neáu khoâng coù nhöõng kieán thöùc ñaõ thu hoaïch ñöôïc noùi treân, lyù tính con ngöôøi
cuõng seõ khoâng bao giôø coù theå hình dung hoá thaúm aáy khoång loà ñeán nhö vaäy, vaø söï traàm tö veà ñieàu
naøy aét phaûi taïo ra moät söï bieán ñoåi lôùn trong vieäc xaùc ñònh caùc muïc ñích toái haäu (Endabsichten) cuûa
vieäc söû duïng lyù tính cuûa chuùng ta.

643
 tính thöïc taïi naøy maø khaùi nieäm veà moät Vaät-töï thaân môùi ñöôïc hình dung nhö
laø ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn; vaø khaùi nieäm veà moät caùi ENS REALISSIMUM
(latinh: Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi) naøy laø khaùi nieäm veà moät HÖÕU
THEÅ CAÙ BIEÄT, vì trong taát caû moïi thuoäc tính maâu thuaãn ñoái laäp nhau coù
theå coù, chæ coù moät thuoäc tính,- ñoù laø thuoäc tính tuyeät ñoái thuoäc veà SÖÏ TOÀN
TAÏI - laø ñöôïc baét gaëp trong söï xaùc ñònh Höõu theå naøy. Vaäy ñoù chính laø moät
YÙ theå sieâu nghieäm laøm cô sôû cho vieäc xaùc ñònh troïn veïn voán ñöôïc baét gaëp
moät caùch taát yeáu nôi taát caû nhöõng gì ñang toàn taïi; taïo neân ñieàu kieän chaát theå
[noäi dung] toái cao vaø hoaøn chænh troïn veïn cho khaû theå cuûa moïi caùi toàn taïi, vaø
cuõng laø caùi maø moïi tö duy veà nhöõng ñoái töôïng noùi chung - veà maët noäi dung
cuûa nhöõng ñoái töôïng aáy - ñeàu phaûi ñöôïc quy veà. Ñoù cuõng laø YÙ THEÅ ñích
thöïc duy nhaát maø lyù tính con ngöôøi ñuû söùc vöôn tôùi, bôûi vì chæ trong
tröôøng hôïp DUY NHAÁT naøy, moät khaùi nieäm phoå bieán töï thaân veà moät söï
vaät ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn bôûi chính noù, vaø ñöôïc nhaän thöùc nhö laø bieåu
töôïng veà moät CAÙ THEÅ [CAÙ VÒ] (ein Individuum).

Thoâng qua lyù tính, söï xaùc ñònh [quy ñònh] veà maët loâ-gíc cuûa moät khaùi
nieäm döïa vaøo moät suy luaän phaân ñoâi (disjunktiv), trong ñoù Chính ñeà chöùa
ñöïng moät söï phaân chia loâ-gíc (söï phaân chia phaïm vi cuûa moät khaùi nieäm phoå
bieán); roài Thöù ñeà giôùi haïn phaïm vi naøy vaøo moät boä phaän vaø cuoái cuøng, Keát
luaän xaùc ñònh khaùi nieäm aáy thoâng qua boä phaän naøy. Theá nhöng, khaùi nieäm
phoå bieán veà moät THÖÏC TAÏI NOÙI CHUNG [YÙ theå noùi treân] laïi khoâng theå
ñöôïc phaân chia moät caùch tieân nghieäm, vì - ôû ñaây khoâng coù [söï giuùp ñôõ] cuûa
B605 kinh nghieäm -, ngöôøi ta khoâng bieát nhöõng gioáng (Arten) thöïc taïi nhaát ñònh
naøo laø ñöôïc chöùa ñöïng vaøo döôùi loaøi (Gattung) kia. Nhö vaäy, Chính ñeà sieâu
nghieäm veà söï xaùc ñònh troïn veïn moïi söï vaät khoâng gì khaùc hôn laø bieåu töôïng
veà caùi toång theå (Inbegriff) cuûa Taát caû moïi Thöïc taïi: noù khoâng ñôn thuaàn laø
moät khaùi nieäm [theo kieåu loaøi] bao goàm moïi thuoäc tính - veà maët noäi dung
sieâu nghieäm - beân döôùi (unter sich) noù, maø laø moät khaùi nieäm bao goàm moïi
thuoäc tính ôû beân trong (in sich) noù, vaø söï xaùc ñònh troïn veïn cuûa moãi moät söï
vaät laø döïa treân söï giôùi haïn caùi Taát caû tính thöïc taïi naøy, baèng caùch moät soá
thuoäc tính [tính thöïc taïi] ñöôïc gaùn cho söï vaät, coøn nhöõng caùi coøn laïi bò loaïi
tröø, truøng hôïp vôùi caùch laøm theo kieåu Hoaëc laø vaø Hoaëc laø cuûa Chính ñeà
trong suy luaän phaân ñoâi cuõng nhö söï xaùc ñònh ñoái töôïng baèng moät trong caùc
boä phaän cuûa söï phaân chia trong Thöù ñeà cuûa suy luaän naøy. Nhö vaäy, vieäc söû
duïng lyù tính - khi noù laáy YÙ theå sieâu nghieäm laøm neàn taûng cho vieäc xaùc ñònh
cuûa noù ñoái vôùi moïi söï vaät khaû höõu - ñaõ tieán haønh cuøng moät kieåu töông töï
(analogisch) nhö ñaõ laøm trong caùc suy luaän phaân ñoâi [veà maët loâ-gíc] - töùc
moät meänh ñeà maø treân ñaây toâi ñaõ xem laø cô sôû cho vieäc phaân chia coù heä
thoáng cuûa moïi YÙ nieäm sieâu nghieäm, theo ñoù, moïi YÙ nieäm sieâu nghieäm ñaõ
ñöôïc taïo ra song song vaø töông öùng hoaøn toaøn vôùi ba phöông caùch suy luaän
cuûa lyù tính. [nhaát thieát-giaû thieát-phaân ñoâi. Xem B360-361].

Ñieàu töï noù ñaõ hieån nhieân laø: khi lyù tính - nhaèm muïc ñích suy luaän naøy

644
 cuûa noù - chæ ñôn thuaàn hình dung söï xaùc ñònh troïn veïn vaø taát yeáu cuûa moïi söï
vaät, noù khoâng heà giaû ñònh tieân quyeát veà SÖÏ TOÀN TAÏI (EXISTENZ) [thöïc
söï] cuûa moät Höõu theå töông öùng vôùi YÙ theå nhö theá maø chæ giaû ñònh moät YÙ
B606 nieäm veà höõu theå aáy, ñeå töø moät caùi Toaøn theå voâ-ñieàu kieän cuûa söï xaùc ñònh
troïn veïn daãn xuaát ra [ruùt ra] söï xaùc ñònh coù-ñieàu kieän, töùc laø söï xaùc ñònh cuûa
caùi bò giôùi haïn. Vaäy, vôùi lyù tính, YÙ theå laø Nguyeân maãu (Urbild/latinh:
Prototypon) cuûa moïi söï vaät, coøn moïi söï vaät nhìn chung chæ nhö laø nhöõng
baûn sao khieám khuyeát (Kopeien/ectypa) cho neân nhaän chaát lieäu cho khaû theå
cuûa chuùng töø Nguyeân maãu vaø tìm caùch ñeán gaàn Nguyeân maãu naøy ít hay
nhieàu nhöng bao giôø cuõng coù moät khoaûng caùch voâ taän, khoâng khi naøo ñaït
ñeán ñöôïc.

Nhö vaäy, moïi khaû theå cuûa nhöõng söï vaät (khaû theå cuûa söï toång hôïp caùi
ña taïp veà maët noäi dung) ñeàu ñöôïc xem nhö laø phaùi sinh, vaø chæ rieâng coù khaû
theå cuûa caùi gì bao haøm taát caû tính thöïc taïi ôû beân trong noù môùi ñöôïc xem laø
caên nguyeân. Vì moïi söï phuû ñònh - (laø nhöõng thuoäc tính duy nhaát, qua ñoù moïi
söï vaät khaùc ñöôïc phaân bieät vôùi caùi Höõu theå coù tính thöïc taïi nhieàu nhaát -
realestes Wesen/ens realissimum - treân ñaây) - laø caùc söï giôùi haïn ñôn thuaàn
cuûa moät Thöïc taïi lôùn hôn vaø kyø cuøng, laø cuûa Thöïc taïi toái cao, do ñoù chuùng
ñeàu laáy Thöïc taïi naøy laøm tieàn ñeà, vaø - veà maët noäi dung - ñôn thuaàn ñöôïc daãn
xuaát ra töø Thöïc taïi toái cao aáy. Cuõng theá, taát caû tính ña taïp cuûa nhöõng söï vaät
ñeàu chæ laø moät phöông caùch dò thuø voâ haïn ñeå giôùi haïn khaùi nieäm veà Thöïc taïi
toái cao naøy, voán laø caùi cô chaát chung cuûa chuùng, cuõng gioáng nhö moïi hình
theå ñeàu chæ coù theå coù ñöôïc nhö laø nhöõng phöông caùch khaùc nhau ñeå giôùi
haïn khoâng gian voâ taän. Vì theá, ñoái töôïng chæ toàn taïi ñôn thuaàn trong YÙ theå
naøy cuûa lyù tính cuõng ñöôïc goïi laø Höõu theå nguyeân thuûy [hay caên nguyeân]
(Urwesen/Ens originarium); roài trong chöøng möïc khoâng coù moät Höõu theå
naøo ñöùng cao hôn noù, laø Höõu theå toái cao (das höchste Wesen/Ens
summum), vaø trong chöøng möïc taát caû moïi caùi coù-ñieàu kieän ñeàu ñöùng döôùi
noù, laø Höõu theå cuûa moïi höõu theå (das Wesen aller Wesen/Ens entium).
Nhöng taát caû nhöõng ñieàu naøy ñeàu khoâng noùi leân moái quan heä khaùch quan
cuûa moät ñoái töôïng hieän thöïc (wirklich) vôùi nhöõng söï vaät khaùc, maø chæ noùi
leân quan heä cuûa YÙ nieäm vôùi caùc khaùi nieäm, vaø hoaøn toaøn khoâng cho ta bieát
B607 gì veà söï Toàn taïi [hieän thöïc] cuûa moät Höõu theå coù öu theá ngoaïi leä nhö theá.

Vì ngöôøi ta cuõng khoâng theå baûo raèng moät Höõu theå caên nguyeân nhö theá
ñöôïc caáu thaønh töø nhieàu höõu theå phaùi sinh, bôûi leõ moãi höõu theå phaùi sinh ñeàu
laáy noù laøm tieàn ñeà, do ñoù khoâng theå caáu taïo neân noù ñöôïc, cho neân YÙ theå veà
Höõu theå nguyeân thuûy naøy cuõng phaûi ñöôïc suy töôûng nhö laø ñôn thuaàn
[einfach: ñôn toá]. [khoâng phaûi ña hôïp töø nhieàu caùi phaùi sinh].

Söï daãn xuaát [ruùt ra] taát caû khaû theå khaùc töø caùi Höõu theå nguyeân thuûy
naøy, do ñoù, noùi moät caùch chính xaùc, cuõng khoâng theå ñöôïc xem nhö laø moät
söï giôùi haïn tính Thöïc taïi toái cao cuûa noù, hay ñöôïc xem töïa nhö laø moät söï

645
 phaân chia tính thöïc taïi naøy, bôûi trong tröôøng hôïp nhö vaäy, Höõu theå nguyeân
thuûy laïi ñöôïc xem nhö laø moät söï hoãn hôïp (Aggregat) ñôn thuaàn cuûa nhöõng
höõu theå phaùi sinh; ñieàu naøy - theo nhöõng gì ñaõ noùi treân ñaây - laø voâ lyù, khoâng
theå coù ñöôïc, maëc duø trong phaùc hoïa thoâ thieån ñaàu tieân, ta coù theå hình dung
nhö theá. Ñuùng hôn phaûi noùi raèng, Thöïc taïi toái cao laøm neàn taûng [ñuùng] nhö
laø moät neàn taûng (Grund) chöù khoâng phaûi nhö laø caùi Toång theå [Inbegriff]
cho khaû theå cuûa moïi söï vaät; vaø tính ña taïp cuûa moïi söï vaät khoâng döïa treân söï
giôùi haïn cuûa baûn thaân Höõu theå nguyeân thuûy, maø döïa treân chuoãi hoaøn chænh
nhöõng keát quaû cuûa Höõu theå aáy; laø chuoãi maø toaøn boä caûm naêng cuûa ta, cuøng
vôùi taát caû tính thöïc taïi trong [theá giôùi] hieän töôïng ñeàu thuoäc veà, nhöng
khoâng theå thuoäc veà YÙ nieäm veà Höõu theå toái cao vôùi tö caùch nhö laø moät boä
phaän caáu thaønh (Ingredienz).

B608 Nhöng baây giôø, neáu ta tieáp tuïc theo ñuoåi YÙ nieäm naøy trong soá nhieàu YÙ
nieäm cuûa ta baèng caùch höõu theå hoùa noù (hypostasieren: bieán thaønh söï vaät
coá ñònh) thì ta laïi coù theå quy ñònh Höõu theå nguyeân thuûy naøy thoâng qua khaùi
nieäm ñôn thuaàn veà tính Thöïc taïi toái cao nhö laø moät Höõu theå duy nhaát, ñôn
toá, töï tuùc töï maõn, vónh haèng v.v.., noùi vaén taét, laø xaùc ñònh noù - trong tính
hoaøn chænh troïn veïn voâ-ñieàu kieän cuûa noù - baèng taát caû nhöõng thuoäc tính [coù
theå coù ñöôïc]. Khaùi nieäm veà moät Höõu theå nhö vaäy chính laø khaùi nieäm veà
THÖÔÏNG ÑEÁ (GOTT), ñöôïc suy töôûng theo nghóa sieâu nghieäm, vaø nhö
theá, YÙ THEÅ cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng cuûa moät moân
THAÀN HOÏC sieâu nghieäm, nhö tröôùc ñaây toâi ñaõ coù nhaéc ñeán.

Tuy nhieân, vieäc söû duïng YÙ nieäm sieâu nghieäm nhö theá laø ñaõ vöôït qua
caùc ranh giôùi cuûa tính quy ñònh vaø tính ñaùng tin caäy cuûa noù. Bôûi vì lyù tính chæ
duøng yù nieäm naøy - vôùi tö caùch laø khaùi nieäm veà taát caû tính thöïc taïi - ñeå laøm
neàn taûng cho vieäc xaùc ñònh troïn veïn nhöõng söï vaät noùi chung, chöù khoâng ñoøi
hoûi raèng taát caû tính thöïc taïi naøy [ens realissimum] phaûi ñöôïc mang laïi moät
caùch khaùch quan vaø baûn thaân noù taïo neân moät söï vaät (ein Ding). Söï vaät naøy
laø moät söï bòa ñaët (Erdichtung) ñôn thuaàn, qua ñoù chuùng ta taäp hôïp vaø theå
hieän caùi ña taïp cuûa YÙ nieäm cuûa chuùng ta trong moät YÙ theå nhö laø trong moät
Höõu theå caù vò, ñoù laø ñieàu ta khoâng coù thaåm quyeàn ñeå laøm, thaäm chí cuõng
khoâng heà ñöôïc pheùp giaû ñònh veà khaû theå cuûa moät giaû thuyeát (Hypothese)
nhö theá; cuõng nhö moïi heä luaän ruùt ra töø moät YÙ theå nhö theá khoâng lieân quan
gì ñeán söï xaùc ñònh troïn veïn nhöõng söï vaät noùi chung cuõng nhö khoâng coù aûnh
höôûng naøo treân coâng vieäc naøy, vì ñeå laøm vieäc ñoù, chæ YÙ nieäm laø caàn thieát
phaûi coù maø thoâi.

B609 Chæ moâ taû phöông phaùp tieán haønh cuûa lyù tính vaø pheùp bieän chöùng [sai
laàm] cuûa noù laø chöa ñuû; ngöôøi ta coøn phaûi tìm caùch phaùt hieän caû caùc nguoàn
goác cuûa chuùng, ñeå coù theå giaûi thích baûn thaân aûo töôïng naøy nhö laø giaûi thích
moät hieän töôïng cuûa giaùc tính, bôûi vì YÙ theå maø ta baøn ôû ñaây ñaët cô sôû treân
moät YÙ nieäm töï nhieân chöù khoâng phaûi ñôn thuaàn tuøy tieän. Vì vaäy, toâi xin
hoûi: Taïi sao lyù tính laïi ñi ñeán choã xem moïi khaû theå cuûa nhöõng söï vaät nhö laø

646
 ñöôïc daãn xuaát [ruùt ra] töø moät söï vaät duy nhaát laøm neàn taûng, ñoù laø töø Höõu theå
cuûa Tính thöïc taïi toái cao, vaø laáy caùi naøy - nhö laø ñöôïc chöùa ñöïng trong moät
Höõu theå nguyeân thuûy caù bieät [caù vò] - laøm tieàn ñeà?.

Caâu traû lôøi töï noù ñaõ coù saün töø caùc nghieân cöùu trong phaàn Phaân tích
phaùp sieâu nghieäm tröôùc ñaây. Khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan laø
moät moái quan heä giöõa chuùng vôùi tö duy cuûa chuùng ta, trong ñoù ñaõ coù moät caùi
gì (ñoù laø moâ thöùc thöôøng nghieäm) coù theå ñöôïc suy töôûng moät caùch tieân
nghieäm, nhöng coøn caùi taïo neân chaát lieäu, töùc tính thöïc taïi ôû trong hieän töôïng
(töông öùng vôùi caûm giaùc) thì phaûi ñöôïc mang laïi [töø beân ngoaøi], vaø neáu
khoâng coù chaát lieäu naøy, ñoái töôïng khoâng theå ñöôïc suy töôûng vaø do ñoù, khaû
theå cuûa noù cuõng khoâng theå ñöôïc hình dung. Moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan chæ
ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn, neáu noù ñöôïc so saùnh vôùi taát caû nhöõng thuoäc tính cuûa
hieän töôïng vaø ñöôïc hình dung nhö laø ñöôïc khaúng ñònh hay bò phuû ñònh bôûi
nhöõng thuoäc tính naøy. Vì caùi taïo neân baûn thaân söï vaät (trong hieän töôïng), töùc
caùi thöïc toàn (das Reale) thì phaûi ñöôïc mang laïi, vaø khoâng coù noù, söï vaät
khoâng theå ñöôïc suy töôûng; nhöng caùi ñeå trong ñoù caùi thöïc toàn cuûa moïi hieän
töôïng naøy ñöôïc mang laïi chính laø kinh nghieäm duy nhaát, bao truøm taát caû
[cuûa chuùng ta]: cho neân chaát lieäu cho khaû theå cuûa moïi ñoái töôïng cuûa giaùc
B610 quan ñöôïc giaû ñònh tieân quyeát nhö laø ñöôïc mang laïi trong moät caùi Toång theå
(Inbegriff) maø moïi khaû theå cuûa nhöõng ñoái töôïng thöôøng nghieäm, söï khaùc
bieät giöõa chuùng vôùi nhau vaø söï xaùc ñònh troïn veïn cuûa chuùng ñeàu coù theå chæ
caàn döïa treân söï giôùi haïn cuûa caùi Toång theå naøy. Trong thöïc teá khoâng coù ñoái
töôïng naøo khaùc ñöôïc mang laïi cho ta ngoaøi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc quan
vaø cuõng khoâng ñöôïc mang laïi ôû ñaâu khaùc hôn laø chính trong toaøn caûnh
(Kontext) cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu; do ñoù khoâng coù gì coù theå laø ñoái
töôïng cho ta, neáu noù khoâng laáy caùi Toång theå (Inbegriff) cuûa moïi tính thöïc
taïi thöôøng nghieäm [noùi treân] laøm tieàn ñeà nhö laø ñieàu kieän cho khaû theå cuûa
noù. Vaäy laø theo moät aûo töôûng (Illusion) töï nhieân, chuùng ta xem ñieàu naøy
nhö laø moät Nguyeân taéc phaûi coù giaù trò cho [baûn thaân] moïi söï vaät noùi chung,
trong khi noù thöïc ra chæ coù giaù trò cho nhöõng gì ñöôïc mang laïi cho caùc giaùc
quan cuûa ta nhö laø nhöõng ñoái töôïng [thöôøng nghieäm] thoâi. Töø lyù do ñoù,
chuùng ta ñaõ xem Nguyeân taéc thöôøng nghieäm cuûa nhöõng khaùi nieäm cuûa ta
veà khaû theå cuûa nhöõng söï vaät - vôùi tö caùch laø nhöõng hieän töôïng -, sau khi vöùt
boû söï giôùi haïn naøy, nhö laø moät Nguyeân taéc sieâu nghieäm veà khaû theå cuûa
nhöõng söï vaät noùi chung.

Nhöng sau ñoù, chuùng ta laïi höõu theå hoùa (hypostasie-ren) YÙ nieäm naøy
veà caùi Toång theå cuûa moïi tính thöïc taïi [thaønh söï toàn taïi hieän thöïc cuûa moät
Höõu theå toái cao] laø do nguyeân nhaân sau: chuùng ta ñaõ chuyeån hoùa moät caùch
bieän chöùng [sai laàm] söï thoáng nhaát coù tính phaân phoái (distributive

647
 Einheit)* cuûa vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính thaønh söï thoáng

nhaát coù tính taäp theå (kollektive Einheit) cuûa moät caùi Toaøn boä-kinh
nghieäm; roài suy töôûng veà caùi Toaøn boä nhöõng hieän töôïng [trong kinh nghieäm]
B611 naøy nhö moät SÖÏ VAÄT CAÙ BIEÄT (CAÙ VÒ) chöùa ñöïng trong noù taát caû tính thöïc
taïi thöôøng nghieäm; vaø söï vaät naøy, thoâng qua söï laãn loän sieâu nghieäm
(transzendentale Subreption) ñaõ noùi, bò laãn loän [vaø theá choã] cho khaùi nieäm
[cuûa ta] veà moät söï vaät, thaønh caùi ñöùng ñaàu cho khaû theå cuûa moïi söï vaät, mang
laïi nhöõng ñieàu kieän hieän thöïc cho söï xaùc ñònh troïn veïn cuûa chuùng(1).

*
- söï thoáng nhaát phaân phoái (distributive Einheit): söï thoáng nhaát do giaùc tính thöïc hieän ñeå taïo ra
nhöõng phaùn ñoaùn kinh nghieäm döïa vaøo caùc phaïm truø.
- söï thoáng nhaát taäp theå (kollektive Einheit): söï thoáng nhaát toaøn boä kinh nghieäm do lyù tính tieán
haønh. (Xem theâm: B672). (N.D).
(1)
Vaäy, YÙ theå veà Höõu theå coù tính thöïc taïi nhaát trong taát caû (das allerrealestes Wesen/Ens
realissimum) - tuy chæ laø moät bieåu töôïng ñôn thuaàn - nhöng tröôùc heát ñaõ bò thöïc taïi hoùa (realisiert),
töùc laø bieán thaønh ñoái töôïng [khaùch theå - Objekt], töø ñoù bò höõu theå hoaù (hypostasiert) vaø cuoái cuøng,
thoâng qua moät tieán trình töï nhieân cuûa lyù tính ñeå hoaøn taát troïn veïn söï thoáng nhaát, thaäm chí ñaõ bò nhaân
caùch hoùa (personifiziert) nhö ta seõ baøn ngay sau ñaây; bôûi vì söï thoáng nhaát ñieàu haønh cuûa kinh
nghieäm khoâng döïa treân baûn thaân nhöõng hieän töôïng (chæ cuûa caûm naêng), maø coøn döïa treân söï noái keát
caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän töôïng thoâng qua giaùc tính (trong moät Thoâng giaùc); do ñoù, söï thoáng nhaát
[nhaát theå] cuûa Thöïc taïi toái cao vaø tính coù theå ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn (khaû theå) cuûa moïi söï vaät coù veû
nhö ôû trong moät Giaùc tính toái cao, do ñoù, ôû trong moät TRÍ TUEÄ [toái cao]. (Chuù thích cuûa taùc giaû).

648
 TIEÁT 3

VEÀ CAÙC LUAÄN CÖÙ CUÛA LYÙ TÍNH TÖ BIEÄN

ÑEÅ SUY RA [CHÖÙNG MINH] SÖÏ TOÀN TAÏI
CUÛA MOÄT HÖÕU THEÅ TOÁI CAO

Baát keå nhu caàu böùc thieát vöøa noùi cuûa lyù tính laø phaûi giaû ñònh tieân
quyeát moät caùi gì coù theå laøm cô sôû cho giaùc tính nhaèm xaùc ñònh nhöõng khaùi
nieäm cuûa giaùc tính moät caùch hoaøn chænh troïn veïn, lyù tính aét ñaõ deã daøng
nhaän ra tính chaát yù theå (das Idealische) vaø ñôn thuaàn bòa ñaët cuûa moät tieàn
ñeà nhö theá vaø khoâng ñeán noãi chæ döïa vaøo ñoù maø tin raèng moät saûn phaåm ñôn
thuaàn do chính tö duy cuûa mình taïo ra laïi laäp töùc ñöôïc xem nhö moät Höõu
B612 theå toàn taïi hieän thöïc, neáu lyù tính khoâng bò lyù do khaùc thuùc baùch, ñoù laø phaûi
tìm ôû ñaâu ñoù moät ñieåm döøng trong quaù trình quy thoaùi töø caùi coù-ñieàu kieän
ñöôïc mang laïi tieán ñeán caùi Voâ-ñieàu kieän. | Caùi Voâ-ñieàu kieän naøy,- tuy töï
thaân vaø xeùt veà khaùi nieäm ñôn thuaàn cuûa noù - khoâng phaûi laø caùi ñöôïc mang
laïi thöïc söï [hieän thöïc], nhöng chæ coù noù môùi coù theå hoaøn taát chuoãi cuûa
nhöõng ñieàu kieän laøm nguyeân nhaân cho caû chuoãi. Nhöng ñaây laïi laø con
ñöôøng töï nhieân maø baát kyø lyù tính naøo cuûa con ngöôøi, duø laø lyù tính bình
thöôøng nhaát, cuõng phaûi ñi, duø khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñi ñeán cuøng. Lyù tính
[thöôøng] khoâng baét ñaàu töø nhöõng khaùi nieäm, maø töø kinh nghieäm thoâng
thöôøng, do ñoù, laáy moät caùi gì ñang toàn taïi laøm neàn moùng. Nhöng neàn moùng
naøy cuõng seõ suïp ñoå, neáu baûn thaân noù laïi khoâng döïa treân hoøn ñaù taûng baát
khaû dòch chuyeån cuûa caùi Tuyeät ñoái-taát yeáu. Tuy nhieân, baûn thaân hoøn ñaù
taûng naøy, ñeán löôït noù, laïi lô löûng khoâng coù choã töïa neáu beân ngoaøi vaø beân
döôùi noù laø moät khoâng gian troáng roãng maø baûn thaân khoâng töï laáp ñaày taát caû,
ñeå qua ñoù khoâng coøn choã cho caâu hoûi “Taïi sao” naøo nöõa, töùc laø, voâ taän veà
maët tính Thöïc taïi.

Neáu moät caùi gì - baát keå laø gì - ñang toàn taïi, thì cuõng phaûi thöøa nhaän coù
moät caùi gì ñaáy toàn taïi moät caùch taát yeáu. Vì caùi baát taát chæ toàn taïi döôùi ñieàu
kieän cuûa moät caùi khaùc, nhö laø nguyeân nhaân cuûa noù, vaø töø nguyeân nhaân naøy,
suy luaän tieáp tuïc ñi tôùi moät nguyeân nhaân khoâng baát taát vaø do ñoù, phaûi toàn
taïi moät caùch taát yeáu, khoâng coù ñieàu kieän. Ñoù chính laø luaän cöù, treân ñoù lyù
tính ñaët cô sôû cho tieán trình cuûa noù ñi tôùi Höõu theå nguyeân thuûy.

B613 Vaäy, lyù tính ñi tìm khaùi nieäm veà moät Höõu theå thích hôïp ñöôïc vôùi moät
öu theá nhö vaäy veà maët toàn taïi, nhö laø caùi taát yeáu voâ-ñieàu kieän; khoâng phaûi
ñeå, trong tröôøng hôïp naøy, phaùt xuaát töø khaùi nieäm aáy roài suy luaän ra moät
caùch tieân nghieäm veà söï toàn taïi cuûa Höõu theå (vì neáu lyù tính töï cho pheùp
mình laøm nhö vaäy, noù chæ phaûi nghieân cöùu nhöõng khaùi nieäm ñôn thuaàn thoâi,
chöù khoâng caàn laáy moät söï toàn taïi ñöôïc mang laïi laøm cô sôû), traùi laïi, chæ
nhaèm tìm ra trong taát caû nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät coù theå coù, khaùi
nieäm naøo khoâng coù maâu thuaãn noäi taïi vôùi caùi taát yeáu tuyeät ñoái. Vì, trong

649
 suy luaän ñaàu tieân, lyù tính xem nhö ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng phaûi coù moät
caùi gì toàn taïi moät caùch tuyeät ñoái taát yeáu, neân baây giôø, neáu noù coù theå gaït boû
heát taát caû nhöõng gì khoâng töông thích ñöôïc vôùi söï taát yeáu naøy, thì vaãn coøn
moät caùi: caùi ñoù chính laø Höõu theå taát yeáu tuyeät ñoái, cho duø ngöôøi ta coù theå
thaáu hieåu ñöôïc [baèng khaùi nieäm] (begreifen) söï taát yeáu cuûa höõu theå naøy, -
töùc laø, coù theå ruùt söï taát yeáu naøy ra chæ töø khaùi nieäm veà noù - , hay laø khoâng.

Vaäy, khaùi nieäm veà moät caùi gì chöùa ñöïng trong noù caâu traû lôøi (Darum,
vì theá) cho moïi caâu hoûi (Warum, taïi sao), khoâng coù khieám khuyeát veà baát cöù
phöông dieän naøo, laø caùi töï tuùc-töï maõn nhö laø ñieàu kieän [toái cao], coù veû
chính laø caùi Höõu theå phuø hôïp vôùi söï taát yeáu tuyeät ñoái, bôûi noù - khi töï chieám
höõu taát caû nhöõng ñieàu kieän cho moïi caùi coù theå coù - baûn thaân laïi khoâng caàn
ñieàu kieän naøo, thaäm chí khoâng theå caàn ñieàu kieän naøo; do ñoù, ít nhaát veà moät
phöông dieän, ñaõ thoûa maõn khaùi nieäm veà söï taát yeáu voâ-ñieàu kieän [cuûa lyù
tính], maø khoâng coù moät khaùi nieäm naøo khaùc coù theå so saùnh ngang baèng
ñöôïc, vì baát cöù khaùi nieäm naøo khaùc ñeàu khieám khuyeát, caàn ñöôïc boå sung vaø
khoâng chöùng toû coù ñöôïc ñaëc ñieåm ñoäc laäp vôùi moïi ñieàu kieän xa hôn.
B614 [Nhöng], cuõng ñuùng laø: töø ñoù chöa theå suy ra moät caùch chaéc chaén raèng, caùi
gì khoâng chöùa ñöïng beân trong noù ñieàu kieän toái cao vaø hoaøn chænh troïn veïn
veà moïi phöông dieän thì baûn thaân noù - veà maët toàn taïi [hieän thöïc] - cuõng vì
theá phaûi laø coù-ñieàu kieän, vì noù [chæ] khoâng coù trong noù ñaëc ñieåm duy nhaát
veà söï toàn taïi voâ-ñieàu kieän, laø caùi lyù tính coù quyeàn löïc ñeå thoâng qua moät
khaùi nieäm tieân nghieäm nhaän thöùc ñöôïc moät höõu theå naøo ñoù nhö laø voâ-ñieàu
kieän.

Vaäy, trong taát caû moïi khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät coù theå coù, chæ coù
khaùi nieäm veà moät Höõu theå coù tính thöïc taïi toái cao [Ens realissimum] laø
thích hôïp nhaát vôùi khaùi nieäm veà moät Höõu theå taát yeáu-voâ-ñieàu kieän, vaø neáu
noù cuõng khoâng thoaû maõn hoaøn toaøn khaùi nieäm naøy, ta vaãn khoâng coù söï löïa
choïn maø buoäc phaûi baùm giöõ noù, vì ta khoâng ñöôïc pheùp laøm tieâu tan söï toàn
taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu; nhöng ñoàng thôøi ta thuù nhaän raèng khoâng theå
tìm thaáy trong toaøn boä laõnh vöïc cuûa khaû theå caùi gì coù theå ñöa ra yeâu saùch coù
cô sôû hôn veà moät öu theá nhö theá trong söï toàn taïi.

Tieán trình töï nhieân cuûa lyù tính con ngöôøi chính laø coù ñaëc ñieåm nhö
sau: tröôùc tieân, lyù tính xaùc tín veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu naøo ñoù.
Trong Höõu theå naøy, lyù tính nhaän thöùc moät söï toàn taïi voâ-ñieàu kieän. Roài lyù
tính ñi tìm khaùi nieäm veà caùi ñoäc laäp vôùi moïi ñieàu kieän vaø tìm thaáy khaùi
B615 nieäm aáy trong caùi gì baûn thaân laø ñieàu kieän ñaày ñuû cho taát caû moïi caùi khaùc,
töùc laø, trong caùi gì chöùa ñöïng taát caû Thöïc taïi. Nhöng, caùi Taát caû (das All) -
khoâng coù giôùi haïn naøo - laø caùi nhaát theå tuyeät ñoái vaø töï noù mang theo khaùi
nieäm veà moät Höõu theå duy nhaát, töùc laø Höõu theå toái cao; vaø nhö theá, lyù tính
keát luaän raèng Höõu theå toái cao, nhö laø nguyeân nhaân [cô sôû] caên nguyeân
(Urgrund) cuûa moïi söï vaät, phaûi toàn taïi moät caùch taát yeáu tuyeät ñoái.

650
 Moät tính chaët cheõ naøo ñoù laø khoâng theå phuû nhaän nôi khaùi nieäm [keát
luaän] naøy, neáu chæ noùi veà vieäc phaûi laáy caùc quyeát ñònh; ñoù laø: neáu moät khi
söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu naøo ñoù ñöôïc thöøa nhaän vaø ngöôøi ta nhaát
trí vôùi nhau raèng phaûi löïa choïn moät phía [ñeå coù caâu traû lôøi chung quyeát];
trong tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi ta khoâng theå coù caùch löïa choïn naøo thích hôïp
hôn, hoaëc ñuùng hôn, khoâng coù söï löïa choïn naøo caû maø buoäc phaûi taùn thaønh
söï nhaát theå tuyeät ñoái cuûa tính thöïc taïi hoaøn chænh troïn veïn nhö laø nguoàn
suoái sô thuûy cuûa [moïi] tính khaû theå. Nhöng neáu khoâng coù gì thuùc ñaåy ta phaûi
quyeát ñònh, vaø ta cöù muoán ñeå toaøn boä söï vieäc nguyeân traïng nhö theá cho tôùi
khi ta [caûm thaáy thöïc söï] baét buoäc phaûi taùn thaønh bôûi toaøn boä söùc naëng cuûa
caùc luaän cöù chöùng minh; töùc laø, neáu chæ noùi ñôn thuaàn ñeán vieäc nhaän ñònh
[Beurteilung: phaùn ñoaùn khaùch quan] veà nhöõng gì ta thöïc söï bieát veà vaán ñeà
naøy vaø veà nhöõng gì ta töï taâng boác laø mình bieát, thì suy luaän treân ñaây laïi toû
ra khoâng coøn coù daùng veû thuaän lôïi nhö theá nöõa, vaø noù caàn söï uûng hoä [vì öa
thích] ñeå thay choã cho vieäc thieáu caùc yeâu saùch chính ñaùng.

Bôûi vì, giaû thöû chuùng ta cöù ñeå nguyeân traïng vaø xem taát caû nhöõng gì ta
coù ñeán nay laø ñuùng, ñoù laø: thöù nhaát, töø moät söï toàn taïi [hieän thöïc] ñöôïc
B616 mang laïi naøo ñoù (chaúng haïn ñôn thuaàn laø söï toàn taïi cuûa chính toâi), quaû laø coù
moät suy luaän ñuùng ñaén veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu voâ-ñieàu kieän;
thöù hai, toâi phaûi xem moät Höõu theå chöùa ñöïng taát caû tính Thöïc taïi, do ñoù
cuõng chöùa ñöïng taát caû ñieàu kieän nhö laø voâ-ñieàu kieän tuyeät ñoái; cho neân qua
ñoù, khaùi nieäm veà söï vaät thích hôïp vôùi tính taát yeáu tuyeät ñoái ñaõ ñöôïc tìm ra; -
theá nhöng töø taát caû caùc ñieàu aáy cuõng khoâng theå ruùt ra keát luaän raèng: khaùi
nieäm veà moät höõu theå bò giôùi haïn, khoâng coù tính thöïc taïi toái cao, vì lyù do ñoù,
laïi maâu thuaãn vôùi tính taát yeáu tuyeät ñoái. Vì leõ, duø trong khaùi nieäm veà höõu
theå höõu haïn aáy, toâi khoâng baét gaëp caùi Voâ-ñieàu kieän voán mang theo mình caùi
Taát caû caùc ñieàu kieän, nhöng töø ñoù, toâi cuõng khoâng theå naøo suy ra raèng, söï
toàn taïi cuûa noù - cuõng vì lyù do treân - phaûi laø coù-ñieàu kieän; cuõng nhö toâi
khoâng theå noùi trong moät suy luaän giaû thieát [hypothetisch: neáu - thì] raèng: ôû
ñaâu khoâng toàn taïi moät ñieàu kieän nhaát ñònh (ôû ñaây, ñoù laø ñieàu kieän veà tính
hoaøn chænh troïn veïn theo caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy]) ôû ñoù caùi coù-ñieàu kieän
cuõng khoâng toàn taïi. Ñuùng hôn, ôû ñaây, ta vaãn coù quyeàn cho taát caû nhöõng höõu
theå bò giôùi haïn coøn laïi ñeàu coù giaù trò nhö laø taát yeáu voâ-ñieàu kieän, maëc duø ta
khoâng theå suy ra tính taát yeáu cuûa chuùng töø khaùi nieäm phoå bieán maø ta coù veà
chuùng. Vaäy, baèng caùch noùi treân, luaän cöù naøy khoâng heà mang laïi ñöôïc cho ta
khaùi nieäm [söï hieåu bieát] toái thieåu naøo veà caùc thuoäc tính cuûa moät Höõu theå taát
yeáu cuõng nhö khoâng taïo ra ñöôïc gì heát veà moïi phöông dieän khaùc.

Tuy nhieân, luaän cöù treân vaãn tieáp tuïc coù moät taàm quan troïng nhaát ñònh
vaø moät theá giaù (ein Ansehen) maø khoâng theå vì söï thieáu thoán veà tính khaùch
quan naøy laïi bò laäp töùc gaït boû. Bôûi vì, giaû thöû coù nhöõng nghóa vuï hoaøn toaøn
B617 ñuùng ñaén trong yù nieäm cuûa lyù tính, nhöng khoâng coù moïi tính thöïc taïi ñeå aùp
duïng vaøo cho chính ta, töùc laø caùc nghóa vuï khoâng coù caùc ñoäng cô, khi khoâng
laáy moät Höõu theå toái cao laøm tieàn ñeà tieân quyeát ñeå coù theå mang laïi taùc ñoäng

651
 vaø aûnh höôûng cho caùc quy luaät thöïc haønh [ñaïo ñöùc], thì ta vaãn coù nghóa vuï
phaûi tuaân theo caùc khaùi nieäm,- tuy coù theå khoâng ñaày ñuû veà maët khaùch quan
- nhöng laïi öu vieät xeùt theo chuaån möïc cuûa lyù tính chuùng ta vaø khi so saùnh
vôùi chuùng, ta khoâng nhaän thöùc ñöôïc caùi gì toát hôn vaø vöôït troäi hôn. ÔÛ ñaây,
nghóa vuï phaûi löïa choïn laøm nghieâng ñoå söï do döï cuûa tö bieän baèng moät söï boå
sung veà maët thöïc haønh; thaäm chí lyù tính, vôùi tö caùch laø quan toaø nghieâm
minh nhaát, cuõng khoâng tìm ñöôïc söï bieän hoä naøo cho chính mình, neáu noù -
döôùi nhöõng ñoäng cô böùc thieát - khoâng chòu tuaân theo caùc cô sôû naøy cuûa söï
phaùn ñoaùn, maëc duø lyù tính chæ coù nhaän thöùc coøn khieám khuyeát [veà chuùng]
vaø ta ít ra cuõng khoâng bieát ñöôïc caùc cô sôû naøo toát hôn chuùng.

Luaän cöù naøy,- duø trong thöïc teá laø sieâu nghieäm trong chöøng möïc noù
döïa vaøo tính baát tuùc noäi taïi cuûa caùi baát taát - laïi coù tính ñôn giaûn vaø töï nhieân,
thích hôïp vôùi caûm thöùc bình thöôøng nhaát cuûa con ngöôøi, moät khi caûm thöùc
cuûa con ngöôøi ñöôïc höôùng veà ñieàu ñoù. Ta thaáy söï vaät luoân bieán ñoåi, sinh ra
vaø maát ñi, vaäy chuùng, hoaëc ít nhaát laø traïng thaùi cuûa chuùng, phaûi coù moät
nguyeân nhaân. Nhöng töø moät nguyeân nhaân ñöôïc mang laïi trong kinh nghieäm
cuõng laïi naûy sinh caâu hoûi môùi veà nguyeân nhaân naøy. Vaäy, chuùng ta bieát ñaët
B618 tính nhaân quaû toái haäu naøy vaøo ñaâu toát hôn cho baèng vaøo choã cuûa tính nhaân
quaû toái cao, töùc laø, ôû trong Höõu theå naøo chöùa ñöïng trong chính noù moät caùch
nguyeân thuûy tính töï tuùc-töï maõn cho moïi haäu quaû coù theå coù, maø khaùi nieäm
veà Höõu theå naøy cuõng raát deã daøng thaønh hình thoâng qua ñaëc ñieåm duy nhaát
veà moät söï Hoaøn haûo bao truøm taát caû (allbefassende Vollkommenheit). Sôû dó
chuùng ta xem Nguyeân nhaân toái cao naøy laø taát yeáu tuyeät ñoái, vì chính chuùng
ta thaáy taát yeáu tuyeät ñoái phaûi vöôn leân ñeán nguyeân nhaân aáy, vaø khoâng thaáy
coù lyù do gì ñeå tieáp tuïc ñi xa hôn ra beân ngoaøi noù nöõa. Cho neân, ta thaáy ôû taát
caû caùc daân toäc - xuyeân qua [tín ngöôõng] ña thaàn muø quaùng nhaát - cuõng loùe
saùng moät ít tín hieäu cuûa thuyeát nhaát thaàn, khoâng phaûi do söï suy nieäm vaø tö
bieän saâu xa gì, maø do moät tieán trình töï nhieân daàn daàn trôû thaønh saùng toû cuûa
taâm trí bình thöôøng ñaõ daãn ñeán.

CHÆ COÙ THEÅ COÙ BA PHÖÔNG CAÙCH

CHÖÙNG MINH SÖÏ TOÀN TAÏI CUÛA THÖÔÏNG ÑEÁ
TÖØ LYÙ TÍNH TÖ BIEÄN

Moïi con ñöôøng ngöôøi ta coù theå ñi ñeå nhaèm ñeán muïc ñích naøy laø:

[ - ] hoaëc baét ñaàu töø moät kinh nghieäm nhaát ñònh vaø töø tính chaát [caáu taïo]
ñaëc thuø cuûa theá giôùi caûm tính cuûa chuùng ta ñöôïc nhaän thöùc thoâng qua
kinh nghieäm treân, roài tieán leân theo caùc quy luaät cuûa tính nhaân quaû ñeán
Nguyeân nhaân toái cao ôû beân ngoaøi theá giôùi;
[ - ] hoaëc chæ laáy moät kinh nghieäm baát ñònh [chöa ñöôïc xaùc ñònh], töùc laø laáy

652
 baát kyø moät toàn taïi naøo ñoù laøm cô sôû, moät caùch thöôøng nghieäm;
[ - ] hoaëc sau cuøng, tröøu töôïng hoaù khoûi moïi kinh nghieäm vaø suy luaän moät
caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn [khaùi nieäm
B619 suoâng] ra söï toàn taïi cuûa moät Nguyeân nhaân toái cao.

Luaän cöù chöùng minh thöù nhaát laø luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù
(physikotheologischer Beweis); luaän cöù thöù hai laø luaän cöù vuõ truï hoïc
(kosmologischer Beweis) vaø luaän cöù thöù ba laø luaän cöù baûn theå hoïc
(ontologischer Beweis). Nhieàu hôn ba luaän cöù aáy laø khoâng coù vaø khoâng
theå coù, ñoái vôùi lyù tính.

Toâi seõ chöùng minh raèng: lyù tính, duø baèng con ñöôøng naøy (thöôøng
nghieäm), hoaëc baèng con ñöôøng kia (sieâu nghieäm), ñeàu khoâng ñaït ñöôïc keát
quaû gì, vaø ñaõ hoaøi coâng trong noã löïc giöông caùch bay cao ra khoûi theá giôùi
caûm tính chæ baèng söùc maïnh ñôn thuaàn cuûa söï tö bieän. Nhöng, chæ rieâng veà
trình töï, trong ñoù caùc phöông caùch chöùng minh naøy phaûi ñöôïc ñöa ra kieåm
tra laø seõ ngöôïc haún vôùi trình töï maø lyù tính ñaõ töï môû roäng töøng böôùc laäp luaän
cuûa mình nhö ñaõ trình baøy treân ñaây. Bôûi vì nhö ta seõ thaáy: maëc duø kinh
nghieäm mang laïi cô hoäi ñaàu tieân [ñeå khôûi ñaàu laäp luaän], nhöng thöïc ra chæ
coù khaùi nieäm sieâu nghieäm môùi laø caùi höôùng daãn lyù tính trong noã löïc chöùng
minh naøy vaø lyù tính laáy ñoù laøm muïc tieâu ngay töø ñaàu trong moïi phöông
caùch chöùng minh noùi treân. Do ñoù, toâi seõ baét ñaàu baèng vieäc kieåm tra luaän cöù
sieâu nghieäm [baûn theå hoïc] tröôùc, roài sau ñoù môùi xeùt xem vieäc boå sung caùi
thöôøng nghieäm coù theå laøm taêng theâm söùc maïnh chöùng minh cuûa lyù tính hay
khoâng.

653
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

13 PHEÂ PHAÙN THAÀN HOÏC THUAÀN LYÙ: YÙ THEÅ CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY (B595-670)

Sau khi duøng “chìa khoùa” cuûa Pheâ phaùn sieâu nghieäm ñeå giaûi quyeát caùc Nghòch lyù, vaïch roõ
chuùng chæ laø saûn phaåm cuûa baûn thaân lyù tính neân lyù tính coù traùch nhieäm phaûi giaûi quyeát
vaø coù theå giaûi quyeát moät caùch ñuùng ñaén, Kant tieáp tuïc ñaøo saâu nhöõng maâu thuaãn môùi
cuûa lyù tính. OÂng duõng caûm ñi vaøo pheâ phaùn moân hoïc töøng ñöôïc xem laø ñænh cao cuûa trieát
hoïc vaø Sieâu hình hoïc truyeàn thoáng (Taây phöông): ñoù laø Thaàn hoïc vôùi chuû ñeà cuõng ñöôïc
xem laø toái cao vaø toái haäu cuûa tri thöùc con ngöôøi: Höõu theå toái cao = Thöôïng ñeá.

Tuy ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån chuû yeáu trong caùc toân giaùo nhöng Höõu theå toái cao laø
vaán ñeà coå xöa quan troïng nhaát cuûa trieát hoïc Taây phöông. Vôùi coâng trình pheâ phaùn treân
ñaây cuûa mình, Kant ñaõ gaây moät chaán ñoäng lôùn trong laõnh vöïc hoïc thuaät. 50 naêm sau
oâng, thi só Ñöùc noåi tieáng Heinrich Heine nhìn thaáy nôi Kant moät caùnh tay duõng caûm
ñang giöông leân choáng laïi Thöôïng ñeá vaø so saùnh Kant vôùi Robespierre, nhaø caùch maïng
kheùt tieáng quyeát lieät cuûa caùch maïng Phaùp! A. Gulyga thì xem coâng trình naøy cuûa Kant laø
cuoäc “ñaïi phaù huûy thaàn hoïc Luther”.

Thaät ra, Kant khoâng ñöùng treân laäp tröôøng cuûa thuyeát voâ thaàn trieát hoïc voán coù truyeàn
thoáng töø tröôùc Kant raát laâu ñeå pheâ phaùn Thaàn hoïc thuaàn lyù (nhö D’Holbach ôû thôøi khai

saùng hay Ludwig Feuerbach sau naøy)(1). Kant vaãn ñöùng trong truyeàn thoáng laø khoâng
phuû nhaän Thöôïng ñeá nhöng muoán ñaët vaán ñeà kieåu khaùc, vì oâng cho raèng vieäc chöùng
minh söï toàn taïi (thaàn hoïc thuaàn lyù) hay söï khoâng toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá (thuyeát voâ thaàn
trieát hoïc) ñeàu laø “giaùo ñieàu”, “baát khaû thi” vaø phaûi chuyeån vaán ñeà töø lyù tính thuaàn tuùy tö
bieän sang cho lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh. Chæ trong laõnh vöïc sinh hoaït ñaïo ñöùc, Thöôïng
ñeá môùi coù lyù do toàn taïi. (Trong “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”, Kant khoâng ñaët vaán ñeà “quy
luaät ñaïo ñöùc” phaûi “phuïc tuøng” Thöôïng ñeá nhö theá naøo, traùi laïi ngay caû Thöôïng ñeá cuõng
phaûi “phuïc tuøng” quy luaät ñaïo ñöùc!).

Duø sao, pheâ phaùn cuûa Kant cuõng laø moät thay ñoåi lôùn veà “leà loái tö duy” (Denkungsart)

theo caùch noùi cuûa oâng hay laø thay ñoåi “kieåu maãu (Paradigma) suy tö theo caùch noùi
hieän ñaïi. Vôùi söï thay ñoåi ñoù, thöïc chaát oâng ñaõ “cöùu nguy” cho Thaàn hoïc hieän ñaïi tröôùc
moät nhaàm laãn lôùn: xem Thöông ñeá laø ñoái töôïng coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät caùch khaùch
quan nhö caùc nhaø tö töôûng töø Platon, Aristote cho tôùi Thomas Aquino - vôùi caùc luaän cöù

(1)
- D’Holbach:“Systeme de la nature” (Heä thoáng veà Töï nhieân) 1770, Phaàn 2.
- L-Feuerbach: “Das Wesen des Christentums” (Baûn chaát cuûa ñaïo Cô ñoác) 1841.

654
 noåi tieáng cuûa hoï - ñaõ laàm töôûng. Sau Kant, ngöôøi ta khoâng theå ñaët vaán ñeà toàn taïi cuûa

Thöôïng ñeá theo kieåu cuõ ñöôïc nöõa ! (1)

Tröôùc khi tìm hieåu söï pheâ phaùn cuûa Kant ñoái vôùi ba luaän cöù truyeàn thoáng veà söï toàn taïi
cuûa Thöôïng ñeá, ta thöû xem oâng ñaët vaán ñeà nhö theá naøo.

13.1 “YÙ theå” vaø “YÙ theå sieâu nghieäm” laø gì?

Tröôùc heát, Kant löu yù ta phaûi phaân bieät ba saûn phaåm sau ñaây cuûa ñaàu oùc con ngöôøi: Phaïm
truø - YÙ nieäm - YÙ theå. (B595-596).

- Ta ñaõ bieát caùc phaïm truø chæ laø caùc moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tö duy (giaùc tính) coøn thieáu
nhöõng ñieàu kieän cuûa thöïc taïi khaùch quan (caûm naêng) nhöng ít ra chuùng coù theå ñöôïc aùp
duïng vaøo caùc döõ kieän caûm tính. Ta khoâng tri giaùc ñöôïc caùi “bôûi vì” trong caâu “Ñöôøng saù
öôùt bôûi vì trôøi möa”, nhöng caùi “bôûi vì” (phaïm truø nhaân quaû) coù theå aùp duïng vaøo tri giaùc
caûm tính (trôøi möa, ñöôøng saù öôùt). Phaïm truø tuy ôû trong giaùc tính nhöng vaãn ôû gaàn thöïc
taïi khaùch quan hôn caû.

- Vôùi caùc YÙ nieäm, ta ñaõ ñi xa hôn vaø khoâng coøn aùp duïng chuùng vaøo caùc döõ kieän caûm tính
ñöôïc nöõa. Chuùng chæ noùi leân caùi troïn veïn tuyeät ñoái maø ta khoâng theå ñaït ñöôïc trong
nhaän thöùc thöôøng nghieäm nhaèm mang laïi cho lyù tính moät nhaát theå coù heä thoáng ñeå
höôùng daãn giaùc tính, chaúng haïn söï nhaát theå cuûa moïi caùi coù-ñieàu kieän nôi con ngöôøi (söï
baát töû cuûa linh hoàn) khoâng bao giôø coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo caùc döõ kieän cuûa giaùc quan
chuùng ta.

- Ñi xa hôn heát so vôùi thöïc taïi caûm tính laø caùi ñöôïc Kant goïi laø YÙ theå (das Ideal) hay laø
YÙ nieäm coù tính caù theå, caù vò. Laøm sao Kant ñeán ñöôïc vôùi YÙ nieäm caù vò (Idee in
individuo) naøy?

Ñeå deã hieåu ta laáy ví duï veà moät “YÙ theå” ngaøy nay vaãn coøn giöõ nguyeân giaù trò: YÙ theå (hay giaûn
dò hôn: Lyù töôûng) veà tính nhaân ñaïo, hieän thaân moät caùch tieâu bieåu nôi nhöõng con ngöôøi “caù
theå, caù vò” nhö baùc só A. Schweitzer hay meï Teresa ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát. Nhöng “yù theå” hay
“lyù töôûng” naøy chæ toàn taïi trong tö töôûng, vì khi xem nhöõng thöôùc phim veà hoaït ñoäng cuûa hai

(1)
Ngöôøi ta vaãn thöôøng phaân bieät “Thöôïng ñeá cuûa trieát gia” vôùi Thöôïng ñeá nhö laø ñoái töôïng
ñöôïc suøng tín trong nhieàu toân giaùo. (Rieâng ñoái vôùi ñaïo Cô ñoác, ñoù laø Thöôïng ñeá cuûa Thaùnh
kinh, cuûa “Abraham, Isaak vaø Jacob”). Kant giôùi haïn trong vieäc pheâ phaùn “Thaàn hoïc töï nhieân”
(Die natürliche Theologie) töùc veà “Thöôïng ñeá cuûa trieát gia” chöù khoâng baøn ñeán “Thaàn hoïc khaûi
thò” cuûa caùc toân giaùo. (Sau naøy trong caùc taùc phaåm vieát veà Toân giaùo (xem: I. Kant: “Toân giaùo
beân trong caùc ranh giôùi cuûa lyù tính ñôn thuaàn” - Die Religion innerhalb der Grenzen der
blossen Vernunft 1793), Kant coù lyù giaûi caùc tín ñieàu chuû yeáu cuûa khaûi thò Cô ñoác - Do Thaùi giaùo
döôùi aùnh saùng cuûa Ñaïo ñöùc hoïc cuûa oâng). Tuy nhieân, trong thöïc teá, nhieàu nhaø thaàn hoïc “khaûi
thò” coù teân tuoåi nhö Anselm, Thomas Aquino... ñeàu duøng caùc luaän cöù trieát hoïc ñeå chöùng minh
söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá nhö ta ñaõ thaáy. (N.D).

655
 vò naøy, ta chæ thaáy caùc haønh vi cuï theå cuûa hoï giöõa nhöõng ñaùm ñoâng ngheøo khoå, beänh hoaïn
chöù khoâng theå thaáy baûn thaân tính nhaân ñaïo. Vaäy, nguyeân maãu lyù töôûng ta duøng ñeå ñaùnh giaù
haønh vi cuûa hoï khoâng phaûi laø hình töôïng cuï theå cuûa moät oâng giaø aên maëc giaûn dò, coù choøm
raâu baïc hay moät baø meï coù daùng vaát vaû, hieàn töø maø laø chính lyù töôûng hay YÙ theå veà tính nhaân
ñaïo maø hoï theå hieän. (597).

Nhöng, vöôït leân treân taát caû nhöõng YÙ theå (hay lyù töôûng) loaïi naøy, lyù tính nhaát thieát phaûi vöôn
ñeán moät YÙ theå toái cao. Taïi sao? Ta ñaõ bieát tính luoân höôùng ñeán söï troïn veïn tuyeät ñoái cuûa
nhaän thöùc. Ñeå nhaän thöùc moät söï vaät ñöôïc troïn veïn, ta vöøa phaûi bieát moïi thuoäc tính coù theå
coù ôû treân ñôøi naøy vaø sau ñoù xeùt xem nhöõng thuoäc tính naøo laø thuoäc veà söï vaät aáy, coøn caùc
thuoäc tính naøo khoâng. Do ñoù, söï quan taâm cuûa lyù tính ñoái vôùi söï nhaän thöùc troïn veïn ñoøi hoûi
phaûi laáy toaøn boä (Inbegriff) caùc thuoäc tính, ñoàng thôøi nguoàn goác nguyeân thuûy cuûa moïi
thuoäc tính khaû höõu aáy laøm tieàn ñeà. Toaøn boä caùc thuoäc tính (latinh: Ens perfectissi-mum) vaø
maët khaùc laø nguoàn goác cuûa moïi khaû theå aáy (lt: Ens realissi-mum) laø YÙ nieäm coù hai maët
(löôõng dieän) veà caùi Toaøn theå. Caùi toaøn theå naøy, theo Kant, khoâng nhöõng coù theå ñöôïc suy
töôûng moät caùch khoâng maâu thuaãn maø coøn thieát yeáu ñoái vôùi lyù tính. Ta thaáy ngay, ñoù chính laø
yù nieäm veà Höõu theå tuyeät ñoái hoaøn haûo (coù moïi thuoäc tính) vaø laø nguoàn suoái cuûa moïi khaû theå
(allerrealstes Wesen) ñöôïc Kant goïi laø YÙ theå sieâu nghieäm (Prototypon transcendentale).

(Vì noù laø ñieàu kieän khaû theå cho moïi “YÙ theå” khaùc) (1).

Nhö vaäy, YÙ theå sieâu nghieäm chæ laø saûn phaåm taát yeáu cuûa lyù tính, cuõng gioáng nhö caùc yù nieäm
sieâu nghieäm tröôùc ñaây. ÔÛ treân, ta coù noùi lyù tính ñi tìm moïi thuoäc tính coù theå coù “ôû treân ñôøi
naøy” laø caùch noùi coá yù, cho thaáy YÙ theå sieâu nghieäm laø moät bieåu töôïng tieân nghieäm, thuoäc veà
theá giôùi naøy, chöù khoâng phaûi thuoäc “theá giôùi beân kia”; ôû trong theá giôùi kinh nghieäm, duø naèm
ôû taàng saâu hôn cuûa kinh nghieäm nhöng thieát yeáu gaén lieàn vôùi kinh nghieäm. YÙ theå sieâu
nghieäm, toùm laïi, chæ laø moät nguyeân taéc thieát yeáu höôùng tôùi söï hoaøn thieän cuûa khoa hoïc; khoa
hoïc hieåu nhö kinh nghieäm toaøn dieän vaø coù heä thoáng.

(1)
Khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng hình thaønh töø hai Nguyeân taéc: Tröôùc heát, laø Nguyeân taéc veà
“tính coù theå ñöôïc quy ñònh” (Grundsatz der Bestimm-barkeit) laáy nguyeân taéc [loaïi tröø]
maâu thuaãn laøm tieàn ñeà: hai thuoäc tính ñoái laäp nhau khoâng theå ñoàng thôøi ñöôïc gaùn cho cuøng
moät khaùi nieäm: ñoù laø quan ñieåm loâ-gíc veà ñoái töôïng. Nguyeân taéc thöù hai laø nguyeân taéc veà “söï
quy ñònh troïn veïn” (Grundsatz der durchgängigen Bestimmung) khi ta khoâng xem xeùt
khaùi nieäm maø xem xeùt baûn thaân ñoái töôïng: ñoái töôïng naøy tieàn giaû ñònh (voraussetzt) moät
nhaän thöùc veà taát caû moïi thuoäc tính khaû höõu coù theå ñöôïc gaùn cho ñoái töôïng, ñöôïc Kant goïi laø
tính toaøn boä (Allheit/Universitas) (B600): ñoù laø quan ñieåm “sieâu nghieäm” veà ñoái töôïng. Vaäy,
ñoái töôïng ñang hieän höõu laø ñoái töôïng khoâng ñöôïc gaùn cho thuoäc tính maâu thuaãn (quan ñieåm
loâ-gíc) vaø ñoàng thôøi ñöôïc xaùc ñònh döïa treân “toång theå” (Inbegriff) moïi thuoäc tính khaû höõu
(quan ñieåm sieâu nghieäm) khieán ta bieát ñöôïc nhöõng thuoäc tính naøo cuûa caùi toång theå aáy töông
öùng vôùi ñoái töôïng, nhöõng thuoäc tính naøo khoâng. Bôûi leõ thao taùc naøy - trong tính toaøn boä cuûa
noù - khoâng bao giôø coù theå tieán haønh “in concreto” (“trong cuï theå”) ñöôïc neân ñoù chæ laø moät ñoøi
hoûi cuûa baûn thaân lyù tính.

656
13.2 Ñi con ñöôøng sieâu nghieäm, töùc ñi theo con ñöôøng luøi laïi (via re-ductionis) xuoáng taàng
saâu cuûa kinh nghieäm ñeå hieåu YÙ theå toái cao, Kant ñaõ thay ñoåi “leà loái tö duy”, vaø coù ñöôïc
choã ñöùng chaân vöõng chaéc veà maët phöông phaùp ñeå pheâ phaùn con ñöôøng maø caùc trieát gia
tröôùc Kant ñaõ ñi. Ñoù laø con ñöôøng suy dieãn baèng loaïi suy (via eminentia et
analogiae), töùc söû duïng caùc khaùi nieäm veà baûn theå vaø tuøy theå (thuoäc tính) ñeå chöùng
minh söï toàn taïi khaùch quan cuûa YÙ theå naøy. Hoï xem Thöôïng ñeá laø baûn theå toái cao, laø
nguyeân maãu cuûa vaïn vaät, coù ñaày ñuû caùc thuoäc tính nhö toaøn naêng, toaøn trí... noùi ngaén,
nhö moät Höõu theå hoaøn haûo tuyeät ñoái. Kant khoâng laøm moät caùch ñôn giaûn laø chæ chöùng
minh ngöôïc laïi. OÂng hoûi moät caùch cô baûn hôn: ñaâu laø ñoäng cô khieán lyù tính lyù thuyeát
muoán chöùng minh söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá? OÂng khoâng chæ cho raèng lyù tính khoâng theå
chöùng minh ñöôïc, maø trieät ñeå hôn: lyù tính khoâng coù caû quyeàn ñeå ñaët vaán ñeà toàn taïi aáy
ra, vì “toàn taïi” laø moät phaïm truø cuûa giaùc tính khoâng theå mang ñi quy ñònh moät YÙ theå cuûa
lyù tính! Ngöôøi ta ñaõ nhaàm laãn: xem moät yù nieäm sieâu nghieäm laø moät yù nieäm sieâu vieät,
xem moät bieåu töôïng taát yeáu cuûa lyù tính veà tính toaøn veïn tuyeät ñoái cuûa nhaän thöùc laø moät
khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng coù thaät.

Chöa ñôïi ñi vaøo caùc luaän cöù chöùng minh, ngay nhan ñeà “söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá”
trong Thaàn hoïc thuaàn lyù ñaõ laø moät aûo töôûng “bieän chöùng”!

Thaät vaäy, cuõng nhö caùc phaàn tröôùc ñaây cuûa “Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm”, lyù tính
nhaát ñònh seõ rôi vaøo aûo töôûng khi xem YÙ theå sieâu nghieäm veà tính toaøn theå cuûa moïi thuoäc
tính laø moät nguyeân taéc caáu taïo neân nhaän thöùc veà ñoái töôïng, nghóa laø: tröôùc heát bieán caùi
toaøn theå caùc thuoäc tính thaønh moät ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc; roài “vaät hoùa” noù
(hypostasieren) nhö moät höõu theå, moät ñoái töôïng naèm beân ngoaøi chuû theå nhaän thöùc; tieán
leân “nhaân hình hoùa” (anthropolisieren) noù nhö moät Caù theå coù nhaân caùch ñeå ruùt cuïc
duøng caùc phaïm truø cuûa giaùc tính (nhö baûn theå, toàn taïi, nhaân quaû, taát yeáu...) ñeå quy
ñònh höõu theå aáy. Trong khi ñoù, YÙ theå sieâu nghieäm chæ laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn cuûa lyù
tính, coøn caùc phaïm truø chæ coù giaù trò trong phaïm vi kinh nghieäm khaû höõu vaø seõ maát heát
hieäu löïc khi “daùm lieàu lónh ñi ra ngoaøi laõnh vöïc caûm tính”. (B707).

657
B620 TIEÁT 4

VEÀ SÖÏ BAÁT KHAÛ CUÛA LUAÄN CÖÙ

BAÛN THEÅ HOÏC NHAÈM CHÖÙNG MINH
SÖÏ TOÀN TAÏI CUÛA THÖÔÏNG ÑEÁ

Töø nhöõng gì ñaõ trình baøy, ngöôøi ta deã daøng thaáy raèng: khaùi nieäm veà
moät Höõu theå taát yeáu-tuyeät ñoái laø moät khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính, töùc
laø, moät YÙ nieäm ñôn thuaàn, maø tính thöïc taïi khaùch quan cuûa noù khoâng heà
ñöôïc chöùng minh chæ vì ñoù laø nhu caàu thuaàn lyù cuûa lyù tính. | YÙ nieäm naøy chæ
bieåu thò moät söï hoaøn chænh troïn veïn naøo ñoù, tuy raèng khoâng bao giôø ñaït ñeán
ñöôïc, vaø thöïc ra chæ ñöôïc duøng ñeå giôùi haïn hôn laø môû roäng giaùc tính ñeå
nhaän thöùc caùc ñoái töôïng môùi meû. ÔÛ ñaây coù moät ñieàu laï luøng vaø nghòch lyù,
ñoù laø: vieäc suy luaän töø moät söï toàn taïi ñöôïc mang laïi noùi chung ra moät söï
toàn taïi taát yeáu-tuyeät ñoái coù veû laø böùc thieát vaø ñuùng ñaén, trong khi moïi ñieàu
kieän cuûa giaùc tính ñeàu hoaøn toaøn choáng laïi ta trong vieäc hình thaønh moät
khaùi nieäm veà moät söï taát yeáu nhö theá.

Thôøi naøo ngöôøi ta cuõng hay noùi veà Höõu theå tuyeät ñoái-taát yeáu, nhöng
laïi khoâng chòu boû coâng ñeå tìm hieåu xem: chæ rieâng vieäc suy töôûng veà moät
söï vaät thuoäc loaïi nhö vaäy coù theå laøm ñöôïc hay khoâng vaø laøm baèng caùch
naøo, chöù chöa noùi ñeán vieäc chöùng minh söï toàn taïi cuûa noù. Moät ñònh nghóa
duy danh [moät giaûi thích ñôn thuaàn veà teân goïi] veà khaùi nieäm naøy tuy laø
ñieàu hoaøn toaøn deã daøng, ñoù laø: noù laø moät caùi gì maø söï khoâng-toàn taïi cuûa
noù laø khoâng theå coù ñöôïc; theá nhöng qua ñònh nghóa naøy, ngöôøi ta cuõng
B621 chaúng bieát gì hôn veà nhöõng ñieàu kieän ñöôïc xem laø laøm cho vieäc suy töôûng
veà söï khoâng-toàn taïi cuûa moät söï vaät laø tuyeät ñoái khoâng theå ñöôïc,- nhöõng
ñieàu kieän maø ngöôøi ta thöïc söï caàn bieát chaéc ñeå xem lieäu ta - thoâng qua
khaùi nieäm veà moät Höõu theå nhö vaäy - coù suy töôûng ñöôïc ñieàu gì hay laø
khoâng. Bôûi vì, neáu chæ döïa vaøo töø: “voâ-ñieàu kieän” (unbedingt) ñeå roài vöùt
boû moïi ñieàu kieän maø giaùc tính bao giôø cuõng caàn ñeán ñeå xem moät caùi gì ñoù
nhö laø taát yeáu [xem: caùc Ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm noùi chung.
B266...] thì cuõng seõ chaúng heà giuùp cho toâi hieåu roõ, phaûi chaêng trong tröôøng
hôïp ñoù, thoâng qua khaùi nieäm veà moät caùi taát yeáu-voâ-ñieàu kieän, toâi vaãn suy
töôûng ñöôïc moät caùi gì hay laø coù leõ chaúng suy töôûng ñöôïc ñieàu gì heát.

Theâm nöõa: ngöôøi ta coøn tin raèng khaùi nieäm lieàu lónh, ñôn thuaàn döïa
vaøo may ruûi vaø ruùt cuïc trôû thaønh hoaøn toaøn phoå bieán naøy ñaõ ñöôïc chöùng
minh bôûi voâ soá caùc ví duï khieán cho moïi söï tieáp tuïc tra hoûi vì söï khoù hieåu
cuûa noù coù veû hoaøn toaøn khoâng caàn thieát nöõa. [Hoï baûo], baát kyø meänh ñeà naøo
cuûa moân Hình hoïc, chaúng haïn: moät hình tam giaùc coù ba goùc laø taát yeáu tuyeät
ñoái vaø ngöôøi ta cuõng noùi nhö theá veà moät ñoái töôïng hoaøn toaøn naèm ngoaøi
laõnh vöïc cuûa giaùc tính chuùng ta, laøm nhö theå - vôùi khaùi nieäm naøy -, ngöôøi ta

658
 hoaøn toaøn hieåu ñöôïc nhöõng gì ngöôøi ta muoán noùi veà noù.

Taát caû caùc ví duï ñöôïc neâu ra ñeàu chæ ñöôïc ruùt ra - khoâng coù ngoaïi leä -
töø nhöõng phaùn ñoaùn chöù khoâng phaûi töø nhöõng söï vaät vaø söï toàn taïi cuûa
chuùng. Nhöng, söï taát yeáu voâ-ñieàu kieän cuûa nhöõng phaùn ñoaùn khoâng phaûi laø
söï taát yeáu voâ-ñieàu kieän cuûa nhöõng söï vaät. Vì, söï taát yeáu tuyeät ñoái cuûa phaùn
ñoaùn chæ laø moät söï taát yeáu coù-ñieàu kieän cuûa söï vaät, hay laø cuûa vò ngöõ ôû
B622 trong phaùn ñoaùn. Meänh ñeà treân ñaây khoâng noùi raèng, ba goùc toàn taïi taát yeáu
tuyeät ñoái, maø noùi raèng, vôùi ñieàu kieän moät hình tam giaùc coù ñaáy ñaõ (ñöôïc
mang laïi) thì ba goùc (ôû beân trong noù) cuõng phaûi coù moät caùch taát yeáu. Tuy
nhieân, söï taát yeáu loâ-gíc naøy ñaõ chöùng toû coù moät söùc maïnh gaây aûo töôûng
(Illusion) raát lôùn, ñoù laø, khi ngöôøi ta ñaõ taïo ra moät khaùi nieäm tieân nghieäm
veà moät söï vaät, khaùi nieäm aáy ñöôïc ñaët ra theo kieåu ngöôøi ta cho raèng caû söï
toàn taïi cuõng cuøng ñöôïc bao haøm trong phaïm vi cuûa noù; töø ñoù ngöôøi ta tin
chaéc raèng coù theå keát luaän: vì söï toàn taïi thuoäc veà ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm
naøy moät caùch taát yeáu, töùc laø vôùi ñieàu kieän toâi thieát ñònh söï vaät naøy nhö laø
ñöôïc mang laïi (toàn taïi), thì söï toàn taïi [thöïc] cuûa noù (theo quy luaät veà tính
ñoàng nhaát) cuõng taát yeáu ñöôïc thieát ñònh (gesetzt), do ñoù baûn thaân höõu theå
naøy laø taát yeáu tuyeät ñoái, bôûi söï toàn taïi cuûa noù ñaõ cuøng ñöôïc suy töôûng
trong moät khaùi nieäm ñöôïc giaû ñònh tuøy yù vaø vôùi ñieàu kieän laø toâi ñaõ thieát
ñònh ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm aáy.

Neáu toâi thuû tieâu vò ngöõ trong moät phaùn ñoaùn ñoàng nhaát vaø vaãn giöõ laïi
chuû ngöõ thì seõ naûy sinh moät maâu thuaãn, vaø vì theá toâi noùi: vò ngöõ naøy thuoäc
veà chuû ngöõ kia moät caùch taát yeáu. Theá nhöng neáu toâi thuû tieâu caû chuû ngöõ
laãn vò ngöõ thì khoâng naûy sinh maâu thuaãn naøo caû, bôûi leõ khoâng coøn coù gì
ñeå coù theå maâu thuaãn laïi vôùi chuû ngöõ caû. Thieát ñònh moät hình tam giaùc roài
thuû tieâu ba goùc cuûa noù, laø maâu thuaãn; nhöng thuû tieâu caû hình tam giaùc cuøng
vôùi ba goùc cuûa noù thì khoâng coù maâu thuaãn naøo. Tình hình cuõng gioáng heät
nhö vaäy vôùi khaùi nieäm veà moät Höõu theå taát yeáu-tuyeät ñoái. Neáu caùc baïn thuû
tieâu söï toàn taïi cuûa Höõu theå aáy, caùc baïn vöøa thuû tieâu baûn thaân söï vaät cuøng
B623 vôùi taát caû nhöõng thuoäc tính cuûa noù, trong tröôøng hôïp ñoù, maâu thuaãn töø ñaâu
maø ñeán ñöôïc? Khoâng coù gì töø beân ngoaøi maâu thuaãn ñöôïc vôùi noù, vì söï vaät
khoâng phaûi laø taát yeáu veà beân ngoaøi; cuõng khoâng coù gì maâu thuaãn töø beân
trong, vì qua vieäc thuû tieâu baûn thaân söï vaät, caùc baïn ñaõ ñoàng thôøi thuû tieâu
moïi caùi beân trong. Thöôïng ñeá laø toaøn naêng, ñoù laø moät phaùn ñoaùn taát yeáu.
Söï toaøn naêng khoâng theå ñöôïc thuû tieâu, neáu caùc baïn thieát ñònh moät ñaáng
thaàn linh, töùc laø moät Höõu theå voâ taän, ñoàng nhaát vôùi khaùi nieäm veà Höõu theå
naøy. Nhöng, neáu caùc baïn noùi: Thöôïng ñeá khoâng coù (Gott ist nicht), thì söï
toaøn naêng cuõng nhö baát kyø moät thuoäc tính naøo khaùc cuõng ñeàu khoâng ñöôïc
mang laïi, vì nhöõng thuoäc tính naøy cuøng vôùi chuû theå ñaõ bò thuû tieâu, vaø nhö
theá khoâng coù moät maâu thuaãn naøo caû trong yù töôûng naøy.

Nhö vaäy, caùc baïn ñaõ thaáy raèng, neáu toâi thuû tieâu vò ngöõ cuûa moät phaùn
ñoaùn cuøng vôùi chuû ngöõ, moät maâu thuaãn beân trong khoâng bao giôø coù theå naûy

659
 sinh, baát keå vò ngöõ aáy laø gì. Vaäy, haún caùc baïn khoâng coøn ñöôøng traùnh neù
naøo khaùc ngoaøi vieäc phaûi noùi: “Coù moät soá chuû theå khoâng theå naøo thuû tieâu
ñöôïc, neân phaûi toàn taïi”. Nhöng noùi nhö vaäy cuõng nhö noùi raèng: coù nhöõng
chuû theå taát yeáu-tuyeät ñoái; moät tieàn ñeà maø toâi ñaõ nghi ngôø tính ñuùng ñaén
cuûa noù vaø chính caùc baïn ñaõ muoán chæ cho toâi thaáy khaû theå cuûa chuùng. Bôûi
vì, toâi khoâng theå taïo ra moät khaùi nieäm toái thieåu naøo caû veà moät söï vaät maø
khi baûn thaân noù cuøng vôùi taát caû nhöõng thuoäc tính cuûa noù ñeàu bò thuû tieâu vaãn
ñeå laïi moät maâu thuaãn, vaø khi khoâng coù maâu thuaãn, toâi khoâng coù moät ñaëc
ñieåm naøo veà tính baát-khaû theå, thoâng qua caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân
B624 nghieäm ñôn thuaàn.

Traùi ngöôïc laïi vôùi taát caû caùc suy luaän phoå bieán treân ñaây (maø khoâng ai
coù theå phaûn ñoái ñöôïc), caùc baïn yeâu caàu toâi ñeå caùc baïn neâu ra chæ moät
tröôøng hôïp nhö laø moät baèng chöùng baèng thöïc teá, laø: vaãn coøn coù moät vaø chæ
Moät khaùi nieäm maø thoâi,- trong ñoù söï khoâng-toàn taïi hay laø söï thuû tieâu ñoái
töôïng cuûa noù laø töï-maâu thuaãn, vaø ñoù chính laø khaùi nieäm veà Höõu theå coù taát
caû tính thöïc taïi [Ens realissimum]. Caùc baïn baûo raèng, Höõu theå aáy coù taát
caû tính thöïc taïi, vaø caùc baïn coù quyeàn giaû ñònh moät Höõu theå nhö theá laø coù
theå coù ñöôïc (ñieàu naøy toâi taïm thôøi chaáp nhaän, maëc duø moät khaùi nieäm
khoâng-töï maâu thuaãn coøn laâu môùi chöùng minh ñöôïc khaû theå cuûa ñoái
töôïng)(1). Theo ñoù, trong taát caû tính thöïc taïi haún nhieân cuõng bao haøm söï toàn
taïi; vaäy laø coù söï toàn taïi trong khaùi nieäm veà moät caùi coù theå coù. Neáu söï vaät
naøy bò thuû tieâu, thì khaû theå beân trong cuûa söï vaät [söï toàn taïi] cuõng bò thuû
B625 tieâu, ñoù laø ñieàu maâu thuaãn.

Toâi xin traû lôøi: Caùc baïn ñaõ phaïm phaûi moät maâu thuaãn, khi ñöa khaùi
nieäm veà söï toàn taïi [hieän thöïc] vaøo trong khaùi nieäm veà moät söï vaät maø caùc
baïn môùi chæ ñôn thuaàn suy töôûng veà noù veà maët khaû theå, duø naáp döôùi baát kyø
teân goïi gì. Neáu ngöôøi ta thöøa nhaän ñieàu aáy, caùc baïn chæ coù moät thaéng lôïi
giaû taïo, nhöng trong thöïc teá khoâng noùi leân ñöôïc gì caû, vì caùc baïn chæ mang
laïi moät söï laëp thöøa (Tautologie) ñôn thuaàn. Toâi xin hoûi: meänh ñeà: “söï vaät
naøy hay söï vaät kia toàn taïi (existiert) (toâi thöøa nhaän söï vaät naøy laø coù theå coù,
baát keå noù laø gì), laø moät meänh ñeà phaân tích hay laø moät meänh ñeà toång hôïp?
Neáu noù laø moät meänh ñeà phaân tích, thì thoâng qua söï toàn taïi cuûa söï vaät, caùc
baïn khoâng theâm ñöôïc ñieàu gì cho yù töôûng veà söï vaät caû, traùi laïi, trong
tröôøng hôïp ñoù, hoaëc laø chính yù töôûng ñang coù trong ñaàu oùc caùc baïn laø baûn
thaân söï vaät, hoaëc caùc baïn giaû ñònh tieân quyeát moät söï toàn taïi nhö laø thuoäc veà

(1)
Khaùi nieäm laø luoân luoân coù theå coù ñöôïc, neáu noù khoâng töï-maâu thuaãn. Ñoù laø ñaëc ñieåm loâ-gíc cuûa
khaû theå, vaø qua ñoù ñoái töôïng cuûa noù ñöôïc phaân bieät vôùi caùi nihil negativum [ñoái töôïng roãng khoâng
coù khaùi nieäm. Xem laïi B348]. Chæ coù ñieàu noù vaãn coù theå laø moät khaùi nieäm roãng, neáu tính thöïc taïi
khaùch quan cuûa söï toång hôïp - qua ñoù khaùi nieäm ñöôïc taïo ra - khoâng ñöôïc chöùng minh moät caùch ñaëc
thuø; theá nhöng ñieàu naøy, nhö ñaõ chæ ra tröôùc ñaây - phaûi döïa treân caùc nguyeân taéc cuûa kinh nghieäm
khaû höõu, chöù khoâng phaûi treân nguyeân taéc cuûa vieäc phaân tích (Analysis) (theo nguyeân taéc maâu
thuaãn). Ñoù laø moät söï caûnh baùo ñeå ñöøng töø khaû theå cuûa nhöõng khaùi nieäm (khaû theå loâ-gíc) laäp töùc suy
luaän ra khaû theå cuûa nhöõng söï vaät (khaû theå hieän thöïc).

660
 khaû theå [cuûa söï vaät] vaø nhö vaäy, söï toàn taïi chæ ñöôïc suy ra töø khaû theå beân
trong theo nhö tuyeân boá cuûa caùc baïn seõ khoâng gì khaùc hôn laø moät söï laëp
thöøa thaûm haïi. Thuaät ngöõ: “Thöïc taïi” (Realität) trong khaùi nieäm veà söï
vaät tuy nghe coù veû khaùc vôùi thuaät ngöõ “Toàn taïi” (Existenz) trong khaùi
nieäm veà thuoäc tính [cuûa söï vaät], nhöng chaúng laøm neân ñöôïc vieäc gì. [chaúng
giuùp gì cho caùc baïn ra khoûi khoù khaên naøy]. Bôûi vì, neáu caùc baïn cöù goïi moïi
söï thieát ñònh (Setzen) (caùi gì caùc baïn thieát ñònh ñeàu laø baát-ñònh [töùc muoán
thieát ñònh trong ñaàu oùc caùi gì cuõng ñöôïc]) laø Thöïc taïi, töùc laø ñaõ thieát ñònh
söï vaät vôùi taát caû moïi thuoäc tính cuûa noù ôû trong khaùi nieäm veà chuû theå vaø giaû
ñònh nhö laø hieän thöïc, caùc baïn cuõng chæ laëp laïi ñieàu aáy [thöïc taïi] trong
thuoäc tính maø thoâi. Ngöôïc laïi, neáu caùc baïn thöøa nhaän - nhö moïi ngöôøi coù
ñaàu oùc hôïp lyù ñeàu phaûi thöøa nhaän - raèng, baát kyø meänh ñeà veà toàn taïi
(Existenzialsatz) [hay veà “hieän höõu”] naøo cuõng ñeàu laø meänh ñeà toång
hôïp, vaäy laøm sao caùc baïn laïi coù theå khaúng ñònh raèng thuoäc tính veà söï toàn
B626 taïi (Existenz) laø khoâng theå naøo bò thuû tieâu maø khoâng gaëp maâu thuaãn, bôûi öu
theá naøy chæ coù rieâng nôi caùc meänh ñeà phaân tích khi tính naêng (Charakter)
cuûa chuùng ñaët cô sôû treân öu theá naøy? [phuû ñònh thuoäc tính laø töï-maâu thuaãn].

Toâi töøng ñaõ hy voïng coù theå [deã daøng] deïp boû vónh vieãn laäp luaän nguïy
bieän treân ñaây baèng moät söï xaùc ñònh chính xaùc veà khaùi nieäm “toàn taïi”
[“hieän höõu”] (Existenz), neáu toâi khoâng nhaän ra raèng aûo töôûng gaây ra do
söï laãn loän giöõa moät thuoäc tính loâ-gíc vôùi moät thuoäc tính hieän thöïc (töùc laø
thuoäc tính trong vieäc xaùc ñònh moät söï vaät) quaû thaät ñaõ baùm reã [raát saâu] haàu
nhö trong moïi noã löïc minh giaûi [veà söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá]. Ñeå trôû thaønh
thuoäc tính loâ-gíc, ngöôøi ta coù theå duøng taát caû moïi thöù ngöôøi ta muoán; thaäm
chí baûn thaân chuû theå [chuû ngöõ] coù theå töï mình ñeà ra caùc thuoäc tính cho
mình, vì moân Loâ-gíc hoïc tröøu töôïng hoaù khoûi moïi noäi dung. Theá nhöng, söï
xaùc ñònh (Bestimmung) laïi laø moät thuoäc tính [hieän thöïc] ñöôïc theâm vaøo cho
khaùi nieäm veà chuû theå vaø môû roäng chuû theå. Do ñoù, tính quy ñònh [hieän
thöïc] naøy khoâng ñöôïc chöùa ñöïng saün beân trong khaùi nieäm.

Roõ raøng “toàn taïi” [ñoäng töø “LAØ” - (Sein)] khoâng phaûi laø moät thuoäc
tính hieän thöïc, töùc laø khoâng phaûi moät khaùi nieäm veà moät caùi gì coù theå theâm
vaøo cho khaùi nieäm veà moät söï vaät. Noù ñôn thuaàn laø söï thieát ñònh (Position)
moät söï vaät, hay thieát ñònh moät soá tính quy ñònh naøo ñoù trong söï vaät. Trong
vieäc söû duïng loâ-gíc, noù chæ laø Heä töø (Copula)* cuûa moät phaùn ñoaùn. Meänh
ñeà: “Thöôïng Ñeá laø toaøn naêng”, chöùa ñöïng hai khaùi nieäm coù ñoái töôïng cuûa
chuùng, ñoù laø: “Thöôïng Ñeá” vaø “söï toaøn naêng”; coøn chöõ heä töø beù nhoû: “LAØ”
khoâng phaûi moät vò ngöõ ñöôïc theâm vaøo maø chæ laø caùi thieát ñònh moái quan heä
B627 cuûa vò ngöõ vaøo cho chuû ngöõ. Khi toâi goäp chung chuû ngöõ (Thöôïng Ñeá) vôùi
taát caû vò ngöõ cuûa chuû ngöõ aáy (trong ñoù coù vò ngöõ “tính toaøn naêng”) vaø noùi:
“Thöôïng Ñeá laø” hay “Coù moät Thöôïng Ñeá”, toâi khoâng thieát ñònh moät vò ngöõ

*
Heä töø: (die Copula): loaïi ñoäng töø noái keát chuû ngöõ vaø vò ngöõ, ôû ñaây laø ñoäng töø: “laø”. (N.D).

661
 naøo môùi vaøo cho khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá, maø chæ thieát ñònh baûn thaân chuû
ngöõ vôùi taát caû nhöõng vò ngöõ cuûa noù, nghóa laø chæ thieát ñònh ñoái töôïng trong
quan heä vôùi khaùi nieäm cuûa toâi. Noäi dung cuûa caû hai [ñoái töôïng vaø khaùi
nieäm] phaûi gioáng heät nhau, vaø vì theá khoâng coù gì môùi ñöôïc theâm vaøo cho
khaùi nieäm voán chæ dieãn taû khaû theå nhôø ñoù toâi suy töôûng ñöôïc veà ñoái töôïng
cuûa noù nhö laø ñöôïc mang laïi moät caùch tuyeät ñoái (thoâng qua caùch noùi: “noù
laø”, [hay: “coù moät ñoái töôïng nhö theá”]). Vaø nhö vaäy, caùi hieän thöïc (das
Wirkliche) [veà maët phaân tích loâ-gíc] khoâng chöùa ñöïng caùi gì nhieàu hôn
laø caùi ñôn thuaàn coù theå coù. Moät traêm ñoàng taler** hieän thöïc khoâng chöùa
ñöïng caùi gì nhieàu hôn moät traêm ñoàng coù theå coù. Bôûi vì, caùi sau bieåu thò khaùi
nieäm, coøn caùi tröôùc bieåu thò ñoái töôïng vaø söï thieát ñònh nôi chuùng, cho neân,
neáu caùi sau chöùa ñöïng caùi gì nhieàu hôn caùi tröôùc, hoaù ra khaùi nieäm cuûa toâi
khoâng dieãn ñaït ñöôïc toaøn boä ñoái töôïng vaø do ñoù, cuõng khoâng phaûi laø khaùi
nieäm töông öùng veà ñoái töôïng. Nhöng trong tình traïng taøi saûn cuûa toâi, khi coù
moät traêm ñoàng ta-le thaät, toâi giaøu hôn laø khi chæ coù khaùi nieäm ñôn thuaàn veà
chuùng (töùc laø chæ coù khaùi nieäm veà khaû theå cuûa chuùng)!. Bôûi vì, ñoái töôïng -
trong tính hieän thöïc (Wirk-lichkeit) cuûa noù -, khoâng ñöôïc chöùa ñöïng
trong khaùi nieäm ñôn thuaàn cuûa toâi moät caùch phaân tích, maø laø ñöôïc theâm
vaøo cho khaùi nieäm cuûa toâi (khaùi nieäm chæ laø moät quy ñònh cuûa traïng thaùi
tinh thaàn) moät caùch toång hôïp, vaø söï toàn taïi [thöïc] cuûa chuùng ôû beân ngoaøi
khaùi nieäm cuûa toâi khoâng heà laøm taêng theâm gì cho baûn thaân moät traêm ñoàng
ta-le ñöôïc suy töôûng caû.

B628 Vaäy, khi toâi suy töôûng moät söï vaät thoâng qua caùc thuoäc tính vaø thoâng
qua bao nhieâu thuoäc tính maø toâi muoán (keå caû trong söï xaùc ñònh troïn veïn),
vaãn khoâng coù gì ñöôïc theâm vaøo cho söï vaät khi toâi noùi theâm raèng: söï vaät aáy
toàn taïi. Bôûi vì neáu khoâng, khoâng phaûi chính söï vaät aáy toàn taïi maø laø caùi gì
nhieàu hôn nhöõng ñieàu toâi ñaõ suy töôûng trong khaùi nieäm, vaø toâi aét khoâng theå
noùi raèng chính ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm cuûa toâi toàn taïi. Thaäm chí, khi toâi
suy töôûng moïi tính thöïc taïi ôû trong moät söï vaät ngoaïi tröø moät söï toàn taïi
[thöïc], tính thöïc taïi bò thieáu naøy cuõng khoâng theâm vaøo, khi toâi noùi moät söï
vaät coøn khieám khuyeát nhö theá toàn taïi; traùi laïi, söï vaät aáy vaãn cöù toàn taïi vôùi
söï thieáu thoán aáy nhö khi toâi suy töôûng veà noù, bôûi neáu khoâng, seõ laø moät caùi
khaùc toàn taïi chöù khoâng phaûi söï vaät toâi ñaõ suy töôûng. Cho neân, duø toâi suy
töôûng moät höõu theå nhö laø Thöïc taïi toái cao (khoâng coù thieáu thoán gì), caâu hoûi
coøn laïi vaãn luoân luoân laø: lieäu noù coù toàn taïi [thöïc] hay laø khoâng. Vì, duø
nôi khaùi nieäm cuûa toâi khoâng thieáu baát kyø noäi dung hieän thöïc coù theå coù naøo
cuûa moät söï vaät noùi chung, thì vaãn cöù coøn thieáu moät caùi gì trong quan heä
vôùi toaøn boä traïng thaùi cuûa tö duy, ñoù laø: lieäu nhaän thöùc veà moät ñoái töôïng
nhö theá coù theå coù ñöôïc moät caùch haäu nghieäm (a posteriori) [ôû trong kinh
nghieäm] hay khoâng. Vaø chính ôû ñaây ñaõ cho thaáy nguyeân nhaân cuûa söï khoù
khaên ñang xaûy ra. Neáu vaán ñeà chæ laø baøn veà moät ñoái töôïng cuûa caùc giaùc

**
Taler: teân goïi moät ñôn vò tieàn teä thôøi Kant. Hieåu chung laø “ñoàng tieàn”. (N.D).

662
 quan, toâi seõ khoâng theå naøo laãn loän giöõa söï toàn taïi thöïc cuûa söï vaät vôùi khaùi
nieäm ñôn thuaàn veà söï vaät. Bôûi vì, thoâng qua khaùi nieäm, ñoái töôïng chæ ñöôïc
suy töôûng nhö laø nhaát trí vôùi caùc ñieàu kieän phoå bieán cuûa moät nhaän thöùc
thöôøng nghieäm coù theå coù; coøn thoâng qua söï toàn taïi thöïc laø ñöôïc suy töôûng
nhö laø ôû trong toaøn caûnh (Kontext) cuûa toaøn boä kinh nghieäm; bôûi thoâng qua
söï noái keát vôùi noäi dung cuûa toaøn boä kinh nghieäm, khaùi nieäm veà ñoái töôïng
khoâng heà ñöôïc taêng theâm ñieàu gì, nhöng thoâng qua noäi dung aáy, tö duy cuûa
ta laïi nhaän theâm ñöôïc moät tri giaùc coù theå coù. Ngöôïc laïi, neáu ta chæ muoán
tö duy veà söï toàn taïi chæ thoâng qua phaïm truø thuaàn tuùy, seõ khoâng coù gì ñaùng
ngaïc nhieân khi ta khoâng theå ñöa ra ñöôïc ñaëc ñieåm naøo ñeå phaân bieät söï toàn
taïi aáy vôùi khaû theå ñôn thuaàn.

B629
Vaäy, khaùi nieäm cuûa chuùng ta veà moät ñoái töôïng coù theå chöùa ñöïng baát
cöù ñieàu gì hoaëc chöùa ñöïng bao nhieâu tuøy yù thích cuûa noù, nhöng, chuùng ta
ñeàu phaûi ñi ra khoûi noù ñeå mang laïi cho ñoái töôïng naøy söï toàn taïi [thöïc].
Ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa caùc giaùc quan, ñieàu naøy dieãn ra thoâng qua söï
noái keát vôùi baát kyø moät trong nhöõng tri giaùc cuûa ta theo caùc quy luaät thöôøng
nghieäm; nhöng ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa tö duy thuaàn tuùy thì laïi hoaøn
toaøn khoâng coù phöông tieän naøo ñeå nhaän thöùc ñöôïc söï toàn taïi cuûa chuùng caû,
vì söï toàn taïi aáy chæ ñöôïc nhaän thöùc hoaøn toaøn tieân nghieäm; trong khi yù thöùc
cuûa chuùng ta veà moïi söï toàn taïi (duø tröïc tieáp thoâng qua tri giaùc, hay giaùn tieáp
thoâng qua caùc suy luaän coù noái keát moät caùi gì vôùi tri giaùc) ñeàu hoaøn toaøn chæ
thuoäc veà söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm; vaø moät söï toàn taïi ôû ngoaøi laõnh vöïc
naøy tuy khoâng ñöôïc khaúng ñònh raèng tuyeät ñoái khoâng theå coù ñöôïc, nhöng
noù laø moät tieàn ñeà maø khoâng coù gì ñeå chuùng ta coù theå bieän minh ñöôïc caû.

Khaùi nieäm veà moät Höõu theå toái cao laø moät YÙ nieäm raát coù ích lôïi trong
moät soá phöông dieän; nhöng chính vì laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn, neân noù hoaøn
toaøn baát löïc khi chæ döïa vaøo moät mình noù ñeå môû roäng nhaän thöùc cuûa ta veà
B630 caùi gì toàn taïi. Noù cuõng khoâng ñuû söùc daïy cho ta bieát veà maët khaû theå cuûa
moät höõu theå [maø ta khoâng bieát coù toàn taïi hay khoâng]. Ñaëc ñieåm veà maët
phaân tích cuûa khaû theå, theo ñoù, caùc söï thieát ñònh ñôn thuaàn (Positionen)
[caùc khaúng ñònh cuûa ta nhö laø] (caùc tính thöïc taïi - Realitäten)* khoâng ñöôïc
taïo ra maâu thuaãn naøo, laø ñieàu khoâng theå phuû nhaän ñöôïc nôi khaùi nieäm; tuy
nhieân, vì söï noái keát cuûa moïi thuoäc tính hieän thöïc trong moät söï vaät laø moät
söï toång hôïp maø ta khoâng theå phaùn ñoaùn veà khaû theå cuûa noù moät caùch tieân
nghieäm ñöôïc, vaø vì caùc tính thöïc taïi (Realitäten)* khoâng ñöôïc mang laïi cho
ta moät caùch rieâng bieät [ñoäc laäp vôùi söï thieát ñònh cuûa ta]; vaø giaû thöû neáu coù,
cuõng khoâng coù phaùn ñoaùn naøo [veà söï toàn taïi] xaûy ra ñöôïc caû; bôûi ñaëc ñieåm

*
Phaân bieät caùc khaúng ñònh veà tính thöïc taïi (Realität) trong caùc phaùn ñoaùn (vaø caùc phaïm truø) veà
Chaát (Qualität) vôùi khaúng ñònh veà söï toàn taïi hieän thöïc (Dasein, Existenz) cuûa ñoái töôïng thuoäc
caùc phaùn ñoaùn (vaø caùc phaïm truø) veà Hình thaùi (Modalität). [Xem laïi baûng caùc phaùn ñoaùn vaø baûng
caùc phaïm truø. B95-B106...]. (N.D).

663
 cuûa khaû theå cuûa nhöõng nhaän thöùc toång hôïp bao giôø cuõng chæ coù theå ñöôïc
truy tìm ôû trong kinh nghieäm, nhöng ñoái töôïng cuûa moät YÙ nieäm laïi khoâng
theå thuoäc veà kinh nghieäm; cho neân ngay caû Leibniz löøng danh cuõng khoâng
theå laøm ñöôïc vieäc maø oâng töï ñaéc, ñoù laø, muoán nhaän thöùc moät caùch tieân
nghieäm khaû theå cuûa moät Höõu theå coù tính YÙ theå cao caû nhö theá.

Do ñoù, luaän cöù chöùng minh baûn theå hoïc noåi tieáng naøy (coøn goïi laø luaän
cöù cuûa Descartes)** cuõng ñaõ hoaøi coâng voâ ích, vaø ngöôøi naøo muoán laøm giaøu
hôn veà kieán thöùc chæ töø nhöõng YÙ nieäm ñôn thuaàn thì cuõng khoâng khaùc gì
moät nhaø buoân muoán gia taêng taøi saûn chæ baèng caùch cho theâm vaøi con soá 0
vaøo baûng keát toaùn ngaân quyõ cuûa mình.

**
Luaän cöù cuûa Descartes: Xem Chuù giaûi daãn nhaäp tieáp sau ñaây. (N.D).

664
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

13.3 Pheâ phaùn caùc luaän cöù thaàn hoïc

Toång keát taát caû caùc luaän cöù raõi raùc trong lòch söû raát laâu daøi cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc, Kant
quy veà ba luaän cöù duy nhaát coù theå coù cuûa lyù tính vôùi tham voïng chöùng minh söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá: luaän cöù baûn theå hoïc, luaän cöù vuõ truï hoïc vaø luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù.

13.3.1 Pheâ phaùn luaän cöù baûn theå hoïc

Veà maët lòch söû, luaän cöù naøy ra ñôøi muoän nhaát nhöng coù chaát löôïng trieát hoïc saâu nhaát neân
ñöôïc Kant baøn tröôùc vaø xem laø neàn moùng cuûa caû 3 luaän cöù. Goïi laø luaän cöù baûn theå hoïc vì
noù loaïi boû moïi suy tö thöôøng nghieäm ñeå chæ suy ra söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá töø baûn thaân
khaùi nieäm thuaàn tuùy veà Höõu theå toái cao.

a) Luaän cöù:

Ngöôøi ñeà xöôùng ñaàu tieân vaø coù heä thoáng laø ANSELM VON CANTERBURY (1033-1109), oâng toå
cuûa trieát hoïc kinh vieän. OÂng cho raèng ngöôøi ta coù theå chæ caàn duøng lyù tính laø ñuû ñeå taát yeáu
nhaän thöùc ñöôïc Thöôïng ñeá maø khoâng caàn döïa vaøo baát cöù “quyeàn uy” naøo khaùc (nhö kinh
Thaùnh hay giaùo hoäi) maëc duø phaûi coù “loøng tin” môùi nhaän thöùc ñöôïc Thöôïng ñeá moät caùch
troïn veïn: “Toâi tin ñeå nhaän thöùc ñöôïc” (credo ut intelligam). Trong Proslogion, (chöông 2-4)
(1)
, oâng hieåu Thöôïng ñeá nhö laø Höõu theå toái cao tuyeät ñoái, “Höõu theå maø ta khoâng theå suy

töôûng coù Höõu theå naøo lôùn hôn (hoaøn thieän hôn) ñöôïc nöõa” (aliquid quo maius nihil
cogitari potest). Anselm cho raèng quan nieäm naøy ai cuõng phaûi thöøa nhaän, keå caû ngöôøi phuû
nhaän Thöôïng ñeá, duø hoï coù theå cho raèng ñaây chæ laø quan nieäm trong ñaàu oùc (in intellectu)
chöù khoâng coù thöïc (in re). Nhöng oâng baùc laïi raèng suy töôûng veà Thöôïng ñeá laø Höõu theå toái
cao maø phuû nhaän söï toàn taïi coù thöïc (Existenz) laø maâu thuaãn. Lyù do: Höõu theå toái cao coù söï
toàn taïi laø caùi gì ñöôïc taêng theâm, töùc lôùn hôn, hoaøn thieän hôn moät Höõu theå toái cao ñôn thuaàn,
khoâng toàn taïi. Vaø theo ñònh nghóa, Höõu theå toái cao aáy khoâng chaáp nhaän moät caùi gì lôùn hôn,
hoaøn thieän hôn neân Höõu theå toái cao nhaát thieát phaûi “coù theâm” söï toàn taïi.

Luaän cöù xem Toàn taïi laø söï gia taêng theâm tính hoaøn haûo ñaõ bò ngöôøi ñoàng thôøi vôùi oâng laø tu só
Gaunilo phaûn baùc vaø ngay caû Thomas Aquino cuõng khoâng taùn thaønh. (Xem Summa contra
gentiles, Q. I, chöông 10-11; Summa theologiae, phaàn I, caâu hoûi 2, muïc 1). Nhöng vaøo theá kyû
17, Descartes (“Caùc suy nieäm sieâu hình hoïc, V) ñaõ tieáp thu vaø phaùt trieån luaän cöù naøy vaø
ñöôïc Spinoza (“Ñaïo ñöùc hoïc”, phaàn I, ñònh lyù 7-11), Leibniz (“Caùc nghieân cöùu môùi veà giaùc

(1)
Proslogion: (Latinh: Thuyeát thoaïi vôùi Thöôïng ñeá), ra ñôøi khoaûng 1077/78.

665
tính con ngöôøi”, Q. IV, chöông 10; “Ñôn töû luaän”, Tieát 44-45), C. Wolff vaø Baumgarten tieáp
tuïc söû duïng. Veà sau, Hegel, (vaø caùc trieát gia vaø nhaø thaàn hoïc hieän ñaïi nhö Maurice Blondel,
Paul Tillich) taùn thaønh vaø xem luaän cöù naøy laø coù cô sôû. (Xem: Hegel: Khoa hoïc loâ-gíc, II,
124…, tieáng Ñöùc, NXB Suhrkamp).

Descartes ñònh nghóa Thöôïng ñeá laø Höõu theå hoaøn thieän nhaát (ens perfectissimum) töùc coù
ñaày ñuû moïi thuoäc tính tích cöïc vaø ñaùng mong öôùc ôû ñoä cao nhaát, trong ñoù coù thuoäc tính “toàn
taïi”, do ñoù luaän cöù naøy ñöôïc goïi laø “luaän cöù Descartes) (B630).

b) Pheâ phaùn cuûa Kant:

Kant vaïch ra choã thieáu chuaån xaùc cuûa luaän cöù: khoâng phaûi baûn thaân yù nieäm veà Thöôïng ñeá
laø sai (vì Kant vaãn thöøa nhaän YÙ nieäm naøy) maø ôû ngay ñieåm cho raèng Toàn taïi laø moät thuoäc
tính hoaøn haûo, tích cöïc vaø ñaùng mong öôùc. Ñeå vaïch choã sai laàm naøy taän goác, Kant ñi hai
böôùc:

- Böôùc 1: phaûi phaân bieät giöõa “tính thöïc taïi” (Realität) trong phaùn ñoaùn vaø “toàn
taïi” hay “hieän höõu” (Dasein, Existenz) trong söï vaät hieän thöïc. Ví duï cuûa Kant veà

hình tam giaùc (B621) raát saùng toû: Tam giaùc phaûi coù ba goùc, ñoù laø moät phaùn ñoaùn nhaát
thieát. Nhöng söï taát yeáu voâ ñieàu kieän naøy khoâng phaûi laø söï taát yeáu ñeå moät tam giaùc phaûi
coù thaät trong thöïc teá. Chæ khi coù hình tam giaùc thaät thì ba goùc cuûa noù laø taát yeáu. Nhöng
khoâng phaûi vì phaûi coù ba goùc maø hình tam giaùc phaûi coù thaät tröôùc maét ta, ñieàu naøy
khoâng taát yeáu. Khaùi nieäm veà hình tam giaùc khoâng coù 3 goùc laø maâu thuaãn, nhöng neáu
xoùa boû caû khaùi nieäm veà hình tam giaùc laãn caû ba goùc cuûa noù thì khoâng gì maâu thuaãn caû.
(Ta nhôù laïi söï phaân bieät giöõa thöïc taïi - Realität - thuoäc phaïm truø chaát vaø söï toàn taïi -

Existenz, Dasein - thuoäc phaïm truø hình thaùi (xem 8.2.5).

- Böôùc 2: luaän cöù thöïc chaát döïa treân khaùi nieäm veà Höõu theå coù moïi (khaû theå) veà tính thöïc
taïi (ens realissimum = allerrealstes Wesen). Vì trong moïi tính thöïc taïi coù bao haøm caû
Toàn taïi (Dasein) neân coù veû ñaõ chöùng minh ñöôïc söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá. Nhöng ñaây
chæ laø “thaéng lôïi” giaû taïo: “Toâi xin hoûi: meänh ñeà “caùi naøy hay caùi kia toàn taïi laø moät
meänh ñeà phaân tích hay toång hôïp?” (B625). Neáu laø phaân tích, ta chaúng “theâm”gì cho

phaùn ñoaùn caû. Trong caâu “Thöôïng ñeá laø toaøn naêng”, heä töø LAØ chæ noái keát chuû ngöõ vôùi vò
ngöõ chöù khoâng noùi leân ñieàu gì khaùc. Ta chæ ruùt thuoäc töø aáy töø khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá vì
moät Thöôïng ñeá khoâng laø toaøn naêng thì khoâng phaûi laø Thöôïng ñeá (cuõng nhö tam giaùc
khoâng coù 3 goùc, khoâng phaûi laø tam giaùc). Ta baûo “Thöôïng ñeá toàn taïi” = “Thöôïng ñeá laø”,
hay “Coù Thöôïng ñeá”, toàn taïi naøy chæ laø moät thuoäc töø loâ-gíc, (ngöõ phaùp) chöù khoâng phaûi
“thuoäc tính coù thaät”. Khoâng ñöôïc pheùp bieán moät phaùn ñoaùn phaân tích veà tính toaøn naêng
cuûa Thöôïng ñeá thaønh phaùn ñoaùn toång hôïp veà söï toàn taïi thöïc (Dasein) cuûa Thöôïng ñeá, vì

666
 trong tröôøng hôïp ñoù ta ñaõ thöïc söï “theâm” vaøo moät thuoäc tính hoaøn toaøn môùi vaø phaùn
ñoaùn aáy trôû thaønh phaùn ñoaùn toång hôïp: “Moïi meänh ñeà veà toàn taïi ñeàu laø meänh ñeà toång
hôïp” (B626) neân khoâng ñöôïc “laãn loän moät thuoäc tính loâ-gíc vôùi moät thuoäc tính hieän
thöïc”.

“Cho neân, veà maët phaân tích loâ-gíc [noäi dung cuûa khaùi nieäm. N.D] caùi coù thöïc khoâng chöùa
ñöïng ñieàu gì hôn caùi coù theå coù. Moät traêm ñoàng taler coù thöïc [veà maët phaân tích. N.D]
khoâng chöùa ñöïng caùi gì nhieàu hôn moät traêm ñoàng coù theå coù [trong tö töôûng]” (B627).
Nhöng muoán coù theâm moät traêm ñoàng thöïc trong tuùi “ñeå giaøu leân” laïi laø chuyeän khaùc!
Luaän cöù baûn theå hoïc khoâng chöùng minh ñöôïc “caùi theâm coù thöïc” naøy, vaø Kant keát luaän
moät caùch mæa mai: “Hy voïng taêng tieán veà nhaän thöùc maø chæ döïa vaøo caùc YÙ nieäm ñôn
thuaàn khoâng khaùc gì nhaø buoân muoán giaøu leân baèng caùch töï cho theâm vaøi con soá 0 vaøo
baûng keát toaùn ngaân quyõ cuûa mình (B630).

Toùm laïi, khoâng coù tri giaùc vaø kinh nghieäm ta khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc söï toàn taïi hieän
thöïc cuûa baát kyø ñoái töôïng naøo. Luaän cöù baûn theå hoïc moät maët khoâng theå chöùng minh söï
toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá, nhöng maët khaùc neáu chæ duøng luaän cöù thuaàn tuùy döïa vaøo phaân
tích khaùi nieäm, ta cuõng khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï khoâng toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá.
Taát caû baét nguoàn töø aûo töôûng “bieän chöùng”: laãn loän YÙ nieäm sieâu nghieäm vôùi YÙ nieäm sieâu
vieät. Tuy thöøa nhaän luaän cöù baûn theå hoïc coù chaát löôïng trieát hoïc vaø laø luaän cöù neàn taûng,
nhöng Kant xem thöôøng luaän cöù naøy vì noù döïa treân söï thieáu chuaån xaùc vaø khoâng ñuû saéc

beùn veà khaùi nieäm “Toàn taïi”*.

*
Luaän cöù baûn theå hoïc veà söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá coù neùt töôïng ñoàng vôùi “Voõng luaän” cuûa
Taâm lyù hoïc thuaàn lyù ôû choã laãn loän phaïm truø “thöïc taïi” (Realität) vôùi phaïm truø “toàn taïi”
(Dasein, Existenz). Sau naøy, Gilbert Ryles goïi ñoù laø söï “sai laàm veà phaïm truø” (“error of
category”), theo ñoù, ngöôøi ta phaïm sai laàm veà phaïm truø khoâng phaûi vì khaúng ñònh moät ñieàu
khoâng ñuùng maø vì khaúng ñònh moät ñieàu “voâ nghóa”, chaúng haïn khi baûo: “soá 2 laø maøu ñoû” hay:
“Hoâm nay, ngöôøi coâng daân ñoùng thueá trung bình ñeán thaêm toâi”, töùc noùi veà moät ñoái töôïng
thuoäc “phaïm truø cuï theå X nhö theå thuoäc veà “phaïm truø tröøu töôïng Y”. (Xem: Gilbert Ryles: The
concept of Mind. London 1949).

667
B631 TIEÁT 5

VEÀ SÖÏ BAÁT KHAÛ CUÛA LUAÄN CÖÙ

VUÕ TRUÏ HOÏC NHAÈM CHÖÙNG MINH
SÖÏ TOÀN TAÏI CUÛA THÖÔÏNG ÑEÁ

Thaät laø moät ñieàu hoaøn toaøn traùi töï nhieân [khoâng ñi theo tieán trình
thoâng thöôøng cuûa nhaän thöùc] vaø chæ laø moät saùng kieán ñôn thuaàn cuûa troø chôi
lyù luaän cuûa tröôøng oác, khi ngöôøi ta muoán xuaát phaùt töø moät YÙ nieäm ñöôïc
phaùc hoïa moät caùch hoaøn toaøn tuøy tieän ñeå ruùt ra söï toàn taïi cuûa moät ñoái
töôïng töông öùng vôùi noù. Thöïc ra, ngöôøi ta haún ñaõ khoâng bao giôø daùm thöû ñi
vaøo con ñöôøng aáy, neáu khoâng phaûi chính nhu caàu cuûa lyù tính chuùng ta ñaõ ñi
tröôùc nhaèm giaû ñònh moät caùi taát yeáu naøo ñoù laøm caùi toàn taïi noùi chung; ñeå
ngöôøi ta coù theå döøng laïi trong tieán trình ñi leân [cuûa söï quy thoaùi thöôøng
nghieäm], vaø neáu khoâng phaûi chính lyù tính - bôûi söï taát yeáu naøy phaûi ñöôïc
xaùc tín moät caùch voâ-ñieàu kieän vaø tieân nghieäm - buoäc phaûi ñi tìm moät khaùi
nieäm ôû ñaâu ñoù mieãn noù coù theå thoûa maõn ñöôïc moät ñoøi hoûi nhö vaäy, cuõng
nhö mang laïi nhaän thöùc veà moät söï toàn taïi moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm.
Theá laø ngöôøi ta tin raèng ñaõ tìm ñöôïc khaùi nieäm aáy ôû trong YÙ nieäm veà moät
Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi (ein allerrealestes Wesen/Ens realissimum),
vaø YÙ nieäm naøy ñöôïc söû duïng chæ ñeå mang laïi söï hieåu bieát coù tính xaùc ñònh
hôn veà ñieàu ngöôøi ta ñaõ tin chaéc hoaëc bò thuyeát phuïc töø beân ngoaøi raèng noù
phaûi toàn taïi, ñoù laø söï hieåu bieát veà Höõu theå taát yeáu. Nhö vaäy, ngöôøi ta ñaõ
daáu dieám tieán trình töï nhieân naøy cuûa lyù tính [nhö vöøa noùi treân] vaø, thay vì
keát thuùc [tieán trình] ôû khaùi nieäm naøy [nhö moät ñònh ñeà cuûa lyù tính thöïc
haønh], ngöôøi ta laïi tìm caùch baét ñaàu töø noù nhaèm ruùt ra söï taát yeáu cuûa söï
toàn taïi töø khaùi nieäm, trong khi [ñuùng ra] khaùi nieäm chæ coù nhieäm vuï boå sung
theâm tính taát yeáu naøy. Töø ñoù ñaõ laøm naûy sinh luaän cöù baûn theå hoïc keùm may
maén vaø ñaõ bò baùc boû, laø luaän cöù töï noù vöøa khoâng thoûa maõn ñöôïc lyù trí töï
nhieân vaø laønh maïnh cuûa con ngöôøi, vöøa khoâng ñöùng vöõng ñöôïc tröôùc söï
kieåm tra nghieâm chænh coù tính hoïc thuaät (schulgerecht) [cuûa trieát hoïc].
B632
Luaän cöù vuõ truï hoïc maø baây giôø ta seõ ñi vaøo xem xeùt, vaãn giöõ laïi söï
noái keát cuûa söï taát yeáu tuyeät ñoái vôùi [tính] thöïc taïi toái cao (Realität)*, nhöng
thay vì nhö trong luaän cöù tröôùc [baûn theå hoïc] laø ñi töø tính thöïc taïi toái cao roài
suy ra söï taát yeáu trong söï Toàn taïi (Dasein), luaän cöù vuõ truï hoïc naøy laïi ñi töø
söï taát yeáu voâ-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi nhö tieàn ñeà cuûa moät Höõu theå roài
suy luaän ra tính thöïc taïi khoâng bò giôùi haïn cuûa noù. | Trong chöøng möïc ñoù,
luaän cöù naøy ít ra ñaõ ñöa ñöôïc taát caû vaøo trong khuoân khoå cuûa moät phöông

*
Xin löu yù: taát caû nhöõng töø: “Thöïc taïi”, “tính thöïc taïi” (Realität) ñeàu ñöôïc hieåu trong khuoân khoå caùc
phaùn ñoaùn vaø phaïm truø veà Chaát, töùc nhöõng gì ta coù theå khaúng ñònh cho khaùi nieäm, khaùc vôùi “söï
toàn taïi” (Dasein, Wirklichkeit) hieän thöïc cuûa söï vaät trong quan heä vôùi giaùc tính, thuoäc phaïm truø
Hình Thaùi, nhö ñaõ chuù thích cho B630. (N.D).

668
 caùch suy luaän - toâi chöa bieát laø hôïp lyù hay nguïy bieän - nhöng duø sao cuõng
töï nhieân, vaø coù tính thuyeát phuïc nhaát khoâng chæ ñoái vôùi lyù trí laønh maïnh
bình thöôøng maø caû cho lyù trí tö bieän; cuõng nhö roõ raøng chính luaän cöù naøy ñaõ
vaïch ra caùc ñöôøng höôùng cô baûn ñaàu tieân cho moïi chöùng minh cuûa moân
Thaàn hoïc töï nhieân, vaãn ñaõ vaø seõ luoân ñöôïc ngöôøi ta theo ñuoåi, duø hoï bao
giôø cuõng tha hoà che daáu vaø toâ ñieåm noù baèng ñuû thöù hoa hoeø. Luaän cöù
chöùng minh naøy ñöôïc Leibniz goïi laø “ARGUMEN-TUM A
CONTINGENTIA MUNDI” [latinh: Luaän cöù töø tính baát taát cuûa theá
giôùi] vaø baây giôø ta thöû trình baøy vaø kieåm tra noù.

Luaän cöù naøy nhö sau: Neáu moät caùi gì toàn taïi, thì moät Höõu theå taát yeáu
voâ-ñieàu kieän cuõng phaûi toàn taïi. Nay ít nhaát
cuõng coù moät caùi toàn taïi, laø chính toâi: vaäy, moät Höõu theå taát yeáu tuyeät ñoái
cuõng toàn taïi. Thöù ñeà (Untersatz, Minor) chöùa ñöïng moät kinh nghieäm, coøn
B633 Chính ñeà (Obersatz, Major) chöùa ñöïng keát luaän töø moät kinh nghieäm noùi
chung veà söï toàn taïi cuûa caùi taát yeáu(1). Vaäy, luaän cöù naøy thöïc söï baét ñaàu töø
kinh nghieäm, do ñoù khoâng phaûi ñöôïc tieán haønh moät caùch hoaøn toaøn tieân
nghieäm hay baûn theå hoïc [nhö luaän cöù tröôùc]; vaø bôûi vì ñoái töôïng cuûa moïi
kinh nghieäm khaû höõu laø Theá giôùi [vuõ truï], neân ñöôïc goïi laø luaän cöù vuõ truï
hoïc. Nhöng vì noù cuõng tröøu töôïng hoùa khoûi moïi thuoäc tính ñaëc thuø cuûa
nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm,- nhöõng thuoäc tính qua ñoù theá giôùi naøy coù
theå ñöôïc phaân bieät vôùi baát kyø theá giôùi coù theå coù naøo khaùc -, neân ngay trong
teân goïi noù ñaõ khaùc vôùi luaän cöù thaàn-hoïc vaät lyù voán caàn coù caùc quan saùt veà
ñaëc ñieåm ñaëc thuø cuûa theá giôùi caûm tính cuûa chuùng ta laøm caùc sô sôû chöùng
minh [nhö seõ trình baøy ôû tieát 6 sau ñaây].

Luaän cöù vuõ truï hoïc tieáp tuïc chöùng minh: Höõu theå taát yeáu chæ coù theå
ñöôïc xaùc ñònh baèng moät phöông caùch duy nhaát; töùc laø, trong quan heä vôùi
moïi thuoäc tính ñoái laäp töông phaûn nhau coù theå coù, Höõu theå aáy chæ ñöôïc xaùc
ñònh bôûi moät thuoäc tính, cho neân phaûi ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn thoâng qua
chính khaùi nieäm veà noù. Nhöng vì chæ coù theå coù moät khaùi nieäm duy nhaát veà
moät söï vaät, xaùc ñònh chính söï vaät aáy moät caùch troïn veïn vaø tieân nghieäm, ñoù
laø khaùi nieäm veà caùi ENS REALISSIMUM: vaäy suy ra, khaùi nieäm veà caùi
Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi naøy laø khaùi nieäm duy nhaát, qua ñoù moät Höõu
theå taát yeáu coù theå ñöôïc suy töôûng, töùc laø, moät Höõu theå toái cao toàn taïi moät
caùch taát yeáu.
B634
Trong luaän cöù vuõ truï hoïc naøy, raát nhieàu caùc nguyeân taéc nguïy bieän taäp
hôïp laïi ñeán noãi coù veû nhö ôû ñaây, lyù tính tö bieän vaän duïng moïi taøi ngheä bieän

(1)
Keát luaän naøy quaù quen thuoäc neân ôû ñaây, khoâng caàn trình baøy daøi doøng. Noù döïa vaøo quy luaät töï
nhieân veà tính nhaân quaû nhöng ñöôïc hieåu sai laàm moät caùch sieâu nghieäm: moïi caùi baát taát ñeàu coù
nguyeân nhaân cuûa noù, vaø neáu nguyeân nhaân naøy cuõng baát taát thì laïi phaûi coù moät nguyeân nhaân cho tôùi
khi chuoãi caùc nguyeân nhaân phuï thuoäc vaøo nhau phaûi keát thuùc ôû moät nguyeân nhaân taát yeáu tuyeät ñoái,
maø neáu khoâng coù, chuoãi naøy seõ khoâng coù söï hoaøn chænh troïn veïn.

669
 chöùng ñeå hình thaønh aûo töôûng sieâu nghieäm ñeán möùc toái ña coù theå laøm ñöôïc.
Ta taïm gaùc laïi moät laùt vieäc kieåm tra ñeå chæ taäp trung vaïch roõ maùnh lôùi cuûa
noù. | Maùnh lôùi aáy laø duøng moät luaän cöù cuõ ñaõ thay ñoåi daùng veû roài neâu ra
nhö moät luaän cöù môùi vaø vieän vaøo söï ñoàng tình cuûa hai nhaân chöùng, moät beân
laø söï xaùc nhaän cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø beân kia laø cuûa kinh nghieäm, nhöng
thöïc ra chæ coù nhaân chöùng thöù nhaát [lyù tính] laø ñôn thuaàn thay ñoåi trang
phuïc vaø gioïng noùi laøm cho ngöôøi ta nhaàm töôûng ñoù laø nhaân chöùng thöù hai.
Ñeå ñaët cô sôû cho thaät vöõng chaéc, luaän cöù naøy döïa treân kinh nghieäm vaø qua
ñoù, cho mình coù öu theá, khaùc haún vôùi luaän cöù baûn theå hoïc [tröôùc ñaây] voán
chæ ñaët toaøn boä loøng tin vaøo toaøn laø nhöõng khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân
nghieäm. Theá nhöng, luaän cöù vuõ truï hoïc chæ duøng kinh nghieäm ñeå ñi moät
böôùc duy nhaát, ñoù laø tieán tôùi söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu noùi chung.
Coøn Höõu theå naøy coù nhöõng thuoäc tính naøo, thì cô sôû chöùng minh thöôøng
nghieäm khoâng theå giaûng truyeàn gì ñöôïc, traùi laïi, lyù tính hoaøn toaøn chia tay
kinh nghieäm vaø chaïy theo nghieân cöùu toaøn laø caùc khaùi nieäm: ñoù laø tìm hieåu
xem moät Höõu theå taát yeáu-tuyeät ñoái taát phaûi coù nhöõng thuoäc tính naøo, töùc laø
hoûi: trong moïi söï vaät coù theå coù, söï vaät naøo phaûi chöùa ñöïng trong noù nhöõng
ñieàu kieän caàn thieát gì (latinh: nhöõng requisita) ñeå trôû thaønh moät söï taát yeáu
tuyeät ñoái. Theá roài, luaän cöù naøy tin raèng chæ duy nhaát ôû trong khaùi nieäm veà
B635 moät Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi môùi baét gaëp ñöôïc caùc ñieàu kieän caàn
thieát naøy, vaø töø ñoù keát luaän: ñoù chính laø Höõu theå taát yeáu-tuyeät ñoái. Nhöng
roõ raøng laø: ôû ñaây, ngöôøi ta ñaõ giaû ñònh tieân quyeát raèng khaùi nieäm veà moät
Höõu theå coù tính thöïc taïi toái cao laø hoaøn toaøn ñuû ñeå mang laïi khaùi nieäm veà
söï taát yeáu tuyeät ñoái trong söï toàn taïi, töùc laø, töø caùi tröôùc suy ra caùi sau; ñoù
chính laø moät meänh ñeà maø luaän cöù baûn theå hoïc ñaõ khaúng ñònh vaø baây giôø
luaän cöù vuõ truï hoïc laïi cuõng giaû ñònh vaø laáy laøm tieàn ñeà, ñieàu maø chính hoï
ñaõ muoán traùnh. Bôûi vì, söï taát yeáu tuyeät ñoái laø moät söï toàn taïi töø caùc khaùi
nieäm ñôn thuaàn. Neáu toâi noùi: khaùi nieäm veà caùi Ens realissimum laø moät khaùi
nieäm nhö vaäy, vaø laø khaùi nieäm duy nhaát phuø hôïp troïn veïn (adäquat) vôùi söï
toàn taïi taát yeáu, thì toâi cuõng phaûi thöøa nhaän raèng töø khaùi nieäm aáy, söï toàn taïi
kia coù theå ñöôïc suy ra. Nhö vaäy, ñoù thöïc ra chæ laø luaän cöù baûn theå hoïc töø
toaøn laø caùc khaùi nieäm thoâi; vaø luaän cöù naøy vaãn chöùa ñöïng taát caû söùc maïnh
chöùng minh ôû ngay trong luaän cöù goïi laø vuõ truï hoïc, coøn caùi goïi laø kinh
nghieäm thì hoaøn toaøn thöøa, vaø coù leõ chæ nhaèm ñöa ta ñeán khaùi nieäm veà söï
taát yeáu tuyeät ñoái, chöù khoâng phaûi ñeå chöùng minh ñieàu naøy [söï taát yeáu tuyeät
ñoái] nôi moät söï vaät nhaát ñònh naøo caû. Vì bao laâu ta laáy ñoù laøm muïc ñích, ta
phaûi laäp töùc rôøi boû moïi kinh nghieäm vaø ñi tìm trong caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy, xem khaùi nieäm naøo trong chuùng coù theå chöùa ñöïng caùc ñieàu kieän cho
khaû theå cuûa moät Höõu theå taát yeáu-tuyeät ñoái. Nhöng, baèng caùch aáy, neáu chæ
coù khaû theå cuûa moät Höõu theå nhö vaäy laø ñöôïc nhaän ra, thì söï toàn taïi cuûa noù
[xem nhö] cuõng ñaõ ñöôïc chöùng minh; vì cuõng gioáng nhö noùi: trong moïi caùi
coù theå coù, chæ coù MOÄT CAÙI laø coù söï taát yeáu tuyeät ñoái, töùc laø, Höõu theå naøy
B636 toàn taïi moät caùch taát yeáu tuyeät ñoái.

670
 Moïi aûo töôûng löøa doái (Blendwerke) trong suy luaän aáy ñöôïc phaùt hieän
moät caùch deã daøng nhaát, neáu ngöôøi ta thöû trình baøy noù theo phöông caùch [loâ-
gíc] nhaø tröôøng nhö sau:

Neáu meänh ñeà sau ñaây laø ñuùng: “Baát kyø Höõu theå taát yeáu tuyeät ñoái naøo
cuõng ñoàng thôøi laø Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi (Ens realissimum)” (Höõu
theå naøy laø nervus probandi [latinh: cô sôû chöùng minh then choát]* cuûa
luaän cöù vuõ truï hoïc); thì, cuõng gioáng nhö moïi phaùn ñoaùn khaúng ñònh, ít nhaát
noù coù theå ñöôïc ñaûo ngöôïc laïi per accidens [laáy vò ngöõ laøm chuû ngöõ], do
ñoù: moät soá caùc Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi ñeàu ñoàng thôøi laø caùc Höõu theå
taát yeáu tuyeät ñoái. Nhöng vì moät caùi Ens realissimum khoâng coù gì khaùc vôùi
moät caùi Ens realissimum khaùc caû, vaäy caùi gì coù giaù trò cho moät soá caùi trong
khaùi nieäm naøy, cuõng coù giaù trò cho moïi caùi. Do ñoù, (trong tröôøng hôïp naøy)
toâi coù theå ñaûo ngöôïc moät caùch ñôn giaûn, töùc laø, baát kyø Höõu theå coù taát caû
tính thöïc taïi naøo ñeàu laø moät Höõu theå taát yeáu. Nhöng vì meänh ñeà naøy chæ
ñöôïc xaùc ñònh ñôn thuaàn töø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm veà noù, neân khaùi
nieäm ñôn thuaàn veà Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi cuõng phaûi mang theo söï
taát yeáu tuyeät ñoái cuûa Höõu theå naøy [ngay trong loøng noù moät caùch phaân tích],
ñoù chính laø ñieàu maø luaän cöù baûn theå hoïc ñaõ khaúng ñònh vaø luaän cöù vuõ truï
hoïc ñaõ khoâng muoán thöøa nhaän, maëc duø chính noù laøm cô sôû cho caùc suy luaän
cuûa luaän cöù vuõ truï hoïc, tuy baèng caùch daáu maët.
B637
Nhö vaäy, con ñöôøng thöù hai ñöôïc lyù tính tö bieän söû duïng nhaèm chöùng
minh söï toàn taïi cuûa Höõu theå toái cao khoâng chæ coù tính löøa phænh gioáng heät
nhö con ñöôøng thöù nhaát, maø coøn coù ñieåm ñaùng traùch naøy, laø ñaõ phaïm moät
ignoratio elenchi* [latinh: khoâng bieát chöùng minh] khi noù höùa heïn daãn ta
vaøo moät con ñöôøng môùi, nhöng sau moät ñoaïn ñöôøng voøng ngaén nguûi, laïi
ñöa ta trôû laïi con ñöôøng cuõ ñaõ bò ta töø boû ñeå ñi theo noù.

Ngay treân ñaây toâi coù noùi raèng, trong luaän cöù vuõ truï hoïc naøy aån giaáu
caû moät oå caùc lyù leõ bieän chöùng maø söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm coù theå deã daøng
phaùt hieän vaø phaù huûy. Baây giôø toâi chæ muoán neâu löôùt qua vaø daønh cho caùc
baïn ñoïc ñaõ thaønh thaïo tieáp tuïc ñaøo saâu caùc nguyeân taéc löøa doái aáy vaø xoùa
boû chuùng. Luaän cöù naøy coù caùc sai laàm, chaúng haïn:

1. Nguyeân taéc sieâu nghieäm suy luaän töø caùi baát taát ra moät nguyeân nhaân chæ
coù giaù trò trong theá giôùi caûm tính; coøn beân ngoaøi theá giôùi naøy, nguyeân
taéc [nhaân quaû] aáy khoâng coù yù nghóa gì heát. Bôûi vì, khaùi nieäm ñôn
thuaàn trí tueä (intellektuell) [thuaàn lyù] veà caùi baát taát khoâng theå taïo ra
meänh ñeà toång hôïp naøo, nhö meänh ñeà veà tính nhaân quaû; vaø nguyeân taéc

*
nervus probandi: lat: (nervus: daây thaàn kinh (söùc maïnh): probare: chöùng minh, kieåm tra): cô sôû
chöùng minh then choát, quyeát ñònh. (N.D).
*
ignoratio elenchi: moät daïng cuûa nguïy [voõng] luaän (Trugschluss): khoâng ñaët ñuùng vaán ñeà. Xem
*
theâm chuù thích cho B353. (N.D).

671
 veà tính nhaân quaû cuõng khoâng coù yù nghóa vaø ñaëc ñieåm naøo trong vieäc söû
duïng hôn laø chæ ôû trong theá giôùi caûm tính; theá nhöng ôû ñaây, noù laïi ñöôïc
duøng ñeå ñi ra khoûi theá giôùi caûm tính.

B638 2. Töø söï baát khaû theå cuûa moät chuoãi voâ taän nhöõng nguyeân nhaân leä thuoäc
vaøo nhau ñöôïc mang laïi trong theá giôùi caûm tính ñeå suy ra moät nguyeân
nhaân ñaàu tieân laø keát luaän maø baûn thaân caùc nguyeân taéc cuûa vieäc söû duïng
lyù tính ôû trong kinh nghieäm cuõng ñaõ khoâng cho pheùp ta, huoáng hoà coù
theå môû roäng nguyeân taéc naøy ra beân ngoaøi kinh nghieäm (laø nôi chuoãi naøy
khoâng theå ñöôïc tieáp tuïc keùo daøi).

3. Söï töï thoûa maõn sai laàm cuûa lyù tính ñoái vôùi vieäc hoaøn taát chuoãi naøy baèng
caùch ngöôøi ta ruùt cuïc vöùt boû moïi ñieàu kieän maø neáu khoâng coù, khoâng
moät khaùi nieäm naøo veà moät söï taát yeáu coù theå coù ñöôïc; vaø trong tröôøng
hôïp ñoù, vì ngöôøi ta khoâng theå tieáp tuïc nhaän bieát ñöôïc gì nöõa [khoâng theå
taïo ra khaùi nieäm naøo khaùc], laïi phaûi giaû ñònh noù nhö laø söï hoaøn taát cuûa
khaùi nieäm [maø lyù tính muoán taïo ra cho chuoãi naøy].

4. Söï laãn loän khaû theå loâ-gíc cuûa moät khaùi nieäm goàm taát caû tính thöïc taïi
ñöôïc hôïp nhaát laïi (khoâng coù maâu thuaãn beân trong) [taát caû caùc khaúng
ñònh veà chaát trong moät khaùi nieäm] vôùi khaû theå sieâu nghieäm laø caùi caàn
coù moät nguyeân taéc veà tính khaû thi (Tunlichkeit) cuûa moät söï toång hôïp
nhö vaäy; nhöng nguyeân taéc naøy cuõng laïi chæ coù theå aùp duïng ñöôïc trong
laõnh vöïc nhöõng kinh nghieäm khaû höõu maø thoâi; v.v..

