You are on page 1of 41
MANUAL DA : DBE ala) wi nt Introdugao ao Texto Massorético Guia Introdutério para a Biblia Hebraica Stuttgartensia So US CMe mae Copyright © 2005 Edigdes Vida Nova Publicado com a devida autorizagiio e com todos os direitos reservados por SocieDADE RELIGIosa Epiodes Vina Nova Caixa Postal 21266, Stio Paulo-SP 04602-970 www.vidanova.com.br Proibida a reprodugo por quaisquer meios (mecanicos, eletronicos, xerograficos, fotogrificos, gravagao, estocagem em banco de dados, etc.), a nfo ser em citagdes breves com indicagao de fonte. ISBN 85-275-0325-5 Printed in Brazil / Impresso no Brasil CoorDENACAO EDITORIAL Robinson Malkomes RevisAo Wilson Akfumi Onishi Taisa Ribeiro Onishi Alexandre Feldman. CooRDENAGAO DE PRODUCAO Roger Luiz Malkomes Dracramacko. Mansur Designer Grifico Cara Magno Paganelli Inustracdo Da cars Cédice de Leningrado B19a (folio 6, verso), texto: Génesis 11.7b-12.1a. ABREVIATURAS Cédice de Alepo aparato massorético da Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS) Cédice Or. 4445 M. Beit-Arie, C. Sitar © M. Glatzer (eds), Cadies hebnaits ten’ excarat gra tempore sop fenint eochibeates, tone I: Jusus @ 1020, vol. 1, 1997 F, Brown, S. R. Driver ¢ C, A. Briggs (eds.), The Brown-Driver- Briggs Hebrew and English Lexicon, 1996 R, Kittel ¢ P. E, Kahle (eds.), Biblia Hebraiea 3, 8. ed., 1952 A. Dotan (ed.), Biblia Hebraica Leningradensia: Prepared according to the Vocalization, Accents, and Masora of Aaron ben Moses ben Asher in the Leningrad Codex, 2001 _ A, Schenker et alii (eds.), Biblia Hebraica Quinta, Fasciculus exctra seriem: Librum Ruth, 1998 KS. BligereW. Rudolph (eds), Biba Helneis Sittyntenti,5.c8.,1997 bdice do Cairo dos Profetas .Clines (ed), The Dirtionary of Classical Hebrew, 1993- HUBP Jr HUBP Ez IKMC KBS MG ME Mm Mp Okhl Oknhl IL C, Rabin, S, Talmon ¢ E, Tov (eds.), The Book of Jeremiah, Hebrew University Bible Project, 1997 M. H, Goshen-Gottstein ¢ $. Talmon (eds.), The Book of Ezekiel, Hebtew University Bible Project, 2004 P. H. Kelley, D. S. Mynatt e T. G, Crawford, The Masorah of Biblia Hebraica Stutigantensia: Intraduetion and Annotated Ghossary, 1998 1, Koehler, W. Baumgartner ¢ J. J. Stamm (eds.), The Hebrew an Aramaic Laxican of the Old Testament, 1994-2000 Cédice de Leningedo B19a, edicio de D. N, Freedman, A. B, Beck ¢ J. A Sanders, The Leningrad Caddo: A Facile Edition, 1998 Septuaginta, edigio de A. Rahlfs, Sepéaginéa: Id est Vetus Testamentum gravce ittxta LXX interpretes, vols. 1 e 2, 1979 G. E, Weil (ed.), Massorah Gedolah inxta Codicem Leningradensem B19a, vol. | Catalogi, 2. ed., 2001 Masora Finalis Masota Magna Masora Parva Okblab we-Okblab, edigio de S. Frensdorff, Das Buch Ochlab W ‘ochlah (Massora), 1864 Okblab we-Okhlab, edicho de F. Diaz Esteban, Séfer ‘Okich wi- ‘Oklah: Colerién de Listas de Palabras Destinadas a Conservar la Integridad del Tescto Hebreo de la Biblia entre los Judios de la Edad Media, 1975 Talmude da Babilonia, edligio de I. Epstein, The Babylowian Taha, Seder Nashin (vols. 3 ¢ 4) ¢ Seder Moed (vols. 2, 3 ¢ 4), 1936 e 1938 Texto Massorético Vulgata, edigio de R. Weber, Brblia Sacra inxta Viulgatam Versionem, 4. ed., 1994 Naum He Habacuque Sofonias Ageu Zacarias Malaquias Salmos. Te) ae Provérbios Rute Catico dos Cinticos Eelesiastes Lamentacées Ester Daniel Esdras Neemias 1 Crénicas 2 Crénicas 3. Outras Abreviaturas abrey. abreviatura arab. aram. € col. a fol. fol. a fol. b arabe aramaico cerca de coluna exemplo folio folio, lado reto folio, lado verso gtego heb. vol. hebraico latim literalmente manusetito: manuscritos pagina plural singular sitfaco volume: assinala o inicio do paragrafo seguinte. Para mais informacées, consultar os capitulos dedicados a cada assunto. Pagina 86 da BHS (Exodo 1.1-17a): Bloco A: texto biblico hebraico; Bloco B: aparato massorético; Bloco C: aparato critico e Bloco D: Masora Parva. EXODUS Min TDN wS'ahy "aban ns prs ove Dia ye ay A tee sabi eerper ye ptbpe AR RR ADT jo eS Ward Ts TDP PNRN TTS PTRER memes obey Hoh ngs sorysng my Aghy wey -Cpay ‘spp. “RAN pape Spy se ap I ga NTT TTT 2) ME > 8 HERR PTR RAP TD THN srophongs aTyND WR BSR oy UIT a ops: ogy sap Brgy) 37 DRIP? Fe Oy, Ait Syme TDA? me Tiago STRAND FN BIT TP A BROAD on i ep ame PITY mew wyMotizD Ib by 9 on Bfiernis mie ‘app “Dp 1h |HoID Mr TWP? DED onr.ons espa paps 2) 37 ye AR yyy SyRD) ORR) > see NI BAM Omg MINA COTE VIR Ayay bpm ogo pha nbp myays cerns ym Spt spe OUR MRR aE OTE p mag TPR os magia oy myby meg og wea iawn ny Pype OThyp AP wows "oi sor anoe eae ni aR TT OTS WEL 6 TED enscwaret cate gh iene my I ABREVIATURAS aparato critico da Biblia Hebraica Stutlgartensia (BHS) utiliza indmeras abreviaturas para indicar as observagoes de critica textual baseadas no texto biblico hebraico do Antigo Testamento. A terminologia é em latim, pois é tradigao da série Biblia Hebraica adotar tal procedimento. Tanto a Biblia Hebraica 3 (BHIK), como as edigGes anteriores, a Biblia Hebraica 1 (BH1) e a Biblia Hebraica 2 (BH2), adotam tal idioma como a lingua padrao pata o aparato de variantes textuais. As abreviaturas encontradas no apatato sao listadas abaixo em ordem alfabética, com sua respectiva tradugao, exemplos e com uma referéncia biblica acompanhada de uma letra sobrescrita para indicar sua localizagao na BHS (ex.: Gn 1.9 *: Génesis, capitulo 1, versiculo 9, letra “a’). A lista abaixo é baseada, essencialmente, nas obras de Hans Peter Riiger € de Reinhard Wonneberger, sendo que outros textos foram, igualmente, fontes de consulta.’ Procurou-se seguir o proprio aparato critico da BHS ao tegistrat os tetmos, as expressOes, os nomes, os exemplos, como também as citagdes biblicas, A listagem procura registrar todos os termos encontrados no aparato, exceto as citagdes tanto latinas, gtegas ou hebraicas das préprias versdes e manuscritos mencionados no apatato de variantes textuais da BHS. a,ab : de (procedéncia), of. Jz. 2.3° abbreviatio, onis abreviacao, cf. Js 15.49 * abbreviatum abreviado, cf. Ex 36.8" Jixelxix; Wor ae 1200, ma 7-55; Romer e Macchi, sam hyvcin, 1995, p. 2375 abertatio oculi abhinc abiit abs(olutus) abstractum, i absumuntur abundantia abundayit ac acc(entus, us) acc(usativus) accusavit Achimaaz Achitub act(ivum) acuta, ae ad adde addit add(itamentum, i) add(itum) add? add ex frt add. addunt pc Mss addunt PIASN2 adjunget admodum adverbialis aeg (aegyptiacus, a, um; ¢) aeneus, a, um. acqualitas aequavit h (Aethiopicus, a, um; ¢) eto visual, cf. 2Ct 31.64 daqui, deste lugar, cf. Zc 4.10 ele tem se desviado, cf. 2Cr 21.20°° absoluto, cf. 1Sm 12.23” abstragio, cf. Jr 7.32* eles tém atruinado, cf, SL 37.20 ** abundincia, cf. $172.16 * ele tem afluido, cf, Is 57.9 * ¢, ¢, além disso, cf Nm 5,24 ** acento, cf. $144.9 * acusatiyo, cf. Ly 27.31 * ele tem acusado, cf, Is 41.27” Aimads, cf. Ed 7.3* Aitube, cf. Bd 7.3 * ativo, ef. Ex 31.15* acentuado, cf, Ly 18.28 * para, junto a, cf. 2Cr 36.9 “* adicionar, cf, Jr 50.21° adiciona, cf. 2Cr 36.8 ** adigao, cf. 2Cr 12.11* adicionado, cf, Ex 7.29» adicionado?, cf. 1Cr 9.9" adicionado (€) extrafdo de, cf. Ex 32.9 * possivelmente adicionado, cf, $1 125.5 ** adicionam, ef. Js 22.34” poucos manuscritos hebraicos medievais adicionam a expressao TNTENA, cf. 2Rs 16.8" ajuntara, cf. Jr 33.13 ** muito, Ex 36.8 adverbial, cf. Dn 11.7° egipcio, lingua egipcia, cf. 1Rs 14.25° de bronze, cf. 1Cr 18.8* igualdade, cf. Ez 48.2-7 ** ele tem comparado, cf. Jr 48.6” bronze, cf. Jz 5.14" etiope, lingua etiope, cf, J6 19.20" getages, cf. $190.5" agnus agri, orum akk (accadicus, a, um; €) Aleppo alias alibi aliena al(iis) loc(is) al ins 7422) aliqui aliquot alit(er) al(ius, a, ud; ii, ae, a) altare, is altaria, ium alter, a, um alterutrum prb dl alterutrum m cs altus Amarja amicus amplius an angeli, orum angulus, i anhelare animadversio animalia annus ante antea aperiens cotdeito, cf. Is 5.17¢ campos, cf. Jr 39.10 * acédico, lingua acddica, cf. J6 19.20 ° Alepo, cf, Nm 22.4° em outro lugar, cf, 2Rs 14.29 * idem, cf, Ez 40.16"? estranho, cf, Ly 18.21" em outros lugares, cf. Ex 6.22 em outros lugares ¢ insetido a expressio THA9}, cf. Kc 5.18 * algum, alguns, um, uns, cf. Ly 18.11 * algum, um, uns, cf, 28m 17.8” de outro modo, ef. Nm 4.13 outro, outros, cf. Js 24.26 * altar, cf. Js 22.34" parte mais alta do altar, cf. 2Cr 27.2* outro, o outto, cf, Mq 1.3” qualquer dos dois, um ou outro, cf. Dn 4.33 *4hP provavelmente deletado um ou outro por razdes métricas, cf. SI 45.18"? alto, cf, Is 11.11 * Amatias, cf. Ed 7.3 * amigo, cf. Is 44.28 * mais, cf. 2Cr 36.17” ou, cf, Bz 1.8" anjos, cf. $1 89.7* Angulo, canto, cf, Bz 8.3 © arquejar, cf. Dt 33.21 * atengao, cf. J 4.20* animais, cf. $150.11" ano, cf. $1 90.5” antes, cf, Nm 8.16 ** depois disto, cf, He 3.14* abrindo, cf. Bx 13.13 * abertamente, cf, SI 12.6°" abtindo, cf. He 2.3 * aberto, cf, Nm 24.3” aquae, arum aquosi arab (arabicus, a, um; €) aram (aramaicus, a, um; €) aranea, arbor, oris art(iculus) GD pr art Asarja ascensus, us asseritut assimilatum ast(etiscus, i) G? cast at Atbags attulit auctus aucupes audacia auster, tri aut; aut... aut auxiliator avetsio, onis aves, ium. Azarias, ae ® O asterisco foi um sinal crftico utilizado por Origenes de Alexandria na Héxapla para indicat lacunas no texto da LXX ¢ que foram preenchidas com outros textos, principalmente tomados da versio de Teodociio, cf. Tov, 1992, p. 148; Warthwein, 1995, p. 58; Deist, 1981, p: 165; Pisano, 2000, p. 59 ¢ 'Trebolle Barrera, 1996, p. 368, A regra de A/havh era um criptograma, no qual uma determinada pakivra era composta pela aguas, cf. Jr 51.12 ** abundante em agua, cf. Jr 31.40° drabe, lingua arabe, cf. Jo 19.20 > aramaico, lingua atamaica, cf, Nm 21.14" teia de aranha, cf. $190.9 arvores, cf. Is 44.4 * artigo, cf, Et 2.14* a LXX ea Vulgata colocam antes 0 artigo, cf. Ne 2.6" Azarias, cf. id 7.3* ascensio, cf, 2Cr 9.4° entregue, cf. Jr 25,14° assimilado, cf. Dn 4.14” asterisco (*), ef, Dt 17.5 “* ? a LXX (recensio de Origenes de Alexandria) possui texto com asterisco, cf, Dt 4.21° mas, cf. Dn 2.5 * aregta de Athash, cf. Jr 25.25 *? ele tem ttazido, cf. Is 61.6 * aumentado, cf. He 3.2 * | cacadores de aves selvagens, cf. Jr 5.26" audacia, cf. Dn 3.29 * austral, sul, meridional, cf, $1107.35 ou; um ou outro... ou, ef. 2Cr 34.32" auxiliador, cf, $1 62.8 > afastando-se, cf. J6 17.6" passatos, cf. Dt 14.12 * Azarias, cf. Dn 3.23 * bab (babylonicus, a, um; 6) Batak Bedan bellator bene benedixit bestia bis bonum boves brachium brevis brevius campus, i canticum capella capillus, i captivitas Carchemisch castella cast (cum asteriscus) G° cast castigatio eatena, ae a ae Baal (di babilénico, lingua babilénica, ef. Is 52.14° Baraque, cf. 1Sm 12.11 ** Beda, cf 1Sm 12.11 guerreiro, cf, Bx 15.3" bem, cf, 2Cr 4.2" ele tem bendito, cf. IRs 5.15 besta, cf. Os 9.13" duas, cf. Nm 20.3 * bom, ef, 2Cr 3.6 * bois, cf. 1Cr 18.8 ® braco, ef. Is 63.5 © breve, curto, cf. J6 8.14? muito breve, cf. Dn 5.1 * campo, ef. Jr 31.40 cAntico, cangao, ef. Dn 3.23 * Capela (nome de estrela), cf, Am 5.9! cabelo da cabeca, cf. Is 57.9” cativeiro, cf, Lm 1.20 ** Carquemis, cf, Nm 22.4 castelos, cidadelas, cf, 28m 20,14 * com asterisco, cf, Dt 28.32 ** a LXX (recensio de Origenes de Alexandria) possui texto com astetisco, cee laa: castigo, cf. J6 36.18 cadeias, correntes, cf, $1 66.11" ter cuidado com, cf. J6 36.18 * isto tem caido, tombado, cf. $155.5 * aceleradamente, cf, Bx 12.21 >? acelerado, apressado, cf. Jo 4.19 * © restante, cf, 1Sm 1.15 * conferir, ef. Gn 1.7 ** ‘ 20", ef, Py 