Διαθεματικά μαθήματα με NetLogo – Κλιματική Αλλαγή

Γκαράς Γεώργιος1, Γιάτας Δημήτριος2

11ο Πειραματικό ΓΕΛ Αθήνας Γεννάδειο, ggkaras@gmail.com
21ο Πειραματικό ΓΕΛ Αθήνας Γεννάδειο, dyiatas@gmail.com

Περίληψη
Ένας ενδεδειγμένος τρόπος μελέτης των Πολύπλοκων Συστημάτων είναι η προσομοίωσή τους με τη
βοήθεια των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Το λογισμικό Πολλαπλών Πρακτόρων NetLogo είναι ένα
προγραμματιστικό περιβάλλον δομημένο κατάλληλα για το σκοπό αυτό. Επιπλέον περιέχει στη
βιβλιοθήκη του έναν μεγάλο αριθμό προσομοιώσεων που σχετίζονται με ένα η περισσότερα
αντικείμενα που διδάσκονται στο σχολείο. Μία από αυτές είναι και η «κλιματική αλλαγή», που έχει
στόχο να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν παραμέτρους του κλίματος και την επίδραση του
ανθρώπου σε αυτό. Στο εργαστήριο θα παρουσιαστεί το λογισμικό και το μοντέλο και θα δοθεί
χρόνος στους εκπαιδευτικούς να τα διερευνήσουν. Ακολούθως οι εκπαιδευτικοί θα σχεδιάσουν και θα
προτείνουν σχέδια μαθήματος με βάση το μοντέλο. Θα ακολουθήσει αξιολόγηση των σχεδίων
μαθήματος και του εργαστηρίου. Σκοπός του εργαστηρίου είναι να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να
αξιοποιήσουν το λογισμικό αυτό στην τάξη. Επίσης στόχος είναι η διερεύνηση του τρόπου με τον
οποίο οι εκπαιδευτικοί κατανοούν τα πολύπλοκα συστήματα και την κλιματική αλλαγή.

Abstract
An appropriate way to study Complex Systems is to simulate them with the help of computers.
NetLogo multi-agent software is a programmable environment, well-structured for this purpose. In
addition, it contains a large number of simulations (models) in its library, many of which relate to one
or more curriculum subjects. One of these models is “climate change”, a simulation of the Earth's
climate. It aims to help students understand the basic parameters of Earth’s climate and the effect of
humans on it. The software and the model will be presented in the workshop and teachers will be
given time to explore them. Teachers will then design and propose model-based lesson plans. An
evaluation of the plans and of the workshop will follow. The purpose of the workshop is to help
teachers to be able to use this software in the classroom. The objective is also to explore the way in
which teachers understand complex systems and climate change.