Maùnh lôùi cuûa luaän cöù vuõ truï hoïc chæ nhaém vaøo muïc ñích traùnh vieäc
chöùng minh söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå taát yeáu moät caùch tieân nghieäm thoâng
qua caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn, vì nhö theá laø phaûi tieán haønh chöùng minh moät
caùch baûn theå hoïc, ñieàu maø chuùng ta ñaõ caûm thaáy hoaøn toaøn baát löïc. Nhaèm
muïc ñích ñoù, ta phaûi xuaát phaùt töø moät söï toàn taïi hieän thöïc ñöôïc laáy laøm cô
sôû (cuûa moät kinh nghieäm noùi chung) roài suy luaän ra moät ñieàu kieän taát yeáu
tuyeät ñoái naøo ñoù cuûa söï toàn taïi naøy. Trong tröôøng hôïp ñoù, ta khoâng caàn
thieát phaûi giaûi thích [chöùng minh] khaû theå cuûa ñieàu kieän naøy. Bôûi vì, khi ñaõ
B639 chöùng minh raèng ñieàu kieän aáy laø coù, thì caâu hoûi veà khaû theå cuûa noù hoaøn
toaøn khoâng caàn thieát. Baây giôø, muoán xaùc ñònh cuï theå hôn Höõu theå taát yeáu
naøy veà maët ñaëc ñieåm cuûa noù, ta seõ khoâng ñi tìm caùi gì maø chæ töø khaùi nieäm
veà noù laø ñuû ñeå nhaän bieát tính taát yeáu cuûa söï toàn taïi, vì neáu coù theå laøm nhö
vaäy, hoùa ra ta ñaõ khoâng caàn tieàn ñeà thöôøng nghieäm naøo [laïi gioáng nhö luaän
cöù baûn theå hoïc]; khoâng, chuùng ta chæ ñi tìm ñieàu kieän tieâu cöïc (conditio sine
qua non: latinh: ñieàu kieän khoâng coù khoâng ñöôïc) ñeå neáu khoâng coù ñieàu
kieän aáy, moät höõu theå khoâng theå laø taát yeáu tuyeät ñoái ñöôïc. Ñaây laø ñieàu bình
thöôøng trong moïi phöông caùch khaùc cuûa caùc suy luaän töø moät keát quaû ñaõ cho
tìm ra nguyeân nhaân cuûa noù, theá nhöng ôû ñaây ñieàu khoâng may xaûy ra laø,
ñieàu kieän maø ngöôøi ta ñoøi hoûi ñeå coù ñöôïc söï taát yeáu tuyeät ñoái chæ coù theå
baét gaëp ôû trong moät Höõu theå duy nhaát; cho neân Höõu theå naøy coù theå chöùa

672
 ñöïng trong khaùi nieäm veà noù taát caû nhöõng gì caàn thieát cho söï taát yeáu tuyeät
ñoái, do ñoù, laøm cho moät suy luaän veà söï taát yeáu aáy laø coù theå coù ñöôïc moät
caùch tieân nghieäm. | Töùc laø, toâi cuõng coù theå suy luaän ngöôïc laïi raèng: heã khaùi
nieäm naøy (veà tính thöïc taïi toái cao) thuoäc veà söï vaät naøo, söï vaät aáy laø taát yeáu
tuyeät ñoái; vaø neáu toâi khoâng theå suy luaän nhö vaäy (ñieàu toâi phaûi thuù nhaän
neáu toâi muoán traùnh luaän cöù baûn theå hoïc), toâi cuõng seõ bò ngoä naïn ngay treân
con ñöôøng môùi cuûa toâi vaø thaáy mình laïi vaãn ôû nguyeân taïi ñieåm xuaát phaùt.
Khaùi nieäm veà Höõu theå toái cao coù theå thoûa maõn moïi caâu hoûi tieân nghieäm
ñaët ra veà caùc quy ñònh beân trong cuûa moät söï vaät, vaø vì theá, noù cuõng laø moät
YÙ theå voâ song (ein Ideal ohne Gleichen), bôûi khaùi nieäm phoå bieán aáy ñoàng
thôøi laøm noåi baät YÙ theå nhö laø moät CAÙ THEÅ (ENS INDIVIDUUM) trong
taát caû moïi söï vaät coù theå coù. Theá nhöng, khaùi nieäm naøy laïi khoâng thoûa maõn
ñöôïc caâu hoûi veà söï toàn taïi rieâng bieät cuûa Caù theå naøy - voán laø caâu hoûi ñöôïc
thöïc söï ñaët ra ôû ñaây -, vaø duø ngöôøi ta coù theå giaû ñònh söï toàn taïi cuûa moät
Höõu theå toái cao, nhöng ñieàu duy nhaát ngöôøi ta muoán bieát: trong taát caû
B640 nhöõng söï vaät, söï vaät naøo phaûi ñöôïc xem nhö theá thì laïi khoâng theå traû lôøi
raèng: ñaây, chính söï vaät naøy laø Höõu theå taát yeáu.

Ñieàu hoaøn toaøn coù theå ñöôïc pheùp laø giaû ñònh (annehmen) söï toàn taïi
cuûa moät Höõu theå coù tính töï tuùc-töï maõn toái cao (höchste Zulänglichkeit) nhö
laø Nguyeân nhaân cho moïi keát quaû coù theå coù nhaèm taïo thuaän lôïi cho söï thoáng
nhaát caùc cô sôû giaûi thích maø lyù tính ñi tìm. Chæ coù ñieàu, neáu töø ñoù ruùt ra quaù
nhieàu ñeán noãi cho raèng: moät Höõu theå nhö theá toàn taïi (existiert) taát yeáu, seõ
khoâng coøn laø moät phaùt bieåu khieâm toán cuûa moät giaû thuyeát ñöôïc pheùp nöõa,
maø laø yeâu saùch taùo baïo cuûa moät söï xaùc tín taát nhieân (apodiktische
Gewissheit), vì leõ, khi ngöôøi ta töï cho raèng ñaõ nhaän thöùc ñöôïc caùi gì moät
caùch taát yeáu tuyeät ñoái, thì [baûn thaân] söï nhaän thöùc veà ñieàu aáy cuõng phaûi töï
coù söï taát yeáu tuyeät ñoái.

Toaøn boä nhieäm vuï cuûa YÙ theå sieâu nghieäm laø ôû vaán ñeà: hoaëc tìm ra
moät khaùi nieäm cho söï taát yeáu tuyeät ñoái, hoaëc tìm ra söï taát yeáu tuyeät ñoái cho
khaùi nieäm veà moät söï vaät naøo ñoù. Neáu ngöôøi ta coù theå laøm ñöôïc ñieàu naøy,
thì cuõng phaûi coù theå laøm ñöôïc ñieàu kia; vì lyù tính chæ nhaän thöùc nhö laø taát
yeáu tuyeät ñoái caùi gì laø taát yeáu ngay töø trong khaùi nieäm veà söï vaät aáy. Nhöng,
caû hai ñeàu hoaøn toaøn vöôït khoûi moïi noã löïc cuøng cöïc nhaèm thoûa maõn giaùc
B641 tính cuûa chuùng ta veà ñieåm naøy, ñoàng thôøi cuõng vöôït khoûi moïi coá gaéng
nhaèm traán an giaùc tính veà söï baát löïc naøy cuûa noù.

Söï taát yeáu tuyeät ñoái - nhö laø keû choáng ñôõ toái haäu cho moïi söï vaät maø
chuùng ta caàn coù moät caùch khoâng theå thieáu ñöôïc - chính laø hoá thaúm thöïc söï
ñoái vôùi lyù tính con ngöôøi. Ngay caû baûn thaân söï vónh haèng duø coù theå ñöôïc
moät Haller* khaéc hoïa moät caùch cao caû rôïn ngöôøi ñeán nhö theá naøo cuõng
chöa theå gaây ñöôïc aán töôïng choaùng ngôïp cho taâm thöùc ta, vì söï vónh haèng

*
Albrecht von Haller (1708-1777): thi só Thuïy Só. (N.D).

673
 chæ môùi ño löôøng kích thöôùc thôøi gian cuûa vaïn vaät, nhöng khoâng phaûi caùi
choáng ñôõ chuùng. Ngöôøi ta khoâng theå traùnh ñöôïc, nhöng cuõng khoâng theå
chòu ñöïng noãi yù nghó raèng: moät Höõu theå ñöôïc ta hình dung nhö laø Höõu theå
toái cao trong taát caû moïi höõu theå coù theå coù, haàu nhö töï noùi vôùi chính mình:
“Ta ñaõ coù töø vónh haèng vaø seõ coøn ñeán vónh haèng, ngoaøi Ta ra khoâng coù gì
heát neáu khoâng phaûi ñôn thuaàn do yù muoán cuûa Ta, NHÖNG TA TÖØ ÑAÂU
ÑEÁN?”. ÔÛ ñaây [vôùi yù nghó naøy], taát caû suïp ñoå döôùi chaân ta, vaø caùi hoaøn
haûo vó ñaïi nhaát laãn caùi hoaøn haûo teá vi nhaát ñeàu maát heát choã töïa, chæ coøn troâi
noåi chaäp chôøn tröôùc lyù tính tö bieän, vaø lyù tính khoâng toán tí coâng söùc vaø
chaúng gaëp chuùt trôû ngaïi naøo ñeå cho caùi naøy laãn caùi kia ñeàu tan bieán ñi.

Nhieàu söùc maïnh [löïc] cuûa Töï nhieân - söï toàn taïi cuûa chuùng bieåu loä
thoâng qua caùc keát quaû taùc ñoäng nhaát ñònh - vaãn laø ñieàu chöa theå tìm hieåu
ñöôïc ñoái vôùi ta, vì ta chöa theå doø tìm theo chuùng ñuû xa baèng söï quan saùt.
Caùi ñoái töôïng sieâu nghieäm laøm neàn taûng cho moïi hieän töôïng, vaø cuøng vôùi
noù, nguyeân nhaân taïi sao caûm naêng cuûa ta laïi coù caùc ñieàu kieän toái cao naøy
chöù khoâng phaûi caùc ñieàu kieän toái cao khaùc [khoâng gian vaø thôøi gian] ñang
vaø seõ laø nhöõng ñieàu khoâng theå tìm hieåu ñöôïc, töùc laø baûn thaân söï vieäc laø ñaõ
B642 ñöôïc mang laïi nhöng chæ khoâng theå naøo nhaän thöùc [roát raùo] ñöôïc chuùng.
Theá nhöng, moät YÙ theå cuûa lyù tính thuaàn tuùy laïi khoâng theå goïi laø khoâng theå
tìm hieåu ñöôïc (unerforschlich), bôûi noù khoâng cho thaáy moät söï xaùc nhaän naøo
veà tính thöïc taïi cuûa noù caû, ngoaøi vieäc chæ nhö laø nhu caàu cuûa lyù tính ñeå
nhôø ñoù lyù tính hoaøn taát moïi söï thoáng nhaát toång hôïp. Vaäy, vì noù khoâng
heà ñöôïc mang laïi nhö laø ñoái töôïng coù theå ñöôïc suy töôûng, neân vôùi tö caùch
aáy, khoâng phaûi laø khoâng theå tìm hieåu ñöôïc; traùi laïi, nhö laø moät YÙ nieäm ñôn
thuaàn, noù phaûi tìm thaáy xöù sôû cuûa noù vaø vieäc giaûi quyeát baûn thaân noù ôû ngay
trong baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính, vaø nhö vaäy, laø coù theå tìm hieåu ñöôïc; vì
lyù tính laø naèm ngay ôû choã: chính chuùng ta coù theå mang laïi moät giaûi trình veà
moïi khaùi nieäm, yù kieán vaø khaúng ñònh cuûa mình baèng nhöõng nguyeân do
khaùch quan,- hoaëc, neáu chuùng chæ laø moät aûo töôïng ñôn thuaàn - baèng nhöõng
nguyeân do [sai laàm] chuû quan cuûa ta gaây ra.

674
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

13.3.2 Pheâ phaùn luaän cöù vuõ truï hoïc

Khaùc vôùi luaän cöù baûn theå hoïc xuaát phaùt töø khaùi nieäm thuaàn tuùy, luaän cöù vuõ truï hoïc xuaát phaùt
töø söï toàn taïi thöïc cuûa söï vaät trong vuõ truï, töùc coù veû döïa vaøo kinh nghieäm caûm tính chöù khoâng
thuaàn tuùy tröøu töôïng.

Luaän cöù naøy coù lòch söû xa xöa, vôùi hai daïng: luaän cöù döïa treân chöùng minh veà söï vaän ñoäng
baét nguoàn töø Platon (“Caùc quy luaät”, Q.X, chöông 2-9) vaø Aristote (“Sieâu hình hoïc”, Q. XII,
chöông 6-7; “Vaät lyù hoïc”, Q.VIII); vaø döïa treân söï chöùng minh veà chuoãi nguyeân nhaân ôû thôøi

Trung Coå, chuû yeáu laø Thomas Aquino (1225-74) (Summa theologiae, Phaàn I, caâu hoûi 1, muïc

3. Trong 5 luaän cöù - quinque viae - cuûa Aquino, 3 luaän cöù ñaàu coù tính vuõ truï hoïc)(1) vaø sau naøy
laø Locke (“Nghieân cöùu veà giaùc tính con ngöôøi”, Q. IV, chöông 10).

Aristote xuaát phaùt töø söï vaän ñoäng, cho raèng caùi vaän ñoäng khoâng theå khoâng coù caùi laøm cho vaän
ñoäng vaø qua böôùc chöùng minh trung gian veà söï vaän ñoäng voøng troøn vónh cöûu cuûa vuõ truï daãn
ñeán söï toàn taïi taát yeáu cuûa caùi taïo neân moïi vaän ñoäng nhöng baûn thaân khoâng vaän ñoäng
(unbewegter Beweger). Nhöng quan nieäm cuûa Aristote veà söï vaän ñoäng vónh cöûu cuûa vuõ truï
traùi vôùi quan nieäm coù söï saùng taïo vuõ truï trong truyeàn thoáng Do Thaùi giaùo - Cô ñoác giaùo neân

ñöôïc Thomas Aquino ñieàu chænh laïi theo höôùng chöùng minh veà chuoãi nguyeân nhaân(1) vaø ñöôïc

(1)
Naêm luaän cöù (quinque viae) chöùng minh söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá do Thomas Aquino
ñöa ra, nhö sau: Vì nhaän thöùc cuûa con ngöôøi (coù thaân xaùc) khôûi ñaàu töø caùc giaùc quan, neân
Aquino baùc boû caùc luaän cöù tieân nghieäm, traùi laïi, theo oâng, chuùng phaûi phaùt xuaát töø kinh
nghieäm. Caùc luaän cöù ñeàu döïa treân söï ngaên caám khoâng ñöôïc quy thoaùi ñeán voâ taän
(regressus in infini-tum):
- Moïi vaän ñoäng laø bieán ñoåi ñoøi hoûi caùi taïo neân vaän ñoäng. Nhöng vì chuoãi caùc caùi taïo neân
vaän ñoäng khoâng theå ñöôïc quy thoaùi ñeán voâ taän (neáu vaäy seõ khoâng coù söï khôûi ñaàu cuûa vaän
ñoäng), do ñoù phaûi coù caùi taïo neân vaän ñoäng ñaàu tieân nhöng baûn thaân khoâng vaän ñoäng, vaø
ñoù laø Thöôïng ñeá.
- Baát kyø keát quaû naøo cuõng coù moät nguyeân nhaân. Nhöng vì khoâng coù gì laø nguyeân nhaân cuûa
chính noù (neáu vaäy veà maët loâ-gíc noù phaûi ñi tröôùc chính noù) vaø vì chuoãi caùc nguyeân nhaân
khoâng theå quy thoaùi ñeán voâ taän, vaäy phaûi coù moät Nguyeân nhaân ñaàu tieân maø baûn thaân
khoâng ñöôïc taïo ra bôûi nguyeân nhaân naøo khaùc: Thöôïng ñeá.
- Caùc söï vaät coù theå toàn taïi hoaëc khoâng toàn taïi. Neáu moïi söï vaät ñeàu coù tính chaát aáy thì coù theå
moät luùc naøo ñoù moïi söï vaät ñeàu ñaõ khoâng toàn taïi, vaø nhö theá khoâng coù gì coù theå baét ñaàu toàn
taïi. Do ñoù, phaûi coù caùc söï vaät taát yeáu töï mình hoaëc bôûi caùi khaùc. Nhöng vì chuoãi caùc söï
vaät taát yeáu töø moät söï vaät khaùc khoâng theå quy thoaùi ñeán voâ taän, vaäy phaûi coù moät höõu theå taát
yeáu ñaàu tieân vaø töï mình: Thöôïng ñeá.
- Trong moïi söï vaät, coù hôn, coù keùm. Muoán noùi nhö vaäy, phaûi coù moät chuaån möïc chöùa ñöïng
tính quy ñònh naøy trong söï hoaøn thieän: Thöôïng ñeá.

675
Descartes (“Caùc suy nieäm”) keát hôïp vôùi luaän cöù baûn theå hoïc. Kant quan taâm ñeán luaän cöù veà
chuoãi nguyeân nhaân naøy hôn.

a) Luaän cöù:

Theo Descartes, keát quaû khoâng theå hoaøn thieän hôn nguyeân nhaân, neân hình dung veà Höõu theå
tuyeät ñoái khoâng theå laø saûn phaåm cuûa lyù tính höõu haïn cuûa con ngöôøi. Nhöng bieåu töôïng veà Höõu
theå toái cao aáy laø coù thaät moät caùch khoâng theå nghi ngôø trong ñaàu oùc con ngöôøi, vaäy phaûi coù söï
toàn taïi cuûa moät Höõu theå toái cao, tuyeät ñoái maø bieåu töôïng trong ñaàu oùc ta chæ laø baûn sao. Höõu
theå aáy chính laø Thöôïng ñeá.

Trong trình baøy cuûa mình, Kant khoâng löu yù maáy ñeán quan nieäm naøy cuûa Descartes maø caên
cöù vaøo lyù luaän veà nguyeân nhaân noùi chung theo kieåu Leibniz:

- Moïi caùi toàn taïi phaûi coù nguyeân nhaân, nhöng nguyeân nhaân naøy cuõng baát taát neân laïi caàn
nguyeân nhaân khaùc vaø chæ keát thuùc ôû nguyeân nhaân taát yeáu tuyeät ñoái. Khoâng coù nguyeân
nhaân taát yeáu tuyeät ñoái, ta khoâng theå giaûi thích vaø ñaët cô sôû cho moïi caùi baát taát. Töø ñoù, suy
ra söï toàn taïi cuûa Nguyeân nhaân tuyeät ñoái, toái cao, ñoù laø Thöôïng ñeá.

Khoâng ai, keå caû Kant, phuû nhaän tieàn ñeà: moïi caùi toàn taïi phaûi coù nguyeân nhaân. Vaán ñeà laø:
laøm sao chöùng minh ñöôïc khi coù caùi gì toàn taïi, taát yeáu phaûi coù söï toàn taïi cuûa moät Nguyeân
nhaân tuyeät ñoái, toái cao?

b) Pheâ phaùn cuûa Kant:

Kant cho raèng luaän cöù naøy “chöùa ñaày moät oå caùc lyù leõ bieän chöùng” (B637). Tuy nhieân, Kant
phaûn baùc laïi khaù deã daøng:

- Nguyeân taéc sieâu nghieäm veà tính nhaân quaû (keát quaû naøo cuõng phaûi coù nguyeân nhaân) laø
nguyeân taéc thuoäc giaùc tính (phaïm truø nhaân quaû), “chæ coù yù nghóa trong phaïm vi theá giôùi caûm
tính vaø khoâng coù yù nghóa gì heát beân ngoaøi phaïm vi aáy” (B637). Vì theá nhö ñaõ khaúng ñònh
nhieàu laàn, Kant cho raèng khoâng theå duøng nguyeân taéc nhaân quaû ñeå nhaän thöùc ñoái töôïng phi
caûm tính, laïi caøng khoâng theå aùp duïng vaøo Thöôïng ñeá nhö Nguyeân nhaân toái cao.

Laøm nhö theá seõ ñaåy lyù tính vaøo theá löôõng nan laï luøng, “vöøa khoâng traùnh khoûi yù nghó vöøa khoâng
theå chòu ñöïng noåi yù nghó” raèng baûn thaân Höõu theå toái cao cuõng seõ phaûi töï hoûi: “Ta ñaõ coù töø
vónh haèng vaø seõ coù ñeán vónh haèng, ngoaøi Ta ra khoâng coù gì heát neáu khoâng phaûi laø yù muoán cuûa
Ta, nhöng TA TÖØ ÑAÂU ÑEÁN?” (B641). Noùi caùch khaùc, vôùi caâu hoûi aáy, “hoá thaúm laïi môû ra vaø taát

- Caùc söï vaät khoâng coù lyù tính (voâ tri) caàn coù moät höõu theå coù nhaän thöùc ñaët ra muïc ñích cho
chuùng thì chuùng môùi ñeán ñöôïc muïc tieâu. (Vd: muõi teân caàn coù vieäc baén teân). Vì theá, thieát
keá höôùng ñeán muïc ñích cuûa theá giôùi (vuõ truï) caàn phaûi coù Thöôïng ñeá nhö laø keû ñieàu khieån
toái cao, xaùc ñònh caùc muïc ñích, cöùu caùnh. (Th. Aquino, Summa theologiae, Phaàn I, caâu hoûi
1, muïc 3).

676
caû ñeàu suïp ñoå döôùi chaân ta” vì luaän cöù vuõ truï hoïc seõ chæ taïo ra nhöõng caâu hoûi môùi ñeán voâ taän,
ñi ngöôïc laïi chính mong muoán cuûa noù. Roõ raøng lyù tính vöøa muoán hoaøn taát nhaän thöùc vöøa
khoâng theå tìm ra choã hoaøn taát aáy.

Nhöng, “ñieàu ñaùng traùch hôn caû” nôi luaän cöù naøy laø töø khaùi nieäm veà Höõu theå tuyeät ñoái taát yeáu
laïi ruùt ra khaùi nieäm veà Höõu theå coù toaøn boä tính thöïc taïi (ens realissimum) ñeå keát luaän veà söï
toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá. Nhöng nhö theá cuõng khoâng khaùc gì noùi: “Höõu theå coù toaøn boä tính thöïc
taïi laø tuyeät ñoái taát yeáu”: ñoù chính laø luaän cöù baûn theå hoïc ñaõ bò baùc boû! Ruùt cuïc luaän cöù vuõ truï
hoïc thöïc ra khoâng coøn xuaát phaùt töø kinh nghieäm caûm tính nöõa nhö ñaõ höùa heïn maø trôû laïi
ñieåm xuaát phaùt cuûa luaän cöù baûn theå hoïc: YÙ nieäm thuaàn tuùy! Noù chæ laø luaän cöù baûn theå hoïc traù
hình.

677
 PHAÙT HIEÄN VAØ GIAÛI THÍCH AÛO TÖÔÏNG
BIEÄN CHÖÙNG TRONG TAÁT CAÛ CAÙC
LUAÄN CÖÙ SIEÂU NGHIEÄM VEÀ SÖÏ TOÀN TAÏI
CUÛA MOÄT HÖÕU THEÅ TAÁT YEÁU

Caû hai luaän cöù vöøa trình baøy treân ñaây laø sieâu nghieäm, töùc laø, ñeàu
ñöôïc tieán haønh ñoäc laäp vôùi nhöõng nguyeân taéc thöôøng nghieäm. Vì, tuy luaän
cöù vuõ truï hoïc laáy moät kinh nghieäm noùi chung laøm cô sôû, nhöng khoâng tieán
haønh töø moät ñaëc ñieåm ñaëc thuø naøo cuûa kinh nghieäm, maø töø caùc nguyeân taéc
cuûa lyù tính trong quan heä vôùi moät söï toàn taïi ñöôïc mang laïi thoâng qua yù thöùc
thöôøng nghieäm noùi chung; vaø thaäm chí rôøi boû söï höôùng daãn naøy cuûa kinh
nghieäm ñeå chæ döïa vaøo toaøn laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy. Vaäy, trong caùc
B643 luaän cöù sieâu nghieäm naøy:

- Ñaâu laø nguyeân nhaân cuûa aûo töôïng (Schein) bieän chöùng - nhöng ñoàng
thôøi laø aûo töôïng töï nhieân - ñaõ noái keát khaùi nieäm veà söï taát yeáu vôùi khaùi
nieäm veà tính thöïc taïi toái cao; töùc caùi gì ñaõ thöïc taïi hoùa (realisiert) vaø
höõu theå hoùa (hypostasiert) ñieàu maø ñuùng ra chæ coù theå laø YÙ nieäm thoâi?
- Ñaâu laø nguyeân nhaân cuûa vieäc khoâng theå traùnh khoûi phaûi giaû ñònh moät
caùi gì - trong taát caû moïi söï vaät ñang toàn taïi - laø taát yeáu töï noù, nhöng
ñoàng thôøi laïi run sôï tröôùc söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå nhö vaäy gioáng
nhö run sôï tröôùc moät hoá thaúm?
- Vaø laøm sao ñeå con ngöôøi coù theå baét ñaàu laøm cho lyù tính töï hieåu ñöôïc
chính noù veà ñieàu naøy, ñeå töø traïng thaùi chao ñaûo - cuûa moät söï hoan
ngheânh ruït reø roài laïi luoân ruùt laïi söï hoan ngheânh - ñaït ñöôïc söï thöùc
nhaän (Einsicht) thanh thaûn?

Ñieàu thaät ñaùng chuù yù laø, khi ngöôøi ta giaû ñònh tieân quyeát moät caùi gì
ñaáy toàn taïi, ngöôøi ta laïi khoâng theå traùnh ñöôïc heä luaän laø cuõng coù moät gì
ñaáy toàn taïi moät caùch taát yeáu. Luaän cöù vuõ truï hoïc döïa treân suy luaän hoaøn
toaøn töï nhieân (duø khoâng vì theá maø vöõng chaéc) naøy. Ngöôïc laïi, toâi coù theå giaû
ñònh moät khaùi nieäm naøo toâi muoán veà moät söï vaät, toâi vaãn thaáy raèng söï toàn
taïi cuûa noù khoâng bao giôø coù theå ñöôïc toâi hình dung nhö laø taát yeáu tuyeät ñoái
vaø raèng, khoâng coù gì ngaên caûn toâi,- veà baát kyø caùi ñang toàn taïi - suy töôûng
veà söï khoâng-toàn taïi cuûa noù; do ñoù, tuy toâi phaûi giaû ñònh moät caùi gì taát yeáu
cho caùi ñang toàn taïi noùi chung, nhöng toâi khoâng theå suy töôûng moät söï vaät
naøo nhö laø taát yeáu töï noù caû. Ñieàu naøy coù nghóa laø: toâi khoâng bao giôø coù theå
hoaøn taát vieäc ñi luøi laïi ñeán nhöõng ñieàu kieän cuûa söï toàn taïi maø khoâng giaû
B644 ñònh moät Höõu theå taát yeáu, nhöng toâi laïi khoâng khi naøo coù theå baét ñaàu töø noù
ñöôïc.

Neáu toâi phaûi suy töôûng moät caùi gì taát yeáu cho nhöõng söï vaät ñang toàn
taïi noùi chung, nhöng laïi khoâng coù quyeàn suy töôûng veà moät söï vaät naøo nhö

678
 laø taát yeáu töï noù, vaäy, keát luaän ñöôïc ruùt ra khoâng theå traùnh khoûi laø: söï taát
yeáu vaø söï baát taát khoâng lieân quan vaø khoâng noùi leân gì veà baûn thaân
nhöõng söï vaät caû*, bôûi neáu khoâng, seõ naûy sinh moät maâu thuaãn nhö vöøa noùi;
do ñoù, khoâng Nguyeân taéc naøo trong caû hai Nguyeân taéc aáy [Nguyeân taéc veà
söï taát yeáu vaø veà söï baát taát] laø khaùch quan caû, maø ñeàu chæ coù theå laø caùc
Nguyeân taéc chuû quan cuûa lyù tính; ñoù laø, moät maët ñi tìm cho taát caû nhöõng gì
ñöôïc mang laïi nhö laø ñang toàn taïi moät caùi gì taát yeáu, töùc laø khoâng bao giôø
chòu döøng laïi ôû ñaâu ñoù ngoaïi tröø döøng laïi ôû moät söï giaûi thích hoaøn taát moät
caùch tieân nghieäm; nhöng maët khaùc,
khoâng bao giôø hy voïng coù söï hoaøn taát naøy, töùc laø khoâng giaû ñònh moät caùi
thöôøng nghieäm naøo nhö laø voâ-ñieàu kieän ñeå qua ñoù, töï phuï ñi ñeán ñöôïc vieäc
daãn xuaát xa hôn. Trong yù nghóa nhö vaäy, hai Nguyeân taéc treân ñaây hoaøn
toaøn coù theå cuøng toàn taïi beân caïnh nhau nhö laø ñôn thuaàn coù tính hoã trôï
khaùm phaù (heuristisch)* vaø tính ñieàu haønh (regulativ), khoâng chaêm lo
ñieàu gì khaùc hôn laø cho söï quan taâm veà maët hình thöùc (das formale
Interesse) cuûa lyù tính.

Bôûi vì moät beân baûo raèng: caùc baïn haõy cöù trieát lyù veà Töï nhieân nhö theå
(als ob) ñoái vôùi taát caû nhöõng gì thuoäc veà söï toàn taïi, ñeàu coù moät nguyeân
nhaân taát yeáu ñaàu tieân, chæ nhaèm mang laïi söï thoáng nhaát coù heä thoáng trong
nhaän thöùc cuûa caùc baïn khi caùc baïn theo ñuoåi moät YÙ nieäm nhö vaäy, töùc laø
theo ñuoåi moät Nguyeân nhaân toái cao giaû töôûng. | Nhöng, beân kia laïi caûnh
B645 baùo caùc baïn raèng: khoâng coù moät tính quy ñònh duy nhaát naøo lieân quan ñeán
söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät laïi ñöôïc giaû ñònh laøm moät nguyeân nhaân toái cao
nhö theá, traùi laïi, tröôùc maët caùc baïn vaãn luoân coøn ñeå môû con ñöôøng cho vieäc
daãn xuaát xa hôn, vaø vì theá, luùc naøo cuõng phaûi xem xeùt noù nhö laø coù-ñieàu
kieän. Neáu taát caû nhöõng gì ñöôïc tri giaùc nôi nhöõng söï vaät ñeàu phaûi ñöôïc xem
xeùt bôûi chính chuùng ta nhö laø taát yeáu-coù-ñieàu kieän, thì cuõng khoâng coù söï
vaät naøo (coù theå ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm) coù theå ñöôïc xem
nhö laø taát yeáu tuyeät ñoái.

Nhöng, töø ñoù keát luaän ruùt ra laø: caùc baïn coù theå giaû ñònh caùi Taát yeáu
tuyeät ñoái laø ôû beân ngoaøi theá giôùi, vì ñieàu aáy chæ ñöôïc duøng laøm moät
nguyeân taéc cho vieäc thoáng nhaát toái ña coù theå coù ñöôïc cuûa nhöõng hieän töôïng

*
hieåu laø: söï taát yeáu vaø söï baát taát khoâng phaûi laø caùc thuoäc tính cuûa baûn thaân nhöõng söï vaät maø chæ laø
caùc hình thaùi quan heä giöõa söï vaät vaø quan naêng nhaän thöùc. (Xem: “Caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng
nghieäm noùi chung”. B266...). (N.D).
*
Heuristik: (nguyeân goác Hy Laïp: heurískein: phaùt hieän, tìm ra) chæ ngheä thuaät khaùm phaù (La Tinh:
“ars inveniendi”) töùc moân hoïc veà caùc phöông caùch ñeå giaûi quyeát vaán ñeà, chöùng minh hoaëc baùc boû
nhöõng noäi dung thöôøng nghieäm hoaëc khoâng thöôøng nghieäm cuûa caùc khoa hoïc. Moân hoïc hoã trôï khaùm
phaù naøy chæ söû duïng caùc loaïi suy, phoûng ñoaùn, caùc giaû thieát laøm vieäc, caùc moâ hình… ñeå thöû tìm hieåu
söï vaät. Chaúng haïn, Kant söû duïng nguyeân taéc veà tính coù muïc ñích, giaû ñònh caùc söï kieän trong töï nhieân
ñeàu ôû trong moái quan heä muïc ñích luaän ñeå nhôø ñoù tìm ra nhöõng ñònh luaät töï nhieân. Ngaøy nay, caùc
nguyeân taéc vaø phöông phaùp hoã trôï khaùm phaù (heuristische Prinzipien) vaãn ñöôïc öa chuoäng vaø cuõng
chæ coù tính hoã trôï, giaû ñònh maø thoâi. (N.D).

679
 nhö laø nguyeân nhaân toái cao cuûa chuùng; vaø caùc baïn khoâng bao giôø coù theå ñaït
tôùi ñöôïc söï thoáng nhaát aáy ôû beân trong theá giôùi, vì nguyeân taéc thöù hai baét
buoäc caùc baïn phaûi xem moïi nguyeân nhaân thöôøng nghieäm cuûa söï thoáng nhaát
luùc naøo cuõng nhö laø phaùi sinh thoâi.

Nhöõng trieát gia thôøi coå ñaïi ñaõ xem moïi moâ thöùc cuûa Töï nhieân nhö laø
baát taát, nhöng laïi xem chaát theå [chaát lieäu vaät chaát] nhö laø caên nguyeân vaø taát
yeáu ñuùng theo söï phaùn ñoaùn cuûa lyù trí bình thöôøng. Theá nhöng, neáu hoï ñaõ
xem chaát lieäu [vaät chaát] khoâng phaûi nhö laø Cô chaát (Substratum) trong
töông quan vôùi nhöõng hieän töôïng maø xem noù moät caùch töï thaân veà maët söï
toàn taïi cuûa noù, aét haún YÙ nieäm veà söï taát yeáu tuyeät ñoái ñaõ laäp töùc bò bieán
maát. Bôûi vì khoâng coù gì raøng buoäc lyù tính moät caùch tuyeät ñoái vôùi söï toàn taïi
naøy, traùi laïi lyù tính coù theå thuû tieâu söï toàn taïi aáy baát cöù luùc naøo vaø khoâng coù
maâu thuaãn ôû trong tö töôûng; theá nhöng, [lyù tính khoâng theå laøm vieäc aáy vì]
söï taát yeáu tuyeät ñoái cuõng chæ coù theå coù ôû moät nôi duy nhaát laø trong tö
töôûng maø thoâi. [Xem laïi: “Caùc ñònh ñeà cuûa tö duy thöôøng nghieäm noùi
chung”. B279-287]. Vaäy, ôû ñaây cuõng coù moät nguyeân taéc ñieàu haønh naøo ñoù
B646 laøm neàn taûng. Thaät theá, ngay caû quaûng tính vaø tính khoâng theå thaâm nhaäp
(caû hai keát hôïp laïi taïo neân khaùi nieäm veà vaät chaát) laø nguyeân taéc thöôøng
nghieäm toái cao cuûa söï thoáng nhaát cuûa nhöõng hieän töôïng vaø, trong chöøng
möïc nguyeân taéc aáy nhö laø voâ-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm, cuõng coù moät thuoäc
tính cuûa nguyeân taéc ñieàu haønh ôû nôi noù. Vì leõ, baát kyø tính quy ñònh naøo cuûa
vaät chaát,- laø caùi taïo neân caùi thöïc toàn cuûa vaät chaát-, do ñoù caû tính khoâng theå
thaâm nhaäp, ñeàu laø moät keát quaû (haønh ñoäng) phaûi coù nguyeân nhaän cuûa noù,
vaø vì theá bao giôø cuõng vaãn laø phaùi sinh, neân Vaät chaát khoâng thích hôïp ñeå
trôû thaønh YÙ nieäm veà moät Höõu theå taát yeáu nhö laø YÙ nieäm veà moät nguyeân taéc
cuûa moïi söï thoáng nhaát phaùi sinh, bôûi vì baát kyø thuoäc tính thöïc toàn naøo cuûa
noù,- nhö laø phaùi sinh -, ñeàu laø taát yeáu coù-ñieàu kieän, vaø vì theá, töï thaân ñeàu
coù theå bò thuû tieâu, nhöng nhö theá thì toaøn boä söï toàn taïi cuûa vaät chaát cuõng seõ
bò thuû tieâu; vaø neáu ñieàu naøy khoâng xaûy ra, hoùa ra ta ñaõ ñaït tôùi ñöôïc nguyeân
nhaân toái cao cuûa söï thoáng nhaát moät caùch thöôøng nghieäm, ñieàu ñaõ bò
nguyeân taéc ñieàu haønh thöù hai ngaên caám. | Do ñoù, vaät chaát noùi chung, caùi gì
thuoäc veà theá giôùi ñeàu khoâng thích hôïp ñeå ñöa ñeán YÙ nieäm veà moät Höõu theå
nguyeân thuûy taát yeáu nhö laø veà moät nguyeân taéc ñôn thuaàn cuûa söï thoáng nhaát
thöôøng nghieäm toái ña coù theå coù, traùi laïi, Höõu theå aáy phaûi ñöôïc ñaët ra beân
ngoaøi theá giôùi, vì duø muoán hay khoâng, ta luùc naøo cuõng ñeàu coù theå daãn xuaát
nhöõng hieän töôïng cuûa theá giôùi vaø söï toàn taïi cuûa chuùng töø nhöõng hieän töôïng
khaùc nhö theå khoâng coù moät Höõu theå taát yeáu naøo, vaø daàu vaäy vaãn coù theå
khoâng ngöøng noã löïc vöôn tôùi söï hoaøn chænh troïn veïn cuûa vieäc daãn xuaát nhö
theå moät Höõu theå nhö theá ñöôïc giaû ñònh tieân quyeát nhö laø moät Nguyeân nhaân
B647 toái cao.

Theo caùc nhaän ñònh treân ñaây, YÙ theå veà Höõu theå toái cao khoâng gì khaùc
hôn laø moät Nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính ñeå phaûi xem moïi söï noái keát

680
 trong theá giôùi nhö theå ñeàu baét nguoàn töø moät nguyeân nhaân taát yeáu töï tuùc-töï
maõn nhaèm ñaët cô sôû cho Nguyeân taéc veà moät söï thoáng nhaát coù heä thoáng vaø
taát yeáu, theo nhöõng quy luaät phoå bieán trong vieäc giaûi thích söï noái keát aáy,
chöù khoâng phaûi laø moät söï khaúng ñònh veà moät söï toàn taïi taát yeáu töï noù.
Nhöng, ñoàng thôøi cuõng khoâng theå traùnh ñöôïc vieäc, thoâng qua moät aûo töôïng
sieâu nghieäm, hình dung Nguyeân taéc hình thöùc naøy nhö laø coù tính caáu taïo
(konstitutiv) vaø suy töôûng söï thoáng nhaát naøy moät caùch höõu theå hoùa
(hypostatisch) [bieán bieåu töôïng thaønh söï vaät]. Vì, gioáng nhö khoâng gian,
tuy chæ laø moät nguyeân taéc cuûa caûm naêng, nhöng do noù laøm cho moïi hình theå
- voán chæ laø nhöõng söï giôùi haïn khaùc nhau cuûa khoâng gian - coù theå coù ñöôïc
moät caùch caên nguyeân, neân laïi ñöôïc xem laø moät Caùi gì taát yeáu tuyeät ñoái toàn
taïi cho chính noù (für sich) vaø laø moät ñoái töôïng tieân nghieäm ñöôïc mang laïi
töï noù (an sich). | Cho neân, ñieàu cuõng hoaøn toaøn töï nhieân laø, tuy söï thoáng
nhaát coù heä thoáng cuûa Töï nhieân khoâng theå naøo ñöôïc neâu leân thaønh nguyeân
taéc cuûa vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù tính chuùng ta, ngoaïi tröø trong
chöøng möïc ta duøng YÙ nieäm veà moät Höõu theå coù taát caû tính thöïc taïi laøm cô
sôû nhö laø Nguyeân nhaân toái cao; YÙ nieäm naøy, qua vieäc söû duïng aáy, laïi ñöôïc
hình dung nhö laø moät ñoái töôïng hieän thöïc, vaø ñoái töôïng naøy,- vì laø ñieàu
kieän toái cao - tôùi löôït noù laïi ñöôïc hình dung laø taát yeáu, nhö theá laø, moät
Nguyeân taéc ñieàu haønh ñaõ bò chuyeån hoùa thaønh moät Nguyeân taéc caáu taïo.
| Söï dòch chuyeån naøy boäc loä roõ khi toâi xem xeùt Höõu theå toái cao naøy,- voán
chæ taát yeáu tuyeät ñoái (voâ-ñieàu kieän) trong quan heä so saùnh vôùi theá giôùi thoâi
- nhö moät Söï vaät toàn taïi cho chính noù (für sich); [trong tröôøng hôïp ñoù], söï
taát yeáu naøy khoâng moät khaùi nieäm naøo coù theå hình dung noãi, vaø vì theá, chæ
coù theå baét gaëp ôû trong lyù tính cuûa toâi nhö laø ñieàu kieän moâ thöùc cuûa tö duy,
B648 chöù khoâng phaûi nhö laø ñieàu kieän chaát lieäu vaø vaät hoùa (hypostatisch) cuûa söï
toàn taïi.

681
 TIEÁT 6

VEÀ SÖÏ BAÁT KHAÛ CUÛA LUAÄN CÖÙ

THAÀN HOÏC-VAÄT LYÙ

Neáu sau khi caû khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät noùi chung [luaän cöù 1], laãn
kinh nghieäm veà moät söï toàn taïi naøo ñoù noùi chung [Luaän cöù 2] ñeàu khoâng
laøm ñöôïc ñieàu ñoøi hoûi, vaäy chæ coøn laïi phöông tieän sau cuøng, ñoù laø: phaûi
chaêng moät kinh nghieäm nhaát ñònh, töùc kinh nghieäm veà nhöõng söï vaät cuûa
theá giôùi hieän coù, cuøng vôùi tính chaát vaø traät töï cuûa noù coù theå mang laïi moät cô
sôû chöùng minh, giuùp ta coù ñöôïc söï xaùc tín vöõng chaéc veà söï toàn taïi cuûa moät
Höõu theå toái cao? Moät luaän cöù nhö vaäy ñöôïc ta goïi laø luaän cöù thaàn hoïc-vaät
lyù (physicotheo-logischer Beweis). Neáu caû luaän cöù naøy cuõng baát khaû noát,
thì ñuùng laø khoâng moät chöùng minh khaû dó naøo töø lyù tính tö bieän ñôn thuaàn
coù theå coù ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå töông
öùng vôùi YÙ nieäm sieâu nghieäm [YÙ theå] cuûa chuùng ta.

B649 Nhöng, sau taát caû nhöõng nhaän ñònh tröôùc ñaây, ngöôøi ta sôùm nhaän ra
ngay raèng coù theå chôø ñôïi caâu traû lôøi cho caâu tra hoûi naøy moät caùch hoaøn
toaøn deã daøng vaø thuyeát phuïc. Vì leõ, coù bao giôø kinh nghieäm laïi coù theå ñöôïc
mang laïi töông xöùng vôùi moät YÙ nieäm? Chính ñaëc ñieåm rieâng coù cuûa YÙ
nieäm laø khoâng bao giôø moät kinh nghieäm coù theå töông öùng ñöôïc troïn veïn
(kongruieren) vôùi noù. YÙ nieäm sieâu nghieäm veà moät Höõu theå nguyeân thuûy
(Urwesen) taát yeáu vaø töï tuùc-töï maõn (allgenugsam) laø quaù cao caû vaø lôùn lao
voâ löôïng, cao vöôït hôn haún moïi caùi thöôøng nghieäm voán bao giôø cuõng coù-
ñieàu kieän, khieán cho ngöôøi ta, moät phaàn, khoâng bao giôø taäp hôïp ñaày ñuû
chaát lieäu ôû trong kinh nghieäm ñeå laáp ñaày moät khaùi nieäm nhö theá; phaàn
khaùc, luoân luoân moø maãm trong caùi coù-ñieàu kieän vaø khoâng ngöøng tieáp tuïc
tìm kieám moät caùch voâ voïng caùi Voâ-ñieàu kieän maø khoâng moät quy luaät naøo
cuûa moät söï toång hôïp thöôøng nghieäm mang laïi cho ta moät ví duï hay moät söï
höôùng daãn toái thieåu naøo caû.

Neáu Höõu theå toái cao ôû trong chuoãi nhöõng ñieàu kieän naøy, baûn thaân
Höõu theå aáy cuõng laø moät maét xích cuûa chuoãi, vaø nhö theá, gioáng nhö caùc maét
xích thaáp hôn coù moät maét xích ñi tröôùc, Höõu theå aáy cuõng laïi ñoøi hoûi moät söï
nghieân cöùu xa hôn veà nguyeân nhaân coøn cao hôn nöõa cuûa noù. Coøn ngöôïc laïi,
neáu ngöôøi ta muoán taùch rôøi Höõu theå aáy ra khoûi chuoãi naøy, thì - vôùi tö caùch
laø moät Höõu theå khaû nieäm [phi-caûm tính] - ngöôøi ta laïi khoâng theå tìm hieåu
Höõu theå aáy cuøng ôû trong chuoãi nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân: trong tröôøng
hôïp ñoù, lyù tính coù theå baét caùc nhòp caàu naøo ñeå ñeán ñöôïc vôùi Höõu theå aáy?
Bôûi leõ taát caû moïi quy luaät veà böôùc chuyeån töø nhöõng keát quaû ñeán nhöõng
nguyeân nhaân, vaâng, moïi söï toång hôïp vaø môû roäng nhaän thöùc noùi chung cuûa
ta ñeàu gaén lieàn khoâng vôùi caùi gì khaùc hôn laø kinh nghieäm coù theå coù, do ñoù,
ñôn thuaàn vôùi nhöõng hieän töôïng cuûa theá giôùi caûm tính vaø chæ coù theå coù moät

682
B650 yù nghóa trong quan heä vôùi theá giôùi naøy.

Theá giôùi hieän toàn môû ra cho ta moät caûnh töôïng voâ löôïng cuûa söï ña
taïp, traät töï, tính hôïp muïc ñích vaø veû ñeïp. | Ngöôøi ta coù theå doõi theo ñieàu
naøy trong tính voâ taän cuûa khoâng gian hay trong söï phaân chia khoâng bò giôùi
haïn cuûa noù ñeå thaáy raèng, ngay caû sau nhöõng hieåu bieát maø giaùc tính yeáu ôùt
cuûa ta ñaõ coù theå coù ñöôïc veà noù, ta vaãn thaáy thieáu moïi ngoân ngöõ ñeå dieãn taû
söï kyø dieäu quaù phong phuù vaø lôùn lao nhö theá, thieáu moïi con soá ñeå ño löôøng
söùc maïnh cuûa noù, vaø caû baûn thaân nhöõng yù töôûng cuûa ta cuõng ñaày nhöõng giôùi
haïn, khieán cho phaùn ñoaùn cuûa ta veà caùi Toaøn boä phaûi tan bieán ñi trong moät
söï Ngaïc nhieân caøng im laëng voâ ngoân (sprachlos) thì caøng coù tính thuyeát
phuïc huøng hoàn nhaát. ÔÛ ñaâu, ta cuõng ñeàu nhìn thaáy moät chuoãi nhöõng keát quaû
vaø nguyeân nhaân, nhöõng muïc ñích vaø phöông tieän, thaáy tính hôïp quy luaät
trong söï sinh ra vaø maát ñi vaø khoâng coù caùi gì töï mình coù theå ñeán ñöôïc traïng
thaùi hieän nay maø khoâng chæ ra moät söï vaät khaùc nhö laø nguyeân nhaân cuûa noù;
nguyeân nhaân naøy laïi laøm cho caùc caâu hoûi tieáp tuïc trôû thaønh taát yeáu; vaø
baèng caùch nhö theá, toaøn boä vuõ truï seõ phaûi rôi vaøo hoá thaúm cuûa hö voâ, neáu
ngöôøi ta khoâng giaû ñònh coù moät CAÙI GÌ - ôû beân ngoaøi caùi baát taát voâ taän naøy,
laø caên nguyeân [sô thuûy] cho chính noù vaø toàn taïi ñoäc laäp - vöøa naâng ñôõ vaø
ñoàng thôøi - nhö laø nguyeân nhaân cho nguoàn goác cuûa vuõ truï - vöøa baûo ñaûm
cho söï tieáp dieãn vaø thöôøng toàn cuûa vuõ truï. Ngöôøi ta phaûi suy töôûng Nguyeân
nhaân toái cao naøy (trong quan heä vôùi moïi söï vaät cuûa theá giôùi) laø lôùn roäng
ñeán bao nhieâu? Ta khoâng hieåu bieát theá giôùi veà toaøn boä noäi dung cuûa noù,
caøng khoâng bieát löôïng ñònh ñoä lôùn [Löôïng] cuûa noù thoâng qua söï so saùnh vôùi
taát caû nhöõng gì coù theå coù. Nhöng coù gì ngaên caûn ta,- moät khi ta caàn coù moät
Höõu theå toái cao vaø toái cao theo muïc ñích tính nhaân quaû - ñoàng thôøi ñaët
ngay Höõu theå naøy leân treân taát caû nhöõng caùi coù theå coù khaùc veà maët möùc ñoä
B651 tính hoaøn haûo? Ñaây laø ñieàu ta deã daøng thöïc hieän, duø chæ thoâng qua neùt
phaùc hoïa cuûa moät khaùi nieäm tröøu töôïng, khi ta hình dung moïi tính hoaøn haûo
coù theå coù ñeàu hôïp nhaát trong Höõu theå aáy, nhö laø trong moät Baûn theå thoáng
nhaát; khaùi nieäm naøy laø thuaän lôïi ñoái vôùi ñoøi hoûi cuûa lyù tính chuùng ta veà
vieäc kieäm öôùc caùc nguyeân taéc [taát caû quy veà moät Nguyeân taéc toái cao,
khoâng phaân taùn], khoâng vaáp phaûi caùc maâu thuaãn beân trong chính noù; vaø baûn
thaân noù vöøa töông thích vôùi vieäc môû roäng vieäc söû duïng lyù tính ngay trong
loøng kinh nghieäm nhôø söï höôùng daãn cuûa moät YÙ nieäm nhö theá veà traät töï vaø
tính hôïp muïc ñích, vöøa khoâng xung ñoät moät caùch trieät ñeå vôùi baát kyø moät
kinh nghieäm naøo. Luaän cöù chöùng minh naøy bao giôø cuõng xöùng ñaùng ñöôïc
nhaéc ñeán vôùi söï kính troïng. Noù laø luaän cöù coå xöa nhaát, saùng suûa nhaát vaø
cuõng thích hôïp hôn heát ñoái vôùi lyù tính thoâng thöôøng cuûa con ngöôøi. Noù laøm
khôûi saéc söï nghieân cöùu veà Töï nhieân, cuõng nhö baûn thaân noù coù ñöôïc söï toàn
taïi laø nhôø söï nghieân cöùu naøy vaø qua ñoù luoân ñöôïc nhaän theâm söùc maïnh
môùi. Noù mang laïi nhöõng cöùu caùnh (Zwecke) vaø yù ñoà (Absichten) [cuûa töï
nhieân] vaøo nhöõng nôi maø söï quan saùt cuûa ta khoâng töï mình phaùt hieän ra
ñöôïc, vaø môû roäng tri thöùc veà Töï nhieân cuûa ta thoâng qua manh moái cuûa moät
söï thoáng nhaát ñaëc thuø maø Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát naøy laø ôû beân

683
 ngoaøi Töï nhieân. Nhöng ñoàng thôøi, nhöõng tri thöùc naøy taùc ñoäng trôû laïi ñoái
vôùi nguyeân nhaân cuûa chuùng, töùc laø ñoái vôùi chính YÙ nieäm ñaõ khôûi phaùt ra
chuùng, laøm cho loøng tin vaøo moät Ñaáng taïo hoùa toái cao ñöôïc gia taêng ñeán
B652 choã xaùc tín khoâng theå cöôõng laïi ñöôïc.

Vì theá, khoâng chæ laø voâ ích maø coøn laø hoaøn toaøn voâ voïng khi muoán
töôùc boû moät chuùt gì ñaáy ñoái vôùi uy theá cuûa luaän cöù chöùng minh naøy. Lyù tính
khoâng ngöøng ñöôïc naâng leân thoâng qua caùc caên cöù chöùng minh tuy chæ laø
thöôøng nghieäm nhöng coù söùc maïnh raát lôùn vaø - döôùi tay noù - ngaøy caøng
ñöôïc taêng theâm, khieán lyù tính khoâng theå bò ñeø neùn bôûi moät söï hoaøi nghi cuûa
söï tö bieän tröøu töôïng tinh vi naøo ñeán noãi noù khoâng böøng tænh tröôùc moãi côn
giao ñoäng ñaày moäng mò nhö böøng tænh tröôùc moät côn mô, moãi khi noù laïi
nhìn vaøo söï kyø dieäu cuûa Töï nhieân vaø söï uy nghieâm cuûa toaø nhaø vuõ truï, ñeå
roài laïi vöôn leân töø ñoä lôùn naøy ñeán ñoä lôùn kia cho tôùi caùi vó ñaïi toái thöôïng
nhaát, töø caùi coù-ñieàu kieän ñeán caùi ñieàu kieän, cho tôùi Ñaáng taïo hoùa toái cao vaø
voâ-ñieàu kieän.

Nhöng, maëc duø ta khoâng coù gì ñeå phaûn ñoái tính hôïp lyù vaø höõu ích cuûa
phöông phaùp naøy, ngöôïc laïi coøn phaûi uûng hoä vaø khuyeán khích noù, song
khoâng vì theá laïi coù theå taùn thaønh caùc tham voïng cuûa phöông caùch chöùng
minh naøy, khi noù cho raèng coù theå döïa vaøo söï xaùc tín hieån nhieân vaø töï mình
chöùng minh maø khoâng caàn nhôø ñeán söï taùn thaønh hay giuùp ñôõ naøo töø beân
ngoaøi [töø caùc luaän cöù khaùc]. | Vaø cuõng khoâng theå gaây toån haïi gì cho söï
nghieäp ñaïo ñöùc toát laønh (die gute Sache) neáu phaûi haï bôùt gioïng ñieäu giaùo
ñieàu cuûa nhaø nguïy bieän lôùn loái thaønh ngoân ngöõ cuûa söï oân hoøa vaø khieâm
toán, töùc laø cuûa moät loøng tin ñuû mang laïi söï an tónh chöù khoâng phaûi cuûa loøng
B653 tin baét buoäc moät söï phuïc tuøng voâ-ñieàu kieän. Theo ñoù, toâi khaúng ñònh raèng,
luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù khoâng bao giôø coù theå töï mình chöùng minh ñöôïc söï
toàn taïi cuûa moät Höõu theå toái cao, maø luùc naøo cuõng phaûi nhöôøng laïi coâng
vieäc naøy cho luaän cöù baûn theå hoïc (coøn noù chæ laøm nhieäm vuï daãn nhaäp) ñeå
boå sung cho söï thieáu soùt, do ñoù, luaän cöù baûn theå hoïc vaãn luoân luoân laø cô sôû
chöùng minh duy nhaát coù theå coù ñöôïc (töùc chæ laø moät luaän cöù chöùng minh tö
bieän) maø khoâng lyù tính con ngöôøi naøo coù theå boû qua.

Caùc yeáu toá chuû yeáu cuûa luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù laø nhö sau:

1. Trong theá giôùi, khaép nôi ñeàu coù caùc daáu hieäu roõ reät cuûa moät söï an baøi
(Anordnung) theo muïc ñích nhaát ñònh, ñöôïc thöïc hieän vôùi söï saùng suoát
vó ñaïi, vaø trong moät caùi Toaøn boä khoâng nhöõng coù söï ña daïng khoân taû veà
maët noäi dung maø caû veà löôïng voâ giôùi haïn cuûa quy moâ;
2. Söï an baøi coù tính hôïp muïc ñích naøy laø hoaøn toaøn xa laï vôùi nhöõng söï vaät
vaø chæ gaén lieàn vôùi chuùng moät caùch baát taát, töùc laø, baûn tính töï nhieân cuûa
nhöõng söï vaät khaùc nhau, töï baûn thaân chuùng,- thoâng qua quaù nhieàu caùc
phöông tieän ñöôïc hôïp nhaát laïi - coù theå khoâng truøng hôïp vôùi nhöõng cöùu
caùnh toái haäu nhaát ñònh, neáu chuùng khoâng hoaøn toaøn thaät söï ñöôïc löïa

684
 choïn vaø quy ñònh thoâng qua moät Nguyeân taéc an baøi hôïp lyù theo ñuùng
caùc YÙ nieäm neàn taûng.
3. Vaäy laø coù söï toàn taïi cuûa moät (hay moät soá) Nguyeân nhaân cao caû vaø saùng
suoát, khoâng ñôn thuaàn nhö laø Töï nhieân toaøn naêng nhöng taùc ñoäng muø
quaùng thoâng qua söï sinh saûn, maø phaûi nhö laø moät Trí tueä thoâng qua söï
Töï do laøm Nguyeân nhaân cho Theá giôùi.
4. Tính thoáng nhaát [nhaát theå] cuûa Nguyeân nhaân naøy ñöôïc suy ra töø tính
thoáng nhaát trong moái quan heä töông taùc cuûa nhöõng boä phaän cuûa theá giôùi,
nhö laø cuûa nhöõng boä phaän cuûa moät toøa nhaø nhaân taïo. Söï suy luaän naøy
B654 coù söï xaùc tín nôi nhöõng gì söï quan saùt cuûa ta vöôn ñeán ñöôïc, coøn ngoaøi
ra laø coù tính xaùc xuaát döïa theo caùc nguyeân taéc cuûa söï loaïi suy [suy luaän
döïa treân caùc söï töông töï].

ÔÛ ñaây, tuy khoâng phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi lyù tính töï nhieân [thoâng
thöôøng] veà suy luaän cuûa noù, bôûi noù ñaõ xuaát phaùt töø söï töông töï (Analogie)
cuûa moät soá saûn phaåm töï nhieân vôùi nhöõng gì do kyõ naêng (Kunst) cuûa con
ngöôøi laøm ra ñeå suy luaän, khi lyù tính cöôõng eùp Töï nhieân, khoâng ñeå cho Töï
nhieân vaän haønh theo ñuùng caùc muïc ñích cuûa noù maø baét Töï nhieân phaûi
khuoân theo caùc muïc ñích cuûa chuùng ta (söï töông töï veà muïc ñích nhö khi
con ngöôøi laøm neân caùc ngoâi nhaø, chieác thuyeàn hay ñoàng hoà), nhöng roõ raøng
lyù tính ñaõ laáy cuøng moät loaïi tính nhaân quaû, ñoù laø giaùc tính vaø YÙ chí, laøm cô
sôû ngay trong Töï nhieân, khi lyù tính coøn muoán daãn xuaát caû khaû theå beân trong
cuûa caùi Töï nhieân-haønh ñoäng-töï do naøy (laø caùi laøm cho moïi kyõ naêng vaø coù
leõ caû baûn thaân lyù tính coù theå coù ñöôïc) ra töø moät kyõ naêng khaùc, duø ñoù laø moät
kyõ naêng phi phaøm; moät phöông caùch suy luaän nhö theá coù leõ khoù maø ñöùng
vöõng tröôùc söï pheâ phaùn sieâu nghieäm nghieâm khaéc nhaát. | [Duø khoâng ñi vaøo
pheâ phaùn caùc ñieåm vöøa keå], nhöng ñieàu ngöôøi ta phaûi thuù nhaän laø: moãi khi
ta phaûi neâu ra moät nguyeân nhaân, ta khoâng theå coù caùch laøm naøo an toaøn hôn
laø döïa theo söï töông töï vôùi nhöõng nguyeân nhaân cuûa nhöõng saûn phaåm ñaõ
ñöôïc taïo ra moät caùch hôïp vôùi muïc ñích, vì chuùng laø nhöõng caùi duy nhaát maø
ta hoaøn toaøn bieát roõ veà nhöõng nguyeân nhaân vaø veà phöông caùch vaän haønh.
Nhöng, lyù tính aét cuõng khoâng theå töï bieän baïch vôùi chính mình, khi muoán ñi
töø tính nhaân quaû maø noù bieát roõ chuyeån sang caùc lyù leõ giaûi thích quaù toái taêm
vaø baát khaû chöùng minh maø noù khoâng heà bieát.

Theo suy luaän naøy cuûa luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù thì tính hôïp muïc ñích
vaø tính haøi hoøa cuûa raát nhieàu söï kieän trong töï nhieân chæ môùi ñôn thuaàn
chöùng minh ñöôïc tính baát taát veà moâ thöùc, chöù vaãn chöa chöùng minh ñöôïc
B655 tính baát taát cuûa chaát lieäu, töùc laø cuûa baûn theå ôû trong theá giôùi; vì leõ ñeå laøm
ñöôïc ñieàu sau naøy laïi ñoøi hoûi phaûi coù theå chöùng minh ñöôïc raèng, nhöõng söï
vaät trong theá giôùi töï nôi baûn thaân chuùng khoâng theå söû duïng ñöôïc cho caùi
traät töï vaø söï hoøa hôïp nhö theá, neáu baûn thaân chuùng - veà maët baûn theå -
khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa moät Trí tueä toái cao; theá nhöng, ñieàu naøy laïi
ñoøi hoûi nhöõng lyù leõ chöùng minh hoaøn toaøn khaùc vôùi nhöõng lyù leõ chæ döïa

685
 theo söï töông töï vôùi kyõ naêng cuûa con ngöôøi. Vaäy laø, luaän cöù thaàn hoïc-vaät
lyù cuøng laém chæ môùi chöùng minh ñöôïc moät KIEÁN TRUÙC SÖ CUÛA THEÁ
GIÔÙI (WELTBAU-MEISTER), bao giôø cuõng heát söùc bò giôùi haïn bôûi tính
khaû duïng cuûa chaát lieäu saün coù, chöù khoâng phaûi moät ÑAÁNG SAÙNG TAÏO
THEÁ GIÔÙI (WELTSCHÖPFER) maø vaïn vaät ñeàu phaûi phuïc tuøng YÙ nieäm
cuûa ngaøi; töùc laø vaãn hoaøn toaøn khoâng ñuû ñeå chöùng minh moät Höõu theå
nguyeân thuûy töï tuùc-töï maõn, voán laø muïc ñích [chöùng minh] chính yeáu ôû ñaây.
Coøn neáu chuùng ta muoán chöùng minh tính baát taát cuûa baûn thaân chaát lieäu [baûn
theå], ta laïi phaûi caàu vieän ñeán moät luaän cöù sieâu nghieäm, ñieàu maø ôû ñaây
luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù laïi muoán traùnh.

Nhö vaäy, luaän cöù naøy ñi töø traät töï vaø tính hôïp muïc ñích ñöôïc quan saùt
troïn veïn ôû trong theá giôùi nhö töø moät söï saép ñaët baát taát tôùi söï toàn taïi cuûa moät
nguyeân nhaân tyû leä thuaän vôùi noù. Nhöng khaùi nieäm veà nguyeân nhaân naøy
phaûi cho chuùng ta nhaän thöùc ñöôïc moät caùi gì hoaøn toaøn ñöôïc xaùc ñònh veà
noù, do ñoù khaùi nieäm aáy khoâng theå khaùc hôn laø moät khaùi nieäm veà moät Höõu
theå coù söï toaøn naêng, toaøn trí v.v.. noùi ngaén, coù moïi tính hoaøn haûo nhö laø
moät Höõu theå töï tuùc-töï maõn. Vì leõ caùc phaåm tính nhö laø: raát lôùn, coù söùc
B656 maïnh voâ bieân, dò thöôøng, vaø tuyeät traàn… khoâng heà mang laïi moät khaùi nieäm
ñöôïc xaùc ñònh naøo caû, vaø khoâng thöïc söï noùi leân Vaät-töï thaân aáy nhö theá naøo,
maø chæ laø caùc bieåu töôïng veà moái töông quan veà ñoä lôùn cuûa ñoái töôïng ñöôïc
ngöôøi quan saùt (veà theá giôùi) ñem ra so saùnh vôùi chính mình vaø vôùi söùc caûm
thuï cuûa mình, vaø chæ dieãn taû söï ca tuïng, trong ñoù ngöôøi ta khueách ñaïi ñoái
töôïng leân hoaëc chuû theå quan saùt töï thu nhoû mình laïi tröôùc ñoái töôïng. Khi
vaán ñeà lieân quan ñeán ñoä lôùn (veà tính hoaøn haûo) cuûa moät söï vaät noùi chung,
thì khoâng coù moät khaùi nieäm ñöôïc xaùc ñònh naøo hôn laø khaùi nieäm bao haøm
toaøn boä tính hoaøn haûo coù theå coù, vaø chæ coù caùi TAÁT CAÛ (das All/latinh:
Omnitudo) tính thöïc taïi laø ñöôïc xaùc ñònh troïn veïn trong khaùi nieäm naøy.

Nhöng toâi laïi khoâng hy voïng raèng coù ai ñoù ñuû lieàu lónh cho raèng mình
thaáu hieåu ñöôïc moái töông quan giöõa ñoä lôùn [Löôïng] cuûa theá giôùi (veà quy
moâ laãn noäi dung) maø anh ta quan saùt ñöôïc vôùi söï toaøn naêng, giöõa traät töï
cuûa theá giôùi vôùi söï toaøn trí toái cao, giöõa nhaát theå cuûa theá giôùi vôùi nhaát theå
tuyeät ñoái cuûa ñaáng Taïo hoùa v.v.. Vaäy, moân Thaàn hoïc-vaät lyù khoâng theå
mang laïi moät khaùi nieäm ñöôïc xaùc ñònh naøo veà Nguyeân nhaân toái cao cuûa vuõ
truï, vaø vì theá, khoâng ñuû ñeå trôû thaønh moät nguyeân taéc cuûa Thaàn hoïc, moät
moân hoïc, ñeán löôït noù, taïo neân cô sôû cho toân giaùo.

Baèng con ñöôøng thöôøng nghieäm ñeå ñi tôùi caùi Toaøn theå tuyeät ñoái laø
ñieàu hoaøn toaøn khoâng theå laøm ñöôïc. Theá nhöng ñoù chính laø ñieàu maø ngöôøi
B657 ta muoán laøm trong luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù. Vaäy ngöôøi ta ñaõ duøng phöông
tieän naøo ñeå vöôït qua hoá ngaên caùch quaù xa aáy?.

Sau khi ñaït ñeán choã ngöôõng moä caùi vó ñaïi cuûa söï toaøn trí, toaøn naêng
v.v.. cuûa ñaáng Taïo hoùa roài khoâng theå ñi xa hôn ñöôïc nöõa, ngöôøi ta töø boû

686
 hoaøn toaøn luaän cöù ñöôïc tieán haønh thoâng qua nhöõng cô sôû chöùng minh
thöôøng nghieäm ñeå ñi ñeán vôùi tính baát taát cuûa theá giôùi ñöôïc suy ra ngay töø
ñaàu töø traät töï vaø tính hôïp muïc ñích cuûa theá giôùi. Chæ xuaát phaùt töø tính baát
taát naøy, ngöôøi ta laïi ñôn thuaàn thoâng qua caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm ñeå ñi
tôùi söï toàn taïi cuûa moät caùi taát yeáu tuyeät ñoái, vaø roài töø khaùi nieäm veà söï taát
yeáu tuyeät ñoái cuûa nguyeân nhaân ñaàu tieân ñi tôùi khaùi nieäm xaùc ñònh
(bestimmende) hay ñöôïc xaùc ñònh (bestimmte) moät caùch troïn veïn veà caùi taát
yeáu aáy, ñoù laø khaùi nieäm veà moät Thöïc taïi bao goàm taát caû [Ens
realissimum]. Nhö vaäy laø, luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù bò beá taéc trong coâng vieäc
cuûa mình, neân trong côn luùng tuùng, ñaõ ñoät ngoät nhaûy sang luaän cöù vuõ truï
hoïc, vaø vì luaän cöù vuõ truï hoïc chæ laø moät luaän cöù baûn theå hoïc traù hình, neân
luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù ñaõ thöïc hieän yù ñoà cuûa mình thöïc söï chæ ñôn thuaàn
thoâng qua lyù tính thuaàn tuùy, maëc duø ngay töø ñaàu, noù choái boû moïi quan heä
thaân thuoäc vôùi lyù tính thuaàn tuùy vaø khaúng ñònh taát caû ñeàu döïa treân nhöõng
baèng côù hieån nhieân töø kinh nghieäm.

Do vaäy, caùc nhaø thaàn hoïc-vaät lyù khoâng coù lyù do gì ñeå coù thaùi ñoä cöï
tuyeät thoâ baïo nhö theá ñoái vôùi phöông caùch chöùng minh sieâu nghieäm vaø -
vôùi söï cao ngaïo cuûa nhöõng keû thaáu thò veà Töï nhieân - nhìn noù moät caùch
khinh thò nhö nhìn vaøo maïng nheän cuûa caùc ñaàu oùc tö bieän toái taêm. Bôûi vì,
neáu hoï chæ caàn töï kieåm tra laïi chính mình, aét hoï seõ nhaän ra raèng, sau khi
B658 tieán ñöôïc moät quaõng khaù xa treân mieáng ñaát cuûa Töï nhieân vaø kinh nghieäm
maø vaãn thaáy ñoái töôïng luùc naøo cuõng coù veû caùch xa lyù tính cuûa hoï y nhö luùc
ñaàu; hoï ñoät ngoät rôøi boû maûnh ñaát naøy ñeå chuyeån sang vöông quoác cuûa
nhöõng khaû theå ñôn thuaàn, laø nôi - döïa treân ñoâi caùnh cuûa caùc YÙ nieäm -, hoï
hy voïng ñeán gaàn ñöôïc caùi gì ñaõ bò vuït maát trong moïi nghieân cöùu thöôøng
nghieäm. Ruùt cuïc, sau khi hoï töôûng nhaàm raèng ñaõ ñöùng chaân vöõng chaéc nhôø
moät cuù nhaûy maïnh baïo nhö vaäy, hoï trieån khai ngay khaùi nieäm ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh (maø hoï khoâng bieát coù ñöôïc töø ñaâu!) ra toaøn boä laõnh vöïc cuûa söï saùng
taïo vaø lyù giaûi YÙ theå - voán chæ laø moät saûn phaåm cuûa lyù tính thuaàn tuùy - moät
caùch khaù thaûm haïi vaø ôû taàm möùc quaù thaáp keùm so vôùi phaåm giaù cuûa ñoái
töôïng baèng kinh nghieäm, maø khoâng chòu thuù nhaän raèng hoï ñaõ ñi tôùi ñöôïc söï
hieåu bieát naøy - hay ñuùng hôn tôùi ñöôïc giaû ñònh naøy - baèng moät con ñöôøng
khaùc vôùi con ñöôøng cuûa kinh nghieäm.

Vaäy toùm laïi, luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù döïa vaøo cô sôû laø luaän cöù vuõ truï
hoïc; luaän cöù naøy laïi döïa vaøo luaän cöù baûn theå hoïc veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu
theå nguyeân thuûy nhö laø Höõu theå toái cao. | Vaø vì ngoaøi ba con ñöôøng naøy ra,
khoâng coøn coù con ñöôøng naøo khaùc nöõa môû ra cho lyù tính töï bieän, cho neân
luaän cöù baûn theå hoïc, baét nguoàn töø toaøn laø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính thuaàn
tuùy, laø luaän cöù duy nhaát coù theå coù ñöôïc, neáu ôû ñaâu khaû dó coù moät chöùng
minh veà moät meänh ñeà sieâu vieät vöôït quaù xa khoûi moïi söï söû duïng thöôøng
nghieäm cuûa giaùc tính.

687
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

13.3.3 Pheâ phaùn luaän cöù “vaät lyù-thaàn hoïc”

Luaän cöù naøy coå xöa nhaát, ñaùng kính troïng nhaát vaø theo Kant, “cuõng thích hôïp nhaát vôùi löông
thöùc thoâng thöôøng cuûa con ngöôøi” (B651), tuy vaäy cuõng khoâng coù cô sôû gì vöõng chaéc caû. Neáu
luaän cöù baûn theå hoïc xuaát phaùt töø khaùi nieäm thuaàn tuùy veà Thöôïng ñeá; luaän cöù vuõ truï hoïc töø
kinh nghieäm caûm tính veà söï toàn taïi hieän thöïc cuûa söï vaät trong vuõ truï, thì luaän cöù cuoái cuøng
naøy xuaát phaùt töø kinh nghieäm - hay ñuùng hôn, töø caûm thöùc - cuûa con ngöôøi tröôùc traät töï huøng
vó cuûa vuõ truï coù veû hôïp vôùi moät muïc ñích, cöùu caùnh toái haäu naøo ñoù. Cho neân, ñuùng ra neân goïi
luaän cöù naøy laø luaän cöù muïc ñích luaän (teleologisch: goác Hy Laïp: Telos: muïc ñích) hôn laø “vaät
lyù-thaàn hoïc”. Luaän cöù naøy baét nguoàn töø caûm nhaän phoå bieán cuûa con ngöôøi töø thôøi thöôïng coå
(vaø vaãn khoâng khaùc maáy vôùi ngaøy nay!) roài daàn daàn ñöôïc theå hieän trong trieát hoïc. Ta nhaän ra
phaàn naøo nôi Aristote (“Sieâu hình hoïc”, Q. 7, chöông 7, 1072a 26-b4), roài ñeán Paulus
(khoaûng 10-60 sau T.L) cho raèng söï saùng taïo cuûa Thöôïng ñeá coù theå ñöôïc nhaän ra nôi baûn thaân
vaïn vaät ñöôïc thuï taïo, vaø trôû neân coù heä thoáng vôùi Thomas Aquino (1225-74) trong luaän cöù
cuoái cuøng (luaän cöù thöù 5) cuûa oâng trong caùc saùch ñaõ daãn tröôùc ñaây.

a) Luaän cöù: Ñaïi theå coù 3 böôùc laäp luaän:

Tröôùc heát, töø traät töï vaø tính coù muïc ñích cuûa töï nhieân suy ra ñaáng saùng taïo neân traät töï vaø muïc
ñích aáy. Roài töø traät töï vaø tính hôïp muïc ñích ñöôïc quan saùt moät caùch thöôøng nghieäm suy ra tính
hoaøn haûo vaø troïn veïn tuyeät ñoái cuûa traät töï vaø tính muïc ñích noùi chung töông öùng vôùi caùc phaåm
chaát hoaøn haûo vaø tuyeät ñoái taát yeáu cuûa ñaáng saùng taïo; vaø sau cuøng ñi tôùi khaúng ñònh söï toàn taïi
cuûa ñaáng saùng taïo tuyeät ñoái taát yeáu aáy.

b) Pheâ phaùn cuûa Kant:

Duø daønh cho luaän cöù naøy nhieàu caûm tình (vì Kant cuõng chuû tröông moät thöù Muïc ñích luaän
nhöng chæ coù tính “ñieàu haønh” nhö seõ trình baøy roõ hôn trong taùc phaåm “Pheâ phaùn naêng löïc

phaùn ñoaùn”), nhöng oâng deã daøng baùc boû luaän cöù “muïc ñích luaän” coù tính “caáu taïo” naøy:

- Tröôùc heát, luaän cöù naøy döïa vaøo moät loái loaïi suy sai laàm. Ngöôøi ta ñaõ xem caùc quan heä
giöõa caùc söï vaät trong töï nhieân gioáng nhö moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi caùc saûn phaåm
do con ngöôøi laøm ra: Thöôïng ñeá taïo ra vaïn vaät cuõng nhö con ngöôøi - vôùi trí tueä vaø yù chí -
laøm neân chieác ñoàng hoà, ñoùng chieác taøu hay xaây ngoâi nhaø ! Trong loaïi suy naøy, roõ raøng
ngöôøi ta ñaõ suy dieãn tuøy tieän töø caùi ñaõ bieát ra caùi chöa bieát vaø khoâng theå bieát! Vaû laïi, taïo
ra saûn phaåm theo moät muïc ñích thöïc chaát cuõng laø nhaøo naën caùc vaät lieäu coù saün chöù khoâng
theå “saùng taïo” neân vaät lieäu töø hö voâ! Vôùi luaän cöù theo kieåu loaïi suy noùi treân, cuøng laém chæ

688
 “chöùng minh” ñöôïc coù moät “Kieán truùc sö cuûa vuõ truï” (Weltbaumeister) theo nghóa maø
Platon ñaõ noùi trong ñoái thoaïi Timaios, chöù khoâng phaûi “Ñaáng saùng taïo vuõ truï”
(Weltschöpfer) nhö luaän cöù naøy mong muoán theo nghóa cuûa truyeàn thoáng Do thaùi giaùo -
Cô ñoác giaùo.

- Maët khaùc, luaän cöù naøy khoâng theå suy ra moät Nguyeân nhaân coù trí tueä vaø quyeàn naêng hôïp tæ
leä vôùi traät töï vaø tính coù muïc ñích ñöôïc ta quan saùt thöôøng nghieäm (theo kieåu: coû ñöôïc “taïo
ra” cho boø aên, roài boø ñöôïc “taïo ra” cho ngöôøi aên v.v..). Duø ta ngöôõng moä vaø nhaän thaáy traät
töï cuûa töï nhieân huøng vó, hôïp lyù ñeán maáy, kinh nghieäm aáy vaãn chæ laø höõu haïn, coù ñieàu
kieän, khoâng theå bao quaùt ñöôïc tính hoaøn haûo voâ haïn, tuyeät ñoái cuûa Nguyeân nhaân toái cao.
Luaän cöù muïc ñích luaän thaát baïi veà nguyeân taéc, vì phaûi löïa choïn hai ñöôøng:

+ hoaëc döïa vaøo caùc tieàn ñeà thöôøng nghieäm seõ khoâng bao giôø ñaït ñöôïc muïc ñích chöùng
minh cuûa noù laø Thöôïng ñeá tuyeät ñoái taát yeáu, ñuùng laø ñaáng saùng taïo chöù khoâng chæ laø
kieán truùc sö cuûa vuõ truï.

+ hoaëc rôøi boû caùc tieàn ñeà thöôøng nghieäm ñeå vöôn ñeán caùc tieàn ñeà thuaàn tuùy ñeå caân ñoái
laïi. Trong tröôøng hôïp ñoù, noù khoâng coù caùch naøo khaùc laø laïi phaûi quay trôû laïi vôùi luaän
cöù baûn theå hoïc ñaõ bò baùc boû!

Toùm laïi, caû ba luaän cöù (theo Kant, khoâng theå coøn coù luaän cöù naøo khaùc töø lyù tính lyù thuyeát) ñeàu
nhaát ñònh thaát baïi. “Hoà sô” veà moïi hình thaùi cuûa “Thaàn hoïc töï nhieân” phaûi xeáp haún laïi: söï toàn
taïi (laãn söï khoâng toàn taïi) cuûa Thöôïng ñeá khoâng theå chöùng minh veà maët lyù thuyeát, duø töø baát kyø
ñieåm xuaát phaùt lyù luaän naøo.

Taát nhieân, ta bieát Kant khoâng döøng laïi ôû ñoù. Xem “YÙ theå sieâu nghieäm” laø moät khaùi nieäm taát
yeáu cuûa lyù tính, Kant seõ tìm caùch giaûi thích vaø vaän duïng noù moät caùch khaùc, treân cô sôû moät lyù
tính cuõng thuaàn tuùy nhöng ñoäc laäp vôùi moïi tham voïng khaûi thò hoaëc tö bieän: lyù tính thuaàn tuùy
thöïc haønh: nieàm tin trieát hoïc döïa treân caùc quy luaät ñaïo ñöùc.

Nhöng tröôùc khi thöïc söï ñi vaøo laõnh vöïc ñaïo ñöùc ôû caùc taùc phaåm khaùc, Kant keát thuùc phaàn Pheâ
(1)
phaùn baèng moät ñoùng goùp coù tính xaây döïng vaãn coøn nguyeân yù nghóa thôøi söï: xem xeùt caùc YÙ
nieäm cuûa lyù tính nhö laø caùc Nguyeân taéc ñeå höôùng daãn vaø hoaøn thieän nhaän thöùc lyù thuyeát. Noùi

caùch khaùc, caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính seõ goùp phaàn höôùng daãn, xaây döïng, hoaøn thieän KHOA
HOÏC tröôùc khi seõ môû ñöôøng cho ÑAÏO HOÏC (neáu ñöôïc pheùp duøng töø “Ñaïo hoïc” coù maøu saéc
phöông Ñoâng ñeå chæ trieát hoïc ñaïo ñöùc cuûa Kant!). Ta seõ tìm hieåu ñoâi neùt veà phaàn keát luaän

(1)
Chuùng toâi noùi: Kant keát thuùc Phaàn Pheâ phaùn baèng hai phuï luïc chöù chöa noùi ñeán vieäc oâng
keát thuùc thöïc söï quyeån Pheâ phaùn. Keát thuùc thöïc söï veà maët noäi dung cuûa caû quyeån saùch, theo
chuùng toâi, phaûi tìm thaáy trong “Boä chuaån taéc (Kanon) cuûa lyù tính thuaàn tuùy” (B823-859) ôû
phaàn II (Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm) maø ta seõ tìm hieåu sau cuøng.

689
quan troïng naøy, ñöôïc Kant goïi khaù deã hieåu laø “Söû duïng caùc yù nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy theo
caùch ñieàu haønh”, roài raéc roái hôn: “Veà muïc ñích toái haäu trong tính bieän chöùng töï nhieân cuûa lyù
tính con ngöôøi”, vôùi nhieäm vuï môùi: “Dieãn dòch (laïi dieãn dòch!) sieâu nghieäm veà caùc YÙ nieäm”
(B670-732).

690
B659 TIEÁT 7

PHEÂ PHAÙN MOÏI THÖÙ THAÀN HOÏC

XUAÁT PHAÙT TÖØ CAÙC NGUYEÂN TAÉC
TÖ BIEÄN CUÛA LYÙ TÍNH

Neáu toâi hieåu Thaàn hoïc laø söï nhaän thöùc veà Höõu theå nguyeân thuûy, thì
nhaän thöùc naøy: hoaëc chæ xuaát phaùt töø lyù tính ñôn thuaàn, ta coù moân thaàn hoïc
thuaàn lyù (theologia rationalis); hoaëc töø thieân khaûi, ta coù moân thaàn hoïc
khaûi thò (theologia revelata).

Thaàn hoïc thuaàn lyù suy töôûng veà ñoái töôïng cuûa noù [Höõu-Theå Toái-Cao]
baèng hai caùch:

- hoaëc chæ thoâng qua lyù tính thuaàn tuùy nhôø vaøo toaøn laø caùc khaùi nieäm sieâu
nghieäm nhö khaùi nieäm veà caùi ENS ORIGINARIUM [Höõu theå caên
nguyeân], ENS REALISSI-MUM [Höõu theå coù Taát caû tính Thöïc-taïi], ENS
ENTIUM [Höõu theå cuûa moïi höõu theå], ta goïi ñoù laø Thaàn hoïc sieâu
nghieäm (Transzendentale Theologie).
- hoaëc nhôø vaøo moät khaùi nieäm ñöôïc vay möôïn töø baûn tính töï nhieân (cuûa
tinh thaàn con ngöôøi) ñeå goïi Höõu theå ñoù laø TRÍ TUEÄ TOÁI CAO (die
höchste Intelligenz), ta goïi ñoù laø Thaàn hoïc töï nhieân (Natürliche
Theologie).

Ta goïi ngöôøi chæ tin theo Thaàn hoïc sieâu nghieäm laø nhaø Thöôïng Ñeá
luaän (Deist), coøn ngöôøi taùn thaønh Thaàn hoïc töï nhieân laø nhaø Thaàn luaän
(Theist). Nhaø Thöôïng Ñeá luaän cho raèng ta coù theå nhaän thöùc söï toàn taïi cuûa
Höõu theå nguyeân thuûy chæ baèng lyù tính ñôn thuaàn, nhöng ñoàng thôøi khaùi
nieäm cuûa ta veà Höõu theå aáy chæ coù tính chaát ñôn thuaàn sieâu nghieäm, vaø taát
caû nhöõng gì ta coù theå noùi veà Höõu theå aáy chæ laø: Höõu theå aáy coù TAÁT CAÛ
THÖÏC TAÏI, nhöng khoâng theå ñònh nghóa roõ hôn. Coøn nhaø Thaàn luaän thì cho
raèng: nhôø döïa vaøo söï loaïi suy, töùc so saùnh veà maët töông töï vôùi giôùi Töï
nhieân, lyù tính coù theå mang laïi cho ta ñònh nghóa chính xaùc vaø phong phuù hôn
veà Höõu Theå aáy, vaø cho thaáy nhöõng hoaït ñoäng cuûa Höõu-theå toái-cao - vôùi tö
caùch laø nguyeân nhaân cuûa vaïn söï-vaïn vaät - laø keát quaû cuûa moät TRÍ TUEÄ vaø
YÙ CHÍ TÖÏ DO. Nhaø Thöôïng-Ñeá luaän hình dung Höõu-Theå Toái-Cao ñôn
thuaàn laø “Nguyeân Nhaân cuûa vuõ truï (WELTURSACHE) (nhöng khoâng xaùc
ñònh ñoù laø do söï taát yeáu trong baûn tính cuûa Höõu theå aáy hay do moät taùc nhaân
töï do); ngöôïc laïi, nhaø Thaàn luaän thì hình dung Höõu theå aáy laø “ñaáng TAÏO
B660 HOÙA khai sinh ra Vuõ truï” (WELTURHEBER)

Thaàn hoïc sieâu nghieäm thì hoaëc laø:

[ - ] daãn xuaát [ruùt ra] söï toàn taïi cuûa Höõu theå nguyeân thuûy töø moät kinh

691
 nghieäm noùi chung (nhöng khoâng xaùc ñònh roõ hôn veà theá giôùi maø kinh
nghieäm aáy thuoäc veà), vaø ñöôïc goïi laø Thaàn hoïc vuõ truï luaän
(Kosmotheologie).
[ - ] hoaëc tin raèng coù theå nhaän thöùc ñöôïc söï toàn taïi cuûa Höõu theå aáy chæ ñôn
thuaàn baèng caùc khaùi nieäm maø khoâng caàn söï trôï giuùp cuûa baát kyø kinh
nghieäm naøo, ñoù laø Thaàn hoïc baûn theå luaän (Ontotheologie).

Thaàn hoïc töï nhieân laïi suy ra nhöõng thuoäc tính vaø söï toàn taïi cuûa ñaáng
Taïo hoùa töø ñaëc ñieåm, traät töï vaø söï thoáng nhaát ñöôïc baét gaëp trong theá giôùi
naøy; trong ñoù hai loaïi tính nhaân quaû vaø nhöõng quy luaät cuûa chuùng phaûi ñöôïc
giaû ñònh, ñoù laø Töï nhieân vaø Töï do. Do ñoù, Thaàn hoïc töï nhieân ñi töø theá giôùi
naøy tieán leân Trí Tueä toái cao, hoaëc nhö laø Nguyeân taéc cuûa moïi söï hoaøn haûo
töï nhieân, hoaëc nhö laø cuûa moïi traät töï vaø söï hoaøn haûo veà ñaïo ñöùc. Trong
tröôøng hôïp tröôùc goïi laø Thaàn hoïc vaät lyù (Physikotheologie), trong tröôøng
hôïp sau laø Thaàn hoïc ñaïo ñöùc (Moraltheologie)(1).

Vì leõ ngöôøi ta thöôøng quen hieåu khaùi nieäm veà Thöôïng Ñeá khoâng ñôn
thuaàn nhö moät Töï nhieân vónh haèng nhöng muø quaùng chæ vôùi tö caùch nhö laø
nguoàn coäi cuûa moïi söï vaät, maø laø moät Höõu theå toái cao thoâng qua Trí tueä vaø
B661 [yù chí] töï do, phaûi laø Ñaáng saùng taïo neân vaïn vaät, vaø chæ coù khaùi nieäm sau
naøy môùi ñöôïc chuùng ta thöïc söï quan taâm; cho neân, moät caùch nghieâm khaéc,
ngöôøi ta coù theå phuû nhaän loøng tin nôi Thöôïng ñeá cuûa nhaø Thöôïng ñeá luaän
vaø chæ coøn nôi hoï söï khaúng ñònh ñôn thuaàn veà moät Höõu theå nguyeân thuûy
hay Nguyeân nhaân toái cao maø thoâi. Tuy nhieân, khoâng theå vì ai ñoù thaáy
khoâng ñuû cô sôû ñeå khaúng ñònh roài laïi bò leân aùn laø hoï muoán phuû nhaän hoaøn
toaøn, do ñoù, coù theå noùi moät caùch oân hoøa vaø voâ tö hôn raèng: nhaø Thöôïng Ñeá
luaän tin vaøo moät Thöôïng ñeá, coøn nhaø Thaàn luaän thì tin vaøo moät Thöôïng ñeá
soáng thöïc (lebendiger Gott/latinh: summa intelligentia). Baây giôø ta haõy
thöû ñi tìm caùc nguoàn goác khaû dó cuûa moïi noã löïc treân ñaây cuûa lyù tính.

ÔÛ ñaây, toâi taïm vöøa loøng vôùi ñònh nghóa sau: nhaän thöùc lyù thuyeát laø
nhaän thöùc qua ñoù toâi bieát ñöôïc caùi gì ñang laø, coøn nhaän thöùc thöïc haønh laø
nhôø ñoù toâi hình dung caùi gì phaûi laø. Theo ñoù, vieäc söû duïng lyù tính moät caùch
lyù thuyeát laø vieäc söû duïng, qua ñoù toâi nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm (nhö
laø taát yeáu) raèng caùi gì ñang laø; coøn vieäc söû duïng thöïc haønh laø nhaän thöùc
tieân nghieäm caùi gì phaûi dieãn ra. Neáu caùi gì ñang laø hay caùi phaûi dieãn ra
ñeàu laø xaùc tín khoâng theå nghi ngôø nhöng chæ laø coù-ñieàu kieän, thì moät ñieàu
kieän nhaát ñònh naøo ñoù cuûa chuùng hoaëc laø taát yeáu tuyeät ñoái, hoaëc chæ coù theå
ñöôïc giaû ñònh nhö laø tuøy tieän vaø baát taát. Trong tröôøng hôïp tröôùc, ñieàu kieän
aáy ñöôïc ñònh ñeà hoùa (postuliert/per thesin), trong tröôøng hôïp thöù hai laø

(1)
Khoâng phaûi laø Ñaïo ñöùc hoïc-thaàn hoïc (theologische Moral), vì moân naøy chöùa ñöïng caùc quy luaät
ñaïo ñöùc, giaû ñònh tieân quyeát söï toàn taïi cuûa moät Ñaáng trò vì theá giôùi toái cao; coøn ngöôïc laïi, Thaàn hoïc
ñaïo ñöùc laø söï xaùc tín veà söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå toái cao; söï xaùc tín naøy laïi ñaët cô sôû treân caùc quy
luaät ñaïo ñöùc.

692
 ñöôïc giaû thieát (supponiert/per hypothesin). Vì leõ coù nhöõng quy luaät thöïc
haønh laø taát yeáu tuyeät ñoái (nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc), neân khi chuùng giaû ñònh
tieân quyeát moät söï toàn taïi naøo ñoù laø taát yeáu, nhö laø ñieàu kieän cho khaû theå
cuûa söùc maïnh cöôõng cheá cuûa chuùng, söï toàn taïi naøy phaûi ñöôïc ñònh ñeà hoùa,
bôûi vì baûn thaân caùi coù-ñieàu kieän [quy luaät ñaïo ñöùc],- töø ñoù suy luaän treân ñi
ñeán ñieàu kieän nhaát ñònh naøy - cuõng ñöôïc nhaän thöùc tieân nghieäm nhö laø taát
B662 yeáu tuyeät ñoái. Sau naøy ta seõ cho thaáy nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc khoâng chæ
ñôn thuaàn giaû ñònh tieân quyeát söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå toái cao, nhöng - vì
baûn thaân chuùng laø taát yeáu tuyeät ñoái trong moät caùch xem xeùt khaùc - coøn coù
quyeàn ñònh ñeà hoùa söï Toàn taïi aáy, duø chæ laø veà maët thöïc haønh. | Hieän nay
ta chöa voäi baøn ñeán phöông caùch suy luaän naøy.

Nhöng neáu chæ ñôn thuaàn baøn ñeán caùi gì ñang laø (chöù khoâng phaûi caùi
gì phaûi laø), thì bôûi leõ caùi coù-ñieàu kieän ñöôïc mang laïi cho ta trong kinh
nghieäm luoân luoân ñöôïc suy töôûng nhö laø baát taát, neân ñieàu kieän cuûa caùi baát
taát aáy khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc nhö laø taát yeáu tuyeät ñoái, maø chæ laøm nhieäm
vuï nhö laø giaû ñònh tieân quyeát - chæ coù tính taát yeáu töông ñoái, hay ñuùng hôn
laø caàn thieát, nhöng töï noù vaø veà maët tieân nghieäm chæ laø tuøy tieän - ñeå ñöa ñeán
nhaän thöùc thuaàn lyù veà caùi coù-ñieàu kieän. Vaäy, neáu söï taát yeáu tuyeät ñoái cuûa
moät söï vaät ñöôïc nhaän thöùc trong lyù tính lyù thuyeát, thì noù chæ coù theå xaûy ra
töø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm, chöù khoâng bao giôø nhö laø moät nguyeân nhaân
trong quan heä vôùi moät caùi Toàn taïi ñöôïc mang laïi trong kinh nghieäm.

Moät nhaän thöùc lyù thuyeát laø tö bieän, khi noù lieân quan ñeán moät ñoái
töôïng hay ñeán caùc khaùi nieäm veà moät ñoái töôïng maø ngöôøi ta khoâng theå ñaït
ñöôïc trong baát kyø kinh nghieäm naøo. Noù ñoái laäp laïi vôùi nhaän thöùc veà töï
B663 nhieân, laø nhaän thöùc khoâng lieân quan vôùi nhöõng ñoái töôïng naøo khaùc hay vôùi
caùc thuoäc tính naøo khaùc cuûa nhöõng ñoái töôïng ngoaøi nhöõng gì coù theå ñöôïc
mang laïi trong moät kinh nghieäm khaû höõu.

Nguyeân taéc ñi töø caùi gì ñang dieãn ra (töø caùi baát taát-thöôøng nghieäm)
nhö laø keát quaû ñeå suy luaän ra moät nguyeân nhaân, laø moät nguyeân taéc cuûa
nhaän thöùc veà Töï nhieân chöù khoâng phaûi cuûa nhaän thöùc töï bieän. Bôûi vì, neáu
ngöôøi ta tröøu töôïng hoùa khoûi nguyeân taéc aáy nhö laø khoûi moät nguyeân taéc
chöùa ñöïng ñieàu kieän cho kinh nghieäm khaû höõu noùi chung baèng caùch töôùc boû
moïi caùi thöôøng nghieäm ñeå duøng noù maø phaùt bieåu veà caùi baát taát noùi chung,
seõ khoâng coøn laïi moät söï bieän minh toái thieåu naøo cho moät meänh ñeà toång hôïp
nhö vaäy ñeå nhaän bieát ñöôïc baèng caùch naøo toâi coù theå töø moät caùi gì ñang toàn
taïi laïi coù theå chuyeån sang moät caùi gì hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi noù (ñöôïc goïi
laø Nguyeân nhaân). | Vaäy, khaùi nieäm veà moät nguyeân nhaân - cuõng nhö khaùi
nieäm veà caùi baát taát - ñeàu seõ maát heát moïi yù nghóa trong moät söï söû duïng ñôn
thuaàn tö bieän nhö theá, bôûi tính thöïc taïi khaùch quan cuûa nguyeân nhaân naøy
chæ coù theå hieåu ñöôïc in concreto [trong cuï theå] maø thoâi.

Nhö theá, khi ngöôøi ta ñi töø söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät trong theá giôùi

693
 ñeå suy ra nguyeân nhaân cuûa noù, vieäc laøm naøy khoâng thuoäc veà söï söû duïng lyù
tính töï nhieân [thöôøng nghieäm] maø thuoäc veà söï söû duïng tö bieän, vì söï söû
duïng töï nhieân khoâng lieân heä nhöõng Vaät-töï thaân (nhöõng baûn theå) maø chæ lieân
heä caùi gì ñang dieãn ra, töùc laø nhöõng traïng thaùi cuûa noù, nhö laø baát taát
thöôøng nghieäm, vôùi moät nguyeân nhaân naøo ñoù; coøn cho raèng baûn thaân baûn
theå (chaát lieäu) laø baát taát veà maët Toàn taïi thì laïi phaûi laø moät nhaän thöùc ñôn
thuaàn tö bieän cuûa lyù tính. Nhöng, duø chæ noùi veà moâ thöùc cuûa theá giôùi, veà
B664 phöông caùch cuûa söï noái keát vaø söï thay ñoåi cuûa moâ thöùc [beân ngoaøi] thoâi,
neáu toâi vaãn muoán töø ñoù ñeå suy ra moät nguyeân nhaân hoaøn toaøn dò bieät vôùi
theá giôùi, ñoù vaãn laïi laø moät phaùn ñoaùn cuûa lyù tính tö bieän ñôn thuaàn, vì ñoái
töôïng ôû ñaây khoâng heà laø moät ñoái töôïng cuûa moät kinh nghieäm coù theå coù.
Trong tröôøng hôïp ñoù, nguyeân taéc veà tính nhaân quaû - voán chæ coù giaù trò beân
trong laõnh vöïc cuûa nhöõng kinh nghieäm, coøn beân ngoaøi laõnh vöïc aáy khoâng
coù söï söû duïng naøo, thaäm chí baûn thaân noù khoâng coøn yù nghóa gì heát - ñaõ
hoaøn toaøn bò laøm cheäch khoûi tính quy ñònh [vaø muïc ñích] cuûa noù.

Vaäy, toâi quaû quyeát raèng, moïi noã löïc cuûa vieäc söû duïng lyù tính moät
caùch ñôn thuaàn tö bieän ñoái vôùi Thaàn hoïc laø hoaøn toaøn khoâng coù keát quaû, vaø
xeùt veà ñaëc tính beân trong cuûa noù, laø voâ nghóa vaø voâ hieäu; coøn caùc nguyeân
taéc cuûa vieäc söû duïng lyù tính moät caùch töï nhieân [thöôøng nghieäm] thì laïi hoaøn
toaøn khoâng daãn ñeán moät moân thaàn hoïc naøo caû; do ñoù, neáu ngöôøi ta khoâng
laáy nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc laøm cô sôû hoaëc laøm manh moái höôùng daãn,
seõ khoâng theå coù ñöôïc moät moân Thaàn hoïc naøo cuûa lyù tính caû. Vì leõ, taát
caû moïi nguyeân taéc toång hôïp cuûa giaùc tính ñeàu chæ coù söï söû duïng noäi taïi,
trong khi ñeå coù nhaän thöùc veà moät Höõu theå toái cao, laïi ñoøi phaûi coù moät söï söû
duïng sieâu vieät veà noù, ñoù laø ñieàu giaùc tính chuùng ta khoâng heà ñöôïc trang bò.
Neáu muoán quy luaät coù giaù trò thöôøng nghieäm veà tính nhaân quaû daãn ñeán Höõu
theå nguyeân thuûy, Höõu theå naøy aét cuõng phaûi cuõng thuoäc veà trong moät chuoãi
nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm; nhöng trong tröôøng hôïp aáy, baûn thaân
Höõu theå nguyeân thuûy cuõng laïi laø coù-ñieàu kieän, nhö moïi ñoái töôïng khaùc.
Coøn neáu ngöôøi ta cho pheùp coù moät böôùc nhaûy ra khoûi ranh giôùi cuûa kinh
nghieäm, döïa vaøo quy luaät naêng ñoäng cuûa moái quan heä giöõa nhöõng keát quaû
vôùi nhöõng nguyeân nhaân cuûa chuùng, thöû hoûi phöông phaùp naøy taïo ra cho ta
khaùi nieäm naøo ñaây? Chaéc haún khoâng phaûi laø khaùi nieäm veà moät Höõu theå toái
B665 cao, vì kinh nghieäm khoâng bao giôø mang laïi cho ta keát quaû lôùn nhaát cuûa
moïi keát quaû coù theå coù (nhö laø caùi coù theå xuaát trình baèng côù veà nguyeân nhaân
cuûa noù). Coøn neáu chæ nhaèm muïc ñích khoâng ñeå cho coù moät khoaûng troáng
trong lyù tính maø laïi cho pheùp ta laáp ñaày söï khieám khuyeát cuûa moät söï xaùc
ñònh troïn veïn aáy baèng moät YÙ nieäm ñôn thuaàn veà söï hoaøn haûo toái cao vaø veà
söï taát yeáu nguyeân thuûy, ñieàu aáy coù theå ñöôïc chaáp nhaän nhö laø töø moät söï
ham thích chöù khoâng phaûi ñöôïc ñoøi hoûi töø thaåm quyeàn cuûa moät luaän cöù
chöùng minh khoâng theå baùc boû ñöôïc. Vaäy, luaän cöù thaàn hoïc-vaät lyù coù leõ coù
theå laøm taêng theâm söùc naëng cho caùc luaän cöù khaùc (neáu quaû caùc luaän cöù
khaùc coù theå coù ñöôïc), baèng caùch noái keát söï tö bieän vôùi tröïc quan: töï noù,
luaän cöù naøy chuaån bò cho giaùc tính tieán ñeán caùc nhaän thöùc thaàn hoïc vaø

694
 mang laïi cho giaùc tính moät phöông höôùng ñuùng ñaén vaø töï nhieân hôn laø töï
rieâng mình coù theå hoaøn taát ñöôïc coâng vieäc.

Do ñoù, ta thaáy raèng, caùc caâu hoûi sieâu nghieäm chæ cho pheùp coù ñöôïc
caùc caâu traû lôøi sieâu nghieäm, töùc laø, töø toaøn laø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm
chöù khoâng coù söï pha troän thöôøng nghieäm naøo. Nhöng ôû ñaây, caâu hoûi roõ
raøng laø coù tính toång hôïp vaø ñoøi hoûi moät söï môû roäng nhaän thöùc cuûa ta ra
khoûi moïi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, ñoù laø ñeán söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå
phaûi töông öùng vôùi YÙ nieäm ñôn thuaàn cuûa ta, chöù khoâng bao giôø coù moät
kinh nghieäm naøo coù theå ngang baèng ñöôïc. Nhöng, theo caùc chöùng minh cuûa
B666 ta tröôùc ñaây, moïi nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm chæ coù theå coù ñöôïc khi
chuùng laø caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu, vaø do ñoù,
moïi nguyeân taéc chæ coù giaù trò noäi taïi, töùc laø, chuùng chæ lieân heä vôùi nhöõng ñoái
töôïng cuûa nhaän thöùc thöôøng nghieäm hay laø vôùi nhöõng hieän töôïng. Cho neân
ngay caû vieäc duøng phöông phaùp sieâu nghieäm nhaèm xaây döïng moân Thaàn
hoïc cuûa moät lyù tính ñôn thuaàn tö bieän cuõng khoâng mang laïi keát quaû naøo
heát.

Nhöng neáu ngöôøi ta laïi muoán nghi ngôø taát caû caùc chöùng minh tröôùc
ñaây cuûa phaàn Phaân tích phaùp vaø muoán töôùc ñoaït söùc maïnh thuyeát phuïc cuûa
caùc cô sôû chöùng minh ñaõ ñöôïc duøng laâu nay, thì hoï cuõng khoâng theå töø choái
ñaùp öùng yeâu caàu cuûa toâi laø ít nhaát haõy bieän minh xem baèng caùch naøo vaø
nhôø vaøo pheùp laï khaûi ngoä naøo (Erleuchtung) ñeå cho raèng coù theå bay boång
ra khoûi moïi kinh nghieäm khaû höõu baèng söùc maïnh cuûa caùc YÙ nieäm ñôn
thuaàn. Neáu laïi ñöa ra caùc luaän cöù môùi hay caûi bieán caùc luaän cöù cuõ thì xin
mieãn cho toâi. Bôûi thöïc ra ôû ñaây khoâng coù nhieàu söï löïa choïn, vì ruùt cuïc moïi
luaän cöù ñôn thuaàn tö bieän ñeàu quay veà vôùi luaän cöù duy nhaát laø luaän cöù baûn
theå hoïc, cho neân toâi khoâng coù gì phaûi e sôï bò laøm phieàn, nhaát laø tröôùc söï doài
daøo veà lyù luaän cuûa caùc nhaø giaùo ñieàu muoán beânh vöïc cho moät thöù lyù tính
sieâu caûm tính. | Cho neân, tuy khoâng phaûi laø ngöôøi ham tranh caõi nhöng toâi
ñaõ khoâng ngaàn ngaïi vaïch roõ söï voõng luaän trong baát kyø noã löïc naøo thuoäc
loaïi naøy vaø qua ñoù phaù vôõ tham voïng cuûa hoï. | Nhöng vì söï hy voïng seõ
B667 ñöôïc may maén hôn nôi nhöõng ngöôøi töøng quen vôùi caùc thuyeát phuïc giaùo
ñieàu khoâng bao giôø bò hoaøn toaøn deïp boû, neân toâi chæ giôùi haïn trong moät ñoøi
hoûi giaûn dò duy nhaát laø: ngöôøi ta haõy bieän minh xem, nhìn chung vaø töø baûn
tính töï nhieân cuûa giaùc tính con ngöôøi, cuøng vôùi taát caû caùc nguoàn nhaän thöùc
coøn laïi, laøm theá naøo ngöôøi ta coù theå baét ñaàu môû roäng nhaän thöùc cuûa mình
moät caùch hoaøn toaøn tieân nghieäm vaø ñöa nhaän thöùc ñeán choã khoâng coù moät
kinh nghieäm khaû höõu, do ñoù, khoâng coù phöông tieän naøo vöôn ñeán ñöôïc ñeå
ñaûm baûo tính thöïc taïi khaùch quan cho moät khaùi nieäm do chính ta suy nghó
ra. Baát keå giaùc tính coù theå ñeán ñöôïc vôùi khaùi nieäm aáy baèng caùch naøo, thì söï
toàn taïi cuûa ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm cuõng khoâng theå tìm thaáy trong baûn
thaân khaùi nieäm moät caùch phaân tích, bôûi leõ chính nhaän thöùc veà söï toàn taïi
cuûa ñoái töôïng laø naèm ôû choã: söï toàn taïi naøy phaûi ñöôïc ñaët ôû beân ngoaøi tö
töôûng. Nhöng, ñieàu hoaøn toaøn khoâng theå laøm ñöôïc, ñoù laø, töï mình ñi ra

695
 khoûi moät khaùi nieäm maø khoâng tuaân theo söï noái keát thöôøng nghieäm (qua ñoù,
bao giôø cuõng chæ coù nhöõng hieän töôïng laø ñöôïc mang laïi thoâi) hoøng ñaït ñöôïc
söï phaùt hieän caùc ñoái töôïng môùi meû vaø Höõu theå sieâu nhieân.

Theá nhöng, maëc duø lyù tính - trong söï söû duïng ñôn thuaàn tö bieän cuûa
noù - khoâng ñuû söùc ñeå thöïc hieän muïc ñích lôùn lao naøy, ñoù laø, ñaït ñeán ñöôïc
söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå toái cao, nhöng trong coâng vieäc naøy, lyù tính vaãn
B668 coù ñöôïc ích lôïi raát lôùn laø ñieàu chænh (berichtigen) cho ñuùng nhaän thöùc veà
Höõu theå naøy, trong tröôøng hôïp nhaän thöùc naøy coù theå ñöôïc thu hoaïch töø moät
nguoàn khaùc [nguoàn thöïc haønh] -, taïo neân söï nhaát trí vôùi chính mình vaø vôùi
baát kyø muïc ñích khaû nieäm naøo, vaø nhaát laø taåy saïch taát caû nhöõng gì ñi
ngöôïc laïi vôùi khaùi nieäm veà moät Höõu theå nguyeân thuûy vaø moïi söï troän laãn
vôùi caùc söï haïn cheá thöôøng nghieäm.

Theo ñoù, baát keå moïi tính baát caäp cuûa noù, Thaàn hoïc sieâu nghieäm vaãn
coù söï söû duïng quan troïng veà maët phuû ñònh (negativ) vaø laø moät söï kieåm
duyeät (Zensur) thöôøng tröïc cuûa lyù tính chuùng ta, moãi khi noù laøm vieäc ñôn
thuaàn vôùi caùc YÙ nieäm thuaàn tuùy; vaø caùc YÙ nieäm naøy, vì theá, khoâng cho
pheùp ñieàu gì khaùc hôn [laø phaûi ñöôïc xem] nhö laø chuaån möïc sieâu nghieäm
(transzendentales Richtmass) [ñònh höôùng cho lyù tính]. Bôûi vì, neáu moät luùc
naøo ñoù, trong moät quan heä khaùc, chaúng haïn trong quan heä thöïc haønh [ñaïo
ñöùc], tieàn ñeà veà moät Höõu theå toái cao vaø töï tuùc-töï maõn nhö laø Trí Tueä toái
thöôïng ñöôïc khaúng ñònh tính giaù trò khoâng ai phaûn ñoái, ñieàu cöïc kyø quan
troïng vaãn laø phaûi xaùc ñònh khaùi nieäm naøy moät caùch chính xaùc - veà maët sieâu
nghieäm - nhö laø khaùi nieäm veà moät Höõu theå taát yeáu vaø coù taát caû tính thöïc taïi
vaø phaûi loaïi boû heát nhöõng gì ñi ngöôïc laïi tính thöïc taïi toái cao voán thuoäc veà
hieän töôïng ñôn thuaàn (thuyeát nhaân hình - Anthropomor-phism* - theo
nghóa roäng) vaø ñoàng thôøi deïp boû heát moïi khaúng ñònh ñoái laäp duø chuùng laø voâ
thaàn luaän, duy thaàn luaän hay nhaân hình luaän; ñieàu naøy cuõng raát deã thöïc
hieän trong moät söï nghieân cöùu pheâ phaùn nhö theá, vì chính cuøng nhöõng lyù do
ñaõ neâu ra ñeå chöùng minh söï baát löïc cuûa lyù tính con ngöôøi trong vieäc khaúng
ñònh söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå nhö theá, cuõng taát yeáu ñuû cho vieäc chöùng
minh söï baát khaû cuûa baát kyø söï phuû ñònh naøo ngöôïc laïi. Bôûi vì, thoâng qua söï
tö bieän thuaàn tuùy cuûa lyù tính, thöû hoûi töø ñaâu ngöôøi ta coù ñöôïc tri kieán raèng
khoâng coù moät Höõu theå toái cao nhö laø nguyeân nhaân sô thuûy cuûa Taát caû, hay
laø cho raèng Höõu theå aáy khoâng coù thuoäc tính naøo maø ta hình dung nhö laø
B669 töông töï vôùi nhöõng tính thöïc taïi naêng ñoäng cuûa moät Höõu theå tö duy, hoaëc

*
Thuyeát nhaân hình (Anthropomorphismus): chuyeån caùc thuoäc tính cuûa con ngöôøi sang cho nhöõng
ñoái töôïng ôû beân ngoaøi con ngöôøi, trong töï nhieân vaø thaàn linh. Thaàn hoïc phaân bieät thuyeát nhaân hình
vaät lyù (thaàn linh mang hình theå con ngöôøi) vaø thuyeát nhaân hình taâm lyù (thaàn linh coù tö töôûng, caûm
xuùc, yù chí nhö con ngöôøi). Kant phaân bieät thuyeát nhaân hình giaùo ñieàu: gaùn cho Höõu theå toái cao
nhöõng thuoäc tính töï thaân, qua ñoù ta suy töôûng nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm; vaø thuyeát nhaân hình
töôïng tröng chæ lieân quan ñeán ngoân ngöõ chöù khoâng lieân quan ñeán baûn thaân ñoái töôïng. (Sô luaän;
Prolegomena §57). Sau naøy, L.Feuerbach (Baûn chaát ñaïo Cô ñoác, 1841) xem moïi ñaëc ñieåm toân giaùo
do con ngöôøi taïo ra ñeàu coù tính nhaân hình. (N.D).

696
 nhö trong tröôøng hôïp sau cuøng [caùc nhaø nhaân hình luaän] cho raèng nhöõng
tính thöïc taïi aáy cuõng phaûi phuïc tuøng moïi söï giôùi haïn maø caûm naêng - nhö ta
ñaõ bieát qua kinh nghieäm - khoâng traùnh khoûi ñaõ aùp ñaët caû leân cho Trí tueä
[toái cao] naøy.

Vaäy, ñoái vôùi vieäc söû duïng lyù tính ñôn thuaàn tö bieän, Höõu theå toái cao
tuy vaãn laø moät YÙ theå ñôn thuaàn nhöng hoaøn toaøn khoâng coù khuyeát ñieåm;
moät khaùi nieäm keát thuùc vaø toân vinh toaøn boä nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, maø
tính thöïc taïi khaùch quan cuûa Höõu theå aáy - baèng con ñöôøng naøy - khoâng theå
chöùng minh nhöng cuõng khoâng theå baùc boû; vaø neáu phaûi coù moät moân Thaàn
hoïc-ñaïo ñöùc coù theå boå sung cho söï thieáu soùt naøy, thì trong tröôøng hôïp ñoù,
moân thaàn hoïc sieâu nghieäm chæ coù tính nghi vaán tröôùc ñaây laïi chöùng minh söï
caàn thieát khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa noù, thoâng qua söï xaùc ñònh khaùi nieäm
cuûa noù vaø thoâng qua söï kieåm duyeät khoâng ngöøng ñoái vôùi moät lyù tính thöôøng
bò caûm naêng löøa phænh vaø khoâng phaûi bao giôø cuõng nhaát trí vôùi caùc YÙ nieäm
cuûa chính noù. Söï taát yeáu, tính voâ haïn, tính thoáng nhaát, söï toàn taïi beân ngoaøi
theá giôùi (khoâng phaûi nhö laø linh hoàn theá giôùi - Weltseele), söï vónh haèng
khoâng coù caùc ñieàu kieän cuûa thôøi gian, söï thöôøng taïi khoâng coù caùc ñieàu kieän
cuûa khoâng gian, söï toaøn naêng v.v.. ñeàu toaøn laø caùc thuoäc tính sieâu nghieäm
vaø vì theá, khaùi nieäm ñaõ ñöôïc taåy saïch [heát nhöõng yeáu toá thöôøng nghieäm]
B670 maø baát kyø moät moân Thaàn hoïc naøo cuõng raát caàn thieát phaûi coù, ñeàu ñöôïc ruùt
ra ñôn thuaàn töø moân Thaàn hoïc sieâu nghieäm.

697
 PHUÏ LUÏC

CHO PHAÀN BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM

VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG CAÙC YÙ NIEÄM CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN
TUÙY THEO CAÙCH ÑIEÀU HAØNH (REGULATIV)

Keát quaû cuûa moïi noã löïc bieän chöùng cuûa lyù tính thuaàn tuùy khoâng chæ
xaùc nhaän nhöõng gì chuùng ta ñaõ chöùng minh trong phaàn Phaân tích phaùp sieâu
nghieäm, ñoù laø, moïi suy luaän muoán daãn ta ra khoûi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm
khaû höõu ñeàu laø löøa doái vaø khoâng coù cô sôû maø coøn ñoàng thôøi daïy cho ta ñieàu
ñaëc bieät naøy: lyù tính con ngöôøi, trong khi suy luaän, coù moät xu höôùng töï
nhieân laø vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi aáy; vaø caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm laø
nhöõng gì cuõng töï nhieân ñoái vôùi lyù tính gioáng nhö caùc phaïm truø ñoái vôùi giaùc
tính, duø coù söï khaùc nhau laø: trong khi caùc phaïm truø daãn ñeán chaân lyù, töùc laø,
daãn ñeán söï truøng hôïp giöõa nhöõng khaùi nieäm cuûa ta vôùi ñoái töôïng, thì caùc YÙ
nieäm taïo ra moät aûo töôïng ñôn thuaàn nhöng khoâng theå cöôõng laïi ñöôïc, vaø söï
löøa phænh cuûa aûo töôïng naøy ngöôøi ta khoù coù theå ngaên caûn baèng söï pheâ phaùn
nghieâm khaéc nhaát.

Taát caû nhöõng gì coù cô sôû ôû trong baûn tính töï nhieân cuûa caùc naêng löïc
B671 cuûa ta ñeàu phaûi hôïp muïc ñích vaø nhaát trí vôùi vieäc söû duïng ñuùng ñaén veà
chuùng, neáu ta muoán phoøng traùnh moät söï ngoä nhaän naøo ñoù cuõng nhö ñeå coù
theå tìm ra höôùng ñi ñích thöïc cuûa chuùng. Do ñoù, caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm,
theo moïi döï ñoaùn, seõ coù moät söï söû duïng toát ñeïp, töùc laø söï söû duïng noäi taïi
(immanent); tuy nhieân, neáu yù nghóa cuûa chuùng bò hieåu sai vaø duøng laøm caùc
khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät hieän thöïc, chuùng trôû thaønh sieâu vieät trong vieäc
aùp duïng vaø vì theá, coù theå löøa doái ta. Vì, khoâng phaûi baûn thaân YÙ nieäm maø
ñôn thuaàn chæ do caùch söû duïng chuùng trong moái quan heä vôùi toaøn boä kinh
nghieäm khaû höõu môùi coù theå laøm chuùng trôû thaønh sieâu vieät hoaëc noäi taïi; ñoù
laø khi ngöôøi ta hoaëc höôùng chuùng veà moät ñoái töôïng bò töôûng nhaàm raèng phuø
hôïp vôùi chuùng, hoaëc chæ höôùng veà söï söû duïng giaùc tính noùi chung trong
quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng cuûa giaùc tính thoâi; vaø nhö vaäy, moïi sai laàm
cuûa vieäc laãn loän (Subreption) [sieâu nghieäm] bao giôø cuõng phaûi quy loãi
cho moät söï thieáu soùt cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn, chöù khoâng phaûi cho giaùc
tính hay lyù tính.

Lyù tính khoâng bao giôø lieân heä [ñöôïc aùp duïng] tröïc tieáp vôùi moät ñoái
töôïng, maø chæ lieân heä vôùi giaùc tính. | Do ñoù, thoâng qua giaùc tính trong söï söû
duïng thöôøng nghieäm cuûa baûn thaân giaùc tính, lyù tính khoâng taïo ra khaùi nieäm
naøo (veà nhöõng ñoái töôïng), noù chæ saép xeáp chuùng vaø mang laïi cho chuùng söï
thoáng nhaát maø chuùng coù theå coù ñöôïc trong khi trieån khai caøng roäng caøng
toát, töùc laø, trong moái quan heä vôùi caùi toaøn theå cuûa nhöõng chuoãi, caùi maø

698
 giaùc tính khoâng heà nhìn thaáy, vì nhieäm vuï cuûa giaùc tính chæ laø quan heä vôùi
söï noái keát, nhôø ñoù nhöõng chuoãi ñieàu kieän ñöôïc hình thaønh theo caùc khaùi
nieäm. Vaäy, lyù tính thöïc söï chæ laáy giaùc tính vaø vieäc tieán haønh hôïp muïc ñích
B672 cuûa giaùc tính laøm ñoái töôïng, vaø gioáng nhö giaùc tính hôïp nhaát caùi ña taïp
trong ñoái töôïng baèng nhöõng khaùi nieäm; lyù tính, veà phaàn mình, hôïp nhaát caùi
ña taïp cuûa nhöõng khaùi nieäm [cuûa giaùc tính] baèng caùc YÙ nieäm, qua vieäc thieát
ñònh (setzen) moät söï thoáng nhaát taäp theå (kollektive Einheit) naøo ñoù laøm
muïc ñích cho caùc haønh vi cuûa giaùc tính, trong khi giaùc tính chæ nghieân cöùu
söï thoáng nhaát phaân phoái (distributive Einheit) [rieâng leû veà töøng ñoái
töôïng] maø thoâi.

Theo ñoù, toâi khaúng ñònh raèng: caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm khoâng bao giôø
coù söï söû duïng caáu taïo (konstitutiv) ñeå qua ñoù nhöõng khaùi nieäm veà caùc ñoái
töôïng nhaát ñònh naøo ñoù ñöôïc mang laïi, vaø trong tröôøng hôïp ngöôøi ta vaãn
hieåu chuùng nhö theá, chuùng chæ laø nhöõng khaùi nieäm nguïy bieän (bieän chöùng)
ñôn thuaàn. Nhöng ngöôïc laïi, chuùng laïi coù moät söï söû duïng ñieàu haønh
(regulativ) ñích ñaùng vaø taát yeáu khoâng theå thieáu ñöôïc, ñoù laø, höôùng giaùc
tính ñeán moät muïc tieâu naøo ñoù, vaø trong vieãn töôïng höôùng veà muïc tieâu aáy,
caùc phöông höôùng cuûa moïi quy luaät cuûa giaùc tính seõ ñeàu quy veà moät ñieåm;
- tuy chæ laø moät yù nieäm (focus imaginarius - tieâu ñieåm töôûng töôïng), - töùc
laø, moät ñieåm, töø ñoù nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính tuy khoâng theå thöïc söï
laáy laøm ñieåm xuaát phaùt vì noù hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi caùc ranh giôùi cuûa
kinh nghieäm khaû höõu, nhöng laïi giuùp cho nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính -
beân caïnh vieäc môû roäng toái ña - coù ñöôïc söï thoáng nhaát toái ña. Chính töø choã
naøy naûy sinh söï doái löøa ñoái vôùi ta, khi töôûng raèng caùc phöông höôùng naøy
ñeàu baét nguoàn töø baûn thaân moät ñoái töôïng naèm beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa
nhaän thöùc thöôøng nghieäm coù theå coù (gioáng nhö caùc ñoái töôïng ñöôïc nhìn sau
caùc taám göông); chæ coù ñieàu aûo töôïng naøy (ngöôøi ta coù theå ngaên khoâng cho
chuùng löøa doái) laïi laø taát yeáu khoâng theå traùnh khoûi, neáu chuùng ta - beân ngoaøi
caùc ñoái töôïng tröôùc maét - coøn muoán ñoàng thôøi nhìn caû nhöõng ñoái töôïng naèm
raát xa ôû phía ñaøng sau, töùc laø, trong tröôøng hôïp cuûa chuùng ta, ñoái vôùi töøng
B673 kinh nghieäm ñöôïc mang laïi (boä phaän cuûa toaøn boä kinh nghieäm coù theå coù),
ta laïi muoán ñaåy giaùc tính ñi ra ñi ra beân ngoaøi, do ñoù, muoán taäp luyeän cho
noù vöôn tôùi söï môû roäng cöïc ñaïi.

Nhöng neáu ta nhìn toång quan nhöõng nhaän thöùc giaùc tính cuûa ta trong
toaøn boä phaïm vi cuûa noù, ta seõ thaáy raèng, caùi maø lyù tính hoaøn toaøn rieâng coù
veà nhöõng nhaän thöùc naøy vaø tìm caùch hình thaønh, ñoù laø tính coù heä thoáng
(das Systema-tische) cuûa nhaän thöùc, töùc laø, söï noái keát cuûa nhaän thöùc töø
moät Nguyeân taéc. Söï thoáng nhaát thuaàn lyù [cuûa lyù tính] naøy bao giôø cuõng laáy
moät YÙ nieäm laøm tieàn ñeà, ñoù laø YÙ nieäm veà hình thöùc cuûa moät caùi toaøn boä
cuûa nhaän thöùc ñi tröôùc nhaän thöùc nhaát ñònh veà caùc boä phaän vaø chöùa ñöïng
caùc ñieàu kieän xaùc ñònh moät caùch tieân nghieäm vò trí vaø moái quan heä cuûa
töøng boä phaän vôùi taát caû caùc boä phaän coøn laïi. Theo ñoù, YÙ nieäm naøy ñònh ñeà

699
 hoùa (postuliert) söï thoáng nhaát hoaøn chænh troïn veïn cuûa nhaän thöùc giaùc tính,
nhôø ñoù nhaän thöùc giaùc tính khoâng ñôn thuaàn trôû thaønh moät söï hoãn hôïp
(Aggregat) baát taát maø trôû thaønh moät Heä thoáng ñöôïc noái keát theo caùc quy
luaät taát yeáu. Ngöôøi ta thöïc söï khoâng theå noùi raèng YÙ nieäm naøy laø moät khaùi
nieäm veà ñoái töôïng maø laø khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát troïn veïn cuûa nhöõng
khaùi nieäm naøy, trong chöøng möïc söï thoáng nhaát naøy phuïc vuï cho giaùc tính
nhö moät quy taéc [ñieàu haønh]. Caùc khaùi nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính nhö theá
khoâng ñöôïc ruùt ra töø Töï nhieân maø ngöôïc laïi, chuùng ta tra hoûi Töï nhieân
theo caùc YÙ nieäm naøy vaø vaãn xem nhaän thöùc cuûa ta laø coøn khieám khuyeát
bao laâu noù chöa töông öùng troïn veïn (adäquat) ñöôïc vôùi caùc YÙ nieäm aáy. Ta
thuù nhaän raèng: thaät khoù maø tìm ra ñöôïc Ñaát thuaàn tuùy, Nöôùc thuaàn tuùy,
Khí thuaàn tuùy... Duø vaäy, ta vaãn caàn thieát phaûi coù caùc khaùi nieäm naøy (nhö
theá caùi gì lieân quan ñeán söï thuaàn tuùy hoaøn toaøn quaû laø chæ coù nguoàn goác ôû
trong lyù tính), nhaèm xaùc ñònh phaàn tham döï cuûa moãi caùi trong caùc nguyeân
B674 nhaân töï nhieân naøy nôi hieän töôïng, vaø nhö theá, moïi loaïi vaät chaát khaùc nhau
ñeàu ñöôïc ngöôøi ta quy veà cho caùc loaïi ñaát (haàu nhö laø taûi troïng ñôn thuaàn),
veà cho caùc loaïi muoái vaø caùc chaát ñoát (nhö laø löïc), vaø sau cuøng, veà cho nöôùc
vaø khí nhö laø caùc coå xe chuyeân chôû cho caùc chaát treân (gioáng nhö caùc coå
maùy nhôø chuùng maø vaän haønh) nhaèm giaûi thích caùc phaûn öùng hoùa hoïc giöõa
caùc loaïi vaät chaát vôùi nhau döïa theo yù nieäm cuûa moät thuyeát cô giôùi. Tuy
ngöôøi ta khoâng dieãn ñaït moät caùch thöïc söï nhö theá, nhöng moät aûnh höôûng
nhö vaäy cuûa lyù tính ñoái vôùi caùc phaân loaïi cuûa caùc nhaø nghieân cöùu töï nhieân
laø ñieàu raát deã nhaän ra.

Neáu lyù tính laø moät quan naêng daãn xuaát caùi ñaëc thuø töø caùi phoå bieán,
[seõ coù hai tröôøng hôïp], hoaëc caùi phoå bieán ñaõ ñöôïc mang laïi vaø töï noù laø
chaéc chaén (an sich gewiss); trong tröôøng hôïp naøy chæ ñoøi hoûi naêng löïc
phaùn ñoaùn laøm coâng vieäc thaâu goàm (Subsumtion) ñeå qua ñoù caùi ñaëc thuø
ñöôïc xaùc ñònh moät caùch taát yeáu. Toâi goïi ñaáy laø vieäc söû duïng lyù tính moät
caùch taát nhieân (apodiktisch). Hoaëc: caùi phoå bieán chæ ñöôïc giaû ñònh moät
caùch nghi vaán (problematisch) vaø laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn, - töùc caùi ñaëc
thuø laø chaéc chaén, nhöng tính phoå bieán cuûa quy luaät ñöa ñeán keát luaän naøy
coøn laø moät vaán ñeà, thì moät soá tröôøng hôïp ñaëc thuø - ñeàu coù tính chaéc chaén -
ñöôïc öôùm thöû vaøo quy luaät xem coù phaûi chuùng baét nguoàn töø ñaáy hay
khoâng; vaø trong tröôøng hôïp naøy, neáu taát caû nhöõng tröôøng hôïp ñaëc thuø noùi
treân coù veû ñeàu ñöôïc ruùt ra töø quy luaät, tính phoå bieán cuûa quy luaät sau ñoù seõ
B675 ñöôïc suy ra cho moïi tröôøng hôïp, duø töï chuùng khoâng ñöôïc mang laïi. Toâi goïi
ñaây laø vieäc söû duïng lyù tính moät caùch giaû thieát (hypothe-tisch).

Söï söû duïng lyù tính moät caùch giaû thieát töø caùc YÙ nieäm neàn taûng - nhö laø
caùc khaùi nieäm nghi vaán - thöïc söï khoâng coù tính caáu taïo (konstitutiv), töùc
laø khoâng coù ñöôïc tính chaát nhö theå khi ta muoán phaùn ñoaùn vôùi taát caû söï
chaët cheõ, thì quy luaät phoå bieán ñöôïc giaû ñònh nhö laø giaû thuyeát aáy seõ daãn
ñeán chaân lyù, vì leõ, laøm sao ngöôøi ta coù theå bieát heát moïi keát quaû khaû höõu

700
 ñöôïc ruùt ra töø quy luaät giaû ñònh aáy ñeå chöùng minh tính phoå bieán cuûa noù?
Traùi laïi, noù chæ coù tính ñieàu haønh (regulativ) ñeå mang söï thoáng nhaát caøng
nhieàu caøng toát vaøo trong caùc nhaän thöùc ñaëc thuø, qua ñoù, ñöa quy luaät ñeán
gaàn [tieäm caän] vôùi tính phoå bieán maø thoâi.

Vaäy, vieäc söû duïng lyù tính theo caùch giaû thieát nhaèm vaøo söï thoáng
nhaát coù heä thoáng cuûa nhöõng nhaän thöùc giaùc tính, nhöng söï thoáng nhaát
naøy laø vieân ñaù thöû [tieâu chuaån] tính chaân lyù cuûa caùc quy luaät. Ngöôïc laïi, söï
thoáng nhaát coù heä thoáng (nhö laø YÙ nieäm ñôn thuaàn) chæ laø söï thoáng nhaát
ñöôïc döï phoùng (projektierte Einheit) vaø ngöôøi ta khoâng ñöôïc pheùp xem
noù laø ñaõ ñöôïc mang laïi, maø chæ nhö laø moät vaán ñeà, phuïc vuï cho vieäc ñi tìm
moät Nguyeân taéc (Principium) cho caùi ña taïp vaø cho söï söû duïng giaùc tính
ñaëc thuø, qua ñoù höôùng daãn vaø laøm cho söï söû duïng giaùc tính ñöôïc noái keát laïi
caû cho nhöõng tröôøng hôïp khoâng ñöôïc mang laïi [moät caùch troïn veïn trong
kinh nghieäm].

B676 Töø ñoù, ngöôøi ta chæ thaáy raèng, söï thoáng nhaát coù heä thoáng hay söï thoáng
nhaát thuaàn lyù [cuûa lyù tính] veà nhaän thöùc ña taïp cuûa giaùc tính laø moät
Nguyeân taéc loâ-gíc ñeå, - ôû nôi naøo giaùc tính töï mình khoâng ñeán ñöôïc vôùi
nhöõng quy luaät -, hoã trôï cho giaùc tính tieán leân baèng caùc YÙ nieäm, ñoàng thôøi,
ñeå mang laïi söï nhaát trí (Einhelligkeit) cho söï dò bieät cuûa nhöõng quy luaät cuûa
giaùc tính döôùi moät Nguyeân taéc (coù heä thoáng) vaø qua ñoù, mang laïi söï noái
keát [xuyeân suoát] cho giaùc tính trong möùc ñoä nhöõng gì giaùc tính ñaõ ñaït ñöôïc.
Theá nhöng, phaûi chaêng ñaëc tính cuûa nhöõng ñoái töôïng hay baûn tính töï nhieân
cuûa giaùc tính trong vieäc nhaän thöùc nhöõng ñoái töôïng aáy töï chuùng ñaõ ñöôïc
quy ñònh ñeå höôùng tôùi söï thoáng nhaát coù heä thoáng; vaø phaûi chaêng ngöôøi ta coù
theå ñònh ñeà hoùa (postu-lieren) söï thoáng nhaát naøy moät caùch tieân nghieäm,
keå caû khoâng caàn xeùt ñeán moät moái quan taâm nhö vaäy cuûa lyù tính - ñeå coù theå
noùi raèng: moïi nhaän thöùc coù theå coù cuûa giaùc tính (trong ñoù coù caû nhöõng nhaän
thöùc thöôøng nghieäm) ñeàu coù söï thoáng nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính vaø ñeàu phuïc
tuøng caùc Nguyeân taéc chung, töø ñoù chuùng coù theå ñöôïc daãn xuaát ra baát keå
tính dò bieät cuûa chuùng; thì ñaây laïi laø moät Nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa lyù
tính, laøm cho söï thoáng nhaát coù heä thoáng khoâng chæ ñôn thuaàn laø coù tính chuû
quan - vaø loâgíc - nhö laø Phöông phaùp (Methode) [ñieàu haønh] maø coøn laøm
cho noù trôû thaønh taát yeáu-khaùch quan.

Chuùng ta thöû lyù giaûi ñieàu naøy thoâng qua moät tröôøng hôïp [ví duï] cuûa
vieäc söû duïng lyù tính. Trong soá caùc phöông caùch khaùc nhau cuûa söï thoáng
nhaát theo caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính coù caû caùc phöông caùch cuûa tính nhaân
quaû cuûa moät baûn theå, ñöôïc goïi laø LÖÏC. Thoaït nhìn, caùc hieän töôïng khaùc
nhau cuûa cuøng moät chuû theå cho thaáy raát nhieàu söï dò tính
(Ungleichartigkeit), khieán ngöôøi ta luùc ñaàu phaûi giaû ñònh coù bao nhieâu taùc
ñoäng bieåu hieän ra aét phaûi coù baáy nhieâu löïc [laøm nguyeân nhaân], chaúng haïn
trong taâm thöùc con ngöôøi naøo laø caûm giaùc, yù thöùc, töôûng töôïng, hoài töôûng,
B677 oùc khoâi haøi, oùc phaân bieät, khoaùi laïc, ham muoán v.v.. Nhöng, cuõng ngay töø

701
 ñaàu, moät chaâm ngoân (Maxime) loâ-gíc yeâu caàu phaûi quy giaûm söï khaùc bieät
veà beà maët aáy thaønh [moät soá löôïng] caøng ít caøng toát, baèng caùch ngöôøi ta haõy
phaùt hieän söï ñoàng nhaát aån taøng giöõa chuùng thoâng qua söï so saùnh, ñeå xeùt
xem phaûi chaêng söï töôûng töôïng laø gaén lieàn vôùi yù thöùc; söï hoài töôûng, oùc
khoâi haøi, khaû naêng phaân bieät coù leõ ñeàu thuoäc veà giaùc tính vaø lyù tính. YÙ
nieäm veà moät Löïc cô baûn (Grundkraft) - veà ñieàu naøy thì baûn thaân moân
Loâ-gíc hoïc khoâng theå bieát ñöôïc coù hay khoâng - ít nhaát cuõng laø moät vaán ñeà
trong vieäc hình dung coù heä thoáng veà tính ña taïp cuûa caùc löïc. Nhöng,
nguyeân taéc loâ-gíc cuûa lyù tính ñoøi hoûi phaûi hình thaønh söï thoáng nhaát naøy
caøng xa caøng toát, vaø nhöõng hieän töôïng caøng ñöôïc tìm thaáy laø ñoàng nhaát vôùi
nhau trong löïc naøy hay löïc kia, caøng coù khaû naêng chuùng khoâng gì khaùc hôn
laø nhöõng bieåu hieän khaùc nhau cuûa cuøng moät löïc, vaø löïc aáy coù theå goïi laø
Löïc cô baûn cuûa chuùng (moät caùch so saùnh, töông ñoái). Ngöôøi ta tieáp tuïc laøm
nhö theá vôùi nhöõng hieän töôïng coøn laïi.

