आर्थिकर

djsUV vQs;lZ ,oa uksV~l gsrq 8718896666 ij OgkV~lvi djsAa vkfFkZd loZ{s k.
k & 2017&18
bl ihMh,Q dk foLr`r :i cqd ds :i esa ekdZsV esa miyC/k gSA

1
vkfFkZd fLFkfr & 2017&18
tux.kuk 2011 ds vuqlkj N-x- 2-55 djksM+ tula[;k ds lkFk ns”k dk 16oka cM+k jkT; gSA N-x- Hkkjr
esa ,d fof”k’V LFkku j[krk gS tks fd ou ckgqY; [kfut laink ls lEiUu ,oa de tu?kuRo okyk jkT;
gSA N-x- dh tula[;k Hkkjr dh dqy tula[;k dk 2-11 izfr”kr gSA jkT; dk ldy fyaxkuqikr 991
¼xzkeh.k {ks= esa 1001] “kgjh {ks= esa 956½ gS] bl izdkj Hkkjr esa ;g 5 osa LFkku ij gSA jkT; dh lk{kjrk
nj 70-3 izfr”kr gS rFkk f”k”kq e`R;q nj o’kZ 2016 dh fLFkfr esa 39 gSA
ldy jkT; ?kjsyw mRikn o`f) nj ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa fofo/k {ks=ksa dh
Hkkxhnkjh
o’kZ o`f) nj foRrh; o’kZ 2017&18
2012&13 05 izfr”kr {ks= izfr”kr fgLlk
2013&14 10 izfr”kr d`f’k ,oa lac) {ks= 17-15 izfr”kr
2014&15 1-81 izfr”kr m|ksx {ks= 47-65 izfr”kr
2015&16 6-02 izfr”kr lsok {ks= 35-20 izfr”kr
2016&17 8-41 izfr”kr
2017&18 6-65 izfr”kr
vkSlr o`f) nj 6-31 izfr”kr
¼foxr Ng o’kksZ dk vkSlr o`f) nj½
fofo/k o’kksZ ds nkSjku N-x- ds ldy jkT; ?kjsyw ldy ?kjsyw mRikn laca/kh fofo/k {ks=ksa dk fooj.k
mRikn esa fofo/k {ks=ksa esa o`f) nj
o’kZ d`f’k m|ksx lsok d`f’k m|ksx lsok
2013&14 2-71 15-59 8-9
2014&15 6-63 &1-55 3-62 d`f’k] [kuu] fj;y LVsV] O;kikj]
2015&16 &0-22 6-46 5-46 Ik”kqikyu] fofuekZ.k] gksVy] tyiku x`g]
eNyh fuekZ.k] foRrh; lsok,¡] yksd
2016&17 13-78 7-85 6-82
ikyu] fo|qr] iz”kklu] lapkj ds
2017&18 2-89 5-84 9-46 okfudh tykiwfrZ {ks=] Hk.Mkj.k]
vkSlr o`f) nj 5-15 6-82 6-85 vkfnA vkfnA ;krk;kr vkfnA
 foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy jktLo izkfIr;ksa esa fiNys o’kZ dh rqyuk esa 5-27 izfr”kr dh o`f)
vuqekfur gSA
 foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy dj jktLo esa 6-61 izfr”kr o`f) vuqekfur gSA
dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 1

djsUV vQs;lZ ,oa uksV~l gsrq 8718896666 ij OgkV~lvi djsAa vkfFkZd loZ{s k.k & 2017&18
 o’kZ 2017&18 esa /kku ¼lkekU;½ ,oa /kku ¼xzMs ,½ ds leFkZu ewY; Øe”k% 1550 :Ik;s ,oa 1590 :Ik;s
FksA
 [kjhQ o’kZ 2016&17 esa 10]318 djksM+ ewY; dk 69-59 yk[k Vu /kku leFkZu ewY; ij miktZu fd;k
x;k gSA blls iwoZ 2015&16 esa 59-29 yk[k Vu /kku [kjhnk x;k FkkA
 orZeku esa dqy 57]75]008 ifjokjksa dks jk”ku dkMZ tkjh fd;k x;k gSA
 jkT; esa twu 2017 ds vUr esa cSd a ksa dh la[;k 52 rFkk mudh “kk[kkvkas dh la[;k 2718 ,oa ,-Vh-,e-
dh la[;k 3085 gSA
 iz/kkuea=h tu/ku ;kstuk 28 vxLr 2014 dks vkjaHk dh xbZ Fkh ,oa fnukad 31-08-2017 dh fLFkfr esa
N-x- esa 1]26]04]805 [kkrs gSA
 jkT; esa ftyk dsUnzh; lgdkjh cSd a ksa dh la[;k 07 gSA budh dk;Zjr “kk[kkvksa dh la[;k 260 gSA
 izn”s k esa izkFkfed d`f’k lk[k lfefr;ksa dh la[;k 1333 gS ,oa /kku miktZu dsUnzksa dh la[;k 1989 gSA
/kku miktZu dk dk;Z bUgha izkFkfed d`f’k lk[k lfefr;ksa ds ek/;e ls fd;k tkrk gSA
ØS”k dkslZ
u;k cSp izkjaHk
26] 27 ,oa 28 uoEcj ls
CG PSC PRE ek=

VYAPAM 7000 #- esa
SUB INSPECTOR
LFkku %& xka/kh pkSd czkap %& fcgkjh VkWfdt ifjlj] xka/kh pkSd fcykliqj ¼N-x-½
8718896666
eaxyk pkSd czkap %& ukjk;.kh gkWfLiVy ds ikl] eaxyk pkSd fcykliqj
8718896666
tula[;k
lokZf/kd n”kdh; tula[;k U;wure n”kdh; tula[;k

o`f) nj okys ftys o`f) nj okys ftys
ftys dk uke o`f) nj ftys dk uke o`f) nj
cykSnkcktkj 49-87 lqdek 8-16
 N-x- dh dqy tula[;k 2]55]45]198 gS] rFkk N-x- esa lokZf/kd tula[;k okyk ftyk jk;iqj gS ;gka
dh tula[;k 21]60]876 gSA tcfd U;qure tula[;k okyk ftyk ukjk;.kiqj gS ;gka tula[;k
1]39]820 gSA
lokZf/kd tula[;k U;wure tula[;k

okys ftys okys ftys
ftys dk uke tula[;k ftys dk uke tula[;k
jk;iqj 21]60]876 ukjk;.kiqj 1]39]820
 NRrhlx<+ esa vuqlwfpr tkfr dh lokZf/kd tula[;k okyk ftyk tkatxhj&pkaik gS tcfd vuqlwfpr
tkfr dh U;qure tula[;k okyk ftyk lqdek gSA
lokZf/kd vuqlwfpr tkfr U;wure vuqlwfpr tkfr
tula[;k okys ftys tula[;k okys ftys
tkatxhj&pkaik 3]97]908 lqdek 2]776
 NRrhlx<+ esa vuqlwfpr tutkfr dh lokZf/kd tula[;k okyk ftyk t”kiqj gS tcfd vuqlwfpr
tutkfr dh U;qure tula[;k okyk ftyk csesrjk gSA
lokZf/kd vuqlwfpr tutkfr U;wure vuqlwfpr tutkfr

tula[;k okys ftys tula[;k okys ftys
t”kiqj 5]30]378 csesrjk 37]185
 NRrhlx<+ esa fyaxkuqikr 991 gS] rFkk NRrhlx<+ esa lokZf/kd fyaxkuqikr okyk ftyk dks.MkxkWo gS
tcfd U;qure fyaxkuqikr okyk ftyk jk;iqj gSA

lokZf/kd fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr

okys ftys okys ftys
ftys dk uke fyaxkuqikr ftys dk uke fyaxkuqikr
dks.MkxkWo 1035 jk;iqj 963
 NRrhlx<+ esa vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr 994 gS] rFkk NRrhlx<+ esa lokZf/kd vuqlwfpr tkfr
fyaxkuqikr okyk ftyk jktukanxkao gS tcfd U;qure vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr okyk ftyk lqdek gSA
lokZf/kd vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr U;wure vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr

okyk ftyk okyk ftyk
jktukanxkao 1035 lqdek 932
 NRrhlx<+ esa vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr 1020 gS] rFkk NRrhlx<+ esa lokZf/kd vuqlwfpr tutkfr
fyaxkuqikr okyk ftyk narsokM+k gS tcfd U;qure vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr okyk ftyk jk;iqj gSA
lokZf/kd vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr U;wure vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr

okyk ftyk okyk ftyk
narsokM+k 1067 jk;iqj 974
 NRrhlx<+ esa 6 o’kZ ls de vk;q dh tula[;k ij fyaxkuqikr 969 gS] rFkk NRrhlx<+ esa 0 ls 6 o’kZ
ls de vk;q dh tula[;k ij lokZf/kd fyaxkuqikr okyk ftyk narsokM+k gS tcfd U;qure fyaxkuqikr
okyk ftyk jk;x<+ gSA
lokZf/kd 0 ls 6 o’kZ fyaxkuqikr U;wure 0 ls 6 o’kZ fyaxkuqikr

okyk ftyk okyk ftyk
narsokM+k 1012 jk;x<+ 947
fyaxkuqikr
0 ls 6 o’kZ ¼969½ lkekU; ¼991½
vf/kdre fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr vf/kdre fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr
narsokM+k 1012 jk;x<+ 947 dks.Mkxkao 1033 jk;iqj 963
fyaxkuqikr
vuqlwfpr tutkfr oxZ ¼1020½ vuqlwfpr tkfr oxZ ¼994½

vf/kdre fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr vf/kdre fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr
narsokM+k 1067 jk;iqj 974 jktukanxkao 1035 lqdek 932
fyaxkuqikr ¼991½
xzkeh.k fyaxkuqikr ¼1001½ “kgjh fyaxkuqikr ¼956½
“kgjhdj.k dk izfr”kr ¼23-24%½

lokZf/kd “kgjhdj.k izfr”kr okys ftys U;wure “kgjhdj.k izfr”kr okys ftys
cyjkeiqj ¼4-75%½
nqxZ ¼64-15%½
dk;Z”khy tula[;k vuqikr ¼47-68%½
lokZf/kd dk;Z”khy tula[;k vuqikr U;wure dk;Z”khy tula[;k vuqikr

t”kiqj ¼57-22%½ nqxZ ¼39-06%½
 djsUV vQs;lZ ,oa NÙkhlx<+ ds lelkef;d uksV~l izkIr

djus ds fy, 8718896666 ij OgkV~lvi djsaA
ØS”k dkslZ u;k cSp izkjaHk

CG PSC PRE, VYAPAM, SUB INSPECTOR
LFkku %& xka/kh pkSd czkap %& fcgkjh VkWfdt ifjlj] xka/kh pkSd
fcykliqj ¼N-x-½ 8718896666