Εισαγωγή
Τα Πολύπλοκα Συστήματα - συστήματα που αποτελούνται από πολλές μη γραμμικές
αλληλεπιδράσεις, με αναδράσεις, και που έχουν σαν αποτέλεσμα τη διαρκή μεταβολή τόσο
του συστήματος όσο και των μερών του συστήματος – αποτελούν μέρος του φυσικού, του
ψυχικού και του κοινωνικού κόσμου. Τέτοια συστήματα είναι π.χ. ένα οικοσύστημα, το
ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου, το χρηματιστήριο και η σχολική τάξη. Η περιγραφή
τους και η κατανόησή τους με τις συνηθισμένες ποσοτικές μεθόδους της αναλυτικής
μαθηματικής σκέψης είναι δύσκολη ενώ η ποιοτική ή ποιοτικο-ποσοτική μελέτη τους είναι
πολλές φορές ανεπαρκής. Οι μαθητές έχουν συνείδηση αυτού του προβλήματος. Ξέρουν π.χ.
ότι η γνώση των μαθηματικών νόμων της μηχανικής δεν βοηθάει ιδιαίτερα στο να μάθει
κάποιος ποδήλατο ή κολύμπι. Γι’ αυτό έχουν την αίσθηση ότι «το σχολείο δεν μας μαθαίνει
τη ζωή». Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, με την εμφάνισή τους, δημιούργησαν ελπίδες για την
περιγραφή αυτών των συστημάτων αξιοποιώντας την τεράστια υπολογιστική τους δύναμη.
Όμως οι υπολογιστές είναι σειριακές μηχανές ενώ οι αλληλεπιδράσεις στα πολύπλοκα
συστήματα είναι ταυτόχρονες. Η NetLogo, ένα λογισμικό Πολλαπλών Πρακτόρων που
δημιουργήθηκε ειδικά για την προσομοίωση των πολύπλοκων συστημάτων, προσομοιώνει το
ταυτόχρονο (concurrency) των αλληλεπιδράσεων ικανοποιητικά όπως φαίνεται από τα
αποτελέσματα των προσομοιώσεών της (Wilensky, 1999).
Η άποψη ότι οι μαθητές πρέπει να εξοικειωθούν με τα πολύπλοκα συστήματα και τις
προσομοιώσεις τους κερδίζει έδαφος διεθνώς αν και αναγνωρίζεται ότι δεν είναι απλό ζήτημα
(Gkiolmas, et al., 2013; Wilensky & Rand, 2015; Gkaras, Costaridis & Yiatas, 2015). Οι
προσομοιώσεις παρουσιάζουν τα φαινόμενα καθώς αυτά μεταβάλλονται προσφέροντας έτσι
μια συμπληρωματική διάσταση στη γνώση τους σε σχέση με την παρουσίαση στιγμιότυπων
και τελικών αποτελεσμάτων. Η έρευνα έχει καταλήξει ότι σε γενικές γραμμές η διδασκαλία
μέσω υπολογιστών είναι συμπληρωματική ως προς τους κλασσικούς τρόπους διδασκαλίας
και επομένως ο ρόλος του διδάσκοντος είναι εξαιρετικά σημαντικός (Yoon et al. 2016).
Επομένως η εξοικείωση των διδασκόντων τόσο με τα πολύπλοκα συστήματα όσο και με τα
σχετικά λογισμικά είναι εξαιρετικά σημαντική. Το σχολείο μας έχει αποκτήσει τα τελευταία
χρόνια σχετική εμπειρία με το λογισμικό NetLogo (Gkaras, et al., 2018) - αν και υπάρχουν
και άλλα εξαιρετικά λογισμικά που στηρίζουν ABM (agent based modeling) σε γραφικό
περιβάλλον όπως π.χ. τα StarLogo και Anylogic. Ιδιαίτερα ασχοληθήκαμε με την διδασκαλία
της κλιματικής αλλαγής χρησιμοποιώντας διάφορα μοντέλα της NetLogo (climate change,
daisyworld κ.α.) (Γκαράς, Γιάτας, & Βλάσση 2015; Γκαράς & Γιάτας, 2018). Τα μαθήματα
έγιναν από καθηγητές διαφόρων ειδικοτήτων αφού η κλιματική αλλαγή άπτεται όλων των
πλευρών της ανθρώπινης ζωής επομένως μπορεί να προσεγγιστεί διαθεματικά. Οι
επιστήμονες συμφωνούν ότι το ενεργειακό ισοζύγιο της Γης έχει να κάνει τόσο με την
φυσική και την χημεία όσο και με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τα αποτελέσματα των
μελετών μας παρουσιάστηκαν από καθηγητές και μαθητές σε συνέδρια και ημερίδες (Gkaras,
2018; Γκαράς 2018; Μούλιος, Φερεντίνου & Μυζήθρα 2017; Σταθά & Κατσιάπη, 2017;
Tsormpatzoglou, Zafeiropoulos & Tomaras, 2018; Ζαφειρόπουλος, Τσορμπαρζόγλου &
Τομαρας, 2018). Το σχολείο μας συμμετέχει στο πρόγραμμα “Whole School Approach to
Climate Change” των σχολείων του δικτύου ASPnet της UNESCO (UNESCO, 2016).