Caùc Löïc cô baûn coù tính so saùnh töông ñoái aáy, ñeán löôït chuùng, laïi phaûi
ñöôïc so saùnh vôùi nhau, ñeå - neáu ngöôøi ta phaùt hieän söï nhaát trí giöõa chuùng -
mang chuùng ñeán gaàn moät Löïc caên nguyeân duy nhaát, töùc laø moät Löïc cô
baûn tuyeät ñoái. Theá nhöng, söï thoáng nhaát thuaàn lyù naøy laø ñôn thuaàn coù tính
giaû thuyeát. Ngöôøi ta khoâng khaúng ñònh raèng moät Löïc cô baûn nhö theá phaûi
ñöôïc baét gaëp trong thöïc teá, maø chæ - vôùi muïc ñích taïo thuaän lôïi cho lyù tính
trong vieäc thieát laäp moät soá nguyeân taéc naøo ñoù cho nhöõng quy luaät khaùc
nhau do kinh nghieäm mang laïi -, ñi tìm noù trong möùc ñoä coù theå ñöôïc, ñeå
B678 baèng caùch aáy mang söï thoáng nhaát coù heä thoáng vaøo trong nhaän thöùc.

Nhöng, neáu löu yù ñeán [ñaëc tính] cuûa vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch
sieâu nghieäm, ngöôøi ta seõ thaáy raèng YÙ nieäm veà moät Löïc cô baûn naøy noùi
chung khoâng chæ ñöôïc xaùc ñònh ñôn thuaàn nhö laø vaán ñeà cho vieäc söû duïng
giaû thieát maø coøn ñöôïc cho laø thöïc taïi khaùch quan, baèng caùch söï thoáng
nhaát coù heä thoáng cuûa nhöõng löïc khaùc nhau trong moät baûn theå ñöôïc ñònh ñeà
hoùa vaø moät nguyeân taéc thuaàn lyù ñöôïc thieát laäp moät caùch taát nhieân
(apodiktisch). Ngay caû khi khoâng heà ñi tìm söï nhaát trí cuûa nhöõng löïc khaùc
nhau, thaäm chí sau khi moïi noã löïc tìm kieám bò thaát baïi, ta vaãn giaû ñònh moät
caùch tieân quyeár raèng: moät löïc nhö theá nhaát ñònh phaûi ñöôïc baét gaëp; vaø
khoâng chæ ñöôïc tìm thaáy cho söï thoáng nhaát cuûa baûn theå nhö trong tröôøng
hôïp ñaõ neâu treân ñaây, maø caû cho nhieàu baûn theå - trong möùc ñoä chuùng ñoàng
tính vôùi nhau - nhö nôi vaät chaát noùi chung, [töùc laø] lyù tính giaû ñònh tieân
quyeát söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa taát caû nhöõng löïc ña taïp, vì leõ nhöõng
quy luaät ñaëc thuø cuûa Töï nhieân phaûi phuïc tuøng nhöõng quy luaät phoå bieán hôn,
vaø söï kieäm öôùc caùc Nguyeân taéc khoâng ñôn thuaàn trôû thaønh moät nguyeân taéc
tieát kieäm (ökonomischer Grund-satz) cuûa lyù tính, maø laø quy luaät noäi taïi
cuûa Töï nhieân.

Thaät theá, ta khoâng theå hieåu laøm sao Nguyeân taéc loâ-gíc cuûa söï thoáng
nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính veà nhöõng quy luaät laïi coù theå coù ñöôïc, neáu khoâng

702
 coù moät Nguyeân taéc sieâu nghieäm laøm tieàn ñeà, qua ñoù moät söï thoáng nhaát coù
heä thoáng nhö theá - nhö laø gaén lieàn nôi baûn thaân nhöõng ñoái töôïng - ñöôïc giaû
ñònh tieân nghieäm nhö laø taát yeáu. Vì, trong vieäc söû duïng loâ-gíc, lyù tính coù
B679 quyeàn gì ñeå ñoøi hoûi phaûi xem söï ña taïp cuûa nhöõng löïc maø Töï nhieân mang
laïi cho ta trong nhaän thöùc nhö laø moät söï thoáng nhaát ñôn thuaàn bò aån giaáu vaø
ñeàu phaûi ñöôïc daãn xuaát ra töø moät löïc cô baûn naøo ñoù, neáu thöøa nhaän cho lyù
tính quyeàn töï do cho raèng taát caû nhöõng löïc ñeàu coù theå laø dò tính caû vaø söï
thoáng nhaát coù heä thoáng trong vieäc daãn xuaát veà nhöõng löïc laø khoâng phuø hôïp
vôùi baûn thaân Töï nhieân? Trong tröôøng hôïp ñoù, hoùa ra lyù tính laïi ñi ngöôïc laïi
vôùi chính söï quy ñònh [muïc ñích] cuûa noù, khi ñaët moät YÙ nieäm laøm muïc tieâu
maø hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi söï vaän haønh vaø traät töï cuûa Töï nhieân. Ngöôøi ta
cuõng khoâng theå noùi raèng, lyù tính tröôùc ñoù ñaõ ruùt ra söï thoáng nhaát theo caùc
nguyeân taéc cuûa lyù tính töø ñaëc tính baát taát cuûa Töï nhieân. Bôûi leõ quy luaät cuûa
lyù tính trong vieäc phaûi ñi tìm söï thoáng nhaát aáy laø taát yeáu, vaø neáu khoâng coù
quy luaät aáy, ta aét cuõng khoâng coù caû lyù tính; khoâng coù lyù tính aét cuõng khoâng
coù söï söû duïng giaùc tính moät caùch chaët cheõ; vaø neáu thieáu söï söû duïng giaùc
tính, ta cuõng khoâng coøn ñaëc ñieåm ñaày ñuû naøo veà chaân lyù thöôøng nghieäm; do
ñoù, trong quan heä vôùi ñaëc ñieåm [tieâu chuaån] cuûa chaân lyù, söï thoáng nhaát coù
heä thoáng cuûa Töï nhieân phaûi ñöôïc ta giaû ñònh tieân quyeát nhö laø coù giaù trò
khaùch quan vaø taát yeáu.

Chuùng ta cuõng tìm thaáy tieàn ñeà sieâu nghieäm naøy aån maët moät caùch
ñaùng ngaïc nhieân trong caùc nguyeân taéc cuûa caùc trieát gia, duø hoï khoâng phaûi
luùc naøo cuõng nhaän ra hoaëc töï mình thuù nhaän. Cho raèng taát caû caùi ña taïp cuûa
nhöõng söï vaät rieâng leû ñeàu khoâng loaïi tröø söï ñoàng nhaát veà gioáng (Art); raèng
B680 caùc gioáng phaûi ñöôïc xem chæ nhö laø caùc söï quy ñònh khaùc nhau cuûa moät soá
ít caùc loaøi (Gattung), roài caùc loaøi laïi thuoäc veà caùc giôùi (Geschlechter) coøn
cao hôn nöõa v.v..; nhö vaäy, laø cho raèng phaûi ñi tìm moät söï thoáng nhaát coù heä
thoáng naøo ñoù cuûa moïi khaùi nieäm thöôøng nghieäm coù theå coù, trong chöøng
möïc chuùng coù theå ñöôïc daãn xuaát ra töø caùc khaùi nieäm cao hôn vaø phoå bieán
hôn; ñoù chính laø moät quy taéc hoïc thuaät hay laø nguyeân taéc loâ-gíc maø neáu
khoâng coù noù, cuõng seõ khoâng coù söï söû duïng naøo cuûa lyù tính caû, bôûi vì ta chæ
coù theå suy luaän töø caùi phoå bieán ra caùi ñaëc thuø trong chöøng möïc caùc thuoäc
tính phoå bieán cuûa nhöõng söï vaät ñöôïc ñaët laøm cô sôû ñeå cho caùc thuoäc tính
ñaëc thuø ñeàu phaûi phuïc tuøng.

Nhöng, cho raèng ngay trong Töï nhieân cuõng baét gaëp moät söï nhaát trí
nhö theá, ñoù laø ñieàu caùc trieát gia ñaõ giaû ñònh tieân quyeát trong quy taéc hoïc
thuaät noåi tieáng: ngöôøi ta khoâng ñöôïc gia taêng caùc nguyeân taéc cô baûn neáu
khoâng thaät caàn thieát (latinh: entia praeter necessitatem non esse
multipli-canda). Qua ñoù muoán noùi raèng: baûn tính töï nhieân cuûa baûn thaân
nhöõng söï vaät mang laïi chaát lieäu cho söï thoáng nhaát thuaàn lyù [cuûa lyù tính], vaø
söï ña taïp coù veû nhö voâ taän cuûa chuùng khoâng ñöôïc pheùp ngaên caûn ta phoûng
ñoaùn (vermu-ten) ôû phía sau noù, coù moät söï thoáng nhaát cuûa nhöõng thuoäc

703
 tính cô baûn, töø ñoù söï ña taïp coù theå ñöôïc ruùt ra chæ nhö söï quy ñònh ít hay
nhieàu cuûa chuùng. Söï thoáng nhaát naøy, tuy chæ laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn,
nhöng thôøi naøo cuõng ñöôïc ngöôøi ta theo ñuoåi moät caùch quaù cuoàng nhieät
khieán coù lyù do ñeå khuyeân neân giaûm bôùt hôn laø khuyeán khích söï ham muoán
ñoù. Thaät ñaõ quaù nhieàu khi caùc nhaø hoùa hoïc ñaõ coù theå quy moïi chaát muoái
vaøo hai loaøi chính yeáu, ñoù laø axít vaø chaát kieàm; thaäm chí hoï coøn coá xem söï
khaùc bieät naøy ñôn thuaàn laø moät söï ña daïng hay bieåu hieän khaùc nhau cuûa
cuøng moät chaát cô baûn duy nhaát. Caùc gioáng (Arten) ñaát khaùc nhau (chaát lieäu
B681 cuûa caùc loaïi ñaù vaø thaäm chí cuûa caùc loaïi kim loaïi) ñöôïc ngöôøi ta tìm caùch
daàn daàn quy thaønh ba, roài thaønh hai, vaø cuõng chöa vöøa loøng, hoï khoâng töø boû
yù nghó ñeå phoûng ñoaùn raèng ñaøng sau söï ña daïng naøy chæ coù moät loaøi duy
nhaát, thaäm chí chæ coù moät nguyeân taéc chung cho caû caùc gioáng ñaát naøy vaø
caùc gioáng muoái treân ñaây nöõa. Ngöôøi ta coù leõ muoán tin raèng, ñaây laø haønh vi
ñôn thuaàn coù tính tieát kieäm cuûa lyù tính ñeå giaûm bôùt vieäc hao toån söùc löïc
caøng nhieàu caøng toát vaø laø moät thöû nghieäm coù tính giaû thieát, ñeå, neáu thaønh
coâng, seõ thoâng qua söï thoáng nhaát naøy, mang laïi tính gaàn ñuùng
(Wahrscheinlichkeit) cho cô sôû giaûi thích ñaõ ñöôïc giaû ñònh. Tuy nhieân, coù
ñieàu laø raát deã phaân bieät moät yù ñoà vò kyû nhö vaäy [cuûa nhaø nghieân cöùu] vôùi YÙ
nieäm, theo ñoù ai cuõng giaû ñònh tieân quyeát raèng söï thoáng nhaát thuaàn lyù naøy
laø phuø hôïp vôùi baûn thaân Töï nhieân vaø ôû ñaây, lyù tính khoâng ñi caàu xin maø laø
ñoøi hoûi (gebieten), maëc duø lyù tính khoâng theå xaùc ñònh caùc ranh giôùi cho söï
thoáng nhaát naøy.

Vì giaû thöû trong nhöõng hieän töôïng ñöôïc mang laïi cho ta coù moät söï dò
bieät quaù lôùn - toâi khoâng muoán noùi söï dò bieät veà hình thöùc (vì trong ñoù chuùng
coù theå töông töï nhau) -, traùi laïi, laø khaùc bieät veà noäi dung, töùc laø, veà tính ña
taïp cuûa nhöõng höõu theå ñang toàn taïi maø ngay caû giaùc tính saéc beùn nhaát cuûa
con ngöôøi - qua vieäc so saùnh caùi naøy vôùi caùc caùi khaùc - cuõng khoâng theå tìm
ra moät söï töông töï (Ähnlichkeit) toái thieåu naøo (ñieàu hoaøn toaøn coù theå suy
töôûng ñöôïc), aét quy luaät loâ-gíc veà caùc loaøi (Gattungen) cuõng hoaøn toaøn
khoâng theå coù ñöôïc, vaø ngay caû baûn thaân khaùi nieäm veà loaøi hay baát kyø moät
khaùi nieäm phoå bieán naøo, thaäm chí caû giaùc tính cuõng khoâng theå coù ñöôïc, vì
B682 giaùc tính chæ laøm vieäc vôùi caùc khaùi nieäm phoå bieán nhö vaäy. Vaäy, quy luaät
loâ-gíc veà caùc loaøi phaûi laáy moät quy luaät sieâu nghieäm laøm tieàn ñeà, neáu
quy luaät loâgíc muoán ñöôïc aùp duïng vaøo Töï nhieân (toâi hieåu Töï nhieân ôû ñaây
chæ laø nhöõng hieän töôïng ñöôïc mang laïi cho ta). Theo quy luaät aáy, moät söï
ñoàng tính trong caùi ña taïp cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu phaûi ñöôïc giaû
ñònh tieân quyeát moät caùch taát yeáu (duø ta khoâng theå xaùc ñònh möùc ñoä cuûa noù
moät caùch tieân nghieäm ngay ñöôïc), bôûi khoâng coù söï ñoàng tính naøy, khoâng
moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm naøo, do ñoù, khoâng moät kinh nghieäm naøo coù
theå coù ñöôïc.

Ñoái laäp laïi vôùi nguyeân taéc loâ-gíc veà caùc loaøi ñònh ñeà hoùa söï thoáng
nhaát, ta coù moät nguyeân taéc khaùc, ñoù laø nguyeân taéc loâ-gíc veà caùc gioáng
(Arten); nguyeân taéc naøy caàn coù söï ña taïp vaø caùc söï dò bieät cuûa nhöõng söï

704
 vaät, baát keå söï truøng hôïp cuûa chuùng trong cuøng moät loaøi (Gattung), vaø cuõng
trôû thaønh ñieàu leänh (Vorschrift) cho giaùc tính, buoäc noù phaûi löu yù khoâng
keùm gì so vôùi nguyeân taéc tröôùc. Nguyeân taéc [ñieàu haønh] naøy (cuûa söï tinh
töôøng hay cuûa quan naêng phaân bieät) haïn cheá ñöôïc raát nhieàu söï thieáu caån
troïng cuûa nguyeân taéc tröôùc (nguyeân taéc cuûa söï tinh nhaïy); vaø ôû ñaây lyù tính
coù moät moái quan taâm goàm hai maët traùi ngöôïc nhau, moät maët laø söï quan taâm
ñeán quy moâ (cuûa tính phoå bieán) trong quan heä vôùi nhöõng loaøi, maët khaùc laø
ñeán noäi dung* (cuûa tính quy ñònh) nhaém ñeán söï ña taïp cuûa caùc gioáng; vì
trong tröôøng hôïp tröôùc, giaùc tính tuy taäp hôïp ñöôïc raát nhieàu vaøo döôùi nhöõng
khaùi nieäm cuûa noù, nhöng trong tröôøng hôïp sau, noù caøng suy töôûng ñöôïc
nhieàu hôn trong nhöõng khaùi nieäm cuûa noù. Ñieàu naøy cuõng bieåu loä nôi leà loái
suy tö raát khaùc nhau giöõa caùc nhaø nghieân cöùu veà Töï nhieân, trong ñoù moät soá
(chuû yeáu nhöõng ngöôøi coù ñaàu oùc tö bieän), haàu nhö aùc caûm vôùi söï dò tính,
B683 luoân luoân höôùng taàm maét vaøo söï thoáng nhaát cuûa loaøi (Gattung), trong khi
moät soá khaùc (chuû yeáu nhöõng keû coù ñaàu oùc thöôøng nghieäm) laïi khoâng ngöøng
tìm caùch moå xeû Töï nhieân ra thaønh quaù nhieàu söï ña taïp ñeán noãi haàu nhö
ñaùnh maát hy voïng coù theå phaùn ñoaùn nhöõng hieän töôïng döïa theo caùc nguyeân
taéc phoå bieán.

Phöông caùch tö duy sau roõ raøng cuõng laáy moät nguyeân taéc loâ-gíc laøm
neàn taûng, maø muïc ñích laø söï hoaøn chænh troïn veïn cuûa moïi nhaän thöùc khi toâi
xuaát phaùt töø loaøi roài ñi xuoáng ñeán caùi ña taïp coù theå ñöôïc chöùa ñöïng trong
ñoù, vaø baèng caùch aáy, tìm caùch mang laïi söï trieån khai [veà maët quy moâ] cho
heä thoáng, gioáng nhö trong tröôøng hôïp tröôùc khi toâi töø döôùi leân ñeán loaøi. Vì
xuaát phaùt töø [toaøn boä] phaïm vi cuûa khaùi nieäm bieåu thò moät loaøi thì cuõng
gioáng nhö xuaát phaùt töø khoaûng khoâng gian maø vaät chaát coù theå chieám choã,
raát khoù bieát söï phaân chia cuûa noù coù theå ñi xa ñeán ñaâu. Vì theá, moãi moät loaøi
ñeàu ñoøi hoûi phaûi coù caùc gioáng khaùc nhau; caùc gioáng naøy laïi ñoøi hoûi phaûi coù
caùc nhaùnh (Unterarten), vaø bôûi khoâng coù phaân gioáng cuoái cuøng naøo ñeán
löôït noù laïi khoâng coù moät phaïm vi (nhö laø conceptus communis - latinh:
khaùi nieäm phoå bieán), neân lyù tính ñoøi hoûi raèng, trong söï môû roäng hoaøn toaøn
cuûa noù, khoâng moät gioáng naøo ñöôïc xem nhö laø gioáng thaáp nhaát töï nôi chính
noù; bôûi vì gioáng, töï noù, bao giôø cuõng coøn laø moät khaùi nieäm, töùc caùi chöùa
ñöïng trong noù caùi chung cuûa nhieàu söï vaät khaùc nhau, khoâng ñöôïc xaùc ñònh
moät caùch troïn veïn, do ñoù, khoâng theå quan heä vôùi moät caù theå, neân luùc naøo
cuõng phaûi chöùa ñöïng caùc khaùi nieäm khaùc [nhoû hôn nöõa], töùc caùc nhaùnh.
Quy luaät naøy veà söï dò bieät hoùa (Spezi-fikation) coù theå ñöôïc dieãn taû nhö
sau: “entium varietates non temere esse minuendas”. [latinh: Ngöôøi ta
B684 khoâng ñöôïc giaûm bôùt caùi ña taïp cuûa nhöõng söï vaät moät caùch voâ côù].

Nhöng ngöôøi ta deã thaáy raèng, quy luaät loâ-gíc naøy cuõng seõ khoâng coù yù
nghóa vaø söï aùp duïng naøo neáu noù khoâng coù moät quy luaät sieâu nghieäm veà söï

*
quy moâ hay phaïm vi (Umfang): ôû ñaây cuõng coù theå hieåu nhö laø Ngoaïi dieân (Extension); vaø noäi
dung (Inhalt) nhö laø noäi haøm (Intension). (N.D).

705
 dò bieät hoùa laøm cô sôû; quy luaät naøy thaät ra khoâng ñoøi hoûi moät söï voâ taän
hieän thöïc veà phöông dieän caùc tính dò bieät cuûa nhöõng söï vaät coù theå trôû
thaønh nhöõng ñoái töôïng cho ta, vì nguyeân taéc loâ-gíc - voán chæ khaúng ñònh
tính baát ñònh (Unbestimmheit) cuûa phaïm vi loâ-gíc ñoái vôùi vieäc phaân chia
coù theå coù – khoâng heà cho pheùp laøm ñieàu aáy; tuy nhieân vaãn buoäc giaùc tính
phaûi ñi tìm caùc nhaùnh naèm döôùi moãi gioáng, tìm caùc söï dò bieät nhoû hôn nöõa
trong moãi söï dò bieät ñang xuaát hieän ra cho ta. Vì leõ, neáu khoâng coù nhöõng
khaùi nieäm thaáp hôn cuõng seõ khoâng coù ñöôïc nhöõng khaùi nieäm cao hôn.
Giaùc tính nhaän thöùc moïi söï vaät chæ thoâng qua nhöõng khaùi nieäm: do ñoù, caøng
ñi saâu vaøo söï phaân chia, noù khoâng bao giôø nhaän thöùc chæ thoâng qua tröïc
quan ñôn thuaàn maø luùc naøo cuõng laïi thoâng qua nhöõng khaùi nieäm thaáp
hôn. Söï nhaän thöùc nhöõng hieän töôïng trong söï quy ñònh troïn veïn veà chuùng
(chæ coù theå coù ñöôïc thoâng qua giaùc tính) ñoøi hoûi moät söï dò bieät hoùa ñöôïc
tieáp tuïc khoâng ngöøng ñoái vôùi nhöõng khaùi nieäm cuûa noù vaø moät söï tieán tôùi
nhöõng söï dò bieät luùc naøo cuõng vaãn coøn; nhöõng söï dò bieät naøy voán ñaõ bò tröøu
töôïng hoùa trong khaùi nieäm veà gioáng vaø caøng bò tröøu töôïng hoaù hôn nöõa
trong khaùi nieäm veà loaøi.

B685 Quy luaät naøy veà söï dò bieät hoùa cuõng khoâng theå ñöôïc vay möôïn töø
kinh nghieäm, vì kinh nghieäm khoâng theå mang laïi caùc söï gôïi môû naøo ñi xa
ñeán nhö theá [khoâng theå mang laïi nguyeân taéc coù taàm aùp duïng phoå quaùt ñeán
nhö theá]. Söï dò bieät hoùa thöôøng nghieäm aét seõ sôùm döøng laïi trong vieäc phaân
bieät caùi ña taïp, neáu noù khoâng ñöôïc höôùng daãn bôûi quy luaät sieâu nghieäm veà
söï dò bieät hoùa ñaõ ñi tröôùc noù, vôùi tö caùch laø moät Nguyeân taéc cuûa lyù tính,
buoäc giaùc tính phaûi ñi tìm söï phaân bieät vaø phaûi luoân luoân phoûng ñoaùn raèng
nhöõng söï dò bieät laø vaãn coøn, cho duø chuùng khoâng boäc loä ngay cho caùc giaùc
quan. [Chaúng haïn] ñeå phaùt hieän raèng caùc chaát khoaùng coù tính huùt nöôùc (ñaù
voâi vaø caùc loaïi muoái) laø coù raát nhieàu loaïi, caàn coù moät quy taéc ñi tröôùc cuûa
lyù tính ñaët ra nhieäm vuï cho giaùc tính phaûi ñi tìm söï khaùc bieät baèng caùch giaû
ñònh tieân quyeát raèng Töï nhieân phong phuù hôn nhöõng gì [giaùc quan ta]
phoûng ñoaùn ñöôïc. Bôûi vì, chuùng ta coù quan naêng giaùc tính phaûi phuïc tuøng
tieàn ñeà veà nhöõng söï dò bieät trong Töï nhieân, cuõng gioáng nhö ñaõ phuïc tuøng
ñieàu kieän raèng nhöõng ñoái töôïng ñeàu coù söï ñoàng tính töï nôi chuùng, bôûi chính
söï ña taïp cuûa nhöõng gì coù theå ñöôïc taäp hôïp döôùi moät khaùi nieäm taïo ra söï söû
duïng cuûa khaùi nieäm naøy cuõng nhö söï hoaït ñoäng cuûa giaùc tính.

Vaäy, lyù tính chuaån bò mieáng ñaát cho giaùc tính hoaït ñoäng trong laõnh
vöïc cuûa mình thoâng qua caùc Nguyeân taéc:

1. Nguyeân taéc veà söï ñoàng tính (Gleichartigkeit) cuûa caùi ña taïp döôùi caùc
loaøi (Gattungen) cao hôn.

2. Nguyeân taéc veà söï dò bieät (Varietät) cuûa caùi ñoàng tính döôùi caùc gioáng
(Arten) thaáp hôn;

706
 3. vaø ñeå hoaøn taát söï thoáng nhaát coù heä thoáng, lyù tính theâm vaøo: Nguyeân taéc
veà söï töông ñoàng, [thaân thuoäc] (Affinität) giöõa moïi khaùi nieäm ñoøi
hoûi moät böôùc chuyeån lieân tuïc töø moät gioáng naøy sang moät gioáng khaùc
B686 thoâng qua söï taêng tröôûng coù tính caáp ñoä cuûa söï dò bieät.

Chuùng ta coù theå goïi chuùng laø caùc Nguyeân taéc veà söï Ñoàng tính
(Homogenität = Gleichartigkeit); veà söï Dò bieät hoaù (Spezifikation) vaø
veà söï Lieân tuïc (Kontinuität) cuûa nhöõng hình thöùc. Nguyeân taéc sau cuøng
naøy naûy sinh töø choã ngöôøi ta hôïp nhaát hai nguyeân taéc ñaàu tieân laïi, sau khi
ngöôøi ta ñaõ hoaøn taát söï noái keát coù heä thoáng trong YÙ nieäm, khoâng nhöõng
trong vieäc ñi leân ñeán caùc loaøi cao hôn maø caû trong vieäc ñi xuoáng ñeán caùc
gioáng thaáp hôn, vì, trong tröôøng hôïp naøy, moïi caùi ña taïp ñeàu thaân thuoäc vôùi
nhau, bôûi nhìn chung, chuùng ñeàu baét nguoàn töø moät loaøi toái cao duy nhaát
thoâng qua moïi caáp ñoä cuûa vieäc quy ñònh ñöôïc môû roäng.

Ta coù theå minh hoïa söï thoáng nhaát coù heä thoáng döôùi ba Nguyeân taéc loâ-
gíc treân ñaây baèng hình aûnh caûm tính sau: Ngöôøi ta coù theå xem moãi khaùi
nieäm nhö laø moät ñieåm, gioáng nhö choã ñöùng cuûa moät ngöôøi quan saùt, coù
chaân trôøi (Horizont) cuûa noù, töùc laø, coù moät soá löôïng caùc söï vaät coù theå
ñöôïc hình dung vaø ñöôïc nhìn bao quaùt töø chaân trôøi aáy. Beân trong chaân trôøi
naøy, laïi coù theå coù moät soá löôïng voâ taän caùc ñieåm; moãi ñieåm laïi coù chaân trôøi
heïp hôn cuûa mình, töùc laø, moãi gioáng chöùa ñöïng caùc nhaùnh theo Nguyeân taéc
cuûa söï dò bieät hoùa, vaø chaân trôøi loâ-gíc chæ bao goàm caùc chaân trôøi heïp hôn
(caùc nhaùnh) chöù khoâng phaûi bao goàm nhöõng ñieåm khoâng coù phaïm vi [ngoaïi
dieân] (nhöõng caù theå). Nhöng ñoái vôùi caùc chaân trôøi khaùc nhau, töùc vôùi caùc
loaøi ñöôïc quy ñònh töø cuøng baáy nhieâu khaùi nieäm, moät chaân trôøi chung coù
theå ñöôïc suy töôûng - ñeå töø ñoù ngöôøi ta nhìn bao quaùt caùc loaøi nhö töø moät
trung taâm ñieåm; chaân trôøi chung aáy chính laø loaøi cao hôn, cho tôùi kyø cuøng
laø moät loaøi toái cao nhö laø chaân trôøi phoå bieán vaø ñích thöïc, ñöôïc xaùc ñònh töø
choã ñöùng (Standpunkt) [quan ñieåm] cuûa khaùi nieäm toái cao bao haøm beân
B687 döôùi noù moïi caùi ña taïp nhö nhöõng loaøi, gioáng vaø nhaùnh.

Chính quy luaät veà söï ñoàng tính ñaõ daãn toâi ñeán choã ñöùng [quan ñieåm]
toái cao naøy, cuõng nhö quy luaät veà söï dò bieät hoùa daãn toâi ñeán taát caû nhöõng
khaùi nieäm thaáp hôn vaø ñeán söï dò bieät toái ña cuûa chuùng. Nhöng vì leõ baèng
caùch nhö vaäy, trong toaøn boä phaïm vi cuûa moïi khaùi nieäm khaû höõu ñeàu
khoâng theå coù caùi gì laø troáng roãng caû, neân töø tieàn ñeà veà chaân trôøi phoå bieán
vaø söï phaân chia troïn veïn cuûa chaân trôøi naøy ñaõ naûy sinh ra Nguyeân taéc: non
datur vacuum formarum [latinh: khoâng ñöôïc coù khoaûng troáng cuûa nhöõng
khaùi nieäm], töùc laø, khoâng coù nhieàu loaøi ñaàu tieân vaø nguyeân thuûy khaùc nhau
bò ngaên caùch vaø haàu nhö coâ laäp vôùi nhau (baèng moät khoaûng troáng ôû giöõa),
traùi laïi, moïi loaøi ña taïp ñeàu chæ laø nhöõng chi nhaùnh cuûa moät loaøi phoå bieán
vaø toái cao duy nhaát. | Vaø Nguyeân taéc naøy coù heä luaän tröïc tieáp cuûa noù:
“datur continuum formarum” [latinh: phaûi coù söï lieân tuïc cuûa khaùi nieäm],
töùc laø, moïi söï khaùc nhau cuûa caùc gioáng ñeàu giôùi haïn laãn nhau vaø khoâng cho

707
 pheùp coù böôùc chuyeån töø gioáng naøy sang gioáng kia baèng moät böôùc nhaûy, maø
chæ thoâng qua taát caû caùc ñoä cuûa söï khaùc nhau ngaøy caøng nhoû daàn ñeå ngöôøi
ta coù theå ñaït ñöôïc chuùng moät caùch tuaàn töï; noùi ngaén, khoâng coù caùc gioáng
hay nhaùnh naøo (trong khaùi nieäm cuûa lyù tính) laø tuyeät ñoái gaàn nhau maø bao
giôø cuõng coù theå coù nhöõng gioáng trung gian, vaø söï khaùc nhau giöõa caùi trung
gian naøy vôùi caùi thöù nhaát vaø caùi thöù hai laø nhoû hôn söï khaùc nhau giöõa hai
caùi naøy vôùi nhau.
B688
Nhö vaäy, quy luaät thöù nhaát ngaên ngöøa söï thaùi quaù trong söï ña taïp
cuûa caùc loaøi nguyeân thuûy khaùc nhau vaø uûng hoä söï ñoàng tính; ngöôïc laïi; quy
luaät thöù hai haïn cheá chính xu höôùng muoán ñi tôùi söï nhaát trí naøy laïi vaø ñoøi
hoûi söï phaân bieät caùc nhaùnh, tröôùc khi ngöôøi ta aùp duïng khaùi nieäm phoå bieán
vaøo cho nhöõng caù theå rieâng leû. Quy luaät thöù ba hôïp nhaát caû hai quy luaät
tröôùc, baèng caùch ñeà ra söï ñoàng tính ngay ôû trong söï ña taïp toái ña thoâng qua
böôùc chuyeån theo caáp ñoä töø moät gioáng naøy sang gioáng khaùc, chæ ra moät
daïng thaân thuoäc giöõa caùc chi nhaùnh khaùc nhau, trong chöøng möïc chuùng ñeàu
thoaùt thai töø cuøng moät goác.

Nhöng, quy luaät loâ-gíc veà caùi continuum specierum (formarum

logicarum) [latinh: söï lieân tuïc trong dò bieät hoùa veà phöông dieän loâ-gíc cuûa
khaùi nieäm] laïi laáy moät quy luaät sieâu nghieäm laøm tieàn ñeà (ñoù laø: “lex
continui in natura”, latinh: “quy luaät veà söï lieân tuïc trong Töï nhieân”), vì
neáu khoâng coù quy luaät sieâu nghieäm naøy, söï söû duïng cuûa giaùc tính coù theå bò
chính nguyeân taéc [loâ-gíc] treân ñaây laøm cho laàm laïc, vì nguyeân taéc loâ-gíc coù
leõ seõ ñi con ñöôøng traùi ngöôïc laïi vôùi Töï nhieân. Do ñoù, quy luaät [sieâu
nghieäm] naøy ñaët neàn taûng treân caùc cô sôû thuaàn tuùy sieâu nghieäm chöù khoâng
phaûi thöôøng nghieäm. Vì trong tröôøng hôïp sau [laø thöôøng nghieäm], quy luaät
aáy phaûi ñeán sau heä thoáng, trong khi thöïc söï chính noù laø caùi tröôùc tieân taïo
ra caùi gì coù tính heä thoáng cho nhaän thöùc veà Töï nhieân. Ñaøng sau caùc quy
luaät naøy cuõng khoâng aån giaáu caùc yù ñoà muoán duøng chuùng nhö caùc thöû
nghieäm ñôn thuaàn [trong vieäc nghieân cöùu veà Töï nhieân], maëc duø neáu quaû
thaät söï noái keát naøy chöùng toû laø ñuùng, seõ mang laïi moät caên cöù maïnh meõ ñeå
xem söï thoáng nhaát môùi ñöôïc ta suy töôûng moät caùch giaû thieát laø coù cô sôû vaø
B689 vì theá, chuùng cuõng coù ích trong yù ñoà naøy; tuy nhieân ngöôøi ta thaáy roõ nôi
chuùng raèng: caùc quy luaät sieâu nghieäm phaùn ñoaùn baûn thaân söï kieäm öôùc cuûa
caùc nguyeân nhaân cô baûn, söï ña taïp cuûa nhöõng keát quaû vaø töø ñoù, moät söï thaân
thuoäc töông ñoàng giöõa nhöõng maét xích cuûa Töï nhieân laø vöøa hôïp vôùi lyù tính,
vöøa phuø hôïp vôùi Töï nhieân, vaø vì theá, caùc Nguyeân taéc naøy coù söï khuyeán
khích [söû duïng] moät caùch tröïc tieáp chöù khoâng chæ ñôn thuaàn nhö laø caùc
ñoäng taùc cuûa phöông phaùp [nghieân cöùu].

Nhöng ngöôøi ta laïi deã thaáy raèng: söï lieân tuïc cuûa nhöõng hình thaùi cuõng
chæ laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn, khoâng coù moät ñoái töôïng töông öùng naøo coù
theå ñöôïc tröng ra ôû trong kinh nghieäm, khoâng chæ vì: caùc gioáng (Spezies)

708
 trong töï nhieân ñöôïc phaân chia moät caùch thöïc söï, vì theá, töï chuùng phaûi taïo
neân moät quantum discretum [löôïng rieâng bieät], vaø neáu giaû thöû söï tieán leân
theo caáp ñoä laø lieân tuïc trong söï töông ñoàng, thaân thuoäc cuûa caùc gioáng, hoùa
ra giöõa hai gioáng ñöôïc mang laïi coù moät söï voâ taän hieän thöïc cuûa caùc gioáng
trung gian, ñieàu naøy voâ lyù, khoâng theå coù ñöôïc; maø coøn vì: ta khoâng theå taïo
ra moät söï söû duïng thöôøng nghieäm nhaát ñònh naøo veà quy luaät naøy caû, bôûi noù
khoâng mang laïi cho ta ñaëc ñieåm [tieâu chuaån] toái thieåu naøo veà söï töông
ñoàng ñeå theo ñoù ta bieát ñi tìm chuoãi caùc caáp ñoä cuûa söï dò bieät xa ñeán ñaâu,
traùi laïi, khoâng cho bieát gì khaùc hôn laø moät söï höôùng daãn chung raèng ta phaûi
ñi tìm chuoãi aáy.

B690 Baây giôø neáu ta saép xeáp caùc Nguyeân taéc ñöôïc trình baøy treân ñaây theo
traät töï ñeå ñaët chuùng phuø hôïp vôùi vieäc söû duïng thöôøng nghieäm, caùc Nguyeân
taéc veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng seõ ñöùng theo thöù töï ñaïi theå nhö sau: söï ña
taïp, söï thaân thuoäc vaø söï thoáng nhaát, nhöng - vôùi tö caùch laø caùc YÙ nieäm -,
moãi caùi trong chuùng ñeàu ñöôïc hieåu trong ñoä cao nhaát cuûa söï hoaøn chænh. Lyù
tính laáy nhöõng nhaän thöùc cuûa giaùc tính laøm tieàn ñeà, töùc nhöõng nhaän thöùc
tröôùc heát ñöôïc aùp duïng vaøo kinh nghieäm, vaø ñi tìm söï thoáng nhaát cuûa chuùng
döïa theo caùc YÙ nieäm ñi xa hôn raát nhieàu nhöõng gì kinh nghieäm coù theå ñaït
tôùi. Söï thaân thuoäc cuûa caùi ña taïp, - khoâng gaây thieät haïi gì cho söï dò bieät cuûa
noù - döôùi moät Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát, khoâng ñôn thuaàn lieân quan
ñeán nhöõng söï vaät maø coøn xa hôn, lieân quan ñeán caû caùc thuoäc tính vaø caùc
löïc cuûa nhöõng söï vaät. Vì theá, chaúng haïn qua moät kinh nghieäm (chöa hoaøn
toaøn ñöôïc ñieàu chænh), quó ñaïo cuûa caùc haønh tinh ñöôïc mang laïi cho ta nhö
laø theo hình troøn, vaø khi ta phaùt hieän coù caùc söï sai bieät, ta phoûng ñoaùn caùc
sai bieät aáy laø naèm ôû choã hình troøn coù theå thay ñoåi - theo moät quy luaät oån
ñònh thoâng qua moïi ñoä trung gian voâ taän ñaõ ñöa ñeán moät trong caùc quó ñaïo
sai leäch kia, töùc laø, caùc söï vaän ñoäng cuûa caùc haønh tinh, neáu khoâng phaûi laø
hình troøn, thì cuõng ñeán gaàn vôùi caùc thuoäc tính cuûa hình troøn ít hay nhieàu vaø
rôi vaøo hình eâlíp. Caùc sao choåi caøng cho thaáy moät söï sai bieät lôùn hôn nöõa
trong quó ñaïo cuûa chuùng, vì chuùng (trong möùc ñoä quan saùt ñöôïc) khoâng
quay trôû laïi trong hình troøn, ta laïi phoûng ñoaùn moät quó ñaïo paraboân laø caùi
gaàn guûi vôùi hình eâlíp vaø ñoù laø khi truïc cuûa hình eâlíp ñöôïc keùo quaù daøi [cho
ñoä lôùn khoâng ñöôïc xaùc ñònh] khieán khoâng theå phaân bieät ñöôïc vôùi hình eâlíp
trong taát caû caùc quan saùt cuûa ta. Vaäy laø, döïa theo söï höôùng daãn cuûa caùc
Nguyeân taéc aáy, chuùng ta ñeán ñöôïc vôùi söï thoáng nhaát cuûa caùc loaïi quó ñaïo
naøy trong hình daïng cuûa chuùng; nhöng qua ñoù, ta coøn tieáp tuïc ñeán ñöôïc vôùi
söï thoáng nhaát veà nguyeân nhaân cuûa moïi quy luaät vaän ñoäng cuûa chuùng (troïng
B691 löïc). | Töø ñoù, ta tieáp tuïc môû roäng caùc chinh phuïc cuûa ta ñoái vôùi vuõ truï, tìm
caùch giaûi thích caû moïi söï dò bieät vaø moïi ñieàu coù veû sai leäch vôùi caùc quy luaät
treân töø cuøng moät Nguyeân taéc, ruùt cuïc thaäm chí boå sung theâm nhöõng ñieàu
kinh nghieäm khoâng theå xaùc nhaän ñöôïc, ñoù laø döïa theo caùc quy luaät veà söï
thaân thuoäc [vôùi hình eâlíp], ta suy töôûng veà caùc quó ñaïo hyperboân cuûa sao
choãi, trong ñoù caùc sao choãi hoaøn toaøn rôøi khoûi thaùi döông heä cuûa ta, vaø khi
ñi töø thaùi döông heä naøy sang thaùi döông heä khaùc, chuùng hôïp nhaát trong quó

709
 ñaïo cuûa chuùng nhöõng phaàn xa hôn nöõa cuûa moät heä thoáng vuõ truï khoâng bò
giôùi haïn ñoái vôùi ta, moät heä thoáng ñöôïc noái keát bôûi cuøng moät löïc vaän ñoäng.

Ñieàu ñaùng chuù yù vaø cuõng laø ñieàu duy nhaát ñöôïc ta nghieân cöùu nôi caùc
Nguyeân taéc naøy laø: Chuùng coù veû laø caùc Nguyeân taéc sieâu nghieäm vaø maëc duø
chæ chöùa ñöïng caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn ñeå höôùng daãn vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm cuûa lyù tính, - trong ñoù söï söû duïng thöôøng nghieäm haàu nhö chæ baát
caân xöùng (asymtotisch), töùc laø, coù theå ñôn thuaàn tieäm caän chuùng thoâi chöù
khoâng bao giôø ñaït ñöôïc hoaøn toaøn -, chuùng vaãn - vôùi tö caùch laø nhöõng meänh
ñeà toång hôïp tieân nghieäm - coù giaù trò khaùch quan, tuy raèng baát ñònh, coù vai
troø laøm quy taéc cho kinh nghieäm khaû höõu vaø ñöôïc söû duïng thöïc söï trong
vieäc xöû lyù kinh nghieäm moät caùch ñaày may maén nhö laø caùc Nguyeân taéc hoã
trôï khaùm phaù (heuristische)*, tuy ngöôøi ta khoâng theå thöïc hieän moät söï
dieãn dòch sieâu nghieäm veà chuùng ñöôïc, vì söï dieãn dòch khoâng theå coù ñöôïc
ñoái vôùi caùc YÙ nieäm nhö ñaõ chöùng minh tröôùc ñaây.

B692
Trong phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm, ta ñaõ phaân bieät caùc Nguyeân
taéc (Grundsätze) cuûa giaùc tính ra laøm caùc nguyeân taéc naêng ñoäng nhö laø caùc
nguyeân taéc ñôn thuaàn coù tính ñieàu haønh cho tröïc quan vôùi caùc nguyeân taéc
toaùn hoïc coù tính caáu taïo cho tröïc quan. Duø vaäy, trong quan heä vôùi kinh
nghieäm, caùc quy luaät naêng ñoäng noùi treân vaãn coù tính caáu taïo vì chuùng laøm
cho caùc khaùi nieäm coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm vaø neáu khoâng coù
chuùng, kinh nghieäm cuõng khoâng theå coù ñöôïc. [Caùc nguyeân taéc naêng ñoäng
taïo neân khaû theå cho caùc khaùi nieäm nhö nguyeân taéc nhaân quaû vaø coäng ñoàng
töông taùc…]. Ngöôïc laïi, caùc Nguyeân taéc (Prinzipien) cuûa lyù tính khoâng
bao giôø coù tính caáu taïo ñoái vôùi nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm, vì
khoâng coù moät nieäm thöùc töông öùng naøo cuûa caûm naêng coù theå ñöôïc mang
laïi cho chuùng, vaø vì theá, chuùng khoâng theå coù ñoái töôïng naøo in concreto [cuï
theå]. Vaäy baây giôø neáu toâi baùc boû moät söï söû duïng thöôøng nghieäm nhö theá
ñoái vôùi chuùng nhö laø caùc Nguyeân taéc caáu taïo, toâi muoán ñaûm baûo cho chuùng
moät ít giaù trò khaùch quan trong vieäc söû duïng ñieàu haønh nhö theá naøo vaø vieäc
söû duïng aáy coù theå coù yù nghóa gì?

Giaùc tính hình thaønh moät ñoái töôïng cho lyù tính cuõng gioáng nhö caûm
naêng laø ñoái töôïng cho giaùc tính. Taïo ra söï thoáng nhaát cho moïi haønh vi
thöôøng nghieäm coù theå coù cuûa giaùc tính moät caùch coù heä thoáng laø moät coâng
vieäc cuûa lyù tính, gioáng nhö giaùc tính ñaõ noái keát caùi ña taïp cuûa nhöõng hieän
töôïng thoâng qua nhöõng khaùi nieäm vaø döôùi nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm.
Nhöng caùc haønh vi cuûa giaùc tính, neáu khoâng coù caùc nieäm thöùc cuûa caûm
naêng, ñeàu laø baát ñònh [unbestimmt/chöa ñöôïc xaùc ñònh]; cuõng theá, söï thoáng
nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính töï noù cuõng baát ñònh xeùt trong quan heä vôùi caùc

*
Heuristische: xem chuù thích cho B644. (N.D).

710
B693 ñieàu kieän ñeå nhôø ñoù giaùc tính phaûi noái keát nhöõng khaùi nieäm cuûa mình moät
caùch coù heä thoáng, cuõng nhö xeùt veà möùc ñoä maø giaùc tính bieát phaûi ñi bao xa
trong vieäc noái keát naøy. Chæ coù ñieàu laø, maëc duø khoâng moät nieäm thöùc naøo
trong tröïc quan coù theå ñöôïc tìm thaáy cho vieäc thoáng nhaát coù heä thoáng moät
caùch troïn veïn moïi khaùi nieäm cuûa giaùc tính, thì moät caùi TÖÔNG TÖÏ (ein
ANALOGON) cuûa moät nieäm thöùc nhö theá vaãn coù theå vaø phaûi ñöôïc mang
laïi; caùi töông töï aáy laø YÙ nieäm veà caùi toái ña (die Idee des Maximums)
trong vieäc phaân chia vaø vieäc hôïp nhaát nhaän thöùc giaùc tính trong moät
Nguyeân taéc. Vì leõ, caùi lôùn nhaát [caùi Toái ña] vaø caùi troïn veïn tuyeät ñoái (das
Absolutvollständige) ñeàu cho pheùp ñöôïc suy töôûng moät caùch xaùc ñònh, bôûi
moïi ñieàu kieän haïn cheá - mang laïi söï ña taïp baát ñònh - ñeàu bò löôïc boû heát.
Vaäy, YÙ nieäm cuûa lyù tính laø moät caùi Töông Töï vôùi moät nieäm thöùc cuûa caûm
naêng, nhöng vôùi söï khaùc bieät laø: söï aùp duïng caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính
vaøo cho nieäm thöùc cuûa lyù tính [caùi Töông töï] khoâng phaûi laø moät nhaän thöùc
veà baûn thaân ñoái töôïng (nhö trong vieäc aùp duïng caùc phaïm truø vaøo caùc nieäm
thöùc caûm tính cuûa chuùng), traùi laïi, chæ laø moät quy taéc (Regel) hay Nguyeân
taéc cuûa söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa moïi söï söû duïng giaùc tính. Nhöng vì
Nguyeân taéc [cuûa lyù tính] - xaùc laäp moät caùch tieân nghieäm söï thoáng nhaát troïn
veïn cuûa vieäc söû duïng giaùc tính -, cuõng vaãn coù giaù trò cho ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm - tuy chæ moät caùch giaùn tieáp -, do ñoù, caùc Nguyeân taéc cuûa lyù tính
thuaàn tuùy cuõng coù tính thöïc taïi khaùch quan ñoái vôùi ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm, chæ coù ñieàu khoâng phaûi ñeå xaùc ñònh (bestimmen) moät caùi gì ñoù
nôi nhöõng ñoái töôïng, maø chæ bieåu thò phöông phaùp, theo ñoù vieäc söû duïng
trong kinh nghieäm moät caùch thöôøng nghieäm vaø xaùc ñònh cuûa giaùc tính coù
theå nhaát trí troïn veïn vôùi chính noù, baèng caùch giaùc tính phaûi ñöôïc noái keát vôùi
Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát troïn veïn [coù heä thoáng] caøng nhieàu caøng toát
vaø ñöôïc ruùt ra töø Nguyeân taéc aáy.
B694
Toâi goïi taát caû caùc Nguyeân taéc chuû quan khoâng baét nguoàn töø ñaëc tính
cuûa ñoái töôïng maø töø söï quan taâm (Interesse) cuûa lyù tính ñoái vôùi moät söï
hoaøn haûo coù theå coù naøo ñoù cuûa nhaän thöùc veà ñoái töôïng naøy, laø caùc CHAÂM
NGOÂN (MAXIMEN) cuûa lyù tính. Vaäy töùc laø coù caùc Chaâm ngoân cuûa lyù tính
tö bieän chæ döïa treân söï quan taâm tö bieän cuûa lyù tính, maëc duø chuùng coù veû laø
caùc Nguyeân taéc khaùch quan.

Neáu caùc Nguyeân taéc ñôn thuaàn coù tính ñieàu haønh bò xem laø coù tính
caáu taïo, chuùng - baây giôø vôùi tö caùch laø caùc Nguyeân taéc khaùch quan - coù theå
ñoái laäp töông phaûn nhau; nhöng neáu ngöôøi ta xem chuùng ñôn thuaàn nhö laø
caùc Chaâm ngoân, seõ khoâng phaûi laø söï ñoái laäp töông phaûn thöïc söï, maø chæ
ñôn thuaàn laø moät söï quan taâm khaùc cuûa lyù tính taïo ra söï caùch bieät cuûa
phöông caùch [leà loái] tö duy (Denkungsart). Trong thöïc teá, lyù tính chæ coù moät
moái quan taâm duy nhaát vaø söï tranh caõi giöõa caùc Chaâm ngoân cuûa noù chæ laø
moät söï khaùc bieät vaø giôùi haïn laãn nhau giöõa caùc phöông phaùp ñeå thoûa maõn

711
 moái quan taâm naøy.

Beân caïnh ñoù, nôi moät soá ngöôøi söû duïng lyù tính, söï quan taâm coù theå
höôùng nhieàu hôn veà söï ña taïp (döïa theo Nguyeân taéc veà söï dò bieät hoùa);
nhöng nôi caùc ngöôøi khaùc laïi coù söï quan taâm veà söï thoáng nhaát (theo
Nguyeân taéc cuûa söï hoãn hôïp [hay: thoáng hôïp: Aggregation]). Phía naøo cuõng
B695 tin raèng phaùn ñoaùn cuûa hoï sôû dó coù ñöôïc laø töø söï thöùc nhaän (Einsicht) [thaáu
hieåu saâu saéc] veà ñoái töôïng, nhöng [thöïc ra] chæ döïa treân söï tin theo ít hay
nhieàu vaøo moät trong hai nguyeân taéc treân, trong khi khoâng nguyeân taéc naøo
trong caû hai laø ñaët neàn taûng treân caùc cô sôû khaùch quan caû maø chæ döïa treân
söï quan taâm cuûa lyù tính, do ñoù, chuùng coù theå ñöôïc goïi laø caùc Chaâm ngoân
ñuùng hôn laø caùc Nguyeân taéc. Khi toâi nhìn caùc nhaø thoâng thaùi tranh caõi vôùi
nhau veà ñaëc ñieåm [ñeå phaân bieät] caùc gioáng ngöôøi, caùc ñoäng vaät hay thöïc
vaät vaø caû veà khoaùng vaät nöõa, chaúng haïn vôùi lyù do, ngöôøi thì cho raèng coù
nhöõng ñaëc tính daân toäc ñaëc thuø coù cô sôû trong nguoàn goác tieán hoaù, hoaëc coù
caùc söï khaùc nhau raát quyeát ñònh veà maët di truyeàn cuûa caùc gia ñình, caùc
chuûng toäc v.v.., ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi khaùc laïi nhaán maïnh raèng trong vaán
ñeà naøy, Töï nhieân ñaõ taïo ra caùc cô ñòa (Anlagen) hoaøn toaøn gioáng nhau vaø
moïi söï khaùc bieät chæ döïa treân caùc ngaãu nhieân beân ngoaøi; toâi chæ xin pheùp
löu yù ñeán ñaëc tính cuûa ñoái töôïng ñeå hieåu ra raèng ñoái vôùi caû hai phía, ñoái
töôïng coøn nhieàu ñieàu aån taøng saâu hôn laø nhöõng gì hoï [töï cho raèng] coù theå
phaùt bieåu töø söï thöùc nhaän vaøo taän trong baûn tính töï nhieân cuûa ñoái töôïng.
Cuoäc tranh caõi aáy khoâng gì khaùc hôn laø söï quan taâm coù hai maët cuûa lyù tính
trong ñoù moãi beân taâm nieäm hoaëc bò taùc ñoäng bôûi moät maët, do ñoù coù söï dò
bieät trong caùc chaâm ngoân: hoaëc theo chaâm ngoân veà tính ña taïp cuûa Töï
nhieân, hoaëc chaâm ngoân veà tính thoáng nhaát. | Caû hai chaâm ngoân naøy ñeàu coù
theå hôïp nhaát vôùi nhau, nhöng bao laâu chuùng bò xem nhö laø caùc thöùc nhaän
khaùch quan, chuùng khoâng chæ gaây ra söï tranh caõi maø coøn caû caùc trôû ngaïi
chaän ñöùng raát laâu vieäc tìm ra chaân lyù, cho tôùi khi moät phöông tieän [môùi]
ñöôïc tìm ra ñeå hôïp nhaát söï quan taâm ñang bò tranh chaáp naøy laïi vaø laøm
B696 thoûa maõn lyù tính.

Ñaây cuõng chính laø tình hình ñaõ xaûy ra ñoái vôùi khaúng ñònh hay [ñuùng
hôn] vôùi cuoäc luaän chieán veà caùi goïi laø quy luaät do Leibniz phaùt hieän vaø
ñöôïc Bonnet cuûng coá baèng nhieàu tö lieäu xaùc ñaùng, ñoù laø quy luaät veà thang
[tieán hoùa] lieân tuïc cuûa nhöõng vaät thuï taïo. | Quy luaät naøy thöïc ra khoâng
gì khaùc hôn laø moät söï tuaân theo Nguyeân taéc veà söï töông ñoàng [thaân thuoäc]
(Affinität) voán döïa treân moái quan taâm cuûa lyù tính, vì söï quan saùt vaø tri thöùc
veà traät töï cuûa Töï nhieân khoâng theå mang laïi moät khaúng ñònh khaùch quan nhö
theá. Caùc baäc thang cuûa moät thang [tieán hoùa] nhö vaäy - trong chöøng möïc
chieác thang coù theå mang laïi cho ta trong kinh nghieäm - caùch nhau quaù xa,
vaø nhöõng söï khaùc bieät ñöôïc ta töôûng nhaàm laø nhoû laïi laø nhöõng quaõng caùch
raát roäng ôû trong baûn thaân Töï nhieân, khieán cho töø caùc quan saùt aáy (nhaát laø
nôi söï ña taïp quaù lôùn cuûa nhöõng söï vaät, raát deã tìm ra nhöõng söï töông töï vaø
gaàn guûi nhau naøo ñoù), khoâng coù gì cho thaáy caùc baäc thang aáy chính laø caùc yù

712
ñoà cuûa [baûn thaân] Töï nhieân. Nhöng ngöôïc laïi, phöông phaùp ñi tìm traät töï
trong Töï nhieân döïa theo moät Nguyeân taéc nhö vaäy, vaø chaâm ngoân haõy xem
moät traät töï nhö theá, tuy laø baát ñònh, nhöng baát cöù ôû ñaâu, hay trong möùc ñoä
coù theå, ñeàu nhö laø coù cô sôû ngay trong Töï nhieân noùi chuùng, laïi laø moät
Nguyeân taéc ñieàu haønh chính ñaùng vaø ñuùng ñaén cuûa lyù tính; tuy nhieân, vôùi
tö caùch laø moät Nguyeân taéc ñieàu haønh, noù ñi xa hôn raát nhieàu maø khoâng moät
kinh nghieäm hay söï quan saùt naøo coù theå ngang baèng ñöôïc vôùi noù, song
khoâng phaûi ñeå xaùc ñònh moät ñieàu gì maø chæ vaïch ra con ñöôøng cho kinh
nghieäm ñi ñeán söï thoáng nhaát coù heä thoáng.

713
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

14 SÖÛ DUÏNG CAÙC YÙ NIEÄM CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY THEO CAÙCH ÑIEÀU HAØNH

Sieâu hình hoïc tö bieän ñaõ höùa heïn vaø mong muoán nhöõng ñieàu vöôït khoûi khaû naêng cuûa noù.
“Moïi sai laàm vaø aûo töôûng laø do loãi cuûa phaùn ñoaùn chöù khoâng phaûi cuûa baûn thaân giaùc
tính hay lyù tính” (B671). Thaät vaäy, “caùc phaïm truø cuûa giaùc tính khoâng bao giôø löøa phænh
ta, chuùng daãn daét ta ñeán chaân lyù”, coøn caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính tuy coù xu höôùng muoán vöôït
ra khoûi phaïm vi kinh nghieäm, “laø cha ñeû cuûa nhieàu aûo töôûng” nhöng “khoâng phaûi do baûn
thaân yù nieäm maø do caùch söû duïng chuùng” moät caùch sai laàm: thay vì söû duïng chuùng moät
caùch noäi taïi (immanent) töùc trong phaïm vi kinh nghieäm, chuùng ñaõ bò laïm duïng ñeå trôû
thaønh sieâu vieät (transzendent). Noùi caùch khaùc, caùc Nguyeân taéc voán chæ coù tính ñieàu
haønh (regulativ) ñaõ bò ngoä nhaän laø caùc Nguyeân taéc caáu taïo (konsti-tutiv).

Caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính: Linh hoàn, Vuõ truï, Töï do, Thöôïng ñeá laø nhöõng bieåu töôïng bình
thöôøng vaø töï nhieân, nhöõng keát quaû loâ-gíc khoâng theå traùnh khoûi cuûa tö duy. Nhöng keát
quaû loâ-gíc töï nhieân naøy khoâng bieåu thò moät ñoái töôïng coù thaät naøo, maø chæ laø Nguyeân taéc

höôùng daãn cho nhaän thöùc khoa hoïc.

14.1 Lyù tính khoâng bao giôø lieân heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng maø chæ lieân heä tröïc tieáp vôùi giaùc
tính. Baèng caùc YÙ nieäm, lyù tính chæ laøm vieäc vôùi chính mình. Ñieàu naøy aån chöùa nguy
cô gaây ra aûo töôûng nhö ñaõ bieát, nhöng laïi khoâng phaûi laø voâ boå ñoái vôùi muïc ñích muïc
ñích nhaän thöùc. Caùc nhaän thöùc rieâng leû baèng phaïm truø cuûa giaùc tính tuy mang laïi tri
thöùc khaùch quan, nhöng töï chuùng khoâng ñuû söùc mang laïi söï nhaát quaùn coù heä thoáng cuûa
tri thöùc xöùng danh laø khoa hoïc. Ta chæ ñaït ñöôïc söï nhaát quaùn naøy döôùi söï höôùng daãn
cuûa caùc bieåu töôïng veà caùi Toaøn theå tuyeät ñoái, töùc cuûa caùc YÙ nieäm thuaàn lyù. Nhôø caùc yù
nieäm, caùc khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn ñaït ñöôïc trong kinh nghieäm môùi coù ñöôïc tính thoáng
nhaát troïn veïn. Ñoù laø yù nghóa cuûa caâu: “Ñoái töôïng cuûa lyù tính chính laø giaùc tính vaø laø

muïc ñích hoaït ñoäng cuûa giaùc tính. Neáu giaùc tính mang laïi söï thoáng nhaát cho caùi ña
taïp trong ñoái töôïng baèng caùc khaùi nieäm, thì lyù tính mang laïi söï thoáng nhaát cho caùi ña
taïp cuûa caùc khaùi nieäm baèng caùc YÙ nieäm. Lyù tính ñaët ra muïc tieâu toái haäu cho söï thoáng
nhaát “taäp theå” (kollektiv) cho moïi hoaït ñoäng cuûa giaùc tính, trong khi giaùc tính chæ bieát
ñeán söï thoáng nhaát “phaân phoái” (distributiv) hay laø rieâng leû cho töøng nhaän thöùc thöôøng
nghieäm”. (B672).

Söï höôùng daãn cuûa lyù tính nhaèm ñònh höôùng cho giaùc tính ñi theo hai chieàu ngöôïc nhau:

714
 - taïo neân nhaát theå toái cao vaø sô giaûn nhaát cho caùi toaøn theå cuûa caùc quy luaät taát
yeáu.

- mang laïi söï môû roäng toái ña tính ña taïp cuûa moïi hieän töôïng.

Löôùt qua lòch söû phaùt trieån cuûa caùc khoa hoïc, ta deã daøng kieåm chöùng nhaän ñònh treân
ñaây cuûa Kant:

- Trong vaät lyù hoïc, Newton tìm caùch “hôïp nhaát” caùc thaønh töïu rieâng leû treân nhieàu
laõnh vöïc cuûa Kepler, Galilei, Huggens, Guericke vaøo trong cô hoïc lyù thuyeát. ÔÛ theá kyû
20, caùc nhaø vaät lyù tìm caùch quy giaûm söï ña taïp vaøo hai hình thöùc bieåu hieän: khoái
löôïng vaø naêng löôïng, roài hôïp nhaát trong heä thöùc E=mc2 cuûa Einstein vaø ñang muoán
vöôn tôùi caùc moâ hình “sieâu thoáng nhaát” trong vieãn caûnh cuûa vaät lyù lyù thuyeát vaø vaät lyù
haït cô baûn.

- Sinh vaät hoïc muoán quy giaûm moïi quaù trình soáng vaøo moät moâ hình hoùa-sinh coù giaù
trò chung cho moïi loaøi sinh vaät (ñoäng vaät vaø thöïc vaät).

- Taâm lyù hoïc luoân tìm kieám caùc yeáu toá phoå bieán nhaát ñeå quy moïi hieän töôïng taâm lyù
vaøo caùc ñoäng löïc cô baûn ñeå thoáng nhaát nôi nhaân caùch cuûa con ngöôøi.

- Caùc khoa hoïc xaõ hoäi vaø kinh teá hoïc tìm caùch quy giaûm moïi hieän töôïng xaõ hoäi vaøo
caùc khaùi nieäm vaø ñoäng löïc cô baûn, chaúng haïn quy luaät: “söï töông öùng giöõa cô sôû haï
taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng”, quy luaät “cung-caàu” hay quy luaät “giaûm thieåu tính
phöùc taïp” (Luhmann) v.v..

Beân caïnh caùc moân hoïc thöôøng nghieäm bao giôø cuõng hình thaønh caùc boä phaän nghieân
cöùu lyù thuyeát, ñoù chính laø bieåu hieän xu höôùng quy giaûm, “kieäm öôùc” phuø hôïp vôùi YÙ nieäm
veà tính nhaát theå toái cao. Ñoàng thôøi ôû maët khaùc, caùc khoa hoïc laïi khoâng ngöøng noã löïc
phaùt hieän caùc hieän töôïng môùi trong töï nhieân vaø xaõ hoäi. Khoâng chæ coi troïng söï thoáng
nhaát coù heä thoáng - coøn goïi laø tính giaûn dò vaø trang nhaõ cuûa caùc lyù thuyeát -, caùc khoa hoïc
luoân höôùng tôùi söï phong phuù ñaày dò bieät cuûa moïi ñoái töôïng nhaän thöùc.

14.2 Hai khuynh höôùng nghieân cöùu treân xuaát phaùt töø caùc Nguyeân taéc neàn taûng cuûa lyù tính.
Ñi tìm söï thoáng nhaát, lyù tính döïa treân Nguyeân taéc sieâu nghieäm veà söï ñoàng tính (ñoàng
loaïi) (Homogenität) cuûa caùi ña taïp; ñi tìm söï phong phuù toái ña, döïa treân Nguyeân taéc veà
söï dò bieät vaø caù bieät hoùa. Caû hai Nguyeân taéc hay quy luaät naøy, theo Kant, ñaõ ñöôïc trieát
hoïc coå truyeàn nhaän ra khi neâu caùc chaâm ngoân: “khoâng neân gia taêng moät caùch khoâng

caàn thieát soá löôïng caùc Nguyeân taéc cô baûn” (entia praeter necessitatem non esse
multiplicanda) vaø “khoâng neân quy giaûm söï ña taïp cuûa söï vaät moät caùch voâ côù”
(entium varietates non temere esse minuendas) (B680-684).

715
Hai ñònh höôùng vöøa ñoái laäp nhau vöøa boå sung cho nhau, khoâng neân coù söï tranh caõi
phieán dieän nhö khoâng hieám laàn ñaõ xaûy ra giöõa caùc nhaø khoa hoïc.

Toùm laïi, theo Kant, tính thoáng nhaát, tính ña daïng - vaø theâm Nguyeân taéc thöù ba nöõa:

tính lieân tuïc trong töï nhieân vaø xaõ hoäi - laø caùc yù nieäm cuûa lyù tính; chuùng khoâng theå ñöôïc
ruùt ra moät caùch ñôn giaûn töø baûn thaân giaùc tính voán bò haïn cheá trong phaïm vi kinh
nghieäm rieâng leû maø phaûi töø caùi nhìn bao quaùt cuûa moät “chaân trôøi” (Horizont) (B686)
do lyù tính mang laïi. Tuy nhieân, lyù tính chæ ñoøi hoûi, ñònh höôùng, coå vuõ nghieân cöùu
(heuristisch) chöù khoâng theå laøm thay cho giaùc tính. Lyù tính khoâng mang laïi caùc giaûi
phaùp “sieâu nhieân”, noù chæ chaép caùnh cho giaùc tính. (“giöông caùnh bay cao” - B619 - laø
chöõ “bay böôùm” duy nhaát maø Kant töï cho pheùp mình duøng trong caû quyeån saùch khoâ
khan vaø naëng neà naøy. Moät caâu noùi “thô moäng” hieám hoi khaùc laø ôû gaàn cuoái saùch: “...
cuoái cuøng roài chuùng ta cuõng seõ tìm ñeán vôùi Sieâu hình hoïc nhö trôû laïi vôùi ngöôøi tình cuõ
ñaõ chia tay” - B878 -!).

Caùc yù nieäm vöøa löu yù ta luoân phaûi yù thöùc veà tính höõu haïn cuûa moïi nhaän thöùc ñaõ ñaït
ñöôïc, vöøa veà tính voâ taän cuûa coâng cuoäc tìm toøi khoâng bao giôø keát thuùc.

716
B697
VEÀ MUÏC ÑÍCH [CÖÙU CAÙNH] TOÁI HAÄU CUÛA PHEÙP BIEÄN
CHÖÙNG TÖÏ NHIEÂN TRONG LYÙ TÍNH CON NGÖÔØI

Caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy töï chuùng khoâng bao giôø coù theå coù
tính bieän chöùng maø chæ ñôn thuaàn vieäc laïm duïng chuùng môùi laø ñieàu duy
nhaát laøm cho - töø caùc YÙ nieäm aáy - moät aûo töôïng löøa bòp naûy sinh ra cho ta,
bôûi vì chuùng ñeàu ñöôïc ñaët ra cho ta (aufgegeben) thoâng qua baûn tính töï
nhieân cuûa lyù tính chuùng ta, vaø toøa aùn toái cao naøy ñoái vôùi moïi quyeàn haïn vaø
yeâu saùch cuûa söï tö bieän cuûa ta khoâng theå töï mình laïi chöùa ñöïng caùc söï löøa
doái vaø nhaàm laãn nguyeân thuûy ñöôïc. Vì theá, coù leõ caùc YÙ nieäm voán coù söï quy
ñònh toát ñeïp vaø hôïp muïc ñích ngay trong toá chaát töï nhieân (Naturanlage) cuûa
lyù tính chuùng ta. Theá nhöng, nhö vaãn thöôøng xaûy ra, ñaùm ñoâng caùc nhaø
nguïy bieän luoân lôùn tieáng la loái veà söï thieáu chaët cheõ vaø caùc maâu thuaãn [cuûa
lyù tính], khinh thöôøng nhaø cai trò naøy, trong khi keá hoaïch saâu xa nhaát cuûa
nhaø cai trò thì hoï khoâng ñuû söùc thaâm nhaäp vaøo ñöôïc, trong khi ñuùng ra hoï
phaûi bieát ôn caùc aûnh höôûng toát ñeïp [cuûa lyù tính] nhôø ñoù, baûn thaân söï toàn taïi
vaø caû söï ñaøo taïo cuûa hoï ñaõ cho pheùp hoï coù khaû naêng chæ trích vaø leân aùn lyù
tính.

Ngöôøi ta khoâng theå söû duïng moät khaùi nieäm tieân nghieäm vôùi söï xaùc tín
neáu tröôùc ñoù khoâng laøm ñöôïc coâng vieäc dieãn dòch sieâu nghieäm veà noù. [veà
“dieãn dòch”, xem B117...]. Caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy tuy khoâng cho
pheùp moät söï dieãn dòch gioáng nhö phöông caùch dieãn dòch caùc phaïm truø [cuûa
giaùc tính], nhöng neáu caùc YÙ nieäm ít ra cuõng coù ít nhieàu tính giaù trò khaùch
B698 quan - duø chæ laø baát ñònh - chöù khoâng phaûi laø caùc vaät-tö töôûng troáng roãng,
ñôn thuaàn (entia rationis ratiocinantis), moät söï dieãn dòch veà chuùng phaûi
coù theå coù ñöôïc, vôùi ñieàu kieän söï dieãn dòch aáy khaùc xa vôùi söï dieãn dòch maø
ngöôøi ta ñaõ coù theå tieán haønh vôùi caùc phaïm truø. Vieäc dieãn dòch veà caùc YÙ
nieäm laø phaàn keát thuùc coâng cuoäc pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy, vaø baây giôø
ta thöû laøm coâng vieäc aáy.

Coù moät söï khaùc nhau lôùn giöõa caùi gì ñöôïc mang laïi cho lyù tính cuûa toâi
nhö moät Ñoái töôïng theo nghóa tuyeät ñoái (schlechthin) [coù thöïc] hay chæ nhö
moät Ñoái töôïng trong YÙ nieäm. Trong tröôøng hôïp tröôùc, nhöõng khaùi nieäm cuûa
toâi nhaém vaøo vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng; trong tröôøng hôïp sau, noù thöïc söï chæ
laø moät Nieäm thöùc (ein Schema) maø khoâng coù moät ñoái töôïng naøo - duø laø
giaû thieát - quan heä tröïc tieáp vôùi Nieäm thöùc aáy caû -, vaø chæ ñöôïc duøng ñeå
hình dung nhöõng ñoái töôïng khaùc, nhôø vaøo moái quan heä vôùi YÙ nieäm naøy
trong tính thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa noù, do ñoù, laø hình dung moät caùch
giaùn tieáp. Cho neân, toâi noùi, khaùi nieäm veà moät Trí tueä toái cao laø moät YÙ
nieäm ñôn thuaàn, töùc laø, thöïc taïi khaùch quan cuûa khaùi nieäm naøy khoâng ôû choã
noù coù quan heä tröïc tieáp vôùi moät ñoái töôïng (vì trong yù nghóa ñoù, ta aét khoâng
theå bieän minh tính giaù trò khaùch quan cuûa noù), traùi laïi, noù chæ laø moät Nieäm

717
 thöùc ñöôïc saép xeáp theo caùc ñieàu kieän cuûa söï thoáng nhaát thuaàn lyù toái ña cho
khaùi nieäm veà moät söï vaät noùi chung, chæ ñöôïc duøng ñeå duy trì söï thoáng nhaát
coù heä thoáng toái ña trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù tính chuùng ta,
baèng caùch ngöôøi ta daãn xuaát ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm ra töø ñoái töôïng
töôûng töôïng cuûa YÙ nieäm naøy nhö laø töø cô sôû hay laø nguyeân nhaân cuûa noù.
Chaúng haïn, ñoù laø tröôøng hôïp ta baûo raèng, nhöõng söï vaät cuûa theá giôùi phaûi
ñöôïc xem nhö theå (als ob) chuùng coù ñöôïc söï toàn taïi laø töø moät Trí tueä toái
cao. Baèng caùch ñoù, YÙ nieäm thöïc ra chæ laø moät khaùi nieäm hoã trôï khaùm phaù
(heuristisch) chöù khoâng phaûi laø tröïc tieáp (ostensiv) [ruùt ra töø tröïc quan veà
ñoái töôïng]; vaø khoâng cho thaáy moät ñoái töôïng ñöôïc caáu taïo ra sao [coù nhöõng
B699 thuoäc tính gì]; maø chæ cho thaáy chuùng ta, döôùi söï höôùng daãn cuûa khaùi nieäm
aáy, phaûi laøm nhö theá naøo ñeå ñi tìm ñaëc ñieåm [caáu taïo] vaø söï noái keát cuûa
nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm noùi chung. Baây giôø, neáu ngöôøi ta coù theå
chæ ra ñöôïc raèng, maëc duø caû ba loaïi YÙ nieäm sieâu nghieäm (taâm lyù hoïc, vuõ truï
hoïc vaø thaàn hoïc) khoâng quan heä tröïc tieáp vôùi moät ñoái töôïng töông öùng naøo
cuõng nhö vôùi tính quy ñònh [caùc thuoäc tính] cuûa ñoái töôïng aáy, song chuùng
vaãn daãn moïi quy luaät cuûa vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù tính - döôùi
tieàn ñeà cuûa moät ñoái töôïng nhö theá trong YÙ nieäm - ñeán söï thoáng nhaát coù heä
thoáng vaø bao giôø cuõng môû roäng chöù khoâng theå ñi ngöôïc laïi nhaän thöùc
thöôøng nghieäm: ñaáy chæ laø moät Chaâm ngoân taát yeáu cuûa lyù tính ñöôïc tieán
haønh ñuùng theo caùc YÙ nieäm noùi treân. Vaø ñoù cuõng chính laø söï DIEÃN DÒCH
SIEÂU NGHIEÄM veà moïi YÙ nieäm cuûa lyù tính tö bieän, khoâng phaûi nhö laø veà
caùc Nguyeân taéc caáu taïo nhaèm môû roäng nhaän thöùc cuûa ta ñoái vôùi nhieàu ñoái
töôïng hôn laø nhöõng gì kinh nghieäm coù theå mang laïi, maø chæ nhö laø veà caùc
Nguyeân taéc ñieàu haønh höôùng tôùi söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa caùi ña taïp
trong nhaän thöùc thöôøng nghieäm noùi chung, qua ñoù, nhaän thöùc thöôøng
nghieäm - trong khuoân khoå caùc ranh giôùi cuûa chính mình - ñöôïc phong phuù
hôn vaø ñöôïc ñieàu chænh toát hôn laø khi chæ thoâng qua vieäc söû duïng ñôn thuaàn
caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính khoâng coù [söï höôùng daãn] cuûa caùc YÙ nieäm
naøy.

B700 Toâi xin laøm roõ hôn nhö sau: theo söï höôùng daãn cuûa caùc YÙ nieäm noùi
treân nhö laø caùc Nguyeân taéc [ñieàu haønh], chuùng ta coù theå:

1. (trong Taâm lyù hoïc) noái keát moïi hieän töôïng, haønh vi vaø caûm thuï cuûa taâm
thöùc chuùng ta döïa theo manh moái (Leitfaden) cuûa kinh nghieäm beân
trong nhö theå (als ob) taâm thöùc laø moät Baûn theå ñôn thuaàn [ñôn toá], laø
thöôøng toàn (ít nhaát trong ñôøi soáng hieän taïi) vôùi tính ñoàng nhaát veà nhaân
caùch, trong khi nhöõng traïng thaùi cuûa noù - nhöõng traïng thaùi cuûa thaân xaùc
chæ nhö laø nhöõng ñieàu kieän beân ngoaøi cuõng thuoäc veà nhöõng traïng thaùi
naøy - ñeàu lieân tuïc thay ñoåi.

2. (trong Vuõ truï hoïc), chuùng ta phaûi truy tìm nhöõng ñieàu kieän cuûa nhöõng
hieän töôïng töï nhieân - beân trong cuõng nhö beân ngoaøi - trong moät cuoäc
nghieân cöùu khoâng keát thuùc troïn veïn ôû ñaâu caû, nhö theå chuùng töï mình laø

718
 voâ taän vaø khoâng phaûi laø moät maét xích ñaàu tieân vaø toái cao, duø khoâng
phaûi vì theá maø phuû nhaän caùc nguyeân nhaân ñaàu tieân ñôn thuaàn khaû nieäm
ôû beân ngoaøi moïi hieän töôïng, nhöng laïi khoâng bao giôø ñöôïc pheùp ñöa
caùc nguyeân nhaân naøy vaøo trong söï noái keát giöõa caùc söï giaûi thích veà töï
nhieân, bôûi leõ ta khoâng heà nhaän bieát ñöôïc chuùng.

3. Vaø sau cuøng, (trong quan heä vôùi Thaàn hoïc), ta phaûi xem taát caû nhöõng gì
luoân thuoäc veà söï noái keát cuûa kinh nghieäm khaû höõu nhö theå taïo neân moät
söï thoáng nhaát tuyeät ñoái nhöng hoaøn toaøn phuï thuoäc vaø luoân coù-ñieàu
kieän vì vaãn coøn naèm trong theá giôùi caûm tính, song ñoàng thôøi nhö theå
caùi toång theå (der Inbegriff) moïi hieän töôïng naøy (töùc baûn thaân theá giôùi
caûm tính) coù moät Nguyeân nhaân duy nhaát - toái cao vaø töï tuùc-töï maõn ôû
beân ngoaøi phaïm vi cuûa chuùng, ñoù laø moät Lyù tính haàu nhö ñoäc laäp,
nguyeân thuûy vaø saùng taïo. | Chuùng ta ñaët taát caû moïi söï söû duïng thöôøng
B701 nghieäm cuûa lyù tính chuùng ta trong söï môû roäng toái ña cuûa noù vaøo trong
moái quan heä vôùi Lyù tính [nguyeân thuûy] aáy, nhö theå baûn thaân moïi ñoái
töôïng ñeàu baét nguoàn töø Nguyeân maãu naøy cuûa moïi lyù tính, töùc laø: chuùng
ta khoâng daãn xuaát nhöõng hieän töôïng beân trong cuûa linh hoàn töø moät Baûn
theå tö duy ñôn thuaàn [coù thaät naøo], maø töø YÙ nieäm [ñieàu haønh] veà moät
Höõu theå ñôn thuaàn; khoâng daãn xuaát traät töï cuûa theá giôùi vaø söï thoáng nhaát
coù heä thoáng cuûa theá giôùi töø moät Trí tueä toái cao, maø traùi laïi, töø YÙ nieäm
veà moät Nguyeân nhaân saùng suoát toái cao, lyù tính ruùt ra caùc quy luaät maø lyù
tính coù theå söû duïng ñeå thoûa maõn moät caùch toát nhaát cho chính noù trong
khi noái keát nhöõng nguyeân nhaân cho nhöõng keát quaû trong theá giôùi hieän
töôïng.

[Hieåu nhö vaäy thì] khoâng coù gì ngaên caûn ta giaû ñònh caùc YÙ nieäm naøy
nhö laø khaùch quan vaø toàn taïi thöïc (hypostatisch), chæ ngoaïi tröø caùc YÙ nieäm
vuõ truï hoïc, laø nôi lyù tính seõ gaëp phaûi moät Nghòch lyù (Antinomie) neáu muoán
thöïc hieän caùc YÙ nieäm naøy (trong khi caùc YÙ nieäm taâm lyù hoïc vaø thaàn hoïc
khoâng chöùa ñöïng Nghòch lyù nhö vaäy). Vì trong chuùng khoâng coù maâu thuaãn,
neân naøo coù ai coù theå tranh caõi vôùi chuùng ta veà tính thöïc taïi khaùch quan cuûa
chuùng, bôûi hoï khoâng bieát gì veà khaû theå cuûa chuùng ñeå phuû nhaän cuõng nhö ta
khoâng coù cô sôû naøo ñeå khaúng ñònh caû!. Duø vaäy, ñeå giaû ñònh moät ñieàu gì thì
vaãn chöa ñuû neáu chæ döïa vaøo vieäc khoâng gaëp trôû ngaïi tích cöïc naøo, vaø ta
vaãn khoâng ñöôïc pheùp xem nhöõng vaät-tö duy [Gedankenwesen] vöôït khoûi
moïi khaùi nieäm cuûa ta, - duø khoâng coù maâu thuaãn - nhö laø nhöõng ñoái töôïng
hieän thöïc vaø ñöôïc xaùc ñònh, neáu chæ döïa vaøo söï ñaûm baûo ñôn thuaàn cuûa lyù
tính tö bieän raát muoán hoaøn taát coâng vieäc cuûa noù. Vì vaäy, chuùng khoâng theå
ñöôïc giaû ñònh moät caùch töï thaân (an sich selbst), traùi laïi, chæ coù tính thöïc taïi
(Realität)* cuûa chuùng laø coù giaù trò nhö laø tính thöïc taïi cuûa moät Nieäm thöùc

*
Tính thöïc taïi (Realität):ñieàu ñöôïc khaúng ñònh trong moät khaùi nieäm hay trong phaùn ñoaùn, chöù
khoâng phaûi söï toàn taïi (Dasein, Existenz) hieän thöïc. Xem laïi caùc chuù thích cuûa ngöôøi dòch cho B630,
B632. (N.D).

719
 cuûa Nguyeân taéc ñieàu haønh veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa moïi nhaän thöùc
veà töï nhieân, do ñoù, chuùng ñöôïc laáy laøm neàn taûng nhö laø nhöõng caùi Töông
B702 töï (Analoga) cuûa nhöõng söï vaät hieän thöïc, chöù khoâng phaûi nhö nhöõng söï vaät
toàn taïi töï thaân. Ñoái vôùi ñoái töôïng cuûa YÙ nieäm, ta thuû tieâu heát moïi ñieàu kieän
haïn cheá khaùi nieäm [thöôøng nghieäm] cuûa giaùc tính chuùng ta, nhöng chính
caùc ñieàu kieän naøy môùi laø nhöõng caùi duy nhaát laøm cho ta coù theå coù ñöôïc moät
khaùi nieäm xaùc ñònh veà moät söï vaät [coù thaät] naøo ñoù. Vaø baây giôø ta suy
töôûng moät caùi gì ñoù maø ta khoâng heà coù khaùi nieäm naøo veà töï thaân noù caû,
nhöng ta vaãn suy töôûng noù nhö laø coù moät moái quan heä vôùi caùi toång theå
(Inbegriff) cuûa moïi hieän töôïng, töông töï (analogisch) vôùi caùi trong ñoù
nhöõng hieän töôïng quan heä vôùi nhau.

Theo ñoù, khi ta giaû ñònh nhöõng höõu theå coù tính yù nieäm naøy (idealische
Wesen), ta khoâng thöïc söï môû roäng nhaän thöùc cuûa ta ra beân ngoaøi nhöõng ñoái
töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu, maø chæ môû roäng söï thoáng nhaát thöôøng
nghieäm cuûa kinh nghieäm thoâng qua söï thoáng nhaát coù heä thoáng [cuûa lyù tính]
maø yù nieäm ñaõ mang laïi Nieäm thöùc cho ta; do ñoù, YÙ nieäm khoâng coù giaù trò
nhö laø Nguyeân taéc caáu taïo maø chæ ñôn thuaàn nhö laø Nguyeân taéc ñieàu haønh.
Vì raèng, khi ta thieát ñònh moät söï vaät, moät caùi gì ñoù hay moät höõu theå hieän
thöïc töông öùng vôùi YÙ nieäm; ñieàu aáy khoâng coù nghóa laø ta muoán môû roäng
nhaän thöùc cuûa ta veà nhöõng söï vaät baèng caùc khaùi nieäm sieâu vieät, bôûi höõu theå
naøy chæ ñöôïc ñaët laøm neàn taûng ôû trong YÙ nieäm chöù khoâng phaûi töï thaân, do
ñoù, chæ dieãn taû veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng, coù nhieäm vuï laøm sôïi daây
B703 höôùng daãn cho vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù tính, chöù ta khoâng heà
tìm caùch phaùt hieän caùi gì laø Nguyeân nhaân cuûa söï thoáng nhaát naøy hay ñaâu laø
thuoäc tính cuûa moät höõu theå nhö vaäy ñeå söï thoáng nhaát naøy döïa vaøo nhö döïa
vaøo Nguyeân nhaân.

Vì theá, khaùi nieäm sieâu nghieäm vaø duy nhaát ñöôïc xaùc ñònh maø lyù tính
ñôn thuaàn tö bieän mang laïi cho ta laø khaùi nieäm veà Thöôïng ñeá vaø khaùi nieäm
naøy chæ coù theå ñöôïc hieåu theo nghóa chính xaùc nhaát theo kieåu Thöôïng ñeá
luaän (deistisch); töùc laø, lyù tính khoâng heà mang laïi giaù trò khaùch quan cho
moät khaùi nieäm nhö vaäy, maø chæ cho ta YÙ nieäm veà moät Caùi gì, ñeå treân ñoù
moïi tính thöïc taïi thöôøng nghieäm ñaët cô sôû cho söï thoáng nhaát toái cao vaø taát
yeáu cuûa chuùng; vaø döïa theo söï töông töï (Analogie) vôùi moät Baûn theå hieän
thöïc, ta coù theå suy töôûng veà Höõu theå naøy khoâng baèng caùch naøo khaùc hôn
nhö laø Nguyeân nhaân cuûa moïi söï vaät vaän haønh theo ñuùng nhöõng quy luaät
cuûa lyù tính, trong chöøng möïc ta suy töôûng veà Höõu theå aáy nhö veà moät ñoái
töôïng caù bieät [caù vò] vaø neân vöøa loøng vôùi YÙ nieäm ñôn thuaàn nhö theá cuûa
Nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính, ñoàng thôøi gaït boû vieäc hoaøn taát moïi ñieàu
kieän cuûa tö duy voán vöôït quaù giaùc tính cuûa con ngöôøi, [vì ñoù laø] moät vieäc
laøm khoâng theå töông hôïp vôùi muïc ñích ñöa laïi moät söï thoáng nhaát coù heä
thoáng vaø hoaøn haûo trong lyù tính chuùng ta, moät söï thoáng nhaát voán khoâng bò
lyù tính ñaët ra giôùi haïn naøo caû.

720
 Do ñoù xaûy ra tình hình laø: khi toâi giaû ñònh moät Höõu theå thaàn linh
[Thöôïng ñeá], toâi khoâng coù khaùi nieäm naøo veà khaû theå beân trong cuûa söï hoaøn
haûo toái cao laãn veà söï taát yeáu cuûa söï toàn taïi cuûa Höõu theå aáy, nhöng trong
tröôøng hôïp naøy, ñieàu toâi coù theå thoûa öùng ñöôïc laø coù caâu traû lôøi cho moïi caâu
B704 hoûi lieân quan ñeán caùi baát taát vaø hoaøn toaøn thoûa maõn ñöôïc lyù tính trong quan
heä vôùi söï thoáng nhaát toái ña caàn phaûi tìm kieám trong söï söû duïng thöôøng
nghieäm cuûa noù, nhöng khoâng theå thoûa maõn lyù tính trong quan heä vôùi [vieäc
chöùng minh söï toàn taïi hieän thöïc cuûa] tieàn ñeà naøy; ñieàu treân ñaây chöùng minh
raèng: chính söï quan taâm tö bieän cuûa lyù tính chöù khoâng phaûi söï thöùc
nhaän thaáu suoát (Einsicht) cuûa noù ñaõ cho lyù tính coù quyeàn chính ñaùng laø,
xuaát phaùt töø moät ñieåm naèm raát xa beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa noù ñeå töø ñoù,
lyù tính xem xeùt nhöõng ñoái töôïng cuûa noù trong moät Toaøn boä hoaøn chænh
troïn veïn.

ÔÛ ñaây cho thaáy moät söï khaùc nhau cuûa phöông caùch tö duy trong
cuøng moät tieàn ñeà; söï khaùc nhau naøy khaù teá nhò nhöng laïi coù taàm quan
troïng lôùn trong Trieát hoïc-sieâu nghieäm. Toâi coù theå coù cô sôû khaù ñaày ñuû ñeå
giaû ñònh ñieàu gì ñaáy moät caùch töông ñoái (latinh: suppositio relativa),
nhöng laïi khoâng coù quyeàn giaû ñònh noù moät caùch tuyeät ñoái (latinh:
suppositio absoluta). Söï phaân bieät naøy laø ñuùng khi ñôn thuaàn baøn veà moät
Nguyeân taéc ñieàu haønh, vì tuy ta nhaän thöùc söï taát yeáu töï thaân [cuûa giaû ñònh]
nhöng khoâng nhaän thöùc ñöôïc nguoàn goác cuûa söï taát yeáu aáy, vaø ta giaû ñònh
moät Nguyeân nhaân toái cao chæ ñôn thuaàn nhaèm muïc ñích suy töôûng tính phoå
bieán cuûa nguyeân taéc moät caùch xaùc ñònh hôn, chaúng haïn ñoù laø khi toâi suy
töôûng moät Höõu theå nhö laø ñang toàn taïi töông öùng vôùi moät YÙ nieäm sieâu
nghieäm, duø chæ laø moät YÙ nieäm suoâng. Trong tröôøng hôïp naøy, toâi khoâng bao
giôø coù theå giaû ñònh söï toàn taïi töï thaân cuûa söï vaät, bôûi khoâng moät khaùi nieäm
naøo - voán laø caùi giuùp toâi coù theå suy töôûng moät ñoái töôïng moät caùch xaùc ñònh
- ñaït ñöôïc ñeán söï toàn taïi aáy, vaø caùc ñieàu kieän cho tính giaù trò khaùch quan
B705 cuûa caùc khaùi nieäm cuûa toâi ñeàu bò loaïi tröø bôûi chính baûn thaân YÙ nieäm.
Nhöõng khaùi nieäm veà tính thöïc taïi, baûn theå, tính nhaân quaû, keå caû khaùi nieäm
veà söï taát yeáu trong toàn taïi ñeàu khoâng coù yù nghóa ñeå xaùc ñònh ñöôïc moät ñoái
töôïng naøo caû, ngoaïi tröø vieäc söû duïng chuùng ñeå laøm cho nhaän thöùc thöôøng
nghieäm veà moät ñoái töôïng coù theå coù ñöôïc. Caùc khaùi nieäm aáy coù theå ñöôïc
duøng ñeå giaûi thích khaû theå cuûa nhöõng söï vaät ôû beân trong theá giôùi caûm tính,
chöù khoâng ñeå giaûi thích khaû theå cuûa baûn thaân Toaøn boä theá giôùi
(Weltganze), vì cô sôû giaûi thích naøy phaûi naèm beân ngoaøi theá giôùi, do ñoù,
khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu. Tuy nhieân, toâi vaãn
coù theå giaû ñònh moät Höõu theå baát khaû tri (unbegreifliches Wesen) nhö theá -
nhö ñoái töôïng cuûa moät YÙ nieäm ñôn thuaàn - coù moái quan heä vôùi theá giôùi
caûm tính, duø toâi khoâng theå giaû ñònh söï toàn taïi töï thaân cuûa Höõu theå aáy. Vì,
neáu moät YÙ nieäm (ñaây laø YÙ nieäm veà söï thoáng nhaát troïn veïn vaø coù heä thoáng
maø toâi seõ noùi roõ hôn sau ñaây) laøm neàn taûng cho vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm toái ña cuûa lyù tính toâi, thì tuy töï thaân noù khoâng bao giôø coù theå ñöôïc

721
 dieãn taû troïn veïn ôû trong kinh nghieäm, nhöng laïi heát söùc thieát yeáu ñeå ñöa söï
thoáng nhaát thöôøng nghieäm ñeán gaàn moät ñoä cao toái ña coù theå coù ñöôïc, toâi
khoâng chæ coù quyeàn maø coøn buoäc phaûi hieän thöïc hoùa (realisieren) YÙ nieäm
naøy, töùc laø thieát ñònh cho noù moät ñoái töôïng hieän thöïc, tuy nhieân vaãn chæ
nhö laø moät Caùi gì noùi chung maø toâi khoâng bieát gì veà töï thaân noù, song laïi
gaùn cho noù - nhö gaùn cho moät cô sôû cuûa söï thoáng nhaát coù heä thoáng noùi treân
- caùc thuoäc tính töông töï nhö caùc thuoäc tính cuûa nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc
tính trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm. Do ñoù, döïa theo söï töông töï vôùi
caùc thöïc taïi trong theá giôùi, vôùi caùc baûn theå, tính nhaân quaû vaø söï taát yeáu, toâi
suy töôûng veà moät Höõu theå chieám höõu taát caû caùc ñieàu aáy trong söï hoaøn haûo
cao nhaát; vaø, vì YÙ nieäm naøy chæ ñôn thuaàn döïa treân lyù tính cuûa toâi, toâi cuõng
coù theå suy töôûng Höõu theå naøy nhö laø Lyù tính ñoäc laäp töï taïi (selbständige
Vernunft) laøm Nguyeân nhaân cuûa Toaøn boä theá giôùi [hoaït ñoäng] thoâng qua
caùc YÙ nieäm veà söï haøi hoøa vaø thoáng nhaát toái ña. | Khi suy töôûng nhö vaäy, toâi
B706 vöùt boû heát moïi ñieàu kieän haïn cheá YÙ nieäm chæ nhaèm muïc ñích duy nhaát laø,
döôùi söï che chôû cuûa moät nguyeân nhaân nguyeân thuûy nhö vaäy, laøm cho söï
thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa caùi ña taïp trong toaøn boä theá giôùi vaø nhôø ñoù, laøm
cho söï söû duïng lyù tính thöôøng nghieäm ôû möùc toái ña coù theå coù ñöôïc, baèng
caùch toâi xem moïi söï noái keát nhö theå laø caùc söï an baøi cuûa moät Lyù tính toái
cao, coøn lyù tính cuûa chuùng ta laø moät baûn sao môø nhaït. Trong tröôøng hôïp ñoù,
toâi suy töôûng Höõu theå toái cao naøy toaøn baèng nhöõng khaùi nieäm ñuùng ra chæ
ñöôïc söû duïng trong theá giôùi caûm tính, nhöng vì toâi khoâng söû duïng tieàn ñeà
sieâu nghieäm naøy trong vieäc gì khaùc hôn laø söï söû duïng töông ñoái, töùc laø tieàn
ñeà aáy coù nhieäm vuï mang laïi caùi cô chaát cho söï thoáng nhaát thöôøng nghieäm
toái ña coù theå coù ñöôïc, neân toâi ñöôïc pheùp suy töôûng moät Höõu theå - maø toâi
phaân bieät haún vôùi theá giôùi - hoaøn toaøn thoâng qua nhöõng thuoäc tính voán chæ
thuoäc veà theá giôùi caûm tính. Vì toâi khoâng heà ñoøi hoûi vaø cuõng khoâng coù
quyeàn ñoøi hoûi phaûi nhaän thöùc ñöôïc ñoái töôïng naøy cuûa YÙ nieäm cuûa toâi
ñuùng theo nhö töï thaân noù, bôûi toâi khoâng coù khaùi nieäm naøo veà ñieàu naøy; vaø
ngay baûn thaân caùc khaùi nieäm veà thöïc taïi, baûn theå, tính nhaân quaû, vaø caû veà
söï taát yeáu trong toàn taïi ñeàu maát heát moïi yù nghóa vaø chæ coøn laø caùc tieâu ñeà
troáng roãng ñoái vôùi caùc khaùi nieäm khoâng coù noäi dung naøo, neáu toâi lieàu lónh
duøng chuùng ôû beân ngoaøi laõnh vöïc caùc giaùc quan. Toâi chæ suy töôûng veà moái
töông quan giöõa moät Höõu theå maø toâi hoaøn toaøn khoâng nhaän thöùc ñöôïc veà
maët töï thaân vôùi söï thoáng nhaát coù heä thoáng toái ña veà toaøn boä theá giôùi, vaø chæ
nhaèm bieán noù thaønh Nieäm thöùc cuûa Nguyeân taéc ñieàu haønh cho söï söû duïng
thöôøng nghieäm toái ña coù theå coù ñöôïc cuûa lyù tính toâi.
B707
Neáu nhìn vaøo ñoái töôïng sieâu nghieäm cuûa YÙ nieäm cuûa chuùng ta, ta
thaáy raèng khoâng theå giaû ñònh tieân quyeát tính hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa
noù döïa theo caùc khaùi nieäm veà Thöïc taïi (Realität), Baûn theå, tính nhaân quaû
v.v.. moät caùch töï thaân, vì caùc khaùi nieäm naøy khoâng coù söï aùp duïng toái thieåu
naøo ñoái vôùi caùi gì hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi theá giôùi caûm tính. Cho neân, söï
giaû ñònh cuûa lyù tính veà moät Höõu theå toái cao, nhö laø Nguyeân nhaân toái haäu,

722
 chæ ñöôïc suy töôûng ñôn thuaàn töông ñoái, vì lôïi ích cuûa söï thoáng nhaát coù heä
thoáng cuûa theá giôùi caûm tính, vaø laø moät Caùi gì ñoù ñôn thuaàn ôû trong YÙ nieäm
maø ta khoâng heà bieát töï thaân noù nhö theá naøo. Qua ñaây cuõng giaûi thích ñöôïc
lyù do, töø ñaâu ta laïi caàn coù YÙ nieäm veà moät Höõu theå nguyeân thuûy taát yeáu töï
thaân trong quan heä vôùi nhöõng gì toàn taïi ñöôïc mang laïi cho caùc giaùc quan,
nhöng khoâng bao giôø coù theå coù khaùi nieäm toái thieåu naøo [coù hieåu bieát gì] veà
chính Höõu theå aáy vaø veà söï taát yeáu tuyeät ñoái cuûa noù.

Ñeán ñaây ta ñaõ coù theå thaáy roõ keát quaû cuûa toaøn boä phaàn Bieän chöùng
phaùp sieâu nghieäm vaø xaùc ñònh chính xaùc muïc ñích toái haäu cuûa caùc YÙ nieäm
B708 cuûa lyù tính thuaàn tuùy; caùc YÙ nieäm chæ trôû thaønh bieän chöùng bôûi söï hieåu sai
vaø thieáu caån troïng. Trong thöïc teá, lyù tính thuaàn tuùy khoâng laøm vieäc vôùi gì
khaùc hôn laø vôùi chính noù vaø noù cuõng khoâng theå coù coâng vieäc naøo khaùc, bôûi
vì: khoâng phaûi nhöõng ñoái töôïng ñöa ñeán söï thoáng nhaát cuûa khaùi nieäm
thöôøng nghieäm maø chính laø caùc nhaän thöùc cuûa giaùc tính ñöa ñeán söï thoáng
nhaát cuûa khaùi nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính, töùc laø, söï thoáng nhaát cuûa söï noái
keát trong moät Nguyeân taéc môùi laø nhöõng gì ñöôïc mang laïi cho lyù tính.
Söï thoáng nhaát cuûa lyù tính laø söï thoáng nhaát cuûa Heä thoáng; vaø söï thoáng nhaát
coù heä thoáng naøy khoâng phuïc vuï cho lyù tính moät caùch khaùch quan thaønh
moät Nguyeân taéc ñeå môû roäng [nhaän thöùc] cuûa lyù tính veà nhöõng ñoái töôïng,
maø moät caùch chuû quan nhö laø caùc Chaâm ngoân (Maxime) ñeå môû roäng
[quyeàn haïn] cuûa lyù tính treân taát caû moïi nhaän thöùc thöôøng nghieäm coù theå coù
ñöôïc veà nhöõng ñoái töôïng. Tuy nhieân, söï noái keát coù heä thoáng - maø lyù tính coù
theå mang laïi cho vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa giaùc tính - khoâng chæ
thuùc ñaåy söï môû roäng cuûa vieäc söû duïng giaùc tính maø coøn ñoàng thôøi ñaûm baûo
söï ñuùng ñaén cuûa noù. | Vaø Nguyeân taéc cuûa moät söï thoáng nhaát coù heä thoáng
nhö vaäy cuõng coù tính khaùch quan nhöng theo phöông caùch baát ñònh (latinh:
principium vagum/nguyeân taéc töï do, baát ñònh, khoâng chính xaùc), khoâng
phaûi nhö laø Nguyeân taéc caáu taïo ñeå xaùc ñònh moät caùi gì trong quan heä vôùi
ñoái töôïng tröïc tieáp cuûa noù; traùi laïi, nhö laø Nguyeân taéc ñôn thuaàn ñieàu haønh
vaø Chaâm ngoân khuyeán khích vaø cuûng coá söï söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù
tính thoâng qua vieäc môû ra caùc con ñöôøng môùi maø giaùc tính khoâng bieát tôùi,
höôùng veà caùi Voâ taän (caùi Baát ñònh), nhöng khoâng heà ñi ngöôïc laïi caùc quy
luaät cuûa vieäc söû duïng thöôøng nghieäm moät chuùt naøo caû.

B709 Nhöng lyù tính khoâng theå suy töôûng söï thoáng nhaát coù heä thoáng naøy
baèng caùch naøo khaùc hôn laø ñoàng thôøi mang laïi cho YÙ nieäm cuûa noù moät ñoái
töôïng voán khoâng theå ñöôïc mang laïi trong baát kyø kinh nghieäm naøo, vì kinh
nghieäm khoâng bao giôø coù moät ñieån hình veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng toaøn
haûo. Caùi Höõu theå thuaàn lyù naøy (Vernunftwesen/ latinh: ens rationis
ratiocinatae) tuy chæ laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn, vaø do ñoù, khoâng ñöôïc giaû
ñònh moät caùch tuyeät ñoái vaø töï thaân nhö laø caùi gì hieän thöïc, maø chæ ñöôïc ñaët
laøm cô sôû moät caùch nghi vaán (problematisch) (bôûi ta khoâng theå ñeán ñöôïc
vôùi noù thoâng qua khaùi nieäm naøo cuûa giaùc tính caû), nhaèm xem moïi söï noái
keát cuûa nhöõng söï vaät trong theá giôùi caûm tính nhö theå chuùng ñeàu coù cô sôû

723
 [nguyeân nhaân] ôû trong Höõu theå thuaàn lyù naøy, nhöng chæ vôùi muïc ñích duy
nhaát laø taïo neàn moùng cho söï thoáng nhaát coù heä thoáng voán khoâng theå thieáu
ñöôïc ñoái vôùi lyù tính, song baèng caùch ñoù, bao giôø cuõng chæ coù theå thuùc ñaåy
chöù khoâng heà caûn trôû nhaän thöùc giaùc tính.

Ngöôøi ta seõ hieåu sai yù nghóa cuûa YÙ nieäm naøy ngay, neáu ngöôøi ta cho
ñoù laø söï khaúng ñònh hay duø chæ laø söï giaû ñònh veà moät söï vieäc hieän thöïc,
ñöôïc ngöôøi ta quy cho laø cô sôû [nguyeân nhaân] cuûa söï caáu taïo coù heä thoáng
cuûa theá giôùi; traùi laïi ngöôøi ta phaûi hoaøn toaøn khoâng ñöôïc baøn ñeán vieäc cô
sôû voán thoaùt ly khoûi nhöõng khaùi nieäm [thöôøng nghieäm] cuûa ta aáy coù ñaëc
tính naøo, maø chæ thieát laäp moät YÙ nieäm laøm moät ñieåm quan saùt [moät quan
ñieåm - Gesichtspunkte) ñeå chæ duy nhaát töø choã ñöùng aáy, ngöôøi ta coù theå lan
toûa (verbreiten) söï thoáng nhaát voán raát coát yeáu ñoái vôùi lyù tính vaø raát boå ích
cho giaùc tính; noùi toùm laïi: söï vaät sieâu nghieäm naøy ñôn thuaàn laø Nieäm thöùc
B710 cuûa Nguyeân taéc ñieàu haønh, qua ñoù lyù tính caøng theo ñuoåi thì caøng lan toaû
[trieån khai] söï thoáng nhaát coù heä thoáng treân toaøn boä kinh nghieäm.

[ - ] Ñoái töôïng ñaàu tieân cuûa moät YÙ nieäm nhö vaäy laø chính baûn thaân toâi,
ñöôïc ñôn thuaàn xem nhö moät baûn tính tö duy (denkende Natur)
[Linh hoàn]. Neáu toâi muoán ñi tìm caùc thuoäc tính ñeå moät höõu theå tö duy
coù theå toàn taïi töï mình, toâi phaûi hoûi kinh nghieäm, nhöng ngay trong soá
taát caû caùc phaïm truø, toâi khoâng theå aùp duïng phaïm truø naøo vaøo ñoái
töôïng naøy ñöôïc, trong chöøng möïc Nieäm thöùc cuûa phaïm truø phaûi ñöôïc
mang laïi trong tröïc quan caûm tính. Nhöng nhö vaäy, toâi seõ khoâng bao
giôø ñaït ñeán ñöôïc moät söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa moïi hieän töôïng
cuûa giaùc quan beân trong. Vaäy laø, thay vì khaùi nieäm thöôøng nghieäm (veà
nhöõng gì linh hoàn thöïc söï laø) khoâng theå daãn ta ñi xa hôn ñöôïc, lyù tính
beøn naém laáy khaùi nieäm veà söï thoáng nhaát thöôøng nghieäm cuûa moïi Tö
duy, vaø baèng caùch suy töôûng söï thoáng nhaát naøy moät caùch voâ-ñieàu kieän
vaø nguyeân thuûy, lyù tính bieán khaùi nieäm thöôøng nghieäm aáy thaønh moät
khaùi nieäm thuaàn lyù (YÙ nieäm) veà moät Baûn theå ñôn thuaàn [ñôn toá]
khoâng bieán ñoåi nôi baûn thaân noù (ñoàng nhaát veà nhaân caùch) vaø ôû trong
coäng ñoàng töông taùc vôùi caùc söï vaät hieän thöïc khaùc beân ngoaøi noù; noùi
ngaén: thaønh moät Trí tueä ñôn toá ñoäc laäp. Nhöng, muïc ñích cuûa lyù tính ôû
ñaây khoâng gì khaùc hôn laø ñaït ñeán caùc Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát coù
heä thoáng ñeå giaûi thích nhöõng hieän töôïng cuûa linh hoàn, ñoù laø: xem moïi
quy ñònh nhö laø ôû trong moät Chuû theå duy nhaát, moïi naêng löïc nhö laø
ñeàu ñöôïc ruùt ra - caøng nhieàu caøng toát - töø moät löïc cô baûn, moïi thay ñoåi
nhö laø ñeàu thuoäc veà caùc traïng thaùi cuûa cuøng moät höõu theå thöôøng toàn
vaø hình dung moïi hieän töôïng trong khoâng gian nhö laø hoaøn toaøn khaùc
bieät vôùi caùc haønh vi cuûa Tö duy. Moãi tính ñôn toá naøo cuûa baûn theå v.v..
ñeàu chæ ñöôïc pheùp laø nieäm thöùc cho Nguyeân taéc ñieàu haønh naøy vaø
khoâng ñöôïc giaû ñònh tieân quyeát nhö laø cô sôû [nguyeân nhaân] hieän thöïc
B711 cuûa nhöõng thuoäc tính cuûa Linh hoàn. Vì nhöõng thuoäc tính naøy cuõng coù
theå döïa treân caùc cô sôû hoaøn toaøn khaùc maø ta khoâng bieát ñöôïc, cuõng

724
 nhö thöïc ra ta khoâng theå thoâng qua nhöõng thuoäc tính ñöôïc giaû ñònh aáy
ñeå nhaän thöùc ñöôïc linh hoàn trong töï thaân noù; vaø caû khi ta muoán nhöõng
thuoäc tính aáy laø coù giaù trò cho vieäc nhaän thöùc naøy, chuùng cuõng chæ taïo
ra moät yù nieäm ñôn thuaàn, khoâng theå ñöôïc hình dung in concreto [moät
caùch cuï theå]. Moät YÙ nieäm taâm lyù hoïc nhö theá chæ coù theå mang laïi lôïi
ích, neáu ta thaän troïng ñöøng xem noù laø caùi gì nhieàu hôn moät YÙ nieäm
ñôn thuaàn, nghóa laø, neáu ta chæ xem noù coù giaù trò trong quan heä vôùi
vieäc söû duïng lyù tính coù heä thoáng ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng cuûa linh
hoàn chuùng ta. Vì ôû ñaây khoâng coù caùc quy luaät thöôøng nghieäm naøo veà
caùc hieän töôïng cuûa thaân xaùc voán hoaøn toaøn khaùc veà loaïi [dò tính] ñöôïc
troän laãn vaøo trong caùc söï giaûi thích veà nhöõng gì chæ ñôn thuaàn thuoäc veà
giaùc quan beân trong; khoâng cho pheùp ñöa ra caùc giaû thuyeát ngaây ngoâ
veà söï saûn sinh, huûy dieät vaø taùi sinh (Palinge-nesie) cuûa nhöõng linh hoàn
v.v.. | Do ñoù, vieäc xem xeùt ñoái töôïng naøy cuûa giaùc quan beân trong
phaûi ñöôïc giöõ cho hoaøn toaøn thuaàn tuùy vaø khoâng bò troän laãn vôùi caùc
thuoäc tính dò tính; vaû chaêng söï nghieân cöùu cuûa lyù tính laø nhaèm vaøo
vieäc quy caùc cô sôû giaûi thích trong vaán ñeà naøy, caøng xa caøng toát, vaøo
moät Nguyeân taéc duy nhaát; töùc laø taát caû ñeàu ñöôïc thoâng qua moät nieäm
thöùc nhö theå linh hoàn laø moät höõu theå hieän thöïc, vaø toát nhaát, laø moät
höõu theå duy nhaát vaø ñoäc nhaát. YÙ nieäm taâm lyù hoïc cuõng khoâng theå coù yù
nghóa gì khaùc hôn laø nieäm thöùc cuûa moät khaùi nieäm ñieàu haønh. Vì, giaû
thöû neáu toâi chæ muoán hoûi phaûi chaêng linh hoàn töï thaân khoâng coù baûn
tính tinh thaàn, caâu hoûi aáy khoâng coù yù nghóa gì caû. Vì thoâng qua moät
khaùi nieäm nhö theá, toâi khoâng chæ töôùc boû baûn tính thaân xaùc maø töôùc boû
moïi baûn tính noùi chung, töùc laø, töôùc boû moïi thuoäc tính cuûa baát kyø moät
kinh nghieäm khaû höõu naøo, do ñoù, laø töôùc boû moïi ñieàu kieän ñeå suy
töôûng moät ñoái töôïng cho moät khaùi nieäm nhö theá; nhö laø caùi duy nhaát
B712 laøm cho ngöôøi ta coù theå noùi ñöôïc raèng khaùi nieäm aáy coù moät yù nghóa.

[ - ] YÙ nieäm ñieàu haønh thöù hai cuûa lyù tính ñôn thuaàn tö bieän laø khaùi
nieäm veà Theá giôùi [vuõ truï] noùi chung. Bôûi vì, giôùi Töï nhieân laø ñoái töôïng duy
nhaát ñöôïc mang laïi maø lyù tính thöïc söï caàn caùc Nguyeân taéc ñieàu haønh trong
quan heä vôùi noù. Töï nhieân naøy coù hai maët, hoaëc laø Töï nhieân-tö duy hoaëc laø
Töï nhieân-vaät theå. Chæ rieâng ñoái vôùi Töï nhieân sau [vaät theå], ñeå suy töôûng noù
veà maët khaû theå beân trong, töùc laø ñeå xaùc ñònh vieäc aùp duïng caùc phaïm truø
vaøo cho noù, ta khoâng caàn YÙ nieäm naøo caû, töùc khoâng caàn moät bieåu töôïng
vöôït leân treân kinh nghieäm; thaäm chí cuõng khoâng coù moät YÙ nieäm naøo trong
quan heä vôùi noù coù theå coù ñöôïc, vì trong Töï nhieân, ta chæ ñöôïc höôùng daãn
baèng tröïc quan caûm tính, chöù khoâng gioáng nhö trong khaùi nieäm neàn taûng
cuûa Taâm lyù hoïc (caùi Toâi) chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm moät moâ thöùc
naøo ñoù cuûa Tö duy, ñoù laø söï thoáng nhaát cuûa baûn thaân tö duy. Vaäy, ta khoâng
coù gì coøn laïi cho lyù tính thuaàn tuùy ngoaøi Töï nhieân noùi chung vaø söï hoaøn
chænh troïn veïn cuûa nhöõng ñieàu kieän trong Töï nhieân theo moät Nguyeân taéc
naøo ñoù. Caùi toaøn theå tuyeät ñoái cuûa nhöõng chuoãi cuûa nhöõng ñieàu kieän naøy
B713 trong vieäc daãn xuaát caùc maét xích cuûa chuùng laø moät YÙ nieäm - tuy khoâng bao

725
 giôø coù theå hình thaønh troïn veïn trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm cuûa lyù
tính -, nhöng vaãn ñöôïc duøng laøm quy taéc cho ta bieát phaûi tieán haønh nhö theá
naøo ñoái vôùi caùi toaøn theå kia, ñoù laø: trong vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng
ñöôïc mang laïi (trong khi ñi trôû ngöôïc laïi hay tieán leân) [quy thoaùi] ta tieán
haønh nhö theå chuoãi naøy töï thaân laø voâ taän, töùc laø in indefinitum [quy thoaùi
ñeán voâ ñònh]; coøn ôû nôi naøo baûn thaân lyù tính ñöôïc xem nhö laø Nguyeân nhaân
quy ñònh (Töï do), töùc laø nôi caùc Nguyeân taéc thöïc haønh, chuùng ta tieán haønh
nhö theå chuùng ta khoâng coù tröôùc maét moät ñoái töôïng cuûa giaùc quan maø laø
moät ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy; nôi ñoù, nhöõng ñieàu kieän khoâng coøn
coù theå ñöôïc thieát ñònh ôû beân trong chuoãi nhöõng hieän töôïng nöõa, maø ôû beân
ngoaøi chuoãi; vaø chuoãi nhöõng traïng thaùi coù theå ñöôïc xem nhö theå ñöôïc khôûi
ñaàu moät caùch tuyeät ñoái (thoâng qua moät Nguyeân nhaân khaû nieäm). | Taát caû
caùc ñieàu noùi treân chöùng minh raèng: caùc YÙ nieäm vuõ truï hoïc khoâng gì khaùc
hôn laø Nguyeân taéc ñieàu haønh, vaø coù khoaûng caùch raát xa vôùi vieäc thieát ñònh
moät caùi toaøn theå hieän thöïc cuûa caùc chuoãi aáy moät caùch caáu taïo. Caùc ñieàu
coøn laïi ngöôøi ta coù theå tìm thaáy choã cuûa chuùng ôû trong [phaàn] Nghòch lyù
cuûa lyù tính thuaàn tuùy.
[ - ] YÙ nieäm thöù ba cuûa lyù tính thuaàn tuùy chöùa ñöïng moät giaû ñònh ñôn
thuaàn coù tính töông ñoái veà moät Höõu theå nhö laø Nguyeân nhaân duy nhaát vaø
ñaày ñuû troïn veïn (allgenug-same) cuûa moïi chuoãi vuõ truï hoïc, ñoù laø khaùi nieäm
thuaàn lyù cuûa lyù tính veà Thöôïng ñeá. Ta khoâng coù cô sôû toái thieåu naøo ñeå giaû
B714 ñònh ñoái töôïng cuûa YÙ nieäm naøy moät caùch tuyeät ñoái caû (giaû ñònh noù moät
caùch töï thaân); bôûi vì thöû hoûi caùi gì coù theå cho ta quyeàn naêng hay ít ra cho
pheùp ta coù quyeàn tin töôûng hay khaúng ñònh moät Höõu theå coù söï hoaøn haûo toái
cao vaø nhö laø tuyeät ñoái taát yeáu theo baûn tính töï nhieân laø toàn taïi töï thaân chæ
töø khaùi nieäm ñôn thuaàn veà Höõu theå aáy, neáu khoâng phaûi laø chính Theá giôùi,
[vì] chæ trong quan heä vôùi Theá giôùi, giaû ñònh naøy môùi coù theå trôû thaønh taát
yeáu. | Vaø ñieàu naøy cho thaáy roõ raèng, YÙ nieäm veà Thöôïng ñeá, - cuõng nhö taát
caû caùc YÙ nieäm tö bieän khaùc - , khoâng muoán noùi gì hôn laø: lyù tính ñoøi hoûi
phaûi xem moïi söï noái keát cuûa theá giôùi laø döïa theo caùc Nguyeân taéc cuûa moät
söï thoáng nhaát coù heä thoáng, do ñoù, phaûi xem nhö theå toaøn boä theá giôùi ñeàu
baét nguoàn töø moät Höõu theå duy nhaát, bao truøm taát caû, nhö laø töø Nguyeân nhaân
toái haäu vaø ñaày ñuû troïn veïn. Töø ñoù, roõ raøng laø: ôû ñaây, lyù tính khoâng theå coù
muïc ñích naøo khaùc hôn laø quy taéc hình thöùc cuûa chính noù trong vieäc môû
roäng vieäc söû duïng thöôøng nghieäm, chöù khoâng bao giôø laø moät söï môû roäng
vöôït leân treân moïi ranh giôùi cuûa vieäc söû duïng thöôøng nghieäm; do ñoù, trong
YÙ nieäm naøy khoâng aån giaáu moät Nguyeân taéc caáu taïo naøo cuûa vieäc söû duïng
höôùng veà kinh nghieäm khaû höõu caû.
Söï thoáng nhaát toái cao veà hình thöùc naøy, - voán chæ döïa vaøo caùc khaùi
nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính [caùc YÙ nieäm] - laø söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích
(zweckmässige Einheit) cuûa nhöõng söï vaät, vaø chính söï quan taâm tö bieän
cuûa lyù tính laøm cho taát yeáu phaûi xem moïi söï an baøi trong theá giôùi nhö theå
ñeàu thoaùt thai töø muïc ñích cuûa moät Lyù tính toái cao. Moät Nguyeân taéc nhö
theá môû ra nhöõng vieãn töôïng hoaøn toaøn môùi meû cho lyù tính cuûa chuùng ta khi

726
B715 ñöôïc aùp duïng vaøo laõnh vöïc cuûa nhöõng kinh nghieäm, ñoù laø phaûi noái keát
nhöõng söï vaät cuûa theá giôùi theo caùc quy luaät muïc ñích luaän (teleologische
Gesetze), vaø qua ñoù, ñaït ñeán söï thoáng nhaát coù heä thoáng toái ña veà chuùng.
Do ñoù tieàn ñeà [giaû ñònh] veà moät Trí tueä toái cao nhö laø Nguyeân nhaân duy
nhaát cuûa Toaøn boä theá giôùi - tuy thöïc ra chæ ñôn thuaàn ôû trong YÙ nieäm - bao
giôø cuõng coù theå coù lôïi cho lyù tính chöù khoâng laøm thieät haïi gì cho noù caû. Vì,
neáu ngay töø ñaàu, ta giaû ñònh raèng hình daïng cuûa quaû ñaát (troøn nhöng hôi
deït)(1), cuûa nuùi, cuûa bieån v.v.. ñeàu toaøn laø caùc muïc ñích saùng suoát cuûa moät
ñaáng taïo hoùa, ta coù theå, treân con ñöôøng aáy, tìm ra raát nhieàu khaùm phaù môùi
meû. Neáu ta döøng laïi ôû tieàn ñeà naøy nhö moät Nguyeân taéc ñieàu haønh ñôn
thuaàn, thì duø coù sai laàm cuõng khoâng coù haïi gì cho ta caû. Bôûi vì, sai laàm
khoâng gaây haäu quaû gì [traàm troïng] khi ta chôø ñôïi seõ khaùm phaù moät söï noái
keát coù tính muïc ñích luaän (latinh: nexus finalis) ruùt cuïc chæ baét gaëp moät söï
noái keát ñôn thuaàn cô giôùi hay vaät lyù (nexus effectivus); trong tröôøng hôïp
ñoù, ta chæ maát theâm moät söï thoáng nhaát [boå sung] nhöng chöù khoâng laøm
hoûng söï thoáng nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính trong vieäc söû duïng thöôøng nghieäm
cuûa noù. Söï truïc traëc naøy cuõng khoâng theå ñuïng chaïm gì ñeán baûn thaân quy
B716 luaät trong tính muïc ñích luaän phoå bieán noùi chung. Vì, cho duø moät nhaø khoa
hoïc coù theå bò xem laø ñaõ phaïm moät sai laàm khi oâng lieân heä moät boä phaän naøo
ñoù cuûa moät cô theå thuù vaät vôùi moät muïc ñích, trong khi ngöôøi ta coù theå vaïch
roõ raøng raèng khoâng phaûi nhö theá, thì cuõng hoaøn toaøn khoâng theå töø moät
tröôøng hôïp maø chöùng minh raèng moät keát caáu töï nhieân - baát keå laø gì - laø
hoaøn toaøn khoâng coù moät muïc ñích naøo caû. Vì theá, moân sinh lyù hoïc (cuûa caùc
nhaø y hoïc) cuõng môû roäng ñöôïc söï hieåu bieát thöôøng nghieäm voán raát haïn cheá
veà caùc muïc ñích cuûa caáu taïo cô theå cuûa moät sinh vaät höõu cô thoâng qua moät
Nguyeân taéc ñôn thuaàn do lyù tính thuaàn tuùy mang laïi, ñeán moät möùc ñoä ngöôøi
ta coù theå giaû ñònh hoaøn toaøn maïnh daïn vaø ñoàng thôøi coù ñöôïc söï nhaát trí cuûa
caùc nhaø am hieåu raèng, taát caû [nhöõng boä phaän] nôi sinh vaät ñeàu coù nhöõng ích
lôïi vaø muïc ñích toát ñeïp. | [Tuy nhieân], giaû ñònh aáy, - neáu noù laïi muoán coù
tính caáu taïo - , thì laïi ñi xa hôn nhöõng gì söï quan saùt ñeán nay coù theå cho
pheùp ta khaúng ñònh; töø ñoù roõ raøng raèng, giaû ñònh naøy khoâng gì khaùc hôn laø
moät Nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa lyù tính nhaèm ñaït ñeán söï thoáng nhaát coù heä
thoáng toái cao, nhôø vaøo YÙ nieäm veà tính nhaân quaû hôïp muïc ñích cuûa Nguyeân
nhaân toái cao cuûa Theá giôùi, vaø nhö theå Nguyeân nhaân naøy, vôùi tö caùch laø Trí
tueä toái cao, laøm nguyeân nhaân cho taát caû döïa theo muïc ñích saùng suoát

(1)
Quaû ñaát coù daïng troøn mang laïi nhieàu thuaän lôïi laø ñieàu ai cuõng bieát. Nhöng ít ai nhaän ra raèng
chính nhôø quaû ñaát coù daïng hình caàu nhöng hôi deït ñaõ ngaên khoâng cho söï naâng cao cuûa caùc luïc ñòa vaø
ôû möùc nhoû hôn, cuûa caùc daõy nuùi - coù leõ laø do caùc côn ñòa chaán trong loøng ñaát - coù theå lieân tuïc laøm
leäch truïc cuûa quaû ñaát moät caùch ñaùng keå trong nhöõng khoaûng caùch thôøi gian khaù ngaén. Söï daâng cao
cuûa quaû ñaát ôû phaàn döôùi ñöôøng xích ñaïo cuõng nhaèm caân ñoái laïi söùc ñaåy cuûa caùc khoái löôïng khaùc
trong quaû ñaát, duy trì truïc cuûa quaû ñaát nhö trong vò trí hieän nay. Theá nhöng, söï saép xeáp kheùo leùo naøy
ñaõ ñöôïc ngöôøi ta giaûi thích moät caùch khoâng caàn baên khoaên thaéc maéc laø do söï caân baèng cuûa caùc khoái
löôïng chaát loûng tröôùc ñaây cuûa quaû ñaát.

727
 nhaát.

B717 Nhöng neáu ta taùch khoûi söï giôùi haïn naøy cuûa YÙ nieäm trong khuoân khoå
cuûa söï söû duïng ñôn thuaàn ñieàu haønh, lyù tính seõ bò daãn vaøo choã laàm laïc baèng
nhieàu caùch khaùc nhau, vì trong tröôøng hôïp ñoù, noù ñaõ rôøi boû maûnh ñaát cuûa
kinh nghieäm laø nôi coù nhöõng taám baûng chæ ñöôøng cho böôùc ñi cuûa noù, ñeå
lieàu lónh vöôn tôùi nhöõng ñieàu khoâng theå hieåu bieát vaø khoâng theå khaûo cöùu
ñöôïc; ôû ñoä cao aáy, lyù tính taát yeáu phaûi bò choaùng vaùng vì töø choã ñöùng naøy,
noù thaáy hoaøn toaøn bò caét ñöùt vôùi moïi söï söû duïng phuø hôïp vôùi kinh nghieäm.

[ - ] Sai laàm ñaàu tieân naûy sinh töø choã ngöôøi ta söû duïng YÙ nieäm veà moät Höõu
theå toái cao khoâng ñôn thuaàn moät caùch ñieàu haønh maø moät caùch caáu
taïo (ñi ngöôïc laïi baûn tính töï nhieân cuûa YÙ nieäm), laø LYÙ TÍNH BIEÁNG
LÖÔØI [BUOÂNG XUOÂI] (die faule Vernunft / latinh: ignara
ratio)(1). Ngöôøi ta coù theå ñaët teân nhö theá cho baát kyø Nguyeân taéc naøo
laøm cho ta xem vieäc nghieân cöùu töï nhieân cuûa mình, baát cöù ôû ñaâu, laø
B718 ñaõ hoaøn taát tuyeät ñoái, vaø do ñoù, lyù tính coù theå nghæ ngôi nhö theå noù ñaõ
laøm xong moïi coâng vieäc. Bôûi theá baûn thaân YÙ nieäm taâm lyù hoïc, khi noù
ñöôïc duøng nhö laø moät Nguyeân taéc caáu taïo ñeå giaûi thích nhöõng hieän
töôïng cuûa linh hoàn chuùng ta, vaø thaäm chí, töø ñoù ñeå môû roäng nhaän thöùc
cuûa ta veà chuû ñeà naøy ra beân ngoaøi moïi kinh nghieäm (traïng thaùi cuûa
linh hoàn sau khi cheát), seõ laøm cho lyù tính heát söùc thoaûi maùi, nhöng
ñoàng thôøi cuõng laøm hö hoûng hoaøn toaøn vaø huûy dieät moïi söï söû duïng
cuûa lyù tính moät caùch töï nhieân theo söï höôùng daãn cuûa kinh nghieäm. Ñoù
laø caùch nhaø duy linh giaùo ñieàu giaûi thích söï thoáng nhaát cuûa nhaân caùch
[baûn ngaõ] - luoân baát bieán thoâng qua moïi söï thay ñoåi caùc traïng thaùi - töø
söï thoáng nhaát cuûa baûn theå-tö duy maø oâng ta tin laø tri giaùc ñöôïc moät
caùch tröïc tieáp trong caùi Toâi; giaûi thích söï quan taâm ñoái vôùi nhöõng söï
vaät chæ coù theå xaûy ra sau khi cheát töø yù thöùc veà baûn tính phi-vaät chaát
cuûa chuû theå tö duy cuûa chuùng ta v.v.. | Vaø nhö theá, oâng ta ñaõ töï phuï
vöôït leân treân moïi coâng cuoäc nghieân cöùu töï nhieân veà nguyeân nhaân cuûa
nhöõng hieän töôïng beân trong naøy cuûa chuùng ta töø caùc cô sôû giaûi thích
coù tính vaät lyù, baèng caùch döïa vaøo lôøi phaùn baûo ñaày quyeàn uy cuûa moät
lyù tính sieâu vieät ñeå boû qua moïi nguoàn nhaän thöùc noäi taïi cuûa kinh
nghieäm, vì söï tieän nghi thoaûi maùi cho oâng ta, nhöng laïi thieät haïi cho
moïi nhaän thöùc thaáu ñaùo. Haäu quaû tai haïi naøy coøn roõ hôn nöõa nôi
thuyeát giaùo ñieàu ñoái vôùi yù nieäm cuûa ta veà moät Trí tueä toái cao vaø nôi
heä thoáng thaàn hoïc veà Töï nhieân ñöôïc ñaët neàn moùng sai laàm treân YÙ
nieäm aáy (moân Thaàn hoïc-vaät lyù). Vì ôû ñaây, taát caû moïi muïc ñích phoâ

(1)
Caùc nhaø bieän chöùng coå ñaïi ñaõ ñaët teân nhö vaäy cho moät loaïi suy luaän nguïy bieän, coù caùch laäp luaän
ñaïi khaùi nhö sau: Neáu soá phaän cuûa baïn ñaõ ñònh raèng baïn seõ laønh beänh, thì baïn seõ laønh beänh duø coù
thaày thuoác hay khoâng!. CICERO baûo raèng, sôû dó ñaët teân cho loaïi suy luaän aáy nhö vaäy, laø vì neáu
theo lôøi hoï, ta chaúng bieát duøng lyù tính laøm gì nöõa trong ñôøi soáng. Ñoù cuõng laø lyù do toâi duøng teân naøy
ñeå ñaët cho loaïi luaän cöù nguïy bieän naøy cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

728
 baøy ra trong Töï nhieân, - thöôøng laø caùc muïc ñích do chính ta taïo ra -
ñöôïc duøng moät caùch raát thoaûi maùi trong vieäc nghieân cöùu veà nhöõng
nguyeân nhaân, töùc laø, thay vì ñi tìm chuùng trong caùc quy luaät phoå bieán
cuûa thuyeát cô giôùi veà vaät chaát thì laïi caàu vieän ngay ñeán söï phaùn quyeát
khoâng theå tìm hieåu noãi cuûa moät Trí tueä toái cao. | Vaø trong tröôøng hôïp
ñoù, noã löïc cuûa lyù tính ñöôïc xem laø ñaõ hoaøn taát, moät khi ngöôøi ta töï
B719 phuï vöôït leân treân söï söû duïng noù; moät söï söû duïng khoâng tìm ñöôïc moät
manh moái ôû ñaâu caû ngoaøi ôû nhöõng nôi naøo traät töï Töï nhieân vaø chuoãi
nhöõng söï bieán ñoåi mang laïi cho noù döïa theo nhöõng quy luaät noäi taïi vaø
phoå bieán cuûa baûn thaân Töï nhieân. Sai laàm naøy coù theå traùnh ñöôïc, neáu
ta khoâng chæ ñôn thuaàn xem moät soá boä phaän naøo ñoù cuûa Töï nhieân,
chaúng haïn söï phaân boá vaø caáu truùc cuûa moät luïc ñòa, söï caáu taïo vaø vò trí
cuûa caùc daõy nuùi, hay thaäm chí chæ töøng söï toå chöùc trong giôùi ñoäng-vaø
thöïc vaät töø quan ñieåm cuûa caùc muïc ñích, maø coøn laøm cho söï thoáng
nhaát coù heä thoáng naøy cuûa Töï nhieân - trong quan heä vôùi YÙ nieäm veà moät
Trí tueä toái cao - trôû thaønh hoaøn toaøn phoå bieán. Vì, trong tröôøng hôïp
ñoù, chuùng ta ñaët tính hôïp muïc ñích (Zweck-mässigkeit) theo nhöõng
quy luaät phoå bieán laøm neàn taûng cho Töï nhieân, trong ñoù khoâng coù boä
phaän ñaëc thuø naøo laø ngoaïi leä, maø chæ coù theå ñöôïc nhaän ra ít hay nhieàu
cho ta thoâi, vaø nhö theá, ta coù moät Nguyeân taéc ñieàu haønh veà söï thoáng
nhaát coù heä thoáng cuûa moät söï noái keát muïc ñích luaän; nhöng ta laïi
khoâng xaùc ñònh söï noái keát naøy ngay töø tröôùc maø chæ ñöôïc pheùp chôø
ñôïi noù seõ xaûy ra trong khi theo doõi söï noái keát coù tính vaät lyù-cô giôùi
theo nhöõng ñònh luaät phoå bieán. Vì chæ coù nhö theá, Nguyeân taéc veà söï
thoáng nhaát hôïp muïc ñích môùi coù theå luoân luoân môû roäng vieäc söû duïng
lyù tính trong quan heä vôùi kinh nghieäm maø khoâng coù tröôøng hôïp naøo
gaây thieät haïi cho vieäc söû duïng aáy.
B720
[ - ] Sai laàm thöù hai naûy sinh töø söï hieåu sai Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát
coù heä thoáng noùi treân laø sai laàm cuûa LYÙ TÍNH ÑAÛO NGÖÔÏC (die
verkehrte Vernunft/latinh: perversa ratio; usteron roteron
rationis). YÙ nieäm veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng chæ neân duøng nhö
Nguyeân taéc ñieàu haønh ñeå ñi tìm söï thoáng nhaát trong söï noái keát cuûa
nhöõng söï vaät theo nhöõng ñònh luaät phoå bieán cuûa Töï nhieân, vaø, trong
möùc ñoä neáu moät chuùt gì cuûa söï thoáng nhaát naøy ñöôïc baét gaëp treân con
ñöôøng thöôøng nghieäm, caøng khieán ngöôøi ta tin raèng ñaõ tieán ñeán gaàn söï
troïn veïn cuûa vieäc söû duïng noù, maëc duø thöïc ra ngöôøi ta khoâng bao giôø
ñaït ñöôïc söï thoáng nhaát aáy. Thay vì nhö vaäy, ngöôøi ta laïi ñaûo ngöôïc
söï vieäc laïi vaø baét ñaàu töø choã laáy tính hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa moät
Nguyeân taéc veà söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích laøm cô sôû baèng caùch höõu
theå hoùa Nguyeân taéc aáy (hypostatisch), xaùc ñònh khaùi nieäm veà moät Trí
tueä toái cao nhö theá moät caùch nhaân hình hoïc (anthropomorphistisch)
[gaùn cho Höõu theå toái cao caùc thuoäc tính cuûa con ngöôøi] vì leõ khoâng theå
naøo tìm hieåu ñöôïc Höõu theå naøy moät caùch töï thaân; roài aùp ñaët caùc muïc

729
 ñích vaøo cho Töï nhieân moät caùch cöôõng baùch vaø ñoäc ñoaùn; thay vì laøm
moät caùch chính ñaùng laø ñi tìm söï thoáng nhaát naøy treân con ñöôøng cuûa
söï tìm toøi nghieân cöùu Töï nhieân theo caùch vaät lyù. | Vieäc laøm naøy ñaõ
khoâng nhöõng khieán cho Muïc ñích luaän (Teleologie) - voán chæ ñöôïc
pheùp duøng ñeå boå sung cho söï thoáng nhaát cuûa Töï nhieân theo nhöõng
ñònh luaät phoå bieán - ñi ñeán choã thuû tieâu [aûnh höôûng] cuûa nhöõng ñònh
luaät aáy, maø coøn ngaên caûn baûn thaân lyù tính thöïc hieän muïc ñích cuûa
mình, ñoù laø, döïa theo tính hôïp muïc ñích maø chöùng minh söï toàn taïi cuûa
moät Nguyeân nhaân trí tueä toái cao nhö theá töø Töï nhieân. Bôûi vì, neáu
B721 ngöôøi ta khoâng theå giaû ñònh tính hôïp muïc ñích toái cao trong Töï nhieân
moät caùch tieân nghieäm, töùc laø, xem tính hôïp muïc ñích aáy thuoäc veà baûn
chaát cuûa Töï nhieân, thì laøm sao ngöôøi ta laïi ñöôïc yeâu caàu phaûi ñi tìm
noù, vaø theo baäc thang cuûa Töï nhieân ñeå ñeán gaàn söï hoaøn haûo toái cao
cuûa moät ñaáng taïo hoùa nhö laø ñeán gaàn moät söï hoaøn haûo taát yeáu-tuyeät
ñoái; do ñoù, laø söï hoaøn haûo coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tieân
nghieäm? Nguyeân taéc ñieàu haønh ñoøi hoûi phaûi giaû ñònh söï thoáng nhaát coù
heä thoáng moät caùch tuyeät ñoái nhö laø söï thoáng nhaát cuûa Töï nhieân, do
ñoù, laø giaû ñònh noù nhö laø ñöôïc ruùt ra töø baûn chaát cuûa söï vaät; voán khoâng
ñôn thuaàn coù theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch thöôøng nghieäm maø laø tieân
nghieäm, duø raèng vaãn coøn baát ñònh. Theá nhöng, neáu ngay töø ñaàu toâi
ñaõ laáy moät Höõu theå toái cao an baøi taát caû laøm neàn taûng thì söï thoáng
nhaát cuûa Töï nhieân trong thöïc teá ñaõ bò thuû tieâu. Bôûi vì söï thoáng nhaát aáy
hoaøn toaøn xa laï vaø baát taát ñoái vôùi baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng söï vaät
vaø cuõng khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc töø nhöõng ñònh luaät phoå bieán cuûa
nhöõng söï vaät. Do ñoù naûy sinh moät voøng laãn quaån ñaày khieám khuyeát
trong vieäc chöùng minh, bôûi ngöôøi ta ñaõ giaû ñònh tieân quyeát moät ñieàu
maø baûn thaân noù cuõng phaûi ñöôïc chöùng minh tröôùc ñaõ.

