Don Honorio Ventura State University

College of Social Sciences and Philosophy

Department of Psychology
A.Y. 2019 – 2020

Filipino para sa Natatanging Gamit

Manalo, Kristine Joy G.

Psychology 2-E
 Iba’t-ibang depinisyon ng Panitikan

Ang Panitikan ng Pilipinas ay pangunahing tumutukoy sa umiiral, umuunlad, at

namamayaning uri at anyo ng katutubòng panitikan. Subalit nakakasáma rin dito ang mga
panitikang nilikha at ginawa ng mga Pilipinong nása labas ng sariling bansa, sapagkat inakdaan
ang mga ito ng mga Pilipino, o ng may-lahing Pilipino sa malawak na nasasakupan ng paksa.
Dahil dito, tinatawag ding Panitikang Pilipino ang Panitikan ng Pilipinas. Sa kasalukuyan,
tinatawag din itong Panitikang Filipino, sapagkat kinabibilangan ng mga likhang pampanitikang
nagmula sa at kinabibilangan ng iba’t ibang wika sa Pilipinas.

May iba’t ibang mga manunulat at mga dalubahasang Pilipino ang nagbigay ng
kahulugan sa panitikan ayon sa kanilang pananaw bilang mamamayan ng Pilipinas. Kabilang sa
mga ito sina Jose Arrogante, Zeus Salazar, at Patrocinio V. Villafuerte, bukod pa sa iba.

Noong 1983, para kay Arrogante, isang talaan ng buhay ang panitikan kung saan
nagsisiwalat ang isang tao ng mga bagay na kaugnay ng napupuna niyang kulay ng buhay at
buhay sa kanyang daigdig na kinabibilangan. Ginagawa ito ng isang tao sa pamamagitan ng
malikhain pamamaraan.

Noong 1995, inilarawan ni Salazar ang panitikan bilang isang lakas na nagpapagalaw sa
lipunan. Dinagdag pa niyang isa itong kasangkapang makapangyarihan na maaaring magpalaya
sa isang ideyang nagpupumiglas upang makawala. Para sa kanya, isa rin itong kakaibang
karanasang pantaong natatangi sa sangkatauhan.

Uri ng Panitikan

1. Tuluyan o prosa (Ingles: prose) – maluwang na pagsasama-sama ng mga salita sa loob ng

pangungusap. Ito ay nasusulat sa karaniwang takbo ng pangungusap o pagpapahayag.

a. Alamat – isang uri ng panitikan na nagkukuwento tungkol sa mga pinagmulan ng mga

bagay-bagay sa daigdig. Karaniwang nagsasalaysay ang mga ito ng mga pangyayari
hinggil sa tunay na mga tao at pook, at mayroong pinagbatayan sa kasaysayan. Kaugnay
ang alamat ng mga mito at kuwentong-bayan.

b. Anekdota – isang uri ng akdang tuluyan na tumatalakay sa kakaiba o kakatwang

pangyayaring naganap sa buhay ng isang kilala, sikat o tanyag na tao. Ito ay may
dalawang uri: kata-kata at hango sa totoong buhay. Ito rin ang mga ginagawa ng mga
pagpapaliwanag sa mga ginagawa ng mga tao.

c. Nobela o Kathambuhay– isang mahabang kuwentong piksyon na binubuo ng iba’t

ibang kabanata. Mayroon itong 60,000-200,000 salita o 300-1,300 pahina. Noong ika-18
siglo, naging istilo nito ang lumang pag-ibig at naging bahagi ng mga pangunahing
literary genre. Ngayon, ito ay kadalasan may istilong artistiko at isang tiyak na istilo o
maraming tiyak na istilo.
 d. Pabula – isang uri ng kathang-isip na panitikan kung saan mga hayop o kaya mga bagay
na walang-buhay ang gumaganap na mga tauhan, katulad ng leon at daga, pagong at
matsing, at lobo at kambing. May natatanging kaisipang mahahango mula sa mga pabula,
sapagkat nagbibigay ng mga moral na aral para sa mga batang mambabasa. Tinatawag
din itong kathang kuwentong nagbibigay-aral

e. Parabula – ay maikling salaysay na maaaring nasa anyong patula o prosa na malimit

nangangaral o nagpapayo hinggil sa isang pangyayari, na kadalasang isinasalarawan ang
isang moral o relihiyosong aral. Taliwas sa pabula, ang parabula ay walang inilalahok na
tauhang hayop, halaman, bagay, at puwersa sa kalikasan na pawang kumikilos at
nagsasalita gaya ng tao.