Το λογισμικό και το μοντέλο

Η NetLogo αποτελεί ελεύθερο ανοιχτό λογισμικό και οι κατασκευαστές του ενθαρρύνουν τη
χρήση, την επέκταση και τη δημοσίευση εργασιών που αναφέρονται στη NetLogo, στα
διάφορα μοντέλα της και στο μοντέλο climate change (GNU, 2017; Tinker & Wilensky,
2007; Wilensky, 1999). Διαθέτει μία δομημένη γλώσσα προγραμματισμού που επιτρέπει τη
δημιουργία οπτικοποιημένων μοντέλων πολλαπλών πρακτόρων. Κατάγεται από τη γλώσσα
προγραμματισμού Logo με την οποία οι μαθητές του Λυκείου είναι σχετικά εξοικειωμένοι
διότι τη διδάχτηκαν στο γυμνάσιο. Εκτός από τη γνωστή «χελώνα» της Logo, η οποία στη
NetLogo μπορεί να υπάρχει σε πολλά αντίτυπα και μπορεί να ανήκει και σε πληθυσμούς με
διαφορετικά χαρακτηριστικά υπάρχουν και οντότητες που αποτελούν στοιχεία του χώρου και
επίσης έχουν χαρακτηριστικά «πρακτόρων» και μπορούν επίσης να ανήκουν σε διαφορετικά
είδη. Τα προγράμματα είναι δομημένα σε υπορουτίνες. Τα ονόματα των υπορουτίνων, των
εντολών και των μεταβλητών είναι έτσι επιλεγμένα ώστε να διευκολύνουν σε μεγάλο βαθμό
την κατανόηση του κώδικα και της λειτουργίας του. Από τη διεπιφάνεια προγράμματος-
χρήστη του μοντέλου Climate Change ο χρήστης επιλέγει τιμές για τις μεταβλητές sun-
brightness, albedo, cloud και CO2 οι οποίες αντιστοιχούν στην ένταση της ηλιακής
ακτινοβολίας, στη λευκαύγεια, στη νέφωση και στη δράση των αερίων του θερμοκηπίου
αντίστοιχα. Ο χρήστης, παρατηρεί την ακτινοβολία του ήλιου να εισέρχεται, να απορροφάται
και να ανακλάται, την εκπομπή της υπέρυθρης από τη Γη και τη μεταβολή της «μέσης
θερμοκρασίας» της Γης. Οι μαθητές πειραματιζόμενοι παρατηρούν την επίδραση των
παραπάνω μεταβλητών στο κλίμα και μαθαίνουν γρήγορα πώς δημιουργείται το φαινόμενο
του θερμοκηπίου και τον ρόλο που παίζουν τα αέρια του θερμοκηπίου, η ηλιακή ακτινοβολία,
η νέφωση και η επιφάνεια της Γης. Βέβαια η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη.

Το εργαστήριο
Δεδομένου ότι η κλιματική αλλαγή αφορά τη ζωή στον πλανήτη σε κάθε έκφρασή της το
εργαστήριο αυτό απευθύνεται σε όλους τους εκπαιδευτικούς ανεξαρτήτως ειδικότητας και
αντικειμένου. Το εργαστήριο έχει σκοπό να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να καταστούν
ικανοί να αξιοποιήσουν το λογισμικό Netlogo και το μοντέλο climate change στην τάξη - το
μάθημα γίνεται στο εργαστήριο πληροφορικής με τη βοήθεια των καθηγητών πληροφορικής
(Γιάτας, 2012). Ταυτοχρόνως, επειδή οι έρευνες που αφορούν τον τρόπο που κατανοούν οι
εκπαιδευτικοί τα πολύπλοκα συστήματα είναι λίγες, το εργαστήριο έχει και έναν ερευνητικό
στόχο, να εντοπιστούν προβλήματα στον τρόπο που κατανοούν οι εκπαιδευτικοί τα
πολύπλοκα συστήματα και ιδιαίτερα το κλίμα και την κλιματική αλλαγή. Αυτό θα γίνει με
την ανάλυση των φύλλων εργασίας που θα συμπληρώσουν και θα προτείνουν οι
εκπαιδευτικοί.
Στο εργαστήριο θα παρουσιαστεί συνοπτικά το πρόβλημα του κλίματος και της κλιματικής
αλλαγής με βάση σύγχρονα δεδομένα. Στη συνέχεια θα παρουσιαστεί το λογισμικό Netlogo
και το μοντέλο climate change και θα δοθεί χρόνος στους εκπαιδευτικούς να τα διερευνήσουν
με την βοήθεια των εισηγητών, κατά ομάδες χωρισμένες ανά τερματικό σταθμό. Αν υπάρχει
ο απαραίτητος χρόνος θα παρουσιαστούν επίσης οι αναδράσεις της κλιματικής αλλαγής και η
έννοια του κρίσιμου σημείου (tipping point) των πολύπλοκων συστημάτων σε σχέση με την
κλιματική αλλαγή. Ακολούθως οι εκπαιδευτικοί θα σχεδιάσουν και θα προτείνουν σχέδια
μαθήματος με βάση το μοντέλο, σε συνάφεια με την ειδικότητα και το αντικείμενό τους. Θα
ακολουθήσει αξιολόγηση των σχεδίων μαθήματος και του εργαστηρίου από τους ίδιους τους
εκπαιδευτικούς. Τέλος θα ακολουθήσει σύνοψη του εργαστηρίου και σύντομη παρουσίαση
δυνατοτήτων επέκτασης του συγκεκριμένου μοντέλου καθώς και σύντομη παρουσίαση
άλλων μοντέλων της βιβλιοθήκης της NetLogo που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.