/kekZuqlkj tula[;k
1- fgUnw ¼93-25%½ 2]38]19]789 5- flD[k ¼0-27%½ 70]036

2- eqfLye ¼2-02%½ 5]14]998 6- tSu ¼0-24%½ 61]510
3- bZlkbZ ¼1-92%½ 4]90]542 7- vU; ¼1-94%½ 4]94]594
4- ckS) ¼0-28%½ 70]467 8- vof.kZr ¼0-09%½ 23]262
 N-x- esa 13 ftyksa dk fyaxkuqikr 1000 ls vf/kd gSA
 0 ls 6 o’kZ fyaxkuqikr esa 02 ftyksa dk fyaxkuqikr 1000 ls vf/kd narsokM+k ¼1012½] dksMa kxkao ¼1006½
gSA
 vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr esa 21 ftyksa dk fyaxkuqikr 1000 ls vf/kd gSA
 vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr esa 11 ftyksa dk fyaxkuqikr 1000 ls vf/kd gSA
 N-x- dk vkSlr fyaxkuqikr 991 gSA
 N-x- esa vuqlwfpr tkfr;ksa dk vkSlr fyaxkuqikr 994 gSA
 N-x- esa vuqlwfpr tutkfr;ksa dk vkSlr fyaxkuqikr 1020 gSA
 N-x- esa 0 ls 6 o’kZ ds vk;q ds cPpks dk fyaxkuqikr 969 gSA
 N-x- esa vuqlwfpr tkfr dh dqy tula[;k 32]74]269 gSA
 NÙkhlx<+ esa vuqlwfpr tutkfr dh dqy tula[;k 78]22]902 gSA
MATHS & REASONING

dh fo”ks’k d{kk,a izkjaHk
03 ekg dh laiw.kZ dkslZ
ek= 1000 #- esa

jkT;h; vk;
eq[; fcUnq %&

 o’kZ 2017&18 ds izpfyr Hkko esa ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds vfxze vuqeku cktkj ewY; esa
2]91]68]072 yk[k #- gS tks fd 2016&17 ls 11-22 izfr”kr vf/kd gS rFkk izfr O;fDr vk;
1]02]762 #- gSA
 o’kZ 2017&18 ds fLFkj Hkko ¼2011&12½ esa ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds vfxze vuqeku cktkj
ewY; ij 2]27]86]631 yk[k #- gS tks fd o’kZ 2016&17 ls 6-65 izfr”kr vf/kd gS rFkk izfr
O;fDr vk; 80]280 #- gSA
 o’kZ 2017&18 ds izpfyr Hkko ij fuoy jkT; ?kjsyw mRikn 2]61]23]285 #- dk vfxze vuqeku
gS rFkk 92]035 #- izfr O;fDr vk; vuqekfur gSA
NÙkhlx<+ dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa fLFkj Hkko ,oa izpfyr Hkko ij {ks=okj
izfr”kr o`f) %&
fLFkj ewY; ij izpfyr ewY; ij
{ks= 2017&18 2017&18
d`f’k] okfudh vkSj eNyh m|ksx 2-89 14-31
m|ksx ¼[kuu] mR[kuu lfgr½ 5-84 7-56
lsok,¡ 9-46 12-79
ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼cktkj ewY; ij½ 6-65 11-22
NÙkhlx<+ dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn dk fLFkj Hkko ij ,oa izpfyr Hkko ij
izfr”kr fgLlk %&
fLFkj Hkko ij izpfyr Hkko ij
{ks= 2017&18 2017&18
d`f’k] okfudh vkSj eNyh m|ksx 17-15 22-16
m|ksx ¼[kuu] mR[kuu lfgr½ 47-65 41-01
lsok,¡ 35-20 36-83

ewY; ,oa lkoZtfud forj.k iz.kkyh
miHkksDrk ewY; lwpdkad

Hkkjr@jkT; fnlacj&2016 fnlacj&2017 okf’kZd o`f) ¼%½
xzkeh.k uxjh; la;qDr xzkeh.k uxjh; la;qDr xzkeh.k uxjh; la;qDr
Hkkjr 132-8 127-6 130-4 139-8 134-1 137-2 5-3 5-1 5-2
N-x- 136-4 125-7 132-3 142-4 133-7 139-0 4-4 6-4 5-1
lkoZtfud forj.k iz.kkyh

 lkoZtfud forj.k iz.kkyh [kk| lqj{kk dks lqfuf”pr djrh gSA ;g fj;k;rh njksa ij [kk|kUu ,oa
vU; vko”;d oLrq,a tulk/kkj.k] fo”ks’kr% lekt ds vkfFkZd :i ls detksj oxkZsa dks iznk; fd;k
tkrk gSA blds vfrfjDr ewY; fLFkjhdj.k lqfuf”pr djus esa Hkh mi;ksxh gSA jkT; esa [kk|
ukxfjd vkiwfrZ ,oa miHkksDrk lja{k.k foHkkx }kjk lkoZtfud forj.k iz.kkyh ds ek/;e ls
[kk|kUu] “kDdj] dsjksflu vkfn vko”;d oLrq,a mfpr ewY; dh nqdkuksa ds ek/;e ls fu;r njksa
ij miyC/k djk;h tkrh gSA bldk fØ;kUo;u ukxfjd vkiwfrZ fuxe ds 127 ihMh,l iznk;
dsUnz ,oa 12]298 mfpr ewY; dh nqdkuksa ds }kjk fd;k tkrk gSA blds ek/;e ls izfrekg 57-75
yk[k fgrxzkfg;ksa dks jk”ku lkekxzh dk forj.k fd;k tkrk gSA
NÙkhlx<+ [kk| ,oa iks’k.k lqj{kk vf/kfu;e] 2012 &
 NÙkhlx<+ ns”k dk igyk jkT; gS tgk¡ jk’Vªh; [kk| lqj{kk vf/kfu;e 2013 ds ykxw gksus ds iwoZ
[kk| ,oa iks’k.k lqj{kk vf/kfu;e] 2012 jkT; esa ykxw fd;k x;kA
 jkT; ds [kk| lqj{kk vf/kfu;e ds rgr~ 82% tula[;k ¼2-09 djksM+½ dks [kk| lqj{kk miyC/k
djk;h tk jgh gSA
Øa- ifjokj dk izdkj [kk| inkFkZ ekfld ik=rk miHkksDrk nj
1 pkoy 35 fdxzk izfrekg #- 1 izfr fdxzk
puk 2 fdxzk izfrekg #- 5 izfr fdxzk
vUR;ksn; ifjokj fjQkbZUM vuqlwfpr {ks= esa 2 fdyks o fu%”kqYd
vk;ksMkbTM ued xSj&vuqlwfpr {ks= esa 1 fdxzk
izfr ifjokjA
2 pkoy 7 fdxzk izfr lnL;] izfrekg #- 1 izfr fdxzk
puk 2 fdxzk izfr ifjokj #- 5 izfr fdxzk
izkFkfedrk ifjokj fjQkbZUM vuqlwfpr {ks= esa 2 fdyks o fu%”kqYd
vk;ksMkbTM ued xSj&vuqlwfpr {ks= esa 1 fdxzk
izfr ifjokjA

jk”ku dkMZ &

 izn”s k esa dqy feykdj 57]75]008 jk”ku dkMZ izpfyr gSA bUgsa jaxksa ds vk/kkj vyx&vyx uke ls
igpkuk tkrk gSA
jk”ku dkMZ jax la[;k

izkFkfedrk uhyk 42]25]994 ¼lokZf/kd jk”kudkMZ la[;k½
vUR;ksn; xqykch 14]73]218
,dy fujkfJr xqykch 59]498
fu%”kDrtu gjk 8]682
vUuiw.kkZ xqykch 7]686 ¼U;wure jk”kudkMZ la[;k½
dqy ¼la[;k½ & 57]75]008
d`f’k mitksa ds U;wure leFkZu ewY; &

fdlh Hkh [kk|kUu ds fy, mRiknu vko”;drk vkSj ewY; ,d&nwljs ls lacaf/kr gSA vxj mRiknu c<+
tkrk gS rks Qly dh fcØh de gks tkrh gSA vR;f/kd mRiknu ls d`f’k mRiknksa ds ewY;ksa esa Hkkjh fxjkoV
dks jksdus ds fy, Hkkjr ljdkj eq[; Qlyksa dk ,d U;wure fcØh ewY; fu/kkZfjr djrh gSA tks ml l=
ds fy, ekU; gksrk gSA d`f’k mRiknksa ds ewY;ksa esa fdlh rhoz fxjkoV dks jksdus ds fy, ;g ljdkj dk ,d
ljkguh; gLr{ksi gSA Hkkjr ljdkj }kjk] d`f’k ykxr vkSj ewY; vk;ksx ¼C.A.C.P.½ dh vuq”kalkvksa ds
vk/kkj ij dqN Qlyksa ds cqokbZ l= ds vkjaHk esa gh U;wure leFkZu ewY; dh ?kks’k.kk dh tkus dk izko/kku
gSA
 U;wure leFkZu ewY; d`f’k mit ,oa ewY; vk;ksx ¼CACP- Commission For Agricultural
Costs And Prices 1965½ dh flQkfj”kksa ds vk/kkj ij Hkkjr ljdkj ds vkfFkZd ekeyksa dh
dsfcusV lfefr }kjk ?kksf’kr fd;k tkrk gSA ewY; ?kksf’kr djus ds le; mRiknu ewY; ds lkFk&LkkFk
lexz ekax ,oa iwfrZ] ?kjsyw vkSj varjkZ’Vªh; dhers]a varj mith; lerk ,oa vFkZO;oLFkk ij ewY;
uhfr ds laHkkfor izHkko ,oa mRiknu ds lk/kuksa ;Fkk&Hkwfe ,oa ty dk ;qfDriw.kZ mi;ksx dks Hkh
CACP }kjk /;ku esa j[kk tkrk gSA
leFkZu ewY; #Ik;s izfr fDoaVy