8.3" 19850 cf o'0'ED ¢} (conjunge) c 21" 6 cicsq clandestina clemens c ob (cum obelus) Gc ob codd (codices) cod(ex) cogitare, cogitaverunt collectivum collocabit commeatus, us commutatum, commutavit compl(utes) compone coneretum, confisus est confusus, a, um conjg (conjungendum) conservatus, i consilia constituit constructio, onis consuetudo, inis contaminatum contemptores contendo contentio, onis contextus, us expressiio IBM, eonferr Simaco, © Vulgata, cf, Mg Teodociio, Targy ene conectar, conjugat, cf. Ex 12.42" conectar com, conjugar com, cf. Lv 8.21 "* © trecho 21 “* a LXX conecta com 0 trecho seguinte (isto é, com o Salmo 136.1), cf. SI 135.21 ** escondida, oculta, cf. 2Rs 11.6” cleméncia, cf. Is 9.16 * com 6belo, ef, Dt 13.1 ** a LXX (recensio de Origenes de Alexandria) possui texto com dbelo, cf. Dt 12.14° cédices, cf. Ly 18.11 * cédice, cf. Gn 18.21 ° considerar, cf. J6 21.27 * coletivo, cf. Gn 40.10" colocara, cf. Dn 11.39" provisdes, suprimentos, cf. Is 61.6 * mudado, cf, 2Cr 25.23 ** varios, cf, MI 2.15° attanjar, arrumar, combinar, ef. Jr 40.1 * conereto, cf. Jr 7.32* ele tem confiado em, cf, Py 18.10° confuso, cf. Ex 36.8» para conectat, pata ser conectado, cf. Ne 12.25 preservado, cf. Dn 7.11"* conselhos, deliberagdes, cf, Pv 31.3° ele tem apontado, designado, cf. 1 Cr 261° construgio, cf. J 31.11 * costume, habito, cf. 28m 4.12° contaminado, cf. Js 8.33 ¢ desdenhosos, cf. Zc 9.1°*° contendo, cf. J6 16.20 ** luta, peleja, cf. S155.19° contexto, cf. Dn 7.11 ** in contrarium conventus, Us conversatio, onis copiae, arum. cop(ula, ae) GS cop pro? coram cornu, correctio corr(ectus, a, um) corrigens corruptum cp (caput, itis) Bhic incip cp 11 crrp (corruptus, a, um) crrp; frt 1 ODT] y 19 creep crudeles es (causa) estt (constructus) c(um) cum curat curculio cursus custodia custos, odis i Daniel, elis dage’ eontém, ef, Py 25.2 intad contra, cf, Nm 31.16 contrario, cf. Jr 5.10"? assembléia, encontro, cf. Dn 6.7 * conversacao, cf. $155.10 © forcas militares, cf. Dn 11.6” copula, conjungio, cf. Ex 1.1* a LXX e a Peshitta possuem uma conjungio, em vez da letra 9, of. 1Rs 10.1° na presenca de, cf. SI 18.41 chifte, cf. Fix 19.13 corregao, cf. J6 1.5" cortigido, ef. 2Cr 16.5 * corrigindo, cf, Bz 43.11" i cortompido, corrupto, ef 1Cr 27.4 capitulo, cf, Gn 32.2 : a Segunda Biblia Rabinica inicia aqui o capitulo 11, cf. Py 10.32* corrompido, cf. Bx 14.20 ** cottompido, possivelmente para ser lido como a expressiio OTP, cf. Jz 5.21" © versiculo 19 esta corrompido, cf. Py 18.19 * cruel, cf. Nm 21.6 * no relato de, cf, Pv 27.22** construto, cf. J6 17.6* com, cf, Gn 1.11” quando, cf, Ex 19.13 ele toma cuidado de, ef. J6 20.20** gorgulho, cf. Is 41.14" corrida, carteita, cf. J6 4.20* custédia, cf. Na 2.2° guarda, zelador, cf. $1 141.3" D Daniel, cf. Dn 9.21"? o sinal daguesh, cf. Gn 26.1 * GDP Maman Fehr i Introduqao a0 Texto Massorético TT 27 date dat(ivus) David, idis de Debora, ae dedisti deest defatigare deficiens, entis deficient deformare deliciae, arum delirium. deminutio deprecari descendant descriptio, onis desiderare desideratus designat desiit destinatus desunt detentus detrahere deus dicteria, iorum dies differt dilecta direxit distinctius diu diversorium, ii divinum divisit divulgayit dar, oferecer, cf. Dt 6.34 dativo, cf. 1Sm 2.14” Davi, cf, 25m 9.11° de, pela azo de, cf. Nm 31.18" Débora, cf. 18m 12.11 tens dado, ef. $18.2" isto esté ausente, cf. Nm 13.7 ** se fatigar, se cansar, cf. Pv 6.3° ausente, cf. Ed 10.36 * cairo, cf. Dn 12.4* deformat, cf. Py 28.12" deliciar, deleitar, cf. Jr 6.2 ** delitio, ef, S131.19* diminuigao, ef. Ag 2.19 * desaprovar, reproyar, cf, Is 47.11" deixe-os descer, ef. $131.18 * descrigio, cf. Bz 40,7.8.9" desejat, cf. Dt 33.21 * perdido, cf. 2Cr 21.20" designacio, cf. Dn 1.1 (inicio do aparato critico) acabado, terminado, cf. Os 7.16"° destinado, cf, J6 15.22* esto ausentes, cf. Hx 2.1 * detido, preso, cf. $1 88.9" levantar, saltar, cf, Ne 3.15“ deus, cf. $1 4.2” ditos espirituosos, cf. J6 17.6 * dia, cf. Zc 1.1* difere, cf, Dn 3.31 * amada, cf. Jr 49.4° cle tem dirigido, comandado, cf. Is 60.4 * mais distintamente, nitidamente, cf. 1Cr 10.7? um longo tempo, ef. $135.15 * estalagem, pousada, cf. Jr 41.17 * divino, ef. Dt 33.27° cle tem separaco, cf. Nm 16,1 * cle tem divulgado, ef, Jo 33,27" di (delendus, a, um) dl mcs diy fet dl prb dl doce doctrina, ae domicilium domina, ae dominabuntur dominus domus. dttg (dittographice) di, dttg? 1208 ¢ dttg) 1 dttg J ditty du(alis) dubéius, a, um) K dub ducunt ~ duodecies dupl(ex, icis) duplice versione dupl(um, i) ~ durus dux, ducis ilysenteria apagado, cf, Ly 19.24" apagado por tazGes métricas, SI 4.9 * aletra 1 esta apagada, cf. J6 4.6" possivelmente apagado, cf. $1 129.6° provayelmente apagado, cf. $1 48.9 ensino, cf, SL 119.29 * instrugdo, cf. Py 22.18 * domicilio, morada, cf. 1Cr 4.41° senhora, dona, ef, Jr 31.22" dominario, cfi Ob 20 “* senhor, cf, Nm 31.16"? casa, lar, cf, SI 46.5" ditografia, cf. Ly 14.31 *** apagado, caso de ditografia?, cf, Ml 3. € para ser lido S78 (a letra ? € um caso de ditografia), cf. $197.10* a letra 9 é um caso de ditografia, cf, $1110.3" a letra | € um caso de ditografia, cf. Jo41.12° dual, cf, Lm 1.2* duvidoso, cf. 1Rs 14.14 o Ketiv 6 duvidoso, cf. Lm 4.3° detivam, cf. Jr 44,10 * doze vezes, cf. Js 10,24° duplo, duplicado, cf, fix 1.21 * versio dupla, cf. 2Sm 19.19 * par, cf. Jo 24.6* duro, cf. Jr 17.9 * lider, cf. 1Cr 27.4°? disentetia, cf. Mq 6.14° diipla) signifien erro de copia que é resultado de repeticio acidental de 8, ef, Wonneberger, 1990, p. 4! roy, 1992, p, 240; Bre n, 1994, p. eadem do mesmo modo, ef, 2Cr 36.5 * eex de, extraido de, cf. Px 16.34°* a, ea © + nonn vb ex Dt 1,39 a LXX acrescenta vatias palayras extraic se bem que, cf. 1Cr 28.7" de Deuteronémio 1.39, cf, Nm 14.23 * seu, dele, cf, $! 105.20" a LXX possui o nome fovda (extraiday eufemismo, cf. 2Cr 26.21” do paralelismo S87W), cf, 25m 1.12* erguido, alcado, levantado, cf. S156 o trecho 3 “ possivelmente é extraido secar-se de todo, cf. Jo 5.3* de LamentagGes 3.6, cf. SI 143.3 tens ouvido, cf. S] 38.16 ** & Jovda (ex par NAW) 3" 'ftt ex' The 361 ecce egerunt, egit eles tém agido, cf. Nm 16.1 * exceto, cf. Dn 1.2* egtedientur marcharao, cf. Nm 24.24 * continua, cf, Os 2.21 * ei estes, cf. IRs 5.15° eiciendum para ser deslocado, ef. Pv 22.17? exegese, ef. Dt 32.1" elationes elevacées, cf. J6 36.29” exemplo, cf. 1Sm 15.4" electi, orum eleito, escolhido, selecionado, cf. exército, cf, $168.18 * $131.22” explicado, cf. 25m 20.14 * elige eleger, escolher, selecionat, cf. SI 37.37" exposto, cf. Nm 25,4° emendatus emendado, cf. Zc 5,6 ™* existe, cf, Js 21.36 * emissarius emissirio, cf. Is 39.1" exsultare exultat, cf J6 31.29 * emphaticum enfatico, cf. Jo 11.11* extendere estender, cf. Sl 68.32 °° en cis que, cf, Ex 2.9* extr(aordinarius, a, um) extraordindrio, cf. Gn 37.12 * encliticum enclitica, cf. Jz 3.2" sic 1 ( punct extr) segundo o TM (a letra ) apresenta energicus, a, um enérgico, cf. Is 49.15 ° dos casos de pontos extraordin: co 14, naquele lugar, neste lugar, cf, SI 34.6" eodem no mesmo lugar, ef, 2Cr 22.10 * eorum seus, deles, cf. $181.16" eques, itis cavaleiro, cf. $133.17 * . equi cavalos, cf. Zc 6.6 ** facilior eras(um) apagado, tasutado, botrado, cf Ex 23.32.° nee maqgef erasum a magqgef esta rasurado, cf, 28m ca Ekeenia ces Gd" nea eta (vetbo), cf. Nm 27.114 falso falsamente, cf. Se 25.8 * erimus seremos, cf. $1 20.8" falsum He a eta ettor, otis etto, equivoco, cf. J6 4.18 * fecit ae een error scriptoris erto de escriba, cf J6 26.12 * A aoe ae GE es, esse, est és, eer, 6, cf. J6 19.29", Gn 20.16% femGninus, a, um) a eiets eh evembos ee Belle fere quase, cf. Js 16.10 observar, cf, Bx 17.16? fides excluido, cf. Nm 12.14 * fe, cf, S117.15° CED Manual da Biblia Hebraica: Introdugao ao Texto Massoretico ‘Abreviaturas fiducia filius, ii finire fin(is, is) finit(um) firmus flagitium fluvius, follis fontes forma forma energica forma mixta fortis, e fortitudo, inis fossa, ae fovea, ae fragmentum franges frater, tris fremitus, us frequentavit firt (fortasse) frt add fet dl frt ins ¢ frt lc frt lect facilior fugiant fui, fuit fulge furor confidéncia, cf, $1 84.6° filho, cf. 1Cr 7.15* finalizar, cf, J6 27.8 * fim, cf. Ex 36.8 ° limitado, terminado, cf. Is 46.1 * firme, forte, cf. Is 44.12° ctime, delito, cf, $1 36.2°" tio, cf. J6 20.28 ° foles, cf, Py 26.21 * fontes, cf. J6 28.11 ** forma, cf. Gn 16,11 * forma enérgica, cf, Is 28.3 * fortna mista ou forma mistutada, cf. Bz 9.8" forte, cf. $142.5 ** coragem, firmeza, cf. Nm 23.22° fossa, fosso, cova, cf. Dn 9.25° buraco, fossa, cova, cf. S117.14° fragmento, cf. Zc 7.7 * quebraras, cf. $118.41 * irmio, cf. J6 20.20 * rufdo, estrondo, cf. Jé 4.14 * ele tem freqiientado, cf. Is 44.9” possivelmente, cf, Gn 1.21 * possivelmente adicionado, cf, Gn 15.18" possivelmente deletado, cf. Gn 9.10” possivelmente inserido com, cf. Gn 7.1" possivelmente lido com, ef. Gn 6.20* possivelmente leitura mais facil, ef. Js 14,2” fogem escapam, cf, SI 60.6° tenho sido, ele tem sido, cf. Dn 10.13 ** fulge, brilha, reluz, cf, $135.3 * furor, cf. $181.16" Garmita, ga'ya gaya eras(um) gemma generatim: genitor, oris genus genus arboris Gideon gladius, ii gloria, ae gl(ossa) gl recta gl vel var lect Ps 2,2 **frt gl lossator ist(ichus) frt hemist exe F (hebraicus, a, um; ¢) hog; hi, hae, haec A Metade cle um verso em textos pocticos, ef, Wonneberger, 1990, Ca garmita, cf. 1Cr 4.19" © acento secundirio gaa (meitg), cf. Gn 317" © acento secundario gaya esta rasurado, cf. Nm 33.37 joia, cf. Pv 26.8" geralmente, cf, Nm 7.19 23 * genitor, pai, cf. 1Cr 8.7” género, tipo, cf. Is 40.20 * tipo de Arvore, cf. Is 44.4 * Gedeio, cf. 1$m 12.11" glidio, espada, cf. $117.13 * glotia, cf, S122.4° glosa, explicacao, cf. Nm 5.26 >? glosa correta, cf. 2Cr 36.9 °* glosa ou leitura vatiante, cf. Zc 12,2°* 0 trecho ** do Salmo 2.2 possivelmente € uma glosa, cf. $12.2" glosador (autor de uma nota marginal), cf. Jr 48.6" gtego, lingua grega, cf. 1Cr 27.33 * tem, tém, cf. 2Rs 20.19°* habita, vive, mora, cf. Sl 11.1° habitacao, morada, cf. $146.5” haste, langa, cf. $135.3 * hebraico, lingua hebraica, cf. Jz 4.8 * hemistiquio, cf. Os 6.5°° possivelmente o hemistiquio esta excluido, cf. Os 2.11° aqui, cf. Jr 50.21” este, estes, cf, Nm 10.36 ° daqui, cf. Os 5.15" Hirao, cf. 1Rs 5.15¢ his esses, Ex 36.8” hpleg, frt = vasa homark (homoioarkton) bomotoarcton, cf. Lv 17.10 *° homark ex caso de homoioarcton titado de, cf. Zo 14.18" hpleg inc ins 923 79!) (homark) cf D inserir a expressio DAB 7YW (caso de huc homoioarcton), conferir a Vulgata, cf. 2Cr hhuc tr aba homines homens, cf. Nm 24.17" huaile homtel (homoioteleuton) homoioteleuton, cf. Ly 2.4**7 M1 homtel ©'TM possui caso de homoiotelenton, cf. Dt 12.11 © prb homtel provavelmente caso de homoioteleuton, ibi cf. Bt 3.7° ce > au, homtel ausente no texto do Pentateuco ; dca Pict caso de homoiotelenton, cf. Dt id Gn 27,39 er ; y honor honta, cf. Py 5.9° idem, ane hora, ae hora, cf. Bd 9.4 °° et hostes hostes, cf. $1.9.7° Pa hpgr (haplographice) haplografia, cf. Bx 22.19 ** Be A 7 hper: a letra 1 é um caso de haplografia, cf. impar a at)” imp (erativus) Thper aletra 1 é um caso de haplografia, cf. a'o'0'e’ Hier $ imp $1105.40 * hpleg (hapax legomenon) hapax legomenon, cf. J6 21.24%? 