Kabanata I - Isang Handaan
Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, dali-
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don
Santiago de los Santos na higit na popular sa taguring
kapitan Tiago. Kabilang sa mga bisita ang bagong dating
sa Pilipinas na si Padre Damaso na nailabas ang kanyang
mapanlait na ugali.
Kabanata 2 - Si Crisostomo Ibarra
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito
ay anak ng kanyang kaibigang namatay at kararating
lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa
Europa. Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni
Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala
niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha
niyang panauhin.
Kabanata 3 - Ang Hapunan
Pinag-tatalunan ng dalawang pari kung sino ang uupo sa
isang dulo ng mesa. Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre
Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre
kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Padre
Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si
Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang
karapat-dapat na umupo. Maraming nakausap si Ibarra at
pagkatapos ay nagpaalam ng uuwi bagamat pnigilan ni
Kapitan Tiago dahil dadating si Maria Clara ay hindi
nagpatinag ang binata.
Kabanata 3 - Erehe at Pilibustero
Naglakad-lakad si Ibarra at nakilala niya si Tinyente
Guevarra na pinakiusapan niyang magkwento tungkol sa
buhay ng kanyang ama dahil wala siyang nalalaman
tungkol dito. Ayon dito, ang kanyang ama ang
pinakamayaman sa kanilang lalawigan bagamat siya ay
ginagalang ay kinaiinggitan. Pinagbintangan siyang
nakapatay kaya pinagbintangan siyang erehe at
pilibustero.
Kabanata 5 - Pangarap sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de
Lala. Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag
na bahay sa kabila ng ilog. May isang magandang binibini
na nababalot ng manipis na habi,may suot na diyamante
at ginto. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila,
Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara.
Kabanata 6 - Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng
langit. Siya ay pandak, di kaputian at may bilugang
mukha. Maitim ang buhok, at kung hindi lamang
nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay
magandang lalaki. Dahil sa siya ay mayaman, siya ay
isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga
taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga
prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na Kastila
at hindi Pilipino.
Kabanata 7 - Suyuan sa Asotea
Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria Clara ang
tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang
tapat.
daling pumasok sa silid si Maria Clara. Tinulungan siya
ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.
Nang magkita na sila ni Ibarra at nagtama ang kanilang
paningin, nakaramdam silang dalawa ng tuwa.
Kabanata 8 - Mga Alaala
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila,
marami siyang naalala. Kabilang dito ang mga kalesa at
karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong
may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga
Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga
bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga
ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga
makupad na kalabaw.
Kabanata 9 - Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni
Kapitan Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya
Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria.
Biglang dumating si Padre Damaso at kinausap si Kapitan
Tiago. Tutol si Padre Damaso sa pakikipagmabutihan ni
Maria Clara kay Ibarra.
Kabanata 10 - Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na
nasa isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na
bukirin at palayan. Mula sa pinakamataas na bahagi ng
simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng
bayan.
Kabanata 11 - Ang mga Makapangyarihan
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa
mahigpit na pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng
bayan. Ang alperes at si Padre Salvi ang siyang
makapangyarihan dito.
Kabanata 12 - Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng
isang malawak na palayan at may bakod na lumang pader
at kawayan. Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang
tao ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader
na parang babagsak na. Sinabi ng naninigarilyong lalaki
sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat
sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang
hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.
Kabanata 13 - Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng
ama- si Don Rafael. Nakita nina Ibarra at matanda ang
sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan ni
Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero nasindak
si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang sinunog
ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa
utos ni Padre Garrote.
Kabanata 14 - Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Dahil sa
katalinuhan, pinatigil saiya sa pag-aaral ng kanyang ina
dahil ang gusto nito para sa anak ay maging isang pari.
Kabanata 15 - Ang mga Sakristan
Si Crispin at Basilio ay magkapatid na sakristan.
Nagtatrabaho sila sa simbahan na taga kampana na
sineswelduhan lang ng 2.00 kada buwan. Pinapalo sila at
pinagbintangan na mgananakaw sa simbahan. Kapag
nalaman ito ni Sisa ay siguradong magagalit ito.
Kabanata 16 - Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas
ng bayan. May isang oras din bago marating ang kanyang
tirahan mula sa kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat
nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang
pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Si
Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin.
Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili niya
ang mga alahas niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang
umuwi ang kanyang asawa at sinasaktan pa siya.