Qly@fdLe foi.ku o’kZ 2016&17 foi.ku o’kZ 2017&18 foi.ku o’kZ 2018&19
/kku&lkekU; 1470 1550 1750
/kku xzMs & , 1510 1590 1770
xsga w¡ 1525 1625 &
Tokj gkbfczM 1625 1700 2430
cktjk 1330 1425 &
Tokj ekyMUMh & 1725 2450
eDdk 1365 1425 1700
jkxh 1725 1900 2897
vjgj 4625 5450 ¼200 #- cksul lfgr½ 5675

mM+n 4625 ¼200 #- cksul lfgr½ 5400 ¼200 #- cksul lfgr½ 5600
ewaxQyh 4120 4450 4890
ewax 4800 5575 ¼200 #- cksul lfgr½ 6975
lks;kchu 2675 3050 ¼200 #- cksul lfgr½ 3399
lw;Zeq[kh 3850 4100 ¼100 #- cksul lfgr½ 5388
 2017&18 esa vjgj ds ewY; esa lokZf/kd o`f) gqbZ gSA blesa 200 #- cksul dks “kkfey djrs gq,
dqy feykdj 600 #- izfr fDoaVy dh o`f) iwoZ o’kZ dh rqyuk esa gqbZA
 ewax esa 200 #- cksul dks “kkfey djrs gq, dqy feykdj 575 #- dh o`f) iwoZ o’kZ dh rqyuk esa
gqbZ gS] tks fd vjgj ds i”pkr~ nwljh lokZf/kd ewY; o`f) gSA
o’kZ lkekU; /kku ¼#- izfr fDoaVy esa½ /kku & xzMs & , ¼#- izfr fDoaVy esa½
2017&18 1550 1590
 o’kZ 2016&17 esa 10317-71 djksM+ ewY; dk 69-59 yk[k Vu /kku leFkZu ewY; esa [kjhnh fn;k x;k
FkkA
 [kjhQ o’kZ 2007&08 esa foHkkx }kjk /kku [kjhnh dh O;oLFkk dks dEI;wVjhd`r dj fn;k x;k gSA
 orZeku esa jkT; ds 1992 /kku [kjhnh dsUnzkas esa fdlkuksa ls dEI;wVj ds ek/;e ls /kku [kjhnh
fd;k tk jgk gSA
 o’kZ 2017&18 esa 15-78 yk[k fdlkuksa }kjk lfefr;ksa dh [kjhnh dsUnzksa esa /kku foØ; gsrq iath;u
djk;k gSA
 /kku [kjhnh dsUnzksa esa vkuykbZu /kku [kjhnh dk dk;Z 2012&13 ls izkjaHk fd;k x;kA
lkoZtfud forj.k iz.kkyh %&

 ihMh,l&vkuykbZu O;oLFkk & o’kZ 2007 esa lkoZtfud forj.k iz.kkyh ds dEI;wVjhdj.k dk dk;Z
izkjaHk fd;k x;k vkSj tuojh 2008 ls dEI;wVj ds ek/;e ls [kk| lapkyuky; }kjk nqdkuokj
jk”ku lkekxzh dk vkcaVu fd;k tk jgk gSA
 pkoy mRlo & Qjojh 2008 ls ihMh,l dh jk”ku lkekxzh ds forj.k dh fu;fer fuxjkuh ds
fy, pkoy mRlo izkjaHk fd;k x;k gSA
 dkWy lsUVj & tuojh 2008 ls ihMh,l iz.kkyh esa ikjnf”kZrk rFkk tuHkkxhnkjh c<+kus ds mn~n”s ; ls
dkWy lsUVj lapkfyr gSA ftldk nwjHkk’k Øekad 1800&233&3663 gS] tks fd VkWy Ýh gSA
 iz/kkuea=h mTtoyk ;kstuk & bl ;kstuk ds rgr~ ykHkkfUor gksus okyk ns”k dk igyk jkT; N-x-
gSA blesa fgrxzkgh dks Mcy cuZj pwYgk o igyk flys.Mj 200 #- ds va”knku ij iznku fd;k tk
jgk gSA bl ;kstuk ds rgr~ N-x- esa vkxkeh 2 o’kkZas esa 25 yk[k ifjokjksa dks xSl dusD”ku nsus dk
y{; gSA 2016&17 esa 10 yk[k chih,y efgykvksa dks dusD”ku rFkk orZeku foÙkh; o’kZ 2017&18 esa
15 yk[k u;s xSl dusD”ku tkjh djus dk y{; gSA

laLFkkxr foÙk ,oa fofu;kstu
eq[; fcUnq %&

 iz/kkuea=h tu&/ku ;kstuk 28 vxLr 2014 dks vkjaHk dh xbZ FkhA 31&08&2017 dh fLFkfr esa
jkT; esa 1]26]04]805 [kkrs gSAa
 foi.ku la?k }kjk izns”k esa dqy 1333 izkFkfed d`f’k lk[k lfefr;ksa ds ek/;e ls 1989 dsUnzksa ij
/kku miktZu fd;k tk jgk gSA
 o’kZ 2016&17 flracj 17 dh fLFkfr esa 25]53]144 fdlku ØsfMV dkMZ gSaA
 NÙkhlx<+ jkT; lgdkjh foi.ku la?k ds varxZr lnL; ds :i esa dqy 543 lgdkjh lfefr;ka
gSAa
iz/kkuea=h tu/ku ;kstuk ¼PMJDY½ %&

 ;g ;kstuk 28 vxLr] 2014 dks izkjaHk gqbZ] bldk mn~n”s ; gj ?kj ds fy, cSfa dax [kkrs ,oa
foÙkh; lk{kjrk dh ifjdYiuk FkhA 31&08&2017 dh fLFkfr esa jkT; esa 1]26]04]805 [kkrs gSAa
:is dkMZ %&

 8 ebZ] 2014 dks Hkkjr ds jk’Vªifr }kjk :is dkMZ jk’Vª dks lefiZr fd;k x;kA ;g ,d ?kjsyw
Lora=r cgqi{kh; dkMZ Hkqxrku iz.kkyh gS] tks lHkh Hkkjrh; cSd
a ksa esa Lohdk;Z gSA
eqnzk ;kstuk ¼MUDRA- Micro Units Development Refinance Agency½ %&

 8 vizSy] 2015 dks bl ;kstuk dh ?kks’k.kk dh xbZA blds rgr~ NksVs m|ksxksa ,oa nqdkunkjksa dks
_.k lqfo/kk rhu pj.kksa esa izkIr gksrh gS &
1- f”kq”k _.k ;kstuk %& eqnkz cSad ds rgr~ 50]000 ds _.k dk izko/kku gSA
2- fd”kksj _.k ;kstuk %& blesa _.k dh jkf”k 50]000 ls 5]00]000 rd gSA
3- r:.k _.k ;kstuk %& blesa _.k dh jkf”k 5]00]000 ls 10]00]000 rd gSA
lkekftd lqj{kk ;kstuk,¡ %&

 ebZ 2015 esa Hkkjr ljdkj }kjk rhu egRoiw.kZ ;kstukvksa dk “kqHkkjaHk fd;k x;k tks fuEukuqlkj gS&
1- iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ¼PMJJBY½
2- iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk ¼PMSBY½
3- vVy is”a ku ;kstuk ¼APY½

lqdU;k le`f) ;kstuk %&

 22 tuojh] 2015 dks ;g ;kstuk ykxw dh xbZA bl ;kstuk ds rgr~ vfHkHkkodksa dks vf/kdre nks
iqf=;ksa dks bldk ykHk fey ldrk gS] blesa tek jkf”k ij C;kt dh nj 9-1 izfr”kr okf’kZd ykHk
izkIr gksrk gSA
vVy isa”ku ;kstuk %&
 ;g lkekftd lqj{kk ds fy, yk;h x;h ;kstuk gSA ,sls O;fDr tks futh {ks= esa dk;Zjr gS fuf”pr
isa”ku izkIr djus ds fy, 1]000 #- ls 5]000 #- O;; dj bl ;kstuk dks pqu ldrk gSA
[kk| izLkaLdj.k %&
 Hkkjr ljdkj ds }kjk N-x- jkT; esa 03 QwM ikdkZsa dh Lohd`fr nh xbZ gSA blesa ls esllZ baMl
csLV esxk QwM ikdZ frYnk] ftyk jk;iqj dks _.k Lohd`r fd;k x;k gSA
bZ&”kfDr %&
 ukckMZ us Lo;a Lkgk;rk lewgksa ds fMftVkbts”ku ds fy, bZ&”kfDr dk;ZØe dh “kq:vkr dhA
“kq:vkr esa 02 ftys jkex<+ ¼>kj[k.M½ vkSj /kwys ¼egkjk’Vª½ esa gqbZ FkhA nwljs pj.k esa ns”kHkj 22
ftyksa dks fpUgkafdr fd;k x;k vkSj rhljs pj.k esa ns”k ds 75 ftyksa dks fMftVkbts”ku gsrq pquk
x;kA
 NÙkhlx<+ jkT; esa bZ&”kfDr ds nwljs pj.k ds varxZr nqxZ] fcykliqj vkSj egkleqan dks
fMftVkbts”ku gsrq fpUgkafdr fd;k x;kA
jkT; esa ftyk dsUnzh; lgdkjh cSad %&
 ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa dh la[;k 07 gS ,oa dk;Zjr “kk[kkvksa dh la[;k 260 gSA
izkFkfed lgdkjh d`f’k “kk[k lfefr;k¡ %&
 lfefr;ksa dh la[;k 1333 gS vkSj blds lnL;ksa dh la[;k 2016&17 esa 23-24 yk[k gSA
 fnukad 07&10&14 dks ftyk lgdkjh d`f’k vkSj xzkeh.k fodkl cSd a dk ftyk lgdkjh dsUnzh;
cSd
a esa lafofy;u gks x;k gSA
NÙkhlx<+ jkT; lgdkjh foi.ku la?k %&
 blds varxZr lnL; ds :i esa dqy 543 lgdkjh lfefr;ka gSA
/kku miktZu %&
 NÙkhlx<+ jkT; lgdkjh foi.ku la?k e;kZfnr jk;iqj dks jkT; “kklu }kjk leFkZu ewY; ij d`’kdksa
ls /kku miktZu gsrq uksMy ,tsla h cuk;k x;kA
 foi.ku la?k }kjk izns”k esa dk;Zjr 1333 izkFkfed d`f’k “kk[k lfefr;ksa ds ek/;e ls 1992 dsUnzkas
ij /kku miktZu fd;k tk jgk gSA
fdlku ØsfMV dkMZ %&
 o’kZ 2016&17 esa flracj 2016 rd 25-53 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ tkjh fd;s tk pqds gSA

d`f’k ,oa lac) lsok,¡
eq[; fcUnq %&

 Qly {ks= dk jkT; ds ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh o’kZ 2017&18 fLFkj Hkko ij
24]33]096 yk[k vuqekfur gS rFkk ldy ?kjsyw mRikn esa 11-44 izfr”kr fgLlsnkjh gSA
 izn”s k esa o`gn] e/;e ,oa y?kq flapkbZ ;kstukvksa ls ekpZ 2017 dh fLFkfr esa 20-52 yk[k gsDVs;j
flafpr {ks= gSA
 jkT; esa dqy ty {ks= dk 94-41 izfr”kr ty{ks= eNyh ikyu varxZr fodflr fd;k tk pqdk
gSA
d`f’k %&
 jkT; dh yxHkx 80 izfr”kr tula[;k thou ;kiu ds fy, d`f’k ij fuHkZj gSA izn”s k ds 37-46
yk[k d`’kd ifjokjksa esa ls 76 izfr”kr y?kq ,oa lhekar Js.kh esa vkrs gSA
 orZeku esa izn”s k dh lHkh flapkbZ L=ksrksa ls yxHkx 35 izfr”kr {ks= esa flapkbZ lqfo/kk miyC/k gSA
ftlesa ls lokZf/kd 52 izfr”kr {ks= tyk”k;@ugjksa ds ek/;e ls flafpr gS ,oa 29 izfr”kr {ks=
uydwi ls flafpr gksrs gSA
flapkbZ {ks= foLrkj %&