f. Maikling kuwento – binaybay ding maikling kwento – ay isang maigsing salaysay

hinggil sa isang mahalagang pangyayaring kinasasangkutan ng isa o ilang tauhan at may
iisang kakintalan o impresyon lamang. Isa itong masining na anyo ng panitikan. Tulad ng
nobela at dula, isa rin itong paggagad ng realidad, kung ginagagad ang isang momento
lamang o iyong isang madulang pangyayaring naganap sa buhay ng pangunahing tauhan.

g. Dula – isang uri ng panitikan. Nahahati ito sa ilang yugto na maraming tagpo.
Pinakalayunin nitong itanghal ang mga tagpo sa isang tanghalan o entablado.

h. Sanaysay – isang maiksing komposisyon na kailimitang naglalaman ng personal na kuru-

kuro ng may-akda.

i. Talambuhay – isang anyo ng panitikan na nagsasaad ng kasaysayan ng buhay ng isang

tao hango sa mga tunay na tala, pangyayari o impormasyon.

j. Talumpati – isang buos ng kaisipan o opinyon ng isang tao na pinababatid sa

pamamagitan ng pagsalita sa entablado. Layunin nitong humikayat, tumugon,
mangatwiran, magbigay ng kaalaman o impormasyon at maglahad ng isang paniniwala.
Ito ay isang uri ng komunikasyong pampubliko na nagpapaliwanag sa isang paksa na
binibigkas sa harap ng mga tagapakinig.

k. Kuwentong-bayan – ay mga salaysay hinggil sa mga likhang-isip na mga tauhan na

kumakatawan sa mga uri ng mamamayan, katulad ng matandang hari, isang marunong na
lalaki, o kaya sa isang hangal na babae. Karaniwang kaugnay ang kwentong-bayan ng
isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain. Kaugnay nito ang alamat at mga
mito

l. Balita -mga iba’t-ibang makatotohanang pangyayari na nagaganap sa isang lugar o

bansa.

2. Patula o Panulaan (Ingles: poetry) – pagbubuo ng pangungusap sa pamamagitan ng salitang

binibilang na pantig sa taludtod na pinagtugma-tugma, at nagpapahayag din ng mga salitang
binibilang ang mga pantig at pagtutugma-tugma ng mga dulo ng mga taludtod sa isang saknong.

a. Tulang Pasalaysay – tumutukoy sa mga pinapaksang mahahalagang mga tagpo

opangyayari sa buhay, ang kagitingan at kabayanihan ng tauhan.
 b. Awit/Korido at Kantahin – musikang magandang pinakikinggan.

c. Epiko – isinalaysay ang kabayanihan atpakikipagtunggali ng isang tao o mga tao laban
sa mga kaaway na kadalasang hindi mapaniwalaan dahil sa mga tagpuang
makababalaghan at di-kapani-paniwala.

d. Balad – uri o tema ng isang tugtugin.

e. Sawikain – tumutukoy ito sa:

a. Idioma – isang uri ng sawikain pagpapahayag na ang kahulugan ay

hindikomposisyunal.

b. Moto – parirala na nagpapahiwatig ng sentimiento ng isang grupong mga tao

c. Salawikain – mga kasabihan o kawikaan.

f. Bugtong – pangungusap o tanong na may iba o nakatagong kahulugan.

g. Tanaga – tumutukoy ito sa mga maikling katutubong Pilipinong tula na naglalaman ng

pang-aral at payak na pilosopiyang ginagamit ng matatanda sa pagpapagunita sa mga
kabataan.

Kasaysayan ng Panitikan sa Pilipinas

Panahon ng Katutubo

Bago pa man dumating ang mga Kastila sa Pilipinas, mayroon nang sining at panitikan
ang mga sinaunang Pilipino. Karamihan sa mga panitikan nila’y yaong mga pasalin-dila gaya
ng mga bulong, tugmang-bayan, bugtong, epiko, salawikain at awiting-bayan na anyong patula;
mga kwentong-bayan, alamat at mito na anyong tuluyan at ang mga katutubong sayaw at ritwal
ng babaylan bilang pinakaunang anyo ng dula sa bansa.

