148 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Ϊ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

απόφαση Ελλάδας καί Τουρκίας. Οί δύο υπουργοί συνέχισαν,

μέ τήν έπιβοηθητική συμβολή του εμπείρου διπλωμάτη Γεωρ­
γίου Πεσμαζόγλου, κατ’ απονομή πρέσβη στήν’Άγκυρα, τίς διε­
ρευνητικές επαφές τους αρχικά στό Παρίσι, στό πλαίσιο τής
χειμερινής συνόδου τοϋ ΝΑΤΟ, καί, τέλος, σέ απόρρητη συνά­
ντηση στην ’Αθήνα, στίς 17 Ίανουαρίου. Ή οριστική εντούτοις
προσέγγιση στίς θέσεις των δύο κυβερνήσεων, ή όποία καί έπέ-
τρεψε νά προγραμματιστεί συνάντηση σέ έπίπεδο πρωθυπουρ­
γών, διαγράφηκε μόλις στά τέλη Ίανουαρίου.
Ή ιστορική ελληνοτουρκική συνάντηση κορυφής πραγματο-
ποιήθηκε στή Ζυρίχη, μεταξύ 5-11 Φεβρουάριου, δπου καί έπι-
τεύχθηκε ή τελική σύμπτωση απόψεων πάνω στό επίμαχο θέμα
τής Κύπρου. Ή ομώνυμη διμερής συμφωνία προέβλεψε τή δη­
μιουργία ανεξαρτήτου κράτους, τής Δημοκρατίας τής Κύπρου,
αποκλείοντας στό διηνεκές τόσο τήν Ένωση δσο καί τή διχοτό­
μηση. Στήν κορυφή τής έξουσίας, ό πρόεδρος θά ήταν Ελληνο­
κύπριος καί ό άντιπρόεδρος Τουρκοκύπριος, εκλεγμένοι αντί­
στοιχα από τίς δύο κοινότητες γιά περίοδο πέντε έτών καί πε-
ριβλημένοι μέ δικαίωμα «β έ τ ο » πάνω σέ θέματα εξωτερικής
πολιτικής, άμυνας καί έσωτερικής άσφαλείας. Προβλεπόταν ή
παράλληλη λειτουργία ένιαίας Βουλής ’Αντιπροσώπων καί δύο
Κοινοτικών Βουλών, ή τυχόν σύγκρουση αρμοδιοτήτων μεταξύ
των οποίων θά αντιμετωπιζόταν άπό ’Ανώτατο Συνταγματικό
Δικαστήριο. Ή συγκρότηση τού 'Υπουργικού Συμβουλίου, τής
Βουλής καί τής Δημοσίας Διοίκησης, βασιζόταν στή διατήρηση
τής αναλογίας 7:3 μεταξύ τών δύο κοινοτήτων στό στρατό, κατ’
έξαίρεση, ό συσχετισμός ήταν 6:4. Συμφωνήθηκε ακόμη ή σύνα­
ψη Συνθήκης Έγγυήσεως, σύμφωνα μέ τήν όποία ή Ελλάδα, ή
Τουρκία καί ή Μ. Βρετανία θά έγγυόνταν τήν ανεξαρτησία, τήν
έδαφική ακεραιότητα, τήν ασφάλεια καί τήν πιστή τήρηση τοϋ
συνταγματικού πολιτεύματος τής Κύπρου, μέσω, έφόσον άπαι-
τηθεΐ, καί παρέμβασής τους, συλλογικής ή καί μεμονωμένης.
Τέλος, συμφωνήθηκε ή υπογραφή Συνθήκης Συμμαχίας Κύπρου,
Ελλάδας καί Τουρκίας καί σύσταση μικτού τριμερούς στρατη­
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΤΠΡΟ 149

γείου μέ τή συμβολική συμμετοχή 950 Ελλήνων, αξιωματικών

καί στρατιωτών, καί 650 Τούρκων. ’Από τήν πλευρά της, ή Μ.
Βρετανία, σέ έφαρμογή τών συμφωνημένων, άφοϋ εκχωρούσε
οριστικά τήν κυριαρχία, θά διατηρούσε τήν πλήρη άσκησή της
σέ δύο έκτεταμένες περιοχές τού νησιού, στή Δεκέλεια καί στό
Άκρωτήρι, δπου καί θά έγκαθιστούσε στρατιωτικές βάσεις.
Ό ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχε τηρηθεί άνελλιπώς ένήμε-
ρος πάνω στήν πορεία τών διαπραγματευτικών συνομιλιών καί
είχε συγκατανεύσει στή συνέχιση καί τήν ολοκλήρωσή τους.
Εύθύς μετά τήν έπάνοδό του από τή Ζυρίχη, ό Καραμανλής τού
εξέθεσε λεπτομερώς δσα είχαν διαμειφθεΐ καί τού γνωστοποίησε
τίς άποφάσεις της διάσκεψης. Μετά τή συνάντηση, ό ’Αρχιεπί­
σκοπος έξέφρασε δημόσια τήν ικανοποίησή του· «ήταν ό μόνος
τρόπος -εκμυστηρεύτηκε τό ι'διο βράδυ στόν Ν. Κρανιδιώτη-
νά άποφευχθεΐ ή έφαρμογή τού Σχεδίου Μακμίλλαν». Αιφνιδια­
στικά δμως τήν επομένη έξέφρασε επιφυλάξεις «επ ί δευτερευό-
ντων σημείων», κυρίως τού Συντάγματος, τά όποια καί έπιθυ-
μούσε νά έπανεξετάσει. Τίς έπιφυλάξεις του, αφού πρός στιγμήν
τίς αναίρεσε, τίς έπαναδιετύπωσε κατά τήν άφιξή του, παράλ­
ληλα μέ τήν ελληνική αντιπροσωπεία, στό Λονδίνο. ’Αποφασι­
σμένος νά τηρήσει τίς ανειλημμένες υποχρεώσεις, ό Καραμαν­
λής θά τού δηλώσει τότε δτι μέ τήν άναπόδραστη πλέον υπο­
γραφή τών συμφωνιών τερματίζει οριστικά τήν κυπριακή πολι­
τική του. Ό ’Αρχιεπίσκοπος θά έπαναδιατυπώσει έντούτοις τίς
επιφυλάξεις του ενώπιον της πενταμερούς διάσκεψης, προκα-
λώντας τόν κίνδυνο νά διακοπούν έπ’ αόριστον οί έργασίες της,
δταν ό Βρετανός υπουργός ’Εξωτερικών, Σέλγουιν Λόυντ, άπέ-
κρουσε κάθε ιδέα έπαναδιαπραγμάτευσης τών δρων της συμ­
φωνίας. Μέ καθυστέρηση ενός εικοσιτετραώρου, ό Μακάριος
τελικά συναίνεσε στή συνομολόγησή τους καί, πιστεύοντας προ­
φανώς δτι, παρά τήν αδυναμία έπιβολής περαιτέρω βελτιώσεων,
είχε κερδηθεϊ τό ούσιώδες, θά αναφωνήσει κατά τήν πανηγυρική
έπάνοδό του στήν Κύπρο, τήν 1η Μαρτίου: «Νενικήκαμεν... Νύξ
αιώνων παραχωρεί τήν θέσιν της εις τό γλυκύ φως της ήμέρας».
150 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Ϊ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