 “kkdEHkjh ;kstuk ds rgr izns”k ds y?kq lhekar d`’kdksa dks flapkbZ dwi ,oa iai LFkkiuk gsrq vuqnku
iznku fd;k tkrk gSA
 flapkbZ ty ds csgrj mi;ksx ds mn~n”s ; ls lw{e flapkbZ ;kstuk ds varxZr lHkh oxZ ds y?kq ,oa
lhekar d`’kdksa dks fLizadyj ij 70% vuqnku iznku fd;k tkrk gSA vU; fdlkuksa dks 50%
vuqnku fn;k tk jgk gSA
NÙkhlx<+ jkT; Qly {ks= dk ldy ?kjsyw mRikn esa ;ksxnku &
Qly {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa ;ksxnku ¼fLFkj Hkko 2011&12½
lkaf[;dh 2016&17 2017&18
Hkkxhnkjh ¼yk[k es½a 23]76]873 24]33]096
o`f) ¼izfr”kr es½a 18-65 2-37
fgLlk ¼izfr”kr es½a 11-91 11-44

iz/kkuea=h Lok;y gsYFk dkMZ forj.k ;kstuk %&

 bl ;kstuk ds rgr~ izFke pØ o’kZ 2015&17 esa NÙkhlx<+ esa e`nk uewuk laxzg.k o fo”ys’k.k y{;
7]03]691 ds fo#) 7]90]002 ¼112%½ e`nk uewuksa dk laxzg.k o fo”ys’k.k fd;k x;kA
 Lok;y gsYFk dkMZ forj.k y{; 38]90]709 ds fo#) 43]37]595 ¼112%½ dkMZ fdlkuksa dks
forj.k fd;k x;kA
tSfod [ksrh ;kstuk %&

 izn”s k ds 05 ftyksa xfj;kcan] lqdek] chtkiqj] narsokM+k] ukjk;.kiqj ¼xlqchnuk½ dks iw.kZ tSfod
ftyk o “ks’k 22 ftyksa ds 1&1 fodkl[k.M dks iw.kZ tSfod fodk[k.M ds :i esa fodflr fd,
tkus dh ;kstuk gSA
iz/kkuea=h Qly chek ;kstuk %&

 [kjhQ o’kZ 2016 ls ;g ;kstuk ykxw gSA ftlesa d`’kdksa ds Qlyksa dk chek fd;k tkrk gSA
d`f’k ;a=hdj.k %&

 blds rgr~ d`f’k ;a= lsok dsUnz LFkkiuk gsrq 10 yk[k #- rd foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA
vc rd 569 d`f’k ;a= lsok dsUnzkas dh LFkkiuk dh tk pqdh gSA
jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk %&

 blds rgr~ jktukanxkao esa ,d ikS/k laj{k.k vkS’kf/k ,oa xq.k fu;a=.k iz;ksx”kkyk LFkkfir gSA
 jk;iqj esa d`f’k ;a= ijh{k.k iz;ksx”kkyk LFkkfir gSA
 03 uohu cht ijh{k.k iz;ksx”kkyk fcykliqj] txnyiqj ,oa vafcdkiqj A
 jkT; d`f’k izf”k{k.k vdkneh dh LFkkiukA
d`f’k foi.ku
d`f’k mit eafM;k¡ %&
 jkT; esa orZeku esa 69 d`f’k mit eafM;k¡ ,oa 118 mieafM;k¡ dk;Zjr gSA
feV~Vh ijh{k.k iz;ksx”kkyk %&

 izn”s k esa 11 feV~Vh ijh{k.k iz;ksx”kkyk ,oa 111 feuh feV~Vh ijh{k.k iz;ksx”kkyk dh LFkkiuk gsrq
dk;Zokgh izkjaHk gks pqdh gSA

,xzheaMh lkW¶Vos;j %&

 NÙkhlx<+ jkT; d`f’k foi.ku cksMZ ds osclkbZV esa lapkfyr ,xzheaMh lkW¶Vos;j esa izns”k ds d`f’k
eafM;ksa dh nSfud vkod&tkod ,oa Hkko dh tkudkjh izkIr dh tk ldrh gSA
Qy lCth eaMh %&

 m|kfudh Qlyksa ds foi.ku gsrq rqylh ¼jk;iqj½] frQjk ¼fcykliqj½] nqx]Z jktukanxkao] i[kkatwj
¼dkadjs ½ ,oa jk;x<+ esa Qy lCth mieaMh dh LFkkiuk dh xbZA
vkn”kZ eaMh %&

 /kerjh] dq:n] jktukanxkao] do/kkZ ,oa eqx
a syh esa bldh LFkkiuk dh xbZ gSA
fdlku “kkWfiax ekWy %&

 jktukanxkao eaMh esa bldh LFkkiuk 2010 esa dh xbZ gSA “kkWfiax ekWy esa d`f’k laca/kh oLrq,¡
eYVhIysDl VkWfdt] Tosyjh vkSj diM+k] NM+] lhesUV bR;kfn miyC/k gSA
m|kfudh ,oa iz{ks= okfudh %&

 foHkkx ds varxZr 119 m|ku rFkk 01 lCth cht mRiknu lg izxq.ku iz{ks= cuk gSA
 Qy fodkl dk;ZØe ds rgr~ d`’kdksa }kjk _.k ysus ij vke] iihrk ,oa dsyk ds jksi.k ij
ukckMZ ds ekin.M vuqlkj 25% vuqnku ns; gSA
jk’Vªh; ckxokuh fe”ku varxZr dk;ZØe %&

 gkbZVsd ulZjh %& 04 gsDVs;j {ks=Qy esa gkbZVsd ulZjh dh LFkkiuk gsrq ykxr 1 djksM+ izfr ;wfuV
gSA lkoZtfud {ks= esa ulZjh dh LFkkiuk ij “kr~&izfr”kr vuqnku ,oa futh {ks= gsrq 40 yk[k
vuqnku ns; gSA
 y?kq ulZjh %& 01 gsDVs;j {ks= Qy esa y?kq ulZjh dh LFkkiuk gsrq ykxr 15 yk[k izfr ;wfuV gSA
lkoZtfud {ks=ksa esa y?kq ulZjh dh LFkkiuk ij “kr~&izfr”kr vuqnku ,oa futh {ks= gsrq 7-50 yk[k
vuqnku ns; gSA
ty lalk/ku
flapkbZ {kerk %&
 orZeku esa ekpZ 2017 rd flapkbZ {kerk 20-52 yk[k gsDVs;j gks xbZ gS] tks fd izn”s k dh flapkbZ
dk 36% gks x;k gSA

fufeZr ,oa fuekZ.kk/khu ;kstuk,¡ %&

 orZeku esa 08 o`gn~] 35 e/;e] 2457 y?kq flapkbZ ;kstuk,¡ rFkk 651 ,uhdV@LVkWiMse fufeZr gS]
tcfd 04 o`gn~] 03 e/;e ,oa 418 y?kq flapkbZ ;kstuk,¡ rFkk 157 ,uhdV@LVkWiMse fuekZ.kk/khu
gSA
o`gn~ fuekZ.kk/khu ifj;kstuk,¡ %&

 vjik HkSla k>j ifj;kstuk %& ;g fcykliqj ftys ds varxZr dksVk fodkl[k.M esa xzke HkSl a k>j ds
lehi vjik unh ij fLFkr gSA ifj;kstuk ykxr 1141-90 djksM+ #- gS] blds varxZr 102 xzke
ykHkkfUor gksx
a s rFkk 25]000 gsDVs;j {ks= esa vfrfjDr flapkbZ {kerk fufeZr gksxhA
 dsyks ifj;kstuk %& jk;x<+ ftys esa dsyks ifj;kstuk ls jk;x<+ ,oa tkatxhj&pkaik ftys ds 22]810
gsDVs;j Hkwfe esa flapkbZ {kerk dk fodkl gksxkA ifj;kstuk dh iqujhf{kr ykxr 920-47 djksM+ #-
gSA fnukad 31&03&2019 rd iw.kZ fd;k tkuk gSA
 jktho leksnk fulnk O;iorZu %& blds izFke pj.k esa 2]000 gsDVs;j flapkbZ {kerk fufeZr gks pqdh
gS rFkk f}rh; pj.k esa 28]000 gsDVs;j {ks= esa flapkbZ gsrq dk;Z tkjh gSA
egkunh vk;kdV %&
 feuhekrk glnso ckaxks ifj;kstuk %& ;g cgqmn~n”s kh; o`gn~ flapkbZ ifj;kstuk gS] tks glnso unh ij
dksjck ftys ds ckaxks xzke ds ikl fufeZr gSA ifj;kstuk ls dksjck] tkatxhj&pkaik ,oa jk;x<+ ftys
ds 923 xzke flapkbZ lqfo/kk ls ykHkkfUor gSA fufeZr flapkbZ {kerk 2]47]400 gsDVs;j [kjhQ ,oa
1]73]180 gsDVs;j jch dqy 4]20]580 gsDVs;j gSA
 dsyks ifj;kstuk %& bldk fooj.k iwoZ esa fn;k tk pqdk gSA
 lkjkMhg cSjkt dk fuekZ.k dk;Z %& egkunh ij bl cSjkt dk fuekZ.k izxfr ij gSA fuekZ.k ds
i”pkr~ 333 gsDVs;j esa Lo;a ds lk/ku ls flapkbZ ds lkFk&lkFk vkS|ksfxd laLFkkuksa dks ty miyC/k
djk;k tkuk izLrkfor gSA
 f”kojhukjk;.k cSjkt fuekZ.k dk;Z %& egkunh ij bl cSjkt dk fuekZ.k dk;Z fd;k tk jgk gSA
blds fuekZ.k ds i”pkr~ 690 gsDVs;j esa Lo;a ds lk/ku ls flapkbZ ds lkFk vkS|ksfxd laLFkkuksa ty
miyC/k djk;k tkuk izLrkfor gSA
 ,uhdV %& izns”k esa 18 ,uhdV fufeZr gS ,ao 07 ,uhdV fuekZ.kk/khu gS] tks fuEukuqlkj gS %&
,uhdV dk uke unh@ukyk ftyk fodkl[k.M

csydjhZ cksjbZ unh tkatxhj&pkaik tStiS jq
eksganh cksjbZ unh tkatxhj&pkaik eky[kjkSnk
rkynsojh glnso unh tkatxhj&pkaik cEguhMhg
xaft;kcksj cksjbZ unh tkatxhj&pkaik tSTkSiqj
HkjhZ dksuk cksjbZ unh tkatxhj&pkaik eky[kjkSnk
dpank cksjbZ unh tkatxhj&pkaik tStiS jq
loZ”s oj glnso unh tkatxhj&pkaik dksjck

i”kq/ku
 i”kq lax.kuk 2012 ds vuqlkj izn”s k esa 1-50 djksM+ i”kq/ku rFkk 1-80 djksM+ dqDdqV ,oa cr[k
i{kh /ku gSA izns”k esa 07 dqDdqV ikyu iz{ks= ,oa 02 cr[k ikyu iz{ks= LFkkfir gSA
 i”kq lax.kuk 2012 ds vuqlkj izn”s k esa 32-25 yk[k cdjs&cdfj;k¡ gSA izns”k esa 02 uohu cdjh
iztuu iz{ks= dh LFkkiuk xzke ljksjk] ftyk jk;iqj rFkk jkeiqj ¼BkBkiqj½ ftyk dchj/kke esa dh
xbZ gSA
 i”kq lax.kuk 2012 ds vuqlkj izn”s k esa 4-39 yk[k lqdj ¼lqvj½ gSA lqdj ikyu dks c<+kok nsus
gsrq ldkyks ftyk vafcdkiqj ,oa ijpuiky ftyk txnyiqj esa lqdj iztuu iz{ks= lapkfyr gSA
 01 uohu lqdj ikyu iz{ks= dh LFkkiuk dqudqjh ftyk t”kiqj izxfr ij gSA
i”kq mRikn miyC/krk %&

 o’kZ 2016&17 ds nkSjku jkT; ds 27 ftyksa esa dsUnzh; ,dhd`r U;kn”kZ loZ{s k.k vuqlkj izfr O;fDr
izfrfnu 134 xzke nw/k dh miyC/krk] izfr O;fDr okf’kZd 59 vaMs rFkk izfr O;fDr okf’kZd ekal
miyC/krk 1-747 fdxzk gSA
eRL; fodkl
 NÙkhlx<+ jkT; esa dqy 1-665 yk[k gsDVs;j ty {ks= miyC/k gSA ftlesa ls 1-572 yk[k gsDVs;j
ty {ks= eNyh ikyu varxZr fodflr fd;k tk pqdk gS] tks dqy ty {ks= dk 94-41 izfr”kr gSA
 eNyh m|ksx {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa 2017&18 esa Hkkxhnkjh dk fooj.k ¼fLFkj Hkko
2011&12½ ij 3]72]193 yk[k #- jgk gS] tks fd ldy jkT; ?kjsyw mRikn dk 1-75 izfr”kr rFkk
iwoZ o’kZ 2016&17 dh rqyuk esa o`f) nj 5-46 izfr”kr gSA
eNyh m|ksx {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh dk fooj.k ¼fLFkj Hkko
2011&12½
lkaf[;dh 2016&17 2017&18
o`f) ¼izfr”kr es½a 10-12 5-46
eRL; mRiknu ¼fefVªd Vu es½a 3]76]801-51 ¼iwoZ o’kZ dh rqyuk esa 10-07 izfr”kr vf/kd gSA½

 flracj 2017 rd izn”s k esa eNqvk lgdkfjrk lfefr;ksa dh la[;k 1339 gS vkSj bu lfefr;ksa esa
lnL;ksa dh la[;k 44]560 gSA
 mDr lfefr;ksa dks 10 o’kZ dh vof/k ds fy, rkykc@flapkbZ tyk”k; iV~Vs ij fn, tkus dk
izko/kku gSA
 eNyh ikyu O;olk; ls tqM+s eRL; thfo;ksa dks eRL;k[ksV ds nkSjku nq?kZVuk ds fLFkfr esa vkfFkZd
lgk;rk gsrq fu%”kqYd nq?kZVuk chek ;kstuk lapkfyr gSA bl gsrq 18&70 o’kZ vk;q oxZ ds fgrxzkgh
ik= gksx a sA ;kstukUrxZr nq?kZVuk gksus ij chfer fgrxzkgh dks vLFkk;h viaxrk ij 1 yk[k rFkk
LFkk;h viaxrk vFkok e`R;q gksus ij ukfer O;fDr dks 2]00]000 ds vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSA
 eNqokjksa dss chek dk;Z esa N-x- jkT; iwjs ns”k esa nwljs LFkku ij gSA
 uhy Økafr ;kstuk %& Hkkjr ljdkj ds }kjk eRL; ikyu fodkl ,oa izca/ku dk;ZØe dks c<+kok nsus
gsrq bl ;kstuk dh “kq:vkr dh xbZA blds varxZr eRL; cht] gspjh fuekZ.k] eRL; cht vkgkj]
eRL; vk[ksV vkfn gsrq lgk;rk iznku dh tkrh gSA
Hkwfe mi;ksx %&

 NÙkhlx<+ jkT; dk dqy HkkSxksfyd {ks=Qy 1]37]89]836 gsDVs;j gS ,oa dqy ou {ks=Qy
63]17]281 gsDVs;j gSA
 NÙkhlx<+ jkT; esa Qlyksa dk dqy fujk {ks=Qy 46]64]208 gsDVs;j gS rFkk dqy nqQlyh {ks=Qy
10]09]212 gsDVs;j gSA bl izdkj mijksDr nksuksa dks feykdj lEIkw.kZ Qlyksa dk dqy {ks=Qy
Hkwfe mi;ksx ¼gsDVs;j esa½

Ø- fooj.k 2016&17
1 dqy HkkSxksfyd {ks=Qy 1]37]89]836
2 ouksa ds varxZr {ks=Qy 63]17]281
3 “kq) cks;k x;k {ks=Qy 46]64]208
4 ,d ls vf/kd ckj cks;k x;k {ks=Qy 10]09]212
5 ldy cks;k x;k {ks=Qy ¼3 $ 4 ¾ 5½ 56]73]420
jkT; ds Qly ,oa d`f’k laca/kh uohure vkdM+s vkfFkZd loZs{k.k 2017&18 %&
 lokZf/kd {ks=Qy okys 05 ftys fuEukuqlkj gS &
1- jktukanxkao & 8]02]252 gsDVs;j
2- dksjck & 7]14]544 gsDVs;j
3- ukjk;.kiqj & 6]92]268 gsDVs;j
4- chtkiqj & 6]56]296 gsDVs;j
5- jk;x<+ & 6]52]774 gsDVs;j
 U;wure {ks=Qy okyk ftyk nqxZ & 2]31]999 gsDVs;j A

 Qly dk lokZf/kd fujk {ks=Qy okys ftys &

2- egkleaqn & 2]68]272 gsDVs;j
3- jk;x<+ & 2]67]329 gsDVs;j
 Qly dk U;wure fujk {ks=Qy okyk ftyk ukjk;.kiqj & 31]522 gsDVs;j gSA
 lokZf/kd nqQlyh {ks=Qy okys ftys &

2- csesrjk & 1]20]448 gsDVs;j
3- dchj/kke & 87]634 gsDVs;j
4- /kerjh & 82]863 gsDVs;j
 U;wure nqQlyh {ks=Qy okyk ftyk chtkiqj & 39 gsDVs;j ,oa nwljs uacj ij ukjk;.kiqj & 317
gsDVs;j gSA
 lEIkw.kZ Qlyksa ds dqy {ks=Qy esa lokZf/kd {ks=Qy okys ftys &
2- csesrjk & 3]46]134 gsDVs;j
3- egkleqan & 3]06]194 gsDVs;j
4- jk;x<+ & 2]99]867 gsDVs;j
 lEiw.kZ Qlyksa ds dqy {ks=Qy esa U;wure {ks=Qy okyk ftyk ukjk;.kiqj & 31]839 gsDVs;j gS]
blds ckn nwljs LFkku ij chtkiqj & 64]929 gsDVs;j gSA
 NÙkhlx<+ jkT; dk dqy HkkSxksfyd {ks=Qy 1]37]89]836 gsDVs;j gS ,oa dqy ou {ks=Qy
 NÙkhlx<+ jkT; esa Qlyksa dk dqy fujk {ks=Qy 46]64]208 gsDVs;j gS rFkk dqy nqQlyh {ks=Qy
10]09]212 gsDVs;j gSA bl izdkj mijksDr nksuksa dks feykdj lEIkw.kZ Qlyksa dk dqy {ks=Qy
ftysokj Qlyksa dk dqy rFkk “kq) cks;k x;k {ks=Qy ¼2016&17½ %&
 o’kZ 2016&17 esa Qlyksa dk lokZf/kd dqy {ks=Qy okyk ftyk jktukanxkao ,oa U;wure dqy
{ks=Qy okyk ftyk ukjk;.kiqj gSA
 o’kZ 2016&17 esa Qlyksa dk lokZf/kd “kq) cks;k x;k {ks+=Qy okyk ftyk jktukanxkao rFkk U;wure
“kq) cks;k x;k {ks=Qy okyk ftyk ukjk;.kiqj gSA
 o’kZ 2016&17 esa jkT; esa ftysokj Qlyksa dk dqy {ks=Qy 56]73]420 gsDVs;j gS rFkk Qlyksa dk
“kq) cks;k x;k {ks=Qy 46]64]208 gsDVs;j gSA

ftysokj Qlyksa dk dqy rFkk “kq) cks;k x;k {ks=Qy ¼2016&17½

lokZf/kd dqy {ks=Qy U;wure dqy {ks=Qy lokZf/kd “kq) cks;s x;s U;wure ”kq) cks;s x;s
okys ftys ¼gsDVs;j esa½ okys ftys ¼gsDVs;j esa½ {ks=Qy okys ftys {ks=Qy okys ftys
¼gsDVs;j es½a ¼gsDVs;j es½a
ftyk {ks=Qy ftyk {ks=Qy ftyk {ks=Qy ftyk {ks=Qy
jktukanxkao 4]93]730 ukjk;.kiqj 31]839 jktukanxkao 3]57]568 ukjk;.kiqj 31]522
csesrjk 3]46]134 chtkiqj 64]929 egkelqan 2]68]272 chtkiqj 64]890
egkleaqn 3]06]194 narsokM+k 1]01]124 jk;x<+ 2]67]329 dksfj;k 98]004
jk;x<+ 2]99]867 lqdek 1]05]546 tkatxhj&pkaik 2]56]858 narsokM+k 99]712
ØS”k dkslZ u;k cSp izkjaHk