Karamihan sa mga panitikang ito ay pasalin-dila. May mga panitikan ring nasulat sa mga
piraso ng kawayan, matitibay na kahoy at makikinis na bato. Ngunit iilan na lamang ang mga
natagpuan ng mga arkeologo (archeologists) sapagkat batay sa kasaysayan, pinasunog at pinasira
ito ng mga prayle nang dumating sila sa bansa sa paniniwalang ang mga ito ay gawa ng
demonyo.

Pananakop ng Kastila

Dumating ang mga Kastila sa bansa taglay ang tatlong Gs – GOD, GOLD at GLORY.
Dumating sila na ang pangunahing layunin ay ihasik ang Kristiyanismo, maghanap ng ginto at
upang lalong mapabantog sa pamamagitan ng pagdaragdag ng kanilang nasasakop. Mahahati ang
panitikan sa dalawa sa panahong ito: una ay pamaksang pananampalataya at kabutihang-asal at
ang ikalawa ay ang panitikang panrebolusyon.
(1) Panitikang Pamaksang Pananampalataya at Kabutihang-asal

Dahil sa pananampalataya ang pangunahing pakay ng mga Kastila, karamihan sa mga

unang akdang nalikha sa panahong ito ay halos paksang pananampalataya. Halimbawa sa mga
ito ay ang mga uri ng dulang senakulo, santa cruzan at tibag; tulang gaya ng mga pasyong
inaawit. Sila rin ang nagpakilala ng konseptong maharlika o dugong bughaw sa mga Pilipino na
mababatid sa mga akdang awit na ang mga pangunahing tauhan ay mga hari, reyna, prinsipe at
prinsesa – isang patunay ang awit na Florante at Laura ni Balagtas at mga dulang duplo at
karagatan.

Sa panahong ito, piling-pili lamang ang nakasusulat sapagkat wikang Kastila lamang ang
kinikilala sa ganitong larangan. Kaunti lamang ang nakasusulat sa Kastila dahil sa pagpipigil, sa
nadaramang takot at pagiging madamot ng mga Kastila. Sa panahong ito nalimbag ang
pinakaunang aklat sa bansa; ang Doctrina Christiana na nalimbag noong 1553 na isang
panrelihiyong aklat.

Ang pasyon ang isa sa patulang anyo na makarelihiyon. Samantalang ang mga dula sa
nama’y ang mga senakulo, Santa Cruzan, at tibag. Ang mga dulang Moro-Moro naman ay
pumapaksa sa tagumpay ng mga Kastila, isinasadula rito ang mga himagsikan sa pagitan ng mga
sundalong Kastila at mga Muslim sa Mindanao at sa wakas ng dula, palaging nagwawagi ang
Kastila at talunang niyayakap ng mga Muslim ang Kristiyanismo. Nauso rin ang carillo o mga
dulang puppet na yari sa karton na gumalaw sa likod ng isang mailaw at puting tela.

Ang mga panitikan namang ukol sa kabutihang-asal ay ang Urbana at Feliza ni Padre
Modesto de Castro.

Nalimbag rin sa panahong ito ang pinakaunang newsletter sa bansa noong 1637 – ang
Successos Felices (Fortunate Events) ni Tomas Pinpin na may 14 na pahina. Ngunit noong
Agosto 8, 1811 lamang nalathala ang pinakaunang pahayagan sa bansa – ang Del Superior
Govierno na umabot hanggang labinlimang tomo.

(2) Panitikang Rebolusyonaryo at Sedisyoso

Sa ikalawang bahaging ito ng kasaysayang pampanitikan sa panahon ng pananakop ng

Kastila, karamihan sa mga panitikang nalikha ay may diwang rebolusyonaryo at nagbukas sa
kamalayang Pilipino sa di-makataong pagtrato sa kanila ng mga Kastila at nag-uudyok na
kalabanin ang pamahalaan.

Dahil sa labis na pang-aalipin at pang-aalispusta at masidhing diskriminasyon ng mga

Kastila sa mga Pilipino; nagsilunsad ng mga kilusan ang iilang Pilipinong hindi na sumasang-
ayon sa pamamalakad ng mga prayle at pamahalaang Kastila.