Laáy Nguyeân taéc ñieàu haønh veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa Töï
nhieân laøm moät Nguyeân taéc caáu taïo vaø giaû ñònh tieân quyeát moät caùi gì chæ coù
trong YÙ nieäm voán ñöôïc ñaët laøm cô sôû cho söï söû duïng nhaát trí cuûa lyù tính
nhö laø Nguyeân nhaân theo caùch höõu theå hoaù (hypostatisch), thì chæ coù nghóa
B722 laø laøm roái loaïn lyù tính. Treân con ñöôøng cuûa mình, söï nghieân cöùu veà Töï
nhieân chæ hoaøn toaøn döïa vaøo chuoãi nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân theo nhöõng
ñònh luaät phoå bieán vaø tuy höôùng theo YÙ nieäm veà moät ñaáng taïo hoaù nhöng
khoâng phaûi ñeå ruùt ra tính hôïp muïc ñích - maø noù luoân theo ñuoåi - töø Höõu theå
aáy, maø [ngöôïc laïi], ñeå nhaän thöùc söï toàn taïi cuûa ñaáng taïo hoùa töø tính hôïp
muïc ñích naøy maø noù ñi tìm trong baûn chaát cuûa nhöõng söï vaät trong Töï nhieân,
vaø neáu coù theå, trong baûn chaát cuûa moïi söï vaät noùi chung, do ñoù, ñeå nhaän
thöùc ñaáng taïo hoaù nhö laø taát yeáu tuyeät ñoái. Ñieàu naøy coù theå thaønh coâng hay
thaát baïi, nhöng YÙ nieäm thì vaãn luoân luoân ñuùng ñaén cuõng nhö söï söû duïng
YÙ nieäm aáy, mieãn laø söï söû duïng ñöôïc giôùi haïn vaøo nhöõng ñieàu kieän cuûa moät
Nguyeân taéc ñôn thuaàn coù tính ñieàu haønh.

Söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích moät caùch troïn veïn chính laø söï hoaøn haûo

730
 (Vollkommenheit) (ñöôïc nhìn moät caùch tuyeät ñoái). Neáu chuùng ta khoâng
tìm ra ñöôïc ñieàu naøy ôû trong baûn chaát cuûa nhöõng söï vaät, töùc ôû trong nhöõng
gì taïo neân toaøn boä ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm vaø toaøn boä nhaän thöùc coù giaù
trò khaùch quan cuûa ta, do ñoù, laø ôû trong nhöõng ñònh luaät töï nhieân phoå bieán
vaø taát yeáu, thì laøm sao ta coù theå töø ñoù suy ngay ra YÙ nieäm veà moät söï hoaøn
haûo toái cao vaø taát yeáu tuyeät ñoái cuûa moät ñaáng taïo hoaù nhö laø nguoàn goác
cuûa moïi tính nhaân quaû? Söï thoáng nhaát coù heä thoáng toái ña, vaø do ñoù cuõng
laø söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích [söï thoáng nhaát coù tính muïc ñích luaän]
chính laø maãu möïc vaø cuõng laø cô sôû cho khaû theå cuûa vieäc söû duïng toái ña
lyù tính con ngöôøi. Vaäy, YÙ nieäm veà söï thoáng nhaát [muïc ñích luaän] naøy gaén
lieàn khoâng theå taùch rôøi vôùi baûn chaát cuûa lyù tính chuùng ta. Cho neân, cuõng
chính YÙ nieäm aáy laø coù tính ban boá luaät leä (gesetzgebend) cho ta, neân
B723 cuõng raát töï nhieân khi giaû ñònh moät Lyù tính ban boá luaät leä (intellectus
archetypus) töông öùng vôùi YÙ nieäm aáy, ñeå moïi söï thoáng nhaát coù heä thoáng
cuûa Töï nhieân, nhö laø ñoái töôïng cuûa lyù tính chuùng ta, ñeàu ñöôïc ruùt ra [daãn
xuaát] töø Lyù tính aáy.

Nhaân khi baøn veà Nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy, chuùng ta ñaõ noùi:
moïi caâu hoûi maø lyù tính thuaàn tuùy ñaët ra ñeàu tuyeät ñoái phaûi ñöôïc traû lôøi [bôûi
chính lyù tính] vaø söï caùo loãi vì caùc giôùi haïn cuûa nhaän thöùc chuùng ta - voán
khoâng theå traùnh khoûi trong nhieàu caâu hoûi veà Töï nhieân vaø söï caùo loãi laø
chính ñaùng - thì ôû ñaây laïi khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän, bôûi caùc vaán ñeà ñaët ra
cho ta ôû ñaây khoâng phaûi laø veà baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng söï vaät maø chæ
duy nhaát laø töø baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính vaø cuõng chæ veà baûn chaát beân
trong cuûa chính lyù tính. Baây giôø, ta coù theå xaùc nhaän lôøi khaúng ñònh thoaït
nhìn coù veû taùo baïo naøy lieân quan ñeán hai vaán ñeà maø lyù tính thuaàn tuùy coù
söï quan taâm lôùn nhaát, vaø qua ñoù, ñöa coâng vieäc xem xeùt cuûa ta veà Pheùp
Bieän Chöùng cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñeán choã hoaøn taát hoaøn toaøn.

Vaäy, neáu ngöôøi ta hoûi (trong khuoân khoå moät moân Thaàn hoïc sieâu
nghieäm)(1):

B724 1. Phaûi chaêng coù moät caùi gì khaùc bieät vôùi Theá giôùi laïi chöùa ñöïng cô sôû
[nguyeân nhaân] cho traät töï cuûa theá giôùi vaø cho söï noái keát cuûa noù theo
nhöõng quy luaät phoå bieán? Caâu traû lôøi laø: khoâng coù nghi ngôø gì. Vì theá
giôùi laø moät toång soá cuûa nhöõng hieän töôïng, neân noù phaûi coù moät cô sôû
sieâu nghieäm, töùc laø moät cô sôû ñôn thuaàn coù theå suy töôûng ñöôïc cho

(1) Nhöõng gì tröôùc ñaây toâi ñaõ noùi veà YÙ nieäm taâm lyù hoïc [caùi Toâi] vaø veà söï muïc ñích ñích thöïc
cuûa noù nhö laø nguyeân taéc cuûa vieäc söû duïng lyù tính moät caùch ñôn thuaàn ñieàu haønh thì ñeå
B724 traùnh daøi doøng, toâi thaáy khoâng caàn baøn rieâng veà aûo töôûng sieâu nghieäm khi söï thoáng nhaát coù
heä thoáng cuûa moïi caùi ña taïp cuûa giaùc quan beân trong bò hình dung moät caùch höõu theå hoaù
(hypostatisch). Phöông phaùp tieán haønh ôû ñoù cuõng raát gioáng vôùi phöông phaùp pheâ phaùn ñoái
vôùi YÙ theå thaàn hoïc ôû ñaây.

731
 giaùc tính thuaàn tuùy.

2. Phaûi chaêng Höõu theå naøy laø Baûn theå coù tính Thöïc taïi (Realität) toái ña, laø
taát yeáu v.v..? thì toâi xin traû lôøi: caâu hoûi naøy khoâng coù yù nghóa gì caû!
Bôûi vì moïi phaïm truø nhôø ñoù toâi thöû taïo neân moät khaùi nieäm veà moät ñoái
töôïng khoâng coù söï söû duïng naøo khaùc hôn laø söû duïng thöôøng nghieäm vaø
khoâng coù yù nghóa gì caû neáu chuùng khoâng ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng ñoái
töôïng cuûa kinh nghieäm khaû höõu, töùc laø cuûa theá giôùi caûm tính. Beân ngoaøi
laõnh vöïc aáy, chuùng chæ ñôn thuaàn laø caùc ñeà muïc ñeå hình thaønh nhöõng
khaùi nieäm maø ngöôøi ta coù theå cho pheùp nhöng khoâng theå hieåu gì veà
chuùng caû.

3. Sau cuøng: phaûi chaêng ít ra ta ñöôïc pheùp suy töôûng veà Höõu theå khaùc
bieät vôùi theá giôùi aáy döïa theo moät söï töông töï (Analogie) vôùi nhöõng ñoái
töôïng cuûa kinh nghieäm? Caâu traû lôøi laø: Taát nhieân laø ñöôïc, nhöng chæ
nhö laø ñoái töôïng ôû trong YÙ nieäm chöù khoâng phaûi trong thöïc taïi, töùc laø,
B725 chæ trong chöøng möïc Höõu theå aáy laø moät cô chaát khoâng theå nhaän thöùc
ñöôïc cho söï thoáng nhaát coù heä thoáng, cho traät töï vaø tính hôïp muïc ñích
cuûa theá giôùi maø lyù tính phaûi duøng laøm Nguyeân taéc ñieàu haønh cho vieäc
nghieân cöùu veà Töï nhieân. Hôn theá nöõa, trong YÙ nieäm naøy, ta coøn coù theå
khoâng ngaàn ngaïi vaø khoâng bò chæ trích khi cho pheùp söû duïng moät soá yeáu
toá nhaân hình hoïc naøo ñoù [gaùn cho Höõu theå toái cao caùc ñaëc tính cuûa con
ngöôøi] xeùt thaáy coù lôïi cho Nguyeân taéc ñieàu haønh noùi treân. Vì, Höõu theå
naøy bao giôø cuõng chæ laø moät YÙ nieäm khoâng tröïc tieáp lieân heä ñeán moät
Höõu theå khaùc bieät vôùi Theá giôùi maø chæ lieân heä ñeán Nguyeân taéc ñieàu
haønh veà söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa theá giôùi, ñôn thuaàn nhôø vaøo moät
nieäm thöùc veà söï thoáng nhaát naøy, ñoù laø nieäm thöùc veà moät Trí tueä toái cao
nhö laø keû khai sinh ra söï thoáng nhaát aáy theo caùc muïc ñích saùng suoát.
Coøn nguyeân nhaân sô thuûy cuûa söï thoáng nhaát naøy cuûa theá giôùi töï thaân
nhö theá naøo laø ñieàu qua ñoù khoâng heà ñöôïc suy töôûng, traùi laïi [vaán ñeà
chæ laø] ta phaûi duøng Nguyeân nhaân aáy, hay ñuùng hôn, duøng YÙ nieäm veà noù
-, nhö theá naøo trong quan heä vôùi vieäc söû duïng lyù tính coù heä thoáng ñoái
vôùi nhöõng söï vaät cuûa theá giôùi.

Nhöng neáu hoûi tieáp raèng: baèng caùch nhö vaäy phaûi chaêng ta cuõng coù
theå giaû ñònh moät ñaáng taïo hoùa (Weltur-heber) duy nhaát, saùng suoát vaø toaøn
naêng? Taát nhieân laø ñöôïc; vaø khoâng chæ coù theå maø chuùng ta coøn phaûi giaû
ñònh moät ñieàu nhö vaäy. Nhöng phaûi chaêng trong tröôøng hôïp ñoù, ta ñaõ môû
roäng ñöôïc nhaän thöùc cuûa chuùng ta ra beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm
khaû höõu? Hoaøn toaøn khoâng phaûi nhö vaäy! Bôûi vì ta chæ giaû ñònh tieân quyeát
moät Caùi maø ta khoâng coù moät khaùi nieäm naøo [khoâng coù chuùt hieåu bieát gì]
veà töï thaân noù laø gì (noù chæ laø moät ñoái töôïng sieâu nghieäm ñôn thuaàn);
B726 nhöng, trong quan heä vôùi traät töï coù heä thoáng vaø coù tính muïc ñích cuûa keát
caáu vuõ truï - laø nhöõng gì ta phaûi giaû ñònh khi nghieân cöùu veà Töï nhieân -, ta ñaõ
suy töôûng veà Höõu theå khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc aáy döïa theo söï töông töï

732
 (Analogie) vôùi moät Trí tueä (voán laø moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm), töùc laø,
gaùn cho Höõu theå aáy caùc thuoäc tính - caùc muïc ñích vaø söï hoaøn haûo - maø
chieáu theo caùc ñieàu kieän cuûa lyù tính chuùng ta, caùc thuoäc tính aáy coù theå chöùa
ñöïng cô sôû cho moät söï thoáng nhaát coù heä thoáng nhö vaäy. Do ñoù, YÙ nieäm naøy
laø hoaøn toaøn coù cô sôû [coù giaù trò] chæ trong quan heä vôùi vieäc söû duïng lyù tính
chuùng ta ôû trong theá giôùi (Weltgebrauch) [söû duïng thöôøng nghieäm] maø
thoâi. Nhöng neáu ta muoán ban cho noù giaù trò khaùch quan tuyeät ñoái, thì ta ñaõ
queân raèng noù chæ laø moät Höõu theå ôû trong YÙ nieäm thoâi, vaø trong tröôøng hôïp
ñoù, neáu ta xuaát phaùt töø moät cô sôû [nguyeân nhaân] khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc
thoâng qua vieäc nghieân cöùu thöôøng nghieäm veà theá giôùi, ta töï ñaùnh maát khaû
naêng aùp duïng Nguyeân taéc naøy moät caùch thích hôïp vaøo vieäc söû duïng lyù tính
thöôøng nghieäm.

Nhöng (neáu ngöôøi ta laïi hoûi tieáp): baèng caùch aáy, toâi coù theå duøng khaùi
nieäm vaø giaû ñònh veà moät Höõu theå toái cao vaøo vieäc nghieân cöùu theá giôùi [vaø
Töï nhieân] hay khoâng? Vaâng, taát nhieân laø ñöôïc, bôûi YÙ nieäm cuõng thöïc söï
ñöôïc lyù tính duøng laøm cô sôû ñeå phuïc vuï cho muïc ñích aáy. Chæ coù ñieàu, lieäu
toâi coù ñöôïc pheùp xem caùc söï an baøi coù veû phuø hôïp vôùi muïc ñích nhö laø baét
B727 nguoàn töø yù chí thaàn linh maëc duø phaûi thoâng qua caùc tieàm naêng ñaõ ñöôïc ñaët
ñònh saün moät caùch ñaëc thuø cho caùc muïc ñích aáy ôû trong theá giôùi? Vaâng, caùc
baïn cuõng coù theå laøm nhö vaäy, nhöng ñoàng thôøi caàn hieåu raèng, thöïc ra ñeàu
coù giaù trò nhö nhau khi ai ñoù baûo raèng chính Trí tueä toái cao ñaõ saép ñaët moïi
vieäc töông öùng vôùi caùc muïc ñích toái haäu, hoaëc baûo raèng chính YÙ nieäm veà
Trí tueä toái cao laø caùi ñieàu haønh (ein Regulativ) trong vieäc nghieân cöùu Töï
nhieân vaø laø moät Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát coù heä thoáng vaø hôïp muïc
ñích cuûa Töï nhieân theo nhöõng ñònh luaät phoå bieán cuûa töï nhieân, keå caû ôû
nhöõng tröôøng hôïp ta khoâng nhaän chaân ra ñöôïc ñieàu naøy. | Noùi caùch khaùc, ôû
nôi naøo caùc baïn nhaän ra ñöôïc söï thoáng nhaát naøy, thì hoaøn toaøn khoâng coù gì
khaùc nhau khi noùi: Thöôïng ñeá ñaõ saùng suoát mong muoán nhö vaäy, hoaëc noùi:
chính Töï nhieân ñaõ khoân kheùo töï saép xeáp nhö vaäy. Vì söï thoáng nhaát coù heä
thoáng vaø hôïp muïc ñích toái ña maø lyù tính cuûa caùc baïn ñoøi hoûi phaûi laøm neàn
taûng cho moïi nghieân cöùu veà Töï nhieân nhö laø Nguyeân taéc ñieàu haønh, cuõng
chính laø caùi cho caùc baïn coù quyeàn laáy YÙ nieäm veà moät Trí tueä toái cao laøm
cô sôû nhö laø moät Nieäm thöùc cuûa Nguyeân taéc ñieàu haønh, vaø döïa theo
nguyeân taéc naøy, caùc baïn caøng tìm gaëp ñöôïc tính hôïp muïc ñích trong theá
giôùi bao nhieâu, caùc baïn caøng coù ñöôïc söï xaùc nhaän veà tính chính ñaùng cuûa YÙ
nieäm cuûa caùc baïn baáy nhieâu. | Nhöng, vì nguyeân taéc noùi treân khoâng coù muïc
ñích naøo khaùc hôn laø ñi tìm söï thoáng nhaát taát yeáu vaø toái ña cuûa Töï nhieân,
cho neân, trong möùc ñoä ta ñaït ñöôïc söï thoáng nhaát naøy, ta vöøa phaûi bieát ôn YÙ
nieäm veà moät Höõu theå toái cao, nhöng - khoâng heà rôi vaøo maâu thuaãn vôùi
chính mình -, ta ñoàng thôøi khoâng theå boû qua nhöõng ñònh luaät phoå bieán cuûa
Töï nhieân, vì chính nhaèm vaøo vieäc tìm ra nhöõng ñònh luaät naøy maø YÙ nieäm
treân ñaây ñöôïc ñaët laøm neàn taûng, ñeå laïi rôi vaøo choã xem tính hôïp muïc ñích
naøy cuûa Töï nhieân laø ngaãu nhieân vaø sieâu vaät lyù (hyperphysisch) veà maët

733
 nguoàn goác, bôûi leõ chuùng ta khoâng coù quyeàn giaû ñònh moät Höõu theå coù nhöõng
B728 thuoäc tính noùi treân laø ñöùng treân Töï nhieân, maø chæ ñöôïc pheùp laáy YÙ nieäm
veà Höõu theå aáy laøm cô sôû, nhaèm muïc ñích xem caùc hieän töôïng töï nhieân nhö
laø ñöôïc noái keát vôùi nhau moät caùch coù heä thoáng döïa theo söï töông töï vôùi
moät söï quy ñònh nhaân-quaû.

Cuõng vì theá, ta khoâng chæ coù quyeàn suy töôûng veà Nguyeân nhaân cuûa
theá giôùi trong YÙ nieäm döïa theo moät thuyeát Nhaân hình tinh teá hôn (khoâng
coù thuyeát nhaân hình naøy, ta khoâng theå suy töôûng ñöôïc gì veà Nguyeân nhaân
toái cao aáy caû), ñoù laø, suy töôûng Nguyeân nhaân aáy nhö laø moät Höõu theå coù
giaùc tính, coù hæ noä, cuõng nhö - phuø hôïp vôùi caùc phaåm tính aáy - coù ham muoán
vaø yù chí v.v.. maø coøn coù theå gaùn cho Höõu theå aáy söï hoaøn haûo voâ taän, do ñoù,
vöôït xa hôn nhöõng gì ta coù quyeàn hình dung trong söï hieåu bieát thöôøng
nghieäm veà traät töï cuûa theá giôùi. Vì quy luaät ñieàu haønh veà söï thoáng nhaát coù
heä thoáng muoán raèng ta phaûi nghieân cöùu veà Töï nhieân nhö theå trong söï ña
taïp toái ña coù theå coù ñöôïc, luoân luoân baét gaëp ñöôïc söï thoáng nhaát coù heä thoáng
vaø hôïp muïc ñích ñeán voâ taän. Bôûi leõ, cho duø ta chæ phaùt hieän hoaëc ñaït ñeán
ñöôïc söï hoaøn haûo cuûa theá giôùi moät caùch ít oûi, thì vaãn thuoäc veà söï ban boá
quy luaät (Gesetzgebung) cuûa lyù tính chuùng ta laø phaûi ñi tìm vaø phoûng ñoaùn
söï hoaøn haûo aáy ôû khaép moïi nôi, vaø bao giôø cuõng chæ coù lôïi cho ta chöù khoâng
theå coù haïi gì khi tieán haønh söï nghieân cöùu veà Töï nhieân döïa theo Nguyeân taéc
naøy. Nhöng, vôùi söï hình dung nhö theá ñoái vôùi YÙ nieäm neàn taûng veà moät
B729 ñaáng taïo hoùa toái cao, ñieàu cuõng roõ raøng laø: toâi khoâng laáy söï Toàn taïi vaø söï
hieåu bieát veà moät Höõu theå nhö vaäy maø chæ laáy YÙ nieäm veà Höõu theå aáy laøm
neàn taûng maø thoâi, vaø do ñoù, thöïc söï khoâng ruùt ra ñieàu gì töø Höõu theå naøy,
maø chæ ñôn thuaàn töø YÙ nieäm veà Höõu theå aáy, töùc laø, töø baûn tính töï nhieân
cuûa nhöõng söï vaät trong theá giôùi döïa theo moät YÙ nieäm nhö theá. Ngay caû moät
YÙ thöùc khaù xaùc tín, duø chöa ñöôïc phaùt trieån veà vieäc söû duïng chaân xaùc khaùi
nieäm thuaàn lyù naøy cuûa lyù tính chuùng ta ñaõ thuùc ñaåy hình thaønh moät caùch noùi
khieâm toán vaø thoûa ñaùng cuûa caùc theá heä trieát gia khi hoï noùi veà söï saùng suoát
vaø söï tieân nghieäm chu ñaùo (Vorsorge) cuûa Töï nhieân cuõng nhö söï saùng suoát
thaàn linh [cuûa Thöôïng ñeá] nhö laø caùc töø ñoàng nghóa; nhöng hoï laïi öu tieân söû
duïng thuaät ngöõ tröôùc [söï saùng suoát vaø chu ñaùo cuûa Töï nhieân] khi vaán ñeà chæ
lieân quan ñeán lyù tính tö bieän ñôn thuaàn, bôûi hoï thaän troïng tröôùc cao voïng
cuûa moät söï khaúng ñònh quaù to taùt so vôùi nhöõng gì chuùng ta [thöïc söï] coù
thaåm quyeàn, vaø ñoàng thôøi ñaåy lyù tính trôû laïi vôùi laõnh vöïc rieâng bieät cuûa noù
laø theá giôùi töï nhieân.

Vaäy toùm laïi, lyù tính thuaàn tuùy luùc ñaàu coù veû höùa heïn seõ mang laïi cho
ta khaû naêng môû roäng caùc hieåu bieát ra beân ngoaøi moïi ranh giôùi cuûa kinh
nghieäm, nhöng sau khi ta ñaõ hieåu noù moät caùch ñuùng ñaén, lyù tính khoâng
chöùa ñöïng gì hôn laø caùc Nguyeân taéc ñieàu haønh, tuy ñoøi hoûi söï thoáng nhaát
lôùn hôn nhieàu so vôùi nhöõng gì vieäc söû duïng giaùc tính thöôøng nghieäm coù theå
ñaït ñöôïc, nhöng baèng caùch ñaåy muïc tieâu ñeán gaàn söï thoáng nhaát naøy cuûa
giaùc tính ra xa, caùc Nguyeân taéc naøy mang laïi söï nhaát trí cuûa giaùc tính vôùi

734
 chính noù thoâng qua söï thoáng nhaát coù heä thoáng ôû möùc ñoä toái cao. | Nhöng
neáu ngöôøi ta laïi hieåu sai caùc Nguyeân taéc naøy, xem chuùng nhö laø caùc
Nguyeân taéc caáu taïo cuûa nhöõng nhaän thöùc sieâu vieät thoâng qua moät Tri thöùc
nguïy taïo vaø hoang töôûng, tuy raát haøo nhoaùng nhöng thöïc ra chæ laø moät aûo
töôûng löøa bòp, chuùng seõ laøm naûy sinh nhöõng maâu thuaãn vaø nhöõng cuoäc tranh
caõi baát taän.

---------------0O0---------------

Nhö vaäy, moïi nhaän thöùc cuûa con ngöôøi baét ñaàu vôùi nhöõng tröïc quan,
töø ñoù tieán leân nhöõng khaùi nieäm vaø keát thuùc vôùi nhöõng YÙ nieäm. Maëc duø
trong quan heä vôùi taát caû ba yeáu toá naøy, con ngöôøi ñeàu coù caùc nguoàn nhaän
thöùc tieân nghieäm thoaït nhìn coù veû ñuû söùc vöôït khoûi caùc ranh giôùi cuûa moïi
kinh nghieäm, nhöng moät söï Pheâ phaùn hoaøn taát ñaõ khaúng ñònh raèng: toaøn boä
lyù tính trong vieäc söû duïng tö bieän ñoái vôùi ba yeáu toá naøy khoâng bao giôø coù
theå ra beân ngoaøi laõnh vöïc cuûa kinh nghieäm khaû höõu, vaø raèng: söù meänh ñích
B730 thöïc cuûa quan naêng nhaän thöùc toái cao naøy laø söû duïng moïi phöông phaùp vaø
moïi Nguyeân taéc cuûa noù chæ ñeå thaâm nhaäp vaøo baûn chaát saâu xa nhaát cuûa Töï
nhieân döïa theo taát caû caùc Nguyeân taéc coù theå coù veà tính thoáng nhaát, trong ñoù
Nguyeân taéc veà caùc muïc ñích [muïc ñích luaän] laø cao quyù nhaát, chöù khoâng
bao giôø ñeå bay boång ra khoûi caùc ranh giôùi cuûa Töï nhieân, vì beân ngoaøi Töï
nhieân khoâng coù gì cho ta ngoaøi khoâng gian troáng khoâng [hö voâ]. Duø raèng söï
nghieân cöùu pheâ phaùn ñoái vôùi moïi meänh ñeà cho raèng coù theå môû roäng nhaän
thöùc cuûa ta ra beân ngoaøi kinh nghieäm hieän thöïc trong phaàn Phaân tích phaùp
sieâu nghieäm ñaõ ñuû thuyeát phuïc ta raèng, chuùng khoâng bao giôø coù theå daãn daét
ta ñi ñeán caùi gì nhieàu hôn laø kinh nghieäm khaû höõu, nhöng neáu khoâng phaûi
chính ngöôøi ta ñaõ töï mình thieáu tin töôûng vaøo nhöõng ñònh lyù phoå bieán, tröøu
B731 töôïng nhöng raát saùng toû aáy, vaø neáu khoâng phaûi caùc vieãn töôïng raát haáp daãn
vaø ñaày aûo aûnh ñaõ khuyeán duï ta vöùt boû söï cöôõng cheá cuûa caùc ñònh lyù aáy, haún
ta ñaõ coù theå khoâng caàn tieán haønh cuoäc thaåm vaán vaát vaû ñoái vôùi moïi nhaân
chöùng bieän chöùng, vì hoï ñaõ cho xuaát hieän moät lyù tính sieâu vieät ñeå baûo veä
caùc yeâu saùch quaù ñaùng cuûa hoï; bôûi leõ ta ñaõ bieát ngay töø ñaàu vôùi söï xaùc tín
hoaøn toaøn raèng, moïi söï khoa tröông cuûa hoï tuy coù leõ laø thaønh thaät nhöng
nhaát ñònh phaûi laø tuyeät ñoái voâ hieäu, vì ñoù laø moät loaïi nhaän thöùc maø khoâng
con ngöôøi naøo coù theå ñoùn nhaän ñöôïc caû. Nhöng chæ vì cuoäc tranh caõi seõ
khoâng bao giôø keát thuùc, neáu ngöôøi ta khoâng ñeán ñöôïc ñaøng sau nguyeân
nhaân thöïc söï cuûa aûo töôïng maø ngay ngöôøi coù ñaàu oùc tænh taùo nhaát cuõng coù
theå bò löøa phænh, neân tuy söï thaùo rôøi [phaân tích] moïi nhaän thöùc sieâu vieät cuûa
ta ra thaønh nhöõng yeáu toá (nhö laø moät söï nghieân cöùu veà baûn tính beân trong
cuûa chuùng ta [nghieân cöùu taâm lyù hoïc]) töï noù khoâng phaûi khoâng coù ít giaù trò,
nhöng ñoù vaãn laø nhieäm vuï cuûa nhaø trieát hoïc vì thaáy caàn thieát phaûi tra xeùt
toaøn boä vieäc laøm hueânh hoang naøy cuûa lyù tính tö bieän taän caùc nguoàn goác
ñaàu tieân cuûa noù moät caùch caën keõ. | Ñoàng thôøi, vì xeùt raèng aûo töôïng bieän
chöùng khoâng chæ löøa bòp veà maët phaùn ñoaùn maø veà maët söï quan taâm cuûa

735
 con ngöôøi, aûo töôïng aáy luoân luoân loâi cuoán ngöôøi ta ñi ñeán nhöõng phaùn ñoaùn
aáy moät caùch töï nhieân vaø vaãn seõ coøn maõi trong töông lai, do ñoù, ñieàu neân
laøm laø haàu nhö phaûi thu thaäp ñaày ñuû caùc hoà sô cuûa vuï aùn naøy vaø xeáp chuùng
vaøo taøng thö cuûa lyù tính con ngöôøi ñeå phoøng ngöøa nhöõng sai laàm theo
kieåu töông töï trong töông lai.
B732

736
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

15 “DIEÃN DÒCH CAÙC YÙ NIEÄM” HAY TRIEÁT LYÙ VEÀ CAÙI “NHÖ THEÅ”

Ta ñaõ bieát “dieãn dòch”laø caàn thieát ñeå coù theå söû duïng caùc khaùi nieäm tieân nghieäm moät caùch
chaéc chaén vaø “hôïp phaùp” (xem B117), töùc chöùng minh giaù trò khaùch quan cuûa chuùng.
“Caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính khoâng coù cuøng moät loái dieãn dòch gioáng nhö ñoái vôùi caùc phaïm truø.
Nhöng, neáu YÙ nieäm ít nhaát cuõng coù giaù trò khaùch quan nhö vöøa noùi ôû caùc trang tröôùc,
vaø ñieàu chuùng mang laïi khoâng phaûi chæ laø caùc tö töôûng hoang ñöôøng (entia rationis
rationcinantis), ta vaãn coù theå dieãn dòch veà chuùng ñöôïc. Vieäc dieãn dòch veà caùc yù nieäm
naøy seõ laø phaàn keát thuùc toaøn boä coâng vieäc pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” (B678).

Vaäy, Kant “dieãn dòch caùc yù nieäm” ra sao? Trong phuï luïc cuoái cuøng: “Veà muïc ñích toái
haäu trong tính bieän chöùng töï nhieân cuûa lyù tính con ngöôøi” (B697-732), Kant neâu leân
kieán giaûi khaù ñoäc ñaùo vaø saùng taïo: ta coù quyeàn “giaû ñònh” söï toàn taïi cuûa moät ñoái töôïng
cuûa YÙ nieäm nhö theå (als ob) ñoái töôïng aáy coù thaät, vôùi ñaày ñuû caùc “thuoäc tính” maø lyù tính
gaùn cho noù. “Ñaây chính laø söï dieãn dòch sieâu nghieäm cho moïi yù nieäm tö bieän, khoâng cho
pheùp chuùng trôû thaønh caùc nguyeân taéc caáu taïo ñöa nhaän thöùc vöôït khoûi ranh giôùi kinh
nghieäm, traùi laïi, laøm caùc nguyeân taéc ñieàu haønh cho söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc thöôøng
nghieäm, qua ñoù nhaän thöùc thöôøng nghieäm töï bieát xaùc ñònh vaø ñieàu chænh ranh giôùi cuûa
chính mình, hôn laø chæ bieát tuaân theo caùc nguyeân taéc cuûa rieâng giaùc tính maø khoâng coù söï
höôùng daãn cuûa caùc YÙ nieäm” (B699).

Ñoái töôïng giaû ñònh naøy taát nhieân khoâng theå ñöôïc xem laø caùc ñoái töôïng toàn taïi thöïc söï maø
chæ coù tính thöïc taïi töông ñoái vôùi tö caùch laø moät NIEÄM THÖÙC cuûa nguyeân taéc ñieàu
haønh (nieäm thöùc khoâng coù ñoái töôïng caûm tính) höôùng ñeán söï thoáng nhaát coù heä thoáng cho
toaøn boä nhaän thöùc. Chuùng chæ laø nhöõng caùi TÖÔNG TÖÏ (Analoga) do ta loaïi suy töø caùc
söï vaät coù thöïc ôû möùc ñoä naøo ñoù, laø caùc ñoái töôïng töôûng töôïng ñöôïc ta chaáp nhaän nhö
moät quan ñieåm, moät caùch nhìn (B709), “töø ñoù söï thoáng nhaát - raát thieát yeáu cho lyù tính
vaø coù lôïi cho giaùc tính - coù theå toû loä vaø thaønh töïu” (nt).

Chæ trong tinh thaàn vaø caùch hieåu nhö theá, ta môùi hoaøn toaøn coù quyeàn giaû ñònh caùc ñoái
töôïng töôûng töôïng” nhö: caùi Toâi nhö theå laø baûn theå linh hoàn ñôn nhaát, thöôøng toàn (ít ra
trong ñôøi naøy); Vuõ truï nhö theå moät Töï nhieân noùi chung coù söï troïn veïn trong chuoãi caùc
ñieàu kieän, vaø quan troïng nhaát: YÙ theå veà Thöôïng ñeá nhö theå moät Trí tueä toái cao, moät
ñaáng Taïo hoùa saùng taïo, xeáp ñaët vaø ñieàu tieát moïi söï theo moät cöùu caùnh toái haäu naøo ñoù.
(B725).

737
 Neáu hieåu caùc ñoái töôïng töôûng töôïng nhö treân laø coù thaät theo nghóa “caáu taïo”, nhaát laø ñoái
vôùi YÙ theå nhö “Trí tueä toái cao”, lyù tính seõ rôi vaøo hai “caên beänh” khoù chöõa: “lyù tính bieáng
löôøi, buoâng xuoâi” (ignara ratio) khoâng chòu noã löïc tìm toøi, nghieân cöùu, “cho pheùp lyù
tính nghæ ngôi nhö theå ñaõ hoaøn thaønh nhieäm vuï, ñoå heát moïi vieäc vaøo cho “Trí tueä toái cao”
(“vaïn söï do Thieân”!) vaø “lyù tính ñaûo ngöôïc” (perversa ratio), xem söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá laø tieàn ñeà coù thöïc, laø ñieåm xuaát phaùt, thay vì laø giaû ñònh sau cuøng cho söï
thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc. (B720).

Strawson(1) trong chöøng möïc naøo ñoù ñaõ ngoä nhaän khi cho raèng vôùi quan nieäm naøy, Kant
ñaõ coù phaàn nhöôïng boä vaø caân ñoái laïi vôùi phaàn pheâ phaùn nghieâm khaéc tröôùc ñaây, noùi leân
söï meät moûi cuûa lyù tính khi phaûi duøng caùc ñoái töôïng giaû ñònh naøy ñeå “töï an uûi”. Thaät ra,
Kant khoâng bao giôø muoán “ñoái töôïng hoùa” caùc yù nieäm sieâu nghieäm, do ñoù baûo Thöôïng ñeá
(Trí tueä toái cao), theo nghóa ñieàu haønh, ngöï trò vaø ñieàu tieát vuõ truï theo moät cöùu caùnh toái
haäu naøo ñoù cuõng khoâng khaùc gì baûo raèng baûn thaân töï nhieân, vuõ truï töï saép xeáp theo moät
traät töï haøi hoøa naøo ñoù. Ta ñöøng queân: ôû ñaây Kant vaãn chöa ra khoûi laõnh vöïc lyù tính lyù

thuyeát vaø caùc giaû ñònh ñeàu chæ nhaèm phuïc vuï tính thoáng nhaát cuûa lyù tính lyù thuyeát trong
nhaän thöùc, phaûi ñöôïc theå hieän trong tieán trình nghieân cöùu voâ taän chöù chöa coù yù nghóa
“thöïc haønh” hay ñaïo lyù coù tính “töï an uûi” naøo caû. Caùc giaû ñònh naøy seõ trôû thaønh caùc ñònh
ñeà (Postulate) trong lyù tính thuaàn tuùy thöïc haønh laø vaán ñeà chöa ñöôïc ñaët ra ôû ñaây.
Phaàn “Boä chuaån taéc” trong Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm tieáp theo ñaây môùi laøm nhieäm
vuï baét caàu aáy.

Neáu trong phaàn “caùc Nghòch lyù (Antinomien) cuûa lyù tính thuaàn tuùy”, ta thaáy Kant pheâ
phaùn caùc luaän cöù giaùo ñieàu khaù gioáng vôùi caùch ñöùc Phaät baùc boû caùc tröôøng phaùi trieát hoïc
“vuõ truï luaän” cöïc ñoan vaø phieán dieän ñöông thôøi theo kieåu “cuøng giaùp löng laïi roài ñuoåi
veà”, thì trong phaàn “Dieãn dòch sieâu nghieäm veà caùc YÙ nieäm naøy, - tuy söï so saùnh khoâng
khoûi khaäp khieãng - , ta khoâng theå khoâng lieân töôûng ñeán caùch giaûi quyeát veà maët lyù thuyeát
cuûa ñöùc Khoång töû hôn 2000 naêm tröôùc Kant, khi Ngaøi töø choái giaûi ñaùp caùc caâu hoûi “sieâu
(2)
vieät” veà “quaùi, löïc, loaïn, thaàn” ñeå ñeà ra loái kieán giaûi theo caùch “ñieàu haønh”: “Teá nhö
(1)
taïi. Teá thaàn nhö thaàn taïi” (Teá thaàn nhö theå thaàn coù maët thaät söï) . Chöõ “nhö” cuûa

(1)
Strawson, P.F: The Bounds of Sense. An Essay on Kant’s Critique of Pure Reason, London,
1966. Baûn tieáng Ñöùc 1981.
(2)
Luaän ngöõ: “Töû baát ngöù quaùi, löïc, loaïn, thaàn” (Phu töû khoâng baøn veà “quaùi, löïc, loaïn, thaàn”):
Quyeån Töù, Thuaät nhi ñeä thaát, caâu 20 vaø Trung dung: “Töû vieát: Toá aån haønh quaùi, haäu theá höõu
thuaät yeân, ngoâ phaát vi chi hyû!” (Ñöùc Khoång Töû noùi raèng “Tìm toøi nhöõng söï bí aån, laøm nhöõng
vieäc dò thöôøng ñeå ñôøi sau khen mình coù ñaïo thuaät, ta khoâng laøm nhöõng vieäc aáy ñaâu!”), Chu Hy
Chöông cuù, Caâu 11.
(1)
Luaän Ngöõ: Quyeån Nhò, Baùt daät ñeä tam, caâu 12.

738
 Khoång raát gaàn guõi vôùi chöõ “nhö theå” (als ob) cuûa Kant, nhaém ñeán söï thoáng nhaát cuûa
nhaän thöùc lyù thuyeát (vaø ñoøi hoûi ñaïo ñöùc), chöù khoâng bieåu loä “lyù tính bieáng löôøi”, caøng

khoâng phaûi laø “lyù tính ñaûo ngöôïc” (2).

(2)
Xem theâm H. Vaihinger: Die Philosophie des Als Ob (“Trieát hoïc veà caùi Nhö Theå”), 1911.

739
B733
II

HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM

VEÀ

PHÖÔNG PHAÙP

B735 Neáu toâi xem toång theå (Inbegriff) moïi nhaän thöùc cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø
tö bieän nhö moät toøa nhaø vaø yù töôûng veà toøa nhaø naøy coù saün trong ñaàu oùc ta,
thì toâi coù theå noùi raèng trong suoát caû phaàn tröôùc cuûa quyeån saùch naøy, töùc
phaàn “Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà caùc yeáu toá cô baûn cuûa nhaän thöùc”
(Transzendentale Elementarlehre), ta ñaõ khaûo saùt kyõ veà vaät lieäu vaø xaùc
ñònh loaïi vaät lieäu naøo coù theå ñuû duøng ñeå xaây toaø nhaø nhö theá naøo, vôùi ñoä
cao vaø möùc an toaøn ñeán ñaâu.

Tuy nhieân, ñieàu roõ raøng laø, duø chuùng ta oâm giaác moäng xaây moät toøa thaùp
choïc trôøi, cao taän maây xanh, nhöng vieäc cung öùng vaät lieäu chæ ñuû cho moät
ngoâi nhaø ôû bình thöôøng, tuy cuõng ñuû roäng cho nhu caàu sinh hoaït vaø ñuû cao
ñeå nhìn bao quaùt ñöôïc kinh nghieäm. | Moïi vieäc laøm taùo baïo ñeàu nhaát ñònh
seõ thaát baïi vì thieáu vaät lieäu caàn thieát, ñoù laø chöa keå coù quaù nhieàu yù kieán do
tranh caõi lieân mieân giöõa caùc nhaø thieát keá veà ñoà aùn xaây döïng vaø ruùt cuïc
khoâng ai chòu ai, moãi ngöôøi boû ñi xaây döïng rieâng ngoâi nhaø cuûa mình theo yù
mình. Coâng vieäc cuûa ta baây giôø khoâng phaûi laø baøn veà vaät lieäu nöõa maø veà
ñoà aùn xaây döïng cuûa ngoâi nhaø. | Ta ruùt kinh nghieäm ñeå khoâng maïo hieåm vaø
muø quaùng ñöa ra nhöõng baûn veõ vöôït khoûi söùc ta, ñoàng thôøi yù thöùc roõ ngoâi
nhaø aáy phaûi an toaøn, nghóa laø caàn caân ñoái baûng thieát keá vôùi vaät lieäu ñöôïc
mang laïi cho ta, ñoàng thôøi cuõng caàn ñaùp öùng ñaày ñuû moïi nhu caàu sinh hoaït
cuûa ta.

Vì vaäy, toâi hieåu “Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà phöông phaùp” laø vieäc
xaùc ñònh caùc ñieàu kieän hình thöùc cho moät heä thoáng hoaøn chænh cuûa lyù
B736 tính thuaàn tuùy. Ta seõ chia phaàn naøy ra laøm caùc phaàn nhoû goàm:

- Moät moân Kyû luaät hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy (DISZIPLIN)
- Moät Boä chuaån taéc cho lyù tính thuaàn tuùy (KANON)
- Moät moân Kieán truùc hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy (ARCHITEKTONIK)
- Vaø cuoái cuøng laø moät moân Lòch söû cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

Phaàn Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà phöông phaùp naøy - xeùt töø quan ñieåm

740
sieâu nghieäm - seõ hoaøn taát coâng vieäc maø tröôùc ñaây ngöôøi ta ñaõ töøng thöû laøm
trong nhaø tröôøng nhöng khoâng xong, vôùi teân goïi laø moân Loâ-gíc thöïc haønh,
[hay Loâ-gíc öùng duïng] baøn veà vieäc söû duïng giaùc tính noùi chung. | Sôû dó toâi
baûo laøm khoâng xong vaø laøm raát toài vì moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán ñaõ khoâng
bieát töï giôùi haïn trong loaïi nhaän thöùc ñaëc thuø (chaúng haïn nhaän thöùc thuaàn
tuùy cuûa giaùc tính) cuõng nhö trong caùc ñoái töôïng ñaëc thuø nhaát ñònh [nhö ñaõ
baøn trong phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm], do ñoù, neáu khoâng vay möôïn
töø caùc ngaønh khoa hoïc khaùc, noù cuõng seõ khoâng ñöa ra ñöôïc gì hôn laø nhöõng
danh hieäu suoâng veà nhöõng phöông phaùp khaû höõu vaø moät loaït nhöõng thuaät
ngöõ kyõ thuaät thöôøng ñöôïc duøng trong moïi ngaønh khoa hoïc lieân quan ñeán
phöông dieän heä thoáng. | Ngöôøi hoïc, vì theá, chæ laøm quen ñöôïc vôùi caùc teân
goïi, coøn noäi dung vaø söï söû duïng thì phaûi chôø ñôïi ôû töông lai.

741
 HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ
PHÖÔNG PHAÙP

CHÖÔNG I

KYÛ LUAÄT HOÏC CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Trong söï ham muoán hieåu bieát cuûa con ngöôøi, nhöõng phaùn ñoaùn tieâu
cöïc [hay phuû ñònh] - khoâng chæ ñôn thuaàn veà maët hình thöùc loâ-gíc maø caû veà
noäi dung - thöôøng khoâng ñöôïc xem troïng. | Traùi laïi, chuùng thöôøng bò xem laø
keû thuø ghen tò ñaùng gheùt ñoái vôùi nguyeän voïng muoán môû mang khoâng ngöøng
B737 kieán thöùc cuûa ta, vì theá caàn phaûi bieän baïch ñeå ngöôøi ta dung thöù cho chuùng,
chöù khoâng mong chôø ñöôïc ngöôøi ta öa thích vaø ñaùnh giaù cao.

Thaät ra, veà maët thuaàn loâ-gíc, ta coù theå dieãn ñaït moïi meänh ñeà döôùi
daïng phuû ñònh cuõng khoâng sao, nhöng veà maët noäi dung cuûa nhaän thöùc noùi
chung, ñöa ra moät phaùn ñoaùn ñeå môû roäng hoaëc haïn cheá noù seõ cho thaáy
nhieäm vuï ñích thöïc cuûa nhöõng phaùn ñoaùn phuû ñònh chæ laø nhaèm ngaên chaën
sai laàm. Taát nhieân cuõng coù nhöõng loaïi meänh ñeà phuû ñònh vôùi muïc ñích
ngaên chaën sai laàm, nhöng laïi phaùt bieåu veà nhöõng vieäc ngöôøi ta khoâng theå
phaïm sai laàm ñöôïc, thì tuy laø ñuùng, vaãn troáng roãng, töùc khoâng ñaùp öùng
ñuùng muïc ñích vaø buoàn cöôøi nhö kieåu phaùt bieåu [thöøa thaûi] cuûa moät oâng
giaùo: “Alexander ñaïi ñeá ñaõ khoâng theå chinh phuïc thieân haï neáu khoâng coù
quaân ñoäi!”.

Nhöng, ôû ñaâu caùc giôùi haïn cuûa nhaän thöùc khaû höõu laø raát nghieâm ngaët,
söï caùm doã vöôn tôùi caùc nhaän thöùc môùi raát maïnh, aûo töôïng coù söùc löøa bòp
lôùn vaø haäu quaû cuûa sai laàm gaây ra laø traàm troïng, nhaân toá phuû ñònh trong
nhaän thöùc laïi coù ích lôïi vì noù baûo veä ta traùnh ñöôïc caùc sai laàm vaø veà maët
ñoù, noù coù vai troø coøn quan troïng hôn nhaân toá khaúng ñònh giuùp ta taêng tieán
tri thöùc. Vì theá, ngöôøi ta goïi söï cöôõng cheá nghieâm ngaët ñeå ngaên chaën xu
höôùng luoân muoán vi phaïm caùc quy taéc nhaát ñònh vaø cuoái cuøng ñeå tieâu dieät
xu höôùng ñoù laø MOÂN KYÛ LUAÄT HOÏC (DISZIPLIN). Ta phaân bieät noù vôùi
söï ÑAØO TAÏO (KULTUR) coù nhieäm vuï truyeàn daïy moät kyõ naêng naøo ñoù,
khoâng xoùa boû caùc kyõ naêng khaùc ñaõ coù.

Nhö vaäy, trong vieäc ñaøo luyeän taøi naêng ñeå thuùc ñaåy töï phaùt trieån, KYÛ
B738 LUAÄT HOÏC laø phaàn tieâu cöïc(1), coøn ÑAØO TAÏO vaø HOÏC THUYEÁT
(DOKTRIN) laø phaàn tích cöïc.

(1)
Toâi bieát roõ raèng trong thuaät ngöõ nhaø tröôøng, töø “DISZIPLIN” thöôøng ñöôïc duøng ñoàng nghóa vôùi
“moân hoïc, ngaønh hoïc”. Nhöng trong nhieàu tröôøng hôïp, caàn thieát phaûi phaân bieät kyõ löôõng
“DISZIPLIN” nhö laø moân hoïc nhaèm reøn luyeän kyû luaät (Zucht) vôùi caùc moân hoïc bình thöôøng khaùc

742
 Ta deã ñoàng yù vôùi nhau raèng, coù nhöõng tính caùch vaø naêng khieáu töï
nhieân, (ví duï oùc töôûng töôïng hay haøi höôùc) neân ñeå phaùt trieån töï do, khoâng
neân kieàm thuùc, tuy nhieân, cuõng caàn coù moät kyû luaät trong moät soá muïc ñích
naøo ñoù. Nhöng ta deã laøm laï laø lyù tính, quan naêng chuyeân ñeà ra nhöõng quy
taéc vaø kyû luaät cho caùc quan naêng khaùc cuûa taâm thöùc ta, baûn thaân noù cuõng
caàn phaûi tuaân thuû kyû luaät. | Trong thöïc teá, cho ñeán nay, lyù tính ñaõ kheùo
traùnh neù ñieàu khaù nhuïc nhaõ naøy vì noù ñaõ xuaát hieän vôùi veû trònh troïng,
khaúng ñònh nhöõng ñieàu to taùt khieán khoâng ai daùm nghi ngôø baûn thaân noù laïi
coù theå deã daøng vaø nheï daï rôi vaøo choã ñem caùc hoang töôûng thay cho caùc
khaùi nieäm, xem ngoân töø laø caùc söï vaät coù thöïc.
Lyù tính, khi ñöôïc söû duïng trong phaïm vi kinh nghieäm, khoâng caàn phaûi
B739 chòu söï pheâ phaùn vì caùc nguyeân taéc cuûa noù bò kieåm tra thöôøng xuyeân bôûi
hoøn ñaù thöû cuûa kinh nghieäm. | Trong laõnh vöïc toaùn hoïc cuõng khoâng caàn söï
pheâ phaùn naøo, vì ôû ñaây caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính laäp töùc ñöôïc dieãn taû in
concreto [moät caùch cuï theå] trong tröïc quan thuaàn tuùy, neân caùc khaúng ñònh
tuøy tieän hay thieáu caên cöù ñeàu sôùm bò boäc loä. Nhöng ôû nôi naøo lyù tính khoâng
bò keàm cheá trong nhöõng khuoân khoå deã nhaän thaáy baèng tröïc quan thuaàn tuùy
laãn thöôøng nghieäm, töùc khi noù ñöôïc söû duïng trong laõnh vöïc sieâu nghieäm
theo caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn, lyù tính laïi raát caàn moät moân Kyû luaät hoïc ñeå
xoaù boû xu höôùng muoán vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi chaät heïp cuûa kinh
nghieäm khaû höõu vaø ngaên chaën noù tröôùc söï loäng haønh vaø sai laàm; thaäm chí
coù theå noùi, toaøn boä trieát hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy laø chæ taäp trung vaøo
lôïi ích tieâu cöïc [phuû ñònh] naøy maø thoâi. Nhöõng sai laàm rieâng leû coù theå
ñöôïc khaéc phuïc baèng söï Kieåm duyeät (Zenzur), coøn caùc nguyeân nhaân cuûa
chuùng ñöôïc deïp boû baèng söï Pheâ phaùn. Nhöng trong tröôøng hôïp cuûa lyù tính
thuaàn tuùy, ta gaëp caû moät heä thoáng caùc söï löøa phænh vaø nhaàm laãn, keát chaët
vôùi nhau vaø hôïp nhaát laïi treân nhöõng nguyeân taéc chung, do ñoù caàn phaûi coù
caû moät boä luaät hoaøn toaøn rieâng bieät vaø coù tính phuû ñònh mang teân “Moân
kyû luaät hoïc” xuaát phaùt töø baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính vaø cuûa nhöõng ñoái
töôïng cuûa vieäc söû duïng thuaàn tuùy lyù tính thaønh moät heä thoáng [caùc quy
ñònh] ñeå lyù tính thaän troïng vaø töï thaåm xeùt, khieán cho khoâng moät aûo töôïng
nguïy bieän sai laàm naøo coù theå tieáp tuïc ñöùng vöõng, traùi laïi phaûi töï boäc loä
chaân töôùng duø coù veû ngoaøi myõ mieàu nhö theá naøo.

B740 Ngöôøi ñoïc caàn löu yù raèng, trong phaàn “Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà
phöông phaùp” töùc phaàn hai cuûa taùc phaåm Pheâ phaùn naøy, vaø noùi rieâng trong
muïc “Kyû luaät hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy”, toâi khoâng ñeà caäp ñeán noäi dung maø
chæ veà phöông phaùp cuûa nhaän thöùc [thuaàn lyù] töø lyù tính thuaàn tuùy. Nhieäm
vuï tröôùc ta ñaõ hoaøn thaønh trong phaàn “Hoïc thuyeát veà caùc yeáu toá”. Nhöng
coù khaù nhieàu ñieåm gioáng nhau trong vieäc söû duïng quan naêng lyù tính ñoái vôùi

nhaèm truyeàn ñaït kieán thöùc (Belehrung). Vì baûn thaân söï vieäc ta ñang baøn ôû ñaây ñoøi hoûi moät söï phaân
bieät roõ reät nhö theá, neân mong muoán cuûa toâi laø töø DISZIPLIN seõ khoâng ñöôïc duøng theo nghóa naøo
khaùc hôn nghóa tieâu cöïc.

743
nhieàu loaïi ñoái töôïng, tuy nhieân, vieäc söû duïng lyù tính trong laõnh vöïc sieâu
nghieäm laïi coù söï khaùc bieät raát cô baûn vôùi caùc loaïi söû duïng khaùc, neân neáu
khoâng coù moân “Kyû luaät hoïc” daønh rieâng cho muïc ñích söû duïng naøy, ta seõ
khoù traùnh khoûi caùc sai laàm taát yeáu naûy sinh töø vieäc duøng sai caùc phöông
phaùp tuy ñeàu baét nguoàn töø lyù tính caû - nhöng chæ khoâng phuø hôïp vôùi laõnh
vöïc [sieâu nghieäm] naøy.

744
 TIEÁT 1

KYÛ LUAÄT CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY TRONG VIEÄC SÖÛ
DUÏNG GIAÙO ÑIEÀU [KHI ÑÖA RA NHÖÕNG KHAÚNG ÑÒNH
GIAÙO ÑIEÀU]

Toaùn hoïc laø ñieån hình röïc rôõ nhaát cuûa vieäc môû roäng laõnh vöïc cuûa lyù
tính thuaàn tuùy moät caùch an toaøn maø khoâng caàn söï trôï giuùp cuûa kinh nghieäm.
Caùc göông ñieån hình bao giôø cuõng coù tính lan toûa, nhaát laø ñoái vôùi ngay
cuøng moät quan naêng lyù tính. | Ñöôïc thaønh coâng moät laàn, lyù tính khoâng khoûi
möøng thaàm vaø - moät caùch töï nhieân - nuoâi hy voïng cuõng seõ gaëp may maén
töông töï trong caùc tröôøng hôïp khaùc. Theá laø, lyù tính thuaàn tuùy hy voïng coù
theå môû roäng nhaän thöùc trong vieäc söû duïng sieâu nghieäm cuõng khoâng keùm
B741 phaàn thaønh coâng vaø an toaøn, nhaát laø khi noù chuû yeáu aùp duïng cuøng moät
phöông phaùp ñaõ chöùng toû söï höõu duïng roõ reät trong laõnh vöïc toaùn hoïc.

Tuy nhieân, vaán ñeà cöïc kyø quan troïng caàn bieát ôû ñaây laø: phaûi chaêng
phöông phaùp ñeå ñi ñeán söï xaùc tín taát nhieân (apodiktisch) ñöôïc goïi laø
phöông phaùp toaùn hoïc cuõng ñoàng nhaát vôùi phöông phaùp maø ngöôøi ta döï
ñònh ñi tìm vôùi cuøng moät söï xaùc tín nhö vaäy trong trieát hoïc maø ta seõ coù
quyeàn goïi xöùng danh laø phöông phaùp giaùo ñieàu (dogmatisch)?

Nhaän thöùc trieát hoïc laø nhaän thöùc cuûa lyù tính töø nhöõng khaùi nieäm, coøn
nhaän thöùc toaùn hoïc laø töø vieäc caáu taïo nhöõng khaùi nieäm. Caáu taïo
(konstruieren) moät khaùi nieäm nghóa laø dieãn taû noù baèng moät tröïc quan tieân
nghieäm töông öùng. Ñeå laøm vieäc ñoù, ta caàn moät tröïc quan-khoâng thöôøng
nghieäm; vaø bôûi laø tröïc quan neân noù laø moät ñoái töôïng caù bieät, tuy nhieân, vì
laø söï caáu taïo moät khaùi nieäm (khaùi nieäm laø moät bieåu töôïng phoå bieán) neân noù
phaûi ñöôïc xem laø coù giaù trò phoå bieán cho moïi tröïc quan khaû höõu thuoäc veà
khaùi nieäm aáy. Chaúng haïn, toâi caáu taïo moät hình tam giaùc baèng caùch dieãn taû
moät ñoái töôïng töông öùng vôùi khaùi nieäm veà noù, hoaëc baèng caùch töôûng töôïng
hình tam giaùc trong ñaàu, töùc laø baèng tröïc quan thuaàn tuùy, hoaëc veõ noù ra
giaáy, töùc laø baèng tröïc quan thöôøng nghieäm, nhöng caû hai ñeàu laø hoaøn toaøn
tieân nghieäm, nghóa laø khoâng vay möôïn hình maãu naøo töø trong kinh
nghieäm. Hình tam giaùc cuï theå, caù bieät ñöôïc veõ treân giaáy laø thöôøng nghieäm,
nhöng laïi dieãn taû khaùi nieäm trong tính phoå bieán cuûa noù, bôûi vì trong tröïc
quan thöôøng nghieäm naøy, toâi chæ nhìn haønh vi caáu taïo khaùi nieäm chöù khoâng
chuù yù gì ñeán nhieàu quy ñònh [cuï theå], ví duï: lôùn hay nhoû, caùc caïnh, caùc goùc
B742 ra sao, nghóa laø toâi tröøu töôïng hoùa heát caùc söï dò bieät naøy vì chuùng khoâng
laøm thay ñoåi gì ñoái vôùi khaùi nieäm veà hình tam giaùc caû.

Nhö vaäy, nhaän thöùc trieát hoïc chæ xem xeùt caùi ñaëc thuø trong caùi
phoå bieán, coøn nhaän thöùc toaùn hoïc nhaän thöùc caùi phoå bieán trong caùi ñaëc
thuø, thaäm chí trong caùi caù bieät. | Tuy nhieân, toaùn hoïc laøm ñieàu naøy cuõng

745
 hoaøn toaøn tieân nghieäm vaø döïa vaøo lyù tính, nghóa laø hình theå caù bieät naøy
ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc ñieàu kieän phoå bieán naøo ñoù cuûa söï caáu taïo, cuõng nhö
ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm - maø hình theå caù bieät naøy laø moät nieäm thöùc
(Schema) töông öùng - phaûi ñöôïc suy töôûng laø ñöôïc xaùc ñònh [coù giaù trò] moät
caùch phoå bieán.

Söï khaùc bieät caên baûn giöõa hai loaïi nhaän thöùc thuaàn lyù noùi treân [toaùn
hoïc vaø trieát hoïc] laø ôû hình thöùc [suy töôûng] chöù khoâng phaûi ôû söï khaùc nhau
veà chaát lieäu [noäi dung] hay veà ñoái töôïng cuûa caû hai. Nhöõng nhaø tö töôûng
naøo cho raèng söï khaùc nhau giöõa trieát hoïc vaø toaùn hoïc laø ôû choã trieát hoïc chæ
baøn veà chaát, coøn toaùn hoïc chæ baøn veà löôïng laø ñaõ laãn loän, laáy haäu quaû laøm
nguyeân nhaân. Lyù do taïi sao nhaän thöùc toaùn hoïc chæ coù theå baøn veà löôïng
chính laø vì hình thöùc suy töôûng naøy. Vì chæ coù khaùi nieäm veà löôïng môùi coù
theå ñöôïc caáu taïo, nghóa laø mang laïi moät caùch tieân nghieäm trong tröïc quan;
trong khi ñoù, chaát khoâng theå coù ôû ñaâu khaùc ngoaøi ôû trong moät tröïc quan
thöôøng nghieäm. Cho neân lyù tính chæ coù theå nhaän thöùc veà chaát thoâng qua
nhöõng khaùi nieäm [thöôøng nghieäm]. Khoâng ai coù theå tìm ñöôïc moät tröïc quan
B743 töông öùng vôùi khaùi nieäm veà thöïc taïi, ngoaïi tröø trong kinh nghieäm, noù khoâng
theå ñöôïc mang laïi cho ñaàu oùc ta moät caùch tieân nghieäm, tröôùc khi ta coù yù
thöùc thöôøng nghieäm veà moät thöïc taïi naøo ñoù. Ta coù theå taïo neân tröïc quan veà
moät hình noùn cuït chæ baèng khaùi nieäm ñôn thuaàn veà noù, khoâng caàn ñeán kinh
nghieäm; nhöng maøu saéc cuûa hình noùn aáy phaûi ñöôïc mang laïi tröôùc ñoù trong
moät kinh nghieäm naøo ñoù. Toâi khoâng theå naøo dieãn taû ñöôïc khaùi nieäm veà moät
nguyeân nhaân noùi chung baèng tröïc quan, tröø khi coù moät ví duï cuï theå do kinh
nghieäm mang laïi v.v.. Vaû laïi, trieát hoïc vaãn baøn veà löôïng nhö toaùn hoïc,
chaúng haïn veà caùi toaøn theå, caùi voâ taän v.v.. Coøn toaùn hoïc cuõng xem xeùt söï
khaùc nhau giöõa ñöôøng keû vaø maët phaúng nhö laø caùc khoâng gian khaùc nhau
veà chaát, veà söï lieân tuïc cuûa quaûng tính nhö moät chaát cuûa maët phaúng v.v..
Nhöng, duø trong caû hai tröôøng hôïp chuùng ñeàu coù chung ñoái töôïng, nhöng
caùch thöùc lyù tính xem xeùt ñoái töôïng aáy laïi raát khaùc nhau trong trieát hoïc vaø
trong toaùn hoïc. Trieát hoïc chæ laøm vieäc vôùi nhöõng khaùi nieäm phoå bieán, coøn
toaùn hoïc khoâng bieát phaûi laøm gì vôùi nhöõng khaùi nieäm phoå bieán caû, noù voäi
vaõ chaïy ñi tìm tröïc quan. | Trong tröïc quan, toaùn hoïc môùi xem xeùt khaùi
nieäm in concreto [moät caùch cuï theå],- taát nhieân khoâng phaûi baèng caùch
thöôøng nghieäm -, nhöng laø moät tröïc quan maø noù ñaõ dieãn taû moät caùch tieân
nghieäm, töùc laø ñaõ caáu taïo ra, vaø trong tröïc quan aáy, moïi keát quaû ruùt ra töø
caùc ñieàu kieän chung cuûa vieäc caáu taïo khaùi nieäm laø coù giaù trò trong moïi
tröôøng hôïp ñoái vôùi ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm ñöôïc caáu taïo.

B744
Giaû thöû ta trao cho nhaø trieát hoïc khaùi nieäm veà hình tam giaùc vaø yeâu
caàu oâng ta - duøng phöông caùch cuûa oâng [phöông caùch trieát hoïc] - ñeå tìm
xem moái quan heä giöõa toång cuûa caùc goùc vôùi moät goùc vuoâng. Tröôùc maët
oâng, chaúng coù gì khaùc ngoaøi khaùi nieäm veà moät hình theå ñöôïc bao boïc baèng
ba ñöôøng thaúng vaø khaùi nieäm veà caùc goùc töông öùng. OÂng ta coù theå tha hoà

746
 suy ngaãm veà khaùi nieäm aáy bao laâu tuøy thích, nhöng vaãn khoâng mang laïi
ñöôïc ñieàu gì môùi meû caû. OÂng ta coù theå phaân tích khaùi nieäm veà moät ñöôøng
thaúng, veà moät goùc, veà con soá ba v.v.. nhöng ruùt cuïc oâng khoâng theå tìm ra
moät thuoäc tính naøo khaùc voán khoâng chöùa ñöïng saün trong caùc khaùi nieäm aáy.
Nhöng, neáu baøi toaùn aáy ñöôïc ñaët ra cho nhaø hình hoïc, oâng naøy laäp töùc caáu
taïo neân moät hình tam giaùc. Vì nhaø hình hoïc bieát raèng hai goùc vuoâng laø
baèng toång cuûa taát caû caùc goùc keà ñöôïc taïo ra töø moät ñieåm treân moät ñöôøng
thaúng, theá laø oâng ta baét ñaàu taïo ra moät caïnh cuûa tam giaùc, hình thaønh hai
goùc keà coù toång baèng hai goùc vuoâng. Keá ñoù, oâng chia goùc ngoaøi cuûa nhöõng
goùc naøy baèng caùch veõ moät ñöôøng song song vôùi caïnh ñoái dieän cuûa tam giaùc
vaø nhaän ra ngay raèng oâng coù goùc keà ngoaøi baèng vôùi goùc trong v.v.. Baèng
B745 caùch ñoù, qua moät chuoãi caùc suy luaän, nhöng luoân luoân ñöôïc söï höôùng daãn
cuûa tröïc quan, nhaø hình hoïc ñi ñeán ñaùp soá vöøa hoaøn toaøn roõ raøng vöøa coù giaù
trò phoå bieán cho baøi toaùn.

Nhöng toaùn hoïc khoâng chæ caáu taïo nhöõng löôïng (quanta) nhö trong
moân hình hoïc, noù cuõng caáu taïo caû löôïng thuaàn tuùy (quantitas) nhö trong
moân ñaïi soá hoïc laø nôi caùc thuoäc tính cuûa ñoái töôïng do khaùi nieäm veà löôïng
bieåu thò, ñeàu ñöôïc tröøu töôïng hoùa [löôït boû] hoaøn toaøn. Trong moân ñaïi soá,
phöông phaùp kyù hieäu ñöôïc söû duïng ñeå chæ caùc caùch caáu taïo khaùc nhau veà
löôïng noùi chung (caùc con soá, nhö coäng, tröø, ruùt caên soá v.v..). Sau khi duøng
kyù hieäu ñeå bieåu thò khaùi nieäm chung veà löôïng töông öùng vôùi caùc quan heä
khaùc nhau giöõa nhöõng löôïng, caùc caùch tính toaùn - trong ñoù soá löôïng hoaëc
con soá taêng hay giaûm - ñöôïc mang laïi trong tröïc quan theo caùc quy taéc
chung. Chaúng haïn, khi moät löôïng ñöôïc chia bôûi moät löôïng khaùc, caùc kyù
hieäu bieåu thò caû hai seõ coù hình thöùc cuûa baøi toaøn chia; nhö vaäy, moân ñaïi soá
nhôø vieäc caáu taïo caùc löôïng theo caùch töôïng tröng, cuõng nhö moân hình hoïc
ñaõ caáu taïo khaùi nieäm theo caùch tröïc tieáp baèng tröïc quan (ostensiv) hay theo
caùch hình hoïc (veà baûn thaân ñoái töôïng) ñeàu ñi ñeán nhöõng keát quaû maø nhaän
thöùc suy lyù [theo kieåu trieát hoïc] khoâng theå ñaït ñöôïc chæ baèng nhöõng khaùi
nieäm ñôn thuaàn.

Vaäy, ñaâu laø nguyeân nhaân cuûa tình caûnh khaùc nhau naøy [khieán nhaø
trieát hoïc keùm may maén coøn nhaø toaùn hoïc laïi gaëp may] khi moät beân ñi theo
con ñöôøng cuûa khaùi nieäm ñôn thuaàn coøn beân kia theo con ñöôøng cuûa nhöõng
tröïc quan ñöôïc dieãn taû moät caùch tieân nghieäm töông öùng vôùi khaùi nieäm?
B746 Caâu traû lôøi ñaõ ñöôïc ta chöùng minh raát roõ trong caû phaàn Hoïc thuyeát cô baûn
cuûa quyeån saùch naøy [ñaëc bieät trong Lôøi daãn nhaäp. Xem B14...]. ÔÛ ñaây chæ
caàn nhaéc laïi raèng: trong tröôøng hôïp ta ñang gaëp [trong toaùn hoïc], ngöôøi ta
khoâng ñi tìm nhöõng meänh ñeà phaân tích laø nhöõng meänh ñeà ñöôïc taïo ra chæ
baèng caùch phaân tích caùc khaùi nieäm (trong laõnh vöïc naøy, nhaø trieát hoïc coù öu
theá hôn nhaø toaùn hoïc), traùi laïi, nhaèm ñeán vieäc tìm ra nhöõng meänh ñeà toång
hôïp coù theå nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tieân nghieäm. Toâi khoâng töï vöøa loøng
vôùi nhöõng gì ñöôïc suy töôûng trong khaùi nieäm cuûa toâi veà hình tam giaùc, vì
noù chæ laø moät ñònh nghóa khoâng hôn khoâng keùm. | Toâi phaûi coá ñi ra beân

747
 ngoaøi noù ñeå ñeán ñöôïc vôùi caùc thuoäc tính khoâng chöùa ñöïng saün trong khaùi
nieäm, tuy vaãn thuoäc veà noù. Nhöng, ñieàu naøy khoâng theå laøm ñöôïc baèng caùch
naøo khaùc hôn laø xaùc ñònh ñoái töôïng trong ñaàu oùc toâi theo caùc ñieàu kieän cuûa
tröïc quan, hoaëc thöôøng nghieäm hoaëc thuaàn tuùy. Trong tröôøng hôïp tröôùc, toâi
seõ coù moät meänh ñeà thöôøng nghieäm (ñaït ñöôïc baèng caùch ño ñaïc cuï theå caùc
goùc cuûa hình tam giaùc), nhöng meänh ñeà naøy laïi khoâng coù tính phoå bieán laãn
tính taát yeáu, khoâng ñaùng baøn ôû ñaây. Trong tröôøng hôïp sau, toâi tieán haønh caáu
taïo theo kieåu toaùn hoïc, ôû ñaây laø theo kieåu hình hoïc, baèng nhöõng caùi ña taïp
toâi taäp hôïp ñöôïc trong moät tröïc quan thuaàn tuùy - nhö toâi ñaõ laøm trong tröïc
quan thöôøng nghieäm -, chæ khaùc laø taäp hôïp caùc thuoäc tính khaùc nhau thuoäc
veà nieäm thöùc cuûa moät tam giaùc noùi chung töông öùng vôùi khaùi nieäm veà noù,
vaø nhö vaäy toâi ñaõ caáu taïo nhöõng meänh ñeà toång hôïp coù tính phoå bieán.

Toâi seõ hoaøi coâng neáu cöù ngoài “trieát lyù” veà moät tam giaùc, töùc laø suy
B747 nghó veà noù baèng caùch suy lyù, ta khoâng bao giôø ñi xa hôn ñöôïc ñònh nghóa ta
ñaõ coù veà noù. Taát nhieân cuõng coù caùc meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm ñöôïc
hình thaønh töø toaøn laø caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy, vaø laø ñaëc saûn cuûa trieát hoïc,
nhöng caùc meänh ñeà naøy khoâng lieân heä ñeán moät söï vaät ñaëc thuø naøo caû, maø
chæ laø moät söï vaät noùi chung taïo ra caùc ñieàu kieän maø tri giaùc veà noù phaûi
phuïc tuøng ñeå trôû thaønh moät boä phaän cuûa kinh nghieäm khaû höõu. Nhöng, toaùn
hoïc khoâng dính líu gì ñeán caùc vaán ñeà naøy cuõng nhö noùi chung khoâng quan
taâm ñeán vaán ñeà toàn taïi, noù chæ quan taâm ñeán caùc thuoäc tính cuûa nhöõng ñoái
töôïng töï thaân trong chöøng möïc caùc thuoäc tính naøy ñöôïc noái keát vôùi khaùi
nieäm veà ñoái töôïng.

Trong ví duï treân, ta ñaõ chæ tìm caùch laøm roõ söï khaùc bieät lôùn giöõa caùch
söû duïng lyù tính baèng caùch suy lyù (diskursiv) döïa theo caùc khaùi nieäm vaø
baèng caùch tröïc quan thoâng qua vieäc caáu taïo caùc khaùi nieäm. Caâu hoûi ñaët ra
moät caùch töï nhieân laø: ñaâu laø nguyeân nhaân taát yeáu naûy sinh ra hai caùch söû
duïng lyù tính khaùc nhau nhö vaäy vaø laøm sao ta bieát ñöôïc trong moät laäp luaän
ngöôøi ta ñaõ söû duïng phöông phaùp trieát hoïc hay phöông phaùp toaùn hoïc?

Moïi nhaän thöùc cuûa ta kyø cuøng ñeàu phaûi lieân heä vôùi nhöõng tröïc quan
khaû höõu, vì chæ coù thoâng qua chuùng, moät ñoái töôïng môùi coù theå ñöôïc mang
laïi cho ta. Moät khaùi nieäm tieân nghieäm (töùc khoâng-thöôøng nghieäm) hoaëc
chöùa ñöïng moät tröïc quan thuaàn tuùy,- trong tröôøng hôïp ñoù khaùi nieäm coù theå
ñöôïc caáu taïo; hoaëc chæ chöùa ñöïng söï toång hôïp cuûa moïi tröïc quan khaû höõu
khoâng ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm. Trong tröôøng hôïp sau, noù coù
theå giuùp ta taïo ra nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp tieân nghieäm, nhöng chæ baèng
B748 phöông phaùp suy lyù nhôø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn, chöù khoâng phaûi baèng
phöông phaùp tröïc quan nhôø vieäc caáu taïo caùc khaùi nieäm.

Tröïc quan tieân nghieäm duy nhaát maø ta coù laø tröïc quan veà caùc moâ thöùc
ñôn thuaàn cuûa hieän töôïng, töùc khoâng gian vaø thôøi gian. | Coøn moät khaùi
nieäm veà khoâng gian vaø thôøi gian nhö nhöõng löôïng (quanta) coù theå ñöôïc

748
 dieãn taû trong tröïc quan moät caùch tieân nghieäm, töùc laø ñöôïc caáu taïo hoaëc nhö
moät chaát cuûa caùc löôïng aáy (vd: hình daïng) hoaëc nhö laø löôïng thuaàn tuùy
(quantitas) baèng caùc con soá (töùc söï toång hôïp ñôn thuaàn cuûa caùi ña taïp
nhöng ñoàng tính). Theá nhöng, noäi dung [hay chaát lieäu] cuûa hieän töôïng nhôø
ñoù söï vaät ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc trong khoâng gian vaø thôøi gian
thì chæ coù theå ñöôïc hình dung thoâng qua tri giaùc, nghóa laø moät caùch haäu
nghieäm (a posteriori). Khaùi nieäm duy nhaát coù theå hình dung moät caùch tieân
nghieäm noäi dung thöôøng nghieäm naøy cuûa nhöõng hieän töôïng chính laø khaùi
nieäm veà söï vaät noùi chung, vaø nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm veà khaùi
nieäm naøy khoâng mang laïi cho ta ñieàu gì khaùc hôn laø quy luaät cho söï toång
hôïp nhöõng gì ñöôïc chöùa ñöïng trong tri giaùc haäu nghieäm töông öùng, chöù
nhaän thöùc toång hôïp aáy khoâng khi naøo coù theå mang laïi tröïc quan veà ñoái
töôïng hieän thöïc moät caùch tieân nghieäm, vì tröïc quan naøy nhaát thieát phaûi laø
thöôøng nghieäm.

Caùc meänh ñeà toång hôïp lieân heä ñeán söï vaät noùi chung naøy - tröïc quan
tieân nghieäm veà söï vaät noùi chung laø khoâng theå coù ñöôïc nhö ñaõ noùi - chính laø
caùc meänh ñeà sieâu nghieäm. Vì lyù do ñoù, caùc meänh ñeà sieâu nghieäm khoâng
theå hình thaønh baèng caùch caáu taïo caùc khaùi nieäm, chuùng laø tieân nghieäm vaø
chæ hoaøn toaøn döïa vaøo baûn thaân caùc khaùi nieäm thoâi. Chuùng chæ chöùa ñöïng
quy luaät giuùp ta ñi tìm moät caùch thöôøng nghieäm moät söï thoáng nhaát toång
hôïp naøo ñoù cuûa taát caû nhöõng gì khoâng theå tröïc quan ñöôïc moät caùch tieân
nghieäm, (ôû trong theá giôùi cuûa nhöõng tri giaùc). Chuùng khoâng theå dieãn taû baát
B749 kyø khaùi nieäm naøo cuûa chuùng moät caùch tieân nghieäm maø chæ coù theå laøm ñieàu
naøy moät caùch haäu nghieäm nhôø vaøo kinh nghieäm, tuy nhieân, baûn thaân kinh
nghieäm cuõng chæ coù theå coù ñöôïc laø nhôø döïa theo caùc quy luaät hay caùc
Nguyeân taéc toång hôïp naøy. [Xem laïi: Phaân tích phaùp caùc Nguyeân taéc cuûa
giaùc tính. B170...].

Neáu ta muoán coù moät phaùn ñoaùn toång hôïp veà moät khaùi nieäm, ta phaûi
ñi ra ngoaøi noù, nghóa laø ñi ñeán tröïc quan trong ñoù khaùi nieäm ñöôïc mang laïi
cho ta. Coøn neáu ta döøng laïi ôû nhöõng gì chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm,
phaùn ñoaùn ta coù chæ laø phaùn ñoaùn phaân tích vaø laø moät söï giaûi thích nhöõng gì
ta ñaõ suy töôûng trong khaùi nieäm. Nhöng toâi hoaøn toaøn coù theå ñi töø khaùi
nieäm ñeán tröïc quan thuaàn tuùy hay thöôøng nghieäm töông öùng vôùi noù ñeå xem
xeùt khaùi nieäm cuûa ta in concreto [moät caùch cuï theå] vaø nhaän thöùc ñoái töôïng
cuûa khaùi nieäm aáy moät caùch tieân nghieäm hay haäu nghieäm. Neáu laø nhaän thöùc
tieân nghieäm, thì ñoù laø nhaän thöùc thuaàn lyù-toaùn hoïc nhôø vaøo söï caáu taïo khaùi
nieäm; hoaëc ngöôïc laïi, neáu laø nhaän thöùc haäu nghieäm, ñoù chæ laø nhaän thöùc
ñôn thuaàn thöôøng nghieäm (cô giôùi) thoâi, khoâng bao giôø coù theå mang laïi caùc
meänh ñeà taát yeáu vaø taát nhieân, chaúng haïn toâi coù theå phaân tích khaùi nieäm toâi
coù veà “vaøng”. | Qua söï phaân tích khaùi nieäm naøy, toâi khoâng thu hoaïch theâm
thoâng tin naøo môùi, toâi chæ keâ khai laïi caùc thuoäc tính khaùc nhau maø toâi ñaõ
thöïc söï suy töôûng trong töø ngöõ naøy, qua ñoù nhaän thöùc cuûa toâi coù ñöôïc söï
chính xaùc theo traät töï loâ-gíc, nhöng khoâng coù gì theâm. Nhöng neáu toâi duøng

749
 giaùc quan (tri giaùc) ñeå xem xeùt chaát lieäu maø teân goïi naøy bieåu thò, toâi seõ ñöa
ra ñöôïc nhieàu meänh ñeà toång hôïp, nhöng laø thöôøng nghieäm. Ñoái vôùi khaùi
nieäm toaùn hoïc veà moät hình tam giaùc, toâi coù theå caáu taïo, töùc laø mang laïi
baèng tröïc quan tieân nghieäm, vaø qua ñoù coù ñöôïc nhaän thöùc toång hôïp-thuaàn
B750 lyù. Nhöng, neáu moät khaùi nieäm sieâu nghieäm veà thöïc taïi, baûn theå hay löïc
ñöôïc mang laïi trong ñaàu oùc toâi, toâi thaáy raèng noù chaúng coù quan heä hoaëc
bieåu thò moät tröïc quan thöôøng nghieäm hay thuaàn tuùy naøo caû, traùi laïi, noù chæ
bieåu thò söï toång hôïp cuûa [nhieàu] tröïc quan thöôøng nghieäm voán khoâng theå
ñöôïc mang laïi cho toâi moät caùch tieân nghieäm. Quaù trình toång hôïp moät khaùi
nieäm sieâu nghieäm nhö vaäy khoâng theå ñöôïc tieán haønh moät caùch tieân nghieäm
- nghóa laø khoâng coù söï trôï giuùp cuûa kinh nghieäm - ñeå ñeán ñöôïc tröïc quan
töông öùng vôùi khaùi nieäm; vì vaäy, khoâng moät khaùi nieäm sieâu nghieäm naøo coù
theå taïo ra moät meänh ñeà toång hôïp xaùc ñònh; noù chæ ñöa ra moät Nguyeân taéc
[hay quy luaät] cho söï toång hôïp(1) nhöõng tröïc quan thöôøng nghieäm khaû höõu
maø thoâi. Vaäy toùm laïi, moät meänh ñeà sieâu nghieäm laø moät nhaän thöùc toång
hôïp cuûa lyù tính baèng caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn vaø do ñoù, laø suy lyù; noù
laøm cho moïi söï thoáng nhaát toång hôïp trong nhaän thöùc thöôøng nghieäm
coù theå coù ñöôïc, nhöng qua ñoù, khoâng moät tröïc quan naøo ñöôïc mang laïi
moät caùch tieân nghieäm.

B751 Nhö vaäy laø coù hai phöông caùch söû duïng lyù tính. | Caû hai ñeàu coù tính
phoå bieán vaø coù chung nguoàn goác tieân nghieäm nhöng laïi khaùc nhau raát xa veà
phöông caùch tieán haønh. | Lyù do laø vì: trong theá giôùi hieän töôïng - laø nôi duy
nhaát moïi ñoái töông ñöôïc mang laïi cho ta -, coù hai yeáu toá chính: moâ thöùc cuûa
tröïc quan (khoâng gian vaø thôøi gian) coù theå ñöôïc nhaän thöùc vaø xaùc ñònh hoaøn
toaøn tieân nghieäm; vaø chaát lieäu (caùi vaät lyù) ñöôïc baét gaëp trong khoâng gian,
thôøi gian, do ñoù, chöùa ñöïng moät söï toàn taïi töông öùng vôùi caûm giaùc. Ñoái vôùi
caùi sau naøy - khoâng theå ñöôïc mang laïi baèng caùch naøo khaùc hôn laø trong
kinh nghieäm -, khoâng coù yù töôûng tieân nghieäm naøo lieân heä vôùi noù ñöôïc,
ngoaïi tröø caùc khaùi nieäm baát ñònh do söï toång hôïp caùc caûm giaùc khaû höõu
thuoäc veà söï thoáng nhaát cuûa yù thöùc hay thoâng giaùc (trong moät kinh nghieäm
khaû höõu). Ñoái vôùi caùi tröôùc, ta coù theå xaùc ñònh caùc khaùi nieäm cuûa ta moät
caùch tieân nghieäm trong tröïc quan vì baûn thaân ta laø ngöôøi taïo ra caùc ñoái
töôïng cho caùc khaùi nieäm trong khoâng gian vaø thôøi gian baèng söï toång hôïp
ñoàng daïng, töùc laø xem caùc ñoái töôïng naøy moät caùch ñôn thuaàn nhö laø Löôïng.
Trong tröôøng hôïp tröôùc, ta goïi ñoù laø söï söû duïng lyù tính theo khaùi nieäm. | Noù
khoâng laøm gì khaùc hôn laø ñöa caùc hieän töôïng - veà maët noäi dung hieän thöïc -

(1)
Nhôø vaøo khaùi nieäm veà nguyeân nhaân, toâi coù theå thöïc söï ñi ra ngoaøi khaùi nieäm thöôøng nghieäm veà
moät söï vieäc ñang xaûy ra, nhöng khoâng ñeán ñöôïc tröïc quan dieãn taû khaùi nieäm nguyeân nhaân moät caùch
cuï theå, maø chæ ñeán ñöôïc caùc ñieàu kieän-thôøi gian noùi chung, laø nhöõng gì ta tìm thaáy trong kinh
nghieäm töông öùng vôùi khaùi nieäm aáy. Tuy nhieân, caùch tieán haønh cuûa ta ôû tröôøng hôïp naøy vaãn chæ döïa
vaøo caùc khaùi nieäm chöù khoâng theå thoâng qua vieäc caáu taïo caùc khaùi nieäm ñöôïc, vì khaùi nieäm [nguyeân
nhaân] chæ laø moät quy luaät hay nguyeân taéc cho söï toång hôïp caùc tri giaùc voán khoâng phaûi laø caùc tröïc
quan thuaàn tuùy, vì theá khoâng theå ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm.

750
 vaøo döôùi caùc khaùi nieäm, nghóa laø caùc ñoái töôïng naøy chæ coù theå ñöôïc xaùc
ñònh moät caùch thöôøng nghieäm (haäu nghieäm) töông öùng vôùi caùc khaùi nieäm
giöõ vai troø laø caùc quy luaät cho moät söï toång hôïp thöôøng nghieäm. Trong
tröôøng hôïp sau, lyù tính tieán haønh baèng caùch caáu taïo caùc khaùi nieäm, vaø - vì
caùc khaùi nieäm naøy lieân quan ñeán moät tröïc quan tieân nghieäm - chuùng ñeàu coù
theå ñöôïc mang laïi vaø ñöôïc xaùc ñònh trong tröïc quan thuaàn tuùy, tieân nghieäm,
khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa moïi döõ kieän thöôøng nghieäm.
B752
Ñoái vôùi taát caû caùc caâu hoûi lieân quan ñeán söï vaät toàn taïi trong khoâng
gian vaø thôøi gian nhö: - söï vaät aáy coù phaûi laø moät löôïng (quantum) hay
khoâng? - noù thaät söï laø moät söï vaät ñaëc thuø (laáp ñaày khoâng gian, thôøi gian)
nhö moät cô chaát, töùc coù toàn taïi thaät, hay chæ laø moät quy ñònh (moät thuoäc
tính) cuûa moät söï vaät khaùc? - noù coù lieân quan vôùi söï vaät khaùc - vôùi tö caùch laø
nguyeân nhaân hay laø haäu quaû - hay khoâng? - söï toàn taïi cuûa noù laø ñoäc laäp hay
laø töông taùc vaø phuï thuoäc vaøo nhöõng söï vaät khaùc?,- khaû theå cuûa söï toàn taïi
cuûa noù, tính hieän thöïc vaø tính taát yeáu cuûa noù ra sao? v.v.. taát caû caùc caâu hoûi
thuoäc loaïi naøy ñeàu thuoäc veà nhaän thöùc cuûa lyù tính xuaát phaùt töø caùc khaùi
nieäm vaø ñöôïc goïi laø phöông caùch nhaän thöùc trieát hoïc. Nhöng ñeå xaùc ñònh
moät tröïc quan trong khoâng gian moät caùch tieân nghieäm (hình daïng cuûa noù),
ñeå phaân chia thôøi gian (ra thaønh nhieàu thôøi löôïng) hoaëc chæ ñeå nhaän thöùc
caùi phoå bieán (das Allgemeine) cuûa söï toång hôïp veà cuøng moät caùi [ñoàng tính]
trong thôøi gian vaø khoâng gian cuõng nhö ñeå nhaän thöùc Löôïng naûy sinh töø ñoù
trong moät tröïc quan noùi chung (con soá); taát caû caùc vieäc aáy laø hoaït ñoäng cuûa
lyù tính baèng caùch caáu taïo caùc khaùi nieäm vaø ñöôïc goïi laø phöông caùch toaùn
hoïc.

Thaønh coâng lôùn cuûa lyù tính trong laõnh vöïc toaùn hoïc mang laïi nieàm hy
voïng tö nhieân raèng ta coù theå tieáp tuïc thaønh coâng neáu aùp duïng - khoâng phaûi
baûn thaân toaùn hoïc - maø laø phöông phaùp toaùn hoïc vaøo caû caùc laõnh vöïc
khoâng thuoäc veà Löôïng. | Nhöng, toaùn hoïc sôû dó thaønh coâng, vì ñaõ mang caùc
khaùi nieäm cuûa noù ñeán vôùi caùc tröïc quan moät caùch tieân nghieäm, khieán noù trôû
thaønh chuû nhaân cuûa Töï nhieân, neáu coù theå noùi nhö vaäy. | Trong khi ñoù, trieát
B763 hoïc thuaàn tuùy - vôùi caùc khaùi nieäm suy lyù tieân nghieäm cuûa mình - phaûi moø
maãm vaø luoân vaáp ngaõ trong theá giôùi töï nhieân vì noù khoâng theå chöùng minh
baát kyø moät söï hieån nhieân tieân nghieäm naøo veà tính thöïc taïi cuûa caùc khaùi
nieäm naøy. Caùc chuû nhaân trong moân toaùn hoïc thì laïi quaù töï tin vaøo söï thaønh
coâng cuûa phöông phaùp naøy vaø ñeàu nhaát trí tin raèng coù theå aùp duïng Phöông
phaùp toaùn hoïc vaøo baát cöù chuû ñeà naøo cuûa tö töôûng con ngöôøi. Hoï ít khi chòu
phaûn tö hay trieát lyù veà chính moân khoa hoïc cuûa hoï (moät coâng vieäc quaù khoù
khaên!) neân haàu nhö chöa bao giôø bieát ñeán söï khaùc bieät to lôùn giöõa hai
phöông caùch söû duïng lyù tính. Caùc quy taéc thoâng duïng ñöôïc söû duïng moät
caùch thöôøng nghieäm do vay möôïn töø lyù trí thoâng thöôøng ñeàu ñöôïc hoï xem
nhö laø caùc tieân ñeà (Axiom). Caùc khaùi nieäm veà khoâng gian vaø thôøi gian -
nhö laø nhöõng löôïng nguyeân thuûy, cô baûn maø hoï söû duïng haøng ngaøy - töø ñaâu
maø ñeán ñöôïc vôùi ñaàu oùc hoï laø nhöõng vaán ñeà maø hoï chaúng chuùt baän taâm traû

751
 lôøi vaø coù veû hoï cuõng caûm thaáy khoâng caàn thieát phaûi khaûo saùt taän nguoàn coäi
cuûa caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính vaø phaïm vi giaù trò cuûa chuùng maø
chæ bieát söû duïng chuùng thoâi. Duø sao hoï vaãn coù lyù, neáu hoï ñöøng tìm caùch
vöôït qua caùc ranh giôùi cuûa theá giôùi töï nhieân laø laõnh vöïc daønh cho hoï.
Nhöng neáu, moät caùch thieáu yù thöùc, hoï rôøi boû theá giôùi caûm tính ñeå böôùc vaøo
vuøng ñaát chao ñaûo cuûa caùc khaùi nieäm sieâu nghieäm thuaàn tuùy, nhaát ñònh seõ
bò rôi vaøo thaûm caûnh ñöùng khoâng ñöôïc, bôi khoâng xong (instabilis tellus
instabilis unda*), moïi veát chaân chaäp choaïng cuûa hoï seõ bò thôøi gian xoùa
nhoøa, trong khi neáu cöù ôû yeân trong laõnh vöïc toaùn hoïc, hoï seõ ñi treân ñaïi loä
theânh thang, maø caû theá heä sau cuõng coù theå yeân taâm vöõng böôùc theo hoï.

B754
Vì nhieäm vuï cuûa chuùng ta laø xaùc ñònh roõ raøng vaø chaéc chaén caùc ranh
giôùi cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong vieäc söû duïng sieâu nghieäm, vaø cuõng vì lyù
tính - duø ñaõ ñöôïc caûnh baùo moät caùch ñaày ñuû vaø nghieâm chænh nhaát - vaãn cöù
nuoâi hy voïng ñöa chuùng ta vöôït qua theá giôùi kinh nghieäm ñeå ñi vaøo theá giôùi
sieâu nhieân ñaày haáp daãn, neân taát yeáu phaûi töôùc boû luoân chieác moû neo cuoái
cuøng cuûa nieàm hy voïng laàm laïc vaø haõo huyeàn naøy vaø chöùng minh raèng vieäc
theo ñuoåi phöông phaùp toaùn hoïc chaúng mang laïi lôïi ích gì trong phöông
caùch nhaän thöùc [trieát hoïc] naøy caû, coù leõ chæ tröø vieäc caøng töï phoâ baøy söï thaät
traàn truïi laø: hình hoïc vaø trieát hoïc laø hai vieäc hoaøn toaøn khaùc haún nhau,
vaø duø chuùng coù theå baét tay nhau trong laõnh vöïc khoa hoïc töï nhieân
nhöng moân naøy khoâng bao giôø coù theå moâ phoûng phöông phaùp cuûa moân
kia ñöôïc.

Tính hieån nhieân cuûa toaùn hoïc döïa treân caùc ÑÒNH NGHÓA, TIEÂN ÑEÀ
vaø CHÖÙNG MINH. ÔÛ ñaây, toâi töï vöøa loøng vôùi vieäc chöùng minh raèng:
khoâng coù caùi naøo trong ba hình thöùc treân - theo caùch hieåu cuûa caùc nhaø toaùn
B755 hoïc - coù theå ñöôïc aùp duïng hay moâ phoûng trong trieát hoïc. Nhaø hình hoïc
duøng phöông phaùp cuûa mình vaøo trieát hoïc, hoï seõ xaây neân moät ngoâi nhaø
baèng giaáy, cuõng nhö neáu duøng phöông phaùp trieát hoïc vaøo toaùn hoïc ta seõ
chaúng mang laïi ñöôïc gì ngoaøi nhöõng baøn thaûo vu vô. Do ñoù, coâng vieäc thieát
yeáu cuûa trieát hoïc laø vaïch ñònh caùc ranh giôùi cho baûn thaân mình, cho neân,
nhaø toaùn hoïc - maø khaû naêng chuyeân moân ñöôïc haïn ñònh moät caùch töï nhieân
trong laõnh vöïc nhaän thöùc ñaëc thuø naøy - khoâng theå khoâng laéng nghe söï caûnh
baùo cuûa trieát hoïc cuõng nhö khoâng theå töï ñaët mình leân treân söï khuyeán caùo
ñoù.

1. VEÀ CAÙC ÑÒNH NGHÓA:

*
“instabilis tellus instabilis unda” (latinh): “maûnh ñaát khoâng ñöùng ñöôïc, laøn soùng khoâng bôi ñöôïc”
(Ovid, Metam (Bieán hình), I,16). (N.D).

752
 Ñònh nghóa - nhö baûn thaân töø naøy ñaõ chæ roõ - laø dieãn taû khaùi nieäm veà
söï vaät moät caùch töôøng minh trong caùc ranh giôùi cuûa noù moät caùch caên
nguyeân(1).

Caên cöù vaøo caùc ñoøi hoûi aáy, roõ raøng moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm
khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa (definiert), maø chæ coù theå ñöôïc giaûi thích
(expliziert). Vì, vôùi moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm, ta chæ gaùn cho noù moät
soá ñaëc ñieåm caûm tính naøo ñoù, vaø khoâng theå ñoan chaéc ngöôøi khaùc laïi khoâng
B756 gaùn cho cuøng moät ñoái töôïng ít hay nhieàu ñaëc ñieåm hôn ta. Chaúng haïn trong
khaùi nieäm veà “vaøng”, ngöôøi naøy thaáy raèng ngoaøi caùc ñaëc ñieåm veà troïng
löôïng, maøu saéc, tính deã daùt moûng, vaøng coù theâm thuoäc tính laø khoâng bò gæ
seùt, nhöng ngöôøi khaùc coù theå khoâng nhaän ra thuoäc tính sau cuøng naøy. Ngöôøi
ta chæ ñöa ra moät soá ñaëc ñieåm ñuû ñeå phaân bieät vôùi khaùi nieäm khaùc, coøn löôït
boû caùc ñaëc ñieåm coøn laïi hoaëc laïi theâm vaøo vaøi ñaëc ñieåm môùi; do ñoù, khaùi
nieäm thöôøng nghieäm khoâng bao giôø ñöùng giöõa caùc ranh giôùi chaéc chaén caû.
Vaû laïi, ñaâu coù caàn ñònh nghóa khaùi nieäm thöôøng nghieäm laøm gì, vì chaúng
haïn khi baøn veà nöôùc vaø caùc thuoäc tính cuûa noù, ta khoâng döøng laïi ôû vieäc ta
nghó gì veà töø “nöôùc”, maø ñi ngay vaøo vieäc quan saùt vaø thöû nghieäm noù. | Noùi
caùch khaùc, vôùi moät soá ñaëc ñieåm ñöôïc gaùn cho khaùi nieäm, noù chæ laø söï bieåu
thò hôn laø khaùi nieäm veà moät söï vieäc, cho neân trong tröôøng hôïp naøy, caùi goïi
laø ñònh nghóa thöïc ra chæ laø vieäc xaùc ñònh töø ngöõ.

Ñieåm thöù hai laø: noùi moät caùch chính xaùc, khaùi nieäm ñöôïc mang laïi
moät caùch tieân nghieäm, chaúng haïn khaùi nieäm veà baûn theå, nguyeân nhaân, coâng
baèng, chính ñaùng v.v.. cuõng khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa. Vì ta khoâng bao
giôø daùm chaéc raèng bieåu töôïng cuûa ta veà khaùi nieäm (ñöôïc mang laïi cho ta
trong traïng thaùi coøn muø môø) ñaõ ñaày ñuû heát chöa, cho tôùi khi naøo ta bieát
raèng bieåu töôïng cuûa ta töông öùng troïn veïn (adäquat) vôùi ñoái töôïng. Khaùi
nieäm ñöôïc mang laïi trong ñaàu oùc ta coù theå coøn chöùa ñöïng nhieàu bieåu töôïng
muø môø maø ta ñaõ boû qua trong khi phaân tích - duø ta vaãn caàn ñeán chuùng trong
vieäc aùp duïng, neân söï töôøng minh cuûa vieäc phaân tích khaùi nieäm cuûa toâi bao
B757 giôø cuõng coøn ñaùng ngôø vaø caùc tröôøng hôïp ñöôïc kieåm chöùng chæ ñuû ñeå xaùc
tín moät caùch phoûng chöøng veà noù chöù khoâng laøm cho noù thaønh moät söï xaùc
tín hieån nhieân ñöôïc. Cho neân, ôû ñaây, thay vì duøng chöõ “ñònh nghóa”, toâi
thaáy neân duøng chöõ “trình baøy” (Exposition), moät töø khaù khieâm toán maø söï
pheâ phaùn coù theå chaáp nhaän ñöôïc, duø vaãn chöa vöøa loøng veà yeâu caàu phaûi
“töôøng minh”.

Neáu caû khaùi nieäm thöôøng nghieäm laãn khaùi nieäm tieân nghieäm ñeàu

(1)
Söï “töôøng minh” (Ausführlichkeit) nghóa laø söï roõ raøng vaø söï ñaày ñuû cuûa caùc ñaëc ñieåm; “trong
caùc ranh giôùi cuûa noù” nghóa laø: söï chính xaùc, khoâng lieät keâ nhöõng gì khoâng thuoäc veà khaùi nieäm naøy;
“moät caùch caên nguyeân” (ursprünglich) nghóa laø: vieäc xaùc ñònh ranh giôùi cuûa khaùi nieäm khoâng ñöôïc
ruùt ra töø nôi khaùc, vì nhö vaäy seõ caàn theâm moät chöùng minh khaùc nöõa laøm cho caùi goïi laø ñònh nghóa
aáy seõ khoâng theå giöõ vò trí ñöùng ñaàu moïi phaùn ñoaùn veà moät ñoái töôïng.

753
 khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa, vaäy khoâng coøn loaïi khaùi nieäm naøo khaùc ngoaøi
nhöõng gì ñöôïc suy töôûng tuøy tieän laø ngöôøi ta coù theå thöû laøm coâng vieäc ñònh
nghóa. Trong tröôøng hôïp ñoù, chæ coù khaùi nieäm cuûa toâi laø toâi coù theå ñònh
nghóa baát cöù luùc naøo, vì chính toâi coá yù taïo ra noù, toâi phaûi bieát roõ veà nhöõng
gì toâi muoán suy töôûng trong khaùi nieäm aáy, vaø noù ñöôïc mang laïi cho toâi
khoâng phaûi töø giaùc tính cuõng khoâng phaûi töø kinh nghieäm, nhöng chæ coù ñieàu,
toâi khoâng theå noùi raèng, vôùi ñònh nghóa aáy, toâi ñaõ ñònh nghóa moät ñoái töôïng
thöïc söï. Neáu khaùi nieäm tuøy tieän aáy döïa treân caùc ñieàu kieän thöôøng nghieäm,
chaúng haïn toâi coù khaùi nieäm veà moät “ñoàng hoà cho chieác taøu”, thì ñoái töôïng
vaø khaû theå cuûa noù chöa ñöôïc mang laïi thoâng qua khaùi nieäm tuøy tieän naøy;
thaäm chí töø ñoù, toâi cuõng khoâng bieát coù moät ñoái töông naøo nhö theá hay
khoâng; cho neân ñònh nghóa cuûa toâi veà khaùi nieäm aáy ñuùng ra neân goïi laø söï
tuyeân boá veà döï aùn cuûa toâi (laøm caùi ñoàng hoà cho chieác taøu) hôn laø moät ñònh
nghóa veà moät ñoái töôïng. Vaäy, khoâng coøn loaïi khaùi nieäm naøo khaùc thích hôïp
vôùi vieäc ñònh nghóa ngoaïi tröø caùc khaùi nieäm chöùa ñöïng moät söï toång hôïp
tuøy tieän, töùc caùc khaùi nieäm coù theå ñöôïc caáu taïo moät caùch tieân nghieäm, do
ñoù, chæ coù toaùn hoïc môùi coù ñöôïc caùc ñònh nghóa. Vì ñoái töôïng ñöôïc suy
töôûng ôû ñaây ñöôïc dieãn taû moät caùch tieân nghieäm trong tröïc quan, ñoái töôïng
aáy khoâng bao giôø chöùa ñöïng nhieàu hôn hay ít hôn nhöõng gì coù trong khaùi
nieäm, ñoàng thôøi coù tính chaát caên nguyeân, töùc ñònh nghóa cuûa noù khoâng ñöôïc
ruùt ra töø moät nguoàn naøo khaùc. Bôûi leõ trong ngoân ngöõ Ñöùc, chæ coù moät töø duy
nhaát laø “caét nghóa” (Erklärung) duøng chung cho caùc töø [ngoaïi nhaäp] khaùc
nhö: “trình baøy” (Exposition), “giaûi thích” (Explikation), “khai baùo” hay
“tuyeân boá” (Deklaration) vaø “ñònh nghóa” (Definition), neân do yeâu caàu chaët
B758 cheõ ñaët ra laø khoâng ñöôïc duøng teân goïi raát vinh döï laø “ñònh nghóa” daønh cho
caùc meänh ñeà trieát hoïc, thieát töôûng ta neân noùi moät caùch vöøa phaûi vaø haïn cheá
raèng: neáu caùc ñònh nghóa trieát hoïc thöïc chaát chæ laø söï trình baøy caùc khaùi
nieäm ñöôïc cho, thì caùc ñònh nghóa toaùn hoïc laø söï caáu taïo caùc khaùi nieäm
ñöôïc hình thaønh moät caùch caên nguyeân [töø baûn thaân ñaàu oùc ta]. | Ñònh nghóa
trieát hoïc ñöôïc taïo ra moät caùch phaân tích baèng söï thaùo rôøi khaùi nieäm
(Zergliederung) (maø söï hoaøn chænh, töôøng minh cuûa noù laø khoâng xaùc tín
moät caùch hieån nhieân), coøn ñònh nghóa toaùn hoïc hình thaønh moät caùch toång
hôïp, do ñoù, laø caáu taïo neân baûn thaân khaùi nieäm; ngöôïc laïi, trong ñònh nghóa
trieát hoïc, khaùi nieäm chæ ñöôïc giaûi thích, [caét nghóa] (erklären). Töø ñoù, ta ruùt
ra caùc heä luaän sau:

a) Trong trieát hoïc, ta khoâng ñöôïc moâ phoûng caùch laøm cuûa toaùn hoïc laø baét
ñaàu baèng caùc ñònh nghóa, tröø tröôøng hôïp chæ ñeå thöû nghieäm hoaëc giaû thieát.
Vì, caùc ñònh nghóa trieát hoïc chæ phaân tích caùc khaùi nieäm ñöôïc cho, neân caùc
khaùi nieäm naøy - duø coøn muø môø - nhöng laïi coù tröôùc söï phaân tích vaø söï trình
baøy chöa ñaày ñuû bao giôø cuõng ñi tröôùc söï trình baøy ñaày ñuû hôn, neân ta ñaõ
coù theå ruùt ra ñöôïc moät soá keát luaän töø caùc ñaëc ñieåm ñöôïc phaân tích chöa
hoaøn chænh tröôùc khi ñaït ñöôïc söï trình baøy hoaøn chænh, töôøng minh veà khaùi
nieäm töùc ñaït ñöôïc ñònh nghóa. Noùi ngaén, trong trieát hoïc, moät ñònh nghóa
B759

754
 roõ raøng vaø ñaày ñuû laø keát quaû chöù khoâng phaûi laø khôûi ñieåm cuûa coâng
vieäc(1). Trong toaùn hoïc, ngöôïc laïi, ta khoâng theå coù khaùi nieäm tröôùc khi coù
ñònh nghóa veà noù; chính thoâng qua ñònh nghóa maø khaùi nieäm môùi ñöôïc mang
laïi, vì vaäy, ñònh nghóa luùc naøo cuõng phaûi vaø coù theå laø khôûi ñieåm [cuûa moïi
thao taùc vaø suy luaän toaùn hoïc].

b) Nhöõng ñònh nghóa toaùn hoïc khoâng bao giôø coù theå sai laàm. Vì khaùi nieäm
chæ ñöôïc mang laïi trong ñònh nghóa, neân ñònh nghóa chæ chöùa ñöïng nhöõng gì
ñaõ ñöôïc suy töôûng trong baûn thaân ñònh nghóa. Maëc duø moät ñònh nghóa toaùn
hoïc khoâng theå sai veà maët noäi dung, nhöng thænh thoaûng - vaø thöôøng raát
hieám - vaãn coù ñoâi chuùt sai soùt veà hình thöùc. Loãi naøy laø do söï thieáu chính
xaùc gaây ra. Chaúng haïn ñònh nghóa thoâng duïng veà hình troøn laø “moät ñöôøng
cong, trong ñoù moïi ñieåm ñeàu coù khoaûng caùch ñeàu vôùi moät ñieåm khaùc goïi laø
taâm cuûa noù” laø thieáu chính xaùc vì ôû ñaây “ñöôøng cong” ñöôïc ñöa vaøo moät
B760 caùch khoâng caàn thieát. Bôûi nhö vaäy laø phaûi coù moät ñònh lyù ñaëc thuø ñöôïc suy
ra vaø ñöôïc chöùng minh deã daøng töø ñònh nghóa aáy, theo ñoù baát cöù ñöôøng keõ
naøo coù moïi ñieåm caùch ñeàu vôùi moät ñieåm khaùc ñeàu phaûi laø moät ñöôøng cong
(khoâng boä phaän naøo cuûa ñöôøng keõ aáy laø thaúng).

Traùi laïi, caùc ñònh nghóa phaân tích [trong trieát hoïc] coù theå sai laàm treân
nhieàu phöông dieän, hoaëc do ñöa theâm caùc ñaëc ñieåm khoâng coù saün trong
khaùi nieäm, hoaëc do thieáu neân khoâng coù tính hoaøn chænh, trong khi tính hoaøn
chænh laø yeâu caàu thieát yeáu cuûa moät ñònh nghóa. Nhöng sôû dó vieäc phaân tích
bao giôø cuõng thieáu soùt vì ta khoâng khi naøo daùm chaéc raèng noù ñaõ hoaøn
chænh, khoâng caàn theâm bôùt gì. Vì caùc leõ ñoù, phöông phaùp ñònh nghóa ñöôïc
duøng trong toaùn hoïc khoâng theå ñöôïc moâ phoûng trong trieát hoïc.

2. VEÀ CAÙC TIEÂN ÑEÀ*:

(1)
Trieát hoïc coù raát nhieàu caùc ñònh nghóa sai soùt, nhaát laø nhöõng caùi tuy coù caùc yeáu toá thöïc söï ñeå ñi tôùi
ñöôïc ñònh nghóa nhöng chöa ñöôïc hoaøn chænh. Neáu ñoøi hoûi moät khaùi nieäm phaûi ñöôïc ñònh nghóa thaät
ñaày ñuû tröôùc khi ñöôïc pheùp söû duïng, chaéc chaén seõ gaây khoù khaên lôùn cho trieát hoïc. Nhöng, thaät ra caùc
khaùi nieäm chöa ñöôïc ñònh nghóa ñaày ñuû vaãn coù theå ñöôïc söû duïng maø khoâng ñi ngöôïc laïi söï thaät, khi
söï phaân tích caùc yeáu toá chöùa ñöïng trong chuùng - tuy chöa xöùng ñaùng laø ñònh nghóa - nhöng coù giaù trò
gaàn ñuùng vôùi ñònh nghóa. Caùc ñònh nghóa gaàn ñuùng aáy vaãn mang laïi lôïi ích lôùn trong nghieân cöùu. Coù
theå noùi, trong toaùn hoïc, ñònh nghóa laø ad esse [ñuùng], coøn trong trieát hoïc, laø ad melius esse [gaàn
ñuùng nhaát]. Quaû thaät raát toát nhöng cuõng khoù ñeå coù ñöôïc moät ñònh nghóa hoaøn chænh. Maõi ñeán ngaøy
nay, caùc nhaø luaät hoïc vaãn coøn ñi tìm moät ñònh nghóa cho khaùi nieäm cuûa hoï veà “coâng baèng” (Recht).
[Quan nieäm naøy seõ ñöôïc Hegel tieáp thu vaø phaùt trieån trieät ñeå trong quan nieäm cuûa Hegel veà “chaân
lyù trieát hoïc”. (Xem: Hegel: Hieän töôïng hoïc cuûa Tinh thaàn, Lôøi Töïa vaø Lôøi daãn nhaäp)].
*
- Tieân ñeà (Axiom): thoaït tieân do J. G. Schottelius (Ethica, 1669) dòch chöõ Hy Laïp “axioma” vaø
sau ñoù Leibniz vaø Chr. Wolff dòch chöõ latinh “principium” sang tieáng Ñöùc laø “Grundsatz”
(nguyeân taéc), neân trong tieáng Ñöùc, Grundsatz vaø Axiom gaàn nhö ñoàng nghóa: phaùn ñoaùn toái haäu
khoâng ñöôïc ruùt ra töø phaùn ñoaùn cao hôn nhöng töø ñoù laïi coù theå ruùt ra caùc phaùn ñoaùn khaùc.
- Ñònh lyù (Lehrsatz) (B764-765): do Chr.Wolff dòch chöõ Hy Laïp “theorema” sang tieáng Ñöùc
(Lehrsatz): meänh ñeà ñöôïc ruùt ra töø caùc Nguyeân taéc (hay caùc Tieân ñeà) cuûa moät moân khoa hoïc baèng
caùc suy luaän. (N.D).

755
 Caùc tieân ñeà laø caùc nguyeân taéc toång hôïp tieân nghieäm, trong chöøng möïc
chuùng laø xaùc tín moät caùch tröïc tieáp. Nhöng moät khaùi nieäm khoâng theå ñöôïc
noái keát moät caùch toång hôïp vaø tröïc tieáp vôùi moät khaùi nieäm khaùc, vì, neáu ta
muoán ñi ra ngoaøi khaùi nieäm aáy, ta nhaát thieát phaûi caàn moät nhaän thöùc thöù ba
laøm trung giôùi. Bôûi trieát hoïc laø nhaän thöùc thuaàn lyù chæ nhôø vaøo söï trôï giuùp
cuûa baûn thaân caùc khaùi nieäm, neân khoâng coù nguyeân taéc naøo trong trieát hoïc
xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø caùc tieân ñeà. Ngöôïc laïi, toaùn hoïc coù theå coù caùc tieân
ñeà, vì noù bao giôø cuõng coù theå noái keát caùc thuoäc tính cuûa moät ñoái töôïng moät
caùch tieân nghieäm vaø tröïc tieáp, [khoâng caàn haïn töø trung giôùi naøo caû], maø chæ
caàn caáu taïo caùc khaùi nieäm trong tröïc quan: ñoù laø tröôøng hôïp cuûa caùc meänh
ñeà ñaïi loaïi nhö: “Ba ñieåm bao giôø cuõng coù theå naèm treân moät maët phaúng”.
Trong khi ñoù, khoâng moät nguyeân taéc toång hôïp naøo voán chæ döïa vaøo caùc
khaùi nieäm laïi coù theå xaùc tín moät caùch tröïc tieáp. | Chaúng haïn meänh ñeà trieát
B761 hoïc: “Moïi ñieàu xaûy ra ñeàu coù nguyeân nhaân”, toâi caàn tìm moät haïn töø trung
giôùi ñeå noái keát hai khaùi nieäm “moïi ñieàu xaûy ra” vaø “nguyeân nhaân”, ñoù laø
ñieàu kieän cuûa söï quy ñònh veà thôøi gian, trong kinh nghieäm, vaø nhö theá ta
khoâng theå nhaän thöùc nguyeân taéc aáy moät caùch tröïc tieáp chæ töø baûn thaân caùc
khaùi nieäm thoâi. Do ñoù, caùc nguyeân taéc suy lyù hoaøn toaøn khaùc vôùi caùc
nguyeân taéc tröïc quan, töùc laø caùc tieân ñeà. Caùi tröôùc ñoøi hoûi moät söï dieãn
dòch, caùi sau khoâng caàn laøm vieäc naøy. Caùc tieân ñeà bao giôø cuõng töï-hieån
nhieân, trong khi caùc nguyeân taéc trieát hoïc - duø coù ñoä xaùc tín ñeán ñaâu - vaãn
khoâng theå töï cho laø coù thuoäc tính naøy ñöôïc, bôûi chuùng coøn thieáu voâ soá
nhöõng ñieàu ñeå moät meänh ñeà toång hôïp naøo ñoù cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø sieâu
nghieäm coù ñöôïc söï hieån nhieân theo kieåu “hai laàn hai laø boán” nhö coù ngöôøi
ñaõ voäi töôûng. Ñuùng laø trong phaàn “Phaân tích phaùp” toâi coù ñöa vaøo trong
danh saùch caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính moät soá tieân ñeà cuûa tröïc quan [xem
B202... N.D], nhöng nguyeân taéc ñöôïc baøn ôû phaàn ñoù baûn thaân noù khoâng
phaûi laø moät tieân ñeà maø chæ nhaèm bieåu thò nguyeân taéc veà khaû theå cuûa caùc
tieân ñeà noùi chung, chöù nguyeân taéc aáy thöïc ra cuõng chæ laø nguyeân taéc döïa
treân caùc khaùi nieäm. Vì moät trong nhöõng nhieäm vuï cô baûn cuûa trieát hoïc sieâu
nghieäm laø xaùc ñònh caû khaû theå cuûa baûn thaân moân toaùn hoïc [chöù khoâng
rieâng gì caùc tieân ñeà]. Toùm laïi, trieát hoïc khoâng coù caùc tieân ñeà vaø khoâng
coù quyeàn aùp ñaët caùc nguyeân taéc tieân nghieäm cuûa noù leân tö duy bao laâu
noù chöa thieát laäp ñöôïc thaåm quyeàn cuûa caùc nguyeân taéc aáy thoâng qua söï
dieãn dòch thaät caën keõ.
B762
3. VEÀ CAÙC CHÖÙNG MINH:

Chæ coù moät baèng côù taát nhieân (apodiktisch) [hay hieån nhieân] trong
chöøng möïc döïa treân tröïc quan môùi coù theå ñöôïc goïi laø söï chöùng minh
(Demonstration). Kinh nghieäm daïy ta caùi gì ñang xaûy ra hay ñang laø, chöù
khoâng theå thuyeát phuïc ta raèng caùi aáy khoâng theå xaûy ra moät caùch naøo khaùc.
Vì theá, caùc cô sôû chöùng minh thöôøng nghieäm khoâng theå mang laïi moät baèng
côù hieån nhieân. Töø caùc khaùi nieäm tieân nghieäm (trong nhaän thöùc suy lyù)
khoâng bao giôø coù theå laøm naûy sinh söï xaùc tín theo kieåu tröïc quan töùc laø söï

756
 hieån nhieân (Evidenz), duø phaùn ñoaùn coù theå coù thuoäc tính naøy. Cho neân chæ
coù toaùn hoïc laø chöùa ñöïng nhöõng chöùng minh, vì noù khoâng dieãn dòch (ruùt ra)
nhaän thöùc cuûa noù töø caùc khaùi nieäm maø töø vieäc caáu taïo caùc khaùi nieäm, töùc töø
tröïc quan coù theå ñöôïc mang laïi moät caùch tieân nghieäm töông öùng vôùi caùc
khaùi nieäm. Baûn thaân phöông phaùp cuûa ñaïi soá hoïc duøng caùch ruùt goïn ñeå tìm
ra ñaùp soá ñuùng cho caùc phöông trình laø moät loaïi caáu taïo, tuy khoâng theo
kieåu hình hoïc, nhöng baèng caùc kyù hieäu [töôïng tröng], trong ñoù moïi khaùi
nieäm, nhaát laø nhöõng khaùi nieäm veà moái töông quan veà löôïng ñöôïc trình baøy
trong tröïc quan, nhôø vaäy, nhöõng keát luaän cuûa moân hoïc naøy khoâng phaïm sai
laàm vì moïi chöùng minh ñeàu coù tính hieån nhieân roõ reät. Nhaän thöùc trieát hoïc
khoâng coù ñöôïc öu theá naøy, noù luoân phaûi xem xeùt caùi phoå bieán moät caùch
tröøu töôïng (in abstracto) (thoâng qua caùc khaùi nieäm), trong khi toaùn hoïc coù
theå xem xeùt caùi phoå bieán moät caùch cuï theå (in concreto) (trong tröïc quan caù
bieät) nhöng ñoàng thôøi laïi thoâng qua tröïc quan thuaàn tuùy tieân nghieäm, neân
moïi sai laàm, neáu coù, ñeàu boäc loä roõ reät tröôùc maét. Vì theá, theo toâi, loaïi luaän
cöù chæ döïa treân khaùi nieäm chæ neân goïi laø caùc luaän cöù suy lyù
B763 (akroamatisch/diskursiv) hôn laø caùc chöùng minh vì chuùng chæ tieán haønh
toaøn baèng caùc ngoân töø (ñoái töôïng trong tö töôûng), trong khi caùc chöùng minh
- nhö baûn thaân töø naøy ñaõ chæ roõ - luoân ñoøi hoûi phaûi dieãn ra ôû trong tröïc quan
veà ñoái töôïng.

Töø caùc nhaän ñònh treân, ta thaáy raèng trieát hoïc seõ hoaøn toaøn khoâng thích
hôïp vôùi chính baûn tính töï nhieân cuûa mình,- nhaát laø trong laõnh vöïc cuûa lyù
tính thuaàn tuùy - neáu noù cöù töï phuï ñi con ñöôøng giaùo ñieàu [ñöa ra nhöõng
khaúng ñònh hieån nhieân] vaø töï trang söùc baèng caùc danh hieäu vaø côø quaït nghi
veä cuûa toaùn hoïc vì Trieát hoïc khoâng thuoäc veà ñaúng caáp naøy, duø noù coù ñuû lyù
do ñeå hy voïng seõ ñöôïc keát nghóa anh em vôùi toaùn hoïc. Noã löïc cuûa noù ñeå coù
söï hieån nhieân toaùn hoïc laø caùc tham voïng cao ngaïo, khoâng bao giôø coù theå
thaønh coâng, thaäm chí pheá boû muïc ñích chính cuûa noù laø phaùt hieän nhöõng aûo
töôïng sai laàm khi lyù tính muoán vöôït khoûi caùc ranh giôùi cuûa chính mình ñeå -
baèng söï giaûi thích vaø phaân tích ñaày ñuû caùc khaùi nieäm - ñöa ta ra khoûi laõnh
vöïc ñaày ngaïo maïn cuûa tö bieän ñeå trôû veà laïi vôùi maûnh ñaát cuûa söï töï-nhaän
thöùc khieâm toán nhöng thaáu ñaùo. Vì theá, trong noã löïc sieâu nghieäm cuûa mình,
lyù tính khoâng neân quaù töï tin raèng con ñöôøng noù ñaõ vaø ñang theo ñuoåi laø seõ
daãn thaúng ñeán muïc ñích cuoái cuøng, cuõng nhö töï phuï cho raèng caùc tieàn ñeà
xaây döïng ñöôïc ñaõ quaù ñuû vöõng chaéc maø khoâng bieát thöôøng xuyeân nhìn luøi
laïi, vaø caån troïng xeùt xem trong quaù trình suy luaän coù phaïm sai laàm do
B764 thieáu chuù yù ñeán caùc nguyeân taéc hay khoâng, ñeå - neáu caàn - xaùc ñònh roõ theâm
hoaëc thay ñoåi haún caùc nguyeân taéc aáy ñi.

Toâi chia moïi meänh ñeà taát nhieân (apodiktisch) - hoaëc coù theå ñöôïc
chöùng minh, hoaëc xaùc tín tröïc tieáp - ra laøm hai loaïi, goïi laø nhöõng
DOGMATA [taïm dòch: nhöõng taát nhieân giaùo ñieàu] vaø nhöõng
MATHEMATA [taïm dòch: nhöõng taát nhieân toaùn hoïc]. Moät meänh ñeà toång
hôïp tröïc tieáp (direktsynthe-tisch) döïa treân caùc khaùi nieäm laø moät

757
 DOGMA; ngöôïc laïi, moät meänh ñeà cuøng loaïi nhöng döïa treân söï caáu taïo caùc
khaùi nieäm laø moät MATHEMA. Nhöõng phaùn ñoaùn phaân tích khoâng cho ta
bieát gì hôn veà ñoái töôïng ngoaøi nhöõng gì ñöôïc chöùa ñöïng trong khaùi nieäm
maø ta coù veà noù, vì chuùng khoâng môû roäng nhaän thöùc cuûa ta ra khoûi khaùi
nieäm veà ñoái töôïng, chuùng chæ laøm roõ khaùi nieäm aáy thoâi. Do ñoù, chuùng
khoâng ñöôïc meänh danh moät caùch ñuùng nghóa laø nhöõng DOGMA. (Ngöôøi ta
coù theå dòch töø Dogma sang tieáng Ñöùc laø nhöõng Ñònh lyù - Lehrsprüche hay
Lehrsätze). Tuy nhieân, trong hai loaïi meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm keå
treân, theo caùch noùi thoâng duïng, chæ coù nhöõng meänh ñeà thuoäc veà nhaän thöùc
trieát hoïc môùi ñöôïc goïi vôùi teân aáy, coøn nhöõng meänh ñeà cuûa soá hoïc vaø hình
hoïc thì khoù coù theå ñöôïc goïi laø caùc DOGMA. Do ñoù, caùch noùi thoâng duïng
aáy cuõng ñaõ xaùc nhaän ñieàu giaûi thích ôû treân raèng chæ nhöõng phaùn ñoaùn döïa
treân khaùi nieäm, chöù khoâng phaûi nhöõng phaùn ñoaùn döïa treân söï caáu taïo khaùi
nieäm [toaùn hoïc] môùi coù theå ñöôïc goïi baèng töø “giaùo ñieàu” (dogmatisch).

Theá nhöng, toaøn boä lyù tính thuaàn tuùy - trong vieäc söû duïng tö bieän - laïi
khoâng heà chöùa ñöïng ñöôïc moät phaùn ñoaùn duy nhaát naøo coù tính toång hôïp
tröïc tieáp töø caùc khaùi nieäm [ñôn thuaàn]. Vì, ta ñaõ chöùng minh raèng, thoâng
B765 qua caùc YÙ nieäm, lyù tính khoâng theå taïo ra caùc phaùn ñoaùn toång hôïp coù giaù trò
khaùch quan; coøn neáu döïa vaøo caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính, noù quaû coù thieát
laäp ñöôïc caùc nguyeân taéc tuy vöõng chaéc, nhöng laïi khoâng döïa tröïc tieáp vaøo
caùc khaùi nieäm maø chæ laø giaùn tieáp, thoâng qua moái quan heä giöõa caùc khaùi
nieäm naøy vôùi moät caùi gì hoaøn toaøn baát taát, ñoù laø kinh nghieäm khaû höõu. |
Neáu laáy kinh nghieäm laøm tieàn ñeà, (caùi gì aáy nhö laø ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm khaû höõu), caùc nguyeân taéc naøy laø xaùc tín moät caùch taát nhieân, nhöng
chuùng khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm, (tröïc tieáp), töï baûn
thaân chuùng. Cho neân, chæ vôùi caùc khaùi nieäm ñöôïc cho nhö “nguyeân nhaân”,
“haäu quaû”, ta khoâng bao giôø coù theå chöùng minh meänh ñeà “Moïi söï vieäc ñeàu
coù moät nguyeân nhaân”. Nhö vaäy, noù khoâng phaûi laø moät DOGMA, duø töø moät
caùch nhìn khaùc - töø quan ñieåm cuûa kinh nghieäm - noù coù theå ñöôïc chöùng
minh moät caùch taát nhieân. Teân goïi ñuùng thaät cho meänh ñeà aáy laø NGUYEÂN
TAÉC (Grundsatz), chöù khoâng phaûi laø Ñònh lyù (Lehrsatz), duø Nguyeân taéc
cuõng phaûi ñöôïc chöùng minh, chính bôûi vì noù coù ñaëc ñieåm rieâng laø: vöøa laøm
cho cô sôû chöùng minh veà khaû theå cuûa noù, ñoù laø kinh nghieäm, coù theå coù
ñöôïc; vöøa luoân phaûi laáy kinh nghieäm naøy laøm tieàn ñeà tieân quyeát.

Vaäy, neáu trong vieäc söû duïng tö bieän cuûa lyù tính thuaàn tuùy - veà maët
noäi dung - khoâng heà coù moät DOGMA naøo, thì moïi phöông phaùp giaùo ñieàu
hoaëc vay möôïn töø toaùn hoïc, hoaëc töï saùng cheá ra bôûi caùc nhaø trieát hoïc, ñeàu
khoâng thích ñaùng vaø khoâng coù hieäu quaû. Phöông phaùp aáy chæ che ñaäy sai
laàm vaø aûo töôûng, daãn daét trieát hoïc ñi vaøo laàm laïc, trong khi nhieäm vuï cuûa
trieát hoïc laø soi saùng moät caùch roõ raøng nhaát moïi böôùc ñi cuûa lyù tính.

Tuy nhieân, phöông phaùp trieát hoïc laïi coù ñöôïc tính heä thoáng. Vì baûn
thaân lyù tính cuûa ta - xeùt veà maët chuû quan - cuõng laø moät heä thoáng vaø, trong

758
B766 vieäc söû duïng thuaàn tuùy cuûa noù, nhôø vaøo caùc caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn, noù laø
moät heä thoáng caùc nghieân cöùu theo caùc Nguyeân taéc cuûa söï thoáng nhaát,
nhöng chaát lieäu cuûa söï thoáng nhaát aáy chæ coù theå do kinh nghieäm mang laïi.
ÔÛ ñaây ta khoâng baøn veà phöông phaùp ñaëc thuø cuûa trieát hoïc sieâu nghieäm, vì
nhieäm vuï cuûa ta ôû ñaây chæ laø Pheâ phaùn veà caùc quan naêng cuûa ta, ñeå xem ta
coù ñuû söùc xaây döïng neân moät toøa nhaø hay khoâng, vaø lieäu chuùng ta coù theå
xaây ngoâi nhaø aáy cao ñeán ñaâu vôùi vaät lieäu ta ñang coù (caùc khaùi nieäm thuaàn
tuùy tieân nghieäm).

TIEÁT 2

759
 KYÛ LUAÄT CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY TRONG TRANH
BIEÄN

Trong moïi hoaït ñoäng, lyù tính phaûi phuïc tuøng söï Pheâ phaùn. | Noù tuyeät
ñoái khoâng ñöôïc ngaên caám söï pheâ phaùn töï do thöïc hieän traùch vuï moät caùch
khoâng haïn cheá, neáu lyù tính khoâng muoán töï laøm haïi vaø chuoác laáy söï nghi
ngôø baát lôïi cho chính mình. Khoâng coù gì, duø ích lôïi vaø thieâng lieâng ñeán
maáy, laïi coù quyeàn ñöùng ngoaøi söï thaåm saùt nghieâm khaéc vaø tænh taùo voán
khoâng bieát kieâng neå uy theá cuûa moät caù nhaân naøo caû. Thaäm chí, lyù tính sôû dó
toàn taïi ñöôïc laø nhôø bieát döïa vaøo söï töï do pheâ phaùn naøy, vì tieáng noùi cuûa lyù
tính khoâng phaûi laø tieáng noùi cuûa moät quyeàn uy ñoäc taøi, chuyeân cheá maø
gioáng nhö tieáng noùi nhaát trí cuûa coäng ñoàng nhöõng ngöôøi coâng daân töï do,
trong ñoù ai ai cuõng coù theå phaùt bieåu khoâng chuùt ngaàn ngaïi moïi yù kieán thaéc
maéc vaø baát ñoàng cuûa mình, thaäm chí coù caû quyeàn phuû quyeát nöõa.
B767
Tuy lyù tính khoâng bao giôø coù theå khöôùc töø söï pheâ phaùn, nhöng khoâng
phaûi luùc naøo noù cuõng coù lyù do ñeå e ngaïi tröôùc söï Pheâ phaùn. Taát nhieân, khi
daán mình vaøo vieäc söû duïng giaùo ñieàu (chöù khoâng phaûi toaùn hoïc) nhö vöøa
ñeà caäp ôû phaàn tröôùc, lyù tính khoâng theå xuaát hieän tröôùc phieân toøa vôùi söï töï
tin vì ñaõ khoâng yù thöùc ñaày ñuû söï theo doõi nghieâm ngaët cuûa caùc quy luaät toái
cao, traùi laïi, noù phaûi töø boû taát caû caùc tham voïng giaùo ñieàu trong trieát hoïc
tröôùc con maét pheâ phaùn cuûa toøa aùn lyù tính cao hôn noù.

Nhöng tình hình seõ hoaøn toaøn khaùc khi lyù tính phaûi töï baûo veä - khoâng
phaûi tröôùc söï kieåm duyeät (Zensur) cuûa quan toøa - maø tröôùc yeâu saùch cuûa
nhöõng keû ñoàng ñaúng, töùc cuûa nhöõng coâng daân töï do chuû tröông ngöôïc laïi
vôùi noù. Neáu phía ñoái laäp ñöa ra nhöõng luaän cöù cuõng coù tính giaùo ñieàu
nhöng phuû ñònh nhöõng gì lyù tính ñaõ khaúng ñònh, söï töï bieän hoä cuûa lyù tính seõ
ñaày ñuû, hoaøn chænh khoâng theå baét beû ñöôïc veà maët laäp luaän (theo thuaät ngöõ
Hy laïp: kat authrhopon), nhöng cuõng khoâng theå chöùng minh ñaày ñuû veà
maët chaân lyù (kat aletheian).

Do ñoù, toâi hieåu vieäc söû duïng lyù tính thuaàn tuùy trong tranh bieän
(polemisch) laø söï baûo veä nhöõng meänh ñeà giaùo ñieàu cuûa mình choáng laïi
nhöõng meänh ñeà giaùo ñieàu phuû ñònh cuûa phía ñoái laäp. Vaán ñeà ôû ñaây
khoâng phaûi laø phaûi chaêng nhöõng khaúng ñònh cuûa ñoái phöông cuõng coù theå
sai, maø chæ ôû choã: khoâng ai coù theå khaúng ñònh caùi ñoái laäp vôùi söï xaùc tín taát
nhieân ñöôïc caû (duø chæ laø ôû veû beà ngoaøi). Trong tröôøng hôïp ñoù, ta khoâng
B768 phaûi caàu xin ai thöøa nhaän söï chieám höõu [chaân lyù] cuûa ta caû, vì, tuy chöa
chieám höõu danh hieäu naøy moät caùch ñaày ñuû, thì ñieàu hoaøn toaøn xaùc tín laø
khoâng ai coù theå chöùng minh tính baát hôïp phaùp cuûa söï chieám höõu naøy.

Ñoù chính laø tình caûnh toài teä raát ñaùng thaát voïng khi baûn thaân lyù tính

760
 thuaàn tuùy cuõng coù moät Nghòch ñeà luaän (Antithetik), vaø theá laø ngay toøa aùn
toái cao coù nhieäm vuï phaân xöû caùc baát ñoàng cuõng khoâng nhaát trí ñöôïc vôùi
chính mình. Ñuùng laø tröôùc ñaây ta ñaõ coù dòp baøn veà moät loaïi Nghòch ñeà luaän
giaû taïo, [beà ngoaøi] cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø ñaõ chöùng minh raèng vieäc naøy
khoâng nghieâm troïng laém vì chæ do söï ngoä nhaän gaây ra [xem laïi B505...
N.D]. | Ñoù laø tröôøng hôïp ta chìu theo caùc ñònh kieán thoâng thöôøng, xem
nhöõng hieän töôïng laø nhöõng vaät-töï-thaân, ñi ñeán choã ñoøi hoûi söï troïn veïn tuyeät
ñoái cuûa söï toång hôïp theo kieåu naøy hay kieåu khaùc (vaø ñaõ chöùng toû caû hai
ñeàu sai), moät ñoøi hoûi hoaøn toaøn ñaët nhaàm choã, vì hieän töôïng khoâng theå naøo
ñaùp öùng ñöôïc. Do ñoù, voán ñaõ khoâng coù söï töï maâu thuaãn thöïc söï cuûa lyù
tính khi ñöa ra caùc meänh ñeà töông phaûn nhau, vd: “Chuoãi nhöõng hieän töôïng
- ñöôïc mang laïi moät caùch töï thaân - coù moät khôûi ñaàu tuyeät ñoái”, vaø “Chuoãi
naøy - cuõng tuyeät ñoái vaø töï thaân - khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu naøo caû”. | Hai
meänh ñeà töông phaûn naøy hoaøn toaøn coù theå cuøng toàn taïi beân caïnh nhau, vì
nhöõng hieän töôïng - veà maët toàn taïi vôùi tö caùch laø hieän töôïng - khoâng coù gì laø
töï-thaân caû; baûo hieän töôïng laø vaät töï thaân laø ñieàu maâu thuaãn; do ñoù, tieàn ñeà
[ñaõ sai] taát yeáu seõ daãn ñeán caùc keát luaän töông phaûn maâu thuaãn nhau moät
caùch töï nhieân.