 CG PSC PRE
 VYAPAM ek= 7000
#- esa
 SUB INSPECTOR
NÙkhlx<+ lkekU; v/;;u dh

laiw.kZ dkslZ dh fo”ks’k d{kk,a ek= 2000 #- esa
8718896666
2016&17 esa NÙkhlx<+ esa fofo/k Qlyksa dk {ks=Qy %&

 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd {ks=Qy esa cks;k x;k vukt & /kku
 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd {ks=Qy esa cks;k x;k nygu & puk
 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd {ks=Qy esa cks;k x;k frygu & lks;kchu
2016&17 esa NÙkhlx<+ esa fofo/k Qlyksa dk mRiknu %&

 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd mRikfnr gksus okyk vukt & /kku
 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd mRikfnr gksus okyk nygu & puk
 o’kZ 2016&17 esa NÙkhlx<+ esa lokZf/kd mRikfnr gksus okyk frygu & lks;kchu
o’kZ 2016&17 izeq[k Qlyksa dk {ks=Qy o’kZ 2016&17 izeq[k Qlyksa dk mRiknu
Qly dk {ks=Qy Qly dk mRiknu
Øa- Qly Øa- Qly
¼gtkj gsDVs;j esa½ ¼gtkj es- Vu es½a
vukt vukt
1 /kku 4052-60 1 /kku 8]793-3
2 eDdk 120-5 2 eDdk 309-32
3 xsg¡w 102-1 3 xsgw¡ 151-08
4 dksnks&dqVdh 76-3 4 dksnks&dqVdh 23-05
5 NksVs vukt 35-5 5 Tokj 5-44
6 Tokj 4-0 6 NksVs vukt 4-97
7 tkS 2-1 7 tkS 1-88
nkysa nkysa
1 puk 290-7 1 puk 338-32
2 yk[k ¼froM+k½ 263-2 2 yk[k ¼froM+k½ 222-63
3 mM+n 94-4 3 rqvj 39-01
4 rqvj 63-5 4 mM+n 30-57
5 dqYFkh 43-7 5 dqYFkh 16-37
6 ewax&eksB 15-2 6 ewax&eksB 6-44
frygu frygu
1 lks;kchu 96-2 1 lks;kchu 76-13
2 jkefry 60-8 2 ewaxQyh 46-93
3 jkbZ&ljlksa 40-5 3 jkb&ljlksa 18-43
4 ewaxQyh 26-7 4 jkefry 11-39
5 vylh 21-6 5 vYklh 10-10
6 fry 18-4 6 fry 7-55
xUuk 31-4 xUuk 109-58
izeq[k Qlyksa dk o’kZ 2016&17 esa vkSlr mRiknu ¼fdyksxkz e izfr gsDVs;j esa½ %&
1- xUuk & 4236
2- eDdk & 2566

3- /kku & 2212
4- xsg¡w & 1448  izfr gsDVs;j mRiknu esa lokZf/kd mRiknu nsus
5- Tokj & 1355 okyh Qly xUuk gS] tcfd nwljk lokZf/kd
6- puk & 1164 mRiknu eDdk dk gSA
7- lks;kchu& 791  izfr gsDVs;j U;wure mRiknu okyh Qly dikl
8- rqvj & 615 gSA
9- dikl & 316
NÙkhlx<+ jkT; esa ftysokj flafpr {ks=Qy 30 twu] 2017 dh fLFkfr esa %&
 NÙkhlx<+ esa lEiw.kZ Qlyksa ds {ks=Qy ls flafpr {ks=Qy dk izfr”kr lokZf/kd tkatxhj&pkaik ftys
esa gS] tcfd U;wure izfr”kr okyk ftyk narsokM+k gSA
 NÙkhlx<+ esa flapkbZ ds fofo/k L=ksrksa dk muds {ks=Qy ds vuqlkj Øe &
1- ugj & 9]00895 gsDVs;j
2- uydwi & 5]22]465 gsDVs;j
3- rkykc & 41]322 gsDVs;j
4- dqvk¡ & 21]081 gsDVs;j
lokZf/kd flafpr {ks=Qy okys ftys U;wure flafpr {ks=Qy okys ftys
lEiw.kZ Qlyksa ds lEiw.kZ Qlyksa ds
Øa- ftyk {ks=Qy ls flafpr Øa- ftyk {ks=Qy ls flafpr
{ks=Qy dk izfr”kr {ks=Qy dk izfr”kr
1 tkatxhj&pkaik 78% 1 narsokM+k 0%
2 jk;iqj 74% 2 lqdek 1%
3 /kerjh 67% 3 ukjk;.kiqj 1%
4 nqxZ 63% 4 cLrj 4%
5 ckyksn 47% 5 t”kiqj 4%
u;k cSp izkjaHk 26]

27 ,oa 28 uoEcj ls
PSC PRE VYAPAM SUB-INSPECTOR
xka/kh pkSd czkap eaxyk pkSd czkap

fcgkjh VkWfdt iflj ukjk;.kh gkfLiVy ds ikl
8718896666 8718896666

okfudh
eq[; fcUnq %&

 jkT; esa vkjf{kr ou 25]782 oxZ fdeh- ¼43-13 izfr”kr½] lajf{kr ou 24]036 oxZ fdeh- ¼40-
22 izfr”kr½ o voxhZdr ` ou 9]954 oxZ fdeh- ¼16-65 izfr”kr½ ou {ks= gSA
 ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa okfudh {ks= dh Hkkxhnkjh o’kZ 2016&17 ¼Q½ esa 5]40]863 yk[k rFkk
2017&18 ¼vuqekfur½ 5]45]940 yk[k gSA
 ldy ?kjsyw mRikn esa okfudh dk izfr”kr fgLlk 2016&17 ¼Q½ esa 2-71 izfr”kr o 2017&18
¼vuqekfur½ esa 2-57 izfr”kr gSA
 o’kZ 2016&17 esa 2500 gsDVs;j ldy {ks= esa ou fodkl e.My }kjk lkxkSu jksi.k dk;Z
izLrkfor gSA
 o’kZ 2016&17 esa gfj;kyh izlkj ;kstukarxZr 288-81 yk[k ikS/kksa dk jksi.k fd;k x;k rFkk o’kZ
2017&18 esa 308 yk[k ikS/kksa ds jksi.k dk y{; j[kk x;kA
 Hkkjr ds dqy HkkSxksfyd {ks= dk 23-38 izfr”kr Hkkx ou ls f?kjk gqvk gS] tcfd N-x- esa ouksa
dk {ks=Qy dqy HkkSxksfyd {ks= dk 44-21 izfr”kr gSA bl izdkj NÙkhlx<+ ou {ks= esa Hkkjr esa
pkSFks LFkku ij gSA
 ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa ou {ks= dk ;ksxnku fuEukuqlkj gS &
 ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa okfudh {ks= dh Hkkxhnkjh 2017&18 esa 5]45]940 yk[k
vuqekfur gSA
 ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa okfudh {ks= dk fgLlk 2017&18 esa 2-57 izfr”kr vuqekfur
gSA
 ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa okfudh {ks= dk o`f) nj 2017&18 esa 0-94 izfr”kr
vuqekfur gSA
okfudh {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh dk fooj.k

¼fLFkj Hkko 2011&12½
en 2015&16 2016&17 2017&18
Hkkxhnkjh ¼yk[k es½a 5]39]444 5]40]863 5]45]940
o`f) ¼izfr”kr es½a 0-60 0-26 0-94
fgLlk ¼izfr”kr es½a 2-93 2-71 2-57

fcxM+s ouksa dk lq/kkj %&

 izn”s k ds yxHkx 30 izfr”kr {ks= dk ?kuRo 0-4 ls de rFkk bUgsa fcxM+s ouksa dh Js.kh esa j[kk
x;k gSA bu {ks=ksa dh mRikndrk c<+kus gsrq fcxM+s ouksa ds lq/kkj dk dk;Z izfro’kZ fd;k tkrk gSA
[knkuh jksi.k %&

 o’kZ 2017 esa o’kkZ _rq esa 9-34 yk[k ikS/kksa dk jksi.k fd;k x;k gS rFkk o’kZ 2018 esa 10 yk[k ikS/k
jksi.k dk y{; izLrkfor gSA
lM+d fdukjs o`{kkjksi.k %&

 eq[;ea=h ds funZs”kkuqlkj i;kZoj.k dh lq/kkj dh n`f’V ls lM+d ds fdukjs o`{kkjksi.k dk;Z fd;k tk
jgk gSA
NÙkhlx<+ jkT; ou fodkl fuxe %&

 ebZ] 2001 esa jk;iqj {ks= dh 04 ifj;kstuk e.My dks ysdj vfLrRo esa vk;k Fkk orZeku esa 08
ifj;kstuk e.My gSA
NÙkhlx<+ jkT; vkS’k/kh; ikni cksMZ %&

 jkT; esa vkS’k/kh; ikS/kksa ds laj{k.k] lao/kZu] fonksgu] izlaLdj.k rFkk foi.ku gsrq bldh LFkkiuk dh
xbZ gSA
 ukjk;.kiqj oue.My 5 gsDVs;j {ks=Qy varxZr gcZy xkMZu dh LFkkiuk gsrq dk;Z izkjaHk fd;k
x;k gSA
 o’kkZ _rq 2017 esa 09 ou e.Myksa esa gcZy xkMZu dh LFkkiuk dh xbZ gSA
 N-x- jkT; vkS’k/kh; ikni cksMZ }kjk lky ds ikjaifjd iqu:Riknu izfØ;k dk 14 ou e.Myksa esa
tkx:drk vfHk;ku pyk;k x;kA
 dSEik ¼CAMPA- Compensatory Afforestation Fund Management And Planning
Authority½ }kjk ou lao/kZu gsrq fofo/k dk;ZØe pyk,¡ tkrs gSA
y?kq ouksit lgdkjh la?k %&