6S imp Homoisarcion (gr. inicio similar) significa erro de cépia relacionado 4 omissio de elementos do ‘imperia io similar ou igual de letras ou de palavras, cf. Tov, 1992, p. 238; Wonneberger, 1990, p. 45; Brotzman, 1994, p. 112-113 e 193; McCarter Jr., 1986, p. 40 ¢ 77 € Pisano, 2000, p. 67. Homoiotelenton (gx. final similar) significa erro de cépia relacionado omissio de elementos do texto devido ao final similar ou igual de letras ou de palavras, cf. Tov, 1992, p. 238) Wonneberger, 1990, p. 45; Brotzman, 1994, p. 112 e 193; McCarter Jr., 1986, p. 41 e 77 € Pisano, 2000, p. 66. Haplografia (gr. grafia tinica) significa erro de copia que é resultado de uma omissiio acidental de letras ou de palavras, cf. Tov, 1992, p. 237; Wonneberger, 1990, p. 45; Brotzman, 1994, p, 113. ¢ 193, McCarter Jr., 1986, p. 38-39 e 77 € Pisano, 2000, p. 66. Flapase kgomenon (ge, contado uma vez) significa que a palavra ou a expressiio ocorte uma tinica ‘yor 40 longo do texto da Biblia Hebraica, ef. Wonneberger, 1990, p. 48; Brotaman, 1994, py hapax degomenon, possivelmente cottesponde a expressio “vasos”, cf. J6 21.24% hapacc legomenon incerto, cf. Jz 3.23 ° para c4, para aqui, cf. Ex 26.35” transp6e pata ca o acento massotético ‘wnah, cf. SI 144.2° simples, cf. J6 12.18 * anteriormente, cf. Dt 33.2 * 14, ali, ai, eis, cf. 2Cr 5.10" no mesmo lugar, cf. Jr 39.8 * o mesmo, cf, Nm 9.2" © mesmo que Génesis 27.39, cf. S150.4* o mesmo, cf, IRs 8.16” fogo, cf. Jo 18.15 * eles, cf. $1126.1° indicadores de chuva, cf. Na 1.12** imerso, cf. Jr 51.12 ** desigual, cf, 28m 17.8” imperativo, cf, Dt 2.4 >” Aquila, Simaco, Teodociio, Quinta, Jeronimo e a Peshitta possuem imperativo, cf. $194.1 * a LXX ea Peshitta possuem imperativo, cf. $197.7? impérios, cf. $147.10° impeto, ataque, cf. Is 14.31° impetfeito, cf, 1Sm 2.28 * improvavel, cf. 28m 18.14” indignamente, cf. Nm 16.1 * em, dentro, cf. Ex 26.18 * incendiar, cf. Nm 21.14" incetto, duyidoso, cf. Js 13.4 inicio, comego, cf. Gn 32.2* inicio de capitulo, cf. Ly 5.20* imlt Mss novum Ps incip G pr AdApdomea et novum Ps incip incola, ae increpatio, onis inde index inf(initivus) inf(nitivus) abs(olutus) infirmitas infodi iniquus init@um) iniuste inscriptio, onis inscriptiones Nabatacenses ins(ere, erit) ins frt ins m et par es OST inserti, orum insolite intenta inter interpretatio judaica interpretes interrogativam interv(allum) intransitivum introducens, entis inundationes inusitacam Bx 24.7"* muitos manuscritos hebraicos medievais possuem inicio de um novo Salmo (apés inverte inyertido, cf. SI 34.16 * Salmo 115.12), cf. $1115.12" ipsi asi mesmo, cf, Jr 15.11? a LXX coloca antes o termo ira, ae ira, edlera, raiva, cf. S17.14* Admdouia © novo Salmo irrepsit insinuou-se, cf. Dn 9.3 * irtitator, otis is, ea, id; ii, eae, ea excitador, cf. $115.4” ele, ela, isto; eles, elas, cf. Jr 51.12 ™ tem inicio, cf. SI] 147.12 * habitante, morador, cf. 1Cr 2.55 * repreensio, censura, cf. SI 30.6 * I8ba‘al Isbaal, cf, 1Sm 14.49 * de 14, dali, cf. Dn 3.31 * Israclitae, arum israelitas, cf. 2Cr 25.23 ** prova, cf. Jr 29.24 ** it(em) do mesmo modo, cf. Ly 25.6 ** iter caminho, trajeto, passagem, cf. Is 60.4 * rerum novamente, cf. Dn 6.2 * iudicium julgamento, cf. J6 19.29 * juravi ptestei juramento, cf, 2Cr 7.18 * lustificata justificado, cf, Gn 20.16?” juvenes, um jovens, cf, Dn 3.237 de acordo com, cf, Dn 1.1 (inicio do apatato critico) infinitivo, cf. Lv 14.43 © infinitivo absoluto, cf. Nm 8.12* fraqueza, debilidade, cf, Mq 6.14° eu tenho cavado, cf, Ne 13.25” infquo, injusto, cf, SI 36.2?” inicio, comego, ef. Nm 17.2/3°* injustamente, cf. Nm 31.16" inscti¢ao, cf. $1 119.130 * inscricdes nabatéias, cf, Dn 4.13" insere, inserido, cf, Nm 14.14" inserido possivelmente, ef. Ly 11.19” insetido por tazdes métricas ¢ de paralelismo a expressio M0317, cfPy 7.6" enxertado, cf. Jr 39.13 * q insdlito, incomum, cf, Dn 4,27 * intendido, tencionado, pretendido, cf. Ez 48.2.7" entre, cf. Nin 22.5 © interpretagio judaica, cf. Jr 46.2 * interpretes, cf. Dn 1.1 Ginicio do aparat critico) interrogativo, cf, Ez 13.18° intervalo, cf. Gn 4.8 * intransitivo, cf, Dn 9.1 * introdutotio, cf, Dn 3.23 * inundagées, cf, Na 1.12 "* incomum, ¢f. Dn 1.2" encontraris, cf, Hix 36.8" atamaico judaico, cf. Dn 4.12 * Jefté, cf 1Sm 12.11 ** Jeroboao, cf. 1Rs 11.19 * Jerubaal, cf. 1m 12.11 ** Tgal, cf. Nm 13. 7 ** Joana, cf. Ed 7.3 * Joiada, cf. Ne 13.28 * José;ch 1Cr 51°" judaico, judaica, cf. Jr 46.2 * juizes, cf. Bx 21.6" laceravi lacuna Laedan jaetantur lamentationes, um lapsu lapsus calami 57 lapsus pro 9732 laquei, orum largum latitudo, inis lect(io) lect orig lector, oris legatur I(ege, egendum) le IcQ 1 fit I prb poy leg(ere, it, unt) G leg 7319 GS leg 7372 D leg m7 legiones legisse, legit liber, bri libera libera eu tenho me dilacerado em pediacos, cf. Jo 19.20" lacuna, cf. Ne 7.21° Lada, cf. 1Cr 26.21 *** se rejubilam, se alegram, cf. SI 126.1" lamentacées, cf. Is 43.14° lapso, erro, cf, Hx 23.3 * lapso, erro de cdpia, cf. Ne 1.9* 551 Iapso em ver de 72, cf. Fix 23.3 * ciladas, armadilhas, cf, S| 35.7"? abundante, copioso, farto, cf. Py 13.23 * largura, cf, 2Cr 3.4 * leitura, cf, Gn 18,22 “* leitura original, cf. Gn 18.22 * leitor, cf. Jr 2.31 ser lido, ef. 1Cr 27,27" para set lido, cf. Gn 1.11" para set lido com, ef, Gn 13.6" pata set lido com o Qeré, cf, Nm 16.11 © para ser lido possivelmente, cf. Lv 8.15” para ser lido provavelmente, cf. Gn 25.28? para set lida a expressao P9B?, cf 1Cr 15.15° let, lido, léem, cf, Bx 32.5 * aLXX léa forma verbal "BT?, cf. 2Cr 24.5* a LXX e a Peshitta léem a expresso hebraica 7273, cf, 1Rs 13.9" @ libere vertit D libere vertit licet lignum, i locus, i locusta, ac longitudo, inis luna créscens luxa magi magnificus maiestas maj(or, oris) mit Mss ¥ maj mit Mss 35 maj male maledicta malum mandatum a Vulgata lé 0 Tetragrama MIM, cfJz 15.19* legides, cf, Nm 24.24* isto foi lido, ef. Jr 23.31 “* livto, cf. Dn 1.1 (inicio do aparato critico) livre (adjetivo), cf. Jr 34.5? lire (yerbo), cf. $112.8" livtemente, cf, Dt. 26.1.5 Jee Mansuetus, a, um o Targum Pseudo-Jénatas — traduz livremente (de modo livre), cf. Dt 16.47 a Vulgata traduz livremente, of. Dt 8.13 * permitido, cf. Bx 19.13 madeira, pau, cf. Is 40.20 * lugar, local, cf, Nm 13.7 ** gafanhoto, cf, Jr 51.6 ** comprimento, longitude, cf. 2Cr 6.13" lua crescente, lua nova, ef. Is 14.12 * deslocado, ef. Nm 25.4° Septuaginta, cf. Dn 1.1 (inicio do aparato ctitico) magos, magicos, cf. Is 2.6 * magnifico, cf, Ex 15.11 * majestade, cf, Nm 23.21° maior, cf, Lv 11.42” muitos manusctitos hebtaicos medievais possuem a letra T em tamanho maior (am caso de litterae majusoulae), cf. Gn 34.31 * muitos manusctitos hebraicos medievais e a Segunda Biblia Rabinica possuem a letra em tamanho maior (um caso de litterae majusculae), cf, Dt 29.27* mau, cf. Dn 7.5* amaldicoado, ofendido, cf. Jr 31.22°* mal, cf, Jr 48.36" mandato, ordem, cf. SI 17.4” domado, amansado, cf. Jl 4.11 °° mao, cf, $1 68.32°° o sinal maggef, cf. Ez 25.7” na matgem, cf. Lv 25.22 * ausente no Cédice L, méo original, agora consta na margem, cf. Jé69.6* marginal, cf, 2Sm 11.1* margem, cf. J6 9.6 * LAT" WhO greed doinse ates masculum mavis m cs (metti causa) di mcs ins “J¥ OD) m cs me mediator meditatur melior melius mendacium, ii mendax, aci: mendosus mensa, ae mensis. Merenptach, ac (rex aeg)yptiacus meritum Messias, ac metatheticam meteg metropolis, cos metrum meus, a, um. ministetium ministraverunt min(ot) L) min misit mixtus, a, um mit (multi, ae, a) mit Mss: macho, cf, Bx 13.13 * prefetes, cf. Py 13.4* por razdes métricas, cf, Na 1.5* deletado por tazées métricas, cf. S118.3* inserir a expressao “}$ O3 por razdes miétricas, cf, Py 24.29 * me, mim, cf. Jr 31.19 * mediador, intercessor, cf. J 16.20 ** medita em, pensa em, cf. S] 10.6/7 ** melhor, cf, 1Rs 7.18" melhor, cf, SI 18,24" mentira, cf. SI] 139.24* mentiroso, cf. SI 15.. incorreto, cf. Hd 1.11 °* mesa, cf. 25m 9.11° més, cf. Js 5.10” Marniptah, rei do Egito, ef. Js 15.9 °* mérito, recompensa, cf. Sl 119.56 * Messias, cf. Nm 24.17° pospositivo, ef. Js 10.24°"” meteg, cf. 2Rs 14.29 * metrépole, capital, cf, Nm 22.39"? metro, métrica, cf. $126.1 ** meu, cf, Jr 31.19 * ministério, servigo, cf. $126.8” eles tém adorado, cf, Fix 32.35 * menor, cf. Ly 6.24 © Cédice L possui a letra 1 em tamanho menor (um caso de /tferae minusculaé), cf. Gn 2.25* ele tem enyiado, emitido, cf. 1Rs 5.15° misturado, misto, cf. Gn 16,11 * muitos, cf. Gn 26.1 * muitos manuscritos hebraicos medievais, cf. Gn 17.19" G* + mit w momordi mots, tis morus mtr (metrum, i) mugire mulier munus, eris murus, i mutanda, atum, atur mutilatus, a, um Nabataeenses nab (nabataicum, a, um; e) narratum navis, is ne necav nectunt nefatii neglecto neohb (neohebraicus, a, um) hequaquam Nesel neutrum niger nil nisi nobiles a LXX, texto grego original, acrescenta muitos versiculos, cf. 1Rs 2.46 * cu tenho mordido, cortado, ef. J6 19.20” morte, cf, S155.5* amoreira, cf. Is 40.20* metro, métrica, cf. Bz 31.5 ** mugir, berrar, cf, Jr 31.39" mulher, esposa, cf, Ly 18.21 ° doagao, dadiva, cf. 1Rs 13.33” muro, cf. $1 122.3° para ser mudado, mudado, ef. Ed 1.10* mutilado, cf, Mg 1.10* nabateu, cf. Dn 4.13 * nabateu, lingua nabatéia, cf. Dt 33.3 * nartado, contado, cf, 1Rs 11.19 "* nayio, nau, embarcagio, cf. Is 2.16 * para que nao, afim de que nao, cf. S1 60.6° tenho assassinado, cf. Ne 13.15 * tecem, entrelagam, cf. Jr 5.26 ** ctime abominavel, cf. $1 119.23 * nao considerar, cf. Dn 3.17 * neo-hebraico, lingua neo-hebraica, cf. Jo 18.3% nao em todos, cf. Dn 9.13 * Cesil, cf. 1Cr 4.30 ° neutro, cf, Jé 31.11 * negto, preto, cf, Jo 3.5% nada, cf. Jr 23.31 °* mas, exceto, cf. Jr 23.31 °* nobre, cf, Is 43,14 * ele é relutante, de ma vontade, cf. 1Cr287 7: nome, cf, Bx 1.21" nao, cf. Jd 20.20 ** ‘nao literalmente, cf, Nm 10,11 * nonn(ulli, ae, a) varios, cf. 2Rs 14.7 * offerebat ele ofereceu, cf. 1Rs 13.33" nonn Mss lg v4rios manuscritos hebraicos medievais, omisso_ com omissao de, cf. Et 9.29 ** | cf. Gn 17.5* om(ittit, unt) omitido, omitem, cf, Hx 20.24 nonn vb varias palavras, cf. Nm 3.10 * om cop omitida a conjungio, cf. Ex 1.1* nostrum, nosso, cf, Ed 4.14 * om suff. omitido o sufixo, cf. Ly 26.42 * nota nota, cf, 2m 11.1 * om > omitida a letra 9, ef. Js 13.26 * C + nota marg 8 TM" 0 Cédice C adiciona a nota massorética 60’ om suff a LXX ¢ Simaco omitem o sufixo, cf. marginal § 7M" (a letra 8 € dispensavel), cf. $1 68.25° 28m 11.1" £ om TY a Vetus Latina omite o termo TY, cf. ! notum conhecido, cf. J6 33.27 * Dtsii5™ novus, a, um noyo, recente, cf. S] 147.12 * Dom cop a Vulgata omite a conjuncio, cf. nubes nuyens, cf, Nm 23.10°° De 14.5° nullus, ius nulo, cf. Jo 10.22"? omnis, € todo, tudo, ef. Jz 8.11” num (particula interrogativa), cf, Bz 43.7 * operati sunt eles tém trabalhado, cf. $173.7” numerus, i numero, numeros, cf. 2Cr 36.3 © operuerunt eles tém coberto, encoberto, cf. $155.5 * numerus > 1, © mamero esta ausente no Codice L, cf. oppositum oposicao, cf, Dn 4.5 * SEL opt(ima) 6timo, melhor, cf, Ez 16.47 * nunc agora, cf. J6 9.6 * otatio, onis discurso, discurso oratério, cf. Dn 3.23 * nuntius, il mensageito, cf, Nm 22.18" otdinant, at otdenado, cf, Bx 20.13 * ordo, inis ordem, cf, 2Cr 25.23 * obducti, orum coberto, encoberto, cf. $1 68,31" oT originalmente, cf, Nm 16.24" one ébelo (ou *), cf, Di 14.25°" ortus, a, um nascido, ef. MI 1.12 G°c ob a LXX (recensio de Origenes de Alexandria) possui texto com dbelo, cf. a he De 31.4 pacnituit me eu tenho me arrependido, cf. Jr 31.19 * Syh c ob a Siro-Héxapla possui texto com dbelo, paenultima, ac peniltimo, penultima, cf. Ly 18,28 * cf. Js 21.36 * papyrus, i papiro, cf. Dn 3.6° obiectum