B769 Nhöng coù nhöõng tröôøng hôïp khoâng phaûi do moät ngoä nhaän nhö vaäy, vaø
vì theá, söï tranh caõi cuûa lyù tính khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc: chaúng haïn moät
beân ñöa ra laäp tröôøng höõu thaàn luaän: “Coù moät Höõu Theå Toái Cao”, beân kia
ngöôïc laïi laø voâ thaàn luaän: “khoâng coù Höõu Theå Toái cao naøo caû”; hoaëc trong
Taâm lyù hoïc, moät beân baûo: “Baát kyø caùi gì bieát tö duy ñeàu laø moät nhaát theå
thöôøng toàn tuyeät ñoái, vì theá, khaùc haún vôùi moïi caùi nhaát theå vaät chaát khaû
dieät”, beân kia khaúng ñònh ngöôïc laïi: “Linh hoàn khoâng phaûi laø nhaát theå phi
vaät chaát vaø khoâng theå thoaùt khoûi söï khaû dieät”. Ñoái töôïng cuûa caùc meänh ñeà
traùi ngöôïc nhau naøy khoâng chöùa ñöïng caùc yeáu toá dò tính, maâu thuaãn vôùi baûn
tính cuûa noù, vì chuùng baøn ñeán nhöõng vaät-töï-thaân chöù khoâng phaûi nhöõng
hieän töôïng. Ñaây ñuùng laø moät söï maâu thuaãn thöïc söï [chöù khoâng phaûi giaû
taïo], neáu lyù tính thuaàn tuùy chæ ñöùng treân laäp tröôøng cuûa phía ñoái laäp ñeå laäp
luaän ñeán cuøng. Ñoái vôùi phía khaúng ñònh, caùc laäp luaän pheâ phaùn nhaèm baùc
boû noù cuõng deã daøng ñöôïc taùn thaønh, chæ coù ñieàu phía naøy vaãn coù theå khoâng
chòu töø boû laäp tröôøng, vì vieän côù raèng duø sao, söï quan taâm [vaø lôïi ích thöïc
haønh] cuûa lyù tính cuõng uûng hoä vaø ñöùng veà phía noù, moät öu theá maø phía ñoái
laäp khoâng vieän daãn ñöôïc.

Toâi khoâng theå ñoàng yù vôùi yù kieán cuûa moät soá nhaø tö töôûng khaû kính
(nhö Sulzer chaúng haïn) cho raèng, duø laäp luaän cuûa phía khaúng ñònh cho ñeán
nay laø quaù yeáu, nhöng ta coù theå hy voïng moät ngaøy naøo ñoù seõ coù ñuû caên cöù
hieån nhieân ñeå chöùng minh hai meänh ñeà then choát cuûa lyù tính thuaàn tuùy, ñoù
laø: Thöôïng ñeá toàn taïi vaø linh hoàn baát töû. Toâi thì ngöôïc laïi, tin chaéc raèng
B770 ñieàu naøy seõ khoâng bao giôø xaûy ra. Vì thöû hoûi lyù tính tìm ñaâu ra caùc caên cöù
laøm cô sôû cho caùc meänh ñeà toång hôïp voán khoâng coù lieân heä naøo vôùi nhöõng
ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm laãn vôùi khaû theå noäi taïi cuûa chuùng? Theá nhöng,

761
 ñieàu cuõng khoâng keùm hieån nhieân laø, khoâng moät ai coù theå ñöa ra nhöõng laäp
luaän coù veû ñaùng tin chöù chöa noùi coù theå khaúng ñònh moät caùch giaùo ñieàu laäp
tröôøng ngöôïc laïi. Vì, neáu hoï laïi cuõng ñôn thuaàn duøng chính lyù tính thuaàn
tuùy ñeå nghò luaän, thì hoï cuõng phaûi chöùng minh: taïi sao laïi khoâng theå coù moät
Höõu-theå Toái-cao, khoâng theå coù chuû theå tö duy nhö laø Trí tueä [hay linh hoàn]
thuaàn tuùy? Töø ñaâu hoï coù ñöôïc nhöõng tri thöùc cho pheùp hoï phaùn ñoaùn moät
caùch toång hôïp veà nhöõng söï vaät naèm beân ngoaøi moïi kinh nghieäm khaû höõu?.
Nhö vaäy, ta coù theå hoaøn toaøn yeân taâm raèng laäp tröôøng ñoái laäp cuõng seõ
khoâng bao giôø ñöôïc chöùng minh. | Töø ñoù, ta khoâng caàn chaïy theo caùc luaän
cöù tröôøng oác maø vaãn coù theå giaû ñònh nhöõng meänh ñeà naøo hoaøn toaøn coù theå
töông thích vôùi söï quan taâm tö bieän cuûa lyù tính chuùng ta trong vieäc söû duïng
thöôøng nghieäm, xem chuùng laø caùc phöông tieän duy nhaát ñeå hôïp nhaát söï
quan taâm lyù thuyeát vôùi söï quan taâm thöïc haønh. Ñoái vôùi phía ñoái laäp (khoâng
theå ñöôïc xem laø keû duy nhaát giöõ vai troø pheâ phaùn), chuùng ta saün saøng
ñöông ñaàu baèng moät caùi “non liquet” [latinh: xin taïm hoaõn phieân toaø ñeå
tieáp tuïc tìm chöùng cöù]* nhaát ñònh seõ laøm cho hoï luùng tuùng [vaø ñuoái lyù],
nhöng ta cuõng khoâng ñöôïc phuû nhaän quyeàn phaûn baùc cuûa phía ñoái laäp, ñoàng
thôøi ta laïi ñöôïc söï haäu thuaãn thöôøng xuyeân cuûa chaâm ngoân chuû quan cuûa
lyù tính maø phía ñoái laäp taát yeáu khoâng theå coù ñöôïc, vì theá, döôùi söï baûo veä
cuûa chaâm ngoân naøy, ta coù theå ñoùn nhaän caùc luaän cöù nguïy bieän vaø giaùo ñieàu
B771 cuûa phía ñoái laäp vôùi söï bình tónh vaø thaûn nhieân.

Vôùi caùch nhìn nhö vaäy, thöïc ra laø khoâng heà coù Nghòch ñeà luaän cuûa lyù
tính thuaàn tuùy. Vì, ñaáu tröôøng duy nhaát dieãn ra cuoäc tranh bieän aùc lieät naøy
chæ laø ôû caùc laõnh vöïc cuûa Thaàn hoïc thuaàn tuùy vaø Taâm lyù hoïc, ôû ñaáy caùc
chieán binh chaúng coù trang bò gì ñaùng sôï caû. Hoï chæ duøng söï nhaïo baùng vaø
khoaùc laùc laøm vuõ khí, buoàn cöôøi nhö troø chôi con treû. Nhaän ñònh an uûi naøy
thöïc ra laø ñeå khoâi phuïc laïi loøng töï tin vaø duõng khí cho lyù tính, vì lyù tính coøn
bieát troâng caäy vaøo ñaâu khi söù meänh cuûa noù laø khaéc phuïc sai laàm maø baûn
thaân laïi ñaày raãy maâu thuaãn vaø neáu laïi ñaùnh maát caû nieàm hy voïng vaøo moät
beán bôø an toaøn vaø oån ñònh?

Moïi söï vaät do baûn thaân töï nhieân an baøi ñeàu coù maët toát ñoái vôùi moät
muïc ñích naøo ñoù. Ngay caû caùc chaát ñoäc cuõng coù maët höõu ích, chuùng giuùp
hoùa giaûi vaø tieâu tröø haäu quaû tai haïi cuûa caùc chaát ñoäc khaùc trong ñôøi soáng,
neân khoâng theå thieáu trong ngaønh döôïc phaåm. Söï phaûn baùc choáng laïi caùc
nguïy bieän vaø söï cao ngaïo cuûa lyù tính tö bieän ñôn thuaàn laø söï phaûn baùc ñeán
töø baûn tính töï nhieân cuûa baûn thaân lyù tính, vì theá phaûi coù nhöõng muïc ñích vaø
yù ñoà toát ñeïp maø ngöôøi ta khoâng ñöôïc laøm cho tieâu taùn ñi. Taïi sao vaø vôùi
muïc ñích gì taïo hoùa laïi ñaët ñeå caùc ñoái töôïng maø ta heát söùc tha thieát ôû nôi
B772 quaù cao xa khieán ta haàu nhö voâ voïng neáu muoán coù ñöôïc nhaän thöùc chaéc
chaén; coøn nhöõng giaây phuùt ta ngöôùc nhìn ngôõ nhö ñaõ coù theå naém baét ñöôïc
laïi chæ laø nhöõng aûo aûnh, kích thích hôn laø thoûa maõn taâm trí ta? Thaät coù lôïi

*
non liquet: (la tinh, luaät hoïc) chöa ñuû chöùng lyù ñeå phaùn quyeát. (N.D).

762
 chaêng khi daùm lieàu lónh ñöa ra nhöõng quy ñònh taùo baïo ñoái vôùi caùc vieãn
töôïng aáy; ñieàu aáy ít ra laø ñaùng ngôø, thaäm chí coù leõ chæ coù haïi maø thoâi.
Nhöng ñieàu khoâng theå nghi ngôø laïi laø: bao giôø cuõng coù lôïi cho con ngöôøi
neáu cöù ñeå cho “lyù tính tìm toøi” cuõng nhö “lyù tính pheâ phaùn” ñöôïc hoaøn
toaøn töï do, ñeå lyù tính coù theå chaêm lo cho söï quan taâm cuûa chính mình maø
khoâng bò ngaên trôû. | Ñoàng thôøi qua ñoù, söï quan taâm cuûa lyù tính caøng ñöôïc
coå vuõ vaø taêng tieán khieán lyù tính töï ñònh ra nhöõng giôùi haïn cuõng nhö môû
roäng ñöôïc tri thöùc, vaø söï quan taâm aáy luoân luoân chòu ñau khoå vaø thaám thía
tröôùc baøn tay can thieäp cuûa taïo hoùa uoán naén xu höôùng töï nhieân cuûa noù ñeå
buoäc noù ñi vaøo caùc muïc ñích maø taïo hoùa ñaõ ñònh saün.

Do ñoù, haõy ñeå cho ñoái thuû töï do noùi ra nhöõng gì hoï suy nghó töø lyù tính
vaø haõy ñaáu tranh vôùi hoï chæ baèng vuõ khí cuûa lyù tính. Haõy ñöøng quaù lo ngaïi
cho söï nghieäp ñaïo ñöùc (söï quan taâm thöïc haønh) cuûa con ngöôøi, söï nghieäp
naøy khoâng bao giôø bò laâm nguy vì nhöõng cuoäc tranh luaän ñôn thuaàn tö bieän.
Cuoäc tranh luaän nhö theá khoâng nhaèm phaùt hieän ñieàu gì khaùc hôn laø moät
nghòch lyù nhaát ñònh cuûa lyù tính; nghòch lyù naøy döïa treân baûn tính töï nhieân
cuûa lyù tính neân taát yeáu phaûi ñöôïc laéng nghe vaø kieåm ñònh thaáu ñaùo. Lyù tính
töï ñaøo luyeän mình thoâng qua vieäc xem xeùt ñoái töôïng cuûa noù töø hai phía vaø
ñieàu chænh phaùn ñoaùn baèng caùch haïn ñònh ranh giôùi cho noù. ÔÛ ñaây, khoâng
phaûi noäi dung söï vieäc gaây ra tranh caõi maø laø gioïng ñieäu. Bôûi ta coøn ñuû töï
do ñeå leân tieáng noùi baèng gioïng ñieäu cuûa moät loøng tin vöõng chaéc ñaõ ñöôïc
thöû thaùch tröôùc lyù tính pheâ phaùn nghieâm khaéc nhaát, moät khi ta ñaõ phaûi töø boû
gioïng ñieäu [kieâu ngaïo] cuûa tri thöùc.
B773
Neáu ngöôøi ta hoûi David Hume,- nhaø tö töôûng laïnh luøng vaø laø taùc giaû
baåm sinh cuûa nhöõng nhaän ñònh ñaày caân nhaéc -: ñieàu gì ñaõ thoâi thuùc oâng boû
ra nhieàu taâm löïc ñeán theá ñeå choân vuøi khoâng thöông tieác söï tin töôûng cuûa
con ngöôøi - loøng tin mang laïi cho hoï bao an uûi vaø lôïi ích - raèng coù theå duøng
lyù tính thuaàn lyù ñeå ñaït ñöôïc söï khaúng ñònh vaø moät khaùi nieäm chính xaùc veà
Höõu-Theå Toái-cao? Hume chaéc haún seõ traû lôøi: chaúng coù muïc ñích naøo khaùc
ngoaøi mong muoán thuùc ñaåy lyù tính tieáp tuïc coâng cuoäc töï-nhaän thöùc veà chính
noù, ñoàng thôøi ñeå toû söï baát bình tröôùc vieäc ngöôøi ta cöù coá thoåi phoàng vaø ñaåy
lyù tính ñi quaù xa, khoâng ñeå cho noù coù cô hoäi töï nguyeän thuù nhaän söï baát löïc,
yeáu ñuoái ñaõ boäc loä roõ moãi khi lyù tính töï nhìn nhaän laïi chính mình. Roài neáu
ngöôøi ta laïi hoûi Priestley*,- ngöôøi tuyeät ñoái khoâng öa moïi söï tö bieän sieâu
vieät vaø chæ bieát hieán mình hoaøn toaøn cho caùc nguyeân taéc cuûa thuyeát duy
nghieäm -: ñaâu laø nhöõng ñoäng cô khieán oâng keùo ñoå caû hai coät truï chính cuûa
moïi toân giaùo - ñoù laø töï do cuûa yù chí vaø söï baát töû cuûa linh hoàn - (theo oâng ta,
nieàm hy voïng vaøo kieáp sau chæ laø chôø ñôïi pheùp laï cuûa söï soáng laïi!)? Caâu
traû lôøi cuûa oâng - baûn thaân laø moät giaùo sö raát nhieät thaønh veà toân giaùo vaø laø

*
J. Priestley (1733-1804): thuoäc phaùi duy nghieäm Anh, keá tuïc caùc chuû tröông cuûa J. Locke, khaúng
ñònh söï ñoàng nhaát hoaøn toaøn cuûa caùi taâm lyù vôùi caùi sinh lyù, duø vaãn khoâng baùc boû hoaøn toaøn söï baát töû
cuûa linh hoàn. (N.D).

763
 moät tín ñoà ngoan ñaïo - chaéc khoâng theå naøo khaùc hôn laø: “Toâi ñaõ haønh ñoäng
vì lôïi ích cuûa lyù tính, vì noù seõ bò maát maùt taát caû neáu moät soá ñoái töôïng naøo
ñoù ñöôïc giaûi thích vaø phaùn ñoaùn baèng nhöõng quy luaät naøo khaùc hôn nhöõng
quy luaät cuûa töï nhieân vaät chaát, - nhöõng quy luaät duy nhaát maø ta coù theå xaùc
ñònh vaø hieåu bieát moät caùch chính xaùc!”. Thaät khoâng coâng baèng neáu ta voäi
lôùn tieáng la loái oâng, ngöôøi ñaõ bieát keát hôïp caùc khaúng ñònh ñaày nghòch lyù vôùi
muïc ñích cuûa toân giaùo, cuõng nhö xuùc phaïm nhaø tö töôûng saâu saéc vaø chaân
thaønh naøy chæ vì oâng caûm thaáy baát an khi phaûi rôøi boû maûnh ñaát cuûa khoa
hoïc töï nhieân. Ta cuõng phaûi ñoái xöû nhö theá vôùi HUME - moät trieát gia khoâng
B774 keùm chaân thaønh vaø coù ñöùc ñoä maãu möïc khoâng theå cheâ traùch ñöôïc -, ngöôøi
ñaõ ñaåy söï tö bieän tröøu töôïng ñeán cuøng, vì oâng khaúng ñònh moät caùch höõu lyù
raèng nhöõng ñoái töôïng thuaàn lyù cuûa söï tö bieän laø hoaøn toaøn naèm ngoaøi ranh
giôùi cuûa caùc moân khoa hoïc veà töï nhieân vaø thuoäc veà laõnh vöïc cuûa caùc yù
nieäm thuaàn tuùy.

Vaäy phaûi laøm gì ñaây ñeå choáng laïi nguy cô maø nhieàu ngöôøi töôûng laø
coù thaät ñang ñe doïa caùi thieän haûo nhaát cuûa ñôøi soáng coâng coäng (das
gemeine Beste) [söï nghieäp ñaïo ñöùc]?. Khoâng coù caùch ñoái phoù naøo töï nhieân
hôn vaø chính ñaùng hôn ñeå caùc baïn phaûi löïa choïn, ñoù laø: haõy ñeå yeân cho
moãi nhaø tö töôûng töï ñi rieâng con ñöôøng cuûa hoï; haõy ñeå cho hoï theå hieän
heát taøi naêng, ñeå hoï minh chöùng caùc tö töôûng thaâm traàm vaø môùi meû, noùi
ngaén, haõy ñeå hoï chöùng toû hoï laøm chuû söùc maïnh cuûa tö duy, vaø nhö vaäy, ruùt
cuïc, chæ coù lyù tính bao giôø cuõng laø ngöôøi thaéng cuoäc. Coøn neáu caùc baïn
duøng caùc phöông tieän khaùc nhö raøng buoäc dö luaän, keàm haõm suy tö, leân aùn
phaûn nghòch, kích ñoäng ñaùm ñoâng - voán khoâng phaûi ai cuõng ñuû söùc hieåu heát
cuoäc tranh luaän tinh vi naøy - roài taäp hôïp löïc löôïng theo loái chöõa löûa, thì chæ
töï bieán mình trôû thaønh kyø cuïc, laøm troø cöôøi cho thieân haï maø thoâi. Bôûi vì
vaán ñeà ôû ñaây khoâng phaûi laø nhöõng gì coù lôïi hay baát lôïi cho caùi thieän haûo
nhaát cuûa ñôøi soáng coâng coäng [söï nghieäp ñaïo ñöùc] maø chæ laø ñeå xem lyù tính
coù theå ñi xa ñeán ñaâu trong laõnh vöïc tö bieän,- ñoäc laäp vôùi moïi loaïi lôïi ích -
ñeå cuoái cuøng ta seõ quyeát ñònh neân döïa vaøo caùc khaúng ñònh cuûa lyù tính tö
bieän hay toát hôn - vì lôïi ích cuûa caùi thöïc haønh [ñaïo ñöùc] - ta seõ töø boû caùc
B775 khaúng ñònh voâ baèng ñoù. Vaäy thay vì muùa göôm nhaûy vaøo moät phía naøo ñoù
ñeå tröïc tieáp tham gia cuoäc hoãn chieán, caùc baïn neân choïn cho mình vò trí an
toaøn cuûa ngöôøi ñöùng ngoaøi duøng oùc pheâ phaùn tænh taùo ñeå theo doõi cuoäc
chieán ñaáu; moät cuoäc chieán ñaáu raát gian lao cho caùc beân tham chieán, nhöng
laïi raát höùng thuù cho caùc baïn vaø keát quaû khoâng ñoå maùu cuûa noù seõ heát söùc boå
ích cho tri thöùc cuûa caùc baïn. Thaät laø moät ñieàu heát söùc phi lyù khi muoán
nhôø lyù tính mang laïi söï khai saùng, maø ngay töø ñaàu, caùc baïn laïi baét buoäc
noù phaûi nhaát thieát ñöùng veà moät phía [do caùc baïn quyeát ñònh]. Thaät vaäy,
lyù tính ñuû söùc duøng chính lyù tính ñeå töï thuaàn phuïc vaø töï kieàm cheá noù trong
caùc giôùi haïn, khieán caùc baïn khoâng caàn phaûi huy ñoäng moät löïc löôïng canh
giöõ nhaèm ñeà khaùng laïi moät boä phaän [nhaän thöùc] maø öu theá ñaùng ngaïi cuûa
noù coù veû ñang trôû thaønh nguy hieåm cho caùc baïn. Trong pheùp bieän chöùng
naøy cuûa lyù tính seõ chaúng coù thaéng lôïi naøo ñaùng laøm cho caùc baïn coù lyù do ñeå

764
 lo ngaïi caû.

Vaû laïi, chính lyù tính laïi raát caàn moät cuoäc tranh caõi nhö vaäy vaø ta chæ
coøn bieát tieác raèng phaûi chi tröôùc ñaây ngöôøi ta ñaõ cho pheùp lyù tính ñöôïc
hoaøn toaøn töï do tieán haønh vieäc naøy moät caùch coâng khai. Vì neáu ñöôïc vaäy,
moät söï pheâ phaùn chaúng ñaõ caøng sôùm ñöôïc tröôûng thaønh, vì vôùi söï xuaát hieän
cuûa noù, moïi cuoäc tranh caõi seõ phaûi töï chuùng maát ñi, khi caùc beân tranh caõi
hoïc ñöôïc caùch nhaän roõ [baûn chaát] cuûa caùc aûo töôûng vaø ñònh kieán ñaõ laøm
cho hoï baát ñoàng vôùi nhau.

Trong baûn tính con ngöôøi coù moät neát xaáu, nhöng ruùt cuïc cuõng gioáng
B776 nhö taát caû nhöõng gì ñeán töø Töï nhieân, neát xaáu aáy cuõng aån chöùa toá chaát cho
caùc muïc ñích toát ñeïp naøo ñaáy. | Ñoù laø: con ngöôøi coù xu höôùng che daáu
nhöõng tình caûm vaø suy nghó thaät cuûa mình vaø chæ phoâ baøy ra beân ngoaøi
nhöõng gì ñöôïc dö luaän chung chaáp nhaän vaø cho laø toát ñeïp, ñaùng khen. Xu
höôùng thieáu trung thöïc, xaáu che toát khoe ñeå ñöôïc loøng xaõ hoäi thöïc ra khoâng
nhöõng ñaõ goùp phaàn vaên minh hoùa maø coøn daàn daàn vaø trong nhöõng möùc ñoä
nhaát ñònh, ñaïo ñöùc hoùa con ngöôøi chuùng ta, vì leõ khoâng ai coù theå nhìn thaáu
ngay vaøo baûn chaát thaät cuûa veû ngoaøi ñöùng ñaén, danh giaù, ñaïo haïnh vaø chính
nhöõng taám göông töôûng laø toát laønh bieåu loä ra beân ngoaøi maø ta tieáp caän
haøng ngaøy laø moät tröôøng hoïc ñeå taêng tieán neàn neáp ñaïo ñöùc cho ta. Nhöng,
thieân höôùng töï khoe mình laø toát ñeïp hôn nhöõng gì ñuùng laø mình trong thöïc
teá, vaø bieåu loä nhöõng caûm nghó maø mình thöïc söï khoâng coù, chæ laø moät caùch
öùng xöû taïm thôøi [maø Töï nhieân baøy ra] ñeå daãn daét con ngöôøi ra khoûi traïng
thaùi thoâ laäu baèng caùch daïy ta ít nhaát cuõng phaûi bieát hoïc ñoøi ñöôïc phong
caùch beà ngoaøi toát ñeïp cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh. Song, moät khi caùc
nguyeân taéc ñích thöïc ñaõ ñöôïc phaùt trieån vaø trôû thaønh neàn moùng vöõng chaéc
trong thoùi quen vaø leà loái tö duy cuûa ta, thoùi xu thôøi vaø thieáu trung thöïc naøy
phaûi khoâng ngöøng bò ñaáu tranh maïnh meõ ñeå daàn daàn deïp boû, neáu khoâng, noù
seõ laøm baïi hoaïi taâm hoàn, vaø nhöõng tình caûm, suy nghó toát ñeïp (gute
Gesinnun-gen) khoâng theå beùn reã treân maûnh ñaát ñaày raãy coû daïi ñoäc haïi cuûa
veû beà ngoaøi ñeïp ñeõ naøy.

Toâi raát laáy laøm tieác khi nhaän ra raèng ngay trong caùc phaùt bieåu cuûa
phöông caùch tö duy tö bieän cuõng thaáy coù söï thieáu trung thöïc, doái traù vaø ñaïo
ñöùc giaû, laø nôi leõ ra con ngöôøi raát ít bò caûn trôû vaø thaäm chí khoâng coù ích lôïi
B777 gì ñeå khoâng thuù thaät yù nghó cuûa mình moät caùch thaúng thaén vaø khoâng che
ñaäy. Vì thöû hoûi coù gì coù theå gaây tai haïi cho trí tueä hôn vieäc truyeàn ñaït cho
nhau nhöõng tö töôûng khoâng thöïc loøng, che daáu söï hoaøi nghi cuûa chính ta ñoái
vôùi nhöõng khaúng ñònh cuûa mình vaø cöù khö khö cho raèng caùc cô sôû chöùng
minh laø hieån nhieân duø ta thöøa bieát raèng chuùng baát caäp vaø khoâng thoaû maõn
ñöôïc chính ta? Bao laâu nguoàn goác gaây ra caùc möu moâ thieáu trung thöïc naøy
chæ laø söï ngaïo maïn rieâng tö cuûa caù nhaân - ñieàu thöôøng coù trong caùc phaùn
ñoaùn tö bieän vì ôû ñaây ngöôøi ta khoâng coù moái quan taâm ñaëc thuø [veà thöïc
haønh] vaø cuõng khoâng deã daøng coù ñöôïc söï xaùc tín taát nhieân - thì söï ngaïo

765
 maïn cuûa ñoái phöông caøng ñöôïc coâng khai cho pheùp, vaø keát quaû cuûa cuoäc
tranh caõi vaãn khoâng ñi ñeán ñaâu caû, maëc duø hoï ñaõ coù theå nhaän ra söï thaät naøy
sôùm hôn raát nhieàu neáu tröôùc ñoù hoï ñi vaøo cuoäc tranh bieän vôùi tinh thaàn
chaân thaät vaø thaúng thaén. Nhöng, ôû ñaâu coù ñaùm ñoâng tham döï vaøo vôùi thaønh
kieán raèng muïc ñích cuûa caùc nhaø tö bieän cao xa chæ laø coát laøm rung chuyeån
neàn taûng vöõng chaéc cuûa ñaïo ñöùc vaø an ninh coâng coäng, thì coù veû khoâng chæ
phuø hôïp vôùi söï khoân ngoan maø coøn ñöôïc cho pheùp vaø thaäm chí ñöôïc ca
tuïng neáu ta ra tay cöùu giuùp söï nghieäp ñaïo ñöùc baèng caùc luaän cöù giaû traù, hôn
laø taïo thuaän lôïi cho nhöõng ñoái thuû bò hieåu laàm laø choáng ñoái laïi söï nghieäp
ñaïo ñöùc baèng caùch ta haï thaáp gioïng ñieäu khaúng ñònh thaønh gioïng ñieäu oân
hoøa cuûa moät nieàm tin ñôn thuaàn coù tính thöïc haønh, vaø ta thaáy phaûi thuù
nhaän söï thieáu thoán cuûa ta veà tính xaùc tín taát nhieân trong laõnh vöïc tö bieän.
Duø sao ta neân hoài taâm ñeå suy nghó raèng treân ñôøi naøy khoâng coù gì teä haïi hôn
laø baûo veä söï nghieäp vaø muïc ñích toát ñeïp baèng caùch ñeå cho söï doái traù, möu
moâ vaø löøa ñaûo taäp hôïp nhau laïi. Trong cuoäc tranh luaän ñôn thuaàn tö bieän,
söï nghieâm chænh vaø löông thieän trong vieäc caân nhaéc caùc luaän cöù chöùng
minh laø caùi toái thieåu maø ta phaûi ñoøi hoûi. Neáu quaû ñieàu toái thieåu naøy ñöôïc
ñaùp öùng thì cuoäc tranh caõi cuûa lyù tính thuaàn tuùy veà caùc vaán ñeà quan troïng
nhö Thöôïng ñeá, söï Baát töû (cuûa linh hoàn) vaø Töï do ñaõ ñöôïc ngaõ nguõ töø laâu
hoaëc ít ra cuõng sôùm ñi tôùi keát luaän. Nhöng, nhìn chung, söï trung thöïc bao
B778 giôø cuõng tyû leä nghòch vôùi söï cao ñeïp cuûa baûn thaân muïc ñích, neân coù leõ
phaûi thöøa nhaän raèng söï löông thieän vaø ñaøng hoaøng coù nhieàu nôi nhöõng
ngöôøi choáng ñoái hôn laø ôû nhöõng keû baûo veä noù.

Vì theá, toâi giaû ñònh tieân quyeát raèng mình ñang coù ñöôïc nhöõng ngöôøi
ñoïc khoâng muoán thaáy muïc ñích toát laønh laïi ñöôïc baûo veä baèng nhöõng luaän
cöù thieáu ngay thöïc vaø soøng phaúng. Caùc baïn ñoïc aáy cuõng seõ nhaän ra cuøng
vôùi toâi raèng, neáu vaán ñeà ôû ñaây khoâng phaûi laø xem xeùt caùi ñang xaûy ra maø
laø caùi neân xaûy ra moät caùch thích ñaùng ñuùng theo caùc Nguyeân taéc cuûa
chuùng ta veà söï pheâ phaùn, chaéc haún khoâng nhaát thieát phaûi coù söï tranh bieän
cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Vì laøm sao hai ngöôøi laïi coù theå tranh luaän vôùi nhau
veà moät söï vaät maø khoâng ngöôøi naøo coù theå dieãn taû tính thöïc taïi (Realität)
cuûa noù trong baát kyø moät kinh nghieäm hieän thöïc hay duø chæ trong moät kinh
nghieäm khaû höõu naøo; moãi ngöôøi chæ suy töôûng YÙ nieäm veà söï vaät, roài töø ñoù
ruùt ra moät caùi gì nhieàu hôn laø YÙ nieäm, ñoù laø söï hieän thöïc (Wirklichkeit) cuûa
baûn thaân ñoái töôïng? Baèng phöông tieän gì ñeå hoï coù theå giaûi quyeát ñöôïc cuoäc
tranh caõi, khi khoâng ai trong caû hai ngöôøi coù theå hieåu vaø xaùc tín veà coâng
vieäc cuûa mình maø chæ coù theå ñaû kích vaø phaûn baùc coâng vieäc cuûa ngöôøi kia?
Vì ñaây chính laø soá phaän cuûa moïi khaúng quyeát cuûa lyù tính thuaàn tuùy: khi
chuùng ñi ra ngoaøi moïi kinh nghieäm khaû höõu, laø nôi khoâng moät caên cöù naøo
B779 cuûa chaân lyù ñöôïc baét gaëp ôû ñaâu caû, caùc khaúng quyeát aáy vaãn cöù phaûi duøng
caùc quy luaät cuûa giaùc tính voán chæ ñöôïc quy ñònh cho vieäc söû duïng thöôøng
nghieäm, bôûi neáu khoâng coù caùc quy luaät naøy, seõ khoâng coù böôùc tieán naøo
trong tö duy toång hôïp coù theå coù ñöôïc caû; cho neân khi beân naøy coù theå lôïi

766
 duïng choã yeáu cuûa beân kia ñeå taán coâng thì ñoàng thôøi cuõng töï boäc loä choã yeáu
chí töû cuûa mình.

[Trong tình hình ñoù], ngöôøi ta coù theå xem söï Pheâ phaùn lyù tính thuaàn
tuùy nhö laø Toøa aùn ñích thöïc ñeå phaân xöû moïi söï tranh caõi cuûa noù; bôûi leõ söï
Pheâ phaùn khoâng cuøng tham gia vaøo cuoäc tranh caõi voán lieân heä tröïc tieáp
vôùi caùc ñoái töôïng, traùi laïi, toaø aùn pheâ phaùn naøy ñöôïc trieäu taäp ñeå xaùc ñònh
vaø phaùn ñoaùn veà thaåm quyeàn cuûa lyù tính noùi chung döïa theo caùc Nguyeân
taéc cuûa ñònh cheá ñaàu tieân naøy.

Khoâng ñöôïc söï Pheâ phaùn phaân xöû, lyù tính seõ haàu nhö ôû trong traïng
thaùi Töï nhieân, [moâng muoäi] vaø khoâng theå ñoøi thöøa nhaän hay baûo veä caùc
khaúng ñònh vaø caùc yeâu saùch cuûa mình baèng caùch naøo khaùc hôn laø chieán
tranh. Ngöôïc laïi, söï Pheâ phaùn seõ ñöa ra moïi quyeát ñònh caên cöù treân caùc
luaät leä cuûa rieâng toøa aùn toái cao, moät ñònh cheá coù uy tín khoâng theå nghi ngôø,
ñeå thieát laäp cho ta söï oån ñònh cuûa moät tình traïng coù phaùp luaät, trong ñoù, ta
coù theå tieán haønh tranh bieän [moät caùch tænh taùo, traàm tænh] nhö trong moät
phieân toøa. ÔÛ trong traïng thaùi tröôùc, cuoäc tranh luaän seõ keát thuùc baèng söï
chieán thaéng maø beân naøo cuõng giaønh veà cho mình vaø chæ coù ñöôïc cuoäc höu
chieán taïm thôøi. Trong traïng thaùi sau, baèng moät phaùn quyeát cuûa toøa aùn phaân
xöû ñeán taän goác reã cuûa söï tranh bieän, ta môùi baûo ñaûm coù ñöôïc neàn hoøa bình
B780 tröôøng cöûu. Chính caùc cuoäc tranh bieän baát taän cuûa moät thöù lyù tính ñôn thuaàn
giaùo ñieàu ruùt cuïc caàn phaûi tìm kieám söï an bình trong moät söï Pheâ phaùn naøo
ñoù veà baûn thaân lyù tính vaø trong moät söï ban boá luaät leä döïa treân neàn taûng
naøy, gioáng nhö HOBBES* ñaõ cho raèng traïng thaùi töï nhieân laø traïng thaùi ñaày
raãy baát coâng vaø baïo löïc maø con ngöôøi taát yeáu phaûi rôøi boû ñeå töï kheùp mình
vaøo söï cöôõng cheá cuûa luaät phaùp, söï cöôõng cheá taát nhieân seõ giôùi haïn töï do
cuûa chuùng ta, nhöng chæ coù nhö vaäy töï do cuûa ta môùi coù theå cuøng toàn taïi vôùi
töï do cuûa moïi ngöôøi khaùc, cuõng nhö qua ñoù, vôùi caùi Toát ñeïp nhaát cuûa ñôøi
soáng coâng coäng (gemeines Beste).

Söï töï do naøy - beân caïnh nhieàu ñieàu khaùc - cho pheùp ta neâu ra coâng
khai caùc tö töôûng vaø nghi ngôø töï ta khoâng giaûi quyeát ñöôïc ñeå coâng luaän xeùt
ñoaùn maø khoâng sôï bò leân aùn laø moät coâng daân nguy hieåm muoán gaây roái.
Quyeàn töï do naøy laø boä phaän cuûa caùc quyeàn töï nhieân nguyeân thuûy cuûa lyù
tính con ngöôøi khoâng thöøa nhaän moät quan toaø phaùn xöû naøo khaùc ngoaøi baûn
thaân lyù tính phoå quaùt cuûa nhaân loaïi, trong ñoù moãi ngöôøi ñeàu coù tieáng noùi
cuûa mình, vaø vì leõ ñaây laø nguoàn suoái cho moïi tieán boä, neân quyeàn naøy ñöôïc
xem laø thieâng lieâng vaø baát khaû xaâm phaïm. Do ñoù, thaät laø thieáu khoân ngoan
khi voäi vaõ leân aùn vaø cho laø nguy hieåm nhöõng yù kieán baïo daïn naøo ñi ngöôïc
laïi nhöõng gì ñöôïc tuyeät ñaïi ña soá ñang chaáp nhaän, vì nhö vaäy laø daønh cho
noù taàm quan troïng maø noù khoâng ñaùng coù. Khi toâi nghe raèng moät taùc giaû
B781 khoâng taàm thöôøng naøo ñoù duøng laäp luaän ñeå ñaùnh ñoå loøng tin vaøo Töï do cuûa

*
THOMAS HOBBES: (1588-1679), trieát gia Anh. (N.D).

767
 yù chí, vaøo hy voïng ôû kieáp soáng töông lai vaø söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá, toâi
raát haøo höùng vaø noùng loøng muoán ñöôïc ñoïc taùc phaåm ñoù, vì toâi hy voïng raèng
taùc giaû seõ boài boå kieán thöùc, môû roäng taàm maét cho toâi baèng taøi naêng cuûa
mình. Nhöng ngay tröôùc khi môû quyeån saùch, toâi ñaõ bieát chaéc moät ñieàu raèng
taùc giaû nhaát ñònh seõ khoâng thaønh coâng, khoâng phaûi vì toâi tin raèng mình coù
ñöôïc nhöõng chöùng minh khoâng theå baùc boû veà caùc vaán ñeà quan troïng aáy, maø
vì nhôø söï pheâ phaùn sieâu nghieäm ñaõ vaïch roõ cho toâi toaøn boä kho döï tröõ [söùc
maïnh vaø caùc giôùi haïn] cuûa lyù tính thuaàn tuùy, neân toâi hoaøn toaøn tin chaéc
raèng trong laõnh vöïc naøy, neáu lyù tính ñaõ khoâng ñuû söùc khaúng ñònh ñöôïc thì
cuõng khoâng theå naøo phuû ñònh ñöôïc caû. Taùc giaû goïi laø coù tö töôûng töï do aáy
laáy töï lieäu töø ñaâu ñeå khaúng ñònh raèng, chaúng haïn, Thöôïng ñeá khoâng theå toàn
taïi? Meänh ñeà phuû ñònh naøy cuõng naèm ngoaøi laõnh vöïc kinh nghieäm khaû höõu,
vì theá, cuõng naèm ngoaøi caùc ranh giôùi cuûa moïi nhaän thöùc con ngöôøi. Nhöng
maët khaùc, toâi cuõng seõ khoâng ñoïc saùch cuûa caùc nhaø giaùo ñieàu beânh vöïc muïc
ñích cao caû cuûa ñaïo ñöùc vaø choáng laïi taùc giaû treân, vì toâi bieát ngay töø tröôùc
raèng hoï cuõng chæ coù theå taán coâng cô sôû sai laàm cuûa ñoái phöông ñeå töï môû
ñöôøng cho chính mình [chöù cuõng chaúng theå khaúng ñònh ñöôïc gì coù cô sôû hôn
caû]. | Vaû chaêng, moät luaän cöù aûo töôûng nhöng môùi meû, thaät söï bieåu loä taøi
naêng vaãn coù giaù trò gôïi môû cho nhieàu yù töôûng vaø caùch laäp luaän môùi hôn laø
moät laäp luaän nguïy bieän cuõ meøm vaø thoâng tuïc chaúng mang laïi ñieàu gì môùi
meû caû. Caùc taùc giaû choáng ñoái toân giaùo - tuy vaãn theo kieåu giaùo ñieàu - coøn
cho ta cô hoäi ñeå vaän duïng söï pheâ phaùn vaø ñieàu chænh caùc nguyeân taéc cuûa
hoï, chöù thöïc ra khoâng coù gì ñeå sôï haõi caùc nguyeân taéc naøy caû.

B782
Nhöng, phaûi chaêng ñoái vôùi caùc baïn treû ñang ñöôïc phoù thaùc cho vieäc
giaûng daïy ôû nhaø tröôøng, ta caàn khuyeán caùo hoï traùnh xa caùc taùc phaåm aáy,
ngaên caûn khoâng cho hoï bieát ñöôïc laäp tröôøng nguy hieåm naøy bao laâu ta cho
raèng phaùn ñoaùn cuûa hoï chöa ñuû vöõng vaøng vaø hoïc thuyeát maø ta muoán nhoài
nheùt cho hoï chöa ñuû baùm reã saâu trong trí naõo ñeå töï hoï ñuû söùc choáng laïi caùc
quan ñieåm ñoái nghòch baát keå töø ñaâu ñeán?.

Taát nhieân, neáu baûn thaân ta tieáp tuïc ñöùng maõi trong phöông phaùp giaùo
ñieàu veà nhöõng vaán ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø chaúng bieát caùch naøo ñeå giaûi
quyeát cuoäc tranh bieän ngoaøi caùch choïn haún moät phía ñeå choáng laïi phía kia,
coù leõ tröôùc maét cuõng khoâng coù phöông caùch naøo ñeå löïa choïn ngoaøi haï
saùch aáy. | Nhöng veà laâu daøi, khoâng gì voâ lyù vaø keùm hieäu quaû baèng muoán
giöõ maõi tinh thaàn cuûa thanh nieân döôùi söï giaùm hoä caøng laâu caøng toát ñeå
traùnh cho hoï khoûi phaïm sai laàm. Vì chæ moät thôøi gian sau ñoù, do toø moø hoaëc
do söï lan traøn cuûa traøo löu thôøi thöôïng, hoï ñoïc ñöôïc caùc taùc phaåm treân, lieäu
hoï coù giöõ vöõng ñöôïc nieàm tin cuûa thôøi trai treû? Nhöõng thanh nieân khoâng
ñöôïc trang bò gì khaùc hôn ngoaøi nhöõng vuõ khí giaùo ñieàu, khoâng theå phaùt
hieän ñöôïc tính chaát bieän chöùng sai laàm tieàm taøng ngay trong nhöõng quan
ñieåm cuûa hoï cuõng nhö cuûa ñoái phöông seõ thaáy caùc luaän ñieäu cuûa ñoái

768
 phöông laø haáp daãn, môùi meû hôn nhöõng gì hoï ñaõ ñöôïc hoïc, ñieàu aáy taát seõ
gôïi leân trong loøng hoï söï nghi ngôø vaø baát maõn raèng tröôùc ñaây nhöõng ngöôøi
B783 lôùn ñaõ lôïi duïng loøng ngaây thô, caû tin cuûa hoï. Hoï nghó raèng khoâng coù caùch
naøo toát hôn ñeå chöùng minh söï tröôûng thaønh laø vöùt boû moïi lôøi raên daïy, giaùo
huaán - coù theå ñaày thieän yù tröôùc ñaây -, roài vì chæ quen vôùi loái suy tö giaùo
ñieàu, hoï haêng say noác töøng hôi daøi ly thuoác ñoäc cuõng khoâng keùm giaùo ñieàu,
ñeå huûy dieät nhöõng tín ñieàu tröôùc ñaây cuûa hoï!

Do ñoù, trong giaùo duïc, ngöôøi ta neân ñi con ñöôøng hoaøn toaøn ngöôïc
laïi, vôùi ñieàu kieän tieân quyeát laø haõy huaán luyeän thuaàn thuïc cho thanh nieân
tinh thaàn vaø phöông phaùp cuûa vieäc Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy. Ñeå ñöa caùc
phöông phaùp pheâ phaùn naøy vaøo thöïc teá caøng sôùm caøng toát vaø ñeå chöùng
minh söï hieäu nghieäm cuûa chuùng ngay tröôùc nhöõng aûo töôïng bieän chöùng gheâ
gôùm nhaát, haõy ñeå cho ngöôøi hoïc khaûo saùt töøng böôùc caùc luaän ñieäu cuûa caû
hai phe lieân quan ñeán caùc vaán ñeà tö bieän vaø ñeà nghò hoï thöû duøng caùc
phöông phaùp aáy ñeå giaùm ñònh. Hoï seõ khoâng thaáy khoù khaên gì khi vaïch ra
caùc sai laàm cuûa hai beân vaø sôùm yù thöùc ñöôïc söùc maïnh cuûa chính mình,
choáng laïi aûnh höôûng tai haïi cuûa caùc luaän cöù nguïy bieän, vì chuùng cuoái cuøng
cuõng ñaõ bò maát heát khaû naêng gaây aûo töôûng. Vaø duø nhöõng nhaùt buùa maø
ngöôøi hoïc duøng ñeå ñaäp tan toøa nhaø lyù luaän cuûa ñoái phöông cuõng seõ quay laïi
B784 phaù vôõ chính ngoâi nhaø tö bieän cuûa chính mình, ngöôøi hoïc cuõng seõ thaáy
khoâng coù gì ñaùng tieác nuoái tröôùc noãi baát haïnh beà ngoaøi aáy, vì töø nay hoï
khoâng coøn muoán ôû trong ngoâi nhaø aáy nöõa, vaø tröôùc maét hoï môû ra caû moät
chaân trôøi bao la cuûa laõnh vöïc thöïc haønh maø hoï coù lyù khi tin raèng ôû ñoù hoï
seõ tìm ñöôïc neàn moùng vöõng chaéc hôn nhieàu ñeå taïo laäp cho mình moät heä
thoáng hôïp lyù vaø toát laønh thöïc söï.

Theo tinh thaàn ñoù, thöïc ra khoâng coù söï tranh bieän ñuùng nghóa trong
laõnh vöïc lyù tính thuaàn tuùy. Caû hai phe ñeàu ñaùnh vaøo khoaûng khoâng vaø
chieán ñaáu vôùi caùi boùng cuûa chính mình, vì hoï vöôït ra khoûi caùc giôùi haïn cuûa
töï nhieân, vaø khoâng tìm ñaâu ra muïc tieâu baèng xöông baèng thòt ñeå taán coâng
cuõng nhö khoâng coù maûnh ñaát vöõng ñeå ñöùng chaân khi giao chieán. Chieán ñaáu
coù theå raát haêng say, nhöng nhöõng caùi boùng ngaõ xuoáng roài laäp töùc soáng laïi
nhö caùc nhaân vaät thaàn thoaïi ôû Walhalla, tieáp tuïc troø ñuøa khoâng ñoå maùu!

Theá nhöng, ta khoâng theå chaáp nhaän moät loái söû duïng lyù tính theo nghóa
hoaøi nghi maø ta coù theå goïi laø nguyeân taéc trung laäp hoaøn toaøn tröôùc moïi
cuoäc tranh chaáp tö bieän. Kích ñoäng lyù tính choáng laïi chính noù, trao vuõ khí
cho phe naøy roài laïi trao cho phe kia maø vaãn giöõ thaùi ñoä thaûn nhieân vaø tinh
quaùi cuûa moät keû baøng quan thì quaû laø thieáu soøng phaúng neáu khoâng muoán
noùi laø quaù thaâm hieåm, neáu ñöùng töø caùch nhìn cuûa caùc phe giaùo ñieàu.
Nhöng, neáu moät phe toû ra quaù ngoan coá vaø ngaïo maïn khoâng theå khuyeân
B785 baûo ñöôïc, thì khoâng coù caùch naøo tieän hôn laø duøng laäp luaän cuûa phe kia - duø
dôû duø hay - ñeå choáng laïi, khieán cho lyù tính khi thaáy bò phaûn baùc cuõng seõ
daàn daàn tænh ngoä ra, töï hoaøi nghi chính mình vaø chòu laéng nghe söï Pheâ

769
 phaùn. Nhöng ta khoâng theå döøng laïi maõi ôû söï hoaøi nghi, khoâng bieát xem noù
nhö bieän phaùp caàn thieát taïm thôøi ñeå khaéc phuïc thuyeát giaùo ñieàu maø nhö
caùch giaûi quyeát toái haäu cho moïi cuoäc tranh bieän maø lyù tính vöôùng vaøo. | Söï
hoaøi nghi khoâng theå taïo ra söï an tónh laâu daøi, noù cuøng laém chæ laø moät
phöông tieän ñeå ñaùnh thöùc lyù tính ra khoûi caùc giaác moäng giaùo ñieàu, ngoït
ngaøo, kích thích lyù tính ñi vaøo vieäc tìm toøi, nghieân cöùu thaän troïng hôn veà
naêng löïc vaø tham voïng cuûa chính noù. Nhöng, vì leõ thuyeát hoaøi nghi toû ra
raèng mình laø con ñöôøng ngaén nhaát ñeå ñaït ñeán neàn hoøa bình vónh cöûu trong
laõnh vöïc trieát hoïc, vaø laø con ñöôøng thöïc teá ñang ñöôïc nhieàu ngöôøi ñi ñeå
khoaùc lôùp aùo trieát hoïc cho vieäc khinh thöôøng moïi noã löïc nghieân cöùu, pheâ
phaùn, neân toâi thaáy caàn thieát phaûi trình baøy vaø ñaët leà loái tö duy naøy vaøo
ñuùng choã cuûa noù.

B786 THUYEÁT HOAØI NGHI KHOÂNG THEÅ LAØ

TRAÏNG THAÙI THÖÔØNG XUYEÂN VAØ TOÁI HAÄU CUÛA LYÙ
TÍNH CON NGÖÔØI *

YÙ thöùc veà söï doát naùt, baát tri cuûa toâi - tröø khi söï baát tri ñöôïc nhaän thöùc
laø taát yeáu khoâng theå traùnh ñöôïc - khoâng laøm keát thuùc söï tìm toøi, traùi laïi, laø
ñoäng löïc ñích thöïc ñeå khôi daäy vaø thuùc ñaåy noù. Söï doát naùt, baát tri thì hoaëc
laø veà söï vaät, hoaëc veà caùc giôùi haïn cuûa nhaän thöùc. Neáu söï khoâng bieát cuûa toâi
laø ngaãu nhieân, khoâng taát yeáu thì trong tröôøng hôïp tröôùc, noù kích thích toâi ñi
tôùi söï tìm toøi giaùo ñieàu veà nhöõng söï vaät (nhöõng ñoái töôïng) maø toâi chöa
bieát; trong tröôøng hôïp sau, toâi ñi tôùi söï tìm toøi pheâ phaùn veà caùc ranh giôùi
cuûa tri thöùc khaû höõu. Nhöng neáu söï khoâng bieát cuûa toâi laø tuyeät ñoái taát yeáu
vaø khoâng theå traùnh ñöôïc, do ñoù giaûi phoùng toâi ra khoûi nhieäm vuï phaûi tieáp
tuïc tìm toøi, thì ñoù laø moät söï kieän khoâng theå phaùt hieän ñöôïc baèng nhöõng cô
sôû thöôøng nghieäm - töø söï quan saùt -, maø chæ coù theå töø nhöõng cô sôû pheâ phaùn,
nghóa laø thoâng qua söï nghieân cöùu thaáu ñaùo veà nhöõng nguoàn suoái ñaàu tieân
cuûa baûn thaân söï nhaän thöùc chuùng ta.

Do ñoù, vieäc xaùc ñònh caùc ranh giôùi cuûa lyù tính chæ coù theå tieán haønh
treân nhöõng cô sôû tieân nghieäm, trong khi söï haïn cheá thöôøng nghieäm cuûa lyù
tính - nhaän thöùc baát ñònh veà moät söï thieáu hieåu bieát khoâng bao giôø ñöôïc
khaéc phuïc hoaøn toaøn - chæ baèng caùch haäu nghieäm. Noùi caùch khaùc, tri thöùc
thöôøng nghieäm bò giôùi haïn bôûi nhöõng ñieàu ta chöa bieát vaø coøn phaûi tieáp tuïc
tìm hieåu.
Nhaän thöùc veà söï baát tri thoâng qua söï Pheâ phaùn baûn thaân lyù tính laø moät

*
Nguyeân vaên: “Veà söï baát khaû cuûa moät söï thoaû maõn coù tính hoaøi nghi cuûa lyù tính thuaàn tuùy khoâng
nhaát trí ñöôïc vôùi chính noù”. Chuùng toâi dòch thoaùt ñeå deã hieåu hôn. (N.D).

770
B787 khoa hoïc, coøn nhaän thöùc veà söï baát tri thöôøng nghieäm chæ laø moät tri giaùc vaø
ta khoâng theå noùi noù coøn daãn ta ñi ñeán bao xa. Neáu toâi nhìn quaû ñaát baèng
giaùc quan nhö moät maët phaúng gioáng moät caùi ñóa, toâi khoâng bieát maët phaúng
aáy keùo daøi ñeán ñaâu. Nhöng kinh nghieäm daïy toâi raèng, neáu toâi cöù böôùc ñi thì
luùc naøo cuõng coøn moät khoâng gian ñeå toâi coù theå böôùc tieáp, vaø nhö vaäy, toâi
bieát caùc giôùi haïn - baèng tri giaùc ñôn thuaàn - cuûa kieán thöùc hieän nay cuûa toâi
veà quaû ñaát, duø toâi khoâng bieát caùc giôùi haïn cuûa baûn thaân quaû ñaát. Nhöng,
neáu ñeán nay toâi ñaõ bieát theâm ñöôïc raèng quaû ñaát coù hình caàu, do ñoù maët ñaát
cuõng coù hình cong nhö quaû caàu, toâi coù theå xuaát phaùt töø söï hieåu bieát cuûa toâi
veà moät phaàn nhoû cuûa maët ñaát chaúng haïn veà moät vó ñoä, ñöôøng kính vaø töø ñoù
xaùc ñònh ñöôïc chu vi cuûa quaû ñaát, töùc laø nhaän thöùc ñöôïc noù moät caùch tieân
nghieäm döïa vaøo caùc nguyeân taéc. | Nhö vaäy, tuy toâi khoâng theå bieát heát
nhöõng ñoái töôïng ñöôïc chöùa ñöïng trong quaû ñaát, nhöng toâi laïi hieåu bieát raát
roõ veà chu vi, ñoä lôùn vaø caùc giôùi haïn cuûa noù.

Caùi toång theå (Inbegriff) moïi ñoái töôïng khaû höõu cuûa nhaän thöùc xuaát
hieän ra cho ta gioáng nhö moät maët phaúng, coù veû coù ñöôøng chaân trôøi laø caùi
bao haøm toaøn boä phaïm vi cuûa noù, vaø ñöôïc ta ñaët teân baèng YÙ nieäm veà caùi
Toaøn theå voâ-ñieàu-kieän. Ñaït ñöôïc caùi naøy baèng caùch thöôøng nghieäm laø ñieàu
khoâng theå ñöôïc, xaùc ñònh noù moät caùch tieân nghieäm baèng caùc nguyeân taéc
cuõng khoâng xong. Vaäy maø, moïi vaán ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy cuûa chuùng ta
B788 laïi muoán vöôït ra khoûi chaân trôøi aáy, hoaëc ít ra cuõng muoán vöôn tôùi ranh giôùi
cuûa ñöôøng chaân trôøi naøy.

Trieát gia noåi tieáng cuûa chuùng ta, DAVID HUME, moät trong nhöõng
nhaø “ñòa lyù hoïc” veà lyù tính con ngöôøi, töôûng laàm raèng ñaõ giaûi quyeát ñöôïc
taát caû caùc vaán ñeà baèng caùch ñaåy chuùng ra khoûi chaân trôøi cuûa lyù tính, tuy
nhieân baûn thaân HUME ñaõ khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc chaân trôøi aáy moät caùch
ñuùng ñaén. Ñaëc bieät, oâng chæ döøng laïi ôû nguyeân taéc veà tính nhaân quaû vaø
nhaän ñònh raát ñuùng raèng ta khoâng theå döïa treân lyù tính thuaàn tuùy, töùc treân
nhaän thöùc tieân nghieäm ñeå khaúng ñònh chaân lyù cuûa nguyeân taéc nhaân quaû (vaø
ngay caû ñeå khaúng ñònh tính giaù trò khaùch quan cuûa khaùi nieäm veà moät
nguyeân nhaân noùi chung). | Do ñoù, oâng keát luaän raèng quy luaät naøy khoâng coù
tính taát yeáu maø chæ coù giaù trò tieän duïng phoå bieán trong dieãn trình kinh
nghieäm thoâi, töø ñoù taïo ra moät söï taát yeáu chuû quan maø oâng goïi laø thoùi
quen. Nhö vaäy, töø söï baát löïc cuûa lyù tính trong vieäc taïo ra cho nguyeân taéc
naøy moät söï söû duïng vöôït ra khoûi phaïm vi kinh nghieäm, HUME suy ra söï voâ
hieäu cuûa moïi noã löïc cuûa lyù tính noùi chung muoán tìm ra caùi gì khoâng chæ laø
thöôøng nghieäm.

Ta coù theå goïi phöông thöùc ñöa moïi söï kieän cuûa lyù tính vaøo söï kieåm
tra, roài neáu caàn thì baùc boû chuùng laø söï kieåm duyeät (Zensur) lyù tính. Söï
kieåm duyeät naøy taát yeáu daãn ta ñeán thaùi ñoä hoaøi nghi ñoái vôùi moïi caùch söû
duïng caùc nguyeân taéc cuûa lyù tính moät caùch sieâu vieät. Theá nhöng, thaät ra ñaây
B789 chæ laø böôùc ñi thöù hai, [tuy raát caàn thieát trong quaù trình nghieân cöùu] chöù

771
 chöa phaûi laø böôùc cuoái cuøng hoaøn taát coâng vieäc. Böôùc ñi ñaàu tieân ñoái vôùi
caùc chuû ñeà cuûa lyù tính thuaàn tuùy,- xem nhö giai ñoaïn aáu tró cuûa lyù tính -
chính laø thuyeát giaùo ñieàu. Böôùc ñi thöù hai nhö vöøa noùi treân laø thuyeát hoaøi
nghi, cho thaáy naêng löïc phaùn ñoaùn cuûa ta ñaõ chín chaén hôn nhôø vaøo kinh
nghieäm. Nhöng caàn theâm böôùc thöù ba nöõa, chæ daønh cho naêng löïc phaùn
ñoaùn ñaõ chín muoài vaø trôû neân ngöôøi lôùn, vì töø nay ñaõ coù caùc chaâm ngoân
laøm cô sôû vöõng chaéc vaø ñöôïc thöû thaùch veà maët tính phoå bieán. | Ñoù laø,
khoâng coøn buoäc nhöõng söï kieän (Fakta) cuûa lyù tính maø chính baûn thaân lyù
tính phaûi phuïc tuøng söï thaåm tra veà toaøn boä naêng löïc vaø tính khaû duïng cuûa
noù trong vieäc mang laïi nhöõng nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm; khoâng phaûi
laø söï kieåm duyeät nöõa maø laø söï Pheâ phaùn, qua ñoù khoâng chæ ñôn thuaàn caùc
giôùi haïn (Schranken)* cuûa lyù tính maø caùc ranh giôùi nhaát ñònh (Grenzen)*
cuûa noù, khoâng phaûi söï baát tri veà moät boä phaän [ñaëc thuø] naøy hay boä phaän
khaùc maø laø söï baát tri veà taát caû moïi vaán ñeà khaû höõu thuoäc veà moät phöông
caùch [nhaän thöùc naøo ñoù] ñöôïc chöùng minh töø caùc Nguyeân taéc chöù khoâng
phaûi chæ ñöôïc phoûng ñoaùn. Nhö vaäy, thuyeát hoaøi nghi laø moät traïm nghæ chaân
cuûa lyù tính, trong ñoù lyù tính coù theå kieåm ñieåm laïi, [hay phaûn tö] veà chaëng
ñöôøng giaùo ñieàu ñaõ traûi qua, xaùc ñònh vò trí ñang ñöùng ñeå löïa choïn chaëng
ñöôøng saép tôùi ngaøy caøng vöõng chaéc hôn, chöù khoâng theå laø moät choã truù nguï
laâu daøi, vónh vieãn cuûa lyù tính, vì lyù tính chæ coù ñöôïc choã an cö nôi vuøng ñaát
cuûa söï xaùc tín hoaøn toaøn, hoaëc ñoù laø söï xaùc tín trong nhaän thöùc veà baûn thaân
nhöõng ñoái töôïng, hoaëc söï xaùc tín veà caùc ranh giôùi minh ñònh phaïm vi cuûa
moïi nhaän thöùc cuûa chuùng ta veà nhöõng ñoái töôïng.

B790
Lyù tính chuùng ta khoâng phaûi laø moät maët phaúng coù ñoä lôùn baát ñònh maø
caùc giôùi haïn (Schranken) cuûa noù ta chæ bieát moät caùch khaùi quaùt, mô hoà; traùi
laïi, neân so saùnh noù vôùi moät hình caàu maø baùn kính ñöôïc tìm ra töø ñöôøng
cong cuûa beà maët,- ñoù chính laø baûn tính cuûa nhöõng meänh ñeà toång hôïp tieân
nghieäm-, töø ñoù ta tìm ra chu vi vaø ranh giôùi cuûa noù moät caùch chaéc chaén.
Beân ngoaøi chu vi aáy - ngoaøi laõnh vöïc kinh nghieäm - khoâng coù gì trôû thaønh
ñoái töôïng cho noù caû, thaäm chí baûn thaân caùc caâu hoûi veà nhöõng ñoái töôïng
töôûng töôïng naøy cuõng chæ lieân quan ñeán caùc Nguyeân taéc chuû quan cuûa vieäc
xaùc ñònh troïn veïn caùc moái quan heä voán chæ coù theå xuaát hieän trong khuoân
khoå nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính ôû beân trong laõnh vöïc naøy maø thoâi.

Chuùng ta thöïc söï coù nhöõng nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm nhö ñaõ
ñöôïc chöùng minh baèng söï coù maët cuûa caùc Nguyeân taéc cuûa giaùc tính döï
ñoaùn ñöôïc kinh nghieäm [trong phaàn Phaân tích phaùp caùc Nguyeân taéc]. Neáu
coù ai chöa theå nhaän ra khaû theå cuûa caùc nguyeân taéc naøy, hoï coù lyù do ñeå nghi

*
- caùc giôùi haïn (Schranken): caùc haïn cheá thöôøng nghieäm luoân bò bieán ñoäng cuûa nhaän thöùc.
- caùc ranh giôùi (Grenzen): caùc quy ñònh taát yeáu, vónh vieãn veà phaïm vi cuûa nhaän thöùc con ngöôøi.
(N.D).

772
 ngôø khoâng roõ caùc nguyeân taéc naøy coù thöïc söï tieân nghieäm khoâng, nhöng hoï
khoâng theå vì theá maø cho raèng chuùng tuyeät ñoái khoâng theå laø tieân nghieäm vaø
xem moïi keát quaû maø lyù tính ñaït ñöôïc nhôø söï höôùng daãn cuûa caùc nguyeân taéc
aáy laø voâ hieäu. Hoï cuøng laém chæ coù theå noùi: neáu quaû thaät ta ñaõ nhaän thöùc
ñöôïc nguoàn goác ñích thöïc cuûa chuùng, ta coù theå xaùc ñònh phaïm vi vaø caùc
ranh giôùi cuûa lyù tính, coøn bao laâu chöa nhaän thöùc ñöôïc, thì moïi phaùt bieåu veà
ñieàu sau naøy chæ laø nhöõng khaúng ñònh muø quaùng, giaû ñònh. Nhìn nhö theá,
moät söï hoaøi nghi hoaøn toaøn ñoái vôùi moïi thöù trieát hoïc giaùo ñieàu khi noù chöa
B791 ñöôïc höôùng daãn cuûa söï Pheâ phaùn, laø hoaøn toaøn chính ñaùng, coù cô sôû. |
Nhöng ta khoâng theå töø ñoù phuû nhaän moïi khaû naêng tieán leân cuûa lyù tính khi
con ñöôøng ñaõ ñöôïc chuaån bò vaø baûo ñaûm an toaøn baèng cô sôû vöõng chaéc hôn
[ñoù laø coâng cuoäc Pheâ phaùn thaáu ñaùo]. Moïi khaùi nieäm ñöôïc taïo ra vaø moïi
vaán ñeà ñöôïc neân leân bôûi lyù tính ñeàu khoâng naèm trong lónh vöïc kinh nghieäm
maø trong baûn thaân lyù tính, vì theá chæ coù lyù tính môùi coù theå giaûi quyeát vaø
xaùc ñònh xem chuùng coù giaù trò hay laø voâ giaù trò. Chuùng ta cuõng khoâng coù
quyeàn baùc boû giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà naøy, vôùi lyù do raèng giaûi phaùp aáy chæ
coù theå tìm thaáy töø baûn thaân söï vaät hay vieän côù veà söï baát löïc cuûa caùc quan
naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, vì leõ chính lyù tính môùi laø cha ñeû duy nhaát
cuûa caùc YÙ nieäm naøy vaø chæ coù noù môùi khaúng ñònh ñöôïc chuùng coù giaù trò hay
chæ laø caùc aûo töôïng bieän chöùng thoâi.

Söï phaûn bieän cuûa thuyeát hoaøi nghi ñuùng ra chæ nhaèm vaøo keû giaùo ñieàu
- nhöõng ngöôøi ñaõ khoâng bieát hoaøi nghi chính caùc nguyeân taéc khaùch quan
nguyeân thuûy cuûa hoï, töùc laø nhöõng keû cöù tieáp tuïc tieán leân maø khoâng chòu
Pheâ phaùn - nhaèm muïc ñích laøm thay ñoåi khaùi nieäm trieát hoïc cuûa hoï vaø buoäc
ngöôøi giaùo ñieàu phaûi nhìn nhaän laïi chính hoï. Chöù töï thaân noù, thuyeát hoaøi
nghi khoâng giuùp ta nhaän bieát gì hôn veà nhöõng gì chuùng ta coù theå hoaëc
khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc. Nhöõng noã löïc khoâng thaønh coâng cuûa thuyeát giaùo
ñieàu laø nhöõng söï kieän cuûa lyù tính caàn ñöôïc ñöa ra cho nhaø hoaøi nghi “kieåm
B792 duyeät”; ñieàu naøy bao giôø cuõng höõu ích, nhöng khoâng ñuû ñeå giuùp ta bieát ñaâu
laø nhöõng trieån voïng thaønh coâng maø lyù tính coù theå ñaït ñöôïc trong töông lai,
noùi caùch khaùc, söï kieåm duyeät ñôn thuaàn khoâng bao giôø coù theå keát thuùc söï
tranh bieän veà thaåm quyeàn vaø naêng löïc cuûa lyù tính con ngöôøi.

DAVID HUME coù leõ laø ñaïi bieåu xöùng ñaùng vaø taøi ba nhaát trong soá
caùc trieát gia theo thuyeát hoaøi nghi; caùc taùc phaåm vaø phöông phaùp cuûa oâng
quaû thaät ñaõ gaây ñöôïc aûnh höôûng saâu saéc nhaát, ñaùnh thöùc vieäc nghieân cöùu
veà naêng löïc cuûa baûn thaân lyù tính. | Do ñoù, thaät ñaùng coâng neáu ta daønh chuùt
thì giôø - trong khuoân khoå muïc ñích cuûa chuùng ta -, tìm hieåu caùch laäp luaän
cuûa oâng cuõng nhö caùc sai laàm maø nhaø tö töôûng ñaùng quyù naøy ñaõ phaïm phaûi,
duø oâng ñaõ ñaët nhöõng böôùc chaân ñaàu tieân vaøo ñuùng con ñöôøng cuûa chaân lyù.

Hình nhö HUME ñaõ coù yù thöùc - duø oâng chöa bao giôø phaùt trieån yù naøy
moät caùch ñaày ñuû - raèng trong nhöõng phaùn ñoaùn cuûa ta, coù moät loaïi phaùn
ñoaùn vöôït ra khoûi khuoân khoå cuûa khaùi nieäm veà ñoái töôïng. Toâi ñaõ goïi loaïi

773
 phaùn ñoaùn naøy laø phaùn ñoaùn toång hôïp. Neáu ta vöôït ra ngoaøi khaùi nieäm
baèng söï trôï giuùp cuûa kinh nghieäm, seõ khoâng coù ñieàu gì ñaùng nghi ngôø xaûy
ra caû. Baûn thaân kinh nghieäm laø moät söï toång hôïp nhö vaäy veà nhöõng tri giaùc,
theo nghóa toâi coù ñöôïc moät khaùi nieäm laø nhôø moät tri giaùc, roài kinh nghieäm
duøng nhöõng tri giaùc khaùc ñeå laøm phong phuù theâm cho khaùi nieäm aáy. Nhöng
ta laïi coù caûm töôûng raèng ta coù theå ñi ra khoûi khaùi nieäm vaø môû roäng nhaän
thöùc moät caùch tieân nghieäm. Ta ñaït ñöôïc ñieàu naøy baèng hai caùch: hoaëc
thoâng qua giaùc tính thuaàn tuùy nhôø ñoù ta coù moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm,
B793 hoaëc thoâng qua lyù tính thuaàn tuùy lieân quan ñeán caùc thuoäc tính cuûa nhöõng söï
vaät hay söï toàn taïi cuûa nhöõng söï vaät khoâng bao giôø coù theå mang laïi cho ta
trong kinh nghieäm. Nhaø trieát gia hoaøi nghi naøy khoâng phaân bieät hai loaïi
phaùn ñoaùn naøy, ñieàu maø ñuùng ra oâng phaûi laøm, traùi laïi oâng xem moïi söï
taêng leân [hay phong phuù hôn] cuûa nhöõng khaùi nieäm - ta coù theå goïi laø söï töï
sinh nôû cuûa giaùc tính vaø caû cuûa lyù tính, maø khoâng caàn thuï thai töø kinh
nghieäm - ñeàu laø khoâng theå coù ñöôïc, do ñoù, moïi nguyeân taéc ñöôïc goïi laø tieân
nghieäm cuûa caùc quan naêng naøy ñeàu bò oâng xem laø bòa ñaët vaø cho raèng,
chuùng chæ laø thoùi quen [cuûa tö töôûng] thoaùt thai töø kinh nghieäm vaø töø nhöõng
quy luaät cuûa noù, do ñoù, chæ ñôn thuaàn laø thöôøng nghieäm vaø baát taát, coøn tính
taát yeáu vaø phoå bieán laø do ta gaùn cho noù moät caùch sai laàm. Ñeå haäu thuaãn
cho khaúng ñònh khaù laï luøng naøy, oâng daãn ra nguyeân taéc veà söï lieân heä giöõa
nguyeân nhaân vaø keát quaû. Theo oâng, khoâng coù quan naêng naøo cuûa tinh thaàn
coù theå daãn ta töø khaùi nieäm veà moät söï vaät ñeán söï toàn taïi cuûa söï vaät khaùc, ñeå
qua ñoù söï vaät khaùc ñöôïc mang laïi moät caùch phoå bieán vaø taát yeáu, do ñoù oâng
tin raèng coù theå ruùt ra keát luaän: neáu khoâng coù kinh nghieäm, ta seõ khoâng coù
nguoàn suoái naøo khaùc ñeå gia taêng theâm [hay laøm phong phuù hôn] cho moät
khaùi nieäm vaø khoâng coù cô sôû naøo cho pheùp ta hình thaønh moät phaùn ñoaùn töï
môû roäng moät caùch tieân nghieäm. Ñuùng laø khi aùnh naéng maët trôøi chieáu vaøo
moät khoái saùp laøm noù chaûy ra, nhöng ñoàng thôøi laøm cho khoái ñaát seùt raén laïi,
khoâng coù söùc maïnh naøo cuûa giaùc tính coù theå bieát ñöôïc ñieàu naøy neáu chæ
xuaát phaùt töø caùc khaùi nieäm ta coù tröôùc ñoù veà caùc söï vaät treân, laïi caøng khoâng
theå coù moät quy luaät tieân nghieäm naøo coù theå ñöa ra ñeán keát luaän aáy, vaø chæ
B794 coù kinh nghieäm môùi daïy cho ta moät quy luaät nhö theá thoâi. Theá nhöng, nhö
ta ñaõ thaáy trong phaàn Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, duø ta khoâng bao giôø coù theå
tröïc tieáp ñi ra beân ngoaøi noäi dung cuûa khaùi nieäm ñöôïc cho, ta vaãn coù theå
nhaän thöùc hoaøn toaøn tieân nghieäm quy luaät veà söï noái keát vôùi nhöõng söï vaät
khaùc, vôùi ñieàu kieän phaûi lieân heä vôùi moät haïn töø thöù ba, ñoù laø kinh nghieäm
khaû höõu. Chaúng haïn, khi toâi thaáy moät khoái saùp ñang chaûy ra, toâi coù theå
nhaän thöùc tieân nghieäm raèng phaûi coù moät caùi gì (vd: söùc noùng cuûa maët trôøi)
ñi tröôùc söï kieän aáy, coøn söï kieän aáy tieáp theo sau theo moät quy luaät oån ñònh;
[quy luaät nhaân quaû] - maëc duø, neáu khoâng coù söï trôï giuùp cuûa kinh nghieäm,
toâi khoâng theå nhaän thöùc tieân nghieäm vaø chính xaùc caùi naøo laø nguyeân nhaân,
caùi naøo laø haäu quaû. Nhö vaäy, HUME ñaõ sai laàm khi xuaát phaùt töø tính baát
taát cuûa vieäc xaùc ñònh moät söï kieän theo quy luaät, roài suy ra söï baát taát cuûa
baûn thaân quy luaät; cuõng nhö oâng ñaõ laãn loän giöõa vieäc ñi ra khoûi khaùi nieäm

774
 veà moät söï vaät ñeå ñi ñeán kinh nghieäm khaû höõu (ñaây laø quaù trình tieân
nghieäm, vaø taïo neân thöïc taïi khaùch quan cho khaùi nieäm) vôùi vieäc toång hôïp
nhöõng ñoái töôïng trong kinh nghieäm hieän thöïc voán luùc naøo cuõng phaûi laø
thöôøng nghieäm. Cuõng baèng caùch sai laàm vaø laãn loän nhö vaäy, oâng ñaõ bieán
moät nguyeân taéc veà söï töông ñoàng (Affinität) - voán baét nguoàn töø giaùc tính vaø
bieåu thò söï noái keát taát yeáu - thaønh moät quy taéc cuûa söï lieân töôûng chæ ñôn
thuaàn ñöôïc baét gaëp trong khaû naêng moâ phoûng cuûa trí töôûng töôïng, chæ coù
theå dieãn taû nhöõng söï noái keát baát taát chöù khoâng phaûi laø nhöõng söï noái keát
B795 khaùch quan.

Nhöõng sai laàm hoaøi nghi chuû nghóa cuûa nhaø tö töôûng saéc saûo naøy naûy
sinh töø khuyeát ñieåm maø oâng coù chung vôùi caùc nhaø giaùo ñieàu laø thieáu caùi
nhìn toaøn dieän, coù heä thoáng veà taát caû caùc loaïi toång hôïp tieân nghieäm khaùc
nhau do giaùc tính thöïc hieän. Neáu coù ñöôïc caùi nhìn aáy, haún oâng seõ thaáy
raèng, chaúng haïn nguyeân taéc nhaân quaû cuõng nhö nguyeân taéc veà söï thöôøng
toàn - khoâng caàn keå heát caùc Nguyeân taéc coøn laïi - ñeàu coù ñaëc tính tieân
nghieäm, töùc laø döï ñoaùn (antizipieren) ñöôïc kinh nghieäm. Vaø neáu nhö vaäy,
oâng ñaõ coù theå xaùc ñònh roõ caùc ranh giôùi nhaát ñònh cuûa caùc hoaït ñoäng töï môû
roäng moät caùch tieân nghieäm cuûa giaùc tính vaø cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Nhöng,
oâng chæ giôùi haïn (einschränken) giaùc tính maø laïi khoâng ñònh ranh giôùi
cho noù (begrenzen); oâng gaây ra moät söï maát tín nhieäm phoå bieán ñoái vôùi
naêng löïc cuûa caùc quan naêng nhaän thöùc, nhöng khoâng cho ta söï hieåu bieát
chaéc chaén veà nhöõng gì ta tuyeät ñoái vaø taát yeáu khoâng theå bieát ñöôïc. | OÂng
“kieåm duyeät” moät soá nguyeân taéc cuûa giaùc tính nhöng khoâng ñaët toaøn boä
naêng löïc cuûa giaùc tính leân baøn caân cuûa söï Pheâ phaùn chu ñaùo vaø toaøn dieän. |
OÂng phuû nhaän raát coù lyù moät soá naêng löïc maø giaùc tính thöïc söï khoâng theå laøm
ñöôïc, nhöng oâng ñi quaù xa khi phuû nhaän moïi khaû naêng cuûa giaùc tính töï môû
roäng moät caùch tieân nghieäm, duø oâng chöa nghieân cöùu ñaày ñuû [moïi naêng löïc
tieàm taøng] cuûa toaøn boä quan naêng giaùc tính. | Do caùch laøm nhö vaäy, ñieàu
maø thuyeát hoaøi nghi luoân ñaû phaù seõ quay laïi laøm haïi chính oâng, nghóa laø,
nhöõng khaúng ñònh cuûa chính oâng cuõng ñaùng bò hoaøi nghi, vì söï phaûn baùc
cuûa oâng chæ döïa treân nhöõng söï kieän ngaãu nhieân, baát taát, chöù khoâng phaûi
treân caùc Nguyeân taéc laø nhöõng caùi duy nhaát coù theå taùc ñoäng ñeán vieäc baùc boû
taát yeáu quyeàn haïn cuûa moïi khaúng ñònh giaùo ñieàu.
B796
Vì HUME khoâng phaân bieät giöõa caùc yeâu saùch chính ñaùng, coù cô sôû
cuûa giaùc tính vôùi caùc tham voïng bieän chöùng cuûa lyù tính - ñoái thuû chính maø
oâng nhaém vaøo ñeå ñaû kích -, lyù tính seõ caûm thaáy khoâng bò suy suyeån gì trong
tham voïng cuûa mình maø chæ thaáy bò caûn trôû chuùt ít, neân lyù tính cuøng laém chæ
ñieàu chænh ñoâi choã nhöng döùt khoaùt seõ khoâng töø boû caùc yù ñoà aûo töôûng cuûa
mình. Caøng bò ñaû kích, ngöôøi ta caøng tìm caùch töï veä vaø theâm ngoan coá duy
trì caùc yeâu saùch ñaõ ñeà ra. Cho neân chæ coù söï xem xeùt toaøn dieän veà caùc naêng
löïc cuûa lyù tính, vaø töø ñoù, söï xaùc tín veà moät söï chieám höõu nhoû beù beân caïnh
söï kieâu ngaïo cuûa caùc yeâu saùch cao hôn môùi thöïc söï keát thuùc ñöôïc moïi

775
 tranh caõi, ñoàng thôøi giuùp cho lyù tính an taâm vaø vöøa loøng trong phaàn sôû höõu
tuy bò giôùi haïn nhöng khoâng bò ai tranh chaáp.

Taát nhieân, ñoái vôùi nhaø giaùo ñieàu ngoan coá, thieáu haún oùc pheâ phaùn,
vöøa khoâng bieát gì veà laõnh vöïc giaùc tính, vöøa khoâng bieát xaùc ñònh ñaâu laø caùc
ranh giôùi cuûa nhaän thöùc khaû höõu döïa treân caùc nguyeân taéc, töùc laø khoâng töï
bieát tröôùc söùc mình vaø nghó raèng coù theå laøm ñöôïc moïi vieäc, söï taán coâng cuûa
thuyeát hoaøi nghi khoâng nhöõng nguy hieåm maø coøn coù söùc phaù huûy gheâ gôùm.
Vì chæ caàn moät meänh ñeà trong chuoãi laäp luaän cuûa nhaø giaùo ñieàu khoâng ñöôïc
bieän minh vaø cuõng khoâng theå giaûi quyeát aûo töôïng [sai laàm] cuûa noù töø caùc
B797 nguyeân taéc, thì toaøn boä laäp luaän vaø khaúng ñònh cuûa oâng ta ñeàu trôû neân ñaùng
nghi ngôø, duø nhìn chung chuùng coù veû thuyeát phuïc ñeán ñaâu ñi nöõa.

Nhö vaäy, nhaø hoaøi nghi laø keû raên daïy (der Zucht-meister) ñoái vôùi nhaø
giaùo ñieàu veà moät söï Pheâ phaùn laønh maïnh ñoái vôùi baûn thaân giaùc tính vaø lyù
tính. Khi oâng ta ñaõ tieán khaù xa treân con ñöôøng naøy, oâng khoâng coøn phaûi e
ngaïi bò ñaû kích nöõa, vì trong tröôøng hôïp ñoù, oâng ta bieát phaân bieät phaàn sôû
höõu cuûa mình vôùi nhöõng gì hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi noù, khieán oâng ta
khoâng coøn ñöa ra caùc yeâu saùch vaø do ñoù cuõng khoâng theå vöôùng vaøo caùc
cuoäc tranh caõi nöõa. Toùm laïi, phöông thöùc hoaøi nghi [trong trieát hoïc] tuy töï
noù khoâng theå laøm thoaû maõn nhöõng vaán ñeà cuûa lyù tính, nhöng noù laø söï taäp
döôït ñeå thöùc tænh lyù tính haõy thaän troïng hôn trong böôùc ñi, ñoàng thôøi chæ ra
nhöõng phöông tieän roát raùo ñeå lyù tính baûo veä vöõng chaéc phaàn sôû höõu hôïp
phaùp cuûa mình.

TIEÁT 3

776
 KYÛ LUAÄT CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY KHI ÑÖA RA
NHÖÕNG GIAÛ THUYEÁT

Bôûi leõ thoâng qua vieäc Pheâ phaùn lyù tính, chuùng ta ruùt cuïc ñaõ bieát raèng
trong vieäc söû duïng lyù tính moät caùch thuaàn tuùy vaø tö bieän, chuùng ta thöïc ra
khoâng theå bieát ñöôïc gì heát, vaäy phaûi chaêng noù coù theå môû ra moät laõnh vöïc
caøng heát söùc roäng lôùn cuûa nhöõng giaû thuyeát, laø nôi tuy ta khoâng theå khaúng
ñònh ñieàu gì, nhöng laïi ñöôïc tha hoà töï do töôûng töôïng vaø giaû ñònh?

B798 ÔÛ ñaâu trí töôûng töôïng khoâng ñöôïc pheùp hoang töôûng nhöng chæ ñöôïc
pheùp töôûng töôïng döôùi söï giaùm saùt nghieâm ngaët cuûa lyù tính, thì tröôùc ñoù
phaûi coù moät caùi gì hoaøn toaøn xaùc tín chöù khoâng phaûi bòa ñaët hay chæ laø tö
kieán (Meinung) ñôn thuaàn; caùi ñoù chính laø khaû theå cuûa baûn thaân ñoái töôïng.
Chæ trong tröôøng hôïp ñoù, ta môùi ñöôïc pheùp giaû ñònh tính hieän thöïc
(Wirklichkeit) cuûa ñoái töôïng, vaø söï giaû ñònh naøy, nhö ñaõ noùi, - neáu khoâng
muoán laø moät giaû ñònh thieáu cô sôû - phaûi ñöôïc ñöa vaøo söï noái keát vôùi moät
caùi gì ñaõ ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc vaø chaéc chaén laøm cô sôû lyù giaûi
cho noù; vaø baáy giôø môùi ñöôïc goïi laø moät GIAÛ THUYEÁT (HYPO-THESE).

Vì ta khoâng theå coù khaùi nieäm naøo veà khaû theå moät söï noái keát naêng
ñoäng [toång hôïp] moät caùch tieân nghieäm; vaø phaïm truø cuûa giaùc tính thuaàn tuùy
cuõng khoâng theå giuùp ta suy töôûng ñöôïc söï noái keát nhö vaäy, noù chæ giuùp ta
hieåu ñöôïc söï noái keát aáy khi ta baét gaëp noù trong kinh nghieäm, cho neân, töông
öùng vôùi caùc phaïm truø, ta khoâng theå töôûng töôïng ra moät ñoái töôïng duy nhaát
naøo moät caùch nguyeân thuûy döïa theo moät thuoäc tính hoaøn toaøn môùi meû vaø
khoâng theå coù trong kinh nghieäm, roài duøng noù laøm cô sôû cho moät giaû thuyeát.
| Vi phaïm ñieàu aáy, ta seõ chæ duøng nhöõng aûo aûnh hoang ñöôøng chöù khoâng
phaûi nhöõng khaùi nieäm veà söï vaät laøm cô sôû cho lyù tính. Nhö theá, ta khoâng
ñöôïc pheùp giaû ñònh söï toàn taïi cuûa nhöõng löïc nguyeân thuûy môùi meû naøo ñoù
[khoâng coù trong töï nhieân], chaúng haïn moät loaïi trí tueä tröïc quan ñoái töôïng
maø khoâng caàn caùc giaùc quan, hay moät löïc haáp daãn khoâng caàn tieáp xuùc vôùi
vaät ñöôïc haáp daãn, hay moät loaïi nhöõng baûn theå môùi meû naøo ñoù coù theå ôû
trong khoâng gian maø khoâng coù quaûng tính hay tính khoâng theå thaâm nhaäp,
noùi caùch khaùc, ta khoâng theå giaû ñònh baát kyø loaïi töông taùc naøo trong nhöõng
baûn theå khaùc vôùi nhöõng gì quan saùt ñöôïc trong kinh nghieäm: khoâng coù söï
hieän dieän naøo ngoaøi söï hieän dieän trong khoâng gian hay söï dieãn tieán naøo
ngoaøi söï dieãn tieán trong thôøi gian. Toùm laïi, lyù tính chuùng ta chæ coù theå söû
B799 duïng caùc ñieàu kieän cuûa kinh nghieäm khaû höõu nhö laø caùc ñieàu kieän veà khaû
theå cuûa nhöõng söï vaät, chöù khoâng theå taïo ra caùc khaùi nieäm veà söï vaät hoaøn
toaøn ñoäc laäp vôùi caùc ñieàu kieän aáy, vì chuùng - tuy khoâng töï maâu thuaãn [veà
maët loâ-gíc] - nhöng ñeàu laø troáng roãng khoâng coù ñoái töôïng.

Caùc khaùi nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính, nhö ñaõ noùi, chæ laø caùc YÙ nieäm ñôn

777
 thuaàn, khoâng lieân heä ñeán baát cöù ñoái töôïng naøo cuûa kinh nghieäm, ñoàng thôøi,
chuùng cuõng khoâng bieåu thò nhöõng loaïi ñoái töôïng coù theå ñöôïc giaû ñònh hay
ñöôïc töôûng töôïng naøo caû. Chuùng chæ ñöôïc suy töôûng moät caùch ñôn thuaàn
nghi vaán (nhö laø caùc giaû töôûng hoã trôï khaùm phaù - heuristische Fiktionen)
ñaët cô sôû cho caùc nguyeân taéc ñieàu haønh cuûa vieäc söû duïng giaùc tính coù heä
thoáng trong laõnh vöïc kinh nghieäm. Neáu ta rôøi boû cô sôû naøy cuûa kinh
nghieäm, chuùng chæ laø caùc vaät-tö töôûng ñôn thuaàn maø khaû theå cuûa chuùng
hoaøn toaøn khoâng theå chöùng minh, vaø do ñoù, khoâng theå ñöôïc duøng laøm cô sôû
cho vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng hieän thöïc thoâng qua moät giaû thuyeát.
Ta hoaøn toaøn ñöôïc pheùp suy töôûng linh hoàn laø ñôn thuaàn, [ñôn toá] nhaèm
giuùp ta - döïa theo YÙ nieäm aáy - duøng söï thoáng nhaát [nhaát theå] troïn veïn vaø
taát yeáu cuûa moïi quan naêng cuûa taâm thöùc laøm nguyeân taéc ñeå nghieân cöùu
nhöõng hieän töôïng noäi taâm, duø ta khoâng theå nhaän thöùc söï thoáng nhaát hay
nhaát theå aáy in concreto [moät caùch cuï theå]. Nhöng, giaû ñònh linh hoàn laø moät
baûn theå ñôn thuaàn (moät khaùi nieäm sieâu vieät) thì laïi laø moät meänh ñeà khoâng
chæ khoâng theå chöùng minh ñöôïc - nhö khoâng ít caùc giaû thuyeát vaät lyù khaùc -
maø coøn laø hoaøn toaøn tuøy tieän vaø lieàu lónh, bôûi leõ caùi ñôn thuaàn khoâng bao
B800 giôø ñöôïc mang laïi trong kinh nghieäm, vaø, neáu ta hieåu baûn theå ôû ñaây nhö
moät ñoái töôïng thöôøng toàn cho tröïc quan caûm tính, khaû theå cuûa moät hieän
töôïng ñôn thuaàn nhö theá laø hoaøn toaøn khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc. Lyù tính
moät maët khoâng coù cô sôû vöõng chaéc naøo ñeå thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa nhöõng
höõu theå khaû nieäm hay nhöõng thuoäc tính khaû nieäm cuûa söï vaät caûm tính, maët
khaùc - vì leõ ta khoâng coù khaùi nieäm naøo veà khaû theå hay baát khaû theå cuûa
chuùng - ta cuõng khoâng theå khaúng ñònh moät caùch giaùo ñieàu raèng chuùng
khoâng theå toàn taïi, bôûi ñieàu naøy cuõng naèm ngoaøi naêng löïc nhaän thöùc cuûa ta.

Trong vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng, khoâng coù söï vaät hay cô sôû
giaûi thích naøo coù theå ñöôïc duøng ngoaøi nhöõng gì coù söï noái keát thöïc söï vôùi
nhöõng hieän töôïng theo nhöõng ñònh luaät ñaõ bieát cuûa kinh nghieäm. Do ñoù,
moät giaû thuyeát sieâu nghieäm - töùc moät yù nieäm ñôn thuaàn cuûa lyù tính ñöôïc
duøng ñeå giaûi thích nhöõng söï vaät töï nhieân - khoâng phaûi laø moät söï giaûi thích,
bôûi nhö theá laø duøng moät caùi ngöôøi ta hoaøn toaøn khoâng hieåu ñeå giaûi thích
nhöõng ñieàu ngöôøi ta chöa hieåu ñaày ñuû töø caùc nguyeân taéc thöôøng nghieäm ñaõ
bieát. Nguyeân taéc cuûa moät giaû thuyeát nhö vaäy thöïc ra chæ ñeå thoûa maõn lyù
tính chöù khoâng giuùp thuùc ñaåy vieäc söû duïng giaùc tính trong vieäc tìm hieåu
nhöõng ñoái töôïng. Traät töï vaø tính phuø hôïp vôùi muïc ñích trong Töï nhieân phaûi
ñöôïc giaûi thích töø nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân vaø theo nhöõng ñònh luaät töï
B801 nhieân, vaø ôû ñaây, ngay caû nhöõng giaû thuyeát taùo baïo nhaát - mieãn coù tính vaät
lyù - ñeàu deã ñöôïc chaáp nhaän hôn moät giaû thuyeát sieâu vaät lyù, töùc laø caàu vieän
ñeán moät taùc nhaân thaàn linh ñöôïc duøng laøm tieàn ñeà cho giaû thuyeát aáy. Vì ñoù
chính laø nguyeân taéc cuûa loaïi lyù tính maø ta ñaõ goïi laø lyù tính löôøi bieáng
[buoâng xuoâi] (ignava ratio) [B717] muoán boû qua vieäc tieáp tuïc tìm toøi caùc
nguyeân nhaân coù theå phaùt hieän ñöôïc trong kinh nghieäm ñeå yeân taâm ngôi
nghæ nôi moät YÙ nieäm ñôn thuaàn voán raát thoaûi maùi ñoái vôùi lyù tính. Coøn caùi
toaøn theå tuyeät ñoái trong chuoãi nhöõng cô sôû giaûi thích [nhöõng nguyeân nhaân],

778
 traùi laïi, khoâng heà caûn trôû giaùc tính trong vieäc tìm hieåu nhöõng hieän töôïng
cuûa theá giôùi, bôûi vì chuùng khoâng gì khaùc hôn laø nhöõng hieän töôïng, neân nôi
chuùng khoâng bao giôø coù moät caùi gì thaät söï hoaøn taát coù theå hy voïng ñöôïc tìm
thaáy trong söï toång hôïp cuûa chuoãi nhöõng ñieàu kieän.

Vì caùc lyù do treân, caùc giaû thuyeát sieâu nghieäm cuûa vieäc söû duïng lyù
tính tö bieän vaø söï töï do duøng caùc cô sôû giaûi thích sieâu vaät lyù ñeå buø ñaép cho
vieäc thieáu thoán caùc sô sôû giaûi thích vaät lyù laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, bôûi
hai lyù do: moät laø, caùc giaû thuyeát nhö theá khoâng taêng tieán lyù tính maø laïi caét
ñöùt söï tieán leân cuûa noù; hai laø, söï baûo chöùng aáy seõ laøm cho moïi noã löïc trong
laõnh vöïc ñích thöïc cuûa noù - laø laõnh vöïc kinh nghieäm - seõ trôû thaønh voâ duïng,
maát heát giaù trò. Vì moãi khi ta gaëp khoù khaên trong vieäc giaûi thích caùc hieän
töôïng töï nhieân, ta ñeàu coù saün trong tay moät cô sôû giaûi thích sieâu vieät khieán
cho vieäc nghieân cöùu khoâng coøn caàn thieát nöõa. | Vieäc nghieân cöùu keát thuùc,
khoâng phaûi thoâng qua söï hieåu bieát, maø laø thoâng qua söï hoaøn toaøn khoâng theå
B802 nhaän thöùc ñöôïc cuûa moät nguyeân taéc ñaõ ñöôïc suy töôûng ngay töø ñaàu chöùa
ñöïng khaùi nieäm veà caùi Höõu theå sô thuûy tuyeät ñoái.

Yeâu caàu thöù hai ñeå ñöôïc pheùp ñeà ra moät giaû thuyeát laø tính ñaày ñuû
cuûa noù ñeå töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc moät caùch tieân nghieäm caùc keát quaû seõ ñöôïc
mang laïi [töø baûn thaân giaû thuyeát aáy]. Neáu ta laïi phaûi duøng caùc giaû thuyeát
boå sung cho muïc ñích aáy, taát seõ gaây nghi ngôø raèng caùc giaû thuyeát môùi naøy
laø bòa ñaët, vì baát kyø giaû thuyeát naøo cuõng ñeàu buoäc phaûi chöùng minh tính
ñaày ñuû nhö ñoái vôùi giaû thuyeát ban ñaàu, do ñoù, chuùng maát heát tính thuyeát
phuïc. Neáu ta giaû thieát söï toàn taïi cuûa moät nguyeân nhaân tuyeät ñoái hoaøn haûo,
töùc laø ta khoâng coøn thieáu moät cô sôû naøo ñeå giaûi thích söï traät töï, söï vó ñaïi, vaø
tính hôïp muïc ñích cuûa taát caû nhöõng gì ta quan saùt ñöôïc trong vuõ truï. | Theá
nhöng, khi ta laïi thaáy coù caû caùi aùc, caùi xaáu toàn taïi trong vuõ truï vaø caû nhöõng
tröôøng hôïp sai leäch so vôùi quy luaät toaøn haûo treân, ta buoäc phaûi ñeà ra caùc giaû
thuyeát môùi boå sung vaø cöùu vaõn cho giaû thuyeát ban ñaàu. Cuõng theá, ta söû
duïng YÙ nieäm veà baûn chaát ñôn thuaàn cuûa linh hoàn con ngöôøi nhö laø cô sôû
cho moïi lyù giaûi veà nhöõng hieän töôïng noäi taâm, nhöng khi ta gaëp khoù khaên,
chaúng haïn phaùt hieän raèng trong linh hoàn cuõng coù caùc hieän töôïng naøo ñoù
töông töï vôùi caùc hieän töôïng bieán dòch trong theá giôùi vaät chaát (ví duï: hieän
töôïng taêng hay giaûm), ta laïi phaûi caàu cöùu ñeán caùc giaû thuyeát môùi nöõa. | Coù
theå caùc giaû thuyeát môùi naøy khoâng sai, nhöng ta khoâng bieát chuùng ñuùng ôû
choã naøo vì nôi duy nhaát ñeå ñaùnh giaù chuùng laïi chính laø ôû giaû thuyeát chuû
yeáu ban ñaàu maø chuùng coù nhieäm vuï phaûi tieáp söùc giaûi thích.
B803
Taát nhieân, ta khoâng baøn caùc khaúng ñònh cuûa lyù tính ñöôïc neâu ra laøm
ví duï treân ñaây (veà tính nhaát theå ñôn thuaàn cuûa linh hoàn hay veà söï toàn taïi
cuûa Höõu theå Toái cao) nhö caùc khaúng ñònh giaùo ñieàu (Dogmata) ñöôïc
chöùng minh moät caùch tieân nghieäm, maø chæ nhö caùc giaû thuyeát. Ñoái vôùi
tröôøng hôïp tröôùc, caùc nhaø giaùo ñieàu tìm caùch chöùng minh moät caùch tieân
nghieäm ñeå laøm sao cho caùc khaúng ñònh cuûa hoï coù ñöôïc söï xaùc tín hieån

779
 nhieân cuûa moät söï chöùng minh. Vì thaät laø moät yù ñoà voâ lyù khi muoán chöùng
minh raèng tính hieän thöïc cuûa caùc YÙ nieäm treân ñaây chæ laø coù theå coù gioáng
nhö khi muoán chöùng minh moät ñònh lyù hình hoïc chæ laø coù theå ñuùng. Lyù tính
thuaàn tuùy taùch rôøi khoûi moïi kinh nghieäm chæ coù theå hoaëc laø nhaän thöùc moät
caùch tieân nghieäm vaø taát yeáu, hoaëc khoâng nhaän thöùc ñöôïc gì caû. | Cho neân,
phaùn ñoaùn giaùo ñieàu khoâng bao giôø laø yù kieán rieâng [tö kieán - Meinung],
traùi laïi noù chæ coù theå hoaëc laø khoâng phaùn ñoaùn gì caû, hoaëc khaúng ñònh moät
ñieàu gì ñoù vôùi söï xaùc tín hieån nhieân. Tö kieán vaø nhöõng phaùn ñoaùn caùi nhieân
[coù theå ñuùng] veà baûn tính söï vaät chæ coù theå xuaát hieän nhö laø caùc cô sôû giaûi
thích cho caùi gì ñöôïc mang laïi moät caùch hieän thöïc, hoaëc nhö laø caùc heä luaän
cuûa caùi gì coù cô sôû hieän thöïc theo caùc quy luaät thöôøng nghieäm, do ñoù, chæ
xuaát hieän trong chuoãi nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm. Beân ngoaøi laõnh
vöïc aáy, tö kieán chæ thuaàn laø troø chôi vôùi nhöõng yù töôûng, tröø khi ngöôøi ta
muoán thöû moø maãm ñi tìm chaân lyù treân moät neûo ñöôøng thieáu vöõng chaéc ñeå
hy voïng baét gaëp ñöôïc noù moät caùch caàu may.

B804 Nhöng, duø giaû thuyeát khoâng ñöôïc pheùp söû duïng ñeå laøm cô sôû cho caùc
caâu traû lôøi veà caùc vaán ñeà ñôn thuaàn tö bieän cuûa lyù tính thuaàn tuùy, chuùng laïi
coù theå ñöôïc duøng ñeå töï veä. Coù nghóa laø, giaû thuyeát ñöôïc pheùp söû duïng
trong tranh bieän, chöù khoâng ñöôïc pheùp söû duïng moät caùch giaùo ñieàu.
Toâi hieåu söï töï veä khoâng phaûi laø söï gia taêng caùc cô sôû chöùng minh cho
khaúng ñònh cuûa mình maø chæ ñeå ñaäp tan caùc luaän cöù aûo töôûng cuûa ñoái
phöông muoán ñaùnh ñoå meänh ñeà khaúng ñònh cuûa ta. Moïi meänh ñeà toång hôïp
[tieân nghieäm] töø lyù tính thuaàn tuùy coù ñaëc ñieåm laø: duø phía khaúng ñònh tính
thöïc taïi cuûa caùc YÙ nieäm naøo ñoù khoâng ñuû caên cöù ñeå laøm cho meänh ñeà cuûa
mình trôû thaønh xaùc tín, thì phía ñoái laäp cuõng khoâng ñuû caên cöù ñeå chöùng
minh ñieàu ngöôïc laïi. Cô may ngang nhau cuûa lyù tính con ngöôøi khoâng cho
pheùp beân naøo chieám öu theá hôn haún beân kia trong laõnh vöïc nhaän thöùc tö
bieän, vì theá ñaây chính laø laõnh vöïc trôû thaønh ñaáu tröôøng cho caùc cuoäc tranh
bieän baát taän. Nhöng nhö ta sau naøy seõ chöùng minh, trong söï söû duïng thöïc
haønh, lyù tính laïi hoaøn toaøn coù quyeàn giaû ñònh tieân quyeát nhöõng gì maø noù
khoâng ñöôïc pheùp giaû ñònh trong laõnh vöïc ñôn thuaàn tö bieän, maø khoâng coù
caùc cô sôû vöõng chaéc, vì nhö ñaõ noùi, giaû thuyeát khoâng theå ñöôïc söû duïng
trong laõnh vöïc tö bieän, noù seõ phaù vôõ tính hoaøn haûo troïn veïn cuûa khaúng ñònh
tö bieän, ñieàu maø lyù tính thöïc haønh khoâng caàn quan taâm. Do vaäy, trong laõnh
vöïc thöïc haønh, lyù tính thöïc söï laø laøm chuû, maø tính hôïp phaùp cuûa vieäc sôû
höõu aáy noù khoâng caàn phaûi chöùng minh - vaø, thaät ra, cuõng khoâng theå chöùng
minh. Chính phía ñoái laäp, [neáu muoán phaûn baùc lyù tính thöïc haønh], môùi phaûi
tìm caùch chöùng minh. Nhöng vì phía ñoái laäp cuõng khoâng bieát gì veà ñoái
töôïng bò nghi ngôø ñeå coù theå chöùng minh söï khoâng-toàn taïi cuûa noù, töùc cuõng
B805 gioáng nhö phía khaúng ñònh söï toàn taïi, do ñoù öu theá baây giôø hoaøn toaøn thuoäc
veà phía nhöõng ai khaúng ñònh söï toàn taïi [cuûa YÙ nieäm] nhö laø moät giaû ñònh
taát yeáu veà maët thöïc haønh. (latinh: melior est conditio possidentis - “keû
ñang laøm chuû coù öu theá hôn veà phaùp lyù”, N.D). Vì ñeå töï veä, phía naøy coù

780
 quyeàn töï do söû duïng cuøng moät loaïi vuõ khí maø phía ñoái laäp ñaõ duøng ñeå taán
coâng, nghóa laø coù quyeàn söû duïng caùc giaû thuyeát khoâng phaûi vôùi muïc ñích
haäu thuaãn cho caùc laäp luaän cuûa mình, maø chæ ñeå chöùng minh raèng phía ñoái
laäp cuõng khoâng bieát gì hôn veà ñeà taøi ñang thaûo luaän vaø khoâng theå giaønh
moät öu theá tö bieän naøo.

Nhö vaäy, trong laõnh vöïc lyù tính thuaàn tuùy, nhöõng giaû thuyeát chæ ñöôïc
pheùp söû duïng nhö vuõ khí ñeå töï veä, chöù khoâng phaûi ñeå haäu thuaãn cho nhöõng
khaúng ñònh giaùo ñieàu. Nhöng, thöïc ra, phía ñoái laäp khoâng ôû ñaâu xa maø ôû
ngay trong chính ta. Vì lyù tính tö bieän - trong khi ñöôïc söû duïng moät caùch
sieâu nghieäm - töï noù mang saün tính bieän chöùng. Nhöõng phaùn baùc maø ta lo
ngaïi naèm ngay trong chính ta. Chuùng laø caùc yeâu saùch raát xöa cuõ nhöng
khoâng bao giôø chòu ruùt lui, vaø ta phaûi tìm ra cho baèng heát ñeå thieát laäp neàn
hoøa bình vónh cöûu treân söï trieät tieâu chuùng. Söï yeân tónh beà ngoaøi chæ laø giaû
taïo. Maàm moáng cuûa caùc söï tranh chaáp aån taøng trong baûn tính töï nhieân cuûa
lyù tính con ngöôøi phaûi ñöôïc dieät tröø taän goác reã. | Nhöng vieäc naøy laøm sao
laøm ñöôïc neáu khoâng baèng caùch tröôùc heát haõy ñeå cho chuùng töï do phaùt
trieån, thaäm chí chaêm boùn nuoâi döôõng chuùng, roài phaùt quang ñeå nhaän dieän
roõ, roài sau cuøng môùi taän dieät ñöôïc chuùng? Vì theá, nhieäm vuï cuûa ta laø phaûi
B806 coá gaéng phaùt hieän caùc luaän cöù phaûn baùc môùi meû maø baûn thaân ñoái phöông
cuõng chöa nghó tôùi, thaäm chí cho phía ñoái laäp möôïn vuõ khí hay ñaûm baûo
cho hoï theá ñöùng thuaän lôïi nhaát trong ñaáu tröôøng maø hoï mong muoán. Caùc
baïn khoâng vieäc gì phaûi e ngaïi tröôùc caùc nhöôïng boä naøy caû, traùi laïi, caùc baïn
caøng coù theâm hy voïng raèng qua ñoù seõ cuõng coá vò trí chuû nhaân cuûa mình maø
khoâng ai coøn daùm tranh chaáp nöõa trong töông lai.

Trong tinh thaàn noùi treân, ñeå töï trang bò ñaày ñuû, caùc baïn caàn caû caùc giaû
thuyeát cuûa lyù tính thuaàn tuùy; nhöõng giaû thuyeát naøy tuy chæ laø nhöõng vuõ khí
cuøn (vì chuùng khoâng heà ñöôïc toâi luyeän trong kinh nghieäm!), nhöng cuõng coù
theå taïm söû duïng gioáng nhö ñoái phöông cuõng chæ coù loaïi vuõ khí töông töï ñeå
choáng laïi caùc baïn. Theo ñoù, töø moät quan ñieåm khoâng-tö bieän naøo ñoù, [vì
quan ñieåm tö bieän thì khoâng söû duïng giaû thuyeát, nhö ñaõ noùi], caùc baïn giaû
thieát linh hoàn khoâng coù baûn tính vaät chaát vaø khoâng phuïc tuøng söï bieán ñoåi
cuûa thaân xaùc, vaø gaëp ngay söï phaûn ñoái cuûa ñoái phöông, cho raèng: kinh
nghieäm hình nhö chöùng minh raèng söï phaùt trieån vaø suy taøn cuûa caùc quan
naêng tinh thaàn cuûa ta chæ laø caùc bieán thaùi khaùc nhau cuûa caùc cô quan höõu
hình cuûa thaân xaùc ta. | Caùc baïn coù theå baùc laïi vaø laøm yeáu laäp luaän ñoù baèng
caùch cho raèng: thaân xaùc thöïc ra chæ laø moät hieän töôïng neàn taûng gioáng nhö
moät ñieàu kieän caàn, coøn caûm naêng, tö töôûng hay linh hoàn noùi chung chæ lieân
heä vôùi thaân xaùc trong traïng thaùi hieän taïi (cuûa ñôøi soáng hieän nay) cuûa ta
thoâi. Chính söï phaân ly giöõa linh hoàn vaø thaân xaùc seõ keát thuùc söï söû duïng
caûm tính cuûa naêng löïc nhaän thöùc, vaø baáy giôø, hoaït ñoäng trí tueä, [tinh thaàn]
môùi thöïc söï baét ñaàu. Theo caùch nhìn ñoù, thaân xaùc khoâng coøn ñöôïc xem laø
nguyeân nhaân cuûa tö duy, maø chæ laø ñieàu kieän öôùc thuùc tö duy, noù coù theå hoã
trôï ñôøi soáng caûm tính vaø sinh vaät, nhöng laïi caûn trôû ñôøi soáng thuaàn tuùy vaø

781
B807 taâm linh, do ñoù, söï phuï thuoäc cuûa ñôøi soáng sinh vaät vaøo theå xaùc khoâng ñuû
ñeå chöùng minh raèng toaøn boä ñôøi soáng cuûa con ngöôøi cuõng phaûi phuï thuoäc
vaøo traïng thaùi cuûa nhöõng cô quan theå xaùc. Caùc baïn coù theå tieáp tuïc ñi xa hôn
vaø tìm ra caùc phaûn baùc môùi chöa ñöôïc neâu ra hoaëc chöa ñöôïc ñaåy ñuû xa:

Söï ra ñôøi cuûa con ngöôøi - cuõng nhö cuûa nhöõng sinh vaät khoâng coù lyù
tính khaùc - laø baát taát, phuï thuoäc raát nhieàu vaøo caùc yeáu toá ngaãu nhieân: naøo laø
hoaøn caûnh sinh soáng, söï nuoâi döôõng, nhöõng quy ñònh thöôøng xuyeân bò thay
ñoåi cuûa nhaø nöôùc nôi ta sinh ra, keå caû nhöõng toäi aùc…, neân thaät khoù maø tin
raèng ñôøi soáng vónh haèng cuûa moät höõu theå laïi baét ñaàu töø nhöõng hoaøn caûnh
taàm thöôøng, hoaøn toaøn bò phoù thaùc vaøo trong tay chuùng ta nhö theá. Ñoái vôùi
söï toàn taïi tieáp dieãn laâu daøi cuûa caû gioáng loaøi (treân traùi ñaát naøy), ta khoâng
gaëp khoù khaên maáy, vì duø sao söï baát taát cuûa nhöõng tröôøng hôïp rieâng leû cuõng
phuïc tuøng moät quy luaät chung trong caùi toaøn boä, nhöng ñoái vôùi tröôøng hôïp
cuûa moät caù nhaân, moät keát quaû röïc rôõ töø nhöõng nguyeân nhaân quaù beù moïn
nhö theá quaû thaät ñaùng ngôø. Ñeå traû lôøi cho phaûn baùc naøy, caùc baïn coù theå ñöa
ra giaû thuyeát sieâu nghieäm raèng moïi ñôøi soáng thöïc ra ñeàu laø khaû nieäm,
khoâng phuïc tuøng nhöõng bieán ñoåi cuûa thôøi gian, noù khoâng baét ñaàu vôùi söï
sinh ra, cuõng khoâng keát thuùc khi cheát ñi. Ta coù theå cho raèng ñôøi soáng hieän
B808 taïi khoâng gì khaùc hôn laø moät hieän töôïng ñôn thuaàn, töùc chæ laø moät bieåu
töôïng caûm tính cuûa ñôøi soáng taâm linh thuaàn tuùy, raèng toaøn boä theá giôùi caûm
tính chæ laø moät hình aûnh chaäp chôøn tröôùc phöông caùch nhaän thöùc maø ta thöïc
hieän trong caûnh giôùi naøy, vaø chaúng coù tính thöïc taïi khaùch quan gì vöõng beàn
hôn moät giaác moäng; vaø raèng neáu ta coù theå tröïc quan chính ta vaø moïi söï vaät
khaùc trong baûn chaát ñích thöïc cuûa chuùng, ta seõ thaáy ta ôû trong chính theá
giôùi cuûa nhöõng höõu theå taâm linh maø quan heä cuûa ta vôùi coäng ñoàng duy nhaát
chaân thöïc aáy khoâng baét ñaàu vôùi söï sinh ra vaø khoâng chaám döùt vôùi söï hoaïi
dieät cuûa thaân xaùc (sinh dieät cuûa thaân xaùc chæ nhö laø nhöõng hieän töôïng ñôn
thuaàn) v.v..

Roõ raøng ta khoâng coù hieåu bieát thöïc söï naøo heát veà nhöõng giaû thuyeát
maø ta vöøa ñöa ra chæ ñeå töï veä tröôùc söï taán coâng cuûa ñoái phöông. | Ta cuõng
khoâng heà khaúng ñònh caùc ñieàu aáy moät caùch nghieâm chænh, vì thöïc ra chuùng
chöa xöùng ñaùng laø YÙ nieäm thuaàn lyù maø chæ laø khaùi nieäm ñöôïc nghó ra moät
caùch hoang ñöôøng ñeå töï veä. | Nhöng ta ñaõ tieán haønh hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi
caùc quy luaät cuûa lyù tính baèng caùch cho ñoái phöông thaáy raèng: khi hoï tìm heát
caùch nhöng vaãn thieáu caùc ñieàu kieän thöôøng nghieäm ñeå chöùng minh söï hoaøn
toaøn voâ lyù cuûa taát caû nhöõng gì ta ñaõ khaúng ñònh, hoï khoâng theå duøng nhöõng
quy luaät ñôn thuaàn cuûa kinh nghieäm ñeå bao quaùt heát ñöôïc toaøn boä laõnh vöïc
cuûa nhöõng söï vaät-töï thaân coù theå coù cuõng heät nhö ta khoâng theå taïo ñöôïc cô
sôû vöõng chaéc cho caùc hoaït ñoäng cuûa lyù tính ôû beân ngoaøi laõnh vöïc kinh
nghieäm. Nhöng bieän phaùp töï veä baèng giaû thuyeát ñeå choáng laïi ñoái phöông
khoâng theå ñöôïc xem nhö laø söï khaúng ñònh caùc tö kieán (Meinung) ñuùng ñaén
cuûa ta. Ta töø boû noù, bao laâu ñaõ thanh toaùn xong söï kieâu ngaïo giaùo ñieàu cuûa
ñoái phöông. Giöõ thaùi ñoä phuû ñònh, töø khöôùc tröôùc caùc khaúng ñònh thieáu cô

782
 sôû vöõng chaéc tuy ñöôïc xem laø thaùi ñoä khieâm toán vaø oân hoaø, nhöng baùm vaøo
B809 söï phaûn baùc duøng ñeå choáng laïi ñoái phöông nhö laø söï chöùng minh cho quan
ñieåm traùi ngöôïc cuûa ta thì caùch laøm aáy cuõng tuøy tieän vaø ngaïo maïn khoâng
keùm gì ñoái phöông.

Do ñoù, ñaõ roõ raøng laø, trong vieäc söû duïng tö bieän cuûa lyù tính, caùc giaû
thuyeát khoâng coù giaù trò vôùi tö caùch laø caùc tö kieán hay caùc meänh ñeà ñoái laäp
töï thaân, maø chæ ñeå ñoái phoù, töông öùng vôùi caùc giaû thuyeát sieâu vieät ñoái laäp.
Bôûi vì, môû roäng caùc nguyeân taéc cuûa kinh nghieäm khaû höõu cho khaû theå cuûa
nhöõng söï vaät noùi chung thì cuõng coù tính sieâu vieät khoâng khaùc gì vieäc khaúng
ñònh tính thöïc taïi khaùch quan cho caùc khaùi nieäm maø ñoái töôïng cuûa chuùng
khoâng theå ñöôïc tìm thaáy ôû ñaâu khaùc hôn laø ôû beân ngoaøi ranh giôùi cuûa moïi
kinh nghieäm khaû höõu.

Nhöõng gì lyù tính phaùn ñoaùn moät caùch taát nhieân (assertorisch), thì
(gioáng nhö taát caû nhöõng gì lyù tính nhaän thöùc) ñeàu phaûi laø taát yeáu, hoaëc
khoâng laø gì caû. Do ñoù, trong thöïc teá lyù tính khoâng chöùa ñöïng [cuõng khoâng
laøm vieäc baèng] nhöõng tö kieán. Nhöng caùc giaû thuyeát maø ta vöøa baøn chæ laø
B810 caùc phaùn ñoaùn coù tính nghi vaán; chuùng tuy khoâng theå bò baùc boû nhöng cuõng
khoâng theå ñöôïc chöùng minh. Vaäy, chuùng laø caùc tö kieán thuaàn tuùy, nhöng laïi
khoâng theå thieáu ñeå choáng laïi söï ruït reø trong tranh bieän (keå caû ñeå töï traán
an). Ngöôøi ta caàn giöõ ñuùng ñaëc tính aáy cuûa giaû thuyeát, vaø thaän troïng ngaên
ngöøa ñeå chuùng khoâng xuaát hieän nhö laø ñöôïc xaùc nhaän moät caùch töï thaân vaø
coù tính giaù trò tuyeät ñoái naøo ñoù ñeå khoâng nhaän chìm lyù tính vaøo döôùi nhöõng
aûo töôûng vaø nhaàm laãn.

TIEÁT 4

KYÛ LUAÄT CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙYTRONG CHÖÙNG

783
 MINH

Ñaëc ñieåm ñeå phaân bieät caùc chöùng minh cuûa nhöõng meänh ñeà toång hôïp
sieâu nghieäm vôùi nhöõng meänh ñeà thuoäc caùc nhaän thöùc toång hôïp tieân nghieäm
khaùc laø: trong tröôøng hôïp toång hôïp sieâu nghieäm, lyù tính khoâng aùp duïng caùc
khaùi nieäm cuûa noù tröïc tieáp vaøo ñoái töôïng, maø tröôùc heát noù buoäc phaûi
chöùng minh moät caùch tieân nghieäm giaù trò khaùch quan cuûa caùc khaùi nieäm
naøy vaø khaû theå cuûa toång hôïp aáy ñaõ. Ñaây khoâng chæ laø moät quy taéc thaän
troïng caàn thieát, maø ñuïng chaïm ñeán baûn chaát vaø khaû theå cuûa baûn thaân caùc
chöùng minh meänh ñeà toång hôïp sieâu nghieäm. Toâi khoâng theå ñi ra ngoaøi
khaùi nieäm veà ñoái töôïng moät caùch tieân nghieäm maø khoâng coù moät söï höôùng
daãn ñaëc thuø, khoâng ñöôïc chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm. Trong toaùn hoïc,
chính tröïc quan tieân nghieäm höôùng daãn söï toång hôïp cuûa toâi, nhôø vaäy, moïi
keát luaän ñöôïc ruùt ra moät caùch tröïc tieáp töø tröïc quan thuaàn tuùy naøy. Trong
nhaän thöùc sieâu nghieäm,- bao laâu ta chæ laøm vieäc vôùi nhöõng khaùi nieäm cuûa
giaùc tính - thì söï höôùng daãn naøy chính laø kinh nghieäm khaû höõu. Coù nghóa laø,
B811 chöùng minh [trong laõnh vöïc nhaän thöùc sieâu nghieäm] khoâng cho thaáy moät
khaùi nieäm ñöôïc mang laïi naøy (v.d: veà caùi gì xaûy ra) tröïc tieáp daãn ñeán moät
khaùi nieäm khaùc (v.d: veà nguyeân nhaân), vì nhö theá laø moät böôùc nhaûy khoâng
ñöôïc caùi gì xaùc minh caû, traùi laïi noù cho thaáy baûn thaân kinh nghieäm, töùc ñoái
töôïng cuûa kinh nghieäm, khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù söï noái keát maø caùc
khaùi nieäm naøy ñaõ bieåu thò. Vaäy, moät caùch toång hôïp vaø tieân nghieäm, chöùng
minh sieâu nghieäm phaûi ñoàng thôøi cho thaáy khaû naêng ñi ñeán moät nhaän thöùc
naøo ñoù veà nhöõng söï vaät voán khoâng chöùa ñöïng saün trong khaùi nieäm cuûa ta
veà söï vaät aáy. Neáu ta khoâng ñaëc bieät löu yù ñeán yeâu caàu naøy, moïi chöùng
minh cuûa ta seõ nhö nöôùc chaûy traøn bôø, hoãn loaïn lung tung tuøy theo söï lieân
töôûng chuû quan vaø tuøy tieän cuûa ta. Loøng tin ñaày aûo töôûng döïa treân caùc
nguyeân nhaân chuû quan cuûa söï lieân töôûng maø laïi ñöôïc xem laø keát quaû ruùt ra
töø söï nhaän thöùc veà söï töông ñoàng töï nhieân [coù thöïc vaø khaùch quan giöõa
nhöõng söï vaät] bao giôø cuõng chæ mang laïi haäu quaû laø söï hoaøi nghi vaø thaát
voïng. Cuõng vì lyù do ñoù, moïi coá gaéng trong quaù khöù nhaèm chöùng minh
nguyeân taéc tuùc lyù [nguyeân taéc veà nguyeân nhaân ñaày ñuû] ñeàu thaát baïi nhö söï
thuù nhaän cuûa moïi nhaø tö töôûng coù thaåm quyeàn. | Vaø vì khoâng theå töø boû
nguyeân taéc naøy, neân tröôùc khi söï Pheâ phaùn sieâu nghieäm xuaát hieän, caùc nhaø
tö töôûng ñaønh phaûi keâu goïi ñeán lyù trí laønh maïnh thoâng thöôøng cuûa con
ngöôøi (moät söï troán chaïy cho thaáy lyù tính thaät söï beá taéc vaø tuyeät voïng tröôùc
vaán ñeà cuûa chính mình) hôn laø noã löïc tìm ra nhöõng caùch chöùng minh giaùo
ñieàu môùi meû hôn.

B812
Neáu meänh ñeà phaûi chöùng minh laø moät khaúng ñònh cuûa lyù tính thuaàn
tuùy, vaø neáu ta muoán vöôït ra khoûi nhöõng khaùi nieäm thöôøng nghieäm baèng söï
giuùp ñôõ cuûa caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn, ñieàu kieän taát yeáu ñaàu tieân cuûa chöùng

784
 minh aáy laø phaûi chöùa ñöïng söï bieän minh raèng böôùc toång hôïp aáy laø khaû thi
(ñieàu hoaøn toaøn khoâng theå laøm ñöôïc!), tröôùc khi chöùng minh chaân lyù cuûa
baûn thaân meänh ñeà aáy. Vì vaäy, caùi goïi laø chöùng minh veà baûn tính ñôn thuaàn
cuûa baûn theå tö duy cuûa chuùng ta [linh hoàn] suy ra töø söï thoáng nhaát cuûa
thoâng giaùc thoaït nhìn coù veû coù lyù, nhöng noù khoâng traû lôøi ñöôïc söï phaûn baùc
raèng: yù töôûng veà tính ñôn thuaàn tuyeät ñoái khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm coù
theå lieân heä tröïc tieáp vôùi moät tri giaùc maø chæ laø moät yù nieäm phaûi ñöôïc ruùt ra
töø chính tri giaùc, vaäy khoâng caùch gì chöùng minh ñöôïc laøm sao söï kieän yù
thöùc ñôn thuaàn [thoâng giaùc] coù maët vaø ñi keøm moïi tö töôûng cuûa ta - duø
trong chöøng möïc ñoù ñuùng laø moät bieåu töôïng ñôn thuaàn - laïi coù theå daãn ta
ñeán yù thöùc vaø nhaän thöùc veà moät söï vaät trong ñoù coù theå chæ chöùa ñöïng Tö
duy maø thoâi? Giaû thöû toâi hình dung trong ñaàu oùc raèng toaøn boä söùc löïc cuûa
thaân theå toâi ñang vaän ñoäng, baáy giôø thaân theå ñuùng laø moät nhaát theå tuyeät ñoái
trong ñaàu oùc toâi vaø bieåu töôïng toâi coù veà noù laø moät bieåu töôïng ñôn thuaàn, töø
ñoù toâi coù theå dieãn taû caùi nhaát theå naøy thoâng qua söï vaän ñoäng cuûa moät ñieåm
vì toâi ñaõ tröøu töôïng hoùa heát nhöõng thuoäc tính khaùc cuûa thaân theå nhö ñoä lôùn,
söùc naëng v.v.. vaø nhö vaäy, söï nhaát theå aáy coù theå ñöôïc suy töôûng nhö ñang ôû
B813 trong moät ñieåm maø khoâng heà coù söï suy giaûm naøo veà löïc caû. Nhöng roõ raøng
khoâng theå töø bieåu töôïng ñôn thuaàn maø toâi coù veà löïc vaän ñoäng cuûa thaân theå
trong ñaàu oùc laïi suy ra raèng thaân theå cuõng laø moät baûn theå ñôn thuaàn, chæ vôùi
lyù do bieåu töôïng trong ñaàu oùc toâi ñaõ tröøu töôïng hoaù moïi ñoä lôùn cuûa noäi
dung khoâng gian, neân noù laø ñôn thuaàn!. Vaäy, caùi ñôn thuaàn trong söï tröøu
töôïng hoùa hoaøn toaøn khaùc vôùi caùi ñôn thuaàn trong ñoái töôïng; vaø caùi Toâi,
trong yù nghóa tröôùc, khoâng bao goàm beân trong noù (in sich) söï ña taïp naøo
caû, nhöng trong nghóa sau, laïi coù theå laø moät khaùi nieäm raát phöùc taïp - vì noù
bieåu thò baûn thaân linh hoàn -, töùc laø bieåu thò vaø chöùa ñöïng beân döôùi noù
(unter sich) raát nhieàu thöù vaø do ñoù, toâi phaùt hieän ra ôû ñaây moät Voõng luaän.
Ñeå ngaên ngöøa ngay töø ñaàu söï taùi dieãn cuûa Voõng luaän naøy, (cuõng nhôø tính
khaû nghi cuûa caùc luaän cöù treân giuùp ta phaùt hieän ra caùc voõng luaän), ta caàn
phaûi naém vöõng moät tieâu chuaån haèng cöûu ñeå thöû thaùch tính khaû theå cuûa caùc
loaïi meänh ñeà toång hôïp luoân coù tham voïng chöùng minh quaù nhöõng gì kinh
nghieäm coù theå mang laïi. | Tieâu chuaån naøy xaùc ñònh raèng: söï chöùng minh
aáy khoâng theå daãn ta ñi tröïc tieáp [töø chuû töø caàn ñöôïc chöùng minh] ñeán
thuoäc töø ñaõ ñöôïc chöùng minh maø tröôùc heát noù phaûi chöùng minh khaû theå môû
roäng nhaän thöùc tieân nghieäm chæ baèng caùc YÙ nieäm. Do ñoù, neáu ta luoân coù söï
thaän troïng naøy, vaø neáu tröôùc khi baét ñaàu chöùng minh, phaûi xem lieäu coù theå
môû roäng phaïm vi nhaän thöùc baèng caùc hoaït ñoäng cuûa lyù tính thuaàn tuùy
khoâng ñaõ, vaø thöû hoûi ta coù theå ruùt ra nhaän thöùc töø nhöõng nguoàn naøo, neáu ñaõ
khoâng theå ruùt ra töø söï phaân tích caùc khaùi nieäm, cuõng nhö töø kinh nghieäm
khaû höõu baèng söï döï ñoaùn; laøm nhö theá, ta seõ tieát kieäm ñöôïc nhieàu coâng söùc
voâ ích, nhôø ñaõ khoâng coøn kyø voïng vaøo lyù tính nhöõng gì vöôït khoûi naêng löïc
B814 cuûa noù, hoaëc toát hôn, nhôø baét noù phaûi phuïc tuøng kyû luaät veà söï tieát giaûm bôùt
caùc tham voïng môû roäng quaù ñaùng phaïm vi nhaän thöùc maø töï mình, lyù tính

785
 khoâng heà muoán laøm.

Do ñoù, quy taéc ñaàu tieân höôùng daãn ta laø: khoâng ñöôïc ñöa ra moät
chöùng minh sieâu nghieäm, tröôùc khi ta suy nghó vaø bieän minh roõ coù theå ruùt ra
caùc nguyeân taéc töø nguoàn nhaän thöùc naøo ñeå laøm cô sôû cho chöùng minh, vaø ta
coù quyeàn gì ñeå hy voïng raèng caùc keát luaän cuûa ta ruùt ra töø caùc nguyeân taéc aáy
laø ñuùng söï thöïc.

Neáu caùc nguyeân taéc aáy laø cuûa giaùc tính (v.d: nguyeân taéc nhaân quaû), ta
seõ hoaøi coâng neáu hy voïng raèng nhôø chuùng maø ñaït ñöôïc caùc yù nieäm cuûa lyù
tính thuaàn tuùy, vì caùc nguyeân taéc naøy chæ coù giaù trò ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng
cuûa kinh nghieäm khaû höõu. Neáu chuùng laø caùc nguyeân taéc töø lyù tính thuaàn
tuùy, noã löïc cuûa ta cuõng voâ voïng khoâng keùm. Vì tuy lyù tính coù caùc nguyeân
taéc [chuû quan], nhöng neáu ñöôïc duøng nhö laø caùc nguyeân taéc khaùch quan thì
ñeàu coù tính bieän chöùng sai laàm vaø chæ coù theå coù giaù trò nhö laø caùc nguyeân
taéc ñieàu haønh cho vieäc söû duïng thöôøng nghieäm ñöôïc noái keát coù heä thoáng.
Nhöng, moät khi caùc chöùng minh haõo huyeàn aáy ñaõ coù saün, caùc baïn coù theå
choáng ñoái laïi söï khaúng ñònh löøa bòp naøy baèng yeâu caàu taïm hoaõn giaûi quyeát
(non liquet) cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn ñaõ tröôûng thaønh cuûa caùc baïn; vaø duø
caùc baïn khoâng theå nhìn thaáu suoát ngay söï löøa phænh cuûa chuùng, thì caùc baïn
B815 hoaøn toaøn coù quyeàn ñoøi hoûi moät söï dieãn dòch veà caùc nguyeân taéc ñaõ ñöôïc
söû duïng trong ñoù,- vaø, neáu caùc nguyeân taéc naøy chæ baét nguoàn töø lyù tính ñôn
thuaàn, chuùng tuyeät ñoái khoâng theå naøo ñöôïc dieãn dòch hay bieän minh. Vì
theá, caùc baïn cuõng khoâng caàn nhoïc coâng taùch baïch vaø baùc boû töøng aûo töôïng
nguïy bieän, traùi laïi, töùc khaéc loâi chuùng ra tröôùc toøa aùn pheâ phaùn cuûa lyù tính,
ñeå, theo luaät ñònh, baùc boû chuùng troïn goùi.

Ñaëc ñieåm thöù hai cuûa caùc chöùng minh sieâu nghieäm laø: cho moãi meänh
ñeà sieâu nghieäm chæ coù theå tìm ra moät chöùng minh duy nhaát, chöù khoâng theå
nhieàu hôn. Neáu toâi ruùt ra caùc keát luaän, khoâng phaûi töø caùc khaùi nieäm maø töø
tröïc quan töông öùng vôùi khaùi nieäm - hoaëc laø tröïc quan thuaàn tuùy nhö trong
toaùn hoïc, hoaëc thöôøng nghieäm nhö trong khoa hoïc töï nhieân -, tröïc quan
ñöôïc duøng laøm cô sôû seõ mang laïi cho toâi chaát lieäu ña taïp cho nhöõng meänh
ñeà toång hôïp maø toâi coù theå noái keát chuùng baèng nhieàu caùch khaùc nhau, gioáng
nhö töø nhieàu ñieåm, toâi coù theå ñi baèng nhieàu ñöôøng khaùc nhau ñeán cuøng moät
meänh ñeà.

Traùi laïi, moãi meänh ñeà sieâu nghieäm chæ xuaát phaùt töø moät khaùi nieäm vaø
thieát laäp ñieàu kieän toång hôïp cho khaû theå cuûa ñoái töôïng ñuùng theo khaùi
nieäm aáy. Do ñoù, chæ coù theå coù moät cô sôû chöùng minh duy nhaát, vì ngoaøi
khaùi nieäm naøy ra, khoâng coøn coù caùi gì xaùc ñònh ñoái töôïng, vaø söï chöùng
minh khoâng chöùa ñöïng caùi gì khaùc ngoaøi vieäc xaùc ñònh moät ñoái töôïng noùi
B816 chung ñuùng theo khaùi nieäm aáy vaø ñoái töôïng naøy cuõng chæ laø moät ñoái töôïng
duy nhaát. Chaúng haïn, trong phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm, ta ruùt ra
nguyeân taéc: “Caùi gì dieãn ra ñeàu coù nguyeân nhaân” chæ töø ñieàu kieän duy nhaát

786
 veà khaû theå khaùch quan cuûa khaùi nieäm “caùi gì dieãn ra”. | Coù nghóa laø, moät söï
kieän khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh trong thôøi gian, töùc khoâng theå thaønh moät boä
phaän cuûa kinh nghieäm, neáu noù khoâng phuïc tuøng moät quy luaät naêng ñoäng
nhö vaäy. Ñoù laø cô sôû chöùng minh duy nhaát coù theå coù vì chæ thoâng qua vieäc
moät ñoái töôïng ñöôïc xaùc ñònh cho khaùi nieäm nhôø vaøo quy luaät nhaân quaû môùi
laøm cho söï kieän ñaõ ñöôïc hình dung coù ñöôïc giaù trò khaùch quan, töùc laø coù
tính chaân lyù. Ta coù theå thöû duøng caùc luaän cöù khaùc ñeå chöùng minh nguyeân
taéc naøy [nguyeân taéc nhaân quaû], chaúng haïn luaän cöù veà tính baát taát cuûa moät
hieän töôïng. | Nhöng khi xem xeùt kyõ löôõng luaän cöù naøy, ta khoâng tìm thaáy
tieâu chuaån naøo ñeå xaùc ñònh tính baát taát, ngoaïi tröø baûn thaân khaùi nieäm veà
“söï kieän dieãn ra”, töùc laø veà söï toàn taïi maø tröôùc ñoù ñaõ coù moät söï khoâng-toàn
taïi cuûa ñoái töôïng, vaø nhö vaäy ta laïi quay veà khôûi ñieåm, quay veà vôùi chính
“söï kieän” caàn phaûi ñöôïc chöùng minh. Cuõng vaäy, neáu caàn chöùng minh meänh
ñeà: “höõu theå-tö duy laø ñôn thuaàn”, ta khoâng döøng laïi ôû tính ña taïp cuûa tö
duy maø giöõ vöõng khaùi nieäm veà Baûn ngaõ laø caùi ñôn thuaàn maø moïi tö duy
ñeàu phuï thuoäc vaøo. Cuõng nhö theá vôùi chöùng minh sieâu nghieäm veà söï toàn taïi
cuûa Thöôïng ñeá, chöùng minh naøy chæ döïa vaøo tính hoã töông chaët cheõ giöõa
hai khaùi nieäm veà: “Höõu theå taát yeáu” vaø “Höõu theå mang tính toaøn boä thöïc
taïi” (Ens realissimum) vaø khoâng caàn tìm caùch chöùng minh naøo khaùc.
B817
Löu yù treân ñaây giuùp ñôn giaûn hoùa raát nhieàu coâng vieäc pheâ phaùn moïi
khaúng ñònh cuûa lyù tính. ÔÛ ñaâu lyù tính laøm coâng vieäc cuûa mình chæ baèng caùc
khaùi nieäm ñôn thuaàn, ôû ñoù chæ coù moät chöùng minh duy nhaát coù theå coù maø
thoâi,- taát nhieân neáu lyù tính coù theå laøm ñöôïc. Do ñoù, neáu ta thaáy nhaø giaùo
ñieàu ñöa ra ñeán möôøi luaän cöù ñeå chöùng minh moät meänh ñeà, ta bieát ngay
raèng chaúng coù chöùng minh naøo ñöùng vöõng ñöôïc caû. Bôûi vì neáu oâng ta chæ
caàn moät luaän cöù laø ñuû chöùng minh tính hieån nhieân taát yeáu cuûa meänh ñeà -
ñuùng nhö ñaëc ñieåm ñoøi hoûi cuûa caùc meänh ñeà giaùo ñieàu cuûa lyù tính thuaàn
tuùy - vaäy oâng ta caàn caùc luaän cöù coøn laïi ñeå laøm gì? YÙ ñoà cuûa oâng ta thaät ra
chæ laø yù ñoà cuûa moät traïng sö ñöa ra nhieàu luaän cöù khaùc nhau cho nhieàu
thaåm phaùn khaùc nhau, lôïi duïng choã yeáu cuûa hoï vaø mong raèng vì thieáu xem
xeùt saâu vaø muoán sôùm chaám döùt vuï aùn, caùc thaåm phaùn laáy ngay luaän cöù naøo
khaù nhaát roài quyeát ñònh theo noù.