 y?kq ouksit lgdkjh la?k jkT; esa oukapyksa ds fuokfl;ksa }kjk laxzghr jk’Vªh;d`r ,oa vjk’Vªh;d`r
ouksRiknksa dks mfpr ewY; ij Ø; djrk gSA
 y?kq ouksit lgdkjh la?k }kjk Hkkjr “kklu ds U;wure leFkZu ewY; ;kstukarxZr gjkZ ,oa lky cht
dk laxzg.k o’kZ 2014&15 ls rFkk egqvk cht] beyh] fpjkSUth xqByh ,oa yk[k dk laxzg.k o’kZ
2015&16 ls izkjaHk gqvkA

gjk lksuk %&

 rsUnwiÙkk gjk lksuk ds uke ls fo[;kr gSA rsUnwiÙkk dk leFkZu ewY; 1800 ls c<+dj 2500 izfr
ekud cksjk gks x;k gSA
 ,d cksjs esa 50 gtkj iÙks gksrs gSA ftlesa 50 iÙkksa dk ,d c.My curk gS vkSj dqy 1000
c.My ,d cksjs esa vkrs gSA
izeq[k ouksRikn
2016&17
en bdkbZ
mRiknu laxzg.k ewY; yk[k
rsna iw Ùkk yk[k ekud cSx 1361407 20421
lky cht fDoaVy 2808 36
laxzfgr gjkZ fDoaVy 57089 799
egqvk cht fDoaVy 51 1
xkSna fDoaVy 0 0
beyh fDoaVy 894 23
vU; ouksit fDoaVy 3071 56
fo”ks’k d{kk,a izkjaHk
NÙkhlx<+ lkekU; v/;;u Maths & Reasoning

ek= 2000 #- esa ek= 1000 #- esa
xka/kh pkSd czkap

fcgkjh VkWfdt ifjlj
8718896666

[kfut
eq[; fcUnq %&

 foÙkh; o’kZ 2017&18 esa [kuu rFkk mR[kuu {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh
10-97% vuqekfur gSA
 o’kZ 2017&18 esa jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn ¼fLFkj Hkko½ esa [kfut {ks= dk ;ksxnku 23]320
djksM+ vFkok 23]32]041 yk[k #- vuqekfurA
 o’kZ 2016&17 esa Hkkjr esa mRikfnr [kfut ds ewY; esa jkT; dk ;ksxnku 9-6 izfr”kr gSA
[kuu rFkk mR[kuu {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh dk fooj.k
lkaf[;dh 2016&17 2017&18
o`f) ¼izfr”kr es½a 10-38 5-19
 foÙkh; o’kZ 2017&18 esa vizSy ls vxLr vof/k esa N-x- jkT; ds [kfut mRiknu dk ewY; vf[ky
Hkkjr ds dqy mRiknu ewY; dk 9-32% jgk gS] tcfd foÙkh; o’kZ 2016&17 esa 9-6% FkkA
 eq[; [kfut mRiknu %& foÙkh; o’kZ 2016&17 esa eq[; [kfutksa ¼dks;yk] ykSg v;Ld] pwuk iRFkj]
ckWDlkbM] fVu½ dk mRiknu ewY; 22]74]307 yk[k Fkk] tks fd Hkkjr ds dqy [kfut mRiknu
ewY; dk 9-6% FkkA
 xkS.k [kfut mRiknu %& foÙkh; o’kZ 2016&17 esa jkT; esa 68]716-43 yk[k ewY; dk xkS.k [kfutksa
dk mRiknu gqvkA ftldk fooj.k uhps rkfydk esa n”kkZ;k x;k gSA
 jktLo vk; %& foÙkh; o’kZ 2016&17 esa eq[; [kfut ls 3]071-89 djksM+ dh vk; gqbZ ogh xkS.k
[kfut ls bl vof/k esa 185-07 djksM+ dh vk; gqbZA bl izdkj dqy feykdj 4141-47 djksM+ #-
dh dqy jktLo vk; izkIr gqbAZ
 foÙkh; o’kZ 2016&17 esa iwoZ foÙkh; o’kZ dh rqyuk esa eq[; [kfut ls izkIr gksus okyh jktLo vk;
4-31% dh o`f) gqbZA 2016&17 esa 3]071-89 djksM+ dh jktLo vk; izkIr gqbZ gS] tcfd foÙkh;
o’kZ 2015&16 esa 2]944-86 djksM+ dh jktLo vk; izkIr gqbZ FkhA

 eq[; [kfutksa ls izkIr vk; dqy jktLo vk; dk 94% gS] ogha xkS.k [kfutksa ls izkIr vk; dqy
jktLo vk; dk 6% gSA
eq[; ,oa xkS.k [kfutksa dk jktLo vk; 2016&17 esa izfr'kr fgLlk
¼dqy jktLo vk; & 4141-47 djksM+ #-½
6 xkS.k [kfut
eq[; [kfut & 3071-89 djksM+

eq[; [kfut xkS.k [kfut & 185-07 djksM+
94
 eq[; ,oa xkS.k [kfut CykWDl dh bZ&uhykeh %& xr~ o’kZ vuqlkj 2016&17 esa Hkh foHkkx }kjk eq[;
,oa xkS.k [kfut CykWdksa dk vkcaVu bZ&uhykeh ds ek/;e ls lQyrkiwoZd lEikfnr fd;k x;kA
 [kfut vkWuykbZu %& foHkkx }kjk [kfut vk/kkfjr xfrfof/k;ksa ds osc vk/kkfjr lesfdr izca/ku gsrq
[kfut vkWuykbZu iksVZy dk fuekZ.k fd;k x;k gSA
 N-x- ftyk [kfut laLFkku U;kl %& jkT; ljdkj }kjk [kuu lafØ;kvksa ls izHkkfor O;fDr;ksa ,oa
{ks= ds fodkl gsrq leLr 27 ftyksa esa ftyk [kfut laLFkku U;kl dk xBu fd;k x;k gSA ;g
,d xSj ykHk vftZr djus okyh laLFkk gSA
 [kuu izHkkfor {ks= ,oa O;fDr;ksa ds fodkl ds fy, N-x- ftyk [kfut U;kl fu;e 2015 ykxw
fd;k x;k gS] tks 12 tuojh 2015 ls izHkko”khy gSA
 U;kl ds “kklh ifj’kn~ esa dysDVj insu v/;{k gksrk gSA
NÙkhlx<+ }kjk mRikfnr [kfutksa dk ns”k dh dqy mRiknu dk izfr”kr fgLlk ,oa
ns”k dh dqy Hk.Mkj.k dk izfr”kr fgLlk dk rqyukRed v/;;u %&
Øa- [kfut dk uke ns”k ds dqy mRiknu ns”k ds dqy ns”k ds dqy Hk.Mkj.k
ewY; esa N-x- dk mRiknu esa N-x- esa N-x- dk izfr”kr
izfr”kr fgLlk dk izfr”kr fgLlk fgLlk
1 dks;yk 17-26 21-16 17-91
2 ykSg v;Ld ¼gseVs kbV½ 24-05 16-17 19-59
3 pwukiRFkj 11-80 10-19 4-84
4 MksyksekbV & & 11-37
5 ckDlkbV 9-43 7-92 4-49
6 fVu 100 100 35-83

10
m|ksx
eq[; fcUnq %&

 o’kZ 2017&18 esa fofuekZ.k {ks= esa ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼fLFkj Hkko½ ;ksxnku 42]42]869
yk[k vuqekfur gSA
 vkS|ksfxd uhfr 2014&19 ds varxZr fofHkUu vkS|ksfxd fuos”k izksRlkgu@LVkVZvi ;kstuk,a ykxw
dh xbZ gSA
 jkT; esa nks jsYos dkWfjMksj bZLV ,oa osLV dh LFkkiuk izLrkfor gS tks iw.kZ gksus ij jkT; ds
vkS|ksfxd fodkl esa Økafrdkjh ifj.kke vk;sx a sA
 jkT; iquxZBu ds ckn dksj lsDVj ds fodkl ij tksj fn;k x;kA ifj.kke Lo:i dksj lsDVj
ds mRikn esa dkQh o`f) gqbZ gSA
 ,d LFkku ij ,d tSls m|ksxksa dh LFkkiuk ds mn~n”s ; ls jkT; ljdkj }kjk vkS|ksfxd ikdkZsa
dh LFkkiuk dh tk jgh gSA tSls %& eSVy ikdZ] bathfu;fjax ikdZ] esxk QwM ikdZA
 bysDVªkfud eSU;wQSDpfjax ikdZ & u;k jk;iqj esa 28-32 gsDVs;j Hkwfe ij bysDVªkfud
eSU;wQSDpfjax dyLVj dh LFkkiuk dh tk jgh gSA bl ifj;kstuk dh dqy ykxr 89-22 djksM+
gSA
 jkT; esa yxHkx 16]699 dj?kksa ij yxHkx 50]091 cqudj izR;{k&vizR;{k :i ls jkstxkjjr~
gSA
 Vlj /kkxkdj.k ;kstukarxZr 183 efgyk Lo&lgk;rk /kkxkdj.k lewg dk;Zjr gSA
 o’kZ 2016&17 esa Vl~j] dqdu w mRiknu esa yxHkx 34 gtkj fgrxzkgh ykHkkfUor gq, Fks rFkk o’kZ
17&18 esa yxHkx 31 gtkj fgrxzkgh ykHkkfUor djus dk y{; j[kk x;kA o’kZ 16&17 esa ikfyr
Vl~j 874 yk[k ux mRiknu FkkA o’kZ 17&18 esa 1]050 yk[k ux mRiknu dk y{; j[kk x;k
gSA
 eycjh dqdu w mRiknu o’kZ 16&17 esa 60]502 fdxzk- gqvkA
 o’kZ 16&16 esa js”ke izHkkx }kjk lapkfyr leLr ;kstukvksa ls 80]331 fgrxzkgh ykHkkfUor gq,A o’kZ
17&18 esa 81]061 fgrxzkgh ykHkkfUor djus dk y{; j[kk x;kA
 N-x- jkT; esa fofuekZ.k {ks= dk ;ksxnku egRoiw.kZ gSA fofuekZ.k {ks= dk jkT; ds ldy jkT;
?kjsyw mRikn esa fgLlk o`f) ,oa Hkkxhnkjh rkfydk esa n”kkZ;h x;h gSA
 o’kZ 2017&18 esa fofuekZ.k {ks= dk jkT; ds ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa ;ksxnku 42]42]869
yk[k Fkk] tks fd ldy jkT; ?kjsyw mRikn dk 19-95% gS rFkk blesa iwoZ o’kZ dh rqyuk esa 6-
36% o`f) gqbAZ