Χαρακτηρίζοντας τη στάση τοϋ ’Αρχιεπισκόπου ώς «ε λ ιγ ­

μό», ό όποιος τοϋ έδωσε «τό δικαίωμα νά δηλώνει αργότερα
δτι ύπέγραψε υπό πίεση», τρεις κορυφαίοι διπλωμάτες, συγ­
γραφείς τής «Ενδοσκόπησης», οί Μ. Άλεξανδράκης, Β. Θεο-
δωρόπουλος καί Ε. Λαγάκος έπισημαίνουν δτι, μέ τόν τρόπο
αύτό, ή νεοσύστατη Δημοκρατία άρχιζε τη ζωή «ύπό κακούς
οιωνούς». Ή ισχύς τής παρατήρησης αύτης θά ήταν κατά μεί-
ζονα λόγο δυνατό νά έπιβεβαιωθεί αν συνδυαζόταν μέ άλλα,
παράλληλα γεγονότα, πού συντελέστηκαν τήν ϊδια εποχή στην
Κύπρο καί τήν Ελλάδα. ’Από τή Μεγαλόνησο, ό Γ. Γρίβας-Δι-
γενής διεμήνυε άρχικά στόν Έλληνα πρωθυπουργό δτι «ο ί σκλη­
ροί αγώνες τοϋ κυπριακού λαοϋ έδικαιώθηκαν» γιά νά κατα-
φερθεϊ έναντίον του δριμύτατα, λίγο αργότερα, άφότου ιδίως
άναμίχθηκε ενεργά στήν πολιτική. Τό ΑΚΕΛ, στήν άρχική δήλω­
σή του, κατάγγειλε τόν ενταφιασμό τών «προαιώνιων εθνικών
πόθων». Στόν αντίποδα, ό μητροπολίτης Κυρήνειας έσπευδε
νά προαγγείλει δτι ή μοιραία απομάκρυνση άπό τήν ένωτική
επιδίωξη θά οδηγούσε στήν άνάπτυξη δραστηριότητας «πρός
δημιουργίαν 'κυπριακού πατριωτισμού’ μέ στόχον διαρκή καί
μοναδικόν τόν αφελληνισμόν τής νήσου». Στήν Ελλάδα, οί συμ­
φωνίες Ζυρίχης καί Λονδίνου άποτέλεσαν άντικείμενο οξείας
κριτικής άπό τά κόμματα της αντιπολίτευσης: άπεμπόληση τής
ένωσης, αρνητικά στοιχεία στή διατύπωσή τους, θεσμοποίηση
ενεργής άνάμιξης τών Τούρκων. ’Εξαίρεση άποτέλεσε ό Γ. Πα-
πανδρέου πού υπογράμμισε, ύπέρ τών Συμφωνιών, τό επιχεί­
ρημα τής «άνάγκης», γιά νά τονίσει δμως μεταγενέστερα, σέ
παραμονές έκλογών, τόν ’Οκτώβριο τοϋ 1963, δτι «ή προδοσία
τής Κύπρου δέν έχει άμνηστευθεί».
Εύνόητο αποτέλεσμα αύτοϋ τοϋ κλίματος ήταν ή έπικράτη-
ση αισθήματος ρευστότητας καί προσωρινότητας στούς κόλ­
πους τής άρτισύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας· ό ίδιος, εξάλ­
λου, ό Μακάριος, ώς πρόεδρος, έγραφε μεταγενέστερα στόν Γ.
Παπανδρέου δτι «ούδ’ επί στιγμήν έπίστευσα δτι αί συμφωνίαι
θά άπετέλουν μόνιμον καθεστο!>ς». Ή επιδίωξη τής Ένωσης έτει­
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΤΠΡΟ 151

νε καί πάλι, υπό τίς συνθήκες αύτές, νά άποτελέσει -μετά ιδίως

τήν αποχώρηση τοϋ Κ. Καραμανλή καί τοϋ Ε. Άβέρωφ από τήν
έξουσία- καθοδηγητικό γνώμονα τόσο στή διαμόρφωση τής ελ­
ληνικής έξωτερικής πολιτικής όσο καί τής πολιτικής ζωής στή
Μεγαλόνησο. Ήταν όμως, πράγματι, έφικτή ή πραγμάτωση τής
μείζονος αύτής έθνικής επιδίωξης; Ήταν, άραγε, έπίσης, έξίσου
είλικρινά άποδεκτή ή πολιτική αύτή από όσες πολιτικές δυνά­
μεις τήν έπικαλοϋνταν; Υπήρχε, άκόμη, ή πρόθεση παροχής τών
άνταλλαγμάτων πού ήταν εύλογο νά άπαιτηθοϋν γιά τήν πραγ­
μάτωσή της; Τέλος, όφειλε, άραγε, νά άποτελεΐ μονόδρομο γιά
τό έθνος ή άνατροπή τοΰ καθεστώτος τής Ζυρίχης, μέ όσους
κινδύνους θά ήταν δυνατό νά συνεπαχθεΐ τό εγχείρημα αυτό
γιά τή θέση τών Ελλήνων στή Μεγαλόνησο; Τελικά, ήταν, πράγ­
ματι, σέ κάθε περίπτωση, ή ανεξαρτησία άσύμβατη μέ τήν έθνι-
κή συνείδηση τών Ελλήνων;
Ή συνομολόγηση τών συμφωνιών τής Ζυρίχης-Λονδίνου
υπήρξε αναμφισβήτητα προϊόν ανάγκης, αποτέλεσμα συμβιβα­
σμού ένόψει τών δεινών που συνεπαγόταν ή έπαπειλούμενη
μονομερής έφαρμογή τοΰ «Σχεδίου Μακμίλλαν». Ό έθνικός
πόθος γιά τήν Ένωση δέν είχε ικανοποιηθεί, είχε όμως έπιτευ-
χθεϊ ή άπαλλαγή, μετά οκτώ αιώνες, άπό τό καθεστώς τής ξενι­
κής κυριαρχίας καί, άκόμη, προσφερόταν στούς Έλληνες τής
Μεγαλονήσου ή δυνατότητα νά άξιοποιήσουν δυναμικά τήν
άκαταμάχητη υπεροχή τους -άριθμητική, οικονομική, κοινωνι­
κή καί πολιτισμική. Έ να νέο κράτος μέ κυρίαρχη τήν παρουσία
στοιχείου έλληνικοΰ μέ βαθιά άφομοιωμένη καί ούσιαστικά βιω-
μένη τήν έθνική του παράδοση, μιά δεύτερη -σύμφωνα μέ τή
διατύπωση τοϋ Γ. Τενεκίδη- «ελληνική φωνή», άναδυόταν στό
διεθνές στερέωμα. Προϋπόθεση, έντούτοις, γιά τήν πορεία πρός
αύτή τήν κατεύθυνση ήταν, σύμφωνα μέ τήν άντίληψη τοϋ πρω­
ταγωνιστή στην έπιβολή τοϋ νέου καθεστώτος, Κ. Καραμανλή,
ή διασφάλιση τής ειρήνης καί ό σεβασμός τής νομιμότητας, ή
αρμονική συμβίωση μέ τήν τουρκική μειονότητα καί, κατά τό
δυνατόν, ή διατήρηση ομαλών σχέσεων μεταξύ 'Ελλάδας καί
152 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Τ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

Τουρκίας. Ύπό τίς συνθήκες αύτές, κατά τήν ίδια αντίληψη, οί

δουλείες καί οί δυσλειτουργίες τοϋ ιδιόμορφου καθεστώτος τής
ανεξαρτησίας θά υποβαθμίζονταν σέ σημασία, ώς αποτέλεσμα
τής δυναμικής τών γεγονότων. Τί θά γινόταν όμως αν, αντίθετα,
επικρατούσε στίς δύο χώρες, ή καί στήν ι'δια τήν Κύπρο, κλίμα
έθνικιστικής πλειοδοσίας, έξαρσης τών κομματικών παθών ή καί
μισαλλοδοξίας;

Υποτροπή τής εθνικής κρίσης

Ή πρώτη συμμετοχή τής Κυπριακής Δημοκρατίας στή διεθνή

ζωή συνέπεσε μέ γεγονότα, τά όποϊα ένίσχυαν τίς προϋποθέ­
σεις εμπλοκής της στό ρευστό παιγνίδι τής διεθνούς ισορροπίας
δυνάμεων. Ή ζωηρή άμερικανοσοβιετική άντιπαράθεση, μέ ση­
μεία αιχμής τήν Κούβα καί τό Βερολίνο, εκδηλωνόταν έντονα
καί στό ευαίσθητο πεδίο τής Μέσης ’Ανατολής. Ή στροφή, ε ιδ ι­
κότερα, τής Αίγύπτου πρός τή Μόσχα θά ώθήσει τούς ηγετι­
κούς εταίρους τοϋ ΝΑΤΟ στήν αναζήτηση έξισορροπητικών έρει-
σμάτων στό χώρο τής ανατολικής Μεσογείου. Αυτονόητα, τό
γεγονός αυτό συνιστοϋσε παράγοντα κινητικότητας τοϋ Κυ­
πριακού ζητήματος, αλλά καί υπαγόρευε τή σύνεση, ένόψει
απρόβλεπτων ζυμώσεων ή επίφοβων προκλήσεων.
Ό Καραμανλής είχε συνδυάσει τή συνομολόγηση τών Συμ­
φωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου μέ τή σταθερή ανταπόκριση τής Λευ­
κωσίας σέ δύο βασικές αναγκαιότητες:

[Συνεβούλευσα, μετά τήν υπογραφήν τών Συμφωνιών, εις τήν κυπρια-

κήν κυβέρνησιν] νά επιδίωξη διά τής πολιτικής της τήν δημιουργίαν
κλίματος έμπιστοσύνης εις τούς Τούρκους τής Κύπρου καί τής Άγκύ-
ρας. Διότι μόνον έτσι θά καθίστατο δυνατή ή εφαρμογή καί ή βελτίω-
σις τών συμφωνιών καί θά έδημιουργοϋντο αί προϋποθέσεις διά τήν
όριστικήν λύσιν: τήν Ένωσιν.
Οί Τούρκοι έπέμεναν εις τάς ζητηθείσας εγγυήσεις, διά δύο κυρίως
λόγους. Πρώτον, διά νά κατοχυρώσουν τήν έθνικήν των ασφάλειαν.
Έφοβούντο μήπως ή ανεξάρτητος Κύπρος άκολουθήση μίαν ήμέραν
ΕΘ Ν ΙΚ ΟΣ Α ΓΩ ΝΑ Σ Σ ΤΗΝ ΚΤΠΡΟ 153

πολιτικήν έπικίνδυνον διά τήν Τουρκίαν. Καί δεύτερον, διά νά προ­

στατεύσουν τήν μειονότητά των άπό τόν κίνδυνον τής κακομεταχειρί-
σεως. Τούτων δοθέντων, έπεβάλλετο δπως, μετά τήν υπογραφήν τών
συμφωνιών, άκολουθηθή πολιτική διά της όποίας θά διελύοντο αί άνη-
συχίαι καί ή δυσπιστία τών Τούρκων.
Καί, [συνεβούλευσα] νά εόθυγραμμισθή άπολύτως ή Κύπρος μέ
τήν έξωτερικήν πολιτικήν τής ελληνικής Κυβερνήσεως, είς τρόπον ώστε
καί ή διεθνής θέσις της Ελλάδος νά ένισχυθή αλλά καί νά προαχθή ή
οριστική λύσις τοϋ Κυπριακού, έφόσον θά έδημιουργεϊτο, έν τώ μετα­
ξύ, καί διεθνώς ή συνείδησις ότι ή Κύπρος είναι Ελλάς.

Ή Τουρκία, αλλά καί οί σύμμαχοι, δεν θά ήταν δυνατό, κατά

τήν άποψή του, «παρά νά άντιληφθοΰν μία ημέραν δτι μία Κύ­
προς ελληνική είναι προτιμωτέρα δι’ αυτούς άπό μίαν ανεξάρ­
τητον Κύπρον, ή όποία θά ύπήρχεν πάντοτε ό κίνδυνος ύπό ξέ-
νας έπιρροάς νά καταστή έπικίνδυνος δι’ όλους»· καί, άκόμη,
νά άντιληφθοΰν ότι. «ή ϋπαρξις ειλικρινούς φιλίας καί συνεργα­
σίας μέ τήν Ελλάδα δέν συμβιβάζεται μέ τήν έκκρεμότητα τοΰ
Κυπριακού».
Πράγματι, στό πλαίσιο μιάς στενής καί άδιατάρακτης συνερ­
γασίας μεταξύ ’Αθήνας καί Λευκωσίας, είχαν άρχικά συντελε-
στεϊ άξιοσημείωτα βήματα προόδου καθ’ όδόν πρός τήν έφαρ­
μογή τοΰ καθεστώτος τής άνεξαρτησίας. Οί διατάξεις τών Συμ­
φωνιών είχαν έφαρμοστεϊ άπρόσκοπτα, σχεδόν όλες, άκόμη καί
οί πιό ευαίσθητες πού άφοροΰσαν τήν ενιαία, άλλά μέ μικτή
σύνθεση Βουλή, τή μικτή επίσης Κυβέρνηση, τό δικαίωμα άρνη-
σικυρίας τοΰ ’Αντιπροέδρου, τό ’Ακυρωτικό Δικαστήριο ύπό ξένο
πρόεδρο, τίς Κοινοτικές Βουλές ή, τέλος, τό Συμμαχικό Στρα­
τηγείο μέ έπάλληλη τήν παρουσία ΕΛΔΤΚ καί ΤΟΥΡΔΤΚ. ’Ήδη,
όμως, στό ’ίδιο αύτό διάστημα, αναφάνηκαν καί τά σπέρματα
τών δυσχερειών -πράγματι όχι άναπόφευκτων-πού έμελλαν νά
ύποβάλουν σέ δοκιμασία, τελικά θανάσιμη, τό νέο καθεστώς.
Πρώτο σύμπτωμα, ή έπίμονη άρνηση τοΰ ’Αρχιεπισκόπου Μα­
καρίου, μετά τήν έκλογή του ως πρώτου προέδρου της Κυπρια­
κής Δημοκρατίας, νά εφαρμόσει, παρά τήν άντίθετη εισήγηση της
154 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Τ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

ελληνικής κυβέρνησης, τή διάταξη περί χωριστών Δήμων τών π έ­

ντε μεγαλυτέρων πόλεων τής Μεγαλονήσου, ή όποία είχε άπο-
τελέσει όρο τών Συμφωνιών τοϋ 1959 μέ τή δική του σύμφωνη
γνώμη· καί είχε, στή συνέχεια, περιληφθεϊ καί στό Σύνταγμα. Ή
αντίδραση τής τουρκοκυπριακής πλευράς εκδηλώθηκε, εκβια­
στικά, μέ τήν καταψήφιση τοϋ φορολογικού νομοσχεδίου καί τήν
πρόκληση, μέ τόν τρόπο αυτό, σοβαρού προσκόμματος στή λει­
τουργία τής κρατικής μηχανής. Ή κρίση κορυφώθηκε όταν, τόν
Δεκέμβριο τοϋ 1962, τύ 'Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε τήν
ουσιαστική κατάργηση τής διάταξης γιά τό χωρισμό τών Δήμων
καί ή Κοινοτική Βουλή τών Τουρκοκυπρίων, σέ απάντηση, ψή­
φισε τή σύστασή τους. Ή απόπειρα τής ελληνικής κυβέρνησης
νά συμβάλει στήν άρση τοϋ άδιεξόδου, μέσω τής προσωρινής
έπαναφοράς σέ ισχύ τοϋ παλαιού νόμου περί Δήμων, δέν βρήκε
απήχηση στή Λευκωσία. Ενωρίς στή διάρκεια τοϋ 1963 έτεινε,
εύκρινέστερα ήδη, νά διαγραφεϊ ή πρόθεση τοϋ ’Αρχιεπισκόπου
νά επιζητήσει τήν άναθεώρηση θεμελιακών κανόνων τοϋ νέου
καθεστώτος προκειμένου νά καταστεί περισσότερο λειτουργικό.
Ή τροπή τοϋ Μακαρίου πρός πολιτικές έπιλογές ολοένα καί
λιγότερο συμβατές μέ τίς συστάσεις τής ελληνικής κυβέρνησης
συνέπεσε μέ τήν αναζήτηση καί διπλωματικού προσανατολι­
σμού πού άπέκλινε αισθητά άπό τόν αντίστοιχο τής ’Αθήνας.
Συγκεκριμένα, ή κυπριακή κυβέρνηση, άντί νά συμπορευτεϊ μέ
τήν Ελλάδα, σέ πορεία φιλοδυτική, στράφηκε πρός τό μέτωπο
τών ’Αδεσμεύτων. Ποϋ θά όφειλε νά άποδοθεϊ ή επιλογή αυτή;
Οί ϊδιο ι οί εισηγητές της, σέ άναζήτηση τρόπων κατοχύρωσης
ενός καθεστώτος άδέσμευτης ανεξαρτησίας, έξήραν, κατά κύ­
ριο λόγο, τήν άναγκαιότητα τοϋ προσεταιρισμοϋ τών χωρών
τοϋ Τρίτου Κόσμου -άριθμητικά ήδη ισχυρών στους κόλπους
τοϋ ΟΗΕ. 'Οπωσδήποτε, ό προσανατολισμός αύτός δυσχέρανε
αισθητά έκτοτε τήν άναζήτηση λύσεων μέσω διαδικασιών ένδο-
συμμαχικών καί προσέδωσε στό Κυπριακό τή διάσταση προ­
βλήματος, τοϋ όποιου οί συνιστώσες συμπλέκονταν μέ τούς γ ε­
νικότερους διεθνείς άνταγωνισμούς.
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΥΠΡΟ 155