Quy taéc thöù ba maø lyù tính thuaàn tuùy phaûi phuïc tuøng kyû luaät trong
vieäc chöùng minh sieâu nghieäm laø: moïi chöùng minh sieâu nghieäm khoâng ñöôïc
giaùn tieáp (apagogisch) maø bao giôø cuõng phaûi tröïc tieáp (ostensiv). Chöùng
minh tröïc tieáp - trong moïi loaïi nhaän thöùc - noái keát söï xaùc tín veà chaân lyù cuûa
meänh ñeà vôùi söï nhaän thöùc veà nguoàn goác cuûa chaân lyù; traùi laïi, loái giaùn tieáp
B818 coù theå taïo ra söï xaùc tín nhöng khoâng cho ta thaáy ñöôïc söï noái keát vôùi caùc cô
sôû cuûa khaû theå cuûa chaân lyù. Vì theá, caùch giaùn tieáp, chæ laø moät söï trôï giuùp
khi caàn thieát hôn laø moät phöông phaùp thoûa maõn moïi muïc ñích cuûa lyù tính.
Tuy nhieân, caùch chöùng minh giaùn tieáp coù öu theá hôn veà tính hieån nhieân laø
do caùch laäp luaän söû duïng maâu thuaãn vaø phuû ñònh cuûa noù giuùp ta hieåu vaán
ñeà roõ raøng vaø noù ñeán gaàn vôùi caùi tröïc quan cuûa moät söï chöùng minh hieån

787
 nhieân hôn.

Nguyeân nhaân thöïc söï khieán caùch chöùng minh giaùn tieáp thöôøng ñöôïc
duøng trong caùc khoa hoïc laø nhö sau. Khi caùc lyù do hay caên cöù ñeå töø ñoù ruùt
ra moät nhaän thöùc naøo ñoù laø quaù ña taïp hoaëc aån giaáu quaù saâu, ngöôøi ta thöû
xem phaûi chaêng coù theå ñi ñeán nhaän thöùc baèng caùch laàn theo caùc keát quaû
cuûa chuùng. MODUS PONENS* (THEÅ CAÙCH KHAÚNG ÑÒNH) cuûa laäp
luaän, nghóa laø suy töø söï ñuùng ñaén cuûa caùc keát quaû ra söï ñuùng ñaén cuûa moät
nhaän thöùc [cuûa nguyeân nhaân hay cuûa meänh ñeà] laø phöông caùch chæ ñöôïc
pheùp laøm, neáu moïi keát quaû coù theå coù laø ñuùng thì chæ coù theå coù moät nguyeân
nhaân hay lyù do duy nhaát cho caùc keát quaû aáy, vaø nguyeân nhaân hay lyù do naøy
cuõng ñuùng. Nhöng phöông caùch naøy thöïc ra baát khaû thi, vì phaùt hieän ra heát
moïi keát quaû coù theå ruùt ra töø nguyeân nhaân hay meänh ñeà treân laø ñieàu vöôït
khoûi khaû naêng cuûa ta. | Nhöng caùch laäp luaän naøy ñöôïc öa chuoäng neáu ta chæ
muoán chöùng minh söï ñuùng ñaén cuûa moät giaû thuyeát, theo ñoù, ta chaáp nhaän
söï ñuùng ñaén cuûa keát luaän khi,- ñöôïc haäu thuaãn baèng pheùp loaïi suy -, caùc
keát quaû maø ta ñaõ ruùt ra vaø ñaõ xem xeùt laø phuø hôïp vôùi meänh ñeà ñöôïc giaû
thieát, thì caùc keát quaû coù theå coù khaùc cuõng ñeàu seõ phuø hôïp. Taát nhieân, baèng
caùch naøy, moät giaû thuyeát chæ ñuùng töông ñoái chöù khoâng bao giôø coù theå trôû
thaønh moät chaân lyù hieån nhieân ñöôïc.
B819
Coøn MODUS TOLLENS (THEÅ CAÙCH PHUÛ ÑÒNH) cuûa caùc suy
luaän cuûa lyù tính laø töø caùc keát quaû ñaõ bieát suy ra meänh ñeà hay nguyeân nhaân
chöa bieát, ñaây laø caùch chöùng minh vöøa chaët cheõ vöøa deã thöïc hieän. Vì, neáu
chöùng minh ñöôïc raèng chæ moät keát quaû laø sai thì baûn thaân meänh ñeà hay
nguyeân nhaân cuõng phaûi sai. Vaäy, trong caùch chöùng minh tröïc tieáp, thay vì
phaûi ñi suoát caû toaøn boä chuoãi nhöõng lyù do hay caên cöù môùi coù theå daãn tôùi söï
ñuùng ñaén cuûa moät nhaän thöùc nhôø vaøo söï hieåu bieát hoaøn chænh troïn veïn veà
khaû theå cuûa noù, ta chæ caàn ñöa ra meänh ñeà ngöôïc laïi, roài neáu moät keát quaû
cuûa meänh ñeà naøy laø sai, thì toaøn boä meänh ñeà ngöôïc laïi cuõng sai, vaø nhö
vaäy, meänh ñeà maø ta muoán chöùng minh nhaát ñònh phaûi ñuùng.

Phöông phaùp chöùng minh giaùn tieáp chæ ñöôïc chaáp nhaän trong caùc khoa
hoïc naøo khoâng theå xaûy ra tình hình ñaùnh traùo caùi chuû quan trong nhöõng
bieåu töôïng cuûa ta thaønh caùi khaùch quan, töùc laø thaønh moät nhaän thöùc veà
nhöõng gì ôû nôi ñoái töôïng. Coøn ôû nôi naøo coù theå xaûy ra ñieàu naøy, roõ raøng laø
meänh ñeà traùi ngöôïc vôùi meänh ñeà ñaõ cho coù theå chæ maâu thuaãn vôùi caùc ñieàu
kieän chuû quan cuûa tö töôûng chöù khoâng maâu thuaãn vôùi nhaän thöùc khaùch
quan. | Hoaëc coù theå xaûy ra tình hình: hai meänh ñeà chæ maâu thuaãn nhau veà

*
- Modus ponens: theå caùch khaúng ñònh: quy taéc daãn xuaát (ruùt ra keát luaän) quan troïng nhaát cuûa Loâ-
gíc hoïc meänh ñeà, coù daïng: töø hai meänh ñeà: “A” vaø “neáu A thì B”, ta coù theå suy ra “B”. Theå caùch tieâu
bieåu cho suy luaän coù giaù trò. ÔÛ ñaây, Kant muoán noùi töø “B” suy ra “A”.
- Modus tollens: theå caùch phuû ñònh: moät quy taéc khaùc, coù daïng ngöôïc laïi vaø cuõng coù giaù trò: Töø hai
meänh ñeà: “Neáu A thì B” vaø “khoâng B” coù theå ruùt ra keát luaän: khoâng A. (N.D).

788
 ñieàu kieän chuû quan laïi bò xem moät caùch sai laàm laø khaùch quan, vaø, vì baûn
thaân ñieàu kieän chuû quan ñaõ sai, caû hai meänh ñeà ñeàu coù theå cuøng sai, do ñoù,
khoâng theå keát luaän söï ñuùng ñaén cuûa meänh ñeà naøy töø söï sai laàm cuûa meänh
ñeà kia.

B820 Trong toaùn hoïc, söï ñaùnh traùo naøy khoâng theå xaûy ra, do ñoù phöông
caùch chöùng minh giaùn tieáp tìm ñöôïc choã ñöùng vöõng chaéc vaø thöïc söï trong
moân hoïc naøy. Trong khoa hoïc töï nhieân, vì moïi khaúng ñònh ñeàu döïa vaøo
nhöõng tröïc quan thöôøng nghieäm, sai laàm naøy coù theå ngaên ngöøa baèng söï so
saùnh thöôøng xuyeân nhöõng khaûo saùt thöïc nghieäm, tuy nhieân, caùch chöùng
minh naøy ít coù giaù trò trong laõnh vöïc nhaän thöùc naøy. Nhöng, chính caùc noã
löïc sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy môùi hoaït ñoäng trong moâi tröôøng thöïc
söï cuûa aûo töôïng bieän chöùng, töùc laø cuûa caùi chuû quan luoân mang laïi hay
thaäm chí aùp ñaët cho lyù tính - trong caùc tieàn ñeà cuûa noù - nhö laø caùi khaùch
quan. Vì vaäy, ôû ñaây, trong laõnh vöïc sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy vaø
lieân quan ñeán caùc meänh ñeà toång hôïp, khoâng ñöôïc pheùp chöùng minh meänh
ñeà naøy chæ baèng caùch baùc boû meänh ñeà ñoái laäp. Bôûi chæ coù theå coù hai tröôøng
hôïp: - hoaëc meänh ñeà ñoái laäp cuõng chæ duøng caùc ñieàu kieän chuû quan cuûa lyù
tính ñeå baùc boû ñoái phöông maø khoâng chöùng minh ñöôïc ñieàu noù phuû ñònh
(chaúng haïn, ta khoâng theå hieåu ñöôïc söï toàn taïi cuûa moät Höõu theå tuyeät ñoái taát
yeáu, nhöng chöùng minh sieâu nghieäm veà söï toàn taïi cuûa höõu theå naøy cuõng chæ
bò phaûn baùc baèng caùc lyù do chuû quan chöù khoâng theå baùc boû ñöôïc khaû theå
cuûa baûn thaân höõu theå aáy),- hoaëc caû hai meänh ñeà khaúng ñònh laãn phuû ñònh
traùi ngöôïc nhau ñeàu laø löøa bòp do aûo töôïng bieän chöùng vaø cuøng döïa treân
moät khaùi nieäm phi lyù veà ñoái töôïng. | Trong tröôøng hôïp sau, ta aùp duïng quy
taéc: NON ENTIS NULLA SUNT PREDICATA (La tinh: “khoâng coù thuoäc
tính naøo coù theå gaùn cho caùi khoâng-toàn taïi”. N.D), nghóa laø, nhöõng gì ta
khaúng ñònh hay phuû ñònh ñoái vôùi moät ñoái töôïng nhö vaäy ñeàu sai nhö nhau,
B821 vaø ta khoâng theå theo phöông caùch chöùng minh giaùn tieáp baèng caùch baùc boû
caùi ñoái laäp ñeå ñi ñeán chaân lyù. Chaúng haïn, neáu giaû ñònh tieân quyeát raèng theá
giôùi caûm tính ñöôïc mang laïi trong tính toaøn theå töï thaân cuûa noù” (ñieàu naøy
sai), do ñoù hoaëc noù laø voâ taän trong khoâng gian, hoaëc höõu taän trong khoâng
gian. | Caû hai meänh ñeà naøy ñeàu sai, vì tieàn ñeà ñaõ sai. Bôûi vì, nhöõng hieän
töôïng (nhö laø nhöõng bieåu töôïng ñôn thuaàn) maø laïi ñöôïc mang laïi trong “töï
thaân cuûa noù” (nhö laø nhöõng ñoái töôïng) laø voâ lyù, töï-maâu thuaãn, vaø tính voâ
taän cuûa caùi Toaøn theå töôûng töôïng naøy tuy laø voâ-ñieàu kieän, nhöng laïi maâu
thuaãn (vì taát caû hieän töôïng ñeàu coù-ñieàu kieän) vôùi ñoä lôùn ñöôïc xaùc ñònh voâ-
ñieàu kieän ñaõ giaû ñònh trong khaùi nieäm.

Caùch chöùng minh giaùn tieáp laø nguoàn goác thöïc söï ñaõ gaây ra nhöõng aûo
töôïng nhöng laïi coù söùc haáp daãn raát lôùn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi haâm moä trieát
hoïc giaùo ñieàu. | Coù theå so saùnh caùch laøm naøy vôùi caùch maø moät nhaø voâ ñòch
sau khi thaéng traän laïi thaùch ñaáu vôùi nhöõng ai coøn daùm nghi ngôø vinh döï cuûa
anh ta. | Söï lôùn loái naøy chaúng chöùng minh ñöôïc gì caû, vì thaät ra anh ta ñaõ
daøn xeáp tröôùc vôùi ñoái phöông ñeå öu theá luùc naøo cuõng ôû phía keû taán coâng.

789
 Coøn cöû toïa thaáy trong ñaùm ngöôøi aáy, keû naøo cuõng luùc thaéng luùc baïi khieán
B822 hoï raát thöôøng khi coù lyù do ñeå nghi ngôø noäi dung cuûa baûn thaân cuoäc tranh
chaáp aáy. Nhöng thöïc ra cöû toïa khoâng coù lyù do gì ñeå nghi ngôø vaø chæ caàn lôùn
tieáng la où vôùi ñaùm ngöôøi aáy raèng: NON DEFENSORIBUS ISTIS TEMPUS
EGET. (la tinh: “Thôøi gian khoâng caàn nhöõng keû baûo veä nhö theá” Virgil,
Aen. II 521 - e. N.D)

[Ta ñoøi] moãi ngöôøi trong boïn hoï phaûi chöùng minh, vaø phaûi chöùng
minh tröïc tieáp nhöõng khaúng ñònh cuûa hoï baèng caùch dieãn dòch hay bieän
minh caùc cô sôû hay caùc caên cöù ñöôïc duøng trong caùc luaän cöù cuûa hoï, ñeå ta
coù theå xem roõ caùc yeâu saùch thuaàn lyù cuûa hoï ñöôïc haäu thuaãn baèng caùch naøo.
Vì, neáu ñoái phöông döïa vaøo caùc caên cöù chuû quan, hoï deã daøng ñaùnh ñoå,
nhöng hoï cuõng khoâng chieám öu theá gì hôn ñöôïc, bôûi leõ - laø nhaø giaùo ñieàu -,
hoï cuõng cuøng gaén lieàn vôùi caùc nguyeân nhaân chuû quan cuûa phaùn ñoaùn vaø
cuõng coù theå bò ñoái phöông doàn vaøo chaân töôøng nhö vaäy.

Toùm laïi, neáu caû hai phe ñeàu chöùng minh moät caùch tröïc tieáp, keát quaû
laø: hoaëc hoï seõ töï thaáy choã nan giaûi, thaäm chí choã baát khaû trong caùc luaän cöù
cuûa mình, roài daàn daàn töï ñoäng ruùt lui; hoaëc söï Pheâ phaùn cuûa ta seõ deã daøng
vaïch roõ aûo töôïng giaùo ñieàu, vaø buoäc lyù tính thuaàn tuùy phaûi töø boû caùc tham
voïng quaù ñaùng vaø haõo huyeàn trong vieäc söû duïng tö bieän, vaø haõy trôû veà
trong khuoân khoå caùc ranh giôùi cuûa maûnh ñaát ñích thöïc cuûa noù, ñoù laø laõnh
vöïc cuûa CAÙC NGUYEÂN TAÉC THÖÏC HAØNH.

790
 HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ
PHÖÔNG PHAÙP

CHÖÔNG II

B823 BOÄ CHUAÅN TAÉC (KANON) CHO LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Thaät khaù xaáu hoå cho lyù tính con ngöôøi khi noù khoâng laøm ñöôïc vieäc gì
trong khi söû duïng lyù tính moät caùch thuaàn tuùy, thaäm chí coøn caàn moät moân Kyû
luaät hoïc ñeå kìm cheá nhöõng söï tung taùc quaù ñaùng cuûa noù vaø phoøng ngöøa
nhöõng aûo töôûng löøa bòp do vieäc tung taùc naøy gaây ra. Nhöng, maët khaùc,
chính ñieàu naøy ñaõ khoâi phuïc vaø naâng cao loøng töï tin cho lyù tính, vì, kyû luaät
cuõng do baûn thaân lyù tính töï ñeà ra vaø baét mình tuaân thuû chöù khoâng phaûi phuïc
tuøng moät söï kieåm duyeät cuûa moät theá löïc naøo xa laï. | Nhöõng ranh giôùi buoäc
phaûi vaïch ra ñeå kìm cheá vieäc söû duïng tö bieän, ñoàng thôøi cuõng haïn cheá
nhöõng tham voïng sai laàm cuûa ñoái phöông ñeå nhöõng gì thaät söï coøn laïi - sau
khi nhöõng yeâu saùch quaù ñaùng ñaõ bò gaït boû - seõ ñaûm baûo söï an toaøn laâu daøi
cho lyù tính tröôùc moïi taán coâng trong töông lai. Ích lôïi lôùn nhaát vaø coù leõ cuõng
laø duy nhaát cuûa moïi trieát hoïc veà lyù tính thuaàn tuùy laø ôû tính tieâu cöïc, [phuû
ñònh]. Vì trieát hoïc pheâ phaùn khoâng phaûi laø boä coâng cuï phöông phaùp
(Organon) ñeå môû roäng tri thöùc, maø laø moân kyû luaät hoïc (Disziplin) ñeå quy
ñònh caùc ranh giôùi cuûa vieäc söû duïng vaø, thay vì ñeå khaùm phaù chaân lyù, chæ coù
söï ñoùng goùp aâm thaàm laø ngaên ngöøa nhöõng sai laàm.

Nhöng ñoàng thôøi, cuõng phaûi coù moät nguoàn suoái naøo ñoù mang laïi
nhöõng nhaän thöùc tích cöïc cho laõnh vöïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vaø sôû dó lyù
tính thuaàn tuùy trôû thaønh nguyeân nhaân cuûa nhöõng sai laàm laø chæ vì ta hieåu sai
B824 baûn chaát cuûa noù, bôûi leõ cuõng chính noù taïo neân muïc tieâu cuûa söï haêng say
cuûa lyù tính. Vì coøn döïa vaøo ñaâu khaùc hôn khieán ta hieåu ñöôïc loøng ham
muoán khoân nguoâi cuûa tinh thaàn con ngöôøi muoán tìm choã ñöùng chaân vöõng
chaéc ngay trong laõnh vöïc beân ngoaøi caùc ranh giôùi cuûa theá giôùi kinh
nghieäm? Lyù tính con ngöôøi luoân truy taàm nhöõng ñoái töôïng maø noù heát söùc

791
 tha thieát. Noù ñaõ thöû ñi vaøo neûo ñöôøng cuûa tö bieän thuaàn tuùy ñeå tieáp caän,
nhöng nhöõng ñoái töôïng naøy luoân vöôït khoûi taàm tay noù. Tuy vaäy, coù lyù do
ñeå hy voïng raèng baèng con ñöôøng khaùc, con ñöôøng duy nhaát coøn laïi - con
ñöôøng cuûa vieäc söû duïng lyù tính moät caùch thöïc haønh - lyù tính seõ coù nhieàu
cô may thaønh coâng hôn haún.

Toâi hieåu “Boä chuaån taéc” (Kanon) laø moät toång theå (Inbegriff) caùc
Nguyeân taéc tieân nghieäm ñeå söû duïng ñuùng ñaén moät quan naêng nhaän thöùc
naøo ñoù noùi chung. Cho neân, moân Loâ-gíc hoïc phoå bieán,- trong phaàn Phaân
tích phaùp cuûa noù - laø Boä chuaån taéc veà maët hình thöùc cho caùc quan naêng
giaùc tính vaø lyù tính noùi chung vì noù tröøu töôïng hoaù khoûi moïi noäi dung. Cuõng
theá, phaàn Phaân tích phaùp sieâu nghieäm laø Boä chuaån taéc cuûa giaùc tính
thuaàn tuùy, vì chæ coù noù môùi ñuû thaåm quyeàn mang laïi nhöõng nhaän thöùc toång
hôïp tieân nghieäm ñuùng ñaén. Nhöng, ôû ñaâu khoâng theå coù söû duïng ñuùng ñaén
moät quan naêng nhaän thöùc, ôû ñoù khoâng theå coù Boä chuaån taéc. Nhö ta ñaõ thaáy,
moïi nhaän thöùc toång hôïp cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong vieäc söû duïng tö bieän laø
hoaøn toaøn baát khaû. Vì theá, khoâng theå coù Boä chuaån taéc naøo cho vieäc söû
duïng lyù tính tö bieän, (bôûi leõ caùch söû duïng naøy ñeàu coù tính bieän chöùng sai
laàm). Vôùi lyù do ñoù, toaøn boä Loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, veà maët naøy, chæ laø
moân Kyû luaät hoïc chöù khoâng phaûi Boä chuaån taéc. Vaäy, neáu quaû coù moät söï söû
duïng ñuùng ñaén quan naêng lyù tính thuaàn tuùy, trong tröôøng hôïp ñoù aét phaûi coù
B825 moät Boä chuaån taéc cho quan naêng aáy: song, Boä chuaån taéc naøy khoâng lieân
quan gì ñeán vieäc söû duïng lyù tính tö bieän maø chæ daønh cho vieäc söû duïng
lyù tính thöïc haønh. | Döôùi ñaây ta ñi vaøo tìm hieåu Boä chuaån taéc aáy.

792
 TIEÁT 1

VEÀ MUÏC ÑÍCH TOÁI HAÄU CUÛA VIEÄC SÖÛ DUÏNG LYÙ TÍNH
MOÄT CAÙCH THUAÀN TUÙY

Lyù tính bò thuùc ñaåy bôûi moät xu höôùng cuûa baûn tính töï nhieân muoán
phieâu löu ra khoûi laõnh vöïc kinh nghieäm ñeå vöôn ñeán nhöõng bieân giôùi toái
haäu cuûa moïi nhaän thöùc nhôø vaøo caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn, vaø chæ chòu thoûa
maõn nôi söï hoaøn taát cuûa moät voøng troøn nhaän thöùc ñaõ ñöôïc kheùp kín, töùc
trong moät caùi Toaøn boä coù heä thoáng toàn taïi cho chính mình. Nhöng thöû hoûi
noã löïc naøy ñaët neàn taûng ñôn thuaàn treân söï quan taâm tö bieän hay chæ duy
nhaát treân söï quan taâm thöïc haønh?

Ñeán thôøi ñieåm hieän taïi, toâi coù theå gaït ra moät beân cô may ñaït ñöôïc keát
quaû cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong muïc ñích tö bieän ñeå chæ xem xeùt baûn thaân
caùc vaán ñeà maø giaûi ñaùp cuûa chuùng seõ taïo neân muïc ñích toái haäu (letzter
Zweek) - duø ñaït ñöôïc hay khoâng - cuûa lyù tính con ngöôøi, vaø so vôùi muïc
ñích toái haäu aáy, moïi muïc ñích khaùc chæ coù giaù trò nhö nhöõng phöông tieän.
Caùc muïc ñích toái haäu naøy - theo baûn tính töï nhieân cuûa lyù tính - cuõng phaûi coù
tính nhaát theå troïn veïn ñeå thuùc ñaåy vieäc hôïp nhaát söï quan taâm cuûa con ngöôøi
B826 vaøo moät moái vaø khoâng phuïc tuøng moät söï quan taâm naøo cao hôn nöõa.

Muïc ñích toái haäu cuûa lyù tính sieâu nghieäm tö bieän lieân quan ñeán ba ñoái
töôïng: söï töï do cuûa yù chí, söï baát töû cuûa linh hoàn vaø söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá. Thaät ra moái quan taâm ñôn thuaàn tö bieän maø lyù tính daønh cho
caùc vaán ñeà naøy laø raát nhoû, bôûi, neáu chæ vì söï quan taâm naøy, ta ñaõ khoâng
daønh quaù nhieàu coâng söùc ñeå tieán haønh khaûo saùt sieâu nghieäm veà chuùng nhö
ta ñaõ laøm, moät coâng vieäc meät nhoïc vaø ñaày raãy caùc trôû löïc vì ngöôøi ta khoâng
theå söû duïng caùc khaùm phaù töôûng raèng ñaõ coù theå tìm ñöôïc trong laõnh vöïc
naøy, vaø chuùng cuõng khoâng cho thaáy coù ích lôïi gì in concreto [cuï theå], töùc
laø, trong vieäc nghieân cöùu veà Töï nhieân. Duø giaû thöû coù theå chöùng minh ñöôïc
raèng yù chí laø töï do, tri thöùc naøy cuõng chæ lieân quan ñeán nguyeân nhaân khaû
nieäm cuûa yù chí chuùng ta thoâi. Coøn ñoái vôùi caùc hieän töôïng hay caùc bieåu hieän
ra beân ngoaøi cuûa yù chí, töùc caùc haønh vi cuûa ta, ta cuõng phaûi giaûi thích chuùng

793
 nhö giaûi thích moïi hieän töôïng khaùc trong töï nhieân theo nhöõng ñònh luaät baát
di baát dòch, vì neáu khoâng tuaân theo chaâm ngoân cô baûn naøy, lyù tính seõ khoâng
coù hieäu löïc trong laõnh vöïc kinh nghieäm. Hoaëc ta coù theå phaùt hieän baûn tính
taâm linh (vaø cuøng vôùi noù laø söï baát töû cuûa linh hoàn), nhöng ta khoâng theå
duøng ñieàu naøy ñeå giaûi thích nhöõng hieän töôïng trong ñôøi soáng hieän taïi cuõng
nhö töông lai, vì khaùi nieäm cuûa ta veà moät söï toàn taïi khoâng coù thaân xaùc chæ
laø thuaàn tuùy tieâu cöïc, phuû ñònh (negativ), khoâng theâm gì cho kieán thöùc, coøn
caùc heä quaû suy dieãn ra töø vieäc naøy laø hoaøn toaøn mô hoà, giaû töôûng khoâng
ñöôïc Trieát hoïc cho pheùp. Cuõng vaäy, vôùi söï chöùng minh söï toàn taïi cuûa Trí
B827 tueä Toái cao, ta coù theå laøm cho söï saép xeáp coù veû phuø hôïp vôùi nhöõng muïc
ñích trong theá giôùi hieän töôïng deã hieåu hôn nhöng cuõng khoâng ñöôïc pheùp töø
nhaän thöùc aáy suy ra söï saép xeáp hay ñaët ñònh cuï theå naøo ñoái vôùi nhöõng gì ta
khoâng tröïc tieáp tri giaùc ñöôïc. | Vì nguyeân taéc nhaát thieát phaûi tuaân theo khi
söû duïng lyù tính tö bieän laø khoâng ñöôïc boû qua nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân,
xem thöôøng caùc chæ baûo cuûa kinh nghieäm vaø nhaát laø khoâng ñöôïc suy dieãn töø
nhöõng gì sieâu vieät khoûi khaû naêng nhaän thöùc cuûa ta. Noùi toùm laïi, caû ba meänh
ñeà treân ñeàu laø sieâu vieät khoûi lyù tính tö bieän, khoâng ñöôïc pheùp coù söï söû
duïng noäi taïi naøo, töùc laø ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng trong kinh nghieäm, do ñoù,
tuy söï söû duïng chuùng cuõng coù ích lôïi veà moät soá maët naøo ñoù cho ta, nhöng
xeùt moät caùch töï thaân, chuùng hoaøn toaøn voâ ích vaø laïi laøm hao toån coâng söùc
nhieàu nhaát ñoái vôùi lyù tính.

Neáu nhaän thöùc veà ba meänh ñeà then choát treân ñaây laø voâ ích duø lyù tính
B828 coá söùc eùp ta phaûi thöøa nhaän, vaäy, ñieàu roõ raøng laø giaù trò thöïc söï vaø taàm
quan troïng cuûa chuùng laø chæ ôû laõnh vöïc thöïc haønh.

Thöïc haønh (praktisch) laø taát caû nhöõng gì coù theå laøm ñöôïc baèng
Töï do cuûa yù chí. Nhöng, neáu caùc ñieàu kieän ñeå thöïc hieän töï do yù chí laø
thöôøng nghieäm, trong tröôøng hôïp naøy, lyù tính chæ taùc ñoäng moät caùch ñieàu
haønh chöù khoâng phaûi caáu taïo, noù chæ goùp phaàn mang laïi söï thoáng nhaát cho
nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm. | Chaúng haïn trong hoïc thuyeát veà caùc caùch
xöû theá khoân ngoan, coâng vieäc duy nhaát cuûa lyù tính ôû ñaây laø hôïp nhaát moïi
muïc ñích ñaët ra bôûi caùc xu höôùng (Neigungen) cuûa ta ñeå höôùng veà muïc
ñích toái haäu, ñoù laø HAÏNH PHUÙC (GLÜCKSELIGKEIT) vaø cho thaáy söï
nhaát trí trong taát caû caùc phöông tieän nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích sau cuøng aáy. |
Nhö vaäy, trong laõnh vöïc thöôøng nghieäm, lyù tính chæ coù theå mang laïi cho ta
caùc quy taéc thöïc tieãn, [thöïc duïng] (pragmatisch) cho haønh vi töï do, nhaèm
ñaït ñöôïc caùc muïc ñích do giaùc quan phaùt khôûi vaø khuyeán khích, chöù khoâng
theå mang laïi nhöõng quy luaät thuaàn tuùy vaø ñöôïc xaùc ñònh moät caùch hoaøn
toaøn tieân nghieäm. Traùi laïi, chæ coù nhöõng quy luaät thuaàn tuùy thöïc haønh
höôùng ñeán caùc muïc ñích do lyù tính quy ñònh moät caùch hoaøn toaøn tieân
nghieäm, khoâng phaûi laø coù-ñieàu kieän-thöôøng nghieäm (empirischbedingt) maø
laø baét buoäc moät caùch taát yeáu, môùi ñích thöïc laø caùc saûn phaåm cuûa lyù tính
thuaàn tuùy. Ñoù chính laø nhöõng QUY LUAÄT ÑAÏO ÑÖÙC, vaø chæ coù nhöõng
quy luaät naøy môùi thuoäc veà laõnh vöïc söû duïng lyù tính thöïc haønh vaø cho pheùp

794
 hình thaønh Boä chuaån taéc (Kanon).

Vaäy, toaøn boä söï trang bò cuûa lyù tính trong laõnh vöïc maø ngöôøi ta coù theå
goïi laø trieát hoïc thuaàn tuùy, trong thöïc teá, chæ höôùng veà ba vaán ñeà then choát
treân ñaây. Ba vaán ñeà aáy laïi höôùng veà moät muïc tieâu cao hôn nöõa, ñoù laø traû
lôøi cho caâu hoûi: TA PHAÛI LAØM GÌ, neáu yù chí laø töï do, Thöôïng ñeá toàn taïi
B829 vaø coù moät ñôøi soáng trong töông lai. Vì caâu hoûi naøy [Ta phaûi laøm gì] lieân
quan ñeán muïc ñích toái cao cuûa nhaân loaïi, neân roõ raøng yù ñoà toái haäu cuûa Töï
nhieân - baûo boïc ta moät caùch saùng suoát - laø phuù baåm cho naêng löïc cuûa lyù
tính chæ thöïc söï bieát höôùng veà muïc tieâu ÑAÏO ÑÖÙC.

Tuy nhieân, ñieàu caàn thaän troïng laø, khi höôùng söï chuù yù ñeán ñoái töôïng
xa laï vôùi laõnh vöïc trieát hoïc sieâu nghieäm(1), ta khoâng neân ñi quaù xa ñeán noãi
trôû thaønh laïc ñeà, vi phaïm ñeán söï nhaát trí cuûa heä thoáng, maët khaùc, cuõng
khoâng theå ñeà caäp quaù ít ñeán chuû ñeà môùi meû naøy vì nhö vaäy seõ thieáu roõ
raøng vaø söùc thuyeát phuïc. Toâi hy voïng traùnh ñöôïc hai cöïc ñoan aáy, baèng
caùch giöõ cuoäc thaûo luaän caøng gaàn guõi vôùi tính chaát sieâu nghieäm caøng toát vaø
hoaøn toaøn gaït boû heát moïi yeáu toá coù tính taâm lyù hoïc, töùc thöôøng nghieäm.

Tröôùc heát, ôû ñaây ta baøn veà khaùi nieäm Töï do chæ theo nghóa thöïc
haønh, nghóa laø ñeå sang moät beân khaùi nieäm sieâu nghieäm töông öùng voán
khoâng theå söû duïng laøm caên cöù ñeå giaûi thích trong theá giôùi hieän töôïng vaø
baûn thaân noù laø vaán ñeà nan giaûi cho lyù tính. YÙ chí chæ laø thuaàn tuùy sinh vaät
B830 (arbitrium brutum) neáu noù bò quy ñònh bôûi nhöõng xung ñoäng caûm tính hay
baûn naêng. Chæ coù loaïi yù chí naøo coù theå ñöôïc quy ñònh ñoäc laäp vôùi nhöõng
xung ñoäng caûm tính, töùc chæ töø nhöõng ñoäng cô cuûa lyù tính môùi ñöôïc goïi laø YÙ
chí töï do (arbitrium liberum), vaø nhöõng gì gaén lieàn vôùi noù - vôùi tö caùch laø
nguyeân nhaân hay laø keát quaû - ñöôïc goïi laø thöïc haønh. Baèng kinh nghieäm, ta
coù theå chöùng minh ñöôïc söï toàn taïi cuûa töï do theo nghóa thöïc haønh. Thaät
vaäy, yù chí con ngöôøi khoâng phaûi chæ ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng taùc ñoäng tröïc
tieáp cuûa giaùc quan, traùi laïi, ta coù moät naêng löïc ñaëc bieät, ñoù laø hình dung
ñöôïc nhöõng gì coù lôïi hoaëc coù haïi töø moät khoaûng caùch raát xa, neân coù theå
vöôït qua nhöõng aán töôïng tröïc tieáp taùc ñoäng vaøo naêng löïc ham muoán cuûa ta.
Sau ñoù, cuõng chæ coù lyù tính laø quan naêng caân nhaéc xem caùi gì laø ñaùng ham
muoán, töùc laø toát vaø coù lôïi cho toaøn boä hoaøn caûnh chung cuûa ta. Do ñoù, chính
quan naêng lyù tính ñeà ra nhöõng quy luaät maø ta goïi laø nhöõng MEÄNH LEÄNH
(Imperativen), töùc laø nhöõng quy luaät khaùch quan cuûa töï do baûo ta PHAÛI
LAØM GÌ, - duø coù leõ ñieàu aáy khoâng bao giôø dieãn ra -, khaùc vôùi nhöõng quy

(1)
Moïi khaùi nieäm thöïc haønh ñeàu lieân quan ñeán caùc ñoái töôïng cuûa söï vöøa loøng hay khoâng vöøa loøng,
töùc laø cuûa khoaùi laïc vaø ñau khoå, do ñoù,- ít nhaát moät caùch giaùn tieáp -, cuõng laø caùc ñoái töôïng cuûa söï
xuùc caûm (Gefühl). Nhöng “xuùc caûm” khoâng phaûi laø quan naêng cuûa bieåu töôïng, naèm ngoaøi laõnh vöïc
caùc quan naêng nhaän thöùc, cho neân caùc yeáu toá phaùn ñoaùn lieân quan ñeán söôùng, khoå - töùc caùc yeáu toá
cuûa caùc phaùn ñoaùn thöïc haønh - khoâng thuoäc veà trieát hoïc sieâu nghieäm, vì trieát hoïc sieâu nghieäm chæ
baøn veà caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm maø thoâi.

795
 luaät cuûa Töï nhieân chæ lieân quan ñeán nhöõng gì ñang xaûy ra, [ñang laø]. Vì
vaäy, nhöõng quy luaät cuûa töï do hay cuûa yù chí töï do cuõng ñöôïc goïi laø nhöõng
QUY LUAÄT THÖÏC HAØNH.

B831 Coøn giaû thöû ta laïi ñaët caâu hoûi phaûi chaêng baûn thaân lyù tính - khi ñeà ra
nhöõng quy luaät aáy - ñeán löôït noù laïi cuõng bò quy ñònh bôûi nhöõng aûnh höôûng
naøo khaùc vaø phaûi chaêng haønh ñoäng maø ta goïi laø töï do vì khoâng bò leä thuoäc
vaøo nhöõng xung ñoäng caûm tính thaät ra cuõng laø moät boä phaän cuûa töï nhieân do
nhöõng nguyeân nhaân taïo taùc ñöùng cao hôn, xa hôn nöõa,- ñaáy laø nhöõng caâu
hoûi khoâng lieân quan ñeán nhöõng gì ta ñang baøn ôû ñaây. Chuùng chæ laø caùc caâu
hoûi thuaàn tuùy tö bieän; trong khi ñieàu ta ñang phaûi laøm trong laõnh vöïc thöïc
haønh laø tìm hieåu chuaån taéc haønh ñoäng maø lyù tính phaûi ñeà ra. Kinh nghieäm
chöùng minh cho ta thaáy söï toàn taïi cuûa töï do thöïc haønh nhö laø moät trong
nhöõng nguyeân nhaân toàn taïi trong töï nhieân, töùc laø noù chæ ra naêng löïc trôû
thaønh nguyeân nhaân cuûa lyù tính trong vieäc quy ñònh yù chí. | Ngöôïc laïi, YÙ
nieäm veà töï do sieâu nghieäm [nhö ñaõ baøn tröôùc ñaây] ñoøi hoûi lyù tính - trong
quan heä vôùi naêng löïc trôû thaønh nguyeân nhaân cuûa vieäc khôûi ñaàu moät chuoãi
hieän töôïng - phaûi ñoäc laäp vôùi moïi nguyeân nhaân caûm tính; ñieàu naøy nhö ta
ñaõ phaân tích, toû ra traùi vôùi quy luaät cuûa töï nhieân vaø moïi kinh nghieäm khaû
höõu. Vaø, vì theá, vaãn maõi maõi coøn laø moät Vaán ñeà [chöa ñöôïc tinh thaàn con
ngöôøi giaûi ñaùp roát raùo]. Nhöng, vaán ñeà naøy khoâng lieân quan gì ñeán lyù tính
trong laõnh vöïc thöïc haønh, vì vaäy, trong Boä chuaån taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy,
ta chæ phaûi baøn ñeán hai vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp ñeán moái quan taâm thöïc
haønh cuûa lyù tính thuaàn tuùy; ñoù laø: “Thöôïng ñeá coù toàn taïi khoâng?” vaø “coù
ñôøi soáng trong töông lai chaêng?”. Toùm laïi, caâu hoûi veà töï do sieâu nghieäm laø
thuaàn tuùy tö bieän vaø ta caàn hoaøn toaøn gaït boû khi ñi vaøo nghieân cöùu lyù tính
thöïc haønh; vaû laïi, ta ñaõ baøn veà noù ñaày ñuû trong phaàn Nghòch lyù (Antinomie)
cuûa lyù tính thuaàn tuùy.
B832

TIEÁT 2

VEÀ YÙ THEÅ “SÖÏ THIEÄN TOÁI CAO” NHÖ LAØ CÔ SÔÛ XAÙC
ÑÒNH MUÏC ÑÍCH TOÁI HAÄU CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Trong söï söû duïng tö bieän, lyù tính ñaõ daãn ta ñi khaép laõnh vöïc kinh
nghieäm, nhöng vì trong laõnh vöïc naøy, lyù tính khoâng bao giôø ñaït ñöôïc söï

796
 thoûa maõn hoaøn toaøn, neân tieáp tuïc ñi ñeán caùc YÙ nieäm tö bieän, roài ruùt cuïc caùc
YÙ nieäm naøy laïi daãn ta veà laïi vôùi kinh nghieäm; do ñoù, tuy caùc YÙ nieäm thoûa
maõn muïc ñích cuûa lyù tính moät caùch höõu ích nhöng laïi khoâng thoaû maõn ñöôïc
söï chôø ñôïi cuûa ta moät caùch thích öùng. Vaán ñeà coøn laïi cuûa ta baây giôø laø thöû
xem phaûi chaêng lyù tính thuaàn tuùy coù theå ñöôïc söû duïng trong laõnh vöïc thöïc
haønh; phaûi chaêng trong vieäc söû duïng thöïc haønh, lyù tính coù theå daãn ñeán caùc
YÙ nieäm ñaït ñöôïc caùc muïc ñích toái cao cuûa lyù tính nhö ta vöøa keå treân, vaø
nhö vaäy, bieát ñaâu töø giaùc ñoä cuûa moái quan taâm thöïc haønh, lyù tính laïi khoâng
theå ñaûm baûo thöïc hieän ñöôïc nhöõng gì noù ñaõ hoaøn toaøn khoâng laøm ñöôïc cho
ta trong moái quan taâm tö bieän.

Toaøn boä söï quan taâm cuûa lyù tính - tö bieän laãn thöïc haønh - hôïp nhaát laïi
trong ba caâu hoûi sau ñaây:

B833 1. TOÂI COÙ THEÅ BIEÁT GÌ?

2. TOÂI PHAÛI LAØM GÌ?
3. TOÂI COÙ THEÅ HY VOÏNG GÌ?

Caâu hoûi thöù nhaát laø ñôn thuaàn tö bieän. Toâi coù theå töï taâng boác raèng ñaõ
tìm ra ñöôïc heát taát caû nhöõng caâu traû lôøi coù theå coù ñöôïc cho caâu hoûi naøy, vaø
ruùt cuïc lyù tính phaûi ñaønh vöøa loøng vôùi nhöõng gì ñaõ tìm ñöôïc, hoaëc ñuùng hôn
cuõng neân vöøa loøng, neáu noù khoâng heà quan taâm ñeán laõnh vöïc thöïc haønh.
Nhöng, vôùi hai caâu hoûi - hay hai muïc ñích lôùn - coøn laïi maø toaøn boä noã löïc
cuûa lyù tính thuaàn tuùy thöïc söï nhaém ñeán, ta vaãn coøn caùch xa muoân truøng
gioáng nhö theå ngay töø ñaàu ta ñaõ thoûa thuaän laø töø khöôùc khoâng baøn ñeán
chuùng. Nghóa laø, neáu chæ ñôn thuaàn ñi tìm “tri thöùc” thoâi, ít nhaát ta cuõng ñaõ
ñaït ñöôïc nhöõng gì khaù vöõng chaéc trong möùc ñoä toái ña coù theå laøm ñöôïc,
nhöng hai vaán ñeà kia vaãn coøn ngoaøi taàm tay.

Caâu hoûi thöù hai [Toâi phaûi laøm gì?] laø ñôn thuaàn thöïc haønh. Duø vaán ñeà
naøy vaãn thuoäc veà lyù tính, nhöng khoâng phaûi coù tính sieâu nghieäm nöõa, maø laø
coù tính ñaïo ñöùc neân khoâng naèm trong khuoân khoå cuûa coâng vieäc Pheâ phaùn
trong quyeån saùch naøy.

Caâu hoûi thöù ba: “Neáu toâi haønh ñoäng ñuùng theo nhöõng gì toâi phaûi laøm,
toâi coù theå hy voïng gì?” laø caây hoûi vöøa lyù thuyeát vöøa thöïc haønh. | ÔÛ ñaây,
caùi thöïc haønh chæ nhö laø moät manh moái ñeå traû lôøi caâu hoûi lyù thuyeát, vaø khi
caâu hoûi lyù thuyeát ñaåy leân ñoä thaät cao, thì daãn ñeán caâu hoûi tö bieän. Vì,
Haïnh phuùc - ñoái töôïng cuûa moïi Hy voïng - coù moái quan heä vôùi caùi thöïc
haønh vaø quy luaät ñaïo ñöùc cuõng gioáng nhö Tri thöùc vaø quy luaät töï nhieân
trong quan heä vôùi nhaän thöùc lyù thuyeát veà nhöõng söï vaät. Haïnh phuùc nhaém
tôùi keát quaû cuoái cuøng laø söï toàn taïi cuûa moät caùi gì phaûi xaùc ñònh (muïc ñích
B834 toái haäu) bôûi noù phaûi dieãn ra, coøn Tri thöùc nhaém tôùi söï toàn taïi cuûa moät caùi
gì (nhö laø nguyeân nhaân toái cao) bôûi moïi vaät ñang dieãn ra.

797
 Haïnh phuùc laø söï thoûa maõn taát caû nhöõng xu höôùng ham muoán
(Neigungen) cuûa ta vöøa veà beà roäng, töùc söï phong phuù cuûa nhöõng xu höôùng
aáy, vöøa veà beà saâu, töùc cöôøng ñoä, vöøa veà beà daøi, töùc söï laâu beàn. Toâi goïi quy
luaät thöïc haønh phaùt xuaát töø ñoäng cô Haïnh phuùc laø thöïc tieãn, [thöïc duïng]
(pragmatisch), ñoù laø nhöõng quy taéc cuûa söï khoân ngoan, [khoân kheùo]
(Klugheitsregel). | Nhöng, chæ coù quy luaät thöïc haønh naøo khoâng coù ñoäng cô
naøo khaùc hôn laø ñeå XÖÙNG ÑAÙNG ÑÖÔÏC HAÏNH PHUÙC môùi ñích thöïc
coù giaù trò ñaïo ñöùc, toâi goïi ñoù laø QUY LUAÄT ÑAÏO ÑÖÙC (SITTENGE-
SETZ). Quy taéc tröôùc khuyeân ta caàn laøm gì neáu muoán ñöôïc döï phaàn vaøo
haïnh phuùc, coøn quy luaät sau ñeà ra meänh leänh, buoäc ta phaûi laøm gì ñeå xöùng
ñaùng ñöôïc höôûng haïnh phuùc. Quy taéc cuûa söï khoân ngoan ñaët neàn taûng treân
nhöõng nguyeân taéc thöôøng nghieäm, vì neáu khoâng döïa treân kinh nghieäm, toâi
seõ khoâng bieát nhöõng ham muoán naøo caàn phaûi ñöôïc thoûa maõn vaø ñaâu laø
nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân coù theå giuùp mang laïi söï thoûa maõn aáy. Coøn quy
luaät ñaïo ñöùc tröøu töôïng hoaù heát caùc xu höôùng ham muoán vaø nhöõng phöông
tieän töï nhieân ñeå thoûa maõn ham muoán; noù chæ xeùt tôùi söï Töï do cuûa moät höõu
theå coù lyù tính noùi chung vaø caùc ñieàu kieän thieát yeáu ñeå chæ töø ñoù Töï do phuø
hôïp vôùi söï ban phaùt haïnh phuùc theo caùc nguyeân taéc, vì theá quy luaät naøy ít
ra cuõng coù theå ñaët neàn moùng treân caùc YÙ nieäm ñôn thuaàn cuûa lyù tính thuaàn
tuùy vaø ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm.

B835 Toâi cho raèng coù nhöõng quy luaät thuaàn tuùy ñaïo ñöùc nhö vaäy, nhöõng
quy luaät quy ñònh haønh vi ñöôïc laøm vaø khoâng ñöôïc laøm, töùc laø quy ñònh söï
söû duïng Töï do cuûa moät höõu theå coù lyù tính noùi chung moät caùch hoaøn toaøn
tieân nghieäm (khoâng xeùt tôùi caùc ñoäng cô thöôøng nghieäm, töùc ñeå coù haïnh
phuùc). | Nhöõng quy luaät aáy laø nhöõng meänh leänh tuyeät ñoái (chöù khoâng phaûi
töông ñoái, theo nghóa giaû ñònh coøn coù nhöõng muïc ñích thöôøng nghieäm naøo
khaùc), vaø vì theá laø taát yeáu veà moïi phöông dieän. Toâi coù lyù khi giaû ñònh ñieàu
naøy moät caùch tieân quyeát khoâng phaûi chæ döïa treân caùc chöùng minh cuûa caùc
nhaø ñaïo ñöùc hoïc khai saùng nhaát, nhöng coøn döïa vaøo phaùn ñoaùn ñaïo ñöùc
cuûa baát kyø ai thaät söï muoán suy töôûng quy luaät ñaïo ñöùc moät caùch minh baïch,
hieån nhieân.

Nhö vaäy, lyù tính thuaàn tuùy - khoâng phaûi trong laõnh vöïc tö bieän nhöng
trong moät boä phaän cuûa laõnh vöïc thöïc haønh töùc laø trong sinh hoaït ñaïo ñöùc -
chöùa ñöïng caùc nguyeân taéc cho khaû theå cuûa kinh nghieäm, nghóa laø lyù tính
coù theå tìm thaáy vaø nhaän bieát roõ nhöõng haønh vi phuø hôïp vôùi caùc nguyeân taéc
ñaïo ñöùc laø coù theå xaûy ra thaät ôû trong lòch söû hieän thöïc cuûa con ngöôøi. Bôûi
vì, khi lyù tính ñeà ra meänh leänh phaûi laøm moät ñieàu gì thì ñieàu aáy cuõng phaûi
coù theå laøm ñöôïc, do ñoù moät loaïi ñaëc thuø cuûa söï thoáng nhaát coù heä thoáng - söï
thoáng nhaát veà ñaïo ñöùc - laø hoaøn toaøn coù theå coù ñöôïc, trong khi söï thoáng
nhaát coù heä thoáng cuûa Töï nhieân theo caùc nguyeân taéc tö bieän cuûa lyù tính
khoâng theå chöùng minh ñöôïc, bôûi vì duø lyù tính coù ñöôïc naêng löïc laøm nguyeân
nhaân cho nhöõng haønh vi töï do, noù khoâng theå laøm nguyeân nhaân ñoái vôùi toaøn
boä laõnh vöïc töï nhieân, vaø duø caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc cuûa lyù tính coù theå taïo

798
 ra nhöõng haønh vi töï do, chuùng cuõng khoâng theå taïo ra nhöõng ñònh luaät töï
nhieân. Do ñoù, trong söï söû duïng thöïc haønh, töùc laø trong laõnh vöïc sinh
B836 hoaït ñaïo ñöùc, caùc Nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy môùi coù ñöôïc tính
thöïc taïi khaùch quan.

Toâi goïi theá giôùi laø moät theá giôùi ñaïo ñöùc trong chöøng möïc noù phuø hôïp
vôùi nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc (theo ñoù, nhôø vaøo Töï do cuûa höõu theå coù lyù tính,
theá giôùi aáy coù theå trôû thaønh ñaïo ñöùc vaø, döïa vaøo nhöõng quy luaät taát yeáu
cuûa ñaïo ñöùc, theá giôùi aáy phaûi laø theá giôùi ñaïo ñöùc). Nhöng trong chöøng möïc
aáy, theá giôùi ñaïo ñöùc cuõng chæ ñöôïc suy töôûng nhö moät theá giôùi khaû nieäm,
vì ôû ñaây ñaõ tröøu töôïng hoùa heát moïi ñieàu kieän (moïi muïc ñích) cuõng nhö moïi
trôû ngaïi hieän thöïc ñoái vôùi ñaïo ñöùc (nhö söï yeáu ñuoái vaø giaû doái trong baûn
tính con ngöôøi). Trong chöøng möïc ñoù, theá giôùi ñaïo ñöùc laø moät YÙ nieäm ñôn
thuaàn - nhöng laø YÙ nieäm thöïc haønh - coù theå vaø phaûi taùc ñoäng moät caùch
hieän thöïc ñeán theá giôùi caûm tính nhaèm ñöa theá giôùi naøy ngaøy caøng phuø hôïp
vaø töông öùng vôùi YÙ nieäm aáy. Vì vaäy, YÙ nieäm veà moät theá giôùi ñaïo ñöùc coù
tính thöïc taïi khaùch quan - khoâng theo nghóa theá giôùi aáy lieân quan ñeán moät
ñoái töôïng cuûa moät tröïc quan trí tueä, (vì ta khoâng theå suy töôûng ñöôïc moät
tröïc quan nhö theá) - nhöng theo nghóa YÙ nieäm aáy lieân quan ñeán theá giôùi
caûm tính nhöng nhö laø moät ñoái töôïng cuûa lyù tính thuaàn tuùy trong vieäc söû
duïng thöïc haønh, vaø moät corpus mysticum [söï toàn taïi bí nhieäm] cuûa nhöõng
höõu theå coù lyù tính trong theá giôùi aáy, trong chöøng möïc töï do yù chí cuûa nhöõng
höõu theå nhôø phuïc tuøng nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc coù söï thoáng nhaát coù heä
thoáng troïn veïn vöøa vôùi chính mình vöøa vôùi töï do cuûa moïi höõu theå khaùc.

Ñoù laø traû lôøi cho caâu hoûi ñaàu tieân trong hai caâu hoûi cuûa lyù tính thuaàn
B837 tuùy lieân quan ñeán moái quan taâm thöïc haønh: Phaûi laøm gì ñeå xöùng ñaùng ñöôïc
höôûng haïnh phuùc. Caâu hoûi thöù hai laø: Neáu toâi haønh ñoäng khoâng baát xöùng
vôùi haïnh phuùc, toâi coù hy voïng ñöôïc höôûng haïnh phuùc hay khoâng? Ñeå traû lôøi
caâu hoûi naøy, ta phaûi xeùt xem: caùc nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñeà ra
quy luaät ñaïo ñöùc moät caùch tieân nghieäm coù noái keát moät caùch taát yeáu vôùi caùc
hy voïng naøy hay khoâng?

Toâi cho raèng: neáu caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc laø taát yeáu ñoái vôùi lyù tính
trong söï söû duïng thöïc haønh, thì trong söï söû duïng lyù thuyeát, cuõng taát yeáu
phaûi giaû ñònh con ngöôøi coù cô sôû ñeå hy voïng ñöôïc höôûng haïnh phuùc khi
haønh ñoäng xöùng ñaùng vôùi noù, do ñoù, heä thoáng ñaïo ñöùc thieát yeáu gaén lieàn
vôùi heä thoáng haïnh phuùc, nhöng taát nhieân, chæ gaén lieàn ôû trong YÙ nieäm cuûa
lyù tính thuaàn tuùy maø thoâi.

Trong moät theá giôùi khaû nieäm, töùc trong theá giôùi ñaïo ñöùc - ñaõ bò tröøu
töôïng hoaù trong khaùi nieäm veà noù moïi trôû ngaïi cho ñaïo ñöùc (caùc ham muoán
caûm tính) -, moät heä thoáng caùc haïnh phuùc - gaén lieàn vaø tæ leä vôùi möùc ñoä ñaïo
ñöùc - phaûi ñöôïc suy töôûng laø taát yeáu. Bôûi vì, töï do yù chí - vöøa ñöôïc phaùt
khôûi vöøa bò cheá ñònh bôûi nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc - chính laø nguyeân nhaân

799
 cuûa haïnh phuùc chung, do ñoù baûn thaân nhöõng höõu theå coù lyù tính cuõng laø taùc
nhaân mang laïi haïnh phuùc laâu daøi cho rieâng mình vaø cho ngöôøi khaùc. Nhöng
moät heä thoáng ñaïo ñöùc coù tính töï töôûng thöôûng cho mình nhö vaäy chæ laø moät
B838 YÙ nieäm, coøn thöïc hieän ñöôïc hay khoâng coøn tuøy thuoäc vaøo ñieàu kieän laø töøng
ngöôøi coù haønh ñoäng ñuùng vôùi ñaïo ñöùc, töùc ñaõ laøm nhöõng gì phaûi laøm hay
khoâng, töùc laø, moïi haønh vi cuûa nhöõng höõu theå coù lyù tính phaûi theå hieän ra
nhö theå ñeàu cuøng baét nguoàn töø moät YÙ chí chung, cao nhaát bao truøm moïi yù
chí caù bieät, rieâng tö cuûa moãi ngöôøi ôû beân trong (in sich) hoaëc ôû beân döôùi
(unter sich) noù. Nhöng, vì quy luaät ñaïo ñöùc luoân raøng buoäc ñoái vôùi moãi caù
nhaân khi hoï söû duïng töï do yù chí, ngay caû khi nhöõng ngöôøi khaùc khoâng haønh
ñoäng phuø hôïp vôùi quy luaät aáy, neân khoâng phaûi tính chaát cuûa nhöõng söï vieäc
ñang xaûy ra thöïc trong theá giôùi, cuõng khoâng phaûi caùc ñoäng cô vaø nguyeân
nhaân thöïc söï cuûa nhöõng haønh ñoäng coù theå xaùc ñònh nhöõng haäu quaû cuûa
nhöõng haønh ñoäng naøy seõ lieân quan theá naøo vôùi haïnh phuùc. | Do vaäy, söï gaén
lieàn taát yeáu giöõa hy voïng ñöôïc haïnh phuùc vôùi noã löïc khoâng ngöøng ñeå trôû
thaønh xöùng ñaùng ñöôïc höôûng haïnh phuùc khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc baèng lyù
tính neáu ta chæ ñôn thuaàn döïa treân nhöõng gì xaûy ra thöïc trong töï nhieân,
nghóa laø neáu ta laáy töï nhieân laøm caên cöù ñeå xem xeùt. | Cho neân, nieàm hy
voïng ñöôïc haïnh phuùc vì ñaõ xöùng ñaùng vôùi haïnh phuùc phaûi ñaët cô sôû treân
giaû ñònh coù moät Lyù tính toái cao vöøa baét buoäc ta phaûi laøm theo nhöõng quy
luaät ñaïo ñöùc, vöøa ñoàng thôøi nhö laø nguyeân nhaân cuûa töï nhieân.

Toâi goïi YÙ nieäm veà moät Trí tueä nhö vaäy [Lyù tính toái cao] aáy laø YÙ theå
veà SÖÏ THIEÄN TOÁI CAO (IDEAL DES HÖCHSTEN GUTS), trong ñoù, yù
chí ñaïo ñöùc hoaøn haûo nhaát ñöôïc thoáng nhaát vôùi söï THIEÂN PHUÙC
(SELIGKEIT) toái thöôïng laøm nguyeân nhaân cho moïi haïnh phuùc trong theá
giôùi loaøi ngöôøi trong chöøng möïc haïnh phuùc aáy ôû trong quan heä thích ñaùng
vôùi ñaïo ñöùc (nhö laø söï xöùng ñaùng ñöôïc haïnh phuùc). Chính ôû trong YÙ theå Söï
thieän toái cao vaø nguyeân thuûy naøy maø lyù tính thuaàn tuùy môùi coù theå tìm ñöôïc
neàn taûng cho söï noái keát moät caùch taát yeáu veà maët thöïc haønh (praktisch-
notwendig) giöõa hai yeáu toá [haønh ñoäng ñaïo ñöùc vaø haïnh phuùc] cuûa Söï
B839 thieän toái cao phaùi sinh [ñöôïc suy ra töø Söï thieän toái cao nguyeân thuûy aáy], töùc
cuûa theá giôùi ñaïo ñöùc khaû nieäm. Roài cuõng chính vì lyù tính buoäc ta phaûi hình
dung moät caùch taát yeáu raèng ta nhaát thieát thuoäc veà theá giôùi ñaïo ñöùc khaû
nieäm aáy, maëc duø giaùc quan khoâng theå mang laïi cho ta theá giôùi naøo khaùc
hôn laø theá giôùi cuûa nhöõng hieän töôïng, cho neân ta phaûi giaû ñònh theá giôùi khaû
nieäm aáy nhö laø moät keát quaû cuûa haønh vi cuûa ta trong theá giôùi caûm tính naøy,
töùc nhö laø moät theá giôùi trong töông lai cho ta, bôûi theá giôùi caûm tính khoâng
mang laïi cho ta moät söï noái keát nhö vaäy [giöõa haønh vi ñaïo ñöùc vaø haïnh
phuùc]. Do ñoù, Thöôïng ñeá vaø moät ñôøi soáng trong töông lai laø hai tieàn ñeà
khoâng theå taùch rôøi vôùi söï cöôõng cheá veà ñaïo ñöùc maø lyù tính ñaët ñònh ra cho
ta vaø döïa theo caùc nguyeân taéc cuûa baûn thaân lyù tính.

Töï thaân noù, ñaïo ñöùc taïo neân moät heä thoáng, nhöng ta laïi khoâng theå coù
moät heä thoáng veà haïnh phuùc, tröø khi haïnh phuùc caân xöùng hoaøn toaøn vôùi ñaïo

800
 ñöùc. Ñieàu naøy chæ coù theå coù ñöôïc trong theá giôùi khaû nieäm döôùi söï cai quaûn
cuûa moät ñaáng saùng taïo ñoàng thôøi laø moät nhaø cai trò saùng suoát. Baûn thaân lyù
tính buoäc phaûi giaû ñònh coù moät nhaø cai trò saùng suoát nhö theá cho theá giôùi
ñaïo ñöùc cuõng nhö moät cuoäc soáng trong töông lai, neáu khoâng, nhöõng quy
luaät ñaïo ñöùc seõ chæ ñöôïc xem laø nhöõng giaác mô hoang ñöôøng vaø nhöõng keát
quaû maø lyù tính gaén lieàn vôùi nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc cuõng seõ tieâu tan caû.
Cho neân, nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc ñeàu ñöôïc xem moät caùch phoå bieán laø
nhöõng meänh leänh. Chuùng khoâng theå laø nhöõng meänh leänh neáu khoâng noái
keát moät caùch tieân nghieäm nhöõng haäu quaû töông öùng vôùi nhöõng meänh leänh,
töùc laø nhöõng höùa heïn töôûng thöôûng vaø nhöõng ñe doïa. Nhöng, khoâng theå höùa
B840 heïn vaø ñe doïa neáu khoâng coù moät Höõu theå taát yeáu nhö laø söï Thieän Toái cao
laø söùc maïnh duy nhaát laøm cho söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích naøy coù theå coù
ñöôïc.

LEIBNIZ ñaõ goïi theá giôùi, trong ñoù ta chæ xeùt nhöõng höõu theå coù lyù tính
vaø moái quan heä cuûa nhöõng höõu theå naøy theo nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc döôùi
söï cai quaûn cuûa Söï Thieän Toái-cao laø VÖÔNG QUOÁC CUÛA AÂN SUÛNG
(Reich der Gnaden), khaùc haún vôùi VÖÔNG QUOÁC CUÛA TÖÏ NHIEÂN
(Reich der Natur), laø nôi nhöõng höõu theå coù lyù tính naøy tuy vaãn phuïc tuøng
nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc nhöng khoâng theå chôø ñôïi nhöõng haäu quaû cuûa haønh
vi mình dieãn ra caùch naøo khaùc hôn laø theo doøng chaûy cuûa töï nhieân trong theá
giôùi caûm tính. Do ñoù, xem ta laø nhöõng thaàn daân thuoäc Vöông quoác cuûa aân
suûng, nôi ñoù moïi nieàm haïnh phuùc ñang chôø ñôïi ta tröø khi ta töï giôùi haïn
mình vì ñaõ khoâng xöùng ñaùng ñöôïc höôûng haïnh phuùc laø moät YÙ nieäm taát yeáu
coù tính thöïc haønh (praktisch - notwendige Idee) cuûa lyù tính con ngöôøi.

Nhöõng quy luaät thöïc haønh - trong chöøng möïc chuùng ñoàng thôøi trôû
thaønh cô sôû chuû quan cho nhöõng haønh vi cuûa ta, töùc trôû thaønh caùc Nguyeân
taéc chuû quan -, goïi laø caùc CHAÂM NGOÂN (MAXIMEN). Nhö vaäy, vieäc
ñaùnh giaù hay phaùn ñoaùn veà ñaïo ñöùc ñeå xeùt xem caùc haønh vi ñaïo ñöùc coù
thöïc söï thuaàn khieát vaø nhöõng keát quaû coù höôùng veà muïc tieâu toái haäu hay
khoâng laø döïa vaøo caùc YÙ nieäm. | Coøn ñeå xeùt xem khi haønh ñoäng, ta coù tuaân
thuû nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc hay khoâng, caàn phaûi döïa vaøo caùc Chaâm ngoân.

Trong toaøn boä cuoäc soáng, ta taát yeáu phaûi phuïc tuøng caùc chaâm ngoân
ñaïo ñöùc, nhöng ñieàu naøy khoâng theå laøm ñöôïc neáu lyù tính khoâng gaén lieàn
vôùi quy luaät ñaïo ñöùc, laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn nhöng giöõ vai troø nhö
nguyeân nhaân taùc ñoäng laøm cho haønh vi cuûa ta - phuø hôïp vôùi quy luaät ñaïo
ñöùc - seõ coù moät keát quaû phuø hôïp vôùi caùc muïc ñích toái haäu trong ñôøi naøy
B841 hoaëc trong ñôøi sau. Cho neân, neáu khoâng coù moät Thöôïng ñeá vaø khoâng coù
moät theá giôùi tuy hieän nay ta khoâng nhìn thaáy nhöng ñöôïc ta hy voïng, thì caùc
yù nieäm ñaïo ñöùc cao ñeïp seõ chæ laø caùc ñoái töôïng ñöôïc hoan ngheânh vaø
ngöôõng moä nhöng khoâng trôû thaønh caùc ñoäng löïc cuûa döï tính vaø haønh ñoäng,
vì leõ chuùng khoâng thoûa maõn ñöôïc toaøn boä muïc ñích voán töï nhieân vaø taát yeáu

801
 cuûa höõu theå coù lyù tính ñöôïc chính lyù tính quy ñònh moät caùch tieân nghieäm.

Ñoái vôùi lyù tính chuùng ta, chæ rieâng haïnh phuùc khoâng thoâi chöa phaûi laø
söï Thieän hoaøn haûo troïn veïn. Lyù tính khoâng thöøa nhaän haïnh phuùc naøo - (duø
xu höôùng caûm tính raát mong muoán) bao laâu noù khoâng ñöôïc hôïp nhaát vôùi
vieäc xöùng ñaùng ñöôïc haïnh phuùc, töùc vôùi haønh vi phuø hôïp ñaïo ñöùc. Cuõng
vaäy, chæ rieâng baûn thaân ñaïo ñöùc vaø cuøng vôùi noù, chæ coù söï xöùng ñaùng ñöôïc
höôûng haïnh phuùc cuõng chöa phaûi laø söï Thieän hoaøn haûo. Söï thieän chæ ñaày ñuû
khi haønh vi cuûa con ngöôøi vöøa xöùng ñaùng ñeå ñöôïc haïnh phuùc, vöøa coù theå
hy voïng ñöôïc höôûng haïnh phuùc. Vì lyù tính,- ngay caû khi giaû thieát noù töôùc
boû heát moïi muïc ñích rieâng tö vaø khoâng theo ñuoåi söï quan taâm rieâng cuûa
mình - cuõng khoâng theå coù caùch phaùn ñoaùn hay xöû söï naøo khaùc neáu noù ñaët
mình vaøo vò trí cuûa moät Höõu theå coù traùch nhieäm ban phaùt haïnh phuùc cho
moïi ngöôøi. | Bôûi vì, trong YÙ nieäm thöïc haønh, hai yeáu toá treân thieát yeáu gaén
lieàn vôùi nhau, maëc duø caàn khaúng ñònh raèng: tình caûm ñaïo ñöùc (moralische
Gesinnung) laø ñieàu kieän ñeå ñöôïc höôûng haïnh phuùc, chöù khoâng phaûi ngöôïc
laïi, nghóa laø khoâng phaûi hy voïng ñöôïc haïnh phuùc taïo ra tình caûm ñaïo ñöùc.
Vì tröôøng hôïp sau khoâng phaûi laø ñaïo ñöùc, cuõng khoâng xöùng ñaùng vôùi haïnh
B842 phuùc vaø lyù tính khoâng ñaët ra haïn cheá naøo cho haïnh phuùc tröø khi noù xuaát
phaùt töø caùc haønh vi voâ ñaïo ñöùc cuûa rieâng ta.

Do ñoù, chæ khi haïnh phuùc vaø ñaïo ñöùc ñi lieàn vôùi nhau vaø coù tæ leä hoaøn
toaøn ngang baèng nhau, khi höõu theå coù lyù tính laøm cho mình xöùng ñaùng ñöôïc
haïnh phuùc môùi taïo neân Söï thieän toái cao cuûa moät theá giôùi, trong ñoù ta phaûi
tuaân theo caùc ñieàu leänh cuûa lyù tính thuaàn tuùy nhöng thöïc haønh. | Taát nhieân,
theá giôùi naøy chæ laø moät theá giôùi khaû nieäm, vì theá giôùi caûm tính khoâng theå
höùa heïn cho ta thaáy ñöôïc söï thoáng nhaát troïn veïn vaø coù heä thoáng cuûa caùc
muïc ñích maø theá giôùi khaû nieäm ñoøi hoûi. | Tính thöïc taïi cuûa theá giôùi khaû
nieäm aáy khoâng theå döïa treân cô sôû naøo khaùc hôn laø giaû ñònh tieân quyeát veà
moät Söï Thieän toái-cao nguyeân thuûy vì ñoù laø lyù tính trong tính ñoäc laäp töï taïi
cuûa noù, - ñöôïc trang bò baèng söï maõn tuùc cuûa moät Nguyeân nhaân toái cao -
thieát laäp, duy trì vaø thöïc hieän traät töï phoå bieán cho moïi söï, moïi vaät coù tính
hôïp muïc ñích hoaøn haûo nhaát, maëc duø traät töï naøy heát söùc aån taøng ñoái vôùi ta
trong theá giôùi caûm tính.

Khaùc haún vôùi Thaàn hoïc tö bieän, Thaàn hoïc ñaïo ñöùc naøy
(Moraltheologie) coù öu ñieåm rieâng laø taát yeáu daãn ta tôùi khaùi nieäm veà moät
Höõu Theå sô thuûy duy nhaát, saùng suoát vaø hoaøn haûo nhaát maø Thaàn hoïc tö
bieän khoâng theå naøo vieän daãn ñöôïc töø caùc caên cöù khaùch quan, huoáng hoà coù
theå thuyeát phuïc ñöôïc ta veà söï hieån nhieân cuûa Höõu theå aáy. Thaät theá, trong
thaàn hoïc sieâu nghieäm laãn thaàn hoïc töï nhieân, lyù tính tuy muoán daãn ta ñeán
ñaáy nhöng ta khoâng tìm thaáy caên cöù ñaùng keå naøo ñeå coù theå giaû ñònh veà söï
toàn taïi cuûa moät Höõu theå ñoäc nhaát ñöùng ñaàu moïi nguyeân nhaân töï nhieân vaø
B843 ñeå ta coù lyù do baét moïi nguyeân nhaân khaùc phaûi phuï thuoäc vaøo noù. Ngöôïc laïi,
neáu ta laáy söï thoáng nhaát ñaïo ñöùc laøm quy luaät taát yeáu cuûa vuõ truï vaø töø ñoù

802
 tìm xem caùi gì laøm cho quy luaät aáy coù hieäu löïc toaøn dieän vaø coù söùc maïnh
cöôõng cheá ta, ta nhaát thieát ñi ñeán keát luaän raèng phaûi coù moät YÙ chí duy nhaát
vaø toái cao bao haøm trong noù moïi quy luaät ñaïo ñöùc treân ñaây. Vì neáu khoâng,
laøm sao ta tìm thaáy ñöôïc söï thoáng nhaát troïn veïn cuûa moïi muïc ñích taûn maïn
trong nhieàu yù chí rieâng leû khaùc nhau? Cho neân, YÙ chí toái cao naøy phaûi vöøa
toaøn naêng khieán cho toaøn boä töï nhieân vaø quan heä cuûa noù vôùi ñaïo ñöùc trong
theá giôùi ñeàu phaûi phuïc tuøng; vöøa phaûi toaøn trí ñeå nhaän bieát ñöôïc choã saâu
kín nhaát trong moïi tình caûm, ñoäng cô cuøng giaù trò ñaïo ñöùc cuûa chuùng, vöøa
thöôøng taïi ñeå gaàn guõi vôùi vieäc ñaùp öùng tröïc tieáp moïi nhu caàu maø vieäc thöïc
hieän muïc ñích toát ñeïp nhaát cho theá giôùi ñoøi hoûi; vaø vöøa vónh haèng ñeå söï
truøng hôïp naøy giöõa Töï nhieân vaø Töï do khoâng bao giôø bò ñöùt quaõng v.v..

Nhöng, [neáu hieåu nhö vaäy thì] söï thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa caùc muïc
ñích trong theá giôùi trí tueä naøy,- tuy cuõng chæ laø giôùi töï nhieân ñôn thuaàn, töùc
laø theá giôùi caûm tính,- nhöng vôùi tö caùch nhö laø moät heä thoáng cuûa yù chí töï
do, laïi coù theå ñöôïc meänh danh laø theá giôùi khaû nieäm, töùc theá giôùi ñaïo ñöùc
(regnum gratiae - vöông quoác cuûa aân suûng). | Söï thoáng nhaát naøy taát yeáu
daãn tôùi söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích cuûa moïi söï vaät taïo neân caùi toaøn boä
khoång loà naøy theo nhöõng quy luaät phoå bieán cuûa töï nhieân - gioáng nhö söï
thoáng nhaát cuûa theá giôùi khaû nieäm theo nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc phoå bieán vaø
taát yeáu - vaø hôïp nhaát lyù tính thöïc haønh vaø lyù tính tö bieän laïi laøm moät.
[Vôùi caùch hieåu ñoù], theá giôùi phaûi ñöôïc hình dung nhö thoaùt thai töø moät YÙ
nieäm, neáu muoán theá giôùi phaûi truøng hôïp vôùi kieåu söû duïng naøy cuûa lyù tính,
B844 vì neáu khoâng, ta khoâng theå töï xem mình laø xöùng ñaùng vôùi lyù tính, töùc vôùi söï
söû duïng lyù tính veà maët ñaïo ñöùc voán döïa vaøo yù nieäm veà söï Thieän toái cao.
Qua ñoù, moïi nghieân cöùu veà töï nhieân ñaõ nhaän ñöôïc moät ñònh höôùng döïa
theo hình thöùc cuûa moät heä thoáng caùc muïc ñích, vaø ôû möùc ñoä trieån khai roäng
raõi nhaát thì trôû thaønh moân Thaàn hoïc-vaät lyù. Nhöng ôû ñaây, moân Thaàn hoïc-
vaät lyù ñaõ xuaát phaùt töø traät töï ñaïo ñöùc - nhö moät söï thoáng nhaát ñaët cô sôû
trong baûn chaát cuûa töï do chöù khoâng phaûi ñöôïc hình thaønh moät caùch baát taát
bôûi nhöõng meänh leänh töø beân ngoaøi - thieát laäp moät caùch nhìn muïc ñích luaän
veà töï nhieân treân caùc cô sôû gaén lieàn moät caùch tieân nghieäm vaø khoâng theå taùch
rôøi vôùi khaû theå noäi taïi cuûa baûn thaân nhöõng söï vaät, töùc laø treân caùc cô sôû cuûa
Thaàn hoïc sieâu nghieäm laáy YÙ theå veà söï toaøn haûo toái cao theo nghóa baûn theå
hoïc laøm nguyeân taéc cho söï thoáng nhaát coù heä thoáng cho vuõ truï; vaø nguyeân
taéc naøy noái keát moïi söï vaät theo nhöõng ñònh luaät phoå bieán vaø taát yeáu cuûa töï
nhieân, vì moïi söï vaät ñeàu coù nguoàn goác trong söï taát yeáu tuyeät ñoái cuûa moät
Höõu theå sô thuûy duy nhaát.

Ta coù theå söû duïng giaùc tính ñöôïc gì, ngay caû ñoái vôùi kinh nghieäm, neáu
tröôùc ñoù ta khoâng ñaët ra muïc ñích cho chính ta? Nhöng, caùc muïc ñích toái
cao laïi laø caùc muïc ñích ñaïo ñöùc vaø chæ coù lyù tính thuaàn tuùy môùi coù theå cho
ta bieát ñöôïc caùc muïc ñích naøy. Nhöng duø bieát ñöôïc chuùng vaø haønh ñoäng
theo söï höôùng daãn cuûa chuùng, ta vaãn chöa theå söû duïng tri thöùc cuûa ta veà töï
nhieân ñeå hieåu töï nhieân nhö moät söï thoáng nhaát coù muïc ñích neáu baûn thaân töï

803
 nhieân khoâng töï theå hieän söï thoáng nhaát aáy. | Khoâng coù söï thoáng nhaát naøy, aét
B845 ta ñaõ khoâng theå coù lyù tính, vì khoâng coù tröôøng hoïc naøo cho lyù tính, cuõng
khoâng coù söï ñaøo taïo naøo thoâng qua nhöõng ñoái töôïng coù theå cung caáp chaát
lieäu cho caùc khaùi nieäm nhö theá cuûa lyù tính. Do ñoù, söï thoáng nhaát coù muïc
ñích laø moät söï thoáng nhaát taát yeáu, ñaët neàn taûng trong baûn chaát cuûa baûn thaân
yù chí, do ñoù yù chí aáy - chöùa ñöïng ñieàu kieän ñeå aùp duïng söï thoáng nhaát naøy
moät caùch cuï theå (in concreto) - ñeán löôït noù cuõng coù söï thoáng nhaát nhö vaäy,
vaø nhö theá, söï taêng tieán nhaän thöùc thuaàn lyù theo caùch sieâu nghieäm khoâng
phaûi laø nguyeân nhaân maø laø keát quaû cuûa tính coù muïc ñích theo nghóa thöïc
haønh maø lyù tính thuaàn tuùy ñaõ ñaët ñònh ra cho ta.

Vì theá, ta thaáy roõ ñieàu naøy trong lòch söû cuûa lyù tính con ngöôøi: tröôùc
khi caùc khaùi nieäm ñaïo ñöùc trôû neân ñuû thuaàn khieát [töùc khoâng bò pha taïp vôùi
caùc ñoäng cô caûm tính] vaø ñöôïc xaùc ñònh roõ, vaø tröôùc khi con ngöôøi ñaït ñöôïc
nhaän thöùc veà moät söï thoáng nhaát coù heä thoáng vaø troïn veïn cuûa caùc muïc ñích
döïa treân caùc khaùi nieäm ñaïo ñöùc vaø töø caùc nguyeân taéc taát yeáu aáy, tri thöùc veà
töï nhieân vaø trình ñoä ñaùng keå veà söï ñaøo luyeän cuûa lyù tính trong nhieàu ngaønh
khoa hoïc khaùc chæ coù theå moät phaàn mang laïi nhöõng khaùi nieäm thoâ thieån vaø
mô hoà veà Thaàn tính [cuûa Thöôïng ñeá] (Gottheit), hoaëc phaàn khaùc, cho thaáy
caû söï döûng döng ñaùng ngaïc nhieân veà vaán ñeà naøy. Nhöng, söï nghieân cöùu
ngaøy caøng saâu roäng veà caùc yù nieäm ñaïo ñöùc maø quy luaät ñaïo ñöùc heát söùc
thuaàn tuùy cuûa toân giaùo laøm cho vieäc nghieân cöùu aáy trôû thaønh thieát yeáu, ñaõ
maøi saéc nhaän ñònh cuûa lyù tính thoâng qua söï quan taâm maø lyù tính buoäc phaûi
daønh cho ñoái töôïng naøy. | Vaø, khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa tri thöùc ngaøy caøng
ñöôïc môû roäng veà töï nhieân, cuõng khoâng phaûi do nhaän thöùc sieâu nghieäm ñaùng
tin caäy naøo caû (vì caû hai ñieàu naøy thôøi ñaïi naøo cuõng thieáu), con ngöôøi môùi
ñi ñeán moät khaùi nieäm veà moät Höõu theå thaàn linh maø ngaøy nay ta xem laø
ñuùng ñaén, khoâng phaûi do lyù tính tö bieän thuyeát phuïc ñöôïc ta veà söï ñuùng ñaén
cuûa khaùi nieäm aáy, maø bôûi vì noù hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi caùc nguyeân taéc
B846 ñaïo ñöùc cuûa lyù tính. Do ñoù, ruùt cuïc, bao giôø cuõng chæ coù lyù tính thuaàn tuùy,
ñuùng hôn chæ phaàn söû duïng thöïc haønh cuûa noù ñaõ coù ñoùng goùp lôùn laø noái keát
ñöôïc moät nhaän thöùc - ñieàu maø lyù tính tö bieän chæ phoûng ñoaùn chöù khoâng theå
chöùng minh - vôùi söï quan taâm toái cao cuûa ta, vaø tuy khoâng bieán noù thaønh
moät tín ñieàu hieån nhieân, [ñöôïc chöùng minh] nhöng thaønh moät tieàn ñeà tuyeät
ñoái taát yeáu cho caùc muïc ñích cô baûn nhaát cuûa lyù tính.

Tuy nhieân, neáu lyù tính thöïc haønh ñaõ ñaït ñeán ñöôïc ñieåm cao naøy roài
vaø coù ñöôïc khaùi nieäm veà moät Höõu theå sô thuûy ñoäc nhaát nhö laø khaùi nieäm
veà Söï Thieän toái cao, noù khoâng ñöôïc pheùp töôûng töôïng raèng noù ñaõ coù khaû
naêng sieâu vieät leân khoûi nhöõng ñieàu kieän thöôøng nghieäm trong khi aùp duïng
khaùi nieäm aáy vaø vöôn ñeán ñöôïc nhaän thöùc tröïc tieáp veà nhöõng ñoái töôïng
môùi meû naøo ñoù, ñeå xuaát phaùt töø khaùi nieäm naøy maø ruùt ra baûn thaân nhöõng
quy luaät ñaïo ñöùc. Ngöôïc laïi, chính nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc, chính söï taát
yeáu noäi taïi veà maët thöïc haønh cuûa chuùng ñaõ daãn ta ñeán tieàn ñeà veà moät
nguyeân nhaân ñoäc laäp-töï taïi, hay veà moät “nhaø cai trò” saùng suoát cho vuõ truï

804
 laøm cho nhöõng quy luaät naøy coù hieäu löïc. | Cho neân, ta khoâng theå xem
nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc laø baát taát vaø ñöôïc daãn xuaát ra töø yù chí ñôn thuaàn
[cuûa ñaáng cai trò toái cao], nhaát laø bôûi vì ta seõ khoâng bieát tôùi moät yù chí toái
cao nhö vaäy neáu khoâng phaûi chính ta ñaõ taïo ra noù töông öùng vôùi nhöõng
quy luaät treân.

B847
Toùm laïi, vì lyù tính thöïc haønh môùi laø keû duy nhaát coù quyeàn höôùng daãn
nhöõng haønh vi cuûa ta, neân ta khoâng xem nhöõng haønh vi ñaïo ñöùc laø baét
buoäc phaûi laøm bôûi vì ñoù laø nhöõng meänh leänh cuûa Thöôïng ñeá, traùi laïi, ta
xem chuùng laø nhöõng meänh leänh thieâng lieâng bôûi vì ta thaáy coù nghóa vuï
phaûi laøm töø trong noäi taâm ta. Ta seõ chæ nghieân cöùu vaán ñeà Töï do döôùi
aùnh saùng cuûa söï thoáng nhaát hôïp muïc ñích, töông öùng vôùi caùc nguyeân taéc
cuûa lyù tính; ta cuõng chæ xem ta laø ñang haønh ñoäng phuø hôïp vôùi yù chí thieâng
lieâng cuûa Thöôïng ñeá khi ta xem quy luaät ñaïo ñöùc - maø lyù tính ñaõ truyeàn
daïy cho ta töø baûn tính töï nhieân cuûa nhöõng haønh vi - laø thieâng lieâng, vaø ta
cuõng chæ tin raèng ta tuaân phuïc theo yù chí aáy laø ñeå thuùc ñaåy taêng tieán söï
thieän haûo toái cao cuûa vuõ truï (das Weltbeste) ôû nôi ta vaø nôi nhöõng ngöôøi
khaùc.

Vì theá, Thaàn hoïc ñaïo ñöùc chæ coù söï söû duïng noäi taïi. | Noù daïy ta phaûi
hoaøn thaønh söù maïng cuûa ta trong theá giôùi naøy, baèng caùch töï ñaët mình
phuø hôïp vôùi toaøn boä heä thoáng caùc muïc ñích. | Ñoàng thôøi ta khoâng ñöôïc rôi
vaøo thaùi ñoä cuoàng tín haõo huyeàn, hoaëc thaäm chí seõ ñaéc toäi neáu rôøi boû söï
höôùng daãn cuûa lyù tính coù thaåm quyeàn ban boá quy luaät trong ñôøi soáng ñaïo
ñöùc ñeå tröïc tieáp keát noái söï höôùng daãn naøy vôùi moät yù nieäm veà Höõu theå toái
cao, bôûi nhö vaäy laø mang laïi moät söï söû duïng sieâu vieät, vaø söï söû duïng naøy,
cuõng gioáng nhö söï söû duïng tö bieän ñôn thuaàn, nhaát ñònh seõ laøm ñaûo loän vaø
huûy dieät caùc muïc ñích toái haäu cuûa lyù tính.

TIEÁT 3

805
B848
VEÀ TÖ KIEÁN - TRI THÖÙC - LOØNG TIN

Vieäc xem moät ñieàu gì ñoù laø ñuùng (das Fürwahrhalten) laø moät söï kieän
trong giaùc tính chuùng ta. | Vieäc naøy coù theå döïa treân caùc caên cöù khaùch quan,
nhöng cuõng ñoøi hoûi caùc nguyeân do chuû quan trong ñaàu oùc cuûa ngöôøi ñöa ra
phaùn ñoaùn aáy. Neáu phaùn ñoaùn coù giaù trò phoå bieán maø ngöôøi naøo coù lyù trí
ñeàu thöøa nhaän, thì cô sôû cuûa noù laø ñaày ñuû veà maët khaùch quan; ta goïi ñoù laø
söï bieát chaéc (Überzeugung). Ngöôïc laïi, neáu noù chæ coù cô sôû ôû trong tính
naêng ñaëc thuø cuûa chuû theå, ta goïi ñoù laø söï töôûng thaät (Überreden).

Söï töôûng thaät laø moät aûo töôïng ñôn thuaàn vì caên cöù cuûa phaùn ñoaùn voán
chæ coù trong chuû theå laïi ñöôïc xem nhö laø khaùch quan. Vì theá, moät phaùn
ñoaùn nhö vaäy chæ coù giaù trò rieâng tö, vaø vieäc xem laø ñuùng aáy khoâng theå
truyeàn ñaït vôùi ngöôøi khaùc. Ngöôïc laïi, chaân lyù laø döïa treân söï truøng hôïp vôùi
ñoái töôïng, do ñoù, vôùi cuøng moät ñoái töôïng, nhöõng phaùn ñoaùn cuûa baát kyø giaùc
tính naøo ñeàu phaûi nhaát trí vôùi nhau (la-tinh: “consentientia uni tertio,
consentiunt inter se ”: Hai söï vaät truøng hôïp vôùi söï vaät thöù ba thì cuõng
truøng hôïp vôùi nhau). Vì theá, xeùt veà beà ngoaøi, vieân ñaù thöû ñeå xem ñoù laø söï
bieát chaéc hay chæ laø söï töôûng thaät ñôn thuaàn laø ôû khaû naêng truyeàn ñaït cuûa
noù vaø chöùng toû noù coù giaù trò ñoái vôùi lyù trí cuûa baát cöù ai; vì trong tröôøng hôïp
naøy, ít nhaát cuõng coù moät söï phoûng ñoaùn raèng cô sôû cuûa söï nhaát trí trong moïi
phaùn ñoaùn - baát keå söï dò bieät cuûa nhöõng chuû theå - laø döïa treân moät caên cöù
chung, ñoù laø ñoái töôïng, do ñoù, taát caû chuùng ñeàu truøng hôïp vôùi ñoái töôïng vaø
qua ñoù, chöùng minh chaân lyù cuûa phaùn ñoaùn.
B849
Theo ñoù, söï töôûng thaät khoâng theå phaân bieät ñöôïc vôùi söï bieát chaéc veà
maët chuû quan, bao laâu chuû theå vaãn xem phaùn ñoaùn cuûa mình chæ nhö laø
hieän töôïng cuûa rieâng ñaàu oùc mình. | Nhöng neáu ta thöû xem phaûi chaêng caùc
caên cöù trong phaùn ñoaùn cuûa ta cuõng coù giaù trò cho ngöôøi khaùc, nghóa laø
chuùng cuõng seõ mang laïi keát quaû töông töï trong ñaàu oùc ngöôøi khaùc nhö ñaõ
xaûy ra cho ta, thì ñoù chính laø phöông caùch - duø vaãn laø phöông caùch chuû
quan -, tuy khoâng mang laïi söï bieát chaéc nhöng giuùp phaùt hieän ra raèng phaùn
ñoaùn cuûa ta chæ coù giaù trò rieâng tö, chuû quan cho ta thoâi, töùc laø, phaùt hieän
raèng trong phaùn ñoaùn cuûa ta coù chöùa ñöïng yeáu toá cuûa söï töôûng thaät.

Neáu theâm vaøo ñoù, ta coøn tìm ra ñaày ñuû caùc nguyeân nhaân chuû quan ñaõ
khieán ta xem phaùn ñoaùn cuûa mình laø coù caùc caên cöù khaùch quan vaø giaûi
thích ñöôïc raèng phaùn ñoaùn sai laàm cuûa ta chæ laø söï kieän xaûy ra trong ñaàu oùc
rieâng cuûa ta, ñoäc laäp vôùi ñaëc ñieåm khaùch quan cuûa ñoái töôïng, nhö theá laø ta
ñaõ coù theå boùc traàn ñöôïc aûo töôïng vaø khoâng bò noù löøa gaït nöõa; maëc duø raèng,
neáu caùc nguyeân nhaân sai laàm chuû quan aáy coù nguoàn goác saâu xa taän trong
baûn tính töï nhieân cuûa ta, ta khoù hy voïng coù theå hoaøn toaøn traùnh ñöôïc caùc
aûnh höôûng xaáu cuûa chuùng.

806
 Toâi chæ coù theå khaúng ñònh nhöõng gì taát yeáu coù giaù trò chung cho moïi
B850 ngöôøi khaùc, töùc nhöõng gì coù theå taïo ra söï bieát chaéc. Coøn söï töôûng thaät, toâi
coù theå giöõ rieâng cho toâi, neáu toâi thích, nhöng toâi khoâng theå vaø khoâng ñöôïc
pheùp muoán laøm cho noù coù giaù trò ôû beân ngoaøi toâi.

Vaäy, vieäc xem laø ñuùng, hay laø giaù trò chuû quan cuûa phaùn ñoaùn trong
quan heä vôùi söï bieát chaéc (töùc laø caùi ñoàng thôøi coù giaù trò khaùch quan) coù ba
möùc ñoä sau ñaây: TÖ KIEÁN, LOØNG TIN vaø TRI THÖÙC. TÖ KIEÁN
(MEINEN) laø moät söï xem laø ñuùng tuy coù yù thöùc nhöng khoâng ñaày ñuû caû veà
maët chuû quan laãn khaùch quan. Neáu vieäc xem laø ñuùng chæ ñaày ñuû veà maët
chuû quan nhöng ñoàng thôøi laïi khoâng ñaày ñuû veà khaùch quan, ñoù laø LOØNG
TIN. Coøn TRI THÖÙC thì ñaày ñuû caû hai maët. Söï ñaày ñuû veà chuû quan chính
laø söï bieát chaéc (Überzeugung) (nhöng chæ cho toâi thoâi), coøn söï ñaày ñuû veà
khaùch quan môùi laø söï xaùc tín (Gewissheit) (cho baát cöù ai). Xaùc ñònh nhö
vaäy laø taïm ñuû vaø ta khoâng caàn döøng laïi quaù laâu ôû vieäc giaûi thích caùc khaùi
nieäm khaù ñôn giaûn naøy.

Toâi khoâng bao giôø daùm lieàu lónh coù moät tö kieán maø khoâng coù moät tri
thöùc naøo - duø toái thieåu - veà söï vaät maø toâi phaùn ñoaùn. | Tuy phaùn ñoaùn aáy töï
noù chæ coù tính nghi vaán nhöng nhôø tri thöùc aáy, noù cuõng nhaän ñöôïc moät söï
noái keát nhaát ñònh vôùi chaân lyù, neân duø khoâng ñaày ñuû, tö kieán vaãn hôn moät söï
bòa ñaët tuøy tieän. Quy luaät cuûa moät söï noái keát nhö theá, ngoaøi ra coøn phaûi laø
xaùc tín nöõa. Vì neáu toâi khoâng coù gì hôn laø moät tö kieán trong quan heä vôùi
quy luaät noái keát naøy, thì taát caû chæ laø troø ñuøa cuûa söï töôûng töôïng, khoâng coù
quan heä toái thieåu naøo vôùi chaân lyù. Trong caùc phaùn ñoaùn töø lyù tính thuaàn
tuùy, hoaøn toaøn khoâng cho pheùp ñöôïc coù tö kieán. Vì caùc phaùn ñoaùn naøy
khoâng döïa treân caùc cô sôû thöôøng nghieäm, traùi laïi, taát caû ñeàu phaûi ñöôïc
B851 nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm vaø laø nôi taát caû ñeàu laø taát yeáu, neân nguyeân
taéc cuûa söï noái keát ñoøi hoûi tính phoå bieán vaø taát yeáu, do ñoù, ñoøi hoûi söï xaùc tín
hoaøn toaøn, coøn neáu vi phaïm, ta seõ khoâng coù ñöôïc moät söï höôùng daãn naøo ñeå
ñi tôùi chaân lyù. Do ñoù, thaät phi lyù khi baûo coù tö kieán trong laõnh vöïc toaùn hoïc
thuaàn tuùy; ôû ñaây hoaëc ta phaûi bieát hoaëc khoâng ñöôïc pheùp ñöa ra phaùn ñoaùn
naøo. Tình hình cuõng töông töï nhö theá ñoái vôùi caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc, vì ta
khoâng ñöôïc pheùp laøm moät haønh vi chæ döïa treân tö kieán ñôn thuaàn raèng noù
ñöôïc pheùp laøm, ta phaûi bieát roõ taïi sao ta laøm.

Ngöôïc laïi, trong vieäc söû duïng lyù tính moät caùch sieâu nghieäm, duøng töø
“tö kieán” ñeå goïi teân noù laø quaû laø quaù ít, coøn töø “tri thöùc” thì laïi quaù
nhieàu. Thöïc vaäy, töø quan ñieåm thuaàn tuùy tö bieän, ta khoâng theå hình thaønh
baát cöù phaùn ñoaùn naøo caû; vì caùc caên cöù chuû quan cuûa vieäc xem laø ñuùng nhö
ñaõ coù theå taïo ñöôïc loøng tin cuõng khoâng ñaùng ñöôïc hoan ngheânh trong caùc
nghieân cöùu tö bieän, bôûi chuùng khoâng heà coù ñöôïc söï haäu thuaãn naøo töø nhaän
thöùc thöôøng nghieäm vaø cuõng khoâng theå truyeàn ñaït vôùi ngöôøi khaùc ôû möùc ñoä
töông öùng.

807
 Vaäy chæ coù trong quan heä thöïc haønh, vieäc xem laø ñuùng voán khoâng
ñaày ñuû veà maët lyù thuyeát môùi coù theå ñöôïc goïi laø LOØNG TIN. Quan heä thöïc
haønh naøy coù hai loaïi: söï kheùo leùo veà kyõ naêng (Geschicklichkeit) vaø sinh
hoaït ñaïo ñöùc: loaïi tröôùc daãn ñeán caùc muïc ñích tuøy tieän vaø baát taát, loaïi sau
daãn ñeán caùc muïc ñích tuyeät ñoái taát yeáu.

B852 Khi moät muïc ñích ñöôïc ñeà ra, caùc ñieàu kieän ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích aáy
laø coù tính taát yeáu - giaû thieát. Söï taát yeáu aáy laø chuû quan ñoái vôùi rieâng toâi
thoâi, vaø chæ laø ñaày ñuû töông ñoái, neáu baûn thaân toâi khoâng bieát caùc ñieàu kieän
[hay caùch thöùc] naøo khaùc ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích aáy. | Traùi laïi, taát yeáu aáy laø
tuyeät ñoái vaø ñaày ñuû cho baát cöù ai, neáu toâi bieát chaéc raèng khoâng moät ai coù
theå bieát caùc ñieàu kieän khaùc ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích ñaõ ñeà ra. Tröôøng hôïp
tröôùc, giaû ñònh cuûa toâi vaø söï xem laø ñuùng cuûa toâi veà moät soá ñieàu kieän naøo
ñoù chæ laø moät loøng tin ñôn thuaàn baát taát; trong tröôøng hôïp sau laø moät loøng
tin taát yeáu. Moät thaày thuoác phaûi laøm moät caùi gì ñoù ñeå cöùu moät beänh nhaân
ñang nguy kòch nhöng laïi khoâng bieát roõ caên beänh. OÂng quan saùt caùc trieäu
chöùng vaø ñöa ra phaùn ñoaùn - vì oâng khoâng bieát gì nhieàu hôn - raèng ñaây laø
beänh lao. Baûn thaân loøng tin aáy cuûa oâng ta ñoái vôùi phaùn ñoaùn cuûa chính
mình laø ñôn thuaàn baát taát, vì moät thaày thuoác khaùc vaãn coù theå ñeán gaàn söï
thöïc hôn. Toâi goïi moät loøng tin nhö vaäy - tuy baát taát, nhöng vaãn laø caên cöù
cho vieäc söû duïng hieän thöïc caùc phöông tieän ñöa ñeán caùc haønh vi naøo ñoù - laø
loøng tin thöïc tieãn, [thöïc duïng] (pragmatischer Glaube).

Hoøn ñaù thöû thoâng thöôøng ñeå bieát ñieàu ngöôøi ta khaúng ñònh chæ laø söï
töôûng thaät ñôn thuaàn hay ít ra laø söï bieát chaéc nhöng chuû quan, töùc laø loøng
tin, ñoù laø söï ñaùnh cuoäc. Thöôøng moät keû naøo ñoù hay ñöa ra caùc caâu noùi vôùi
söï khaúng ñònh maïnh daïn vaø chaéc nòch nhö theå ñaõ loaïi boû ñöôïc moïi e ngaïi
coù theå sai laàm. Söï ñaùnh cuoäc seõ laøm cho anh ta tænh ngoä. Ban ñaàu coù theå
anh ta töôûng thaät raèng ñieàu mình khaúng ñònh coù giaù trò ñeán moät taù chöù
khoâng phaûi chæ möôøi. Coù leõ anh ta khoâng ngaàn ngaïi ñaùnh caù ñeán moät taù,
B853 nhöng thöïc ra khi ñöôïc ñeà nghò ñaùnh cuoäc ñeán möôøi, anh ta baét ñaàu giaät
mình nhaän ra ñieàu tröôùc ñoù chöa nghó tôùi laø raát coù khaû naêng anh ta ñaõ sai.
Neáu ta töôûng töôïng raèng mình phaûi ñaùnh cuoäc haïnh phuùc cuûa caû cuoäc ñôøi
cho moät ñieàu gì ñoù, söï khaúng ñònh huøng hoå luùc ban ñaàu cuûa ta seõ giaûm ñi
nhieàu, ta run sôï vaø nhaän ra raèng loøng tin cuûa ta chöa ñuû ñeán möùc aáy. Nhö
vaäy, loøng tin thöïc duïng chæ coù moät möùc ñoä; möùc ñoä aáy coù theå lôùn leân hay
nhoû ñi laø tuøy vaøo söï khaùc nhau cuûa moái lôïi trong cuoäc chôi.

Nhöng, trong nhöõng tröôøng hôïp ta khoâng theå coù haønh ñoäng gì ñoái vôùi
ñoái töôïng, töùc laø khi söï xem laø ñuùng cuûa ta chæ ñôn thuaàn lyù thuyeát, ta vaãn
coù theå hình dung trong tö töôûng moät haønh ñoäng naøo ñoù, chaúng haïn ta töôûng
töôïng raèng neáu coù moät phöông tieän -, ta seõ coù ñuû cô sôû ñeå mang laïi söï xaùc
tín cho söï vieäc; vaø nhö vaäy, trong caùc phaùn ñoaùn ñôn thuaàn lyù thuyeát vaãn
coù caùi töông töï (Analogon) nhö trong caùc phaùn ñoaùn thöïc haønh, vaø chöõ
“loøng tin” vaãn coù theå thích hôïp trong laõnh vöïc lyù thuyeát, maø ta coù theå goïi laø

808
 loøng tin veà hoïc thuyeát (doctrinaler Glaube). Chaúng haïn - neáu coù theå
kieåm chöùng ñöôïc baèng moät kinh nghieäm naøo ñoù - toâi muoán ñem taát caû
nhöõng gì toâi coù ñeå ñaùnh cöôïc raèng coù cö daân ñang sinh soáng ít nhaát treân
moät trong nhöõng haønh tinh maø ta quan saùt ñöôïc. Vì theá toâi noùi raèng, ñaây
khoâng chæ laø moät tö kieán ñôn thuaàn maø laø moät loøng tin maïnh meõ (maø vì söï
ñuùng ñaén cuûa noù toâi daùm mang nhieàu quyeàn lôïi trong ñôøi soáng ra ñeå ñaùnh
cöôïc) raèng cuõng coù cö daân trong caùc theá giôùi khaùc.

B854 Hieåu nhö vaäy, ta phaûi thöøa nhaän raèng hoïc thuyeát veà söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá cuõng thuoäc veà loaïi loøng tin coù tính hoïc thuyeát naøy. Bôûi vì, duø
trong nhaän thöùc lyù thuyeát veà theá giôùi, toâi khoâng coù quyeàn ñoøi hoûi phaûi laáy
tö töôûng aáy laøm tieàn ñeà moät caùch taát yeáu nhö laø ñieàu kieän cho caùc söï giaûi
thích cuûa toâi veà nhöõng hieän töôïng trong theá giôùi, ngöôïc laïi, toâi coù traùch
nhieäm söû duïng lyù tính nhö theå taát caû chæ laø Töï nhieân ñôn thuaàn. | Nhöng, söï
thoáng nhaát hôïp muïc ñích [cuûa theá giôùi] laø moät ñieàu kieän raát quan troïng ñeå
aùp duïng lyù tính cuûa ta vaøo giôùi töï nhieân, neân toâi khoâng theå ñôn giaûn boû qua
ñieàu naøy ñöôïc, nhaát laø khi ngaøy caøng coù nhieàu caên cöù do kinh nghieäm
mang laïi cho pheùp toâi khaúng ñònh tính muïc ñích naøy. Tuy nhieân ñeå cho söï
thoáng nhaát coù muïc ñích naøy coù theå trôû thaønh manh moái ñònh höôùng cho toâi
trong vieäc nghieân cöùu veà töï nhieân, toâi khoâng bieát ñieàu kieän naøo khaùc hôn laø
phaûi giaû ñònh tieân quyeát veà moät Trí tueä toái cao ñaõ saép ñaët taát caû theo caùc
muïc ñích saùng suoát nhaát. Do ñoù, giaû ñònh veà moät ñaáng saùng taïo saùng suoát
cuûa vuõ truï laø moät ñieàu kieän cho vieäc coù ñöôïc moät söï höôùng daãn trong
nghieân cöùu veà töï nhieân cuûa ta, moät muïc ñích tuy baát taát nhöng khoâng phaûi
laø khoâng quan troïng. Keát quaû cuûa vieäc nghieân cöùu töï nhieân cuõng thöôøng
cho thaáy söï giaû ñònh treân laø höõu duïng vaø noù khoâng gaây trôû ngaïi gì coù tính
quyeát ñònh caû. | Do ñoù, neáu toâi baûo giaû ñònh treân chæ laø moät tö kieán thì laø
quaù ít, vì quaû thaät - ngay trong caùc ñieàu kieän cuûa laõnh vöïc nghieân cöùu lyù
thuyeát naøy - toâi coù theå noùi, loøng tin cuûa toâi vaøo söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá laø
moät loøng tin raát vöõng chaéc. | Tuy nhieân, theo nghóa chaët cheõ, trong tröôøng
hôïp naøy, loøng tin naøy khoâng phaûi laø loøng tin thöïc haønh, maø phaûi goïi laø loøng
tin coù tính hoïc thuyeát (doctrinal) theå hieän roõ trong Thaàn hoïc töï nhieân (thaàn
hoïc-vaät lyù). Cuõng töông töï nhö vaäy, tröôùc söï saùng suoát cuûa Höõu theå toái cao
vaø ñoàng thôøi xeùt ñeán ñôøi soáng quaù ngaén nguûi cuûa con ngöôøi khoâng thích
hôïp ñeå phaùt trieån ñöôïc heát söùc maïnh tuyeät vôøi cuûa baûn tính con ngöôøi, coù
theå coù ñuû lyù do cho loøng tin coù tính hoïc thuyeát veà cuoäc soáng trong ñôøi sau
cuûa linh hoàn con ngöôøi.
B855
Trong caùc tröôøng hôïp vöøa noùi, loøng tin laø caùch dieãn taû khieâm toán
ñöùng veà maët khaùch quan, nhöng ñoàng thôøi laø söï tin chaéc veà maët chuû quan.
Khi ta goïi phaùn ñoaùn lyù thuyeát cuûa ta, veà maët khaùch quan, chæ laø moät giaû
thuyeát - maø ta coù quyeàn ñöa ra - chöùng toû ta khoâng theå coù moät khaùi nieäm
chính xaùc, ñaày ñuû hôn veà ñoái töôïng - ôû ñaây laø quan nieäm veà moät theá giôùi
khaùc trong ñôøi sau vaø veà nguyeân nhaân cuûa vuõ truï - ngoaøi nhöõng gì ta coù theå
giaû ñònh. Vì, noùi moät caùch chaët cheõ, khi ta giaû ñònh moät ñieàu gì - duø chæ laø

809
 moät giaû thuyeát ñôn thuaàn - ít nhaát ta cuõng phaûi bieát chuùt ít veà caùc thuoäc tính
cuûa ñoái töôïng maø ta giaû ñònh, ñeå cho pheùp ta - neáu chöa theå hình thaønh khaùi
nieäm ñaày ñuû veà noù - cuõng töôûng töôïng ñöôïc söï toàn taïi cuûa noù. Do ñoù, chöõ
“loøng tin” ôû ñaây chæ noùi leân söï ñònh höôùng maø moät YÙ nieäm mang laïi cho ta,
vaø noùi leân aûnh höôûng chuû quan cuûa noù treân haønh vi cuûa lyù tính ta, buoäc ta
phaûi giöõ vöõng loøng tin aáy, duø ta khoâng theå ñöa ra baèng côù veà phöông dieän
tö bieän.

Nhöng moät loøng tin ñôn thuaàn veà maët hoïc thuyeát thöôøng thieáu söï
vöõng chaéc vaø oån ñònh. | Ngöôøi ta thöôøng phaûi töø boû khi gaëp quaù nhieàu khoù
khaên do noù gaây ra veà maët tö bieän, duø ruùt cuïc ta khoâng coù caùch naøo khaùc laø
B856 laïi trôû veà vôùi loøng tin aáy.

Loøng tin ñaïo ñöùc, traùi laïi, seõ hoaøn toaøn khaùc. Vì trong laõnh vöïc naøy,
haønh vi phaûi laøm laø tuyeät ñoái taát yeáu, nghóa laø haønh vi cuûa toâi phaûi tuaân
phuïc quy luaät ñaïo ñöùc moät caùch trieät ñeå veà moïi ñieåm. Muïc ñích ñaõ ñöôïc
xaùc laäp döùt khoaùt, khoâng theå ñaûo ngöôïc vaø chæ coù moät ñieàu kieän duy nhaát
khaû höõu, phuø hôïp vôùi nhaän thöùc cuûa ta ñeå cho muïc ñích naøy hoøa hôïp ñöôïc
vôùi moïi muïc ñích khaùc vaø qua ñoù, coù giaù trò thöïc haønh, ñoù laø söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá vaø cuoäc soáng ôû ñôøi sau. | ÔÛ ñaây, toâi bieát moät caùch hoaøn toaøn
xaùc tín raèng khoâng moät ai bieát nhöõng ñieàu kieän naøo khaùc hôn ñeå coù theå
cuøng daãn ñeán söï thoáng nhaát cuûa caùc muïc ñích trong quy luaät ñaïo ñöùc. Cuõng
chính vì ñieàu leänh ñaïo ñöùc ñoàng thôøi cuõng laø caùc chaâm ngoân [chuû quan]
cuûa toâi (lyù tính ñoøi hoûi phaûi nhö vaäy), neân toâi phaûi tin töôûng vöõng chaéc vaøo
söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá vaø theá giôùi töông lai, vaø chaéc chaén raèng khoâng coù
gì coù theå laøm lay chuyeån loøng tin aáy, bôûi qua ñoù, baûn thaân caùc nguyeân taéc
ñaïo ñöùc cuûa toâi cuõng seõ bò suïp ñoå; toâi khoâng theå töø boû maø khoâng trôû thaønh
ñaùng gheâ tôûm tröôùc chính toâi.

Baèng caùch nhö vaäy, sau söï tan vôõ cuûa moïi noã löïc ñaày tham voïng cuûa
lyù tính muoán vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, cuõng coøn ñuû choã
cho ta coù lyù do haøi loøng veà phöông dieän thöïc haønh. Ñuùng laø khoâng theå coù ai
voã ngöïc cho raèng hoï bieát roõ coù Thöôïng ñeá vaø ñôøi sau, vì, neáu quaû hoï bieát,
B857 ñoù chính laø ngöôøi töø laâu toâi raát tha thieát muoán tìm. Neáu moïi tri thöùc (veà ñoái
töôïng cuûa lyù tính ñôn thuaàn) coù theå truyeàn ñaït ñöôïc, toâi hy voïng coù theå môû
roäng nhaän thöùc moät caùch kyø dieäu nhö vaäy nhôø söï chæ giaùo cuûa vò naøy.
Khoâng, söï tin chaéc khoâng phaûi laø söï xaùc tín veà loâ-gíc maø chæ laø söï xaùc tín
veà ñaïo ñöùc, vì noù chæ döïa vaøo caùc cô sôû chuû quan (cuûa tình caûm ñaïo ñöùc -
moralische Gesinnung), neân toâi khoâng theå noùi: “Veà maët ñaïo ñöùc, chaéc chaén
raèng Thöôïng ñeá toàn taïi v.v..” maø chæ coù theå noùi: “Veà maët ñaïo ñöùc, toâi chaéc
chaén raèng”… Ñieàu naøy coù nghóa: loøng tin cuûa toâi veà Thöôïng ñeá vaø vaøo ñôøi
sau ñan deät quaù chaët vôùi tình caûm ñaïo ñöùc cuûa toâi, neân neáu toâi ñaõ khoâng sôï
maát caùi tröôùc thì cuõng khoâng lo coù ai töôùc ñoaït ñöôïc caùi sau.

Ñieàu ñaùng ngôø duy nhaát coøn laïi ôû ñaây, ñoù laø cho raèng Loøng tin cuûa

810
 lyù tính (Vernunftglaube) laïi döïa treân tieàn ñeà veà caùc tình caûm ñaïo ñöùc
(moralische Gesinnungen). Neáu ta töø boû tieàn ñeà naøy ñi, vaø giaû thieát raèng
coù ai ñoù hoaøn toaøn döûng döng vaø voâ caûm tröôùc moïi quy luaät ñaïo ñöùc, haún
vaán ñeà maø lyù tính ñaët ra chæ coøn laø coâng vieäc cuûa lyù luaän tö bieän vaø cuøng
laém chæ ñöa ra ñöôïc caùc caên cöù ruùt ra töø söï loaïi suy hôn laø ñöôïc haäu thuaãn
baèng nhöõng caên cöù maø ngay söï hoaøi nghi ngoan coá nhaát cuõng khoâng theå lay
chuyeån(1). Nhöng thöïc ra, khoâng ai laïi hoaøn toaøn khoâng coù chuùt quan taâm
B858 naøo tröôùc caùc vaán ñeà naøy. Vì, duø xa rôøi nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc bôûi thieáu
caùc tình caûm ñaïo ñöùc, thì vaãn coøn coù caùch laøm cho hoï bieát sôï tröôùc Thöôïng
ñeá vaø ñôøi sau. Bôûi leõ ôû ñaây khoâng ñoøi hoûi ñieàu gì khaùc hôn laø cho hoï thaáy
hoï khoâng ñöôïc baûo veä baèng söï xaùc tín raèng khoâng coù Thöôïng ñeá vaø ñôøi
sau, tröø khi hoï ñuû söùc chöùng minh ñieàu naøy moät caùch hieån nhieân baèng lyù
tính, ñieàu maø khoâng con ngöôøi naøo coù lyù tính coù theå laøm ñöôïc. Ñaây seõ chæ
laø loøng tin tieâu cöïc, chöa ñuû ñeå taïo ra ñaïo ñöùc vaø tình caûm ñaïo ñöùc nhöng
cuõng coù theå laøm naûy sinh caùi töông töï (Analogon) ñuû maïnh ñeå coù theå ñaåy
luøi söï buøng noå cuûa caùi aùc.

Nhöng, ngöôøi ta seõ noùi, phaûi chaêng treân ñaây laø taát caû nhöõng gì maø lyù
tính thuaàn tuùy coù theå laøm ñöôïc khi noù môû ra caùc vieãn töôïng beân ngoaøi theá
giôùi kinh nghieäm? Phaûi chaêng chaúng coù gì hôn laø hai loøng tin aáy? Neáu chæ
B859 vaäy thoâi thì lyù trí bình thöôøng cuõng coù theå mang laïi, haø taát phaûi caàn ñeán söï
chæ baûo cuûa caùc trieát gia!

ÔÛ ñaây toâi khoâng muoán ca tuïng nhöõng coáng hieán maø trieát hoïc ñaõ mang
laïi töø noã löïc vaát vaû khi phaûi laøm coâng vieäc pheâ phaùn toaøn boä lyù tính con
ngöôøi, duø ñaõ xaùc ñònh ngay töø ñaàu raèng keát quaû cuûa noù chæ coù tính tieâu cöïc.
| Caùc keát quaû naøy ta seõ ñieåm laïi roõ hôn trong chöông sau. Nhöng phaûi
chaêng nhö vaäy laø ñoøi hoûi raèng nhaän thöùc thieát thaân vôùi con ngöôøi ñeàu vöôït
khoûi trình ñoä cuûa lyù trí thoâng thöôøng vaø chæ coù trieát gia môùi khaùm phaù
ñöôïc? Chính ñieàu phieàn traùch treân kia laø söï xaùc minh toát nhaát cho tính ñuùng
ñaén cuûa caùc khaúng ñònh tröôùc nay raèng: trieát hoïc chæ laøm saùng toû ñieàu tröôùc
ñaây ta chöa thaáy heát, ñoù laø, ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan thieát thaân ñeán
moïi ngöôøi, Töï nhieân khoâng bao giôø thieân vò vaø saün saøng phaân phoái quaø
taëng cho moïi ngöôøi chuùng ta moät caùch coâng baèng, khoâng phaân bieät. | Vaø
ñoái vôùi caùc muïc ñích cô baûn cuûa baûn tính con ngöôøi, neàn trieát hoïc cao sieâu
nhaát cuõng khoâng theå höôùng daãn cho ta baèng söï höôùng daãn maø Töï nhieân ñaõ
phuù baåm cho löông naêng bình thöôøng nhaát.

(1) Tinh thaàn con ngöôøi (toâi tin raèng moïi sinh vaät coù lyù tính ñeàu nhaát thieát nhö vaäy) coù moái quan
taâm töï nhieân veà ñaïo ñöùc, duø coù theå söï quan taâm naøy khoâng chuyeân chuù hoaëc khoâng chieám
B858 öu theá. Neáu ta luoân cuûng coá vaø taêng cöôøng moái quan taâm naøy, ta seõ thaáy lyù tính ngaøy caøng
thuaàn haäu, caàu tieán vaø ñöôïc khai saùng ñeå bieát hôïp nhaát moái quan taâm tö bieän vôùi moái quan
taâm thöïc haønh. Nhöng neáu khoâng bieát chaêm soùc ngay töø ñaàu, hoaëc ít ra khi muoän hôn ñeå
ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi löông thieän, ta seõ khoâng bao giôø laøm cho hoï trôû thaønh nhöõng ngöôøi
coù loøng tin chaân thöïc.

811
B860
HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ PHÖÔNG PHAÙP

812
 CHÖÔNG III

KIEÁN TRUÙC HOÏC CUÛA LYÙ TÍNH

THUAÀN TUÙY

Toâi hieåu “Kieán truùc hoïc” (Architektonik) laø ngheä thuaät [xaây döïng]
caùc heä thoáng. Vì chæ coù söï thoáng nhaát coù heä thoáng môùi laø caùi laøm cho nhaän
thöùc thoâng thöôøng trôû thaønh khoa hoïc; töùc laø, töø moät toå hôïp hoãn ñoän
(Aggregat) caùc nhaän thöùc taïo thaønh moät heä thoáng, do ñoù, Kieán truùc hoïc laø
hoïc thuyeát veà caùi khoa hoïc (das Szientifische) trong nhaän thöùc cuûa chuùng
ta noùi chung vaø laø taát yeáu thuoäc veà Hoïc thuyeát veà phöông phaùp.

Döôùi söï cai quaûn cuûa lyù tính, nhöõng nhaän thöùc cuûa chuùng ta noùi chung
khoâng ñöôïc pheùp taïo neân moät söï hoãn ñoän (Rhapsodie)*, traùi laïi phaûi hình
thaønh moät heä thoáng. | Chæ coù trong heä thoáng, nhaän thöùc môùi coù theå hoã trôï
vaø thuùc ñaåy caùc muïc ñích cô baûn cuûa lyù tính. Toâi hieåu moät heä thoáng laø söï
thoáng nhaát cuûa nhieàu nhaän thöùc ña taïp döôùi moät YÙ nieäm. YÙ nieäm naøy laø
khaùi nieäm cuûa lyù tính veà hình thöùc cuûa caùi toaøn boä, trong chöøng möïc khaùi
nieäm naøy khoâng chæ xaùc ñònh moät caùch tieân nghieäm phaïm vi cuûa caùi ña taïp
maø coøn xaùc ñònh vò trí cho nhöõng boä phaän trong toaøn heä thoáng. Vì theá, YÙ
nieäm khoa hoïc chöùa ñöïng muïc ñích vaø hình thöùc cuûa caùi toaøn boä töông öùng
vôùi muïc ñích aáy. Tính thoáng nhaát cuûa muïc ñích maø moïi boä phaän cuûa heä
thoáng ñeàu lieân heä ñeán, cuõng nhö moïi boä phaän lieân heä vôùi nhau trong YÙ
nieäm veà muïc ñích laøm cho coù theå phaùt hieän ñöôïc söï thieáu vaéng cuûa moät boä
phaän khi ñaõ bieát roõ caùc boä phaän coøn laïi, ñoàng thôøi xaùc ñònh moät caùch tieân
nghieäm caùc ranh giôùi, loaïi tröø caùc söï theâm thaét ngaãu nhieân vaø baát ñònh. Nhö
B861 vaäy, caùi toaøn boä cuûa heä thoáng laø toå chöùc höõu cô (articulatio) chöù khoâng
phaûi toå hôïp hoãn ñoän (coacervatio); noù phaùt trieån vaø lôùn leân töø beân trong
noù (per intus susceptionem), chöù khoâng phaûi taêng leân do söï coäng doàn
theâm töø beân ngoaøi (per appositionem). | Noù gioáng nhö moät cô theå sinh vaät
tröôûng thaønh khoâng phaûi do ñöôïc gaén theâm caùc boä phaän cô theå, traùi laïi, -
khoâng thay ñoåi veà tæ leä -, moãi boä phaän cô theå chæ ngaøy caøng maïnh leân, hieäu
quaû hôn theo ñuùng muïc ñích cuûa noù.

Ñeå trieån khai heä thoáng YÙ nieäm, caàn moät LÖÔÏC ÑOÀ (SCHEMA),
trong ñoù noäi dung ña taïp vaø traät töï saép xeáp nhöõng boä phaän ñöôïc xaùc ñònh
moät caùch tieân nghieäm bôûi chính nguyeân taéc ñaõ ñeà ra muïc ñích cho heä
thoáng. [Ta caàn phaân bieät:] moät löôïc ñoà khoâng ñöôïc phaùc hoïa theo moät YÙ
nieäm, töùc khoâng theo muïc ñích chuû yeáu cuûa lyù tính maø chæ coù tính thöôøng
nghieäm theo caùc muïc tieâu baát taát (soá löôïng caùc muïc tieâu naøy ta khoâng theå

*
Rhapsodie: nghóa ñen laø baûn nhaïc cuoàng höùng. (N.D).

813
 bieát tröôùc) chæ mang laïi cho ta söï thoáng nhaát kyõ thuaät. | Coøn löôïc ñoà baét
nguoàn töø moät YÙ nieäm (trong ñoù lyù tính ñaët ra caùc muïc ñích tieân nghieäm,
khoâng chôø ñôïi ñöôïc mang laïi moät caùch thöôøng nghieäm) môùi laø neàn taûng
mang laïi söï thoáng nhaát coù tính kieán truùc (architektonische Einheit).
Vaäy, moät khoa hoïc ñuùng nghóa khoâng theå ñöôïc hình thaønh moät caùch thuaàn
kyõ thuaät, nghóa laø töø söï quan saùt tính töông ñoàng giöõa nhöõng ñoái töôïng
khaùc nhau, hoaëc söû duïng moät caùch baát taát nhöõng nhaän thöùc cuûa ta trong caùc
tröôøng hôïp cuï theå theo caùc muïc tieâu tuøy thích naøo ñoù. | Traùi laïi, khoa hoïc
ñuùng nghóa phaûi coù tính kieán truùc, töùc laø, nhöõng boä phaän phaûi cho thaáy coù
tính töông ñoàng veà baûn chaát, ñeàu ñöôïc ruùt ra töø moät muïc ñích toái cao duy
nhaát vaø noäi taïi, laø caùi taïo neân ñieàu kieän khaû theå cho caùi toaøn boä. Vaäy, löôïc
ñoà cuûa khoa hoïc phaûi chöùa ñöïng moät phaùc hoïa (monogramma) veà noù, vaø
chöùa ñöïng söï phaân chia caùi toaøn boä thaønh nhöõng boä phaän phuø hôïp vôùi YÙ
nieäm, töùc laø, chöùa ñöïng moät caùch tieân nghieäm, laøm cho caùi toaøn boä naøy
ñöôïc phaân bieät roõ vôùi caùc caùi khaùc theo caùc nguyeân taéc.
B862

Ngöôøi ta khoâng theå xaây döïng moät khoa hoïc maø khoâng coù moät YÙ nieäm
laøm neàn taûng. Nhöng, coù ñieàu laø, khi trieån khai, hoï seõ thaáy löôïc ñoà vaø hôn
theá, caû ñònh nghóa maø ngay töø ñaàu hoï daønh cho khoa hoïc naøy raát hieám khi
thaät söï töông öùng vôùi YÙ nieäm veà noù, vì YÙ nieäm - gioáng nhö moät haït maàm -
naèm aån saâu trong lyù tính, vaø caùc boä phaän cuûa haït maàm naøy coøn cuoän troøn
raát kín ñaùo [chöa ñöôïc phaùt trieån] vaø khoù nhaän ra duø ñöôïc quan saùt kyõ
löôõng theo kieåu duøng kính hieån vi. Vì theá, ta khoâng neân giaûi thích vaø xaùc
ñònh caùc khoa hoïc chæ döïa theo söï trình baøy maø caùc nhaø ñeà xöôùng moân khoa
hoïc aáy ñöa ra, chæ vì chuùng ñeàu ñöôïc nghó ra töø giaùc ñoä cuûa moät moái quan
taâm phoå bieán naøo ñoù, traùi laïi, phaûi caên cöù theo YÙ nieäm maø ta thaáy ñaõ ñöôïc
ñaët neàn taûng trong baûn thaân lyù tính töø söï thoáng nhaát töï nhieân cuûa caùc boä
phaän ñöôïc ngöôøi ñeà xöôùng taäp hôïp laïi. Töø ñoù, ta seõ phaùt hieän ra raèng ngay
ngöôøi ñeà xöôùng vaø caû caùc keû keá tuïc muoän maøng nhaát cuûa hoï ñeàu bò laån
quaån vaø chi phoái bôûi moät YÙ nieäm sai laàm maø baûn thaân hoï cuõng khoâng nhaän
roõ, do ñoù ñaõ khoâng xaùc ñònh ñöôïc ñuùng ñaén vaø chính xaùc noäi dung, söï thoáng
nhaát coù heä thoáng vaø caùc ranh giôùi cuûa moân khoa hoïc cuûa chính hoï.

Thaät raát phieàn haø vaø ñaùng tieác laø, sau thôøi gian daøi lo taäp hôïp nhöõng
nhaän thöùc coù lieân quan moät caùch hoãn ñoän laøm chaát lieäu döôùi söï höôùng daãn
cuûa moät YÙ nieäm naèm aån giaáu ôû trong ta [chöù khoâng phaûi theo söï höôùng daãn
chính xaùc cuûa moät löôïc ñoà roõ reät], thaäm chí sau khi maát quaù nhieàu thôøi gian
vaø coâng söùc ñeå saép ñaët chaát lieäu theo caùch kyõ thuaät, baáy giôø ta môùi coù theå
B863 nhaän ra YÙ nieäm moät caùch saùng toû hôn vaø phaùc hoïa ñöôïc caùi toaøn boä [cuûa
khoa hoïc aáy] moät caùch kieán truùc theo ñuùng caùc muïc ñích cuûa lyù tính. Caùc
heä thoáng khoa hoïc - gioáng nhö loaøi saâu böôùm ra ñôøi theo kieåu “generatio
aequivoca” [lat: söï sinh saûn töø beân ngoaøi chöù khoâng phaûi noäi sinh] - baét ñaàu
baèng söï hôïp löu raát hoãn taïp cuûa nhieàu khaùi nieäm roài daàn daàn môùi hình

814
 thaønh hoaøn chænh theo thôøi gian. Nhöng löôïc ñoà, nhö laø haït maàm nguyeân
thuûy, cuûa taát caû caùc khoa hoïc ñeàu tieàm aån trong lyù tính, cho neân khoâng phaûi
moãi heä thoáng chæ ñöôïc toå chöùc theo YÙ nieäm rieâng cuûa noù, maø taát caû ñaõ ñöôïc
hôïp nhaát laïi moät caùch hôïp muïc ñích thaønh moät heä thoáng khoång loà cuûa tri
thöùc nhaân loaïi, maø moãi heä thoáng chæ laø moät boä phaän. | Vì theá, ngaøy nay
chuùng ñaõ cho pheùp hình thaønh moät Kieán truùc hoïc cuûa toaøn boä nhaän thöùc
con ngöôøi vì ñaõ coù quaù nhieàu chaát lieäu ñaõ taäp hôïp ñöôïc, hoaëc töø di saûn cuûa
nhöõng heä thoáng cuõ xöa ñaõ suïp ñoå. | Vieäc naøy khoâng nhöõng coù theå laøm ñöôïc,
maø thöïc ra, cuõng khoâng phaûi laø khoù khaên laém. ÔÛ ñaây, chuùng ta hoaøn taát
toaøn boä coâng vieäc cuûa mình baèng caùch töï vöøa loøng vôùi vieäc chæ phaùc hoïa
moân Kieán Truùc hoïc cuûa moïi nhaän thöùc töø lyù tính thuaàn tuùy maø thoâi, vaø
baét ñaàu töø ñieåm phaân chia coäi reã chung cuûa naêng löïc nhaän thöùc con ngöôøi
ra laøm hai goác chính, vaø moät trong hai goác ñoù laø LYÙ TÍNH. ÔÛ ñaây, toâi hieåu
LYÙ TÍNH laø toaøn boä quan naêng nhaän thöùc cao caáp vaø do ñoù, ñoái laäp caùi
Thuaàn lyù (das Rationale) vôùi caùi Thöôøng nghieäm (das Empirische).

Neáu toâi tröøu töôïng hoaù khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc veà maët
khaùch quan, thì veà maët chuû quan, moïi nhaän thöùc ñeàu hoaëc laø coù tính lòch söû
(historisch) hoaëc coù tính thuaàn lyù (rational). Nhaän thöùc lòch söû laø nhaän
B864 thöùc ex datis (töø döõ lieäu), coøn nhaän thöùc thuaàn lyù laø ex principiis (töø caùc
nguyeân taéc). Baát keå nguoàn goác nguyeân thuûy cuûa nhaän thöùc nhö theá naøo,
nhaän thöùc vaãn chæ coù tính lòch söû, neáu ngöôøi sôû höõu nhaän thöùc aáy chæ tieáp
thu trong moät möùc ñoä vaø phaïm vi do ñöôïc truyeàn thuï laïi töø beân ngoaøi,
hoaëc thoâng qua kinh nghieäm tröïc tieáp, ñöôïc nghe keå laïi hoaëc nhôø hoïc vaán
(caùc kieán thöùc phoå bieán). Chaúng haïn moät ngöôøi naøo ñoù hoïc moät heä thoáng
trieát hoïc - ví duï heä thoáng cuûa Wolff, [voán laø moät heä thoáng thuaàn lyù] -, thì duø
ngöôøi ñoù coù ñöôïc tri thöùc ñaày ñuû veà taát caû nhöõng nguyeân taéc, ñònh nghóa
hay chöùng minh, cuõng nhö thuoäc loøng vaø coù theå keå treân ñaàu ngoùn tay moïi
boä phaän hôïp thaønh cuûa heä thoáng trieát hoïc aáy, trong thöïc teá cuõng khoâng coù gì
hôn laø moät kieán thöùc lòch söû hoaøn chænh veà heä thoáng Wolff; ngöôøi aáy chæ
bieát nhöõng gì ñöôïc truyeàn ñaït, chæ phaùn ñoaùn nhöõng gì tieáp thu ñöôïc töø oâng
thaày. Neáu bò ngöôøi khaùc tranh caõi hay baùc boû moät ñònh nghóa, ngöôøi aáy
khoâng bieát laáy gì ñeå thay vaøo. Ngöôøi hoïc ñaøo taïo mình theo lyù tính cuûa
ngöôøi khaùc, vaø naêng löïc baét chöôùc aáy khoâng phaûi laø naêng löïc saùng taïo, töùc
laø nhaän thöùc cuûa anh ta khoâng phaûi baét nguoàn töø chính lyù tính, neân duø kieán
thöùc aáy veà maët khaùch quan laø thuaàn lyù, nhöng veà maët chuû quan vaãn chæ laø
lòch söû thoâi. Anh ta chæ gioûi tieáp thu vaø nhôù laâu, nghóa laø ñaõ thöïc söï hoïc, nhö
moät khuoân daáu soáng. Nhöõng nhaän thöùc thuaàn lyù khaùch quan (töùc laø ngay töø
ñaàu coù theå baét nguoàn töø lyù tính rieâng cuûa con ngöôøi) chæ ñöôïc mang danh
hieäu naøy moät caùch chuû quan, khi chuùng thöïc söï baét nguoàn töø caùc nguoàn goác
phoå bieán cuûa lyù tính, - ñeå töø ñoù coù theå naûy sinh caû söï Pheâ phaùn vaø thaäm chí
caû söï vöùt boû caùi ñaõ hoïc - , töùc laø chuùng phaûi baét nguoàn töø caùc Nguyeân taéc.
B865

815
 Moïi nhaän thöùc thuaàn lyù thì hoaëc do nhöõng khaùi nieäm, hoaëc do söï caáu
taïo nhöõng khaùi nieäm. Loaïi tröôùc laø nhaän thöùc trieát hoïc, loaïi sau laø toaùn hoïc.
Veà söï khaùc nhau beân trong cuûa hai loaïi nhaän thöùc treân, ta ñaõ baøn trong
chöông I cuûa phaàn Hoïc thuyeát sieâu nghieäm veà phöông phaùp naøy. Moät nhaän
thöùc coù theå laø trieát hoïc veà maët khaùch quan nhöng vaãn laø lòch söû veà maët chuû
quan, - nhö trong tröôøng hôïp cuûa phaàn ñoâng caùc hoïc giaû thuï ñoäng vaø nhöõng
ai khoâng theå nhìn vöôït ra khoûi caùc giôùi haïn cuûa heä thoáng tö töôûng cuûa mình
vaø suoát ñôøi chæ laøm hoïc troø. Nhöng caàn löu yù raèng, tri thöùc toaùn hoïc khi
ñöôïc ghi nhôù trong kyù öùc vaãn coù giaù trò nhö laø tri thöùc thuaàn lyù caû veà maët
chuû quan, vaø ta khoâng theå phaân bieät nhö vöøa laøm trong tröôøng hôïp nhaän
thöùc trieát hoïc. Nguyeân nhaân laø vì trong toaùn hoïc, caùc nguoàn nhaän thöùc duy
nhaát maø ngöôøi thaày coù theå coù ñöôïc, khoâng ôû ñaâu khaùc hôn laø trong chính
caùc nguyeân taéc cô baûn vaø ñích thöïc cuûa baûn thaân lyù tính, neân ngöôøi hoïc troø
khoâng theå tìm ñöôïc töø nguoàn naøo khaùc vaø cuõng khoâng theå tranh caõi, bôûi leõ ôû
ñaây, lyù tính ñöôïc söû duïng in concreto (moät caùch cuï theå), ñoàng thôøi laø tieân
nghieäm, töùc laø trong tröïc quan thuaàn tuùy khoâng theå laàm laãn vaø moïi aûo töôïng
vaø sai laàm ñeàu ñöôïc loaïi tröø. Do ñoù, trong moïi khoa hoïc (tieân nghieäm) cuûa
lyù tính, chæ coù toaùn hoïc laø coù theå daïy vaø hoïc. | Coøn trieát hoïc - tröø khi hieåu
theo nghóa tieáp thu veà maët lòch söû - khoâng theå hoïc ñöôïc, cuøng laém laø chæ coù
theå hoïc caùch trieát lyù (philoso-phieren).

B866 Trieát hoïc laø heä thoáng cuûa moïi nhaän thöùc trieát hoïc. Ta phaûi duøng töø
“Trieát hoïc” ôû ñaây theo nghóa khaùch quan, töùc hieåu noù nhö laø nguyeân maãu
cuûa moïi noã löïc trieát lyù vaø xem noù laø tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù moïi neàn trieát
hoïc chuû quan khaùc nhau heát söùc ña daïng vaø ñaày bieán ñoäng. Trong nghóa ñoù,
Trieát hoïc chæ laø moät YÙ nieäm ñôn thuaàn veà moät khoa hoïc khaû höõu, chöa toàn
taïi in concreto (cuï theå) ôû ñaâu caû. | Traùi laïi, ta vaãn ñang noã löïc baèng nhieàu
con ñöôøng khaùc nhau ñeå tieán ñeán gaàn noù, nghóa laø cho tôùi khi ta tìm ra ñöôïc
con ñöôøng ñuùng ñaén - con ñöôøng ñang bò phuû laáp bôûi bieát bao sai laàm vaø aûo
töôûng cuûa caûm naêng - ñeå tieáp caän noù, vaø cho tôùi khi hình aûnh meùo moù ta
ñang coù trôû thaønh hình aûnh trung thöïc cuûa nguyeân maãu aáy. Vaø cho tôùi luùc
aáy, ta chöa theå hoïc trieát hoïc ñöôïc, vì coù ñaâu maø hoïc! Neáu baûo laø coù, thì noù
ôû ñaâu? ai coù? vaø laøm sao ta nhaän bieát ñöôïc noù? Vaäy ta chæ coù theå hoïc caùch
trieát lyù, noùi khaùc ñi, ta chæ coù theå taäp söû duïng caùc naêng löïc lyù luaän cuûa ta
phuø hôïp vôùi caùc nguyeân taéc phoå bieán, ñoàng thôøi, bieát giöõ vöõng quyeàn cuûa lyù
tính laø khaûo saùt taän nguoàn goác cuûa nhöõng nguyeân taéc naøy, ñeå xaùc nhaän hoaëc
ñeå baùc boû chuùng.