objeto, ef. Jo 17.6" papyrus aram papiro aramaico, cf. Dn 4.14” oblitus est ele tem esquecido, cf, Is 44.9 * par(allelismus, i) paralelismo, cf. Zc 6.6 | obscure obscuro, ef. Ex 23.5 ** pars, tis patte, peca, cf. $135.3 * observatio observacio, cf. Ee 3.17 * particula, ae particula, cf. Is 44.8° obsistere resistit, se opor, cf. Jo 38.11 partim: parcialmente, em parte, ef. Jr 20.10"? obturare obstruir, tampar, cf. J6 18.3 * partitivam partitivo, cf, Dn 11.7°? pascuum, i pastagem, pasto, cf. Jr 6.2" 1 © Sbelo foi um sinal eritico usado por Origenes de Alexandria na quinta coluna da Héxapla, passi aqui e ali, cf. Dn 3.26 * que continha o texto da LXX, para indicar palavras © passagens que constam nesta versio © mesmo aqui ¢ ali, cf, Dn 3.8” grega, mas nfo no texto hebraico, cf, Tov, 1992, p. 147; Wilrthwein, 1995, p. 58) ? a 1 Wonneberger, 1990, ps 24% Deist, 1981, p, 1654 Pisano, 2000, p, 59 ¢ Trebolle Barrera, 190% p BBS, Ch Ex 18.6 pers AR ome eran nc ten. ali etn patronymicum paululum. paulum, i pavor pe (pauci, ae, a) pe Mss pellis, is perdiderunt perduces perfectus periphrasis, cos permlt (permulti, ae, a) permlt Mss. pertinens, pertinet perturbatus, i pessum data petent pf (perfectum) phoneticum pinguis plaga pleramque pl(uralis) 1 pl 2pl 3pl plurfes, a) © + plur vb poetica populus, i porta possessio post pier sample: Lv 10.1¢ S post 172 tr patronimico, cf. Nm 13.7“ pequena quantidade, insignificncia, cf. Tey 17 postea uma pequena quantidade de, cf. Jr 49,34 * postquam: pavor, cf. $155.5 * potens, entis poucos, cf. 2m 17.4 * potius poucos manuscritos hebraicos praebent, praebet medievais, cf, Gn 12.3 * praecedens pele, cf. Ne 3.15" praecones cles tém destruido, cf. $135.12 * praedicabit tu levards, ef, $149.20 * pr(acmitte) perfeito, cf. Jo 10.8 ** pr cop circunlocugio, cf. Bx 14.20 ** pr mit vb muitissimo, cf, 1Sm 24.5 * muitissimos manuscritos hcbraicos © pr cat medievais, cf, 25m 8.9” pertencer, cf 2Cr 25,23 "* perturbado, cf. Jr 40.1 * destruido, cf, Na 3.11° cles pedirao, desejario, cf. $118.42 °° perfeito, cf. Ly 18.28 * fonético, cf. J6 36.27” gordura, cf. J6 33.25 * golpe, cf. $1 39.11 * geralmente, cf, Dt 31.16° i plural, cf. 1Rs 7.40" | prb cerp primeira pessoa do plural, cf. Ex 15.21) segunda pessoa do plural, cf. Bx 13,10* terceira pessoa do plural, cf, Ex 24.1? muitos, cf. Js 19.47° prb ins NINDS a LXX acrescenta muitas palavras, cf. Jz23.5* pottico, cf. J 37.12° povo, pessoas, cf. Jr 33.13 "* portio, cf, Dn 8.2°° possessio, cf. J6 15,29" depois, cf. Ax 20.18” G pr 7 Aad D pr pron telat prb huc tr a Peshitta troca o tetmo que esta no Salmo 119.117 * pata depois do verso 172, c£ $1119,171 ? dai em diante, cf, Gn 47.5 * depois, cf. Ct 4.6¢ potente, poderoso, cf, Dt 32.15‘ preferivelmente, cf. Hc 1,5° apresentam, exibem, cf. Ex 36.8” ptecedendo, cf. MI 2.15° precursores, cf, Ex 36.6 ** ele louvara, glorificard, cf. S1 22.9 * coloca/coloca-se antes, cf, Gn 33.15 * coloca-se antes a conjungao, cf, Ex 7.19 * coloca-se antes muitas palavras, cf. 1Sm 30.29 * a LXX coloca antes a conjungio Kat, cf. Js. 9.275 a LXX coloca antes a expressio 7 Aauid, cf. SI 137.1° a Vulgata coloca antes um pronome relativo, cf, 1$m 14.21" preposicao, cf. 28m 3,27° exceto, cf, Nm 22,22° além de, além disso, cf, Jz 1.20° provavelmente, cf Gn 34.28 * provavelmente adicionado, cf. Gn 12.17” provavelmente corrompido, cf. Mq 1.13 * provavelmente deletado, cf. Gn 1,11 ° provavelmente transpor para ca, cf, Ly 8.19* provavelmente o termo MINDS € para set inserido, cf. MI 3.13 * provavelmente para ser lido com, cf. Ly 15.31 * provavelmente coloca-se antes, cf. Gn 1,30* aoe, cf, Bx 13.13? Pavia aid em vez de, cf. Gn 31.44" em vez de sufixo, cf. Bx 28.12” © Salmo 130 segundo o Cédice L, em vez do Salmo 129 (37), cf. $1 130* quocum quoties pro pro suff Ps 130 sic L pro pap probavit : cle tem provado, testado, cf. Is 66.16” radius proclamaverunt eles tém proclamado, ef. Hix 36.6 ** raphe procurrens projetando, sobressaindo, cf. J6 39.8 * pron(omen) pronome, cf, 1Sm 14.21 * rasura propago, inis propagem, cf. SI 80.16 * Lsub rasura’ proprius, a, um proprio, cf. 2Sm 4.2 * ptopter por causa de, cf, 2Cr 29.17 * reatus propterea por conseqiiéncia, cf, Dn 7.15 ** rebellaverunt prosperitas, atis prosperidade, cf. J6 20.20 rebia protectio, onis prtotesio, cf. S142.5°* recte prp (propositum) proposto, cf, Gn 10.4 ° rectius prp dl proposto deletar, cf. Gn 24.10 * rectus, a, um prs (personalis, e) pessoal, cf, 1Sm 2.14° recta lect pro 1 ps(almus, i) salmo, cf, SI 115.12" pt (participium) patticipio, cf. 2Cr 34.22 ¢ tedii pudicitia, ae pudot, decéncia, decoro, cf. Nm 31.18 7 Pedime pulchra : bonita, cf, Nm 12.1 * regalis pulvis, eris po, poeira, ef, Nm 23.10°* Pa ponto, cf, Dt 30.8 * pontos extraordinatios, cf. Gn 16.5 i segundo o TM letra TT possui um dos pontos extraotdinatios [puncla extraordinania)), cf, Nm 9.10° punticus, a, um) pinico, cf, Dn 7.17* purus puro, cf. Py 26.28" punct(um, i; a) punct(a) extr(aordinaria) sic Mt (7 punct extt) regens, ents regulariter relat(ivum) (qui, ae, a) sic L, rel Mss Edd sine dage’ quam, i moveris quam do que, cf. J6 4.19 * quamvis se bem que, cf. Dt 29.4°° quasi como se, cf. $133.7 * quattuor cf, Bz 5.12 * quatto,, quem, q 0) com quem, que, cf. J6 16.20** quantas vezes?, cf. J6 7.4” taio, cf. Jr 23.5” © sinal rafé (ginal oposto ao daguesh), cf. Gn 32.18* rasuta, cf, Hix 36.29 ° o texto do Cédice L sob rasura?, cf. Lv 1.9° defeito, falha, cf. Fix 32.35 * eles tém se rebelado, cf. Nm 31,16°" © acento massorético revia’ cf. 2Rs 6.27 * corretamente, cf. Gn 31,46 * mais corretamente, cf. 2Cr 36.9 ** correto, cf, $143.1 * leitura correta, em yez da expressio IMR, cf. Ez 32.6* tenho retornado, cf. Dn 4.33% redimir, resgatar, cf, $112.8” real, cf. Jo 12.18 * realeza, soberania, cf, 2Cr 25.23 ** transitivo, objeto, ef. Jo 31.18 * regularmente, cf, Dn 5.27 * relativo, cf. 1Sm 14.21 * remanescentes/restantes, cf. Jz 14.2" segundo o Cédice L, os manuscritos hebraicos medievais restantes € edigdes impressas da Biblia Hebraica sem o sinal daguesh, cf. Jz 14.2" resto, cf. Jr 49.34 * tens removido, cf. $1 22,.2”” de repente, subitamente, cf. Jr 46.22 "* repetido, cf, Nm 25.8 ** coisas, ef. Gn 20.16"? parar, cf, Py 11.7° rede, cf, Jr 5.26 ** ‘tel Bit SEBNWARIO PRESBITERIANO BIBMIOTECA - GOIANiAIGO AL robur, oris Romani, orum rufi saepius: saginati sagitta, ae sagittarius sal Salomon, onis salus, utis sam (Samaritanus, a, um) Samuel, elis sanctificate satiabor satiatus Saul, ulis Saxetum, i saxum scandendum sciatis scil(icet) scribendum sctiptor, oris a sec(undum) secundus, a, um. sed sed etiam semel semper senior sensum, us sententia forca, enerpia, of. Is 54.87 romanos, cf, Nm 24,24°° avermelhado, cf, Zc 6.6 novamente, cf, Jr 31.19 * ie freqtiente, cf. Hx 21,28 ° mais freqiiente, cf. Js 10.25° engordado, cevado, cf, $137.20" seta, flecha, cf. SI 64.4* arqueiro, cf, Py 26,10” sal, cf. Ed 4.14? Salomao, cf, [Rs 5.15° salvagao, cf. $122.2" samaritano, hebraico samaritano, cf. etary Samuel, cf, 1Sm 12.11 ** santificar, cf, 2Cr 35.3? estarei saciado, cf, $116.11 * saciado, cf. J6 10.15 * Saul, cf, 28m 1.21° 4rea rochosa, cf. Nm 20.19 * rocha, cf. J6 39.8 * para set lido audivelmente, cf. Jl 2.9 * conheces, cf. J6 19.29* isto 6, a saber, cf. Gn 27.40* para set escrito, cf. Py 22.17%" eseriba, escritor, cf. J6 26.12 * consigo mesmo, ef. Nm 16.17 de acordo com, cf, Gn 11.8? segundo, ef. Ez 8.3% mas, cf. 2Cr 25.23 ** mas também, cf. 18m 13,7 ** uma vez, cf. $1 68.13>° sempre, cf. Fz 40.16" senhor, velho, cf. 1Sm 19.20" significado, ef. Nm 12,1"? sepulchrum sepultura sequitur sera serpens seu sexta, ac sg (singularis) 1 sg 25g 36g 3 fsg 6 eBo' sg sie L sic L, mit Mss Hdd sic L pro 3 sic Mi silex sim(ilis, ¢) simillima Simson, sine GE'"S pl sine suff sepultura, cova, timulo, ef. Is 53.9° sepultamento, entetro, cf. 2Cr 26.23 ° isso segue, cf. 2Cr 25.23 ** trava, cf. 1Cr 12.16" serpente, cf. Jr 46.22 ** ou, cf, Gn 38.29 * sexto, cf, 28m 24.15"? singular, cf. Bx 22.24 ° i primeira pessoa do singular, cf. Fx 23.25 ° segunda pessoa do singular, ef. Bx 20.24 ° terceira pessoa do singular, cf, Ex 21.13 * terceira pessoa feminina do singulat, cf. $1130.5° 0 texto hebraico que Origenes de Alexandria usou na Héxapla possui singular, cf. $1 89.31 * se, cf. Ex 23.5** assim, cf, Gn 4.18 * assim esta no Cédice L, ef. Gn 15.10* assim estd no Cédice L, muitos manuscritos hebraicos medievais ¢ edigées impressas da Biblia Hebraica (..), cf Bx 33.10* segundo o Cédice L, em vez de 3 (0 mémero 70), cf. $1.70 * assim est4 no TM, cf, Gn 4.18 * sflex, cf. Jr 18.14” similar, cf. Nm 5.24 ** muito similar, cf. 1Cr 28.20? Sansfo, cf. 1Sm 12.11 sem, cf, Dt 30.8 * a LXX, a Vetus Latina (Cédice de Napoles Latim 1) ¢ a Peshitta possuem plural sem sufixo, cf, 1Sm 10.21 * Sin-Magir, cf. Jr 39.3" ou, cf, Ex 16,32° somente, cf, Dn 9.2° 86, somente, cf, Dt 32.50" “sujeit Py 10,20° soror sors sperabunt, sperate spes, ei splendor, otis sq (sequens) sqq (sequentes) statim stat(us) stella crinita stercilinium stich(us) stillare stropha_ ins c Ms GS (...) Q-stropha) studium sub. subj(ectum) subsellia subst(antivum) suff(ixum) suff pl suff 1 pl suff 2 pl suff 3 pl suff 3 pl suff sg suff 1 sg suff 2 sg suff 3 sg irmi, cf. 1Cr 2.25” sorte, cf. Py 12.9 * esperario, cf. $152.8?" esperanca, cf. $1 55.23 * esplendor, cf. $1 45.10" seguinte, cf, Gn 46,21 °° seguintes, cf, Na 1.10/11 * imediatamente, cf. [6 18.8 * fe ease cael isnt ios cometa, cf. Nm 24.17° esterqueira, estrumeira, cf. Na 1.14°° um verso completo, cf. Jz 5.11 ° gotejat, cf, Jo 36,27 ** estrofe, cf, $1145.13 * insetido com um manusctito hebraico medieval, LXX e Peshitta (...) (a esttot da letra 3), cf, $1145.13 * dedicagao, cf. Py 19.2" sob, embaixo, cf, 2Rs 23.4 ** objeto, cf. 1Sm 20.33? assentos, cf. 2Cr 9.11 * substantivo, nome, cf. 28m 19.43” sufixo, cf, Gn 7.13° sufixo de plural, ef, Bx 22.22 ° sufixo de primeira pessoa do plural, cf. Bx 9.30" sufixo de segunda pessoa do plural, cf. Ex 34.16" sufixo de terceira pessoa do plural, cf. Ex 18.19* sufixo de terceira pessoa feminina plural, cf. Ly 18.17 * sufixo de singular, cf, Ex 23.25 sufixo de primeira pessoa do singular, cf. Ex 111° sufixo de segunda pessoa do singular, icf nis i sufixo de terceita pessoa dc ingular, ¢ a sufl3 fg suff 3 m sg GST + suff 2s¢ sum sumite suum summarium, ii sunt super superesse supervacaneus supra suspensum, TL mlt Mss 2 suspensum 2t hab Y suspensum 2 suspensum sus, a, um yr (syriacus, a, um; e) lacuetit, tacui talpa fantum ditas 5 sufixo de terceita pessoa ferninina singular, cf. Pv 7.6 * sufixo de terceira pessoa masculina singular, cf, 1Sm 18.10* a LXX, a Peshitta eo Targum acrescentam sufixo de segunda pessoa do singular, cf. S1_77.16 * sou, cf, $188.9? tomada, cf. Fox 12.21 >» seu, sua, cf, SL 105.2 sumirio, cf. Dn 5,25 * (cles) so, cf. Mg 1.10 * sobre, cf. $1 105.20 ** sobrar, restar, cf. Na 3.14” supérfluo, cf. Dn 10.13 * acima, sobre, cf, Is 54.13 * suspenso, cf. Jz 18.30 * © Cédice L ¢ muitos manuscritos hebraicos medievais possuem a letra 3 suspensa (um caso de diterae suspensae), cf. Jz 18.30 * o TM possui a letra D suspensa (um caso de litterae suspensat), cf. J6 38.13 * a letra Y é suspensa (um caso de ditterae suspensat), cf. $1 80.14 * seu, dele, cf, SI 33.17 * sirfaco, lingua sitfaca, cf. J6 19.20" isto estava calado, tenho estado calado, cf. $139.3* toupeira, cf, $158.9” somente, cf, Nm 8.16 ** tardiamente, cf, Pv 29.11 * Touro (nome de estrela), cf, Am 5.9° te, cf, S116.2/3°° técnico, cf, Bz 