Συνεπής στήν έφαρμογή τής πολίτικης γραμμής πού είχε υιο­

θετήσει, ή ’Αθήνα ένέμεινε ακλόνητα στήν άποψη δτι τόσο τά
γενικότερα συμφέροντα τής χώρας καί τοΰ έθνους δσο καί τά
ειδικότερα τής Κύπρου, επέβαλλαν τήν άποφυγή μιας νέας ελ­
ληνοτουρκικής κρίσης. Σέ άπόρρητη έπιστολή του πρός τόν
πρόεδρο Μακάριο, στίς 19 ’Απριλίου 1963, ό Ε. Άβέρωφ, άφοΰ
άναφερόταν στούς διαγραφόμενους κινδύνους, διευκρίνιζε δτι
ή ελληνική κυβέρνηση ήταν άποφασισμένη νά διαχωρίσει «καί
δημοσία» τή γραμμή της άν επιδιωκόταν «μονομερής κατάρ­
γηση τών συμφωνιών ή μέρους αύτών»· καί κατέληγε: «ή 'Ελ­
λάς έν ούδεμία περιπτώσει επιτρέπεται νά δεχθή τήν δημιουρ­
γίαν προηγουμένου καθ’ δ εις τών συμβαλλομένων δύναται μο-
νομερώς νά καταγγέλλη ή ν’ άγνοή ένοχλητικάς δι’ αύτόν δια­
τάξεις διεθνών πράξεων τά όποίας άνέλαβε νά σεβαστή...» Ή
αυστηρή τοποθέτηση, σέ συνδυασμό μέ τήν άπειλή, πού έπέσει-
σε, τής προσφυγής στόν ελληνικό λαό ώς τελικό κριτή, συνέβα­
λε ώστε ή κυπριακή ήγεσία νά έπιδείξει αυτοσυγκράτηση -τ ο υ ­
λάχιστον δημόσια. Ή πολιτική εντούτοις άναταραχή στην 'Ελ­
λάδα, μέ άφετηρία τήν παραίτηση της κυβέρνησης Καραμανλή,
τόν ’Ιούνιο, θά άφήσει άνοιχτό τό πεδίο στήν άνάληψη μονομε­
ρών πρωτοβουλιών άπό τή Λευκωσία. Άφοΰ άρχικά -τόν Αύ­
γουστο-έκθέσει δημόσια τίς προθέσεις του, λίγες ημέρες μετά
τήν κρίσιμη έκλογική αναμέτρηση τής 3ης Νοεμβρίου, ό ’Αρχιε­
πίσκοπος Μακάριος θά καταθέσει επίσημα τήν άποψη δτι, ένό-
ψει τοΰ άδιεξόδου στίς σχέσεις μεταξύ τών δύο κοινοτήτων, ελ­
ληνικής καί τουρκικής, οφείλει νά μεταβληθεΐ τό Σύνταγμα τής
Κυπριακής Δημοκρατίας. Στίς 30 Νοεμβρίου, στή διάρκεια τής
μεταβατικής διακυβέρνησης Παπανδρέου, θά έπιδώσει στόν
άντιπρόεδρο Κιουτσούκ μακροσκελές υπόμνημα, δπου καί κα­
ταγράφονταν τά «13 σημεία» τοΰ Συντάγματος πού όφειλαν,
κατά τήν άποψή του, νά άναθεωρηθοΰν. Κοινή συνισταμένη, ή
συρρίκνωση τών αυξημένων δικαιωμάτων καί έγγυήσεων πού
ειχε ή τουρκοκυπριακή πλευρά διασφαλίσει μέσω τών ιδρυτι­
κών συμφωνιών τοΰ 1959: κατάργηση τοΰ δικαιώματος άρνησι-
 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Τ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ
156

κυρίας Προέδρου καί ’Αντιπροέδρου, γενίκευση τής έφαρμογής

τοϋ κανόνα τής απλής πλειοψηφίας, ενιαίοι δήμοι, περιστολή
τής αυξημένης σέ πληθυσμική αναλογία συμμετοχής τών Τουρ-
M.OM.o-Tcpi.oiV σ-τόν ivrL\>0 ο '.ο -coy-ecx. τ\ (S’ 3VΓ/Λ λ'.ν_Ύ\ ccsh:i\t\
ψη, δτι ή υπεροχή -ποσοτική καί ποιοτική- προοιώνιζε τήν πλα­
τιά επικράτηση τοϋ έλληνικοϋ στοιχείου στή Μεγαλόνησο καί,
κατ’ έπέκταση, τήν ουσιαστική έξουδετέρωση ορισμένων αδυ­
ναμιών τοϋ καθεστώτος τής ανεξαρτησίας, δέν ήταν αύτή πού
ένέπνεε τήν κυπριακή κυβέρνηση στή χάραξη καί τήν έφαρμογή
τής πολιτικής της. Θά ήταν μάλιστα εύλογο νά υποστηριχτεί
δτι, μετά τήν απομάκρυνση τοϋ Καραμανλή, ή αντίληψη αύτή
έπαυσε νά έχει ισχυρό άντίκρυσμα σέ επίπεδο κυβερνητικής
εξουσίας - γενικότερα στήν Κύπρο καί τήν Ελλάδα.
Ή πρωτοβουλία τοϋ Κύπριου προέδρου πυροδότησε τίς
άμεσες άντιδράσεις τής τουρκοκυπριακής κοινότητας καί τής
τουρκικής κυβέρνησης, δρομολογώντας τήν πορεία πρός τήν
άποσταθεροποίηση καί, τελικά, τήν άποσύνθεση τοϋ καθεστώ­
τος τών συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου. Ό Κιουτσούκ έσπευδε
νά δηλώσει ότι «τό Σύνταγμα τής Κύπρου είναι νεκρό». Στίς 21
Δεκεμβρίου, εγκαινιάζονταν αιματηρές διάκοινοτικές ταραχές,
οί Τουρκοκύπριοι ανώτεροι κυβερνητικοί καί διοικητικοί πα ­
ράγοντες παραιτούνταν άπό τίς θέσεις τους, τά συλλογικά όργα­
να τής πολιτείας έπαυαν νά λειτουργούν σύμφωνα μέ τούς όρους
τοϋ Συντάγματος γιά τήν άναλογία Ελλήνων καί Τούρκων στήν
κυβέρνηση, τήν άστυνομία καί τό στρατό, οί περισσότεροι, τ έ­
λος, Μουσουλμάνοι περιχαρακώνονταν έκτοτε σέ θύλακες -
«γ κ έτο »-π ο ύ κάλυπταν τό 4,9% τοϋ κυπριακού εδάφους έπέ-
κεινα μιας νέας, «πράσινης» γραμμής. Ή Ά γκυρα, άπό τήν
πλευρά της, στήριζε όχι μόνο ηθικά, άλλά καί στρατηγικά τή
δυναμική άντίδραση τοϋ τουρκοκυπριακοϋ στοιχείου. Ή επ ί­
φοβη διασάλευση τής έπιμελώς έξισορροπημένης δισυπόστα­
της δομής τής κυπριακής πολιτείας έπανέφερε στό προσκήνιο
τό άπευκταΐο, στά όμματά της, ενδεχόμενο τής ένωσης καί, κατ’
έπέκταση, τής άνατροπής τής διμερούς ισορροπίας μεταξύ Έλ-
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΥΠ Ρ Ο 157