Nagsisulat ang mga Pilipino sa panahong ito ng mga panitikang nagrerebolusyon.

Nalathala ang mga pahayagang propagandista na pinangunahan ng La Solidaridad noong Pebrero
19, 1889 na naglalayong “matamo ang pagbabagong kailangan ng bansang bilang tugon sa
kalagayang panlipunan at pang-ekonomiya, maisiwalat ang malubhang kalagayan ng bansa sa
ilalim ng pamamalakat ng mga Kastila at upang pairalin ang kalayaan at demokrasya.”

Dahil sa mahigpit ang pamahalaan, nagsitago ang mga manunulat sa ilalim ng iba’t ibang
sagisag-panulat upang maprotektahan ng mga sarili laban sa mapang-alipustahang Kastila at
upang patuloy na makasulat.

Ang pambansang bayaning si Dr. Jose P. Rizal na may sagisag-panulat na Laong Laan ay
naging bahagi ng pahayagang La Solidaridad; at ang may-akda ng mga nobelang Noli Me
Tangere at El Filibusterismo na unang nalimbag at nalathala sa Espanya at naging mitsa sa mga
rebolusyonaryong Pilipino na mag-aklas laban sa mga Kastila. Sumulat din si Rizal ng mga
sanaysay gaya ng Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino at Sa Mga Kabataang Dalaga sa
Malolos.

Ang mga bayaning sina Marcelo H. Del Pilar (na may sagisag-panulat na PLARIDEL),
Graciano Lopez-Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Pedro Serrano Laktaw, Emilio Jacinto,
Apolinario Mabini, at marami pang iba ay nagsisulat din.

Pananakop ng Amerikano

Dahil sa pagnanais ng mga Pilipino na mapatalsik ang mga Kastila, naging tagapagsagip
ang mga Amerikano nang dumating sila noong 1898 na tuluyang nagpabagsak sa pamahalaang
Kastila. Kung relihiyon ang naging pamana ng mga Kastila sa Pilipino, edukasyon naman ang
naging pangunahing ipinamana ng mga Amerikano. Sa panahong ding ito isinilang ang mga
ilang imortal na makatang Pilipino na nagsisulat sa Ingles at Tagalog.

Sa mga unang taon ng pananakop ng Amerikano sa bansa, sumulat ang mga Pilipino sa
Kastila, Tagalog at iba pang wikang panlalawigan. Nagsimula lamang umusbong ang mga
panitikan sa Ingles noong 1910 dahil sa mga bagong silang na manunulat.

Kabilang sa mga manunulat sa panahong ito sina Cecilio Apostol na sumulat ng mga oda
para kay Rizal; Claro M. Recto na naging tanyag sa kanyang natatanging mga talumpati; si Lope
K. Santos na sumulat ng obra-maestrang “Banaag at Sikat” at nagpauso ng panitikang sosyalista;
si Jose Corazon de Jesus na tinaguriang Makata ng Pag-ibig at may panulat-sagisag na ‘Huseng
Batute;’ at si Jose dela Cruz na may panulat-sagisag na ‘Huseng Sisiw’ dahil sisiw ang
ipinababayad kapag nagpapagawa sa kanya ng tulang pag-ibig; si Severino Reyes na sumulat ng
imortal na dulang “Walang Sugat” at tinaguriang Ama ng Dulang Tagalog; si Zoilo Galang na
pinakaunang nobelistang (A Child of Sorrow) Pilipino sa Ingles at maraming-marami pang iba.

Ang mga Amerikano ang nagpakilala ng mga fairy tale sa mga Pilipino na ginamit ng
mga gurong Tomasites sa pagtuturo.Ipinakilala rin ng mga ito ang iba pang uri (genre) ng
panitikan gaya ng oda at nagpakilala sa pinilakang-tabing – ang pelikula.

Dahil sa impluwensiyang pangteknolohiyang dala ng mga Amerikano,

naimpluwensiyahan din ang panitikan sa bansa. Dula ang naging pangunahing panitikan sa
panahong ito. Dala nila ang mga bodabil na isang uri ng dula kung saan umaawit at sumasayaw
ang mga artista na nagbunga sa sarsuwela ng Pilipinas. Dahil sa dala rin ng mga Amerikano ang
pelikula sa bansa, ngunit nag-umpisa ito sa mga artistang gumagalaw lamang at nagsasalitang
walang tinig (silent films); unti-unting naisantabi pansamantala ang dulang panteatro sa bansa
dahil sa nakahiligan na ng mga Pilipino ang panonood ng pelikulang-tahimik.