41.6° cobrir, tampar, cf. Jo 23.9 * tegimen teg(@)mentum, i templum, i ter terminus terminus technicus cf 11 terra tertius, ii testiculati testis, is tetragrammaton, textor textus, us Theodotion, onis threnus, i tibi titulus tonitrus tot(us, a, um) tot v add tot y add? tradit traditio bab transcendere transciptio, onis transl(atio) tr(anspone) tr ante tr post tu tum tumultuati sunt 2 © etragrama (lat, fragranmaton) refere-se a0 nome inefiivel de Deus em hebsaico OM cujas quatro consoantes so transliveradas em leeras doa aoe cobrindo, tampando, cf Na 2.4** cobrindo, tampando, cf. J6 23.9 * templo, cf, 2Cr 7.9 * trés vezes, cf. Jl 1.15* termo, cf. Ez 41,6° termo técnico, cf. versiculo 11, cf. Rr 41,98" tetra, cf. Nm 22.5 ° terceito, cf. Kz 40.7.8.9” tendo seus testiculos, cf. Jr 5.8” testemunho, cf. Ly 18,11 * Tetragrama, cf. 2$m 12.16? tecelao, tecedor, cf. Is 19.10 * texto, cf, Dn 9,3 * Teodociao, cf, Dn 1.1 (inicio do aparato ctitico) lamentagio, ef. Hz 32.18° ati,a voce, cf. Bx 2.9* titulo, cf. Py 22.17>” trovao, cf, Is 33.3 * © todo, cf, 2Cr 29.9 * todo 0 verso é adicionado, cf. Am 3.74 todo 0 verso é adicionado?, cf, Os 9.14" traduz, cf. Dt 5.6 * { tradicao massorética babildnica, cf. Ts 52,14° transcender, cf, J6 39.8 * transcrigao, transliteragao, cf, 2Cr 22, tradugao, cf. He 3.2 * transpor, transpoe, cf, Gn 12.16” transpoe para antes de, cf, 2Cr 27.5 >” transpde para depois de, cf, Bx 29.21 tu, cf. Gn 20.167? entio, cf, 2Cr 36,8 ** 3 varia lectio) tumultuaram, cf, Dn 6,16" var leet? tumultuose tumultuoso, cf. Dn 6.7 * tune entao, cf, JL 2.9* divisio, cf. 1Cr 27.4?” teu, tua, vosso, cf. $1 17.15? texto, cf. Dt 33.2° turma, ae tuus, a, um txt (textus) onde, cf. 2Cr 34.26 * em todo lugar, cf, 28m 6.3/4* ugaritico, lingua ugaritica, cf. Jo 31.29 * vingando, cf. Os 9.12" ultima, cf. Nm 36.11 * uivador, gritador, ef. Jr 4.31” umbra, ae sombra, cf. $155.5 * tuna (um) junto com, cf. 1Rs 9.16" unde porqué, cf. Ez 28.13°° nus, a, um um, cf. Gn 14,17 ** urbs, urbis cidade, cf. 2Cr 32.33 ** porta urbis portao da cidade, cf, Dn 8.2°° irentes queimadura, cf. Nm 21.6 * até 0, cf, Ze 4.10" como, entio, cf, Ex 26.18 >* a LXX e a Peshitta possuem singular como em Numeros 6.6, cf. Lv 21.11 * nr, tris cantil de couto, ef. $1 33.7 * acaso, porventura, cf, Jr 42.1° ambos, cf. Na 1.10/11°° ubique ug (ugariticus, a, um; ¢) ulciscendo ultima, ululatus: passo, cf. Nm 21.11 * muitissimo, Dn 3.31 * vale, cf, $184.7” variante, leitura variante, cf, Kz 8,3" leitura variante?, cf. J12.16* leitura variante para junto de, cf. He 1.7* leitura yariante (originalmente é o termo WHHL. e« vb (verbum, i) vel venenum venerunt, veniet verba, orum verbatim verberatio verbotenus verb(um) verb pass vere veritas, atis vers(io, onis) versio duplex v(ersus, us) v34 > 6" versus, uum vertit vertunt vestimenta, orum. vestis vetus vexant via vide, videns vid(entur, etur) vindemiator, oris vindex, icis vinum vita, ae vivum vix vobis vocales 6 b palavra, palavras, cf. Ex 16.34 * vox palavra, cf. 2Sm 8.7 ou, cf. Gn 11.31 * vrb (verbum) verbo, cf. J2 514° | yeneno, cf. Jr 11,19” 1 vulva titero, cf. Bx 13.13 cles tém vindo, isp tem vindo, cf We ¥ (versus, uum) - versos, verso, Bz 31.13 6 hi f fin y confetir final do verso, cf. Js 7.13* Jo 22.21 c d ae palavras, cf. Ly 10.18° vy 12 crrp ay 12 est corrompido, cf. literalmente, cf, Js 16,10 * castigo, punigao, cf. J6 36.18» idem, cf. Nm 10.11 * verbo, cf. Gn 14,17 ** 4 Zadok Zadoque, cf. Ed 7.3 * verbo passivo, cf. 1Sm 4.2 * j Zagef acento zagef, cf. Dt 3.13 * realmente, cf. J6 6.13* verdade, cf. $17.12 ** versio, versées, cf, 2Cr 31.13” versio duplicada, cf. 2Cr 25.18 “* verso, versiculo, cf, Ly 11.15 * i © verso 34 € ausente na LXX (recensa de Luciano), cf, 1Rs 16.34 * versos, cf. Jr 19.2 ** traduz, cf. Dt 25.1 * mudam, cf. Jr 5.10» vestimenta, cf. Dn 3.21 "* vestimenta, cf. 2Rs 23.7" velho, cf, Nm 28.7" atormentam, cf. Jo 6.4° via, caminho, cf. $1 2.11/12° vide, olhe, confira, cf. J6 10.15" parece, cf, Gn 10.4° Vindimador (nome de estrela), cf. Am 5.9° fiador, cf, $14.2? vinho, cf. Nm 28.7° vida, cf. S1143.10° vivo, cf. 2Cr 33.11 * dificilmente, escassamente, cf, Mq 1. para vos, cf, Ex 19.13" vogais, cf. 1Cr 11,22" Il. SINAIS A lista abaixo apresenta os principais sinais utilizados no aparato critico da Biblia Hebraica Stuttyartensia (BHS). Os sinais sio empregados pata indicat algum destaque textual encontrado no texto biblico hebraico, quanto nag antigas versdes biblicas como a LXX, a Peshitta, o Targum, os Manuscritos do Mar Morto, a Vulgata, a Vetus Latina, entre outras, O sinal de adigio (+) indica que ha algum trecho actescentado no texto de determinada versio, O mesmo ocorre com 0 sinal de auséncia (>), que adverte sobre algum trecho ausente no texto de alguma tradugio classica. Os sinais sao sempre utilizado na comparagio entre o texto hebraico do Cédice de Leningrado B19a (1) como representado pela BHS, ¢ as versdes classicas da Biblia. Os principais sinais encontrados no aparato critico da BHS sio:' adiciona, adicionado em, acrescenta, actescentado em, cf. Ex 23.31" © ausente em, falta em, omisstio em, omite, cf. Jz 10.4° * forma reconstrufda, cf, Is 5.30" informacao ou questo incerta, cf. Jr 44.8 © 10°" ! énfase, como nos casos de sic!, cf. Dt 18.18” sinal de separagao das notas no apatato ctitico, cf. Gn 1.1 * = sinal que indica uma retroversio, cf. 2Rs 22.4 * ‘i divisto menor usada para separar partes de uma nota, cf, Na 2.4% divisio maior usada para separar partes de uma nota, cf, Na 2.4 Jacuna em (lacunas no texto), principalmente em fragmentos encontrados em Hirbet Qumran, cf. 1Sm 10.25%, 28m 24.16 idem, cf, 1$m 2.8°° excesso de palavras em um trecho poético (no proprio texto biblico), cf. He 3.7, 9, 13, $137.40, $138.4, 13, Jo 10.3, 15 etc. apresentacio abreviada de diferentes formas, cf. 1$m 9.25” idem, cf. 1Cr 25.22 * nota explicativa, cf. $1145.13 * citagao de alguma edigio critica da Biblia Hebraica, Exemplo: Ginsburg), (de Rossi), cf. 18m 21.9" a versio citada entte parénteses possui alguma divergéncia textual em relacao a versio citada anteriormente na mesma nota; exemplo: Bxodo 20.1 nota “a” para 0 vocdbulo OTS (‘efohin, Deus): GM) «rjoiog (a LXX possui o termo KULOG |kiirios, Senhor] ao invés de OTYN [Deus] no texto de Exodo 20.1; a Vulgata concorda com a LXX, mas em parte). sinal que conecta dois versos no mesmo contexto, cf. Mg 6.9-10" abreviacio de comeco de alguma palavra ou exptessio; exemplo: Exodo 39.2 nota “a” para a palavta WY" (wayya'as, € fez): aS WW (0 Pentateuco Samaritano € a Peshitta possuem uma forma que corresponde A expresso verbal hebraica WY [wayya‘ast, fizeram] em Exodo 39.2). abreviagao de final ou continuagio de alguma palavra ou expressio; exemplo: Génesis 4.25 nota “b” para a exptessao vetbal ae (wainiors e ee aL ie (o Pentateuco b. Divisdes do versiculo a (junto com numero de versiculo) G + Kai 108 moiety cf 13a prb tr: post 17° 1] 817 cf 12ac 3*tr post laa? 16 “4 prb add ef 15ba. 12° G* tr post ba b unto com ntimero de versiculo) nonn Mss Vrs Sos? cf 17b parte “a” do versiculo (primeira parte do versiculo), cf. 1Cr 26.32 °° a LXX acrescenta a expressal wal to0 sowtv, cf. parte “a’ versiculo 13, cf. 1Cr 22.12 ° pata depois da parte “a’’ do versiculo — 17, cf, Et 9.16 * bloco “c da parte “a” ou da parte “b do vetsiculo (0 bloco “a” é a primé subdivisao da parte “a” ou da parte “b de um versiculo), cf. Sf 3.5 “* para ser lido 1 8171, cf. o bloco “a” patte “a” do versiculo 12, cf, Mq 7.11! 0 caso 3" transpor pata depois do bloco “ da parte “a” do versiculo 12, cf. Na 2.3* a seqiiéncia “' do versiculo provavelmente, é uma adigio, cf. bloco # da parte “b” do versiculo 15, cf. MI 2.16 a seqiiéncia °* do versiculo 12 a (texto grego original) transpde pi depois do bloco “a” da parte “b” mesmo versiculo, cf, Ez 512° parte “b” do versiculo (segunda parte do versiculo), cf. 2Cr 34.9” varios manuscritos hebraicos medi gl, cf 6b pc Mss © + 2,7af frt 1 79" cf 2a8 16" prb cj c 15bp € onwa-Son cf 10bB 16** fet dl (...) see 16ay glosa, cf. parte “b” do versiculo 6, ef, 1Cr 26.7 ° bloco “B” da parte “a” ou da parte “b” do versiculo (0 bloco “B” é a segunda subdivistio da parte “a” ou da parte “b” de um versiculo), ef. Sf 3.5 “4 poucos — manusctitos —_hebraicos medievais ea LXX possuem actéscimos no bloco “B” da parte “a” do versiculo 7,cf.Ct8.4° possivelmente para ser lido como 713, cf. bloco “B” da parte “a” do versiculo 2, cf. Mq 5.1 ° a seqiiéncia do versiculo 16, provavelmente, € para set conectada com o bloco “B” da patte “b” do versiculo 15, cf. SI 55.16 ** fragmentos da Gueniza do Cairo possuem a expressio DWI" ON, cf, bloco “” da parte “b’ do versiculo 10, C441 bloco “y” da parte “a’” ou da parte “b” do versiculo (0 bloco “y” € a terceira subdivisao da parte “a” ou da parte “b” de um versiculo), cf. Os 6.54 a seqiiéncia do yersiculo 16, possivelmente, € para ser apagada (...) de acordo com 0 bloco “y” da parte “a” do mesmo versiculo, cf, $1 139.16 ** bloco “6” da parte “a” ou da parte “b” do yersiculo (0 bloco “8” é a quarta de um yersiculo), cf. Am 4.7/8 ° 6°” prb di(var lect ad aS) a seqiiéncia °? do versiculo 6, Pprovavelmente, é para ser apagada (leit vatiante junto ao bloco “8” da parte “a do mesmo versiculo), cf, He 3.6? IV. APARATO CRITICO No todapé da Biblia Hebraica Stutigartensia (BHS), ha um bloco de texto denominado aparato critico, localizado logo abaixo do aparato massorético (cf. BHS, p. 1). A fungao basica deste aparato, também chamado de aparato de variantes textuais, é informar a situagao do texto biblico ao longo de sua transmiss4o, desde 0 perfodo da Antigiiidade até o final da Idade Média. Em tal bloco de texto, encontram-se informagdes sobre a existéncia de vatiantes textuais nas antigas verses biblicas, tais como a LXX, a Vulgata, a Vetus latina, a Peshitta, o Pentateuco Samaritano, o Targum, os Manuscritos do Mar Morto, entre outros testemunhos. O objetivo principal é informar liferengas entre o texto hebraico, como representado pelo Cédice de ningrado B19a (L), e as antigas vers6es, além de fornecer emendas fextuais. A BHS apresenta uma lista denominada Apparatus critious (lat. aparato tico), na qual encontram-se os simbolos e as abreviaturas usadas no bloco variantes textuais. A lista abaixo traz também outros simbolos ¢ breviaturas que aparecem no aparato critico da BHS, mas que nao sio encionadas na relagio da mesma. Tais referéncias adicionais indicam ntigas versdes biblicas, edicdes criticas da Biblia Hebraica, obras judaicas € sts, autores judeus e eclesidsticos ¢ antigos manuscritos.' O quadro a seguir traz a reprodugao do aparato critico da pagina 298 da IHS que contém o texto de Deuterondmio 6.23-7.117 nome da cidade em que se encontra o manuscrito ou o local onde este foi descoberto. 