λάδας καί Τουρκίας στήν ανατολική Μεσόγειο. 'Υπό τίς συνθή­

κες αυτές, ή ένταση τής πίεσης άπό τήν έλληνοκυπριακή πλευ­
ρά άφηνε νά έπικρέμεται, κατ’ άντιδιαστολή, ή άπειλή τής επα­
ναφοράς άπό τήν τουρκοκυπριακή τοϋ αιτήματος τής διχο­
τόμησης.
Στήν ’Αθήνα, ή άντίθεση τών ύπευθύνων κυβερνητικών ιθυ­
νόντων άπέναντι στήν πρωτοβουλία τοϋ προέδρου Μακαρίου
ήταν ριζική. ’Εκτός άπό τόνϊδιο τόν πρωθυπουργό, ό Σοφοκλής
Βενιζέλος, άντιπρόεδρος καί ύπουργός τών ’Εξωτερικών, γνώ­
στης τής διεθνοϋς πολιτικής, καταλήφθηκε άπό αισθήματα ανά­
μικτα, έκπληξης καί δυσφορίας έντονης· δέν στάθηκε όμως δυ­
νατό στή διάρκεια μιάς προσωρινής κυβερνητικής θητείας -ως
τίς 24 Δεκεμβρίου- ή μέχρι τόν απροσδόκητο θάνατό του, στίς
άρχές Φεβρουάριου 1964, νά έπιβάλει άλλαγή πλεύσης στή Λευ­
κωσία. Κύριος πλέον χειριστής τής έξωτερικής πολιτικής, ό Γ.
Παπανδρέου έπεδίωξε, εύθύς μετά τήν έπικράτησή του στίς
εκλογές τής 16ης Φεβρουάριου, νά άναλάβει τά ήνία στή διαχεί­
ριση τοϋ Κυπριακού ζητήματος, διατυπώνοντας στήν πρώτη
έπιστολή του πρός τόν Μακάριο τό δόγμα τοϋ «εθνικού κέ­
ντρου»: «Έ ν τη έννοία τής ένότητος τοϋ 'Ελληνισμού καί τής
έπηυξημένης εύθύνης τών ’Αθηνών, ώς κέντρου τοϋ 'Ελληνισμού,
επιθυμώ νά εκδηλώσω τήν ζωηράν μου έπιθυμίαν, όπως συντε-
λεσθή μεταξύ ήμών πλήρης καί συνεχής επαφή, συνεννόησις καί
έναρμόνισις άπόψεων». Πώς θά άντιμετώπιζε, όμως στήν πρά­
ξη, τήν πραγματική κατάσταση πού είχε ήδη δημιουργηθεΐ, ώς
άποτέλεσμα τών ένεργειών τής ελληνοκυπριακής ηγεσίας; "Αν
ή σύμπνοια καί ή προσυνεννόηση άποτελοϋσε όρο ζωτικής ση­
μασίας, ή αποκατάσταση διαπραγματευτικού διαλόγου καί ή
αποφυγή βίαιων ένεργειών συνέθεταν, στή σκέψη του, τό άσφα-
λέστερο καί άποδοτικότερο μέσο καθ’ όδόν πρός τήν άναζήτη-
ση μιάς οριστικής λύσης τοϋ προβλήματος. Πράγματι, μετά καί
τά γεγονότα πού ε!χαν μόλις συντελεστεΐ, ή ’Αθήνα συντασσό­
ταν, άπό κοινού μέ τή Λευκωσία, ύπέρ τής άναθεώρησης τοϋ
καθεστώτος τής Ζυρίχης. ’Ενώ όμως ό Μακάριος προσέβλεπε
158 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Τ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

στήν απαλλαγή άπό τίς δουλείες, εσωτερικές καί διεθνείς, πού

τό τελευταίο αύτό συνεπαγόταν, ό Γ. Παπανδρέου επειγόταν
νά εξασφαλίσει, έφόσον θά ήταν έφικτό, τήν Ένωση έναντι ενός
αυτονόητου, μικρού όμως, ανταλλάγματος πρός τήν Τουρκία.
Ή άναζήτηση τών άναγκαίων έρεισμάτων γιά τήν έφαρμογή τής
πολιτικής του. συναρμοζόταν μέ τήν έπίκληση τοϋ δικαίου, άλλά
καί την υπόμνηση τών κοινών συμφερόντων μεταξύ τής Ε λλ ά ­
δας καί τοϋ δυτικού κόσμου: ή Ένωση, μόνη λύση, ορθή καί
οριστική, τής έκκρεμότητας, θά εξουδετέρωνε, επιπρόσθετα, τούς
κινδύνους πού έπιφύλασσε γιά τή Δύση ή ενδεχόμενη προσέγ­
γιση μιάς άνεξάρτητης Κύπρου μέ άνταγωνιστικά ή άντίπαλα
στρατόπεδα.
Ό στρατηγικός στόχος τοϋ Μακαρίου δεν ήταν άναγκαστι-
κά διάφορος άπό τόν άντίστοιχο τής ’Αθήνας. Κατά τήν άπο­
ψή του, ή άπαλλαγή τοϋ καθεστώτος τής ανεξαρτησίας άπό τίς
δουλείες τοϋ 1959 προσφερόταν γιά νά οδηγήσει άβίαστα καί
στήν Ένωση, μέσω τής πλήρους εφαρμογής τής άρχής τής αυ­
τοδιάθεσης. Ή έπιλογή του ύπέρ τής άξιοποίησης τών έρεισμά-
των πού άναμενόταν νά προσφέρει ό ΟΗΕ φάνηκε άρχικά νά
δικαιώνεται, όταν τό Συμβούλιο Άσφαλείας έξέδωσε, στίς 4
Μαρτίου 1964, τό ψήφισμα 186: άναγνώριση ώς νόμιμης τής κυ­
πριακής κυβέρνησης —παρά τήν παραίτηση τών Τουρκοκυπρίων
υπουργών επί τόπου άποστολή ειρηνευτικής -όχι συμμαχι­
κής ή άλλης- δύναμης μέ προϋπόθεση «τή συναίνεση τής Κυ­
πριακής κυβέρνησης»· διορισμός, άπό τόν Γενικό Γραμματέα
τοϋ διεθνούς οργανισμού, μεσολαβητή έπιφορτισμένου νά ανα­
ζητήσει ειρηνευτική λύση σύμφωνη μέ τίς αρχές τού Χάρτη τών
Ηνωμένων ’Εθνών. Θά εύοδωνόταν, άραγε, μέχρι τέλους, τό
έγχείρημα τοϋ ’Αρχιεπισκόπου νά συνάψει, μέ άναφορά στήν
Κύπρο, τήν έφαρμογή τών αρχών καί κανόνων τοϋ ΟΗΕ μέ τήν
ύφανση ενός ευέλικτου δικτύου διεθνών ’ισορροπιών μεταξύ τών
μελών τής ’Ατλαντικής Συμμαχίας, τής Σοβιετικής Ένωσης καί
τών χωρών τοϋ Τρίτου Κόσμου; Θά ήταν δύσκολο νά υποστη­
ριχτεί ότι, μετά τήν επιτυχία στό Συμβούλιο Άσφαλείας, ή στά­
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν Κ Τ ΠΡ Ο 159

ση όποιουδήποτε άπό τούς παραπάνω συντελεστές προσφέρ-

θηκε, ιδιαίτερα σέ προοπτική μακροπρόθεσμη, νά δικαιώσει τίς
προσδοκίες της Λευκωσίας. Ενωρίς, ή ύποβολή, στίς 26 Μαρ­
τίου 1965, της έκθεσης τού μεσολαβητή τών Ηνωμένων Εθνών,
Γκάλο Πλάζα, έφερε στήν έπιφάνεια τίς αντιφάσεις πού δέν
έμελλαν νά έπιτρέψουν τό συγκερασμό τών άπόψεων στούς
κόλπους ενός διευρυμένου κύκλου ένδιαφερομένων. Ή κατο­
χύρωση καθεστώτος άνεξαρτησίας μέσω καί τοϋ αποκλεισμού
τόσο τής διχοτόμησης όσο καί τής ένσωμάτωσης στήν Ε λλά ­
δα, σέ συνδυασμό μέ τή διασφάλιση τών δικαιωμάτων τής
τουρκοκυπριακής μειονότητας, υπό τήν έγγύηση τού ΟΗΕ, δέν
προσφερόταν γιά νά έλκύσει τή συμπάθεια παρά μόνης τής
ϊδιας τής κυπριακής κυβέρνησης· καί αύτή ή Λθήνα συγκατά­
νευε άναγκαστικά, μόλις άποκρύπτοντας τή δυσφορία της γιά
τόν έσαεί άποκλεισμό τής ένωσης. Τό «άνοιγμα», στη συνέ­
χεια, τοϋ προέδρου Μακαρίου πρός τή Σοβιετική Ένωση, χω­
ρίς τελικά νά οδηγήσει στήν έπιθυμητή διασφάλιση τής άνε­
ξαρτησίας καί τής έδαφικής άκεραιότητας τής Κυπριακής Δη­
μοκρατίας, έξέθρεψε, χωρίς άντισταθμιστικό όφελος, τήν άντί-
θεση τών δυτικών συμμάχων καί διεύρυνε τή διάσταση άπό­
ψεων μεταξύ Λευκωσίας καί ’Αθήνας. Ή έλληνική κυβέρνηση
δέν δίστασε νά παρέμβει δύο φορές δραστικά προκειμένου νά
άποτρέψει τόν εφοδιασμό τής Κύπρου μέ ρωσικούς αντιαερο­
πορικούς πυραύλους, αρχικά, καί μέ τσεχοσλοβακικά όπλα, στή
συνέχεια.
Ή απόκλιση μεταξύ Αθήνας καί Λευκωσίας διευρύνθηκε υπό
τό κράτος καί ενεργειών πού άπτονταν προσωπικών εύαισθη-
σιών ή πολιτικών ισορροπιών στό έσωτερικό τής Μεγαλονήσου.
Ή μυστική άποστολή, μέ πρωτοβουλία τοϋ Γ. Παπανδρέου ση­
μαντικών στρατιωτικών δυνάμεων -ως τόν Αύγουστο τοϋ 1964,
ισχυρά εξοπλισμένοι 8.000 άνδρες- συνέβαλε αποφασιστικά στήν
άμυντική θωράκιση τής Κύπρου καί, άκόμη, στή στήριξη τών
διπλωματικών προσπαθειών γιά τήν εύόδωση τής ένωτικής πο­
λιτικής. Ή κλιμάκωση εντούτοις τής δυσπιστίας στίς σχέσεις
160 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Υ Μ Π Α Η Γ Α Λ Ε Σ