Βιβλιογραφία
Γιάτας, Δ. (2012). Διερευνώντας το προφίλ του καθηγητή πληροφορικής στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση: επιμορφωτικές ανάγκες και πολιτικές. Ημερίδα: Σύγχρονα ερευνητικά προβλήματα στο
πεδίο της ηλεκτρονικής μάθησης: Τάσεις και μεθοδολογίες μελέτης. Μάιος. Πανεπιστήμιο
Πελοποννήσου, Τμ. Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Ερ. Ομάδα Ηλεκτρονικής Μάθησης .
Γκαράς, Γ. (2018). Κλιματική Αλλαγή. Διαθεματικά Μαθήματα με NetLogo. Ημερίδα Καλών
Πρακτικών στο Λύκειο 2018. 17 Μαΐου. ΕΚΦΕ Ηλιούπολης.
Γκαράς, Γ., Γιάτας, Δ. (2018) Επεκτείνοντας ένα μοντέλο για την Κλιματική Αλλαγή. Πρακτικά
Εργασιών 12ου Πανελλ. Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Αθήνα 4-6 Μαΐου. Ανακτημένο 17-8-
18 από http://synedrio.pekap.gr/praktika/12o/ergasies/pdkap2018-paper07.pdf.
Γκαράς, Γ., Γιάτας, Δ. (2018). Κλιματική αλλαγή: Διαθεματικά μαθήματα με τη NetLogo. Ημερίδα
Επαγγελματικού Προσανατολισμού & Καλών Πρακτικών. Τετάρτη, 23/5: 1ο Π. ΓΕΛ Αθηνών.
Γκαράς, Γ., Γιάτας, Δ., Βλάσση, Μ. (2015). Εισαγωγή στις θετικές και αρνητικές αναδράσεις της
Κλιματικής Αλλαγής με προσομοίωση NetLogo. 7ο Πανελλήνιο Συνεδρίο ΠΕΕΚΠΕ. Περιβαλλοντική
Εκπαίδευση και Εκπαίδευση για την Αειφορία. Αλλάζοντας στάσεις και συμπεριφορές μέσα από
εκπαιδευτικά προγράμματα, έρευνα, σχολικά δίκτυα, δράσεις και δραστηριότητες στην Ελλάδα.
Βόλος 8-10 Μαΐου. Μαρδίρης, Θ. & Γρηγορίου Μ. Επιμελητές. Ηλεκτρ. Πρακτικά.
Ζαφειρόπουλος, Κ., Τσορμπατσόγλου, Ε., Σαρτζετάκης, Δ., (2018). Προσομοιώνοντας τις
Αναδράσεις της Κλιματικής Αλλαγής. 2ο Μαθητικό Συνέδριο Έρευνας και Επιστήμης. Δημόκριτος.
30 Νοεμβρίου, 1-2 Δεκεμβρίου, Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», Αθήνα. Υπεβλήθη.
Μούλιος, Ν., Φερεντίνου Ε., Μυζήθρα Ι. (2017). Επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στη Δημόσια
Υγεία, Επιδημίες τον 21ο Αιώνα. 1ο Μαθητικό Συνέδριο Έρευνας και Επιστήμης. Ε.Κ.Ε.Φ.Ε
«ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», Αθήνα, Μάρτιος.
Σταθά, Α., Κατσιάπη, Ν. (2017). Κλιματική αλλαγή, Κοινωνία και Περιβαλλοντική ηθική. 1ο
Μαθητικό Συνέδριο Έρευνας και Επιστήμης. Ε.Κ.Ε.Φ.Ε «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», Αθήνα, Μάρτιος.