23° Ms a + TIT, GM" + eripsos 6 Bede Hudv = TOK TIM || Cp 7,3*2 Mss NY || 4/5 * prp TIM “ANN, sed cf |] > 2 Mss uxGD sp || * dl (pl) ut 7.8a. 12a? sed cf* |] “a M1 |] © au sg || 6 * G2 pl |] ® pc Mss €u.GS FD) cf 14,2 |] 7/8 cf 4/5 ~ |]? aw NID || 9* mit Mss Caw Ves © ut Q |] 10* prb 1c Ms IN |]? ae DY |] © mle Mss GEV 897 || 9 2 Mss: wOSET! pl ut 10a; V eis || 11° nonn Mss wx DN cf 5,31 6,1. ; © asterisco junto a letra maitscula indica leitura ou texto original do manuscrito em sua primeira forma saida das miaos do primeiro escriba; indica o texto do manuscrito em sua forma nfo revisada. G* a abreviatura “c” (lat. corrects, corrigido) indica corre¢io ou revisio posterior no texto do manuscrito; algumas vezes, indica também alguma correcio feita pelo ptimeito escriba. © aparato critico da BHS utiliza, principalmente, letras géticas pai representarem as antigas versdes clssicas, manuscritos e edigées do texto biblico U, 4, B, €, G, K, £, M, , $, Te VY). As vezes, sio empregadas letras do alfabeto grego (, €, 8 ¢ 0) para simbolizarem as versdes grega usadas na Héxapla ou mesmo simbolos especificos (ws) para indicarem determinadas versdes biblicas. O quadro abaixo traz, de maneira sucinta, a One idem. relagio entre as letras goticas e simbolos € as versGes correspondentes: 6" a abreviatura “al” (lat. afi, outtos) indica da versio. B (B = Bombergiana), € (C = Guenizé do Caito), © (G = grego/1XX), OA SGGH A ERARTINT RT (K = copta), © (L, = latim/Vetus Latina); 4 (M = massorético/TM), @ 6 a abreviatura “mg” (lat. margo, margem) = Hirbet Qumran), $ (S = siriaco/Peshitta), € (I! = Targum), U (Atabe), 4 indica leitura marginal (lat. i” marine, na (etiope), D (V = Vulgata), a’ (a/a = Aquila), e' (¢’/5* = Quinta), 0 (0/th matgem) do manuscrito e identificada como ‘Teodociao), 6’ (6/s = Simaco) e xx (Pentateuco Samaritano). uma cotrecio ou como uma _ leitura alternativa. a abreviatura “p” (lat. pars, parcialmente) indica que o texto do manusctito concorda, parcialmente, com o texto dos outros manuscritos, As letras e sinais sobresctitos que acompanham os simbolos qui representam as versées biblicas indicam alguma caracteristica ou detalht textual das vers6es e dos manuscritos. A lista abaixo contém os sinais e let usados no aparato critico da BHS (Obs.: a letra gética ©, que simboliza LXX, é usada somente como exemplificago): a abreviatura (lat., supplementum, suplemento) indica leitura derivada de alguma adicio posteriot pata o texto de um manusctito. 6 o asterisco indica leitura ou texto original di versio em contraste com tevisdes cortegdes tardias feitas por escrilas; indi forma textual da versio nao revisada p recensdes posteriores. a abreviatura “txt” (lat. /ex/ws, texto) indica leitura no texto de um manuscrito, que também apresenta alguma __eitura ———allternativa, os mimeros indicam a primeira, a segunda a tefceira etc. corregdes no texto do manuscrito. o sinal “—” indica tradi¢ao textual da versio (gtega, sitia, aramaica etc.), exceto para determinado manuscrito da mesma. indica edigio ou edicses da versio; geralmente, se refere a publicagces criticas diplomaticas. a abreyiatura “Ms(s)” (lat. manusoripi manuserito) indica manuscrito os remanescentes) indica o restante ttadi¢ao manuscrita da versio; indica g da versao apresenta uma leitura vatiante. 6 a abreviatura “vid” (lat. wt mdetur, com ic) Za Pentateuco Samatitano (séc. V a.C,), edigio de A. F. von Gall, Der hebraische Pentateuch der Samaritaner (Giessen, 1914-1918, reimpr. Berlim, 1966), ef. Gn 24.30" cédice(s) manuscrito(s) do Pentateuco Samatitano, segundo o apatato critico da edigao de A. von Gall (séc. XIII em diante), cf, Gn 6.10* Targum Samaritano (séc. IN), cf. Bx 31.2* texto hebraico do Pentateuco Samaritano da Poliglota de Londres, vol. I, segundo a edicio de B. Walton (Londres, 1654), Dt LOS ah Samatiticon (c. séc. IM), ef. Dt 27.4°? Aquila (éc. IN), cf. Is 7.14 * Quinta (séc, I), ef. $177.17" Teodociio (séc. I), ef. Is 7.14* texto hebraico utilizado por Origenes de Alexandria na Héxapla (séc. II), cf. Is 26.3 * abreviatura para designar, de modo coletivo, as trés versoes gregas: Aquila, Simaco ¢ Teodocifo (séc. ID), cf. Ez 21.35°" idem, cf. Ez 1.1” Simaco (séc. II), cf. Is 7.14* versio Arabe (c. séc. X, XIII e XVD, cf. Is tS yersiio Edope (séc. IV), ¢f. Ly 19.27" (V ac) 4.23" © aramaico de Ble fantina Ambrosio de Milo (c. 333/339-397), cf. Lm’ 1.9% Chron Gadd versio Arménia (séc. V), ef. Dt 10.21 * Biblia Rabbinica de Jacé ben Hayyim (Veneza, 1524-1525, reimpr. Jerusalém, 1972), conhecida também como “Segunda Biblia Rabinica” ou como “Edi¢io Bombergiana”, cf, Nm 25.12 ° cit(t) Talmude da Babilonia (séc. IV-VI), bBer bBer Talmude da Babilénia (tratado Berakhod) vide cit(t), cf. Ee 1.15” vide cod Alep ben Naft Ben Naftali, vide Naft cod Bo versio Boaitica (séc. IV), cf. Jr 14.22? Hirfurtensi 3 € fragmentos de cédices hebraicos da Gueniz da sinagoga Ben Hzra, do Cairo (éc, V-T cf. Fix 12.7" dois, trés etc. cédices fragmentarios da Gueniza do Cairo, cf. Kz 1.8 *, Fz 16.20* codices fragmentatios da Gueniza do Cairo od Muga com vocalizacao babilnica, cf. Hz 47.2* Bs sev oe Ketiv em codices fragmentirios da Guenizd do Cairo, cf. Pv 12.18 * cédice(s) fragmentatio(s) da Gueniza do Cairo, cf. 28m 19.8" ce Qeré em cédices fragmentatios da Guenizi do Cairo, ef, 28m 14.19 * Cédice do Cairo dos Proteins Cc sc 895-89 cf, Js 6. 20° dos Profetas C, cf. Js 11.17* The Fall of NinivebThe Newly Discovered Babylonian Chronicle N? 21,901 (Londres, 1923), de C.J. Gadd, cf. 2Rs 23.29 * citagGes da literatura rabinica (talmidica, séc. TH-VIN) ¢ da literatura judaica medieval (Rashi, Ibn Ezra, Quimhi etc., séc. XI-XIID, segundo a edicto de V. Aptowitzer, Das Schrifvort in der rabbinischen Literatur, Prolegomena (Viena, 1906); parte II (Viena, 1908); parte III (Viena, 1911), cf. 1Sm 1.9° Cédice de Alepo A (c. 925-930), cf. Bz 16.47* Cédice de Erfurt 3 (23) (c. 1100); cf.’ SI 69.4" Cédice de Hilel (c. 600), cf. Ly 26.9 * Codie de Jericd (antes do séc. X), cf Nm 24,23" Cédice de Jerusalém (antes do séc. X), cf. Gn 10.19” (aa BHK) Cédice Muga (antes do séc. X), ef, Ly 26.39" Cédice de Severo (séc. IID), ef. Gn 24.7 ** Girllo de Alexandria (morto c. 444), cf 2Rs ee citagio da edicio de G. B. de Rossi (Parma, 1784-1788), cf. 1Sm 2.8" méaximas egipcias, de Amen-em-opet (c. 1100 a.C,), cf. Pv 22.18* edigao(es) do texto biblico hebraico, _ edigdes nd B, Kennicott, reimpr. Amsterda, 1969-1970) e de C. D. Ginsburg (Londres, 1908-1926, reimpr. Jerusalém, 1970), cf. Ms(s), ef. Dt 12.3* dae edigio da Biblia Hebraica junto com o comentario massorético “WM, de Salomao Jedidias de Norzi (Mantua, 1742- 1744), cf. Jr 4.19 * Ketiv no livto de Esdras, cf. Ne 7.52” texto latino de 3 Esdras (antes do séc. IX), cf. Ne 8.4° Eus Eusébio de Cesaréia (c, 260/265-339 [P)), cf ORs 16.9 * EusOnom Onomasticon (c. 320), de Eusébio de Cesaréia, cf. IRs 10.2° Papiro Fuad 266 (séc. /I aC), ef. De $1.20 6 Septuaginta (Setenta/LXX) de Gottingen, segundo a edicio de J. Ziegler et alii, Septnaginta: Vetus Testamentum — Graccu auctoritate Socielatis Litterarum — Gottingensi editum (Gottingen, 1931 em diante) ou di acordo com a edi¢io de A. Rahlfs, Sep/uginta: Id ost Vetus Testamentum gracce inxta T interprets, 2 vols. (Stuttgart, 1935), cf. Oh 1/28; os livros de 1 € 2 Samuel nos cédices manuscritos da LXX, segundo a edigao de A. E. Brooke, N. McLean ¢ H. St Jf Thackeray, The Old Testament in Gree according to the Text of Codes Vatiea Snalenanid | from Other Uncial Manuserip ee ee ee 6* 6* 6" 6” 6 We al a or om on 6° texto grego original da LXX (séc. HI/I aC), cf. Gn 50.14“ Cédice Alexandrino (séc. V), cf. 2Rs 10.25 cortegio no texto do Cédice Alexandrino, cf. Ex 34.15 * tradicio do texto grego da LXX, exceto para © Cédice Alexandrino, cf. Ez 28.2" tradicao do texto grego da LXX, exceto para © Cédice Alexandrino, mao original, cf. Bix 9.28? outto(s) cédice(s) manuscrito(s) da LXX, cf. 1Cr 9.20 ** Cédice Vaticano (séc. IV), cf. Dt 9.20 ** Cédice Vaticano, mio original, cf. Ez 35.8° cotregio no texto do Cédice Vaticano, ef. Dt 4.1” tradicao do texto grego da LXX, exceto para o Cédice Vaticano, cf. Ez 16.37 * leitura marginal no texto do Cédice Vaticano, cf, Ez 21.8? leitura alternativa no texto do Cédice Vaticano, cf. Dn 7.1 * Cédice Barberiniano grego 549 (séc. IX-X), ef He 3.7" Cédice teesctito de Efrem, o Sitio (séc. V), cf, Ez 30.26* texto grego da LXX da tradigao das Catenae (séc. VI), cf. Js 15.19° o da LXX, exceto pata 68 oe so 6" os 6" 6” edigao(6es) da LXX, cf. Lv 5.20" Cédice Ambrosian (séc. VI/VID, cf. Nm 2g.08 + Cédice Ambrosiano, mao original, cf Dt 29.107 cotrecao no texto do Cédice Ambrosiano, cf, Ex 32,18 * 0 Cédice Ambrosiano, cf. Dt 32.16 * Cédice Leipzigense (c. séc. VII/VIID, ef. Jz 18.9¢ | texto grego da LXX, segundo a recensao de. Luciano de Antioquia (séc, III), cf. Jz 9.44 * tradicio do texto grego da LXX, exceto para a recensao de Luciano de Antioquia, cf. Ez 17.22* © texto grego da LXX baseado na recen: de Luciano de Antioquia concorda, patcialmente, com o texto das outras versoes, cf. 1m 12.3°° q manuscritos da LXX, segundo a recensio de Luciano de Antioquia, cf. 1Sm 17.4° texto grego da LXX do subgrupo lucianico Lcf. Jz 1.30° texto grego da LXX do subgrupo lucianico Tych f25.13)7 cédices unciais (maitisculos) da LXX (até sée on™ 6" oN oe 6° Go tradicao do texto grego da LXX, exceto nos cédices cursivos, cf. 2Cr 25.15 * Cédice Coisliniano (séc. VID, cf. Dt 2.14 ° Cédice Coisliniano, mio original, cf. 1Rs 16.23" cédice(s) manuscrito(s) da LXX (séc. V/VI a XIID, cf. Nm 26.30" tradi¢ao do texto grego da LXX, exceto para seus manuscritos, cf. 25m 7.8" Cédice Basiliano-Vaticano, junto com o Cédice Véneto (séc. VIII/IX), cf. Nm 2222 * ttadicao do texto grego da LXX, exceto para 0 Cédice Basiliano-Vaticano junto com o Cédice Véneto, cf. Dt 31.18° texto grego da LXX, segundo a recensao de Origenes de Alexandria na Héxapla (5* coluna) (séc, II), cf. Nm 26.40°* tradicao do texto grego da LXX, exceto para a recensao de Origenes de Alexandria, cf. Dt Sel tradicao do texto grego da LXX, exceto para os manusctitos da recensiio de Origenes de Alexandria e exceto também para os da recensio de Luciano de Antioquia, cf. 1Sm 17.41* 0 texto grego da LXX baseado na recensao de Origenes de Alexandria concorda, parcialmente, com o texto das outtas vers6es, cf, 1Sm 1.24° ete Sterreichischen Nationalbibliothek” (Viena, 1956, p. 188-199), cf. 15m 18.18 * a tecensio de Origenes de Alexandria que concorda, parcialmente, com o texto das ae 6. tradigio do texto repo da LAX, exceto para © fragmento de 1 Samuel 18.8-25 da edicio de H. Hunger, ef, Mq 7.12° Cédice Marchaliano (séc. VI), cf. Is 14.17 * tradicao do texto grego da LXX, exceto paral © Cédice Marchaliano, cf. Hz 26.7° Ort cerca de 2050 manusetitos mintsculos 1 a fragmentitios em A. Rahlfs, Vergeichnis der Ieitura marginal no texto do Cédice griechischen Landschrifien des Alten Testaments, Marchaliano, cf. Is 19.14° | ‘MSU, vol. II (Berlim, 1914), manuscritos 22, 26 etc, cf. Ne 12.1%, $1 136.4" Cédice Veronense (séc. VD), cf. Jz 1.20° ly tradicio do texto grego da LXX, exceto para os manuscritos 9, 67, 544 ete. da colecao de “A. Rahlfs, cf, Ez 30,7 * tradicdo do texto grego da LXX, exceto para 0 Codice Veronense, cf. S1 105. 