μεταξύ τών δύο κυβερνήσεων είχε ώς αποτέλεσμα νά έπεκτα-

θεΐ τό πεδίο τής αντιπαράθεσης καί στόν ευρύτερο χώρο τής
κυπριακής έπικράτειας - μέ αντιπάλους φορείς τόν Πρόεδρο
Μακάριο άπό κοινού μέ τούς περισσότερο φανατικούς οπα­
δούς του, άπό τή μία πλευρά, καί τούς άνδρες τής έλλαδικής
μεραρχίας, άπό τήν άλλη. 'Όπως άναμενόταν, ή διχογνωμία
εστιάστηκε στό μειζον έθνικό θέμα —τού στόχου καί τών μεθό­
δων πού θά όφειλαν νά έπιλεγούν καθ’ όδόν πρός τήν άναζήτη-
ση τής τελικής λύσης του. Στό όνομα τής άμετακίνητης προσή­
λωσης στήν ιδέα τής «ένωσης», οί Έλληνες αξιωματικοί φάνη­
κε νά ήγοΰνται προπαγανδιστικής έκστρατείας κατά τοϋ Μα­
καρίου, στόν όποιο καί έπέρριπταν τή μομφή τοϋ ύπονομευτή
τοϋ έθνικοϋ άγώνα καί τοϋ συνοδοιπόρου τών κομμουνιστών,
οπαδών τής άνεξαρτησίας. Θά ήταν, άραγε, εύλογο νά θεωρη­
θεί ότι ή τακτική αύτή ύπαγορευόταν συνειδητά άπό τήν ’Αθή­
να; 'Οπωσδήποτε, ή άποστολή, τόν Ιούνιο τοϋ 1964, τοϋ Γεωρ­
γίου Γρίβα-Διγενή, έπέτεινε τίς υποψίες. Ώς σύμβουλος τής
κυπριακής κυβέρνησης, άρχικά, καί, εύθύς στή συνέχεια, ώς
άρχηγός τών ένοπλων κυπριακών δυνάμεων εν καιρώ πολέμου
καί ειρήνης, άπό τόν Μάρτιο 1966, ό πρώην άρχηγός τής ΕΟΚΑ
επωμιζόταν τό ρόλο τοϋ σημαιοφόρου τής ένωτικής ιδέας, άλλά
καί καλούνταν νά άποτελέσει «άντίπαλο δέος» απέναντι στήν
οίονεί παντοδυναμία τοϋ Κύπριου προέδρου. Ή όξυνση πλέον
τής άντίδρασης τής φιλομακαριακής μερίδας εναντίον τόσο τών
Ελλήνων στρατιωτικών όσο καί, γενικότερα, κατά τών οπαδών
τής «ένω τικής» παράταξης, έτεινε νά προσδώσει στήν κρίση
διαστάσεις εκρηκτικές. «Ό ’Αρχιεπίσκοπος προετοιμάζεται διά
γενικωτέραν σύγκρουσιν μεθ’ ήμών, θά τοϋ άφήσωμεν τήν πρω­
τοβουλίαν έκλογής χρόνου;» - έρωτοϋσε τόν Έλληνα πρωθυ­
πουργό ό στρατηγός Γρίβας· καί ό Μακάριος προειδοποιούσε
την ’Αθήνα ότι «μίαν ήμέραν ό Στρατηγός πιθανώς νά δημιουρ-
γήση εις τήν Κύπρον συνθήκας έμφυλίου πολέμου»!
Ύπό τό κράτος τής οξείας αύτής άντιπαράθεσης προσδιορί­
στηκε ή έκβαση τών διαβουλεύσεων μέ στόχο τήν έξεύρεση τρό­
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΤΠΡΟ 161

που οριστικής έξομάλυνσης τής κυπριακής κρίσης. Τό ψήφισμα

τοϋ Συμβουλίου Άσφαλείας, τόν Μάρτιο τοϋ 1964, ειχε συμβά-
λει στήν ισχυροποίηση τοϋ προέδρου Μακαρίου. ’Ήδη, σέ εφαρ­
μογή του, οριζόταν ό Φινλανδός Σ. Τουομιόγια, ώς ειδικός δια­
μεσολαβητής τών Ηνωμένων Εθνών. Ή ιδιότητα τής πρώην
αποικίας καί, ακόμη, ή άσκηση άπό τήν άνεξάρτητη πλέον Κύ­
προ άδέσμευτης πολιτικής, είχε συνδυαστεί άπό τήν πλειοψη-
φία τών μελών τοϋ διεθνούς οργανισμού μέ τήν πρόταξη κριτη­
ρίων πού προσφέρονταν γιά νά εύνοήσουν τίς θέσεις τής Λευ­
κωσίας: πλήρης κατοχύρωση τής άνεξαρτησίας, άσκηση τής εξου­
σίας άπό τήν πλειοψηφία, άρνηση αναγνώρισης ειδικών -πέρα
τών γενικώς καθιερωμένων- πολιτικών δικαιωμάτων σέ μειο­
νοτικές ομάδες. Ή προοπτική, όπό τίς συνθήκες αυτές, τής πλή­
ρους επικράτησης τής πολιτικής τοϋ Μακαρίου ωθούσε τή συμ­
μαχική πλευρά στήν άνάληψη ενεργότερης πρωτοβουλίας. Ή
Μ. Βρετανία ειχε μόλις φανεί άπρόθυμη νά έπωμιστεί αυξημέ­
νες εύθύνες στή διαχείριση τής κρίσης, διαπιστώνοντας ότι οί
πιθανότητες συγκερασμού τών άντιτιθεμένων άπόψεων ήταν
εξαιρετικά περιορισμένες. ’Αντίθετα, στούς κόλπους τοϋ Σταίητ
Ντηπάρτμεντ ειχε μόλις κερδίσει έδαφος ή ιδέα τής άναζήτησης
πολιτικής λύσης ένόψει τής άνάγκης νά έξουδετερωθεί ό κίνδυ­
νος άφενός μιας ελληνοτουρκικής ρήξης καί αφετέρου μιάς μο-
νιμότερης παρέκκλισης τής Λευκωσίας άπό τή νατοϊκή τροχιά.
Ή ελληνική κυβέρνηση είχε, άπό τήν πλευρά της, σπεύσει πρός
τήνϊδια κατεύθυνση. Ό Παπανδρέου σέ συνάντησή του μέ τόν
Τζώρτζ Μπώλ στήν ’Αθήνα, στίς 10 ’Ιουνίου, είσηγήθηκε φόρ­
μουλα «νατοποίησης»: ή προσάρτηση τής Μεγαλονήσου στήν
Ελλάδα, άποτελοϋσε τό άσφαλέστερο μέσο γιά τήν άποτροπή
τών κινδύνων πού κυοφορούνταν στό έδαφος μιάς άνεξάρτητης
Κύπρου. Ό ’Αμερικανός ύφυπουργός τών Εξωτερικών, σέ υπό­
μνημα πού έσπευσε νά ύποβάλει στόν πρόεδρο Τζόνσον, συνη­
γορούσε ύπέρ τής άξιοποίησης τών προτάσεων τοϋ Έλληνα
πρωθυπουργού.
’Ιδού ή άφετηρία τής δραστικής μεσολαβητικής πρωτοβου-
162 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Υ Μ Π Α Η Γ Α Δ Ε Σ

