You are on page 1of 69
NAM XUAN THO , vo - TRUONG TOAN PHU «GIA-DINH TAM GIA» TRINH HOAI BUC LE QUANG DINH — NGO NHAN TINH ‘ * 4 TU SACH NHONG MANH GUNG TAN VIDET — cimiasiitie., al Cy Vé Truong Toin ngwéi tinh Gia-dinh, huyén Binh- duong. Khi Tay-son dfy binh, cu én day hoc. Nhigu danh- thin trigu Gia-long nh Ngo ting Chau, Trinh hoai Dire, Lé quang Dinh, Ngo ohan Tinh déu 1a hoc-trd cu. Hon nira, chinh cu di gay nén cai hoc-phong si-khi cho nhitng thé-hé sau tét-dlep. Tir nhitng hoc-tro dé cao, quan sang, cho dén nhitng ngwéi nhu Nguyén dinh Chiéu, Huynh man Dat, Phan vin Tri sé di da git tron tiét-thdo con nuéc nha bi xAm-ling, déu 1a ngwoi co chiu Anh-hwéng cia cu. Trong hic chia Nguyén-phic Avh chéng Tfy-son, khiie-phue duoc Gia-dinh roi, thuéng tigu cu Vé dén ban- Ivan viée nuéc. Chia Nguyén muén phong quan-tuéc cho cu, cu nhit dinh chéi-tir, chi chuyén dao-luyén tinh-thin doan hau-tin. Chia Nguyén rit khen va tiée khong dirge ding tai cu. Nam nhim-ti 1792, cu mf&t tai lang Hoa-hung (Gi dinh ). Chia Nguyén truy ting huy-hiéu « Gia-dinh xt-st Sting-ditce V6 tién-sinh », lay hiéu 4y khic vie md chi, va m6t doi lién truy digu. « Triéu hiru hudr danh bén thudge Ha-phan ewu hoe; «Bau nam phong gido, té kham Nhac-lée dw uy- Cu V8 mit, khong cé con-cdi chi cf, (1) nhung moi (1) Thatsy thi cy Vo Truong Tofn cé sink ha duge mot gai, nhung ching may mat sem. Tir dy v8 sau, vg chdng cy khdng con. 5 VO TRUONG TOAN ngwoi déu mén-mé an-dite cy, cdc hoc-trd déu ton-kinh cu nhu cha. Cho dén vé sau, khi Nguyén Anh lén_ ngoi, cac vi thuong-thw trong su bo ciing co doi lién truy-niém : « Sinh tién gido-hudn dade nhan, vo t® nhw hiru tir; « Mét hau thinh danh tai thé, tuy vorg da bat vong. Nghia : « Lite séng day-dé duge ngwoi, khong con ciing nhu cé con; « Chét di tiéng-tdém con dé, mat ma chang mat. Cu Vé phim ngwai xuit chting, cho nén cy Phan-thanh Gian khi ngdi trin dit min nam, tudng dén cdi cao dice cia ngwéi xwa, diu khong Ja hec tro cu Vo ciing kinh cu V6 nhw bac su-ba ma hét long ton-trong, siing-bai. Va vé sau, khi ba tinh mién dong (Bién-hoa, Gia-dinh, Dinh- tong) thudc Phap, cu Phan ciing khong quén dén nim xuong sot cia cu V6. Ba tinh mién dong mit réi, cy Phan khong mu@n cho xuong tin ciia bac su-nho nim trong phan dat bj xam-ling, cu moi cing voi déc-hoc tinh Vinb-long la Nguyén Thong t6 voi hi¢p-triin An-giang 14 Pham hiiu Chanh, giao cho tu-tai VS gia Hoi lo viéc cai tang hai-cédt cu V6. Dén ngay 28 thang 10 nim Ty-dite thir 18 (Al-siru 1865), nim xuong tan cia cy V6 duge doi v8 chon-cit lai 6 lang Bao-thanh 1a qué-huong cy Phan. Roi hai nim sau, ngay 28 thang 3 nim dinh-mao 1867, chinh tay cu Phan- thanh Gian soan mot bai vin bia, dinh khiic dung & m@ cu V6. Nhung budi bay gio tinh-hinh trong nuéc da bi lién quan Phap-Y lim réi qua nhigu, cho nén thg kh&ée chwa rdi thi dén thang bay nim nay, vi tht luon ba tinh phia tay ma cy Phan cé nhiém-vy giit-gin, phadi ngdm-ngii tr 6 V6 TRUONG TOAN tidt. (1) Thé 1a cong-viée dung bia cho cu V6 bi ugwng trong mét théi-gian. Vé sau, Ong Truong ngoc Lang dirng ra lo viéc muén the khic bia, dén rim thang tim nim nham-than (1872) méi réj. Va so ngwéi sau lim-lin, ong Truong ngoc Lang con cho khic thém may chit « Tién nhdm-ti chi nham-than céng bat-thdp-nhél nién », Nghia: Khicy V6 m&t 1a nim nham-ti 1792 dén nim nhém-than 1872 méi dung bia xong, cong 81 nim (tinh theo ta). Bai yin bia Jy nhu sau: VAN BIA CUA PHAN-THANH GIAN DUNG G MO VO TRUONG TOAN Ban dich cia Trite Khé : (2) « Tién-sinh ho V6, huy Truong Ton. Tién thé, hoi ndi la ngwoi Thanh-ké hat Quang-dirc, ho#e ndi 1a nguoi lang Binh-dwong hat Gia-dinh, uyén-nguyén khé tong. « Tién-sinh hoc sau, biét rong, giip déi loan Tay-son, 6 an, day hoc-trd hang may trim ngwéi. Hang hoc-trd cao thi nhu Ngo ting Chau. Thir dén Trinh hoai Birc, Pham ngoc Uan, Lé quang Binh, Lé ba Phim, Ngo nhaén Tinh v. vy. Hang danh-si thi nhu Chiéu va Truc déu la hai tay dat dan. Con nhitng ngwoi khac, khong ké xiét, Cac ong trén nay giip hoi gid may, lam bac hién-ta & doi Trung-hung (chi trigu Gia-long), déu co cong-liét ré-rang & doi. «Hdi vua Thé-td new 6 Gia-dinh, tién-sinh throng durge voi vio héi chuyén. « Lai nghe : tién-sinlt hgc rong cdc kinh, va sé truong vé bo Tir thu. (1) Xin xem « Phan-thanh Gidn » — nha Tan Viét xudt-ban, (2) Ban djch nay khéng cé dich m@t doan du kha dai, Xin xem ban cia Ngac Xuyén & sau, diy-dii hon, Sao-lye c& hai bin dich, chung tdi chii-y bo-tdn tai-ligu vay. 7 VO TRUONG TOAN « Dat nhan Chiéu von ngwdi tic hoc, chi theo tién-sinh ma nhan-linh duge nghia «tri ngon, duéng khi ». Ting thay trong sach tién-sinh con sot lai cé noi: « Sich Dai-hoc mot nghin bay trim chit, tan ra, vo sé viée ; thu lai, chi hai trim chit; lai thu nia, chi mot chit; lai thu hn lai, mot chit cing khong ». Ay, cai hoc cia titn-sinh da d@n tan ché lon-lao va tinh-vi 1a nhu vay. Diu dem cach hoc 4y ma doc nghin van kinh-sich ciing duge lim. « Tién-sinh khong xuat chinh, nén khong duge thiy so su-nghiép vé chinh-tri cia tién-sinh. « Tir khi tién-sinh dem cai hoc nghia-ly ra day ngwoi, chiang nhitng dwong thoi nung-dic duoc nhiéu nhan-tai, ma do su truyén-thuat giang-du mai-giiia, dén gid, din lye tinh trung-nghia cam phat, ligu ching tiée minh, tuy vi tham nhan hau trach cia trigu-dinh c6 két long ngudi, nhung ciing ha chang do cong khai dao ciia tién-sinh tir xua dé lai méi duge nhu thé wu? « Ngay 9, thang 6, nim nhdm-ti (1792), tién-sinh mit, vua rat thong cam, ban hiéu 1a « Gia-dinh xtr-st Siing- dire V6 tién-sinh » dé khiic vaio bia & mo. « Sau héi dai dinh, cac Ong hoc-tro ciia tién-sinh diin dan tan-tac, khong ai biéu-duong. im Ty-dire thir 5, hoang-thwong sai dung phuong dé tinh-biéu & thon Hoa-hung, huyén Binh-duong. « Bon chung toi lai gop tién lap dn va tau rudng dé ding vao viée cung-té. « Gin day, nhan binh bign, phwong va dén déu bi tan- pha, thanh ra miéng dit hoang-quanh. M6 cii dé lau 6 do, ciing e khong tién, toi nhan cing ban dong quan 1a ong Nguyén Thong, déc-hoc Vinh-long, hop cdc than-st miu thién di noi khac. Ching toi thong bao voi quan hién-str {An-giang la Pham hitu Chanh cing tinh Ha-tién cfing déu dong y, bén dy bon Ong tu-tai V6 gia Hoi hop voi nhitng ‘8° VO TRUONG TOAN ngwoi dan anh 6 thon Hoa-hing kinh khai huyet lén, di bo van cii, thay sang quan m «Moi ngwoi ctr phuc theo 1di tré thiiy d «Chon ngay 28 thing 3 nim nay (dinh-mao 1867), ruéc di-hai tién-sinh dem ting & déng thon Bao-thanh, huyén Bao-an. «Dem ba Thuc-than nhy-nhan hop tang va ngwdi con gai dé tong tang. « Ngoi dit nay dwa vao go cao va trong ra mot ving cdy-céi, woe mil rong-rdi um-tim, canh tri kha dep. Truéc mo mudi trugng dung dén, trudc dén 7 trugng ding phuéng. « Cong- nay, cdc quan-liéu 6 tinh, cac chire phi, huyén, gido, hun va cdc hgec-tro, cing than-st hai tinh An, Ha, luon voi nhan-si leu ngy 6 ba tinh Gia-dinh déu du ca. : « Cat ting xong, tau xin tinh-bidu nhuw ci, lai xin md nim tén dan, mot tén phu-truédng coi viéc canh-giir, quél-tudc. guyén Thong lam chi tang, tang xua. 28 thang 3 nim Ty-dire 20 ( 1867) inh Phan-thanh Gian cin minh, v' «Lai lap bai vi dé tho 6 Truy-van-Lau, Nhung khi dang thic the khic bai vi thi cht géip quan quan Lang-sa kéo dén, Sau dén nim nham-than (1872) méi lai thué thy tring tu... » Ban dich citu Ngac Xuyén Ca vin Think : «Pao trdi thinh tuy 14 dBng, ma chd hiéu-biét cta con ngwai do ditu thiiy digu nghe c6 khac ; nén ngwoi dai sd di lap-thanh dwee cong that 1a khé vay. «uéng hé minh sinh ra trong doi khong giip duge bac thanh, khong thd gin duge bac hign, Mudn biét chd VO TRUONG TOAN an vi, xa rong, duoc sang-td to-lon nhu mit nhat mit nguyét, nhu cac song ngoi, that rit kho-khin ! « Oi! Ngém non Thdi, chi mong di toi dank, « Tréng Dau nam, chén cé nhén lén sao. « Déi voi nha xt-si V6 tién-sinh & Gia-dinh, triu triu m6t tam long thanh. . «Tién-sinh tinh V6, hiy Truong Toan; doi trudge hodc noi la nguéi Thanh-ké (Quang-ditc), hoic néi la ngudi Binh-duong (Gia-dinh), truéc tho nghiép cing ai 5 tién-sinh dai toi bac co thudt-nghiép tham-uyén sinh An-tra mé& trim, Ong Ngo ting Chau la mon sinh cao dé nhit. Bac thir nhat la ch cong Trinh hoai Birc, Pham ngoc Uan, Lé quang Dinh, Le ba Phim, Ngo nhan Tinh. Bac danh-si la ong C Truc, nha an-dat, ngoai ra khong thé ké hét duoc. Cac ong ay déu gip hdi phong van, thoi trung hung tiéu Gia-long dmg vao bac toi hién, co ngudi hoic sat thin dé lam nén diéu nhan, hofic quén minh dé tron tiét-nghia, thiy déu nén cong-nghtép lén trong dai. « Lic ngw vao Gia-dinh; dive Thé-t3 Cao hoang-dé hing triéu tién-sinh toi ng-ddi. Lai nghe ti¢n-sinh hoc rong khip cac kinh, va s¥ truéng nhat mot bo Tt thu. Ong Chiéu, nha &n-dat 1a bac tuc hoc duge theo tién-sinh hoc théu nghia « tri ngon, duéng khi », Tirng thiiy lién-sinh d& {rong sich-vé loi nay : « Sach Dai-hoc mot nghin bay tim chit, tan ra gdm vo sé su-vat, tom lai con hai trim chit, fom nita chi con mot chit, lai tom niva thi mot che ciing khong », « Hay thay ! Sé hoc cita tién-sinh. That 1a rong lon ma tinh-vi va » dau doe bit ctr ngin muon kinh-sich nao cing 10 nghia-ly duge, 10 ‘VO TRUONG TOAN sinh khong khirng ra lam quan, nén dai-khai y duo su-nghiép. Tir thué tién-sinh ly 16i hoe ng nhitng duong thoi dao-tao i ma con truyén-thuat, giang-lu trau-gidi vé sau, {oi nay dan-gian trong sau tinh Nam-ky, 16 long trung-nghia, cim phat dim hy-sinh t6i linh-mang, xét ra luy nho dite than-nhan cfta_quan-vuong nhuiin-gdi, ¢6 ket nhan-tam, nhung néu kbong cé cong-dtre mé-mang huiin-due cia li¢n-sinh tt thud truéc thi lam sao cé duge phan tam nhw thé. « Den nim nham-ti 1792, ngdy mong 9 thang 6, tién- sinh ra ngwai thién cd. Long vua cam-mén tiéc-thuong An tt higu « Gia-dinh xir-si Siing-ditc VO ti¢n-sinh » dé ghi mo. « Sau thoi thai-binh, chu cong mon-dé cia tién-sinh xa xudi, khong thé néu cao tai dire titn-sinh duge. Toi tridu Tu-dtre nim thir 5 (1852), duge chi vua ban chnan lap phuong dé tinh-bidu tai huyén Binh-dirong, | ang Jloa-hung, bac ddng-nhan lai lap dén tho, hién rudng dé phung tw, méi niim xuan thu cting-td. « Gan day, xay ra viée binh-lta, cinh dén thd hoang- phé, mo phiin lau ngay hu-dd dé vay bit tign, Ctng voi ngroi dng quan tién-sinh la Ngiyén Thong, déc-hoc tinh Vinh-long, ching toi hi cac than-si muu toan viée doimd. Gi to thong tu cting quan hid tinh An-giang 14 Pham Anh, tinh Ha-tién ciing hiép vao, lién ty-thac cho V6 gia Hoi, nhom cdc thon-muyc lang Hoa-hung, khai m6, thau lim hai-cot trong quan-quach moi. Cing nhau thiong-nghi nhd quan hoc-st Nguyén ‘Thong dirng chi tang ; dd tang-phyc thi chiéu theo 1é té thay xwa ma siip-dit. Viee tang-lé lam xong, nim nay (dinh-miio 1867) chon ngay 28 thing 3 dwa di-hai an ting tai trén d&t gidng lang Bao-thanh, huyén Bao-an, lai tang luon di-hai ciia dire nguyén-phdi va cia fu-nit, Mt VO TRUONG TOAN « MO xay tai hwéng dong-biic ngé vé tay-nam, dia vao mot go cao ngé qua mot dam cay vel, déi dién 14 khoaing tr6ng vira rong vira xa, trong ra u-lich ma thanh-tu, ré la quang-canh tét-dep that. «Troe mo mudi trugng, co lap dén tho ; truée dén bay trugng co xay phuwong. Dau diy déu an-bai ca. Tai tinh, tréir céc ban déng lieu, dwoi phi, huyén, huin-giao, si-ti, c6 cdc than-sf hai tinh An-giang IHa-tién citing voi cdc si-phu ba tinh ving Gia-dinh luu ngu trong ba tinh nay du tham-du vao 1é kidt tang. « Viée an-tang vira xong, ching toi tau vua xin ghi tinh-bigu ci, lai xin nim nguwoi dan giit mo, mot ngwéi phu-truéng, dé lo viée giii-gin quét-tuoe. « Chiing tdi lo so ni lau nim, thoi budi dd#thay, sau nay ngwoi khong biét toi dé chi¢m-ngudng, nén kinh cin thuat lai moi digu va lam bai minh, « Minh riing : « Than 6i ! Tét thay vi tién-sinh. Sd hoc kin-siu, sé « hanh day-din. « (Binh sinh hing) giXu kin chon lip trong tham tam « didu sing-sudt, tai 1di-lac, tinh-anh. sinh khac nao nhw) mot cai chudng to, tiy theo i danh, béng phat ra tiéng lon. « (Tién-sinh yéu ta) day ta mdi dao rong. «Ké hau gidc (nh ta) nhon chan (ngudng trong) « (cdi dao) ma tron doi ta gitii khong thé ling, nging mat « trong khong thay hét. « Cang gia lai cang chic ch «(Tién-sinh) gin bac ong Ha-phin (Vuong Thong «nha Tay), ong Loc-dong (Chau Hy doi Tong), ia khd « tim ma trong cdi dao ily. « (Sé di) Stng-dite Vo tién-sinh con dé cho dai ohitng 12 VO TRUONG TOAN « vinh-quang ruc. ré, vi tién-sinh noi theo nhan-nghia dao- « dire, tuéc cia troi ban cho. Ty-dire nim tlt 20, dinh-mio (1867) thang 3 ngay 28 — Ké viin-sinh Phan-thanh Giin tim goi truée dé ghi bai minh. « Lai lap bi-vj ti¢n-sinh tho 6 Tiy-van-lau (Vin-migu 6 Vinh-long), khién tho khac bia. Gp hic quan-binh Lang- sa vO toi, tho khiic bo dé cong viéc. Toi nim gidp-than (1872), ké tir nim nham-ti (1792) true toi nim gidp-thin cong chung la 81 nim, ngay rim thang tim, toi muén th tring tu, Jam cho bia con lai mai mai. Vinh-long, minh-hurong Triong ngoc Lang clin thira lip. Bai vin bia cha Phan-thanh Giin biéu-duong cong- dire cia V6 Truong Toan that 14 mo sit-ligu gitip ich cho ching ta ngay. nay hidu-biét viéc xwa rit nhigu. Sau dd, ddc-hoc Nguyén Thong ciing viét them mol bai sau mo biéu V6 Truong Toan. Dudi day 1a bin dich cita Ngac Xuyén Ca vin-Thinh : VAN BIA CUA NGUYEN THONG DUNG 6 MO VO TRUONG TOAN «Tir Luong-khé Phan tién-sinh toi cy Siing-dite Vo phu-tir khoang thdi-gian khong miy xa. «S& hoc cita Phan tién-sinh lay chit « thanh » lam cha dich ; true het, ty vice Wi tinh-tinh lim phuong thiét that. « Thoi gin day, tuy cite nha nho chia xem-xél toi sé hoe dy, nhwng lo giding-ludn xua kia, cu bién-chép con sét lai cia cy Siing-dire van con tiém~ “nhiém triu triu trong long. hoc cha Siing-dite that 1a thiét that, thim uyén, r&t higp voi tu-twdng ‘thinh-hitn xwa vay. « Livong-khé tién-sinh soan bai bidu d& mg cy Sing- 13 ‘VO TRUONG TOAN dire ba thang triréc ngay tuan tiét. Dwong h6i thién-ha gian-nan loan-lac, tién-sinh lo viéc ton-siing dire-nghiép eu V6 phu-tir. Nho bai biéu Ay ma dao cu V6 duge suy ton them va y-nghia cia thanh kinh cang thém sang td. « Nguéi cau hoc trong doi, mot khi thé-nhan 1éi cia Luong-khé tién-sinh sé chim lo viée chi tinh chi tinh dé didén ché sding-suét, tinh-thanh kin-déo. cha dao hoc. Ching 4y, ngwoi khong con Lim tuc hoc, di doan doi ddi long ngwdi, trai lai, duoc nhiéu diéu bé-ich cho tim-thin ngwéi lim. “ « O doi, viée thiing-bai, Igi-hai, con ngudi déu co mang, cho cai mach dao van truéng-tén voi vii-tru. « Kia doi xua c6 ngudi duong thoi vin khuat than ma dao cia ho van lru-hanh hau thé ; gitra triu-dinh thi thiip- thdi, khong danh-vi, khong duoc trong-vong, thé ma tr chén nha tranh cira la danh-tiét duoc trong-vi nhu hang « thi chic » (thin thi, thin chic), lau doi cang sang t6 loi khen. . . «Nay Phan tién-sinh di ra nguoi thién cd ma bac ddng dao hode di xa, hodc qua vang, nén toi kinh clin bién lai day dé duy-tri vide ngudi truéc, hau sau cha quan-ti cé ché tra-khéo dug. Ty-dtrc nim nhdm - thin (1868), triréc thanh-minh hai ngay, ké hau hoc kinh bién Nguyén Théng Binh-sinh sé hoc cia V6 trong Ton ra sao, ma dirge nguéng vong dén thé ? Ngay nay chi thiy con lwu-truyén mot bai phi « HOAI CO » (1) cita eu. Xem diy, cling da rd long cy chita lai-lang dao nghia tham-trim. (1) Xem & trang ké. HOAL cO PHU 1. — R& ré cite ba thu, ba thu Tun etic da tan-héo ; Héy hay sen chin ha, chin ha qua sen ciing ra-roi, ; 2. — Cho hay virc tham nén cén ; Kha biét g6 cao héa be, 3, — Quén dm-dirong ruéc khach xia nay, da miy muroi ném ; Bo tao-héa dua ngwdi qua lai, biét bao nhiéu chuyén, 4. — Nhap-nhdy ngon dén trong kiéng; Lénh-dénh bong nguyét gidng song. 5.— Duong Ngu (1) dp tén (2) rou ba chung, duréng say dwong tinh ; Thang V6 (3) chinh tru (4) co mét cudc, thoat ding thoal thua, 6. — Ctta cé khéng nao khac khém may; Ngwoi tan hiép duong nhu bot nirée. 7. — Lénh,non Thit (5) cam bé nga tit (6) hai con Co- (1) Vua Nghiéu ho Dao Dirdng. Vua Thufn ho Hitu Nga. (2) Kp tn: Nhin-nhwong co 1&-phép. Vua Dudng Nghiéu nhirong thién-ha cho Ngu Thun, Thién-ha xung-tung 1A doi «dip tn». (3) Vua Thanh Thang danh dudi vua Kiét nha Ma, ma gay-dyng nén nha Thuong (sau di Ja An), Vua Vé-vuong danh dudi yua ‘Tru nh Thong, ding nén nha Chu, (4) Chinh tru: Danh giét. (5) Thi-duong. 6) Nyq te: Chét doi. (6) Nga 15 VO TRUONG TOAN irtic d@ vé dau (1)? Luyén linh-dan lo choc trudng sinh, b6n ldo Thirong-san da bal dau ! 8. — Méng tan néa gdi, bom Trang Chu gitc héi mo- mang ; Xudn lun méy canh, quyén Thuc-dé tiéng con ikhdip- khéi. 9. — Tha-thiét béy ! m6tg6 hodng-nhuéng, (2) agoc lap wong chén ; Ao-ndo thay! may cum bach van (3), mua siiu gid tham. 10. — Ngura trén di mét may mét riii; (4) Hwou dudt Tan bén cé bén khong. (5) 11. — Har Vo ngoc-duréng (6), ngwsi ngoc no xa da theo gid ; Thach Sting kim-céc (7), ctta-lién awa nay dé lap strong. 12. — Lao xao céi triin-ai, tring hoan-lac gam khéng may lic ; Thim-thodt con méng-do, doan biél-ly ha dé bao lau. : 13. — Nghin ném hin-phach Han anh-hing, hén-phach mat ngwéi kia ciing mal; Muén dim née non Duong thé v6, nuwéc non con doi dy dau con, —__ _ (1) Ba Di va Thite Té la hai ngudi con efia vua Cé-tritc. can ngan Vo-vuong dig danh vua Try, khong duge, bén bd lén in & adi Thi-duong dén chét di, khong fin rau théc nha Chu. (2) Hodng-nhuwGng : Nim dit ving. Noi nghia-dia. (3) Do cau sdch Trang-tit: « Thira bi bach vin, chi vu dé huong. » Nghia : Cudi dam may tring kia, ma dén noi thién-dé ngir. Y noi ngwai chét. (4) Lay ¥ & chuyén Tai luéng, (5) Do cfu sich: « Nha Tin xdng mat con hirou, thién-ha dua nhau tranh ». Con hirou 1a néi ve dit nuée. (6) Ngoc-diésng : Nha ngoe. Noi sang ci. _ (7) Thach Sing, ngwoi doi Tin, gidu to c6 tifng, ap ra vuon Kim-cdc lam ché mua vui. ‘Ong mit nga, Six hoa-phiic bist dau 16. VO TRUONG TOAN 14. — Thwong hai thong ! huyén quan (1) cung Tan, chim lam {6 tiéng kéu vang ving ; Tite 9 tiéc! y-quan (2) doi Tan, bién nén cén cé moc xanh xanh, 15. — Cung Tiy xwa chim ndi liu-lo, méy dé xudn vé hoa sai luy (3); Dai Ngo truce hirou néim ngd-ngén, doi ngan song ngon cé deo sau. 16. — O-giang dém tham hé irding manh, quanh-qué v6 ching ho Hang (4): Cai-ha ngay chiéu hiu gid mat, Phat-pho ngon cé ning Ngu(d ). 17, — Dai viing Nghiém Léing, may khite quanh-co séng chay tuyét ;(6) Thuyén khéng Pham Lai, ném hé lai-lang nuée ken mi. (7) 18. — Cho hay doi-ddi dy lé throng ; Moi biét thdo- ngay la nghta ca. 19. — Luy roi non Lich, Dai Thuéin ticng doi tinh hat than (8); Swong lol do bé, Tt Khién lagi tron niém mét théo. (9) 1 Sng sto. Am-nhac, Nha Tin cé (1) Hayén quan: tiéng IA Ain-choi din-di (2) Y-quan : xang. (3) Chinh chit (4) Hang Vo edn cé ngtra O-chi G5) That t n vd, ty vin chét, linh-hon sau héa ra thir cé thom g thao (ed ning Ngu), (6) Nghiém Quang tr ng, khong mé danh-lgi, cio quaa ve vai tha budng cin & Dong-giang. (7) Phat Lai sau khi gitip vua Viet Ciu-Tién khdi-phyc duge A8t nude, tt quan, rong choi non nue, (8) VYua Thugn cay & non Lich, tink higu lam cim-dgng duge me ghé va cha, (9) Min T& Khién bj me ghé khic-nghi mgt manh ao méng, nhung ching phién h: do mii xuénh- ii. Doi Tin nite titng quan-l 2 R6 nude mit nhu twdi. i binh, khi chay dén O-giang thi bén minh cht , mua rét chi cho mic 7 VO TRUONG TOAN 20. — Tén khée méing, Twang nim gid, nén nén lo gitt dao con (1); Tich déu quyt, Cy chén con, nim ném dua dén nghia me. (2) 214. — Trivéc dén Tru mé gan mél tim, muén kiép con danh dé tac bia (3); Dwéi thanh Ng6 treo mat doi trong, nghin ném hay ngwoi déu nhém gay. (4) 22, — Tam-trém dim xéng-pha di biic, throng ho Han chéi chéi long dan (5); Mudi chin thu giit mét nim tay, cam éng V6 pho pho dau bac. (6) 23, — Cal Vo-muc nhudm ihanh bén chit (7), téim trung- thanh da théu trai xanh; Ao Thién-twong ghi dom hai edu, phicong. tiru nghia chi phai long dé. (8 ) 24, — Troi mén dat gid danh héi rang, luy non Ngiwu nghi ciing sul-sui ; Bién khé da ra tiét nao phai, st ho Ma chép con t6 r6 (9) */. (1) (2) Déu 1a nhing nhan-vat trong «Nhi-thap-bt bigu» Xin xem « Nhi fhdp-ar hiéu» cha cu Ly vin Phire dich, Cao huy Giu (3) Vua Tro dim say Bite KY, khién TE Can tire gidn te md gan d@ cinh-cdo vua. (4) Ngii Tir-tur can vua Ngé ching nén ding Ba Hy. Vua Ngo Khong nghe, lai qua nghe giém ma bre Ngit it phi chét. Ho Ngii xin hay moc doi trong mat minh ma treo & cira tridu dB coi 10 ninb hoanh-hanh tan-hai. (5) Han Dit d6i Duong chi quyét fic dao Phat, bj vua Duong Huyén-tong khong nghe, day ra Trigu-dirong. (6) T6 VS doi Han di sir Hung-nd, bj vua Hung-nd bit git Iai giao cho di chin dé dén 19 nim (7) Nhac Phi duge ba mg an-clin khuyén bio va xAm trén lung bén chit « Tinh trung bao quéc ». (8) Viin Son ty Thién-tuong trung- nghia aén chét, ghi & vat Ao hai cau d@ ty kieh-thich minh phin khéi x& sinh thi nghta (chudng nghia ma quén than song), (9) Tu-mi Thién viét bd Sit-ky duge doi truyén-tyng. « GIA-BINH TAM GIA» TRINH HOAI BUC L& QUANG DINH — NGO NHAN TINH TRINH HOAI BUC AT -DAU 1765 — AT-DAU 1825. Trinh hoai Dire con cé mot tén nia 14 An, tén chit 1a Chi-son, hiéu C&n-trai, vén 1a dong-dédi khoa-hoan doi Minh 6 Trung-quéc, qué & Phic-kién. Khi nha Thanh dit nha Minh, budc dan phai gidc téc, Ong noi cia Trinh la Hoi khong khitng, bd nude ra di, sang xin lam dan chia Nguyén & Phi-xudn (nhim doi chia Hién Nguyén-phic Tin 1648 — 1687), rdi_ yao trong Nam 6 dit Trin-bién (Bién-hoa bay gi¢). Than-sinh cia Trinh 1a Khanh, co tai viet chit lon va danh co rit cao, ni tiéng. Chia Nguyén-phuc Khoat (V6- vuong 1738 — 1765) nap dung cho lam An-duong cai-thu, sau d6i ra Quy-nhan, Quy-héa lam chip-canh tam truong cai-doi. Khi cha mit, Trinh moi 10 tudi, me doi vé 6 trfin Phan- an (Gia-dinh ), cho hoe voi V6 Truang Ton. Nam mau-thin 1788, khi chia Nguyén-phic Anh thiu- Phuc duge Gia-dinh, Trinh cimg voi Lé quang Dinh va Ngo nhan Tinh ra trng cit, duge bd lam ché-cio 6 vién Han-lam, rdi sung chire dong-cung thi-giding, theo dong- cung Canh ra triin thanh Dién-khanh (Khanh-hoa), 21 TRINH HOAI BUC Nam gidp-din 1794, Trinh duge thing Hitu-tham-tri bo Ho. Thang nim — nim tan-dau 1801, ngay ming 2, Nguyén- phic Anh lén ngoi xwng dé-hiéu 1a Gia-long, lap siu bo thuong-thu, Trinh duoc linh thuong-thu hold, sung chirc chanh-str sang nha Thanh, cing di véi hai vi_ pho-st la tham-tri bo Binh, Ngo nhan Tinh va tham-tri bo Hinh Hoang ngoc Uan. St-bo di trén hai chiéc thuyén hi¢u Bach- yén va Hoang-hac, dem quéc-thu citing An-sich ciia Tay- son qua dang vua Thanh ; lai gidi luon dam cuép bién 1a Dong-hai-vong Mac quang Phu véi théng-binh Lé van Canh va Phan van'Tai. Str-bo dén Viet-dong Hd-mon-quan, tdng-ddc Luéng Quang bdo véi trigu-dinh. Vua Thanh truyén bao str-bo di nga Quang-tay ma lén kinh. Ké nghe doan su-bd do Lé quang Dinh lam truéng doan di ciu phong ciing sé qua ti, st-b6 Trinh hoai Direc hong dan bén luu lai Qué-chiu ma ché, réi hiép nhau di thuyén lén H6-biic, Han-duong, Han-khiu, rdilén bd di ngi Van-ly truéng-thanh, Cé-béc- kh&u, Nbiét-ha, Sau khi vao trigu-kién vua Thanh Gia-khanb, hai doan str-bO ta cing nhau vé nude. An-sit Quang-tay 14 Te bd Sum phung mang vua Thanh sang tuyén phong, cfing cing di chung m6t chuyén dy. Lé bang-giao xong, Trinh linh chirc-vy 6 bO HO nhu efi. Trinh coi vé phan thu, Nguyén ky Ké coi vé xudt, At-siu 1805, lam hiép-hanh Gia-dinh luu trin, Mau-thin 1808, lam hiép-trin thanh Gia-dinh. Nhaém-than 1812, vé kinh dy 1é ninh ling Hiéu-khuong hoang-hau ; rdi thang bay nim nay ddilam thugng-the bo Lé kiém quan Kh4m-thién-giam. Quy-dau 1813, ddi lam thwong-thw bd Lai. Binh-ti 1816, rd vao Gia-dinh lam hiép-tdng-triin, 22 TRINH HOAI BUC Canh-thin 1820, quyén chire t6ng-triin thay cho Nguyén van Nhan vé kinh. R6i mia ha nim nay, vua Minh-mang méi lén ngoi lai voi Trinh vé kinh git bo Lai nhu true va sung chtre pho tong-tai 6 Quéc-str-quan, thing hiép-bién dai-hoc-si, linh thirgng-thw bd Lai kiém bo Binh. Quy-vi 1823, mita thu, Trinh dang sé xin do dudng be vé Gia-dinh nghi dadng bénh. Yua sai Pham ding Hung dén ity-lao Trinh va chi chuaén cho nghi ba thang. Main han, lai tro ra nhan chite. At-dau 1825, Trinh mit, tho 61 tudi. Vua bai trigu ba ngay, truy Uing Trinh 1a thigu-phé Cin-chinh-dign dai-hoe- si, ban tén thuy la Viinckhae ; xudng_chigu xufit- tin kho lam ma dwa vé thanh Gia-dinh an tang, ya sai hodng-than Mien Hodng thay mit di dua. Mo Trinh 6 tai lang Binh-tuée, tinh Bie Nham-ti 1852, bai vi duoc dem tho & migéu trung-hung cOng-thin. Mau-ngo 1858, dugc tho & dén Hién-lwong. Trong nha hoi-quin Minh-huong Gia-thanh & Chg-lon cfing cé the Trinh va Ngo phan Tinh 1a nguwdi trong nhém Son-hdi. Mau-diin 1938, ngay 24-2, nghi-dinh toan-quytn sé 1189, cho truong Bac-cd Ha-ndi thira nhdn va trong coi mo Trinh. Trinh con dé lai doi: 1,—CAN-TRAT THI-TAP 2.—GIA-DINH THONG CHf 3,—BACSU THLTAP 5. — NGUY! K 6.— KHANG TE LUC . 7. —GIA-DINH TAM GIA THI-TAP Noi dén tho cia Trinh hoai Dire, ching ta phai nght 23 TRINH HOAI BUC ugay dén bai tho cia Trinh lam hic ti-gid me di sé nha Thanh : > . Lia-hiép thong nhau ké méty hii, Ar-tinh ai ciing khéo phanh-phui. Trang loa di Bic nhan (1) chinh bong, Thu quanh troi Nam qua dit mdi. (2) Nogay-thdo tuéng réi sa nude mit, Céng-danh nghi lai muét mé-hdi. Qudn-than (3) tuy cach long dau cach, Tron dao con la tron dao tdi. Nh&t 1a muoi-tam bai tho cia Trinh lam khi vé Trung- quéc vao chau vua Thanh, dé réi chanh nghi phan minh vén Ja con dan nha Minh, thi tim long bi nung-niu ké sao cho xiét. Ngam ding nudt cay, néi no duong kia, Trinh khong sao ngiin dugc trao long ma phai thé-lO mot vai. Trinh da bay-to trang-thai tam-h6én minh bing cach mugn tham cinh Chiéu-quan biét Han sang H6 : Chi chi nghe dén tam long viéu, Chap tréi ty-bd oan han nhiéu. Riéng trach chang vang ngwoi vé trong, Fay than khong bac ninh mua yéu. Dat Hb hoa & mui khon lat, Troi Han trang tron béng xé theo. Bao quén Ngoc-quan (44 tinh méy dim, Mua sdu gid tham thud Ban Siéu (5 ). Dang tuéng néi minb nhu canh Chiéu-quan, Trivh vut lién tuéng téi Ban Sigu, mau nong béng soi trao: (1) Do chit nban chuyén ra nban, (2) ¥ néi chanh niém biéu-thio. (3) Vua va cha me. (4) va (5) Xin xem & phiin sau cé sao-luc di ca 18 bai va chi- gid. O doan nay chi trich-din mot it dé phan-tach tam-trang cia Trjoh hoai Dirc, hiu djnh lun, 24 TRINH HOAI BUC Ban Siéu bén nti bong co gio, Tuyét trai naim ba hay dgi-cho. Lé dang dc vang long cé Han, Liéc coi tuyét bac mal khong Hé. Chong song mol can co ngay-thang, Chéi gid ném canh da phdl-pho. Voi hdi xanh wanh kia biét chang, Ngay nao vé dang née nha xa? Ca&m-lite dén budt miéng hai troi : « Ngdy nao vé ding nuoée nha xo? » Nuoc nha nao day ? Nuéc Viel chang ? Khong ly ma phai hdi ngo-ngin dén thé. Bi sir r3i thi ve, ai cim-cin duoc. Thoi phai réi! Trinb nho nude nha xua:nuée nba Minh kia. Thi ra long Trinh van khong quén nuée ci. ROI Trinh lai tr thi ring Trinh dem thin sang 6 Vi¢l-nam, bao gid ciing chi 1a nuong-nau dé cho- doi mot ngay : Nuée nha xwa c6 phu chi ai, Cay voi bao nhiéu ké cdi ngodi. Géing sire doi non khoan néi tiréng, Trai long nang vac moi rang trai. Nang song chia doi tréi chung mét, Séng nui dirng cho ddl ré hai. Gitip viée V6 Thang ra site dank, Nguoi coi dé tiéng nhiie léu-dai. Nghi dén su dé liéng nhiic lau-daj, dé cho nguoi cof bi kich-thick, bi goi long, Trinh nga&m-ngii céi mé hét long minh m 1d khong gitiu-giém gi hét nita ; Laa-dai mong tra no quén-than, Bao quan dwong xa ganh ning hodng. Chép luy anh-hiing khi tach biét, Bay long trung-nghia dao vi than, Con ve moi ditt hoi kéu ha, Cai vé mo canh tiéng khéc xudn, Gié tham mua stu dang dép-da, 25 es TRINH HOAI BUC Bat hoa mugn chép chuyén khing-khdng. Khiing-khang lai gidn dia ldng-nhdng, Sam téi mua mai gam chang bang. Bén née muwdi-hai dua chiéc la, Dat troi ba-bdy doi con tréng. Thuong day lai dan dicng thong lang, Nhé dé thdi thi ché nho xéing. M@i ng sir duyén ai cé héi, Xua nay ciing mdi téim long chéng ? Tam long chang phdi phai phan-tran, ft noi la ngwei duéng tanh chang. DG bén bé rom lam dita quy, Lai trau cuc da tong 6ng thin. Dau chia dat phiin i6 gwong mit, Sén c6 cdy da cdy tam than. Céing muén dem minh di thé dy, Dem minh di thé dy ban-than. Qua lim rdi! Thi ra Trinh lic nao efing quay vé née efi dé toan-tinh, Bén rom lam quj, trau da tuong than, it noi dé dung tinh chin, do déu 1A nhitng hanh-vi dé Trinh che-day chi-khi minh, cho long 4y thi: Gio tham mua situ dang ddp-d@. Gian diva ling-nhing cho dén sim tdi mwa mai ciing ching bing nu gian Sy. Chi vi: Dit irdi ba- bay dgi con tring. Nhung hitm néi: Mdi ng su duyén cai« c6 hdi — « ai » day cé phai 4m-chi nhan-vat Vi¢t-nam ? —, thi thoi Au 1a truéc hét nén Ify tinh that ma: Tdm long chang phdi phdi phdn-trin, Nghi ciing dang thuong cho tinh-cinh Sy! Hung chi: Ban-than Iai gidn dica xung-xiing, Quan Sé lau Tan dé may trang. 26 TRINH HOAI BUC A! Toi cau nay day da thy ré-rét Trinh than dai. Méi biét b&y lau Trinh & Viét-nam, chi toin ging-guong vui, ché con : « Mic nguéi mua Sé gid Tan, Riéng minh nao bi€t c6 xuan 1a gi! ». Bi thé Trinh méi ha mot céu thim- thia nha trén « Quan S6é Iéiu Tin dé may tréng ». Phoi phéi mua xudn hang dé lép, Chang chang ning ha lita dang hing. Thu trao tho nhan loi no-dim, Dong giip tin mai chuyén khé-khdn, Troi dat bon phirong non nude ay, Lam chi nén néi viée ling-nhéng. Lédng-nhing bita dip six hoang-dang, Tiée ngoc thuyén hoa ban dai-dang. Than phan lénh-dénh dao thé-lo, Trach duyén lat-léo-liéu ady quang, Con trdng nhin bong cdy mai bac, Di gis dua duyén doa etic vang. On déi chiia xudn con gdp-ge, Cay tién chén rurgu dang mé-mang. Mé-mang cho dén but la tién, Nam dau ndm bai gid dang dién. Vui sdn trudc san vai déa ctic, Lo chi trong day mét ding tién. Litu Linh vo lay khon tr chén, Ly Bach vua kéu chéng xudng thayén, Hau muén hoc doi theo thé ay, Song le vi thé hay chwa yén, Chura yén ta phdi tinh lam sao, Com-do ngbdi khéng dé ding ndo. TRINH HOAI BUC Phdi muon binh swong trir gitic cd, Lai dem trdn gis phat co lau. Dal yén cdi Viét ricng nho ram, Troi gitip nha Ngu bién thanh cao. Moi biét tai non dén ng nue, Dam déu noi chuyén tin nguén dao. Dau Trinh cd long nao di nita — than 6 Viét-nam ma long chang quén Trung-quéc —, thi noi mot cau : « Dail yén c6i Vit ring nho rd », ciing dit chirng-t6 diu sao Trinh ciing cé thinh that mén-yéu cdi di phiin nao. Chang nhitng 14 mot tai tho Iéi-lac trong nhém Son- hOi, mot bac dan anh trong thi-xA Binh-dwong, Trinh hoai Dire con la ngwdi lich-lim giang-hd. Mot biing-chirng 1A truéc khi ra pho chia Nguyén-phie Anh, Trinh da trai qua mot théi tranh loan, chim-ndi dé day, nén sw aghe-thiy, hitu-biét duoc sau rong hon ngwoi. Chinh trong tap « Cén- trai {hdi thye truy bién » Trinh dd vite: 7 Dao Chau quan true nga hé du ar: Thién ly dao thiva Pham Lai chu Nghia : Nghin ddim tieng rong thuyén Pham Lai, Déo Chau choi nhén sudt néim hd. Bao Chau tire 1a tén hiéu ctta Pham Lai da ddi lai sau khi gitp vua Viét Can-Tién thanh cong rdi bd ra di. Doc hai cau trén day, di r6 it nhiGu ban-linh ctia Trinh, Trong nim quy-mio (1783), Trinh Lim mot bai tho d& la: « Khdch Cao-mién quéc ky hoai Diép Minh-Phung Ky- son»: Tan-chéu gidi lam hé Phién-thanh, Viél khach twong tw xite tr sinh, Dé Thich ty tién hd ké digu, 38 TRINH HOAI BUC Nam-vinh giang thang mach ca thinh. Dong ngdm nhan sic cé bing nguyét, C6 quéc dm thw van ly trinh, Cure muc phong déo hanh bat ddc, Lién nhén thoi phuc gia cé minh, Ong Ngac-xuyén dich: Lam khach nwée Cao-mién nho géi ban Ky-so’n Diép Mirh-Phung : Tén-chéu mé doi, dau Phién-thanh, Khach Viél twong-tu xtc cdnh sinh, Céu ké rg hd chita BE Thich, Tiéng hé khach mach dat Nam-vinh. Thuyén céi, trang doi dung-quang ban, Nuaée cii dm tin may dam trinh, Mal mat ba dao di chang duge, Gia cé kéu goi, ggi thém tinh. Trong bai trén day, di cé cau « Nuéc cit Am tin may dim trinh », réi lai két voi cau « Gia cd kéu goi goi thim tinh! », nuéc cf rd 14 Trinh nho dén nha Minh & Trung- quéc — td-quée cia Trinh ty thud nao —, long nhé nude biin-kho&n cuc do. Hudng chi, ching ta 4a biét ring Trinh c6 chin trong nhom « Son-hdi » (xin xem 6 doan truée da co noi rd), Trinh cing cic déng-chi hing nudi cdi ¥ phan Thanh phuc Minh, thi l@ cd-nhién dau di dau, & dau, long Ay vin hwong vé « nwée ci» hon. Tuy-nhién, mb dan Viét-nam, dang khen-ngoi 6 ch6é di nhap-di tinh-than dan-toe Viét, con dé lai cho non nude Viet nhitng cong-trinh sang-tic va khao-ctru co gid-tri. Va Trinh lam tho nom, j-vj cing ching kém gi nha tho Vigt dau nao, Nam 41-1] 1785, Trinh c6 bai: Hb-hai dong lu dién st bén, Ht loan kim ngac duge giang don. Ché-liing son thiy nhiéu yén chiréng, Gia-dinh hwong quan nhdp mong hén, 20 TRINH HOA] BUC Ong Ngae-xuyén dich : Bién H6 cuén-cudn chdy sang déng, Séng van séu vang ca nhdy tung. Non nuwéc Ché-ldng (1) day chuéng kht, X6m lang Gia-dinh méng hin trong. Trinh lai ty chi-thich ranh-rot vé Bién Hb ring: « Chaén-lap tay nam hitu hd qudang dai, nhal vong v6 t, tuc danh H6-hdi, thu thiy tay tri, dong tée déng lu, chi xuén can lac, sé xuat lién-tit can, lé-ngw, vi lot tham pha. » Nghia : Phia tay-nam xtt Chan-lap c6 hé réng lén, mét loat tréng ra khong thay bo bén. Mia thu nuée chéy gom ve Phia tay, mia déng lai chay vé phia déng ; sang xudn nse can, trong hd cé hét sen khd, co ca tra, do la mai lei to khdp xtr. Xem thé, vin-chuong cia Trinh chu-trong vé thire-té, r&t cé ich cho ching ta ngay nay ty dé lam sit-lién tra- etru viéc xua. - Nhit 14 nim binh-ngo (1786), Trinh lai cé bai d@ 1a « Ky hoai Hoang ngoc Utin Héi-son Chan-lap hainh », cung tng sir-ligu cho ngwéi sau ching it, va t6 ra sur lich-duyét phong-trin cia Trinh : Vién mai biéu bach, ctic su hodng, Phén thép trén sinh théo méng mang. Dac 1g con bing nam ti hai, Ly quan hing nhan da minh song. Thach-thanh tty phéng chung mai tich, Kim-thap nhan binh bé hé phuong. Lao nga Vé-léu téng § vong, Thé-mé lank tho thiy thong mang. Ong Ngac-xiyén dich : Ky géi Hoang ngge Un tu H8i-sorn, di Chan-lap : (1) Tén Git trong née Chan-lap. 30 TRINH HOAI BUC Viren mai phot bac, ctic khoe vang, Bui déng vac Tran (1) giée mgng hoang. Roi bién cén bang nam giip hdi, Kéu swong héng nhan t6i chia dan. Thach-thanh héi tich chén chuéng cd, Kim-thap ban phwong buéc vai manh. Te nhoc hang trong lau Vé-lueng (2). Tit ma non nui, nude ménh-mang ! Trinh tr chi-thich vé « Thach-thanh » va « Kime thap » rit ti-mi, Thach-thanh : « Cao-mién quée idy-nam, hoang son trung Dé Thich tw vi cd phat tinh hoachi ate; hanh nhat nhat trinh chi nhat cd thanh, trong truyén vi cd tay nhung Dai Tan thanh ; tw bién mang diét, ky cung dién loan vu, giai bach thach diéu trac quang huynh tinh xdo. Dinh thugng nhan hanh vin nhu chung thinh. Hodc van : Ha hita mai chung hu huy?n co-gidi, nhén tite ly thach, tae co déng, chung minh van. » Nghia : « Phia tdy-nam nitéc Cao-mién, giita ritng nti hoang vu, 6 chita DE Thich, la noi phat ngdi link héa thanh, Te 6, di mét ngay dwéng toi mot thank cd. Twong trayén la thanh Dai Tin cia Tdy-nhung wua. Bién chit trong thanh déu tiéu mat, nhueng cung-dién, bao-lon toan bang da trang, cham trd. ré-rang tinh-vdo, Nguvi di trén sén nghe nh liéng chuéng. Tuc-truyén : dwéi nén cé chén chudng, giita (1) Lay dign Trin Phon va Ti Tri doi Hau Han, Trin nba nghéo, trong nha cé mot bd vac tre, thuréng ngay rit day treo lén, gi Tir Tri toi moi ha xudng cing ngdi dam dgo ma thdi. (2) Day ¥ néi nhé thong ban tri-ky, lén cao ngéng trong mai mit. Cé cdu trong bai «Bach vin phi»: «Da ding Vé-lugng chi 1, nguyét minh thién, MO nhip Luong vuong chi uy8n, tuyét Zin quin son ». Nghia: Dém lén Kin VO-lwgng, tring sing nghin dim. Chi8u yao vudn Luong-vwong, tuyét diy dim nui, 31 TRINH HOAI BUC khodng tréng cé dit may, khi ngwroi buée chan lén dd, may ctt-déng dt chuéng kéu. » Vé Kim-thap, Trinh chu-thich : Nam-vinh déng ngan hitu nhat cb thap, thgng kham kim biéu, hiéu vi kim-thap, diéc danh kim-dai. Tuc truyén tai iich gidn thiy, hitu phap phiéu liu, hd tdng dé bé tayén etru diéu, lac phap hé chi, ban tri vu thit, kim thanh phu van. Nghia : « B& phia déng séng Nam-vang cé mét ngdi thap xwa, trén cé khdm mét bau ving, hiéu la Kim-thdp, ciing goi la Kim-dai. Tuc truyén : cé lich nwée daug, mot cdi. thap tréi theo déng ; mt nha su Cao-mién lay soi vai chin mét lam Phép bude lai, roi git thap luén noi dé, ngdy nay thanh go ». Trinh di nhiéu biét nhigu da danh, hon nita Trinh. edn cé 6c mao-hiém. Nhw trong bai tho Trinh ty-thuat di di toi mot noi nguy-hiém, d&t cim & nude Cao-mién, ring: « Tric-giang phat thir thenh xa titn, « Biéc-phé dao sa hic léng phién. Trinh van tu chi-thich kj-cang vé haicau ay, Vé ciu trén, Trinh chua ring: « T'rtic-giang Mang dia da sin thanh wa, tink héi tiéu phong, thich nhan lp tte », Nghia : « Song Trice & dét Mang sinh-sdn nhiéu rén lye, thank ving iit gid, cén ngwoi chét ngay ». Cau dwéi thi Trinh chua : « Biéc-phd vi Cao-mién ctim dia, hitu binh phéng-thi, thoi thi ky ddan, vi titn quic vuong. Hitu Dai-chuyén-xq tinh tham tranh dc ». Nghia : « Vam séng Biéc la dat céim ate “Cao-mién, cé phong thi, lie bay gié & git léy trieng tranh (mot bai rita) dé dang cho nha vua; & day co mét vi « Dai-chuyén-xa» tinh rat hung-dc ». Ciing nhé cdi sy hay ghi-chép ty cia Trinh, ngudi déi sau méi nwong dé ma hidu-biét duoc nhiéu diéu, Nhw cau thanb-ngir « iré vd Uta ra» ching han, 32 TRINH HOAIL BUC Nguyén tuyc-ngit cé ca «Con gai trévéd tara». Trung, Nam-Viet ai ciing biét c&. O Bic ciing c6 tue fy tr xuwa, bay gio di bé nén it cé ngwoi bitt. Pham nha cé dan- ba sinh, ngwoi ta bude mot céy ray va mot hanh ci dun dé mot diiu vio mot voi nhau, rbi lai dem budc trén mot cdi nec clim ngoai ngd kéu bing «khem». Sinh con trai thi dit hanh citi di chay dé dy, tro diiu vio nha; con gai thi diiu fy tré ra, Nguoi di qua lai, thiy céi khem thi biét ngay trong nha sinh con trai hay con gai, Cau tue-ngir fy ciing nh cau chit nho : « N& sinh ngoa@i hiréng » 1a con inh ra thi hong ra bén ngoai. (1) thich thanh-ngi « tré: vO lira ra» ké trén day, xuit xtr chinh do Trinh hoai Dire di ghi lai trong « Gia- dinh théng chi» cha Trinh soan. Mdi mot vide gi qua mit, ydo tai, Trinh déu dé y ghi nho roi ding vin-chuong lam phuong-tién truytn lai déi sau kign-viin cia minh ; béi thé viin-chwong ciia Trinh tuy thigu vé dep song ve dwrong thic-dung, that cd Ich. (1) Ong Phan Khéi c6 vist mot trnyén dai nhan 1 « Tr’ vo lira ra», chinh do nghia di gidi thich trén day. Truygn rht sdu-sic, avis TRINH HOAI BUC @8i vGi nhém « CHIEU-ANH-CAC » Trong « Nam-ky tuiin bao » sd 51 ngay 9-9-1943, ong HB vin Trung vist: « Van-dan cia nhém Chiéu-anh-cdc la ting thir nhat cia “dai viin- hoc Nam-Trung, va nho ho Mac ma d& dugc vé-vang cirng-cdi. » That thé. Tir sau khi Mac Ciru mit, con 14 Mac thién Tich néi nghiép, dwge chia Nguyén-phtic Chu phong 1am do-déc trin Ha-tién (binh-thin 1736), m6i hop cac vin- nhan hoe-gid bén phiong, lap 1 viin-dan l&y hiéu 1a « Chi¢u-anh-cac », Van-din ay da lam cho mign Nam nue Viét ndi tiéng phong-luu tai-van mot thdi. Non nue Viét-nam d& cim-héa duoc tam-hdn nhitng di dan nha Minh chiing it. Nhitng nhan-vat vé sau ho Mac, nhu Trinh hoai Birc, Phan-thanh Gian that su thi van 1a nguéi Minh-hwong lip nghiép lau doi 6 nuéc ta rdi dbng- hoa, hip-thy vin-héa Viét siu-xa dén nghiém-nhién 1a ngwéi Viét trim phiin trim chiu anh-huéng vdn-hda Viét. Trong bai « Léc-iri thon cu», mot trong muéi bai vinh canh Ha-tién, chinh Mac thién Fich da cong-nhién nhin-nhan nén vin-hoéa Viét da chinh-phuc dugce tam-hdn minh: « Dudi co chang ting can-khén hep, « Ngita cui vi tudn gido-héa lanh, . Ay la ho Mac d& thanh-that nhin-nhadn: cdin-khon chiing hep, dudi co chang tung, nghia la bo cdi nude Viet 34 pes TRINH HOAI BUC tada rong dep dén lam théa-miin duge chi-¥ ho Mac. Nhung trong su tung-hoanh, ho Mac van phai chiu rang st gido-héa 6 nuwéc ta rit lanh, nén rit mat da khi ngtra cui tuin theo, Bé réi twéng lai than minh von 1a ngwdi leu- lac ma may duoc dén noi vin-héa dep-dé, ho Mac (6 cam- twéng hai long : « Liu-lodt hwéng du nhdén née thinh, « E-hé sin c6 ctta troi danh, Tigng trong khuya 6 Giang-thanh ( Giang-thanh da cé ), duoc ho Mac t6 ré vinh-bay phong-do oai-hing cha quan- dan nuéc ta, va ghi-chtrng su vitng-chiic cha thanh-tri ta: Tréng quan Giang-tht nbi oat phong,* Nghiém giéng doi canh 6i niti séng. Danh pha mit gian ngwodi bit tiéng, Vang iruyén lénh sam chiing nghiéng long. Phao tuén théy dé an ba vac, Nhiém-nhdit chi cho lot mdy long. Thé lun sém héu trwa béng dc, Tiéng xe rdm-ral méi nén cong. Chuéng sém chia Tidu, tre chia Phi-dung (Tiéu hr than-chung ) cing co manh-lyc nhigm-miau : Rieng thin xich xal ding ngodi tao, Chuéng gidng chia Tiéu tiéng titng cao. Chay thé biic vang mudn khém séng, Oai kinh thét rot may cung sao. Phién-nao ké néu sdi nlur vac, Tri-hué ngwoi mai sic te dao, Mo-mét gam duéng say moi tinh, Phi-sinh trong mét giac chiém-bao. Cho dén chim co Chau-nham ( Chéu-naam lac 16 ) cing 6 linh linh dang mén: Biét thé dé ditng tinh rat khén, Bay vé dam li may muoi mudn, TRINH HOAI BUG Dii giting chit nhat dai irém trwgng, Lai bia tran co tring mét non. Sade lich dé thua chi tuyét ngoc, Dim trong dau sit no kinh con. Quen cay chim thé ngwoi quen chia, Dé doi ng&n vang méé tém son. Va day : Bién troi Nam-phé ( Nam-phé tring ba): Dong Nam vieng rang khach dau choi, Hai thive nhir in awée véi troi. Bai khoi duéi khéng hong la bé, H6 gwong trong cé gdm théu roi. Séng chén vay ngoc tinh khén viét, Nhan ta thu iroi gid may muoi. M6l la yén ba dau ling-léo, Dong tréng long gid nwéc voi voi. Tom lai, mot ving non nuée dit Phuwong-thanh (1) thay déu duge thi-vi-héa trong 10 bai miéu-ta 10 cinh dep: NG GIO PONG-HO — BIEN TROT NAM-PHO — HOA CO BiNII-SON — BA CAY THACH-BONG » — NUOC MAY KIM-DYY — CHIM CO CHAU-NHAM, +— CHUONG SOM CHUA TIRU — econ KHUYA GIANG-THU 7 LU NHAN HA BUONG CAU, -— RUNG LOC TIEU DAO CHUSG RUOQU. —__— & tein Tae Ot tén khic nghia ring a Ahi-v thom-tho nhu mdét ky cb 1a ngwoi hidu Kim 1 « thanh vadng » nén dic tigng phap 1a Ville carrée. Con Trtic-bing thanh la vi I Hae tin & trong hai diy thanh tre dai, thudng goi lA Bo-ddn lon (13 km) va Bo-dén nhé (dg hon 3km). 36 : » Mac thién Tich la Phirong-thanh, Phwong-thanh ly n-churong vin-vat cd nh diy nhitng hoa mot noi v: Ha-tién mwoi canh dy lai duoc nhing tao-nhan miic- khach nhom Chiéu-anh-cie gom vao bai t6ng-luan dé doi, voi Iong woe-nguyén cho bao canh fiy sé mai mai « Sieng sing mudn nim cing dé danh » cho con Hing chau Lac ty hao dit nuoc chiing thigu chi noi danh thing va do d -n vo sé trang tai-hoa viin-yha bitt trong nén vin- hoa cao, sang, dep : Mugi canh Ha-lién rat hitu tinh, Non non noe noe gam nén xinh, Dong-hd, Léc-tr7 ludén dong chay, Nam-phé, Lu-khé mol mach xanh. Tiéu-lr, Giang-thanh chudng trong di, Chau-nham, Kim-dy ca chim doanh- Binh-son, Thach-déng la rong cot, Sirng sing mudn néim ciing dé danh. (1) Nhom Chiéu-anh-cic ké dong-dio. Ong Tao-din nguyén-sty Mac thién Tich ri¢ng tuyén chon durge 18 ngudi ung y nhat, goi 1a « thap-bat_ anh », dé cing nhau xuong hoa vin-chuong va ludn-dim thao-lvge. Thanh ra Chiéu- anh-cac bay gid vira ld mot van-migu tho: dire Khong-tt, yira la mot chén thi-dan ma ciing vira la noi hé-truong. Cai quang-canh binh-nhung quan-ngii 6 Ma-tien Ite no nhw thé nao, ngay nay xem mot doan tho cia ho Mac thi rd: wee Ghé thay mot thit tan cao, Quan-am nghiém-nghi thu hao dé qua. Yén nwoe nha phai gai then chét, Dur phong khi nhdy-nhol binh-dao. nhéing canh long lrayén lao, Mién an dat chia, quan ndo than loi... Cho nén viée bién-phong méi co duge edi cinb-twong : Cang khuya cang nhit may binh, (i) Kin xem dogn sau, ¢6 sao-lye dit « Ha-lién Uni eduh » 37 TRINH HOAI BUC Giao nghe rén gay chudt rink nép hoi. Ca viéc han- mic lin binh-nhung déu duge chiim-nom chu-déo, nho thé ma nhan-dan trong trin di duoc 6 yén vui nghiép, mf-tuc thuain-phong ruc-r6': « Nguoi thanh-nhan vat thi long-thanh. Dan bang ky § sanh ky tay. Nha nha cita cira thudn thay ! Noi ngém tho Ly, noi vay rugu Té, DG say no lai tinh nhan-nhuwong, Vi & noi cu thugng hitu khoan. Thdanh-thoi dat thang bira an, C6 dan lam-lung co lang dn-choi. Ching phai Mac thién Tich lon Idi, hay 14 ding vin- tho to-diém su that lén mau qua dang dau. Chinh that ho Mac bay gio da mé-mang cdi Nam ra rét nhigu, gdm thém duge bén huyén nita : 1. — Long-xuyén (Ca-mau bay giv) 2. — Kién-giang (Rach-gia ) 3. — Tran-giang (mién Ciin-tho) 4. — Tr&n-di (mién Bac-liéu — Bai-xau), Xem thé, cOng-lao ho Mac chang nhd. Nbit 1a xem qua cdc thé tho trt-tic trong thai dy, di dimg 141 Buong-luat that-ngon bat-cu, lai dung 16i song-th&t Iyc-bat 1a 160i riéng- bigt cha dan Vigt ta tr Bic truyén vao, ding mimg cho van-hoa tacd nén-ting vitng-chic trong buéc diiu mé- mang céi d&t mign Nam. Ong Dong HO viét tap « Ha-tién Mac-thi st» dang & tap-chi Nam-phong sé 143, thang 10-1929, (1), di ha loi ban xac-dang : « Ngwéi ta nén biét ring : gitra lic hda-binh mA ohan ha rong choi phong-canh thi cling hao ma cing chia hao, gitta lic loan lac ma (1) Ong Dao vin Hai cé xin phép luc in vio sau tip « Nam-ky dank nhdn », sau adi lai 1a « Danh-nhdn nude nha », 38 TRINH HOAI DUC vin ty-nhién rong choi phong-canh thi méi that 1a hao. Nay thay cai lich-st cla dng téng-binh tran Ha-tién va thap-bét anh (1) & Chiéu- anh cdc trong cuéc hirng thong danh thang nay, thuc ciing la cdi lich- sir la-liing ft 6 vay... Trong giang-hd vin gép cé thém lang-miéu, & noi quan-thir ma di8m vé bit-nghién th) ching cing kj-vi, hao-hing dé thay ! « .,. Cai khi-vj dat Phuong-thanh lic ng thie 1A céi khi-vj nhe- nhang trong-sach ; cdi canh-twong dat Phwong-thinh hic ng thyc Ia cdi w-cdch tao-nhan mic-khéch i phong-vj dat Phuong-thanh lic ng thirc la cdi phong-vj Han-si Duéng-nho vay >, Disu nén ndi va nén bist, by gio mot nhan-vat Viet- nam ciing xudt hign, 1di-lac khong kém gi Mac thién Tich. Ay la Nguyén ew Trinh. Viin-hao, vd-hiép, Nguyén cw Trinh da mé dwong Nam-titn va dem vin-héa Vie (2), khién ho Mac phai kiéng-né. Neén Diét thién Tich vdn nudi chi lon, xem nhw hién nay trén nti Binh-son 6 Ha-tién cn co nén té son-xuyén, nén té xd-tiic, thi biét ho Mac khi Ay d@ c6 ding nghi-vé vua chu-hiiu. Nhung vi thay binh-lre ta ching hén, viin-héa ta cao, do nhitng ngudi nh Nguyén cu Trinh lam dai-bitu tuyén- duong, ho Mac sao chang phuc duge ? Du sao, nhoém « Chiéu-anh-cae » xy cfing bit ha trén lich-str vin-hoe Viét-nam. Cai canh-tuong do-thanh va cai tu-cach nhan-vat Ha-tidn trong cdi Dong-nai Gia-dinh hic biy gio nhu thé nao, hay xin do theo mfy cau tho cia ngwéi sau dé-vinh thi da biét : Ha-tién te cd awng thi-ba, — Tirphit icing hoa vdn-hién-quéc. Vain-chuong cao ngét Tric-bang-thanh, — Tai-hoa lam lép irte Phiong-thanh. (1) Mudi-tam ngwdi théng-minh gidi-din nh&t trong nhém Sy. (2) Xin xem « Truyén Sai vai » cha Nguyén cu Trinh, do Pham yan Luat va Lé ngge Try chti gidi, nha Tan Viet xudt-bin, 39 TRINH HOAI BUC Sa ae aaRAREEEEcaaaeIREe Nam Bac ham véin thap-bdat anh, — Hé chive long thoa thanh nhé tung Chiéu-anh-cac thugag hitu linh cong, Hofc 16 long luyén canh, nho ngwoi xua ma than- tiée : Thi-hitu tinh anh tr hitu than, San-ha y ciru vat hoa tan. Bach nién thé-sir hon nh mong, Thiy thi Chiéu-anh-cdc thugng nhdn. Nghia : Thi-tt tinh-than rang vé yéu Non song y cit, canh thay nhiéu ! Tram nam viée thé hén nh méng, Dau béc tai-hoa trén gac Chiéu ? Hoic : Thuy ndng thie déc Chiéu-anh-cac Minh nguyét thanh phong nhdn déc chan? Nghia : Ai hay biét dee Chiéu-anh-cdc ? Trang gio trong veo nhdn duoc ranh. Nhom « Chiéu-anh-cac » duoc hoan-nghénh nhw thé. Cho nén khi Trinh hoai Dire ngdi chic hiép-tong-trin thanh Gia-dinh, Trinh r&t chi y v8 viéc suu-tim sachvé cia nhom ay dé lai. Ngoai viéc cé long siing-mo an-hoc, co 1é trong tham- tam Trinh hoai Dire mén Mac thién Tich vi canh « déug hoi dng thuyén ». Mac thién Tich la ngwéi Minh-huong, Trinh cting thé. Ho Mac van nudi chi « phan Thanh phuc Minh », Trinh nao cé khac gi. Ding: thanh tuong ung, dong khi twong ciu, nhat 1a déng bénh thi thuong nhau, ay la le tre nhién. C6 cong tim kiém, Trinh suu-tap duge bé « Minh Bot di ngw » cla nhom Chiéu-anh-cac. rinh bén dirng ra lo Vigcintap Sy d@ lwu truyén, roi dé mot bai tya indi 40 TRINH HOAI BUC y, trong nim Minh-mang thir 2 (1821). Trinh lai au si dé 6 « Trung-higu-tir » 1a noi tho Mac Citu 6 Ha-tién : © Tir gia phu phat hodn trung hita, « Phit hai ba dao ngoai tt sinh, Bai twa tap « Minh bot di ngw » thi nh sau : « MINH BOT DI NGU' » (1) Twa cia Trinh hoai Bire (Ban dich cia Ngae xuyén) «Mac do-déc, Ton-quan-cong, tén ta Thién Tir (2), higu Si-lan, lam quan téng-triin Ha-tién, « Than-sinh cha ngai 1a Mac Clu ngwoi & Loi-chau, Viét-dong, dem ca gia-quyén tra: phuong Nam, & dit Chan- lap, chiém-cir Ha-tién, quy-thuan Uidu Nguyén, duge phong chire théng-binh toc hiu. « Bén Mac dd -ddc cang thém hién dat. Ngai tinh khi- khai, thong-minh hon ngwéi, hoc-thire uyén-bac. Ngai co cong rudng gai mo néo, ‘Hp nén thanh-li om. » mo dan hru-lac Bd ag son cing vn toi Quang- gidng-ludn vé thi-vin ; mé do tan noi duyén hai, tao cinh Bong-lai ty chon dong, 4 ae hoi han \ yvé chinh- nén 1é- Jam-san. « Ngai throng lo trt-hoach viée bao-vé bién-cirong, cé thi gio nhan ha lai ha; tige khoan dai hang khach quy. « Ha-tién 1a xtr sé, ngai phin ra lam mudi thing canh: ba (1) «Minh Bot di ngu » nghia 1a ; Con ca cdn sét cia be Bot nha Mink, BOt-hAi 1a bé bao ci phia déng tinh Ha-béc & Trung quéc, va ciing la tén mot quin xua cia tink Ha- bic, giap voi quan ‘Thanb-ha, (2) Sau @3i 1a Thién Tich. a TRINH HOAI DUC .— KIM-DY LAN BAO . — BINH-SON BIEP TUY .— TIEU TY THAN CHUNG .— GIANG-THANH DA CO — THACH-DONG THAU VAN — CHAU-NHAM LAC LO .— BONG-HO AN NGUYET 8. — NAM-PHO TRUNG BA 9. — LOC-TRI THON CU 10. — LU-KHE NHAN DIEU « Ngai cing khach xwong hoa thitho, hiép thanh 320 chuong, tap thi nay trao cho thg in khiic thanh ban. « Lwkhé chinh 1a mét trong mudi canh Ha-tién vay. Vé canh nay cé bai phu hon trim loi, thi.32 van, déu 1a cia ngai lam ra, rdi hiép cA lai cho nhan-dé 1a « Minh Bot di ngu » goi langu méi u-hoai cam khai ty chén tham tam, ché nao phai vi chén rugu céu thima xwong suong hoa hiio dau. « Mac-cong vén tho-bim mot khdi tinh-thanh, phu vio mot tam-hén nghé-si, khac nao mot bire danh hoa, truoc khi duge to-diém xinh-tuoi, di chia mot mau tring tinh Jam nén hoa : cho hic dy ha phai la thoi budi dé ngai_ nha ngoc phun chau, duong may, thd khi, duc té diéu dic chi dau. « Chinh vi ngai canh cinh néi cim-hoai cd quéc, do- thinh mit tich, bién thanh khuong cinh « thir ly » (1). Ngai tir luong uiit-tre : din long trung phan hw vo, giti dong song bac ; mon mit ti phiin muon d » trong dim may ngan ;_nén ngai muon 16) thi tho dé gidi-bay tam-sy, ta ha nén binh-nghi ngai vé ché yui choi, nhan ha nh ai dau. —_ . (1) DSng lia ofr-oai thay vio cinh dé-think cla nha Chau bt etic Khuy8n-nhung chiém cir. Cink mat nue, 42 TRINH HOAI BUC « Toi vao tudi thanh ddng (1) da tirng thy : Ha-tién thdp cdnh toan tép Minh Bét di nguw thi théo Ha-tién vinh vat thi tuyén Chéu-thi trink liét King ngén Thi truyén ting Liu tiét-phu Thi thdo cach ngén vj tdp. pham sau bo sach da xuat-ban luu hanh. « Gin xa cac si-phu doc tirng bai, thuéng-thire va than phuc. « Dau & tan cdi Nam-thiy, Ha-tién ciing nho dé ma tré thanh troi Chau, dit L6, ndi day tiéng-tim. « Tir Ha-tién giip con binh-héa, ban phign’ sach xwa déu bi ngon lira cay-nghiét chay thiéu, sach lu hanh ciing vi dé ma Jin Jan that lac. « Dén luc ra gitp nwéc, toi (Trinh hoai Dirc) cd tim cic sich dy ma khong duge gip. Thuong trin-troc thau dém, tri mai vin-vo lo nghi vé viéc suu-tiim sach mat. « Tuy-nhién, nhé toi Mac-cong cé phai chi vi mot viéc viin-chuong phong-nha dé dau. « Toan thé cong-nghiép lén-lao cia ngai, tai dire cao siéu chéi-loi cha ngai, ttr xua dén nay, cong-luan thay déu xung-tung, xét ra that 1 ching it. « Kia chiéc than béo giat khai-thac mu6n dim d&t dai, khéo chon minh-quan ma phung-sy, tr lim rao gidu cho quéc-gia, bit choc an-toan cho con chau ; nay chau ngai 1a Du hign dang ké chic. Vay di ré tri-thirc cia ngai sang- suot, rong-rai la duong nao! « Kia thoi-ky thao-mudi, cuong-truong lim vide, ngai cing voi Gia-dinh Khin-sty tham-muu Nghi-biéu-hau Nguyén ew Trinh téi lui ban-ludn, tri-tinh viée quéc ké dan-sinh, dugc théa hi¢p nhigu phuong, nay hdy con roi (1) Hai-muoi tudi, 43 TRINH HOAI BUC d&u-tich bao nhiéu cong-trinh xua dé ngy phong ngoai xm, chinh tu ndi tri. Vay da ré tai-luoe kinh-té cia ngai la dong nao. « Kia nam tan-miio (1771) dau mia dong, quan Xiém xd4m-luge, thanh coi khong binh vién, ngai phoi than chon rimg tén mili dan khuyén-khich si-khi, quan tam, chéng giit thanh-tri virng-vang sudt thang. Bén lic Thap-thanh (1) bi cong-haim, ngai ty déc chigén noi ngd hém, dudng nguy, nguyén con mat voi co thanh, Vay dt ré anh-déng, khi-tiét cha ngai 1a dung nao! « Kia luc kinh-sw nghiéng-dd, ngw gid vaio Nam, cop doi cuong ap ving Dinh-vién, rdng thin thit thé tai Can- tho, ngai thiéu cA binh-nhung, bo tong ciing chiing cé, thé ma ngai liu than bio vé Nguyén-vuong, iiy-thac phin con khang cu voi quan gific (2). Vay di ré long trung- nghia phin-phat cia ngai la dwong nao ! « Kia gap hdi van nuée da truan, anh-hing khong noi dung vd, ngai sang dat Xiémi-la, tri. nghi phwong thinh n, ching may gip phai vi vua vo dao, nghe lam loi sim idn-cita trigu-thin, ngo ngai lap co-muu chiém nuoec d ngoi, khién ngai chiu ham oan, om méi_ trung-thanh ma tu tan (3). BO cé phai la digm troi chwa khai thong cudc tri binh ching ? Vay co nén trach-ctr muu-luge cia ngwéi ching ? « Toi (1) Thap-thanh tire thanh Ha-tién. Tigu-sit Ma Tich trong Ligt truyén co chép : Nam tan-mio, mua thu, ti -lién cd trong thay vé huéng nam moc mong dé, co hai chia Jam thank chi thip, chinh 14 digm tha thé vao thang mudi. . @) Con Mac thién Tich 1a tham-tuong Mac t& Duyén chdng voi Tay-son tai Cin-tho. Mién nay con diu-tich rach tham-tuéng (3) Lic mt thy 70 tudi. Cung tir tiét voi hai ngwoi con la Te Hoang, Ti Thigng va Ton that Xuan voi hon 30 quan tay ting. 44 "TRINH HOAL BUC ciing thwong-hai ngai 6 ché thoi mang chang gp. Toi vin mong néu cao danh-titt ngai strng-syng dang virng mudn nim, tranh vinh cing song nti. Nim canh-thin (1820), mita ha, vang mang vé Kinh, tho inh bo vu, toi (Trinh hoai Dire) may gip dwoe tap « Lu-khé nhan diéu » cia ngai, rit khodn-khoai doc sudt ca diu dudi, mdi rd nim binh-thin (1736), thang hai, ngai in bin « Chiéu-anh-cic ». « Nguyén-ban c6 doan khuyét mXt khéng thé so-sanh dau duoc, toi bén lap ¥ bd khuyét vao, roi giao cho nha in khiic ban khéc. Ché dung tam 14 in lai sach ctta Mac-cong, mong dé lai diu-tich nhu « Cam-dan », « Nghién-bi», khitén doan hau tién con nhé toi ngai luon, cho khong phai vi muén théa-man binh mé thi-hoa efia ké vidt mily hang nay. Mink-mang thir hai (tdn-tj 1821), dia mia ha, Lai-b6 thuong-thir An-todn-héu Trink Cin-trai te tay tho ra tai céng-the & kink-dé Phi-wudn, TRINH HOAI BUC a8i voi nhém « SON-HOI » va « MINH - HUONG ~ XA 5 Nhu ching ta da biét & doan trén, t%m long Trinh hoai Dire thuong-mén ho Mac, ngoai nhitng lé Trinh da té ra trong bai tua tap « Minh Bot di ngwz », con co mot 1é tr- nhién 1a ho Mac kia véi Trinh vén cing 1a ngwoi Han-toc; Mac thién Tich duge rang-ré, tirc la Trinh hoai Dire ciing duge dir mét phan vinh-diéu, Hung chi, Trinh hoai Birc, L@ quang Dinh va Ngo nhan Tinh, ba nhan-vat 1di-lac duoc xung-tung la « Gia- dinh tam gia » bay gio cod mé mot thi-xd mang tén « Binh- duong » la huyén-ly tinh Gia-dinh. Ma phan dong trong nhom « Binh duong thi-va » con cé mot tén goi_khdc nia 1a nhom « Son-hdi » ; cic hdi-vién déu dé higu cé chit «son» &sau. Nhu: Chi-son Trinh hoai Dirc, Nhit-son Ngo nhan Tiuh, Héi-son Hoang ngoc Ulin, Ky-son Diép minh Phung v. v. Ay la nhitng ngudi « Minh-huong », cdn nhé géc minh... Nhung trong vao su lam viéc cia nhitng nhaén-vat Minh-huong Sy déi voi nuéc ta, that ciing dang mirng cho strc manh van-hoa ta dé khién duge nhitng nhan-vat fy phai mén-phuc ma ddng-hoa véi ta. Dén nay, tai do-thanh Chg-lén, cdn sét lai hai ngoi chia cia ngwéi Minh-huong: mot ngoidédudng Thiy- 46 TRINH HOAI BUC 4 binh (Marins) (1) sé 246, thudc nhém « Minh-hirong Gia+ thanh »; mot ngoi 6 dung Drouhet (2), sé 64, thudc nhom « Minh-hwong Phuc-an » va tho Quan Van-truéng. Riéng vé dinh Minh-huong 4p Gia-thanh xwa kia, nay con rang rang diu-tich cia Trinh hoai Dire. Vao ngoi dinh dy, ngé lén bang hicu ta thy bén chit to « Minh-htrong hdi quan, lac-khoin dé: (bén mat) Long phi mau-ngii nién KiSt nhat ; va (bén trai) Ban-xd (3) dbng lap. Chiéu theo lac-khoan Sy, tinh ti khi cé danh-tir « Minh-hwong-x4 » (mau-diin 1698), thi mau-ngi nhim vao nhitng nim 1738, 1798, 1858 va 1918. Gin voi nim 1698 hon hét 1a 1738, ma dung 100 nim voi 1698 14 nim 1798, ching ré chic dinh Minh-huong xay-dung tir nim nao. Lai mét digu dang tige hon nita, 1a dén ngay nay, trai miy phen tu-bé vung-vé, canh-tri va cach kién-tric- hai ng0i chita cia nguoi Minh-huong khong con mot déu-tich xua dé phan-biét hin voi nhitng ngoi chia khac cia ngudi Tau. Duy trong chia Minh-huong ip Gia-thanh tho vua Gia-long va nhitng vi cOng-thin nguéi Minh-huong, con sot lai mot tim bién xua cé ba chit « Gia-thanh duong > va doi litn cia Trinh hoai Dire . « MINH déng nhat nguyét digu NAM thién, phyng ehir lan tuéong GIA cim ta; HUONG man ean-khér linh VIET dia, long ban hé ew THANH van-chwo'ng. Nghia : « Anh-sang khong thua ‘mét troi mat trang, d2 sot hap tréi Nam ; quy-mé thi phung mia lan chau lam ting vé dep nhu gé&m véc ; (1) Nay It dong Dong-khanh (2) Nay la durong Hang-virong. . (3) eMinh-hurong-xi» do Mac Ciu sing-l3p ti nim miu din 1698 «Mii hwong tung khép dat trot ma lam thom cho miréc Viél ; dia-thé thi réng quéing cop diwa dé ndy ra nhitng anh t Cai hay trong doi lién chic ai ciing da thiy. gom duge cf tén chia (Minh-hwong), tén Ap (Gia-thanh) va tén noc (Nam Viét), Nh&t 1a biéu-lo ré-rét long tr-hio cha Trinh hoai Dire (nhom ngwéi cd stre dé sing khong thua mit troi mit tring va thom thi tung khip troi dit Viét). : Dén day, ching ta nén chi ¥ dén hai chit Minh-huong, Chinh chit thi Minh, nghia 1a nha Minh, Huong 1a qué hurong, gdm lai Minh-huong tire 1a... qué-huong cha nguo1 Minh. Nhung & doi lign cia Trinh hoai Dire, ding danh- tir « Minh-huong » voi nghia « sang, thom ». VE mai chit, chit Minh van 14 mot, chit hong thi viét khac. Vén ching c6 chi la, ching qua dé tranh sy nghi- ngo vé chinh-tri do thoi, Nhu chting ta da biét, nhom Mac Ciru qua day lap « Minh-hwong-xf », khong phai dé té Tong nho-nhung cd quéc ma thdi, ho con lo sao cho gidng Han thoat khdi ach cha gidng Man nha Thanh. Ngoai bao nhiéu viéc lam khac, mot hdi kin trong bon ho : Thién-dia- Agi, bat hoi vién phai th8 voi khiu-hiéu « phan Thanh phuc Minh ». Vua Man Thanh biét durgc, ding dén ngén ngoai-giao 48 rao don. Vi thé, vé thei Minh-mang, Thién-dia-héi_ bi cfim git-gao, va trén nhitng vin-kién trong cdc sd-bd, chit Minh-huong moi phai thay-ddi nhu da noi trén. Con mot didu dang biét, ve tim bitn « Giz duong », twong truyén ctta vua Minh-mang ban, vi hic biy gio viing do thuéc ap Gia-thanh va nhitng ngwoi cé phan- sr thau thug cho trigu-dinh thugng hop nhau lam yiée noi thanh- Hign nay Trinh hoai Dire durge thé & chia Minh-huong Gia-thanb. VA md Trinh hoai Dire ciing di duge truang Bac-cO_ thira-nhan va trong nom theo nghi-dinh so 1189 ngay 24-2-1938, . PHU LUC pI S@ CAM-TAC (18 bai cia Trinh hoai Dire) I Vuéng tron troi dat (1) noi khén cting, Thang bay ngay réim (2) dén Quéang-déng. Keo kéo lin: -nhiing nhai chang diet, To vo réi-riim g& héiu wong. Néa néim com thit déi tén khach, Ngan diim non séng mét cdi trong. Chir (3) gip cd-nhan (4) bay khodn khuie, Kéo day thong dé, d6 ngti trong. II Nott trong nén phai ging chiu lon, Thang ty (5) ngay dan dén Uic-mén. Ngan dam on séu lai-lang bién, Muén tring nghia néng chdp-ching non. Duwéi (roi ai dé khong t6i chia, Trén dal ngioi déu cé ve con. (1) Do chit Th (2) Trong nim (3) Ching bidt tir hon « chit » nhiéu. (A) Cé-nhdn : ngudi citi, (8) Thang mudi mét Am-ljch, phuong dia vidn : toi vudng A4t tron, ao gid. CO bin chép 1a « chira » nghe kém 49 PHY LUC Db-s6 vat chi xem hei day, Chang sau chéng trwéc¢ chang den mon (1). Op Ben mon sao adding ngh¥ cing ta, Néin-ni cting nhau viée ctra nha. ft séng xwa nay ngwoi bay-chue (2), iao ndém ba (3). Trang (ron mal i may chia vén, Bién min long thong nwoe khé pha. Cay cé diém ving soi té da, Dé dau ching bitt sy nhiwng la. Nhung la muén mé: néo chéng-gai, Bao quan duwong va may dim dai. Duéi nguyét tham vui nén rét chén, Trong swong chiu lanh béi tam mai. Da cam minh chiu cdy vd dung, Cho né (4%) ai ché diva biil tai. Nght ké hai-tréim nim co 1é, (5) Xin dieng lén-liva sw nay mai, —_____ (1) Hai edu thtic-két nay ¥ nol: dao-ly hing con, xtra qua nay lai déu trong vao a6 lim néu. (2) Do cau tho Nhdn-sinh thitt thdp c6 lai hy. >, £3) C6 ban chép : Nhigu to Ini toi a Ve dao tam cang, ngii thong hay ngii Juan. Tam cang: Ba gitng méi (Vua lim giéng mdi cho bé toi, cha Liam gitng mdi cho con, ching lam giéng mdi cho vo). Nyii thong hay Ng@ ludn: Naim ding bac throng ma con ngirsi phai biét dé cho pai dao-ly+ CVun tdi, cha con, chéng vo, anh em, bé-ban), (4) Co ban chép trach. (5) Nai trim-niim dir day, c6 18 Trjnh mudn noi dén viée nha Thanh ditt nha Minh, anim ba, Nam ba 1a néi 50 PHU LUC v Nay mai con cé viéc chica trong, Huéng da xa xuéi may dam trong, Duong (1) no phai chiing con nhén nhén (2) Su (3) niiy khon dai héy wong wong. Chanh-ranh béi dé sao laéng-lin, Méac-mé vi ai khéo viin-viwong. Trinh voi bao nhiéu ngioi quyén thice (4), Dem long quan-tir mic do long. VI Do lirong lai gidn sw con cua (5) Twéng dén cing thém ndi din-dua (6). May mit mi che (7) trot nhé ban, Nuwoée ménh-méng chay bé tréng vua, Di co thay (8) dé tay khéng thép, Diém nuwée lo ai cude chang thua (9). Cho biét lam nguei thi phai vay, Dé dau chang biét mot ban via, VIE Mét ban vita sach dam hoang hung, (1) C hon Buong. : (2) Nhon-nhang. Nnié (3) C6 sich chép : Ni (4) Quyén thire : Quen biét trong vong than-thudc, (5) ¥ noi ngang-ngirgc. (6) Co sach chép : diag-chua, Day phii 1a ddén-dua do chit dan-do bién Am va dé cho hyp vin. Thé méi ding. (7) C6 sich chép : bay. (8) C6 sach chép : nham. (9) Co sich chép : Dém dit do ai cude ching thua. ‘ich chép ln Diéng. Diong (hay Nhuong) cd nghia b¥ rdn-ring, Ign-x6n. Phong-canh nhue vity phi ludng (1 ) trong. Li (2) vinh niim ba thuyén aé liu, Bén non bay tam hac vi tong. Val con chit bit trot khuya som, Ngwai dé khong hay dét lanh-ling. Lé (3) thay chin tring (4) chira khoé géi, Dam déu minh chiu phan thong-dong. Vill Thong-dong nhiz vay it ai bi, Miron mé lim vui dé kho gi (5). Thu hitng tam bai tho DG Phi (6), Béng ngim mol bire hoa Vuong Duy (7). Cam xoang chim phim throng tri-ki (8), Co stip thira (9) con hoc chinh sw (10). Ngudi thé thi théi ngudi dé ding (11), Nguéi thi dé dng khé chi chi. (1) Cé sich chép (2) Co sich chép : Doi. (3) Cé sich chép : Nght. Cting cé bin chép : Dodi. (41) Noi vua ngy. Y noi vua. Do chit ertu-tring: chin bic, Thém vua xwa xay chin bic cao, (5) Cé sich chép : c6 chi. (6) D6 Phi: Mt nha tho néi danh nha Duong, c6 lam tam bai « Thu hitng ». (7) Vong Day : Nguoi doi Dirong, tho hay, vé khéo. Boi bly gid cho tho ciia Vong Duy nhir vé, cdn tranh vé khéo nhir cé tho hay (Thi trung hiiu hoa, hoa trung hitu thi: Trong tho cé tranh vé, trong tranh 6 vé tho). (8) Tri-kj : bigt minh, Noi ban tam giao hiéu-biét nhau, (9) C6 sich chép : thua. (10) Chinh-su : Thiiy gidi, hoc chinh géc, (11) C6 sich chép : Roi dé thi thi ngudi dé dang. : Da. on v PHU LUC IX Chi chi nghe dén tém long viéu, Chap trai ly-ba (1) cdn-han hive, Riéng trach chéng vang ngwoi vé tong (2), Tay than khong bac nink mua (3) yéu. Dat Ho hoa t mau khong lot (4), Troi Han trang tron (5) bing ve theo. Bao quan Ngoc-quan (6 ) tinh may au Mua siu gid tham thud Ban Siéu (7 ). Xx Ban Siéu bén niii bing eo gio, Tuyét trai nim ba hoi (8) dgi-che. Lé dang ac vang long cé Han, Liée vem tuyel bac mit khéng Ho. Chong (9) swong méé can co ngay-thing, Chai gid néim canh dai (10 ) phait-pho. Voi (11) hoi xanh xanh kia biét chang, Ngay ndo vé djing nude nha wwa ? (12) a) Mot Wir cus Ngliy sua Vurong Chiéu-quin cSng 15, a3 6m A n-than siu-han, Day, hai clu tam tte ndi ve Mao dién Tho vi khong nhdn durge tign lo lot eta Chigu-quin, nén di lam cho tan ta nhan-sic Chiéu-quan di. miri Khén lat, & Trung-quéc. Dong-Han, di ste Tay-vye, ving trhi gian y-muroi née nhé phai thin-phye ‘Trung-qude. ban chidu. Rit sai, (7) Danh-turéng nb » khign hon ni ‘ach chép : PHU LUC XI Nuéc nha xira cé phu chi ai, Nhdn (1) véi bao nhiéu ké cdi ngoai. Ging strc doi (2) non khoan néi twéng, Trai long nang vac méi réing trai. Nang suong chira déi irci chung mét, Séng niti dirng (3) cho dét ré hai. Gitip cuéc V6, Thang (4) ra strc danh, Nguoi coi dé tiéng nhc lau dai. XI Léu dai mong trd no quan than (5) Bao (6) quan duéng xa ganh nding hoting. Chép luy anh-hing khi tac biét, (7) Bay long trung-nghia dao vi thin. (8) Con ve méi dirt hai kéu ha, (9) Cai v6 (10) mo canh tiéng khéc xudn. (11) Gié tham mua sau dang dap-da, But hoa mugn chép sur khiing-khdng. (12) (1) Nhi&u séch chép : Cay. (2) Co sach chép : day (3) C6 sich chép : nado (4) Vua Thanh-thang danb duéi_vua Kiét nha Ha, gay-dyng nén nha Throng. Vo-vuong anh dudi vua Try oha An (ttre nba Thwrong d6i Jai), gay ding ra nha Chu, (5) Qu ua, than: cha mg. (6) Co sich chép: Chi (7) Tae bigt: lam ra néng-ndi chia-la. (8) Dao vi thiin: dao lam tél. (9) Co sach chép: Con ong méy chdp hoi kéu ha (10) Chim ad-vii, ciing goi 14 dé-quyén, hay dé-quyét, ttre 1a chim quéc. (11) C6 sach chép: Cai vé ném canh tigng khoc xudn. (12) Co sich chép: But hoa tay td sy cun-cdn. 54 PHU LUC XU Khiing-khiing lai gin dica léing-nhéing (1) Séim téi mwa mai gam chang bang. Bén noc mudi hai dua chiée la, Dit trsi ba bay doi con tring. Thuong day lai din dieng thong lang, Nho do thoi thi che nhé stn. Moi ng swe duyén ai cé hdi (2) Xwa nay ciing mét tém long chéng? XIV Téim long ching phai phai phan-trin (3) Ht noi la ngwoi dung link chan, DG dén bé rom (4) lam diva qui, Lai tran cuc (5) da twong éng thin, Di chwa dit phan l6 guong mil, Séin c6 cdy da (6) cdy téim than. Ciing mudn dem minh (7) di thé dy, Dem minh di thé dy ban-thiin (8 ). XV Ban-thiin lai gidn (9) dicta xung-xting, Quan Sé liu Tan (10) da may tring. Phoi-phoi mua xudn hang dé lip, Cun-céin dé trgng sw Ving-nhang. kh6 hii. Tam long chéng phdi (6 phan-trin, bi nhin Lai den vién da cay thin Dem than thé dy Jai bin-thiin, tréng bal giang-hé, ray diy nay 6, tin gti nim (3) C8 sich chép : (4) G6 sach ché (5) Co sich chép (6) Co sich chép: (7) Co sach che (8) Cé sich chép (9) C6 sich chép (10) ¥ noi than phi ahé. 55 PHU LUC Chan-chan néng ha lita dang hitng. Thu trao the nhan loi no am, Dong giip tin mai chuyén khé-khdn. Troi dat bon phuong non noc ay, Lam chi nén néi viée ldng-nhdng. XVI Ldng-nhdng bita dip sw hoang-dang, Tiéc ngoc thuyén qua (1) ban dai-dang. Than phan lénh-dénh dao thé-lo, Trach duyén lat-léo liéu way quang. Con trang nhéim béng cdy mai bac, Di gio dua duyén doa citc vang. On déi chia xudn con giip-go, Coi trau chén regu dam mé-mang. XVII Mé-mang cho dén but la tién (2). Nam dau ném (3 ) bai gid dang dién. Vui sain truée hoa vai déa cic, Lo chi trong day (4) mé6t dng tién. Liru Linh (5 ) vg lai khén tir (6) chén, Ly Bach (7) vua kéu chang xuéng thuyén. Hau muén hoc doi theo thé dy, Song lo thoi thé hay chia yén, (1) Co sach chép : hoa (2) Co sach ché; (3) Ce -mang chia dén bdc 1a tien. 6 sach chép : fréim. (A) Co sach chép : ii, (5) Nguoi doi Tan. Hay rugu. Cé lam bai « Titu dite tung » (Ca-tung dire udng rurou ). (6) Gé sch chép : thdi. , (7) Nha tho ndi tigéng doi Duong. DS Phi cé cAu the : « Thién tt hé Jai bat thuong thuyén » Nghia: « Vua cho goi (LY Bach), ehdng xud.g thuyén ngy chau hau. 56 PHU LUC XVIIT Chua yén ta phai tinh lam sao, Com do ngéi khong dé déing nao? Phai (1) muron binh swong triv gide ed, Lai dem tran gid phal co lau. Dat (2) yen cdi Viét ritng nho ram, Troi gitip nha Ngu (3) bien thanh cao, Moi biél ai non dén ng nuée, Dam dau néi chuyén Gn ngubn Bao (4). (1) Go sach chép : Ba. (2) C6 sich chép : Niede. (3) Dei vua Thudn ho Hitu-ngu. (4) Do chit Déo-nguyén. Dao Tim Ad in co 1am bai «ky subi hoa dio » ké chuyén ngwoi dinh ca & V ritng dio, dén mot noi thiy co din-cu chay Joan tir doi Tin, khi tré vé bao _quan sé tai, cing trd Iai tim chdn Ay thi khéng tim thiy nita, Colé diy la canh (ign, Ay 1a tich « ngw phi nhdp Dao-ngudn ». HA-TIEN THAP CANH (Muéi bai vinh cdnh Ha-tién ea MAC THIEN TECH) I Doéng-hé an nguyét (7) ( Trang gid. Béng-ho ) Mot hé ré& ré tiét thu quang (2), Giita cé vang trang noi ré-rang. Day nuéc chan may in mét sdc, A Hang nang Té 16 déi phang (3). Rang thanh da hteng thuyén T6-ti (4), Lanh-léo cang dau kién Nhac Xwong (5). Canh mét ma tinh nguci dé mét, Nguoi thi ngd-ngon, ké sdu-thuong. att Nam-phé tring ba ( Bién troi Nam-phé ) Dong Nam vitng rang khach dau choi, (1) Pha Ha-tién. (2) Trai thu trong-sang, (3) Cp trang day ¥ noi trang trén tri ling day nuée, mudéng- tugng hai canh trang. (4) Té Dong Pha rong thuyén choi-nhén & mién Xich-bich vao tiét thu. (5) Nhac Xuong 1a céng-chiia nuée Trin, vo phd-ma Trin dire Ngén 4éi Trin & Trung-quéc. Nha Tay danh pha, vg chdng biét nhau, céag-chiia dap guong bé iam hai minh, mdi ngwoi git mgt nira, Sau nko 46 ma gip-gé lai. 58 PHU LUC Hai thire nhir in née voi trot (1). Bai khdi dwai khong hwong la (2) b6, 116 gwong trong cé gam théu (3) roi. Song chén vay ngoc tink khén xiét, Nhan td thu troi gid méy mui. Mot la yén-ba (4) dau léng-léo, Dong tring luéng gid nuée voi voi. UI Binh-sorn diép tay (5) (Hoa cé Binh-son) M6l buée céing thém mot tht yéu, Lan cay vét da vé hay théu ? May tong khdi liéu ching roi chap, Dan sudi ca chim thap lai kiéu (6 ). Ludt ngoc Trau-dng ching phéi tréi, Nyoi strong Ma-cal'(7 ) dé thua nhieu. Dén day moi viet lam-tuyén (8) quy, Chéing trach Sao, Do lank Dé Nghiéu (9 ). IV Thach-dong thau van (Da cay Thach-déng ) Quy tré thin xoi ndi mgt toa, Chom cdy khom da dau tién-gia (10 ). y ocau « Thu-thiy cong trudng thiéo nbit sic » cia Vuong Bot. (2) Co (4) Con thuyé (3) Nai Ling. (G6) Chioh Ia chit cao, doc 14 kiéu cho ding van tho. (7) Ma-cat tén tir cia Vong Duy, mot ngudi ndi téng the hay, vé gidi doi Dirong, (8) Rong sudi. Chon fin-dat. . (9) Sao Phi va Hita Do, hai nguoi hiGa di tk-chdi khong ahaa Jinh ngal vang do vua Nghiéu mudn truyéa Iyi cho. (10) Nha én, ngwai tien, - 59 PHU LUC Hang séu thiim-thdm may vun lai, Ctra réng thénh-thénh gid théi qua. Tr@ng-loéng bon bé thau the-gioi, Chang-bang mét day chita yén-ha (1). Chan troi moi biét kho trai day, Can-dai (2) hén chi ré g-la, Vv Kim-dw lan dao (3) (Nuée may Kim-dw ) Kim-dir nay la nui chét then, Xanh xanh danh tréin ctta Ha-tién Nodn-ngica nwoe dit khong viing-vay, Che-ché dan lanh khdi ngtra-nghiéng. Thé cé vitng-ving trést Béc-hai (4), Céng cao dé-s6 gitta Nam-thién (5). Nuée an chéng chil long thu déng, Rong bia nhan ra titp ba xuyén (6) VI Chau-rham lac 16 (7) (Chim ¢6 Chdu-nham) Biét thé aé-dieng tinh rat khon (8) Bay vé déim-lit (9) méy muoi muon. Da giting chit nhal dai trim trugng, (1) Khoi may. ¥ néi bau trei. (2) Khin va day dai. Bac quan sang, phong-luu. (3) Té-chau, (4) BE Bac (5) Troi Nam (6) Tram ngon Séng. (7) Co sich chép : Chau-nham Ine nhan. (Nui Dé-dung ) (8) Co sich chép : Bigt chd ma meony ty méi khon, (9) C6 sach chep : ditm cit, PHU LUC Lai biia tran co triing mét non (1). Stic lich dé thua chi tuyét-ngoc, Déim tring dau stil no kinh-cén (2), Quen cay chim th? ngwoi quen chia, DE di nghin ving mal tam son. VIL Tiéu-tu than chung (3) (Chuéng som chia Tiéu) Rieng thién vit-a Chuéng giang chia Tiéu tiéng tiéng cao. Chay thé bde vang mudn khém séng, Oai kinh thet rot may cung sao. Phién-nao ké néu Tri-hué ngwoi ma to dao. Mo-mél gdm dirong say moi tinh, Phit-sinh (4) trong mdl gide chiém-bao. VII ang-thanh da cd (Trdng khuya Giang-thit) Tréng quan Gian Nghiém gidng (5) doi canh di nt 1G Dinh pha mal gian ngioi biél tiéng (6), Vang truyén lénh sam ching nghiéng long. Phao tion thay da an ba vae, Nhiém-nhéi chi cho lol may léng. h chép ip ban co tring miy non. h chép hai cau khae xa: Ngdy lun ba xwin ngdn phiin vt Dém truong chin ha luyét swong con. (3) Chia Tiéu, hay chita Phi-dung. (4) Cude sdng qua mau. (5) Co sich chép jéng-gid. (6) Cé sich chép : Dinh pha 1 gian ngwoi bist mat. 61 PHU LUC Thé lun sém hau irwa bong ac (1), Tiéng xe réim-rat moi nén cong. IX Luw-khé rhan diéu (2) (Bén Lu nhan ha buéng cin) Bén Duge nha ngw cat may ting, Trong nhan, riéng co sir ling wang. Lui chai phoi bia day san ha, Géi ruou say-swa toai nghiép hing. Nghé Thuan hay trayén nghé trat trat, Dau Nghiéu con théiy du rang rang. Suy day muéi cénh thanh héa la, Hoa canh Bong-lai moi sanh bang. x Léc-tri thér ew (3) (Rieng Léc tiéu dao chuéc rugu) Lam Léc (4) ai réing nui ching thanh, Nita ké niréc bich nita non xanh. Duédi-co chang ting can-khon (5) hep, Cuii-ngita vi tudn gido-héa lanh. Lrru-lodt (6) huéng du nhan nuéec thinh, E-hé sn cé cia troi dank, Dau no thi dé la an-lac, Lua phdi chen chén chon thi-thanh, (1) C6 sich chép : Th? lyn sém chiiu trwa bong ac. (2) C6 chd chép : Lu-khé ngtr bac (Rach Duge ). (3) MUi Nai. (4) Ring Loc. (5) Theo nghia kinh Dich, can IA trong troi, khén 1A tergng @At ; Can-khdn 1a chi vé cf vii-try. (6) C6 sach chép : Luru-lac. 62 PHU LUC Ha-tién thap eanh téng-luan Muci cdnh Ha-tién rét hitu tink, Non non nirée née gam nén inh, Doéng-hb, Léc-tri luén dong chay, Nam-phé, Lir-khé m6t mech xanh, éu-tir, Giang-thanh chuéng tréng di, Chéu-nham, Kim-dir cé chim doanh, Binh-son, Thach-ddng la ruéng-cot, Sirng sng mudn néim ciing dé danh, LE QUANG BINH CANH-THIN 1767— QUY-DAU 1818 Tw Tri-chi. Hiéu Tan-trai. Nguyén t6 géc & Phu-vinh thudc Thwa-thién (Trung- Viet) Cha tén Sach, lam thi-ngit tai Da-béng-nguyén, mit trong hic Lé con nhé. Nha nghéo, Lé theo anh la Hién vao Gia-dinh, huyén Binh-dwong. C6 y-sinh Hoang dire Thanh dem long thuong, ga con gai cho. Hoc-tro Vé Truong Toan. Két than voi Ngo nhan Tinh va Trinh hoai Dire roi lap « Binh-duong thi-va », ndi danh phong-nha. Lai viét tot, vé tai. Buoc tién ctr voi chia Nguyén-phuc Anh, lim han-lim- vién ché cdo, chuyén viée khuyén nong. Sau, sung chire dong-cung thi-gidng réi thing hitu-tham-tri bo Binh, Canh-than 1800, Lé cing Nguyén vin Nhdn pho dong- cung Canh ¢ giit Gia-dinh. Nham-tuat 1802, linh hiép-trin Thanh-ba. ROi thing thugng-thu bo Binh, sung chanh-str, ciing di str voi hai vi pho-str Lé chanh, Lo va Nguyén gia Kiét, sangnha Thanh trin-tinh yé viéc ddi higu nwoc 14 Nam-viét. Gt LE QUANG BINH Vua Thanh sai Quang-tay 4n-sat-si Té bé Sum sang phong va ddi lai 14 Viét-nam thay vi Nam-viét. Binh-diin 1806, Tinh sic lam « Dai Viét nha@t-thng die dia chi» gdm 10 quyén, khao di d-tich trong nwéc, tir kinh- su vio Nam téi Ha-tién, ra Bic t6i Lang-son, mai: mi déu bién-chép hét. K§-ti 1809, ddi lam thong-thw bé Ho kiém quan Khim- thién-giam, Canh-ngo 1810, coi stip-dit bo dign-thd, Quy-ddu 1813, Lé m&t, tho 54 tudi, Hom dua dim co ch chuyén thuy&n di ho tong. Dén mau-ti 1852, dwge thd 6 migéu Trung-hung cong- thin. Ngoai bd « Dai Viét nhat-théng du dia chi » (chwa in), cic vin tho cia Lé déu gom trong mot bd, dem in, nhan 1a « Gia-dinh tam-gia thi » (gdm cé tho cia Ngo nhan Tinh va Trinh hoai Dire). NGO NHAN TINH Ngo tu Nhit-don, nguyén t6-phy 1a ngudi Quang-dong sang ta 6 dit Gia-dinh. Dén doi Ngo, cau hoc voi V6 Truong To&n, réi cing ra gitip nude mot Iuot voi hai ban dng hoe la Lé quang Dinh va Triah loai Dire, lanh chwe Han~ lam-vién thi-dde. m mau-ngo (1798), Nguyén vin Thanh va Ding trin Thuong ban-nghi phai sai ngwoi sang Trung-quéc dé do tin-tte vua Lé chiéu Théng. Ngo duge thing chire Binh-bo héu-tham-tri, distr, inh quéc-thu, ngdi thuyén buén qua toi Quang-dong, nghe tin vua Lé da biing thi tro vé lién. Nam canh-thin (1800), Ngo theo chtia Nguyén ra ctru thanh Qui-nhon, cing voi Nguyén ky Ké coi vé viée binh- luong, rdi duge linh coi viée chinh-tri Phu-yén, thau tin va lia dé cung-cip quén-nhu. Nim dau nién-hiéu Gia-long (nham-tuat: 1802), Ngo duge cir lam gidp pho-sir, cling voi chanh-stt 1a ‘Trinh hoai Dire va phé-str la Hoang ngoc Uain di str nha Thanh, Su-h ngdi hai chiéc thuy&n « Bach-yén » va « Huyén-hac » 66 NGO NHAN TINH tir cita Thuan-an (Hué) ra di, dén gitta bién thi. bi bio nén toi thing 7 méi toi Hé-mon-quan. Téng-ddc Luéng Quang dang so (iu, vua Thanh litn truyén bao st-doan theo duong Quang-tay ma lén kinh. Vira toi Quang-tay thi giip si-bo Lé quang Dinh phung chi sang ciiu phong. Hai phai doan cing 6 lai Qué-tinh cho mang-lénh vua Thanh, Dén thing 4 nim quy-hoi (1803) thuyén strméi rdi Quang-tay ma lin Ién kinh, vio chiiu vua Gia-khanh (Thanh Nhan-tong: 1795-1820). R6i sang xuan giip-ti (1804) hai doan str-bo moi lam xong nhiém-vy ma td ve. Bay gid, Ngo uhain Tinh van ngoi Binh-bo hitu-tham-tri nhw cii. Nim Gia-long tht 6 (dinh-mao 1807), Ngo lai sung chire chanh-str cing voi pho-str Trin cong Dan dem in siic vao Nam, toi thanh La-bich ma phong cho Nic-ong Chan lam yua Chan-lap. Nim Gia-long thi 10 (tan-vi: 1811), Ngo linh chive Hiép-triin Nghé-an. Th&y dan-finh tham: khd, Ngo dang se xin vé kinh bé kién ma tdu vua rd. Vua phé-chuin loi Ngo xin, Ngo citing Doc-hoc Nghé-an 1a Bii duong Lich soan quy@n « Nghé-an phong-thd ky ». Niim Gia-long thtr 11 (nhém-thin: 1812), Ngo thing chtre Thuong-thu bo Cong, liinh chite Higp-trin thanh G dinh,ciing tham-tri bo HO Le viét Nghia phung mang di kiém-soat tién wong va vin dn cac dinh. Gia-long thir 12, Ngo cing Tdng-trfn Lé vin Duyét dem quan dua vua Chan-lap 14 Nic-6ng Chan vé nuéc. Roi hoi-dbng cimg Tiém-la (nude, Xiém tre Thailan ngay nay) dé ban viée Chan-lap. Den khi Ngo vé, co nguoi giém-pha ring Ngo dn cita lot. Tuy khong co biing-co gi song quan téng-trin cing ctr tau ve trigu, Vua Gia-long hinh nhw cing khong bing long, nhung bd qua. Ngo than dai, tir fy budn-ba dén thanh bénh. Qua mia dong thi Ngo 67 NGO NHAN TINH bénh ning ma mit, tang tai x& Chi-hoa (Gia-dinh). Ngo con co mét trai la Ngo quéc Thoai. Trinh hoai Dire nhiéu lin xin vua truy ting cho Ngo, song khong dugc. Mai dén nim Tu-dire thi 5 (nham-ti, 1852), tén ho Ngo méi duge liét vao migu Trung-hung cong-thin. Theo tai-li¢u cia ong Nguyén Tri¢u trong bai « Cong thin triéu Nguyén : Ngo nhan Tinh » — tuiin bdo Tri-Tan sé 6 ngay 8-7-41 — thi: «H6i nim binh-ti (1936) c6 tin pha ngoi ma mot quan dai-thin doi yua Gia-long tai noi dit thudc lang Chi-hoa dé lam nha ga moi, tire 14 ga «Saigon marchandises. » «Trude mo cé dung tim bia da chit nho, hang chit gira nhw vay : «Kham-sai Cong-bd thugng-thu, hiép hanh Gia-dinh- thanh Téng-trin, thuy Tuc-gian, Ngo-hiu chi mo. «Phia duéi, tay mat, cé-con dfu hinh thuan: « Xudn dai tho vite», «Phia duéi, tay trai, cd hai con d&u hinh vuéng: « Phuéc toan léc co » «Hom 4y 1a ngay 1-10-1936, cd mit may ong Hoi-vién Dong-duong hoc-hoi 14 cac 6. Malleret, Daudin, Kha vin Lan, hdi-truéng Minh-huong Gia-thanh & Cho-lon va ong Anh 1a chau cu Ngo. «Hai chyc nguoi dao mfy gig méi khai lén duoc! Ao quan con kién-cé lim phai hon mot gié moi mé duge van thién, «Dé do quan ra duge thay co tim triéu trai trén quan citu, bing nhiéu digu, con moi rang rang diiu ring tim tridu di nim yén noi dé trén 100 nim. Chit trén tim triéu con y nguyén: «Hoang-Viét tang trg cOng-thin, dic titan Kim-tir dai- 68 NGO NHAN TINH phu, Chinh-tri Vinh-l6c thugng khanh khdm-sai Cong-bo thuong-thu, higp hanh Gia-dinh-thanh tng-tran sy. Tinh- vién-hiiu, thuy Tuc-gian Ngo-pha quan chi citu. Higu-ton Ngo té Thé, Ngo nhan Tho. Nghia : «Linh-citu cha éng quan ho Ngé 1a mot vi céng-thin gitp-d&é Viét-nam duge phong toi chive Kim-ti dai-phu. Chinh-tri Vinh-léc thugng khanh Kham-sai Cong - bd thuong-thu hiép téng-trin thanh Gia-dinh, tuéc Tinh-vién- hau, thyy Tuc-gian. » =HEiT= IL. IL. MUC-LUC . V6 TRUONG TOAN .. Hoai cd phu.. PHAN PHY « GIA-DINI TAM GIA » . TRINH HOAL BUC Phu luc Di str cam-tac Ha-tién thap canh LE QUANG BINH .. NGO NHAN TINH... MUC LUC.. Trang 5-14 15 — 18 21 — 48 49 —57 58 — 63 61 — 65 66 — 69 70 rn CAC NGAL HIEU-TRUGNG CAC TRUONG CAC NGAI PHU-HUYNI HOC- SIN nén khuyén-khich cae con em thw sach doc céc trong TU SACH «NHONG MANN GUONG—TAN VIET» BA CO BAN 4.—Nguyén ThaiHoe . . 2. 2.— Phan Chu Trinh... .. 83.—Phan Van Tri... 4. 4.—Huynh Man Dat . 2... 5.— Phan Boi Chau... 6.— Nguyén Dinh Chiéu. . .. 7.— Phan Dinh Phing. ... . 8.— Luong Ngoc Quyén . . . . 9.—Trén gidngséng Vi. . «+ (Tran Té Xuwong) .... 40.—HanMacTir . 1... es 44.—Ton ThoTueng . 1... 42.— Phan Thanh Gian. . . . . 18.— V6 Trwong Toan . . . se 44.— Nguyén Khuyén ... ss \« 15.— Nguyén Truong T6.... Nha xuétban TAN 235, Phan Thanh Gidn — Saigon gid 404 gia 424 gia 204 gid 184 gia 52a gid 48a gia 674 gia 25a gid 254 gid 50a gid 284 gia 254 gid 204 dang in) VIET aN —__— = vO TRUONG TOAN cia Nam Xuan Tho do nha TAN VIET xu&t-ban va gidt ban quyén — in Van thir nh&t xong ngay 25-8-1957 gidly phép xuat- ban sé 1547 T. X. B, cha nhaT.T. Nam-phin V.N. Ban doc hay don ngay tir bay gié A van-phém gid-tri cua nha hoc-gid qua cé Puan VAn Him — Nol LONG Bd eHiEY — PHAT-GIA0 TRIET-HOE VUONG DUONG-MINH — LUAN TUNG | Bon quyén séch trén day déu o nha TAN VIET xuat- bar va gi® ban quyén ee See eo | Nha xuat-ban TAN VIET 235, PHAN THANH GIAN — SAIGON Gidy phép xuft-ban vO TRUONG TOAN meet a Nam Viet... 8$00 294 Gist nai BOT. T, Nam-phiin Ngoai N. V.... 29§§00 Viét-nam

You might also like