Gkaras, G. (2018a). Teaching Climate Change as Complex System. Innovation in Agriculture

Conference. Plenary Session. RUDN University. 26/04/2018. Moscow.
Gkaras, G. (2018b). Extending Netlogo “Climate Change” model. 3rd Scientix Conference 4-6 May
2018, Anstract in “Full Programme” pp. 41. Brussels.
Gkaras, G., Costaridis, p., Yiatas, D. (2015). Study of the Problem “Exploration vs. Exploitation” in
the Context of an Ecosystem with the “Multi-Agent” Software NetLogo in Smyrnaiou, Ζ., Martin R.
M. & Sotiriou, M. (Eds.), Recent Advances in Science and Technology Education, Ranging from
Modern Pedagogies to Neuroeducation and Assessment. (pp. 167-179). Cambridge Scholars
Publishing Ltd.
Gkaras, G., Costaridis, P., Yiatas, D., Vlassi, M., Pashaliori, S. (2018). Studying Complex Systems in
School. An inquiry based method utilizing the multi-agent software NetLogo. Action Researcher in
Education. issue 8, Αpril 2018, pp. 93-108. http://www.actionresearch.gr/el/i8p6
Gkiolmas, A., Karamanos, K., Chalkidis, A., Papaconstantinou, M., Stavrou, D. & Skordoulis, C.
(2013). Using the simulations of NetLogo as a tool for introducing Greek High-School Students to
eco-systemic thinking; Adv. Syst. Sci. and Appl. 13(3), 276-98.
GNU, (2017). General Public License. http://www.gnu.org/licenses/gpl-2.0.html.
Tinker, R. & Wilensky, U. (2007). NetLogo Climate Change model. Center for Connected Learning
and Computer-Based Modeling, Northwestern University, Evanston, IL.
http://ccl.northwestern.edu/netlogo/models/ClimateChange.
Tsormpatzoglou, E., Zafeiropoulos, K., Tomaras, I. F. (2018). Experimenting with NetLogo Models
on Sustainability and Climate Change. Students for Agriculture Conference. 26-27/4/2018. RUDN
University. Moscow, Russia.
UNESCO, (2016). Cooperative Learning at the 1st Experimental Lyceum of Athens – Gennadeio in
Sustainable and Climate Friendly Schools in UNESCO pamphlet Getting Climate-Ready - A Guide
For Schools On Climate Action. Paris. United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization. from http://unesdoc.unesco.org/images/0024/002467/246740e.pdf
Wilensky, U. & Rand, W. (2015). An introduction to agent-based modeling: Modeling natural, social
and engineered complex systems with NetLogo. Cambridge: MIT Press.
Wilensky, U. (1999) NetLogo (and NetLogo User Manual), Center for Connected Learning and
Computer- Based Modeling, Northwestern University. http://ccl.northwestern.edu/netlogo/.
Wilensky, U. (1999). NetLogo. Center for Connected Learning and Computer-Based Modeling,
Northwestern University, Evanston, IL. http://ccl.northwestern.edu/netlogo/
Yoon, S.; Anderson, E.; Koehler-Yom, J.; Evans, C.; Park, M.; Sheldon, J.; Schoenfeld, I.; Wendel,
D.; Scheintaub, H.; Klopfer, E. (2016). Teaching about complex systems is not simple matter:
Building effective professional development for computer-supported complex systems instruction.
Inst. Sci.