λίας. ώς αντιπροσώπου τοϋ Άμερικανοϋ προέδρου, τοϋ Ντήν

’Άτσεσον, μέ στόχο τήν έπίτευξη «συμπεφωνημένης» λύσης μ ε­
ταξύ Ελλάδας καί Τουρκίας. Εντάσσοντας τυπικά τήν παρέμ­
βασή του στή διαμεσολαβητική διαδικασία τοϋ ΟΗΕ καί άπο-
σπώντας τήν ουσιαστική συνηγορία καί αυτού τοϋ Τουομιόγια,
ό πρώην ύπουργός Εξωτερικών τοϋ Χάρρυ Τρούμαν ύπέβαλε
σέ ειδικά έντεταλμένους έκπροσώπους τους στή Γενεύη, μετα­
ξύ Ιουλίου καί Αύγούστου, δύο διαδοχικά σχέδια' τό δεύτερο,
εγγύτερο στίς ελληνικές θέσεις: παραχώρηση τής Καρπασίας
ώς στρατιωτικής βάσης στήν Τουρκία, μέ ενοίκιο γιά πενήντα
χρόνια· διοίκηση άπό Τουρκοκύπριους έπάρχους δύο έπαρχιών
μέ τουρκική πλειοψηφία-διασφάλιση τών δικαιωμάτων τής τουρ-
κοκυπριακής μειονότητας στήν εύρύτερη έκταση τής κυπριακής
έπικράτειας - ύπό τήν έποπτεία καί τών Ηνωμένων Εθνών. Ή
Ά γκυρα φάνηκε διατεθειμένη νά συζητήσει σοβαρά τήν πρό­
ταση. Ό Ίσμέτ Ίνονοϋ, τελευταίος συνεπής έκπρόσωπος τής
κεμαλικής πολιτικής, δέν φαινόταν νά υιοθετεί «μαξιμαλιστι­
κές» θέσεις στό Κυπριακό ζήτημα καί, ταυτόχρονα, ειχε δύνα­
μη επιβολής στούς στρατιωτικούς. Κατά μείζονα λόγο θετική
ήταν καί ή πρώτη άντίδραση τοϋ Έλληνα πρωθυπουργού: «Μάς
χαρίζουν ολόκληρον πολυκατοικίαν καί, εις αντάλλαγμα, μάς
ζητούν τό ρετιρέ έπί ένοικίω!» Τό «μ ικ ρό » υπουργικό συμβού­
λιο, τό όποιο άμεσα συγκάλεσε, έγκολπώθηκε τό σχέδιο μέ εν­
θουσιασμό.
Τί, πράγματι, επακολούθησε ώστε νά άπορρίψει τελικά ή
Αθήνα τίς προτάσεις ’Άτσεσον; Προφανώς, ή άντίστροφη μέ­
τρηση άρχισε άφότου ή άμερικανική εισήγηση γνωστοποιήθηκε
στή Λευκωσία. Ό Κύπριος πρόεδρος, έχοντας προδιαγράφει
στρατηγικούς στόχους καί τακτικές έπιλογές ριζικά διάφορες,
έσπευδε νά άντιδράσει άρνητικά- έστω καί ή έλάχιστη παραχώ­
ρηση πρός τήν Τουρκία -άκόμη καί «έπ ί ένοικίω »- καταγγελ­
λόταν ώς «διχοτόμηση». Συμπαραστάτες του στήν Ελλάδα, ή
άριστερά καί, άπό τούς κόλπους τής ίδιας τής κυβέρνησης, ό
Ανδρέας Παπανδρέου, υπουργός Προεδρίας· άκόμη καί ό τύ­
Ε Θ Ν Ι Κ Ο Σ Α Γ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Ν ΚΤΠΡΟ 163

πος της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατήγγελλε τήν κυβέρνη­

ση γιά μειοδοσία, ενώ ό Γ. Γρίβας μιλούσε γιά ενωση-«έκτρω-
μα »! Προτού έντούτοις έγκαταλείψει οριστικά τήν προσπάθειά
του, ό Έλληνας πρωθυπουργός ειχε, έναλλακτικά, διερευνήσει
καί τό ενδεχόμενο τής μονομερούς πραξικοπηματικής ανακή­
ρυξης τής ένωσης άπό τήν ελληνική καί, ταυτόχρονα, τήν κυ­
πριακή Βουλή. Ό Μακάριος, τόν όποιο καί ένημέρωσε έμπι-
στευτικά, άντέδρασε καί πάλι άρνητικά: τό γεγονός τής μυστι­
κής άμερικανικής συναίνεσης -διερω τιόταν- δέν ένέκλειε αύ-
τονόητα τόν κίνδυνο τής έφαρμογής, μέσω άλλης όδοϋ, τοϋ Σχε­
δίου Άτσεσον, μέ άντίστοιχη πραξικοπηματική κατάληψη μέ­
ρους τοϋ κυπριακοϋ εδάφους άπό τήν Τουρκία; Έμπιστευτικά,
δέν δίσταζε νά χαρακτηρίσει τό έγχείρημα καί ώς «συμπαιγνία»
μεταξύ Ούάσιγκτων καί ’Αθήνας καί, παράλληλα, έξεμαίευε
δήλωση, στίς 15 Αύγούστου, τής σοβιετικής κυβέρνησης γιά τήν
παροχή βοήθειας μέ σκοπό τήν προάσπιση τής άνεξαρτησίας
τής κυπριακής έπικράτειας.Ούτως ή άλλως, πάντως, ό Γ. Πα-
πανδρέου έγκατέλειπε ένωρίς τή σκέψη μιάς παρακινδυνευμέ­
νης πραξικοπηματικής ενέργειας, έχοντας όμως κλίνει, προτού
τελικά ύπαναχωρήσει καί στό σημείο αυτό, ύπέρ τής εύθείας
έμμονής στήν αποδοχή τού Σχεδίου Άτσεσον.
Ή τελική άπόρριψη τών άμερικανικών προτάσεων ένέτεινε
τό κλίμα τής πολεμικής μεταξύ δύο μερίδων στην Κύπρο καί
τήν Ελλάδα πού περιχαρακώθηκαν, περισσότερο έκτοτε, στή
σχηματική διάκριση τών «ενωτικών» καί τών «άνθενωτικών».
Στή συνείδηση τών πρώτων, ή άντίθεση τής κυπριακής ήγεσίας
στήν παροχή έστω καί τοϋ έλάχιστου έδαφικοϋ άνταλλάγματος
πρός τήν Τουρκία υποδήλωνε τήν άπροθυμία της νά συμπράξει
μέ τήν ελληνική κυβέρνηση στήν προσπάθεια γιά τήν άμεση
προώθηση τής ένωτικής διαδικασίας. Ή διεξαγωγή, στίς 7 Αύ­
γούστου 1964, εκκαθαριστικών έπιχειρήσεων άπό τίς ελληνοκυ­
πριακές δυνάμεις στό θύλακα Κοκκίνων-Μανσούρας, στήν π ε­
ριοχή Τηλλυρίας, ερήμην τών κατευναστικών οδηγιών τής ’Αθή­
νας καί ενώ συνεχίζονταν οί διπλωματικές διαβουλεύσεις γιά
164 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Υ Μ Π Α Η Γ Α Δ Ε Σ