Ang mga unang pelikulang ginawa sa bansa ay halos mga dokumentaryo ukol sa
pagsabog ng mga bulkan at iba pang kalamidad at ang iilang dokumentaryong bunga lamang ng
pagka-ignorante ng mga Amerikano sa mga katutubong Pilipino.

Ang mga unang pormal na pelikula sa bansa ay ukol sa buhay ng bayaning si Rizal at ng
kanyang dalawang nobela. Ang pinakaunang pelikulang Hollywood na ginawa sa bansa ay ang
pelikulang Zamboanga. Ito ang kauna-unahang Hollywood film na may underwater scene.
Ngunit ang pinakaunang pelikulang produksyon ng Pilipino ay sa pamumuno ni Jose
Nepumuceno hango sa dulang panteatrong Dalagang Bukid (dula ni Hermogenes Ilagan) na
malateatro rin ang kinalabasan.

Di naglaon, ninais na rin ng mga Pilipino na makawala sa kamay ng mga Amerikano.

Ngunit hindi rin naging mabilis ang pagkamit sa kalayaan. Ang dula ay sadyang kinasangkapan
ng mga manunulat na Pilipino upang ipahayag ang hangad na paglaya ng bayan at makabayang
pananaw. Ang kalayaang tinamasa sa kamay ng mga Amerikano ay alangang ihambing sa
ipinalasap ng mga Kastila. Gayunpaman, hindi rin nasiyahan ang mga manunulat.

Isa sa mga unang dulang itinanghal sa panahon ng mga Amerikano na umuusig sa mga
Amerikano at sedisyoso ay ang kay Juan K. Abad na itinanghal noong Mayo ng 1903 – ang
Tanikalang Ginto. Inakyat ng mga alagad ng batas ang Batangas habang itinatanghal ang dulang
ito dito at dinakip ang may-akda. Ngunti napawalang sala rin sa tulong ng isang mahusay na
manananggol na Pilipino. Ang dulang Kahapon, Ngayon at Bukas ni Aurelio Tolentino ay
tumuligsa rin sa Amerikano. Ngunit pinakamatindi ang paghihimagsik ng dulang “Hindi Ako
Patay” na hindi na nakilala ang may-akda dahil sa ginamit nito ang pangalan ng kanyang may-
bahay.

Pananakop ng Hapon

Sa pambobomba ng Amerika sa Hiroshima, gumanti ang Hapon sa paglusob nito sa Pearl

Harbor noong Disyembre 7, 1941. Dahil nasa isalalim ng kolonya ng Estados Unidos kaya’t
sinakop ng Hapon ang Pilipinas. Ngunit para sa karamihang manunulat na Pilipino, isang biyaya
sa larangang panitikan ng bansa ang pangyayaring ito. Sumibol nang lubos ang panitikan ng
bansa sa panahong ito dahil ipinagbawal ng namumunong Hapon ang paggamit ng wikang Ingles
at itinaguyod ang pagpapayaman sa panitikan gamit ang mga katutubong wika sa bansa. Sinunog
din ang mga aklat na nasusulat sa Ingles upang masigurong hindi mababahiran ng kanluraning
ideya ang panitikang nililikha.

Ang panahong ito sa kasaysayan ng bansa at ng panitikan ang tinaguriang Gintong

Panahon ng Panitikang Filipino dahil higit na malaya ang mga Pilipino (kaysa noong sa
Amerikano) sa pagsulat ng panitikan at pagsanib ng kultura, kaugalian at paniniwalang Pilipino
sa mga ito.
Sa panahon ding ito kinilala ang mga manunulat na babaeng Pilipino sa pangalan nina Liwayway
A. Arceo at Genoveva Edroza-Matute dahil sa mga makintal na maka-feministang maikling-
kwento.

Dahil sa dinalang haiku (maikling tulang may tatlong taludtod at may bilang na pantig na
5-7-5 sa taludtod), nagkaroon ang mga Pilipino ng tanaga (maikling tulang may apat na taludtod
at ang bilang ng pantig ay 7-7-7-7).

Kaugnayan ng Panitikan sa Lipunan