BAB 1

PURWAKA

1.1 Lelandhesane Panliten

Guritan mujudake jinis sastra imajinatif kang nengenake
unsur fiksionalitas, nile seni lan rekadayane basa. Basa kang
digunakake ringkes, padhet nanging mentes kanggo medharake
apa kang dadi gagasane pangripta. Guritan uga mujudake ekspresi
saka pikirane pangripta kang bisa nuwuhake kaendahan. Bab
kasebut cundhuk karo andharane Pradopo (1997:7), yen guritan
mujudake ekspresi pikiran kang bisa nuwuhake rasa pangrasa lan
gegambaran pancadriya ing sawijine rerakitane basa kang tumata
lan nduweni wirama. Basa sajrone guritan, ora mung nganggo
basa lumrah nanging, uga nganggo basa endah kang ngandhut
lelewane basa lan pamilihe tembung mujudake unsur kang aweh
nilai estetis. Semono uga basa kang digawe sajrone antologi
guritan “Ngeluk Duwung Nggelung Gunung” anggitane Rohmat
Djoko Prakosa. Dheweke mujudake sawijine pengarang sastra
Jawa modern. Ing jagade kasusastran Jawa, dheweke dudu wong
anyar. Wiwit taun 1992 nganti saiki dadi dosen jurusan tari ing
Sekolah Tinggi Kesenian Wilwatikta Surabaya. Puluhan koreografi
wis akeh dipentasake ing Surabaya lan kutha sakkiwa tengene
upamane Res, Lak, Luk, Onani dalam lumpur, Jendela, Rah rob,
Pancer, Ulat, Sewiji, Kun lan liya-liyane. Uga sawetara garapan
musikalisasi puisi lan guritan, kayata Sada Lanang, Wurari, Gelang
Slaka, Abange Brambang, Bang-Bang Tumis Kangkung. Juru gurit
kang uga koreografer iki nalika taun 2009-2013 dadi wakil ketua
Paguyuban Pengarang Sastra Jawa Surabaya (PPSJS). Aktif nulis
cerkak, guritan lan reportase ing Jaya Baya, Panyebar Semangat,
Bende lan Kidung. Antologi guritan sing wis dicetak yaiku Abang
Wora-Wari, Layang Saka Kekasih.

1
2

Guritan-guritan kang cacahe ana 187 diimpun dadi

sawijine antologi kanthi irah-irahan Ngeluk Duwung Nggelung
Gunung (sabanjure dicekak NDNG) kang diterbitake dening Satu
Kata Publishing Sidoarjo taun 2014 lan karakit saka 194 kaca.
Tembung ‘ngeluk’ iku dhewe nduweni teges ‘mbengkokake’ lan
tembung ‘duwung’ nduweni teges ‘keris’, dadi ngeluk duwung iku
bisa dimangerteni yen ateges landhep nanging ora ditatoni, oleh
minter nanging aja minteri, nduwe kewanenan nanging aja
nglawan. Banjur, nggelung gunung iku ateges gagasan kang gedhe
banget, diringkes utawa tumata supaya katon endah. Dadi, bisa
didudut yen ngeluk duwung nggelung gunung iku ateges
lumantar reriptan sastra, pangripta bisa nglakokake kritik kanthi
nggunakake basa kang endah.
Guritan ing antologi NDNG, dipilih dadi aose rembug
panliten amarga sajrone guritan iki karakit saka tembung-tembung
lan ukara-ukara kang kadhang-kadhang dudu ukara-ukara kang
diprangguli sedina-dina. Sumber asale pamilihe tembung kang ana
sajrone antologi iki kajaba nggunakake tembung padinan, uga ana
tembung kawi, dialek utawa basa padesan. Kaping pindho, estetika
basa kang digunakake Rohmat Djoko Prakosa sajrone guritan iki
nggunakake basa kang dhuwur, lan maneka werna pamilihe
tembung sarta lelewane basa saengga mujudake kaendahan. Bab
kaya mangkono mau kang narik kawigatene panliti nglaksanakake
panliten kanthi objek antologi guritan NDNG kang akeh
ditemokake bab pamilihe tembung lan lelewane basa sing dadi
underane panliten.
Bab kang baku sajrone panliten iki bakal ngandharake
pamilihe tembung sajrone guritan ing antologi NDNG anggitane
Rohmat Djoko Prakosa. Topik iki dipilih dadi underane panliten,
amarga guritan ing antologi NDNG kasusun saka maneka sumber
asale tembung sing dipilih. Kajaba iku, bab kang manjila saka
guritan ing antologi iki yaiku panganggone maneka jinis-jinise
tembung kang nuwuhake kaendahan tumrap pamaca. Mula,
 3