τήν εξεύρεση ειρηνικής λύσης, ένίσχυσαν τό κλίμα τής αμοιβαίας

δυσπιστίας. Παράλληλα, οί σφοδροί, ώς αντίποινα, βομβαρδι­
σμοί τοϋ κυπριακού έδάφους άπό τήν τουρκική άεροπορία, οι
όποιοι άνακόπηκαν μετά άπό σύντονη παρέμβαση τοϋ Συμ­
βουλίου Άσφαλείας, άλλά καί, προσωπικά, τοϋ προέδρου Τζόν-
σον, ύπογράμμιζαν τή νέα όξυνση στίς σχέσεις Ελλάδας καί
Τουρκίας καί τήν έξαπόλυση νέου κύματος απελάσεων σέ βά­
ρος τών Ελλήνων τής Κωνσταντινούπολης. «Μήπως οί έπιχει-
ρήσεις έχουν σκοπό νά τορπιλλίσουν τίς συνομιλίες;» έπεσή-
μαινε ό Γ. Παπανδρέου στόν πρέσβη Ν. Κρανιδιώτη, έμπιστο
συνεργάτη τοϋ Αρχιεπισκόπου- καί σέ επιστολή του πρός τόν
Κύπριο πρόεδρο, στίς 29 Αύγούστου, έπικαλοϋνταν, άπερίφρα-
στα πλέον τό δόγμα τοϋ «έθνικοϋ κέντρου», μέ συνέπεια νά
βαθύνει τό χάσμα μεταξύ τών δύο κυβερνήσεων.
Πέρα όμως άπό τίς έπιπτώσεις σέ έπίπεδο ένδοελληνικό καί
ελληνοτουρκικό, τό ναυάγιο τής πρωτοβουλίας Άτσεσον ση­
ματοδότησε νέα κατεύθυνση στήν πολιτική τών Ηνωμένων Πο­
λιτειών. ’Έχοντας έξαντλήσει κάθε περιθώριο πίεσης πρός τήν
κατεύθυνση τής Άγκυρας, χωρίς νά άπορρεύσει θετικό άποτέ-
λεσμα, οί Αμερικανοί ιθύνοντες κατέληγαν στό συμπέρασμα
ότι ή άδυναμία τών Ελλήνων ήγετών νά έπιβάλουν τή θέλησή
τους στόν Μακάριο δέν προοιώνιζε, ούτε στό μέλλον, τήν εύό-
δωση ενός σχεδίου προώθησης τής ένωτικής διαδικασίας. Ό ϊδιος
ό Άτσεσον εμφανιζόταν βαθιά άπογοητευμένος: «Λίγα χρή­
ματα, τά όποια είχαμε, ή ελληνική έβδομη μεραρχία στήν Κύ­
προ, πού είχαν οί 'Έλληνες, καί κάποια αποφασιστικότητα στήν
’Αθήνα θά είχαν φέρει διαφορετικό άποτέλεσμα-οί Τοϋρκοι ήταν
εξαιρετικά πρόθυμοι νά συνεργαστούν» - έξομολογιόταν σέ
ιδιωτική έπιστολή του, τέσσερις μήνες άργότερα. Εκφράζοντας
τό γενικότερο αίσθημα πού έπικρατούσε στό Σταίητ Ντηπάρ-
τμεντ, έπεσήμαινε έμπιστευτικά λίγες ήμέρες άργότερα στόν
Τζώρτζ Μπώλ, ότι «θέμα ένωσης» δέν θά όφειλε έφεξής νά θεω­
ρηθεί ότι υπάρχει. Ή Ούάσιγκτων άντί νά προσβλέπει σέ άνέ-
φικτες μαξιμαλιστικές έπιδιώξεις, θά άρκεστεϊ νά άποφύγει,
ΕΘ Ν Ι Κ Ο Σ Α ΓΩ ΝΑ Σ Σ ΤΗ Ν ΚΤΠΡΟ 165

σταθερά έφεξής, κάθε ενέργεια ίκανή νά διαταράξει τίς σχέσεις

της μέ την Άγκυρα.
Τελικά, στή διάρκεια τών δύο περίπου ετών πού θά μεσολα­
βήσουν, έκτοτε, ώς τήν πραξικοπηματική κατάλυση τού δημο­
κρατικού πολιτεύματος, στίς 21 ’Απριλίου 1967, δέν έμελλαν νά
μεταβληθούν αισθητά οί εσωτερικές ένδοελληνικές ισορροπίες
πού προσδιόριζαν μετά τό 1963, στήν ’Αθήνα καί τή Λευκωσία,
τούς χειρισμούς μέ αναφορά στό έθνικό θέμα. Ό πρόεδρος Μα­
κάριος έδειχνε νά διακατέχεται άπό τήν πεποίθηση ότι ή de
facto θά οδηγούσε καί στήν de jure, τελικά, επικράτηση τών
Ελληνοκυπρίων στούς κόλπους μιάς οριστικά άνεξάρτητης
Κυπριακής Δημοκρατίας. Στό πεδίο τής τακτικής, άποσαφήνιζε
τή θέση του στή διάρκεια σύσκεψης κορυφής στήν Αθήνα, στίς
31 Ίανουαρίου 1966: «Ένωσις δέν πρέπει νά συνεπάγεται ανταλ­
λάγματα οίασδήποτε φύσεως εν Κύπρω' είναι θέμα τής ελληνι­
κής κυβερνήσεως νά δώσει ή όχι ανταλλάγματα εις Ελλά δα »...
Στήν ’Αθήνα, αντίθετα, έπικρατούσε, εύλογα, ή αίσθηση ότι κιν­
δύνευαν νά έκλείψουν οί ευνοϊκές συγκυρίες γιά τήν προώθηση
τής ένωτικής λύσης χωρίς νά διαγράφεται ή ουσιαστική δυνα­
τότητα νά εφαρμοστεί, μέ μόνη τή στήριξη τοϋ ΟΗΕ, ή πολιτική
της Λευκωσίας. Ή σταθερή άρνηση τής Άγκυρας νά αποδεχτεί
τήν άρση τών δεσμευτικών όρων τής Ζυρίχης άρκοϋσε γιά νά
άναστείλει τήν εύόδωσή της: ή άπόρριψη τής έκθεσης τοϋ Γκά-
λο Πλάζα -νέου μεσολαβητή μέ υπόδειξη τοϋ διεθνούς οργανι­
σμού- θά επιβεβαιώσει τό γεγονός.
Ύπό τίς συνθήκες αύτές, ή κυβέρνηση Στεφανόπουλου δέν
θά άποκλίνει άπό τή γραμμή πού είχε χαράξει ή προκάτοχός
της, ύπό τόν Γ. Παπανδρέου- τόν Ιούνιο τοϋ 1966, θά εγκαινια­
στεί νέος κύκλος διαπραγματεύσεων, τή φορά αύτή άπευθείας
μεταξύ Ελλάδας καί Τουρκίας. Ή πρόταση τής ’Αθήνας εδρα­
ζόταν έξακολουθητικά στήν ιδέα τής Ένωσης σέ συνδυασμό μέ
τήν εισαγωγή καθεστώτος ομοσπονδιακής μορφής, στό πλαίσιο
τοϋ όποιου προβλεπόταν ή κατοχύρωση τών συμφερόντων τής
τουρκοκυπριακής μειονότητας- βασικό όμως στοιχείο τής δια­
166 Μ Ε Σ Α ΑΠΟ Σ Τ Μ Π Λ Η Γ Α Δ Ε Σ

πραγμάτευσης άποτελοϋσε ή παραχώρηση στην Τουρκία, κατά

πλήρη κυριαρχία ή έπί ένοικίω, τής βρετανικής βάσης τής Δεκέ-
λειας. Μετά άπό μακρές διαβουλεύσεις, οί δύο υπουργοί Ε ξω ­
τερικών, I. Τούμπας καί I. Τσαγλαγιαγκίλ, συνυπέγραψαν κοι­
νό μνημόνιο, στίς 17 Δεκεμβρίου 1966, «έπ ί τών στοιχείων μιάς
ενδεχόμενης λύσης, ήτοι έπί τών ζητημάτων τοϋ καθεστώτος μιάς
στρατιωτικής βάσης, τών δικαιωμάτων καί τών έγγυήσεων τών
παραχωρητέων εις τούς Τουρκοκυπρίους, τών μέτρων ειρήνευ­
σης καί άποτελεσματικοΰ άφοπλισμοϋ» καί «τής φύσης τής μελ­
λοντικής συνεργασίας μεταξύ τών δύο κυβερνήσεων». Ή ασα­
φής διατύπωση τών προτάσεών τους, σέ συνδυασμό μέ τήν ανα­
τροπή τής κυβέρνησης Στεφανόπουλου μετά τρία μόλις εικοσι­
τετράωρα, άφησε αναπάντητα σοβαρά έρωτήματα σχετικά μέ
τή δυνατότητα τελικής σύγκλισης τών έξακολουθητικά διιστά-
μενων άπόψεων μεταξύ τών δύο πλευρών. Ή ύπηρεσιακή κυ­
βέρνηση Παρασκευόπουλου δέν θά δώσει ουσιαστική συνέχεια
στό διάλογο, κατά μείζονα λόγο άφότου ό Κύπριος πρόεδρος
δηλώσει μέ τήν εύκαιρία τής σύγκλησης Συμβουλίου τοϋ Σ τέμ ­
ματος, στίς 6 Φεβρουάριου 1967, ότι, ώς άκραία παραχώρηση,
θά δεχόταν τή λειτουργία βάσης τοϋ ΝΑΤΟ καί μόνο στό έδα­
φος τής Μεγαλονήσου. Λίγες ημέρες άργότερα, έξάλλου, ό Κύ­
πριος υπουργός τών Εξωτερικών, Σπ. Κυπριανοϋ, δήλωνε ότι
δέν θά ήταν, ούτε καί αύτή, άποδεκτή.