Cho ñeán nay, khaùi nieäm veà trieát hoïc chæ laø moät khaùi nieäm hoïc thuaät
tröôøng oác (Schulbegriff), töùc laø khaùi nieäm veà moät heä thoáng nhaän thöùc maø ta
coá caûi tieán ñeå trôû thaønh moät khoa hoïc. | Nhöng taát caû nhöõng gì ta bieát veà
khoa hoïc aáy chæ döøng laïi ôû tính thoáng nhaát coù heä thoáng cuûa tri thöùc naøy, do
ñoù, chæ laáy söï hoaøn haûo veà maët loâ-gíc cuûa nhaän thöùc laøm muïc ñích. Nhöng,
coøn coù moät khaùi nieäm coù tính toaøn hoaøn vuõ (conceptus cosmicus -

816
 Weltbegriff)* veà trieát hoïc, laøm neàn moùng ñích thöïc cho danh hieäu naøy,
nhaát laø khi trieát hoïc ñöôïc hieän thaân baèng hình töôïng lyù töôûng [YÙ theå -
das Ideal] cuûa Trieát-gia. Theo khaùi nieäm naøy, trieát hoïc laø khoa hoïc veà
moái quan heä giöõa moïi nhaän thöùc vôùi caùc muïc ñích cô baûn cuûa lyù tính con
B867 ngöôøi (teleologia rationis humanae) vaø trieát gia khoâng phaûi ñôn giaûn laø keû
thieän ngheä veà [söû duïng] lyù tính maø laø Ngöôøi ban boá luaät leä (Gesetzgeber)
cho lyù tính con ngöôøi. Trong yù nghóa cao caû naøy, thaät quaù töï cao neáu töï
xöng mình laø trieát gia vaø daùm cho raèng mình ñaõ ñöùng ngang haøng vôùi hình
aûnh nguyeân maãu cuûa baäc trieát nhaân chæ coù theå coù trong YÙ nieäm.

Nhaø toaùn hoïc duø coù nhieàu tieán boä trong nhaän thöùc thuaàn lyù, cuõng nhö
nhaø nghieân cöùu veà töï nhieân vaø nhaø loâ-gíc hoïc tieán boä trong nhaän thöùc trieát
hoïc, ñeàu chæ laø nhöõng nhaø chuyeân moân, thieän ngheä trong vieäc söû duïng lyù
tính (Vernunftkünstler). Vì ñöùng treân taát caû coøn coù moät Baäc Thaày trong lyù
töôûng söû duïng hoï nhö nhöõng coâng cuï phuïc vuï cho söï taêng tieán cuûa caùc muïc
ñích cô baûn cuûa lyù tính con ngöôøi. Chæ coù baäc thaày lyù töôûng naøy môùi xöùng
danh laø TRIEÁT GIA, song laïi khoâng toàn taïi thaät söï ôû ñaâu caû. | Tuy nhieân, YÙ
nieäm veà quyeàn naêng ban boá luaät leä cuûa Trieát gia vaãn laéng ñoïng trong ñaùy
saâu taâm hoàn cuûa moãi ngöôøi chuùng ta, vaø chæ YÙ nieäm naøy

môùi cho ta bieát loaïi thoáng nhaát coù heä thoáng naøo thaät söï ñöôïc trieát hoïc ñoøi
B868 hoûi ñeå höôùng tôùi caùc muïc ñích toái haäu cuûa lyù tính. YÙ nieäm naøy chính laø khaùi
nieäm toaøn hoaøn vuõ noùi treân kia(1).
Vì theá, caùc muïc ñích cô baûn chöa phaûi laø caùc muïc ñích toái cao; caùc
muïc ñích toái cao naøy (nôi söï thoáng nhaát coù heä thoáng hoaøn haûo cuûa lyù tính)
chæ coù theå laø moät muïc ñích toái haäu duy nhaát maø thoâi. Cho neân caùc muïc
ñích hoaëc [phaûi] laø Muïc ñích toái haäu (Endzweck); hoaëc chæ laø caùc muïc ñích
thöù caáp (subaltern) voán taát yeáu thuoäc veà muïc ñích toái haäu nhö laø caùc
phöông tieän. MUÏC ÑÍCH TOÁI HAÄU NAØY KHOÂNG GÌ KHAÙC HÔN LAØ
TOAØN BOÄ VAÄN MEÄNH (BESTIM-MUNG) CUÛA CON NGÖÔØI vaø neàn
trieát hoïc veà vaän meänh con ngöôøi chính laø ÑAÏO ÑÖÙC HOÏC. Vò trí thöôïng
ñaúng cuûa ñaïo ñöùc hoïc ñöùng treân moïi laõnh vöïc hoaït ñoäng khaùc cuûa tinh thaàn
con ngöôøi chính laø lyù do taïi sao coå nhaân bao giôø cuõng hieåu trieát gia ñoàng
thôøi vaø tröôùc heát phaûi laø moät nhaø ñaïo ñöùc. | Ngay caû ñeán ngaøy nay, khi thaáy
moät ngöôøi naøo ñoù coù veû ngoaøi töï chuû baèng lyù tính [an nhieân, töï taïi], duø tri
thöùc cuûa hoï coù theå haïn cheá, ta hay goïi ñoù laø moät nhaø hieàn trieát döïa theo
moät söï loaïi suy naøo ñoù [vôùi baäc vöøa laø trieát nhaân, vöøa laø hieàn nhaân].
Söï ban boá luaät leä cuûa lyù tính con ngöôøi (trieát hoïc) coù hai ñoái töôïng:
Töï nhieân vaø Töï do, bao haøm khoâng chæ nhöõng ñònh luaät töï nhieân maø caû

*
Conceptus cosmicus: Xem chuù thích(1) cuûa Kant ôû döôùi daây (B867). (N.D).
(1)
Khaùi nieäm toaøn hoaøn vuõ (conceptus cosmicus - Weltbegriff) ñeå chæ moät khaùi nieäm maø moïi
ngöôøi ñeàu taát yeáu phaûi quan taâm. | Ngöôïc laïi, muïc ñích cuûa moät moân khoa hoïc ñöôïc xaùc ñònh döïa
theo caùc khaùi nieäm coù tính hoïc thuaät tröôøng oác (Schulbegriffen) chæ laø caùc phöông tieän kheùo leùo ñeå
ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích rieâng leû, tuøy thích naøo ñoù thoâi.

817
 nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc, thoaït ñaàu phaùt trieån trong hai heä thoáng rieâng bieät
nhau, roài veà sau ñöôïc thoáng hôïp laïi thaønh moät heä thoáng trieát hoïc duy nhaát.
Phaàn trieát hoïc veà töï nhieân lieân quan ñeán caùi ñang laø, phaàn ñaïo ñöùc chæ lieân
quan ñeán caùi phaûi laø. Toaøn boä trieát hoïc laïi chia ra laøm hai loaïi nhaän thöùc:
hoaëc nhaän thöùc döïa treân lyù tính thuaàn tuùy, hoaëc nhaän thöùc döïa treân caùc
nguyeân taéc thöôøng nghieäm. Caùi tröôùc ñöôïc goïi laø trieát hoïc thuaàn tuùy, caùi
sau laø trieát hoïc thöôøng nghieäm.

B869 Trieát hoïc (cuûa lyù tính) thuaàn tuùy laïi ñöôïc chia laøm hai: thöù nhaát, laø
moân DÖÏ BÒ (PROPÄDEUTIK) chuyeân nghieân cöùu veà quan naêng lyù tính ñoái
vôùi moïi nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm vaø coøn ñöôïc goïi laø söï Pheâ Phaùn;
vaø, thöù hai laø HEÄ THOÁNG cuûa lyù tính thuaàn tuùy (khoa hoïc), - töùc moân hoïc
chöùa ñöïng söï trình baøy coù heä thoáng veà toaøn boä tri thöùc trieát hoïc - caû tri thöùc
ñuùng ñaén laãn tri thöùc sai laàm, aûo töôûng, caû hai ñeàu do lyù tính thuaàn tuùy
mang laïi - vaø ñöôïc goïi laø SIEÂU HÌNH HOÏC. Tuy nhieân, teân goïi SIEÂU
HÌNH HOÏC, theo nghóa roäng, vaãn ñöôïc duøng ñeå chæ toaøn boä heä thoáng cuûa
trieát hoïc thuaàn tuùy, keå caû trieát hoïc pheâ phaùn (moân Döï bò), vaø nhö vaäy, vöøa
bao haøm söï nghieân cöùu caùc nguoàn goác hay khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân
nghieäm, vöøa bao haøm phaàn trình baøy caùc nhaän thöùc tieân nghieäm taïo neân heä
thoáng trieát hoïc thuaàn tuùy, tuy nhieân, khoâng bao haøm caùc söï söû duïng lyù tính
thöôøng nghieäm vaø toaùn hoïc.

Sieâu hình hoïc laïi ñöôïc chia theo caùch söû duïng lyù tính: neáu söû duïng tö
bieän, ta coù Sieâu hình hoïc veà töï nhieân, neáu söû duïng theo caùch thöïc haønh, ta
coù Sieâu hình hoïc veà ñaïo ñöùc, hoaëc Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù (Metaphysik
der Sitten). Sieâu hình hoïc veà töï nhieân bao haøm moïi nguyeân taéc thuaàn lyù chæ
döïa treân caùc khaùi nieäm (vaø nhö vaäy laø khoâng keå toaùn hoïc), töùc toaøn boä
nhaän thöùc lyù thuyeát. Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù bao haøm caùc nguyeân taéc xaùc
ñònh moïi haønh vi (phaûi laøm vaø khoâng ñöôïc laøm) moät caùch tieân nghieäm vaø
taát yeáu. Nhö vaäy, chæ coù ñaïo ñöùc hoïc laø chöùa ñöïng nhöõng quy luaät ñieàu
chænh haønh vi coù theå ñöôïc ruùt ra töø caùc nguyeân taéc hoaøn toaøn tieân nghieäm.
Cho neân, Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù laø ñaïo ñöùc hoïc duy nhaát coù tính thuaàn tuùy
vì khoâng caàn döïa vaøo caùc caên cöù hay nghieân cöùu nhaân loaïi hoïc hoaëc thöôøng
nghieäm khaùc. Thoâng thöôøng ngöôøi ta hay goïi phaàn Sieâu hình hoïc thuoäc lyù
B870 tính tö bieän laø Sieâu hình hoïc theo nghóa heïp, vaø noùi ñeán Sieâu hình hoïc, ta
hay nghó ñeán phaàn tö bieän naøy. Nhöng vì phaàn trieát hoïc ñaïo ñöùc thuaàn tuùy
thöïc ra cuõng laø boä phaän cuûa toaøn boä heä thoáng nhaän thöùc thuaàn lyù (duø laø
thöïc haønh chöù khoâng phaûi tö bieän), neân ta vaãn phaûi giöõ laïi cho noù teân goïi laø
Sieâu hình hoïc (Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù) duø ta khoâng baét buoäc phaûi goïi nhö
theá trong phaàn nghieân cöùu naøy.

Ñieàu cöïc kyø heä troïng laø phaûi phaân bieät vaø taùch rôøi caùc loaïi nhaän
thöùc khaùc nhau xeùt veà loaïi nhaän thöùc (Gattung) vaø veà nguoàn goác
(Ursprung) nhaän thöùc vaø thaän troïng ñöøng ñeå chuùng laãn loän vôùi nhöõng nhaän
thöùc khaùc maø chuùng thöôøng coù moái quan heä gaén keát trong khi söû duïng. Neáu

818
 nhaø hoùa hoïc chuyeân phaân tích caùc chaát, nhaø toaùn hoïc laøm toaùn, thì ôû möùc
ñoä cao hôn, nhaø trieát hoïc coù nhieäm vuï xaùc ñònh vò trí vaø giaù trò cuûa caùc loaïi
nhaän thöùc khaùc nhau trong toång theå caùc hoaït ñoäng cuûa tinh thaàn con ngöôøi.
Khi ñaït ñöôïc moät trình ñoä tö duy, hay ñuùng hôn, moät trình ñoä phaûn tö cao,
lyù tính con ngöôøi khoâng theå thieáu moät neàn Sieâu hình hoïc naøo ñoù, nhöng
khoâng phaûi ngay moät luùc, con ngöôøi ñaõ coù theå giöõ cho laõnh vöïc suy tö vaø
nhaän thöùc naøy khoâng bò pha troän vôùi caùc yeáu toá xa laï. YÙ nieäm veà moät moân
khoa hoïc thuoäc loaïi naøy [Sieâu hình hoïc] cuõng coå xöa nhö baûn thaân lyù tính tö
bieän, vì thöû hoûi coù tinh thaàn naøo laïi khoâng tö bieän, duø theo loái baùc hoïc hay
loái bình daân? Nhöng ñoàng thôøi, cuõng phaûi thuù nhaän raèng ngay caû nhöõng nhaø
tö töôûng chuyeân nghieäp cuõng khoâng theå giaûi thích taùch baïch söï khaùc nhau
B871 giöõa hai yeáu toá neàn taûng cuûa nhaän thöùc: moät beân laø nhaän thöùc hoaøn toaøn
tieân nghieäm vaø beân kia laø haäu nghieäm. Vì theá, moät ñònh nghóa chính xaùc veà
loaïi nhaän thöùc ñaëc thuø gaén lieàn vôùi yù nieäm veà khoa Sieâu hình hoïc maø tinh
thaàn con ngöôøi ñaõ gaén boù töø raát laâu vaø raát saâu, ñeán nay vaãn chöa ñöôïc xaùc
laäp vöõng chaéc. Neáu baûo raèng: “Sieâu hình hoïc laø khoa hoïc veà nhöõng nguyeân
taéc ñaàu tieân cuûa nhaän thöùc con ngöôøi”, ñònh nghóa naøy vaãn chöa chæ roõ khoa
hoïc naøy thuoäc loaïi nhaän thöùc naøo, noù môùi chæ noùi leân söï khaùc nhau veà möùc
ñoä, theo nghóa nhöõng nguyeân taéc ñaàu tieân ñöôïc xem laø phoå bieán hôn
nhöõng nguyeân taéc khaùc, nhöng chöa cho thaáy roõ tieâu chuaån ñeå phaân bieät
chuùng vôùi nhöõng nguyeân taéc thöôøng nghieäm khaùc. Neáu moät soá nguyeân taéc
coù möùc ñoä phoå bieán hôn, vaø vì theá ñöôïc xem laø cao hôn caùc nguyeân taéc
khaùc, - lyù do thaät söï laø vì ngöôøi ta ñaõ khoâng phaân bieät ñöôïc caùi hoaøn toaøn
tieân nghieäm vôùi caùi haäu nghieäm -, theá thì laáy tieâu chuaån hay ranh giôùi naøo
ñeå phaân ñònh caùc nguyeân taéc cao hôn, ñöôïc goïi laø “ñaàu tieân” aáy vôùi caùc
nguyeân taéc thaáp hôn vaø coù tính phuï thuoäc cuûa nhaän thöùc? Ta coù theå ñoàng yù
vôùi loái phaân chia caùc thôøi kyø cuûa lòch söû ra thaønh caùc theá kyû “ñaàu tieân” vaø
caùc theá kyû tieáp theo? Vaäy, thöû hoûi: “theá kyû thöù naêm hay theá kyû thöù möôøi laø
thuoäc veà caùc theá kyû “ñaàu tieân”?”. Cuõng vaäy, neáu ta hoûi: “Phaûi chaêng khaùi
nieäm veà quaûng tính laø thuoäc veà Sieâu hình hoïc?”. Traû lôøi: “ñuùng”. “Toát, vaäy
khaùi nieäm veà vaät theå?”. Traû lôøi: “cuõng ñuùng”. “Vaäy vaät theå loûng thì sao?”.
Caâu traû lôøi taét ngaám, vì ta khoâng theå thöøa nhaän nhö vaäy, bôûi neáu khoâng, caùi
gì cuõng thuoäc veà Sieâu hình hoïc caû! Töø ñoù ta thaáy, möùc ñoä leä thuoäc - cuûa caùi
ñaëc thuø vôùi caùi phoå bieán - khoâng theå xaùc ñònh caùc ranh giôùi cuûa moät khoa
hoïc, vì theá trong tröôøng hôïp naøy, ta caàn tìm ra ñaëc ñieåm rieâng cuûa caùc khaùi
nieäm sieâu hình hoïc caû veà chuûng loaïi laãn nguoàn goác. YÙ nieäm neàn taûng veà
Sieâu hình hoïc, maët khaùc, coøn bò che khuaát vì loaïi nhaän thöùc tieân nghieäm
naøy coù tính chaát ít nhieàu töông töï vôùi nhaän thöùc toaùn hoïc. Caû hai ñeàu coù ñaëc
B872 ñieåm chung laø coù cuøng nguoàn goác tieân nghieäm, nhöng trong trieát hoïc [Sieâu
hình hoïc], tri thöùc döïa vaøo nhöõng khaùi nieäm, coøn trong toaùn hoïc, döïa vaøo
vieäc caáu taïo nhöõng khaùi nieäm. | Vaäy laø ñaõ tìm ra choã dò bieät quyeát ñònh
giöõa hai loaïi nhaän thöùc - söï dò bieät ta luoân caûm thaáy nhöng coøn thieáu tieâu
chuaån chính xaùc ñeå phaân ñònh. Cho neân, neáu baûn thaân caùc nhaø trieát hoïc
khoâng phaùt trieån ñöôïc YÙ nieäm veà ngaønh khoa hoïc cuûa mình moät caùch vöõng

819
 vaøng, khoa hoïc aáy khoâng theå thöïc hieän ñöôïc muïc ñích ñaõ ñeà ra hoaëc seõ bò
höôùng daãn moät caùch sai laïc. | Khoâng bieát roõ con ñöôøng phaûi ñi vaø cöù khoâng
ngöøng tranh caõi veà caùc khaúng ñònh do moãi beân ñöa ra, caùc nhaø trieát hoïc
caøng laøm cho baûn thaân trieát hoïc maát uy tín tröôùc maét ngöôøi khaùc vaø ngay caû
trong haøng nguõ mình.

B873 Do ñoù, xeùt töø quan naêng rieâng bieät saûn sinh ra chuùng, moïi nhaän thöùc
thuaàn tuùy tieân nghieäm taïo neân moät söï thoáng nhaát cuõng rieâng bieät vaø phaân
minh: chính Sieâu hình hoïc theå hieän loaïi nhaän thöùc aáy trong tính thoáng nhaát
coù heä thoáng. Phaàn tö bieän cuûa Sieâu hình hoïc - töø “Sieâu hình hoïc” tröôùc nay
thöôøng daønh rieâng ñeå goïi phaàn naøy - maø ta goïi laø Sieâu hình hoïc veà töï
nhieân, töùc chæ xem xeùt moïi söï vaät nhö chuùng ñang laø (chöù khoâng phaûi “phaûi
laø”) nhôø vaøo nhöõng khaùi nieäm tieân nghieäm, ñöôïc chia ra nhö sau:

Sieâu hình hoïc - theo nghóa heïp vöøa noùi - goàm hai phaàn: Trieát hoïc
sieâu nghieäm vaø “Töï nhieân hoïc” cuûa lyù tính thuaàn tuùy (Physiologie)*.
Trieát hoïc sieâu nghieäm trình baøy heä thoáng cuûa moïi khaùi nieäm vaø nguyeân taéc
thuoäc veà giaùc tính vaø lyù tính, quan heä vôùi moïi ñoái töôïng noùi chung chöù
khoâng baøn veà loaïi ñoái töôïng ñaëc thuø naøo, ta goïi ñoù laø Baûn theå hoïc [hay
Höõu theå hoïc] (Ontologie). Coøn caùi sau, “Töï nhieân hoïc” laáy töï nhieân laøm
ñoái töôïng nghieân cöùu, bao goàm toaøn boä nhöõng ñoái töôïng ñaëc thuø - ñöôïc
mang laïi trong giaùc quan hay nhö coù ngöôøi muoán, trong moät loaïi tröïc quan
ñaëc bieät naøo ñoù -, tuy nhieân vaãn chæ laø rationalis (thuaàn lyù) thoâi. Veà caùch söû
duïng quan naêng lyù tính trong vieäc xem xeùt töï nhieân naøy, coù hai caùch: hoaëc
“vaät lyù”, hoaëc “sieâu vaät lyù” (hyperphysisch) hay noùi ñuùng hôn, hoaëc “noäi
taïi” (immanent) hoaëc “sieâu vieät” (transzendent). Phöông caùch tröôùc baøn veà
töï nhieân, trong chöøng möïc nhaän thöùc cuûa ta veà töï nhieân coù theå ñöôïc aùp
duïng vaøo kinh nghieäm in conreto (moät caùch cuï theå), coøn phöông caùch sau laø
veà söï noái keát caùc ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm sieâu vieät khoûi kinh nghieäm.
“Töï nhieân hoïc” sieâu vieät laïi coù hai caùch noái keát vôùi ñoái töôïng: hoaëc noái
keát beân trong hoaëc noái keát beân ngoaøi, nhöng caû hai ñeàu sieâu vieät khoûi kinh
nghieäm khaû höõu. Caùi tröôùc laø töï nhieân hoïc veà töï nhieân xeùt nhö moät toaøn boä
B874 hay coøn goïi laø nhaän thöùc sieâu nghieäm veà theá giôùi; caùi sau laø baøn veà söï noái
keát cuûa caùi toaøn boä cuûa töï nhieân aáy vôùi moät Höõu theå beân ngoaøi hay beân
treân töï nhieân, hay coøn goïi laø nhaän thöùc sieâu nghieäm veà Thöôïng ñeá.

“Töï nhieân hoïc” (Physiologie) noäi taïi, traùi laïi, xem xeùt Töï nhieân nhö
toång theå nhöõng ñoái töôïng caûm tính, töùc nhö chuùng ñöôïc mang laïi cho ta,
nhöng taát nhieân, cuõng vaãn theo caùc ñieàu kieän tieân nghieäm, vì chæ trong caùc
ñieàu kieän ñoù, töï nhieân môùi coù theå ñöôïc mang laïi cho taâm trí ta noùi chung.
Nhöõng ñoái töôïng cuûa Töï nhieân hoïc noäi taïi goàm hai loaïi: 1. nhöõng ñoái töôïng
cuûa giaùc quan beân ngoaøi, hay laø töï nhieân coù theå chaát; vaø 2. Ñoái töôïng cuûa

*
“Töï nhieân hoïc”: xem chuù thích cho A IX. (N.D).

820
 giaùc quan beân trong, laø linh hoàn, hay – töông öùng vôùi caùc khaùi nieäm neàn
taûng cuûa ta veà linh hoàn, laø töï nhieân coù khaû naêng tö duy. Sieâu hình hoïc veà töï
nhieân coù theå chaát goïi laø vaät lyù hoïc, nhöng vì noù chæ ñöôïc chöùa ñöïng caùc
nguyeân taéc cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm veà töï nhieân, neân phaûi goïi laø vaät lyù
hoïc thuaàn lyù. Coøn Sieâu hình hoïc veà töï nhieân tö duy laø Taâm lyù hoïc, nhöng vì
lyù do treân, chæ laø nhaän thöùc thuaàn lyù veà linh hoàn.

Vaäy, toùm laïi, toaøn boä heä thoáng cuûa Sieâu hình hoïc goàm coù boán phaàn:
1. Baûn theå hoïc; 2. Töï nhieân hoïc thuaàn lyù; 3. Vuõ truï hoïc thuaàn lyù; vaø 4.
Thaàn hoïc thuaàn lyù. Coøn phaàn hai - töùc phaàn hoïc thuyeát thuaàn lyù veà töï
nhieân coù theå goàm hai
B875 moân ñöôïc chia ra: physica rationalis(1) (vaät lyù hoïc thuaàn lyù) vaø
psychologia rationalis (taâm lyù hoïc thuaàn lyù)*.

Chính YÙ nieäm nguyeân thuûy cuûa trieát hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy laø taùc
giaû cuûa vieäc phaân chia vaø xeáp loaïi naøy. Vì theá, söï phaän loaïi naøy laø taát yeáu,
coù tính “kieán truùc” töông öùng vôùi caùc muïc ñích cô baûn cuûa lyù tính, chöù

(1)
Khoâng neân nghó raèng vôùi teân goïi “vaät lyù hoïc thuaàn lyù” (physica rationalis) ta muoán aùm chæ moân
thöôøng ñöôïc goïi laø “physica generalis” (vaät lyù hoïc toång quaùt), vì moân naøy dính líu vôùi toaùn hoïc
nhieàu hôn laø vôùi trieát hoïc veà töï nhieân. Sieâu hình hoïc veà töï nhieân hoaøn toaøn khaùc vôùi toaùn hoïc, khoâng
phaûi vì noù mang laïi nhieàu tri thöùc hay keát quaû phong phuù hôn, traùi laïi, ñieàu quan troïng laø Sieâu hình
hoïc aáy cho ta baèng côù ñeå pheâ phaùn vieäc aùp duïng giaùc tính thuaàn tuùy vaøo vieäc nhaän thöùc töï nhieân. Vì
thieáu söï höôùng daãn, neân caû nhöõng nhaø toaùn hoïc cuõng tieáp thu moät soá YÙ nieäm chung - thöïc teá laø sieâu
hình hoïc -, neân ñaõ ñöa laãn moät caùch thieáu yù thöùc nhieàu giaû thuyeát vaøo trong caùc hoïc thuyeát veà töï
nhieân. Caùc giaû thuyeát naøy boäc loä ngay tính sai laàm khi ta pheâ phaùn vieäc aùp duïng caùc nguyeân taéc cuûa
Sieâu hình hoïc vaøo töï nhieân, tuy nhieân cuõng khoâng aûnh höôûng gì ñeán vieäc söû duïng toaùn hoïc (moät
caùch caàn thieát) trong laõnh vöïc nhaän thöùc naøy.
*
Ñeå deã hình dung söï phaân loaïi cuûa Kant veà “kieán truùc” cuûa toaøn boä nhaän thöùc tieân nghieäm cuûa lyù
tính, ta thöû toùm taét trong sô ñoà sau: (N.D).
SIEÂU HÌNH HOÏC

Sieâu hình hoïc veà Sieâu hình hoïc veà töï nhieân (Sieâu hình hoïc theo nghóa
ñöùc lyù (B869…) heïp)

Trieát hoïc sieâu nghieäm(Baûn Töï nhieân hoïc thuaàn lyù

theå hoïc)

Noäi taïi Sieâu vieät

Vaät lyù hoïc Taâmlyù hoïc Vuõ truï hoïc thuaàn lyù Thaàn hoïc thuaàn lyù (nhaän
thuaàn lyù thuaàn lyù (nhaän thöùc sieâu thöùc sieâu nghieämveà
nghieämveà theá giôùi) Thöôïng ñeá)

821
 khoâng phaûi thuaàn kyõ thuaät hay döïa treân caùc söï töông ñoàng quan saùt ñöôïc
moät caùch ngaãu nhieân, baát taát vaø may ruûi giöõa caùc boä phaän khaùc nhau cuûa
toaøn boä moân khoa hoïc thuaàn tuùy. Vì leõ ñoù, söï phaân loaïi naøy laø baát di baát
dòch vaø coù quyeàn uy “laäp phaùp”. Tuy nhieân, vaãn coøn coù vaøi ñieåm chöa roõ deã
ñöa tôùi thaéc maéc vaø hoaøi nghi veà tính ñuùng ñaén vaø hôïp quy luaät cuûa söï phaân
loaïi naøy.

Tröôùc heát, laøm sao toâi coù theå hy voïng coù ñöôïc moät nhaän thöùc tieân
nghieäm, do ñoù, coù ñöôïc moân Sieâu hình hoïc veà nhöõng ñoái töôïng trong chöøng
möïc chuùng chæ ñöôïc mang laïi cho caùc giaùc quan cuûa ta, töùc laø moät caùch haäu
nghieäm? vaø laøm sao coù theå nhaän thöùc ñöôïc baûn tính töï nhieân cuûa söï vaät
B876 theo caùc nguyeân taéc tieân nghieäm ñeå hình thaønh ñöôïc moân Töï nhieân hoïc
thuaàn lyù? Xin traû lôøi: Ta khoâng laáy gì töø kinh nghieäm ngoaøi nhöõng gì caàn
thieát ñeå mang laïi cho ta moät ñoái töôïng cho giaùc quan beân ngoaøi hay giaùc
quan beân trong. Ñoái vôùi giaùc quan beân ngoaøi, chæ laø khaùi nieäm ñôn thuaàn veà
vaät chaát (quaûng tính khoâng coù söï soáng vaø khoâng theå thaâm nhaäp), vôùi giaùc
quan beân trong laø nhôø khaùi nieäm veà moät höõu theå tö duy (ñöôïc mang laïi
trong bieåu töôïng thöôøng nghieäm beân trong: caùi Toâi tö duy). Ñoái vôùi taát caû
nhöõng gì coøn laïi, trong Sieâu hình hoïc veà nhöõng ñoái töôïng naøy, ta hoaøn toaøn
khoâng ñöôïc söû duïng baát cöù nguyeân taéc thöôøng nghieäm naøo, nghóa laø khoâng
ñöa theâm moät kinh nghieäm naøo boå sung cho khaùi nieäm, ñeå töø ñoù phaùn ñoaùn
veà nhöõng ñoái töôïng naøy.

Ñieåm thöù hai laø: ta seõ daønh cho moân Taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm vò
trí naøo ñaây, khi noù vaãn thöôøng ñöôïc xem laø moät boä phaän cuûa Sieâu hình hoïc,
vaø nhaát laø ngaøy nay, ngöôøi ta chôø ñôïi nôi noù nhieàu keát quaû trieát hoïc quan
troïng sau khi ñaõ maát heát hy voïng xaây döïng moät heä thoáng tieân nghieäm veà
nhaän thöùc? Xin traû lôøi: Noù phaûi ñöùng ñuùng choã cuûa noù, töùc veà phía caùc khoa
hoïc töï nhieân thöôøng nghieäm, töùc phaûi xem noù laø boä phaän cuûa trieát hoïc öùng
duïng. | Caùc nguyeân taéc tieân nghieäm cuûa noù laø thuoäc veà trieát hoïc thuaàn tuùy
maø noù coù quan heä, nhöng khoâng ñöôïc laãn loän noù vôùi moân Taâm lyù hoïc thuaàn
lyù. Vì theá, phaûi ñöa Taâm lyù hoïc thöôøng nghieäm ra khoûi laõnh vöïc Sieâu hình
hoïc, vì baûn thaân yù nieäm veà Sieâu hình hoïc ñaõ loaïi tröø noù veà nguyeân taéc. Taát
nhieân, vì nhu caàu thoâng duïng cuûa hoïc thuaät, ta hieän daønh cho noù moät vò trí
nhoû trong haøng nguõ sieâu hình hoïc, (duø chæ nhö moät phuï luïc taïm thôøi). | Ta
taïm laøm nhö vaäy chæ laø vì caùc lyù do kieäm öôùc, bôûi leõ, moân taâm lyù hoïc
thöôøng nghieäm chöa ñuû phong phuù ñeå ñöôïc xem nhö moät moân hoïc ñoäc laäp,
nhöng ñoàng thôøi, phaûi chuù yù ñeå daàn daàn ñöa noù ra haún beân ngoaøi vaø ñaët noù
B877 vaøo ñuùng vò trí maø hieän nay noù coøn ít quen thuoäc vì ñaõ gaàn guõi quaù nhieàu
vôùi caùc vaán ñeà cuûa Sieâu hình hoïc. Noù gioáng nhö ngöôøi xa laï nhöng ôû laâu
maõi thaønh quen, neân ta saün loøng tieáp tuïc chöùa chaáp cho ñeán khi noù xaây
döïng hoaøn chænh ngaønh Nhaân loaïi hoïc (Anthropologie)* - ñoái troïng cuûa
moân khoa hoïc töï nhieân thöôøng nghieäm -, baáy giôø seõ doïn ra ôû haún trong cô

* *
Nhaân loaïi hoïc: xem chuù thích cho B578. (N.D).

822
 ngôi rieâng cuûa noù.

Trôû leân laø YÙ nieäm khaùi quaùt veà Sieâu hình hoïc, moät moân hoïc ñöôïc kyø
voïng quaù nhieàu nhöng ít ñöôïc xem xeùt nghieâm chænh, neân sau khi caùc chôø
ñôïi ñaày haøo höùng chaúng may khoâng thaønh hieän thöïc thì laïi bò reõ ruùng, xem
thöôøng. Coâng cuoäc Pheâ phaùn cuûa chuùng ta ruùt laïi ôû ñieåm: duø Sieâu hình hoïc
khoâng theå laø neàn moùng cho toân giaùo, noù vaãn laø moät trong nhöõng töôøng
thaønh baûo veä quan troïng nhaát, vaø lyù tính con ngöôøi - duø luoân chaïy theo con
ñöôøng bieän chöùng sai laàm moät caùch töï nhieân - vaãn khoâng bao giôø thieáu
ñöôïc moân Sieâu hình hoïc, vì nôi ñaây, lyù tính vöøa kieåm nghieäm xu höôùng töï
nhieân cuûa mình, vöøa töï naâng cao ñeå nhìn nhaän mình moät caùch saùng toû vaø
khoa hoïc, ngaên ngöøa nhöõng ñoå vôõ maø lyù tính tö bieän baát chaáp leà luaät seõ gaây
ra trong laõnh vöïc ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. Do ñoù, ta tin chaéc raèng, duø coù ai coá
ñoái xöû thoâ baïo vaø khinh thò vôùi Sieâu hình hoïc, vì khoâng bieát ñaùnh giaù moät
moân khoa hoïc töø baûn tính töï nhieân cuûa noù maø chæ caên cöù vaøo caùc keát quaû
nhaát thôøi, hoï cuõng khoâng bao giôø coù theå töø boû haún noù ñöôïc, vaø cuoái cuøng
B878 roài chuùng ta cuõng seõ tìm ñeán vôùi Sieâu hình hoïc nhö trôû laïi vôùi ngöôøi tình
cuõ ñaõ chia tay. Vì, ñoái vôùi caùc muïc ñích cô baûn cuûa mình, lyù tính chæ coù theå
löïa choïn: hoaëc ñaït ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû, saâu saéc hoaëc phaù huûy moïi nhaän
thöùc ñuùng ñaén ñaõ töøng ñaït ñöôïc.

Nhö vaäy, Sieâu hình hoïc - veà töï nhieân cuõng nhö veà ñaïo ñöùc* -, vaø ñaëc
bieät söï Pheâ phaùn ñoái vôùi lyù tính lieàu lónh bay boång baèng ñoâi caùnh cuûa chính
mình, phaûi ñi tröôùc nhö laø moân döï bò cho moïi hoaït ñoäng cuûa lyù tính, caû hai
seõ cuøng taïo thaønh TRIEÁT HOÏC vôùi nghóa ñuùng ñaén vaø chaân thöïc nhaát cuûa
töø naøy. Con ñöôøng trieát hoïc phaûi ñi laø con ñöôøng cuûa söï minh trieát,
ñoàng thôøi cuõng laø con ñöôøng cuûa khoa hoïc, maø moät khi ñaõ ñöôïc khai
phaù seõ khoâng bao giôø ñeå cho bò vuøi laáp laïi vaø laøm ta laïc höôùng.

Toaùn hoïc, khoa hoïc töï nhieân, vaø nhöõng kinh nghieäm chung cuûa con
ngöôøi coù giaù trò raát lôùn nhö nhöõng phöông tieän cho caùc muïc tieâu phaàn lôùn laø
baát taát, nhöng ruùt cuïc cuõng ñeàu phuïc vuï cho nhöõng muïc ñích cô baûn vaø thieát
yeáu cuûa nhaân loaïi, vôùi ñieàu kieän phaûi thoâng qua söï trung giôùi cuûa nhaän
thöùc lyù tính töø caùc khaùi nieäm thuaàn lyù. | Nhaän thöùc aáy ta goïi teân laø gì cuõng
ñöôïc nhöng thöïc chaát khoâng gì khaùc hôn laø Sieâu hình hoïc.

Chính vì theá, Sieâu hình hoïc cuõng laø söï hoaøn taát cuûa Vaên hoaù, töùc cuûa
B879 söï ñaøo luyeän lyù tính con ngöôøi. | Veà maët naøy, noù khoâng theå thieáu ñöôïc, duø
ta gaït ra beân ngoaøi moät soá aûnh höôûng cuûa noù - vôùi tö caùch laø khoa hoïc - ñoái
vôùi caùc muïc ñích nhaát ñònh naøo ñoù. Vì leõ, Sieâu hình hoïc taäp trung nghieân
cöùu caùc yeáu toá vaø caùc chaâm ngoân cao nhaát cuûa lyù tính laøm neàn taûng cho

*
Seõ ñöôïc Kant trình baøy trong hai quyeån: “Caùc cô sôû Sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï
nhieân” (Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft”) (1786); vaø “Sieâu hình hoïc veà
ñöùc lyù” (Metaphysik der Sitten) (1797). (N.D).

823
khaû theå cuûa nhieàu khoa hoïc khaùc vaø cho söï söû duïng cuûa taát caû. Vôùi tö caùch
ñôn thuaàn tö bieän, noù höõu duïng trong vieäc phoøng traùnh sai laàm hôn laø môû
roäng tri thöùc, ñieàu ñoù khoâng laøm suy giaûm giaù trò cuûa noù, traùi laïi, chính cô
quan kieåm duyeät toái cao seõ ñaûm baûo uy quyeàn vaø uy tín cho noù. | Cô quan
toái cao naøy - [chính laø baûn thaân lyù tính] - seõ ñaûm baûo traät töï, söï hoøa hôïp vaø
caû söï thònh vöôïng cuûa coäng ñoàng khoa hoïc vaø giöõ vöõng khoâng ñeå cho nhöõng
noã löïc duõng caûm vaø boå ích cuûa khoa hoïc ñöôïc xa rôøi muïc ñích chính yeáu:
ñoù laø taïo döïng haïnh phuùc chung cho nhaân loaïi.

HOÏC THUYEÁT SIEÂU NGHIEÄM VEÀ PHÖÔNG PHAÙP

824
B880 CHÖÔNG IV

LÒCH SÖÛ CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY

Nhan ñeà treân ñöôïc neâu ra ñeå ñaët teân cho phaàn cuoái cuøng coøn laïi cuûa
heä thoáng lyù tính thuaàn tuùy maø ta chæ coù theå trình baøy ñaày ñuû hôn trong
töông lai. ÔÛ ñaây, töø quan ñieåm thuaàn tuùy tieân nghieäm – töùc töø baûn chaát cuûa
lyù tính thuaàn tuùy -, toâi chæ ñöa ra moät caùi nhìn heát söùc sô löôïc veà toaøn boä
nhöõng coâng trình maø caùc trieát gia ñaõ thöïc hieän cho ñeán nay. | Hoï ñeàu muoán
xaây döïng nhöõng toøa nhaø ñoà soä veà trieát hoïc, nhöng tröôùc maét toâi, chuùng chæ
coøn xuaát hieän nhö nhöõng pheá tích hoang taøn.

Ñieàu ñaùng chuù yù vaø thaät ra cuõng raát töï nhieân vì khoâng coù caùch naøo
khaùc, ñoù laø: con ngöôøi, trong thôøi kyø aáu thô cuûa trieát hoïc, ñaõ khôûi ñaàu baèng
vieäc tìm hieåu baûn tính cuûa Thöôïng ñeá, veà nieàm hy voïng vaø caùc ñaëc ñieåm
cuûa cuoäc soáng trong töông lai ôû ñôøi sau, ngöôïc laïi vôùi chuùng ta, vì ta xem
hai vaán ñeà naøy laø phaàn keát thuùc cuûa moïi noã löïc tö bieän cuûa tinh thaàn con
ngöôøi. Tuy nhieân, duø trong ñieàu kieän neàn vaên minh coøn keùm phaùt trieån chæ
coù theå saûn sinh moät soá khaùi nieäm thoâ sô veà toân giaùo, vaãn khoâng ngaên caûn
ñöôïc moät boä phaän öu tuù tieán haønh nhöõng nghieân cöùu raát töï do veà caùc ñoái
töôïng naøy, vaø hoï ñeàu deã daøng nhaän ra raèng khoâng coù con ñöôøng naøo chaéc
chaén ñeå laøm ñeïp loøng ñaáng thieâng lieâng voâ hình vaø ít nhaát ñeå ñöôïc höôûng
haïnh phuùc ôû ñôøi sau cho baèng haõy bieát soáng löông thieän vaø hôïp ñaïo lyù
trong ñôøi naøy. Bôûi theá, Thaàn hoïc vaø Ñaïo ñöùc hoïc laø hai ñoäng cô chính yeáu,
B881 hay ñuùng hôn, laø hai ñieåm thu huùt moïi nghieân cöùu tröøu töôïng cuûa lyù tính.
Vaø chính vieäc nghieân cöùu veà ñoái töôïng thöù nhaát ñaõ loâi keùo lyù tính tö bieän
ngaøy caøng ñaøo saâu theâm vaø daàn daàn hình thaønh neân moân Sieâu hình hoïc
löøng danh veà sau.

ÔÛ ñaây toâi khoâng ñi vaøo phaân ñònh caùc thôøi kyø ñaõ xaûy ra caùc bieán
ñoäng lôùn trong moân Sieâu hình hoïc, maø chæ phaùc hoïa khaùi quaùt caùc YÙ nieäm
khaùc nhau ñaõ gaây ra caùc cuoäc caùch maïng quan troïng nhaát trong laõnh vöïc tö
töôûng naøy. Ta thaáy coù ba muïc tieâu lôùn ñaõ taùc ñoäng ñeán nhöõng bieán ñoåi saâu
saéc treân dieãn ñaøn tranh luaän naøy:

1. VEÀ PHÖÔNG DIEÄN ÑOÁI TÖÔÏNG cuûa moïi nhaän thöùc lyù tính, caùc trieát
gia chia ra laøm hai phaùi: caùc nhaø duy caûm (Sensualisten) vaø caùc nhaø
duy trí [duy taâm] (Intellektualisten). EPIKUR ñöùng ñaàu phaùi tröôùc vaø
PLATON ñöùng ñaàu phaùi sau. Söï khaùc nhau giöõa hai tröôøng phaùi, duø raát
tinh vi, ñaõ baét ñaàu raát sôùm vaø keùo daøi khoâng döùt. Caùc nhaø tröôùc cho
raèng tính hieän thöïc (Wirklichkeit) chæ ôû trong nhöõng ñoái töôïng caûm tính,
coøn moïi thöù khaùc chæ laø töôûng töôïng; caùc nhaø sau thì cho raèng giaùc quan
laø cha ñeû cuûa aûo töôûng vaø chæ coù giaùc tính môùi nhaän thöùc ñöôïc chaân lyù.
Caùc nhaø tröôùc khoâng phuû nhaän caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính coù tính thöïc

825
B882 taïi naøo ñoù, nhöng chæ theo nghóa loâ-gíc thoâi, coøn vôùi caùc nhaø sau, caùc
khaùi nieäm laø thaàn bí. Caùc nhaø duy caûm thöøa nhaän caùc khaùi nieäm trí tueä,
nhöng cho raèng chæ coù nhöõng ñoái töôïng caûm tính môùi coù söï toàn taïi thöïc
söï. Caùc nhaø duy trí thì cho raèng moïi ñoái töôïng toàn taïi thöïc söï ñeàu chæ laø
khaû nieäm vaø cho raèng giaùc tính thuaàn tuùy coù moät quan naêng tröïc quan
ñoäc laäp vôùi giaùc quan, coøn giaùc quan thì chæ laøm roái loaïn giaùc tính thuaàn
tuùy.

2. VEÀ PHÖÔNG DIEÄN NGUOÀN GOÁC cuûa caùc nhaän thöùc thuaàn tuùy cuûa
lyù tính, ta thaáy tröôøng phaùi naøy cho raèng chuùng ñeàu hoaøn toaøn ñöôïc ruùt
ra töø kinh nghieäm, coøn phaùi kia cho raèng chuùng chæ baét nguoàn töø lyù tính,
ñoái laäp vôùi kinh nghieäm. ARISTOTELES ñöôïc xem laø caàm ñaàu phaùi
caùc nhaø duy nghieäm (Empiristen), coøn PLATON caàm ñaàu phaùi caùc nhaø
duy taâm (NOOLOGISTEN)*. LOCKE, laø keû keá tuïc ARISTOTELES ôû
thôøi hieän ñaïi vaø LEIBNIZ keá tuïc PLATON (duø LEIBNIZ giöõ khoaûng
caùch vôùi heä thoáng thaàn bí cuûa PLATON), nhöng cuoäc tranh caõi ñeán nay
vaãn chöa ngaõ nguõ. EPIKUR trieät ñeå trong heä thoáng duy caûm (duy
nghieäm) cuûa mình (vì oâng khoâng bao giôø ñaåy caùc keát luaän ra ngoaøi ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm) hôn laø ARISTOTELES vaø LOCKE (nhaát laø
LOCKE). LOCKE, sau khi ruùt ra moïi khaùi nieäm vaø nguyeân taéc cuûa tinh
thaàn con ngöôøi töø kinh nghieäm, laïi ñi quaù xa trong vieäc söû duïng caùc
khaùi nieäm vaø nguyeân taéc naøy vaø cho raèng ta coù theå chöùng minh söï toàn
taïi cuûa Thöôïng ñeá vaø söï baát töû cuûa linh hoàn - caû hai ñeàu naèm ngoaøi
laõnh vöïc kinh nghieäm - cuõng hieån nhieân nhö vieäc chöùng minh baát kyø
B883 ñònh lyù toaùn hoïc naøo.

3. VEÀ PHÖÔNG DIEÄN PHÖÔNG PHAÙP: Phöông phaùp laø phöông thöùc
tieán haønh döïa theo caùc nguyeân taéc. Ta coù theå chia caùc phöông phaùp
ñang thònh haønh ra laøm hai: phöông phaùp töï nhieân chuû nghóa
(naturalistische) vaø phöông phaùp khoa hoïc (szientifische).

Nhaø töï nhieân chuû nghóa trong laõnh vöïc lyù tính thuaàn tuùy döïa vaøo
nguyeân taéc: chæ coù lyù trí thoâng thöôøng,- khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa khoa hoïc
-, maø hoï goïi laø “lyù trí laønh maïnh” hay “löông thöùc” môùi coù theå mang laïi
cho ta nhöõng

*
“NOOLOGIST”: (do goác chöõ Hy Laïp: Nous = tinh thaàn, lyù tính), chæ ngöôøi chuû tröông nhaän thöùc
thuaàn lyù chæ ruùt ra töø lyù tính (nhö PLATON, LEIBNIZ). Phaûn nghóa vôùi “Noogonist”: nhaø duy nghieäm
(nhö LOCKE…) (xem B327). Ñaây laø caùc töø coå, nay quen duøng: nhaø duy taâm/nhaø duy nghieäm
(Idealist/Empirist). (N.D).

826
 caâu traû lôøi thoûa ñaùng veà caùc vaán ñeà heä troïng nhaát cuûa Sieâu hình hoïc hôn laø
tö bieän. Töø ñoù, hoï cho raèng ta coù theå xaùc ñònh chu vi vaø dieän tích cuûa maët
traêng baèng maét thöôøng chính xaùc hôn laø vôùi phöông phaùp raéc roái cuûa toaùn
hoïc. Thöïc ra ñaây laø chuû nghóa “thuø gheùt lyù tính” (Misologie) ñöôïc naâng leân
thaønh nguyeân taéc vaø ñieàu phi lyù, maâu thuaãn nhaát laø xem vieäc khoâng caàn
bieát ñeán caùc phöông phaùp khoa hoïc cuõng laø moät phöông phaùp ñeå môû roäng
nhaän thöùc. Nhöng, ñoái vôùi nhöõng nhaø ñöôïc mang danh laø töï nhieân chuû
nghóa chæ vì hoï khoâng bieát ñieàu gì hôn, ta khoâng theå traùch hoï ñöôïc. Hoï tuaân
theo lyù trí thoâng thöôøng nhöng khoâng heà phoâ tröông raèng söï khoâng hieåu
bieát cuûa hoï cuõng laø moät phöông phaùp thaäm chí laø phöông phaùp raát thaàn
dieäu ñeå giuùp ta coù theå keùo caû chaân lyù leân ñöôïc töø ñaùy gieáng saâu cuûa
Democrite!*. Phöông chaâm cuûa hoï laø: Quod sapio satis est mihi, non ego
curo esse quod Arcesilas aerumnosique Solonnes” (Persino, Satirae III,
78: “Nhöõng gì toâi bieát ñaõ laø quaù ñuû, vì toâi khoâng caànquan taâm Arcesilaos
ñaõ ra sao vaø caû chaøng Solon khoán khoå”. N.D), nhôø ñoù hoï theå soáng moät ñôøi
an nhaøn, sung söôùng, khoâng ñeå khoa hoïc laøm phieàn vaø cuõng khoâng laøm
phieàn ñeán khoa hoïc!

B884
Coøn ñoái vôùi nhöõng ai theo ñuoåi phöông phaùp khoa hoïc, hoï coù hai löïa
choïn: phöông phaùp giaùo ñieàu hoaëc phöông phaùp hoaøi nghi, tuy nhieân ñeàu
phaûi tieán haønh moät caùch coù heä thoáng. Neáu ôû ñaây, ñoái vôùi phöông phaùp thöù
nhaát, toâi chæ nhaéc ñeán teân tuoåi noåi tieáng cuûa WOLFF, vaø ñoái vôùi phöông
phaùp thöù hai, ñeán DAVID HUME laø coá yù khoâng nhaéc ñeán teân tuoåi cuûa caùc
vò khaùc.

Vaäy, chæ coøn con ñöôøng pheâ phaùn laø coøn ñeå ngoû. Neáu baïn ñoïc ñaõ
vui loøng quan taâm vaø kieân nhaãn cuøng toâi ñi suoát chaëng ñöôøng, xin baïn ñoïc
haõy töï xeùt coù thaáy ham thích ñoùng goùp phaàn mình ñeå bieán con ñöôøng moøn
nhoû heïp naøy thaønh moät ñaïi loä cuûa tö duy, con ñöôøng maø haèng bao theá kyû
chöa khai phaù ñöôïc vaø hy voïng raèng seõ hoaøn taát tröôùc khi keát thuùc theá kyû
naøy*, nhaèm muïc ñích: ñöa lyù tính con ngöôøi - töø choã khao khaùt hieåu bieát vaø
ñaõ noã löïc bao ñôøi nay maø vaãn khoâng thaønh coâng - ñeán söï thoûa maõn hoaøn
toaøn.

*
Töông truyeàn Democrite (460-370 Tr. CN) töøng noùi: “Chaân lyù aån mình döôùi hoá thaúm”. (N.D).
*
töùc theá kyû 18. Kant hoaøn thaønh taùc phaåm naøy laàn ñaàu vaøo naêm 1781. (N.D).

827
 CHUÙ GIAÛI DAÃN NHAÄP

16 PHAÀN II: PHÖÔNG PHAÙP HOÏC SIEÂU NGHIEÄM

Neáu Kant döøng laïi ôû phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm, quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn
tuùy” chæ môùi ñaët ñöôïc neàn taûng cho nhaän thöùc thöôøng nghieäm (caûm naêng vaø giaùc tính),
vaïch roõ söï baát löïc vaø baát khaû cuûa Sieâu hình hoïc tö bieän chöù chöa thöïc söï traû lôøi moät caùch
tích cöïc caâu hoûi cô baûn veà khaû theå cuûa moân Sieâu hình hoïc môùi meû maø oâng muoán xaây
döïng. Khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc “ñích thöïc” theo caùch hieåu cuûa Kant phaûi laø haït nhaân
trong khuoân khoå toaøn boä toøa nhaø cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Sau khi “kieåm tra moïi thöù vaät
lieäu”, baây giôø laø luùc phaùc hoïa ñoà aùn xaây döïng toøa nhaø aáy. Nhieäm vuï xaùc ñònh “caùc ñieàu
kieän hình thöùc cho heä thoáng hoaøn chænh cuûa lyù tính thuaàn tuùy” (B735) ñöôïc Kant ñaët teân
laø “Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm” töï noù ñaõ noùi leân yù nghóa vaø taàm quan troïng cuûa
Phaàn 2 voán thöôøng bò löôùt qua trong caùc saùch giôùi thieäu veà quyeån Pheâ phaùn naøy. ÔÛ ñaây -
duø yù thöùc ñaày ñuû taàm quan troïng - chuùng ta cuõng khoâng theå laøm khaùc hôn neáu khoâng
muoán phaàn chuù giaûi nhaäp moân naøy seõ quaù daøi. Vaû laïi, sau caùc böôùc tìm hieåu, ta coù khaù
ñuû ñieàu kieän ñeå töï mình tìm ñeán phaàn naøy, coøn ñeå thöïc söï taùt caïn yù nghóa cuûa Phaàn II,
nhaát laø Chöông 2 veà “Boä chuaån taéc (Kanon) cuûa lyù tính thuaàn tuùy”, ta caàn coù caùi nhìn
toång quan veà toaøn boä trieát hoïc Kant tröôùc ñaõ, ñieàu vöôït khoûi khuoân khoå cuûa Quyeån Pheâ
phaùn naøy. Kant tieán haønh 4 böôùc trong phaàn “Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm”: Kyû luaät
hoïc, Boä chuaån taéc, Kieán truùc hoïc vaø lòch söû cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Ta thöû ñieåm laïi moät
caùch khaùi quaùt caùc böôùc aáy.

16.1 Kyû luaät hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy (B737-822)

Phaûn tö veà caùc neàn taûng cuûa khoa hoïc tröôùc khi baét tay xaây döïng noù laø coâng vieäc thuoäc
lónh vöïc maø trieát hoïc truyeàn thoáng Taây phöông goïi laø “Phöông phaùp”. Ta nhôù ñeán caùc

coâng trình nghieân cöùu veà Phöông phaùp cuûa Aristote, Francis Bacon vaø nhaát laø
Descartes vôùi taùc phaåm noåi tieáng “Caùc luaän vaên veà Phöông phaùp” (Discours de la
meùthode, 1637). Sau khi ñaõ bieát lyù tính tö bieän ñaõ phaïm phaûi bao nhieâu sai laàm, ta

khoâng ngaïc nhieân khi Kant baét ñaàu baèng “Kyû luaät hoïc”, töùc caùc phöông phaùp maø lyù
tính töø nay khoâng ñöôïc pheùp söû duïng vì ñaõ bò laïm duïng quaù nhieàu trong quaù khöù. Lyù
tính tröôùc heát phaûi phuïc tuøng caùc “kyû luaät tö duy” ñeå phoøng traùnh sai laàm nhaèm “ñieàu
trò” caên beänh hoang töôûng traàm kha cuûa noù tröôùc khi noù thöïc söï “laønh maïnh” ñeå coù theå
baét tay laøm nhöõng gì “hôïp phaùp vaø chính ñaùng”.

828
 - lyù tính phaûi töø boû “Phöông phaùp giaùo ñieàu”, khoâng theå baét chöôùc phöông phaùp ñaëc
thuø naøy cuûa toaùn hoïc (vì thieáu tính chaát “tröïc quan” cuûa toaùn hoïc) ñeå ñöa ra caùc
ñònh nghóa, tieân ñeà vaø chöùng minh baèng caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy.

- lyù tính phaûi thaän troïng vaø chæ ñöôïc söû duïng taïm thôøi caùc phöông phaùp “tranh bieän”
vaø “hoaøi nghi” khi ñöa ra caùc giaû thuyeát vaø chöùng minh. “Caùc phaùn ñoaùn do lyù tính
thuaàn tuùy ñöa ra phaûi coù tính taát yeáu hoaëc khoâng laø gì caû” (B809).

- Phöông phaùp “pheâ phaùn” laø con ñöôøng ñuùng ñaén duy nhaát cho lyù tính, vaø ta ñaõ bieát
phöông phaùp naøy cuûa Kant - veà khoâng gian-thôøi gian, caùc phaïm truø vaø caùc yù nieäm.

Rieâng ñoái vôùi hoïc thuyeát cuûa Kant veà vieäc söû duïng caùc YÙ nieäm cuûa lyù tính moät caùch ñieàu
haønh (nhö ñaõ baøn ôû muïc 14-15), ta thaáy Kant coù phaàn ñoùng goùp thöïc söï ñoäc ñaùo vaø
môùi meû, so vôùi caùc quan nieäm veà Phöông phaùp tröôùc Kant. Neáu Phöông phaùp theo nghóa
coå ñieån cuûa Aristote laø “Coâng cuï” (goác Hy Laïp: Organon: “Coâng cuï”, teân goïi Aristote
daønh cho caùc taùc phaåm loâ-gíc hoïc cuûa oâng) nhaém ñeán “ngheä thuaät chöùng minh” (ars
demonstrandi); coøn “Coâng cuï môùi” cuûa Bacon (“Coâng cuï môùi cuûa caùc khoa hoïc”.
1620) nhaém ñeán “ngheä thuaät ñeå tìm ra caùi môùi” (ars inveniendi), thì caùc “nguyeân
taéc ñieàu haønh” cuûa Kant tuy khoâng mang laïi tri thöùc môùi nhöng cung caáp caùc nguyeân
taéc phaùn ñoaùn phoå quaùt coù giaù trò thuùc ñaåy vaø ñònh höôùng nghieân cöùu (heuristisch).

16.2 Boä chuaån taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy (B823-859)

Ñaây laø phaàn keát thuùc thöïc söï cuûa toaøn taùc phaåm, môû ra vieãn töôïng môùi, ñaët neàn taûng
cho Sieâu hình hoïc töông lai theo caùch hieåu cuûa Kant. Boä chuaån taéc (Kanon) laø gì?

Ngay trong Lôøi daãn nhaäp cuûa taùc phaåm, Kant ñaõ neâu muïc ñích: “söï Pheâ phaùn sieâu
nghieäm maø ta seõ tieán haønh laø söï chuaån bò cho boä Coâng cuï (Organon), vaø neáu boä Coâng
cuï môùi meû naøy khoâng thaønh coâng ngay thì ít nhaát ta cuõng seõ coù ñöôïc moät Boä chuaån taéc
(Kanon) cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñeå döïa vaøo ñoù ta seõ coù ngaøy trình baøy ñöôïc ñaày ñuû toaøn
boä heä thoáng trieát hoïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy veà maët phaân tích cuõng nhö toång hôïp, veà maët
giôùi haïn cuõng nhö môû roäng nhaän thöùc tieân nghieäm” (B26). Baây giôø laø luùc Kant ñeà ra Boä
chuaån taéc aáy vôùi ñònh nghóa roõ raøng: “Toâi hieåu “Boä chuaån taéc” laø moät danh saùch goàm
toaøn boä caùc nguyeân taéc tieân nghieäm ñeå söû duïng moät quan naêng nhaän thöùc naøo ñoù”
B824). Theá nhöng, sau quaù trình pheâ phaùn, Kant thaáy roõ chæ coù theå coù Boä chuaån taéc cho
giaùc tính, chöù khoâng theå coù boä chuaån taéc naøo cho lyù tính thuaàn tuùy tö bieän caû (vì noù

toaøn laø sai laàm “bieän chöùng”); neân vôùi lyù tính tö bieän, chæ coù Kyû luaät hoïc thoâi! (B825).

16.2.1 Vaäy neáu muoán coù Boä chuaån taéc cho lyù tính thuaàn tuùy (khoâng ñöôïc laãn loän vôùi lyù tính
thuaàn tuùy tö bieän, lyù thuyeát), ta chæ coù theå xem xeùt lyù tính thuaàn tuùy döôùi giaùc ñoä söû
duïng noù veà maët thöïc haønh maø thoâi. Vaäy “thöïc haønh” (praktisch) laø gì? “Thöïc

829
haønh laø taát caû nhöõng gì coù theå laøm ñöôïc baèng Töï do cuûa yù chí” (B828). Ta ñang
chaïm ñeán “cöùu caùnh toái haäu cuûa lyù tính”, vaø khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc laø hoaøn
toaøn phuï thuoäc vaøo lôïi ích thöïc haønh cuûa lyù tính. Lôïi ích thöïc haønh, Töï do thöïc
haønh, ñoù laø laõnh vöïc cuûa Ñaïo ñöùc vaø Ñaïo ñöùc hoïc, phaàn coát tuûy cuûa trieát hoïc Kant.
Noùi khaùc ñi, Kant chôø ñôïi tìm thaáy caâu traû lôøi cho caùc caâu hoûi baát khaû veà maët lyù
thuyeát nhôø vaøo naêng löïc thöïc haønh cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Giaûi quyeát vaán ñeà naøy
laø giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa Kant veà khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc. Kant hoûi roõ:
“Nhöõng gì lyù tính khoâng theå mang laïi cho ta trong laõnh vöïc tö bieän, phaûi chaêng coù theå
mang laïi töø quan ñieåm thöïc haønh?” (B832). Lyù tính - caû tö bieän laãn thöïc haønh - taäp
trung vaøo 3 caâu hoûi noåi tieáng:

- Toâi coù theå bieát gì?

- Toâi phaûi laøm gì?

- Toâi coù theå hy voïng gì?

(caû 3 caâu naøy laïi quy veà moät caâu hoûi thöù tö: con ngöôøi laø gì?).

Caâu hoûi 1 ñaõ coù caâu traû lôøi qua suoát phaàn I cuûa Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy. Caâu hoûi 2
laø “thuaàn tuùy thöïc haønh” seõ ñöôïc traû lôøi trong phaàn Ñaïo ñöùc hoïc sau naøy bôûi baûn thaân
caâu hoûi naøy “khoâng phaûi laø caâu hoûi sieâu nghieäm maø laø caâu hoûi ñaïo ñöùc neân baûn thaân
söï Pheâ phaùn (trong quyeån naøy) khoâng ñeà caäp ñeán” (833).

Toaøn boä söï chuù yù trong Boä chuaån taéc laø nhaém ñeán caâu hoûi thöù ba: “Neáu toâi laøm nhöõng
gì phaûi laøm, toâi ñöôïc pheùp hy voïng gì?”. Taïi sao laïi taäp trung vaøo caâu hoûi naøy ôû ñaây?
Vì caâu hoûi vöøa coù tính thöïc haønh, vöøa coù tính lyù thuyeát. Thöïc haønh vì Hy voïng
thieát yeáu gaén lieàn vôùi moïi haønh ñoäng; coøn lyù thuyeát laø vì ñoái töôïng ñöôïc Hy voïng
nhaèm ñeán cuõng laø daïng “nhaän thöùc” naøo ñoù caàn phaûi laøm roõ.

Hy voïng nhaém ñeán ñoái töôïng naøo? Kant traû lôøi ñôn giaûn: “Moïi hy voïng ñeàu höôùng ñeán
Haïnh phuùc” (833). Nhöng - do bi quan hay do oùc thöïc teá - Kant bieát raèng Haïnh phuùc
ñaït ñöôïc baèng caùc ñieàu kieän thöôøng nghieäm khoâng theå thoûa maõn con ngöôøi laâu daøi.
Noù phaûi laø “Thieân phuùc” (Seligkeit). Thuaät ngöõ khaù coå loã naøy muoán noùi ñeán moät
haïnh phuùc laâu daøi, beàn vöõng khoâng chæ coù giaù trò traàn tuïc. Ñoái vôùi “haïnh phuùc toái cao”
naøy, con ngöôøi khoù ñaït ñöôïc töï söùc mình; ñieàu coù theå laøm ñöôïc laø hy voïng raèng seõ
xöùng ñaùng ñeå ñöôïc höôûng nieàm laïc phuùc aáy.

Thöïc chaát, ñoù cuõng seõ laø caâu hoûi “Toâi phaûi laøm gì?” ñeå xöùng ñaùng vôùi haïnh phuùc, caâu
hoûi taïm thôøi coøn gaùc laïi daønh cho Ñaïo ñöùc hoïc vì ôû ñaây môùi chæ baøn veà nguyeân taéc.
Moät hy voïng nhö theá chæ coù theå trôû thaønh söï thaät neáu ñöôïc gaén lieàn vôùi 2 giaû ñònh nhö

830
Kant noùi: “baûn thaân lyù tính buoäc phaûi giaû ñònh coù moät nhaø cai trò saùng suoát nhö
theá cho theá giôùi ñaïo ñöùc cuõng nhö coù moät cuoäc soáng trong töông lai, neáu khoâng, caùc
quy luaät ñaïo ñöùc seõ chæ laø caùc giaác mô hoang ñöôøng vaø caùc keát quaû gaén lieàn vôùi caùc
quy luaät ñaïo ñöùc cuõng seõ tieâu tan caû” (B839). Phaûi chaêng vôùi hai giaû ñònh treân (coù Trí
tueä toái cao; coù ñôøi soáng töông lai sau khi cheát), Kant quay veà laïi vôùi caùc aûo töôûng ñaõ bò
chính oâng pheâ phaùn? Taïi sao ñöôïc pheùp coù böôùc nhaûy töø lôïi ích cuûa lyù tính sang tính
hieän thöïc cuûa nhöõng ñoái töôïng sieâu vieät? Kant chöa traû lôøi voäi trong phaàn “Boä chuaån
taéc” naøy maø daønh quyeàn traû lôøi cho quyeån “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh” sau naøy. ÔÛ
ñoù, Kant seõ baûo: nhu caàu coù tính Sieâu hình hoïc cuûa lyù tính coù giaù trò khaùch quan vì
noù phoå quaùt, gaén chaët vôùi quy luaät ñaïo ñöùc nhö moät tieàn ñeà. Tuy nhieân coù ñieåm quan
troïng ta caàn löu yù:

- Giaû ñònh maø Kant noùi ôû trang 839 vöøa trích daãn ôû treân laø do lyù tính “buoäc phaûi
giaû ñònh” nhö moät taát yeáu loâ-gíc cuûa tö duy coøn mang ñaäm maøu saéc cuûa “vöông
quoác aân suûng” trong Thaàn hoïc ñaïo ñöùc thuaàn lyù cuûa Leibniz. Caùc giaû ñònh aáy - tuy
ñaõ baét ñaàu mang tính “thöïc haønh” - nhöng vaãn chæ laø keát quaû cuûa caùc nguyeân taéc
ñieàu haønh cuûa lyù tính thuaàn tuùy.

- Ñi vaøo laõnh vöïc thuaàn tuùy thöïc haønh sau naøy trong ñaïo ñöùc hoïc, ta seõ thaáy Kant
caân nhaéc laïi, xaây döïng “vöông quoác ñaïo ñöùc” thöïc söï coù tính töï trò (autonom),

ñoäc laäp vôùi caùc giaû ñònh veà “nhaø cai trò toái cao” vaø “cuoäc soáng ôû ñôøi sau”. Hai giaû
ñònh naøy - tröôùc tính “töï trò” cuûa lyù tính thöïc haønh - bò haï thaáp xuoáng thaønh caùc
“ñònh ñeà” cuûa haønh vi ñaïo ñöùc. Ngay trong phaàn Boä chuaån taéc naøy, Kant ñaõ baét
ñaàu boäc loä quan ñieåm aáy baèng khaúng ñònh maïnh meõ:

“Vì lyù tính thöïc haønh môùi laø keû duy nhaát coù quyeàn höôùng daãn caùc haønh vi cuûa ta,
neân ta khoâng xem caùc haønh vi ñaïo ñöùc laø baét buoäc phaûi laøm bôûi vì ñoù laø meänh
leänh cuûa Thöôïng ñeá, traùi laïi, ta xem chuùng laø caùc meänh leänh thieâng lieâng bôûi vì
ta thaáy coù nghóa vuï phaûi laøm töø trong noäi taâm ta” (B847). Vaø “Thaàn hoïc ñaïo ñöùc
[Kant duøng chöõ “Thaàn hoïc ñaïo ñöùc” hoaøn toaøn trong tinh thaàn cuûa Leibniz] chæ coù giaù
trò söû duïng noäi taïi. Noù daïy ta phaûi hoaøn thaønh söù maïng cuûa ta trong theá giôùi naøy,
baèng caùch töï ñaët mình phuø hôïp vôùi toaøn boä heä thoáng caùc muïc ñích. Ñoàng thôøi noù caûnh
caùo ta khoâng ñöôïc rôi vaøo thaùi ñoä cuoàng tín haõo huyeàn, vaø ta seõ ñaéc toäi neáu rôøi boû söï
höôùng daãn cuûa lyù tính coù thaåm quyeàn ban boá quy luaät trong ñôøi soáng ñaïo ñöùc ñeå
chuyeån thaåm quyeàn naøy vaøo tay moät yù nieäm veà Höõu theå toái cao. Bôûi vì yù nieäm naøy
khoâng coù tính noäi taïi, maø laø söï söû duïng thaàn hoïc ñaïo ñöùc moät caùch sieâu vieät. Vaø cuõng
gioáng nhö vieäc söû duïng lyù tính tö bieän moät caùch sieâu vieät, noù seõ khoâng traùnh khoûi laøm
ñaûo loän vaø phaù vôõ caùc muïc tieâu toái haäu cuûa lyù tính” (nt).

831
 Sau naøy, caùc trieát gia “duy taâm tuyeät ñoái” keá tuïc Kant seõ ñaåy tính “töï trò” (Autonomie)
döïa treân baûn thaân lyù tính ñi xa hôn nöõa, xoùa boû caû caùc ñònh ñeà cuûa lyù tính “hy voïng”
(Thöôïng ñeá toàn taïi vaø linh hoàn baát töû), vì xem chuùng coøn mang maøu saéc cuûa Sieâu

hình hoïc coå truyeàn (1).

16.2.2 Töø Hy voïng taát yeáu daãn ñeán giaû ñònh veà ñoái töôïng cuûa Hy voïng laø loâ-gíc noäi taïi cuûa lyù
tính ñang ñoøi hoûi giaûi ñaùp veà maët thöïc haønh cho nguyeän voïng vaø lôïi ích saâu xa cuûa lyù
tính. ÔÛ ñaây, trong khuoân khoå “Boä chuaån taéc”, Kant chæ neâu nguyeän voïng vaø lôïi ích aáy
cuûa lyù tính: YÙ theå veà söï Thieän toái cao (summum bonum) gaén lieàn vôùi hai “loøng tin”:
Thöôïng ñeá vaø söï baát töû cuûa linh hoàn. Loâ-gíc noäi taïi naøy cuûa lyù tính thöïc haønh laø phaàn
keát thuùc thöïc söï cho quyeàn “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” nhaèm xaùc ñònh söï söû duïng
chính ñaùng vaø phaïm vi hoaït ñoäng toái ña cuûa lyù tính thuaàn tuùy. Nhö vaäy, Boä
chuaån taéc ñaõ giaûi ñaùp khaû theå cuûa Sieâu hình hoïc vaø chuyeån Sieâu hình hoïc (theo nghóa
roäng) vaøo laõnh vöïc thöïc haønh. (“Sieâu hình hoïc” theo nghóa heïp laø caùc meänh ñeà toång
hôïp tieân nghieäm ñöôïc trình baøy trong hai quyeån “Sieâu hình hoïc veà töï nhieân” vaø “Sieâu
hình hoïc veà ñöùc lyù”).

Trong “Boä chuaån taéc”, Kant noùi ñeán “hai loøng tin”, roài sau naøy, trong “Pheâ phaùn lyù
tính thöïc haønh”, Kant noùi ñeán caùc “ñònh ñeà” (töùc khaúng ñònh “hai loøng tin” aáy moät
caùch “toång hôïp-tieân nghieäm”). Ta khoâng theå khoâng neâu caâu hoûi: moät “nhaän thöùc” nhö
theá coù coøn mang tính “khoa hoïc” nghieâm ngaët khoâng? Moät Sieâu hình hoïc döïa treân loøng
tin vaø ñöôïc ñònh ñeà hoùa coù coøn laø moät khoa hoïc”? Xeùt veà giaù trò nhaän thöùc, noù laø quaù ít
ñeå ñöôïc goïi laø “khoa hoïc”, nhöng xeùt veà “cöùu caùnh toái haäu”, noù laïi quaù nhieàu so vôùi
khoa hoïc! Kant thaáy roõ khoù khaên aáy vaø oâng khieâm toán cho raèng ta ñaønh phaûi vöøa loøng
vôùi noù, neáu muoán coù moät neàn Sieâu hình hoïc “töû teá”, vöøa söùc vôùi con ngöôøi. OÂng töï neâu
caâu hoûi: “Phaûi chaêng treân ñaây laø taát caû nhöõng gì maø lyù tính coù theå laøm ñöôïc khi noù môû
ra vieãn töôïng beân ngoaøi theá giôùi kinh nghieäm? Phaûi chaêng chaúng coù gì hôn laø hai loøng
tin aáy? Neáu chæ vaäy thoâi thì löông naêng bình thöôøng cuõng coù theå mang laïi, haø taát phaûi

(1)
ÔÛ ñaây chöa phaûi luùc cho pheùp chuùng ta ñi saâu tìm hieåu vieäc tieáp thu vaø pheâ phaùn Kant cuûa
caùc trieát gia duy taâm sau Kant, nhaát laø Hegel. Theo Hegel, Kant thaät söï coøn thieáu moät quan
nieäm hoaøn chænh veà “Thöïc haønh” (Praxis). Lyù tính thöïc haønh cuûa Kant chæ laø lyù tính lyù thuyeát
ñöôïc mang ra phuïc vuï cho caùc muïc ñích “thöïc haønh”. Ñaïo ñöùc hoïc cuûa Kant coøn ñaët cô sôû
treân söï “phaân ñoâi theá giôùi”, taùch rôøi theá giôùi ñaïo ñöùc vôùi theá giôùi thöôøng nghieäm, vì theá khoâng
laøm roõ ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa Haønh ñoäng (Handeln). Ngoaøi ra, theo Hegel, caùi “Phaûi laøm”
cuûa Kant laø tröøu töôïng, chuû quan, phi lòch söû vaø thieáu “noäi dung ñaïo ñöùc thöïc chaát”
(substantielle Sittlichkeit). Sau naøy, Max Scheler, Nietzsche, Husserl, Nicolai Hartmann ñeàu coù
nhöõng yù pheâ phaùn gaàn töông töï. Chuùng ta seõ coù dòp tìm hieåu vaø baøn baïc veà caùc pheâ phaùn naøy
trong phaàn Chuù giaûi cho quyeån “Ñaët cô sôû cho Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù” (Grundlegung
zur Metaphysik der Sitten) cuûa Kant vaø cho quyeån: “Hieän töôïng hoïc cuûa Tinh Thaàn”
(Phänomenologie des Geistes) cuûa Hegel.

832
 caàn ñeán söï chæ baûo cuûa trieát hoïc vaø trieát gia?” (B858). Roài hoûi ngöôïc laïi: “Nhöng phaûi
chaêng nhö vaäy laø ñoøi hoûi raèng nhaän thöùc thieát thaân vôùi con ngöôøi ñeàu vöôït khoûi trình
ñoä cuûa löông thöùc, cuûa lyù trí thoâng thöôøng vaø chæ coù trieát gia môùi khaùm phaù ñöôïc?”.
Sau cuøng, theo ñuùng tinh thaàn cuûa J.J. Rousseau keâu goïi trôû veà vôùi “löông thöùc” thoâng
thöôøng (le bon sens) ñöôïc Kant raát taùn thöôûng, oâng khieâm toán ruùt ra keát luaän: “ñoái vôùi
caùc cöùu caùnh cô baûn vaø toái haäu cuûa con ngöôøi, khoâng coù neàn trieát hoïc cao sieâu naøo coù
theå höôùng daãn cho ta baèng söï höôùng daãn maø Töï nhieân ñaõ phuù baåm cho löông naêng
bình thöôøng nhaát” (B859).

Vieäc chuyeån höôùng Sieâu hình hoïc sang phaïm vi thöïc haønh keùo theo söï thay ñoåi caû
quan nieäm veà “Trieát hoïc”. Vôùi Kant, trieát hoïc khoâng coøn ñöôïc hieåu nhö moät quan
nieäm tröôøng oác nhaèm rao giaûng chaân lyù vaø giaùo duïc löông thöùc, traùi laïi coù yù nghóa
“toaøn hoaøn vuõ” (Kosmisch hay Kosmopolitisch) nhö laø “khoa hoïc veà moái quan heä giöõa
moïi nhaän thöùc vôùi caùc cöùu caùnh cô baûn cuûa lyù tính con ngöôøi (teleologia rationis
humanae)” (B867) “maø moïi ngöôøi ñeàu taát yeáu phaûi quan taâm” (nt) ñöôïc hieän thaân
baèng hình töôïng lyù töôûng cuûa trieát gia (…) “khoâng phaûi ñôn giaûn laø keû thieän ngheä veà
(söû duïng) lyù tính maø laø Ngöôøi ban boá luaät leä (Gesetzgeber) cho lyù tính con ngöôøi”,
“laø hình aûnh nguyeân maãu cuûa baäc trieát nhaân chæ coù theå coù trong yù nieäm” (nt). “Muïc
ñích hay cöùu caùnh toái haäu naøy khoâng gì khaùc hôn laø toaøn boä “vaän meänh” cuûa con
ngöôøi” (B868). Trieát hoïc chæ laø “hoïc caùch trieát lyù” (philosophieren) vaø taát caû ñeàu chæ laø
phöông tieän ñeå phuïc vuï cho cöùu caùnh laø “taïo döïng haïnh phuùc chung cho nhaân
loaïi” (B868).

Toùm laïi, “nhaän thöùc” trong phaïm vi kinh nghieäm, nhöng phaûi “soáng” nhö moät
trieát nhaân, töùc nhö moät con ngöôøi höõu haïn, theo ñuoåi nhöõng muïc ñích thieát thaân
nhöng khoâng ñöôïc nhaàm laãn giöõa cöùu caùnh vaø phöông tieän, nghóa laø luoân bieát
höôùng tôùi caùc “cöùu caùnh cô baûn vaø toái haäu” cuûa lyù tính, coù leõ, ñoù laø ñieàu Kant muoán
noùi qua suoát taùc phaåm naøy. Kant khieâm toán vaø cuõng thaät heát söùc saâu saéc, thaâm traàm ôû

choã ñoù (1).

(1)
Maïch ngaàm tö töôûng naøy cuûa Kant nhuaàn thaám nhieàu theá heä trieát gia veà sau, cho duø ñoâi
khi döôùi daùng veû khaùc laï bay boång so vôùi vaên phong nghieâm nghò vaø khoâ khan cuûa Kant,
chaúng haïn: “Ceùleùbrer l’avenir; non le passeù: faire ce poeøme: le Mythe de l’avenir, vivre dans
l’espeùrance! Instants de beùatitude! Et puis tirer de nouveau le rideau pour consolider les
penseùes, se tourner vers les buts les plus proches” (Nietzsche). Dòch theo kieåu Buøi Giaùng: “Xin
naøng Thaàn Thoaïi Hoâm Sau cuûa Hy-Voïng-Vónh-Phuùc-Ngaøy-Mai veà trong Giôø-Hieän-Taïi! Roài ruõ
boùng xieâm vaøng leân Bích-Ngaïn Chieâu Hoa, baûo toàn cho Tö Duy Vöõng Chaõi, roài can ñaûm quay
trôû veà chaáp thuaän Buïi Gioù Toàn Sinh, haân hoan höôùng taâm hoàn thöïc hieän nhöõng nieàm vui thieát
thöïc, nhöõng muïc ñích gaàn guõi chim phuïng ôû beân mình, ruõ phöôïng mô maøng laø laù coû moïc bôø
tö löï giöõa ngaïi nguøng laø dín gioù phím söông bay.

833
16.3 Hai muïc coøn laïi cuûa Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm (Kieán truùc hoïc vaø Lòch söû cuûa lyù tính
thuaàn tuùy) phaùc hoïa sô löôïc nhöõng gì lyù tính ñaõ vaø coù theå laøm ñeå hoaøn chænh heä thoáng
cuûa lyù tính thuaàn tuùy theo tinh thaàn cuûa Boä chuaån taéc. Trong thöïc teá, ñoù seõ laø nhieäm vuï
maø trieát hoïc duy taâm “tuyeät ñoái” sau Kant seõ tieáp thu, caûi bieán, “taäp ñaïi thaønh” ñeå ñöa
trieát hoïc Taây phöông noùi chung, trieát hoïc coå ñieån Ñöùc noùi rieâng leân moät ñænh cao môùi:
moät ñænh cao deã laøm moïi ngöôøi say söa, “choaùng vaùng” (B717) bôûi khoâng coøn höông vò
khieâm toán, ñaïm nhieân cuûa Kant nöõa.

17 KEÁT LUAÄN

Theo caùc tö lieäu ñaùng tin caäy, khi vieát quyeån Pheâ Phaùn naøy, Kant chöa coù yù ñònh vieát
tieáp caùc quyeån Pheâ phaùn (Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh, Pheâ phaùn naêng löïc phaùn
ñoaùn...) coøn laïi. Trong thôøi ñieåm 1781, naêm hoaøn thaønh taùc phaåm naøy, ñaây laø söï Pheâ
phaùn duy nhaát muoán ño löôøng moïi khaû theå cuûa lyù tính thuaàn tuùy, keå caû lyù tính thöïc
haønh. Taùc phaåm naøy laøm xong nhieäm vuï “khaûo luaän veà Phöông phaùp” (Traktat von der
Methode); nhöng loâ-gíc noäi taïi cuûa coâng vieäc nghieân cöùu ñaõ thuùc ñaåy Kant tieáp tuïc phaùt
trieån nhöõng yù töôûng maø chuùng ta seõ coù dòp tìm hieåu trong caùc taùc phaåm tieáp theo./.

--------------------o0o--------------------

Quay veà vôùi nhöõng muïc ñích thieát thaân, nhöng khoâng queân voøm trôøi hoàng vaøng coõi xa
mieàn Bích Ngaïn. Höông maøu xa vaéng vaãn bay veà beân moäng Muïc töû chaên traâu (…). Caàu xin
thi só vaø trieát gia haõy gaéng baûo veä Ngoâi nhaø chôû che Höõu Theå, ñuøm boïc ñieäu xoang. Noùi nhöõng
lôøi hoa ñeå theâu deät ñôøi hoàng. Ñöôïc chöù? (Buøi Giaùng: “Martin Heidegger vaø tö töôûng hieän ñaïi”.
NXB Vaên hoïc, 2001, trang 106-107).

834
 MUÏC LUÏC TEÂN NGÖÔØI *

* Soá trang caên cöù vaøo nguyeân baûn, laàn xuaát baûn thöù hai (1787) (baûn B), v.d:
737=B737. Rieâng Lôøi Töïa cho laàn xuaát baûn thöù nhaát (1781) caên cöù vaøo nguyeân baûn
A, Vd: AIX.

Alexander 737 Hume 5, 19, 127, 773, 788, 792, 884

Aristote VIII, 105, 107, 324, 370, 882 Lambert 508
Arkesilaos 803 Leibniz 61, 293, 320, 323, 326-332,
Bacon von Verulam (Francis Bacon) II, 337, 460, 470, 630, 632, 696, 840, 882
XII Locke 119, 127, 327, 882, AIX
Baumgarten 35 Mairan, Von 489
Berkeley 71, 274 Mendelssohn 413
Bonnet 696 Newton XXII, 313
Brucker 372 Ngöôøi xöa: 83, 85, 113, 229, 290, 312,
Caùc nhaø Giaùo ñieàu AIX, caùc nhaø Hoaøi nghi 478, 645, 868
AIX, caùc nhaø Khaéc kyû 597, caùc nhaø Kinh
vieän 113 Ovid AIX
Persius 883
Cartesius (Reneù Descartes) 274, 405, 422, Platon 9, 370-375, 371, 499, 530, 596,
630 882
Cicero 717 Priestley 773
Copernicus XVI, XXII, 313 Segner 15
Demokrit 883 Stahl XII
Descartes xem Cartesius Sulzer 769
Diogenes Laertius XI Thales XI
Epikur 208, 478, 499, 881 Toricelli XII
Galilei XII Tu vieän tröôûng Tenasson A XVIII
Haller 641 Wolff XXXVI, 61, 329, 864, 884
Hecuba AIX Zedlitz, Freiherr von III
Hobbes 780 Zenon 530

835
 MUÏC LUÏC VAÁN ÑEÀ VAØ NOÄI DUNG THUAÄT NGÖÕ *

* Trong raát nhieàu thuaät ngöõ ñöôïc duøng trong saùch naøy, chuùng toâi choïn ra khoaûng 200 muïc
töø quan troïng vaø thöôøng xuaát hieän nhaát ñeå ñöa vaøo Muïc luïc naøy. Moãi thuaät ngöõ ñöôïc giaûi
thích ngaén goïn theo caùch hieåu cuûa Kant vaø lieät keâ caùc noäi dung lieân quan (chæ neâu nhöõng
gì tieâu bieåu nhaát nhaèm hieåu roõ thuaät ngöõ chöù khoâng coát thaät ñaày ñuû). Caùc thuaät ngöõ vaø
chaâm ngoân La tinh, Hy Laïp ñeàu ñöôïc dòch vaø giaûi thích ngay khi chuùng xuaát hieän trong
saùch neân khoâng ñöa vaøo Muïc luïc ñeå ñôõ röôøm, tröø moät vaøi töø thaät quan troïng.

Soá trang ñöôïc ghi theo nguyeân baûn (Baûn A: ghi roõ: vd: A100; Baûn B: chæ ghi soá trang, vd:
100 = B100. Daáu →: “xem chöõ”. Muïc luïc chi tieát coù theå tham khaûo theâm: Heinrich Ratke:
“Systematisches Handlexikon zu Kants Kritik der reinen Vernunft” (Töø ñieån “Pheâ phaùn lyù
tính thuaàn tuùy“ cuûa Kant), 1929, NXB Felix Meiner Verlag, Hamburg 1991.