panliti nduweni kawigeten kanggo nindakake panliten pamilihe

tembung sajrone guritan ing antologi NDNG iki.
Panliten kanthi aose rembug guritan ing antologi NDNG
kawedhar nggunakake tintingan stilistika. Tintingan stilistika
dipilih kanggo ngewedharake bab sing baku sajrone panliten iki,
amarga stilistika mujudake kawruh ngenani cara migunakake basa
sajrone karya sastra. Stilistika mujudake kawruh umum ngenani
style utawa gaya kang mligi kanggo mbabarake gagasan kanthi
cara tartamtu. Stilistika bisa dadi instrumen kanggo mangerteni
reriptan sastra kanthi luwih apik. Ancas saka tintingan stilistika
yaiku ngandharake samubarang kang umum ana sajrone donyane
kasusastran, kanggo njlentrehake sesambungan ing antarane basa
karo fungsi artistik lan maknane (Nurgiyantoro, 2005:279).
Panliten saemper kang ngandharake pamilihe tembung
sajrone guritan kanthi tintingan stilistika iki wis akeh, kayata
Yahya Fachrudin kanthi irah-irahan “Pamilihe Tembung lan
Lelewane Basa ing Antologi Geguritan Kidung Saka Bandungan
Anggitane Rini Tri Puspohardini” ing taun 2010, Awung Ino
Fulandi kanthi irah-irahan “Lelewaning Basa Sajroning Antologi
Geguritan Salam Sapan Saka Gunung Gamping Anggitane
Naryata: Tintingan Stilistika” ing taun 2013, lsp. Nanging, panliten
pamilihe tembung sajrone guritan ing antologi NDNG iki durung
tau ana sing nliti utawa didadekake aose rembug. Adhedhasar
andharan-andharan kang kaya mangkono, guritan ing antologi
anggitane Rohmat Djoko Prakosa ditintingi kanthi irah-irahan
“Pamilihe Tembung Sajrone Guritan Ing Antologi Ngeluk Duwung
Nggelung Gunung Anggitane Rohmat Djoko Prakosa”.

1.2 Wewatesane Panliten

Panliten iki perlu diwatesi kanggo mligikake topik sing
dirembung supaya ora uwal utawa ora mblarah. Anane watesan
panliten iki diajab, anggone nliti ing tembe mburine ora bakal ana
bab kang nggrambyang lan bisa dititiki kanthi cetha. Wewatesane
4

panliten iki yaiku antologi guritan NDNG anggitane Rohmat

Djoko Prakosa kang diterbitake dening Satu Kata Publishing
Sidoarjo taun 2014, karakit saka 194 kaca lan isine ana 187 guritan.

1.3 Underane Panliten

Adhedhasar topik sing wing diandharake, mula prakara
kang bakal ditliti sajrone panliten iki yaiku:
(1) Apa wae carane juru gurit milih tembung sajrone guritan ing
antologi “Ngeluk Duwung Nggelung Gunung” anggitane
Rohmat Djoko Prakosa?
(2) Apa wae tembung sing dipilih sajrone guritan ing antologi
“Ngeluk Duwung Nggelung Gunung” anggitane Rohmat Djoko
Prakosa?
(3) Apa wae dayane tembung sing dipilih sajrone guritan ing
antologi “Ngeluk Duwung Nggelung Gunung” anggitane
Rohmat Djoko Prakosa?

1.4 Tujuwane Panliten

Panliti nduweni tujuwan sajrone panliten iki yaiku
ngandharake apa wae carane juru gurit milih tembung, tembung
sing dipilih, lan dayane tembung sing dipilih sajrone guritan ing
antologi NDNG anggitane Rohmat Djoko Prakosa.

1.5 Paedahe Panliten

Paedah panliten yaiku paedah kang dikarepake bisa
menehi gegambaran padhang utawa kawruh marang pamaca
sawise maca panliten iki. Saben panliten kudune bisa menehi
paedah utawa bab sing anyar tumrap pamaca. Mula, panliten iki
nduweni pangajab kaya mangkene.
(1) Panliten iki diajab bisa mundhakake seserepan tumrap
pangrembakane karya sastra Jawa modern, mligine guritan
kang nggunakake tintingan stilistika.
 5

(2) Panliten iki diajab bisa kanggo tambahan kawruh ngenani

pamilihe tembung sajrone guritan ing antologi “Ngeluk
Duwung Nggelung Gunung” anggitane Rohmat Djoko Prakosa.

1.6 Wewatesane Tembung

Tetembungan ing ngisor iki dadi kunci lan bakal akeh
dirembug sajrone panliten. Ing kene diandharake supaya
mengkone pamaca bisa luwih gampang anggone mangerteni.
Pamilihe Tembung : Tembung-tembung sing dipilih lan
disusun saengga tegese bisa nuwuhake
imajinasi estetik (Barfield sajrone
Pradopo, 2005:54).
Guritan : Ekspresi pikiran kang bisa nuwuhake
rasa pangrasa lan gegambaran
pancadriya ing sawijine rerakitane basa
kang tumata lan nduweni wirama
(Pradopo, 1997:7).