Kabanata 17 - Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan
ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo. Tinanong ni
Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na
napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si
Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng
kapatid sa kamay ng sakristan mayor.
Kabanata 18 - Mga Kaluluwang Naghihirap
Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento. Nakiusap si Sisa
sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari.
Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito.
Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din
pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at
pagkawala ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay
alam na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa
kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa dampa
na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng
alila.
Kabanata 19 - Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi
gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng
mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang
binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang
panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael.
Kabanata 20 - Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang
pinagtitipunan at lugar na pulungan mga may
kapangyarihang mga tao sa bayan. May labing isang araw
na lamang ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don
Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang
mga paghahanda sa pyesta.
Kabanata 21 - Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding
bumabagabag sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa
kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng
sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina
Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang
sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa
kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na
papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib.
Kabanata 22 - Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya
Isabel sa San Diego para sa pistang darating. Naging
bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na
siyang hindi nakakauwi sa bayang sinilangan. Ipinakiusap
ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa
lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan
nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya
ang kura.
Kabanata 23 - Ang Piknik
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong
kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng.
Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at
nagbibiruan. Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga
matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero,
sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Kabanata 24 - Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi,
nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng almusal. May
inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito.
Kapagdaka’y nilamutak ang liham at hindi na nag-
almusal. Ipihanda niya ang kanyang karwahe at
nagpahatid sa piknikan.
Kabanata 25 - Sa Tahanan ng Pilosopo
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala
sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo
ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na
ito ay matatag sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento
at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
Kabanata 26 - Ang Bisperas ng Pista
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis
na bungang kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na
binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na
inangkat pa mula sa Europa. Ang mga pagkain ganito ay
inuukol sa mga banyaga,kaibigan o kaaway,at sa mga
Pilipino, mahirap man o mayamanupang masiyahan sila
sa pista.
Kabanata 27 - Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay
Kapitan Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang
higitan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil
kay Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.Dahil si
Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila
sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista,
Kastilang-Pilipino at iba pa.
Kabanata 28 – Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila
ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng
banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan
ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa
dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo
ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang
Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabanata 29 - Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit
ang mga hiyas na itinatago nila.Eksaktong alas otso ng
umaga, nang simula ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim
ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa
kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat
ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na
abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at
mahihirap.
Kabanata 30 - Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong
makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi na humihinga
ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay
binayaran ng P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa
komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa
komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno
ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay
tuloy-tuloy sa langit.
Kabanata 31 - Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon
sa wikang kastila at Tagalog. Humanga si Pari Sibyla sa
pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay
napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na
maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
sermon
Kabanata 32 - Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang
itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon
sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang
malalaking lubid kayaq tila napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong
banderang iba-iba ang kulay.
Kabanata 33 - Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na
ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng babala sa kanya.
Isa pa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa
kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat
si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito ay mayroong
kaaway.
Kabanata 34 - Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre
Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay Ibarra.
Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari
Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan,
pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na
lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang
tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra.
Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin
nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria.
Kabanata 35 - Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre
Damaso ay madaling kumalat sa buong San Diego. Sa
mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran
sa dalawa. Handa ang binata na dungisan ang kamay nito
sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama.
Kabanata 36 - Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago
dahil sa hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral.
Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi pinakikinggan
ang payo ng kanyang ale at ni Andeng. Paano nga,
pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na makipag-usap
kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa
binata.
Kabanata 37 - Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad
si Ibarra. Samantala, kinausap muna niya ang binatang
Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang
nagsesermon sa misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng
binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla
at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti
na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-
Heneral. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Kabanata 38 - Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na
pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang inilabas
na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay
mayroong dalang sinding parol. Kasamang naglalakad ni
Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay
ng kapitan.
Kabanata 39 - Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya
Consolacion ay pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang
asawa ng alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay
hindi nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang
lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes ang
katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang
amoy katulad ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero,
para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.
Kabanata 40 - Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang
mga kuwitis. Ang huling pailaw ay parang bulkan habang
ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na
siyang nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo
sa liwasang bayan. Tapos na ang unang bahagi ng dula
nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan, pero
hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang
kasintahan at ang mga kasama nito.
Kabanata 41 - Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya
naisipan nitong gumawa sa kanyang laboratoryo.
Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing
mayroon siyang panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya
ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta
niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o
may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya
kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De Espadaña
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr. Tiburcio de
Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at
tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya at ang
kanyang asawa na si Donya Victorina na sa biglang tingin
ay napapagkamalang isang Orofea.
Kabanata 43 - Mga Balak o Panukala
Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni
Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si
Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari na binasa
naman niya. Lumitaw na si Linares ay nangangailangan
ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali
niyang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay
tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol
naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila
si Tiyago.
Kabanata 44 - Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa
kanyang pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi
ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga
kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay nagpamisa at
nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng
gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya
Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.
Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay
nagkapalad na makilala at makatulong sa isang binatang
mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak
ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari,
maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang Kapitan-
Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa
kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang mga
hinaing ng bayan.
Kabanata 46 - Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may
sabungan din sa San Diego. Nasa loob ng sabungan sina
Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Habang hindi
magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa
gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang
magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta.
Kabanata 47 - Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago,
magkaakbay naman na namamasyal sina Donya Victorina
at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga
Indio. Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng
alperes nagkatama ang kanilang mga paningin. Parehong
matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo
hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng
Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo…
Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging
pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa
galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia
Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa,
dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang
pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag
pansin ng kanilang pagtatalakan.
Kabanata 48 - Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang
hindi pinasabing pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya
si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang
namutawi sa kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya
nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw.Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang
puso ay ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo
ang kanyang isip.
Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay
hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng
paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Hindi
na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay
Ibarra na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag
niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si
Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-
aalinlangan at pagbabala.
Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra
upang malaman nito na siya ay kabilang din sa mga
sawimpalad. May 60 taon na ang nakakalipas, ang
kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay-
kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang
anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya.
Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado,
siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng
daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap
ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa
anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito.
Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping
pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito
naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman
ng mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan
din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis
nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Kabanata 51 - Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng
liham mula kay Donya Victorina. Alam ni Linares na
hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang
alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso
ng Donya.
Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin
pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot
ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na
paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng
libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito
sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito.
Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa
kumbento upang makaganti siya sa kura.
Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa
Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa
mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa
paniniwala ng mga puno ng mga kapatiran ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na
sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni
Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa
libingan. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at
Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan.
Sa mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro
Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang
relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong
pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito
ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing
lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay.
Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang
ganang kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng
gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang
paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang
ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang
tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal.
Kabanata 56 - Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang
buong bayan ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang
makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na
tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang
naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga
iba na magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay
ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw
ang sumalakay.
Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit
siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing
paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti
ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil
dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid
na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa
at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa
patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang
pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes.
Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.
Kabanata 58 - Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga
bilanggo. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga
babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa ng hapon ng
dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang
ka-anak ng bilanggo. Pagkakita kay Ibarra ng mga tao,
biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni
Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.
Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay
nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba
rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo
ng mga balitang lumaganap. Sa ibang kumbento naman
ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at
mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay
ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang
lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra
sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob
ang mga indio kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay
na tao.
Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-
asawang de Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng
makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan.
Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat
sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni
at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni
Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa
Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si daan.
Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang Kabanata 64 – Katapusan
nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan
isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si
na si Padre Damaso sa Maynila. Namatay si Padre
Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-
Damaso sa sama ng loob. Sa kabilang dako, si Padre Salvi
masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si
habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral,
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin
tao.
sa San Diego at nanirahan na sa Maynila. Ilang linggo
Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa
naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap ng
Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at
Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa
puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito
ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang
ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni mabuhay mag-isa.
Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil
ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni
Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na
sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid.
Pero, tumanggi si Elias.
Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na

nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay
nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang dyaryo. Pamaya-maya dumating si
Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang
kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan
ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay
na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang
pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga
sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.Napagmuni ni
Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol
pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang walang
kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa
kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria
kaysa piliin nito ang kamatayan.
Kabanata 63 - Ang Noche Buena

Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay

nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na
nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mga tao. Ngunit ngayon lungkot
na lungkot ang buong bayan. Wala man lamang nakasabit
na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng
kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang
na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy
pero hindi naman nananakit ng kapwa.Nakarating na si
Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina.
Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat
ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng
walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan