Èçðàáîòêà è îñîáåíîñòè â óêðàñàòà
íà òðàêèéñêèòå åñõàðè
Àíãåëèíà Ïèðîâñêà
Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå ïîÿâèõà íå-
ìàëêî íàó÷íè ïóáëèêàöèè, ñâúðçàíè ñ åñ-
õàðèòå. Ïîâå÷åòî ñòàòèè ñà ïúðâè÷íè è
ïðåäñòàâÿò ÷åòâúðòèòèòå êóëòîâè ïëîùàä-
êè è òåõíèÿ êîíòåêñò. Ïðåöèçíî å îáÿñíå-
íà ñòðóêòóðàòà è å îïèñàíà óêðàñàòà èì.
Àêöåíòèðà ñå âúðõó èçïîëçâàíèòå ìîòèâè
è âðúçêàòà èì ñ ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè
íà òðàêèòå. Èçÿñíÿâàíåòî íà ïðîèçõîäà è
ñåìàíòèêàòà íà òîçè òèï æåðòâåíèöè,
ñâúðçàíè ñ òðàêèéñêèòå ðåëèãèîçíè âÿðâà-
íèÿ, å òåìà íà ïî÷òè âñè÷êè èçñëåäâàíèÿ,
çàíèìàâàùè ñå ñ òàçè ïðîáëåìàòèêà. Àâòî-
ðèòå îáà÷å ÷åñòî ãðàäÿò õèïîòåçèòå ñè íà
áàçàòà ñàìî íà îòêðèòèÿ îò òÿõ ìàòåðèàë,
à èçâîäèòå ïðåõâúðëÿò âúðõó âñè÷êè îëòà-
ðè îò òîçè òèï. Â ïåðèîä îò ñåäåìäåñåò ãî-
äèíè àðõåîëîãè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íà åñõà-
ðè îò òåðèòîðèÿòà íà Òðàêèÿ ñå îãðàíè÷à-
âà ñàìî äî ïóáëèêóâàíå íà íîâîîòêðèòèÿ
ìàòåðèàë. Âñè÷êè òåîðèè è ìíåíèÿ ñå îò-
íàñÿò äî ìàëêà ãðóïà æåðòâåíèöè. Ìíî-
ãîáðîéíèòå íîâîîòêðèòè ïàìåòíèöè ïîçâî-
ëÿâàò ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ åñõàðèòå â
Òðàêèÿ, äà áúäàò ðàçãëåäàíè îòíîâî1.
Ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà åñõàðèòå â
áúëãàðñêàòà íàó÷íà ëèòåðàòóðà å â ñòàòè-
ÿòà íà Ã. Ôåõåð îò 1935 ã., êúäåòî ñà ïóá-
ëèêóâàíè ïðîó÷âàíèÿòà íà ìîãèëà ¹ 2
êðàé Ñâåùàðè (Ìóìäæèëàð), Ðàçãðàäñêî
(Ôåõåð 1935, 106-114). Ïî-êúñíî çàïî÷âàò
ðàçêîïêèòå â Ñåâòîïîëèñ, òàì ñå îòêðèâàò
íàé-ìíîãîáðîéíèòå íàõîäêè îò ïðàâîúãúë-
íè êóëòîâè ïëîùàäêè - îêîëî òðèäåñåò
(îáð. 4 è 5). Åñõàðèòå ñà ïðåäñòàâåíè ÷àñ-
òè÷íî îò Ä. Ï. Äèìèòðîâ â íÿêîëêî ñòàòèè
îò 1957 è 1960 ã. Òîé îáðúùà âíèìàíèå è íà
òåõíèÿ ïðîèçõîä, êàòî èçêàçâà ìíåíèå, ÷å
òîçè òèï êóëòîâè æåðòâåíèöè èìàò àâòîõ-
òîíåí õàðàêòåð è ïðèíàäëåæàò íà òðàêèé-
ñêàòà êóëòóðà (Äèìèòðîâ 1957à, 61-92; Äè-
ìèòðîâ 1957á, 65-81; Äèìèòðîâ 1957â, 199-
216; Äèìèòðîâ 1960, 3-15). Íàé-îáñòîéíî è
ïîäðîáíî ìàòåðèàëèòå ñà ïðåäñòàâåíè îò
Ì. ×è÷èêîâà ïðåç 1975 ã. Ñòóäèÿòà £ ìîæå
äà ñå îïðåäåëè êàòî îñíîâíà çà ïðîó÷âàíå-
òî íà òðàêèéñêèòå åñõàðè, òúé êàòî òîâà å
1
Ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ åñõàðèòå ñà ðàçãëåäàíè â öÿ-
ëîñòíà ðàçðàáîòêà - äèïëîìíà ðàáîòà êúì ÂÒÓ ïîä
ðúêîâîäñòâîòî íà ñò. í. ñ. Ä. Ãåðãîâà.
ïúðâèÿò îïèò äà ñå ñèñòåìàòèçèðàò äàííè-
òå, äà ñå îáÿñíè ñåìàíòèêàòà è ïðîèçõîäà
íà òîçè òèï êóëòîâè ïàìåòíèöè. Ìàòåðèà-
ëèòå îò Áúëãàðèÿ ñà ñúïîñòàâåíè ñ ïîäîá-
íè êóëòîâè æåðòâåíèöè îò êîíòèíåíòàëíà
Ãúðöèÿ è Ìèêåíà è ñå ïîòâúðæäàâà âðúç-
êàòà ìåæäó äâåòå êóëòóðè. Êðèòñêî-ìèêå-
íñêàòà òðàäèöèÿ ñå ïðîñëåäÿâà è â öåëèÿ
ñðåäèçåìíîìîðñêè áàñåéí è ïî ïîðå÷èåòî
íà Äíåïúð (×è÷èêîâà 1975, 180-194; Dimi-
trov, Æiæikova 1978, 48-52, 74-78).
Âúç îñíîâà íà îòêðèòè æåðòâåíèöè êðàé
ßíà, Ñîôèéñêî è ïî òå÷åíèåòî íà Òîïîëíè-
öà, ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíè Ò. Ãåðàñèìîâ
èçêàçâà ìíåíèå, ÷å åñõàðèòå ñà ñâúðçàíè ñ
êåëòèòå (Ãåðàñèìîâ 1960, 167; Ãåðàñèìîâ
1966, 133-163). Ïî-êúñíî âðúçêàòà íà åñõà-
ðèòå ñ êåëòñêàòà êóëòóðà å îïðîâåðãàíà îò
Â. Ëþáåíîâà, êîÿòî ãè îòíàñÿ êúì ìåñòíà-
òà òðàêèéñêà òðàäèöèÿ (Ëþáåíîâà 1985,
260-273).
Àíàëèçèðàéêè ìàòåðèàëè îò öÿëà Åâðî-
ïà ïîëñêèÿò àðõåîëîã Ò. Ìàêéåâè÷ ïðàâè
òèïîëîãèÿ íà îëòàðèòå, êàòî îòäåëÿ êóëòî-
âèòå æåðòâåíèöè îò Áúëãàðèÿ â òðàêî-äà-
êèéñêà ãðóïà. Òîé ðàçäåëÿ æåðòâåíèöèòå
ñïîðåä îðíàìåíòàöèÿòà èì â ñåäåì òèïîëî-
ãè÷íè ãðóïè. Ò. Ìàêéåâè÷ èçïîëçâà åäíà
ìàëêà ÷àñò îò îòêðèòèòå äîòîãàâà åñõàðè îò
òåðèòîðèÿòà ìåæäó Äóíàâ è Ñòàðà ïëàíèíà,
êàòî ãè ïîñòàâÿ â êîíòåêñòà íà æåðòâåíèöè-
òå îò Åâðîïà. Òîé ïîääúðæà ìíåíèåòî, ÷å
åñõàðèòå ñå ïîÿâÿâàò â ðåçóëòàò íà ñèëíî
ãðúöêî êóëòóðíî âëèÿíèå, íî èìàò ìåñòíè
êóëòóðíè õàðàêòåðèñòèêè (Makiewicz 1976,
103-183; Makiewicz 1987, 53-83).
Ïðåç ñëåäâàùèòå äåñåòèëåòèÿ áðîÿò íà
åñõàðèòå íàðàñòâà çíà÷èòåëíî. Îòêðèòè ñà
æåðòâåíèöè íà Íåáåòòåïå â Ïëîâäèâ
(Ïåéêîâ 1978, 239-249; Ïåéêîâ 1986, 30-40;
Ïåéêîâ 1994, 55-71; Êèñüîâ 1996, 225-231),
Êðàëåâî, Òúðãîâèùêî (Ãèíåâ 1980, 60-61;
Ãèíåâ 1985, 168-173 ; Ãèíåâ 2000, 37-60), Áî-
ðîâî (îáð. 1) è Áðåñòîâèöà, Ðóñåíñêî (îáð.
2) (Èâàíîâ 1980, 67-68; Èâàíîâ 1984, 17-20),
Êàáèëå, ßìáîëñêî (Òàí÷åâà-Âàñèëåâà è
äð. 1980, 71-72; Dimitrova-Milèeva 1990, 119-
125), Ðóåí, Áóðãàñêà îáëàñò (Êàðàéîòîâ,
Êèÿøêèíà 1988, 47-48), àðõåîëîãè÷åñêèÿ
ðåçåðâàò Ñáîðÿíîâî êðàé Èñïåðèõ, Ðàç-
ãðàäñêî (Ãåðãîâà è äð. 1988, 52-54; Ãåðãîâà
21

0 10 cm
Îáð. 1. Åñõàðà îò ãðîáíèöàòà â ìîãèëà þæíî îò Áîðî-
âî (ïî Ñòàí÷åâ 2005, îáð. 1)
Fig. 1. Eschara from the tomb of a tumulus located south
of Borovo, measuring 0,51 X 0,51 X 0.05 m (after
Ñòàí÷åâ 2005)
1992, 40-42; Ãåðãîâà, Âúë÷åâà 2005, 62-78;
Áàëêàíñêà 1990, 72-81; Áàëêàíñêà 1998, 25;
Áàëêàíñêà 1999, 117-121) è â Êúïèíîâî, Âå-
ëèêîòúðíîâñêî (Ãåðãîâà, Ïèñàðåâ 1988, 64-
65). Òå ñå íàìèðàò â ñåëèùà, ïîäìîãèëíè
ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ, â ñàìèÿ íàñèï íà ìî-
ãèëèòå è â ñâåòèëèùà.
Âñè÷êè òåçè ïóáëèêàöèè ñàìî ïðåäñòà-
âÿò ìàòåðèàëà è ñå îñíîâàâàò íà âå÷å èçêà-
çàíèòå ìíåíèÿ îò Ä. Ï. Äèìèòðîâ, Ë. Îã-
íåíîâà è Ì. ×è÷èêîâà îòíîñíî ïðîèçõîäà
íà åñõàðèòå. Ïî÷òè âñè÷êè ïðîó÷âàòåëè
îòíàñÿò ãëèíåíèòå æåðòâåíèöè êúì âúç-
ïðèåòàòà òèïîëîãèÿòà íà Ò. Ìàêéåâè÷ è ãè
ñúïîñòàâÿò ñ ìàòåðèàëà îò Áúëãàðèÿ.
Çíà÷èòåëíà è ðàçíîîáðàçíà èíôîðìà-
öèÿ äàâàò ïðîó÷âàíèÿòà íà òðàêèéñêèÿò
ãðàä Ïèñòèðîñ. Ã. Ëàçîâ îòäåëÿ ñïåöèàëíî
âíèìàíèå íà êóëòîâèòå îðíàìåíòèðàíè îë-
òàðè â ïúðâè òîì íà ïîðåäèöàòà Pistiros.
Ïðîó÷âàíèÿòà íà çàïàçåíàòà åñõàðà è îòê-
ðèòèòå ôðàãìåíòè (îáð. 3) ñà ïðåöèçíè è
ìíîãîàñïåêòíè. Íàïðàâåíè ñà ðàçðåçè, çà
äà ñå ïîëó÷è öÿëîñòíà èíôîðìàöèÿ çà âúò-
ðåøíàòà ñòðóêòóðà íà îñíîâàòà è àðõåîáî-
òàíè÷åñêî èçñëåäâàíå, êîèòî ïîçâîëÿâàò
äà ñå óñòàíîâÿò âàæíè íàáëþäåíèÿ è èçâî-
äè. Äàäåíè ñà ìåñòàòà íà êîíöåíòðàöèÿ íà
ôðàãìåíòèðàíèÿ ìàòåðèàë ñïðÿìî ïðîó-
÷åíèòå ÷àñòè îò îáåêòà. Ïóáëèêàöèèòå ñà
âàæíè îòíîñíî íà÷èíà íà èçðàáîòêà íà
òðàêèéñêèòå åñõàðè è òÿõíîòî åêñïëîàòè-
22
ðàíå. Ã. Ëàçîâ èçêàçâà ìíåíèå çà âðúçêàòà
íà òîçè òèï æåðòâåíèöè ñ ìåòàëóðãè÷íàòà
äåéíîñò è ïðàêòèêèòå, êîèòî ãè ñúïúò-
ñòâàò (Ëàçîâ 1994, 40-42; Äîìàðàäñêè 1995,
62; Äîìàðàäñêè è äð. 1996, 29-30; Lazov
1996, 63-73; Ivanova 1996, 167-171; Popova
1996, 173-174; Ãîöåâ è äð. 2006, 98-104).
 òðàêèéñêèÿò ãðàä äî âîäíàòà öåíòðà-
ëà â àðõåîëîãè÷åñêèÿ ðåçåðâàò Ñáîðÿíîâî
ñà îòêðèòè ãîëÿìî êîëè÷åñòâî öåëè è
ôðàãìåíòèðàíè êóëòîâè îðíàìåíòèðàíè
ïëîùàäêè. Â ïóáëèêàöèÿòà ñè Æ. Ìèõàé-
ëîâà ïðåäñòàâÿ êàðòà íà ðàçïîëîæåíèåòî
èì â ãðàäà è ñúùî ãè ñâúðçâà ñ ìåòàëóð-
ãè÷íèÿ öåíòúð. Íàïðàâåíè ñà ïëàíîâå è
ðàçðåçè íà ñåäåì ÷àñòè÷íî çàïàçåíè êóëòî-
âè îãíèùà îò òåðèòîðèÿòà íà ãåòñêèÿ
öåíòúð, êîåòî ïðåäîñòàâÿ âúçìîæíîñò äà
ñå ïðîñëåäÿò íà÷èíà íà èçðàáîòêà è ñòðóê-
òóðàòà èì. Æ. Ìèõàéëîâà îòäåëÿ êðúãëè-
òå íåóêðàñåíè æåðòâåíèöè - îìôàëîñ îò
ïðàâîúãúëíèòå óêðàñåíè îëòàðè - åñõàðè
(Ìèõàéëîâà 2005, 229-240). Ìàëêî ïî-ðàíî
ïîäðîáíî ðàçãðàíè÷àâàíå ïðàâè è À. Áàë-
êàíñêà, êîÿòî ïðîñëåäÿâà è ðàçëè÷èÿòà â
ñåìàíòèêàòà íà äâàòà òèïà êóëòîâè ïëî-
ùàäêè (Áàëêàíñêà 1998, 25; Áàëêàíñêà
1999, 117-121). Â ðåçåðâàòà â Ñáîðÿíîâî Ä.
Ãåðãîâà ïðîó÷âà òðàêèéñêà ìîãèëà, â êîÿ-
òî å îòêðèòà åñõàðà, ðèòóàëíî íà÷óïåíà è
ïîñòàâåíà ñ ãîðíàòà îñíîâà íàäîëó â ìî-
ãèëíèÿ íàñèï (Èâàíîâ 2005, 17-76).
0 10 cm
Îáð. 2. Åñõàðà îò ìîãèëà ¹ 1 êðàé Áðåñòîâèöà, Ðóñåí-
ñêî (ïî Ñòàí÷åâ 2005, îáð. 2)
Fig. 2. Eschara from Tumulus No. 1 at Brestovitsa, near
Russe, measuring 0,32 X 0,32 X 0,05 m (after Ñòàí÷åâ
2005)

0 50 cm
Îáð. 3. Åñõàðà îò åìïîðèîí Ïèòèðîñ, Âåòðåí, Ïàçàð-
äæèøêî (ïî Lazov 1996, fig. 4.2)
Fig. 3. Eschara from Emporium Pistiros at Vetren, near
Pazardzhik, measuring 1.20 X 0.90 m (after Lazov 1996)
Ñèòóàöèÿòà, ðàçêðèòà îò Ì. Òîíêîâà íà
ìåòàëóðãè÷íèÿ öåíòúð Õàëêà áóíàð, Ñòà-
ðîçàãîðñêî, å èíòåðåñíà îò ãëåäíà òî÷êà
íà ðèòóàëà, èçâúðøåí òàì. Òÿ ïîñòàâÿ íî-
âè âúïðîñè îòíîñíî ñåìàíòèêàòà íà åñõà-
ðèòå è ñâúðçàíèòå ñ òÿõ êóëòîâå (Òîíêîâà
2002, 148; Òîíêîâà 2004, 184-195).
Îòêðèòèòå îò Ä. Ñòàí÷åâ ïðàâîúãúëíè
æåðòâåíèöè, íàìèðàùè ñå â ïîäìîãèëíè
ãðîáíè ñúîðúæåíèÿ, ïîòâúðæäàâàò ìíåíè-
åòî íà Ã. Ôåõåð çà âðúçêàòà èì ñ ïîãðåáàë-
íèòå ðèòóàëè íà òðàêèéñêîòî ïëåìå ãåòè
(îáð. 2) (Ñòàí÷åâ 2000, 114-119; Ñòàí÷åâ
2005, 310-315).
Âñå îùå íå å èçãðàäåíà ñèñòåìàòèçàöèÿ
íà îòêðèòèòå äî ìîìåíòà åñõàðè â Òðàêèÿ.
Îïèò çà òèïîëîãèÿ ïðàâè Ì. ×è÷èêîâà, íî
òÿ âçèìà ïðåäâèä ñàìî ìàòåðèàëà îò Ñåâ-
òîïîëèñ (îáð. 4 è 5). Æåðòâåíèòå êóëòîâè
ïëîùàäêè ñà ðàçäåëåíè íà äâå ãðóïè ñïî-
ðåä ôîðìàòà è óêðàñàòà ñè. Åäíà ÷àñò îò
æåðòâåíèöèòå ñà ñúñ çàêðúãëåíà âäëúáíà-
òèíà â öåíòúðà, à äðóãèòå ñà ñ ãëàäêà, ðàâ-
íà ïîâúðõíîñò, ñ ïðîñòà èëè ñëîæíà óêðà-
ñà (×è÷èêîâà 1975, 180-194; Dimitrov,
Æiæikova 1978, 48-52).
 ïóáëèêàöèèòå ñå óïîòðåáÿâàò ðàçëè÷-
íè òåðìèíè çà åñõàðèòå. Íàé-÷åñòî ñå ñëà-
ãà ðàâåíñòâî ìåæäó îëòàð, æåðòâåíèê, åñ-
õàðà, êóëòîâî îãíèùå, æåðòâåíà ïëîùàäêà
èëè ñå ïðåäëàãàò ñëîâîñú÷åòàíèÿ êàòî
æåðòâåíèê-îëòàð, æåðòâåíèê-åñõàðà, îãíè-
ùå-îëòàð. Âñè÷êè ñïîìåíàòè òåðìèíè ñå
èçïîëçâàò çà ãëèíîáèòíè êóëòîâè ïëîùàä-
êè, ñ ðàçëè÷íè õàðàêòåðèñòèêè - ôîðìà,
óêðàñà, ôóíêöèè. Òå ñà ìÿñòî çà ïî÷èòàíå
íà äàäåíî áîæåñòâî ÷ðåç ïðèíàñÿíå íà
êðúâíà èëè áåçêðúâíà æåðòâà, çà èçâú-
ðøâàíå íà îïðåäåëåí ðèòóàë çà ïîêëîíå-
íèå. Ãëèíîáèòíèòå ÷åòâúðòèòè êóëòîâè îë-
òàðè ñà íàé-ïðåäñòàâèòåëíèÿò òèï æåðòâå-
íèöè, òå îò ñâîÿ ñòðàíà ñå ðàçïðåäåëÿò â
äâà ïîäòèïà - ñ èëè áåç óêðàñà. Ïðåäìåò íà
íàñòîÿùàòà ðàáîòà ñà óêðàñåíèòå îëòàðè.
Èçïîëçâà ñå ãðúöêàòà äóìà Tó÷Üñá çà îáîç-
íà÷àâàíåòî èì (Âîéíîâ è äð. 1943, 105).
Åñõàðèòå ïðåäñòàâëÿâàò óêðàñåíè ïëî-
ùàäêè, ïðåäèìíî ñ ôîðìà íà ïðåñå÷åíà
ïèðàìèäà, èçäàäåíà íàä ïîäîâîòî íèâî.
Ãîðíàòà èì îñíîâà å êâàäðàòíà, à ïîíÿêî-
ãà ïðàâîúãúëíà, êàòî âúðõó íåÿ å íàíåñå-
íà ðàçíîîáðàçíà óêðàñà. Ãðàíèöèòå íà
ïëîùàäêèòå îáèêíîâåíî ñà ðàçðóøåíè èëè
ðàçìèòè, íî âúïðåêè òîâà ìîæå äà ñå óñòà-
íîâÿò ïðèáëèçèòåëíèòå ðàçìåðè. Òå âàðè-
ðàò îò 0.32 ì äî 3 ì äúëæèíà íà ñòðàíàòà
è âèñî÷èíà îò 4 äî 15 ñì. Íàé-ãîëåìèÿò îë-
òàð å îòêðèò â ñâåòèëèùåòî íà Âåëèêèòå
ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå â Ñåâòîïîëèñ, ñúñ
ñòðàíà 3 ì (îáð. 5), à íàé-ìàëêèÿò - ñúñ
ñòðàíà 0.32 ì - å ðàçïîëîæåí â öåíòðàëíà-
òà ãðîáíà êàìåðà â ìîãèëà ¹ 1 êðàé Áðåñ-
òîâèöà, Ðóñåíñêî (îáð. 2).
Íàïðàâåíè ñà íÿêîëêî èçñëåäâàíèÿ ñ
öåë óñòàíîâÿâàíå ñòðóêòóðàòà íà ãëèíåíè-
òå êóëòîâè æåðòâåíèöè. Â ðåçóëòàò íà
êîíñåðâàöèÿòà íà åñõàðà îò Ïèñòèðîñ
(îáð. 3), Å. Èâàíîâà äîñòèãà äî íÿêîëêî
Îáð. 4. Åñõàðà îò Ñåâòîïîëèñ, Êîïðèíêà, Êàçàíëúê
(ïî ×è÷èêîâà 1975, îáð. 6)
Fig. 4. Eschara from Seuthopolis (Koprinka), near Kazan-
lak (after ×è÷èêîâà 1975)
23

0 1m
Îáð. 5. Åñõàðà îò ñâåòèëèùåòî â Ñåâòîïîëèñ, Êî-
ïðèíêà, Êàçàíëúê
Fig. 5. Eschara from the shrine at Seuthopolis (Koprinka),
near Kazanlak, measuring 3 X 3 m
ìíîãî âàæíè çà ñúñòàâà íà åñõàðèòå êîíñ-
òàòàöèè. Ñïîðåä äàííèòå, âúâ âúòðåøíî-
ñòòà íà îëòàðà èìà êúñ÷åòà îò äðóãà åñõà-
ðà, ðàñòèòåëíè è ìèíåðàëíè ïðèìåñè.
Îïàëâàíåòî å èçâúðøåíî ïðè òåìïåðàòóðà
íå ïî-âèñîêà îò 700îÑ (Ivanova 1996, 167-
171). Ïî âðåìå íà ïðîó÷âàíèÿòà íà òðà-
êèéñêèÿò ãðàä â Ñáîðÿíîâî ñà íàïðàâåíè
ðàçðåçè íà ñåäåì åñõàðè, çà äà ñå èçÿñíè
ïîäëîæêàòà, âúðõó êîÿòî ëåæè ãëèíåíàòà
çàìàçêà. Îñíîâàòà å ñúñòàâåíà îò ìàëêè
êàìú÷åòà, ôðàãìåíòè êåðàìèêà, æèâîòè-
íñêè êîñòè, ïåïåë, âúãëåíè è êúñîâå îò èç-
ïå÷åíà ãëèíà. Îñâåí â ïúëíåæà, êàìúíè è
êåðàìè÷íè ôðàãìåíòè ñà ïîñòàâÿíè ïî
ïîâúðõíîñòòà è ïåðèôåðèÿòà, êàòî âúðõó
òÿõ ñå ïðàâè îáìàçêà ñ ïðå÷èñòåíà ãëèíà,
çà äà ñå ïîñòèãíå ãëàäêà îñíîâà (Ìèõàéëî-
âà 2005, 231).
Èçãðàæäàíåòî íà åñõàðèòå ïðåìèíàâà
ïðåç äâà åòàïà, ðàçãðàíè÷åíè îò îïàëâàíå-
òî íà îñíîâàòà. Ïðåç ïúðâèÿò ñå ïðàâè ïîä-
ëîæêàòà è ñå ðàçïðåäåëÿ óêðàñàòà. Âòîðè-
ÿò åòàï ñå ñâúðçâà ñ äîïúëíèòåëíî óêðàñÿ-
âàíå, ÷ðåç áîÿ, âúðõó ïîâúðõíîñòòà íà ãîð-
íàòà îñíîâà.
Ïúðâè åòàï: ßäðîòî íà ïëîùàäêàòà ñå
èçãðàæäà îò ìàëêè êàìú÷åòà èëè îò áóöè
ãëèíà ñ äåáåëèíà îêîëî 10-15 ìì. Òå íå ñà
ïðå÷èñòåíè è â ïîâå÷åòî ñëó÷àè ñúäúðæàò
ïðèìåñè îò ïÿñúê èëè ðàñòèòåëíè åëåìåí-
òè. Â ÿäðîòî ñå ñëàãàò è äðóãè ìàòåðèàëè,
êàòî êåðàìè÷íè ôðàãìåíòè, êîñòè è äð.
24
Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè îòêðèâàíåòî íà
÷àñòè îò äðóãè åñõàðè. Òîâà ìîæå äà ñå
îáÿñíè êàòî îïèò çà ïðèåìñòâåíîñò, çà
ïðåíàñÿíå íà õàðàêòåðà íà ïî-ñòàðèÿ
æåðòâåíèê êúì íîâèÿ, êàòî ïðàêòèêà çà
óòâúðæäàâàíå íà ðåëèãèîçíàòà íàòîâàðå-
íîñò. Âúðõó òàêà ïîäãîòâåíîòî ÿäðî ñå
ïîñòàâÿ ñáèòà ãëèíà ñ ïðèìåñè îò ïÿñúê è
ñëàìà (Dimitrova-Ìilæeva 1990, 119). Îôîð-
ìÿò ñå è ãðàíèöèòå íà æåðòâåíèêà â æåëà-
íàòà ôîðìà - ïðåñå÷åíà ïèðàìèäà. Ñëåä
ïîëàãàíåòî íà îñíîâàòà, òÿ ñå îáìàçâà îò
âñè÷êè ñòðàíè ñ äîáðå ïðå÷èñòåíà ãëèíà
(Êîëåâà 1997, 8).
 öåíòðàëíàòà ÷àñò, âúðõó ãîðíàòà îñ-
íîâà íà íÿêîëêî îò æåðòâåíèöèòå â Ñåâòî-
ïîëèñ, èìà êðúãëà èëè îâàëíà âäëúáíàòè-
íà. Äèàìåòúðúò £ âàðèðà îò 20 äî 50 ñì, à
äúëáî÷èíàòà - îò 3 äî 6 ñì. Ñïîðåä Ì. ×è-
÷èêîâà âäëúáíàòèíàòà êîïèðà ôîðìàòà íà
ôèàëà (×è÷èêîâà 1975, 181-182). Òàçè îñî-
áåíîñò íà åñõàðèòå îò Ñåâòîïîëèñ ñå ïðà-
âè ïî âðåìå íà ôîðìóâàíåòî èì è óêðàñà-
òà å íàíåñåíà îêîëî íåÿ.
Ñëåä êàòî îñíîâàòà íà åñõàðàòà å ãîòî-
âà, âíèìàòåëíî îãëàäåíàòà ïîâúðõíîñò ñå
óêðàñÿâà. Îðíàìåíòèòå ñå íàíàñÿò âúðõó
âñå îùå âëàæíàòà ãëèíà. Èçïîëçâàíèòå â
óêðàñàòà òåõíèêè ñà ðàçíîîáðàçíè. Ïúð-
âèÿò íà÷èí å ÷ðåç ïîñòàâÿíå íà øíóðîâà
óêðàñà. Ñ ïîìîùòà íà øíóð ñå îòïå÷àòâàò
æåëàíèòå îðíàìåíòè âúðõó ìåêàòà ïîâú-
ðõíîñò - ïðàâîúãúëíèê, îêðúæíîñò è äðó-
ãè, íåãåîìåòðè÷íè ôîðìè. Âúçìîæíî å
øíóðúò äà å îñòàâÿí íà ìÿñòî ïî âðåìå íà
îïàëâàíåòî. Òîâà å íàé-÷åñòî èçïîëçâàíàòà
òåõíèêà çà íàíàñÿíå íà ðàìêàòà. Îñâåí
íåÿ ñå óïîòðåáÿâàò è ùàìïè, çà îòïå÷àò-
âàíå íà åäèí è ñúù îðíàìåíò. Èçïîëçâàíè
ñà è èíñòðóìåíòè, çà î÷åðòàâàíåòî íà ìî-
òèâèòå, êàòî íàïðèìåð îñòúð ïðåäìåò,
èëè íàïðàâî ïðúñò. Ñëåä íàíàñÿíå íà óê-
ðàñàòà åñõàðàòà ñå îïàëâà. Ñëåä èçïè÷àíå
ïîâúðõíîñòòà íà ïëîùàäêèòå ñòàâà òâúð-
äà, ãëàäêà è çäðàâà, äîêàòî âúòðåøíîñòòà
£ îñòàâà ïîðåñòà è ðîõêà.
Ñïîðåä Æ. Ìèõàéëîâà, ñëåä êàòî ñå
èçãðàäè è çàãëàäè, åñõàðàòà ñå îïàëâà äî
ñòåïåí íà îòóõëÿâàíå è èçïå÷åíàòà ïîâúð-
õíîñò îòíîâî ñå îáìàçâà ñ äîáðå ïðå÷èñòå-
íà ãëèíà. Åäâà òîãàâà ñå íàíàñÿ óêðàñàòà
è åñõàðàòà ïîâòîðíî ñå îïàëâà (Ìèõàéëî-
âà 2005, 231).
Âòîðè åòàï: Ñëåä èçïè÷àíåòî, âúðõó
ïîâúðõíîñòòà íà îðíàìåíòèðàíàòà îñíîâà,
ëåñíî ñå íàíàñÿò ðàçëè÷íè îõðè. Îòêðèòè
ñà îñòàòúöè îò èíêðóñòèðàíè ñ áÿë ìàòå-
ðèàë ìîòèâè, êîèòî ñå ñú÷åòàâàò ñ ïëúòåí
ñëîé ãðàôèò âúðõó öÿëàòà ïîâúðõíîñò íà
îëòàðà, êàêâàòî å óêðàñàòà íà òîçè îò
îáåêò ×åòâúðòè ÿíóàðè â Ïëîâäèâ. Ôðàã-
ìåíò îò æåðòâåíèê, îòíåñåí êúì âòîðàòà
ôàçà íà I ñòðîèòåëåí õîðèçîíò íà ñúùèÿ
îáåêò, å óêðàñåí ñ øíóðîâ îðíàìåíò è èíê-
ðóñòèðàí ñ áÿëà ìàòåðèÿ (Êîëåâà 1997, 8-
9). Âäëúáíàòèíàòà, îôîðìåíà îò øíóðîâèÿ
îðíàìåíò îò óêðàñàòà íà åäíà îò åñõàðèòå
â Ïèñòèðîñ, å çàïúëíåíà ñ áÿëà ïàñòà2.
Ïîâúðõíîñòòà íà åñõàðàòà îò ìîãèëà ¹ 4
êðàé Áîðîâî, Ðóñåíñêî (îáð. 1), èçïå÷åíà è
ñëåä òîâà ïîêðèòà ñ ÷åðâåíà áîÿ (Èâàíîâ
1984, 18). Ãîðíàòà îñíîâà íà æåðòâåíèêà îò
ìîãèëà ¹ 1 êðàé Áðåñòîâèöà, Ðóñåíñêî
(îáð. 2) å îáãîðåíà, ñëåä êîåòî îáðàçóâàíè-
ÿò îò îðíàìåíòèòå êðúñò â öåíòúðà å îöâå-
òåí ñ ãðàôèò, à îñòàíàëàòà ÷àñò å ïîêðèòà
ñ îõðà. Îðíàìåíòèðàíîòî ïîëå íà êóëòîâà-
òà ïëîùàäêà îò ìîãèëà ¹ 2 êðàé Áðåñòî-
âèöà å îöâåòåíî, êàòî âòîðîòî è ïåòîòî ïî-
ëå ñà áîÿäèñàíè â ÷åðåí, à îñòàíàëîòî
ïðîñòðàíñòâî å îáàãðåíî ñ ÷åðâåí öâÿò.
Ñëåä èçïè÷àíåòî è íà äâåòå åñõàðè, êîåòî
ñå ñâúðçâà ñ îïàëâàíåòî íà ãðîáíèòå êàìå-
ðè, ïîâúðõíîñòòà èì å ïî÷èñòâàíà è òîãà-
âà å áîÿäèñâàíà (Ñòàí÷åâ 2005, 310-315).
Óêðàñàòà âúðõó åäíà åñõàðà îò Ñåâòîïîëèñ
íàïîìíÿ íà êðàñèâà òúêàí. Îòäåëíèòå ïî-
ëåòà ñà áîÿäèñàíè â ÷åðâåí è ñèí öâÿò (×è-
÷èêîâà 1975, 183).  óêðàñàòà íà åñõàðèòå
ïðåîáëàäàâà ÷åðâåíà è áÿëà áîÿ.
Èçïîëçâàíåòî íà ðàçëè÷íè íà÷èíè çà
íàíàñÿíå íà óêðàñàòà âúðõó åñõàðèòå
ïîäñêàçâà, ÷å ñ òàçè äåéíîñò íå ñå å çàíè-
ìàâàë îïðåäåëåí ÷îâåê, êîéòî äà å ñïåöè-
àëèçèðàí â íàïðàâàòà èì. Äåáåëèíàòà íà
îñòàâåíèòå îòïå÷àòúöè îò øíóðîâàòà òåõ-
íèêà íå å åäíàêâà ïî ðàçìåðè, äîðè è çà
åäíî ìÿñòî íà îòêðèâàíå. Âñåêè, êîéòî
èìà íóæäà îò òàêúâ òèï æåðòâåíèöè, ñàì
ïðàâè îñíîâàòà è óêðàñàòà.
Îñíîâåí õàðàêòåðèçèðàù åëåìåíò íà
åñõàðèòå å óêðàñàòà. Íà÷èíúò íà íàíàñÿíå
è îðíàìåíòàöèÿòà èì å ðàçíîîáðàçíà.
Íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâàò ãåîìåòðè÷íè ìî-
òèâè, ñú÷åòàíè ïîíÿêîãà ñ ðàñòèòåëíè è
çîîìîðôíè. Äî ìîìåíòà íÿìà çàñâèäåòåë-
ñòâàíè àíòðîïîìîðôíè èçîáðàæåíèÿ. Â
ïîâå÷åòî ñëó÷àè ñå èçïîëçâàò ñòèëèçèðàíè
ðàñòèòåëíè ìîòèâè - ðîçåòè.
Òâúðäå èíòåðåñåí å îðíàìåíò, ïîäîáåí
íà êàïêà, êîéòî å ÷àñò îò óêðàñàòà íà ÷å-
òèðè åñõàðè, íî ïðîèçõîæäàùè îò ðàçëè÷-
íè ìåñòà. Âúðõó æåðòâåíèêà îò ìîãèëà ¹
4 êðàé Áîðîâî, Ðóñåíñêî, òîé å ïîñòàâåí â
öåíòúðà è îáðàçóâà ìàëúê êðúñò (îáð. 1).
 óêðàñàòà íà îëòàðà îò ìîãèëà ¹ 1 êðàé
2
Áëàãîäàðÿ çà èíôîðìàöèÿòà, ïðåäîñòàâåíà ìè îò Ã.
Ëàçîâ, è âúçìîæíîñòòà äà ñå çàïîçíàÿ ñ ìàòåðèàëà
îòáëèçî.
Áðåñòîâèöà, Ðóñåíñêî å ðàçïîëîæåí â úãú-
ëà íà åäèí îò ìàëêèòå ïðàâîúãúëíèöè â
öåíòúðà (îáð. 2) (Ñòàí÷åâ 2005, 310-315).
Äðóãèòå äâå åñõàðè ñà íàïúëíî èäåíòè÷íè
â ñâîÿòà óêðàñà - ïî åäèí êàïêîâèäåí îð-
íàìåíò å ïîñòàâåí â ÷åòèðèòå êðàèùà íà
íàé-âúòðåøíèÿ ïðàâîúãúëíèê. Åäèíèÿò
æåðòâåíèê å îòêðèò â åìïîðèîí Ïèñòèðîñ
(îáð. 3) è å äàòèðàí âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà
íà IV â. ïð. Õð., äîêàòî äðóãèÿò å îò æè-
ëèùå 3 â Ñåâòîïîëèñ è å ïîñòàâåí â ãðà-
íèöèòå ìåæäó IV-III â. ïð. Õð. (×è÷èêîâà
1975, 180-194; Dimitrov, Æiæikova 1978, 48-52).
Ïîäîáåí îðíàìåíò èìà âúðõó ôðàãìåíòè
îò åñõàðè îò Ïèñòèðîñ, êàòî â åäèíèÿ ñëó-
÷àé ñà ðàçïðåäåëåíè ÷åòèðè ïîä ôîðìàòà
íà êðúñò, à â äðóãèÿ ñà âåðîÿòíî ïåò, ðàç-
ïîëîæåíè êàòî ëú÷è íà ñëúíöå.  Êàáèëå,
ßìáîëñêî äî ñåâåðíàòà çàùèòíà ñòåíà ñà
îòêðèòè ôðàãìåíòè îò åñõàðà, ÷èÿòî óêðà-
ñà å ñúñòàâåíà ñúùî îò êàïêîâèäåí îðíà-
ìåíò, ðàçïîëîæåí ïî ïåðèôåðèÿòà íà âúò-
ðåøíàòà ÷àñò íà öåíòðàëíàòà îêðúæíîñò
(Dimitrova-Milæeva 1990, 119-125)
Ïúëíî ñúâïàäåíèå â óêðàñàòà ñå çàáå-
ëÿçâà è âúðõó äðóãè äâå åñõàðè îò Ïèñòè-
ðîñ è Ñåâòîïîëèñ. Òÿ ñå ñúñòîè îò ÷åòèðè
ìàëêè ïðàâîúãúëíèêà ïîñòàâåíè ïî ñðåäà-
òà íà ÷åòèðèòå ñòðàíè íà íàé-âúòðåøíèÿ
öåíòðàëåí ïðàâîúãúëíèê. Òàêà ðàçïðåäå-
ëåíè, êâàäðàòèòå âíóøàâàò ïðåäñòàâà çà
îôîðìåí êðúñò (îáð. 4).
Èçïîëçâàíåòî íà áðúøëÿíîâè ëèñòà êà-
òî ÷àñò îò îðíàìåíòàöèÿòà å çàñâèäåòåë-
ñòâàíî âúðõó ôðàãìåíòè îò åñõàðè â êóë-
Îáð. 6. Åñõàðà îò æèëèùå 5 â Ñåâòîïîëèñ, Êîïðèíêà,
Êàçàíëúê
Fig. 6. Eschara from House 5 at Seuthopolis (Koprinka),
near Kazanlak
25

0 50 cm
Îáð. 7. Åñõàðà îò Ñåâòîïîëèñ, Êîïðèíêà, Êàçàíëúê
(ðàçìåðè 0.7 õ 0.7 ì) (ïî Dimitrov, Æiæikova 1978, fig. 76)
Fig. 7. Eschara from Seuthopolis (Koprinka), near Kazan-
lak, measuring 0,7 X 0,7 m (after Dimitrov, èièikova 1978)
òîâèÿ ñåêòîð â òðàêèéñêèÿò öåíòúð ïðè
èçâîðà Õàëêà áóíàð è âúðõó äâà ïî÷òè
íàïúëíî çàïàçåíè æåðòâåíèêà îò Ñåâòîïî-
ëèñ. Óêðàñàòà å ðàçïîëîæåíà ìåæäó äâå
êîíöåíòðè÷íè îêðúæíîñòè, îôîðìåíè â
öåíòúðà íà íàé-ìàëêèÿ ïðàâîúãúëíèê. Â
ãåîìåòðè÷íèÿ öåíòúð íà åäíàòà îò æèëè-
ùå 5 ñà èçîáðàçåíè äâå âúëíîîáðàçíè ëè-
íèè, êîèòî ñå ïðåñè÷àò è îáðàçóâàò ñòèëè-
çèðàí êðúñò èëè ñîëàðåí ñèìâîë. Úãëèòå
íà ïðàâîúãúëíèêà ñà âäëúáíàòè êúì âúò-
ðåøíîñòòà, êàòî ïî òîçè íà÷èí öåíòðàëíî-
òî îðíàìåíòèðàíî ïîëå ïðèäîáèâà ôîðìà-
òà íà êðúñò (îáð. 6). Ïî ñúùèÿ íà÷èí å
ðàçïðåäåëåíî öåíòðàëíîòî ïîëå è íà åñõà-
ðàòà, îòêðèòà â ñâåòèëèùåòî íà Âåëèêèòå
ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå â Ñåâòîïîëèñ (îáð.
5). È â óêðàñàòà íà òîçè æåðòâåíèê ñòèëè-
çèðàí ñîëàðåí îðíàìåíò - ïî ïåðèôåðèÿòà
íà âúíøíàòà ëèíèÿ íà îêðúæíîñòòà â
öåíòúðà íà îðíàìåíòèðàíîòî ïîëå ñà ðàç-
ïîëîæåíè ðàäèàëíî ìàëêè âðÿçâàíèÿ. Ñú-
ùàòà óêðàñà å íàïðàâåíà è âúðõó äðóãà
åñõàðà îò Ñåâòîïîëèñ, íî íàñå÷êèòå ñà
ìåæäó äâåòå öåíòðàëíè êîíöåíòðè÷íè
îêðúæíîñòè. Â öåíòúðà èì å ùàìïîâàíà
ðîçåòà, êîåòî ñâèäåòåëñòâà çà ñòðåìåæ
êúì öåíòðèðàíå íà óêðàñàòà. Îñâåí ñî-
ëàðíèÿò ñèìâîë ñà èçïîëçâàíè è áðúøëÿ-
íîâè ëèñòà, âïèñàíè ìåæäó ãðàíèöèòå íà
íàé-âúòðåøíèÿ ïðàâîúãúëíèê. Çàáåëÿçâàò
ñå è íÿêîëêî ïîëåòà, äîëåïåíè äî âúíøíà-
òà ìó ñòðàíà, â êîèòî èìà ãåîìåòðè÷íè îð-
íàìåíòè, íî çà ñúæàëåíèå ÷àñò îò åñõàðà-
26
òà å óíèùîæåíà. Ñúùèÿò ñîëàðåí ìîòèâ
ñå ïîâòàðÿ è âúðõó æåðòâåíèêà îò æèëè-
ùå ¹ 12 â Ñåâòîïîëèñ, íî ïðè íåãî íàñå÷-
êèòå ñà äîëåïåíè äî âúíøíàòà îêðúæíîñò.
 ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó äâåòå êîíöåíò-
ðè÷íè îêðúæíîñòè èìà ðîçåòè, çàîáèêàëå-
íè îò âúëíîîáðàçíà ëèíèÿ. Òàçè åñõàðà ñú-
ùî íå å çàïàçåíà â ñâîÿòà öÿëîñò, íî ñå çà-
áåëÿçâà îôîðìÿíåòî íà ìàëêè ïðàâîúãúë-
íèöè, äîëåïåíè äî ñðåäàòà íà ÷åòèðèòå
ñòðàíè íà öåíòðàëíèÿ ïðàâîúãúëíèê. Ëè-
íèèòå, êîèòî îôîðìÿò ãðàíèöèòå èì, ñà
äâîéíè, êàòî â òÿõ íà ðàâíè ðàçñòîÿíèÿ ñà
ïîñòàâåíè ðîçåòè è äðóãè ãåîìåòðè÷íè
èëè ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè. Â óêðàñàòà íà
åäíà ôðàãìåíòèðàíà åñõàðà, îòêðèòà â ìî-
ãèëà ¹ 18 â Ñáîðÿíîâî, îñíîâíèÿò öåíòðà-
ëåí ìîòèâ å ñòèëèçèðàíî ñëúíöå (Èâàíîâ
2005, 17-76). Íà÷èíèòå, ÷ðåç êîèòî å
ïðåäñòàâåí ñëúí÷åâèÿò îðíàìåíò, ñà ðàç-
ëè÷íè, íî ïî ñâîÿòà ñåìàíòèêà òå ñå
ñâúðçâàò ñ êóëòà êúì ñëúíöåòî. Òîâà îùå
âåäíúæ ïîêàçâà, ÷å íÿìà îïðåäåëåí ÷îâåê,
êîéòî ñå çàíèìàâà ñ èçðàáîòêàòà íà òîçè
òèï æåðòâåíèöè.
Óêðàñàòà íà åñõàðàòà, îòêðèòà þæíî îò
æèëèùå ¹ 12 â Ñåâòîïîëèñ, å ðàçïðåäåëå-
íà â ïîëåòî îãðàäåíî îò íàé-âúíøíèÿ ïðà-
âîúãúëíèê. Â êðàèùàòà ìó ñà îôîðìåíè
÷åòèðè ïî-ìàëêè êâàäðàòà, êîèòî îãðàíè-
÷àâàò ïðîñòðàíñòâî âúâ ôîðìàòà íà
êðúñò. Â íåãî å âïèñàí ïðàâîúãúëíèê,
êîéòî ñå ÿâÿâà ðàìêà íà îñíîâíàòà êîìïî-
çèöèÿ. Òÿ ñå ñúñòîè îò öåíòðàëíî ðàçïîëî-
æåíà ìàëêà îêðúæíîñò îêîëî ñòèëèçèðàí
ðàñòèòåëåí îðíàìåíò (ãðóäêà ?). Îò íåÿ
èçëèçàò îñåì íà÷óïåíè ëèíèè ðàçïîëîæå-
íè äâå ïî äâå òàêà, ÷å äà ñúîòâåòñòâàò íà
ðàìåíåòå íà îáðàçóâàíèÿ êðúñò (îáð. 7).
 åëåìåíòèòå, êîèòî ñà èçîáðàçåíè âúð-
õó ïîâúðõíîñòòà íà æåðòâåíèêà îò ìîãèëà
¹ 2 êðàé Ñâåùàðè, å èçïîëçâàíà ãðúöêàòà
áóêâà ì. Åñõàðàòà, îòêðèòà íà Íåáåòòåïå,
èìà îñíîâíî ãåîìåòðè÷íè åëåìåíòè â óêðà-
ñàòà, íî ñà èçïîëçâàíè è ìîíåòè, êîèòî ñà
îñòàâèëè îòïå÷àòúê âúðõó îùå ìîêðàòà
ïîâúðõíîñò íà æåðòâåíèêà. Â Ñåâòîïîëèñ
å îòêðèòà åñõàðà, âúðõó êîÿòî èìà èçîáðà-
çåíè òðè çìèè, îáúðíàòè ñ îïàøêèòå ñè
êúì ãåîìåòðè÷íèÿ £ öåíòúð. Òå ñà îãðàíè-
÷åíè ñ äâå âïèñàíè åäíà â äðóãà îêðúæíîñ-
òè, ìåæäó êîèòî ñà ìîäåëèðàíè ñòèëèçèðà-
íè ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè. Òîâà å åäèíñòâå-
íèÿò äî ìîìåíòà îòêðèò æåðòâåíèê ñúñ çî-
îìîðôíè èçîáðàæåíèÿ (îáð. 8).
Íàé-ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà îðíàìåíòè
â óêðàñàòà íà åñõàðèòå ñå çàáåëÿçâà â Ñåâ-
òîïîëèñ (îáð. 4; 5; 6; 7 è 8). Êîìáèíàöèÿòà
íà ãåîìåòðè÷íè è ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè å
íåïîâòîðèìà. Äî åñõàðè ñúñ ñåìïëà óêðà-
ñà ñå îòêðèâàò òàêèâà ñ ìíîãîîáðàçíè ìî-
òèâè. Â Ñåâòîïîëèñ å íàìåðåí åäèíñòâåíè-
ÿò æåðòâåíèê ñúñ çîîìîðôíî èçîáðàæå-
íèå. Òîâà ïîäñêàçâà, ÷å ïðåäñòàâèòå íà õî-
ðàòà â åäèí ãðàä ñà òâúðäå ðàçíîîáðàçíè è
ñå îòðàçÿâàò â óêðàñàòà íà åñõàðèòå. Âñå-
êè ÷îâåê, èçðàáîòâàù åñõàðà, âëàãà â îð-
íàìåíòàöèÿòà æåëàíàòà ñåìàíòèêà, â ãðà-
íèöèòå íà åäèí îáù êóëò. Îòñúñòâèåòî íà
îïðåäåëåí ìàéñòîð, êîéòî äà ïðàâè òîçè
òèï óêðàñåíè æåðòâåíèöè, ïðåäïîëàãà íà-
ëè÷èå íà îáùè ïðàâèëà, íàëàãàíè îò êóë-
òîâèòå äåéñòâèÿ è òðàäèöèè. Â òðàêèéñêà-
òà êóëòóðà ïðåç ïåðèîäà VI-I â. ïð. Õð. ñå
èçïîëçâàò ìíîæåñòâî è íàé-ðàçíîîáðàçíè
îðíàìåíòè è ìîòèâè. Â óêðàñàòà íà åñõà-
ðèòå òå ñà îãðàíè÷åíè. Èçîáðàçÿâàò ñå îï-
ðåäåëåíè åëåìåíòè - ãåîìåòðè÷íè, ñòèëè-
çèðàíè ðàñòèòåëíè, ñîëàðíè è çîîìîðôíè.
Âñåêè åäèí îò âèäîâåòå îðíàìåíòè èìà îï-
ðåäåëåíî ìÿñòî. Îñíîâíàòà óêðàñà ñå ñúñ-
òîè îò ãåîìåòðè÷íè ìîòèâè, äîêàòî îñòà-
íàëèòå ñà äîïúëâàùè.
 îðãàíèçàöèÿòà íà ñàìîòî îðíàìåíòè-
ðàíî ïîëå ïðîëè÷àâàò äâå çàêîíîìåðíîñ-
òè - íàëè÷èå íà ðàìêà è ñòðåìåæ êúì
öåíòðèðàíå íà óêðàñàòà.
Ðàìêàòà å íàé-âúíøíèÿò ïðàâîúãúë-
íèê, ïîâòàðÿù ôîðìàòà íà åñõàðàòà è îã-
ðàæäàù îðíàìåíòèðàíîòî ïîëå.  ïîâå÷å-
òî ñëó÷àè ñàìî ÷àñò îò çàãëàäåíàòà ïîâú-
ðõíîñò íà îñíîâàòà å îòäåëåíà îò òàçè ãðà-
íèöà. Òÿ å ñúñòàâåíà îò äâå äî ÷åòèðè âïè-
ñàíè åäèí â äðóã ïðàâîúãúëíèêà ñ óñïî-
ðåäíè ñòðàíè è ìàëêî ðàçñòîÿíèå ìåæäó
òÿõ. Òå ñà ñ ïðàâîúãúëíà èëè êâàäðàòíà
ôîðìà, â çàâèñèìîñò îò îñíîâàòà íà ñàìèÿ
æåðòâåíèê. Òîâà ïîäñêàçâà, ÷å ÷îâåêúò,
êîéòî ãî ïðàâè, ïðåäâàðèòåëíî îáìèñëÿ
êàêâà ùå å óêðàñàòà è êàê ùå ÿ ðàçïðåäå-
ëè. Âúðõó íÿêîè åñõàðè îãðàíè÷àâàùàòà
ëèíèÿ ñå ïîäñèëâà ñ íÿêîëêî ïîäîáíè âïè-
ñàíè ïðàâîúãúëíèêà, íî ñ ïî-ãîëÿìî ðàçñ-
òîÿíèå ìåæäó òÿõ, áåç äà èìà îðíàìåíòè â
òîâà ïîëå.
Âòîðàòà çàêîíîìåðíîñò â óêðàñàòà íà
åñõàðèòå å ñòðåìåæúò êúì ïîä÷åðòàâàíå íà
öåíòúðà èëè öåíòðàëíîòî èì ïîëå. Òîâà å
ïîñòèãíàòî ÷ðåç âïèñâàíåòî íà ïî-ìàëúê
ïðàâîúãúëíèê, ïîñòàâÿíå íà åäíà èëè äâå
êîíöåíòðè÷íè îêðúæíîñòè èëè ÷ðåç ïðåñè-
÷àíå äèàãîíàëèòå íà îãðàíè÷àâàùèÿ ïðà-
âîúãúëíèê. Ïîñòàâÿíè ñà è ðàçíîîáðàçíè
îðíàìåíòè çà àêöåíòèðàíå âúðõó öåíòúðà
íà ïîëåòî - ãåîìåòðè÷íè, ðàñòèòåëíè, çî-
îìîðôíè. Äðóã íà÷èí çà ïðèâëè÷àíå íà
âíèìàíèåòî êúì öåíòúðà íà åñõàðàòà å
÷ðåç ïîäñèëâàíå íà öåíòðèðàùèÿ îðíà-
ìåíò, íàïðèìåð óêðàñà, ïîñòàâåíà ìåæäó
äâåòå êîíöåíòðè÷íè îêðúæíîñòè èëè îêîëî
òÿõ. Êîãàòî â öåíòúðà èìà ïðàâîúãúëíèê,
ïîä÷åðòàâàùèòå îðíàìåíòè ñà â öåíòúðà
èëè â úãëèòå ìó. Íåçàâèñèìî äàëè èìà
îêðúæíîñò èëè ïðàâîúãúëíèê, âñè÷êè åëå-
ìåíòè íà óêðàñàòà ñà ðàçïîëîæåíè â çàâè-
ñèìîñò îò ãåîìåòðè÷íèÿ öåíòúð íà åñõàðà-
òà, ñ öåë äà ãî ïîä÷åðòàÿò.
Ïîâå÷åòî ìîòèâè ñà ãåîìåòðè÷íè è ÷ðåç
òÿõ ñå îãðàíè÷àâà è îôîðìÿ îðíàìåíòèðà-
íîòî ïîëå. Îòäåëÿò ñå ÷åòèðè îñíîâíè ôîð-
ìè, êîèòî ñå êîìáèíèðàò ïî ðàçëè÷íè íà÷è-
íè è îáðàçóâàò ìíîãîîáðàçíè êîìïîçèöèè.
Ïúðâàòà, íàé-÷åñòî èçïîëçâàíà, å êâàä-
ðàòúò èëè ïðàâîúãúëíèêúò, â çàâèñèìîñò
îò îñíîâàòà íà åñõàðàòà. Òîé å íàíàñÿí êà-
òî îãðàíè÷àâàùà âúíøíà è âúòðåøíà ãðà-
íèöà, êîÿòî îïðåäåëÿ ïîëåòî íà îñíîâíàòà
óêðàñà.
Âòîðèÿò îñíîâåí ãåîìåòðè÷åí åëåìåíò å
âúâ ôîðìà íà êðúñò. Çà îôîðìÿíåòî ìó ñå
èçïîëçâàò ÷åòèðè ìàëêè êâàäðàòà, êîèòî ñå
ïîñòàâÿò â úãëèòå èëè â ñðåäàòà íà ñòðàíè-
òå íà îñíîâíèÿ ïðàâîúãúëíèê (îáð. 5).
Òðåòèÿò îñíîâåí åëåìåíò å îêðúæíîñò-
òà. Îñíîâíàòà £ ôóíêöèÿ å ïîä÷åðòàâàíå
íà öåíòðàëíîòî ïðîñòðàíñòâî íà åñõàðàòà.
Èçïîëçâàò ñå åäíà èëè äâå âïèñàíè åäíà â
äðóãà îêðúæíîñòè. Óêðàñàòà ñå ðàçïîëàãà
â öåíòúðà èì èëè â ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó
òÿõ. Êîìáèíèðà ñå ñ ïðàâîúãúëíèê èëè
êðúñò, êàòî îêðúæíîñòòà âèíàãè çàåìà
ìÿñòî â îãðàäåíîòî îò äðóãèòå åëåìåíòè
ïðîñòðàíñòâî.
0 50 cm
Îáð. 8. Åñõàðà îò Ñåâòîïîëèñ, Êîïðèíêà, Êàçàíëúê
(ðàçìåðè 0.9 õ 0.85 ì) (ïî Dimitrov, Æiæikova 1978, fig. 78)
Fig. 8. Eschara from Seuthopolis, Koprinka, near
Kazanlak, measuring 0,9 X 0.85 m (after Dimitrov, èièiko-
va 1978)
27
 ×åòâúðòèÿò îñíîâåí åëåìåíò å çíàêúò
„Õ“, èëè äèàãîíàëèòå íà íàé-âúòðåøíèÿ
ïðàâîúãúëíèê. Òîé ñå èçïîëçâà ðÿäêî, îáèê-
íîâåíî ñå êîìáèíèðà ñ îãðàíè÷àâàù ïðà-
âîúãúëíèê èëè ñ îêðúæíîñò, êîÿòî èçïîëç-
âà ïðåñå÷íàòà èì òî÷êà çà ñâîé ãåîìåòðè-
÷åí öåíòúð. Åñõàðèòå, îðíàìåíòèðàíè ñ òî-
çè îñíîâåí åëåìåíò, ñà ñ íàé-ñåìïëà óêðàñà.
Âñè÷êè îñíîâíè åëåìåíòè ñå ñú÷åòàâàò
ñúñ ñòèëèçèðàíè ðàñòèòåëíè ìîòèâè.
×åòâúðòèÿò å åäèíñòâåíèÿò, êîéòî ñå êîì-
áèíèðà ñàìî ñ ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè.
Îñíîâíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà åñõàðèòå
ñà ôîðìàòà è óêðàñàòà. Òîçè òèï æåðòâå-
íèöè ñà ñ åäíîîáðàçíà ôîðìà, êàòî ñàìî
âúðõó ÷åòèðè æåðòâåíèêà îò Ñåâòîïîëèñ
èìà âäëúáíàòèíà â öåíòúðà íà ãîðíàòà îñ-
íîâà. Ñïåöèôè÷íàòà è äèíàìè÷íà óêðàñà
å êðèòåðèÿò, ñïîðåä êîéòî ñå èçãðàæäà
âúòðåøíà òèïîëîãèÿ. ×åòèðèòå îñíîâíè
ãåîìåòðè÷íè åëåìåíòà ñà ñàìîñòîÿòåëíè
èëè â êîìáèíàöèÿ. Òå îïðåäåëÿò òðè òèïà
óêðàñà, õàðàêòåðèçèðàùà åñõàðèòå:
I òèï: ñ äâå ïðåñå÷åíè ëèíèè (äèàãîíàëè-
òå íà îãðàíè÷àâàùèÿ ïðàâîúãúëíèê) - êúì
íåãî ñïàäàò øåñò åñõàðè: Áîðîâî, Ðóñåíñêî
- ìîãèëà ¹ 4 (îáð. 1), Áîñíåê, Ïåðíèøêî -
óêðåïëåíèå â ìåñòíîñò Ãîëåìèÿ êðúñò,
Ñåâòîïîëèñ îò æèëèùå 6, Íåãîâàíöè, Ïåð-
íèøêî, Ïëîâäèâ - êóëòîâà ïîñòðîéêà â
îáåêò ×åòâúðòè ÿíóàðè, Ñáîðÿíîâî - ñåëè-
ùåòî ïðè âîäíàòà öåíòðàëà. Â óêðàñàòà íà
äâå îò òÿõ èìà ïîä÷åðòàâàùè öåíòúðà åëå-
ìåíòè. Âúðõó åäíàòà åñõàðà òîâà å îêðúæ-
íîñò, êàòî â öåíòúðà íà âñåêè òðèúãúëíèê,
îáðàçóâàí îò äèàãîíàëèòå å ïîñòàâåíà äðó-
ãà ïî-ìàëêà - êóëòîâàòà ïîñòðîéêà îò oáåêò
×åòâúðòè ÿíóàðè, Ïëîâäèâ (Êîëåâà 1997, 7-
18). Âúðõó äðóãàòà èìà ÷åòèðè êàïêîâèäíè
îðíàìåíòà, îôîðìÿùè êðúñò – ìîãèëà ¹ 4
êðàé Áîðîâî, Ðóñåíñêî (îáð. 1) (Ñòàí÷åâ
2005, 310-315).
II òèï: ñ ïðàâîúãúëíèê â öåíòúðà – êúì
íåãî ñïàäàò îñåì åñõàðè: Áðåñòîâèöà, Ðó-
ñåíñêî - ìîãèëà ¹ 1 (îáð. 2) è ìîãèëà ¹
2, Âåòðåí, Ïàçàðäæèøêî – åìïîðèîí Ïè-
òèðîñ (îáð. 3), Ñåâòîïîëèñ (îáð. 4), Ñáîðÿ-
íîâî – ñåëèùå ïðè âîäíàòà öåíòðàëà, Ñâå-
ùàðè (ñòàðî Ìóìäæèëàð), Ðàçãðàäñêî -
ìîãèëà ¹ 2. Â óêðàñàòà íà òðè îò òÿõ èìà
ïî ÷åòèðè âïèñàíè ïðàâîúãúëíèêà â îñ-
Öèòèðàíà ëèòåðàòóðà:
Áàëêàíñêà 1990: À. Áàëêàíñêà. Òðàêèéñêî ñâå-
òèëèùå îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà I õèë. ïð. Õð.
- Terra antique Balcanica, 4, 1990, 72-81.
Áàëêàíñêà 1998: À. Áàëêàíñêà. Òðàêèéñêîòî
ñâåòèëèùå êðàé Äåìèð áàáà òåêå. - Â: Ñáîðÿ-
28
íîâíèÿ, êîèòî îáðàçóâàò ïîëå ñ ôîðìàòà
íà êðúñò, ïîä÷åðòàâàùî öåíòúðà. Äâå åñ-
õàðè îò òîçè òèï, åäíàòà îò Ïèñòèðîñ, à
äðóãàòà îò Ñåâòîïîëèñ, ñà ñ åäíàêâî ðàç-
ïîëîæåíèå íà ìîòèâèòå (îáð. 4). Â óêðàñà-
òà íà äðóãè äâå å èçïîëçâàí åäèí è ñúù
êàïêîâèäåí îðíàìåíò, ïîñòàâåí â ÷åòèðè-
òå úãúëà íà íàé-âúòðåøíèÿ ïðàâîúãúë-
íèê, êàòî ïî òîçè íà÷èí åñõàðèòå èìàò
íàïúëíî åäíàêâî ðàçïðåäåëåíèå íà åëå-
ìåíòèòå íà óêðàñàòà (îáð. 3).
III òèï: ñ îêðúæíîñò â öåíòúðà – êúì íå-
ãî ñïàäàò åäèíàäåñåò åñõàðè: îò æèëèùå 12
â Ñåâòîïîëèñ (îáð. 5), Êðàëåâî, Òúðãîâèù-
êî – æåðòâåíèê ¹ 1, Íåáåòòåïå â Ïëîâäèâ,
ñåëèùå ïðè âîäíàòà öåíòðàëà â Ñáîðÿíîâî.
 óêðàñàòà íà ÷åòèðè æåðòâåíèöè îò Ñåâ-
òîïîëèñ, çàãðàäåíîòî îò îêðúæíîñòòà ïîëå
å âäëúáíàòî. Âúðõó ïîâå÷åòî èìà äîïúëíè-
òåëíà ðàñòèòåëíà óêðàñà.
Âúâ âñåêè òèï ïðèñúñòâàò åñõàðè îò öå-
ëèÿ õðîíîëîãè÷åí ïåðèîä - VI-I â. ïð. Õð.
Ñàìî âúâ âòîðè, òå ñà äàòèðàíè â IV-III â.
ïð. Õð. è ñå îòêðèâàò â ñåëèùà è ãðîáíè-
öè. Òðåòè òèï ïðîèçõîæäàò îò æèëèùà,
ñâåòèëèùà èçâúí ñåëèùàòà è îò äâîðöèòå
íà òðàêèéñêèòå âëàäåòåëè. Ìîæå äà ñå
ïðèåìå, ÷å âñè÷êè ñå ñâúðçâàò ñúñ ñâåùå-
íî ìÿñòî.
Ñòèëúò íà óêðàñàòà, íà÷èíúò íà íàíàñÿ-
íåòî £ è èçïîëçâàíèòå îðíàìåíòè ñà ðàçíî-
îáðàçíè. Åäèíñòâåíî â Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ
â ìîãèëíèÿ íåêðîïîë êðàé Ðóñå è Ñåâòîïî-
ëèñ å íàíåñåíà áîÿ âúðõó ïîâúðõíîñòòà íà
åñõàðèòå. Òå ñå îòêðèâàò â öåíòðàëíèòå
ãðîáíè êàìåðè, äîêàòî æåðòâåíèêúò îò
Ñåâòîïîëèñ å â æèëèùå. Ëèïñàòà íà àíò-
ðîïîìîðôíè èçîáðàæåíèÿ ïîêàçâà íàëè-
÷èå íà îïðåäåëåíè ïðàâèëà â óêðàñàòà,
ñâúðçàíè ñ êóëòîâèÿ õàðàêòåð íà åñõàðèòå.
Óêðàñàòà íà åñõàðèòå ïîñòàâÿ âúïðîñà
çà âðúçêàòà èì ñ îïðåäåëåíè êóëòîâå è áî-
æåñòâà. Ìÿñòîòî íà îòêðèâàíå è êîí-
òåêñòúò èì ìîãàò äà äàäàò çíà÷èòåëíà èí-
ôîðìàöèÿ çà ïðàêòèêèòå è ñâåòîãëåäà íà
òðàêèòå ïðåç VI-I â. ïð. Õð. Åñõàðèòå êàòî
÷àñò îò òðàêèéñêàòà êóëòóðà è âðúçêàòà èì
ñ ìàòåðèàëèòå îò öÿëà Åâðîïà, ïîñòàâÿò
âúïðîñà çà òåõíèÿ ïðîèçõîä. Ïðîáëåìèòå,
ñâúðçàíè ñ òîçè òèï æåðòâåíèöè, òðÿáâà äà
ñå ðàçãëåäàò ïî- îáñòîéíî è çàäúëáî÷åíî.
íîâî, 2, Ñîôèÿ, 1998, 25.
Áàëêàíñêà 1999: À. Áàëêàíñêà. Ãëèíåíè êðúãëè
æåðòâåíèöè îò Ñáîðÿíîâî (IV â. ïð. Õð.). -
Thracia antiquà, 10, 1999, 117-121.
Âîéíîâ è äð. 1943: Ì. Âîéíîâ è äð. Ñòàðîãðúö-
êî-áúëãàðñêè ðå÷íèê. Ñîôèÿ, 1943, 105.
Ãåðàñèìîâ 1960: Ò. Ãåðàñèìîâ. Êåëòñêè êóëòî-
âè ôèãóðè îò Áúëãàðèÿ. -Èçâåñòèÿ íà Àðõåî-
ëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò, 23, 1960, 167.
Ãåðàñèìîâ 1966: Ò. Ãåðàñèìîâ. Êåëòñêè ñåëèùà
ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Òîïîëíèöà. - Èçâåñ-
òèÿ íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò, 29, 1966,
133-163.
Ãåðãîâà è äð. 1988: Ä. Ãåðãîâà è äð. Ïðîó÷âà-
íèÿ â Ñáîðÿíîâî êðàé Èñïåðèõ. - Àðõåîëîãè-
÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè çà 1987 ã. Áëàãîåâã-
ðàä, 1988, 52-54.
Ãåðãîâà, Ïèñàðåâ 1988: Ä. Ãåðãîâà, À. Ïèñàðåâ.
Ñïàñèòåëíè ðàçêîïêè íà òðàêèéñêàòà ìîãèëà
ïðè ñ. Êúïèíîâî, Âåëèêîòúðíîâñêî. - Àðõåîëî-
ãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè çà 1987 ã. Áëàãî-
åâãðàä, 1988, 64-65.
Ãåðãîâà è äð. 1992: Ä. Ãåðãîâà è äð. Ïðîó÷âà-
íèÿ â ðåçåðâàòà Ñáîðÿíîâî. -Àðõåîëîãè÷åñêè
îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè ïðåç 1991 ã. Ñîôèÿ, 1992,
40-42.
Ãåðãîâà, Âúë÷åâà 2005: Ä. Ãåðãîâà, Ä. Âúë÷åâà.
Ïðîó÷âàíèÿ íà çàïàäíèÿ íåêðîïîë íà Ñáîðÿ-
íîâî. - Õåëèñ, 4, 2005, 62-78.
Ãèíåâ 1980: Ã. Ãèíåâ. Ðàçêîïêè íà òðàêèéñêàòà
íàäãðîáíà ìîãèëà êðàé ñ. Êðàëåâî, îêð. Òúð-
ãîâèùå. - Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîï-
êè çà 1979 ã. Ñîôèÿ, 1980, 60-61.
Ãèíåâ 1985: Ã. Ãèíåâ. Ïðîó÷âàíèÿ íà íàäãðîá-
íàòà ìîãèëà ïðè ñ. Êðàëåâî, Òúðãîâèùå
îêðúã. - Â: Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ - äðåâ-
íîñò è ñúâðåìèå. Ñîôèÿ, 1985, 168-173.
Ãèíåâ 2000: Ã. Ãèíåâ. Òðàêèéñêè ìîãèëè êðàé
ñ. Êðàëåâî, Òúðãîâèùêî. Ñîôèÿ, 2000, 37-60.
Ãîöåâ è äð. 2006: À. Ãîöåâ è äð. Ïðîó÷âàíèÿ íà
åìïîðèîí Ïèñòèðîñ. -Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðè-
òèÿ è ðàçêîïêè çà 2005 ã. Ñîôèÿ, 2006, 98-104.
Äèìèòðîâ 1957à: Ä. Ï. Äèìèòðîâ. Ìàòåðèàëíà-
òà êóëòóðà è èçêóñòâî íà òðàêèòå ïðåç ðàííà-
òà åëèíèñòè÷åñêà åïîõà IV-III â. ïð. Õð. - Àð-
õåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè. Ñîôèÿ,
1957, 61-92.
Äèìèòðîâ 1957á: Ä. Ï. Äèìèòðîâ. Êúì âúïðî-
ñà çà ðåëèãèÿòà íà òðàêèòå îò ðàííîåëèíèñòè-
÷åñêàòà åïîõà. - Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, 2, 1957,
65-81.
Äèìèòðîâ 1957â: Ä. Ï. Äèìèòðîâ. Ñåâòîïîëü-
ôðàêèéñêèé ãîðîä áëèç ñ. Êîïðèíêà, Êàçàíëû-
êñêîãî ðàéîíà. - Ñîâåòñêàÿ àðõåîëîãèÿ, 1957, 1,
199-216.
Äèìèòðîâ 1960: Ä. Ï. Äèìèòðîâ. Ãðàäîóñòðîé-
ñòâî è àðõèòåêòóðà íà òðàêèéñêèÿ ãðàä Ñåâòî-
ïîëèñ. - Àðõåîëîãèÿ, 1, 1960, 3-15.
Äèìèòðîâ è äð. 1984: Ä. Ï. Äèìèòðîâ è äð. Ñåâ-
òîïîëèñ. 1, Ñîôèÿ, 1984, 16.
Äîìàðàäñêè 1995: Ì. Äîìàðàäñêè. Òðàêî-ãðúö-
êè òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ, åìïîðèîí Ïèñòèðîñ.
1, Ñåïòåìâðè, 1995, 62.
Äîìàðàäñêè è äð. 1996: Ì. Äîìàðàäñêè è äð.
Àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè íà åìïîðèîí Ïèñòè-
ðîñ. - Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè
ïðåç 1995 ã. Ñîôèÿ, 1996, 29-30.
Èâàíîâ 1980: Ä. Èâàíîâ. Ðàçêîïêè íà ìîãèëíèÿ
íåêðîïîë êðàé ñ. Áîðîâî, Ðóñåíñêè îêðúã. -
Àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè çà 1979 ã.
Ñîôèÿ, 1980, 67-68.
Èâàíîâ 1984: Ä. Èâàíîâ. Òðàêèéñêàòà ãðîáíèöà
êðàé ñåëî Áîðîâî. - Ãîäèøíèê íà ìóçåèòå îò
Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, 10, 1984, 17-20.
Èâàíîâ 2005: ß. Èâàíîâ. Ìîãèëà 18 - ïîãðåáå-
íèå íà æðèöà. - Â: Ìîãèëà 18. Ñáîðÿíîâî. Åëè-
íèñòè÷åñêèÿò íåêðîïîë (ïðîó÷âàíèÿ ïðåç 2004
ã.) (Getica, 1). Ñîôèÿ, 2005, 17-76.
Êàðàéîòîâ, Êèÿøêèíà 1988: È. Êàðàéîòîâ, Ï.
Êàÿøêèíà. Òðàêèéñêî óêðåïëåíèå â îêîëíîñò-
òà íà ñ. Ðóåí, Áóðãàñêà îáëàñò. - Àðõåîëîãè-
÷åñêè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè çà 1987 ã. Áëàãîåâã-
ðàä, 1988, 47-48.
Êèñüîâ 1996: Ê. Êèñüîâ. Ïðèíîñ â ïðîó÷âàíå-
òî è äàòèðàíåòî íà ãëèíîáèòíîòî êóëòîâî ñú-
îðúæåíèå îò Ïëîâäèâ (Íåáåòòåïå) è íåãîâàòà
ðîëÿ â èçÿñíÿâàíå ëîêàëèçèðàíåòî íà òðàêèéñ-
êèÿ ãðàä Îäðþçà. - Ãîäèøíèê íà äåïàðòàìåíò
àðõåîëîãèÿ êúì íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò,
1996, 2/3, 225-231.
Êîëåâà 1997: Á. Êîëåâà. Åäèí íîâîîòêðèò òðà-
êèéñêè îëòàð îò Ïëîâäèâ. - Ãîäèøíèê íà àðõå-
îëîãè÷åñêè ìóçåé Ïëîâäèâ, 8, 1997, 7-18.
Ëàçîâ 1994: Ã. Ëàçîâ. Îðíàìåíòèðàíè êóëòîâè
îãíèùà (Åñõàðè) îò Ïèñòèðîñ. - Èçëîæáà. Öàð
Êîòèñ I, Òðàêèéñêàòà äúðæàâà, Åìïîðèîí Ïèñ-
òèðîñ (êàòàëîã). Ñîôèÿ, 1994, 40-42.
Ëþáåíîâà 1985: Â. Ëþáåíîâà. Àíòè÷íà çîîìî-
ðôíà ïëàñòèêà îò Îêðúæíèÿ ìóçåé - Ïåðíèê.
- In: Studia in honorem Christo M. Danov (= Terra
antique balcanica, 2), Sofià, 1985, 260-273.
Ìèõàéëîâà 2005: Æ. Ìèõàéëîâà. Ãëèíåíè îãíè-
ùà è îëòàðè îò òðàêèéñêèÿ ãðàä â Ñáîðÿíîâî
(ïðåäâàðèòåëíè íàáëþäåíèÿ). - ÌÈÔ, 9, 2005,
229-240. Ïåéêîâ 1978: À. Ïåéêîâ. Ðàñêîïêè â
äðåâíåôðàêèéñêîì ãîðîäå Åâìîëïèÿ (1974-
1978). - Pulpudeva, 3, 1978, 239-249.
Ïåéêîâ 1986: À. Ïåéêîâ. Êðåïîñòòà íà äðåâ-
íîòðàêèéñêèÿ ãðàä Åâìîëïèÿ. - Â: Ïîñåëèùåí
æèâîò â Òðàêèÿ, II ìåæäóíàðîäåí ñèìïîçèóì.
ßìáîë, 1986, 30-40.
Ïåéêîâ 1994: À. Ïåéêîâ. Îñíîâíèòå àðõèòåê-
òóðíè ñúîðúæåíèÿ íà äðåâíîòðàêèéñêèÿ ãðàä
Åâìîëïèÿ. - Èçâåñòèÿ íà ìóçåèòå îò Þæíà
Áúëãàðèÿ, 20, 1994, 55-71.
Ñòàí÷åâ 2000: Ä. Ñòàí÷åâ. Òðàêèéñêàòà ãðîáíè-
öà êðàé Áîðîâî. - Èçâåñòèÿ íà èñòîðè÷åñêè
ìóçåé - Ðóñå, 6, 2000, 114-119.
Ñòàí÷åâ 2005: Ä. Ñòàí÷åâ. Æåðòâåíèöè-îëòàðè
îò åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà â Ðóñåíñêî. - In:
Studia in honorem Liubae Ognenova-Marinova. Âå-
ëèêî Òúðíîâî, 2005, 310-315.
Òàí÷åâà-Âàñèëåâà è äð. 1980: Í. Òàí÷åâà-Âàñè-
ëåâà è äð. Ðàçêîïêè â Êàáèëå. - Àðõåîëîãè÷åñ-
êè îòêðèòèÿ è ðàçêîïêè çà 1979 ã. Ñîôèÿ, 1980,
29
71-72.
Òîíêîâà 2002: Ì. Òîíêîâà. Íîâîîòêðèò òðà-
êèéñêè öåíòúð â ì. Õàëêà áóíàð, ñ. Ãîðíî Áå-
ëîâî, îáù. Áðàòÿ Äàñêàëîâè, Ñòàðîçàãîðñêà
îáëàñò. - Ãîäèøíèê íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñ-
òèòóò ñ ìóçåé, 2002, 2, 148.
Òîíêîâà 2004: Ì. Òîíêîâà. Íîâîîòêðèò òðà-
êèéñêè öåíòúð ïðè èçâîðà Õàëêà áóíàð. - Ãî-
äèøíèê íà äåïàðòàìåíò àðõåîëîãèÿ êúì íîâ
áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò, 6, 2004, 184-195.
Ôåõåð 1935: Ã. Ôåõåð. Ìîãèëíè íàõîäêè îò
Ìóìäæèëàð. - Èçâåñòèÿ íà áúëãàðñêèÿ Àðõåî-
ëîãè÷åñêè èíñòèòóò, 8,1935, 106-114.
×è÷èêîâà 1975: Ì. ×è÷èêîâà. Æåðòâåííèêè
ýëèíèñòè÷åñêîé ýïîõè â Ôðàêèè. - Studià
Thracica, 1, 1975, 180-194.
×è÷èêîâà 1991: Ì. ×è÷èêîâà. Íîâè íàáëþäå-
íèÿ âúðõó óñòðîéñòâîòî è àðõèòåêòóðàòà íà
Ñåâòîïîëèñ. - Â: Òðàêèéñêàòà êóëòóðà ïðåç
åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà â Êàçàíëúøêèÿ êðàé.
Êàçàíëúê, 1991, 60-70.
Dimitrov, Æiæikova 1978: D. P. Dimitrov, M.
Construction and decoration characteristics
of Thracian escharas
Angelina Pirovska
A considerable number of new publications
on escharas have come out recently. These are
almost exclusively preliminary reports that
describe the rectangular ritual pedestals and
their contexts. Authors have drawn their con-
clusions only on material they had found,
extrapolating them to all altars of this type. The
large number of newly found material makes it
possible to reconsider the escharas in Thrace.
Various terms have been used when referring
to the escharas. In most cases, labels as altar,
shrine, eschara, ritual hearth, and sacrificial
pedestal are used as synonymous. The subject
of this paper is the decorated altar labeled with
the Greek term Tó÷Üñá.
Escharas are small decorated pedestals usually
having the shape of a truncated pyramid. The
upper platform is square or sometimes rectangu-
lar and has various decoration. The eschara’s con-
struction had two stages. At the first stage, the
foundations were made and the decorations were
distributed; the second stage included the applica-
tion of various paints. Both stages were distin-
guished by the firing of the base. The use of var-
ious decorative techniques suggests that no par-
ticular individuals may have made the escharas.
30
Æiæikova. The Thracian city of Seuthopolis. Oxford,
1978, 48-52, 74-78. (BAR, Suppl. Series 38).
Dimitrova-Milæeva 1990: A. Dimitrova-Milæeva.
Sacrificial altars of the Hellenistic age in Kabyle. -
Terra antiqua Balcanica, 4, 1990, 119-125.
Domaradzki 1994: M. Domaradzki. Les lieux de
culte Thraces (deuxième moitié du IIe-Ier mill. av.
J.-C.). - Helis, 3, 1994, 69-108.
Ivanova 1996: E. Ivanova. Conservation of a clay
altar from the emporion Pistiros. - In: Pistiros, 1,
1996, 167-171.
Lazov 1996: G. Lazov. Decorated clay altars. - In:
Pistiros, 1, 1996, 63-73.
Makiewicz 1976: T. Makiewicz. Oltarze I „paleniska“
ornamentowane z epoki zeleza w Europe. - Przeglad
Arheologiczny, 24, 1976, 103-183.
Makiewicz 1987: T. Makiewicz. Formy kultu bostw
domowych na terenie Europy w starozytnosci.
Poznan, 1987, 53-83.
Popova 1996: T. Popova. The archaeobotanic sam-
ples from the „clay altar“. - In: Pistiros, 1, 1996,
173-174.
The decoration is a principal characteristic of
the eschara applied in various ways. Geometric
patterns predominate, sometimes combined with
floral or zoomorphic elements. No anthropo-
morphic images have thus far been found. Their
absence points to certain decoration rules, con-
nected with the ritual purpose of the escharas.
Two regularities appear in the organization of
the ornamental field: a framing and a tendency
to center the ornamental patterns. The frame is
an outer rectangle, which repeats the eschara’s
shape and outlines the ornamental field. The
geometric elements that make the center to stand
out are as follows: square, crossing of the diag-
onals of the frame or one or two concentric
rings. Various ornaments draw viewer’s atten-
tion to the field’s center.
Four basic ornaments can be distinguished,
combined variously and forming numerous com-
positions. The most frequently used is the rec-
tangle. Another principal element is the cross.
The circle is also a common geometric ornament
emphasizing the central area of the eschara. The
last element is X- shaped; it is sometimes
replaced with the diagonals of the innermost
rectangle. All these principal elements are com-
bined with stylized floral patterns.
The four principal geometric elements are
used separately or in combinations. These sug-
gest three ornamental types characterizing the
escharas:
Type I: two crossing lines (the diagonals of
the framing rectangle);
Type II: a centered rectangle;
Type III: a centered circle.
The escharas’ decoration raises the question
of their link with certain cults and deities. The
site of discovery and the context could provide
important information on the practices and
worldviews of the Thracians from the sixth to
the first centuries BC. Another critical question
is the one about the origins of escharas as an
element of Thracian culture and their links with
material from all over Europe.
31