836
AÛo aûnh: Chimäre: töôûng töôïng tuøy
tieän, saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc
(Hirngespinst) 372
AÛo töôïng: Schein: a) thöôøng nghieäm,
vd: aûo töôïng quang hoïc 351; b) loâ-gíc:
voõng luaän, suy luaän sai vì chæ moâ phoûng
hình thöùc cuûa suy luaän lyù tính; c) sieâu
nghieäm: döïa vaøo caùc nguyeân taéc sieâu
vieät (transzendent) vöôït khoûi caùc ranh
giôùi cuûa kinh nghieäm 352, töùc xem ñieàu
kieän chuû quan cuûa tö duy laø nhaän thöùc veà
ñoái töôïng: aûo töôïng bieän chöùng; 86 170
349 laø töï nhieân, khoâng theå traùnh khoûi
nhöng coù theå duøng söï Pheâ phaùn ñeå
thöôøng xuyeân khaéc phuïc. 353 399 672
AÛo töôûng: Illusion, Täuschung: aûo
töôûng loâ-gíc 622, 626; laø töï nhieân 610,
khoâng theå traùnh ñöôïc 353 399 672,
A388
Baûn theå: Substanz: caùi khoâng bieán ñoåi
trong toàn taïi 183: → caùi hieän toàn (das
Reale) vaãn coøn nguyeân nhö → cô chaát
(Substrat) tröôùc moïi thay ñoåi (Wechsel)
cuûa caùc tuøy theå. 225 231 250; cô chaát
cuûa moïi quy ñònh thôøi gian 231; caùi gì
khoâng bao giôø coù theå chæ laø thuoäc tính
149 288 300 = söï vaät (Ding) 279 339
663; baûn theå ñôn giaûn, cô baûn vaø baûn theå
ña hôïp 408-413 462-471; nguyeân taéc veà
tính thöôøng toàn cuûa baûn theå trong töï
nhieân 224-232 291, trong coäng ñoàng
töông taùc 256. Phaïm truø baûn theå (# tuøy
thuoäc, tuøy theå, Inhaerenz) 106 111 129
227 230 291 302 422 429 432
441. Nieäm thöùc cuûa noù 183 186. Thöïc
chaát baûn theå chæ laø bieåu töôïng cuûa chuû
theå suy töôûng, luoân phaûi quan heä vôùi tröïc
quan 408 149, ñoái töôïng thöôøng toàn cuûa
tröïc quan caûm tính 800; → thöôøng toàn
Baûn theå hoïc, Höõu theå hoïc:
Ontologie (→ Sieâu hình hoïc) 873. Kant
deïp boû baûn theå hoïc truyeàn thoáng ñeå thay
vaøo baèng Phaân tích phaùp (Analytik) 303
837
Baûn theå hoïc (chöùng minh; luaän
cöù): ontologischer Be-weis: chöùng
minh baèng caùc khaùi nieäm suoâng 618
635 hoaëc hoaøn toaøn tieân nghieäm 618
633 → Thöôïng ñeá
Baûn theå hoïc (thaàn hoïc): Onto-
theologie: 660
Baûn theå (caùi): Substantiale: ñoái
töôïng noùi chung, toàn taïi khoâng phuï
thuoäc vaøo caùi khaùc = chuû theå sieâu
nghieäm 441 427; totum substan-tiale
phaenomenon 469
Baûn theå (tính): Substantialität: cuûa
caùc hieän töôïng: naêng löïc ñeå trôû thaønh
baûn theå 232 250; → voõng luaän veà tính
baûn theå (cuûa linh hoàn) 365
Baûn theå (toàn taïi nhö): subsis-
tieren, Subsistenz: 52 56 441 →
Phaïm truø baûn theå
Baát hoaïi (tính): Inkorruptili-
tät/Unzerstörbarkeit: cuûa linh hoàn,
nhö laø moät vaán ñeà 403
Baát taát (caùi, tính): zufällig, das
Zufällige Zufälligkeit: - caùi baát taát:
söï khoâng-toàn taïi cuûa noù laø coù theå coù
301 442 486 509 517 558 612
617 633 816; caùc muïc ñích baát taát vaø
taát yeáu 851; söï thoáng nhaát baát taát cuûa
caùi ña taïp 466 481; tính baát taát # tính
taát yeáu: a) phaïm truø: baát taát → taát yeáu;
b) nguyeân taéc veà tính baát taát laø moät
nguyeân taéc chuû quan, ñieàu haønh vaø
höôùng daãn nghieân cöùu cuûa lyù tính 644;
quy luaät veà tính baát taát cuûa moïi hieän
töôïng 589 591; Nguyeân taéc veà tính baát
taát troïn veïn (khoâng bò giôùi haïn) 590
593; tính baát taát thöôøng nghieäm vaø khaû
nieäm (thuaàn tuùy, khoâng bò raøng buoäc
bôûi ñieàu kieän thôøi gian) 486 488;
nhöng nhìn chung ñeàu phuïc tuøng moät
quy taéc 807; tính baát taát cuûa caùi coù-ñieàu
kieän trong söï toàn taïi 447; cuûa kinh
nghieäm, cuûa caùc söï kieän 795, cuûa moâ
thöùc vaø chaát lieäu 654; cuûa moät ñònh luaät
töï nhieân 794; cuûa Theá giôùi 650; cuûa vieäc
sinh saûn 807..., tính baát taát cuûa caùi coù-
ñieàu kieän trong söï toàn taïi 447; cuûa kinh
nghieäm, cuûa caùc söï kieän 795, cuûa moâ
thöùc vaø chaát lieäu 654; cuûa moät ñònh luaät
töï nhieân 794; cuûa Theá giôùi 650; cuûa vieäc
sinh saûn 807..., cuûa thieát keá cuûa Theá giôùi
655 657
Baát töû (söï) cuûa linh hoàn:
Immortalität, Unsterblichkeit:
XXX XXXII moät vaán ñeà khoâng traùnh
ñöôïc cuûa lyù tính thuaàn tuùy 7; cöùu caùnh
cuûa sieâu hình hoïc 395; xeùt vaø baùc boû caùc
chöùng minh veà vaán ñeà naøy 424-427;
Beân ngoaøi (caùi): Äussere (das) 317
321…, 330 340…
Bieän chöùng (phaùp): Dialektik: a)
Bieän chöùng phaùp loâ-gíc hay hình thöùc: loâ-
gíc veà aûo töôïng 85 349 815; b) Bieän
chöùng phaùp sieâu nghieäm = Pheâ phaùn aûo
töôïng bieän chöùng 86 88 354 349-732;
bieän chöùng (aûo töôûng) töï nhieân vaø khoâng
traùnh ñöôïc cuûa con ngöôøi 354 510 723
775; cöùu caùnh toái haäu 697-730
Bieän chöùng (tính): dialektisch: 534
559 563 670 805
Bieåu töôïng: Vorstellung/Hình dung
(ñoäng töø): Vorstellen:
quy ñònh beân trong cuûa taâm thöùc trong
caùc quan heä thôøi gian khaùc nhau 242; coù
yù nghóa khaùch quan nhôø traät töï cuûa quan
heä thôøi gian 243; caùi chuû quan vaø caùi
khaùch quan (das Subjektive vaø das
Objektive) cuûa bieåu töôïng 819; chia ra
laøm: caûm giaùc, tri giaùc, nhaän thöùc, tröïc
quan vaø khaùi nieäm 376. Naêng löïc bieåu
töôïng: hoaëc → thuï nhaän hoaëc → töï khôûi
84
Boä chuaån taéc: Kanon: toång theå caùc
nguyeân taéc tieân nghieäm ñeå söû duïng ñuùng
ñaén moät quan naêng nhaän thöùc 824. Moân
Loâ-gíc thuaàn tuùy, phoå bieán laø Boä chuaån
taéc cho giaùc tính vaø lyù tính nhöng chæ veà
maët hình thöùc tö duy 77 85 170; ngöôïc
839
laïi Phaân tích phaùp sieâu nghieäm laø Boä
chuaån taéc cho naêng löïc phaùn ñoaùn 171;
caùc yù nieäm laø Boä chuaån taéc cuûa giaùc
tính 385; Boä chuaån taéc cuûa lyù tính
thuaàn tuùy thöïc haønh 736 823. Boä
chuaån taéc → # Coâng cuï (Organon) 26
85 99
Caûm giaùc: Empfindung: Taùc ñoäng
cuûa ñoái töôïng vaøo quan naêng bieåu
töôïng 34; chaát lieäu cuûa tri giaùc 60; cuûa
giaùc quan 286; cuûa nhaän thöùc caûm tính
74; cuûa kinh nghieäm 270; ñoái töôïng cuûa
noù - caùi hieän toàn - coù → löôïng cöôøng
ñoä, töùc moät Ñoä 207-218
Caûm naêng: Sinnlichkeit: a) moät
trong hai nguoàn goác chuû yeáu cuûa nhaän
thöùc con ngöôøi (nguoàn kia laø giaùc tính)
nhôø ñoù caùc ñoái töôïng ñöôïc mang laïi
cho ta 29 = naêng löïc ñöôïc caùc ñoái töôïng
kích ñoäng = → tính thuï nhaän cuûa naêng
löïc nhaän thöùc 61 75 150; moâ thöùc cuûa
tính thuï nhaän naøy 43; phöông caùch tröïc
quan cuûa con ngöôøi 60; caûm naêng mang
laïi caùc moâ thöùc cho tröïc quan, coøn giaùc
tính mang laïi caùc quy luaät, caûm naêng laø
ñoái töôïng (cung caáp chaát lieäu) cho giaùc
tính 692. Nguoàn goác cuûa noù 334; caùc
quy luaät cuûa noù 469 486, laõnh vöïc cuûa
noù 772. Phaûn baùc hoïc thuyeát cuûa
Leibniz cho raèng caûm naêng chæ laø bieåu
töôïng coøn hoãn ñoän, thieáu saùng suûa 320
323 326 332. b) theo nghóa ñaïo ñöùc,
caûm naêng laø quan naêng cuûa duïc voïng
caûm tính 562 567 (coù ñoái töôïng laø söï
laïc thuù, deã chòu) 583 585
Caûm naêng hoïc: Ästhetik: Hoïc
thuyeát veà Caûm naêng vaø tröïc quan (Caûm
naêng hoïc sieâu nghieäm) khaùc vôùi nghóa
“taâm lyù hoïc” cuûa Baum-garten chæ “söï
pheâ phaùn caûm xuùc thaåm myõ” (Myõ hoïc)
30 35; khoa hoïc veà moïi nguyeân taéc
tieân nghieäm cuûa Caûm naêng 35; khoa
hoïc veà caùc quy luaät cuûa Caûm naêng noùi
chung 76. Xem theâm XXXVIII 30 33
37-73 87 102 136 146 148 160
188 274 305 469 518
Caûm naêng (tính): ästhetische: söï
saùng suûa veà tröïc quan AXVIII; lyù luaän coù
tính caûm naêng 72; nguoàn goác coù tính caûm
naêng 81
Caáu taïo: Konstruieren: dieãn taû moät
khaùi nieäm trong tröïc quan tieân nghieäm
(Vd: hình tam giaùc) 711 744 750 757
Caáu taïo (söï): Konstruktion: phöông
caùch dieãn taû cuûa toaùn hoïc; cuûa soá hoïc vaø
hình hoïc 745, kieán taïo caùc khaùi nieäm
kieåu toaùn hoïc 751 758 760 762 764
Caáu taïo (tính): Konstitutiv: xaùc ñònh,
quy ñònh khaùch quan, ñeà ra quy luaät →
nguyeân taéc 222 537 692 → # ñieàu
haønh - regulativ
Chaéc chaén (tính, söï): Sicher-heit →
söï xaùc tín (Gewissheit)
Chaâm ngoân: Maxime: a) cuûa lyù tính
tö bieän; nguyeân taéc chuû quan döïa treân söï
quan taâm cuûa lyù tính ñeán söï hoaøn taát,
troïn veïn toái ña cuûa nhaän thöùc (→ =
nguyeân taéc ñieàu haønh) 694 770; b)
chaâm ngoân thöïc haønh (ñaïo ñöùc):
nguyeân taéc chuû quan trong vieäc tuaân theo
caùc quy luaät ñaïo ñöùc nhö laø cô sôû vaø lyù
do cuûa haønh vi 840
Chaân lyù: Wahrheit: a) veà hình thöùc:
söï truøng hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa giaùc
tính 350; söï truøng hôïp cuûa nhaän thöùc vôùi
ñoái töôïng cuûa noù 82 196 236 296
670 848; tieâu chuaån: 83 84 675 b)
chaân lyù sieâu nghieäm, chaát theå hay
khaùch quan: 85 = tính thöïc taïi khaùch
quan 269 114 816; kinh nghieäm laø
nguoàn goác cuûa chaân lyù 375; neân cuõng goïi
laø chaân lyù thöôøng nghieäm. 247 679.
Chaân lyù cuûa moät khaùi nieäm = quan heä
vôùi moät ñoái töôïng 517. Maûnh ñaát cuûa
chaân lyù (# ñaïi döông cuûa aûo töôûng) 294
Chaát: Qualität: a) loâ-gíc: phaùn ñoaùn veà
chaát 95. Caùc phaïm truø veà chaát 106 221;
b) hieän thöïc: → caùi thöïc toàn (das Reale)
cuûa hieän töôïng 218, chæ coù theå hình dung
ñöôïc nhôø caûm giaùc 217; noái keát vôùi ñoái
töôïng caûm tính thoâng qua nieäm thöùc thôøi
840
gian 182 300 = hình theå 748; quy ñònh
beân trong cuûa ñoái töôïng 319
Chuû theå: Subjekt: chuû theå tuyeät ñoái
A348-351; chuû theå xaùc ñònh 407; chuû
theå tö duy (ñoàng thôøi laø ñoái
töôïng/khaùch theå cuûa chính mình) 471; =
linh hoàn 432; chuû theå ñôn giaûn vaø ña
hôïp A360; chuû theå haønh ñoäng 567 vaø
tieáp; chuû theå ñôn giaûn, loâ-gíc 407; chuû
theå sieâu nghieäm = “caùi gì ñoù ñôn
thuaàn” A355 → sieâu nghieäm; coù nhöõng
chuû theå tuyeät ñoái taát yeáu? 623; chuû theå
cuûa yù thöùc 428 vaø tieáp: cuûa tö töôûng
429; cuûa tính nhaân quaû 250 vaø tieáp; cuûa
caùc phaïm truø 422; → caùi Toâi, linh hoàn,
baûn theå
Chuû theå (tính), chuû quan:
subjektiv: ñaëc ñieåm cuûa → taâm thöùc
38 59 62; tính chuû quan cuûa caùc bieåu
töôïng 819…
Chuù yù (söï): Aufmerksamkeit 156
Chuoãi: Reihe: chuoãi caùc ñieàu kieän
XX 364 387 391-394 436 480
525 536 543 556 563 506 587
649; chuoãi ñi leân vaø chuoãi ñi xuoáng
436; tính toaøn theå (tính troïn veïn) cuûa
chuoãi 379 436 484 487 525 536
543 556 593 612 713; tính toaøn theå
tuyeät ñoái trong vieäc toång hôïp caû chuoãi
382 393 434 801; → toång hôïp quy
tieán vaø quy thoaùi cuûa chuoãi 438 514
523 538. Chuoãi hieän töôïng 472 484;
chuoãi khaû nieäm 486
Chöõ caùi: Monogramm: = phaùc hoïa
(Umriss) 861; caùc chöõ caùi cuûa naêng löïc
töôûng töôïng thuaàn tuùy 181 598
Commercium (lt): coäng ñoàng naêng
ñoäng hieän thöïc cuûa caùc baûn theå 260
302 403; trong taâm lyù hoïc thuaàn lyù:
khaùi nieäm cuûa linh hoàn vôùi caùc ñoái
töôïng trong khoâng gian vaø vôùi thaân xaùc
cuûa chuû theå 403 409
Communio (lt): # commercium: coäng
ñoàng chuû quan cuûa caùc baûn theå trong yù
thöùc cuûa ta: coäng ñoàng thoâng giaùc 261
Communio spati (lt): coäng ñoàng caùc
ñoái töôïng trong khoâng gian (vò trí) ñôn
thuaàn, khoâng coù tính naêng ñoäng 260
Con soá: Zahl: Ñaïi löôïng cuûa moät tröïc
quan noùi chung 752 748; laø nieäm thöùc
cuûa Löôïng 182. Coâng thöùc soá = meänh ñeà
hieån nhieân cuûa caùc quan heä veà con soá
205...
Coù ñieàu kieän (caùi): Bedingtes: # Voâ
ñieàu kieän (Unbedingtes) khoâng döïa
treân cô sôû cuûa chính noù 594 436… 525
536 551 556 559 612 649
Cô chaát: Substrat/Substratum:
(nghóa ñen: caùi neàn taûng, caùi laøm cô sôû)
laø baûn theå trong quan heä vôùi caùc tuøy theå
cuûa noù. Neân baûn theå laø cô chaát cuûa →
moïi caùi thöïc toàn 225; caùi Toâi laø cô chaát
cho moïi yù töôûng; thôøi gian laø cô chaát cho
moïi hieän töôïng 225; caùi thöôøng toàn laø cô
chaát cho moïi quy ñònh veà thôøi gian 226
228 231 324; caùi beân trong (coù veû) laø
cô chaát cho caùi beân ngoaøi (trong thuyeát
ñôn töû) 339; vaät chaát laø cô chaát cuûa hieän
töôïng 645; beân ngoaøi kinh nghieäm khoâng
coù cô chaát naøo cho tröïc quan 499. Caâu
hoûi veà cô chaát ñaàu tieân 725 752: khaùi
nieäm veà thöïc taïi toái cao nhö laø cô chaát
chung cho moïi ña taïp cuûa söï vaät 606. Cô
chaát cuûa söï thoáng nhaát toái ña khaû höõu
cuûa kinh nghieäm 706 725; beân ngoaøi
kinh nghieäm khoâng coù cô chaát cuûa tröïc
quan 499
Coâng cuï (Boä) cuûa lyù tính thuaàn tuùy:
Organon d.r.V: toång theå caùc nguyeân
taéc nhôø ñoù moïi nhaän thöùc thuaàn tuùy tieân
nghieäm coù theå hình thaønh vaø mang laïi
cho ta 24 26 63 823 (giuùp ta môû roäng
nhaän thöùc # → Kanon, boä chuaån taéc
nhaèm môû roäng nhaän thöùc). Coâng cuï
(phöông phaùp luaän) cuûa caùc khoa hoïc ñaëc
thuø 76 85 86
Coäng ñoàng (töông taùc hay taùc ñoäng
qua laïi): Gemeinschaft/
Wechselwirkung: a) nghóa loâ-gíc:
phaïm truø ruùt ra töø phaùn ñoaùn phaân ñoâi
(disjunktiv) 106 108 111; khoâng theå coù
841
neáu khoâng coù tröïc quan beân ngoaøi 292
302 b) coäng ñoàng vò trí trong khoâng
gian, khoâng naêng ñoäng (communio
spati) 260; c) coäng ñoàng hieän thöïc,
naêng ñoäng (commercium): 261...
Nguyeân taéc cuûa tính coäng ñoàng 256-
262 laø ñieàu kieän khaû theå cuûa söï vaät nhö
laø ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm 258 264
265 269 302. Coäng ñoàng töông taùc
giöõa thaân xaùc vaø linh hoàn: xem: Baûn
theå
Cuoàng höùng: Rhapsodie: (nghóa
ñen: baûn nhaïc cuoàng höùng): - cuûa tri
giaùc 195; cuûa nhaän thöùc → # heä thoáng.
Taäp hôïp hoaëc phaân chia moät caùch
cuoàng höùng: voâ nguyeân taéc, caàu may
106 862
Dieãn dòch: Deduktion: ruùt ra, truy
xuaát, chöùng minh. a) dieãn dòch thöôøng
nghieäm: giaûi thích phöông caùch ñaït
ñöôïc moät khaùi nieäm baèng kinh nghieäm
vaø phaûn tö veà kinh nghieäm nhö Locke,
Hume 127…; b) dieãn dòch sieâu
nghieäm: giaûi thích phöông caùch khaùi
nieäm coù theå quan heä vôùi ñoái töôïng moät
caùch tieân nghieäm 117 116-169. c) dieãn
dòch sieâu hình hoïc: ruùt ra caùc phaïm truø
töø caùc chöùc naêng phaùn ñoaùn. d) ñoái vôùi
caùc yù nieäm, chæ coù theå dieãn dòch chuû
quan chöù khoâng theå khaùch quan 393
691 697 815; Dieãn dòch sieâu nghieäm
veà caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc
tính nhö laø caùc nguyeân taéc cho khaû theå
cuûa kinh nghieäm: 116-169 A95-130
Duy taâm (thuyeát): Idealismus: VIII
XXXIV 274 518-525. Kant phaân bieät:
1. Thuyeát duy taâm thöôøng nghieäm 519
hay chaát theå 274 519 hay taâm lyù hoïc
XXXIV goàm: a) duy taâm giaùo ñieàu
(Berkeley) phuû nhaän söï toàn taïi cuûa vaät
chaát 274 (bò oâng baùc boû 274-279; b) duy
taâm hoaøi nghi hay nghi vaán (Descartes)
274 418. 2. OÂng ñöa ra thuyeát duy
taâm sieâu nghieäm cuûa rieâng oâng 518-525
xem hieän töôïng chæ laø bieåu töôïng chöù
khoâng phaûi vaät-töï thaân
Duy vaät (thuyeát): Materialis-mus:
XXXIV; duy vaät taâm lyù hoïc (phuû nhaän
linh hoàn) 420; → # Duy linh (thuyeát):
Pneumatismus = Spiritualismus 433
Döï bò: Propädeutik: (Vorü-bung) #
Heä thoáng 869. Vôùi tö caùch aáy, Pheâ phaùn
lyù tính thuaàn tuùy ñöôïc goïi laø moân hoïc döï
bò XLIII 25 869. Loâ-gíc hoïc cuõng laø
moân hoïc döï bò cuûa caùc khoa hoïc IX 76.
Döï ñoaùn: Antizipation: a) noùi chung:
(= PLOLEPSIS cuûa Epicur) coù theå nhaän
thöùc vaø xaùc ñònh moät caùch tieân nghieäm
moïi nhaän thöùc voán thuoäc nhaän thöùc
thöôøng nghieäm 208; caùc Döï ñoaùn cuûa
kinh nghieäm 264 303 790; b) ñaëc bieät,
caùc döï ñoaùn cuûa tri giaùc 207 209.
Nguyeân taéc cuûa döï ñoaùn laø nguyeân taéc
veà löôïng cöôøng ñoä hay veà Ñoä 207
Ña taïp (caùi): Mannigfaltige (das):
cuûa tröïc quan 105 130 132 136 362
407; cuûa tröïc quan thuaàn tuùy 102 104;
cuûa nhöõng gì ngoaøi toâi trong khoâng gian
463 471; cuûa nhaän thöùc 114; cuûa hieän
töôïng 34 235; cuûa töï nhieân 690; cuûa
caûm naêng 102; cuûa bieåu töôïng 129 133
157; söï noái keát (toång hôïp) caùi ña taïp
thaønh thoáng nhaát (nhaát theå) toång hôïp
103-105 129-131 144 150 154 158
606
Ñaïo ñöùc: Moralität (Sittlich-keit):
tính hôïp quy luaät duy nhaát cuûa caùc haønh
vi coù theå ruùt ra moät caùch hoaøn toaøn tieân
nghieäm töø caùc nguyeân taéc 869 28 79
836; tính ñaïo ñöùc ñích thöïc (toäi loãi vaø
coâng ñöùc) cuûa caùc haønh vi laø ñieàu bí aån
vôùi ta 579; ñaïo ñöùc vaø haïnh phuùc 837
844 857
Ñaïo ñöùc hoïc: Moral, Ethik: trieát hoïc
veà soá phaän toaøn dieän cuûa con ngöôøi 868;
hoaëc a) thuaàn tuùy, chæ chöùa ñöïng caùc
quy luaät ñaïo ñöùc taát yeáu cuûa moät yù chí töï
do 79 khoâng ñaët cô sôû treân → nhaân loaïi
hoïc (Anthropologie) 869 508 hoaëc b)
hoïc thuyeát veà ñöùc haïnh (Tugendlehre)
caàn coù caùc nguyeân taéc thöôøng nghieäm vaø
taâm lyù hoïc 79. Ñaïo ñöùc hoïc laø thuoäc caùc
842
cöùu caùnh toái haäu cuûa söï toàn taïi con
ngöôøi 359 829; caùc nguyeân taéc cuûa noù
52 375 496 499 # cô cheá taát yeáu cuûa
töï nhieân XXVIII;
Ñaïo ñöùc (tính): moralisch → thöïc
haønh (praktisch) → ñöùc lyù
(sittlich) caùc khaùi nieäm ñaïo ñöùc 597
845; ñaëc ñieåm 61; caùc quy luaät 425
431 661 664 828 834 846; caùc yù
nieäm 833; phaùn ñoaùn 372; yù chí 838;
quan heä vôùi söï Thieän toái cao (Thöôïng
ñeá) 846
Ñieàu kieän: Bedingung: Nhaän thöùc laø
ñaët caùi ña taïp vaøo trong caùc ñieàu kieän
cuûa nhaän thöùc. Thôøi gian vaø khoâng gian
laø caùc ñieàu kieän cuûa kinh nghieäm 42
49 50 66 122 148 511; Caùc phaïm
truø laø caùc ñieàu kieän cuûa kinh nghieäm
197 171 174 230; Nieäm thöùc laø ñieàu
kieän caûm tính ñeå söû duïng caùc phaïm truø
175 304 187; tính toaøn theå caùc ñieàu
kieän (caùi Voâ ñieàu kieän, caùi Toaøn theå)
436 443 511 526; chuoãi ñi leân vaø
chuoãi ñi xuoáng cuûa caùc ñieàu kieän 394
436… 447 585; lyù tính laø ñieàu kieän
cuûa moïi haønh vi con ngöôøi 581 (xem:
tính naêng, töï do, yù nieäm)
Ñònh nghóa: definieren: a) loâ-gíc:
trình baøy moät khaùi nieäm veà söï vaät trong
caùc ranh giôùi nguyeân thuûy cuûa noù 755;
b) hieän thöïc: laøm roõ khaû theå cuûa moät
ñoái töôïng 300
Ñònh nghóa (söï): Definition: a) chæ
Toaùn hoïc môùi coù ñònh nghóa thöïc söï
(toång hôïp), khoâng theå sai laàm vì chính
noù kieán taïo neân khaùi nieäm 754 758 b)
trieát hoïc chæ coù nhöõng ñònh nghóa thieáu
soùt 759; Ñònh nghóa laø tieâu chuaån cho
khaû theå cuûa moät khaùi nieäm 115
Ñònh ñeà: Postulat: a) cuûa toaùn hoïc
thuaàn tuùy 287; b) cuûa lyù tính thuaàn tuùy
tö bieän 286. c) caùc ñònh ñeà cuûa tö duy
thöôøng nghieäm noùi chung (hay cuûa kinh
nghieäm) 265-287 nhaèm giaûi thích caùc
khaùi nieäm veà tính khaû naêng, tính hieän
thöïc, tính taát yeáu. d) cuûa lyù tính thöïc
haønh 662
Ñònh vi hoïc: Topik: a) loâ-gíc: moân hoïc
phaân loaïi caùc khaùi nieäm phoå bieán 86;
Topik cuûa Aristote 324; b) sieâu nghieäm:
xem xeùt vò trí (Topos) maø moãi khaùi nieäm
phaûi thuoäc veà theo nhieàu caùch söû duïng
khaùc nhau: hoaëc trong caûm naêng hoaëc
trong giaùc tính 324, goàm 4 chuû ñeà. c)
Ñònh vò hoïc cuûa taâm lyù hoïc thuaàn lyù 402
Ñoä: Grad: cuûa caûm giaùc 182 → löôïng
cöôøng ñoä 207 253
Ñoäc thaàn, Nhaát thaàn (luaän):
Monotheismus 618 # Ña thaàn (luaän):
Polytheismus
Ñoái laäp (söï, tính): Opposition -
Entgegensetzung: phaân bieät ñoái laäp
loâ-gíc: ñoái laäp maâu thuaãn:
(kontradictorischer Gegensatz): hai khaùi
nieäm loaïi tröø nhau. Vd: moät vaät ôû moät vò
trí vaø khoâng ôû trong vò trí aáy 48 291
486 531-533 599) (Vd: theá giôùi hoaëc
voâ taän hoaëc khoâng voâ taän 531) vaø ñoái laäp
bieän chöùng: (Vd: theá giôùi laø voâ-taän hoaëc
höõu taän 532). Trong ñoái laäp bieän chöùng,
caû hai meänh ñeà coù theå ñeàu sai
Ñoái töôïng: Gegenstand - Ob-jekt: a)
nghóa (loâ-gíc) chung nhaát: baát kyø bieåu
töôïng naøo (keå caû bieåu töôïng thuaàn tuùy thi
ca) 234, trong ñoù caùi ña taïp cuûa tröïc quan
ñöôïc hôïp nhaát laïi 137; b) ñoái töôïng nhö
laø hieän töôïng: nhöõng gì nôi hieän töôïng
chöùa ñöïng ñieàu kieän cuûa quy luaät taát yeáu
cho söï laõnh hoäi 236; bieåu töôïng nhaát ñònh
trong khoâng gian vaø thôøi gian theo caùc
quy luaät cuûa söï thoáng nhaát (nhaát theå) cuûa
kinh nghieäm 522; ñöôïc tröïc quan mang
laïi vaø ñöôïc khaùi nieäm suy töôûng 125
146. Khoâng coù ñoái töôïng naøo khaùc ngoaøi
ñoái töôïng cuûa giaùc quan (beân trong vaø
beân ngoaøi) 33 45 610 640; c) ñoái
töôïng (söï vaät) noùi chung, ñoái töôïng chæ coù
trong yù nieäm 689 724 778 (xem Vaät töï
thaân) 51 125 335 605-610; ñoái töôïng
roãng khoâng coù khaùi nieäm veà moät ñoái
843
töôïng 628; ñoái töôïng sieâu nghieäm →
sieâu nghieäm
Ñoàng nhaát (söï): Identität: a) loâ-gíc:
cuûa chuû töø vaø thuoäc töø 10 194, quy
luaät 622; nguyeân taéc cuûa Leibniz 320
327 b) ñoàng nhaát soá löôïng 319 402
361-366 c) ñoàng nhaát cuûa thoâng giaùc (yù
thöùc) XL 132-135 112…; cuûa cô chaát
229; cuûa cô sôû cho vieäc quy ñònh troïn
veïn 600
Ñoàng nhaát (tính): identisch:
nguyeân taéc söï thoáng nhaát cuûa thoâng
giaùc 135 A365; ñoàng nhaát = caùc meänh
ñeà phaân tích 16 135 299 407 411;
baûn ngaõ ñoàng nhaát 135; chuû theå 419;
baûn theå (linh hoàn) 710; caùc phaùn ñoaùn
622; caùc bieåu töôïng 131
Ñoàng tính (tính): Homogenei-tät,
Gleichartigkeit: Nguyeân taéc cuûa tính
ñoàng tính 679 685 ≠ Dò tính
(Heterogeneität; Ungleichar-tigkeit)
Ñoàng thôøi (toàn taïi): Zugleich-sein:
Toàn taïi cuûa caùi ña taïp trong cuøng moät
thôøi gian 257. Nguyeân taéc cuûa toàn taïi
ñoàng thôøi 256-262
Ñôn thuaàn, ñôn giaûn, ñôn toá, ñôn
tính (caùi, tính): Einfach (das),
Einfachheit ≠ ña hôïp caùi):
Zusammengesetzte (das): a) boä
phaân ñaàu tieân hay sau cuøng trong chuoãi
phaân chia moät caùi toaøn boä (khoâng coøn
laø vaät chaát nöõa) 405 440 446; Nghòch
lyù veà caùi ñôn thuaàn 462-471; caùi ñôn
thuaàn tuyeät ñoái chæ laø moät yù nieäm
suoâng 460 812 khoâng theå xuaát hieän
trong kinh nghieäm 800; khoâng theå dieãn
taû cuï theå 497; vaán ñeà tính ñôn thuaàn
cuûa linh hoàn nhö baûn theå tö duy 491-
494 799 812
Ñôn töû (caùi): Monaden (cuûa
Leibniz): caùc baûn theå → ñôn thuaàn (ñôn
toá - einfach) coù naêng löïc bieåu töôïng
340 322 330 468 470
Ñôn töû (luaän): Monadologie: 330
470; nhaø ñôn töû luaän 467
Ens realissimum: → Thöôïng ñeá; →
Taát caû (caùi) → Taát caû (tính)
Episyllogismus: suy luaän cuûa lyù tính
theo chuoãi ñi xuoáng hay quy tieán cuûa lyù
tính töø phía caùi coù ñieàu kieän 388 #
Prosyllogismus: suy luaän cuûa lyù tính
theo chuoåi ñi leân hay quy thoaùi cuûa lyù
tính töø phía caùi ñieàu kieän 364 379 388
Giaû thuyeát: Hypothese: cô sôû giaûi
thích veà moät caùi ñöôïc mang laïi moät caùch
hieän thöïc 798, 797-810; tieâu chuaån cuûa
noù 115; giaû thuyeát ñôn thuaàn 818; giaû
thuyeát ñöôïc pheùp vaø khoâng ñöôïc pheùp
AXV640 798 805, 608 855 A360; giaû
thuyeát hoã trôï 115 802; giaû thuyeát vaät lyù
800 802 vaø sieâu-vaät lyù 801 vaø tieáp; giaû
thuyeát ñieàu haønh 675; giaû thuyeát sieâu
nghieäm (chæ caàn duøng moät YÙ nieäm ñôn
thuaàn ñeå giaûi thích söï vaät töï nhieân) bò
Kant baùc boû 800 vaø tieáp; chæ söû duïng
trong tranh bieän 804 vaø tieáp, nhö laø caùc
phaùn ñoaùn nghi vaán 809 vaø
Giaû thuyeát (phaùn ñoaùn): hypo-
thetische Urteile: chæ coù giaù trò trong
moät ñieàu kieän nhaát ñònh → phaùn ñoaùn;
vieäc söû duïng lyù tính giaû thuyeát 675 vaø
tieáp
Giaùc tính: Verstand: moät teân goïi raát
roäng 169. a) Giaùc tính noùi chung: quan
naêng nhaän thöùc 137; naêng löïc bieåu töôïng.
b) khaùc vôùi tröïc quan (caûm naêng), giaùc
tính suy töôûng veà ñoái töôïng vaø laø truï coät
thöù hai cuûa nhaän thöùc 29 75 106 145
baèng khaùi nieäm 93; c) ñònh nghóa cuûa
Kant: giaùc tính laø quan naêng ñeà ra caùc
quy luaät 171 197 356. Quan naêng
thoáng nhaát caùc hieän töôïng baèng caùc quy
luaät 359; noái keát caùc hieän töôïng moät caùch
tieân nghieäm 135; thoáng nhaát toång hôïp
cuûa thoâng giaùc 133. Vaäy, giaùc tính laø
nguoàn coäi taïo ra caùc ñònh luaät töï nhieân,
ñieàu kieän tieân nghieäm cho ñoái töôïng 256,
taùc giaû (Urheber) cuûa kinh nghieäm 127;
caùc quy luaät cuûa noù laø nguoàn suoái cuûa
moïi chaân lyù 296. Laõnh vöïc cuûa noù laø
hieän töôïng (khaùc vôùi lyù tính) 6 352, noù
844
khoâng theå tröïc quan 75, chæ noái keát vaø
saép xeáp caùc chaát lieäu cuûa tröïc quan
145, ñeà ra quy luaät; phaûi keát hôïp vôùi
caûm naêng môùi quy ñònh ñöôïc ñoái töôïng
75 314; theo nghóa roäng, laø quan naêng
ñeå phaùn ñoaùn 94 106
Giaùc tính thuaàn tuùy: reiner
Verstand: 9 88 106 310 A119
(moät nguyeân taéc moâ thöùc vaø toång hôïp
cuûa moïi kinh nghieäm); caùc ñoái töôïng
cuûa noù 314 vaø tieáp; phaïm vi vaø ranh
giôùi 193 337; caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy
cuûa giaùc tính [caùc phaïm truø] dieãn taû
ñieàu kieän moâ thöùc vaø khaùch quan cuûa
kinh nghieäm moät caùch phoå quaùt vaø ñaày
ñuû A96; bao goàm trong bieåu töôïng veà
söï thoáng nhaát toång hôïp taát yeáu cuûa caùi
ña taïp 104; xem theâm 102 vaø tieáp, 366
vaø tieáp, A95 vaø tieáp → caùc phaïm truø
105 118 120 A119. Trong caùc phaïm
truø, giaùc tính thuaàn tuùy laø quy luaät cuûa
söï thoáng nhaát toång hôïp moïi hieän töôïng
vaø qua ñoù laøm cho kinh nghieäm môùi coù
theå coù ñöôïc moät caùch nguyeân thuûy veà
maët moâ thöùc A128; vieäc söû duïng giaùc
tính moät caùch thuaàn tuùy (# vieäc söû duïng
thöôøng nghieäm) 88 90 320
- Vaán ñeà coù chaêng moät giaùc tính coù tính
tröïc quan [thaàn thaùnh] khaùc vôùi giaùc
tính suy töôûng cuûa ta: 135 138 145
311 342-344 798 882: tröïc quan trí
tueä; giaùc tính thoâng thöôøng, laønh maïnh
3 vaø tieáp. 500 556 618 632 A381
Giaùc tính (caùc suy luaän) → suy luaän
Giaùc tính (theá giôùi) → Theá giôùi.
Giaùc tính (söï vaät cuûa giaùc tính =
Verstandeswesen → Noume-non,
vaät-töï thaân
Giaùc quan (caûm quan): Sinn,
Sinne: (theo nghóa cuûa caûm naêng) A94
A115; ñôn thuaàn coù theå ñöôïc quy ñònh
151 157; caùc giaùc quan khoâng laàm laãn
vì chuùng khoâng phaùn ñoaùn 350 A376;
chia ra thaønh giaùc quan beân trong vaø
giaùc quan beân ngoaøi XXXIX 276 400
427 A378 385 386: a) giaùc quan beân
ngoaøi: moät ñaëc tính cuûa taâm thöùc nhôø ñoù
ta hình dung caùc ñoái töôïng nhö laø ôû trong
khoâng gian beân ngoaøi ta 37 182 876
A357 371 378 (vaø tröïc quan beân
ngoaøi); b) giaùc quan beân trong: nhôø ñoù
taâm thöùc töï tröïc quan chính mình vaø
traïng thaùi noäi taâm cuûa mình 37 49 (vaø
tröïc quan beân trong) 54 68 139 150
152-156 (phaân bieät vôùi Thoâng giaùc) 158
179 182 185 194 202 217 220
233 255 278 293 334 → Theá giôùi
caûm tính
Giaùo ñieàu (thuyeát): Dogmatis-mus:
a) thuyeát giaùo ñieàu coá höõu vaø laïc haäu
cuûa Sieâu hình hoïc cho raèng coù theå duøng
caùc khaùi nieäm ñeå coù ñöôïc nhaän thöùc, hay
laø nhaän thöùc tieàn pheâ phaùn AX XXXV;
b) cuûa lyù tính thuaàn tuùy: cho raèng coù
nhöõng khôûi ñaàu thuaàn trí tueä (vd cuûa vuõ
truï) 494; cuûa thaàn hoïc vaät lyù 718
Giaùo ñieàu (tính): dogmatisch: khoâng
kieåm tra naêng löïc cuûa baûn thaân lyù tính 7
XXXV 425 767 797 821…
Giôùi, loaøi, gioáng vaø nhaùnh:
Geschlecht, Gattung, Art, Unter-art:
679… xem quy luaät dò bieät hoùa 684-688
Haïn ñònh (söï): Limitation
(Einschränkung): a) loâ-gíc: moät phaïm
truø veà chaát, baét nguoàn töø söï keát hôïp giöõa
phaïm truø phuû ñònh vaø phaïm truø thöïc taïi
106 111; b) hieän thöïc: khoâng gian vaø
thôøi gian ñöôïc haïn ñònh baèng ñoä cuûa caûm
giaùc 211. Caùc nieäm thöùc haïn ñònh caùc
phaïm truø, nghóa laø giôùi haïn chuùng vaøo
caùc ñieàu kieän cuûa caûm naêng 186
Haïnh phuùc: Glückseligkeit: thoûa
maõn moïi ham thích (Neigung) 834; Muïc
tieâu cuûa hy voïng 833; ñoäng löïc caùc quy
luaät cuûa söï khoân kheùo 834 828; theo
caùch thöôøng nghieäm 835. Xem haïnh phuùc
laø “muïc ñích chuû yeáu” thì chöa phaûi laø söï
Thieän troïn veïn 841, phaûi thoáng nhaát vaø
töông xöùng vôùi ñaïo ñöùc 842
Haäu nghieäm: A posteriori: (# tieân
845
nghieäm - A priori): baét nguoàn töø kinh
nghieäm: a) coù nguoàn goác töø kinh
nghieäm 871; b) chæ coù theå coù baèng kinh
nghieäm; 3. hoaëc ñöôïc kinh nghieäm
mang laïi 269; thoâng qua tri giaùc 748, vì
theá laø thöôøng nghieäm 60 64 75 175
270 748 751
Heä thoáng: System: söï thoáng nhaát caùc
nhaän thöùc ña taïp döôùi moät yù nieäm 860;
moät toaøn theå coù thöù töï, gaén keát baèng
caùc quy luaät taát yeáu (# toå hôïp hoãn ñoän
Aggregat) 861 673. Heä thoáng moïi
nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy 187-
294; heä thoáng cuûa lyù tính thuaàn tuùy laø
heä thoáng döïa theo caùc nguyeân taéc cuûa
söï thoáng nhaát 860-879 (kieán truùc hoïc
cuûa lyù tính thuaàn tuùy) Kyõ thuaät xaây
döïng heä thoáng = Kieán truùc hoïc
(Architektonik) 860; Heä thoáng caùc aûo
töôûng cuûa lyù tính thuaàn tuùy 739 # heä
thoáng caån troïng vaø töï pheâ phaùn (Kyû
luaät hoïc) cuûa lyù tính thuaàn tuùy AXXI
502 863
Heä thoáng (tính): systematisch: tính
thoáng nhaát coù heä thoáng (articulatio) laøm
cho nhaän thöùc trôû thaønh khoa hoïc 860
862. Tính heä thoáng cuûa nhaän thöùc: toaøn
boä caùc quan heä töø moät nguyeân taéc 673
688
Heä töø: Copula: loaïi ñoäng töø noái chuû
ngöõ vaø vò ngöõ; giaù trò cuûa heä töø trong
caùc phaùn ñoaùn veà hình thaùi 100; heä töø
“laø”: 141 142; Toàn taïi (LAØ) trong söû
duïng loâ-gíc chæ laø heä töø ñôn thuaàn 626
Hieän thöïc (tính, söï): Wirklich-
keit: (phaân bieät vôùi → tính thöïc taïi -
Realität): a) loâgíc = chaân lyù 101; b) caùi
hieän thöïc (das Wirkliche) → hieän toàn:
caùi noái keát vôùi caùc ñieàu kieän chaát theå
cuûa kinh nghieäm (caûm giaùc) 266; cuûa
caùc söï vaät beân ngoaøi toâi 275-279, 282-
286, 287, 302 → Toàn taïi (Dasein,
Existenz)…
Hieän töôïng: Erscheinung/
Phaenomena: a) (Veà maët khaùch
quan): Hieän töôïng (Erschei-nung)
laø ñoái töôïng chöa ñöôïc xaùc ñònh cuûa
moät tröïc quan thöôøng nghieäm 34 51 68
124; ñoái töôïng cuûa tri giaùc 207 225; ñoái
töôïng khaû höõu 459; ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm 252; ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm
khaû höõu 298; ñoái töôïng thöôøng nghieäm
299 vaø tieáp; goïi laø Phaenomenon trong
chöøng möïc laø ñoái töôïng ñöôïc suy töôûng
(ñöôïc xaùc ñònh) döïa theo söï thoáng nhaát
cuûa caùc phaïm truø 305 A248; laø söï vaät
caûm tính 306; khaùi nieäm caûm tính cuûa
moät ñoái töôïng 186, nguyeân nhaân cuûa noù
laø chuû theå haønh ñoäng 573; laø ñoái töôïng
cuûa giaùc tính 392, khoâng phaûi laø aûo
töôïng (Schein) 69 349; Hieän töôïng ñoái
laäp laïi vôùi → Vaät-töï thaân: XXI XXV
51 53 56 59 152 164 178 186
188 206 223 229 235 251 298
305 306 312 319 323 326 329
335 341 343 347 365 422 428
429 518 527 532 536 542 549
533 563 587 590 768 807 821;
toaøn boä hieän töôïng = toaøn boä kinh
nghieäm 610; haønh ñoäng trong hieän töôïng
570; baûn thaân con ngöôøi cuõng laø hieän
töôïng (Phänomenon) 574 580; b) (Veà
maët chuû quan): bieåu töôïng (bieåu töôïng
ñôn thuaàn) 66 164 236 305 518 vaø
tieáp. 527 535 565 591 821 A370
386 390; troø chôi ñôn thuaàn cuûa nhöõng
bieåu töôïng cuûa ta A101; chæ laø nhöõng
bieåu töôïng caûm tính A104; chæ hieän höõu
trong caûm naêng cuûa ta A127; trong toâi
A129; nhaän ñöôïc khaû theå moâ thöùc töø giaùc
tính A127; Phaenomena vaø Noumena
294-315; mundus phaenomenon hay
sensibilis (theá giôùi hieän töôïng hay khaû
giaùc) # theá giôùi khaû nieäm 305 325 461
Hieän toàn (caùi, tính): Reale, real: caùi
hieän toàn: a) cuûa caûm giaùc 207..., caùi
töông öùng vôùi caûm giaùc (Chaát lieäu) 182
209 609; Ñoä cuûa noù 254; b) trong khoâng
gian 215... A373...; coù khoâng gian vaø thôøi
gian 463, khieán cho khoâng boä phaän naøo
laø troáng roãng 214; chaát lieäu cuûa moïi ñoái
töôïng cuûa tröïc quan beân ngoaøi A375; vì
theá c) caùi hieän toàn trong hieän töôïng
846
210..., cuûa moïi hieän töôïng 609...; maëc
duø chæ hieän toàn (hieän thöïc/wirklich
trong tri giaùc A376, nhöng vaãn thuoäc veà
söï hieän höõu (Existenz) cuûa söï vaät 225 =
söï vaät (Ding) 286; = Caùi gì ñoù (Etwas)
# Hö voâ 374; noái keát hieän toàn 471; Höõu
theå hieän toàn nhaát trong taát caû →
Thöôïng ñeá
Hình aûnh: Bild: saûn phaåm cuûa quan
naêng thöôøng nghieäm laø trí töôûng töôïng
taùc taïo 181; (→: Nieäm thöùc)
Hình hoïc: Geometrie: moân toaùn hoïc
quy ñònh caùc ñaëc ñieåm cuûa khoâng gian
moät caùch toång hôïp vaø tieân nghieäm 40;
moân toaùn hoïc veà tröông ñoä 204; hình
hoïc thuaàn tuùy 16; khaùi nieäm coù tính
hình hoïc 176; caùc meänh ñeà hình hoïc 16
39 41 64-66 204-207 268 287 299
317 356 359 539 621 741-766
803
Hình thaùi: Modalität: Caùc phaïm truø
dieãn taû moái quan heä giöõa khaùi nieäm vaø
naêng löïc nhaän thöùc 106 266 290
418; nguyeân taéc cuûa hình thaùi 266 281
286; nieäm thöùc cuûa noù laø thôøi gian 184;
hình thaùi caùc phaùn ñoaùn 99-101
Hoaøi nghi (phöông phaùp):
Skeptische Methode (Verfah-
ren): lieân quan ñeán tính chaéc chaén cuûa
caùc khaúng ñònh 451; Böôùc thöù nhaát cuûa
lyù tính thuaàn tuùy laø giaùo ñieàu, böôùc thöù
nhì laø hoaøi nghi, böôùc thöù ba laø pheâ
phaùn 789, lôïi ích cuûa noù 514 535 792
884, nhöng chæ laø taïm thôøi 797, khoâng
theå thoûa maõn hoaøn toaøn yeâu caàu cuûa lyù
tính 786-797
Hoaøi nghi (thuyeát): Skeptizis-mus:
VIII XXXIV XXXVI 23 128 451
535: Böôùc taïm nghó chaân chöù khoâng
phaûi nôi an truù cho lyù tính con ngöôøi
789
Hoïc thuyeát: Doktrin: a) # → Pheâ
phaùn: hoïc thuyeát laø trình baøy coù heä
thoáng veà tri thöùc 25 174 303; # → kyû
luaät hoïc 421; b) hoïc thuyeát veà naêng löïc
phaùn ñoaùn = phaân tích phaùp caùc nguyeân
taéc 171 175…
Hoïc thuyeát (nieàm tin, loøng tin):
doktrinaler Glaube: 853 544 534
Hoä töû (söï): Euthanesie: (caùi cheát eâm
ñeàm) cuûa trieát hoïc do chuû nghóa hoaøi
nghi gaây ra 434
Khaû nieäm: intelligibel (# caûm tính,
khaû giaùc - sensibel) noùi veà tính chaát cuûa
ñoái töôïng (töông öùng vôùi: → trí tueä -
intellecktuell - noùi veà tính chaát cuûa
nhaän thöùc): chæ coù theå suy töôûng chöù
khoâng theå baèng caûm naêng 313 320
332; ñoái töôïng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy
342 574 593-595 882 → vaät töï thaân.
Theá giôùi khaû nieäm (mundus intelligibilis)
312 345 431 = theá giôùi ñaïo ñöùc 836
839 843
Khaû theå, khaû naêng: Möglich-keit:
Kant phaân bieät: XXVI 302 624 638
a) khaû theå loâ-gíc (phaân tích, hình thöùc)
cuûa khaùi nieäm: noái keát tuøy tieän söï khaúng
ñònh hay phuû ñònh cuûa moät thuoäc tính
(thuoäc töø) cho chuû theå (chuû töø) 302 624;
khoâng khaùch quan 101; noäi taïi 625. b)
khaû theå hieän thöïc (sieâu nghieäm) cuûa söï
vaät qua trung giôùi cuûa → nieäm thöùc 184:
laø hieän thöïc nhöõng gì truøng hôïp vôùi caùc
ñieàu kieän moâ thöùc cuûa kinh nghieäm 265
hoaëc noái keát vôùi chuùng 286 267-277
282-286 287 302 308 609 624 638
798 815 (khaû theå khaùch quan). Khaû theå
tuyeät ñoái 284 381 625 654 712 770
884; khaû theå hoaøn toaøn 599-611 = tính coù
theå ñöôïc quy ñònh toaøn dieän 611; quan heä
giöõa tính khaû naêng vaø tính hieän thöïc 282-
284 287 627. Phaïm truø khaû theå (khaû
naêng) 106 111 184 265 442
Khaû naêng (phaùn ñoaùn): pro-
blematisch: → nghi vaán
Khaùi nieäm: Begriff: a) bieåu töôïng
quan heä giaùn tieáp (khaùc vôùi tröïc quan laø
tröïc tieáp) vôùi ñoái töôïng thoâng qua moät
ñaëc ñieåm coù chung trong nhieàu söï vaät
377 39 93; khaùi nieäm phoå bieán 741;
847
khaùi nieäm baét nguoàn töø giaùc tính 33;
döïa treân tính töï khôûi cuûa tö duy 93;
khoâng coù tröïc quan seõ troáng roãng 75
298 348; chia ra laøm caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy vaø thöôøng nghieäm 74 267
377 (→: Caùc phaïm truø: caùc khaùi nieäm
thuaàn tuùy cuûa giaùc tính; caùc yù nieäm:
caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính)
Khaûo saùt: Erörterung (expo-sitio):
bieåu töôïng minh baïch veà caùi gì thuoäc
veà moät khaùi nieäm 38; Kant phaân bieät:
a) Khaûo saùt Sieâu hình hoïc: chöùa ñöïng
nhöõng gì dieãn taû khaùi nieäm nhö laø ñöôïc
mang laïi moät caùch tieân nghieäm 38, ví
duï khaûo saùt veà Khoâng gian (38-40) vaø
veà Thôøi gian (46-48) vaø b) Khaûo saùt
sieâu nghieäm: giaûi thích moät khaùi nieäm
nhö laø moät nguyeân taéc, töø ñoù coù theå
nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tieân nghieäm
khaû theå cuûa caùc nhaän thöùc toång hôïp
khaùc 40, ví duï: veà Khoâng gian (40 vaø
tieáp) vaø veà Thôøi gian (48 vaø tieáp).
Khaúng ñònh (phaùn ñoaùn):
assertorisch → danh muïc caùc phaùn
ñoaùn 95
Khoâng gian: Raum → tröïc quan beân
ngoaøi; → moâ thöùc → thôøi gian. Khoâng
phaûi laø moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm
38 hay suy lyù 39 maø laø moâ thöùc thuaàn
tuùy cuûa tröïc quan 120 beân ngoaøi 50
457 520 vaø laø caûm tính 137 146 160.
Khoâng phaûi laø thuoäc tính hay moâ thöùc
cuûa vaät töï thaân 42 45 52 274; khoâng
phaûi caùi gì hieän thöïc 459 maø laø ñieàu
kieän cho khaû theå cuûa hieän töôïng beân
ngoaøi 39 148 188 457 469; moâ thöùc
cuûa caûm naêng 118, chæ coù trong ta, töùc
trong giaùc quan 148, ñoàng thôøi laø bieåu
töôïng khaùch quan tieân nghieäm 44, taát
yeáu vaø thuaàn tuùy 38 241. Khoâng gian
coù tính thöïc taïi thöôøng nghieäm, nhöng
YÙ theå tính sieâu nghieäm (trans.
Idealitaet) cuûa noù 44 308 chæ laø moät
löôïng voâ taän ñöôïc cho 39 606; khoâng
phaûi moät toå hôïp (compositum) goàm
nhieàu boä phaän maø laø toaøn boä (totum)
466. Caùch hieåu cuûa Kant veà khoâng gian
giaûi thích khaû theå cuûa Hình hoïc 37-45
59-73 256-265 518-525 748
Kieåm duyeät (Zensur) cuûa lyù tính
788... 792 795
Kieán truùc hoïc: Architektonik: (Kyõ
thuaät) xaây döïng heä thoáng hoaëc Hoïc
thuyeát veà “caùi khoa hoïc” (das
Szientifische) 860; Kieán truùc hoïc cuûa lyù
tính thuaàn tuùy 736 860-879, # toå hôïp
hoãn ñoän (Aggregat); cuoàng höùng
(Rhapsodie)
Kieán truùc hoïc (tính): Architek-
tonisch: xaây döïng töø caùc nguyeân taéc 27;
ñaëc tính, tính naêng (Charakter) cuûa lyù
tính 502; tính nhaát trí, chænh theå # kyõ
thuaät-ngaãu nhieân 861
Kinh nghieäm: Erfahrung: Caùc ñònh
nghóa: a) nhaän thöùc thöôøng nghieäm (theo
nghóa chung nhaát) 147 165... 218 234
277 A124; b) söï thoáng nhaát toång hôïp (ñaõ
ñöôïc xaùc ñònh) veà nhöõng tri giaùc 226, veà
nhöõng hieän töôïng 195 281, nhaän thöùc
thoâng qua nhöõng tri giaùc ñöôïc noái keát laïi
161 218 223, söï noái keát toång hôïp cuûa
nhöõng tröïc quan 12, moät phöông caùch
nhaän thöùc ñoøi hoûi phaûi coù giaùc tính XVII;
c) nhaän thöùc khaùch quan (ñöôïc xaùc ñònh
roõ) moät caùch hoaøn chænh veà nhöõng hieän
töôïng 223 246 722, toång theå cuûa moïi
nhaän thöùc 296; Moïi nhaän thöùc cuûa ta baét
ñaàu baèng kinh nghieäm nhöng khoâng phaûi
ñeàu baét nguoàn töø noù 1; khaû theå cuûa kinh
nghieäm: XL XLI 544 47 126 127
161 166 195-197 (= khaû theå cuûa ñoái
töôïng cuûa kinh nghieäm) 218 (chæ thoâng
qua bieåu töôïng veà moät söï noái keát taát yeáu
cuûa nhöõng tri giaùc) 219 228 240 244
247 258 263 289 294 296 299
305; kinh nghieäm beân ngoaøi (vôùi moâ thöùc
khoâng gian = hoïc thuyeát thöôøng nghieäm
veà vaät theå) 38 44 66 209 465; kinh
nghieäm beân trong (vôùi moâ thöùc thôøi gian
= hoïc thuyeát thöôøng nghieäm veà linh hoàn)
XL 277 519 700; kinh nghieäm beân
trong ñöôïc chöùng minh baèng kinh nghieäm
beân ngoaøi vaø ngöôïc laïi 274-279; kinh
848
nghieäm khaû höõu AXIV XVIII XIX
XXI 6 73 121 127 148 166 170
178 185 187 195 197 199 213
223 228 232 245 246 259 261
267 273 280 281 283 289 296
298 303 314 345 352 357 363
367 370 371 383 405 410 423
426 447 453 465 490 496 507
511 515 517 (laø caùi duy nhaát mang
laïi tính thöïc taïi cho nhöõng khaùi nieäm
cuûa ta) 518 521 523 537 541 544
549 555 563 566 568 570 589
593 610 624 638 649 663 666
670 682 691 700 702 705 712
714 724 730 739 749 751 765
770 778 781 794 799 809 814
831 835 874 883; phaùn ñoaùn kinh
nghieäm 11 13; kinh nghieäm noùi
chung 270 273 283 638 642 660
A125
Kyû luaät (hoïc): Disziplin: a) noùi
chung 737 740; b) cuûa lyù tính thuaàn
tuùy 736-822
Laõnh hoäi: Apprehension: tieáp thu,
vaøo yù thöùc thöôøng nghieäm 202; = tri
giaùc 162 527 A113; = tieáp thu vaøo söï
toång hôïp cuûa trí töôûng töôïng 235; toång
hôïp cuûa laõnh hoäi laø toång hôïp töông öùng
vôùi thoâng giaùc 162, hoaëc thuaàn tuùy (Vd:
trong soá hoïc, hình hoïc nhö laø laõnh hoäi
tuaàn töï, keá tieáp nhau) 184 204 234
hoaëc thöôøng nghieäm (Vd: söï ñoâng laïnh
cuûa nöôùc 162 hay caùi ña taïp cuûa ngoâi
nhaø 162 235)
Lieân hôïp: Koalition: → noái keát caùi
ñoàng tính trong caùc löôïng cöôøng ñoä 201
415 → noái keát 201
Lieân tuïc (tính): Kontinuität
(Stetigkeit): Thuoäc tính cuûa caùc
löôïng: khoâng moät boä phaän naøo # coù theå
laø boä phaän nhoû nhaát (ñôn thuaàn, ñôn
tính - einfach) 211, neân khoâng gian vaø
thôøi gian laø caùc löôïng lieân tuïc 211 218
244 271; quy luaät veà tính lieân tuïc 254;
ngaên caám böôùc nhaûy (in mundo non
datur saltus) vaø khoaûng troáng (non datur
hiatus) trong töï nhieân 281; do ñoù coù
moái quan heä lieân tuïc cuûa moïi hieän töôïng
282, ñaëc bieät trong caùc hình thaùi cuûa töï
nhieân 686…, trong caùc gioáng (Arten) 685
689; baäc thang caùc vaät thuï taïo 696; haønh
vi lieân tuïc 254; quy tieán (Progressus) cuûa
toång hôïp thöôøng nghieäm 490 559
Lieân töôûng: Assoziation: lieân töôûng
caùc khaùi nieäm trong kinh nghieäm 127;
caùc bieåu töôïng 140; caùc quy luaät cuûa lieân
töôûng 142 152
Loøng tin: Glaube: söï cho laø ñuùng
(Fuerwahrhalten) veà maët chuû quan vaø
thöïc haønh, nhöng khoâng ñuû chaéc chaén veà
khaùch quan vaø lyù luaän 850…; loøng tin
vaøo hoïc thuyeát (vd veà Thöôïng ñeá vaø linh
hoàn baát dieät) laø khoâng vöõng chaéc, coù theå
thay ñoåi 855; ngöôïc laïi loøng tin ñaïo ñöùc
vaø lyù tính laø vöõng chaéc, baát di baát dòch
856
Loâ-gíc hoïc: Logik: a) nghóa thoâng
duïng: khoa hoïc veà caùc quy luaät cuûa giaùc
tính noùi chung 76. Chia ra laøm: loâ-gíc hoïc
phoå bieán (hay cô baûn) vaø loâ-gíc hoïc ñaëc
thuø cuûa moät khoa hoïc nhaát ñònh 76. Loâ-
gíc hoïc phoå bieán chia ra: loâ-gíc hoïc thuaàn
tuùy vaø öùng duïng 77-. Loâ-gíc hoïc phoå bieán
hay loâ-gíc hoïc hình thöùc 170 tröøu töôïng
hoùa moïi noäi dung vaø chæ trình baøy caùc
quy luaät hình thöùc cuûa tö duy IX; nghieân
cöùu hình thöùc cuûa tö duy noùi chung
XXIII; loâ-gíc hoïc cuûa Aristote VIII; b) loâ-
gíc hoïc sieâu nghieäm cuûa Kant: khoa hoïc
nghieân cöùu nguoàn goác, phaïm vi vaø giaù trò
khaùch quan cuûa caùc nhaän thöùc tieân
nghieäm 81 74-732. Chia ra: loâ-gíc hoïc
veà chaân lyù (Phaân tích phaùp sieâu nghieäm)
vaø loâ-gíc hoïc veà aûo töôûng (Bieän chöùng
phaùp sieâu nghieäm) 87 170. Loâ-gíc hoïc
sieâu nghieäm coâ laäp giaùc tính 87 ñeå ñieàu
chænh vaø cuûng coá vöõng chaéc naêng löïc
phaùn ñoaùn 174; giaûi thích khaû theå cuûa
caùc phaùn ñoaùn toång hôïp 193
Loâ-gíc (tính): logisch: ñieàu kieän loâ-gíc
268 302; noäi dung 266; phaùn ñoaùn 84;
ñoøi hoûi 528; hình thöùc → chöùc naêng 95
105 128 143 159 298 302 407
428-431, # sieâu nghieäm 61-63; söû duïng
849
giaùc tính 92-94 128 131 230; söû
duïng lyù tính 355 359-361 364 390
397 679
Löïc, Löïc cô baûn: Kraft,
Grundkraft: Khaùi nieäm veà moät haønh
ñoäng ñöa ñeán khaùi nieäm veà löïc 249
269 574; caùc löïc vaän ñoäng 252 492
690 811; yù nieäm veà moät Löïc cô baûn
noùi chung 676-679; caùc löïc cô baûn cuûa
töï nhieân 347 350 477 690 798
(trong ñoù coù nhieàu löïc cô baûn ta khoâng
theå naøo phaùt hieän ñöôïc 641); caùc löïc cô
baûn cuûa taâm thöùc ta 270 428; cuûa linh
hoàn 710
Löông thöùc, lyù trí bình thöôøng:
Gemeiner Menschen-verstand:
(thöôøng duøng theo nghóa khaùc vôùi tö
duy trieát hoïc) A VIII XXXII 61 500
528 556 621 645 651 780 811
859 883
Löôïng: Grösse: 1) Phaân bieät Löôïng
nhö laø quantitas vôùi löôïng nhö laø
quantum: Löôïng (quantitas -
Quantitaet) laø khaùi nieäm veà Löôïng noùi
chung. Löôïng (quan-tum) laø löôïng toaùn
hoïc (hình theå khoâng gian hình hoïc) 745
751, hay ñoái töôïng beân ngoaøi xeùt veà
moâ thöùc khoâng gian 203 212. Quanti-
tas laøm cho quantum coù theå coù ñöôïc.
2) Phaïm truø veà Löôïng (Quantitaet) coù
ba traïng thaùi: nhaát theå, ña theå, toaøn theå
106. Nieäm thöùc cuûa Löôïng laø con soá
182. Vaäy, khaùi nieäm veà Löôïng laø yù
thöùc veà → caùi ñoàng tính (Gleichartig)
trong tröïc quan, nhôø ñoù bieåu töôïng veà
moät ñoái töôïng coù theå coù ñöôïc 203; töø
ñoù Phaïm truø veà Löôïng laø söï toång hôïp
caùi ñoàng tính trong tröïc quan 162 201
288 293 302 558; löôïng tuyeät ñoái
460; löôïng lieân tuïc 212 271, löôïng
tröông ñoä 203; löôïng cöôøng ñoä 743
Löôïng cöôøng ñoä: intensive Grösse
= Ñoä (Grad) 207 211: ñoä taùc ñoäng
(aûnh höôûng) leân giaùc quan 208; hình
thaønh nhôø tính lieân tuïc cuûa caûm giaùc
211. Nguyeân taéc cuûa löôïng cöôøng ñoä
207-218 → (# löôïng tröông ñoä -
extensive Grösse) 208 212 214
Löôïng quaûng tính: Extensive
Grösse: löôïng, trong ñoù bieåu töôïng veà
boä phaän laøm cho bieåu töôïng veà toaøn boä
coù theå coù ñöôïc. Vd bieåu töôïng veà caùc
ñieåm hình thaønh bieåu töôïng veà ñöôøng keû,
veà caùc thôøi ñieåm rieâng leû hình thaønh bieåu
töôïng veà thôøi gian 203. Moïi tröïc quan
ñeàu laø Löôïng quaûng tính 202-207 208
212 214 217 414 = theå tích (Volume)
hay khoái löôïng (Menge) 215
Löôõng phaân (söï): Dichotomie 110
Lyù tính: Vernunft: a) nghóa roäng:
cuøng vôùi giaùc tính (Vers-tand) vaø naêng
löïc phaùn ñoaùn (Urteilskraft) thuoäc veà
quan naêng nhaän thöùc cao caáp (quan
naêng haï caáp laø caûm naêng), moät nguoàn
coäi cuûa nhaän thöùc con ngöôøi 863 b)
nghóa ñôn thuaàn hình thöùc hay loâ-gíc
355: quan naêng suy luaän (phaùn ñoaùn)
giaùn tieáp 355 386; suy caùi ñaëc thuø töø
caùi phoå bieán 359-361. c) nghóa sieâu
nghieäm hay thuaàn tuùy trong taùc
phaåm naøy: lyù tính,- khaùc vôùi giaùc tính
vaø naêng löïc phaùn ñoaùn - laø quan naêng
ñeà ra caùc nguyeân taéc 356 362. Noù töï
taïo ra cho mình caùc khaùi nieäm (khaùi
nieäm thuaàn lyù = yù nieäm 791); chæ nhaän
thöùc baèng khaùi nieäm, khoâng quan heä
tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng caûm tính maø vôùi
giaùc tính ñeå mang laïi söï thoáng nhaát,
nhaát theå cho caùc nhaän thöùc cuûa giaùc
tính = quan naêng thoáng nhaát, duy nhaát
hoùa caùc quy luaät giaùc tính döôùi caùc
nguyeân taéc baèng caùc yù nieäm 359-363
392 671; thoaùt khoûi moïi haïn ñònh cuûa
kinh nghieäm 435, naâng caùc khaùi nieäm
giaùc tính leân thaønh caùc yù nieäm höôùng
ñeán caùi Tuyeät ñoái voâ ñieàu kieän, rôi vaøo
nghòch lyù, bieän chöùng 383, thöïc chaát
chæ chöùa ñöïng caùc nguyeân taéc ñieàu
haønh 729. d) lyù tính thöïc haønh: taïo ra
caùc haønh vi 578, quy ñònh chöù khoâng bò
quy ñònh 584 579 829 846; lyù tính
thuaàn tuùy thöïc haønh 842 ban boá quy
luaät ñaïo ñöùc 847, coù ñoái töôïng vaø söï
850
Thieän 576… YÙ nieäm veà moät Lyù tính
toái cao 838
Lyù tính (caùc khaùi nieäm): Ver-
nunftbegriffe: 366; Kant goïi chuùng
laø caùc → YÙ nieäm sieâu nghieäm 368; laø
caùc nhieäm vuï do baûn tính cuûa lyù tính
töï ñeà ra cho chính mình 380 884; chæ
laø caùc saûn phaåm cuûa ñaàu oùc, caùc
nguyeân taéc ñieàu haønh 799, ñònh
höôùng cho vieäc söû duïng giaùc tính 383;
coù ñieåm chung laø caùi tuyeät ñoái voâ
ñieàu kieän 380, khoâng ruùt ra töø töï
nhieân maø mang laïi söï thoáng nhaát cho
töï nhieân 673
Manh moái: Leitfaden: ñeå tìm ra
tröïc quan thuaàn tuùy 810 452; kinh
nghieäm beân trong 700; kinh nghieäm
khaû höõu 811; lòch söû 523 550; caùc
phaïm truø 265 402 444; caùc quy luaät
ñaïo ñöùc 664; vieäc nghieân cöùu töï
nhieân 854; caùc quy luaät 475 497; caùc
nguyeân nhaân vaät lyù 498; lyù tính ban
boá quy luaät ñaïo ñöùc 847; muïc ñích toái
cao 844
Mathema: meänh ñeà toång hôïp tröïc
tieáp (cuûa toaùn hoïc nhôø → Caáu taïo
caùc khaùi nieäm 764 # Dogma: phaùn
ñoaùn toång hôïp tröïc tieáp (cuûa trieát hoïc
giaùo ñieàu) nhôø caùc khaùi nieäm suoâng
764 765 803 846
Meänh leänh: Imperative: caùc quy
luaät khaùch quan cuûa töï do hay caùc
quy luaät ñaïo ñöùc 830 575
Moâ thöùc, hình thöùc: Form: a) moâ
thöùc (hình thöùc) loâ-gíc ñôn thuaàn:
79 84 97 175 267 298 302
305 318 346 362 377 386 599.
Hình thöùc cuûa phaùn ñoaùn = quan heä
giöõa caùc khaùi nieäm chöùa trong ñoù
322; Hình thöùc ñôn thuaàn cuûa tö duy
(noùi chung) 170 267 298 302 389
411 595. b) theo nghóa sieâu
nghieäm chæ xeùt veà maët moâ thöùc:
127; cuûa tröïc quan: (xem khoâng gian,
thôøi gian) 34 36 50 55 66 129
150 160 164 206 283 305 323
347 349 751; cuûa tröïc quan beân
ngoaøi 52 160 457 459; cuûa tröïc
quan
beân trong 49 54 68 160 224; cuûa
thoâng giaùc (xem thoâng giaùc); cuûa kinh
nghieäm 267-273; caùc phaïm truø laø moâ
thöùc cuûa kinh nghieäm 367; cuûa hieän
töôïng: laøm cho caùi ña taïp cuûa hieän
töôïng ñöôïc xeáp ñaët trong nhöõng quan
heä nhaát ñònh 34 223; cuûa töï nhieân 645;
cuûa caûm naêng (caùc moâ thöùc cuûa tröïc
quan) 34 45 118 331
Muïc ñích, [cöùu caùnh]: Zweck: caùc
muïc ñích cuûa Töï nhieân 719; muïc ñích
taát yeáu vaø baát taát (ngaãu nhieân) 851;
muïc ñích toái haäu vaø phaùi sinh 868; muïc
ñích toái haäu hay toái cao (cuûa nhaân loaïi)
832-847; Traät töï caùc muïc ñích = traät töï
cuûa töï nhieân 425; söï thoáng nhaát coù heä
thoáng cuûa caùc muïc ñích 842 860
Muïc ñích (tính): Zweckmäßig-
keit: cuûa Töï nhieân 425 650 719
728 771 800 827 854; cuûa saûn
phaåm cuûa con ngöôøi 854
Muïc ñích (luaän): Teleotogie: 720
867; caùc quy luaät muïc ñích luaän 715; söï
noái keát muïc ñích luaän 715 716
Nghòch ñeà luaän cuûa lyù tính thuaàn
tuùy: Antithetik d.r.V:
a) söï tranh caõi töông phaûn giöõa caùc
nhaän thöùc giaùo ñieàu (giöõa chính ñeà vaø
phaûn ñeà) coù veû ñeàu höõu lyù nhöng ñeàu
sai 448 (Vd: Thöôïng ñeá toàn taïi -
Thöôïng ñeá khoâng toàn taïi) 768 771
b) Nghòch ñeà luaän sieâu nghieäm:
nghieân cöùu veà nghòch lyù (Antino-mie)
cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñeå tìm nguyeân
nhaân, haäu quaû vaø caùch giaûi quyeát
448…
Nghòch lyù cuûa lyù tính thuaàn tuùy:
Antinomie der reinen Vernunft:
Tình traïng nghòch lyù cuûa lyù tính khi suy
luaän bieän chöùng 398; Maâu thuaãn töông
phaûn giöõa caùc quy luaät cuûa lyù tính (khi
lyù tính muoán duøng giaùc tính ñeå hieåu
851
moät yù nieäm, vd: yù nieäm veà vuõ truï)
434; coù boán nghòch lyù 432-595 701
713 723 772 832. Giaûi quyeát boán
nghòch lyù 545-587…
Nghi vaán: problematisch: giaû ñònh
669 674; caùc khaùi nieäm nghi vaán
310 343 397 445 675; baûn tính
cuûa vaät-töï thaân 55; caùc phaùn ñoaùn
nghi vaán: coù theå khaúng ñònh hay phuû
ñònh 100 809 850
Nguïy luaän (Trugschluss) =
Sophisma: Voõng luaän coù veû hôïp loâ-
gíc (nguïy bieän) → Voõng luaän A402
B353
Nguyeân taéc: Grundsatz, Prin-
zip: meänh ñeà khoâng ñaët cô sôû treân
caùc nhaän thöùc naøo cao hôn hay phoå
bieán hôn 188, do ñoù laø meänh ñeà tieân
nghieäm 17 198 760. Kant phaân
bieät: a) caùc nguyeân taéc cuûa tröïc quan
thuaàn tuùy 188 198 → Tieân ñeà; b)
caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn
tuùy 171 814 175; c) caùc nguyeân taéc
cuûa lyù tính thuaàn tuùy 357 364 526
599 685 693; nguyeân taéc noäi taïi vaø
sieâu vieät 352 365; caáu taïo vaø ñieàu
haønh 221 223 296 592 692; chuû
quan vaø khaùch quan 353 694; toaùn
hoïc 188 199 202 221 296; ñaïo
ñöùc 856;
Nguyeân töû: Atomus: 470
Nguyeân töû luaän sieâu nghieäm:
Trans. Atomistik: 470
Nhaân loaïi hoïc: Anthropologie:
578 869 877
Nhaân hình (thuyeát): Anthropo-
morphismus: trong bieåu töôïng veà
Höõu Theå toái cao 720 725 728
Nhaân quaû (tính): Kausalität: quy
luaät noái keát nguyeân nhaân vaø haäu quaû
XXVII 122 232-256. Phaân bieät: a)
nhaân quaû töï nhieân trong theá giôùi caûm
tính 560 theo caùc ñònh luaät töï nhieân
472-479 560-565; vaø b) tính nhaân
quaû bôûi Töï do 472-479 560-565 hoaëc
tính nhaân quaû thöïc haønh 385; nhaân quaû
thöôøng nghieäm, caûm tính 572 vaø nhaân
quaû khaû nieäm 570. Tính nguyeân nhaân
toái cao laø Höõu theå toaøn haûo 618
Nhaän thöùc: Erkennen: (# suy
töôûng, tö duy, Denken): chöùng minh
ñöôïc khaû theå cuûa moät ñoái töôïng XXVI;
xaùc ñònh ñoái töôïng 166; caàn coù tröïc
quan veà ñoái töôïng 146 165 166
194…
Nhaän thöùc - Tri thöùc: Er-
kenntnis: bieåu töôïng khaùch quan coù yù
thöùc 376; laø quan heä nhaát ñònh cuûa caùc
bieåu töôïng ñöôïc cho vôùi moät ñoái töôïng
137. Hai nguoàn suoái cuûa nhaän thöùc
xuaát phaùt töø moät caên nguyeân chung maø
ta chöa roõ 29; Moïi nhaän thöùc cuûa con
ngöôøi baét ñaàu töø tröïc quan, tieán leân caùc
khaùi nieäm keát thuùc vôùi caùc yù nieäm 730,
355
Nhaän thöùc (caùc quan naêng cao
caáp): Obere Erkenntnisvermö-
gen: giaùc tính, naêng löïc phaùn ñoaùn, lyù
tính 169 91 353 730 863
Nhaän thöùc (naêng löïc): Er-
kenntniskraft: 316 317 324
Nhaän thöùc (phöông caùch): Er-
kenntnisart: 318 151
Nieäm thöùc: Schema: a) nieäm thöùc
sieâu nghieäm: ñieàu kieän thuaàn tuùy vaø
moâ thöùc cuûa caûm naêng, nhôø ñoù phaïm
truø coù theå aùp duïng vaøo ñoái töôïng 179;
bieåu töôïng veà phöông caùch chung cuûa
trí töôûng töôïng taïo hình aûnh cho moät
khaùi nieäm 179; khaùi nieäm caûm tính veà
ñoái töôïng truøng hôïp vôùi phaïm truø (vd:
con soá) 186 223 302 304 342. laø
saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng thuaàn tuùy
181, laø quy ñònh veà thôøi gian laøm
nhieäm vuï trung giôùi giöõa phaïm truø vaø
hieän töôïng, vöøa coù tính trí tueä (giaùc
tính) vöøa caûm tính (caûm naêng) 177. Caùc
nieäm thöùc cuûa caùc phaïm truø 182-184
khoâng coù caùc nieäm thöùc cuûa caûm naêng,
852
caùc haønh vi cuûa giaùc tính seõ baát ñònh
692. Tuy nhieân, b) khoâng theå coù nieäm
thöùc naøo cuûa caûm naêng neáu chæ xuaát
phaùt töø caùc nguyeân taéc cuûa lyù tính
thuaàn tuùy 692, maø chæ coù theå coù caùi
töông töï (Analogon) ñoù laø yù nieäm veà
nhaát theå coù heä thoáng toái ña 693. YÙ
nieäm (vd: veà linh hoàn, Thöôïng ñeá…)
chæ laø nieäm thöùc cuûa nguyeân taéc ñieàu
haønh nhö theå coù linh hoàn hay
Thöôïng ñeá thaät 710-712
Nieäm thöùc (thuyeát): Schema-
tismus: phöông caùch cuûa giaùc tính
nhôø caùc nieäm thöùc taïo neân ñieàu kieän
caûm tính ñeå caùc phaïm truø ñöôïc aùp
duïng vaøo ñoái töôïng 176-187, laø taøi
ngheä aån maät taän ñaùy saâu taâm hoàn con
ngöôøi 180
Noumenon: “söï vaät cuûa giaùc
tính” (Verstandeswesen): a)
nghóa tieâu cöïc: khoâng phaûi ñoái töôïng
cuûa tröïc quan caûm tính 307 311,
khoâng phaûi laø hieän töôïng 313 342;
b) nghóa tích cöïc: ñoái töôïng cuûa moät
tröïc quan khoâng caûm tính 305 307;
baûn thaân vaät-töï thaân 307 310 312
315 422; ñoái töôïng cuûa tö duy thuaàn
tuùy 343; cuûa giaùc tính 325 ñöôïc quy
ñònh baèng caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn
341; ñoái töôïng sieâu nghieäm 345; tính
thöïc taïi cuûa ñoái töôïng sieâu nghieäm
320 325 388; khoâng phaûi thöïc taïi
khaùch quan 412; c) vôùi tö caùch laø
khaùi nieäm giôùi haïn (Grenzbegriff)
310 338; khaùi nieäm nghi vaán
(problematisch) 343; ñoái töôïng cuûa yù
nieäm 497; söï phaân bieät moïi ñoái töôïng
laø thaønh phaenomena vaø Noumena
294-315; laõnh vöïc cuûa caùc Noumena
409; chuû theå nhö Noumenon 430
569 573
Noái keát: Verbindung: → xem
baûng phaân loaïi ôû B201
Nöôùc ñoâi (tính): Amphibolie/
Zweideutigkeit, cuûa caùc khaùi nieäm
phaûn tö: laãn loän vieäc söû duïng giaùc
tính thöôøng nghieäm vaø sieâu nghieäm.
(Vd: laãn loän ñoái töôïng caûm tính - hieän
töôïng - veà gioït nöôùc 319 vôùi khaùi nieäm
thuaàn tuùy veà gioït nöôùc) 326 316-349
336 512. Xem theâm Phaûn tö sieâu
nghieäm 316 325 351
Noäi taïi (tính): Immanent: → (#
sieâu vieät - transzendent) - caùc nguyeân
taéc noäi taïi: caùc nguyeân taéc chæ ñöôïc söû
duïng trong khuoân khoå cuûa kinh nghieäm
khaû höõu 352 353 söû duïng noäi taïi caùc
meänh ñeà 365 664 827; caùc yù nieäm
383 671; giaù trò noäi taïi 666
Phaùi sinh (caùc khaùi nieäm):
Subalterne, Abgeleitete Be-
griffe: caùc khaùi nieäm ruùt ra töø caùc khaùi
nieäm goác, cô baûn (Stamm-begriffe)
(caùc phaïm truø) cuûa giaùc tính 108; naêng
löïc phaùi sinh 362; muïc ñích, cöùu caùnh
phaùi sinh 868
Phaùn ñoaùn: Urteil: nhaän thöùc giaùn
tieáp veà moät ñoái töôïng hay bieåu töôïng
veà bieåu töôïng 93; chöùc naêng mang laïi
söï thoáng nhaát cho caùc bieåu töôïng cuûa
ta 94; khoâng phaûi laø → bieåu töôïng veà
moái quan heä giöõa hai khaùi nieäm (nhö
caùc nhaø loâ-gíc nghó) 140 maø laø phöông
caùch ñöa caùc nhaän thöùc ñöôïc cho vaøo
söï thoáng nhaát khaùch quan cuûa thoâng
giaùc 141; töùc laø moät khaùi nieäm coù giaù
trò khaùch quan142; laø quan heä cuûa ñoái
töôïng vôùi giaùc tính cuûa ta 350. Baûng
danh muïc caùc phaùn ñoaùn 95. Tính taát
yeáu tuyeät ñoái cuûa caùc phaùn ñoaùn
khoâng phaûi laø tính taát yeáu tuyeät ñoái
cuûa söï vaät 621
Phaùn ñoaùn (naêng löïc): Urteils-
kraft: a) nghóa loâ-gíc: moät trong ba
quan naêng nhaän thöùc cao caáp 169; naêng
löïc → thaâu goàm caùc quy luaät 171, phaûi
ñöôïc huaán luyeän 172. b) nghóa sieâu
nghieäm: 174; boâ chuaån taéc cuûa naêng
löïc phaùn ñoaùn 169-349
Phaùn ñoaùn môû roäng: Erweiter-
ungsurteil: = → Phaùn ñoaùn toång hôïp
853
Phaûn ñeà: Antithesis: khaúng ñònh
ngöôïc laïi vaø phuû ñònh vôùi Chính ñeà
(Thesis) →: Nghòch lyù cuûa lyù tính
thuaàn tuùy
Phaûn tö: Reflexion - Über-
legung: YÙ thöùc veà moái quan heä giöõa
caùc bieåu töôïng ñöôïc cho vôùi caùc
nguoàn nhaän thöùc khaùc nhau cuûa ta
(thuoäc caûm naêng hay thuoäc giaùc tính)
316 318 325 351. Phaân bieät caùc
khaùi nieäm khaùc nhau thuoäc veà quan
naêng nhaän thöùc naøo laø söï phaûn tö
sieâu nghieäm, ñieàu Leibniz khoâng löu
yù 331
Phaûn tö (caùc khaùi nieäm) → nöôùc
ñoâi (tính) (Amphibolie) cuûa chuùng
316-349
Phaân tích (söï): Analysis (# Toång
hôïp: Synthesis 103): söï thaùo rôøi, phaân
giaûi 130; thaùo rôøi hay phaân tích moät
khaùi nieäm AXVIII XXI 25 27 90;
phaân tích yù thöùc 108…; nguyeân taéc
phaân tích 624
Phaân tích (nhaø): Analysist: chæ
Baumgarten 35 vì choã maïnh cuûa oâng
laø phaân tích caùc khaùi nieäm
Phaân tích (phaùp): Analytik:
(sieâu nghieäm): thaùo rôøi toaøn boä
nhaän thöùc tieân nghieäm thaønh caùc yeáu
toá cuûa nhaän thöùc giaùc tính thuaàn tuùy
89-349; loâ-gíc cuûa chaân lyù 87 170,
chia thaønh: a) Phaân tích phaùp caùc
khaùi nieäm (90-169), töùc thaùo rôøi baûn
thaân naêng löïc giaùc tính ñeå tìm hieåu
khaû theå cuûa moïi khaùi nieäm tieân
nghieäm 90…, vaø b) Phaân tích phaùp
caùc nguyeân taéc (169-349), töùc caùc
nguyeân taéc ñeå naêng löïc phaùn ñoaùn aùp
duïng caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính
(phaïm truø) vaøo hieän töôïng 171 824
Phaân tích (tính): analytisch: - caùc
khaúng ñònh 314; ñònh nghóa = giaûi
thích duy danh 758 760; nhaän thöùc
25 26 64 103 131 191; quy luaät
328; caùc phaùn ñoaùn phaân tích hay
phaùn ñoaùn giaûi thích, trong ñoù thuoäc
töø (vò ngöõ) chöùa ñöïng saün trong chuû töø
(chuû ngöõ) Vd: caùc vaät theå ñeàu coù
tröông ñoä 10-19, khoâng môû roäng nhaän
thöùc 314 746 749 764; phöông phaùp
phaân tích 418
Phaïm truø (caùc): Kategorien
(Prädikamente) a) nghóa sieâu hình
hoïc: caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc
tính 102 105 118 368, baûng phaïm
truø 106; b) nghóa sieâu nghieäm: caùc
ñieàu kieän (caùc nguyeân taéc) cho khaû theå
cuûa kinh nghieäm 126 161 168; Dieãn
dòch sieâu nghieäm veà caùc phaïm truø 124-
169; aùp duïng vaøo hieän töôïng thoâng qua
caùc nieäm thöùc 176-187 223 vaø tieáp
Pheâ phaùn (lyù tính thuaàn tuùy):
Kritik (d.r.V): # → heä thoáng hay →
Hoïc thuyeát (Doktrin): → moân döï bò
(Propaedentik), hay chuaån bò cho heä
thoáng pheâ phaùn nghieân cöùu quan naêng
lyù tính ñoái vôùi moïi nhaän thöùc thuaàn tuùy
tieân nghieäm 869 AXI XXXVI XLIII
27 107-109 249 878; xaùc ñònh caùc
ranh giôùi (Grenzen) chöù khoâng phaûi
caùc giôùi haïn (Schranken) cuûa lyù tính
789; laø toøa aùn cuûa baûn thaân lyù tính 779;
lôïi ích tieâu cöïc vaø tích cöïc XXIV-
XXX; tính taát yeáu cuûa töï do khoâng giôùi
haïn 766…
Pheâ phaùn (tính): kritisch: - giaûi
quyeát coù tính pheâ phaùn 509 544;
nghieân cöùu coù tính pheâ phaùn 513; vieäc
hoaøn taát coâng vieäc coù tính pheâ phaùn
698 730
Phoå bieán (caùi): Allgemeine (das):
laø moät yù nieäm ñôn thuaàn 674; phoå bieán
vaø ñaëc thuø 674… 680;
Phoå bieán (tính): Allgemeinheit: a)
so saùnh 3 39 124; b) chaët cheõ,
nghieâm ngaët (= taát yeáu) 3 47 60 124
241 379; tuyeät ñoái 64; tieân nghieäm 52,
cuûa nhaän thöùc 751; ñaëc ñieåm cuûa moïi
meänh ñeà hình hoïc 64; khaùc vôùi tính
toaøn theå (Allheit) 600
854
Phuû ñònh: Negation, Vernei-
nung: dieãn taû quy ñònh veà söï khoâng
toàn taïi cuûa moät caùi gì nôi baûn theå 229
602 = töông öùng vôùi caùi gì thieáu caûm
giaùc = 0 209; khaùi nieäm veà phuû ñònh
laø hình dung söï khoâng toàn taïi trong
thôøi gian 182; moät söï thieáu thoán ñôn
thuaàn 603; moät giôùi haïn 604, moät hö
voâ 347 209-218 347-349 606.
Phaïm truø phuû ñònh 106 111 182
Phuû ñònh (phaùn ñoaùn): Nega-tiv:
→ phaùn ñoaùn. Hoïc thuyeát phuû ñònh,
tieâu cöïc (Kyû luaät hoïc, Disziplin) 740
Phuû ñònh (caùi Khoâng, caùi Hö voâ:
das Nichts): 214 347-349. Baûng sô
ñoà veà caùi khoâng 348
Phöông phaùp: Methode: Caùch
tieán haønh theo caùc nguyeân taéc 883;
pp giaùo ñieàu 741 765 884; pp coâ
laäp 870; pp pheâ phaùn 884; pp toaùn
hoïc 741 754; pp töï nhieân chuû nghóa
883; pp khoa hoïc 884; pp → hoaøi
nghi; pp Socrate XXXI; pp heä thoáng
765 884; söï dò bieät giöõa caùc pp 694
Phöông phaùp hoïc (sieâu nghieäm):
transz. Methoden-lehre: xaùc ñònh
caùc ñieàu kieän moâ thöùc cuûa heä thoáng
hoaøn chænh cuûa lyù tính thuaàn tuùy 735;
trình baøy chi tieát 733-884
Quan taâm (söï): Interesse: a) cuûa
con ngöôøi noùi chung XXXII, cuûa
nhaân loaïi 423; quan taâm töï nhieân cuûa
taâm thöùc con ngöôøi ñeán ñaïo ñöùc 857
858; quan taâm toái thöôïng 826 846;
hôïp nhaát thaønh ba caâu hoûi lôùn 832-
841. b) cuûa lyù tính thuaàn tuùy 424
490-503
Quantität - Quantum: → Löôïng:
Groesse
Quaûng tính: Ausdchnung: khaùi
nieäm veà caùc löôïng khoâng gian noùi
chung 203; quaûng tính, hình theå laø
thuoäc veà tröïc quan thuaàn tuùy 35; Hình
hoïc laø “moân toaùn hoïc veà quaûng tính”
204; tính lieân tuïc laø moät chaát cuûa
quaûng tính 743;
Quy luaät: Gesetz; Quy taéc: Regel:
quy luaät laø quy taéc taát yeáu 263; laø quy
taéc cuûa moät toàn taïi taát yeáu 280; laø quy
taéc taát yeáu-khaùch quan A126; laø söï
thoáng nhaát moâ thöùc A127; laø bieåu
töôïng veà moät ñieàu kieän phoå bieán, theo
ñoù moät caùi ña taïp nhaát ñònh phaûi ñöôïc
thieát ñònh A113; phaân bieät thaønh caùc
quy quy luaät thöôøng nghieäm vaø quy
luaät thuaàn tuùy cuûa giaùc tính A127 570;
caùc quy luaät töï nhieân, thöïc haønh, thöïc
tieãn → thöôøng ñöôïc duøng ñoàng nhaát
vôùi → Nguyeân taéc (Prinzip)
Quy taéc (Regel): a) quy taéc loâ-gíc hay
cuûa giaùc tính 76 (quy taéc ñeå suy töôûng
ñuùng ñaén); b) quy taéc thöôøng nghieäm,
so saùnh (quy taéc haäu nghieäm, baát taát)
490 691 793 c) = quy luaät (Gesetz)
khi laø taát yeáu tieân nghieäm 263; laø quy
taéc khaùch quan theo ñoù moät caùi gì
phaûi ñöôïc thieát ñònh A113 171. “Theo
moät quy taéc” = taát yeáu hay luoân luoân
243 247; d) quy taéc cuûa lyù tính = caùc
nguyeân taéc ñieàu haønh 536 544 685;
quy taéc thöïc haønh 575
Quy naïp: Induktion: chæ mang laïi
tính phoå bieán töông ñoái, so saùnh 3 124
241. Suy luaän quy naïp = suy luaän cuûa
kinh nghieäm 356
Quy tieán: Progressus: suy luaän töø
ñieàu kieän ñeán caùi coù-ñieàu kieän 539;
quy tieán in infinitum (ñeán voâ taän)
trong toaùn hoïc 538; quy tieán in
indefinitum (ñeán voâ ñònh) trong trieát
hoïc 539
Quy thoaùi: Regressus: → (# quy
tieán - Progressus): suy luaän töø caùi coù
ñieàu kieän trôû ngöôïc laïi caùc ñieàu kieän
540 439 484 514 526; quy thoaùi in
infinitum (ñeán voâ taän) vaø quy thoaùi in
indefinitum (ñeán voâ ñònh) 540-543
546-549 551 713
→ chuoãi: Reihe
855
Sieâu hình hoïc: Metaphysik: Kant
phaân bieät ba khaùi nieäm veà S.h.h: a)
nghóa roäng nhaát: toaøn boä trieát hoïc
thuaàn tuùy 869; trieát hoïc trong theå
thoáng nhaát coù heä thoáng 873; b) heä
thoáng S.h.h # söï Pheâ phaùn (moân döï
bò) 869; c) nghóa heïp: S.h.h cuûa lyù
tính tö bieän 870. Kant baùc boû ñònh
nghóa coå truyeàn veà S.h.h laø “khoa hoïc
veà caùc nguyeân taéc ñaàu tieân cuûa nhaän
thöùc con ngöôøi” 871; vì theo nghóa
heïp (AXX), noù chæ laø moät nhaän thöùc
tö bieän thuaàn lyù hoaøn toaøn taùch rôøi
kinh nghieäm, chæ laøm vieäc vôùi caùc
khaùi nieäm suoâng 872 878. Veà lòch söû
S.h.h: trong thôøi kyø aáu thô cuûa trieát
hoïc, S.h.h ra ñôøi töø Thaàn hoïc vaø ñaïo
ñöùc hoïc 880, traûi qua nhieàu bieán ñoåi
881-884, thaønh “nöõ hoaøng cuûa caùc
khoa hoïc”, roài bò xem thöôøng vaø xa
laùnh AVIII 877, vaãn chöa thaønh moät
khoa hoïc vöõng chaéc XIV-XXIV, tuy
maõi maõi caàn thieát cho lyù tính con
ngöôøi 878; Kant ñaët vaán ñeà: laøm theá
naøo ñeå S.h.h coù theå trôû thaønh moät
khoa hoïc? 22-24. Theo nghóa ñuùng
ñaén, chæ sau khi tieán haønh pheâ phaùn,
ta môùi xaây döïng ñöôïc S.h.h nhö trieát
hoïc chaân thöïc vaø hoaøn taát moïi nhu
caàu ñaøo luyeän (Kultur) cuûa lyù tính
con ngöôøi 878. (Sieâu hình hoïc veà töï
nhieân - Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù) →
baûng phaân chia “coù tính kieán truùc”
toaøn boä moän S.h.h (xem chuù thích cho
B873-875)
Sieâu hình hoïc (tính): metaphy-
sisch: “Caùc nguyeân taéc sieâu hình hoïc
cuûa Khoa hoïc töï nhieân” cuûa Kant
110; caùc khaúng quyeát sieâu hình hoïc
AX; vieäc xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa ñoái
töôïng (# xaùc ñònh veà loâ-gíc) 409; dieãn
dòch S.h.h (# sieâu nghieäm) 159; khaûo
saùt S.h.h (# khaûo saùt sieâu nghieäm) 88;
noái keát S.h.h: 201; tieàn ñeà S.h.h 215
Sieâu vaät lyù: hyperphysisch: sieâu
nhieân, vöôït ra khoûi töï nhieân, vd: söû
duïng lyù tính sieâu vaät lyù 88; → giaû chöùng phaùp sieâu nghieäm 12 88 170
thuyeát sieâu vaät lyù 801 728 282 349 354 366 535 707 A396;
söï vaät 710; hoïc thuyeát (veà naêng löïc
Sieâu nghieäm: transzendental:
phaùn ñoaùn) 175 177; giaùo ñieàu 500;
“Sieâu nghieäm” laø taát caû nhöõng nhaän
thuyeát nhò nguyeân A391 398; caùc YÙ
thöùc khoâng chæ nghieân cöùu veà ñoái töôïng
nieäm sieâu nghieäm - naêng ñoäng 556 vaø
maø coøn veà phöông caùch nhaän thöùc
tieáp; → söï thoáng nhaát cuûa Thoâng
ñoái töôïng cuûa ta, trong chöøng möïc nhaän
giaùc: söï thoáng nhaát cuûa söï toång hôïp
thöùc aáy coù theå ñöôïc mang laïi moät caùch
trong trí töôûng töôïng A118; nhaän thöùc
tieân nghieäm, 25; (A: nghieân cöùu nhöõng
sieâu nghieäm 25 80 vaø tieáp 314 811;
khaùi nieäm tieân nghieäm cuûa ta veà ñoái
khaûo saùt sieâu nghieäm # khaûo saùt sieâu
töôïng) = khaû theå cuûa nhaän thöùc hay
hình hoïc veà khoâng gian 40 vaø tieáp, veà
lieân quan ñeán vieäc söû duïng nhaän thöùc
thôøi gian 48 vaø tieáp; caùc vaán ñeà sieâu
moät caùch tieân nghieäm, 80; laø cô sôû cho
nghieäm 63 334 (= sieâu vieät!) 665
khaû theå cuûa nhaän thöùc tieân nghieäm 150,
833; töï do sieâu nghieäm 473 829; yù
151; chæ thuoäc veà vieäc pheâ phaùn nhaän
nieäm veà töï do sieâu nghieäm 476 561;
thöùc (chöù khoâng phaûi pheâ phaùn ñoái
chöùc naêng cuûa trí töôûng töôïng sieâu
töôïng cuûa nhaän thöùc) 81; chæ lieân quan
nghieäm A123; vieäc söû duïng sieâu
ñeán → “moâ thöùc” 127, ñoái laäp laïi vôùi
nghieäm 80 127 170 178 223 266
caùi thöôøng nghieäm 81, 316 vaø tieáp, 829;
300 313 vaø tieáp 315 316-346 352
vôùi taâm lyù hoïc 829; vôùi “sieâu hình hoïc”
390 394 543 591 678 739 vaø tieáp
40 vaø tieáp; tính giôùi haïn (söï tröøu töôïng)
805 825 851 A402; ñoái töôïng sieâu
sieâu nghieäm 402; yù ñoà sieâu nghieäm
nghieäm 236 304 305 506 566 568
735; tính thaân thuoäc sieâu nghieäm A114;
573 726 754 A109 A358 (= “caùi gì
tính nöôùc ñoâi (Amphibolie) sieâu
ñoù”/Etwas), A372, = “caùi gì ñoù noùi
nghieäm 326; → Phaân tích phaùp sieâu
chung” 63 305; “caùi gì ñoù khoâng
nghieäm; nghòch ñeà luaän sieâu nghieäm
ñöôïc bieát” 312, “caùi gì ñoù ñôn thuaàn”
448; caùc caâu traû lôøi sieâu nghieäm 665;
344 593 (maø ta khoâng bieát gì veà noù)
→ Thoâng giaùc sieâu nghieäm 107 vaø
506 vaø tieáp, 522 (nguyeân nhaân khaû
tieáp; luaän cöù sieâu nghieäm 617 655; →
nieäm cuûa nhöõng hieän töôïng) 641 vaø
Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm; nguyeân töû
tieáp (ta khoâng theå tìm toøi ñöôïc) 705,
luaän sieâu nghieäm 470; caùc nhieäm vuï
A366 (vaät-töï thaân), A379 (cô sôû
cuûa lyù tính 504 512 563; noäi dung/yù
khoâng nhaän thöùc ñöôïc cuûa nhöõng
nghóa sieâu nghieäm → yù nghóa, giaùc tính
hieän töôïng); → thuyeát duy taâm sieâu
236 305 313 518 527 829; ñieàu kieän
nghieäm 518 vaø tieáp. A369 vaø tieáp;
sieâu nghieäm A106; caùc khaùi nieäm sieâu
caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm (= caùc Khaùi
nghieäm 45 61 322 329 356 397 vaø
nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính) 368 377-
tieáp. 435 460 619 657 659 702 vaø
396 434 465 471 476 494 496 498
tieáp. 750 753 A365; khaúng ñònh sieâu
513 556 562 568 593 648 670 vaø
nghieäm 453 582; xem xeùt sieâu nghieäm
tieáp; aûo töôûng sieâu nghieäm (trans.
(chæ laøm vieäc ñôn thuaàn vôùi caùc khaùi
Illusion) 732; noäi dung sieâu nghieäm
nieäm) 586; phaùn ñoaùn sieâu nghieäm
77 105 603 605; vuõ truï luaän sieâu
381; chöùng minh sieâu nghieäm 6 215
nghieäm A397; Pheâ phaùn sieâu nghieäm
619 (caùc luaän cöù thaàn hoïc) 642 vaø tieáp
26 353 526 637 654 740 781 812;
(ñoäc laäp vôùi nhöõng nguyeân taéc thöôøng
Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm 735 vaø
nghieäm) 814 vaø tieáp; phöông caùch
tieáp; Trieát hoïc sieâu nghieäm laø heä
chöùng minh sieâu nghieäm 657; yù thöùc
thoáng cuûa moïi nguyeân taéc cuûa lyù tính
A117; → Dieãn dòch sieâu nghieäm 88
thuaàn tuùy maø quyeån Pheâ phaùn lyù tính
117 159 691 697 822 A128; → Bieän

856
thuaàn tuùy naøy phaùc hoïa sô ñoà 27 vaø
tieáp. 73 91; sieâu nghieäm cuûa ngöôøi xöa
113 25 152 155 346 400 460 491
505 508 563 704 829 873; AÛo töôïng
sieâu nghieäm (transz. Schein) 349-355
432 529 634 820 A384 396 vaø tieáp;
nieäm thöùc 177 181; söï laãn loän 537;
Ñònh vò hoïc sieâu nghieäm 324 vaø tieáp;
phaûn tö sieâu nghieäm 316 vaø tieáp 332
351; söï phaân bieät sieâu nghieäm (# söï
phaân bieät loâ-gíc) 61 vaø tieáp; nguyeân
nhaân sieâu nghieäm 524 574 A391;
naêng löïc phaùn ñoaùn sieâu nghieäm 171
vaø tieáp; quy ñònh thôøi gian sieâu nghieäm
177 vaø tieáp
Sieâu vieät: Transzendent: → (# noäi
taïi - immanent): vöôït ra khoûi ranh giôùi
cuûa kinh nghieäm khaû höõu 352 384;
khaùc nghóa vôùi → sieâu nghieäm
(Transzendental) 352
Suy lyù: Diskursiv/Akroma-tisch:
a) khaùi nieäm: khaùi nieäm phoå bieán bò
tröøu töôïng hoaù khoûi moïi tröïc quan 39
47 467
b) nhaän thöùc baèng khaùi nieäm # baèng
tröïc quan 93 311… 745 750
Hình thöùc suy lyù cuûa tö duy 170 283;
söï chaéc chaén suy lyù: 201; caùc nguyeân
taéc suy lyù 761; söû duïng lyù tính suy lyù
747
c) Chöùng minh suy lyù: chöùng minh ñoái
töôïng cuûa tö duy chæ baèng caùc khaùi
nieäm hay töø ngöõ suoâng 763
Taâm thöùc, taâm trí, ñaàu oùc:
Gemüt: chæ chung moïi quan naêng
nhaän thöùc cuûa con ngöôøi 33 37 67
74 102
Taát caû (caùi) → Toaøn theå (Tota-
lität), Toaøn boä (das Ganze): All
(das): Taát caû tính thöïc taïi 603…, nhö
laø nguyeân nhaân cuûa theá giôùi = yù theå
cuûa lyù tính thuaàn tuùy. → Thöôïng ñeá
(Ens realissimum)
Taát caû (tính): Allheit: (→ Toaøn theå)
857
Phaïm truø toaøn theå 106 111 114
(Toaøn theå laø caùi Ña theå ñöôïc xem
nhö Nhaát theå, Chænh theå, Vd: moät daân
toäc); toång theå moïi thuoäc tính 600
Taát nhieân (tính): apodiktisch:
caùc meänh ñeà taát nhieân laø gaén lieàn vôùi
yù thöùc veà tính taát yeáu cuûa chuùng (moïi
nguyeân taéc cuûa Hình hoïc) 39 41 64
199 406 764; chöùng minh taát nhieân
762; söï chaéc chaén taát nhieân 14 39
47 57 64 189 191 652; phaùn
ñoaùn taát nhieân (→Phaùn ñoaùn)
Taát yeáu (tính, söï): Notwendig-
keit: laø moái quan heä vôùi caùi hieän
thöïc (das Wirkliche) ñöôïc quy ñònh
theo caùc quy luaät phoå bieán cuûa kinh
nghieäm 266; laø ñaëc ñieåm cuûa → caùi
tieân nghieäm 4 861; tieâu chuaån cuûa
noù laø quy luaät cuûa kinh nghieäm khaû
höõu (quy luaät nhaân quaû) 279-282
286; nieäm thöùc cuûa noù 182; taát yeáu
tuyeät ñoái 381 446 487 612; taát
yeáu so saùnh vaø taát yeáu tuyeät ñoái 851;
taát yeáu giaû thieát 280; taát yeáu beân
trong, noäi taïi 381; taát yeáu loâ-gíc 101
184 622; taát yeáu nhaát theå vaø moâ
thöùc 279; taát yeáu ñaïo ñöùc 575; taát
yeáu töï nhieân (khaùch quan) → phaïm
truø taát yeáu 168 124 353; taát yeáu
chuû quan (= thoùi quen) 127 168 353
788 851
Thanh taåy: Kathartikon: loâ-gíc
hoïc öùng duïng cho giaùc tính thoâng
thöôøng 77; söï Pheâ phaùn tænh taùo caùc
hoang töôûng giaùo ñieàu 514
Thaâu goàm: Subsumtion - Sub-
sumieren: duøng naêng löïc phaùn ñoaùn
ñeå ñöa caùi ñaëc thuø vaøo caùi phoå bieán
roài phaân bieät vaø suy ra xem caùi ñaëc
thuø coù thuoäc veà quy luaät phoå bieán aáy
khoâng 171, Vd: caùc hieän töôïng ñöôïc
thaâu goàm vaøo döôùi caùc phaïm truø 176,
hoaëc ñuùng hôn vaøo caùc nieäm thöùc cuûa
caùc phaïm truø 233 304
Theá giôùi (Vuõ truï): Welt: toång theå
moïi hieän töôïng 391 447 483 534
587, moïi tröïc quan khaû höõu 479, caùi
toaøn theå toaùn hoïc laãn caùi toaøn theå naêng
ñoäng (= Töï nhieân) cuûa moïi hieän töôïng
446 (theo nghóa sieâu nghieäm): caùi toaøn
theå tuyeät ñoái cuûa toaøn boä söï vaät toàn taïi
447; toaøn boä chuoãi caùc hieän töôïng 532.
Ñoái töôïng cuûa Vuõ truï hoïc
(Kosmologie) 391; khoâng phaûi caùi toaøn
boä toàn taïi töï-thaân 532 maø chæ laø moät yù
nieäm. Phaân ra: theá giôùi caûm tính
(mundus sensibilis) vaø theá giôùi khaû
nieäm (mundus intelligi-bilis) 305 311
409 447 461 588 806. Theá giôùi ñaïo
ñöùc: theá giôùi tuaân theo caùc quy luaät
ñaïo ñöùc 836, chæ laø moät yù nieäm thöïc
haønh nhöng coù theå vaø phaûi taùc ñoäng
ñeán theá giôùi caûm tính: “theá giôùi toát
hôn” (bessere Welt) 426. → Thöôïng ñeá
Theá giôùi caûm tính: Sinnenwelt
(mundus sensibilis/phaenome-
non): toaøn boä moïi hieän töôïng 480
700; toaøn boä ñoái töôïng cuûa kinh
nghieäm 548 409 447 587 619 637
700 724; Theá giôùi caûm tính vaø theá giôùi
ñaïo ñöùc 831 836
Thieân vaên hoïc: Astronomie: 70
313 354 489 550 603 690
Thieän (söï): Gute (das); ñoái töôïng
cuûa lyù tính thuaàn tuùy 576
Thieän (söï) toái cao: höchstes Gut:
nhö laø → YÙ theå (→ Ideal) 832…
Thoùi quen: Gewohnheit: taát yeáu
chuû quan do lieân töôûng thöôøng xuyeân
caùc bieåu töôïng 5 127 788 793
Thoâng giaùc: Apperzeption →: (YÙ
thöùc → Töï-yù thöùc): a) YÙ thöùc veà
chính mình 68 127 A117. Nhaát laø
Thoâng giaùc thuaàn tuùy hay nguyeân thuûy,
töùc söï ñoàng nhaát troïn veïn cuûa chính
mình nôi moïi bieåu töôïng khaû höõu
A116, mang laïi → “caùi Toâi tö duy”
132, goïi laø Thoâng giaùc ñoàng nhaát A365
hay thoâng giaùc sieâu nghieäm A107 nhö
laø yù thöùc thuaàn tuùy, nguyeân thuûy,
khoâng thay ñoåi ñoái laäp vôùi yù thöùc
858
thöôøng nghieäm, bieán dòch veà caùc
traïng thaùi noäi taâm cuûa giaùc quan beân
trong A107 132. Thoâng giaùc laø ñieåm
toái cao cuûa Trieát hoïc 133. b) xeùt
nhö laø quan naêng A117, quan naêng
toái haäu (Radikalvermögen) cuûa nhaän
thöùc A114, nguyeân taéc cuûa söï thoáng
nhaát toång hôïp caùi ña taïp A117 124;
cô sôû cho khaû theå cuûa caùc phaïm truø
A401 403. Con ngöôøi nhaän thöùc
chính mình thoâng qua Thoâng giaùc
ñôn thuaàn 574; Thoâng giaùc ñôn thuaàn
= → caùi Toâi A400
Thoáng nhaát, nhaát theå, chænh theå
(söï, tính): Einheit: - phaïm truø nhaát
theå 106 111 114 131; - thoáng nhaát
cuûa thoâng giaùc (xem YÙ thöùc, Töï YÙ
thöùc) 140-142 194 197 263 407
415 715 812; ñieåm toái cao cuûa trieát
hoïc sieâu nghieäm 133; cuûa tö duy 122
311 314 355 710 712; cuûa kinh
nghieäm 197 218 223 229 251
263 267 282 296 475 477 522
610 629 708; cuûa hieän töôïng 195;
cuûa töï nhieân 263; cuûa caùc nguyeân taéc
361, cuûa khoâng gian 162; cuûa thöïc taïi
toái cao 611 615; cuûa phaûn tö 307;
cuûa linh hoàn 769 491; cuûa vuõ truï 265
653; cuûa caùc cöùu caùnh 842…, cuûa lyù
tính 676
Thôøi gian: Zeit: → khoâng gian, a)
Thôøi gian khoâng phaûi laø khaùi nieäm
thöôøng nghieäm hay phoå bieán maø laø
moät bieåu töôïng taát yeáu tieân nghieäm
46; moâ thöùc cuûa tröïc quan 182 302,
moâ thöùc thuaàn tuùy cuûa tröïc quan caûm
tính 47 55 102 148 182 beân
trong 49 54 163; tröïc quan beân
trong thuaàn tuùy tieân nghieäm 224 245
b) Thôøi gian khoâng phaûi laø vaät töï thaân
49 maø laø ñieàu kieän chuû quan cuûa tröïc
quan 49 51, thuoäc veà caûm naêng 148
157; chæ coù trong ta; laø ñieàu kieän cho
khaû theå cuûa hieän töôïng 46; cuûa theá
giôùi caûm tính 480; cuûa moïi söï bieán
ñoåi 480; laø moâ thöùc cuûa giaùc quan
beân trong 49 54 194 292 c) Thôøi
gian coù tính thöïc taïi thöôøng nghieäm vaø
YÙ theå tính sieâu nghieäm 52 70 308; laø
caùi ñoái öùng oån ñònh cuûa moïi toàn taïi cuûa
hieän töôïng 226; laøm cho khaùi nieäm veà
söï bieán ñoåi, söï vaän ñoäng vaø nhaän thöùc
toång hôïp veà Cô hoïc coù theå coù ñöôïc 48
55. Thôøi gian tuyeät ñoái khoâng phaûi laø
ñoái töôïng cuûa tri giaùc 245 262. Nghòch
lyù (Antino-mie) cuûa thôøi gian 454; caùc
quy ñònh thôøi gian (hay caùc khaùi nieäm
thôøi gian) laø caùc nieäm thöùc cho caùc
phaïm truø 184; chuoãi thôøi gian 184 226
244 437 481
Thuaàn tuùy: rein: a) khoâng troän laãn
vôùi caùi gì xa laï, dò tính. Nhaän thöùc laø
thuaàn tuùy khi khoâng bò troän laãn vôùi caùi
gì thöôøng nghieäm 3 195 300 444;
bieåu töôïng thuaàn tuùy: khoâng troän laãn
vôùi caûm giaùc 74, thöôøng ñöôïc duøng
chung vôùi → “tieân nghieäm” (a priori);
thuaàn tuùy tieân nghieäm: hoaøn toaøn ñoäc
laäp vôùi moïi kinh nghieäm 117; chæ chöùa
ñöïng moâ thöùc ñôn thuaàn (cuûa tröïc quan
hay cuûa tö duy) 75
Thuï nhaän (tính, naêng löïc):
Rezeptivität - Empfänglichkeit →
(# tính töï khôûi - Spontaneitaet): naêng
löïc coù theå ñöôïc ñoái töôïng kích ñoäng vaø
coù ñöôïc bieåu töôïng 33 42 = caûm naêng
33 43 61 75 150
Thöïc haønh (tính): praktisch: laø
nhöõng gì ñaët cô sôû treân Töï do 371 828
830 = caùi phaûi laø 661; thuaàn tuùy thöïc
haønh = caùc quy luaät cuûa Töï do → # caùc
ñònh luaät töï nhieân 828 830 (chia laøm
hai loaïi: quy luaät → thöïc tieãn, thöïc
duïng - pragmatisch # vaø quy luaät ñaïo
ñöùc 834)
Thöïc tieãn, thöïc duïng: pragma-
tisch: caùc quy luaät cuûa söï khoân kheùo
834, ñeå ñaït caùc muïc ñích do giaùc quan
kích ñoäng 828, töùc cuûa haïnh phuùc 834;
döïa vaøo caùc nguyeân taéc thöôøng
nghieäm, baát taát 852
Thöïc taïi (tính): Realität → thöïc
toàn (# tính hieän thöïc:
859
Wirklichkeit): a) coù giaù trò khaùch
quan (Vd cuûa khoâng gian) 44 = caùi
töông öùng vôùi caûm giaùc 182 = vaät tính
(Sachheit) 602; Quantum 183. Tính
thöïc taïi khaùch quan: quan heä vôùi moät
ñoái töôïng 194; aùp duïng vaøo kinh
nghieäm 194-196 = chaân lyù sieâu
nghieäm (chæ vôùi hieän töôïng) = söï toàn
taïi (hieän höõu - Existenz) 597 624
670 701 808. b) chæ laø khaùi nieäm
loâ-gíc ñôn thuaàn: söï khaúng ñònh 328
336 (söï thieát ñònh - Setzen - ñôn
thuaàn 625) # phuû ñònh 300
Thöïc toàn (caùi, tính): Reale (das),
real: a) cuûa caûm giaùc 207; caùi töông
öùng vôùi caûm giaùc (chaát lieäu, vaät chaát)
182 209 609; ñoä cuûa noù 254. b)
trong khoâng gian: 215; khoâng gian
(vaø thôøi gian) chöùa ñöïng caùi thöïc toàn
463, neân khoâng coù boä phaän naøo cuûa
khoâng gian vaø thôøi gian laø troáng roãng
214; c) caùi thöïc toàn trong hieän töôïng
210; chæ toàn taïi thöïc trong tri giaùc
nhöng xem laø thuoäc veà söï toàn taïi cuûa
söï vaät 225 = söï vaät (Ding) = caùi gì ñoù
(Etwas) # hö voâ (Nichts)
Thöôøng nghieäm (tính): Empi-
risch: (# thuaàn tuùy, rein): tröïc quan
hay khaùi nieäm coù chöùa ñöïng caûm
giaùc 74, chæ coù theå laø haäu nghieäm 75;
coù ñieàu kieän 649
Thöôøng toàn (caùi): Beharrliche
(das): = Baûn theå (Substanz) 67 250
Thöôøng toàn (tính): Beharrlich-
keit: Toàn taïi trong moïi thôøi gian 300;
tính thöôøng toàn trong caùi thöïc toàn
(das Reale) laø nieäm thöùc cuûa baûn theå
183 186 418; moät theå caùch cuûa thôøi
gian 219; nguyeân taéc tính thöôøng toàn
cuûa baûn theå 224-232, laø ñieàu kieän taát
yeáu cuûa kinh nghieäm khaû höõu 232
795; phaûn baùc thuyeát duy taâm veà tính
thöôøng toàn cuûa linh hoàn 413-415 420
Thöôïng Ñeá: Gott: Ba khaùi nieäm
chính veà Thöôïng ñeá trong Sieâu hình
hoïc: a) nguyeân nhaân tuyeät ñoái taát
yeáu, toái cao cuûa theá giôùi 229 491 650
656 713; Höõu theå nguyeân thuûy 72
394, ñieàu kieän toái cao cuûa moïi caùi khaû
nieäm 391 393 606 (Höõu theå cuûa moïi
Höõu theå) 480-489 587-593; b) ñaáng
saùng taïo caù vò baèng lyù tính vaø yù chí 112
652; kieán truùc sö cuûa vuõ truï 655, lyù tính
saùng taïo toái cao → Trí tueä (Intelligenz)
700, keû cai trò saùng suoát toaøn vuõ truï 846
vaø c) höõu theå toaøn haûo tuyeät ñoái 607,
höõu theå coù toaøn boä tính thöïc taïi (Ens
realissimum) 633. Töø ñoù coù ba luaän cöù
chöùng minh söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá
vaø Kant phaûn baùc caû ba 611-670; vaäy
Thöôïng ñeá chæ laø moät yù nieäm ñieàu
haønh 647, vaø loøng tin trong laõnh vöïc
ñaïo ñöùc 839 841 846
Tieäm caän: Asymtotisch: 691 861
Tieân ñeà: Axiome: a) caùc nguyeân taéc
toång hôïp tieân nghieäm, chaéc chaén tröïc
tieáp (nhö moät soá meänh ñeà cuûa Hình
hoïc) 286 356 760; coù tính tröïc quan
761; chæ coù Toaùn hoïc môùi coù chöù trieát
hoïc khoâng coù ñöôïc 760-762 753 b)
ñaëc bieät caùc tieân ñeà cuûa tröïc quan 200
202-207; nguyeân taéc cuûa chuùng (Moïi
tröïc quan ñeàu laø caùc löôïng tröông ñoä
202) laïi khoâng phaûi laø moät tieân ñeà 761
Tieân nghieäm, Tieân nghieäm: A
priori: coù tính nguyeân thuûy. Vôùi Kant,
khoâng hieåu theo nghóa thôøi gian = baåm
sinh (angeboren) maø theo nghóa sieâu
nghieäm. Do ñoù, nhaän thöùc tieân nghieäm
= ñoäc laäp vôùi moïi aán töôïng cuûa giaùc
quan 2, moïi tri giaùc 41, moïi kinh
nghieäm 3 117 198 (Vd: moïi bieán ñoåi
ñeàu coù nguyeân nhaân) nhöng laïi laø ñieàu
kieän cho moïi kinh nghieäm 269; do ta
ñaët vaøo trong söï vaät XXIII 241. Ñaëc
ñieåm ñeå nhaän ra laø tính taát yeáu voâ ñieàu
kieän (tuyeät ñoái) vaø tính phoå quaùt
nghieâm ngaët 3 64 851; khaùc vôùi
thuaàn tuùy 3; khaùc vôùi “tieân nghieäm”
töông ñoái, so saùnh 273 279;
Tieâu chuaån: Kriterium (Kenn-
zeichen): cuûa chaân lyù 82 190; cuûa tö
860
duy (cuûa nhaän thöùc) 114; cuûa moïi
kinh nghieäm coù thöïc 279
Toaùn hoïc: Mathematik (→ Soá
hoïc → Hình hoïc) X XII XV 4 47
175 199 202 204-206 287 357
491 497 740; quan heä vôùi trieát hoïc
742 820 875 878 883. Laø nieàm töï
haøo cuûa lyù tính con ngöôøi 492; tieâu
chuaån kieåm ñònh laø tröïc quan thuaàn
tuùy 739 810 815; söï vöõng chaéc döïa
treân ñònh nghóa, tieân ñeà vaø chöùng
minh 754; tính hieån nhieân 120 467
761; trieát hoïc sieâu nghieäm chöùng
minh khaû theå cuûa toaùn hoïc 761; toaùn
hoïc thuaàn tuùy 15 20 55 128 206
299 452 508 851; nhaø toaùn hoïc
491 538 867 870 875
Toaùn hoïc (tính): mathema-tisch:
- trong nghòch lyù (Antino-mie) 588;
vaán ñeà toaùn hoïc 747; khaùi nieäm 147;
nhaän thöùc toaùn hoïc: nhaän thöùc thuaàn
lyù (cuûa lyù tính) nhôø kieán taïo caùc khaùi
nieäm 741, xem xeùt caùi phoå bieán trong
caùi ñaëc thuø (cuï theå) 763 741-766
865; söû duïng 199 741; caùc nguyeân lyù
188 201 221 296 356 692; caùc yù
nieäm sieâu nghieäm coù tính toaùn hoïc
556; caùc phaïm truø coù tính toaùn hoïc
110; phöông phaùp 741 754; quy
thoaùi (Regressus) 588; phaùn ñoaùn
toång hôïp 14-17; noái keát (toång hôïp)
toaùn hoïc 201 221 588
Toaøn theå (caùi, tính): Totalität;
Allheit: → phaïm truø toaøn theå. Tính
toaøn theå cuûa moät khaùi nieäm = tính
hoaøn chænh, troïn veïn veà chaát 114;
Tính toaøn theå hay troïn veïn cuûa chuoãi
caùc ñieàu kieän 434 436 460; YÙ nieäm
veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái 787; baûng
danh muïc veà caùi toaøn theå 443; Tính
Toaøn theå cuûa kinh nghieäm 524 801
545 587
Toâi (caùi), Baûn ngaõ: Ich (das): (→
Thoâng giaùc, Linh hoàn, → Chuû theå: söï
thoáng nhaát toång hôïp nguyeân thuûy cuûa
Thoâng giaùc 135 = linh hoàn 279 400
710 813 816 A348 vaø tieáp; Bieåu
töôïng ñôn thuaàn (A117), tö töôûng ñôn
thuaàn (A304) veà “caùi Toâi” laø bieåu
töôïng ngheøo naøn nhaát 408 418 A355;
hoaøn toaøn traàn truïi 471; khoâng coù noäi
dung 404 A355 381 nhöng laø moät
khaùi nieäm (ñôn giaûn) maø moïi tö duy
phaûi lieân heä vôùi noù 816, laø khaùi nieäm
ñöôïc tieàn giaû ñònh ñoái vôùi moïi tö duy
A354, theå hieän söï thoáng nhaát tuyeät ñoái
cuûa Thoâng giaùc 419 422; laø Thoâng
giaùc ñôn thuaàn A400; moâ thöùc ñôn
thuaàn cuûa YÙ thöùc A382; söï thoáng nhaát
loâ-gíc tuyeät ñoái A355 398; töï toàn vaø
thöôøng toàn A123; laø yù thöùc ñi keøm theo
moïi bieåu töôïng 404; laø caùi ñoái öùng cuûa
nhöõng bieåu töôïng cuûa ta A123 A366;
yù thöùc veà tö duy cuûa toâi 413. Caùi Toâi
nhö laø hieän töôïng laø ñoái töôïng cuûa giaùc
quan beân trong 471 A368 379, laø ñôn
giaûn A355 vaø khoâng phaân chia ñöôïc
A354, nhöng bò suy töôûng sai laàm nhö
moät baûn theå ñôn giaûn (ñôn thuaàn) 471
813 A399. Bieåu töôïng “Caùi Toâi laø”
136 277 422 429; Bieåu töôïng “Caùi
Toâi tö duy” 131 137 140 157 399
402 405; laø Thoâng giaùc ñôn thuaàn 401;
laø coå xe cuûa caùc phaïm truø 404 418;
dieãn taû Töï-yù thöùc A398; laø moät nguyeân
taéc taâm lyù hoïc A401. Toâi tö duy # Toâi
tröïc quan 155
Toái haäu: muïc ñích toái haäu
(Endabsicht) cuûa vieäc söû duïng lyù tính
603; Muïc ñích toái haäu (Endzweck) cuûa
Saùng taïo laø con ngöôøi 425; toaøn boä soá
phaän cuûa con ngöôøi 868
Toå hôïp (hoãn ñoän): Aggregat: söï
noái keát ngaãu nhieân caùc söï vaät hay khaùi
nieäm chæ baèng söï doàn taïi hoãn taïp (Vd:
moät soá ñoàng tieàn 212) 89 204 217
380 670 # keát hôïp thaønh heä thoáng 673
860, thaønh chuoãi 439 441 446… 457
552
Toå hôïp hoùa (nguyeân taéc):
Aggregation: 201 694
861
Toàn taïi: Dasein (hieän höõu:
Existenz, tính hieän thöïc: Wirk-
lichkeit)
a) Phaïm truø toàn taïi hay thöïc taïi 106
111 184 302; b) söï toàn taïi cuûa caùi
ña taïp trong khoâng gian 201 587-
593; c) chöùng minh söï toàn taïi cuûa
chính ta 275; d) söï toàn taïi cuûa moät
Höõu Theå toái cao 71… 611… (Thöôïng
ñeá)
Toång hôïp: Synthesis: (söï noái keát
130 201) a) nghóa chung: haønh vi
saép xeáp caùc bieåu töôïng khaùc nhau laïi
ñeå bieán caùi ña taïp thaønh nhaän thöùc
103, laø haønh vi cuûa giaùc tính 130
144 153 526: Toång hôïp thuaàn tuùy
neáu caùi ña taïp ñöôïc cho khoâng phaûi
thöôøng nghieäm maø laø tieân nghieäm
hay döïa treân söï thoáng nhaát toång hôïp
tieân nghieäm 104 130; khaùi nieäm
thuaàn tuùy cuûa söï toång hôïp = Phaïm truø
106. b) nhieàu hình thöùc toång hôïp
khaùc nhau: cuûa tröïc quan 378 747
750; cuûa thoâng giaùc 133 162, cuûa söï
laõnh hoäi 98-100 108; cuûa caùc khaùi
nieäm 28, cuûa trí töôûng töôïng 104
151 164 257 296; cuûa kinh
nghieäm 267, cuûa nhaän thöùc 649; toång
hôïp sieâu nghieäm 224 → Toaøn theå
Toång hôïp (phaùn ñoaùn): syn-
thetische Urteile: phaùn ñoaùn môû
roäng nhaän thöùc (# phaùn ñoaùn phaân
tích) mang laïi thuoäc tính môùi cho
khaùi nieäm veà chuû theå voán chöa ñöôïc
suy töôûng saün trong khaùi nieäm aáy 10-
20
Trí tueä: Intelligenz: a) caùi Toâi nhö
laø trí tueä 155 157; laø moät khaùi nieäm
thöôøng nghieäm 726; bò caûm naêng giôùi
haïn 669; Trí tueä thuaàn tuùy 426 770;
theá giôùi cuûa nhöõng Trí tueä 843; yù
nieäm veà Thöôïng ñeá nhö laø lyù tính toái
cao hay Trí tueä 611; thuoäc YÙ theå söï
Thieän toái cao 838
Trí tueä (tính): Intellektual: chæ
döïa treân giaùc tính 150; toång hôïp trí
tueä 151 thöôøng duøng döôùi daïng:
intellektuell: khoâng noùi veà tính chaát
cuûa ñoái töôïng maø chæ veà tính chaát cuûa
nhaän thöùc 312 263 278 → (# khaû
nieäm: intelligibel: noùi veà tính chaát cuûa
ñoái töôïng). Vaán ñeà tröïc quan trí tueä 68
chæ coù ôû thaàn thaùnh 72 148 308 335
Trí tueä (hoùa): intellektuieren: xem
hieän töôïng nhö moät vaät-töï thaân 326
331 # caûm tính hoùa: sensifizieren
Trí töôûng töôïng: Einbildung-
skraft: naêng löïc hình dung trong tröïc
quan moät ñoái töôïng khoâng hieän dieän
151 276; trí töôûng töôïng taùc taïo
(produktiv) 152 271; trí töôûng töôïng
taùi taïo (reproduktiv) 794 152; saûn
phaåm laø nieäm thöùc 179-181; moät chöùc
naêng muø quaùng nhöng thieát yeáu cuûa
taâm thöùc 103
Trieát hoïc (moân hoïc, tính):
Philosophie (philosophisch): Trieát
hoïc (noùi chung) laø: a) heä thoáng cuûa moïi
nhaän thöùc trieát hoïc 866, trong ñoù nhaän
thöùc trieát hoïc = nhaän thöùc cuûa lyù tính töø
caùc khaùi nieäm 865 XXXV 741 760,
xem xeùt caùi ñaëc thuø trong caùi phoå bieán
(in abstracto 763) 742 872. Nhaän thöùc
vaø phöông phaùp trieát hoïc khaùc vôùi
nhaän thöùc vaø phöông phaùp toaùn hoïc
741-766; trieát hoïc khaùch quan vaø chuû
quan 866; khaùi nieäm tröôøng oác vaø khaùi
nieäm Theá giôùi veà Trieát hoïc 866... Theo
khaùi nieäm sau (khaùi nieäm Theá giôùi)
nghóa laø theo nhöõng gì moïi ngöôøi taát
yeáu phaûi quan taâm 867 thì Trieát hoïc laø
b) khoa hoïc veà moái quan heä cuûa moïi
nhaän thöùc ñoái vôùi caùc cöùu caùnh cô baûn
cuûa lyù tính con ngöôøi 867 hay söï ban
boá quy luaät cuûa lyù tính con ngöôøi 867
864-879. Trieát hoïc laønh maïnh 434 laø
ôû choã nhaän ra caùc ranh giôùi cuûa mình
755; lôïi ích lôùn nhaát cuûa noù coù leõ laø ôû
tính phuû ñònh, tieâu cöïc 823; Trieát hoïc
theo nghóa ñích thöïc chuû yeáu laø Pheâ
phaùn 878; ta khoâng theå hoïc Trieát hoïc
maø chæ coù theå hoïc caùch trieát lyù 865...;
phaåm giaù cuûa noù 375 491; thôøi aáu thô
862
cuûa noù 880... Chia ra thaønh: Trieát hoïc
thuaàn tuùy 828 vaø trieát hoïc thöôøng
nghieäm 868 hay trieát hoïc öùng duïng
876; Trieát hoïc thöïc nghieäm 452; trieát
hoïc tö bieän 35 423 499. Trieát hoïc
sieâu nghieäm → sieâu nghieäm; trieát
hoïc sieâu vieät 484
Troáng roãng (tính): Leer: khoâng
coù noäi dung: tö töôûng 75; Khaùi nieäm
(tröïc quan) khoâng coù ñoái töôïng; ñoái
töôïng cuûa moät khaùi nieäm vaø ñoái
töôïng khoâng coù khaùi nieäm 348; khoâng
gian roãng vaø thôøi gian roãng → khoâng
gian, thôøi gian; caùc meänh ñeà roãng =
caùc meänh ñeà phuû ñònh 737
Tröïc quan: Anschauung: bieåu
töôïng tröïc tieáp veà ñoái töôïng 41 47
93… 377; coù tröôùc moïi tö duy 132; vì
theá laø tröïc quan caûm tính…; Chia ra
laøm tröïc quan thuaàn tuùy vaø tröïc quan
thöôøng nghieäm 65 74 125; tröïc
quan thuaàn tuùy 34 41 42 65 73
100 146 166 177 206 208 298;
tröïc quan thöôøng nghieäm 34 36 60
(= haäu nghieäm) 65 110 143 146
162 199 206 222 227 298 428
457 465 469 541 741 815; tröïc
quan khoâng coù khaùi nieäm thì muø
quaùng 75 125 314; tröïc quan beân
ngoaøi 42 137 160 291 340 457
465 520; tröïc quan beân trong 48 50
54 67 156 158 160 162 224
277 407 413 457 520; tröïc quan
cuûa con ngöôøi bao giôø cuõng laø caûm
tính chöù khoâng phaûi trí tueä
(intellektuell) cuûa thaàn linh 52 68
72 93 148 159 302 304 306
333 342 429 431 882;
Tuøy theå: Akzidenz: - (caùc) tính quy
ñònh cuûa moät baûn theå, töùc: caùc
phöông caùch toàn taïi ñaëc thuø cuûa moät
baûn theå; phöông caùch ñeå khaúng ñònh
söï toàn taïi cuûa moät baûn theå (Vd: vaät
chaát coù tuøy theå laø vaän ñoäng) 229
230; Baûn theå thöôøng toàn, caùc tuøy theå
thay ñoåi 227; caùc tuøy theå beân trong
vaø beân ngoaøi 183 321 339…, xem
theâm 441 466 468;
Tuøy thuoäc, Tuøy theå: Inhärenz →
(# Töï toàn, töï taïi cuûa Baûn theå -
Subsistenz)
Toàn taïi cuûa moät thuoäc tính (tuøy theå,
Akzidenz) nôi moät baûn theå 230 262.
Phaïm truø tuøy theå vaø baûn theå 106 111
129 227 230 291 422 432 441
Tuøy tieän (söï): Willkür: naêng löïc
laøm hay khoâng laøm moät ñieàu gì tuøy
thích. Kant chia ra: 562 tuøy tieän caûm
tính (arbitrium sensitivum); tuøy tieän
sinh vaät bò baûn naêng cöôõng buoäc (thuù
tính) (arbitrium brutum); tuøy tieän cuûa
con ngöôøi laø tuøy tieän caûm tính (bò kích
ñoäng) nhöng khoâng phaûi sinh vaät maø laø
Töï do (arbitrium liberum) 830 828
836
Tuyeät ñoái (tính, caùi): Absolut,
duøng theo hai nghóa (380-382): a) töï
thaân, noäi taïi (# töông ñoái, relativ) 381,
b) trong moïi quan heä, khoâng giôùi haïn
(# so saùnh, giôùi haïn) 381; Baét ñaàu, khôûi
ñieåm tuyeät ñoái 524 718; Tính ñôn
thuaàn cuûa baûn theå 407 463 471;
Thoáng nhaát hay nhaát theå tuyeät ñoái 92
398 419 471 615 656 811; Löôïng
tuyeät ñoái 44; Taát yeáu töï nhieân tuyeät ñoái
446; taát yeáu tuyeät ñoái 480 612 620;
khoâng gian tuyeät ñoái 457 459; Thöïc
taïi t ñoái 564; töï khôûi tuyeät ñoái 446,
474; chuû theå tuyeät ñoái 410 553; toaøn
theå tuyeät ñoái = voâ ñieàu kieän 445; Thôøi
gian tuyeät ñoái 245
Tö bieän: Spekulation: 9 21 25 49
452 802; tham voïng tröøu töôïng 452,
sieâu vieät 773, ngaïo maïn 763 771 cuûa
tö bieän. Baát haïnh 492 vaø thaát baïi cuûa
noù 617
Tö bieän (tính): spekulativ: chöùng
minh tö bieän 424 618; leà loái tö duy tö
bieän 776 805 505 814 714 494
Tö duy; Suy töôûng: Denken: a)
khaùc vôùi nhaän thöùc (Erkennen), vì noù
863
tröøu töôïng hoùa (töôùc boû) moïi quan heä
vôùi ñoái töôïng XXVI 146 165 195
321 411. b) khaùc vôùi tröïc quan vì chæ
duøng khaùi nieäm 94 146 283 = thoáng
nhaát caùi ña taïp cuûa tröïc quan thaønh
söï thoáng nhaát cuûa Thoâng giaùc 145;
khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù
phaïm truø 165
Tö kieán: Meinen → (# Loøng tin,
nhaän thöùc): söï töôûng laø ñuùng
(Fürwahrhalten) khoâng ñuû cô sôû veà
chuû quan laãn khaùch quan 850; khoâng
ñöôïc pheùp söû duïng trong caùc phaùn
ñoaùn cuûa lyù tính thuaàn tuùy (vd trong
toaùn hoïc vaø ñaïo ñöùc hoïc) 803 809
850
Töï do: Freiheit: a) töï do sieâu
nghieäm: tính töï khôûi tuyeät ñoái 446
476: Töï do vaø taát yeáu cuûa töï nhieân
473 560-586 chæ laø moät yù nieäm sieâu
nghieäm thuaàn tuùy 473 561 586; b)
“theo nghóa chaët cheõ nhaát” XXVIII
laø töï do thöïc haønh hay ñaïo ñöùc: (tieâu
cöïc) = ñoäc laäp vôùi söï tuøy tieän, böùc
baùch vaø thuùc duïc cuûa caûm naêng 562
371 585 831; (tích cöïc) = tính
nguyeân nhaân cuûa lyù tính ñeå quy ñònh
yù chí 831, töï mình khôûi ñaàu moät
chuoãi nhaân quaû 562, coù theå chöùng
minh baèng kinh nghieäm 830, nhöng
taùc ñoäng thuaàn tuùy cuûa noù vaãn bí maät
vôùi ta 579; coù theå vöôït khoûi moïi ranh
giôùi 374 c) lyù töôûng töï do chính trò
cuûa Kant 373 780; töï do tö töôûng
780; d) töï do xeùt veà maët taâm lyù hoïc
476 563 491 494
Töï khôûi (tính, naêng löïc):
Spontaneität: → (# tính thuï nhaän,
Rezeptivität): töï hoaït ñoäng
(Selbsttätigkeit) 68 130: a) tính töï
khôûi cuûa khaùi nieäm: naêng löïc nhaän
thöùc ñoái töôïng baèng caùc bieåu töôïng
74; cuûa nhaän thöùc = giaùc tính 75 130
150; cuûa tö duy 93 102 132 428
430; cuûa naêng löïc bieåu töôïng 130. b)
tính töï khôûi thöïc haønh 430; cuûa lyù
tính thuaàn tuùy thöïc haønh 576; tính töï
khôûi tuyeät ñoái cuûa nguyeân nhaân = töï do
sieâu nghieäm 474 561
Töï nhieân: Natur: a) materia-liter
spectata (veà maët chaát theå) 163 446
= toaøn boä hieän töôïng 163; ñoái töôïng
cuûa moïi kinh nghieäm khaû höõu 446
682; b) formaliter spectata (veà maët
moâ thöùc) 165 446: tính hôïp quy luaät
cuûa hieän töôïng trong khoâng gian vaø
thôøi gian 165; tính thoáng nhaát trong toàn
taïi cuûa hieän töôïng 447; laø moät toaøn boä
naêng ñoäng 446. Chia thaønh: töï nhieân tö
duy (töï nhieân trong ta) vaø töï nhieân vaät
theå (ngoaøi ta) 712 874; caùc ranh giôùi
cuûa töï nhieân = caùc ranh giôùi cuûa kinh
nghieäm 753
Töï nhieân (quy luaät, ñònh luaät):
Naturgesetze: 163 167 198 472
Töï nhieân (cô cheá, tính taát yeáu):
Naturmechanismus, Na-
turnotwendigkeit: Traät töï töï nhieân
XXVII 447 494 503 565-586 → (#
Töï do: Freiheit) 719
Töï nhieân (khoa hoïc): Natur-
wissenschaft, Naturforschung,
Naturlehre: 254 683; toång quaùt 128
213 722; moâ taû: 695; thöïc nghieäm
XVIII; thuaàn tuùy 17; khaû theå cuûa noù 20;
tö bieän 56 215 867; caùc ranh giôùi
774; nhö phöông tieän ñeå ñaït cöùu caùnh
878
Töï nhieân hoïc: Physiologie, xem
chuù thích cho AIX
Töï sinh: Epigenesis: cuûa lyù tính
thuaàn tuùy: taïo ra kinh nghieäm thoâng
qua caùc phaïm truø 167
Töông ñoàng = Thaân thuoäc (tính):
Affinität: 690 685 689 794
Töông quan: Relation - Ver-
hältnis: phaïm truø töông quan 106 219
288 290 416; quy ñònh söï toàn taïi cuûa
ñoái töôïng theo thôøi gian 219 230;
nieäm thöùc cuûa noù 184. Caùc phaùn ñoaùn
veà töông quan 95 98
864
Töông taùc (tính, söï): Rezip-
rokabilität - Wechselseitigkeit:
töông taùc qua laïi 816 → Coäng ñoàng
(Gemeinschaft)
Töông töï (söï, caùi): Analogie, das
Analogon: a) toaùn hoïc: coâng thöùc
dieãn taû söï baèng nhau giöõa hai quan
heä veà löôïng, Vd: a:b = c:d. 222; b)
trieát hoïc: coâng thöùc dieãn taû söï baèng
nhau cuûa hai quan heä veà chaát 222; c)
caùc Töông töï hay caùc Loaïi suy cuûa
kinh nghieäm: caùc quy luaät nhôø ñoù söï
thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm ñöôïc
hình thaønh töø caùc tri giaùc 218-265;
loaïi suy (Analogie-schlüsse) 818; cuûa
nieäm thöùc 693; cuûa caùc yù nieäm vôùi
caùc söï vaät coù thöïc 702 724 726
728
Töông öùng hoaøn toaøn: Adä-quat
365 375 384 396 444 450 635
674 756…
Vaên hoùa, Ñaøo taïo: Kultur → (#
kyû luaät hoïc: Disziplin): truyeàn ñaït
kieán thöùc vaø kyõ naêng 737; ñaøo taïo
caùc taøi naêng tích cöïc 738
Vaän ñoäng: Bewegung: söï bieán ñoåi
vò trí 48 58 67; trong khoâng gian
291; nhö moät tuøy theå (thuoäc tính) cuûa
vaät chaát 230; nhö haønh vi cuûa chuû theå
154…
Vaät hoùa, höõu theå hoùa: Hypo-
stasion, hypostatisch: bieán yù töôûng
thaønh söï vaät, thaønh höõu theå coù thaät →
voõng luaän → yù nieäm cuûa Platon 371
608 610 643 647 701 720 723
Vaät-töï thaân (Vaät-töï noù): Ding
an sich (selbst): söï vaät (ñoái töôïng)
noùi chung XX XXVI XXVIII 42-
45 49-72 114 164 178 182 186
188 206 223 229 233... 251
274 305 A306-315 320 323 326
329... (ta khoâng coù khaùi nieäm [hieåu
bieát] naøo veà noù 332... (ta khoâng bieát
vaø cuõng khoâng caàn bieát 335... 357
411 422 428 519 526 532 534
543 549 549 553 563... 587 604
702 768... 814 A101 128... 357
360 (= ñoái töôïng sieâu nghieäm) 366
405. Söï vaät noùi chung 51 300 328
391 590 747... # → Hieän töôïng
(Erscheinung)
Vónh haèng (söï): Ewigkeit: 454 460
509 514 529 641 669
Voõng luaän: Paralogismus: a) loâ-gíc:
suy luaän sai laàm veà maët hình thöùc 399;
b) sieâu nghieäm: suy luaän sai laàm baét
nguoàn töø baûn tính cuûa lyù tính con ngöôøi
399. Caùc voõng luaän cuûa taâm lyù hoïc
thuaàn lyù 399-428; chuùng “ñoái töôïng
hoùa” (hypostasieren) nhöõng tö töôûng
thaønh nhöõng “söï vaät” A395 433 435
813
Vaät chaát: Materie: cuøng vôùi moâ
thöùc (Form), luoân gaén lieàn vôùi moïi söû
duïng giaùc tính 322. a) ñònh nghóa xa
xöa cuûa caùc nhaø loâ-gíc: caùi phoå bieán,
töùc caùc khaùi nieäm ñöôïc cho (chaát lieäu
loâ-gíc), hay tính thöïc taïi voâ haïn (chaát
lieäu cuûa moïi khaû theå) 322 601 610;
b) ñònh nghóa cuûa Kant: theo nghóa
sieâu nghieäm: caùi coù theå ñöôïc quy ñònh
noùi chung (das Bestimmbare); coøn moâ
thöùc laø caùc quy ñònh (das
Bestimmende; Bestimmung) 332 317.
Vaät chaát khoâng phaûi laø Vaät-töï thaân, chæ
laø hieän töôïng 428; moät daïng bieåu töôïng
trong ta 370 385. Tröông ñoä, tính
khoâng theå thaâm nhaäp…
(Undurchdringlichkeit) taïo neân khaùi
nieäm vaät chaát 646 278 676; khaû theå
noäi taïi = tính thöïc taïi trong khoâng gian
440 = baûn theå 228 655; → cô chaát cuûa
hieän töôïng 645
Thöôøng ñöôïc duøng theo nghóa “chaát
lieäu”: cuûa tröïc quan (→ caûm giaùc) 323;
cuûa hieän töôïng, töùc caùi töông öùng vôùi
caûm giaùc 34 751; cuûa nhaän thöùc (noäi
dung) 83; cuûa kinh nghieäm (ñoái töôïng)
87 118; cuûa vaät theå 541; cuûa khoâng
gian 215 230 260 321 330 342
751 (= caùi vaät lyù - das Physische - cuûa
khoâng gian); söï khoâng toàn taïi cuûa vaät
865
chaát 290
Voâ-ñieàu kieän (caùi, tính): Unbe-
dingte (das) → Tuyeät ñoái (das
Absolute)
Voâ taän (caùi, tính): Unendliche
(das); Unendlichkeit:
a) khaùi nieäm toaùn hoïc: khaùi nieäm
thuaàn lyù veà moät löôïng (Quantum) cuûa
ñôn vò ñöôïc cho lôùn hôn baát kyø con soá
naøo 460;
b) khaùi nieäm sieâu nghieäm: söï toång hôïp
tieáp dieãn veà caùi nhaát theå khoâng bao
giôø coù theå hoaøn taát troïn veïn 460; vd:
tính voâ taän cuûa khoâng gian 39 459;
cuûa thôøi gian 47; cuûa theá giôùi 515 →
quy tieán, quy thoaùi
Voâ thaàn (thuyeát): Atheismus
XXXIV 668 769
Vuõ truï hoïc (luaän): Kosmologie
(Weltlehre 395): khoa hoïc coù ñoái
töôïng laø theá giôùi (vuõ truï) 391 428.
Vuõ truï hoïc thuaàn tuùy (thuaàn lyù -
rational 874) chæ laø moät khoa hoïc giaû
maïo, töï phong bò caùc nghòch lyù
(Antinomien) cuûa lyù tính thuaàn tuùy
phôi baøy tính aûo töôïng 435; Vuõ truï
hoïc sieâu nghieäm laø moät yù nieäm 391
700
Vuõ truï hoïc (tính): Kosmolo-
gisch: caùc khaúng quyeát (Behaup-
tungen) vuõ truï hoïc 529; luaän cöù
chöùng minh söï toàn taïi cuûa → Thöôïng
ñeá → Bieän chöùng phaùp 518; nguyeân
taéc vuõ truï hoïc 536; heä thoáng caùc yù
nieäm vuõ truï hoïc 435… 494 496 506
514 517 525…, suy luaän vuõ truï hoïc
527
Vuõ truï hoïc (thaàn hoïc): Kosmo-
theologie: → thaàn hoïc sieâu nghieäm
suy ra söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá töø
moät kinh nghieäm noùi chung → Thaàn
hoïc baûn theå luaän (Ontotheologie)
Vöông quoác cuûa aân suûng: Reich
der Gnaden (# vöông quoác cuûa töï
 nhieân Reich der Natur: Leibniz: quan
heä cuûa caùc höõu theå coù lyù tính theo caùc
quy luaät ñaïo ñöùc döôùi söï cai quaûn cuûa
söï Thieän toái cao 840; = theá giôùi ñaïo
ñöùc 843
X: a) ñoái töôïng khoâng ñöôïc xaùc ñònh
cuûa bieåu töôïng cuûa ta A104 109 = ñoái
töôïng noùi chung hay ñoái töôïng sieâu
nghieäm → sieâu nghieäm A109; luoân
ñoàng nhaát ñoái vôùi moïi nhaän thöùc cuûa ta
A109. b) nghóa khaùc: kinh nghieäm hoaøn
chænh veà moät ñoái töôïng A8 13
Xaùc ñònh: Assertorisch: xem: Phaùn
ñoaùn
Xaùc tín (tính, söï): Gewissheit:
tính ñuùng ñaén khaùch quan cuûa söï cho laø
ñuùng (das Fürwahr-halten) 850; söï xaùc
tín suy lyù vaø tröïc quan 762; loâgíc vaø ñaïo
ñöùc 857; → taát nhieân
YÙ nieäm (Idee/Vernunftbegriff):
Veà thuaät ngöõ “YÙ nieäm” 368-377. Vôùi
Kant, YÙ nieäm laø “Khaùi nieäm cuûa lyù
tính” 377 710, khaùc vôùi caùch hieåu
thoâng thöôøng (nhö laø bieåu töôïng, vd: “yù
nieäm” veà maøu ñoû 377) vaø tieáp thu thuaät
ngöõ naøy töø Platon (370-375). Goïi chính
xaùc laø “YÙ nieäm sieâu nghieäm” 383: moät
suy luaän taát yeáu cuûa lyù tính maø khoâng
coù moät ñoái töôïng naøo cuûa giaùc quan coù
theå töông öùng ñöôïc 368... 671...; Heä
thoáng caùc yù nieäm sieâu nghieäm 390...;
muïc ñích toái haäu cuûa chuùng 708... Caùc
caùch goïi khaùc: tieâu ñieåm töôûng töôïng
(focus imaginarius) 672; vaät-tö töôûng
517; quan ñieåm (Gesichtspunkt) 709;
khaùi nieäm höôùng daãn nghieân cöùu
(heuristisch) 699 799; khaùi nieäm nghi
vaán 675 709 799; caùi Voâ-ñieàu kieän
445; khaùi nieäm nguyeân thuûy (Urbegriff)
601; khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa lyù tính
378 383 620; khaùi nieäm theá giôùi 434
447; muïc ñích 375 → caùc nguyeân taéc
ñieàu haønh. Caùc yù nieäm laø caùc vaán ñeà
khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc 510; ñaët ra
cho ta nhö laø nhieäm vuï 697; laø caùc
phaïm truø ñöôïc môû roäng thaønh caùi voâ-
866
ñieàu kieän 436 383 557 813; caùch
xa thöïc taïi khaùch quan hôn caû caùc
phaïm truø 595 A357 nhöng caàn thieát
ñeå quy ñònh troïn veïn veà nhöõng söï vaät
noùi chung 608. Chuùng bieåu thò moät
tính hoaøn haûo naøo ñoù duø khoâng ñaït
ñeán ñöôïc 620; qua chuùng, lyù tính coù
söï thoáng nhaát coù heä thoáng 596 702;
phuïc vuï cho vieäc hoaøn taát vieäc söû
duïng lyù tính moät caùch thöôøng nghieäm
593; ñeå ñaët ranh giôùi cho giaùc tính
620, ñònh höôùng cho giaùc tính 380;
nhö laø Boä chuaån taéc cho giaùc tính
385; laø töï nhieân ñoái vôùi lyù tính cuõng
nhö caùc phaïm truø laø töï nhieân ñoái vôùi
giaùc tính 670; khoâng bao giôø thöïc
hieän ñöôïc nhöng phaûi tuaân theo 593;
khoâng bao giôø ñöôïc söû duïng moät
caùch caáu taïo maø chæ ñieàu haønh 672;
caùi “töông töï” (Analogon) cuûa moät
nieäm thöùc 692 698 702; traät töï
rieâng döïa theo caùc yù nieäm 576, veà
quan heä giöõa chuùng vôùi kinh nghieäm
(kinh nghieäm khoâng bao giôø coù theå
töông öùng ñöôïc): 140 649 665 689
705 709 712 778. Daãn xuaát chuùng
töø moâ thöùc cuûa caùc suy luaän cuûa lyù
tính 378-380 390; chæ laø chuû quan
393. Caùc yù nieäm ñaëc thuø 391: a) caùc
yù nieäm vuõ truï hoïc 391 435 447
490 506 699 701 712 → Theá
giôùi; b) caùc yù nieäm taâm lyù hoïc 391
699 701 → Plato 596 → Thöôïng ñeá;
c) caùc yù nieäm toaùn hoïc vaø sieâu
nghieäm naêng ñoäng 556; d) caùc yù nieäm
ñaïo ñöùc 375 (laøm cho baûn thaân kinh
nghieäm veà caùi Thieän coù theå coù ñöôïc)
385 426 496 840; e) caùc yù nieäm
sieâu hình hoïc 395; veà nhaân loaïi 374
596; veà moät heä thoáng 89 860, veà
moät khoa hoïc 862, veà moät toång theå
cuûa moïi khaû theå 601
YÙ theå: Ideal (Urbild, Prototyp)
606: dieãn taû yù nieäm thuaàn lyù trong
moät söï vaät caù vò (in individus) nhaát
ñònh: a) yù theå cuûa trí töôûng töôïng hay
cuûa caûm naêng (vd cuûa hoïa só) 598. b)
yù theå ñaïo ñöùc (thöïc haønh) cuûa lyù tính
 thuaàn tuùy 597 606; con ngöôøi linh
thieâng, cao ñeïp trong ta laøm tieâu chuaån
cho haønh vi 597, khoâng theå thöïc hieän
troïn veïn trong theá giôùi hieän töôïng 598;
c) YÙ theå sieâu nghieäm (Prototypon
transzen-dentale) cuûa lyù tính thuaàn tuùy:
bieåu töôïng veà Höõu theå hoaøn haûo vaø coù
toaøn boä tính thöïc taïi, → Thöôïng ñeá 606
599-611; chæ laø nguyeân taéc ñieàu haønh
647
YÙ theå (tính): Idealität: yù theå tính
sieâu nghieäm cuûa khoâng gian 44…; cuûa
thôøi gian 52, cuûa caû hai 53
YÙ thöùc: Bewusstsein: (xem Thoâng giaùc
- Apperzeption): Chia ra: a) yù thöùc
thöôøng nghieäm vaø b) yù thöùc thuaàn tuùy,
sieâu nghieäm hay töï-yù thöùc. YÙ thöùc
thöôøng nghieäm 133 202 208 217 414;
thuaàn tuùy (moâ thöùc) 208 430

867
 NIEÂN BIEÅU TOÙM TAÉT

VEÀ CUOÄC ÑÔØI VAØ CAÙC TAÙC PHAÅM CHÍNH

CUÛA I. KANT

-----------O0O-----------

1724 22.4: I. Kant sinh ra ôû Königberg

1740-76 Hoïc Trieát hoïc, Toaùn hoïc, Khoa hoïc töï nhieân vaø Thaàn hoïc taïi Ñaïi hoïc
Königberg
Taùc phaåm: “Vaøi yù kieán veà vieäc löôïng ñònh ñuùng ñaén caùc löïc coù söùc
soáng” (Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte);
luaän vaên trình cho khoa Trieát hoïc in naêm 1749. Coâng trình ñaàu tay naøy
khoâng thaønh coâng laém vaø bò Lessing laøm thô cheá nhaïo:
“Kant laøm vieäc khoù nhai
Laø daïy caû thieân haï
Löïc soáng ñoøi löôïng ñònh
Chæ chaúng löôïng söùc mình!”
1747-54 Gia sö cho ba gia ñình ôû ngoaïi oâ Königberg
1755 Taùc phaåm: “Lòch söû toång quaùt veà töï nhieân vaø lyù thuyeát veà baàu trôøi”
(Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels). Toát nghieäp ñaïi
hoïc.
1756 Ba nghieân cöùu veà traän ñoäng ñaát ôû Lissabon (Boà Ñaøo Nha), lyù thuyeát veà
gioù. 1756 vaø 1758: hai laàn thaát baïi khi xin boå nhieäm gheá giaùo sö veà Loâ-
gíc hoïc vaø Sieâu hình hoïc.
1762 Taùc phaåm:
- “Chöùng minh söï tinh teá sai laàm cuûa boán daïng tam ñoaïn luaän”
(Die falsche Spitzfindigkeit der vier syllogistischen Figuren
erwiesen).
- “Cô sôû chöùng minh duy nhaát khaû höõu veà söï toàn taïi cuûa Thöôïng
ñeá”
(Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demon-stration des
Daseins Gottes).
1764 Töø choái gheá giaùo sö veà ngheä thuaät thi ca (!).
Taùc phaåm:

868
 - “Caùc quan saùt veà caûm xuùc caùi ñeïp vaø caùi cao caû”
(Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen).
- “Nghieân cöùu veà söï saùng suûa cuûa caùc Nguyeân taéc cuûa Thaàn hoïc
töï nhieân vaø Ñaïo ñöùc”
(Untersuchung über die Deutlichkeit der Grundsätze der
natürlichen Theologie und der Moral).
1766 Thuû thö: “Thö vieän Laâu ñaøi hoaøng gia”.
Taùc phaåm: “Caùc aûo moäng cuûa moät Thaày Buøa [thaày buøa: ngöôøi töï cho
raèng coù theå thaáy vaø vaø giao tieáp vôùi caùc hoàn ma. N.D]. Lyù giaûi baèng caùc
aûo moäng cuûa Sieâu hình hoïc” (Träume eines Geistersehers, erläutert
durch Träume der Metaphysik): khôûi ñieåm cuûa trieát hoïc pheâ phaùn.
1769 Töø choái gheá giaùo sö ôû Erlangen
1770 Töø choái gheá giaùo sö ôû Jena. Ñöôïc boå nhieäm Giaùo sö chính thöùc veà Loâ-
gíc hoïc vaø Sieâu hình hoïc taïi Ñaïi hoïc Königberg.
Taùc phaåm: “Veà moâ thöùc vaø caùc sô sôû cuûa theá giôùi caûm tính vaø theá
giôùi khaû nieäm” (Latinh: De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et
principiis).
1781 Taùc phaåm: “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” (aán baûn laàn 1)
(Kritik der reinen Vernunft)
1783 Taùc phaåm: “Sô luaän veà baát kyø moân Sieâu hình hoïc naøo trong töông
lai muoán coù theå ñöôïc xuaát hieän nhö moät khoa hoïc” (Prolegomena zu
einer jeden künftigen Meta-physik, die als Wissenschaft wird auftreten
können). Kant mua nhaø.
1784 Taùc phaåm: (ngaén)
- “YÙ töôûng veà moät lòch söû khaùi quaùt höôùng theo muïc ñích laøm
coâng daân theá giôùi” [trieát hoïc lòch söû].
(Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbür-gerlichen
Absicht).
- “Traû lôøi caâu hoûi: Khai saùng laø gì?”
(Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?).
1785 Taùc phaåm: “Ñaët cô sôû cho Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù”
(Grundlegung zur Metaphysik der Sitten).
1786 Taùc phaåm:
- “Caùc cô sôû sieâu hình hoïc ñaàu tieân cuûa khoa hoïc töï nhieân”
(Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft).
- “Phoûng ñoaùn veà luùc khôûi ñaàu cuûa lòch söû con ngöôøi”
(Mutmasslicher Anfang der Menschengeschichte)

869
 Ñöôïc baàu laøm Vieän tröôûng Ñaïi hoïc. Ñöôïc baàu laøm vieän só thoâng taán
cuûa Vieän haøn laâm Khoa hoïc Berlin.
1787 Taùc phaåm: AÁn baûn laàn 2: “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”
1788 Taùc phaåm: “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”
(Kritik der praktischen Vernunft).
Ñöôïc baàu laïi laøm Vieän tröôûng Ñaïi hoïc.
1790 Taùc phaåm: “Pheâ phaùn naêng löïc phaùn ñoaùn” (Kritik der Urteilskraft).
1793 Taùc phaåm:
- “Toân giaùo beân trong caùc ranh giôùi cuûa lyù tính ñôn thuaàn”
(Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft).
- “Veà caâu thaønh ngöõ: Coù theå ñuùng veà lyù thuyeát nhöng voâ duïng
veà thöïc haønh”
(Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein,
taugt aber nicht für die Praxis).
1794 Ñöôïc baàu vaøo Vieän haøn laâm Khoa hoïc Petesburg. Gaëp raéc roái vôùi cheá ñoä
kieåm duyeät cuûa nhaø nöôùc Phoå.
1795 Taùc phaåm: “Höôùng ñeán neàn hoøa bình vónh cöûu” (Zum ewigen
Frieden)
1796 Thaùng 7: Khoùa giaûng cuoái cuøng ôû ñaïi hoïc.
1797 Taùc phaåm: “Sieâu hình hoïc veà ñöùc lyù” (Die Metaphysik der Sitten).
1798 Ñöôïc baàu vaøo Vieän haøn laâm Khoa hoïc Siena.
Taùc phaåm:
- “Söï tranh caõi giöõa caùc phaân khoa”
(Streit der Fakultäten).
- “Nhaân loaïi hoïc döôùi giaùc ñoä thöïc tieãn”
(Anthropologie in pragmatischer Hinsicht).
1803 Thaùng 10: beänh naëng
1804 12.2: Kant qua ñôøi. Lôøi cuoái tröôùc khi maát: “Toát roài!” (Es ist gut!).
28.2: an taùng. Lôøi ghi treân moä: “Hai ñieàu traøn ngaäp taâm tö vôùi söï
ngöôõng moä vaø kính sôï luoân luoân môùi meû vaø gia taêng moãi khi nghó
ñeán, ñoù laø: baàu trôøi ñaày sao treân ñaàu toâi vaø quy luaät ñaïo ñöùc ôû trong
toâi”. (Trích töø: “Pheâ phaùn lyù tính thöïc haønh”).

870
 MOÄT NGAØY TRONG ÑÔØI KANT

Suoát maáy chuïc naêm lieàn, Kant haàu nhö soáng theo moät thôøi khoùa bieåu
nghieâm ngaët, chính xaùc, khoâng moät chuùt thay ñoåi vaø ñöôïc ghi laïi raát chi
tieát:
4.55: Ngöôøi haàu teân Lampe ñaùnh thöùc baèng lôøi hoâ to: “Ñeán giôø roài!”
5.00: Thöùc daäy. Khoâng aên saùng, chæ duøng hai taùch traø nheï vaø moät taåu thuoác.
Vieát saùch hoaëc soaïn baøi.
7-9: Daïy hoïc (aên maëc chænh teà)
9-12.45: Vieát saùch
12.45: AÊn maëc chænh teà, tieáp baïn höõu ñeán duøng côm tröa chung trong phoøng
laøm vieäc.
13-16: Buoåi aên tröa keùo daøi vôùi baïn beø vaø laø böõa aên duy nhaát trong ngaøy. Moùn
aên öa thích: caù moøi; 1 chai röôïu vang ñoû hieäu “Medoc”, thænh thoaûng
vang traéng. Böõa aên luoân baét ñaàu baèng caâu nghi thöùc: “Naøo, xin môøi caùc
Ngaøi!”
16: Ñi daïo, luoân luoân moät mình, treân cuøng moät con ñöôøng. Giai thoaïi thöôøng
keå: daân Königberg leân daây hoaëc chænh ñoàng hoà moãi khi thaáy Kant ra
khoûi nhaø ñi daïo. Hình nhö chæ coù hai laàn Kant treã giôø: nhaän ñöôïc taùc
phaåm “EÙmille” cuûa J.J.Rousseau vaø nghe tin Caùch Maïng Phaùp buøng noå.
Toái: Ñoïc saùch “nheï nhaøng”, nhaát laø saùch du kyù, nhôø ñoù coù kieán thöùc roäng vaø
phong phuù.
22: Döùt khoaùt ñi nguû.
Suoát ñôøi, Kant khoâng laäp gia ñình vaø khoâng ñi ra khoûi thaønh phoá
Königberg.

871
 THÖ MUÏC CHOÏN LOÏC

--------0O0-------

Cuoái baûn “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy” cuûa NXB Felix Meiner (Hamburg, 1998),
Heiner F. Klemme coù soaïn moät thö muïc raát phong phuù veà trieát hoïc Kant noùi chung

vaø veà taùc phaåm naøy noùi rieâng. Thö muïc ñöôïc saép theo thöù töï naêm xuaát baûn, goàm
nhieàu phaàn:

- Lòch söû vaên baûn quyeàn “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”

- Caùc tö lieäu lieân quan ñeán vaên baûn

- Caùc tö lieäu ñöông thôøi baøn veà taùc phaåm

- Caùc saùch coâng cuï: - thö muïc caùc thôøi kyø, ôû nhieàu

nöôùc khaùc nhau

- caùc taïp chí vaø chuyeân san

- Hoà sô caùc hoäi nghò khoa hoïc veà taùc phaåm

- Caùc taùc phaåm baøn chung veà trieát hoïc Kant

- Caùc taùc phaåm baøn rieâng veà taùc phaåm naøy, chia theo töøng phaàn cuûa taùc
phaåm

ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ tuyeån choïn laïi vaø tuyeån choïn theâm moät soá quyeån tieâu bieåu
nhaát, saép theo thöù töï teân taùc giaû, ñöôïc vieát baèng caùc ngoân ngöõ Chaâu AÂu (Ñöùc,
Anh, Phaùp, YÙ) ñeå baïn ñoïc coù nhu caàu nghieân cöùu saâu hôn coù theå tham khaûo
(chuùng toâi khoâng dòch nhöõng nhan ñeà saùch sang tieáng Vieät vì e quaù röôøm). Raát
tieác, chuùng toâi chöa coù ñieàu kieän ñeå laäp ñöôïc thö muïc nhöõng coâng trình vieát baèng
tieáng Vieät vaø baèng caùc ngoân ngöõ quen thuoäc khaùc (Hoa, Nhaät, Nga...).

872
 THÖ MUÏC CHOÏN LOÏC

Caùc baûn dòch coù giaù trò:

Critique of Pure Reason, transl. and ed. by Norman Kemp Smith, London 1929,
2
1933

Critique of Pure Reason, transl. and ed. by Paul Guyer and Allen Wood, in: The
Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant, 1998

Critique de la raison pure, trad. et eùd. par A.J.-L. Delamarre et Francois Marty,
in: Emmanuel Kant, (Oeuvres philosophiques, vol. 1, Paris (Pleùiade) 1980

Critique de la raison pure, trad. et eùd. par Alain Renaut, Paris 1997

Caùc saùch nghieân cöùu chung veà trieát hoïc Kant:

Beck, L. W.: Studies in the Philosophy of Kant, New York: Bobbs-Merill 1965.

Bohme, H. & G.: Das andere der Vernunft. Zur Entwicklung von
Rationalitatsstrukturen am Beispiel Kants, Frankfurt/M. 1983.

Boutroux, E.: La Philosophie de Kant, Paris: Presses Universitaires de France 1926.

Broad, C. D.: Kant. An Introduction, Cambridge u.a.: University Press 1978.

Delekat, F.: Immanuel Kant. Historisch-kritische Interpretation der Hauptschriften,

Heidelberg 31969.

Fischer, K.: Immanuel Kant und seine Lehre, 2 Bde., Heidelberg 61928 (Nachdruck
von Bd. 2: 1957).

Forster, E. (Hrsg.): Kant's Transcendental Deductions. The Three "Critiques" and

the "Opus Postumum", Stanford, CA: Stanford University Press 1989.

Gerhard, V., Kaulbach, F.: Kant (= Ertrage der Forschung, Bd. 105), Darmstadt
1979.

Goetschel, W.: Kant als Schriftsteller, Wien 1990.

873
Gram, M. S. (Hrsg.): Kant. Disputed Questions, Chicago: Quadran Books 1967.

Grondin, J.: Kant et le probleøme de la philosophie. L'a priori, Paris: J. Vrin 1989.

-: Emmanuel Kant. Avant/apreøs, Paris: Criterion 1991.

Guyer, P. (Hrsg.): The Cambridge Companion to Kant, Cambridge etc.: Cambridge

University Press 1992.

Heimsoeth, H.: Studien zur Philosophie Immanuel Kants, Bd. 1: Bonn 21971, Bd. 2:
Bonn 1970.

Hinske, N.: Kant als Herausforderung an die Gegenwart, Freiburg/Munchen 1980.

Jaspers, K.: Kant, in: Die groβen Philosophen, Bd. 1, Munchen/Zurich 1981, S. 397-
616; auch als: Kant. Leben, Werk, Wirkung, Munchen/ Zurich 21983.

Kaulbach, F.: lmmanuel Kant, Berlin 1969.

Kojeøve, A.: Kant, Paris: Gallimard 1973.

Korner, S.: Kant, Harmondsworth: Penguin 1955 (dt. Kant, Gottingen 1967).

Laberge, P., Duchesneau, F., Morrisey, B. E. (Hrsg.): Proceedings of the Ottawa

Congress on Kant in the Anglo-American and Continental Traditions Held October
10-14, 1974, Ottawa: The University of Ottawa Press 1976.

Marcucci, S. (Hrsg.): Studi Kantiani, Pisa: Giardini Editori e Stampatori 1988 ff.

Neiman, S.: The Unity of Reason. Oxford: University Press 1994.

Philonenko, A.: L 'oeuvre de Kant. La philosophie critique, 2 Bde., Paris: J. Vrin

1969.

Prauss, C. (Hrsg.): Kant. Zur Deutung seiner Theorie von Erkennen und Handeln,
Koln 1973.

Proceedings of the IV th International Colloquium in Biel- Actes du IVe Colloque

International de Bienne - Akten des IV. Internationa-len Kolloquiums in Biel, in:
Dialectica 35, H. 1-2 (1981).

874
Probst, P.: Kant. Bestirnter Himmel und moralisches Gesetz. Zum geschichtlichen
Hintergrund einer These Immanuel Kants, Wurzburg 1994.

Robinson, H. (Hrsg.): Proceedings of the Eighth International Kant Congress.

Memphis 1995, 2 Bde., Milwaukee: Marquette University Press 1995.

Scruton, R.: Kant, Oxford: Oxford University Press 1982.

Walker, R.: Kant. The Arguments of the Philosophers, London: Routledge & Kegan
Paul 1978.

- (Hrsg.): Kant on Pure Reason, Oxford: Oxford University Press 1982. Wood, A. W.
(Hrsg.): Self and Nature in Kant's Philosophy, Ithaca, N. Y.: Cornell University
Press 1980.

Wolff; R. P. (Hrsg.): Kant. A Collection of Critical Essays, London/Melbourne:

Macmillan 1968.

2. Veà taùc phaåm: “Pheâ phaùn lyù tính thuaàn tuùy”:

Alquieù, Ferdinand: La critique kantienne de la meùtaphysique, Paris, 1968.

Allison, H. E.: Kant's Transcendental Idealism. An Interpretation and Defense,

New Haven, Conn.: Yale University Press 1983.

Ameriks, K.: Kant's Theory of Mind. An Analysis of the Paralogisms of Pure

Reason, Oxford: Clarendon Press 1982.

Baumgartner, H. M.: Kants Kritik der reinen Vernunft. Anleitung zur Lekture,
Freiburg/Munchen 1985, 21988.

Beck, L. W. (Hrsg.): Kant's Theory of Knowledge, Dorgdrecht u. a.: Reidel 1974.

Bennett, J.: Kant's Analytic, London/New York: Cambridge Univer-sity Press 1966.

Bird, G.: Kant's Theory of Knowledge. An Outline of one central Argument in the
Critique of Pure Reason, New York/London: Rout-ledge & Kegan Paul 1962,
2
1965.

Brittan, Jr., G. G.: Kant's Theory of Science, Princeton: University Press 1978.

875
Cassirer, H. W.: Kant's First Critique. An Appraisal of the Permanent Significance
of Kant's "Critique of Pure Reason", London 1968.

Clavel, M.: Critique de Kant, Paris: Flammarion 1988.

Cohen, H.: Kants Theorie der Erfahrung, Berlin 41924 (11871).

Cramer, K.: Nicht-reine synthetische Urteile a priori. Ein Problem der

Transzendentalphilosophie Immanuel Kants, HeideIberg 1985.

Daval, R.: La meùtaphysique de Kant, Paris: Presses Universitaires de France 1951.

Forum für Philosophie Bad Homburg (Hrsg.): Kants transzen-dentale Deduktion

und die Möglichkeit von Transzendentalphilo-sophie, Frankfurt/M. 1988.

Gram, M. S.: Kant. Ontology and the A Priori, Evanston, Ill.: Northwestern
University Press 1968.

Guyer, P.: Kant and the Claims of Knowledge, Cambridge etc.: Cambridge
University Press 1987.

Heidegger, M.: Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt/M. 41973 (11929).

-: Kants These über das Sein, Frankfurt/M. 1963.

-: Phanomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft, hrsg. v.

I. Gorland, Frankfurt/M. 1977.

Hintikka, J.: Knowledge and the Known, Dordrecht: Reidel 1974.

-: Logic, Language Games and Information, Oxford: Univ. Press 1975.

Holzhey, H.: Kants Erfahrungsbegriff. Quellengeschichtliche und

bedeutungsanalytische Untersuchungen, Basel/Stuttgart 1970.

Howell, R.: Kant's Transcendental Deduction. An Analysis of Main Themes in His

Critical Philosophy, Dordrecht/Boston/London 1992.

Kaulbach, F.: Philosophie als Wissenschaft. Eine Anleitung zum Studium. Kants
Kritik der reinen Vernunft in Vorlesungen, Hildesheim 1981.

Kitcher, P.: Kant's Transcendental Psychology, Oxford: University Press 1990.

876
Kopper, J., Malter, R. (Hrsg.): Materialien zu Kants "Kritik der reinen Vernunft",
Frankfurt/M. 1975.

Kopper, J., Marx, W. (Hrsg.): 200 Jahre Kritik der reinen Vernunft, Hildesheim
1981.

Lachieøze-Rey, P.: L'ideùalisme kantien, Paris: J. Vrin 21950.

Lauener, H.: Hume und Kant. Eine systematische Gegenüber-stellung einiger

Hauptstücke ihrer Lehren, Bern/Munchen 1969.

Macann, C. E.: Kant and the Foundations of Metaphysics. An Interpretative

Transformation of Kant's Critical Philosophy, Heidelberg 1981.

Malherbe, M.: Kant ou Hume. Ou la raison et le sensible, Paris: J. Vrin 1980.

Marquard, O.: Skeptische Methode im Blick auf Kant, Freiburg/Munchen 1958,

2
1978.

Martin, G.: Immanuel Kant. Ontologie und Wissenschaftstheorie, Berlin 21968.

Marty, F.: La naissance de la meùtaphysique chez Kant. Une eùtude sur la notion
kantienne d'analogie, Paris: Beauchesne 1980.

Meyer, M.: Science et meùtaphysique chez Kant; Paris: Presses Universitaires de

France 1988.

Mohr, G.: Das sinnliche Ich. Innerer Sinn und Bewuβtsein bei Kant, Wurzburg
1991.

Paton, H.J.: Kant's Metaphysic of Experience. A Commentary on the first half of

the "Kritik der reinen Vernunft", 2 Bde., London: Humanities Press 1936 (41965).

Philonenko, A.: EÙtudes kantiennes, Paris: J. Vrin 1982.

Prauss, G.: Erscheinung bei Kant. Ein Problem der "Kritik der reinen Vernunft",
Berlin 1971.

-: Kant und das Problem der Dinge an sich, Bonn 1974.

Prichard, H. A.: Kant's Theory of Knowledge, Oxford: Clarendon Press 1909.

877
Riedel, M.: Kritik der reinen Vernunft und Sprache. Zum Kategorienproblem bei
Kant, in: Allgemeine Zeitschrift für Philosophie 7 (1982) S. 1-15.

Rohs, P.: Transzendentale Logik, Meisenheim a. GI. 1976.

Schaper, E., Vossenkuhl, W. (Hrsg.): Reading Kant. New Perspectives on

Transcendental Arguments and Critical Philosophy, Oxford/New York: Basil
Blackwell 1989.

Scheffer, T.: Kants Kriterium der Wahrheit. Anschauungsformen und Kategorien a

priori in der "Kritik der reinen Vernunft", Berlin 1993.

Schwyzer, H.: The Unity of Understanding. A Study in Kantian Problems, Oxford:

Clarendon Press 1990.

Sellars, W.: Science and Metaphysics. Variations on Kantian Themes, London:

Routledge & Kegan Paul 1968.

Smith, N. K.: A Commentary to Kant's "Critique of Pure Reason", London:

Macmillan 1923, Nachdruck: London: Macmillan 1979.

Stegmuller, W.: Gedanken uber eine mogliche rationale Rekonstruktion von Kants
Metaphysik der Erfahrung, in: Ratio 9 (1967) S. 1-30; 10 (1968) S. 1-31.

Strawson, P. F.: The Bounds of Sense. An Essay on Kant's Critique of Pure Reason,
London: Methuen 1966 (dt. Die Grenzen des Sinns. Ein Kommentar zu Kants Kritik
der reinen Vernunft, Konigstein/Ts. 1981).

Tuschling, B. (Hrsg.): Probleme der "Kritik der reinen Vernunft". Kant-Tagung

Marburg 1981, Berlin/New York 1984.

Vaihinger, H.: Kommentar zur Kritik der reinen Vernunft, 2 Bde., New
York/London 1976 (Aalen 1970; Orig. Stuttgart Bd. l: 1881, Bd.lI: 1892).

Verneau, R.: Critique de la raison pure de Kant. Paris: Aubier-Montaigne 1972.

Vuillemin, J.: Physique et metaphysique kantienne, Paris: Presses Universitaires de

France 1955.

878
Walker, R. C. S.: The Coherence Theory of Truth. Realism, Anti-Realism, Idealism,
London/New York: Routledge 1989.

Walsh, W. H.: Reason and Experience, Oxford: Clarendon Press 1947.

Wilkerson, T. E.: Kant's Critique of Pure Reason, Oxford: Clarendon Press 1960,
Nachdruck 1976.

Woff R. P.: Kant's Theory of Mental Activity, Cambridge, Mass.: Harvard

University Press 1963, Nachdruck: Gloucester, Mass.: Smith 1973.

3. Caûm naêng hoïc sieâu nghieäm; lyù luaän cuûa Kant veà toaùn hoïc:

Beth, E. W.: Uber Lockes "allgemeines Dreieck", in: Kant-Studien 48 (1956-57) S.

361-380.

Bieri, Peter: Zeit und Zeiterfahrung, Exposition eines Problembereich, Frankfurt/M,

1972.

Korner, S.: Zur Kantischen Begründung der Mathematik und der mathematischen
Naturwissenschaften, in: Kant-Studien 56 (1965) S. 463-473.

Martin, G.: Arithmetik und Kombinatorik bei Kant, Berlin/New York 1972.

Mohr, Georg: Das sinnliche Ich. Innerer Sinn und Bewusstsein bei Kant, Würzburg,
1991.

Posy, C.J. (Hrsg.): Kant's Philosophy of Mathematics. Modern Essays, Dordrecht:

Kluwer 1992.

Rohs, P.: Transzendentale Ästhetik, Meisenheim a. GI. 1973.

Wolff-Metternich, B.-S. v.: Die Überwindung des mathematischen

Erkenntnisideals. Kants Grenzbestimmung von Mathematik und Philosophie,
Berlin/New York 1995.

4. Phaân tích phaùp caùc khaùi nieäm:

Baum, M.: Die transzendentale Deduktion in Kants Kritiken, Koln 1975.

879
Bierie, P., Horstmann, R. P., Kruger, L. (Hrsg.): Transcendental Arguments and
Science. Essays in Epistemology, Dordrecht u. a.: ReideI 1979.

Brandt, R.: Die Urteilstafel. Kritik der reinen Vernunft A 67-76; B 92-201. Kant-
Forschungen. Bd. 4, Hamburg 1991.

Brouillet, R.: Dieter Henrich et, The Proof-Structure of Kant's Transcendental

Deduction. Reflexions critiques, in: Dialogue 14 (1975) S. 639-648.

Bubner, R.: SelbstbezügIichkeit als Struktur transzendentaler Argumente, in: W.

Kuhlmann, D. Bohler (Hrsg.), Kommunikation und Reflexion, Frankfurt/M. 1982, S.
304-332.

Bubner, R., Cramer, K., Wiehl, R. (Hrsg.): Zur Zukunft der

Transzendentalphilosophie (= neue Hefte für Philosophie, H. 14), Göttingen 1978.

Carl, W.: Der schweigende Kant. Die Entwurfe zu einer Deduktion der Kategorien
vor 1781, Gottingen 1989.

-: Die transzendentale Deduktion der Kategorien in der 1. Auflage der Kritik der
reinen Vernunft. Ein Kommentar, Frankfurt/M. 1992.

Henrich, D.: Die Beweisstruktur von Kants transzendentaler Deduktion, in: G.

Prauss (Hrsg.), Kant, Koln 1973, S. 90-104.

-: Identität und Objektivität. Eine Untersuchung über Kants transzendentale

Deduktion, HeideIberg 1976.

Maier, A.: Kants Qualitätskategorien, Berlin 1930.

Reich, K.: Die Vollständigkeit der kantischen Urteilstafel, Berlin 1932, 21948.

Strawson, Peter: The Bounds of Sense. An Essay on Kant’s Critique of Pure

Reason, London, 1966.

Wagner, H.: Der Argumentationsgang in Kants Deduktion der Kategorien, in:

Kant-Studien 71 (1980) S. 352-366.

880
5. Phaân tích phaùp sieâu nghieäm veà caùc Nguyeân taéc; lyù luaän cuûa Kant veà khoa

hoïc töï nhieân:

Allison, H. E.: - Transcendental Idealism and Descriptive Metaphy-sics, in: Kant-

Studien 60 (1969) S. 216-233.

- Kant’s Transcendental Idealism. An Interpretation and

Defense, New Haven/ London 1983.

Beck, L. W.: Die Zweite Analogie und das Prinzip der Unbestimmtheit, in: G.
Prauss (Hrsg.), Kant, Koln 1973, S. 167-174.

Friedmann, M.: Kant and the Exact Sciences, Cambridge, Mass./London: Harvard
University Press 1992.

Gloy, K.: Die Kantische Theorie der Naturwissenschaft. Eine Strukturanalyse ihrer
Möglichkeiten, ihres Umfangs und ihrer Grenzen, Berlin/ New York 1976.

Heidegger, M.: Die Frage nach dem Ding. Zu Kants Lehre von den
transzendentalen Grundsätzen, Tübingen 21975 (11962).

Heidemann, J.: Spontaneität und Zeitlichkeit (= Kantstudien Ergänzungsheft, H.

75), Köln 1975.

Melnick, A.: Kant's Analogies of Experience, Chicago/London: University of

Chicago Press 1973.

Philonenko, A.: Lecture du schematisme transcendental, in: J. Kopper, W. Marx,

(Hrsg.), 200 Jahre "Kritik der reinen Vernunft", Hildesheim 1981, S. 291-312.

Plaas, P.: Kants Theorie der Naturwissenschaft, Gottingen 1965.

Schafer, L.: Kants Metaphysik der Natur, Berlin 1966.

Schuβler, I.: Philosophie und Wissenschaftspositivismus. Die mathematischen

Grundsätze in Kants Kritik der reinen Vernunft und die Verselbständigung der
Wissenschaften, Frankfurt/M. 1979.

881
Vleeschauwer, H. J. de: La deùduction transcendentale dans l'oeuvre de Kant, 3
Bde., Antwerpen/Paris/Den Haag: de Sikkel 1934-37 (kurzere Fassung: L'eùvolution
de la penseùe kantienne, Paris: Alcan. 1939; engl. The Development of Kantian
Thought, London: Routledge & Kegan Paul 1962).

Warnock, J. J.: Concepts and Schematism, in: Analysis 9 (1949) S. 77-82.

Walsh, W. H.: Schematism, in: Kant-Studien 49 (1957) S. 95-106.

von Weizsacker, C. F.: Kants "Erste Analogie der Erfahrung" und die
Erhaltungssätze der Physik, in: G. Prauss (Hrsg.), Kant, Köln 1973, S. 151-166.

6. Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm vaø Phöông phaùp hoïc sieâu nghieäm:

AI-Azm, S.: The Origins of Kant's Arguments in the Antinomies, Oxford: Clarendon
Press 1972.

Bennett, J.: Kant's Dialectic, London/New York: Cambridge University Press 1974.

Bittner, R.: Über die Bedeutung der Dialektik Immanuel Kants (Diss.), Heidelberg
1970.

Heimsoeth, H.: Transzendentale Dialektik. Ein Kommentar zu Kants Kritik der

reinen Vernunft, 4 Teile, Berlin 1966-71.

Henrich, Dieter: Der ontologische Gottesbeweis. Sein Problem und seine

Geschichte in der Neuzeit, Tübingen 1967.

Hudson, H.: Kant's Compatibilism, Ithaca: Coenell University Press 1994.

Kitcher, Patricia: Kant’s Transcendental Psychology, Oxford 1990.

Moreau, Joseph: Le Dieu des philosophes, Paris, 1969.

Neiman, Susan: The Unity of Reason. Rereading Kant. Oxford 1994

Powell, C. Thomas: Kant’s Theory of Self-Consciousness, Oxford 1990.

Schmucker, J.: Das Weltproblem in Kants Kritik der reinen Vernunft, Bonn 1990.

882
Strawson, P: Kant’s Paralogisms: self-Consciousness and the “Outside Observer”,
in: Cramer, K: Theorie der Subjektivität. Frankfurt. a. M. 1987, 203-219.

Wolff; M.: Der Begriff des Widerspruchs. Eine Studie zur Dialektik Kants und
Hegels, Konigstein/Ts. 1981.

883