6° cédices remanescentes ou restantes da cf. Ez 30.26 * Cédice Sinaftico (séc. TV), ef. Is 7.14? oo vide, Cédice Vaticano, mao original ore cortegio no texto do Cédice Marchaliano ete, cf. Jr 3.8" Cédice Sinaitico, mio original, cf. Is 19.18 eo ee te AO correcao no texto do Codice Sinaitico, cf. Marchaliano ete, Is 19.14 ° b 5,19 el prtimeiro, segundo e terceiro corretores do Icitura suplementar no texto do Cdéd Cédice Sinaitico (c. séc. VI/VII) iia . Sinaitico, cf. Ne 12.17 6a texto grego de 3 Esdras na LXX (no livro de tradicao do texto grego da LXX, exceto pi Esdras-Neemias), cf, Ed 1.4* 0 Cédice Sinaitico ete., cf, $1104.16 * Gos ae cues ae dy meee Cee Papito 37 do Museu Britanico de Lond Alexandrino, cf. Ed 2.2° i Cea a Ga? texto grego de 3 Esdras no Cédice Vaticano, Cédice Veneto (séc. VII, ef. Jr 29.28 cf, Ed 2.6" Ga! texto grego de 3 Hsdras na recensio de ttadicio do texto grego da LXX, exceto | Luciano de Antioquia, cf. Ed 10,15" © Cédice Véneto, cf. Bz 16.57" cape de 1 Samucl 18,825 ( ( texto grego de 3 Esdras no Cédice Veneto, cordo coma I cf Ed 212°" &° 6° 6° Ga Ginsburg GnR Hier Hier Quaest Hill Hippolyt Jeb Jos(ephus) An de Daniel), cf. Dn 1.3* texto grego original da LXX (no livro de Daniel), cf. Dn 1.2°” texto grego, de acordo com Teodociao (no livro de Daniel), cf. Dn 115° texto grego original de Teodociao (no livro de Daniel), cf. Dn 2.16" Cédice Freer (séc. V), ef. Dt 9.10" tradigao do texto grego da LXX, exceto para o Cédice Freer, cf, Dt 2.31°" Psalterium Gallicanum (c. 386/391), cf. SL 62.9" citagio da edigio de C. D. Ginsburg (Londres, 1908-1926), cf. 18m 3,13* ( Genesis Rabba (séc. VI), vide cit(t), cf. 1Sm 4.19 * Jeronimo de Bstridénia (Jeronimo) (c. 347- 419/420); em Salmos: Psalterium —inocta Hebracos (c. 390), tradugio de Jeronimo do texto hebraico dos Salmos, cf. S14.4* Quaestiones bebraicae in Genesim, de Jeronimo — (c. 389-390), cf. 25m 11.1 * cf. cod Hillel Hipdlito de Roma (c. 160-235), cf, Dn 7.7? Talmude de Jerusalém (séc. IUI-V), vide jJeb ‘Yalmude de Jerusalém (tratado Yeramol), vide cit(t), cf. 1Sm 17.4” Just K K KN Kee Ko Ms(s)* KAT Karacus £ Justin, © Martir (orto c. 163/167), cf Tix 6.2" versio Copta (séc. ILLV), ef. Dr 1.28" Ketiv (texto escrito), cf. Js 10.8 * casos de Kefiy nos livros de 1 e 2 Samuel que so atestados na BHK e/ou na edicio de N. H. Snaith, Hebrev Old Testament (Londtes, 1958), mas que nao sfo atestados em todos os cédices de B. Kennicott e de G. B. de Rossi, cf. 2Rs 3.26 * Ketiv, segundo os massotetas ocidentais (cf. Oco), ef. Jr 5.8? Ketiv, segundo os massoretas otientais (cf. On, cf. Js 418° casos de Ketiv nos livros de 1 ¢ 2 Samuel que nao sio atestados na BHK e/ou na edicao de N. H. Snaith, mas que sio atestados nos codices de B. Kennicott e G. B. de Rossi, cf. 1Sm 30.24 * Kanaandische und Araméische Inschriften, edigao de H. Donner e W. Réllig, 3. vols. (Wiesbaden, 1969-1973), cf, 25m 12.25 * caraita (partidario de seita judaica surgida no século VII, em Bagda, na Babildnia), cf. Lv Toy Vetus Latina, segundo a edigio de P. Sabatier, Bibliorum Sacrorum latinae versiones antiquae sex vetus italica, et cactera quaecungue in codicibus mass. et antiquoram bri reperiri potuerunt quae cum Vutgata latina et cum textu igraeco conparantur (Reims, 1739-1749, reimpr. ____ Tumhout, 1976) ou de acordo com a edigao | Die Reste der ra 3 oo gs gs gi go gS altlateinischen Bibel nach Petrus Sabatier nen gesammelt und berausgeseben von der Erzabtei Beuron (edigio de P. Bonifatius Fischer) (Fribourg, 1949 em diante), cf. Is 58.13°" Cédice Gotico Legionense (séc. VII); vide R, Weber in Miscellaneae, de G. Metcati, parte I (Roma, 1964), cf. 1Sm 5.6°° copia. do Cédice Gotico Legionense, segundo a edigio de C. Vercellone, vol. TI (Roma, 1864), cf. 1Sm 1.15 * anotagoes marginais na edi¢io editio princeps da Vulgata (Incunabulum 54) (Veneza, 1478) da Biblioteca do Mosteiro de El Escorial de §, Lorenzo, cf. 1$m 2.14 * Cédice de Napoles Latim 1 (séc. V) (antigo Cédice de Viena 17), segundo a transcrigao de B. Fischer, ainda nao editada, cf. 1Sm 2.5 ** fragmentos dos cédices de Quedlinberg ¢ de Magdeburg (séc. V), segundo a edigao de H. Degering-A. Boeckler (Betlim, 1932), cf, 28m 2.31 ** fragmentos do Cédice de — Viena (séc.VII/VIM), segundo a edicio de M. Haupt (Viena, 1877), cf. 2Sm 11.15°° Cipriano de Cartago — (200/210-258), Testimonia ad Quirinum ou Testimoniorum libri IIT ad Quirinum (c. 249-250), segundo a edi¢io de G. Hartel (Viena, 1868), cf, 25m ei Cédice Latino de Paris 11947 da Biblioteca Nacional de Paris (séc. V/VD, cf, SI 22.16" oF gr ek ss em L v Mt Mi8na Sota Mi8na Sota™® Mm de D. de Bruyne. Antigos fragmentos em latim titados de uma Biblia glosada (séc. VILI/IX) in Archioum Latinitatis Medii Acvi, vol. II (Paris, 1927, p. 113-120), cf. 28m 23.20° anotagdes marginais da Vetus Latina nas margens do Cédice Gotico Legionense (960), cf. 2Rs 10.24” o texto da Vetus Latina concorda, parcialmente, com o texto das outtas vets6es, cf. $1 104.5 * texto latino do Cédice Veronense (séc. VI), cf. SI 37.38" fragmentos dos Profetas do Mosteiro de St. Gallen (séc. IX/X), cf. Ez 21.5* Tertuliano de Cartago (c. 160-2202), Adversas Marcionem (c. 207), segundo a edigio de B. Kroymann (Viena, 1906), cf. 18m 14.25" Cédice de Leningrado B19a (L) (c. 1008- 1009), cf. Gn 24,36" Cédice de Leningrado B19a, mao original, cf. Jz 16.24" Texto Massorético, cf. Nm 3.10 * Mishna (c. séc, II): seder Nashim, tratado Sota, cf. 1Sm 4.17* manuseritos da Mishn Sota, cf, 2Sm 15.6% reder Nashim, tratado Masora Magna, cf. Gn 1.1 (no aparato massorético) Masora Patya, cf. 25m 20.9 * Ms(s) 1/28: Ms(s)"* Mss* manusctito(s) — hebraico(s)__medieval(is) citado(s), segundo as cedigdes de B. Kennicott, Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus, vols. I-IL (Oxford, 1776- 1780, reimpr. Hildesheim, 2003), de G. B. de Rossi, Variae Lectiones Weteris Testaments, exc inmensa MMS. Editorumg. Codicum Congerie haustae et ad Samar. Textum, ad vetustiss, versiones, ad accuratiores sacrae criticae fontes ac leges eocaminatae opera ac studio Jobannis Bern. de Rossi, vols. L-IV (Parma, 1784-1788, reimpr. Amsterda, 1969-1970), idem, Seholia Critica in Vetus Testamentum libros sen supplementa ad varias sacri tesctus leetiones. (Parma, 1798, reimpr. Amsterda, 1969-1970) ¢ de C. D. Ginsburg, Tesstwm Masoreticum accuratissime expressit et fontibus Masorae codicumque varie illastravit, vols. 1-1V (Londres, 1908-1926. reimpr. Jerusalém, 1970), cf, Dr 12.3 * os livros de 1 ¢ 2 Samuel nos céddices manuscritos hebraicos, segundo a edigao de B. Kennicott ou de acordo com a edicdo de G, B. de Rossi (vol. I, Parma, 1785) e adicionado com o vol. IV (Parma, 1788), p. 227-229 e a edicio Scholia Critica (Parma, 1798), p. 38-42. Fragmentos da Gueniza da sinagoga Ben Ezra do Cairo que esto hoje em Cambridge (Colegio ‘Taylor-Schechter, Westminster College), em Oxford, em Paris, em Londtes ¢ em outros lugares. Leituras vatiantes nos manuscritos enumetados por Kennicott e por Rossi. correcao no texto de manuserito(s) hebraico(s) medieval(is), cf, 28m 20.23 * leitura variante encontrada em textos de Mss™* Mss™ Mss" Mss” pe Mss nonn Mss mlt Mss permlt Mss leitura marginal em textos dos manuscritos hebraicos medievais, cf. Jz 6.26 * manuscritos massoréticos de tradigio massorética oriental, cf. Ee 10.10* Jeitura atestada em manuscritos hebraicos medieyais, mas nio completamente segura, cf. 2Cr 36.23 ® variagio no emprego de acentos de cantilagio em manuscritos massoréticos pesquisados pot W. Wickes, A Treatise on the Adcentuation of the Three So-Called Poetical Books of the Old Testament (Oxford, 1881, reimpr. Nova York, 1970) © A Treatise on the Accentuation of the Twenty-One So-Called Prose Books of the Old Testament (Oxford, 1887, reimpr. Nova York, 1970), cf. 28m 22.28 b? poucos manuscritos hebraicos medievais (de 3. 10 Mss), cf. Lv 6.3” virios manusctitos hebraicos medievais (de 11a 20 Mss), cf. Nm 5.10° muitos manuscritos hebraicos medievais (de 21 a 60 Mss), cf. Lv 27.30° muitissimos manuscritos hebraicos medievais (mais de 60 Mss), cf. 1Sm 20.1 * manuscritos hebraicos descobertos entre 1951 ¢ 1955, em Wadi Mutabba‘at, na regitio do Mar Morto, na Judéia, em Israel, segundo Discoveries in the Judean Desert, vol. Ul (Oxford, 1960), cf. Am 9.5”? Ben Naftali, familia de massoretas ocidentais (Tiberfades, séc. X), cf. Js 10.1 * de Nehardea, na Babildnia (c. Nehardeaeis® Qe, segundo a tradicio dos massoretas de Nehardea, na Babilénia, cf, Jz 14.154 Oce massoretas ocidentais. (na Sita e em Tiberfades), ativos do séc, VIII ao X, cf. Je 374° Odo Odo de Cluny (878/879-942), escolistica medieval, cf, $1 45.7" Okblah we-Okblab (séc. IX), segundo a edie’ de §, Frensdorff, Das Buch Ocblab W. och (Massora) (Hannover, 1864, reimpr. Tel Aviv 1969 e Nova York, 1972), cf. 18m 17.51* Okh/Okbl Or massoretas orientais (na Babilénia), ativo do séc. VIL a0 IX, cf, Ly 16.33" Orig Otigenes de Alexandria (c. 185-253/254), cf Gn 1.1* | traducio latina de textos de Origenes Alexandtia, ef. x 16,29? Pap Nash Papiro de Nash (séc, H1/I a.C), ef. Dt 5.14 Pes R Pesigta Rabati (séc. V), vide cit(t), cf 1 14* 1 Philo Filon de Alexandtia (25 a.C.-40 d.C,), cf. 15.27" De Decalogo De Decalogo (6c. 1 dC), de Filon Alexandria, cf. Ex 20.13* manuscritos hebraicos encontrados a patt de 1947, em Hirbet Qumran, na regiao Mar Morto, na Judéia, em Israel, segui Discoveries in the Judaean Desert (DID), v (Oxford, 1960 em diante), cf, Dt 5.10* a oo 1QGen Ap 1QM 4QPs? segundo a edigio de D. Barthélemy ¢ J. T. Milik, Qumran Cave I, DJD 1 (Oxford, 1955) (1Q) € de acordo com a edicio de F. M. Cross Jr, “The Oldest Manuscripts from Qumran” (BASOR 132, 1953 ¢ JBL 74, 1955, p. 147-172) © segundo reprodugées dos fragmentos de 4QSm' (séc. 1 a.C.). 1QIs" (. séc. II aC), segundo a edigao de M. Burrows, The Dead Sea Scrolls of the St Mark's Monastery, vol. I, (New Haven, 1950), cf Is 1.8" 1QIs (. séc. 1a.C,), segundo a edigio de E. L. Sukenik, N. Avigad ¢ Y. Yadin, The Dead Sea Scrolls of the Hebrew University (Jerusalém, 1955), cf. Is 24.19" corregio em textos de manuscritos de Hirbet Qumran, cf, 1Sm 10.27” 1QGnAp (1Q Genesis Apokryphon, Génesis Apéctifo) (c. séc. H/I aC), segundo a edicto de N. Ayigad e Y. Yadin, A Genesis Apocryphon. a Scroll from the Wilderness of Judea (Jerusalém, 1956), cf. Gn 14.22 * 1Q Milhamah (Rolo da Guerra) (c. séc. 1 aC), de acordo com a edigio de E. L. Sukenik, N. Avigad e Y. Yadin, The Dead Sea Scrolls of the Hebrew University (Jerusalém, 1955), cf. $135.3" 4QSI’ (c. séc. I d.C.), segundo a edigio de P, W. Skehan, “A Psalm Manuscript from Qumran (4QPs*)” (CBQ 26, 1964, p. 313- 322), cf. $192.5 ° Qeré (texto lido), cf. Jz 16.18 * ‘2 Qimhi R. Elia quem vena Que Qe Ms(s) Js 8.16" Qeré ex silentio (“Qeré de silencio”, isto leitura incerta ou duvidosa), cf. 25m 21.17* Qeré p08 manuseritos coletados pot Ginsburg (Londres, 1908-1926), cf. 25m 23,33¢ casos de Qeré nos livros de 1 e 2 Samuel qt so atestados na BHK e/ou na edigao de N H, Snaith, Hebrew Old Testament (Londres 1958), mas que nao so atestados em todo os codices de B. Kennicott ¢ de G. B. d Rossi, cf. 2Sm 21.21" varios manusctitos hebraicos medieva possuem o Qeré, cf. Ez 42.5 * dois manuscritos hebraicos_ medie possuem o Qeré, cf, 28m 1.21° Qeré, segundo os massoretas ocidentais Oce), ef, 1Rs 20.33 Qeré, segundo os massoretas orientais On), cf, Nm 35,19" casos de Qeré nos livros de 1 e 2 Samuel nao sao atestados na BHK e/ou na edi de N. H. Snaith, mas que sao atestados cédices de B. Kennicott e G. B. de Rossi, 1Sm 3.18° Rabi Davi Qimhi de Narbonne (1160-12, cf. 18m 5.4° Rabi Salomio ben Isaque (Rashi) ( 1105), cf. Dn 4.33" Rabi Elias ben Abraio, 0 ef, Ly 18.11" 1/2 S: * oe Beotr giteorn se versio sitia Peshitta (séc, ID, segundo as versées $4 ¢ S™, cf, Js 24.33" os livros de 1 ¢ 2 Samuel na versio Peshitta, de acordo com os seguintes manuscritos e sccjeg: 6° BCD lc cess Bat He edigdes: GABP Jess Bar Hebe Cédice Ambrosiano (séc. VI/VID, editado por A. M. Ceriani, Translatio Syra Pescitto Veteris Testamenti ex codice Ambrosiano sec. fere VI photolithographice edita (Milao, 1876 em | diante), cf. 1Sm 9.4° Codice Add. 14.431 (séc. VI) do Museu Briténico de Londres (omitindo 1 Samuel 1.26-2.9 e 2 Samuel 11.11-20), cf. 1$m 9.4° Cédice Add. 14.431, mao original, cf. 28m 3.24% tradigaéo do texto sitio, exceto pata o texto original do Cédice Add. 14.431, cf. 28m 22,49° corregao no texto do Cédice Add. 14.431, cf. Sm 22.45° cotrecio no texto sitio, exceto para o Cédice Add. 14.431, cf. 1Sm 26.21 * Cédice de Leningrado n° 2 (séc. V) da | Biblioteca Nacional Russa (omitindo 1 Samuel 4.21-6.1 ¢ 1 Samuel 16.8-17.6), cf. 18m 1.94 corregao no texto do Cédice de Leningrado n? 2, cf. 18m 21° tradicéo do texto sitio, exceto para 0 Codice de Leningrado n° 2, cf. 25m 23.21 * Cédice Add. 14.442 (éc. VI) do Muse Britanico de Londres e Cédice Wadi Natt (séc. VII) (contendo 1 Samuel 1.1-2.19; Samuel 17.57-20.34 ¢ 1 Samuel 3.1-15.28 cf. 18m 1.17 * Peshitta, segundo a edicio de S. Pentatenchus Syriace (Londres, 1823, reimp 1979), cf, Ex 1,20 SoM Peshitta de Mossul, de acordo com a ediga de C. Joseph David e G. Ebed-Jesu Khayyath, Biblia Sacra insta version simplicem quae dicitur Pschitta (Mossul, 188 1891, reimpr. 1951), cf. Dt 11.12* { Sit) cédice(s) manuscrito(s) da Peshitta (séc. em diante), cf. Gn 24.33 srl cédices remanescentes ou testantes Peshitta, cf. 1Sm 2.1° se Peshitta de Urmia, segundo a edi¢io de Perkins, K'taba qadditd ha(nan): d-diyal ‘attigta strya'tt nl-pusgd de-men ‘ebra'it (Urn 1852, reimpr. 1854), cf. Nm 30.16” Si Peshitta, segundo a Poliglota de Londre vols. I-Ill, edicéo de B. Walton (Londre 1654-1657), ef. Dt 1.1* hei versio Peshitta do Bispo Jacé de Edess (633-708), segundo M. H. Goshe Gottstein, “Neue Syrohexaplafragment (Bib 37, 1956, p. 175-183) (contendo Samuel 7.5-12; 1 Samuel 20.11-23, 35-42; Samuel 7.1-17; 2 Samuel 21.1-7 ¢ 2 Samui 23,13-17), cf. 1m 7.6° Par tebe Seb"* Seb" Soraeis* ediglio de M. Sprengling e W. C. Graham, Barhebraeus’ Scholia on the Old Testament, vol. T: Genesis-I Samuel (Chicago, 1931), cf. 28m 13.39" codices e¢ cdicdes restantes ou remanescentes da Peshitta, cf. 1Sm 2.1° versio Saidica (séc. TTD, cf. Jz, 1.20° promincia hebraica samaritana, segundo P. E. Kahle, The Cairo Geniza, 2. ed. (Oxford, 1959, apendice I: “The Pronunciation of Hebrew by the Samaritans”, p. 318-335), cf. Gn 1.1* Sevirin (lit. supde-se, sugetem-se): leitura sugerida ou suposta, cf, Nm 4.19* casos de Sevirin nos livros de 1 e 2 Samuel que nfo sao atestados na BHK e/ou na edicio de N. H. Snaith, mas que sao atestados nos cédices de B. Kennicott e G. B. de Rossi, cf. 2Sm 13.20% Sevirin, segundo os massoretas orientais, cf. Nm 11.21 * Sexta (c. séc. ID, ef $112.9 cédices massoréticos de Sura, na Babilonia, segundo a edicio de B, Kennicott e a de G. B. de Rossi, cf. 28m 14.22* massoretas de Sura, na Babilénia (c. séc. VIN, cf. Jz 6.26" Kefiv, segundo a tradigao dos massoretas de Sura, na Babildnia, cf. Jz 14.15" ino-Héxapla (séc. VIN), versio siria feita a coluna da Héxapla (texto cf. Nm 14.45" Syh"* leitura marginal no texto da Siro-Héxapla, ci Nm 10.11 * Syh™* leitura alternativa no texto da Siro-Héxapla cf, 2Rs 20.2?” | c ‘Targum de Onquelos (completado c. séc. pata o Pentateuco ¢ Targum de Jénatas be Uziel (completado c. séc. V) para Profetas, segundo a edicio de A. Sper The Bible in Aramaic Based on Old Manus and Printed Texts, vols. I-III] (Leiden, 195! 1962) ou de acotdo com a edigao de P. A. Lagarde, Hagiggrapha Chaldaice (Leipzig 1873), cf. Ex 2.16 *, Bz 22.4" Cay Tatgum da Biblia sacra Hebraica et Chaldait cum Masora, quae critica Hebraecorum sacra 6 magna et parva ac selectissimis Hebracor interpretum commentariis, edic¢io de J. Buxtor senior (Basiléia, 1618-1619), cf. 1Sm 1.95 Te tradigAo do texto do Targum, exceto para edigao de J. Buxtorf, cf. 25m 22.45 ° Ce edigio(Ges) do ‘Targum, segundo o apata critico de A. Sperber, cf. Js 11.23" iad Hh H Gia) ttadicio do texto atamaico, exceto pi edigdes do ‘Targum, cf, 1Sm 16.1 * ea a Targum de Jonatas ben Uziel, editio prim (Leiria, 1494), cf, 2Sm 18.26" t spet a tradicio do texto aramaico, exceto p: Targum, editio princeps, cf. 1Sm 15.1° Targum do Cédice Reuchliniano R ( a la edi a @ a" C oo a e Toni tradigio do texto aramaico, exceto pata © Tatgum do Cédice Reuchliniano, cf. 2Sm Sane Targum Pseudo-Jénatas ou Targum Yerushalmi I (séc. V), de acordo com a edigio de M. Ginsburger, Targum Prendo- Jonathae (Thargum Jonathan ben Usiel zum Pentateuch): Nach der Londoner Ms, B. Mus. Add, 27.031 (Berlim, 1903), cf. Lv 8.30* Targum Yerushalmi Il ou Targum Fragmentatio (séc. XIII-XVIID, segundo a edicio de M. Ginsburger, Das Fragmenten- Targum (Targum Jeruschalni zum Pentateuch) (Berlim, 1899), cf. Gn 37.33 * Targum Rishon (heb. Primeiro) de Ester (c. séc. V), cf. Et 3.5" ‘Targum Sheni (heb. Segundo) de Ester (c. séc, V), cf. Et 6.1" cédice(s) manusctito(s) do Targum, segundo o aparato critico de A. Sperber, cf. Js 11.8° tradigio do texto aramaico, exceto pata manusctitos do Targum, cf, 2$m 19.5 ° ‘Targum Palestino (séc. VII-IX), segundo P. E, Kahle, Masoreten des Westens, vol. IL (Stuttgart, 1930, reimpr. Hildesheim, 1967 e 1984, p. 1-13, 1-63) € de acordo com A. Diez Macho, “Nuevos Fragmentos del ‘Targum Palestinense” (Sefarad 15, 1955, p. 31-39), cf. Gn 29.2 * Targum, segundo Rabi Davi Qimhi de Narbonne, cf. 1$m 5.4“ do texto atamaico, exceto pata o d ¢, cf, 1$m 24,11 “ Tye ug [V AB II cédices e edigées _remanescentes restantes do Targum, cf. 1Sm 2.27° Targum, de acordo com a Poliglota « Londres, edigio de B. Walton (Londee 1654-1657), cf, $122.9 * ’ Tertuliano de Cartago (c. 160-2202), cf. Z Bites Tigquné Soferim, cf. 1Sm 3.13 * Ticdnio (morto c. 400), Liber regularum 380), cf, Ez 21.57 fragmento em ugaritico TV AB II in Ande Near Eastern Texts Relating to the Testament, edigao de J. B. Prite (Princeton, 1955, p. 142), cf, Dt 33.25" Vulgata (séc. IV-V), segundo a edi¢io mosteito beneditino de 8. Jerdnimo, Roma, Biblia Sacra iuxta Latinam Vulge versionen ad codicum fidem cura et monachorum Abbatiae Pont. S. Hieronymi in O.S.B. edita, editada por A, Gasquet et Roma, 1926 em diante) ou de acordo cor edigio de M. Hetzenauer, Biblia Se Vlgatae editionis (1. ed., Innsbruck, 1906; ed., Regensburg-Roma, 1911 e 3. ¢ Regensburg-Roma, 1929), ef. Ga 1.11" edicdo(6es) da Vulgata, segundo o apa: critico da edigio do mosteito de S. Benedi em Roma (Roma, 1926 em diante), Js6.77 cédice(s) manusctito(s) da Vulgata, acordo com o eae critico da edi »D > o texto da Vulgata concorda, parcialmente, com o texto das outras versdes, cf. SI 142.3 * yariante textual no cddice manuscrito hebraico 69, entre outros da edigio de B. Kennicott (Oxford, 1776-1780), cf. Dt 3.5? variante textual no texto do Cédice Petropolitano Babilénico B3 (P) (916), cf. Hz 81° variante textual em manuscritos nao publicados, de acordo com H, L. Strack, Grammatiky des Biblisch-Avamdischen, 6. ed. (Munique, 1921), ef. Dn 2.9* muitas ou todas as versdes, cf. Dt 5.9" V. VARIANTES TEXTUAIS no APARATO CRITICO © aparato critico da Biblia Hebraica Stutigartensia (BHS) informa a situag textual encontrada em varios testemunhos antigos do texto da Bib Hebraica. Muitas notas encontradas no bloco de variantes textuais si relacionadas a divergéncias entre o texto hebraico e as versdes antigas. BHS contém menos observagGes do que a sua antecessora, a Biblia Hebrat 3 (BHK), contudo, as anotacdes da BHS so mais selecionadas ¢ refletem modernas descobettas no campo da critica textual.’ Tanto a BHS, como BHK ¢ a futura Biblia Hebaica Quinta (BHQ), sao consideradas editio oh minor (lat. edigio critica menor), pois escolhem as variantes textuais importantes descobertas em manusctitos, edigdes e antigas vers6es biblic Alguns exemplos selecionados do aparato critico da BHS sao fornecidos seguir: 1. Isafas 40.28": a palavra NDT] (dais, acaso) tem a seguinte nota: © pr kai viv, fet 17 TY) Seu significado: em Isafas 40.28, a LXX coloca antes da palavra “acast a exptessio grega kui Viv (kai niin, e agora), possivelmente, ler “e agot * colocado depois da letra 71, significa que “o resto da palayra” é igual ao que esti no proprio texto hebraico. acaso”. O sinal B, Josué 3.3 *:a palavra DOT (haf wiyyim, os levitas) tem a seguinte not: nonn Mss 6*S€'! 7) Seu significado: vatios manuscritos hebraicos medievais, a LXX (texto grego original), a Peshitta e edigdes do ‘Targum tém nba (whatwivyim, ¢ os levitas) no texto de Josué 3.3. O sinal %, colocado depois do fragmento 1), significa que “o resto da palavra” é igual a0 que ja esta no texto biblico hebraico, como representado pela BHS. Juizes 20. 42 nota: ». a palavra T2721 (ham-midbbar, o desetto) tem a seguinte pe Mss 1— Seu significado: poucos manusctitos hebraicos medievais tém esta expressio em Juizes 20.42 da seguinte forma: JZTAN (ham-midbbara, para o deserto). O sinal —, indica que “o inicio da palavra”, isto é, antes das letras 719, é igual ao que esta no texto biblico. 1 Samuel 1.111 *: a palavra T49 (dmdrd, ¢ uma navalha) tem a seguinte nota: pe Mss 8, © womervt ne Seu significado: no texto de 1 Samuel 1.11, poucos manuscritos hebraicos medievais tém a expressio N72 (dmdra’, e um temor), 0 ‘Targum possui a expresso “e as navalhas do homem”. O sinal — , indica que “o inicio da palavra”, isto é, antes do trecho N7, ¢ igual a0 que ja esta no texto da BHS. Fizequiel 16.47 *% a palavra TTAYIND (ar't6‘Avorehen, © em suas hominagdes) tem a seguinte nota no aparato critico da BHS: Sic L, ’P? Cod Alep 3EG opt Mss ua interpretagaio: a palavra assinalada esta escrita de acordo com Mddice de Leningrado B19a (L); 0 Cédice de Alepo A, a Segunda Biblia abinica Bombergiana), o Targum, a LXX ¢ os melhores manuscritos b medievais tém a palavra em Ezequiel 16.47 do seguinte modo: ‘Uktd‘tvotdhen, © conforme suas abominacdes). O Josué 5.15 ‘:a palavra WIP (qodes, sagrado) tem a seguinte nota: nonn Mss 6ST Wi7P; nonn Mss G'E™™ pr NTS cf Ex 3,5 Sua interpretagao: no texto de Josué 5.15 varios manusctitos hebraicos medievais, a LXX, a Peshitta ¢ 0 Targum possuem o termo WIP (gados santo); varios manuseritos hebraicos medievais, a LXX (recensio dé Tciano) ¢ manuseritos do ‘Targum colocam, antes do vocibulo 2977, a expressio M2N8 (‘admat, terra do), cf, Exodo 3.5. . Exodo 14.13 : 0 pronome telativo AWS (ser, que) possui a seguint nota: € pe Mss mOSE"C) ND Seu significado: em Exodo 14.13, 0s manuscritos fragmentirios da Gueniza do Cairo, poucos manusctitos hebraicos medievais, Pentateuco Samaritano, a LXX, a Peshitta, um manuscrito do Targum € o Targum Yerushalmi I (Targum Pseudo-Jénatas) possuem o advérbi TWD (ka ‘aser, quando). O texto biblico da BHS, que reproduz o Codice L, possui o pronome relativo TWX, enquanto outros testemunh textuais tém o advétbio WWND (Ka‘ier, quando), O “restante palavra”, depois de ‘83, ¢ igual ao que ja consta no texto da BHS. . Provérbios 10.3 *: a expressiio DY (sa'im, impios) possui a seguint nota: pe Mss 8 O33 (ex 11,6) Sua interpretagao: poucos manuscritos hebraicos medievais e a Segun Biblia Rabinica possuem a expressio O'IM3 (bdedim, infigis) em Provérbios 10.3 (extraido do texto de Provérbios 11.6). Neemias 12.27 *; no aparato critico da BHS, encontta-se a seguinte noté para a expresso 939 (mikkol, de todos): pe Mss 6$ 423 Seu significado: poucos manuscritos hebraicos medievais, a LXX e Peshitta possuem a seguinte leitura em Neemias 12.27: 953 (drkhol, em todos). 1 0. Crénicas 17.10 *: ha a seguinte informagao para a expressio verbal TID (neh, construird): Seu significado: no texto de 2 Samuel, consta a forma verbal TVD? (va‘aseh, fara) ao invés da forma M33, que consta no texto de 1 Crénicas 17.10. Ha discordancia no emprego do verbo entre os dois livros biblicos em passagens que tratam do mesmo assunto (cf. 0 texto de 1 Cronicas 17.10 com o texto de 2 Samuel 7.11).

You might also like