ĐHUE.giáo Trình Lý Luận Dạy Học Sinh Học Và Kỹ Thuật Nông Nghiệp (NXB Huế 2007) - Đinh Quang Báo, 82 Trang

®¹i häc huÕ
trung t©m ®µo t¹o tõ xa
PGS. ts. ®inh quang b¸o

bïi v¨n s©m – nguyÔn h÷u bæng
gi¸o tr×nh
Lý luËn d¹y häc

sinh häc vµ kü thuËt n«ng nghiÖp
(phÇn ®¹i c−¬ng)
HUÕ - 2007
1
MôC LôC
MôC LôC.....................................................................................................................................................................2
Ch−¬ng I ...................................................................................................................................................................4
§èI T¦îNG, NHIÖM Vô Vµ PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU CñA lý luËn d¹y häc SINH HäC.4
i – §èi T¦îNG CñA Lý luËn d¹y häc SINH HäC...............................................................................4
II – NHIÖM Vô CñA lý luËn d¹y häc sinh häc ...............................................................................7
III – Mèi LI£N HÖ CñA lý luËn d¹y häc sinh häc Víi ÇC KHOA HäC KH¸C ..................8
IV – ÇC PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU lý luËn d¹y häc sinh häc...........................................9
Ch−¬ng II................................................................................................................................................................13
NHIÖM Vô D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ....................................................................13
I – Çc NHIÖM vô D¹y häc sinh Häc ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ..........................................................13
II – Mèi QUAN HÖ Gi÷a BA NHIÖM Vô d¹y häc sinh häc...........................................................16
Ch−¬ng III ..............................................................................................................................................................18
NéI DUNG D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ....................................................................18
I – §Æc ®iÓm CñA SINH Häc HiÖn §¹i ..................................................................................................18
II – ÇC NGUY£N T¾C X¢Y DôNG NéI DUNG M«n Sinh häc ë TR¦êNG PHæ tH¤NG ........22
Ch−¬ng IV ..............................................................................................................................................................25
PH¦¥NG PH¸P D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ...........................................................25
PHÇN I – PH¢N Lo¹i PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC........................................................................................25
a – KH¸I NIÖM vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC.......................................................................................25
I – §ÞNH NGHÜA vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹y HäC .......................................................................................25
II – PH©N Lo¹i ÇC PPDH SINH HäC ......................................................................................................29
B – §ÆC §IÓM CñA MéT Sè ph−¬ng ph¸p d¹y häc sinh häc CHñ YÕU ...........................33
υ NHãM DïNG lêi ........................................................................................................................................33
I – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O...........................................................33
II – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH ¥RIXTIC .......................................................................................37
III – PH¦¥NG PH¸P HáI §¸P – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O......................................................................38
IV – PH¦¥NG PH¸P Hái §¸P – T×M TßI Bé PHËN ...............................................................................40
υ NHãM TRùC QUAN ....................................................................................................................................44
I – Ph−¬ng TIÖN Trùc QUAN ...................................................................................................................44
II – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – TH¤NG B¸O, T¸I HIÖN ........................................................44
III – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – T×M TßI Bé PHËN .......................................................45
IV – PH¦¥NG PH¸P biÓu DIÔN THÝ NGHIÖM – NGHI£N Cøu...........................................................47
υ NHãM thùc hµnh....................................................................................................................................52
I – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – TH¤NG B¸O, T¸i HIÖN .......................................52
II – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – T×M Tßi Bé PHËN..........................................................52
PHÇN II – LùA CHäN ÇC PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC..............................................................................54
Ch−¬ng V ................................................................................................................................................................56
GI¶NG D¹Y KH¸I NIÖM, QU¸ TR×NH Vµ QUY LUËT SINH HäC ........................................................56
I – Sù H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN çc KH¸I niÖm SINH Häc.........................................................56
II – GI¶NG D¹Y Qu¸ TR×NH SINH Häc ...................................................................................................56
III – GI¶NG D¹y Quy LUËT SINH Häc....................................................................................................58
Ch−¬ng VI ..............................................................................................................................................................67
ÇC H×NH THøC Tæ CHøC D¹Y HäC ..........................................................................................................67
I – §Æc §IÓM cña çc HÖ THèNG Tæ chøc D¹Y HäC HIÖN NAY.......................................................67
II – ÇC H×NH THøC D¹Y HäC TRONG HÖ Líp – BµI ........................................................................68
2
III – BµI L£N Líp............................................................................................................................................68
Ch−¬ng VII .............................................................................................................................................................72
NH÷NG C¬ Së VËT CHÊT CñA VIÖC D¹Y HäC sinh häc ..................................................................72
I – Phßng sinh häc .....................................................................................................................................72
II – Gãc sinh giíi.........................................................................................................................................72
III – V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng ...................................................................................................72
Ch−¬ng VIII ...........................................................................................................................................................74
LËP KÕ HO¹CH D¹Y HäC................................................................................................................................74
I – Çc LO¹I KÕ HO¹CH D¹y Häc cña NG¦êI Gi¸o VI£N............................................................74
II – KÕ HO¹CH D¹Y MéT CH¦¥NG ..........................................................................................................75
III – KÕ HO¹CH CHUÈN BÞ MéT TIÕT L£N LíP....................................................................................76
3
Ch−¬ng I
§èI T¦îNG, NHIÖM Vô Vµ PH¦¥NG PH¸P
NGHI£N CøU CñA lý luËn d¹y häc SINH HäC
i – §èi T¦îNG CñA Lý luËn d¹y häc SINH HäC
1. VÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc

Tr−íc khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc, ta cÇn hiÓu râ : Lý luËn d¹y häc
(LLDH) lµ g× ?
a) Lý luËn d¹y häc
LLDH lµ ngµnh khoa häc chuyªn nghiªn cøu b¶n chÊt, nhiÖm vô vµ nh÷ng quy luËt cña qu¸
tr×nh d¹y häc, néi dung trÝ dôc, nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ çch thøc tæ chøc d¹y häc trong nhµ
tr−êng nh»m thùc hiÖn môc ®Ých d¹y häc. LLDH lµ mét trong nh÷ng bé phËn quan träng cña
khoa häc gi¸o dôc. §ã lµ lý luËn trÝ dôc vµ d¹y häc nãi chung cho tÊt c¶ çc m«n häc ë mçi cÊp
häc, bao gåm LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH tõng bé m«n ë tr−êng phæ th«ng.
LLDH tr¶ lêi çc c©u hái c¬ b¶n :
– Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ g× (b¶n chÊt, nhiÖm vô, quy luËt) ?
– D¹y vµ häc çi g× (néi dung) ?
– D¹y vµ häc nh− thÕ nµo (ph−¬ng ph¸p vµ tæ chøc) ?
TÊt c¶ nh»m ®¹t ®−îc môc ®Ých d¹y häc.
b) VÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc
Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, LLDH bao gåm LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH tõng bé m«n ë tr−êng
phæ th«ng – trong ®ã cã lý luËn d¹y häc sinh häc (LLDHSH). M«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng
gåm nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau, nªn còng cã çc ph©n m«n LLDH t−¬ng øng (cã thÓ coi lµ
LLDH cô thÓ). Do vËy, LLDHSH l¹i ®−îc ph©n chia thµnh LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH cô thÓ.
Ch¼ng h¹n : LLDH di truyÒn, LLDH sinh th¸i, LLDH sinh lý ®éng vËt... Qua ph©n tÝch trªn ta
thÊy LLDHSH lµ mét bé phËn cña LLDH thuéc khoa häc gi¸o dôc.
4
2. §èi t−îng cña LLDHSH
a) §èi t−îng cña LLDHSH

Tõ vÞ trÝ cña LLDHSH ta x¸c ®Þnh ®−îc ®èi t−îng cña LLDHSH lµ nh÷ng quy luËt cña qu¸
tr×nh d¹y HS häc, tøc lµ nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a d¹y vµ häc, gi÷a môc ®Ých – néi dung –
ph−¬ng ph¸p – tæ chøc – ph−¬ng tiÖn d¹y HS häc.
Quy luËt nµy nh»m h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng sinh häc ë tr−êng phæ th«ng, qua ®ã gãp
phÇn h×nh thµnh nh©n çch con ng−êi ViÖt Nam.
X¸c ®Þnh ®−îc râ ®èi t−îng cña LLDHSH ta míi cã biÖn ph¸p t¸c ®éng thÝch hîp nh»m
ngµy cµng hoµn thiÖn môc tiªu, néi dung, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o tay nghÒ cho sinh viªn khoa
Sinh – KTNN ë çc tr−êng ®¹i häc s− ph¹m, ®ång thêi gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng gi¶ng d¹y
m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng.
Nh− vËy, ®èi t−îng cña LLDH sinh häc lµ nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y HS häc. VËy
qu¸ tr×nh d¹y häc lµ g× ? §Ó t×m hiÓu nã, cÇn ®Ò cËp ®Õn mét vµi khÝa c¹nh cña qu¸ tr×nh d¹y
häc d−íi ®©y.
b) Qu¸ tr×nh d¹y häc

Quan niÖm "cæ truyÒn " vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc :
– Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ qu¸ tr×nh kÕt hîp ho¹t ®éng chñ ®¹o cña gi¸o viªn (GV) víi ho¹t
®éng tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc s¸ng t¹o cña häc sinh (HS), nh»m lµm cho HS :
+ N¾m v÷ng c¬ së khoa häc, kü thuËt.
+ Ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc.
+ Ph¸t triÓn nh©n çch.
+ Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ tËp hîp nh÷ng hµnh ®éng liªn tiÕp cña GV vµ HS ®−îc GV h−íng
dÉn, nh»m lµm cho HS tù gi¸c n¾m v÷ng hÖ thèng kiÕn thøc, kü n¨ng vµ kü x¶o, vµ trong qu¸
tr×nh ®ã ph¸t triÓn ®−îc n¨ng lùc nhËn thøc, n¾m ®−îc çc yÕu tè cña v¨n hãa lao ®éng trÝ ãc vµ
ch©n tay, h×nh thµnh nh÷ng c¬ së cña thÕ giíi quan.
– D¹y häc lµ qu¸ tr×nh hai chiÒu, bao gåm sù d¹y vµ sù häc :
+ Sù häc lµ qu¸ tr×nh lÜnh héi cña HS d−íi sù chØ ®¹o cña GV mµ kÕt qu¶ lµ HS n¾m v÷ng
kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o, trªn c¬ së ®ã ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ h×nh thµnh thÕ giíi
quan khoa häc duy vËt, hµnh vi ®¹o ®øc tèt ®Ñp.
+ Sù d¹y lµ sù chØ ®¹o qu¸ tr×nh d¹y häc. §ã lµ qu¸ tr×nh mµ trong ®ã GV, b»ng sù chØ ®¹o
s− ph¹m, biÕn sù ®µo t¹o thµnh ho¹t ®éng tù ®µo t¹o cña HS, lµm cho HS kh«ng nh÷ng lµ kh¸ch
thÓ cña sù d¹y häc, mµ cßn lµ chñ thÓ tÝch cùc s¸ng t¹o cña qu¸ tr×nh nµy.
– Quan ®iÓm ®iÒu khiÓn häc vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc :
+ ThuyÕt th«ng b¸o vÒ sù lÜnh héi :
5
Th«ng b¸o lµ "çi g× ®ã" chøa ®ùng trong çc tin tøc, lêi truyÒn ®¹t, c©u chuyÖn, lêi gi¶ng
gi¶i cña GV mµ HS ph¶i lÜnh héi. Sau khi xö lý th«ng b¸o ®ã th× kÕt qu¶ lµ kiÕn thøc.
Theo thuyÕt th«ng b¸o, qu¸ tr×nh d¹y häc bao gåm sù truyÒn ®¹t th«ng b¸o (®èi víi GV) vµ
sù lÜnh héi th«ng b¸o (®èi víi HS).
Sù lÜnh héi (sù häc tËp) lµ qu¸ tr×nh thu nhËn, xö lý, l−u tr÷ vµ vËn dông th«ng b¸o d−íi sù
chØ ®¹o cña GV.
Trong hÖ "GV – HS" th«ng b¸o ®−îc truyÒn ®¹t nhê nh÷ng tÝn hiÖu vËt chÊt nhÊt ®Þnh, theo
mét m· nhÊt ®Þnh, b»ng ®−êng liªn hÖ nhÊt ®Þnh, víi mét tèc ®é nµo ®ã.
Mçi ®−êng liªn hÖ cã mét n¨ng lùc chuyÓn t¶i nhÊt ®Þnh :
H (l−îng th«ng b¸o trung b×nh)

C=
T (thêi gian truyÒn ®¹t)
NhiÖm vô cña LLDH Th«ng b¸o luËn lµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh m· hãa,
truyÒn ®¹t th«ng b¸o vµ trªn c¬ së ®ã t×m kiÕm ph−¬ng thøc n©ng cao n¨ng lùc chuyÓn t¶i cña
®−êng liªn hÖ, t¨ng tèc ®é truyÒn th«ng b¸o vµ gi¶m nhiÔu.
+ §iÒu khiÓn häc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc :
* Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét hÖ ®iÒu khiÓn :
Môc ®Ých
Gi¸o viªn
§¸nh gi¸ kÕt qu¶
Ph−¬ng ph¸p tæ chøc KiÓm tra kÕt qu¶
Néi dung Häc

sinh
NhiÔu KÕt qu¶
H×nh 1
§iÒu khiÓn häc coi qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét hÖ ®iÒu khiÓn. GV (bé phËn ®iÒu khiÓn) c¨n
cø vµo môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p t¸c ®éng tíi HS (bé phËn bÞ ®iÒu khiÓn). HÖ ®¹t
tíi mét kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. KÕt qu¶ ®−îc kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ so víi môc ®Ých, do ®ã t¹o nªn
6
mèi liªn hÖ nghÞch tõ HS trë l¹i GV. Nhê liªn hÖ nghÞch, qu¸ tr×nh d¹y häc trë thµnh m¹ch kÝn
– m¹ch ®iÒu khiÓn. Liªn hÖ nghÞch lµ sù thu nhËn ®−îc th«ng b¸o vÒ møc ®é phï hîp cña
hµnh ®éng ®· thùc hiÖn so víi hµnh ®éng ®−îc quy ®Þnh.
* XÐt mét hµnh ®éng lÜnh héi :
a : Mèi liªn hÖ nghÞch bªn ngoµi, tõ HS ®Õn GV.
b : Mèi liªn hÖ nghÞch bªn trong, tõ HS trë l¹i HS.
c : Liªn hÖ thuËn (truyÒn ®¹t th«ng b¸o), tõ GV ®Õn HS.
Liªn hÖ nghÞch lµ nÒn t¶ng cña sù ®iÒu khiÓn.
Gi¸o viªn Häc sinh
c
Çch d¹y Çch häc
Th«ng b¸o Thao t¸c
a
KiÓm tra
H×nh 2
II – NHIÖM Vô CñA lý luËn d¹y häc sinh häc
Tõ thùc tiÔn d¹y häc sinh häc, tõ môc tiªu ®µo t¹o trong mçi giai ®o¹n lÞch sö, tõ ®Æc
®iÓm cña bé m«n Sinh häc, tõ nh÷ng quan ®iÓm lý thuyÕt vÒ t©m lý häc d¹y häc vµ LLDH ®¹i
c−¬ng, m«n LLDHSH cã nhiÖm vô chung lµ :
– T×m ra nh÷ng quy luËt chung cña qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc ë tr−êng phæ th«ng.
– X©y dùng c¬ së lý luËn ®Ó n©ng cao chÊt l−îng gi¶ng d¹y bé m«n, phôc vô tèt cho viÖc
x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vµ nÒn kinh tÕ x· héi n−íc ta.
Tõ nh÷ng nhiÖm vô chung trªn, dùa vµo çc yÕu tè cÊu thµnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
LLDHSH ®Ò ra çc nhiÖm vô cô thÓ nh− sau :
1. C¶i tiÕn, hoµn thiÖn néi dung m«n Sinh häc

Trong giai ®o¹n hiÖn nay, LLDHSH cã nhiÖm vô x©y dùng l¹i vµ hoµn thiÖn néi dung
m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng, sao cho ph¶n ¸nh ®−îc sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa
7
häc sinh häc hiÖn ®¹i, ®Æc biÖt lµ nh÷ng thµnh tùu míi cña c«ng nghÖ sinh häc ; ®ång thêi phï
hîp víi nÒn gi¸o dôc phæ th«ng hiÖn ®¹i, nh»m ®¸p øng viÖc x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng
ViÖt Nam.
Do vËy néi dung m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng ph¶i dùa trªn nh÷ng lý thuyÕt hiÖn ®¹i
vµ nh÷ng ph¸t minh míi vÒ khoa häc còng nh− nh÷ng øng dông thµnh tùu míi cña khoa häc cã
liªn quan trong sinh häc, tõ møc ph©n tö ®Õn møc sinh quyÓn.
Néi dung m«n Sinh häc ph¶i ®−îc biªn so¹n trong mèi quan hÖ qua l¹i víi çc m«n khoa häc
kh¸c, nhÊt lµ hãa häc, vËt lý häc, to¸n häc, ®ång thêi qu¸n triÖt quan ®iÓm gi¸o dôc d©n sè vµ
gi¸o dôc m«i tr−êng cho thÕ hÖ trÎ.
2. C¶i tiÕn, hoµn thiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc sinh häc (PPDHSH)
Tæng kÕt, vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña çc GV sinh häc còng nh− thùc
nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc tæ chøc d¹y häc cã hiÖu qu¶.
C¶i tiÕn PPDH theo h−íng t¨ng c−êng ho¹t ®éng tÝch cùc, tù lùc, chñ ®éng cña HS nh»m
®µo t¹o nh÷ng con ng−êi n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nghiªn cøu t×m
ra nh÷ng çch thøc d¹y häc tèt nhÊt, gãp phÇn ®µo t¹o con ng−êi toµn diÖn.
Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ gi¶ng d¹y m«n Sinh häc phï hîp víi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p
gi¶ng d¹y trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn x· héi.
3. Nghiªn cøu quy luËt h×nh thµnh kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc cho häc
sinh phæ th«ng
Nghiªn cøu çc quy luËt, tõ ®ã gióp HS sö dông ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn çc kh¸i niÖm, quy luËt, qu¸ tr×nh sinh häc vµ nh÷ng biÖn ph¸p øng dông trong ch¨n nu«i,
trång trät, n©ng cao n¨ng suÊt vËt nu«i, c©y trång.
Nghiªn cøu chÊt l−îng lÜnh héi tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc ë HS phæ th«ng,
qua ®ã gióp HS cã ph−¬ng ph¸p n¾m v÷ng ch¾c, s©u s¾c kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o vµ vËn
dông ®−îc kiÕn thøc vµo s¶n xuÊt, ®êi sèng.
CÇn chó ý r»ng, bªn c¹nh nhiÖm vô h×nh thµnh kiÕn thøc, ®ång thêi cßn cã nhiÖm vô h×nh
thµnh ph−¬ng ph¸p häc tËp ®Ó HS tù giµnh lÊy çc kiÕn thøc cÇn thiÕt.
Tãm l¹i, nhiÖm vô cña LLDHSH lµ nghiªn cøu vÒ néi dung m«n häc, ph−¬ng ph¸p d¹y vµ
häc trong mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p. §ång thêi x¸c lËp quy luËt
h×nh thµnh kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc, trªn c¬ së ®ã ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn
thøc, h×nh thµnh nh©n çch cho HS phæ th«ng.
III – Mèi LI£N HÖ CñA lý luËn d¹y häc sinh häc Víi ÇC KHOA HäC
KH¸C
TriÕt häc M¸c–Lªnin lµ nÒn t¶ng ph−¬ng ph¸p luËn cña LLDH.
8
LLDHSH lµ bé phËn cña LLDH ®¹i c−¬ng.
Nã cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi Logic häc vµ T©m lý häc, nhÊt lµ T©m lý häc d¹y häc.
Nã g¾n bã víi khoa häc sinh häc vµ víi çc m«n khoa häc kh¸c.
IV – ÇC PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU lý luËn d¹y häc sinh häc
Còng nh− çc khoa häc kh¸c, LLDHSH kh«ng nh÷ng cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu
riªng mµ cßn cã ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc ®Æc thï cña m×nh.
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña LLDHSH ph¶i ph¶n ¸nh ®óng qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc vµ
kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®ã. Sau ®©y chóng ta nghiªn cøu mét sè ph−¬ng ph¸p chñ yÕu th−êng ¸p
dông cho nghiªn cøu LLDH bé m«n, trong ®ã cã LLDHSH.
1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt

Nghiªn cøu lý thuyÕt ®−îc dïng phæ biÕn cho viÖc nghiªn cøu nhiÒu khoa häc, trong
nghiªn cøu LLDHSH ®¹i c−¬ng l¹i cµng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n.
Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt lµ nghiªn cøu, thu thËp tÊt c¶ nh÷ng lo¹i
tµi liÖu cã liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu, nhê ®ã ®Þnh h−íng ®−îc néi dung vµ ph¹m vi, møc
®é nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Còng qua ®ã ta hiÓu râ nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®−îc nghiªn cøu, ®−îc gi¶i
quyÕt, nh÷ng vÊn ®Ò cßn tån t¹i, nh÷ng quan ®iÓm lý thuyÕt cña nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu. Dùa
vµo çc tµi liÖu thu thËp ®−îc, lý gi¶i, so s¸nh ®Ó x¸c nhËn sè liÖu khoa häc thu thËp ®−îc, nhê
®ã mµ cã ®−îc nh÷ng cø liÖu ®−a ra cã c¬ së, cã ®é tin cËy, cã søc thuyÕt phôc. Do vËy, ph−¬ng
ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt ®−îc sö dông ngay tõ khi x¸c lËp ®Ò tµi cho ®Õn khi kÕt thóc ®Ò tµi
nghiªn cøu.
2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra

§iÒu tra còng th−êng ®−îc dïng phæ biÕn trong nhiÒu lo¹i ®Ò tµi nghiªn cøu cña LLDHSH.
Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ ng−êi thu thËp sè liÖu ®Æt ra nh÷ng c©u hái cho ®èi t−îng
®−îc ®iÒu tra tr¶ lêi miÖng hay viÕt. Néi dung tr¶ lêi ch©n thËt mµ ng−êi ®iÒu tra thu ®−îc sau
khi xö lý lµ kÕt qu¶ cña ®iÒu tra.
§èi t−îng cÇn ®iÒu tra cã thÓ lµ GV, phô huynh HS, HS hoÆc ng−êi qu¶n lý gi¸o dôc tïy
môc ®Ých cña ®Ò tµi nghiªn cøu. §Ó thu ®−îc c©u tr¶ lêi trung thùc, ®óng ®¾n, ng−êi ®iÒu tra cÇn
cã kü thuËt ®Æt c©u hái.
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó t×m hiÓu chÊt l−îng d¹y häc mét vÊn ®Ò nµo ®ã
trong ch−¬ng tr×nh, hoÆc th¨m dß ý kiÕn cña GV vÒ mét néi dung hay ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y
nµo ®ã, hoÆc dïng ®Ó th¨m dß hiÖu qu¶ d¹y häc mét néi dung, mét ph−¬ng ph¸p míi ®−îc thÝ
®iÓm.
C©u hái nªu ra cã thÓ d−íi d¹ng tr¾c nghiÖm (test) hay d¹ng c©u hái truyÒn thèng, tuy nhiªn
9
mçi d¹ng ®Òu cã −u, nh−îc ®iÓm. Do vËy, ngµy nay ng−êi ta th−êng sö dông phèi hîp c¶ hai
d¹ng c©u hái.
3. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t

Quan s¸t s− ph¹m lµ qu¸ tr×nh tri gi¸c mét hiÖn t−îng, mét qu¸ tr×nh s− ph¹m trong hay
ngoµi líp häc theo mét kÕ ho¹ch cô thÓ, nh»m rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt.
Nhê quan s¸t s− ph¹m mµ ng−êi ta nghiªn cøu, thu thËp ®−îc nhiÒu sù kiÖn trong qu¸ tr×nh
gi¶ng d¹y vµ gi¸o dôc. Tõ nh÷ng sù kiÖn riªng lÎ, ®¬n nhÊt nh−ng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn,
ng−êi nghiªn cøu cã thÓ ph¸t hiÖn ra çi chung, çi b¶n chÊt, nhê ®ã mµ tÝch lòy ®−îc nhiÒu
kinh nghiÖm gi¶ng d¹y sinh häc, tr¸nh ®−îc nh÷ng sai lÇm, n©ng cao ®−îc hiÖu qu¶ gi¶ng d¹y.
§Ó ghi l¹i ®−îc thùc tr¹ng çc sù kiÖn, çc hiÖn t−îng quan s¸t, th−êng ng−êi ta dïng camera ®Ó
ghi l¹i h×nh ¶nh vµ ©m thanh cïng toµn bé ho¹t ®éng diÔn ra n¬i quan s¸t. NÕu kh«ng cã ph−¬ng
tiÖn kü thuËt trªn th× ghi l¹i biªn b¶n cña cuéc quan s¸t, nghÜa lµ ghi l¹i toµn bé khung c¶nh,
tr×nh tù diÔn biÕn cña çc hiÖn t−îng, sù kiÖn x¶y ra n¬i quan s¸t, theo ®óng tr×nh tù thêi gian.
Nh÷ng sù kiÖn, hiÖn t−îng cµng ®−îc ghi l¹i ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c bao nhiªu th× viÖc ph©n tÝch, kÕt
luËn rót ra cµng phong phó, chÝnh x¸c vµ cã gi¸ trÞ bÊy nhiªu.
Quan s¸t s− ph¹m ®ßi hái tû mû, ®Çy ®ñ, kh¸ch quan.
4. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m

Thùc nghiÖm s− ph¹m lµ ph−¬ng ph¸p nh»m nghiªn cøu riªng tõng yÕu tè trong qu¸ tr×nh
d¹y häc hay gi¸o dôc. Nh− vËy, ng−êi nghiªn cøu chØ ®−îc thay ®æi yÕu tè nµo cÇn nghiªn cøu,
cßn çc yÕu tè kh¸c ph¶i ®−îc gi÷ nguyªn.
C«ng t¸c thùc nghiÖm : Th−êng chän tõng cÆp líp t−¬ng ®−¬ng (mét líp chän lµm thùc
nghiÖm, mét líp chän lµm ®èi chøng) vÒ mäi ph−¬ng diÖn : sè l−îng, ®Þa d−, nam, n÷, lùc
häc, h¹nh kiÓm, phong trµo cña líp, sè HS ç biÖt..., chØ cã yÕu tè thùc nghiÖm lµ thay ®æi. VÝ
dô : Muèn t×m hiÓu hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p hái ®¸p th× líp thùc nghiÖm cã hÖ thèng c©u
hái, cßn líp ®èi chøng dïng gi¶ng gi¶i. Nh− vËy, hai líp nµy chØ kh¸c nhau vÒ ph−¬ng ph¸p
gi¶ng d¹y, cßn çc yÕu tè kh¸c hoµn toµn t−¬ng ®−¬ng nhau.
§Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c, gi¶m bít yÕu tè ngÉu nhiªn th× c«ng t¸c thùc nghiÖm ®−îc lÆp
l¹i nhiÒu lÇn (th−êng lµ 3 lÇn) ë tr−êng thùc nghiÖm hoÆc ë mét sè tr−êng tiªu biÓu.
Nãi chung sè HS tham gia thùc nghiÖm cµng nhiÒu, sè lÇn lÆp l¹i cµng lín th× kÕt qu¶ thu
®−îc cµng chÝnh x¸c. Chän líp thùc nghiÖm cã thÓ d¹y song song hay b¾t chÐo. NÕu t¸c ®éng
cña thùc nghiÖm ë tiÕt d¹y tr−íc cã thÓ kÐo dµi thêi gian ¶nh h−ëng sang nh÷ng tiÕt sau, ta
kh«ng thÓ dïng d¹y b¾t chÐo mµ ph¶i dïng d¹y song song. Th−êng ng−êi ta hay dïng ph−¬ng
ph¸p b¾t chÐo v× nã lµm ®ång ®Òu (san b»ng) nh÷ng yÕu tè kh«ng thùc nghiÖm.
VÝ dô : NÕu dïng ph−¬ng ph¸p d¹y song song th× tÊt c¶ çc tiÕt d¹y thùc nghiÖm ®Òu tiÕn
hµnh ë cïng mét líp, cßn çc tiÕt d¹y ®èi chøng th× ®−îc thùc hiÖn ë líp kh¸c t−¬ng ®−¬ng. NÕu
10
dïng ph−¬ng ph¸p b¾t chÐo th× ch−¬ng 1 d¹y thùc nghiÖm ë líp A, ®èi chøng ë líp B. Sang
ch−¬ng 2 th× ng−îc l¹i, d¹y ®èi chøng ë líp A vµ d¹y thùc nghiÖm ë líp B. Tïy néi dung vµ môc
®Ých thùc nghiÖm ng−êi ta cßn cã thÓ chän c«ng thøc thùc nghiÖm kh¸c n÷a, nh− chän hai nhãm
HS tiªu biÓu, cµng gièng nhau vÒ mäi ph−¬ng diÖn cµng tèt (th−êng lµ nh÷ng HS giái, mçi nhãm
10 HS, tiÕn hµnh thùc nghiÖm cµng nhiÒu lÇn cµng cho kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy).
5. Ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm

Tæng kÕt kinh nghiÖm lµ ph−¬ng ph¸p kÕt hîp lý luËn víi thùc tiÔn, ®em lý luËn ph©n tÝch
thùc tiÔn vµ tõ ph©n tÝch thùc tiÔn rót ra nh÷ng kÕt luËn.
Tæng kÕt kinh nghiÖm d¹y häc lµ dïng LLDHSH ph©n tÝch thùc tiÔn d¹y häc sinh häc cña
GV ë çc tr−êng phæ th«ng, x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng nguyªn nh©n, ®iÒu kiÖn thµnh c«ng, nªu ra
nh÷ng bµi häc cã tÝnh quy luËt cña çc kinh nghiÖm tiªn tiÕn. KÕt qu¶ cña viÖc tæng kÕt kinh
nghiÖm ®−îc sö dông ®Ó x©y dùng LLDH, hoÆc lµm gi¶ thiÕt cho nh÷ng thùc nghiÖm vÒ
LLDHSH.
Th«ng th−êng viÖc tæng kÕt kinh nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh qua nh÷ng b−íc sau ®©y :
a) X¸c ®Þnh râ ®èi t−îng cÇn ®−îc tæng kÕt

§ã lµ nh÷ng kinh nghiÖm n¶y sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc mµ tr−íc ®©y ch−a cã
nh−ng l¹i cã hiÖu qu¶ râ rÖt trong thùc tÕ, bao gåm néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc d¹y
häc.
b) M« t¶ l¹i qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña kinh nghiÖm theo mét tr×nh tù lÞch sö
Hoµn c¶nh n¶y sinh kinh nghiÖm vµ thùc tr¹ng ban ®Çu yªu cÇu kh¸ch quan vµ nh÷ng ®éng
lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña kinh nghiÖm.
Nh÷ng diÔn biÕn c¬ b¶n vµ nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng ®Õn nh÷ng biÕn ®æi ®ã.
T×nh tr¹ng thùc tÕ cña kinh nghiÖm.
c) Kh¸i qu¸t hãa kinh nghiÖm

HÖ thèng hãa kinh nghiÖm, ph©n tÝch, rót ra çc kÕt luËn, chñ yÕu lµ t×m ra mèi quan hÖ cã
tÝnh quy luËt gi÷a nh÷ng biÖn ph¸p ®· thùc hiÖn vµ hiÖu qu¶ mang l¹i trong viÖc d¹y häc sinh
häc.
d) Tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm

§−a kinh nghiÖm ra th¶o luËn, bæ sung vµ t×m çch vËn dông vµo nh÷ng ph¹m vi vµ ®èi
t−îng réng h¬n.
Tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm lµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh th−êng
xuyªn, nã lµm phong phó cho lý luËn vµ ngµy cµng më réng ph¹m vi øng dông cña lý luËn trong
thùc tiÔn.
11
6. Ph©n tÝch kÕt qu¶ nghiªn cøu b»ng thèng kª to¸n häc
Thèng kª to¸n häc cã ®èi t−îng nghiªn cøu lµ sù thu thËp, ph©n tÝch sè liÖu vµ rót ra kÕt
luËn tõ nh÷ng sè liÖu thèng kª. Çc sè liÖu thu ®−îc trong nghiªn cøu nh− ®iÓm sè cña HS,
kÕt qu¶ tr¶ lêi trong çc cuéc ®iÒu tra, trao ®æi. Nh÷ng kÕt qu¶ trong thùc nghiÖm s− ph¹m lµ
nh÷ng ®¹i l−îng ngÉu nhiªn vµ gi¸ trÞ cña chóng dao ®éng do chóng phô thuéc vµo nhiÒu yÕu
tè t¸c ®éng trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Do vËy ph¶i dïng thèng kª to¸n häc, ph©n tÝch trªn v« sè
nh÷ng gi¸ trÞ ngÉu nhiªn ®ã ®Ó t×m ra mét sè Ýt nh÷ng ®¹i l−îng ®Æc tr−ng thÓ hiÖn tÝnh quy
luËt, gióp m« t¶ toµn bé hiÖn t−îng.
Cã thÓ dïng çc tham sè thèng kª sau : lËp b¶ng, biÓu diÔn b»ng ®å thÞ vµ tÝnh çc tham sè
®Æc tr−ng nh− Mèt (Mo), trung b×nh céng (X), ®é lÖch chuÈn (¬), hÖ sè biÕn dÞ (v)... (xem
Thèng kª to¸n häc).
C¢U HáI H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng I
1. H·y nªu ®èi t−îng, nhiÖm vô vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu LLDH sinh häc. Thö x¸c ®Þnh
nhiÖm vô ®ã trong d¹y häc mét ch−¬ng tr×nh nµo ®ã trong ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng.
2. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m ph¶i ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ nµo míi ®¶m b¶o ®é tin
cËy cao ?
3. H·y nªu ý nghÜa çc ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ ®é tin cËy cña
kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm.
12
Ch−¬ng II
NHIÖM Vô D¹Y Häc sinh HäC
ë TR¦êNG PHæ TH¤NG
I – Çc NHIÖM vô D¹y häc sinh Häc ë TR¦êNG PHæ TH¤NG
1. NhiÖm vô trÝ dôc phæ th«ng

Lµm cho HS n¾m v÷ng nh÷ng c¬ së cña khoa häc, nh÷ng hiÓu biÕt cã tÝnh chÊt kü thuËt
tæng hîp mét çch tù gi¸c, tÝch cùc vµ tù lùc.
C¬ së cña khoa häc vµ m«n häc lµ g× ?
* Khoa häc : bao gåm 4 thµnh phÇn kiÕn thøc : ®èi t−îng cña nã (tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò,
nhiÖm vô mµ nã ph¶i gi¶i quyÕt) ; quan ®iÓm lý thuyÕt (häc thuyÕt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, kh¸i
niÖm, qu¸ tr×nh...) ; ph−¬ng ph¸p (biÖn ph¸p, kü n¨ng, kü x¶o ®Æc tr−ng vµ çc ph−¬ng tiÖn
nghiªn cøu ®èi t−îng) ; sù kiÖn (tµi liÖu cô thÓ, thùc nghiÖm).
Bèn thµnh phÇn ®ã g¾n bã h÷u c¬ víi nhau thµnh mét hÖ thèng hoµn chØnh.
* M«n häc : thuéc khoa häc, nã bao gåm nh÷ng kiÕn thøc c¬ së thuéc 4 thµnh phÇn nãi
trªn, ®· ®−îc lùa chän, s¾p xÕp thµnh hÖ thèng, phï hîp víi môc ®Ých d¹y häc, víi quy luËt t©m
lý logic – s− ph¹m cña sù lÜnh héi cña HS.
"M«n häc lµ h×nh chiÕu ®éc ®¸o cña kiÕn thøc khoa häc lªn mÆt ph¼ng cña sù lÜnh héi, phÐp
chiÕu ®ã cã nh÷ng quy luËt riªng cña nã, ®−îc x¸c ®Þnh bëi môc ®Ých gi¸o dôc, ®Æc ®iÓm lÜnh
héi, tÝnh chÊt vµ kh¶ n¨ng cña ho¹t ®éng t©m lý cña HS vµ bëi nh÷ng nh©n tè kh¸c".
M«n häc lµ hîp kim cña logic khoa häc vµ logic s− ph¹m. Trong nh÷ng n¨m tíi, c¶ n−íc sÏ
¸p dông ch−¬ng tr×nh trung häc ph©n ban, do ®ã ch−¬ng tr×nh sinh häc sÏ cã sù ph©n hãa thµnh
2 ban cã ph¹m vi vµ møc ®é kiÕn thøc kh¸c nhau : Ban Khoa häc tù nhiªn (gäi lµ ban A) sÏ
nghiªn cøu sinh häc ë møc ®é s©u réng h¬n ban Khoa häc x· héi (ban C).
Nh−ng dï ban nµo còng ph¶i gióp HS n¾m ®−îc hÖ thèng çc tri thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, g¾n
víi thùc tiÔn ViÖt Nam. Nh÷ng kiÕn thøc ®ã cÇn thiÕt cho mäi thµnh viªn kh«ng kÓ sau nµy hä
vµo ngµnh nµo.
Tãm l¹i, nhiÖm vô thø nhÊt nµy cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ hÕt søc quan träng. KiÕn thøc lµ
tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn vµ cho sù gi¸o dôc. KiÕn thøc lµ "thøc ¨n" cho t− duy, vò khÝ cho hµnh
®éng vµ do ®ã dÉn ®Õn t− t−ëng, niÒm tin.
2. NhiÖm vô ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc hµnh ®éng cña häc sinh
NhiÖm vô thø hai cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ngay trong qu¸ tr×nh d¹y cho HS nh÷ng kiÕn
13
thøc c¬ së cña khoa häc, ph¶i lµm cho hä ph¸t triÓn ®−îc çc n¨ng lùc nhËn thøc. Tøc lµ ngay
trªn c¬ së cña viÖc lÜnh héi kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o mµ ph¸t triÓn n¨ng lùc cña lao ®éng trÝ
tuÖ.
Sù d¹y häc tèt lµ sù d¹y häc ®i tr−íc sù ph¸t triÓn. D¹y mét biÕt m−êi. D¹y "ch÷" mµ rÌn trÝ
th«ng minh.
HiÖn nay, sinh häc ®· ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lý thuyÕt cao nªn viÖc häc vµ nghiªn cøu sinh
häc kh«ng thÓ dõng l¹i ë ho¹t ®éng m« t¶ thùc nghiÖm mµ cßn ph¶i trªn c¬ së çc ho¹t ®éng
kh¸i qu¸t lý thuyÕt, nh÷ng quan hÖ bªn trong, h×nh thµnh nh÷ng quy luËt, ®Þnh luËt ph¶n ¸nh sù
vËn ®éng vèn cã cña tæ chøc sèng ë çc cÊp ®é kh¸c nhau.
a) N¨ng lùc nhËn thøc

– Lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nhËn thøc thùc hiÖn ®−îc cã hiÖu qu¶.
Nh− tri gi¸c, biÓu t−îng, chó ý, trÝ nhí, t− duy (çc thao t¸c t− duy : ph©n tÝch, tæng hîp, so
s¸nh, kh¸i qu¸t hãa...), n¨ng lùc nhËn thøc lµ c¬ së cña sù th«ng minh s¸ng t¹o.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp, HS nhÊt thiÕt cã ho¹t ®éng trÝ tuÖ. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng trÝ
tuÖ ®ã, HS cã sö dông çc thao t¸c nhËn thøc nãi trªn (b¶ng 1). NÕu GV biÕt chØ ®¹o tèt viÖc
d¹y häc th× sÏ chó ý ph¸t triÓn ë HS nh÷ng thao t¸c nµy ngay trong khi d¹y kiÕn thøc, vµ lµm
cho HS cã ®−îc nh÷ng kü n¨ng trÝ tuÖ ph¸t triÓn (b¶ng 2).
§Ó häc vµ nghiªn cøu sinh häc cÇn h×nh thµnh ë HS con ®−êng logic cho nh÷ng kü n¨ng,
thao t¸c c¬ b¶n sau : kü n¨ng quan s¸t, kü n¨ng lµm thÝ nghiÖm, ph¸t triÓn çc ph−¬ng ph¸p,
biÖn ph¸p logic nh− : quy n¹p, diÔn dÞch, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t hãa, trõu t−îng
ho¸...
B¶ng 1 – S¬ ®å vÒ ho¹t ®éng trÝ tuÖ trong häc tËp
Giao tiÕp Thu nhËn Xö lý Sö dông
ng«n ng÷ th«ng b¸o th«ng b¸o ph−¬ng tiÖn gióp ®ì
HiÓu ý nghÜa qua lêi Tri gi¸c ; Ph©n tÝch ; S¸ch gi¸o khoa ;
nãi, Quan s¸t ; Tæng hîp ; Sæ tra cøu ;
ch÷ viÕt ; NhËn biÕt ; So s¸nh ; B¶ng danh môc ;
B×nh luËn, Nghe ; Trõu t−îng ho¸ ; Cô Tõ ®iÓn ;
§Æt c©u hái ; §¸nh §äc... thÓ ho¸ ; Dông cô thiÕt bÞ ;
gi¸ ; Kh¸i qu¸t ho¸... M« h×nh ;
Tr×nh bµy ; Tranh vÏ, s¬ ®å,
B¸o ço ; VËn dông L−u tr÷ ®å thÞ ;
M« t¶ ; th«ng b¸o th«ng b¸o MÉu vËt,
Gi¶i thÝch ; tiªu b¶n...
Tranh luËn ; Gi¶i bµi tËp ; Kh¾c s©u ;
Th¶o luËn... Thùc nghiÖm ; Ghi l¹i ;
Chøng minh S−u tÇm ;
thiÕt kÕ... Ph©n lo¹i...
14
b) N¨ng lùc hµnh ®éng
Trªn c¬ së cña qu¸ tr×nh n¾m v÷ng hiÓu biÕt, HS cÇn ph¶i rÌn cho m×nh n¨ng lùc hµnh
®éng. §ã lµ kh¶ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu, tù tu d−ìng...
C¬ së cña n¨ng lùc hµnh ®éng lµ v¨n hãa cña lao ®éng trÝ ãc vµ ch©n tay, mµ nhµ tr−êng
ph¶i gi¸o dôc cho HS ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
B¶ng 2 – RÌn luyÖn kü n¨ng trÝ tuÖ (kü n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ)
Ho¹t ®éng trÝ tuÖ

– Lµ tiÒn ®Ò vµ kÕt qu¶ cña kü Kü n¨ng
n¨ng trÝ tuÖ trÝ tuÖ
– Lµ sù thèng nhÊt cña môc
®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p
Tr×nh ®é ph¸t Tæ chøc

triÓn cña ho¹t Thao t¸c ChÊt l−îng hµnh ®éng
®éng
trÝ tuÖ
– DiÖn hµnh ®éng, – Ph©n tÝch – TÝnh kÕ ho¹ch – Nªu vÊn ®Ò

vËt thÓ, thùc hµnh – Tæng hîp – TÝnh môc ®Ých – V¹ch kÕ
– DiÖn trùc quan, – So s¸nh – TÝnh n¨ng ®éng ho¹ch
trùc tiÕp hay gi¸n – Trõu t−îng ho¸ – TÝnh phª ph¸n
– Thùc hiÖn
tiÕp – Cô thÓ ho¸ – TÝnh s¸ng t¹o
– DiÖn nhËn thøc – Kh¸i qu¸t ho¸ – TÝnh chuyÓn t¶i – KiÓm tra
ng«n ng÷ - kh¸i – HÖ thèng ho¸ – TÝnh ®éc lËp
niÖm... – H×nh thµnh – TÝnh mÒm dÎo...
kh¸i niÖm...
V¨n hãa lao ®éng bao gåm : kü n¨ng vµ thãi quen tæ chøc ho¹t ®éng lao ®éng cña ç
nh©n, coi nh− bé phËn cña ho¹t ®éng lao ®éng tËp thÓ cã tÝnh môc ®Ých vµ tÝnh kÕ ho¹ch, biÕt
hoµn thµnh c«ng viÖc mét çch hîp lý, khoa häc s¸ng t¹o, trong ®ã biÕt chän con ®−êng tèi −u
; biÕt kiÓm tra c«ng viÖc, tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c b¶o hiÓm lao ®éng an toµn, gi÷ g×n chç
lµm viÖc s¹ch sÏ, ng¨n n¾p, s¾p xÕp vµ sö dông thêi gian hîp lý, biÕt tæng kÕt c«ng viÖc...
3. H×nh thµnh nh©n çch häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc
Nh©n çch con ng−êi ®−îc h×nh thµnh trong x· héi ViÖt Nam gåm : cã tri thøc phæ th«ng,
cã n¨ng lùc nhËn thøc, cã n¨ng lùc hµnh ®éng, cã thÕ giíi quan khoa häc, cã th¸i ®é ®óng ®¾n
víi thiªn nhiªn, víi con ng−êi trong céng ®ång. Nh÷ng yÕu tè cña nh©n çch nãi trªn kh«ng thÓ
15
®−îc h×nh thµnh chØ b»ng mét m«n häc riªng, mµ ph¶i lµ sù tæng hîp mäi tri thøc cña çc m«n
khoa häc kh¸c nhau trong nhµ tr−êng. Cã thÓ nãi, kiÕn thøc khoa häc võa lµ môc ®Ých, võa lµ
ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó h×nh thµnh nh©n çch con ng−êi HS.
ViÖc h×nh thµnh tri thøc phæ th«ng, n¨ng lùc hµnh ®éng, n¨ng lùc nhËn thøc ®· tr×nh bµy ë
hai nhiÖm vô ®Çu. ë môc nµy, chóng ta chØ nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n kh¸c nhau cña nh©n
çch.
H×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc. Båi d−ìng ph−¬ng ph¸p t− duy biÖn chøng. H×nh thµnh
th¸i ®é ®óng ®¾n víi thiªn nhiªn, víi con ng−êi.
ViÖc h×nh thµnh nh©n çch cho HS ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së cña toµn bé c«ng t¸c trÝ
dôc vµ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc hµnh ®éng cña HS. Mét sù d¹y
häc thËt sù khoa häc sÏ ®−a HS tíi t− t−ëng ®óng ®¾n. Trong khi t×m hiÓu phÐp biÖn chøng cña
sù vËt th× HS còng ®i tíi phÐp biÖn chøng cña t− duy.
Trong gi¸o dôc th× GV lµ tÊm g−¬ng quan träng nhÊt ®èi víi viÖc gi¸o dôc HS. Nh−
L.T«nxt«i ®· nãi : "Muèn lÊy khoa häc mµ gi¸o dôc HS, b¹n h·y yªu m«n khoa häc cña b¹n.
H·y t×m hiÓu kü nã, HS sÏ yªu c¶ b¹n lÉn m«n khoa häc, vµ b¹n sÏ gi¸o dôc ®−îc çc em.
Nh−ng nÕu chÝnh b¹n kh«ng yªu m«n khoa häc cña b¹n th× mÆc dï b¹n cã b¾t buéc häc ®Õn
thÕ nµo ch¨ng n÷a, còng sÏ kh«ng cã mét t¸c dông gi¸o dôc khoa häc nµo c¶".
II – Mèi QUAN HÖ Gi÷a BA NHIÖM Vô d¹y häc sinh häc

Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ba nhiÖm vô trªn ph¶i ®−îc thùc hiÖn trong mét quan hÖ thèng
nhÊt h÷u c¬ vµ cã sù t¸c ®éng qua l¹i.
1. NhiÖm vô trÝ dôc lµ c¬ së ®Ó thùc hiÖn hai nhiÖm vô ph¸t triÓn vµ gi¸o dôc nh©n çch : V×
r»ng, kh«ng cã vèn tri thøc vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc nhÊt ®Þnh th× kh«ng ph¸t triÓn ®−îc trÝ
tuÖ vµ h×nh thµnh ®−îc nh©n çch.
2. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ lµ kÕt qu¶ cña viÖc n¾m v÷ng tri thøc vµ còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó n¾m tri
thøc s©u h¬n, tiÕp tôc h×nh thµnh nh÷ng tri thøc, kü n¨ng míi. §ång thêi nã còng lµ ®iÒu kiÖn
h×nh thµnh nh©n çch, v× cÇn ph¶i cã mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña trÝ tuÖ míi cã thÓ
biÕn nhËn thøc thµnh niÒm tin, thµnh lý t−ëng vµ tõ ®ã cã ®−îc n¨ng lùc, ý chÝ vµ hµnh ®éng
®óng. §ã chÝnh lµ nh©n çch con ng−êi.
3. ViÖc h×nh thµnh nh©n çch võa lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña hai nhiÖm vô tr−íc, võa lµ môc
®Ých cuèi cïng cña viÖc d¹y häc, võa lµ yÕu tè kÝch thÝch vµ lµ ®éng c¬ thóc ®Èy viÖc n¾m tri
thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc, nhËn thøc.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, GV ph¶i ®ång thêi thùc hiÖn c¶ ba nhiÖm vô nãi trªn. Bëi v× tri
thøc lµ néi dung, lµ "thøc ¨n" cña t− duy. T− duy l¹i lµ c¬ së ph¸t triÓn cña tri thøc, lµm cho tri
thøc cã tÝnh n¨ng ®éng, cã søc sèng, cã t¸c dông thùc tiÔn, vµ ®iÒu quan träng lµ lµm cho tri
thøc ph¸t triÓn thµnh niÒm tin, thµnh lý t−ëng, thµnh hµnh ®éng xö sù ®óng, thµnh nh©n çch
16
con ng−êi.
Nh− vËy nh©n çch lµ ®Ých cuèi cïng cña c¶ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ sù ®óc kÕt cña t−
duy. Ng−îc l¹i, mét khi nh©n çch ®· ®−îc h×nh thµnh mét çch tèt ®Ñp, nã sÏ trë thµnh ®éng
lùc thóc ®Èy m¹nh mÏ cho t− duy s¸ng t¹o ph¸t triÓn, thóc ®Èy con ng−êi ®¹t tíi ®Ønh cao cña sù
hiÓu biÕt.
Tãm l¹i : Ba nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc g¾n bã víi nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt h÷u
c¬. Sù d¹y häc ®óng ®¾n nhÊt, hiÖn ®¹i nhÊt lµ sù d¹y häc cã tÝnh gi¸o dôc, tÝnh khoa häc vµ
tÝnh ph¸t triÓn.
D¹y häc nh− vËy ®· hoµn thµnh sø mÖnh cao c¶ cña nã : "D¹y ng−êi th«ng qua viÖc d¹y
ch÷".
C¢U Hái H¦íNG DÉN HäC TËP ch−¬ng II
1. Khi trao ®æi chuyªn m«n ë tæ, cã GV nªu : "Cø d¹y ®óng nh− néi dung s¸ch gi¸o khoa lµ
®−îc". Theo anh (chÞ), d¹y ®óng nh− s¸ch gi¸o khoa lµ thÕ nµo ?
2. Ng−êi ta th−êng nãi : "Th«ng qua d¹y ch÷ ®Ó d¹y ng−êi". Theo anh (chÞ), trong m«n
Sinh häc, d¹y ch÷ lµ d¹y nh÷ng g× ? V× sao ?
3. Trong cuéc trao ®æi chuyªn m«n ë tæ n¶y sinh hai lo¹i ý kiÕn kh¸c nhau :
Lo¹i thø nhÊt lµ : Ba nhiÖm vô d¹y häc phôc vô ba mÆt phÈm chÊt hîp thµnh mét con
ng−êi, kh«ng thÓ coi nhÑ nhiÖm vô nµo trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
Lo¹i thø hai cho lµ : Ba nhiÖm vô d¹y häc thùc chÊt lµ mét, cø d¹y s©u s¾c kiÕn thøc lµ ®ñ.
Anh (chÞ) h·y nªu chÝnh kiÕn cña m×nh b»ng çch ph©n tÝch râ mèi quan hÖ gi÷a ba nhiÖm
vô d¹y häc.
17
Ch−¬ng III
NéI DUNG D¹Y Häc sinh HäC
I – §Æc ®iÓm CñA SINH Häc HiÖn §¹i
1. §èi t−îng, nhiÖm vô cña sinh häc

Sinh häc lµ mét ngµnh khoa häc tù nhiªn nghiªn cøu vÒ giíi tù nhiªn h÷u c¬. NhiÖm vô cña
nã lµ t×m hiÓu ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng cña çc thÓ sèng, gi¶i thÝch b¶n chÊt cña çc hiÖn
t−îng sèng, c¬ chÕ cña çc qu¸ tr×nh diÔn ra trong çc tæ chøc sèng, kh¸m ph¸ çc quy luËt ph¸t
sinh, ph¸t triÓn nh÷ng quy luËt cña sinh giíi ®Ó kh«ng nh÷ng gióp con ng−êi nhËn thøc ®óng
nguån gèc tù nhiªn cña sù sèng mµ cßn gióp con ng−êi vËn dông cã hiÖu qu¶ çc quy luËt ®ã
vµo thùc tiÔn ®iÒu khiÓn, c¶i biÕn sinh vËt, phôc vô cho lîi Ých cña m×nh.
§èi t−îng cña sinh häc lµ sù sèng, mét d¹ng vËt chÊt phøc t¹p. V× vËy so víi çc ngµnh
khoa häc tù nhiªn kh¸c nh− vËt lý, hãa häc, ®Þa chÊt häc th× sinh häc ®· ra ®êi sau vµ ph¸t triÓn
muén h¬n. Còng nh− çc khoa häc tù nhiªn kh¸c, sinh häc ®· ph¸t triÓn tõ tr×nh ®é m« t¶, ®Õn
tr×nh ®é thùc nghiÖm råi ®Õn tr×nh ®é lý thuyÕt.
2. §Æc ®iÓm cña néi dung sinh häc hiÖn ®¹i

Sinh häc hiÖn ®¹i ®ang b−íc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn lý thuyÕt. §iÒu ®ã buéc ph¶i cã nh÷ng
thay ®æi c¬ b¶n néi dung sinh häc trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng. §Ó cã sù ®æi míi ®ã, tr−íc hÕt
cÇn nghiªn cøu hÖ thèng lý thuyÕt vµ cÊu tróc cña sinh häc hiÖn ®¹i, tõ ®ã t×m ra ph−¬ng thøc
®−a hÖ thèng ®ã vµo ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng sao cho phï hîp víi kh¶ n¨ng nhËn thøc
cña HS phæ th«ng.
CÊu tróc logic cña bÊt kú mét khoa häc nµo còng bao gåm çc quy luËt, çc nguyªn t¾c, çc
kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ çc häc thuyÕt. Tr−íc ®©y sinh häc ë tr×nh ®é m« t¶ th× tÝnh lý thuyÕt vµ
kh¸i qu¸t thÊp v× s¶n phÈm nhËn thøc ë tr×nh ®é ®ã kh«ng cho phÐp hiÓu s©u s¾c b¶n chÊt, c¬
chÕ bªn trong cña ®èi t−îng sinh häc ë tÊt c¶ çc cÊp ®é tæ chøc. §Æc ®iÓm cña sinh häc hiÖn
®¹i lµ møc ®é kh¸i qu¸t cao cña çc lý thuyÕt vÒ thÕ giíi sèng, vµ ®Õn l−ît m×nh, tÝnh kh¸i qu¸t
cµng cao th× sinh häc ngµy cµng cã ph¹m vi øng dông réng r·i, thiÕt thùc cho nhiÒu lÜnh vùc
phôc vô ®êi sèng con ng−êi. Chóng ta chØ cã thÓ ®iÒu khiÓn thÕ giíi sèng phôc vô lîi Ých con
ng−êi b»ng t¸c ®éng vµo quy luËt ph¸t triÓn, tån t¹i cña nã.
Ban ®Çu tri thøc cña nh©n lo¹i vÒ sinh giíi lµ çc sù kiÖn m« t¶ hiÖn t−îng, ®èi t−îng sèng
chñ yÕu ë møc ®é c¬ thÓ. Tõ çc sù kiÖn, nhËn thøc tiÕn tíi sù h×nh thµnh çc kh¸i niÖm. Ngµy
nay sinh häc ®· h×nh thµnh c¶ mét hÖ thèng çc kh¸i niÖm, quy luËt mang tÝnh ®¹i c−¬ng, lý
18
thuyÕt cao cho phÐp ®i s©u vµo b¶n chÊt ®èi t−îng sèng ë mäi cÊp ®é tæ chøc. ë tr×nh ®é nµy,
çc quy luËt cã hai vai trß : khi x©y dùng häc thuyÕt, th× çc quy luËt nh− lµ çc luËn ®iÓm xuÊt
ph¸t ; khi hÖ thèng hãa kiÕn thøc, chóng lµ çc nguyªn lý.
NhiÒu nhµ sinh häc ®· thèng nhÊt ph©n ra ba nhãm nguyªn lý c¬ b¶n :
– Nguyªn lý nh©n – qu¶.
– Nguyªn lý cÊu tróc – hÖ thèng.
– Nguyªn lý tiÕn hãa.
TÊt c¶ çc nguyªn lý ®ã liªn quan qua l¹i víi nhau vµ ®−îc vËn dông kÕt hîp khi nghiªn
cøu ë mäi cÊp ®é tæ chøc cña sù sèng. VËn dông nguyªn lý nh©n – qu¶ cho phÐp ®Þnh h−íng
nghiªn cøu c¬ chÕ h×nh thµnh nh÷ng hiÖn t−îng sinh häc. Nguyªn lý cÊu tróc hÖ thèng cho phÐp
x¸c ®Þnh çc ®èi t−îng cña sinh häc lý thuyÕt, ®ã lµ çc hÖ thèng trän vÑn. Vµ mét cÊp ®é tæ
chøc sèng nµo tháa m·n tÝnh chÊt cña mét hÖ thèng cÊu tróc – chøc n¨ng hoµn chØnh ®Òu ph¶i
tu©n thñ nh÷ng quy luËt vËn ®éng chung. Theo nguyªn lý nµy sinh giíi gåm çc cÊp ®é tæ chøc
sau ®©y :
– Ph©n tö.
– C¬ thÓ.
– QuÇn thÓ – loµi.
– QuÇn x· – hÖ sinh th¸i.
– Sinh quyÓn.
Nguyªn lý tiÕn hãa cho phÐp hÖ thèng hãa nh÷ng kiÕn thøc vÒ sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña
sinh giíi.
Mèi quan hÖ gi÷a çc cÊp ®é tæ chøc sèng ®−îc thÓ hiÖn ë s¬ ®å sau ®©y trong nghiªn cøu
sinh häc lý thuyÕt :
Ph©n tö Giíi
Bµo quan Ngµnh
TÕ bµo Líp
M« Bé
C¬ quan Hä
HÖ c¬ quan Gièng
C¬ thÓ QuÇn thÓ Loµi
QuÇn x· – HÖ sinh th¸i
Sinh quyÓn
19
§Æc tÝnh chung cña tÊt c¶ çc hÖ sèng lµ më, cã kh¶ n¨ng tù tæ chøc, tù ®æi míi.
Sù lý thuyÕt hãa sinh häc ®· lµm thay ®æi cÊu tróc cña nã. Çc ®èi t−îng míi cña sinh häc
®−îc t¸ch ra ë gãc ®é lý thuyÕt ®· h×nh thµnh çc bé m«n míi. Nh−ng gi÷a çc lÜnh vùc nghiªn
cøu trong çc bé m«n t−¬ng øng vµ gi÷a çc bé m«n cã sù liªn kÕt víi nhau, x©m nhËp vµo
nhau. Cã nhiÒu kiÓu tæng hîp lý thuyÕt kh¸c nhau gi÷a çc lÜnh vùc.
Cã thÓ cã kiÓu tæng hîp ®Ó t¹o thµnh mét bé m«n míi b»ng çch kÕt hîp çc bé m«n vèn
tr−íc ®©y t¸ch biÖt nhau.
Sù tæng hîp lý thuyÕt çc khoa häc sinh häc:
Çc cÊp ®é tæ Khoa häc

Çc m«n khoa häc liªn m«n
chøc sèng tæng hîp
Ph©n tö Sinh häc Ho¸ lý häc çc hîp chÊt sinh häc ; Ho¸ häc
ph©n tö çc hîp chÊt h÷u c¬ sinh häc ; Sinh lý häc
sinh ho¸ ; NhiÖt ®éng häc sinh häc ; Di truyÒn
häc ph©n tö.
TÕ bµo Sinh häc H×nh th¸i häc tÕ bµo ; Sinh lý vµ lý sinh tÕ bµo ;
tÕ bµo Di truyÒn tÕ bµo häc ; TÕ bµo häc tiÕn ho¸.
C¬ thÓ Sinh häc H×nh th¸i häc ; Gi¶i phÉu häc ; Sinh lý häc ;
c¬ thÓ M« ph«i häc ; Sinh lý häc - Sinh th¸i sinh lý
häc tiÕn ho¸ ; Di truyÒn häc vµ sinh häc
ph¸t triÓn.
QuÇn thÓ loµi Sinh häc Ph©n lo¹i häc quÇn thÓ ; Sinh th¸i häc quÇn
quÇn thÓ thÓ ; TËp tÝnh häc quÇn thÓ...
QuÇn x· - Sinh häc Sinh th¸i häc quÇn x· ; Sinh ®Þa häc ; Sinh
HÖ sinh th¸i QuÇn x· - th¸i häc ; Lý sinh häc ; Ho¸ sinh ®Þa ; NhiÖt
HÖ sinh th¸i ®éng häc sinh häc vµ ®iÒu khiÓn häc.
Mét kiÓu tæng hîp lý thuyÕt kh¸c cña sinh häc lµ thèng nhÊt nh÷ng kiÕn thøc vÒ çc ®Æc
®iÓm cña nh÷ng cÊp ®é tæ chøc sèng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, theo kiÓu tæng hîp ®ã cã : Sinh
häc tiÕn hãa ®· tæng hîp nh÷ng kiÕn thøc vÒ çc hiÖn t−îng, çc nh©n tè, chiÒu h−íng, kÕt
qu¶ tiÕn hãa. Chóng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së Di truyÒn häc ph©n tö, Sinh häc tÕ bµo, Sinh
häc ph¸t triÓn, Sinh häc quÇn thÓ, Sinh häc quÇn x· - HÖ sinh th¸i vµ Sinh quyÓn. Sinh häc lý
hãa nghiªn cøu çc nguyªn nh©n lý - hãa cña hiÖn t−îng sèng phï hîp víi çc cÊp ®é tæ chøc
ph©n tö, tÕ bµo, c¬ thÓ, quÇn thÓ - loµi, quÇn x· sinh quyÓn. Häc thuyÕt ®¹i c−¬ng vÒ çc hÖ
sèng nghiªn cøu çc nguyªn t¾c chung vÒ cÊu t¹o, chøc n¨ng vµ tiÕn hãa cña chóng.
Sinh häc tiÕn bé nh¶y vät theo h−íng n©ng cao tÝnh lý thuyÕt, nghiªn cøu ®èi t−îng sèng
trªn quan ®iÓm hÖ thèng ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiÕn bé cña sinh häc øng dông, ®Æc biÖt trong
lÜnh vùc n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, b¶o vÖ m«i tr−êng. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¬ chÕ dinh d−ìng,
20
trao ®æi chÊt vµ n¨ng l−îng, di truyÒn häc, sinh th¸i häc... lµm nÒn t¶ng cho viÖc ®i s©u vµo çc
nguyªn lý t¨ng n¨ng suÊt, tõ ®ã chØ ®¹o çc biÖn ph¸p kü thuËt ®iÒu khiÓn vËt nu«i, c©y trång
theo ý muèn.
Çc nguyªn lý n«ng häc hiÖn ®¹i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng thµnh tùu sinh häc ph©n
tö, sinh häc ph¸t triÓn ç thÓ, sinh häc quÇn thÓ, sinh häc quÇn x· – hÖ sinh th¸i.
§Æc ®iÓm trªn ®©y cña n«ng häc hiÖn ®¹i ®−îc ph¶n ¸nh trong ch−¬ng tr×nh KTNN ë
tr−êng phæ th«ng.
3. §Æc ®iÓm cña sinh häc hiÖn ®¹i

Cuéc çch m¹ng trong sinh häc ngµy nay g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn ba c«ng cô nghiªn cøu
quan träng ë nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XX vµ sau ®ã kh«ng ngõng ®−îc c¶i tiÕn.
– KÝnh hiÓn vi ®iÖn tö, víi ®é phãng to hµng chôc v¹n lÇn ®Õn mét triÖu lÇn, cho phÐp ph©n
biÖt çc chi tiÕt ®Õn 3Å.
– M¸y ly t©m siªu tèc víi trªn 65000 vßng quay/phót cho phÐp ph©n tÝch çc lo¹i bµo quan
trong tÕ bµo.
– Ph−¬ng ph¸p dïng tia X ®Ó nghiªn cøu cÊu tróc kh«ng gian cña çc ®¹i ph©n tö h÷u c¬.
Sinh häc hiÖn ®¹i cã mÊy ®Æc ®iÓm næi bËt :
– Nghiªn cøu sù sèng ë nhiÒu cÊp ®é tæ chøc kh¸c nhau, ®ang tËp trung vµo çc hÖ nhá vµ
hÖ lín.
– Cã sù x©m nhËp ngµy cµng m¹nh mÏ cña çc lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña
nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c, nhÊt lµ cña hãa häc, lý häc vµ gÇn ®©y lµ to¸n häc, lý thuyÕt th«ng
tin vµ ®iÒu khiÓn häc.
Nhê sù hç trî cña çc ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm lý häc mµ sinh häc cã thÓ nghiªn cøu s©u
vµo cÊp d−íi tÕ bµo vµ ph©n tö.
Nhê vËn dông çc ph−¬ng ph¸p to¸n häc, ®iÒu khiÓn häc, cã thÓ nghiªn cøu çc qu¸ tr×nh
sinh häc diÔn ra trong çc hÖ lín, kÓ c¶ nghiªn cøu çc ®èi t−îng khi thùc hiÖn çc thùc
nghiÖm lý hãa nh− bé n·o ng−êi.
Sinh häc hiÖn ®¹i ®ang thùc sù trë thµnh mét khoa häc ®iÒu khiÓn, c¶i t¹o sinh vËt nhê vËn
dông çc thµnh tùu lý thuyÕt míi nhÊt. Tr−íc kia çc lý thuyÕt sinh häc ®−îc ®óc kÕt tõ kinh
nghiÖm quan s¸t thiªn nhiªn, rót ra tõ thùc tiÔn s¶n xuÊt mß mÉm qua nhiÒu thÕ hÖ. Ngµy nay cã
nh÷ng lý thuyÕt h×nh thµnh tõ thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm hoÆc nghiªn cøu thuÇn tuý
lý luËn trªn çc m« h×nh to¸n häc còng ®· nhanh chãng ph¸t huy t¸c dông trong thùc tiÔn.
Tr−íc kia nh÷ng øng dông cña sinh häc tËp trung chñ yÕu vµo n«ng, l©m, ng− nghiÖp. Ngµy
nay sinh häc ph¸t huy t¸c dông ngµy cµng m¹nh mÏ vµo y häc, c«ng nghiÖp thùc phÈm, thËm
chÝ vµo c¶ kiÕn tróc, c«ng nghiÖp luyÖn kim. RÊt nhiÒu nh÷ng vÊn ®Ò quan träng trong hiÖn t¹i
vµ ®èi víi t−¬ng lai cña sinh quyÓn vµ cña con ng−êi ®Òu liªn quan ®Õn sinh häc. NhiÒu nhµ
khoa häc ®· nhÊt trÝ nhËn ®Þnh : "Loµi ng−êi ®ang b−íc vµo kû nguyªn sinh häc", "ThÕ kû XXI
21
sÏ lµ kû nguyªn cña sinh häc"...
II – ÇC NGUY£N T¾C X¢Y DôNG NéI DUNG M«n Sinh häc ë TR¦êNG PHæ
tH¤NG
Néi dung d¹y häc sinh häc ë tr−êng phæ th«ng võa ph¶i b¶o ®¶m tÝnh khoa häc, võa ph¶i
b¶o ®¶m tÝnh s− ph¹m. Muèn vËy néi dung ch−¬ng tr×nh ph¶i tu©n thñ çc nguyªn t¾c c¬ b¶n
sau ®©y :
1. Nguyªn t¾c b¶o ®¶m tÝnh khoa häc vµ hîp tr×nh ®é häc sinh
§Ó b¶o ®¶m nguyªn t¾c nµy, khi lËp ch−¬ng tr×nh vµ khi d¹y ph¶i gi¶i quyÕt mét m©u thuÉn
lín : mét bªn lµ sinh häc ngµy cµng mang tÝnh lý thuyÕt cao, mét bªn lµ thêi gian d¹y häc cã
h¹n vµ tr×nh ®é HS, ®Æc biÖt lµ ë çc líp ®Çu cÊp cßn thÊp vÒ kh¶ n¨ng t− duy vµ vèn tri thøc
liªn m«n cßn nghÌo nµn. ChØ cã thÓ gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng çch lùa chän néi dung sao
cho kh«ng qu¸ phøc t¹p, nh−ng còng kh«ng h×nh thøc, hêi hît, qu¸ ®¬n gi¶n. Do ®ã, ë phæ
th«ng HS kh«ng thÓ häc toµn bé çc tri thøc sinh häc hiÖn ®¹i, mµ chØ häc çc tri thøc c¬ së lµm
täa ®é cho sù më réng vµ ph¸t triÓn ë çc líp cuèi cÊp vµ cÇn thiÕt cho cuéc sèng sau nµy cña
hä. Ng−êi lËp néi dung ch−¬ng tr×nh vµ GV ph¶i c«ng phu lùa chän ®−a vµo néi dung d¹y häc
çc sù kiÖn, kh¸i niÖm, çc quy luËt, häc thuyÕt, çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu sinh häc quan
träng nhÊt vÒ lý thuyÕt còng nh− øng dông thùc tiÔn mµ HS ë çc løa tuæi kh¸c nhau cã thÓ tiÕp
thu ®−îc. Tri thøc c¬ së ph¶i lµ tri thøc lý thuyÕt, lµm ch×a khãa cho sù më réng, ph©n tÝch çc
sù kiÖn, hiÖn t−îng, kh¸i niÖm, kinh nghiÖm ®a d¹ng phong phó. Trong sinh häc, nh÷ng tri thøc
®ã ®−îc gäi b»ng çc tªn kh¸c nhau : tiªn ®Ò, nguyªn lý, kh¸i niÖm ®¹i c−¬ng. Dï lµ tªn gäi g×
th× chóng còng lµ nh÷ng tri thøc rót ra tõ nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm. XuÊt ph¸t tõ ®ã, b»ng lËp
luËn logic, ph¶i s¾p xÕp çc sù kiÖn kh«ng ®ång nhÊt, ®a d¹ng thµnh hÖ thèng, trËt tù. Nh− phÇn
tr−íc ®· ph©n tÝch, tri thøc sinh häc cã c¬ së chÝnh lµ nguyªn lý (quy luËt) nh©n – qu¶ cña hiÖn
t−îng sinh häc ; nguyªn lý cÊu tróc hÖ thèng, nguyªn lý tiÕn hãa.
ThiÕt kÕ néi dung ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng theo con ®−êng xo¾n tr«n èc th«ng qua
viÖc ph¸t triÓn, n©ng cao dÇn çc kh¸i niÖm, quy luËt sinh häc ®¹i c−¬ng, chÝnh lµ sù b¶o ®¶m
tÝnh hiÖn ®¹i cña néi dung tri thøc. Víi con ®−êng nµy, SGK sinh häc tõ líp nµy qua líp kh¸c
xo¾n quanh nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt nh− lµ quanh x−¬ng sèng cña néi dung sinh häc hiÖn ®¹i.
Ph−¬ng h−íng nµy cña cÊu tróc néi dung kh«ng chØ l−u ý ng−êi lËp ch−¬ng tr×nh mµ cho c¶
ng−êi d¹y.
TÝnh khoa häc cña néi dung ®èi víi ph¶n ¸nh çc thµnh tùu míi nhÊt cña sinh häc hiÖn ®¹i.
Lùa chän nh÷ng tri thøc c¬ b¶n, "ch×a khãa" nhÊt phï hîp víi tr×nh ®é lÜnh héi cña HS. Tµi liÖu
võa søc sÏ g©y ®−îc høng thó häc tËp, kÝch thÝch t− duy tÝch cùc, logic s¸ng t¹o. Sù kh«ng võa
søc th−êng thÓ hiÖn ë hai tr¹ng th¸i : hoÆc dÔ qu¸, hoÆc khã qu¸.
2. Nguyªn t¾c hÖ thèng cña néi dung bé m«n Sinh häc phæ th«ng
TÝnh hÖ thèng cña m«n häc ®−îc quy ®Þnh bëi tÝnh hÖ thèng cña néi dung sinh häc. TÝnh kÕ
22
thõa dùa trªn sù ph¸t triÓn vÒ mÆt t©m lý cña HS.
TÝnh hÖ thèng quy ®Þnh viÖc s¾p xÕp çc tµi liÖu gi¸o khoa theo mét logic nhÊt ®Þnh. §Ó phï
hîp víi m«n häc phæ th«ng, th−êng ng−êi ta xÕp çc kh¸i niÖm, çc quy luËt, çc sù kiÖn sinh
häc thµnh tõng phÇn t−¬ng øng víi tõng ®èi t−îng : thùc vËt, ®éng vËt, c¬ thÓ ng−êi, çc m«n
thùc vËt häc, ®éng vËt häc, gi¶i phÉu – sinh lý ng−êi, sinh häc ®¹i c−¬ng ®−îc nghiªn cøu dÇn
dÇn tõ líp 6 ®Õn líp 12, lµ sù tho¶ m·n kh«ng chØ logic khoa häc mµ cßn ®¸p øng nguyªn t¾c
võa søc, nguyªn t¾c liªn m«n, liªn néi m«n.
TÝnh hÖ thèng cßn ®−îc qu¸n triÖt c¶ khi x©y dùng cÊu tróc néi dung cña tõng ph©n m«n.
VÝ dô, çc m«n thùc vËt häc, ®éng vËt häc ®−îc nghiªn cøu theo trËt tù tõ møc c¬ thÓ, loµi, quÇn
thÓ vµ quÇn x·.
3. Nguyªn t¾c kü thuËt tæng hîp (KTTH)

Nguyªn t¾c nµy chi phèi viÖc lùa chän néi dung, ph−¬ng ph¸p d¹y häc sinh häc trang bÞ
cho HS sao cho vèn tri thøc lý thuyÕt sinh häc ®−îc kÕt hîp vµ liªn hÖ víi thùc tiÔn ®êi sèng,
®Æc biÖt lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn, b¶o vÖ vµ ph¸t
triÓn m«i tr−êng mét çch bÒn v÷ng.
Trong lý luËn vµ thùc tiÔn d¹y häc cho thÊy cã sù ®ång nhÊt nguyªn t¾c gi¸o dôc KTTH víi
nguyªn t¾c liªn hÖ lý luËn víi thùc hµnh, víi ®êi sèng, lao ®éng. Çc nguyªn t¾c ®ã cã nh÷ng
néi dung trïng nhau vµ v× vËy chóng cã mèi liªn hÖ qua l¹i h÷u c¬ kh«ng thÓ t¸ch rêi. §Ó thèng
nhÊt, ng−êi ta sö dông thuËt ng÷ "gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp" ®Ó chØ nguyªn t¾c bao gåm néi
dung trong çc çch hiÓu kh¸c : gi¸o dôc KTTH lµ lµm s¸ng tá nh÷ng c¬ së sinh häc cña s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp ; hoÆc gi¸o dôc KTTH lµ sù ph©n tÝch s©u s¾c nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt cña sinh
häc. Çch hiÓu kh¸c l¹i h−íng sù gi¸o dôc KTTH vµo viÖc t¨ng c−êng çc bµi thùc hµnh cña HS
trong v−ên tr−êng, ruéng thùc hµnh, c¬ së s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, khu vùc V.A.C.
Tãm l¹i, nguyªn t¾c KTTH trong d¹y häc sinh häc ë phæ th«ng cã thÓ hiÓu lµ : trang bÞ cho
HS nh÷ng c¬ së lý thuyÕt sinh häc, giíi thiÖu cho hä quy tr×nh c«ng nghÖ thuéc çc lÜnh vùc s¶n
xuÊt, cã sö dông ®èi t−îng sèng, tËp d−ît cho HS mét sè kü n¨ng thùc hµnh øng dông lý thuyÕt
vµ kü thuËt vµo ®êi sèng, ®Æc biÖt vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, lµm kinh tÕ gia ®×nh V.A.C, v−ên
®åi, v−ên rõng... Theo çch hiÓu ®ã, khi nghiªn cøu çc m«n Sinh häc, HS tiÕp thu ®−îc hÖ
thèng çc kiÕn thøc, kü n¨ng kü thuËt tæng hîp c¬ b¶n sau ®©y :
– C¬ së khoa häc cña çc nguyªn lý, biÖn ph¸p kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c«ng nghÖ vi
sinh, b¶o vÖ thiªn nhiªn nh− lµ c¬ së lý thuyÕt cho viÖc t¹o ra çc hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp vµ
b¶o vÖ thiªn nhiªn.
– Häc thuyÕt vÒ ¶nh h−ëng tèi −u cña nh©n tè con ng−êi ®èi víi sinh quyÓn.
– Nh÷ng c¬ së sinh lý vµ vÖ sinh lao ®éng.
Trªn tinh thÇn ®ã, tõng ph©n m«n Sinh häc trong nhµ tr−êng vµ cïng víi nã tõng gi¸o tr×nh
KTNN cÇn ph¶i thÓ hiÖn nh÷ng néi dung tri thøc KTTH.
23
4. Nguyªn t¾c liªn m«n vµ néi m«n
Nghiªn cøu sinh häc trong mèi quan hÖ víi çc khoa häc kh¸c cho phÐp lµm s¸ng tá thªm
çc kiÕn thøc sinh häc vµ båi d−ìng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng. D¹ng vËn ®éng sinh häc
cña vËt chÊt lµ kÕt qu¶ tiÕn hãa tõ d¹ng vËn ®éng vËt lý, hãa häc. Nh− vËy, trong çc hÖ sèng cã
sù t¸c ®éng cña çc quy luËt lý, hãa, nh−ng çc quy luËt ®ã kh«ng lµm mÊt ®i tÝnh ®Æc tr−ng cña
çc quy luËt sinh häc. Sù vËn dông çc quy luËt ®ã ®−îc thÓ hiÖn khi nghiªn cøu çc mèi quan
hÖ "hÖ thèng – yÕu tè cÊu tróc", "c¬ thÓ – m«i tr−êng", "cÊu tróc – chøc n¨ng".
Mèi liªn hÖ liªn m«n ®−îc thÓ hiÖn ë nhiÒu h−íng kh¸c nhau víi çc ®Æc ®iÓm, néi dung
kh¸c nhau. Trong sinh häc, çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vËt lý, hãa häc, to¸n häc th©m nhËp
mét çch réng r·i.
Mèi liªn hÖ liªn m«n trong çc gi¸o tr×nh sinh häc phæ th«ng ®−îc thÓ hiÖn ë çc d¹ng sau
®©y :
– Lµm quen víi çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®èi t−îng sèng.
– Gi¶i thÝch çc qu¸ tr×nh, c¬ chÕ cña ho¹t ®éng sèng dùa trªn sù hiÓu biÕt vÒ c¬ chÕ hãa
häc, vËt lý.
– H×nh thµnh çc kh¸i niÖm cã ý nghÜa thÕ giíi quan.
Ngoµi sù liªn hÖ víi çc m«n khoa häc kh¸c, trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng, çc ph©n m«n
trong m«n Sinh häc cã liªn quan rÊt chÆt chÏ ®Ó trë thµnh mét thÓ thèng nhÊt, kÕ tôc, hoµn
chØnh. §Ó ®¶m b¶o sù thèng nhÊt cña m«n Sinh häc phæ th«ng, ch−¬ng tr×nh s¾p xÕp phÇn Më
®Çu giíi thiÖu Khoa häc Sinh häc vµ m«n Sinh häc mét çch kh¸i qu¸t. Cuèi cÊp PTCS cã PhÇn
Tæng kÕt chuÈn bÞ cho HS ra ®êi hoÆc häc lªn.
C¢U Hái H−íng DÉN HäC TËP Ch−¬ng III
1. H·y nªu nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh cña sinh häc hiÖn ®¹i. V× sao nãi sinh häc hiÖn ®¹i ®ang
ph¸t triÓn ë tr×nh ®é lý thuyÕt kh¸i qu¸t ?
2. Nªu nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña viÖc x©y dùng néi dung ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ
th«ng. Nh÷ng nguyªn t¾c ®ã ®−îc thÓ hiÖn trong ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng nh− thÕ nµo ?
3. C¨n cø vµo ®©u mµ cã thÓ nãi çc ph©n m«n : Thùc vËt häc, §éng vËt häc, Sinh th¸i häc,
Di truyÒn häc, Häc thuyÕt tiÕn hãa ë phæ th«ng ®· ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng quan ®iÓm sinh häc lý
thuyÕt ?
24
Ch−¬ng IV
PH¦¥NG PH¸P D¹Y Häc sinh HäC
PHÇN I – PH¢N Lo¹i PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC
a – KH¸I NIÖM vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC
I – §ÞNH NGHÜA vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹y HäC
1. Kh¸i niÖm triÕt häc vÒ ph−¬ng ph¸p
a) Nh÷ng ®Þnh nghÜa cña kh¸i niÖm

Ph−¬ng ph¸p, theo ch÷ Hy L¹p "methodos" – theo con ®−êng, n«m na cã thÓ hiÓu lµ "®i
theo sau" mét ®èi t−îng (sù vËt, hiÖn t−îng), t×m ra cÊu tróc bªn trong cña nã, n¾m lÊy ®èi
t−îng "tõ phÝa sau".
– §Þnh nghÜa triÕt häc th«ng dông lµ "ph−¬ng ph¸p lµ ph−¬ng tiÖn, çch thøc, con ®−êng ®Ó
®¹t tíi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô nhÊt ®Þnh".
– "Ng−êi ta nãi tíi kh¸i niÖm "ph−¬ng ph¸p" lµ cã ý nãi çch thøc, theo nghÜa chung th×
ph−¬ng ph¸p lµ hµnh vi cã môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p gióp ®Ó tr×nh bµy cã lý lÏ v÷ng
vµng mét ch©n lý ®· x¸c ®Þnh råi hoÆc ®Ó v¹ch ra con ®−êng t×m tßi mét ch©n lý míi".
– "Lµ mét hÖ thèng nh÷ng quy t¾c (vÒ ph−¬ng ph¸p), mét lo¹i hÖ thèng thao t¸c x¸c ®Þnh cã
thÓ cã, nh»m tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn xuÊt ph¸t s½n cã ®¹t tíi mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh".
Nh− Hªghen ®· nãi, ph−¬ng ph¸p lµ "ý thøc vÒ h×nh thøc tù vËn ®éng bªn trong cña néi
dung".
b) Tãm t¾t vÒ b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p

– Ph−¬ng ph¸p lµ ph−¬ng tiÖn, con ®−êng, çch thøc thùc hiÖn môc ®Ých. Môc ®Ých lµ sù
nhËn thøc vµ sù c¶i t¹o thùc tÕ.
– C¬ së cña ph−¬ng ph¸p lµ lý thuyÕt, lý thuyÕt cã tr−íc, ph−¬ng ph¸p cã sau. Nh−ng
ph−¬ng ph¸p t¸c ®éng ng−îc l¹i ®Õn lý thuyÕt.
– Ph−¬ng ph¸p g¾n liÒn víi ®èi t−îng, nhÊt qu¸n víi ®èi t−îng. Theo nghÜa nµy, néi dung
25
quyÕt ®Þnh ph−¬ng ph¸p.
– Ph−¬ng ph¸p lµ hÖ thèng nh÷ng quy t¾c mang tÝnh chÊt nh÷ng chØ dÉn, nh÷ng lêi ghi çc
®iÒu ph¶i lµm.
– Ph−¬ng ph¸p cã tÝnh cÊu tróc. Nã lµ mét tr×nh tù logic nh÷ng hµnh ®éng hoÆc thao t¸c
g¾n liÒn víi nhau trong hÖ thèng.
– Ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p dùa theo ba nguyªn t¾c : c¨n cø vµo tÝnh phæ biÕn, theo môc ®Ých
hoÆc theo quan niÖm vÒ dÊu hiÖu.
2. Kh¸i niÖm vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc
a) Nh÷ng ®Þnh nghÜa vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc

– Çch thøc lµm viÖc cña GV vµ HS, nhê ®ã mµ HS n¾m v÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng vµ kü x¶o
h×nh thµnh thÕ giíi quan, ph¸t triÓn n¨ng lùc.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ çch thøc lµm viÖc cña GV vµ HS do GV chØ ®¹o, nhê ®ã mµ HS
lÜnh héi kiÕn thøc, kü n¨ng vµ kü x¶o, h×nh thµnh thÕ giíi quan céng s¶n chñ nghÜa vµ ph¸t triÓn
nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ con ®−êng chÝnh yÕu mµ GV vµ HS ph¶i ®i theo, nh»m thùc hiÖn
môc ®Ých ®· quy ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh, nh»m truyÒn thô hoÆc lÜnh héi néi dung ®· ghi trong
ch−¬ng tr×nh.
– Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ mÉu mùc cho nh÷ng hµnh ®éng, tr×nh tù nh÷ng hµnh ®éng vµ
hµnh vi cña GV trong sù d¹y häc, nh»m chØ ®¹o mét çch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch vµ hiÖu
nghiÖm qu¸ tr×nh trÝ dôc.
– Lµ con ®−êng tíi môc ®Ých, lµ hÖ thèng nh÷ng ph−¬ng tiÖn vµ thao t¸c cña hµnh ®éng
ph¶i thùc hiÖn ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých ®· v¹ch ra. Kh¸i niÖm réng cña ph−¬ng ph¸p bao gåm tÝnh
chÊt chung cña nh÷ng hµnh ®éng cña GV, nh÷ng biÖn ph¸p chØ ®¹o cña anh ta nh»m ®¹t tíi
®Ých, nh»m b¶o ®¶m nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù lÜnh héi néi dung vµ cho sù ph¸t triÓn cña
HS trong qu¸ tr×nh lÜnh héi theo môc ®Ých ®· cã.
b) Ph©n tÝch çc khÝa c¹nh (dÊu hiÖu) cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc
– §Ó t×m hiÓu b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc, chóng ta cã thÓ ph©n tÝch çc giê d¹y cña
GV cho thÊy, trong çc giê d¹y ®ã ®· biÓu hiÖn çc yÕu tè sau :
+ Ho¹t ®éng cña GV : nãi, viÕt, vÏ, chØ tranh, lµm thÝ nghiÖm, nghe HS tr¶ lêi ®Ó uèn n¾n,
chØ ®¹o viÖc häc cña HS...
+ Ho¹t ®éng cña HS : nghe GV gi¶ng, ghi vµo vë, tr¶ lêi, vÏ h×nh, vÏ s¬ ®å, gi¶i bµi to¸n,
rót ra kÕt luËn...
+ Ph−¬ng tiÖn ®Ó GV vµ HS ®¹t ®−îc viÖc d¹y vµ häc th«ng qua mèi liªn hÖ th«ng tin víi
nhau lµ lêi nãi, ch÷ viÕt, h×nh vÏ.
26
+ KÕt qu¶ ho¹t ®éng cña GV vµ ho¹t ®éng cña HS lµ HS lÜnh héi ®−îc tri thøc míi.
Bèn yÕu tè trªn t¹o thµnh b¶n chÊt cña kh¸i niÖm "ph−¬ng ph¸p d¹y häc" khi chóng n»m
trong mét thÓ thèng nhÊt.
Tuy vËy, vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®ang lµ vÊn ®Ò tranh luËn nhiÒu trong LLDH vµ
PPDH bé m«n. Sù kh«ng thèng nhÊt ®−îc trong ®Þnh nghÜa thuËt ng÷ "ph−¬ng ph¸p d¹y häc" lµ
do sù sö dông ®ång nghÜa çc tõ "ph−¬ng thøc", "con ®−êng", "çch thøc", "kiÓu", "d¹ng"... vµ
cïng víi viÖc lùa chän thuËt ng÷ lµ sù tranh luËn vÒ dÊu hiÖu b¶n chÊt thÓ hiÖn trong c©u ®Þnh
nghÜa ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
VÒ thuËt ng÷, phæ biÕn sö dông "çch thøc". Çch thøc lµm viÖc cña GV vµ HS h−íng tíi sù
lÜnh héi kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o cña HS. VÝ dô, N.M. Veczilin vµ V.M. Coocxunxkaia ®·
®Þnh nghÜa : "PPDH lµ çch thøc GV truyÒn ®¹t kiÕn thøc, ®ång thêi lµ çch thøc lÜnh héi cña
HS".
– VÒ dÊu hiÖu b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p bao gåm :
+ Ph¶n ¸nh mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a d¹y (ho¹t ®éng cña GV) vµ häc (ho¹t ®éng cña
HS).
PPDH = Ph−¬ng ph¸p d¹y + Ph−¬ng ph¸p häc. Chóng lµ hai ho¹t ®éng kh¸c nhau vÒ ®èi
t−îng, nh−ng chung nhau vÒ môc ®Ých, t¸c ®éng qua l¹i vµ cïng tån t¹i nh− hai mÆt cña mét
®ång xu. Trong sù thèng nhÊt nµy, ph−¬ng ph¸p d¹y gi÷ vai trß chñ ®¹o, ph−¬ng ph¸p häc cã
tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi, nh−ng chÞu sù chi phèi cña ph−¬ng ph¸p d¹y, ®ång thêi còng cã ¶nh
h−ëng trë l¹i víi ph−¬ng ph¸p d¹y.
Ph−¬ng ph¸p d¹y bao gåm hµnh ®éng vµ thao t¸c (vÒ ph−¬ng ph¸p) cña GV nh»m truyÒn
thô néi dung m«n häc theo môc tiªu ®µo t¹o, lµ sù chØ ®¹o qu¸ tr×nh d¹y häc.
Ph−¬ng ph¸p häc bao gåm hµnh ®éng vµ thao t¸c (vÒ ph−¬ng ph¸p) cña HS nh»m lÜnh héi
néi dung, ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ h×nh thµnh nh©n çch, lµ qu¸ tr×nh lÜnh héi. Ph−¬ng
ph¸p d¹y chØ ®¹o ph−¬ng ph¸p häc, sù häc..
Mçi quan hÖ biÖn chøng gi÷a d¹y vµ häc trong PPDH cho chóng ta ®Þnh h−íng x¸c ®Þnh
çc chøc n¨ng c¬ b¶n cña ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc – yÕu tè cÊu thµnh sù biÖn chøng
®ã. GV truyÒn ®¹t cho HS mét néi dung khoa häc nµo ®ã theo mét logic hîp lý, råi b»ng
logic cña néi dung ®ã mµ chØ ®¹o (®Þnh h−íng, tæ chøc, h−íng dÉn, kiÓm tra – ®¸nh gi¸)
ho¹t ®éng cña HS. Nh− vËy trong ph−¬ng ph¸p d¹y cã hai chøc n¨ng g¾n bã h÷u c¬ víi nhau
lµ : chøc n¨ng truyÒn ®¹t vµ chøc n¨ng chØ ®¹o (chøc n¨ng ®iÒu khiÓn). Tuy nhiªn, trong
thùc tÕ d¹y häc – nhiÒu GV chØ chó ý ®Õn viÖc truyÒn ®¹t (ph¸t ra th«ng tin) mµ coi nhÑ viÖc
chØ ®¹o sù häc cña HS. §Ó kh¾c phôc sù phiÕn diÖn ®ã, GV ph¶i kÕt hîp hai chøc n¨ng trªn
b»ng chÝnh logic (hîp lý) cña bµi gi¶ng, GV võa gi¶ng, võa ®iÒu khiÓn viÖc tiÕp thu ban ®Çu
vµ c¶ viÖc tù häc vÒ sau cña HS. Nh− vËy ph−¬ng ph¸p d¹y chÝnh lµ mÉu, lµ m« h×nh cña
ph−¬ng ph¸p häc.
VÒ phÝa HS, khi häc çc em võa tiÕp thu ®iÒu GV gi¶ng, l¹i võa tù ®iÒu khiÓn sù häc cña
b¶n th©n. Dùa trªn logic bµi gi¶ng cña GV truyÒn ®¹t, HS tù chØ ®¹o sù häc tËp cña b¶n th©n
27
(tù ®Þnh h−íng, tù tæ chøc, tù thùc hiÖn, tù kiÓm tra – ®¸nh gi¸). Nh− vËy, trong ph−¬ng ph¸p
häc, hai chøc n¨ng tiÕp thu vµ tù chØ ®¹o g¾n bã mËt thiÕt víi nhau nh− hai mÆt cña mét ho¹t
®éng.
+ MÆt bªn ngoµi vµ mÆt bªn trong cña PPDH :
MÆt kh¸c, mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc cã c¶ dÊu hiÖu bÒ
ngoµi (h×nh thøc) vµ dÊu hiÖu bªn trong (néi dung). BiÓu hiÖn bªn ngoµi cña ph−¬ng ph¸p
®−îc thÓ hiÖn b»ng ng«n ng÷, b»ng çc ®èi t−îng vËt chÊt, vËt chÊt hãa (tranh, ¶nh, m« h×nh,
ký hiÖu...) vµ çc ho¹t ®éng vËt chÊt (c©n, ®ong, ®o, ®Õm, lµm çc thao t¸c thùc hµnh trong
çc bµi thÝ nghiÖm, thùc nghiÖm trªn v−ên tr−êng, chuång tr¹i...). Logic cña ho¹t ®éng t− duy
còng nh− ®Æc ®iÓm cña tÝnh tÝch cùc ®éc lËp cña HS trong qu¸ tr×nh nhËn thøc t¹o nªn mÆt bªn
trong cña ph−¬ng ph¸p. Çc biÖn ph¸p logic : quy n¹p, diÔn dÞch, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh,
trõu t−îng hãa, kh¸i qu¸t hãa, cô thÓ hãa lµ biÓu hiÖn mÆt bªn trong, mÆt néi dung cña PPDH.
Chóng thÓ hiÖn logic néi dung khoa häc nghiªn cøu ë tr−êng phæ th«ng. Nh− vËy, mÆt bªn
trong cña ph−¬ng ph¸p võa thÓ hiÖn logic cña néi dung khoa häc, võa biÓu hiÖn çc biÖn ph¸p
logic mµ HS sö dông ®Ó lÜnh héi néi dung khoa häc. N¾m ®−îc çc biÖn ph¸p logic lµ c¬ së ®Ó
ph¸t triÓn tÝnh ®éc lËp s¸ng t¹o cña HS. Nh− vËy, mÆt bªn ngoµi lµ nguån ph¸t tin (nguån tri
thøc) ; mÆt bªn trong lµ logic ho¹t ®éng d¹y häc.
+ KhÝa c¹nh trÝ dôc vµ ®øc dôc cña PPDH :
VÒ mÆt kü thuËt tæng hîp, PPDH lµ ph−¬ng ph¸p truyÒn thô kiÕn thøc vµ nhËn thøc vÒ çc
c¬ së khoa häc, rÌn luyÖn nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o.
VÒ mÆt gi¸o dôc, PPDH båi d−ìng thÕ giíi quan khoa häc, ph¸t triÓn nh©n çch HS.
+ KhÝa c¹nh logic häc vµ t©m lý häc cña PPDH :
PPDH ph¶i nhÊt qu¸n víi logic ph¸t triÓn cña sù vËt, víi logic bªn trong, cÊu tróc bªn trong
cña néi dung. V× thÕ, trong viÖc d¹y còng nh− häc, PPDH bao gåm nh÷ng thao t¸c logic ®·
®−îc "chuyªn m«n hãa" vµo qu¸ tr×nh d¹y häc. Ng−êi ta nãi, vÒ mÆt logic häc, sù vËt "më ra"
cho HS ph¸t hiÖn.
VÒ mÆt t©m lý häc, PPDH ph¶i phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña HS. Nã ph¶i phô thuéc
vµo quy luËt ph¸t triÓn sinh lý – t©m lý cña trÎ, vµo mèi liªn hÖ GV – HS, vµo mèi liªn hÖ HS –
tËp thÓ HS. ë ®©y ng−êi ta nãi : HS, thÕ giíi bªn trong cña HS "më ra" cho sù vËt.
+ MÆt kh¸ch quan vµ chñ quan cña PPDH :
PPDH lµ mét nh©n tè kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh−ng nã ph¶i ®−îc liªn hÖ chÆt
chÏ víi chñ quan ng−êi GV : phong th¸i riªng, nÐt riªng cña mçi ng−êi (çch nãi, çch ®èi xö,
khÝ chÊt...). Cã nh− vËy hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p míi cao.
+ PPDH lµ sù thèng nhÊt cña thñ thuËt vµ ph−¬ng tiÖn d¹y häc :
Nãi chung PPDH ph¶i g¾n chÆt víi ®å dïng d¹y häc, víi ph−¬ng tiÖn kü thuËt phôc vô cho
d¹y häc. C«ng t¸c cña GV víi ph−¬ng tiÖn d¹y häc thùc chÊt lµ c«ng t¸c vÒ ph−¬ng ph¸p.
Ph−¬ng tiÖn d¹y häc "vËt chÊt hãa" hµnh ®éng vÒ ph−¬ng ph¸p cña GV.
28
Tãm l¹i, PPDH ph¶i thÓ hiÖn ®−îc çc liªn hÖ biÖn chøng sau ®©y :
– Gi÷a d¹y vµ häc ;
– Gi÷a truyÒn ®¹t vµ chØ ®¹o trong viÖc d¹y ;
– Gi÷a tiÕp thu vµ tù chØ ®¹o trong viÖc häc.
Tõ b¶n chÊt cña PPDH nh− trªn, cã thÓ ®Þnh nghÜa nh− sau :
Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ çch thøc ho¹t ®éng cña GV t¹o ra mèi liªn hÖ qua l¹i víi ho¹t
®éng cña HS ®Ó ®¹t môc ®Ých d¹y häc.
II – PH©N Lo¹i ÇC PPDH SINH HäC
1. Çch ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p

Mçi çch ph©n lo¹i ®Òu cã c¨n cø xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c, quan ®iÓm nhÊt ®Þnh sau ®©y :
a) Dùa vµo nguån kiÕn thøc vµ tÝnh ®Æc tr−ng cña sù tri gi¸c th«ng tin
Víi quan ®iÓm nµy, E.I.Peropxki, E.IA.Golant, N.M.Veczilin... ®· ph©n ra 3 nhãm ph−¬ng
ph¸p lín sau ®©y :
– Ph−¬ng ph¸p dïng lêi.
– Ph−¬ng ph¸p trùc quan.
Ph−¬ng ph¸p thùc hµnh.
b) C¨n cø vµo môc ®Ých LLDH

M.A.§anhilop, B.P.Exipop... ®· ph©n ra çc nhãm sau ®©y :
– Nghiªn cøu tµi liÖu míi, h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o.
– øng dông kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o.
– Cñng cè kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o.
– KiÓm tra, ®¸nh gi¸ kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o.
c) Dùa vµo ®Æc tr−ng ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS

I. I. A.Lerner, M.N.Skatkin, E.P.Brun«p ®· chia ra çc nhãm sau ®©y :
– Gi¶i thÝch, minh häa, t¸i hiÖn.
– Tr×nh bµy, nªu vÊn ®Ò.
– T×m tßi bé phËn hay ¬rixtic.
– Nghiªn cøu.
d) Dùa vµo møc ®é tÝch cùc, s¸ng t¹o cña HS

R.C.Sharma ®· ph©n PPDH lµm hai lo¹i :
29
– D¹y häc lÊy GV lµm trung t©m (teacher centred), tøc lµ tËp trung chñ yÕu vµo GV, lÊy
viÖc tr×nh bµy, gi¶i thÝch lµm kh©u chñ yÕu cña ho¹t ®éng d¹y ; cßn ghi nhí, t¸i hiÖn th«ng tin lµ
träng t©m cña ho¹t ®éng häc. HS tiÕp thu kiÕn thøc mét çch thô ®éng, sù tham gia cña HS chñ
yÕu giíi h¹n ë sù hái vµ tr¶ lêi vÒ nh÷ng ®iÒu GV ®· gi¶ng.
– D¹y häc lÊy HS lµm trung t©m (pupil centred), ë ®©y toµn bé qu¸ tr×nh d¹y – häc ®Òu
h−íng vµo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña HS. Môc ®Ých lµ nh»m ph¸t triÓn ë HS n¨ng lùc
®éc lËp häc tËp vµ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò. HS vµ GV cïng nhau kh¶o s¸t çc vÊn ®Ò, çc khÝa
c¹nh cña tõng vÊn ®Ò. Vai trß cña GV lµ t¹o ra çc t×nh huèng cã vÊn ®Ò, gióp HS nhËn biÕt
vÊn ®Ò, lËp gi¶ thuyÕt, chøng minh gi¶ thuyÕt vµ rót ra kÕt luËn.
e) Phèi hîp çc dÊu hiÖu kh¸c nhau cña PPDH
Mçi çch ph©n lo¹i trªn ®Òu cã −u, nh−îc ®iÓm nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i dùa vµo
nguån kiÕn thøc cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n, dÔ sö dông. Ph−¬ng ph¸p c¨n cø vµo môc ®Ých LLDH
cã −u ®iÓm lµ nªu lªn ®−îc sù phô thuéc cña ph−¬ng ph¸p vµo môc ®Ých LLDH. Nh÷ng nh−îc
®iÓm cña hai çch ph©n lo¹i nµy lµ chØ dùa vµo dÊu hiÖu bªn ngoµi cña ph−¬ng ph¸p, kh«ng cho
biÕt çch thøc tæ chøc bªn trong cña PPDH, tøc lµ logic d¹y vµ logic häc trong ph−¬ng ph¸p ®ã.
Çch ph©n lo¹i dùa vµo mÆt bªn trong, tøc lµ ®Æc tr−ng cña ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS cã −u
®iÓm lµ nªu lªn çch tæ chøc logic cña d¹y häc, nh−ng cßn phiÕn diÖn.
§Ó kh¾c phôc sù phiÕn diÖn trong mçi çch ph©n lo¹i trªn, cÇn ph¶i cã quan ®iÓm hÖ thèng
trong sù ph©n lo¹i. Çc PPDH b¶n th©n nã b¶o ®¶m tÝnh kh¸ch quan khoa häc, nh−ng còng ph¶i
chó ý ®Õn gi¸ trÞ øng dông trong thùc tiÔn d¹y häc çc bé m«n ë tr−êng phæ th«ng. TÝnh kh¸ch
quan khoa häc cña sù ph©n lo¹i thÓ hiÖn ë chç nã tu©n thñ çc quy luËt chi phèi PPDH. Çc quy
luËt ®ã lµ mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a môc ®Ých, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p : sù thèng nhÊt gi÷a
ph−¬ng ph¸p d¹y vµ ph−¬ng ph¸p häc ; gi÷a PPDH vµ tr×nh ®é cÇn ®¹t tíi...
Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh mét hÖ thèng ph©n lo¹i hîp lý lµ :
– Ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p cÇn thÓ hiÖn ho¹t ®éng qua l¹i gi÷a GV vµ HS, thÓ hiÖn tÝnh thèng
nhÊt, trän vÑn cña qu¸ tr×nh d¹y häc, trong ®ã vai trß chØ ®¹o cña GV vµ ho¹t ®éng t− duy ®éc
lËp cña HS thÓ hiÖn trong mçi ph−¬ng ph¸p, nh− hai mÆt cña mét ®ång xu
– Do biÓu hiÖn nhiÒu mÆt cña PPDH mµ viÖc ph©n lo¹i chóng ph¶i cïng mét lóc kÕt hîp
hai, ba, thËm chÝ c¶ bèn c¬ së. Trong ®ã cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ vai trß chñ ®¹o cña mÆt néi dung,
mÆt logic – t©m lý (mÆt bªn trong) cña ph−¬ng ph¸p, thÓ hiÖn çch thøc ho¹t ®éng t− duy vµ
thèng nhÊt hµi hßa víi mÆt bªn ngoµi (nguån kiÕn thøc). V× vËy nhiÒu nghiªn cøu vÒ LLDH ®¹i
c−¬ng vµ PPDH bé m«n ®· nªu ra çc hÖ thèng nhÞ nguyªn çc ph−¬ng ph¸p (binary system),
kÕt hîp ®−îc mÆt bªn trong vµ bªn ngoµi cña ph−¬ng ph¸p. Çch ph©n lo¹i theo hÖ thèng nhÞ
nguyªn ®ã ®¹t ®−îc sù ®æi míi thùc sù : võa tháa m·n quan ®iÓm triÕt häc vÒ sù thèng nhÊt gi÷a
h×nh thøc vµ néi dung, võa tiÖn lîi cho viÖc sö dông cña GV, nªn nã nh− lµ s¬ ®å lµm viÖc.
T−¬ng øng víi mÆt bªn ngoµi (nguån ph¸t th«ng tin) cã çc nhãm : PPDH dïng lêi, PPDH trùc
quan, PPDH ho¹t ®éng thùc hµnh cña HS. Mçi nhãm ph−¬ng ph¸p ®ã øng víi mÆt bªn trong,
hay kiÓu tæ chøc logic bªn trong cña PPDH (cã t¸c gi¶ cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n) cã thÓ sÏ
30
lµ th«ng b¸o – t¸i hiÖn thÝch hîp víi néi dung kiÕn thøc lý thuyÕt vÒ thÕ giíi vµ vÒ çch thøc
ho¹t ®éng ; lµm mÉu – b¾t ch−íc thÝch hîp víi néi dung trÝ dôc vÒ kinh nghiÖm thùc hiÖn çc
çch thøc ho¹t ®éng (tøc lµ kü n¨ng, kü x¶o ; t×m tßi bé phËn (¬rixtic), nghiªn cøu øng víi néi
dung vÒ kinh nghiÖm ho¹t ®éng trÝ tuÖ, vËt chÊt s¸ng t¹o.
Nh− vËy, xÐt vÒ mÆt bªn trong, mçi PPDH cã thÓ ®−îc kiÕn t¹o theo çc kiÓu kh¸c nhau
øng víi çc ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n.
Mçi nhãm ph−¬ng ph¸p gåm nhiÒu ph−¬ng ph¸p cô thÓ, theo nguyªn t¾c nhÞ nguyªn, mçi
ph−¬ng ph¸p cô thÓ ®−îc gäi b»ng tªn kÐp : Mét vÕ chØ mÆt bªn ngoµi (nguån ph¸t th«ng tin),
mét vÕ chØ mÆt bªn trong (logic ho¹t ®éng d¹y häc). Ph−¬ng ph¸p cô thÓ rÊt ®a d¹ng, ngµy cµng
®−îc bæ sung thªm nhê nghiªn cøu lý luËn vµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña GV.
S¬ ®å ph©n lo¹i çc PPDH sinh häc
Theo môc ®Ých LLDH
Çc PPDH Çc PPDH Çc PPDH
nghiªn cøu hoµn thiÖn, cñng cè kiÓm tra,
néi dung míi kiÕn thøc ®¸nh gi¸
Theo mÆt bªn ngoµi Theo mÆt bªn trong

(nguån ph¸t th«ng tin) (l«gic ho¹t ®éng d¹y häc)
Çc Çc Çc Th«ng Lµm T×m tßi Nghiªn
PPDH PPDH PPDH b¸o - mÉu -b¾t bé phËn cøu
dïng lêi trùc quan thùc hµnh t¸i hiÖn ch−íc
Çc PPDH cô thÓ

(gäi theo tªn kÐp)
2. Çc ph−¬ng ph¸p cô thÓ trong d¹y häc sinh häc

Tªn gäi çc ph−¬ng ph¸p cô thÓ ®Ó chØ mét viÖc lµm cô thÓ, ®¬n trÞ, dÔ nhËn biÕt. Chóng ta
thèng nhÊt khi ®Æt tªn cho mçi ph−¬ng ph¸p : vÕ ®Çu chØ dÊu hiÖu mÆt bªn ngoµi, vÕ sau – mÆt
bªn trong. Gi÷a hai vÕ cã dÊu "–", vÝ dô : ph−¬ng ph¸p hái, ®¸p – t¸i hiÖn, th«ng b¸o ; ph−¬ng
ph¸p biÓu diÔn thÝ nghiÖm – nghiªn cøu ; ph−¬ng ph¸p gi¶i bµi to¸n – b¾t ch−íc theo mÉu...
§Ó ®¶m b¶o tÝnh x¸c ®Þnh, ®¬n trÞ, dÔ nhËn biÕt, mçi PPDH cô thÓ cÇn béc lé râ rµng dÊu
hiÖu ®Æc tr−ng cña nã. CÇn tr¸nh t×nh tr¹ng gäi tªn mµ trong ®ã kh«ng cã sù t−¬ng thÝch gi÷a
31
néi dung vµ thuËt ng÷. Sau ®©y lµ danh môc mét sè PPDHSH c¬ b¶n, phæ biÕn :
MéT Sè ph−¬ng ph¸p D¹Y HS häc

MÆt bªn MÆt bªn trong cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc
ngoµi cña T¸i hiÖn, Lµm mÉu, T×m tßi bé Nghiªn cøu
PPDH th«ng b¸o b¾t ch−íc phËn (¬rixtic)
ThuyÕt tr×nh – ThuyÕt tr×nh –
T¸i hiÖn, th«ng b¸o ¬rixtic
Hái ®¸p – T¸i hiÖn, Hái ®¸p –
th«ng b¸o T×m tßi bé phËn
Gi¶i bµi to¸n – Gi¶i bµi to¸n – Gi¶i bµi to¸n –
Dïng
T¸i hiÖn, th«ng b¸o T×m tßi bé phËn nghiªn cøu
lêi
PP lµm viÖc víi PP lµm viÖc víi PP lµm viÖc SGK
SGK – T¸i hiÖn, s¸ch gi¸o khoa – – Nghiªn cøu
th«ng b¸o T×m tßi bé phËn
Lµm b¸o ço nhá – Lµm b¸o ço – Lµm b¸o ço –
T¸i hiÖn, th«ng b¸o T×m tßi bé phËn Nghiªn cøu
BiÓu diÔn mÉu vËt BiÓu diÔn mÉu vËt BiÓu diÔn mÉu
thËt – T¸i hiÖn, thËt – T×m tßi vËt – Nghiªn cøu
Trùc th«ng b¸o bé phËn
quan Quan s¸t tranh gi¸o Quan s¸t tranh
khoa – T¸i hiÖn, gi¸o khoa – T×m
th«ng b¸o tßi bé phËn
BiÓu diÔn vËt t−îng BiÓu diÔn vËt
h×nh – T¸i hiÖn, t−îng h×nh – T×m
th«ng b¸o tßi bé phËn
Trùc BiÓu diÔn thÝ BiÓu diÔn thÝ BiÓu diÔn thÝ
nghiÖm – T¸i hiÖn, nghiÖm – T×m tßi nghiÖm –
quan
th«ng b¸o bé phËn Nghiªn cøu
ChiÕu video – T¸i ChiÕu video – ChiÕu video –
hiÖn, th«ng b¸o T×m tßi bé phËn Nghiªn cøu
TH x¸c ®Þnh mÉu TH x¸c ®Þnh TH x¸c ®Þnh mÉu TH x¸c ®Þnh
Thùc vËt – T¸i hiÖn, mÉu vËt – vËt – T×m tßi bé mÉu vËt –
hµnh th«ng b¸o B¾t ch−íc phËn Nghiªn cøu
theo mÉu
32
MÆt bªn MÆt bªn trong cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc
ngoµi cña T¸i hiÖn, Lµm mÉu, T×m tßi bé Nghiªn cøu
PPDH th«ng b¸o b¾t ch−íc phËn (¬rixtic)
TH quan s¸t mÉu TH x¸c ®Þnh TH x¸c ®Þnh mÉu TH x¸c ®Þnh
vËt – T¸i hiÖn, mÉu vËt – vËt – T×m tßi bé mÉu vËt –
th«ng b¸o B¾t ch−íc phËn Nghiªn cøu
theo mÉu
Quan s¸t hiÖn t−îng Quan s¸t hiÖn Quan s¸t hiÖn
sèng trong thiªn t−îng sèng trong t−îng sèng trong
nhiªn – T¸i hiÖn, thiªn nhiªn – T×m thiªn nhiªn –
th«ng b¸o tßi bé phËn Nghiªn cøu
TH s−u tÇm vËt S−u tÇm mÉu S−u tÇm mÉu vËt
mÉu – T¸i hiÖn, vËt –B¾t ch−íc – Nghiªn cøu
th«ng b¸o theo mÉu
TH thÝ nghiÖm – TH thÝ nghiÖm – TH thÝ nghiÖm –
T¸i hiÖn, th«ng b¸o T×m tßi bé phËn Nghiªn cøu
TH ®ång ruéng – TH ®ång TH ®ång ruéng – TH ®ång ruéng
T¸i hiÖn, th«ng b¸o ruéng – T×m tßi bé phËn – Nghiªn cøu
B¾t ch−íc
theo mÉu
Gi¶i bµi to¸n – T¸i Gi¶i bµi to¸n Gi¶i bµi to¸n – Gi¶i bµi to¸n –
hiÖn, th«ng b¸o – B¾t ch−íc T×m tßi bé phËn Nghiªn cøu
theo mÉu
B – §ÆC §IÓM CñA MéT Sè ph−¬ng ph¸p

d¹y häc sinh häc CHñ YÕU
υ NHãM DïNG lêi
I – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O
1. B¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p

§Æc ®iÓm næi bËt cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ tÝnh chÊt th«ng b¸o trong lêi gi¶ng cña GV, cßn
HS th× tiÕp nhËn nh÷ng th«ng tin ®ã mµ kh«ng cÇn t¸c ®éng trùc tiÕp g× ®Õn ®èi t−îng nghiªn
cøu, hä chØ nghe, nh×n, ghi chÐp, ghi nhí vµ hiÓu theo lêi gi¶ng cña GV. HS thô ®éng tiÕp nhËn
kiÕn thøc ®· ®−îc GV "chuÈn bÞ s½n". Ph−¬ng ph¸p nµy chØ cho phÐp HS ®¹t tíi tr×nh ®é t¸i hiÖn
cña sù lÜnh héi.
33
2. CÊu tróc logic cña ph−¬ng ph¸p
Th−êng sù th«ng b¸o vÒ mét néi dung nµo ®ã ®Òu tr¶i qua bèn b−íc : ®Æt vÊn ®Ò, ph¸t biÓu
vÊn ®Ò, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ kÕt luËn.
B−íc 1 : §Æt vÊn ®Ò
ë b−íc nµy, vÊn ®Ò nghiªn cøu míi ®−îc th«ng b¸o d−íi d¹ng chung nhÊt, cã ph¹m vi
réng, nh»m tËp trung sù chó ý cña HS, t¹o ra t− thÕ chuÈn bÞ lµm viÖc.
B−íc 2. Ph¸t biÓu vÊn ®Ò
Sau khi th«ng b¸o vÊn ®Ò nghiªn cøu, GV tù nªu ra çc c©u hái cô thÓ h¬n, v¹ch ra träng
®iÓm, xem xÐt mét çch chi tiÕt. Ph¸t biÓu vÊn ®Ò, t¹o ra nhu cÇu muèn t×m hiÓu cña HS vµ
v¹ch ra dµn ý cña néi dung cÇn nghiªn cøu.
B−íc 3. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
GV cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò theo hai logic phæ biÕn : quy n¹p hoÆc diÔn dÞch.
a) Quy n¹p : Lµ ®i tõ çi ®¬n nhÊt ®Õn çi chung, kh¸i qu¸t ; ®i tõ nh÷ng çi cô thÓ ®Õn
nguyªn lý hay quy luËt. Theo logic quy n¹p, cã thÓ ¸p dông ba çch tr×nh bµy kh¸c nhau, tïy
®Æc ®iÓm cña néi dung :
– Quy n¹p tõng phÇn : NÕu néi dung çc vÊn ®Ò ®Æt ra ë b−íc 2 t−¬ng ®èi ®éc lËp nhau ta
cã thÓ gi¶i quyÕt døt ®iÓm tõng vÊn ®Ò nèi tiÕp nhau.
– Quy n¹p ph¸t triÓn : Çc vÊn ®Ò ®Æt ra ®−îc gi¶i quyÕt theo lèi "mãc xÝch" – gi¶i quyÕt
xong vÊn ®Ò thø nhÊt råi lÊy lêi gi¶i cña nã lµm tiÒn ®Ò gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thø hai, cø thÕ – ®¸p
sè cña vÊn ®Ò tr−íc lµm tiÒn ®Ò t×m ®¸p sè cho vÊn ®Ò sau.
– Quy n¹p song song - ®èi chiÕu : NÕu néi dung cña tµi liÖu gi¸o khoa chøa nhiÒu mÆt ®èi
lËp, GV cã thÓ ¸p dông lèi ph©n tÝch song song – ®èi chiÕu, ®em so s¸nh nh÷ng mÆt, nh÷ng
thuéc tÝnh (quan hÖ ë hai ®èi t−îng t−¬ng ph¶n, råi rót ra kÕt luËn cho tõng ®iÓm so s¸nh). §©y
lµ çch ph©n tÝch cho phÐp lµm næi bËt ®Æc ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a hai ®èi t−îng
nghiªn cøu.
Còng cã thÓ ¸p dông phÐp quy n¹p song song cho nh÷ng ®èi t−îng cã nh÷ng nÐt t−¬ng tù.
Khi lµm râ sù gièng nhau gi÷a chóng, l¹i cµng cã ®iÒu kiÖn lµm næi bËt tÝnh ®Æc thï riªng biÖt
cña mçi ®èi t−îng, th−êng çc ®èi t−îng nghiªn cøu võa cã ®iÓm gièng nhau, võa cã ®iÓm kh¸c
nhau, nªn lèi quy n¹p nµy ®−îc sö dông phæ biÕn trong thùc tiÔn d¹y häc.
b) DiÔn dÞch : Lµ con ®−êng nhËn thøc ®i tõ nguyªn lý chung ®Õn çi cô thÓ, ®¬n nhÊt.
Theo logic diÔn dÞch, GV ®−a ra kh¸i qu¸t s¬ bé, sau ®ã tiÕn hµnh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò theo 3 çch
võa nªu trªn (ph©n tÝch tõng phÇn, ph¸t triÓn, song song – ®èi chiÕu). §iÒu kh¸c víi quy n¹p lµ
ba çch gi¶i quyÕt nµy nh»m minh häa cho sù kh¸i qu¸t s¬ bé ®· nªu.
34
B−íc 4. KÕt luËn
Lµ sù kÕt tinh d−íi d¹ng c« ®äng, chÝnh x¸c, kh¸i qu¸t nhÊt b¶n chÊt cña vÊn ®Ò nghiªn
cøu.
ThuyÕt tr×nh lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông phæ biÕn. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ cung
cÊp ®−îc l−îng th«ng tin ®¸ng kÓ, cã hÖ thèng trong mét thêi gian ng¾n. ThuyÕt tr×nh cho phÐp
tr×nh bµy chÆt chÏ h¬n çc vÊn ®Ò lý thuyÕt trõu t−îng, phøc t¹p. TÝnh logic chÆt chÏ, lêi nãi GV
hïng biÖn, trong s¸ng sÏ g©y ®−îc c¶m xóc m¹nh mÏ cña HS trong qu¸ tr×nh nghe gi¶ng.
3. VÝ dô
Dïng ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh – t¸i hiÖn, th«ng b¸o ®Ó d¹y Häc thuyÕt tiÕn hãa cña
§acuyn" (môc II, bµi 16, SH–12).
B−íc 1 : §Æt vÊn ®Ò
Chóng ta thÊy r»ng thùc vËt, ®éng vËt v« cïng ®a d¹ng, phong phó tuy r»ng ban ®Çu
chóng cã nguån gèc chung. Mçi d¹ng sinh vËt l¹i mang çc ®Æc ®iÓm thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn
sèng mét çch kú diÖu (cho vÝ dô), hoÆc ë vËt nu«i, c©y trång, nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã l¹i rÊt phï
hîp víi nh÷ng nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña con ng−êi, ®Õn nçi cã khi cã h¹i cho b¶n th©n chóng.
VËy c¬ chÕ nµo ®· t¹o ra sù ®a d¹ng, phong phó vµ thÝch nghi ®ã cña sinh vËt ?
B−íc 2 : Ph¸t biÓu vÊn ®Ò
V× sao mçi vËt nu«i, c©y trång ®Òu thÝch nghi víi nh÷ng nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña con ng−êi ?
V× sao tõ mét nguån gèc chung, vËt nu«i, c©y trång ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó ?
V× sao trong tù nhiªn cã tíi hµng v¹n loµi thùc vËt, hµng triÖu loµi ®éng vËt, mµ mçi loµi
®Òu thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng mét çch kú diÖu ?
B−íc 3 : Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
Ph©n tÝch néi dung theo logic quy n¹p.
GV nªu mét sè vÝ dô sau :
– Sù ®a d¹ng cña çc nßi gµ.
– Sù ®a d¹ng cña çc nßi bå c©u.
– Sù ®a d¹ng cña çc thø c¶i.
GV nhËn xÐt, so s¸nh vµ gi¶i thÝch :
– Mçi vËt nu«i, c©y trång ®Òu thÝch nghi víi mét nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña con ng−êi (cho vÝ
dô).
– Ng−îc l¹i ë mét sè vËt nu«i, c©y trång cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cã h¹i cho b¶n th©n nã (vÝ dô :
– chuèi kh«ng h¹t, gµ l¬go mÊt kh¶ n¨ng Êp trøng...). V× sao cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ?
35
GV nªu lÞch sö ph¸t triÓn m¹nh hay gi¶m bít cña hoa d¹ lan h−¬ng, bå c©u ®−a th−, hoa
®ång tiÒn ®¬n vµ kÐp... nh÷ng biÕn ®æi cña chóng phô thuéc vµo ®iÒu g× ?
Tõ çc b»ng chøng trªn, GV rót ra kÕt luËn kh¸i qu¸t : Sù chän läc do con ng−êi tiÕn hµnh
®· chi phèi sù biÕn ®æi cña vËt nu«i, c©y trång.
TiÕp ®ã, GV ph©n tÝch kh¸i niÖm chän läc nh©n t¹o (CLNT) theo çc yÕu tè sau :
– C¬ së : ®Æc tÝnh di truyÒn, biÕn dÞ cña sinh vËt.
– Nguyªn nh©n : do vËt nu«i, c©y trång biÕn dÞ theo nhiÒu h−íng kh¸c nhau mµ sù tån t¹i
cña chóng phô thuéc vµo tõng nhu cÇu, thÞ hiÕu nhÊt ®Þnh cña con ng−êi.
– TÝnh chÊt : do con ng−êi tiÕn hµnh, v× lîi Ých cña m×nh, bÊt chÊp lîi Ých cña b¶n th©n sinh
vËt.
– Néi dung : tÝch lòy biÕn dÞ cã lîi, ®µo th¶i biÕn dÞ kh«ng cã lîi cho con ng−êi.
– §éng lùc : nhu cÇu phøc t¹p, thÞ hiÕu lu«n thay ®æi cña con ng−êi.
– KÕt qu¶ : vËt nu«i, c©y trång biÕn ®æi theo h−íng cã lîi cho con ng−êi. Mçi nßi, mçi thø
®Òu thÝch nghi víi nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña con ng−êi, t¹o ra sù ®a d¹ng, phong phó cña çc vËt
nu«i, c©y trång.
– Vai trß : CLNT lµ nh©n tè chÝnh trong sù h×nh thµnh çc gièng vËt nu«i, c©y trång.
TiÕp ®ã, trªn c¬ së kh¸i niÖm CLNT vµ b»ng phÐp suy diÔn t−¬ng tù, GV tr×nh bµy kh¸i
niÖm chän läc tù nhiªn (CLTN), gi¶i thÝch sù tiÕn hãa cña sinh vËt trong tù nhiªn : ®a d¹ng,
phong phó, thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng, cã nguån gèc chung nh−ng ®· tiÕn hãa theo çc
h−íng kh¸c nhau b»ng con ®−êng ph©n ly tÝnh tr¹ng. Logic so s¸nh nh− sau :
H×nh thøc
Chän läc nh©n t¹o Chän läc tù nhiªn
Nh©n tè
C¬ së §Æc tÝnh di truyÒn vµ biÕn §Æc tÝnh di truyÒn vµ biÕn dÞ
dÞ cña sinh vËt. cña sinh vËt.
nguyªn VËt nu«i, c©y trång biÕn Sinh vËt biÕn dÞ ®a d¹ng, ®iÒu
nh©n dÞ theo nhiÒu h−íng. Nhu kiÖn sèng phøc t¹p, t¸c ®éng
cÇu thÞ hiÕu cña con ng−êi nhiÒu mÆt.
®a d¹ng, lu«n thay ®æi.
tÝnh chÊt Do con ng−êi tiÕn hµnh. DiÔn ra trong tù nhiªn, d−íi ¸p
lùc ®iÒu kiÖn sèng trong tù
nhiªn.
36
H×nh thøc
Chän läc nh©n t¹o Chän läc tù nhiªn
Nh©n tè
Néi dung TÝch luü biÕn dÞ cã lîi, TÝch luü biÕn dÞ cã lîi, ®µo th¶i
®µo th¶i biÕn dÞ kh«ng cã biÕn dÞ kh«ng cã lîi cho sinh
lîi cho con ng−êi. vËt.
§éng lùc Nhu cÇu phøc t¹p, thÞ hiÕu §Êu tranh sinh tån cña sinh vËt
thay ®æi cña con ng−êi. víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh.
KÕt qu¶ VËt nu«i, c©y trång biÕn T¹o ra çc lo¹i sinh vËt míi,
®æi theo chiÒu h−íng cã lµm cho sinh vËt ngµy cµng tiÕn
lîi cho con ng−êi. Mçi ho¸ theo h−íng tæ chøc ngµy
nßi, mçi thø ®Òu thÝch cµng hoµn thiÖn, sinh vËt ngµy
nghi víi nhu cÇu nhÊt cµng ®a d¹ng, phong phó, thÝch
®Þnh cña con ng−êi. T¹o nghi ngµy cµng cao.
ra sù ®a d¹ng cña vËt
nu«i, c©y trång.
Vai trß Lµ nh©n tè chÝnh h×nh Lµ nh©n tè chÝnh trong sù tiÕn
thµnh çc thø c©y trång, ho¸ cña sinh giíi.
çc nßi vËt nu«i.
II – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH ¥RIXTIC

Ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh - ¬rixtic ®«i khi cßn gäi lµ diÔn gi¶ng nªu vÊn ®Ò hay tr×nh bµy
nªu vÊn ®Ò. Trong ph−¬ng ph¸p nµy, GV tr×nh bµy con ®−êng quanh co phøc t¹p dÉn tíi ch©n
lý khoa häc mµ nhµ b¸c häc ®· tr¶i qua. Khi tr×nh bµy néi dung, GV nªu vÊn ®Ò, v¹ch ra m©u
thuÉn nhËn thøc, råi ®Ò ra gi¶ thuyÕt, tr×nh bµy çch gi¶i quyÕt vµ rót ra kÕt luËn. Cßn HS theo
dâi logic cña con ®−êng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò do GV tr×nh bµy. Tuy ë ®©y HS lÜnh héi thô ®éng
çc tri thøc, nh−ng do GV lu«n lu«n ®Ò xuÊt m©u thuÉn, ®Æt HS th−êng xuyªn trong t×nh
huèng cã vÊn ®Ò nªn chÊt l−îng kiÕn thøc HS tiÕp thu ®−îc vÉn cao h¬n so víi ph−¬ng ph¸p
thuyÕt tr×nh – t¸i hiÖn, th«ng b¸o ë trªn.
2. VÝ dô
Dïng ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh – ¬rixtic ®Ó d¹y kh¸i niÖm "Vßng tuÇn hoµn m¸u" (Sinh häc
líp 9).
Vµo bµi, GV th«ng b¸o : trong 1 giê, nÕu nghØ ng¬i b×nh th−êng th× c¬ thÓ chóng ta cÇn 10 -
12 lÝt oxy. NÕu ho¹t ®éng m¹nh, c¬ thÓ cÇn ®Õn 50 - 120 lÝt oxy. BiÕt r»ng c¬ thÓ chóng ta chØ
chøa 4 - 5 lÝt m¸u ®ñ ®Ó hßa tan 1/10 lÝt oxy. VËy b»ng çch nµo c¬ thÓ chóng ta cã ®ñ l−îng
37
oxy ®Ó ho¹t ®éng ?
Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã lµ c¶ mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi.
Tõ thêi cæ, ng−êi ta quan niÖm trong m¹ch m¸u l−u th«ng kh«ng khÝ chø kh«ng ph¶i m¸u.
§Õn thÕ kû XIX, Galen gi¶i thÝch : M¸u ®en tõ gan ch¶y vÒ tim, ë ®ã nhiÖt ®é cña tim lµm
nãng vµ s¹ch m¸u. M¸u ®á t−¬i ®ã ch¶y kh¾p c¬ thÓ råi ®−îc tiªu thô hoµn toµn. VËy mét giê
gan t¹o ra bao nhiªu m¸u ?
H¸c-v©y l¹i chøng minh b»ng çch kh¸c.
Sau khi mæ tim ng−êi chÕt, hoÆc mæ tim ®éng vËt, «ng tù ®Ò ra gi¶ thuyÕt : Tim cã vai trß
trong sù ph©n phèi m¸u cho c¬ thÓ. §Ó chøng minh gi¶ thuyÕt ®ã, «ng ®· c¾t ®øt m¹ch m¸u con
vËt. Khi c¾t ®øt m¹ch, m¸u ch¶y ra rÊt m¹nh vµ phun theo nhÞp ®Ëp cña tim. H¸c-v©y kÕt luËn :
trong m¹nh cã m¸u ch¶y chø kh«ng ph¶i kh«ng khÝ, m¸u ch¶y ®−îc lµ nhê sù co bãp cña tim.
Tim nh− lµ mét çi b¬m võa hót, võa ®Èy m¸u cho c¬ thÓ. Nh−ng m¸u ch¶y theo con ®−êng nµo,
b»ng çch nµo c¬ thÓ cã ®ñ m¸u ®Ó hßa tan l−îng oxy cÇn cho c¬ thÓ ?
LiÖu trong mét giê c¬ thÓ cã s¶n sinh ra hµng tr¨m lÝt m¸u ®−îc kh«ng ?
§Ó tr¶ lêi chóng ta thö gi¶i thÝch thÝ nghiÖm sau :
– NÕu dïng d©y thÝt chÆt cæ tay, m¹ch ®Ëp biÕn mÊt vµ ë phÝa d−íi nót buéc tay bÞ tª vµ
th©m dÇn l¹i. Cßn phÝa trªn ®éng m¹ch tÝch ®Çy m¸u, m¹ch m¹nh lªn. VËy rót ra kÕt luËn g× ?
(M¸u ch¶y vÒ phÝa xa tim).
– Nh−ng khi th¾t nhÑ th× sao ? – M¸u trong ®éng m¹nh kh«ng bÞ c¶n trë, tr¸i l¹i tÜnh m¹ch
®Çy m¸u, phång lªn ë phÝa d−íi. VËy rót ra kÕt luËn g× ? (M¸u trë vÒ tim qua tÜnh m¹ch).
Tõ thÝ nghiÖm trªn cã thÓ rót ra kÕt luËn g× ? (M¸u ch¶y trong m¹ch theo 1 chiÒu. M¸u ch¶y
tuÇn hoµn theo vßng kÝn do ¸p lùc tim co bãp).
GV tr×nh bµy tiÕp : Tim chøa kho¶ng 1 cèc m¸u, nh−ng lµm thÕ nµo trong 1 giê l¹i ®Èy ®i
®−îc hµng chôc lÝt m¸u ? (Trong nöa giê tim co bãp hai ngh×n lÇn (nhÞp ®Ëp), qua ®ã lÊy vµo vµ
tèng ra kho¶ng 2000 cèc m¸u).
Cßn m¸u chuyÓn tõ ®éng m¹ch sang tÜnh m¹ch nh− thÕ nµo ? (Nhê m¹ng l−íi mao m¹ch).
TiÕp ®ã GV kÕt hîp víi tranh çc vßng tuÇn hoµn ®Ó giíi thiÖu vßng tuÇn hoµn m¸u trong
c¬ thÓ.
III – PH¦¥NG PH¸P HáI §¸P – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O

ë ®©y GV nªu c©u hái, yªu cÇu HS tr¶ lêi trùc tiÕp. C©u tr¶ lêi cña HS chØ cÇn nhí l¹i
mét çch chÝnh x¸c kiÕn thøc cã s½n, hay m« t¶ l¹i chÝnh x¸c kÕt qu¶ quan s¸t nh÷ng g× GV
®· tæ chøc, biÓu diÔn tr−íc ®ã. Do khi tr¶ lêi, HS kh«ng ph¶i suy luËn, chØ cÇn cã trÝ nhí
m¸y mãc nªn ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t¸i hiÖn, th«ng b¸o Ýt cã t¸c dông rÌn luyÖn trÝ th«ng
38
minh. Hái ®¸p – t¸i hiÖn, th«ng b¸o ®−îc sö dông phæ biÕn khi «n tËp kiÓm tra hoÆc khi tµi
liÖu häc tËp ®ßi hái ph¶i nhí chÝnh x¸c çc hµnh ®éng, çc sè liÖu, çc sù kiÖn... Tuy nhiªn,
ph−¬ng ph¸p nµy l¹i cã hiÖu qu¶ nhÊt khi kÕt hîp trong hái ®¸p çc c©u hái t¸i hiÖn víi çc
c©u hái t×m tßi.
2. VÝ dô
Sö dông ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t¸i hiÖn, th«ng b¸o khi d¹y häc bµi "Nh÷ng c¬ thÓ sèng
ch−a cã cÊu t¹o tÕ bµo" (Sinh häc 10).
Trõ vi rót lµ ®èi t−îng HS ch−a ®−îc häc nh−ng ®· quen biÕt qua çc bÖnh do vi rót
g©y ra, cßn çc ®èi t−îng kh¸c nh− c¬ thÓ ®¬n bµo (vi khuÈn, t¶o ®¬n bµo, ®éng vËt
nguyªn sinh) vµ c¬ thÓ ®a bµo th× HS ®· ®−îc häc ë tr−êng PTCS. §ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó GV
sö dông mét çch cã hiÖu qu¶ ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t¸i hiÖn, th«ng b¸o khi nghiªn cøu
bµi nµy.
VÝ dô nh− ®o¹n ®èi tho¹i sau ®©y :
Gv : C¬ thÓ sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo ?
Hs : C¬ thÓ sèng ®Òu cã cÊu t¹o b»ng tÕ bµo vµ ®Òu cã çc ®Æc ®iÓm chung nh− : trao ®æi
chÊt, sinh tr−ëng – ph¸t triÓn, sinh s¶n, c¶m øng.
Gv : ThÕ nh−ng cã nh÷ng d¹ng sèng mµ c¬ thÓ cña chóng kh«ng cã cÊu t¹o tÕ bµo – ®ã lµ
vi rus. H·y kÓ çc bÖnh do vi rus g©y ra.
Hs : Sëi, cóm, b¹i liÖt, AIDS, bÖnh d¹i...
Gv : Vi rót cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo ®Ó xÕp chóng vµo thÕ giíi sèng ? (GV giíi thiÖu çc
®Æc ®iÓm cÊu t¹o, ho¹t ®éng sèng cña vi rót hoÆc yªu cÇu HS ®äc SGK ®Ó tr¶ lêi c©u hái).
TiÕp ®ã, ®Ó nghiªn cøu c¬ thÓ ®¬n bµo, GV tiÕp tôc dïng ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t¸i hiÖn,
th«ng b¸o.
Gv : C¬ thÓ ®¬n bµo lµ g× ? H·y kÓ tªn çc c¬ thÓ ®¬n bµo mµ em ®· häc.
Hs : C¬ thÓ ®¬n bµo lµ c¬ thÓ chØ cÊu t¹o b»ng mét tÕ bµo, nh− : vi khuÈn, t¶o ®¬n bµo,
®éng vËt nguyªn sinh.
Gv : Vi khuÈn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng sèng nµo ?
Hs : – CÊu t¹o : ®· cã cÊu t¹o tÕ bµo, nh−ng cßn rÊt ®¬n gi¶n, ch−a cã nh©n chÝnh thøc,...
– §Æc ®iÓm sèng : ®a sè vi khuÈn ký sinh,...
Còng nh÷ng c©u hái t−¬ng tù, GV dÉn d¾t HS nghiªn cøu t¶o ®¬n bµo, ®éng vËt nguyªn
sinh.
§Ó h−íng dÉn HS «n tËp ë nhµ, GV ra c©u hái, bµi tËp sau : So s¸nh ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ
ho¹t ®éng sèng cña çc sinh vËt thuéc çc nhãm trªn theo b¶ng sau :
39
Nhãm sinh vËt §Æc ®iÓm cÊu t¹o §Æc ®iÓm ho¹t ®éng sèng
Vi rót
Vi khuÈn
T¶o ®¬n bµo
§éng vËt nguyªn sinh
IV – PH¦¥NG PH¸P Hái §¸P – T×M TßI Bé PHËN

(CßN GäI Lµ PH¦¥NG PH¸P HáI §¸P ¬RiXtiC)

Lµ ph−¬ng ph¸p mµ trong ®ã HS ®éc lËp gi¶i quyÕt tõng phÇn nhá hµng lo¹t çc c©u hái do
GV nªu ra trªn líp, trong çc bµi thùc hµnh quan s¸t trong v−ên tr−êng, trªn ®ång ruéng, ngoµi
thiªn nhiªn... Hái ®¸p – t×m tßi ®−îc tæ chøc b»ng sù xen kÏ tuÇn tù çc th«ng b¸o ng¾n cña GV
víi çc c©u hái vµ c©u tr¶ lêi cña HS ®èi víi çc c©u hái ®ã. Mçi c©u hái hay mét nhãm çc c©u
hái nµo ®ã ph¶i x©y dùng sao cho khi tr¶ lêi HS nhËn ®−îc mét "liÒu kiÕn thøc" nhÊt ®Þnh. Vµ
cø lÇn l−ît hái – ®¸p nh− vËy, HS lÜnh héi ®−îc mét néi dung kiÕn thøc vÒ mét chñ ®Ò trän vÑn.
2. Nh÷ng yªu cÇu logic cña c©u hái

– C©u hái ph¶i mang tÝnh chÊt nªu vÊn ®Ò, buéc HS ph¶i lu«n lu«n ë tr¹ng th¸i cã vÊn ®Ò.
– HÖ thèng c©u hái – lêi gi¶i ®¸p thÓ hiÖn mét logic chÆt chÏ çc b−íc gi¶i quyÕt mét
vÊn ®Ò lín, t¹o nªn néi dung trÝ dôc chñ yÕu cña bµi, lµ nguån tri thøc cho HS. Nhê ®ã
ph−¬ng ph¸p nµy, HS kh«ng chØ lÜnh héi ®−îc néi dung trÝ dôc, mµ cßn rÌn luyÖn ®−îc c¶
ph−¬ng ph¸p nhËn thøc vµ çch diÔn ®¹t t− t−ëng b»ng ng«n ng÷ nãi mét çch logic, chÆt
chÏ.
– C©u hái ph¶i gi÷ vai trß chñ ®¹o, b»ng nh÷ng c©u hái liªn tiÕp, xÕp theo mét logic chÆt
chÏ, uèn n¾n, dÉn d¾t HS tõng b−íc ®i tíi b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t−îng. Trong vai trß chØ
®¹o nµy cña GV, HS gièng nh− ng−êi ph¸t hiÖn. V× vËy, hái ®¸p – t×m tßi bé phËn lµ mét møc
®é cña d¹y häc nªu vÊn ®Ò, v× cã c¶ GV vµ HS tham gia ho¹t ®éng t×m tßi.
– C©u hái nªu ra kh«ng nªn chung chung, vµ ng−îc l¹i còng kh«ng nªn qu¸ chi tiÕt.
– Trong nhiÒu tr−êng hîp, GV cÇn nªu çc c©u hái g©y sù tranh luËn trong c¶ líp. Nh÷ng
c©u hái nh− thÕ t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn tÝnh ®éc lËp t− duy cña HS, d¹y HS çch lËp luËn theo
quan ®iÓm riªng cña m×nh...
3. Tæ chøc ho¹t ®éng cña häc sinh trong ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t×m tßi bé phËn
Cã thÓ cã ba ph−¬ng ¸n tæ chøc ho¹t ®éng cña HS trong ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t×m tßi bé
phËn nh− sau :
40
* Ph−¬ng ¸n 1 : GV ®Æt hÖ thèng nhiÒu c©u hái riªng rÏ råi chØ ®Þnh HS tr¶ lêi. Mçi HS tr¶
lêi mét c©u hái. Nguån th«ng tin cho c¶ líp lµ sù tæng hîp çc c©u hái cïng nh÷ng c©u tr¶ lêi
®óng...
* Ph−¬ng ¸n 2 : GV ®Æt ra cho c¶ líp mét c©u hái chÝnh cã kÌm theo çc th«ng b¸o gîi ý,
hoÆc çc c©u hái phô liªn quan ®Õn c©u hái lín ®ã. GV tæ chøc cho HS tr¶ lêi lÇn l−ît tõng bé
phËn cña c©u hái lín ban ®Çu. Nguån th«ng tin cho c¶ líp trong tr−êng hîp nµy lµ : c©u hái tæng
qu¸t cïng víi tæ hîp çc lêi gi¶i ®¸p bé phËn cña HS.
* Ph−¬ng ¸n 3 : GV nªu c©u hái chÝnh, kÌm theo nh÷ng gîi ý nh»m tæ chøc cho HS tranh
luËn, hoÆc HS ®Æt ra nh÷ng c©u hái phô cho nhau råi gióp nhau gi¶i ®¸p. C©u hái chÝnh do GV
nªu ra theo ph−¬ng ¸n nµy th−êng chøa ®ùng m©u thuÉn d−íi d¹ng nghÞch lý, hoÆc nã v¹ch ra
nhiÒu h−íng kh¸c nhau ph¶i lùa chän gi¶i quyÕt. HS th−êng rÊt lóng tóng khi x©y dùng nªn lêi
ph¸t biÓu tæng kÕt cuéc tranh luËn, v× tÝnh chÊt kh¸i qu¸t vµ sù phª ph¸n cña nã. V× vËy, GV
ph¶i nªu ra nh÷ng c©u hái phô, gîi ý cho HS tù lùc ®i tíi kÕt luËn tæng qu¸t.
ë ®©y nguån th«ng tin lµ c©u hái chÝnh kÌm theo sù tranh luËn. B¶n th©n néi dung tranh
luËn vµ lêi gi¶i ®¸p tæng kÕt xªmina th−êng dïng ph−¬ng ph¸p hái ®¸p nµy.
Dï ph−¬ng ¸n nµo th× hiÖu qu¶ chñ yÕu ®Òu ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nghÖ thuËt ®Æt c©u hái.
C©u hái cã chÊt l−îng lµ c©u hái cã søc chøa nhiÒu néi dung trÝ dôc. Søc chøa nµy tû lÖ thuËn
víi tÝnh chÊt cã vÊn ®Ò cña c©u hái. §Ó ®¹t ®−îc ®iÒu nµy, GV cÇn nghiªn cøu néi dung cÇn
truyÒn ®¹t ®· t−êng minh trong s¸ch gi¸o khoa. Sau ®ã, b»ng c©u hái, biÕn çi ®· t−êng minh
thµnh kh«ng t−êng minh, ®Ó tiÕp ®ã tæ chøc HS kh«i phôc l¹i sù t−êng minh cña néi dung.
Cã thÓ ph©n biÖt 3 ph−¬ng ¸n trªn b»ng s¬ ®å sau :
GV GV GV
h1 d1 h2 d2 h3 d3 h1 d1 d2 d3 h d
HS1 HS2 HS3 HS1 HS2 HS3 HS1 HS2 HS3
Ph−¬ng ¸n I Ph−¬ng ¸n II Ph−¬ng ¸n III
4. VÝ dô
Sö dông ph−¬ng ph¸p hái ®¸p – t×m tßi bé phËn khi d¹y häc bµi "Liªn kÕt gen" (Sinh häc
11).
Më ®Çu, GV kiÓm tra kiÕn thøc ®· häc b»ng bµi to¸n : Cho ®Ëu Hµ Lan thuÇn chñng, h¹t
vµng, tr¬n thô phÊn víi c©y ®Ëu thuÇn chñng h¹t xanh, nh¨n. TiÕp tôc cho c©y ®Ëu F1 thu ®−îc
41
lai ph©n tÝch víi c©y ®Ëu h¹t xanh, nh¨n.
H·y viÕt c«ng thøc lai tõ P ®Õn Fb.
V× HS míi cã kiÕn thøc vÒ çc quy luËt Men®en nªn lêi gi¶i sÏ nh− sau :
PTC h¹t vµng, tr¬n h¹t xanh, nh¨n

AABB aabb
GP AB ab
F1 AaBb vµng, tr¬n
Lai ph©n tÝch : F1 vµng, tr¬n xanh, nh¨n
AaBb aabb
GF1 AB, Ab, aB, ab ab
Fb 1 AaBb : 1 Aabb : 1 aaBb : 1 aabb
1 vµng, tr¬n : 1 vµng, nh¨n : 1 xanh, tr¬n : 1 xanh, nh¨n
§Ó chuyÓn sang bµi to¸n míi – Liªn kÕt gen, GV th«ng b¸o thÝ nghiÖm cña Moocgan trªn
ruåi giÊm råi ghi tãm t¾t s¬ ®å l¹i trªn b¶ng.
PTC m×nh x¸m, çnh dµi x m×nh ®en, çnh côt
F1 m×nh x¸m, çnh dµi
Lai ph©n tÝch : Ruåi ®ùc F1 m×nh x¸m, çnh dµi x Ruåi çi m×nh ®en,
çnh côt
Fb ?
H·y x¸c ®Þnh tû lÖ kiÓu gen, kiÓu h×nh ë Fb ?
Víi vèn kiÕn thøc ®· cã, HS biÖn luËn nh− sau :
V× P thuÇn chñng, F1 : toµn m×nh x¸m, çnh dµi. Suy ra tÝnh tr¹ng m×nh x¸m lµ tréi hoµn
toµn so víi m×nh ®en, çnh dµi tréi hoµn toµn so víi çnh côt.
Quy −íc : A : m×nh x¸m a : m×nh ®en
B : çnh dµi b : çnh côt
P m×nh x¸m, çnh dµi x m×nh ®en, çnh côt
A† †A a† †a
B† †B b† †b
Gp A† a†
42
B† b†
F1 A† †a
B† †b
m×nh x¸m, çnh dµi
Lai ph©n tÝch :
§ùc F1 : m×nh x¸m, çnh dµi x Çi : m×nh ®en, çnh côt
A† †a a† †a
B† †b b† †b
Fb A††a A††a a††a a††a
B††b b††b B††b b††b
1 m×nh x¸m, çnh dµi : 1 m×nh x¸m, çnh côt :
1 m×nh ®en, çnh dµi : 1 m×nh ®en, çnh côt
GV : – Trong thÝ nghiÖm cña Moocgan, ë phÐp lai ph©n tÝch l¹i thu ®−îc ë Fb : 1 m×nh x¸m,
çnh dµi : 1 m×nh ®en , çnh côt.
KÕt qu¶ nµy hoµn toµn kh¸c víi lêi gi¶i cña HS.
VËy v× sao cã sù ph©n ly theo tû lÖ 1 :1 mµ kh«ng ph¶i lµ 1 :1 :1 :1 ?
Víi c©u hái nµy, HS lóng tóng. Nh−ng ë çc em xuÊt hiÖn nhu cÇu muèn t×m ra nguyªn
nh©n sù kh¸c nhau ®ã.
§Ó HS tù gi¶i quyÕt, GV nªu ra çc c©u hái bæ sung, gîi ý.
GV : Ruåi çi m×nh ®en, çnh côt khi gi¶m ph©n cho mÊy lo¹i giao tö ?
HS : Cho 1 lo¹i giao tö. V× ruåi çi m×nh ®en, çnh côt thuÇn chñng (mang tÝnh tr¹ng lÆn).
GV : Fb cã 2 tæ hîp giao tö (1+1 = 2), vËy ruåi ®ùc F1 cho mÊy lo¹i giao tö khi gi¶m ph©n ?
HS : Ruåi ®ùc F1 khi gi¶m ph©n chØ cho 2 lo¹i giao tö, v× sè tæ hîp ë ®êi lai b»ng sè lo¹i
giao tö ®ùc nh©n víi sè lo¹i giao tö çi, mµ ë ®©y giao tö çi chØ cã 1 lo¹i.
GV : V× sao trong thÝ nghiÖm cña Moocgan, ruåi ®ùc chØ cho 2 lo¹i giao tö mµ kh«ng cho 4
lo¹i giao tö ?
ë ®©y HS lóng tóng, ®Ó gióp HS tù gi¶i ®¸p, GV gîi ý.
GV : LiÖu cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng 2 cÆp gen t−¬ng øng quy ®Þnh 2 cÆp tÝnh tr¹ng t−¬ng ph¶n
cïng n»m trªn mét cÆp nhiÔm s¾c thÓ t−¬ng ®ång ®−îc kh«ng ?
HS : Cã thÓ, v× trªn mét nhiÔm s¾c thÓ cã thÓ cã nhiÒu gen ?
§Õn ®©y, GV söa l¹i çch viÕt kiÓu gen b»ng çch nèi çc nhiÔm s¾c thÓ mang çc gen
t−¬ng øng ë ruåi P vµ ruåi ®ùc F1 vµ ruåi çi m×nh ®en, çnh côt (®Ó cã tÝnh chÊt trùc quan vµ
kh«ng cÇn viÕt l¹i s¬ ®å lai, GV cÇn l−u l¹i s¬ ®å trªn trong c¶ tiÕt häc. Lóc nµy chØ cÇn nèi liÒn
çc nhiÔm s¾c thÓ víi nhau lµ ta cã s¬ ®å lai chÝnh thøc).
GV : H·y viÕt c«ng thøc l¹i theo ký hiÖu trªn tõ P ®Õn Fb.
43
Sau khi viÕt s¬ ®å, HS dÔ dµng ®i ®Õn kÕt luËn vÒ hiÖn t−îng liªn kÕt gen.
Víi ph−¬ng ph¸p trªn, HS tù lùc gi¶i quyÕt dÇn dÇn tõng phÇn ®Ó ®i ®Õn kiÕn thøc vÒ
quy luËt di truyÒn liªn kÕt. TÊt c¶ çc quy luËt di truyÒn tiÕp theo ®Òu cã thÓ sö dông
ph−¬ng ph¸p hái ®¸p nh− trªn ®Ó tæ chøc d¹y häc.
υ NHãM TRùC QUAN
I – Ph−¬ng TIÖN Trùc QUAN
1. Ph−¬ng tiÖn trùc quan

Ph−¬ng tiÖn trùc quan (PTTQ) lµ tÊt c¶ çc ®èi t−îng nghiªn cøu ®−îc tri gi¸c trùc tiÕp nhê
çc gi¸c quan.
Trong d¹y häc sinh häc cã 3 lo¹i PTTQ :
– Çc vËt tù nhiªn : mÉu sèng, mÉu ng©m, mÉu nhåi, tiªu b¶n Ðp kh«, tiªu b¶n hiÓn vi...
– Çc vËt t−îng h×nh : m« h×nh, tranh vÏ, ¶nh, phim, phim ®Ìn chiÕu, phim video, s¬ ®å,
biÓu ®å...
– Çc thÝ nghiÖm.
2. Mét sè quy t¾c khi biÓu diÔn ph−¬ng tiÖn trùc quan
– BiÓu diÔn ph−¬ng tiÖn ®óng lóc, dïng ®Õn ®©u ®−a ra ®Õn ®ã.
– §èi t−îng quan s¸t ph¶i ®ñ lín, ®ñ râ. NÕu vËt quan s¸t qu¸ nhá ph¶i dµnh thêi gian giíi
thiÖu ®Õn tõng HS.
ViÖc biÓu diÔn PTTQ ph¶i tiÕn hµnh thong th¶, theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh ®Ó HS dÔ theo
dâi, kÞp quan s¸t.
– Trong ®iÒu kiÖn cã thÓ, nªn phèi hîp, bæ sung çc lo¹i PTTQ kh¸c nhau.
– Tr−íc khi biÓu diÔn çc PTTQ, cÇn h−íng dÉn HS l−u ý quan s¸t triÖt ®Ó. BiÖn ph¸p ®Þnh
h−íng tèt nhÊt lµ GV cÇn nghiªn cøu kü ®Ó nªu ra çc c©u hái mµ c©u tr¶ lêi cña HS chØ cã thÓ
t×m ®−îc qua tµi liÖu quan s¸t tõ PTTQ. ViÖc ®Ò ra c©u hái nµy ®Æc biÖt quan träng khi biÓu diÔn
PTTQ cã tÝnh chÊt nghiªn cøu.
II – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – TH¤NG B¸O, T¸I HIÖN
XÐt vÝ dô : Khi d¹y kh¸i niÖm "thÝch nghi kiÓu h×nh". GV biÓu diÔn vËt mÉu : c©y rau dÖu
sèng ë çc m«i tr−êng kh¸c nhau : ë n−íc, ë n¬i Èm, ë n¬i kh« h¹n...
GV th«ng b¸o cho HS kh¸i niÖm : ThÝch nghi kiÓu h×nh lµ sù ph¶n øng cña cïng mét
kiÓu gen thµnh nh÷ng kiÓu h×nh kh¸c nhau tr−íc sù thay ®æi cña çc yÕu tè m«i tr−êng. §ã
chÝnh lµ nh÷ng th−êng biÕn trong ®êi ç thÓ, b¶o ®¶m sù thÝch nghi linh ho¹t cña c¬ thÓ trong
44
m«i tr−êng sinh th¸i.
TiÕp ®ã, GV cho HS quan s¸t mÉu çc c©y rau dÖu lÊy tõ çc m«i tr−êng kh¸c nhau, mang
çc ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vÒ th©n, l¸, rÔ, hoa. Sau ®ã yªu cÇu HS gi¶i thÝch ý nghÜa sinh häc kh¸c
nhau cña tõng c¬ quan kh¸c nhau ë çc c©y rau dÖu võa quan s¸t.
Sau dÉn liÖu minh häa ®ã, GV yªu cÇu HS t×m thªm çc vÝ dô kh¸c.
§Ó HS kh«ng cßn b¨n kho¨n g× n÷a vÒ sù biÕn ®æi çc bé phËn cña c©y rau dÖu lµ th−êng
biÕn hay biÕn dÞ di truyÒn, GV nªu c©u hái : "LiÖu sù biÕn ®æi ®ã cã di truyÒn ®−îc kh«ng ?
B»ng çch nµo kiÓm tra ®−îc ®iÒu ®ã ?".
Mét sè HS cßn lóng tóng do cã Ýt hiÓu biÕt thùc tÕ, ®a sè HS tr¶ lêi ®−îc b»ng çch ®Æt ra
çc gi¶ thiÕt kh¸c nhau, råi dùa vµo kiÕn thøc ®· cã vÒ di truyÒn, biÕn dÞ ®Ó gi¶i thÝch.
Cuèi cïng, GV gi¶i ®¸p : Sù biÕn ®æi h×nh th¸i rÔ, th©n, l¸, hoa cña çc c©y rau dÖu kh«ng
di truyÒn ®−îc, bëi ®ã chÝnh lµ th−êng biÕn hay cßn gäi lµ thÝch nghi kiÓu h×nh. §Ó kiÓm tra
®iÒu nµy chóng ta cã thÓ lµm mét thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n : §−a c©y rau dÖu cã l¸ nhá rÔ dµi, sèng
ë m«i tr−êng kh« h¹n trång vµo n¬i ®Êt Èm −ít, nã sÏ ph¸t triÓn thµnh c©y cã l¸ to, rÔ ng¾n
gièng nh− nh÷ng c©y vèn ®ang sèng cïng m«i tr−êng víi nã.
III – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – T×M TßI Bé PHËN
NÕu nh− biÓu diÔn vËt mÉu – th«ng b¸o t¸i hiÖn mang tÝnh chÊt bæ sung, minh häa cho
nguån th«ng tin d¹y häc chÝnh th× biÓu diÔn vËt mÉu – t×m tßi bé phËn ®−a l¹i tri thøc míi th«ng
qua viÖc tæ chøc cho HS quan s¸t, tù lùc gia c«ng çc tµi liÖu quan s¸t ®−îc b»ng çc thao t¸c trÝ
tuÖ.
VÝ dô : NÕu còng dïng vËt mÉu trªn ®Ó d¹y kh¸i niÖm thÝch nghi kiÓu h×nh theo logic t×m
tßi bé phËn th× GV cã thÓ tæ chøc ho¹t ®éng cña HS nh− sau : §Çu tiªn, GV giíi thiÖu tr−íc c¶
líp tõng c©y rau dÖu lÊy tõ çc m«i tr−êng cã ®é Èm kh¸c nhau. Khi giíi thiÖu, yªu cÇu HS
chó ý quan s¸t ®Æc ®iÓm h×nh th¸i rÔ, th©n, l¸ cña tõng c©y vµ so s¸nh sù kh¸c nhau vÒ çc ®Æc
®iÓm ®ã. Sau ®ã GV cho çc c©u hái sau vµ ghi tãm t¾t c©u tr¶ lêi cña HS :
1. H×nh th¸i rÔ, th©n, l¸ cña c©y rau dÖu mµ çc em quan s¸t cã ®Æc ®iÓm g× ?
2. Gi÷a çc c©y rau dÖu mµ çc em ®· quan s¸t cã nh÷ng sù kh¸c nhau nµo ?
§Ó h−íng dÉn sù ph©n tÝch vµ so s¸nh, GV ghi c©u tr¶ lêi lªn b¶ng d−íi d¹ng b¶ng ph©n
tÝch – so s¸nh nh− sau :
C©y rau dÖu §Æc ®iÓm h×nh th¸i

theo thø tù biÓu diÔn RÔ Th©n L¸
C©y 1
C©y 2
C©y 3
45
(C©y thø nhÊt ®−îc lÊy tõ m«i tr−êng n−íc ; c©y thø hai – m«i tr−êng Èm ; c©y thø ba – m«i
tr−êng kh« h¹n).
Khi giíi thiÖu, GV ch−a th«ng b¸o cho HS m«i tr−êng thu thËp c©y rau dÖu. V× vËy GV cã
thÓ nªu c©u hái sau :
– Theo çc em c©y rau dÖu thø nhÊt, thø hai, thø ba ®· mäc tõ ®©u ?
NÕu HS tr¶ lêi ®óng th× GV nªu c©u hái tiÕp :
– V× sao cã sù kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i gi÷a çc c©y rau dÖu nãi trªn ?
Víi c©u hái nµy, cã thÓ cã nhiÒu çch gi¶i ®¸p kh¸c nhau :
+ Chóng thuéc çc lo¹i kh¸c nhau ; hoÆc lµ :
+ Do ®é Èm m«i tr−êng kh¸c nhau mµ mçi c©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng phï hîp víi m«i
tr−êng ®ã.
VÝ dô, c©y ë n−íc cã l¸ to b¶n, mäng n−íc, th©n mËp, rÔ Ýt, ng¾n hoÆc biÕn d¹ng. VËy ë n¬i
kh« h¹n th× rÔ dµi, nhiÒu l¸, l¸ vµ th©n ®Òu nhá, kh«ng mäng n−íc. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã thÝch
nghi víi sù trao ®æi n−íc, ®iÒu hoµ chÕ ®é n−íc, hót chÊt dinh d−ìng.
+ §Ó tr¸nh ¸p ®Æt c©u tr¶ lêi ®óng cho nh÷ng HS cã lêi gi¶i ®¸p sai (c©u tr¶ lêi dÉu lµ sai).
GV h−íng dÉn HS tíi sù thiÕt lËp mét gi¶ thiÕt b»ng çch ®Æt vÊn ®Ò : NÕu cho r»ng c©y rau dÖu
trªn thuéc çc loµi kh¸c nhau, cã kiÓu gen kh¸c nhau, th× liÖu cã çch nµo kiÓm tra ®−îc ®iÒu ®ã
? Víi sù h−íng dÉn cña GV, HS nªu gi¶ thiÕt :
+ Cã thÓ chuyÓn çc c©y tõ m«i tr−êng nµy sang m«i tr−êng kh¸c ®−îc kh«ng ? NÕu khi
chuyÓn m«i tr−êng c©y vÉn gi÷ nguyªn ®Æc ®iÓm th× ®ã lµ ®Æc ®iÓm di truyÒn do kiÓu gen quy
®Þnh. Nh−ng nÕu chuyÓn sang m«i tr−êng kh¸c, c©y biÕn ®æi ®Æc ®iÓm gièng víi c©y ®ang mäc
ë m«i tr−êng ®ã th× ®ã lµ th−êng biÕn, kh«ng di truyÒn ®−îc.
Trong kh«ng khÝ bµn luËn ®ã, GV kh¼ng ®Þnh gi¶ thiÕt ®óng lµ : chuyÓn sang m«i tr−êng
kh¸c, c©y biÕn ®æi mang ®Æc ®iÓm gièng víi c©y ®ang mäc ë m«i tr−êng ®ã.
§Õn ®©y, cã thÓ HS cßn th¾c m¾c :
+ LiÖu sù biÕn ®æi ®ã lµ ®ét biÕn do m«i tr−êng míi g©y ra th× sao ?
§ã lµ th¾c m¾c nªn cã, thÓ hiÖn logic t×m tßi, ®µo s©u suy nghÜ cña HS. GV kh¼ng ®Þnh b»ng
mÉu th«ng b¸o : Thùc tÕ cho thÊy khi chuyÓn trë l¹i m«i tr−êng cò, c©y l¹i ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc
®iÓm ®· cã tr−íc ®©y.
Víi th«ng b¸o ®ã, HS cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn : biÕn ®æi ®ã chØ do t¸c ®éng trùc tiÕp cña m«i
tr−êng trong ®êi ç thÓ, kh«ng liªn quan ®Õn biÕn ®æi kiÓu gen.
– TiÕp ®ã, GV nªu c©u hái :
Sù biÕn ®æi do t¸c ®éng trùc tiÕp cña m«i tr−êng cã ý nghÜa g× ? NÕu HS tr¶ lêi ®óng, GV
kÕt luËn :
Sù biÕn ®æi ®ã gäi lµ th−êng biÕn, b¶o ®¶m cho c¬ thÓ thÝch nghi víi sù thay ®æi cña ®iÒu
46
kiÖn sèng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. Sù biÕn ®æi ®ã cßn gäi lµ thÝch nghi kiÓu h×nh hay
thÝch nghi sinh th¸i.
– Cuèi cïng GV yªu cÇu HS t×m thªm çc vÝ dô ë thùc vËt, ®éng vËt vÒ çc ®Æc ®iÓm thÝch
nghi kiÓu h×nh.
IV – PH¦¥NG PH¸P biÓu DIÔN THÝ NGHIÖM – NGHI£N Cøu
1. B¶n chÊt ph−¬ng ph¸p biÓu diÔn thÝ nghiÖm – nghiªn cøu
ThÝ nghiÖm biÓu diÔn theo logic nghiªn cøu th× b¶n th©n nã lµ nguån tri thøc míi cho HS.
Trong tr−êng hîp nµy thÝ nghiÖm lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cho qu¸ tr×nh t×m tßi cña HS ®Ó dÇn dÇn
®i ®Õn viÖc h×nh thµnh tri thøc míi.
B»ng hÖ thèng c©u hái cã tÝnh chÊt ®Þnh h−íng, GV kÝch thÝch sù t×m tßi ®éc lËp cña HS.
B»ng tµi liÖu quan s¸t ®−îc tõ sù biÓu diÔn thÝ nghiÖm (BDTN) cña GV, HS ph©n tÝch, so
s¸nh, thiÕt lËp mèi quan hÖ nh©n qu¶, tr¶ lêi çc c©u hái ®Ó dÉn tíi çc kÕt luËn kh¸i qu¸t, ph¶n
¸nh b¶n chÊt cña hiÖn t−îng sinh häc.
Nh− vËy, víi ph−¬ng ph¸p nµy, HS ë vµo vÞ trÝ ng−êi nghiªn cøu, chñ ®éng giµnh tri thøc
nªn sù lÜnh héi tµi liÖu gi¸o khoa ®−îc s©u s¾c, ®Çy ®ñ h¬n. BiÓu diÔn thÝ nghiÖm – nghiªn cøu
cÇn ph¶i :
– Giíi thiÖu ®Ò tµi thÝ nghiÖm, HS n¾m ®−îc môc ®Ých thÝ nghiÖm.
– Tæ chøc ®Ó HS ph©n tÝch çc ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm.
– Giíi thiÖu çc b−íc, çc thao t¸c tiÕn hµnh thÝ nghiÖm.
– Giíi thiÖu çc sù kiÖn, hiÖn t−îng x¶y ra trong qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm.
– Gióp HS thiÕt lËp çc mèi quan hÖ nh©n qu¶ tõ kÕt qu¶ quan s¸t ®−îc trong tiÕn hµnh thÝ
nghiÖm.
§Ó HS n¾m ®−îc môc ®Ých, ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm, GV nªn giíi thiÖu tr−íc cho HS, nh−ng
tèt h¬n lµ ®Ó HS tù hiÓu qua cuéc m¹n ®µm më ®Çu. Quan s¸t thÝ nghiÖm lµ ho¹t ®éng nhËn thøc
tù lùc cña HS. ë ®©y, vai trß cña GV chØ lµ sù theo dâi uèn n¾n HS tri gi¸c hiÖn t−îng mét çch
®óng ®¾n. ViÖc rót ra çc kÕt luËn, çc mèi quan hÖ nh©n qu¶ lµ giai ®o¹n thu ho¹ch cuèi cïng
quan träng nhÊt cña ph−¬ng ph¸p BDTN. Chóng chÝnh lµ nh÷ng tri thøc míi mµ HS ®· rót ra
®−îc tõ sù gia c«ng çc tµi liÖu, qua sù quan s¸t BDTN. Ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS ®Ó rót ra
çc tri thøc míi chÝnh lµ sù t×m tßi c©u tr¶ lêi nh÷ng c©u hái do GV ®Æt ra tr−íc, trong hoÆc sau
khi BDTN.
Giai ®o¹n v¹ch ra b¶n chÊt cña hiÖn t−îng quan s¸t ®−îc, nghÜa lµ thiÕt lËp ®−îc mçi quan
hÖ nh©n qu¶, ®ßi hái ph¸t triÓn ë HS kh¶ n¨ng trõu t−îng hãa. TÝnh ham mª s¸ng t¹o cña HS
cµng lín nÕu HS ®−îc th¶o luËn vÒ môc ®Ých thÝ nghiÖm, nªu ®−îc çc gi¶ thiÕt khoa häc vµ dù
®o¸n ®−îc kÕt qu¶ cã thÓ x¶y ra.
47
2. BiÓu diÔn thÝ nghiÖm – nghiªn cøu ph¶i theo çc b−íc logic sau
B−íc 1 : §Æt vÊn ®Ò : Th«ng b¸o ®Ò tµi nghiªn cøu, nªu môc ®Ých nghiªn cøu ®Ó kÝch thÝch
sù tù gi¸c häc tËp ban ®Çu.
B−íc 2 : Ph¸t biÓu vÊn ®Ò : Nªu môc ®Ých cô thÓ h¬n, v¹ch râ nh÷ng phÇn cÊu thµnh chñ
®Ò nghiªn cøu ®Ó cã sù ®Þnh h−íng cô thÓ.
B−íc 3 : §Ò xuÊt gi¶ thiÕt cña ®Ò tµi. Dù kiÕn çc ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt, v¹ch kÕ ho¹ch
gi¶i quyÕt.
B−íc 4 : Thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt
B−íc 5 : §¸nh gi¸ viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch
NÕu kÕt qu¶ thùc hiÖn kÕ ho¹ch kh«ng phï hîp víi gi¶ thiÕt khoa häc ®· nªu ra th× ph¶i
quay l¹i b−íc 3, ®Ò xuÊt gi¶ thiÕt kh¸c.
NÕu viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch ®−a ®Õn kÕt qu¶ x¸c nhËn gi¶ thiÕt ®óng th× chuyÓn sang
b−íc6.
B−íc 6 : Ph¸t biÓu kÕt luËn
3. Nh÷ng yªu cÇu s− ph¹m khi biÓu diÔn thÝ nghiÖm

Tr−íc khi BDTN, GV ph¶i ®Æt vÊn ®Ò râ rµng, gi¶i thÝch môc ®Ých cña thÝ nghiÖm, t¸c dông
cña çc dông cô thÝ nghiÖm.
CÇn h−íng dÉn HS ghi chÐp vµo vë nh÷ng hiÖn t−îng x¶y ra trong qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm.
Nh÷ng tµi liÖu ghi chÐp ®−îc trong qu¸ tr×nh quan s¸t lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó HS cã çc d÷ kiÖn
gi¶i thÝch, gia c«ng, rót ra nh÷ng kÕt luËn kh¸i qu¸t theo yªu cÇu cña nh÷ng c©u hái, bµi tËp
mµ GV ®· nªu ra tõ tr−íc. Çc c©u hái, bµi tËp nµy cÇn ®−îc ghi lªn b¶ng, hoÆc ®äc cho HS
ghi vµo vë. Yªu cÇu cña çc c©u hái nµy lµ ph¶i phï hîp víi chñ ®Ò cña bµi häc ®Ó khi t×m lêi
gi¶i ®¸p, gióp HS n¾m v÷ng ®−îc b¶n chÊt cña hiÖn t−îng.
ThÝ nghiÖm ph¶i ®¬n gi¶n, võa søc HS, tr¸nh nh÷ng thÝ nghiÖm qu¸ phøc t¹p.
Sè l−îng çc thÝ nghiÖm, kho¶ng thêi gian biÓu diÔn trong bµi lªn líp ph¶i hîp lý, tr¸nh kÐo
dµi qu¸ møc thêi gian quy ®Þnh cña mét tiÕt häc.
Sau BDTN, cÇn tæ chøc cho HS th¶o luËn nhê dùa vµo kÕt qu¶ quan s¸t ®−îc vµ çc c©u hái
®· nªu ra tõ tr−íc. Nh÷ng kÕt luËn mµ HS rót ra ®−îc qua cuéc th¶o luËn, nhÊt thiÕt GV ph¶i bæ
sung ®Ó chÝnh x¸c ho¸.
Phèi hîp mét çch hîp lý viÖc BDTN víi lêi nãi cña GV. Tuú theo logic cña sù phèi hîp
nµy mµ tÝnh chÊt ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS kh¸c nhau. NÕu ë ph−¬ng ph¸p BDTN – nghiªn
cøu, thÝ nghiÖm lµ nguån th«ng tin cho HS, cßn lêi nãi cña GV gi÷ vai trß chØ ®¹o, h−íng dÉn
th× trong ph−¬ng ph¸p BDTN – th«ng b¸o, t¸i hiÖn, lêi nãi cña GV lµ nguån th«ng tin chÝnh,
cßn viÖc BDTN chØ lµ ®Ó minh häa, x¸c nhËn th«ng tin tõ lêi nãi cña GV. ViÖc lùa chän logic
48
phèi hîp gi÷a lêi nãi cña GV víi BDTN lµ tuú thuéc vµo møc ®é phøc t¹p cña néi dung nghiªn
cøu, vµo n¨ng lùc t− duy vµ tr×nh ®é tri thøc ®· cã ë HS. Trong ph−¬ng ph¸p BDTN – nghiªn
cøu, lêi nãi cña GV cã ba chøc n¨ng sau :
– H−íng dÉn HS quan s¸t ®Ó n¾m v÷ng nh÷ng giai ®o¹n chÝnh cña hiÖn t−îng.
– H−íng dÉn HS huy ®éng kiÕn thøc cò cÇn thiÕt ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng quan s¸t ®−îc.
– Trªn c¬ së tµi liÖu thu ®−îc tõ quan s¸t thÝ nghiÖm, HS tù lùc rót ra nh÷ng kÕt luËn míi.
4. Nh÷ng ®iÒu cÇn l−u ý khi biÓu diÔn thÝ nghiÖm – nghiªn cøu
a) BDTN – nghiªn cøu nhÊt thiÕt ph¶i cã phÇn ®èi chøng ®Ó kiÓm tra kÕt qu¶ thÝ nghiÖm,
gióp HS t×m ®−îc mèi quan hÖ nh©n qu¶ cña çc hiÖn t−îng x¶y ra trong thÝ nghiÖm. ViÖc x¸c
®Þnh yÕu tè thÝ nghiÖm vµ ®èi chøng ®−îc thùc hiÖn ë b−íc 4 vµ 5. Víi çc thÝ nghiÖm minh häa
th× ®¬n gi¶n h¬n, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã ®èi chóng.
b) Ph¶i ®¶m b¶o tÝnh s− ph¹m, tÝnh khoa häc cña viÖc BDTN, n¬i bè trÝ thÝ nghiÖm, ¸nh
s¸ng ph¶i ®ñ râ cho c¶ líp, çc thao t¸c thÝ nghiÖm cña GV ph¶i thµnh th¹o b¶o ®¶m thÝ nghiÖm
thµnh c«ng : dù ®o¸n tr−íc nh÷ng th¾c m¾c HS cã thÓ hái khi quan s¸t thÝ nghiÖm ; l−êng tr−íc
®−îc nh÷ng thÊt b¹i cã thÓ x¶y ra ®Ó gi¶i thÝch cho HS râ nguyªn nh©n, tr¸nh lµm mÊt lßng tin
®èi víi çc em.
c) Trong DHSH cã lo¹i thÝ nghiÖm dµi ngµy nªn cã thÓ bè trÝ ë v−ên tr−êng, gãc sinh giíi,
chuång tr¹i, ruéng thÝ nghiÖm. Lo¹i thÝ nghiÖm ng¾n ngµy (th−êng lµ çc thÝ nghiÖm vÒ sinh lý,
sinh hãa) th× cã thÓ biÓu diÔn ngay trªn líp.
d) §èi víi nh÷ng thÝ nghiÖm diÔn t¶ cïng mét b¶n chÊt hay cïng mét quy luËt trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, GV nªn biÓu diÔn song song ®Ó cho hiÖu qu¶ cao h¬n h×nh thøc
biÓu diÔn lÇn l−ît riªng lÎ tõng thÝ nghiÖm.
VÝ dô : Khi d¹y t¸c dông cña enzym trong sù biÕn ®æi çc chÊt, GV cïng mét lóc biÓu diÔn
çc thÝ nghiÖm sau :
– Tinh bét + n−íc bät – Tinh bét + n−íc l·
– Tinh bét + n−íc bät + HCl – Tinh bét + HCl
– Tinh bét + dÞch vÞ
C¶ 5 èng nghiÖm nãi trªn ®Òu ng©m vµo chËu n−íc 370C. GV còng cã thÓ biÓu diÔn riªng lÎ
tõng thÝ nghiÖm, nh−ng hiÖu qu¶ sÏ kÐm h¬n nÕu cïng mét lóc h−íng dÉn HS quan s¸t kÕt qu¶
trong c¶ 5 èng nghiÖm. Víi çch nµy, HS cã ®iÒu kiÖn so s¸nh, ®èi chiÕu kÕt qu¶ gi÷a çc thÝ
nghiÖm vµ do ®ã dÔ dµng rót ra kÕt luËn kh¸i qu¸t vÒ vai trß, tÝnh chÊt cña enzym trong sù
chuyÓn ho¸ çc chÊt.
e) ViÖc biÓu diÔn thÝ nghiÖm cßn tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña kiÕn thøc mµ thÝ nghiÖm cÇn
thÓ hiÖn, vµo môc ®Ých LLDH, nªn khi GV thiÕt kÕ thÝ nghiÖm cã thÓ ph©n ra çc d¹ng sau :
– BDTN khi nghiªn cøu tµi liÖu míi.
49
– BDTN khi hoµn thiÖn tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o.
– BDTN khi kiÓm tra ®¸nh gi¸ tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o.
5. VÝ dô
Sö dông ph−¬ng ph¸p BDTN – nghiªn cøu khi d¹y bµi "Vai trß cña enzym trong sù trao ®æi
chÊt vµ n¨ng l−îng" (Sinh häc 10)
§Ó h×nh thµnh ë HS kh¸i niÖm enzym vµ vai trß cña nã trong sù chuyÓn ho¸ çc chÊt, GV tæ
chøc ho¹t ®éng häc tËp cña çc em nh− sau :
Tr−íc khi BDTN, GV më bµi b»ng mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò :
Peoxyhi®r« (H2O2) sinh ra trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, lµ chÊt ®éc ®èi víi tÕ bµo. Trong tÕ
bµo, chÊt ®ã bÞ ph©n hñy d−íi t¸c dông cña çc enzym. Trong thÝ nghiÖm ph©n hñy H2O2, ng−êi
ta cã thÓ dïng s¾t lµm chÊt xóc t¸c (chÊt xóc t¸c v« c¬). NÕu dïng s¾t lµm chÊt xóc t¸c th× 1
nguyªn tö s¾t ph¶i mÊt 300 n¨m míi ph©n hñy ®−îc 1 l−îng H2O2 (kho¶ng 5.000.000 ph©n tö
H2O2), t−¬ng ®−¬ng víi 1 ph©n tö enzym catalaza (còng chøa 1 nguyªn tö s¾t) ph©n hñy l−îng
H2O2 chØ trong 1 gi©y.
Víi th«ng b¸o ®ã, HS sÏ n¶y sinh ra c©u hái cã vÊn ®Ò : Enzym cã tÝnh chÊt g× vµ trong
®iÒu kiÖn nµo lµm cho nã cã ho¹t tÝnh xóc t¸c cao nh− vËy ?
GV biÓu diÔn thÝ nghiÖm sau ®©y gióp HS tù t×m ra lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái ®ã. §Ó HS cã
thÓ quan s¸t kÕt qu¶, nhËn biÕt çc s¶n phÈm t¹o ra trong qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm, GV cho HS biÕt
çc ph¶n øng ®Æc tr−ng ®èi víi tõng hîp chÊt.
Ièt lµ chÊt thö ®Ó ph¸t hiÖn tinh bét (Ièt + tinh bét dung dÞch cã mµu xanh lam). NÕu
trong dung dÞch kh«ng cã tinh bét th× khi cho ièt vµo, dung dÞch sÏ kh«ng cã mµu ®Æc tr−ng.
Dung dÞch n−íc thÞt (Pr«tªin) cã mµu vÈn ®ôc, nªn khi cho dÞch vÞ vµo, sau mét thêi gian,
dung dÞch sÏ trë nªn trong h¬n, nghÜa lµ nã ®· bÞ biÕn ®æi.
Khi tiÕn hµnh thÝ nghiÖm, GV bè trÝ 5 èng nghiÖm b»ng thñy tinh (cÇn ®¸nh sè thø tù vµo
mçi èng nghiÖm) víi çc chÊt t¸c dông kh¸c nhau chøa trong ®ã, t−¬ng øng nh− sau :
ChÊt biÕn ®æi ChÊt t¸c dông Thuèc thö Ph¶n øng nµo KÕt qu¶
Tinh bét n−íc bät Ièt ? ?
Tinh bét n−íc l· Ièt ? ?
Tinh bét n−íc bät ®· ®un s«i Ièt ? ?
Tinh bét n−íc bät + HCl Ièt ? ?
Tinh bét dÞch vÞ Ièt ? ?
TÊt c¶ 5 èng nghiÖm ®−îc ng©m vµo chËu n−íc 370C. B¶ng bè trÝ thÝ nghiÖm ®−îc kÎ lªn
b¶ng. Sau ®ã, GV giíi thiÖu lÇn l−ît çc èng nghiÖm, yªu cÇu HS quan s¸t, ph¸t biÓu nhËn xÐt
hiÖn t−îng x¶y ra. GV ghi lêi nhËn xÐt cña HS vµo çc dßng vµ cét t−¬ng øng trong b¶ng thèng
kª.
50
Sau khi ®· lÇn l−ît biÓu diÔn kÕt qu¶ c¶ 5 èng nghiÖm, GV h−íng dÉn HS rót ra kÕt luËn vÒ
vai trß, tÝnh chÊt vµ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña enzym b»ng çc c©u hái :
– So s¸nh kÕt qu¶ diÔn ra ë èng sè 1 vµ èng sè 2, rót ra kÕt luËn g× ?
– So s¸nh èng 1 víi èng 3, rót ra kÕt luËn g× ?
Tõ çc cÆp so s¸nh vµ kÕt luËn ®ã h·y nªu kÕt luËn kh¸i qu¸t vÒ b¶n chÊt cña enzym trong
sù chuyÓn ho¸ çc chÊt.
Nh− vËy, lµ tõ sù quan s¸t thÝ nghiÖm, HS tù ph©n tÝch rót ra kÕt luËn míi. ThÝ nghiÖm trë
thµnh nguån th«ng tin chñ yÕu ®èi víi HS. Lêi nãi cña GV chØ cã vai trß h−íng dÉn vµ ph©n tÝch
kÕt qu¶ quan s¸t ®−îc.
ThÝ nghiÖm nÕu ®−îc biÓu diÔn theo mét logic kh¸c th× b¶n th©n nã kh«ng cßn lµ nguån
th«ng tin duy nhÊt ®èi víi HS n÷a – nghÜa lµ kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng ph¸p BDTN – nghiªn cøu
n÷a. Cô thÓ lµ, tr−íc khi BDTN, GV dïng lêi gi¶i thÝch cho HS vai trß cña enzym nh− lµ mét
chÊt xóc t¸c sinh häc, lµm chuyÓn hãa çc chÊt trong sù tiªu ho¸ vµ trao ®æi chÊt néi bµo. Mçi
lo¹i enzym chØ cã t¸c dông ®Æc hiÖu ®èi víi mét lo¹i chÊt nhÊt ®Þnh, ho¹t ®éng trong m«i tr−êng
cã nhiÖt ®é thÝch hîp vµ ®é pH thÝch hîp. Khi tháa m·n çc ®iÒu kiÖn ®ã, enzym sÏ cã ho¹t tÝnh
rÊt cao. Nh− vËy, nh÷ng quan s¸t cña HS qua çc thÝ nghiÖm, trong tr−êng hîp nµy chØ cã vai
trß minh häa, kh¼ng ®Þnh lêi nãi cña GV. Ph−¬ng ph¸p sö dông thÝ nghiÖm nh− vËy gäi lµ
ph−¬ng ph¸p BDTN – th«ng b¸o, t¸i hiÖn. Lêi nãi cña GV lµ nguån th«ng tin chñ yÕu ®Õn víi
HS.
Çc ph−¬ng ph¸p BDTN tr×nh bµy trªn th−êng ®−îc sö dông trong kh©u nghiªn cøu tµi liÖu
míi. NÕu viÖc BDTN nh»m môc ®Ých cñng cè vµ hoµn thiÖn kiÕn thøc míi lÜnh héi th× GV ph¶i
tæ chøc theo mét logic kh¸c phï hîp h¬n. Cã thÓ nh− sau :
Khi truyÒn ®¹t kiÕn thøc míi, GV ®· thÝ nghiÖm víi c¬ chÊt lµ tinh bét (chÊt biÕn ®æi) vµ
n−íc bät, trong ®ã chøa çc enzym biÕn ®æi gluxÝt thµnh ®−êng gluc«z¬ (chÊt t¸c dông) th× khi
cñng cè hoµn thiÖn kiÕn thøc, GV l¹i dïng c¬ chÊt lµ pr«tªin (dung dÞch n−íc thÞt) vµ chÊt t¸c
dông lµ dÞch vÞ trong ®ã cã çc enzym biÕn ®æi pr«tªin thµnh vµ çc axÝt amin. Nh− vËy, HS ®·
®−îc tËp d−ît di chuyÓn tri thøc ®· biÕt sang mét t×nh huèng míi ®Ó gi¶i thÝch vµ lµm s¸ng tá,
nhê vËy tri thøc mµ çc em tiÕp thu mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n, s©u h¬n.
NÕu nh»m môc ®Ých kiÓm tra, ®¸nh gi¸ sù lÜnh héi tri thøc cña HS, GV cã thÓ biÕn ®æi thÝ
nghiÖm trªn ®Ó biÓu diÔn tr−íc HS. Cã thÓ nh− sau :
GV bè trÝ 4 èng nghiÖm :
– èng 1 : Tinh bét + n−íc bät + HCl
– èng 2 : Tinh bét + n−íc bät
– èng 3 : N−íc thÞt + dÞch vÞ + KOH
– èng 4 : N−íc thÞt + dÞch vÞ
51
Sau khi biÓu diÔn, GV yªu cÇu HS m« t¶ kÕt qu¶. Trong mçi thÝ nghiÖm, gi¶i thÝch hiÖn
t−îng råi rót ra kÕt luËn. Còng tõ ®ã, cã thÓ yªu cÇu HS gi¶i thÝch c¬ së khoa häc cña çc hiÖn
t−îng thùc tÕ : v× sao cÇn nhai kü ®Ó no l©u ? V× sao cã lóc thÊy î chua ?...
υ NHãM thùc hµnh
I – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – TH¤NG B¸O, T¸i HIÖN

ë ph−¬ng ph¸p nµy, HS tiÕn hµnh thÝ nghiÖm nh»m minh häa, cñng cè kiÕn thøc ®· tiÕp thu
tõ çc nguån th«ng b¸o kh¸c nhau. MÆt kh¸c, HS còng cã thÓ lµm l¹i thÝ nghiÖm mµ GV ®· biÓu
diÔn, nh»m rÌn luyÖn kü n¨ng thùc hµnh.
2. VÝ dô
Khi d¹y "Sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng tuÇn hoµn" (Sinh häc 9), GV th«ng b¸o cho HS : Sù ®iÒu
hßa ho¹t ®éng cña tim ®−îc b¶o ®¶m bëi hai ®«i d©y thÇn kinh ®Õn tim, vµ vai trß cña ®«i d©y
thÇn kinh giao c¶m vµ phã giao c¶m. §Ó cñng cè vµ minh häa lêi gi¶ng cña GV, HS tiÕn hµnh
thÝ nghiÖm (thÝ nghiÖm lµm t¹i líp, mçi nhãm 5 HS).
– Mçi nhãm sö dông bé ®å mæ, mæ lé tim Õch vµ khuÕch ®¹i ho¹t ®éng cña tim Õch lªn hÖ
thèng ®ßn ghi ®¬n gi¶n.
– HS mçi nhãm ®Õm nhÞp tim Õch lóc b×nh th−êng.
– §Õm nhÞp tim Õch khi kÝch thÝch vµo ®«i d©y thÇn kinh phã giao c¶m.
– §Õm nhÞp tim Õch sau khi kÝch thÝch vµo ®«i d©y thÇn kinh giao c¶m.
Çc lÇn ®Õm ®Òu trong thêi gian nh− nhau (kho¶ng 30 gi©y) vµ ghi l¹i kÕt qu¶. Tõ sè liÖu
thu ®−îc, HS sÏ thÊy râ vai trß cña ®«i d©y thÇn kinh giao c¶m cã t¸c dông lµm cho tim ®Ëp
nhanh vµ m¹nh, ng−îc l¹i ®«i d©y thÇn kinh phã giao c¶m cã t¸c dông lµm cho tim ®Ëp chËm vµ
yÕu, tõ ®ã rót ra kÕt luËn vÒ sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña tim b»ng thÇn kinh.
II – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – T×M Tßi Bé PHËN

HS tiÕn hµnh thÝ nghiÖm, ghi l¹i kÕt qu¶ vµ hiÖn t−¬ng x¶y ra trong thÝ nghiÖm – §ã lµ çc
t− liÖu rÊt cÇn thiÕt. Tõ çc t− liÖu ®ã, HS ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, t×m mèi quan hÖ nh©n
qu¶, kh¸i qu¸t hãa rót ra çc kÕt luËn, gi¶i quyÕt ®−îc tõng phÇn cña chñ ®Ò lín ®Ó lÜnh héi tri
thøc míi.
52
2. VÝ dô
Khi d¹y "Chøc n¨ng tñy sèng" (Sinh häc 9), GV ra bµi tËp cho HS lµm thùc hµnh thÝ
nghiÖm sau ®©y :
C¾t bá n·o Õch råi treo lªn gi¸. TiÕn hµnh thÝ nghiÖm vµ ghi kÕt qu¶ vµo b¶ng d−íi ®©y :
B−íc thÝ nghiÖm HiÖn t−îng NhËn xÐt KÕt luËn
1.
– KÝch thÝch nhÑ 1 chi ? ? ?
– KÝch thÝch m¹nh 1 chi ? ? ?
2. C¾t ngang tñy sèng
– KÝch thÝch chi trªn ? ? ?
– KÝch thÝch chi d−íi ? ? ?
3. Ph¸ tuû sèng Õch
– KÝch thÝch chi trªn ? ? ?
– KÝch thÝch chi d−íi ? ? ?
§Ó ®Þnh h−íng cho HS rót ra kÕt luËn ®i ®Õn kiÕn thøc míi, GV nªu çc c©u hái sau :
– Quan s¸t hiÖn t−îng khi kÝch thÝch m¹nh vµo 1 chi Õch, rót ra kÕt luËn g× ?
– So s¸nh hiÖn t−îng ë b−íc 1 vµ 2, rót ra kÕt luËn g× ?
– So s¸nh hiÖn t−îng ë b−íc 2 vµ 3, rót ra kÕt luËn g× ?
Tõ çc kÕt luËn trªn, cho biÕt chøc n¨ng cña tñy sèng ?
* L−u ý : Ngoµi çc ph−¬ng ph¸p cô thÓ trong çc nhãm ph−¬ng ph¸p ®· nªu ë trªn, trong
d¹y häc cßn cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc chuyªn biÖt hãa nh− D¹y häc nªu vÊn ®Ò, çc
ph−¬ng thøc d¹y nghÒ theo m«®un... Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy sÏ tr×nh bµy thµnh chuyªn ®Ò
riªng.
53
PHÇN II – LùA CHäN ÇC PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC
ViÖc lùa chän çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng thÓ tiÕn hµnh mét çch ngÉu nhiªn, tïy tiÖn
theo chñ quan ng−êi GV, mµ ph¶i dùa trªn mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a ph−¬ng ph¸p víi môc
®Ých vµ néi dung d¹y häc, ®ång thêi ph¶i c¨n cø vµo çc c¬ së kh¸c n÷a ®Ó nh»m ®¹t ®−îc hiÖu
qu¶ tèi −u trong ho¹t ®éng d¹y häc.
1. Ph−¬ng ph¸p ph¶i thÓ hiÖn ®−îc môc ®Ých trÝ–®øc dôc cña néi dung bµi gi¶ng, còng
®ång thêi lµ môc ®Ých cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ môc ®Ých lý luËn d¹y häc. Theo nghÜa nµy
th× môc ®Ých quy ®Þnh ph−¬ng ph¸p. Trong lÞch sö nhµ tr−êng, xu h−íng cña çc ph−¬ng
ph¸p d¹y häc ®· bÞ thay ®æi tïy theo nh÷ng môc ®Ých mµ giai cÊp thèng trÞ ®Æt ra trong lÜnh
vùc gi¸o dôc ë thêi ®¹i lÞch sö nµy hay thêi ®¹i lÞch sö kh¸c. NÕu môc ®Ých cña nhµ tr−êng
lµ gi¸o dôc nh÷ng tªn n« lÖ ngoan ngo·n th× ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y sÏ phï hîp víi môc
®Ých ®ã vµ khoa häc sÏ ®−îc dïng ®Ó gi¸o dôc nh÷ng kÎ thõa hµnh chØ biÕt v©ng lêi mµ Ýt
kh¶ n¨ng ®éc lËp suy nghÜ ph¸n ®o¸n. NÕu môc ®Ých cña nhµ tr−êng lµ gi¸o dôc nh÷ng con
ng−êi tù gi¸c x©y dùng ®Êt n−íc th× ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y sÏ hoµn toµn kh¸c h¼n : tÊt c¶
mäi thµnh tùu khoa häc sÏ ®−îc dïng ®Ó d¹y biÕt ®éc lËp suy nghÜ, biÕt hµnh ®éng tËp thÓ,
cã tæ chøc, cã ý thøc vÒ kÕt qu¶ hµnh ®éng cña m×nh, ph¸t huy s¸ng kiÕn vµ tinh thÇn tù lËp
®Õn møc tèi ®a.
2. Ph−¬ng ph¸p ph¶i phï hîp víi néi dung tµi liÖu
Trong çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã ph¶n ¸nh c¶ ®Æc tÝnh cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
khoa häc, ®Æc tr−ng cho nh÷ng khoa häc riªng t−¬ng øng n÷a. Sinh vËt häc lµ mét khoa häc
kh«ng thÓ ph¸t triÓn ®−îc nÕu kh«ng cã quan s¸t vµ thÝ nghiÖm. Trong khi gi¶ng d¹y m«n häc
nµo ®ã ë nhµ tr−êng, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p khoa häc nhÊt thiÕt ph¶i ®−îc ph¶n
¸nh trong LLDH bé m«n. Kh«ng thÓ h×nh dung viÖc gi¶ng d¹y sinh vËt häc trong nhµ tr−êng
mµ l¹i kh«ng cã quan s¸t, kh«ng cã thÝ nghiÖm häc tËp.
3. Ph−¬ng ph¸p lùa chän ph¶i chiÕu cè tíi ®Æc ®iÓm vèn cã cña HS, bao gåm ®Æc ®iÓm
t©m sinh lý løa tuæi, vèn sèng, sù hiÓu biÕt cña çc em.
Nh»m phôc vô cho nh©n çch sinh ®éng cña ®øa trÎ, cña thiÕu niªn, ph−¬ng ph¸p d¹y
häc ®−îc sö dông cã tÝnh to¸n ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm løa tuæi cña chóng. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng
d¹y g¾n bã mét çch h÷u c¬ víi sù hiÓu biÕt vÒ ®èi t−îng t¸c ®éng – tøc lµ vÒ con ng−êi
®ang lín lªn, ®ang ph¸t triÓn mµ lý luËn ®ã ®−îc vËn dông vµo. TÝnh chÊt cña mét dông cô
®−îc x¸c ®Þnh bëi thuéc tÝnh cña vËt liÖu mµ dông cô nµy ph¶i biÕn chÕ : Muèn chäc thñng
v¶i gai ph¶i cã kim, muèn chäc thñng da ph¶i cã dïi, ®ôc thñng hßn ®¸ ph¶i dïng xµ
54
beng... Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ d¹y häc còng thÕ, còng thay ®æi, ph¶i thay ®æi tuú theo thÓ
lùc, kinh nghiÖm sèng, vèn kiÕn thøc vµ kü n¨ng, kü x¶o cña HS, t− duy trõu t−îng cña
nã... Tuy nhiªn còng cÇn thÊy r»ng ®Æc ®iÓm løa tuæi cña trÎ em kh«ng ph¶i lµ çi g× cøng
®ê, nh− thÕ nµo th× cø m·i m·i nh− thÕ Êy. TrÎ em ngµy nay kh«ng ph¶i nh− trÎ em ngµy
x−a. M«i tr−êng thay ®æi th× trÎ em còng thay ®æi, trÎ em kh«ng sèng ngoµi thêi gian vµ
kh«ng gian.
4. Lùa chän ph−¬ng ph¸p d¹y häc cßn ph¶i tÝnh ®Õn ®iÒu kiÖn c¬ së vËt chÊt vµ ph−¬ng tiÖn
d¹y häc cña nhµ tr−êng.
C¢U Hái H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng IV
1. H·y nªu ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Çc nguyªn t¾c ®Æt tªn, ph©n lo¹i
ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
2. Gäi tªn çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ. T×m vÝ dô minh häa b¶n chÊt cña mçi ph−¬ng
ph¸p cô thÓ ®ã.
3. Ph©n biÖt mÆt bªn trong, mÆt bªn ngoµi cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Cho mét vÝ dô minh
häa...
4. H·y nªu çc c¬ së cña viÖc lùa chän çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Cho vÝ dô d¹y mét bµi cô
thÓ nµo ®ã ®Ó minh häa.
55
Ch−¬ng V
GI¶NG D¹Y KH¸I NIÖM, QU¸ TR×NH
Vµ QUY LUËT SINH HäC
I – Sù H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN çc KH¸I niÖm SINH Häc

(Xem chuyªn ®Ò : H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc kh¸i niÖm sinh häc. Bïi V¨n S©m – NguyÔn
H÷u Bæng).
II – GI¶NG D¹Y Qu¸ TR×NH SINH Häc
1. Qu¸ tr×nh sinh häc

KiÕn thøc vÒ çc qu¸ tr×nh sinh häc còng lµ mét lo¹i kiÕn thøc kh¸i niÖm, lo¹i kiÕn thøc nµy
kh«ng ph¶n ¸nh mét lo¹i sù vËt hiÖn t−îng riªng rÏ mµ ph¶n ¸nh mét chuçi sù kiÖn, hiÖn t−îng
liªn tôc diÔn ra theo mét tr×nh tù chÆt chÏ, cã tÝnh ®Þnh h−íng râ rÖt.
Tr−íc ®©y khi kh¶o s¸t mét hiÖn t−îng sinh häc phøc t¹p, ng−êi ta chØ míi cã kh¶ n¨ng
n¾m ®−îc kh©u ®Çu vµ kh©u cuèi. VÝ dô, trong hiÖn t−îng quang hîp, kh©u ®Çu lµ n−íc vµ khÝ
CO2, kh©u cuèi lµ gluc«z¬ vµ oxy ; trong hiÖn t−îng gi¶m ph©n, kh©u ®Çu lµ mét tÕ bµo l−ìng
béi, kh©u cuèi lµ 4 tÕ bµo ®¬n béi. Ngµy nay ng−êi ta ®· ®i s©u vµo c¬ chÕ cña çc qu¸ tr×nh
sinh häc, tøc lµ çc b−íc trung gian gi÷a kh©u ®Çu vµ kh©u cuèi. Qu¸ tr×nh tiªu hãa lµ mét chuçi
biÕn ®æi c¬ lý, hãa häc cña thøc ¨n lÇn l−ît x¶y ra trong çc phÇn cña èng tiªu ho¸. Qu¸ tr×nh
®−êng ph©n trong h« hÊp lµ mét chuçi 11 ph¶n øng sinh hãa, mçi ph¶n øng chÞu sù xóc t¸c cña
mét lo¹i enzym cho ra mét s¶n phÈm trung gian. Sinh häc hiÖn ®¹i ®· nghiªn cøu s©u vµo nhiÒu
qu¸ tr×nh sinh häc kh«ng ph¶i chØ ë møc c¬ thÓ, c¬ quan mµ c¶ ë møc tÕ bµo, ph©n tö vµ ë çc
cÊp ®é cao h¬n. VÝ dô, qu¸ tr×nh nguyªn ph©n, qu¸ tr×nh gi¶m ph©n, qu¸ tr×nh nh©n ®«i ADN,
qu¸ tr×nh tæng hîp ARN, qu¸ tr×nh tæng hîp pr«tªin, qu¸ tr×nh quang hîp, h« hÊp.
D−íi ®©y chóng ta nãi tíi nh÷ng qu¸ tr×nh sinh häc ë møc tÕ bµo vµ ph©n tö. Trong mét qu¸
tr×nh sinh häc cã nhiÒu cÊu tróc vËt chÊt tham gia, mçi cÊu tróc cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh. C¬
chÕ cña qu¸ tr×nh tøc lµ sù vËn ®éng cña tõng cÊu tróc, sù t−¬ng t¸c gi÷a çc cÊu tróc ®ã. Çc
cÊu tróc nµy t−¬ng t¸c nhÞp nhµng trong mét thÓ thèng nhÊt, lµm cho çc sù kiÖn diÔn ra theo
mét tr×nh tù x¸c ®Þnh. TÝnh ®Þnh h−íng, tÝnh tù ®iÒu chØnh, tÝnh thèng nhÊt lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm
næi bËt cña çc qu¸ tr×nh sinh häc.
2. Çc b−íc gi¶ng d¹y

Cã thÓ cã 4 b−íc chÝnh sau ®©y :
a) §Æt vÊn ®Ò : Trong b−íc nµy, GV cã thÓ dïng lêi, çc ph−¬ng tiÖn trùc quan, thÝ nghiÖm
®Ó ®Þnh h−íng häc tËp cho HS.
56
b) M« t¶ diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh : Néi dung cña b−íc nµy lµ tr×nh bµy çc sù kiÖn theo mét
tr×nh tù x¸c ®Þnh, nªu bËt tÝnh ®Þnh h−íng, tÝnh liªn tôc, thèng nhÊt cña qu¸ tr×nh, tËp trung sù
chó ý cña HS vµo nh÷ng sù kiÖn c¬ b¶n nhÊt. Yªu cÇu nªu râ çc giai ®o¹n chÝnh, çc cÊu tróc
vËt chÊt tham gia vµo qu¸ tr×nh. Trong b−íc nµy cã thÓ dïng m« h×nh, s¬ ®å, tranh vÏ, phim...
®Ó minh häa cho lêi gi¶ng cña GV.
c) Ph©n tÝch c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh : Néi dung cña b−íc nµy lµ ph©n tÝch chøc n¨ng cña tõng
cÊu tróc, sù t−¬ng t¸c gi÷a çc cÊu tróc, x¸c ®Þnh cÊu tróc chñ yÕu nhÊt.
Hai b−íc nãi trªn kh«ng ph©n biÖt nhau mét çch tuyÖt ®èi, cã thÓ tiÕn hµnh xen kÏ víi
nhau.
d) Nªu ý nghÜa sinh häc cña qu¸ tr×nh : Cho HS thÊy tÇm quan träng cña qu¸ tr×nh ®ã trong
®êi sèng cña c¬ thÓ, ®èi víi tiÕn ho¸ vµ kh¶ n¨ng vËn dông vµo thùc tiÔn.
3. VÝ dô
Qu¸ tr×nh ®«ng m¸u (Sinh häc 9)
a) §Æt vÊn ®Ò
GV cã thÓ cho HS quan s¸t èng nghiÖm m¸u ®«ng vµ nªu cho HS bµi tËp nhËn thøc sau :
thÕ nµo lµ ®«ng m¸u vµ ®«ng m¸u cã ý nghÜa g× ? V× sao m¸u ch¶y trong m¹ch m¸u b×nh th−êng
kh«ng bÞ ®«ng l¹i.
b) M« t¶ qu¸ tr×nh
GV cho HS nh¾c l¹i cÊu t¹o m¸u, råi dïng ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh – t¸i hiÖn, th«ng b¸o,
kÕt hîp víi s¬ ®å ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh ®«ng m¸u : nh÷ng sù kiÖn chñ yÕu lµ enzym gi¶i phãng khi
tiÓu cÇu vì, lon Ca++, pr«tªin hßa tan, t¬ m¸u quÊn çc hång cÇu.
HuyÕt thanh
HuyÕt t−¬ng Pr«tªin hoµ tan T¬ m¸u
Ion Ca++
M¸u Enzym
láng TiÓu cÇu (vì)
TÕ bµo m¸u Hång cÇu M¾c vµo t¬ m¸u
B¹ch cÇu Côc m¸u
c) Ph©n tÝch c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh : Cã thÓ xen kÏ lêi gi¶ng cña GV víi hÖ thèng c©u hái
sau :
– B×nh th−êng m¸u gåm nh÷ng cÊu tróc nµo ?
– Khi nµo tiÓu cÇu míi bÞ vì. Khi tiÓu cÇu vì, trong m¸u cã thªm nh÷ng cÊu tróc nµo ?
– Çc cÊu tróc ®ã t−¬ng t¸c víi nhau ra sao ?
57
– Qu¸ tr×nh ®«ng m¸u lµ g× ?
d) ý nghÜa sinh häc : Nªn dïng ph−¬ng ph¸p hái ®¸p ®Ó HS nªu ý nghÜa cña qu¸ tr×nh ®«ng
m¸u.
Sau ®ã cho HS tr¶ lêi çc c©u hái sau :
– T¹i sao m¸u ®«ng l¹i ®á ?
– T¹i sao hiÖn t−îng ®«ng m¸u l¹i ®−îc xem nh− lµ ph¶n øng tù vÖ cña c¬ thÓ ?
– M¸u cã thÓ ®«ng ®−îc trong m¹ch m¸u kh«ng ? M¸u ®«ng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo ?
– Sù ®«ng m¸u cã nguy hiÓm kh«ng ? Trong nh÷ng tr−êng hîp nµo b¸c sÜ ph¶i quyÕt ®Þnh
truyÒn m¸u ?
Trong phÇn kÕt luËn, GV nãi vÒ bÖnh m¸u khã ®«ng, vÒ viÖc t×m ra çc chÊt vµ çc lo¹i
b¨ng lµm m¸u chãng ®«ng vµ ng−îc l¹i ; vÒ çc chÊt hoµ tan côc m¸u trong c¬ thÓ ng−êi khi cÇn
thiÕt.
III – GI¶NG D¹y Quy LUËT SINH Häc
1. Quy luËt sinh häc

Çc sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh trong tù nhiªn nãi chung, trong giíi tù nhiªn h÷u c¬ nãi
riªng, kh«ng ®øng yªn mµ vËn ®éng ; kh«ng vËn ®éng hçn ®én, c« lËp víi nhau mµ theo chiÒu
h−íng nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng mèi liªn hÖ x¸c ®Þnh, cã tÝnh quy luËt...
BÊt cø mét sù vËt, hiÖn t−îng hay mét nhãm sù vËt, hiÖn t−îng nµo trong thùc t¹i kh¸ch
quan bao giê còng bao hµm mét lo¹t rÊt phøc t¹p mèi liªn hÖ b¶n chÊt hoÆc kh«ng b¶n chÊt, bªn
trong hoÆc bªn ngoµi, bÒn v÷ng hoÆc t¹m thêi, tÊt nhiªn hoÆc ngÉu nhiªn, ®¬n nhÊt hoÆc phæ
biÕn. Quy luËt (hay tÝnh quy luËt) chØ ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt bªn trong vµ do ®ã
bÒn v÷ng, tÊt nhiªn vµ phæ biÕn gi÷a çc sù vËt, hiÖn t−îng ; ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh kh¸c nhau, hoÆc
gi÷a çc mÆt kh¸c nhau cña cïng mét sù vËt, hiÖn t−îng ; ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh, hoÆc gi÷a tr¹ng
th¸i tr−íc hoÆc tr¹ng th¸i sau cña mét sù vËt, hiÖn t−îng, tøc lµ xu h−íng ph¸t triÓn cña nã.
Trong çc mèi liªn hÖ nµy, quan träng nhÊt lµ çc mèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n víi kÕt qu¶,
gióp ta nhËn thøc ®−îc tÝnh quy luËt tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh vµ lµm chñ ®−îc
chóng, dù ®o¸n ®−îc ®iÒu sÏ x¶y ra. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i lµ mäi mèi liªn hÖ nh©n qu¶ – ®Òu lµ
quy luËt. Nh÷ng hiÖn t−îng cã nguyªn nh©n x¸c ®Þnh nh−ng chØ x¶y ra mét vµi lÇn nµo ®ã th×
kh«ng ®−îc coi lµ quy luËt. ChØ nh÷ng mèi liªn hÖ nãi chung, liªn hÖ nh©n qu¶ nãi riªng, ®−îc
lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, cã tÝnh bÒn v÷ng, æn ®Þnh, phæ biÕn míi ®−îc xem lµ cã tÝnh quy luËt.
TÝnh quy luËt lµ cña b¶n th©n sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh trong thùc t¹i kh¸ch quan,
th−êng biÓu hiÖn ®ång thêi trong tÝnh toµn vÑn phøc t¹p cña nã. §Þnh luËt lµ cña khoa häc, ®−îc
x©y dùng tõ thùc nghiÖm trong nh÷ng ®iÒu kiÖn h¹n chÕ h¬n, vµ v× thÕ, nghiÖm ®óng trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. Tuú tr×nh ®é khoa häc ®−¬ng thêi mµ mét ®Þnh luËt nµo ®ã cã thÓ
ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ hay ch−a ®Çy ®ñ, kh¸i qu¸t nhiÒu hay Ýt vÒ tÝnh quy luËt phæ biÕn tÊt yÕu trong
tù nhiªn. Cã nh÷ng ®Þnh luËt khoa häc chØ nªu lªn khuynh h−íng ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn
58
t−îng ; còng cã nh÷ng ®Þnh luËt khoa häc mµ trong ®ã mèi liªn hÖ gi÷a çc sù vËt, hiÖn t−îng
®ang xÐt, ®· ®−îc l−îng ho¸ vµ diÔn ®¹t b»ng çc biÓu thøc to¸n häc. Sù x©m nhËp cña to¸n häc
vµo khoa häc thùc nghiÖm ®· gióp cho viÖc ph¸t hiÖn vµ diÔn ®¹t çc ®Þnh luËt tiÕn lªn tr×nh ®é
chÝnh x¸c h¬n.
Nh×n chung, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng, çc khoa häc tù nhiªn ®· tr¶i qua thêi kú
m« t¶, thùc nghiÖm råi tiÕn lªn giai ®o¹n lý thuyÕt. ë tr×nh ®é lý thuyÕt, mét sè ®Þnh luËt khoa
häc kh«ng ra ®êi b»ng suy lý quy n¹p tõ çc thùc nghiÖm ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn, mµ l¹i ra ®êi
b»ng sù suy diÔn tõ mét luËn thuyÕt xuÊt ph¸t nµo ®ã, hoÆc b»ng suy luËn to¸n häc (§Þnh luËt
Hac®i - Vanbec).
KiÕn thøc vÒ çc quy luËt sinh häc còng thuéc lo¹i kiÕn thøc kh¸i niÖm. Quy luËt ph¶n ¸nh
xu thÕ vËn ®éng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña çc sù vËt hiÖn t−îng, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n
chÊt gi÷a çc mÆt kh¸c nhau cña cïng mét sù vËt, hiÖn t−îng, hoÆc gi÷a çc sù vËt, hiÖn t−îng
kh¸c nhau, trong ®ã ®Æc biÖt quan träng lµ mèi quan hÖ nh©n qu¶.
Çc t¸c gi¶ kinh ®iÓn cña triÕt häc m¸cxÝt ®· ®Þnh nghÜa quy luËt b»ng nh÷ng dÊu hiÖu g× ?
Theo K.Marx "Quy luËt lµ mèi liªn hÖ bªn trong vµ tÊt yÕu gi÷a hai hiÖn t−îng".
Theo F. Engels : "H×nh thøc cña tÝnh phæ biÕn trong tù nhiªn, ®ã lµ quy luËt".
V.I. Lenine ®· tõng nhÊn m¹nh r»ng quy luËt lµ mét ph¹m trï triÕt häc, kh¸i qu¸t nh÷ng
nÐt chung vèn cã trong çc quy luËt cña tõng h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt, vµ ph¹m trï
triÕt häc nµy lµ sù trõu t−îng hãa khoa häc çc ®Þnh luËt chung. Nh− vËy, kh¸i niÖm "quy
luËt" trong triÕt häc cã néi dung réng h¬n nhiÒu so víi kh¸i niÖm "®Þnh luËt" trong khoa häc.
Trong Bót ký triÕt häc, Lenine ®· ph©n tÝch çc dÊu hiÖu cña quy luËt nh− sau :
– Quy luËt lµ quan hÖ cña nh÷ng b¶n chÊt, hoÆc gi÷a çc b¶n chÊt.
– Quy luËt lµ çi bÒn v÷ng trong çc hiÖn t−îng.
– Quy luËt lµ çi ®ång nhÊt trong çc hiÖn t−îng.
– Quy luËt lµ sù ph¶n ¸nh çi æn ®Þnh tÜnh t¹i trong çc hiÖn t−îng.
Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, cã thÓ hiÓu quy luËt lµ nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tÊt yÕu, bÒn
v÷ng, phæ biÕn, æn ®Þnh, lÆp ®i lÆp l¹i trong çc hiÖn t−îng.
Ng−êi ta th−êng dïng thuËt ng÷ "®Þnh luËt" ®Ó chØ nh÷ng tri thøc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt
cña çc hiÖn t−îng tù nhiªn ®−îc ph¸t hiÖn b»ng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, g¾n víi c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña mét vµi t¸c gi¶ x¸c ®Þnh. Nh÷ng kiÕn thøc quy luËt trong çc lÜnh vùc
kh«ng ph¶i lµ khoa häc thùc nghiÖm, th−êng ®−îc gäi lµ "tÝnh quy luËt" hoÆc nãi gän lµ "quy
luËt". VÝ dô nãi : §Þnh luËt ph©n ly ®éc lËp cña Men®en, tÝnh quy luËt trong sù tiÕn hãa cña
çc h×nh thøc sinh s¶n ë ®éng vËt, quy luËt chän läc tù nhiªn.
Tuy nhiªn, còng cã thÓ dïng kh«ng ph©n biÖt quy luËt vµ ®Þnh luËt. Ch¼ng h¹n nãi ®Þnh luËt
Lamac, ®Þnh luËt Cuvier (vÒ sù t−¬ng quan gi÷a çc c¬ quan trong c¬ thÓ ®éng vËt)... tuy r»ng
nh÷ng ®Þnh luËt nµy kh«ng ph¶i lµ ®−îc ph¸t hiÖn tõ thùc nghiÖm ; hoÆc gäi lµ quy luËt chän läc
59
tù nhiªn tuy r»ng ngµy nay, chän läc tù nhiªn ®· ®−îc nghiªn cøu b»ng thùc nghiÖm.
Trong khoa häc, kiÕn thøc kh¸i niÖm ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tõ hay côm tõ, tøc lµ thuËt
ng÷, cßn kiÕn thøc ®Þnh luËt ®−îc diÔn ®¹t b»ng çc mÖnh ®Ò hoÆc çc biÓu thøc to¸n häc, c«ng
thøc (trong tr−êng hîp çc quan hÖ ®ã ®−îc l−îng hãa).
2. Çc kiÕn thøc quy luËt trong ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng trung häc
a) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "§Æc tÝnh chung cña c¬ thÓ sèng"
– Quy luËt tiÕn hãa vÒ ph−¬ng thøc trao ®æi chÊt.
– Quy luËt tiÕn ho¸ vÒ sinh s¶n.
– Quy luËt tiÕn hãa vÒ tæ chøc c¬ thÓ.
– Quy luËt tiÕn ho¸ vÒ c¶m øng.
b) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "Sinh th¸i häc"
– Quy luËt vÒ sù biÕn ®éng vµ c©n b»ng trong quÇn thÓ.
– Quy luËt vÒ sù biÕn ®éng vµ c©n b»ng trong quÇn x·.
– Quy luËt tù ®iÒu chØnh trong hÖ sinh th¸i.
– Çc quy luËt sinh th¸i c¬ b¶n.
c) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "Di truyÒn häc"
– Quy luËt vÒ tÝnh ®Æc tr−ng vµ tÝnh æn ®Þnh cña bé nhiÔm s¾c thÓ.
– Quy luËt vÒ tÝnh ®a d¹ng vµ ®Æc thï cña pr«tªin.
– Çc quy luËt di truyÒn.
– Çc quy luËt biÕn dÞ.
– Quy luËt tho¸i ho¸ trong dßng tù phèi.
– Quy luËt −u thÕ lai.
– Quy luËt vÒ tÝnh bÊt thô cña c¬ thÓ lai xa.
d) Çc kiÕn thøc quy luËt trong phÇn "TiÕn ho¸"
– Quy luËt biÕn dÞ vµ di truyÒn.
– Çc quy luËt chän läc nh©n t¹o.
– Çc quy luËt chän läc tù nhiªn.
– Çc quy luËt ph¸t sinh sù sèng.
– Quy luËt ph¸t sinh loµi ng−êi.
60
3. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y kiÕn thøc quy luËt
a) C¬ së lý luËn
Çc ®Þnh luËt sinh häc ®· ra ®êi tõ thùc tÕ thiªn nhiªn, thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ thùc nghiÖm
khoa häc. V× vËy, viÖc gi¶ng d¹y mét quy luËt (®Þnh luËt) sinh häc cã thÓ lÆp l¹i lÞch sö kh¸m
ph¸ ra quy luËt ®ã, nghÜa lµ ®i theo suy lý quy n¹p, dùa trªn sù quan s¸t çc tµi liÖu thùc tÕ, thùc
nghiÖm. Çch nµy th−êng thuËn lîi cho viÖc rÌn luyÖn t− duy thùc nghiÖm, ph−¬ng ph¸p quy
n¹p khoa häc. Tuy nhiªn, trong d¹y häc, con ®−êng quy n¹p ®ßi hái nhiÒu thêi gian.
Ng−êi ta cã thÓ tr×nh bµy çc quy luËt sinh häc theo suy lý diÔn dÞch, GV ph¸t biÓu néi
dung quy luËt, cho mét vµi vÝ dô ®iÓn h×nh ®Ó minh häa, hoÆc ®Ó HS ®ãng gãp thªm nh÷ng vÝ dô
t−¬ng tù ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh phæ biÕn vµ ®óng ®¾n cña quy luËt ®· nªu. Trong mét sè tr−êng
hîp, cã thÓ dùa vµo mét luËn ®iÓm, lý thuyÕt lµm c¨n cø xuÊt ph¸t ®Ó dù ®o¸n tÝnh quy luËt cña
nhãm hiÖn t−îng ®ang kh¶o s¸t, råi x¸c nhËn ®iÒu ®ã b»ng nh÷ng vÝ dô cô thÓ. Çc kiÕn thøc
quy luËt ®−a vµo phæ th«ng ®· ®−îc kiÓm tra, kh¼ng ®Þnh trong khoa häc cho nªn cã thÓ tr×nh
bµy chóng theo suy lý diÔn dÞch mµ kh«ng lo t¹o ra sù ngé nhËn ë HS.
Tr×nh bµy çc kiÕn thøc quy luËt theo con ®−êng diÔn dÞch ®ßi hái Ýt thêi gian h¬n. Tuy nhiªn
çch nµy kh«ng cã lîi trong viÖc rÌn luyÖn t− duy thùc nghiÖm quy n¹p, mµ ®iÒu nµy l¹i cã ý
nghÜa quan träng trong viÖc båi d−ìng HS, vèn ch−a ®−îc quen víi ®êi sèng x· héi c«ng nghiÖp,
tiÕp xóc víi kü thuËt ch−a nhiÒu. Bëi vËy, trong gi¶ng d¹y sinh häc, GV cã thÓ vµ nªn linh ho¹t
vËn dông c¶ hai con ®−êng quy n¹p vµ diÔn dÞch, nh»m môc tiªu kh«ng chØ lµ trang bÞ kiÕn thøc
mµ cßn ph¸t triÓn t− duy n÷a.
Mét ®iÓm ®¸ng chó ý n÷a lµ çc ®Þnh luËt sinh häc ra ®êi tõ thùc tiÔn ph¶i ®−îc trë l¹i vËn
dông vµo thùc tiÔn.
XuÊt ph¸t tõ c¬ së lý luËn trªn, cã thÓ nªu çc b−íc gi¶ng d¹y mét quy luËt sinh häc sau
®©y :
b) Çc b−íc gi¶ng d¹y quy luËt sinh häc : 5 b−íc
– B−íc 1 : X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc
B−íc nµy chuÈn bÞ cho HS mét t− thÕ s½n sµng ®ãn nhËn kiÕn thøc s¾p häc mét çch chñ
®éng, tÝch cùc, bëi v× nã lµ mét yÕu tè t©m lý ®Çu tiªn b¶o ®¶m sù n¾m v÷ng.
Cã thÓ ®Ò cËp ®Õn quy luËt sinh häc s¾p häc nh− mét nhu cÇu nhËn thøc n¶y sinh tõ thùc tÕ,
hoÆc tõ chÝnh logic ph¸t triÓn cña hÖ thèng kiÕn thøc cña ch−¬ng tr×nh, t¹o ra t×nh huèng cã vÊn
®Ò do m©u thuÉn gi÷a yªu cÇu n¾m ®−îc tÝnh quy luËt cña hiÖn t−îng sÏ häc víi vèn kiÕn thøc
®· cã cña HS. VÊn ®Ò ®Æt ra cµng cã ý nghÜa vÒ mÆt thùc tiÔn ®êi sèng vµ s¶n xuÊt th× cµng kÝch
thÝch høng thó nhËn thøc cña HS.
– B−íc 2 : Tr×nh bµy néi dung quy luËt
Yªu cÇu cña b−íc nµy lµ h−íng dÉn cho HS ph¸t hiÖn tÝnh quy luËt cña sù vËt, hiÖn t−îng
61
®ang xÐt, tøc lµ chiÒu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nã, hoÆc mèi quan hÖ tÊt yÕu trong b¶n th©n
nã, hay lµ gi÷a nã víi sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c.
Cã thÓ thùc hiÖn b−íc nµy b»ng con ®−êng quy n¹p hay diÔn dÞch. §èi víi nh÷ng quy luËt
®· cã chç dùa trong vèn biÓu t−îng phong phó cña HS th× nªn tr×nh bµy theo con ®−êng diÔn
dÞch. §èi víi nh÷ng quy luËt ®óc kÕt tõ thùc nghiÖm khoa häc, ph¶n ¸nh nh÷ng hiÖn t−îng
kh«ng gÇn gòi víi vèn hiÓu biÕt cña HS th× nªn tr×nh bµy theo con ®−êng quy n¹p.
B−íc 3 : Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt
Yªu cÇu cña b−íc nµy lµ lµm s¸ng tá nh÷ng mèi quan hÖ nh©n – qu¶, nh÷ng c¬ chÕ quy
®Þnh tÝnh quy luËt tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t−îng ®ang kh¶o s¸t.
– Tuú møc ®é phøc t¹p cña vÊn ®Ò, cã thÓ thùc hiÖn b−íc nµy b»ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng gi¶i
hoÆc vÊn ®¸p t×m tßi bé phËn. §©y lµ b−íc quyÕt ®Þnh chÊt l−îng lÜnh héi vµ hiÖu qu¶ cña b−íc
nµy phô thuéc vµo møc ®é t− duy tÝch cùc cña HS.
Trong khi ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt, nªn l−u ý tíi viÖc giíi h¹n ph¹m vi t¸c ®éng cña
quy luËt, nh÷ng ®iÒu kiÖn nghiÖm ®óng cña nã...
– B−íc 4 : Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt
Mçi quy luËt sinh häc ®Òu cã ý nghÜa vÒ mÆt thÕ giíi quan, vÒ lý thuyÕt hay thùc tiÔn. N¾m
®−îc ®iÒu nµy, HS cµng quan t©m hµo høng víi kiÕn thøc võa ®−îc häc, n¶y sinh ý muèn ®−îc
vËn dông kiÕn thøc ®ã.
– B−íc 5 : VËn dông quy luËt
B−íc nµy nh»m cñng cè, më réng hiÓu biÕt vÒ quy luËt míi häc. ViÖc vËn dông cã thÓ ë
møc thÊp lµ gi¶i nh÷ng bµi tËp trong qu¸ tr×nh häc tËp gi¸o tr×nh, lÊy thªm çc vÝ dô minh häa,
hoÆc ë møc cao h¬n lµ gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t−îng thùc tÕ gÆp trong thiªn nhiªn, trong ®êi sèng
s¶n xuÊt, hoÆc ë møc cao h¬n n÷a lµ thùc hµnh trong v−ên tr−êng, gãc sinh giíi hoÆc trªn ®ång
ruéng vµ theo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh.
Tãm l¹i, viÖc gi¶ng d¹y hoµn chØnh mét kiÕn thøc quy luËt cã thÓ ®−îc tr×nh bµy b»ng s¬ ®å
d−íi ®©y :
62
1. X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc
2. Tr×nh bµy néi dung quy luËt
Con ®−êng quy n¹p Con ®−êng diÔn dÞch
2a. BiÓu diÔn ph−¬ng ph¸p trùc 2a. GV ph¸t biÓu quy luËt hoÆc ®Ó
quan hoÆc gîi l¹i nh÷ng biÓu t−îng HS ®äc quy luËt trong SGK.
cã liªn quan.
2b. Ph¸t hiÖn tÝnh quy luËt cña sù 2b. Minh häa quy luËt b»ng vÝ dô
vËt, hiÖn t−îng (ph¸t biÓu cña HS, ®iÓn h×nh (cña GV vµ HS)
GV bæ sung cho HS hoÆc cho HS
nghiªn cøu SGK)
3. Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt

(liªn hÖ nh©n–qu¶, c¬ chÕ)
4. Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt

(lý thuyÕt, thùc tiÔn)
5. VËn dông quy luËt

(vµo qu¸ tr×nh häc tËp, vµo thùc tiÔn)
Tïy yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh, viÖc gi¶ng d¹y mét quy luËt sinh häc nµo ®ã ph¶i ®¶m b¶o
®ñ 5 b−íc trªn hoÆc gi¶m bít mét vµi b−íc trong ®ã nh−ng bao giê còng ph¶i b¶o ®¶m 2 b−íc
c¬ b¶n nhÊt lµ b−íc 2 vµ b−íc 3. ViÖc tr×nh bµy çc b−íc nãi trªn còng tïy theo yªu cÇu cña
ch−¬ng tr×nh mµ thùc hiÖn trong mét ph¹m vi tiÕt häc, hoÆc tr×nh bµy mét phÇn trªn líp vµ mét
phÇn sau tiÕt häc.
63
4. VÝ dô
Gi¶ng d¹y Quy luËt chiÒu h−íng tiÕn hãa cña sù sinh s¶n h÷u tÝnh
a) B−íc 1 : X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc
Sau khi giíi thiÖu çc h×nh thøc sinh s¶n h÷u tÝnh ë phÇn I, sang phÇn II, vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra
lµ : Trong lÞch sö cña giíi thùc vËt vµ giíi ®éng vËt, sù sinh s¶n h÷u tÝnh ®· ®−îc hoµn thiÖn dÇn
theo nh÷ng chiÒu h−íng cô thÓ nh− thÕ nµo vÒ c¬ quan sinh s¶n vµ h×nh thøc thô tinh ?
b) B−íc 2 : Tr×nh bµy néi dung quy luËt
Tuy ë phÇn nµy SGK viÕt c« ®äng vµ tr×nh bµy theo lèi nªu nhËn xÐt råi cho vÝ dô minh
häa, nh−ng trong tiÕt häc GV nªn s−u tÇm l¹i çc tranh vÏ cã liªn quan trong s¸ch Sinh vËt líp
6, líp 7 ®Ó gióp HS håi t−ëng nhanh vµ dùa vµo ®ã mµ HS tù lùc rót ra nhËn xÐt vÒ tÝnh quy luËt
cña sù tiÕn hãa, vÝ dô tr×nh bµy trªn mét tranh lín :
* Nöa bªn tr¸i : T¶o : Ch−a cã c¬ quan sinh s¶n, vÏ giao
tö ®ùc, giao tö çi gièng nhau ®−îc
h×nh thµnh tõ 1 tÕ bµo cña sîi t¶o.
Rªu : VÏ sîi rªu mang hïng khÝ (c¬ quan
sinh s¶n ®ùc) vµ sîi rªu mang no·n
khÝ (c¬ quan sinh s¶n çi).
Th«ng : VÏ cµnh th«ng mang nãn ®ùc vµ
nãn çi.
* Nöa bªn ph¶i :
Thñy tøc : VÏ c¬ quan sinh tinh trïng vµ sinh
trøng trªn cïng mét c¬ thÓ.
Giun ®Êt : VÏ sù giao phèi gi÷a hai c¬ thÓ
l−ìng tÝnh.
Giun ®òa : VÏ ç thÓ ®ùc vµ ç thÓ çi.
(Nh÷ng h×nh vÏ trªn trÝch tõ SGK líp 6, 7, ®−îc tr×nh bµy trªn cïng mét tranh hoÆc treo
thµnh d·y).
Dùa vµo tranh, cho HS nhËn biÕt tõng lo¹i thùc vËt, ®éng vËt, håi t−ëng l¹i ®Æc ®iÓm c¬
quan sinh s¶n cña loµi ®ã.
Sau ®ã, ®Æt c©u hái gîi më ®Ó ®i ®Õn hai nhËn xÐt vÒ chiÒu h−íng tiÕn hãa vÒ :
– C¬ quan sinh s¶n : Tõ chç ch−a cã c¬ quan sinh s¶n ®Õn chç cã c¬ quan chuyªn s¶n xuÊt
ra tÕ bµo sinh dôc. Tõ chç c¬ quan sinh s¶n ®ùc, çi cßn n»m trªn cïng mét c¬ thÓ ®Õn chç çc
c¬ quan sinh s¶n ®ùc, çi n»m trªn nh÷ng c¬ thÓ kh¸c nhau (ph©n ho¸ giíi tÝnh). Tõ chç giao tö
®ùc vµ çi gièng hÖt nhau ®Õn chç chóng sai kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng, kÝch th−íc (ph©n ho¸ giao
tö).
– H×nh thøc thô tinh : Tõ tù thô tinh ®Õn thô tinh chÐo, tõ thô tinh nhê n−íc ®Õn thô tinh
64
kh«, tõ thô tinh ngoµi ®Õn thô tinh trong.
§Ó tr×nh bµy chiÒu h−íng tiÕn hãa cña h×nh thøc thô tinh, cã thÓ dïng tranh nãi trªn thªm
mét tranh cã vÏ 1 c©y cã hoa l−ìng tÝnh tù thô phÊn, hoa l−ìng tÝnh giao phÊn, hoa ®¬n tÝnh
cïng gèc, hoa ®¬n tÝnh kh¸c gèc, thô tinh ë ç, Õch, nh¸i, bß s¸t, thó.
c) B−íc 3 : Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt
GV h−íng dÉn HS ph©n tÝch :
– Sù ph©n hãa giíi tÝnh : Tõ c¬ thÓ l−ìng tÝnh ®Õn c¬ thÓ ®¬n tÝnh.
ë c¬ thÓ l−ìng tÝnh : giao tö ®ùc vµ giao tö çi ®−îc t¹o ra trªn cïng mét c¬ thÓ nªn chóng
mang tÝnh di truyÒn ®ång nhÊt.
ë nhãm sinh vËt ®¬n tÝnh : giao tö ®ùc vµ giao tö çi ®−îc t¹o ra tõ hai c¬ thÓ kh¸c nhau,
mang tÝnh di truyÒn kh¸c nhau. Nh÷ng kiÕn thøc nµy chuÈn bÞ cho viÖc gi¶i thÝch −u thÕ cña
sinh s¶n h÷u tÝnh giao phèi.
– Sù ph©n ho¸ giao tö : tõ giao tö ®ùc, çi gièng nhau vÒ kÝch th−íc, cÊu t¹o ®Õn chç giao tö
®ùc, çi kh¸c biÖt nhau vÒ cÊu t¹o, kÝch th−íc, chøc n¨ng. §iÒu nµy gãp phÇn ®¶m b¶o hiÖu suÊt
cña qu¸ tr×nh thô tinh.
– H×nh thøc thô tinh :
+ Chung cho ®éng vËt vµ thùc vËt : tõ tù thô tinh ®Õn thô tinh chÐo.
+ Riªng cho thùc vËt : tõ thô tinh nhê n−íc ®Õn thô tinh kh«ng lÖ thuéc n−íc.
+ Riªng cho ®éng vËt : tõ thô tinh ngoµi ®Õn thô tinh trong.
d) B−íc 4 : Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt
– Sù hoµn thiÖn vÒ c¬ quan sinh s¶n, h×nh thøc thô tinh cã ý nghÜa : ®¶m b¶o hiÖu suÊt thô
tinh, bít lÖ thuéc vµo m«i tr−êng, t¹o søc sèng cao, dÔ thÝch nghi víi m«i tr−êng.
– C¬ quan sinh s¶n vµ h×nh thøc sinh s¶n cµng hoµn thiÖn th× sè trøng, sè con ë mçi løa ®Î
cµng Ýt ®i nh−ng tû lÖ sèng cµng cao (ç ®Î hµng ngµn, hµng triÖu trøng ; Õch nh¸i ®Î hµng tr¨m
; bß s¸t ®Î hµng chôc ; ®Õn chim, thó th× d−íi mét chôc vµ ng−êi th−êng chØ ®Î mét con. Ng−êi
®Î nhiÒu con cïng lóc lµ dÊu hiÖu l¹c hËu vÒ sinh häc, nh¾c l¹i lÞch sö ®éng vËt).
e) B−íc 5 : VËn dông quy luËt
– Liªn hÖ víi chÝnh s¸ch kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh.
– Trong ch¨n nu«i, trång trät, t¨ng hiÖu suÊt thô tinh, ch¨m sãc con çi.
65
C¢U Hái H¦íNG dÉN HäC TËP Ch−¬ng V
1. Anh (chÞ) h·y ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ kh¸i niÖm sinh häc ? Ph©n biÖt kh¸i niÖm sinh häc
cô thÓ vµ kh¸t niÖm sinh häc trõu t−îng. Cho vÝ dô minh häa.
2. Nªu con ®−êng h×nh thµnh kh¸i niÖm cô thÓ vµ kh¸i niÖm trõu t−îng. Cho vÝ dô minh
häa.
3. H·y tr×nh bµy con ®−êng gi¶ng d¹y sinh häc. VËn dông con ®−êng ®ã nh− thÕ nµo ®Ó d¹y
®Þnh luËt t−¬ng t¸c gen vµ ®Þnh luËt Hac®i - Vanbec.
4. H·y ph©n biÖt kh¸i niÖm sinh häc, qu¸ tr×nh sinh häc, quy luËt sinh häc. T¹i sao nãi kiÕn
thøc kh¸i niÖm sinh häc, quy luËt sinh häc lµ thµnh phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt trong néi dung
ch−¬ng tr×nh sinh häc ?
66
Ch−¬ng VI
ÇC H×NH THøC Tæ CHøC D¹Y HäC
I – §Æc §IÓM cña çc HÖ THèNG Tæ chøc D¹Y HäC HIÖN NAY
1. Çc hÖ thèng tæ chøc d¹y häc

Lý luËn d¹y häc tæng kÕt ®−îc 3 hÖ thèng c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc d¹y häc :
– HÖ d¹y häc ç nh©n.
– HÖ d¹y häc tæ chøc theo líp häc vµ bµi lªn líp (tiÕt häc), gäi t¾t lµ "líp – bµi".
– HÖ d¹y häc diÔn gi¶ng – Xªmine.
2. §Æc ®iÓm çc hÖ thèng tæ chøc d¹y häc
a) HÖ d¹y häc ç nh©n

XuÊt hiÖn ®· tõ l©u. §Æc ®iÓm lµ GV lµm viÖc trùc tiÕp víi tõng ç nh©n HS, gi¶ng d¹y cã
tæ chøc nh»m môc ®Ých nhÊt ®Þnh, theo mét néi dung cã quy ®Þnh kh«ng chÆt chÏ l¾m, vµ víi
thêi gian cã thÓ thay ®æi.
NhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng, hÖ nµy lµ c¬ së lý t−ëng cña viÖc tæ chøc d¹y häc, cã nhiÒu
−u ®iÓm c¬ b¶n, mµ ®Æc biÖt lµ nã b¶o ®¶m sù häc tËp tÝch cùc. Do sù tiÕp xóc trùc tiÕp th−êng
xuyªn gi÷a GV vµ HS nªn b¶o ®¶m liªn hÖ nghÞch th−êng xuyªn. HS cã thÓ tiÕn lªn theo con
®−êng vµ nhÞp ®iÖu thÝch hîp víi b¶n th©n. RÊt thuËn tiÖn cho viÖc rÌn luyÖn thµnh th¹o kü n¨ng
vµ kü x¶o.
Nh−ng nh−îc ®iÓm lµ kh«ng kinh tÕ, thiÕu tÝnh tËp thÓ.
b) HÖ líp – bµi
HÖ d¹y häc tæ chøc theo líp vµ bµi häc lµ mét b−íc tiÕn lªn so víi hÖ d¹y häc ç nh©n.
Trong hÖ líp – bµi, HS ®−îc chia thµnh nh÷ng nhãm cã thµnh phÇn cè ®Þnh c¨n cø vµo tr×nh
®é ph¸t triÓn chung vµ løa tuæi, gäi lµ líp häc. Ch−¬ng tr×nh häc ®−îc chia ra theo n¨m häc,
thµnh hÖ thèng nh÷ng bµi lªn lãp, mçi bµi lªn líp cã môc ®Ých lý luËn d¹y häc x¸c ®Þnh.
¦u ®iÓm cña hÖ tæ chøc d¹y häc nµy lµ : tÝnh kinh tÕ cao (líp cã nhiÒu HS, gi¶m chi phÝ) ; b¶o
®¶m sù gi¸o dôc ç nh©n trong tinh thÇn tËp thÓ vµ tÝnh kÕ ho¹ch – hÖ thèng (chia thµnh m«n häc,
bµi häc...), hÖ thèng nµy ®−îc phæ biÕn réng r·i cho tíi ngµy nay ë kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi.
c) HÖ diÔn gi¶ng – Xªmine
67
H×nh thøc c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc d¹y häc ë ®©y lµ diÔn gi¶ng vµ xªmine, trong ®ã diÔn
gi¶ng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Ngoµi ra, cßn cã thùc hµnh, thùc tËp. HS ®−îc tËp hîp thµnh nhiÒu
kiÓu rÊt kh¸c nhau (khèi líp, líp, tæ vµ ç nh©n).
Trong hÖ nµy, ta thÊy râ xu h−íng biÕn ®æi çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vµ çc h×nh thøc
tËp hîp HS tïy theo d¹ng ho¹t ®éng.
HÖ nµy cã tÝnh kinh tÕ cao, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o ®¶m tr×nh ®é khoa häc cao (nhê diÔn
gi¶ng), thÝch hîp víi ®èi t−îng, HS cã tr×nh ®é lµm viÖc tù lËp vµ vèn hiÓu biÕt ®¸ng kÓ.
Ngµy nay, ®ang cã xu h−íng khai th¸c nh÷ng −u ®iÓm cña hÖ nµy vµ ®−a mét sè d¹ng tæ
chøc cña nã vµo hÖ líp – bµi.
Trong ch−¬ng nµy, chØ ®Ò cËp ®Õn hÖ d¹y häc líp – bµi.
II – ÇC H×NH THøC D¹Y HäC TRONG HÖ Líp – BµI

Cã 3 lo¹i tæ chøc líp : d¹y lý thuyÕt, d¹y lao ®éng vµ c«ng t¸c ngo¹i khãa, phô ®¹o...
1. D¹y lý thuyÕt gåm çc h×nh thøc d¹y häc sau ®©y :
– Bµi lªn líp.
– Bµi thùc tËp.
– Bµi tham quan.
– Giê häc kiÓu Xªmine.
– Héi nghÞ häc tËp.
– Bµi tËp ë nhµ.
– Çc kú thi.
2. Çc h×nh thøc tæ chøc d¹y lao ®éng

– Thùc hµnh.
3. Çc h×nh thøc tæ chøc ngo¹i khãa.

– Ç nh©n.
– Tæ, nhãm.
– Líp.
Trong phÇn nµy, nghiªn cøu bµi lªn líp.
III – BµI L£N Líp
1. Kh¸i niÖm bµi lªn líp

Bµi lªn líp lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc, bao gåm mét ®o¹n hoµn chØnh, cã thêi gian nhÊt
®Þnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc, trong ®ã GV chØ ®¹o sù ho¹t ®éng nhËn thøc tËp thÓ cña mét nhãm
68
HS cè ®Þnh (líp), cã chiÕu cè tíi ®Æc ®iÓm riªng cña mçi ç nh©n, t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn
lîi nhÊt ®Ó tÊt c¶ HS ®¹t tíi môc ®Ých d¹y häc ®· v¹ch ra.
Bµi lªn líp lµ h×nh thøc c¬ b¶n, chñ yÕu cña viÖc tæ chøc d¹y häc ë nhµ tr−êng. ChÊt l−îng
®µo t¹o nãi chung phô thuéc tr−íc hÕt vµ phÇn lín ë chÊt l−îng cña bµi lªn líp. V× thÕ n©ng cao
chÊt l−îng cña bµi lªn líp lµ mét vÊn ®Ò thêi sù cña tr−êng häc ë bÊt cø thêi kú ph¸t triÓn nµo.
2. Çc d¹ng tæ chøc ho¹t ®éng cña HS trong bµi lªn líp
Cã 3 d¹ng c¬ b¶n.
– Chung hay tËp thÓ víi c¶ líp.
– Ç nh©n.
– Nhãm hay riªng biÖt (tæ, ®éi, nhãm 2 hoÆc 3 ng−êi...).
D¹ng ho¹t ®éng theo nhãm trong giê häc lµ h×nh thøc trung gian gi÷a d¹ng tËp thÓ c¶ líp vµ
d¹ng lµm viÖc ç nh©n.
GV ph¶i biÕt phèi hîp khÐo lÐo, cã suy nghÜ trong bµi lªn líp ®Ó ®¹t tíi chÊt l−îng toµn
diÖn cao nhÊt cña giê häc.
3. Sù ph©n lo¹i çc kiÓu bµi lªn líp

C¨n cø vµo môc ®Ých LLDH chñ yÕu cña bµi lªn líp mµ xÕp chóng vµo nh÷ng kiÓu bµi lªn
líp kh¸c nhau. Cã 3 kiÓu bµi lªn líp :
– KiÓu I : Bµi lªn líp nghiªn cøu tµi liÖu míi
– KiÓu II : Bµi lªn líp hoµn thiÖn kiÕn thøc vµ kü x¶o cña HS
– KiÓu III : Bµi lªn líp kiÓm tra ®¸nh gi¸ kiÕn thøc vµ kü x¶o cña HS.
Mçi kiÓu bµi l¹i cã thÓ cã nhiÒu biÕn d¹ng tïy theo néi dung vµ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông
trong tiÕt häc.
3. CÊu tróc bµi lªn líp (nghiªn cøu tµi liÖu míi)
a) CÊu tróc truyÒn thèng

Ng−êi ta th−êng hiÓu cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ sù ph©n chia tiÕt häc vÒ mÆt LLDH thµnh
çc ®o¹n, çc b−íc nèi tiÕp nhau, g¾n bã víi nhau thµnh mét chØnh thÓ.
Ta thÊy r»ng trong thùc tÕ s− ph¹m, çc tiÕt häc ®−îc chia ra lµm nhiÒu b−íc (kh©u, ®o¹n),
mçi b−íc thùc hiÖn mét môc ®Ých nhËn thøc nhÊt ®Þnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc (truyÒn thô tri thøc
míi, kiÓm tra, cñng cè...). TÊt c¶ çc b−íc ®ã ®−îc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù logic nhÊt ®Þnh,
lµm sao cho toµn bé tiÕt häc thùc hiÖn ®−îc mét môc ®Ých nhËn thøc trung t©m.
Muèn cho tiÕt lªn líp ®¹t hiÖu qu¶ cao, ng−êi ta ph¶i lµm cho cÊu tróc cña nã cã tÝnh hoµn
chØnh, tøc lµ çc b−íc hîp thµnh cña nã g¾n bã chÆt chÏ víi nhau, b−íc sau lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu
cña b−íc tr−íc, b−íc tr−íc ®Æt ra vÊn ®Ò cho b−íc sau gi¶i quyÕt.
69
V× thÕ cã thÓ nãi r»ng, cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ mèi quan hÖ cã tÝnh quy luËt vÒ sù t−¬ng
quan vµ tr×nh tù hîp lý cña çc b−íc hîp thµnh.
§· tõ l©u trong thùc tÕ d¹y häc th−êng phæ biÕn mét cÊu tróc "5 b−íc lªn líp" nh− sau :
1. Tæ chøc líp : KiÓm ®iÓm HS v¾ng mÆt, æn ®Þnh trËt tù : 1–2 phót.
2. KiÓm tra bµi lµm ë nhµ vµ bµi cò cña mét sè HS ®· dù kiÕn tr−íc : 5–10 phót.
3. Gi¶ng bµi míi : 30–35 phót.
4. Cñng cè : HÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n : 3–5 phót.
5. Cho bµi lµm vÒ nhµ : gåm çc c©u hái, bµi tËp trong SGK hoÆc cã thÓ cho thªm c©u hái
vµ bµi tËp vËn dông, thùc hµnh... : 3–5 phót.
Trªn ®©y cho thÊy cÊu tróc "5 b−íc" cã nhiÒu nh−îc ®iÓm.
b) CÊu tróc c¶i tiÕn
Ngµy nay LLDH hiÖn ®¹i ®ang khuyÕn khÝch sù s¸ng t¹o cña GV trong lÜnh vùc nµy. C¬
së ®Ó c¶i tiÕn cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, néi dung, ph−¬ng ph¸p
d¹y häc trong tiÕt häc. CÊu tróc cña bµi lªn líp kh«ng ph¶i chØ ®¬n thuÇn lµ sù ph©n chia tiÕt
häc thµnh nh÷ng b−íc vµ s¾p xÕp chóng theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh. §ã míi chØ lµ mÆt bªn
ngoµi cña cÊu tróc. MÆt b¶n chÊt cña nã lµ : ë mçi b−íc còng nh− trong toµn bé qu¸ tr×nh tiÕt
lªn líp, ng−êi GV ph¶i qu¸n triÖt mèi liªn hÖ cã quy luËt gi÷a môc ®Ých, néi dung, vµ ph−¬ng
ph¸p d¹y häc. ChÝnh mèi liªn hÖ nµy lµm cho cÊu tróc cña bµi lªn líp chÆt chÏ, trän vÑn vµ
®a d¹ng.
§−îc LLDHSH hiÖn ®¹i soi s¸ng, cÊu tróc cña bµi lªn líp hiÖn nay cã nh÷ng ®iÓm c¶i tiÕn
sau :
– NÕu kh©u kiÓm tra bµi cò kh«ng cã liªn quan g× ®Õn bµi míi th× cã thÓ ®Ó vµo cuèi tiÕt
häc, ®−a b−íc gi¶ng bµi míi lªn ®Çu tiÕt.
– Cã thÓ xen kÏ kiÓm tra, «n tËp tri thøc cò trong khi gi¶ng bµi míi.
– CÇn t¨ng c−êng hiÖu suÊt kiÓm tra bµi cò.
– Sau khi giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm míi vµ khã, nªn cho HS lµm c«ng t¸c ®éc lËp víi
SGK.
– NÕu bµi lªn líp cã néi dung khã vµ dµi th× nªn rót bít thêi gian kiÓm tra bµi cò.
– NÕu bµi qu¸ dÔ th× kh«ng cÇn cñng cè nhiÒu mµ nªn dµnh thêi gian kiÓm tra bµi cò, vËn
dông kiÕn thøc.
Nãi tãm l¹i, cÊu tróc bµi lªn líp kh«ng nªn rËp khu«n theo mÉu cè ®Þnh cøng nh¾c mµ nªn
tïy theo môc ®Ých, néi dung, ph−¬ng ph¸p cïng t×nh h×nh cô thÓ tiÕp thu tri thøc cña HS mµ
biÕn ®æi cho thÝch hîp.
(Bµi lªn líp cñng cè, kiÓm tra ®¸nh gi¸ vµ çc bµi tham quan, bµi tËp ë nhµ, bµi tËp ngoµi
giê, c«ng t¸c ngo¹i khãa sinh häc... kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr×nh bµy trong tµi liÖu nµy).
70
C¢U HáI H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng VI
1. H·y nªu çc h×nh thøc tæ chøc d¹y häc sinh häc. Vai trß cña mçi h×nh thøc vµ mèi quan
hÖ gi÷a chóng víi nhau.
2. H·y gi¶i thÝch t¹i sao bµi lªn líp ®−îc xem lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n nhÊt ?
3. Trong mét bµi lªn líp nghiªn cøu tµi liÖu míi, bµi lªn líp hoµn thiÖn kiÕn thøc, bµi lªn
líp kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kiÕn thøc cÇn thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô d¹y häc nµo ?
4. H·y nªu çc yÕu tè cÊu tróc cña bµi lªn líp. Phª ph¸n cÊu tróc 5 b−íc cña bµi lªn líp.
71
Ch−¬ng VII
NH÷NG C¬ Së VËT CHÊT
CñA VIÖC D¹Y HäC sinh häc
Çc c¬ së vËt chÊt lµ :

– Phßng sinh häc.
– Gãc sinh giíi.
– V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng (gäi t¾t lµ v−ên tr−êng).
I – Phßng sinh häc

Gåm cã :
1. Phßng häc : cÇn trang bÞ ®Çy ®ñ çc thiÕt bÞ ®Ó cã thÓ ¸p dông, çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc
tiªn tiÕn vµ ®Æc thï cña bé m«n Sinh häc.
2. Phßng chuÈn bÞ : lµ n¬i GV chuÈn bÞ thÝ nghiÖm, ph−¬ng tiÖn trùc quan, tµi liÖu tham
kh¶o... phôc vô cho gi¶ng d¹y. Phßng chuÈn bÞ vµ phßng häc cÇn ®Æt gÇn nhau vµ cã cöa th«ng
nhau.
3. Çc ph−¬ng tiÖn trùc quan gåm cã :
– MÉu vËt t−¬i, sèng.
– MÉu ng©m, mÉu Ðp, mÉu nhåi, tiªu b¶n.
– M« h×nh, tranh vÏ, s¬ ®å, biÓu ®å.
– Çc ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i kh¸c.
II – Gãc sinh giíi

Gåm cã :
a) Khu thùc vËt : nªn ph©n khu theo tõng nhãm.
b) Khu ®éng vËt : ph©n khu theo tõng nhãm.
III – V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng
V−ên thÝ nghiÖm tr−êng phæ th«ng trung häc gåm 5 bé phËn :
72
– V−ên sinh häc.
– V−ên thÝ nghiÖm.
– V−ên s¶n xuÊt.
– V−ên ch¨n nu«i.
– Ruéng lóa.
TÊt c¶ çc bé m«n phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Òu ph¶i tham gia x©y dùng 5 bé phËn
®ã. Riªng bé m«n Sinh häc ph¶i ®¶m nhiÖm v−ên thÝ nghiÖm gåm 3 khu vùc : khu thùc vËt,
khu ®éng vËt, khu thùc nghiÖm.
1. Khu thùc vËt
a) Ph©n khu biÕn dÞ vµ di truyÒn.
b) Ph©n khu chän läc nh©n t¹o.
c) Ph©n khu chän läc tù nhiªn.
2. Khu ®éng vËt
a) Ph©n khu vËt nu«i.
b) Ph©n khu ch¨n nu«i.
3. Khu thùc nghiÖm
a) Phôc vô cho gi¶ng d¹y lý thuyÕt do ch−¬ng tr×nh quy ®Þnh.
b) VËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn.
c) Lµm çc ®Ò tµi thÝ nghiÖm.
(S¬ ®å phßng sinh häc, s¬ ®å, v−ên tr−êng phæ th«ng trung häc... kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr×nh
bµy trong tµi liÖu nµy).
73
Ch−¬ng VIII
LËP KÕ HO¹CH D¹Y HäC
I – Çc LO¹I KÕ HO¹CH D¹y Häc cña NG¦êI Gi¸o VI£N
§iÒu quyÕt ®Þnh ®èi víi chÊt l−îng d¹y häc nãi chung vµ bµi lªn líp nãi riªng lµ sù chuÈn
bÞ kÞp thêi, toµn diÖn vµ s©u s¾c toµn bé c«ng t¸c d¹y häc bé m«n cho tõng n¨m häc vµ ë mçi
líp häc nhÊt ®Þnh. §ã lµ viÖc lËp çc lo¹i kÕ ho¹ch d¹y häc bé m«n.
Ng−êi GV ph¶i lËp 3 lo¹i kÕ ho¹ch sau ®©y :
– KÕ ho¹ch n¨m häc.
– KÕ ho¹ch d¹y tõng ch−¬ng (kÕ ho¹ch ch−¬ng).
– KÕ ho¹ch cña mçi tiÕt lªn líp (gi¸o ¸n).
VÒ c¬ b¶n, trong ch−¬ng tr×nh cña bé m«n, thêi gian d¹y häc ®· ®−îc quy ®Þnh cho mçi
ch−¬ng. §èi víi mçi n¨m häc, th−êng cã nh÷ng chØ thÞ cña ngµnh h−íng dÉn cô thÓ h¬n cho
viÖc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh n¨m ®ã, trong ®ã cã thÓ cã nh÷ng sù thay ®æi nhÊt ®Þnh tïy t×nh
h×nh chung. V× thÕ viÖc lËp kÕ ho¹ch n¨m häc ph¶i c¨n cø tr−íc hÕt vµo çc v¨n b¶n chØ ®¹o cña
c¬ quan nhµ n−íc. Thªm vµo ®ã, ®«i khi trong hoµn c¶nh cô thÓ cña mçi tr−êng, viÖc d¹y häc
bé m«n còng chÞu ¶nh h−ëng nµo ®ã mµ kÕ ho¹ch n¨m häc ph¶i chiÕu cè tíi.
KÕ ho¹ch n¨m häc chØ lµ b¶n ph©n phèi thêi gian ®¹i c−¬ng cho viÖc gi¶ng d¹y vµ häc tËp
cña bé m«n vµ lµ kÕ ho¹ch kh¸i qu¸t quy ®Þnh nh÷ng h×nh thøc tæ chøc viÖc d¹y häc trong c¶
n¨m häc ®èi víi bé m«n (d¹y lý thuyÕt, thùc hµnh, tham quan, ngo¹i khãa, thi cö...).
Trong b¶n kÕ ho¹ch nµy, GV cÇn ghi râ ngµy b¾t ®Çu vµ ngµy kÕt thóc viÖc d¹y mçi
ch−¬ng.
B¶n kÕ ho¹ch nµy cã thÓ cßn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh trong suèt qu¸ tr×nh n¨m häc, tuú t×nh
h×nh cô thÓ.
Sau ®©y ta xÐt hai lo¹i kÕ ho¹ch cô thÓ cña ch−¬ng vµ tiÕt häc.
74
II – KÕ HO¹CH D¹Y MéT CH¦¥NG
1. TÇm quan träng cña kÕ ho¹ch ch−¬ng

Mçi ch−¬ng lµ mét chñ ®Ò t−¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ mÆt LLDH (môc ®Ých – néi dung –
ph−¬ng ph¸p). Khi lËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng, ng−êi GV ph¶i cã ®−îc mét çi nh×n bao qu¸t toµn
ch−¬ng, thÊy râ ®−îc mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a hÖ thèng çc tiÕt häc cña ch−¬ng. Nhê ®ã cã
thÓ thÊy râ ®©u lµ nh÷ng träng ®iÓm cña ch−¬ng cÇn nhÊn m¹nh (c¶ vÒ trÝ dôc, ph¸t triÓn vµ gi¸o
dôc). KÕ ho¹ch ch−¬ng b¶o ®¶m tÝnh liªn tôc cña qu¸ tr×nh trÝ–®øc dôc vµ ng¨n chÆn tÝnh rêi
r¹c, kh«ng nhÊt qu¸n trong viÖc d¹y häc çc giê riªng rÏ.
LËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng mét çch kÞp thêi, hoµn chØnh sÏ gióp GV chñ ®éng, s¸ng t¹o
trong tõng tiÕt häc, tr¸nh lèi lµm viÖc tïy tiÖn, gÆp ®©u hay ®ã.
KÕ ho¹ch cña ch−¬ng b¶o ®¶m cho GV thùc hiÖn ®−îc môc ®Ých chung mét çch toµn diÖn,
®Æc biÖt lµ viÖc ph¸t triÓn nh©n çch cña HS. Mçi ch−¬ng cã mét kh¶ n¨ng riªng vÒ mÆt nµy,
ng−êi GV ph¶i biÕt khai th¸c triÖt ®Ó çc tiÒm lùc gi¸o dôc riªng cña nã. ViÖc nµy chØ cã thÓ
lµm ®−îc tèt ®Ñp khi cã kÕ ho¹ch cña ch−¬ng.
KÕ ho¹ch ch−¬ng gióp GV chó ý tíi nh÷ng mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a m«n ®ang d¹y víi çc
m«n kh¸c, tøc lµ nh÷ng mèi liªn hÖ liªn m«n vµ mèi liªn hÖ gi÷a çc ch−¬ng tr−íc víi ch−¬ng
sau.
Khi v¹ch b¶n kÕ ho¹ch nµy, GV cßn cã thÓ khai th¸c triÖt ®Ó h¬n nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt
s½n cã cña nhµ tr−êng, phôc vô cho gi¶ng d¹y (phßng thÝ nghiÖm, çc ®å dïng d¹y häc...) ®ång
thêi cã kÕ ho¹ch chuÈn bÞ bæ sung, s−u tÇm tr−íc...
2. Nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm c¬ së cho viÖc lËp kÕ ho¹ch ch−¬ng

Muèn lËp kÕ ho¹ch ch−¬ng, GV ph¶i tháa m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng sau ®©y :
– N¾m v÷ng môc ®Ých ®µo t¹o cña bé m«n cho tÊt c¶ çc líp, vµ ®Æc biÖt cho líp mµ GV
phô tr¸ch
– N¾m tõng môc ®Ých riªng cña ch−¬ng sÏ d¹y (kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o...), nã to¸t ra
tõ nh÷ng yªu cÇu chung cña toµn bé ch−¬ng tr×nh m«n häc, tõng m«n häc, tõ nh÷ng v¨n b¶n
h−íng dÉn cña cÊp trªn, cña ngµnh.
– N¾m v÷ng néi dung khoa häc cña ch−¬ng (tham kh¶o çc lo¹i tµi liÖu chuyªn m«n vµ
SGK).
– Cã mét tÇm nh×n réng vµ s©u vÒ nh÷ng con ®−êng tæ chøc – ph−¬ng ph¸p sÏ sö dông
nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña ch−¬ng.
– N¾m v÷ng t¸c dông vµ çch thøc sö dông çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ kÞp
thêi chuÈn bÞ chu ®¸o.
75
– B¶o ®¶m mèi liªn hÖ víi thùc tiÔn vµ mèi liªn hÖ liªn m«n (tËn dông kinh nghiÖm sèng
cña HS, tËn dông kÕt qu¶ çc m«n kh¸c vµ gãp phÇn vµo kÕt qu¶ cña ch−¬ng).
3. Çc phÇn cña b¶n kÕ ho¹ch ch−¬ng

– Líp, tªn cña ch−¬ng.
– Môc ®Ých : Trªn c¬ së cña môc ®Ých ®µo t¹o chung cña nhµ tr−êng v¹ch ra môc ®Ých cña
ch−¬ng bao gåm 3 träng t©m lµ kiÕn thøc, kü n¨ng – kü x¶o vµ gi¸o dôc.
– Néi dung khoa häc : X¸c ®Þnh néi dung c¬ b¶n cña çc tiÕt lªn líp thuéc ch−¬ng nµy, cô
thÓ lµ ®Ò tµi cña çc tiÕt, mét sè ý chÝnh trong mçi tiÕt häc vÒ néi dung khoa häc (ch¼ng h¹n çc
hiÖn t−îng, nh÷ng mèi liªn hÖ, çc kh¸i niÖm, çc ®Þnh nghÜa, gi¶ thuyÕt, ®Þnh luËt, qu¸ tr×nh,
häc thuyÕt...).
III – KÕ HO¹CH CHUÈN BÞ MéT TIÕT L£N LíP
1. Çc b−íc lËp kÕ ho¹ch cho mét tiÕt
C¬ së ph¸p lý Tµi liÖu tham kh¶o

Ch−¬ng tr×nh, chØ thÞ SGK, s¸ch h−íng dÉn,
cña ngµnh s¸ch chuyªn m«n...
TiÕt häc lµ mét bé phËn cña ch−¬ng

§Ò tµi, khèi l−îng, kiÕn thøc, môc ®Ých,
ho¹t ®éng cña GV – HS, ph−¬ng tiÖn
LËp kÕ ho¹ch mét tiÕt lªn líp

Môc ®Ých Néi dung Ph−¬ng ph¸p
X¸c ®Þnh Suy nghÜ vÒ néi KÕ ho¹ch KÕ ho¹ch ViÕt
môc tiªu d¹y dung ®¹i c−¬ng chi tiÕt gi¸o ¸n,
häc cña tiÕt tiÕt häc chuÈn
76
- Nghiªn cøu - Nghiªn cøu - X¸c ®Þnh con - Ph©n chia bÞ vÒ
ch−¬ng tr×nh çc tµi liÖu ®−êng logic thêi gian mÆt tæ
chuyªn m«n, chøc,
- Nghiªn cøu - X¸c ®Þnh cÊu - KiÓm tra bµi ph−¬ng
kÕ ho¹ch cña SGK, s¸ch tróc cña tiÕt cò vµ bµi lµm ë
h−íng dÉn tiÖn d¹y
ch−¬ng - Chän nh÷ng nhµ häc...
- Ph©n chia tµi d¹ng c¬ b¶n
- Ph©n tÝch t×nh - Gi¶ng bµi míi
tr¹ng cña líp liÖu thµnh çc cña PPDH
®o¹n (cÊu tróc - Çc b−íc d¹y
HS - Chän nh÷ng häc :
cña tiÕt häc)
- X¸c ®Þnh khèi ph−¬ng tiÖn + Ho¹t ®éng
l−îng chuyªn - Suy nghÜ vÒ d¹y häc phï
viÖc sö dông GV vµ HS
m«n hîp
çc ph−¬ng + Ph©n hãa HS
- Ph¸t biÓu tiÖn d¹y häc...
môc tiªu cña - Cñng cè
tiÕt häc - Mèi liªn quan - KiÓm tra,
víi çc ch−¬ng ®¸nh gi¸
tr−íc, bµi
tr−íc, ch−¬ng - Cho bµi tËp
sau, bµi sau... vÒ nhµ...
Nh− vËy lËp kÕ ho¹ch cho mét tiÕt häc gåm çc b−íc lín sau :
– Suy nghÜ vÒ môc tiªu cña tiÕt häc.
– Suy nghÜ vÒ néi dung.
– Suy nghÜ vÒ viÖc tæ chøc tiÕt häc vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p.
– ViÕt gi¸o ¸n vµ chuÈn bÞ vËt chÊt.
2. Suy nghÜ vÒ môc tiªu cña tiÕt häc

Gåm çc b−íc nh− sau :
a) Nghiªn cøu ch−¬ng tr×nh vµ kÕ ho¹ch cña ch−¬ng : Xem xÐt l¹i mét lÇn n÷a môc ®Ých vµ
néi dung cña ch−¬ng vµ vÞ trÝ cña tiÕt häc trong ch−¬ng. T×m ý nghÜa cña tiÕt häc ®èi víi çc
phÇn sau cña ch−¬ng tr×nh.
b) Ph©n tÝch t×nh tr¹ng cña líp HS : CÇn ®¸nh gi¸ mét çch kh¸ch quan, nghiªm tóc t×nh
tr¹ng ph¸t triÓn hiÖn t¹i cña kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o... cña HS trong líp sÏ d¹y, so s¸nh tr×nh
®é cña HS vÒ çc mÆt víi môc ®Ých cña ch−¬ng vµ cña tiÕt häc (chó ý tÝnh võa søc, tÝnh tÝch
cùc...).
c) X¸c ®Þnh khèi l−îng chuyªn m«n : Ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch cña ch−¬ng vµ SGK ®· quy
®Þnh khèi l−îng chuyªn m«n cña tiÕt häc trªn nh÷ng nÐt chung. CÇn c¨n cø vµo t×nh tr¹ng cña
HS mµ xem xÐt l¹i, x¸c ®Þnh døt kho¸t lÇn cuèi cïng khèi l−îng kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o
chuyªn m«n (kÓ c¶ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n ®· häc mµ trong tiÕt nµy ph¶i t¸i hiÖn l¹i ®Ó hiÓu bµi
míi – kiÕn thøc ®iÓm tùa).
d) Ph¸t biÓu môc tiªu cña bµi : CÇn ph¸t biÓu çc lo¹i môc tiªu trÝ dôc, gi¸o dôc (nghÜa
hÑp), ph¸t triÓn (n¨ng lùc nhËn thøc) hay môc tiªu kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é.
77
– Khi viÕt môc tiªu cÇn dùa vµo 5 tiªu chÝ sau ®©y :
+ Môc tiªu ph¶i ®Þnh râ møc ®é hoµn thµnh c«ng viÖc cña HS. Theo quan ®iÓm "d¹y häc
lÊy HS lµm trung t©m", cÇn chØ râ häc xong bµi nµy, HS ph¶i ®¹t ®−îc çi g×, chø kh«ng
ph¶i lµ trong bµi nµy GV ph¶i lµm g×.
+ Môc tiªu ph¶i nãi râ "®Çu ra" cña bµi häc chø kh«ng ph¶i lµ tiÕn tr×nh bµi häc.
+ Môc tiªu kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lµ chñ ®Ò cña bµi häc mµ lµ çi ®Ých bµi häc ph¶i ®¹t
®−îc.
+ Mçi môc tiªu nªn ph¶n ¸nh mét ®Çu ra ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ bµi häc.
NÕu bµi häc cã nhiÒu môc tiªu th× nªn tr×nh bµy riªng tõng môc tiªu víi møc ®é ph¶i ®¹t vÒ mçi
môc tiªu ®ã.
+ Mçi ®Çu ra trong môc tiªu nªn diÔn ®¹t b»ng mét ®éng tõ lùa chän ®Ó x¸c ®Þnh râ møc ®é
HS ph¶i ®¹t ®−îc b»ng hµnh ®éng.
– Khi viÕt môc tiªu cÇn quan t©m ®Õn 3 thµnh phÇn :
+ Nªu râ hµnh ®éng HS ph¶i thùc hiÖn. PhÇn nµy chøa ®ùng mét ®éng tõ chØ râ ®Ých HS
ph¶i ®¹t tíi.
+ X¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn HS cÇn cã ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng.
+ Tiªu chÝ ®¸nh gi¸ møc ®é ®¹t môc tiªu.
3. Suy nghÜ vÒ néi dung d¹y häc

Bao gåm :
a) Nghiªn cøu tµi liÖu chuyªn m«n : CÇn xem xÐt l¹i vµ lµm míi mÎ nh÷ng kiÕn thøc
chuyªn m«n cña b¶n th©n nhê viÖc ®äc çc tµi liÖu chuyªn m«n míi nhÊt cã liªn quan ®Õn néi
dung tiÕt häc.
b) Nghiªn cøu SGK : GV t×m hiÓu s©u néi dung SGK, chuÈn bÞ sö dông nã mét çch s¸ng
t¹o chø kh«ng n« lÖ nh− mét ph−¬ng tiÖn d¹y häc quan träng.
c) Nghiªn cøu tµi liÖu tham kh¶o : S¸ch h−íng dÉn gi¶ng d¹y, çc t¹p chÝ LLDH bé m«n,
çc s¸ch tæng kÕt kinh nghiÖm gi¶ng d¹y... ë ®©y GV cã thÓ t×m thÊy nh÷ng gîi ý, nh÷ng kÝch
thÝch cho sù suy nghÜ cña m×nh vÒ mÆt tæ chøc – ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
d) Ph©n chia tµi liÖu gi¶ng d¹y (ph©n tÝch cÊu tróc néi dung cña bµi) : Tµi liÖu gi¶ng d¹y
cÇn ®−îc chia thµnh nh÷ng tæ hîp kiÕn thøc hoÆc nh÷ng ®o¹n kiÕn thøc theo mét tr×nh ®é logic.
§o¹n kiÕn thøc tr−íc lµm c¬ së cho ®o¹n kiÕn thøc sau... Trong b¶n ch−¬ng tr×nh bé m«n ®«i
khi còng cã ghi nh÷ng ®Çu ®Ò cña çc ®o¹n kiÕn thøc, nh−ng còng cã khi nh÷ng ®o¹n nµy cßn
qu¸ lín. Trong mét tiÕt häc ta cßn ph¶i chia nhá h¬n n÷a. Nh÷ng tæ hîp kiÕn thøc nµy sÏ lµm
nÒn t¶ng cho viÖc x©y dùng cÊu tróc tiÕt häc (çc b−íc lªn líp tr×nh tù s¾p xÕp tæ hîp kiÕn
thøc...).
e) TiÕn hµnh çc biÖn ph¸p b¶o ®¶m nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt cho sù d¹y häc : Ngay khi
nghiªn cøu néi dung d¹y häc, ph¶i nghÜ tíi çc biÖn ph¸p b¶o ®¶m çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc quan
78
träng sÏ ®−a vµo tiÕt häc.
4. Suy nghÜ vÒ mÆt tæ chøc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc

Trong c«ng viÖc nµy, nªn tiÕn hµnh thµnh hai b−íc lín :
a) KÕ ho¹ch ®¹i c−¬ng cña tiÕt häc

XuÊt ph¸t tõ môc tiªu, néi dung d¹y häc, cÇn t×m ra con ®−êng tèi −u, ®Ó ®−a néi dung
vµo trong nhËn thøc cña HS vµ thùc hiÖn ®−îc môc tiªu ®ã.
– X¸c ®Þnh con ®−êng logic cña sù nhËn thøc : Tr−íc hÕt ph¶i ®Þnh xem, víi tµi liÖu d¹y
häc ®· quy ®Þnh, víi môc tiªu ®· v¹ch ra, víi mét ®èi t−îng HS ®· biÕt vµ víi nh÷ng ®iÒu kiÖn
vËt chÊt cho phÐp, ta sÏ dÉn d¾t nhËn thøc cña HS ®i theo con ®−êng nµo :
Quy n¹p – diÔn dÞch ?
Ph©n tÝch – tæng hîp ?
So s¸nh – ®èi chiÕu ?
Trõu t−îng hãa, cô thÓ hãa, kh¸i qu¸t hãa ?
Khi x¸c ®Þnh con ®−êng logic cña sù nhËn thøc, ta còng ®ång thêi x¸c ®Þnh c¶ trËt tù s¾p
xÕp çc tæ hîp kiÕn thøc – kü n¨ng... tøc lµ tiÕn tr×nh lÜnh héi kiÕn thøc cña HS.
– X¸c ®Þnh cÊu tróc cña tiÕt häc : dùa vµo con ®−êng logic ®· v¹ch ra, ta x¸c ®Þnh ®¹i c−¬ng
cÊu tróc cña tiÕt häc, tøc lµ ph©n chia tiÕt häc vÒ mÆt LLDH thµnh çc b−íc lªn líp. Çc tæ hîp
kiÕn thøc : bao gåm mÊy phÇn lín (I, II...), trong mçi phÇn lín gåm nh÷ng phÇn nhá nµo (1,
2...) vµ trong ®ã l¹i gåm (a, b...)...
– Lùa chän s¬ bé çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc øng víi çc b−íc cña tiÕt häc. §Æc biÖt cÇn x¸c
®Þnh tÝnh chÊt vµ møc ®é ho¹t ®éng cña GV vµ HS.
– X¸c ®Þnh h×nh thøc tæ chøc d¹y häc : dùa vµo cÊu tróc LLDH vµ hÖ thèng çc PPDH, GV
cã thÓ x¸c ®Þnh h×nh thøc tæ chøc cña tiÕt häc (bµi lªn líp hay thuéc kiÓu g×, d¹ng vµ hiÖn d¹ng
nµo).
b) KÕ ho¹ch chi tiÕt cña tiÕt häc

– Ph©n chia thêi gian : ®Þnh thêi l−îng cô thÓ cho tõng b−íc cña tiÕt häc.
– Trong tÊt c¶ çc b−íc cña tiÕt häc ph¶i chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi cña HS, tr×nh ®é ph¸t
triÓn hiÖn t¹i cña çc em. CÇn sö dông s¸ng t¹o vµ ®a d¹ng çc ph−¬ng tiÖn d¹y häc, l«i cuèn
HS vµo bµi gi¶ng, t¨ng tÝnh tù lùc cña hä.
– CÇn trï tÝnh tr−íc sù ph©n ho¸ HS, tøc lµ çch ®èi xö ç biÖt trong tiÕt häc ®Ó b¶o ®¶m
thùc hiÖn ®−îc thèng nhÊt môc ®Ých d¹y häc.
– ThËm chÝ ph¶i ®Þnh tr−íc c¶ tªn nh÷ng HS sÏ ®−îc theo dâi kü.
79
5. ViÕt gi¸o ¸n vµ chuÈn bÞ vÒ mÆt tæ chøc vËt chÊt cho tiÕt häc
Gi¸o ¸n cña mét tiÕt lªn líp chÝnh lµ b¶n kÕ ho¹ch d¹y häc cho tiÕt häc ®ã. Muèn ®¹t chÊt
l−îng cao cña mét tiÕt lªn líp, GV ph¶i mÊt c«ng chuÈn bÞ rÊt chu ®¸o, khoa häc. Sù chuÈn bÞ
toµn diÖn, khoa häc vµ kÞp thêi cña GV cho viÖc lªn líp mét tiÕt häc ®−îc thÓ hiÖn tËp trung
trong b¶n gi¸o ¸n viÕt.
Gi¸o ¸n cña tiÕt häc ph¶i qu¸n triÖt tinh thÇn c¬ b¶n chung cña ch−¬ng tr×nh (c¬ së ph¸p lý
cña bé m«n), ph¶i nhÊt qu¸n víi kÕ ho¹ch ch−¬ng, v× tiÕt häc lµ mét bé phËn cña ch−¬ng. Trong
viÖc lËp kÕ ho¹ch mét bµi lªn líp, mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a môc ®Ých, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p
d¹y häc gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. Nãi çch kh¸c, trong viÖc so¹n gi¸o ¸n mét tiÕt häc, viÖc nghiªn
cøu s©u môc ®Ých, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong mèi liªn hÖ qua l¹i víi nhau, vµ víi
nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh¸c cã mét tÇm quan träng lín ®Õn chÊt l−îng cña tiÕt häc.
B¶n gi¸o ¸n cña tiÕt häc lµ sù kÕt tinh cña tÊt c¶ nh÷ng suy nghÜ, quyÕt ®Þnh, lùa chän, c¬
së lý thuyÕt vÒ mèi liªn hÖ môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p. Nã lµ b¶n h−íng dÉn thùc tiÔn
cho tiÕn tr×nh mét tiÕt lªn líp.
Giai ®o¹n cuèi cïng cña viÖc chuÈn bÞ sau khi viÕt gi¸o ¸n lµ ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn vËt chÊt
cho sù d¹y häc : l¾p r¸p thö çc thÝ nghiÖm, xem l¹i vµ lµm thªm (nÕu cÇn), çc mÉu vËt, tranh
vÏ, s¬ ®å, m« h×nh... cÇn thiÕt.
Çch s¾p xÕp cÊu tróc cña mét gi¸o ¸n rÊt kh¸c nhau tïy tõng GV, tïy tõng tr−êng... D−íi
®©y, chóng t«i giíi thiÖu mÉu mét gi¸o ¸n.
MÉU GI¸O ¸N VIÕT CHO MéT tiÕt Häc
Sè liÖu trªn ®Çu gi¸o ¸n :
Ch−¬ng : Líp :
TiÕt : Ngµy :
KiÓu tiÕt häc :
1. Môc tiªu bµi häc : Sau khi häc xong bµi... Häc sinh cã kh¶ n¨ng :
–
–
2. Ph−¬ng tiÖn trùc quan
3. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc chñ yÕu
4. TiÕn tr×nh bµi gi¶ng
a) æn ®Þnh tæ chøc
b) KiÓm tra bµi cò (cã thÓ xen kÏ trong khi gi¶ng bµi míi)
c) Gi¶ng bµi míi
Ho¹t ®éng cña GV vµ HS Néi dung
.... ...
d) Cñng cè
e) Bµi tËp vÒ nhµ
80
Ho¹t ®éng cña GV vµ HS : CÇn v¹ch chi tiÕt ho¹t ®éng cña GV vµ ho¹t ®éng t−¬ng øng cña
HS.
Néi dung : Lùa chän néi dung chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ vµ ng¾n gän, nh÷ng néi dung sÏ viÕt lªn
b¶ng cÇn ghi nguyªn v¨n vµo ®©y.
Mçi ho¹t ®éng cña GV vµ HS, hoÆc tæ hîp ho¹t ®éng cña GV vµ HS sÏ ®i ®Õn mét néi dung
x¸c ®Þnh nµo ®ã.
81
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung:
Ts. NguyÔn v¨n hßa
Biªn tËp:
Tæ c«ng nghÖ th«ng tin
Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc
§¬n vÞ ph¸t hµnh:
trung t©m ®µo t¹o tõ xa - ®¹i häc huÕ
82

ĐHUE.giáo Trình Lý Luận Dạy Học Sinh Học Và Kỹ Thuật Nông Nghiệp (NXB Huế 2007) - Đinh Quang Báo, 82 Trang

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ĐHUE.giáo Trình Lý Luận Dạy Học Sinh Học Và Kỹ Thuật Nông Nghiệp (NXB Huế 2007) - Đinh Quang Báo, 82 Trang

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

®¹i häc huÕ

trung t©m ®µo t¹o tõ xa

PGS. ts. ®inh quang b¸o

Lý luËn d¹y häc

i – §èi T¦îNG CñA Lý luËn d¹y häc SINH HäC

1. VÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc

a) §èi t−îng cña LLDHSH

b) Qu¸ tr×nh d¹y häc

H (l−îng th«ng b¸o trung b×nh)

§¸nh gi¸ kÕt qu¶

Ph−¬ng ph¸p tæ chøc KiÓm tra kÕt qu¶

Néi dung Häc

Gi¸o viªn Häc sinh

Th«ng b¸o Thao t¸c

II – NHIÖM Vô CñA lý luËn d¹y häc sinh häc

1. C¶i tiÕn, hoµn thiÖn néi dung m«n Sinh häc

1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt

2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra

3. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t

4. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m

5. Ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm

a) X¸c ®Þnh râ ®èi t−îng cÇn ®−îc tæng kÕt

c) Kh¸i qu¸t hãa kinh nghiÖm

d) Tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm

C¢U HáI H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng I

I – C¸c NHIÖM vô D¹y häc sinh Häc ë TR¦êNG PHæ TH¤NG

1. NhiÖm vô trÝ dôc phæ th«ng

a) N¨ng lùc nhËn thøc

Ho¹t ®éng trÝ tuÖ

Tr×nh ®é ph¸t Tæ chøc

– DiÖn hµnh ®éng, – Ph©n tÝch – TÝnh kÕ ho¹ch – Nªu vÊn ®Ò

II – Mèi QUAN HÖ Gi÷a BA NHIÖM Vô d¹y häc sinh häc

C¢U Hái H¦íNG DÉN HäC TËP ch−¬ng II

I – §Æc ®iÓm CñA SINH Häc HiÖn §¹i

1. §èi t−îng, nhiÖm vô cña sinh häc

2. §Æc ®iÓm cña néi dung sinh häc hiÖn ®¹i

Bµo quan Ngµnh

C¬ thÓ QuÇn thÓ Loµi

QuÇn x· – HÖ sinh th¸i

C¸c cÊp ®é tæ Khoa häc

3. §Æc ®iÓm cña sinh häc hiÖn ®¹i

3. Nguyªn t¾c kü thuËt tæng hîp (KTTH)

C¢U Hái H−íng DÉN HäC TËP Ch−¬ng III

PHÇN I – PH¢N Lo¹i PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC

a – KH¸I NIÖM vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC

I – §ÞNH NGHÜA vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹y HäC

1. Kh¸i niÖm triÕt häc vÒ ph−¬ng ph¸p

a) Nh÷ng ®Þnh nghÜa cña kh¸i niÖm

b) Tãm t¾t vÒ b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p

2. Kh¸i niÖm vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc

a) Nh÷ng ®Þnh nghÜa vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc

II – PH©N Lo¹i C¸C PPDH SINH HäC

1. C¸ch ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p

b) C¨n cø vµo môc ®Ých LLDH

c) Dùa vµo ®Æc tr−ng ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS

d) Dùa vµo møc ®é tÝch cùc, s¸ng t¹o cña HS

Theo mÆt bªn ngoµi Theo mÆt bªn trong

C¸c PPDH cô thÓ

2. C¸c ph−¬ng ph¸p cô thÓ trong d¹y häc sinh häc

MéT Sè ph−¬ng ph¸p D¹Y HS häc

B – §ÆC §IÓM CñA MéT Sè ph−¬ng ph¸p

υ NHãM DïNG lêi

I – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O

1. B¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p