fofuekZ.k {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa Hkkxhnkjh dk fooj.k

en 2016&17 2017&18
;ksxnku ¼yk[k es½a 39]89]283 42]42]869
o`f) ¼izfr”kr es½a 6-43 6-36
vkS|ksfxd uhfr 1 uoacj 2014&19 %&

 jkT; esa orZeku esa ;g uhfr dk;Z”khy gSA
d`f’k ,oa [kk| izlaLdj.k m|ksx uhfr 2012&19 %&

 orZeku esa ;g uhfr py jgh gSA
vkWVkseksfVo m|ksx uhfr 2012&17 %&

 N-x- esa orZeku esa ;g uhfr tkjh gSA
[kk| izlaLdj.k ifj;kstuk %&

 d``f’k ,oa [kk| izlaLdj.k ifj;kstuk ds varxZr 500 djksM+ ls vf/kd dh [kk| izlaLdj.k
ifj;kstuk dh LFkkiuk ds fy, esllZ iratyh vk;qosZn fyfeVsM gfj}kj }kjk N-x- esa [kk| izlaLdj.k
m|ksx dh LFkkiuk dk mn~n”s ;A
 ifj;kstuk gsrq xzke fctsryk ftyk jktukanxkao esa 500 ,dM+ Hkwfe dh vko”;drk n”kkZ;h x;h gSA
 bl ifj;kstuk ls 02 yk[k fdlkuksa dks ykHk gksxkA 2200 yksxksa dks lh/ks jkstxkj rFkk 22000
yksxksa dks vizR;{k jkstxkj izkIr gksxkA
bt vkWQ Mw&bax fctusl 2017 %&

 36 jkT;ksa ,oa dsUnz “kkflr izns”kksa ds vk/kkj ij N-x- us 97-32% ds lkFk prqFkZ LFkku izkIr fd;kA
jkT; esa jsyos ykbuksa dk fodkl ,oa la;qDr miØe %&

1- bZLV jsy dksjhMksj %& ;g [kjfl;k ls izkjaHk gksdj /kjet;x<+ gksrs gq, dksjck dks tksM+x
s kA bldh
yEckbZ 173 fdeh gSA bldh ifj;kstuk ykxr 3055-15 djksM+ gSA
2- bZLV&osLV jsy dksjhMksj %& ;g ifj;kstuk xsojk&is.Mªk jksM dks tksM+x
s k] bldh yEckbZ 151 fdeh gS
vkSj bldh ifj;kstuk ykxr 4919-28 djksM+ gSA

3- nYyh jktgjk&jko?kkV jsy fyad ifj;kstuk %& bl ifj;kstuk esa jsy ykbZu dh yEckbZ 95 fdeh gSA
ftleas 17 fdeh jsy ykbZu dk fuekZ.k gks pqdk gSA nYyh jktgjk&xqneq rd dk fuekZ.k dk;Z gks
pqdk gSA
4- jko?kkV txnyiqj ifj;kstuk %& jko?kkV txnyiqj ifj;kstuk dh yEckbZ 140 fdeh gSA bl
ifj;kstuk dk fØ;kUo;u ,u-,e-Mh-lh-] LVhy vFkkWfjVh vkWQ bafM;k fyfeVsM] bjdkWu ,oa N-x-
“kklu la;qDr miØe dEiuh cLrj jsyos izkbosV fyfeVsM }kjk fd;k tk jgk gSA
LFkkfir vkS|ksfxd {ks= %&
jkT; esa LFkkfir vkS|ksfxd {ks=

o`gn~ vkS|ksfxd {ks= ¼200 gsDVs;j ls vf/kd½
Øa- vkS|ksfxd {ks= dk uke
1 vkS|ksfxd {ks= mjyk] jk;iqj ¼jkstxkj esa lcls cM+k½
2 vkS|ksfxd {ks= flyrjk] jk;iqj ¼{ks=Qy esa lcls cM+k½
3 vkS|ksfxd {ks= fljfxV~Vh] fcykliqj
4 vkS|ksfxd {ks= cksjbZ] nqxZ
5 vkS|ksfxd {ks= flyigjh] fcykliqj
6 vkS|ksfxd {ks= Hkuiqjh] jk;iqj
y?kq vkS|ksfxd {ks= ¼50 ls 100 gsDVs;j rd½
7 bathfu;fjax ikdZ] gFk[kkst fHkykbZ
8 vkS|ksfxd {ks= esVyikdZ] jk;iqj
9 eg:e dyk] ftyk jktukanxkao
10 vkS|ksfxd {ks= frQjk] fcykliqj
11 fcjdksuh vkbZvkbZMhlh] egkleqan
12 u;uiqj&fxjojxat vkbZvkbZMhlh] lqjtiwj
13 QwMikdZ ckxkSn] /kerjh
14 y[kuiqjh] dkadsj
lw{e vkS|ksfxd {ks= ¼0 ls 50 gsDVs;j rd½
15 vkS|ksfxd {ks= jkok¡HkkBk] jk;iqj
16 vkS|ksfxd {ks= vkekflouh] jk;iqj
17 vatuh is.Mªk jksM
18 gfjuNijk] do/kkZ
19 vkS|ksfxd {ks=] rsUnqvk] jk;iqj
20 Vsdukj] narsokM+k
21 dkiu] tkatxhj&pkaik
22 vkS|ksfxd {ks= cjrksjh frYnk] jk;iqj
23 vkS|ksfxd {ks= xaxkiqj] ljxqtk
24 bysDVªkfW ud eSU;wQsDpfjax dyLVj xzke rwrk] u;k jk;iqj
25 vkS|ksfxd {ks= eg:e [kqn]Z jktukanxkao
26 vkS|ksfxd {ks= vojsBh] HkkVkikjk

LFkkfir fof”k’V vkS|ksfxd ikdZ %&

1- esVy ikdZ %& ftyk jk;iqj jkokaHkkBk esa LFkkfir gSA ;g 87-57 gsDVs;j Hkwfe esa LFkkfir fd;k
tk;sxkA
2- bathfu;fjax ikdZ %& ;g nqXkZ ftys esa fHkykbZ ls yxs gq, xzke gFk[kkst esa LFkkfir gSA
3- IykfLVd ikdZ %& jktukanxkao ds [kSjf>Vh esa 40 gsDVs;j ij LFkkfir gSA
4- ,Y;qfefu;e ikdZ %& dksjck ftys ds xzke nksanjks esa LFkkfir gksxkA
5- ijh{k.k iz;ksx”kkyk fHkYkkbZ %& ;gk¡ ij y?kq m|ksx bdkbZ;ksa dks muds mRikn ijh{k.k dh lqfo/kk gSA
dkS”ky mUu;u xfrfof/k;k¡ %&

1- visjy Vªsfuax ,.M fMtkbZu lsVa j %& jk;iqj] fHkykbZ o jktukanxkao esa bldh LFkkiuk dh xbZ gSA
2- Vwy :e LFkkiuk %& cksjbZ] nqxZ esa y?kq m|ksxksa dks ijh{k.k lqfo/kk ,oa ;qokvksa dks izf”k{k.k gsrqA
3- lhisV ¼lsUVªy baLVhV~;wV vkWQ IykfLVd bathfu;fjax ,.M VsDukykWth½ %& bldh LFkkiuk Hkuiqjh
jk;iqj esa dh xbZ gSA
y?kq m|ksxksa dks foi.ku lqfo/kk %&

 jkT; ds y?kq m|ksxksa ds fodkl ,oa izksRlkgu gsrq jkT; esa ykxw N-x- “kklu Hk.Mkj Ø; fu;e &
2002 esa la”kks/ku fd;s x;s gSA
vU; v/kkslajpuk %&

1- flyrjk “kkWfiax dkWEIysDl %& bldh LFkkiuk jk;iqj ftys ds flyrjk vkS|ksfxd {ks= esa dh xbZ gSA
2- okf.kfT;d ifjlj Maxfu;k] jk;iqj %& ;g okf.kfT;d ifjlj gSA
3- MkW- “;kekizlkn eq[kthZ m|ksx ,oa O;kikj ifjlj] ubZ jkt/kkuh jk;iqj %& ;gk¡ loZlqfo/kk;qDr VªMs
lsVa j ftlesa vk;kr&fu;kZr ls lacaf/kr xfrfof/k;ksa ds fy, ,DliksVZ QSflfyVs”ku lsVa j dh
vko”;drk dks /;ku esa j[krs gq, ubZ jkt/kkuh ds xzke rqrk esa N-x- VªsM lsaVj dh LFkkiuk dh tk
jgh gSA
N-x- jkT; esa egRoiw.kZ m|ksxksa dk ;ksxnku %&

 jkT; esa lcls T;knk egRoiw.kZ 03 m|ksx gS &
1- [kk| mRiknksa dk fofuekZ.k
2- xSj /kkfRod mRiknksa dk fofuekZ.k
3- ewy /kkfRod mRiknksa dk fofuekZ.k
ftldk ldy ?kjsyw mRikn esa 3-7%] 12-1% vkSj 71-6% jgk gSA
 o’kZ 2014&15 dh fLFkfr esa N-x- esa dqy dkj[kkuksa dh la[;k 2]809 gS rFkk buds }kjk ns”k esa
m|ksxksa }kjk izkIr gksus okyh dqy vk; dk 1-9% jgk gS rFkk dqy m|ksxksa dh la[;k ds ekeys esa
Hkkjr esa LFkkfir dqy m|ksxksa dh rqyuk esa N-x- dk izfr”kr 1-2% gSA ;gk¡ LFkkfir dqy m|ksxksa dh
la[;k 2014&15 dh fLFkfr esa 2]809 gSA

xzkeks|ksx ¼js”ke½
 izn”s k esa js”ke ds dhM+s ds ikyu ds varxZr Vlj d`fe ikyu dk dk;Z ijaijkxr gS vkSj N-x- esa
02 izdkj dh js”ke iztkfr;ksa Vlj ,oa eycjh ¼”kgrwr½ dk mRiknu gksrk gSA
 ddwu js”ke ds dhM+s ds }kjk mlds bYyh voLFkk esa /kkxksa dk tky cqudj cuk;k tkrk gSA ftlesa
og vius vki dks pkjksa vksj ls can dj ysrk gS] bls gh ddwu ;k dksdwu ;k dkslk dgk tkrk gSA
blh dksdwu dks mckydj blds Hkhrj fLFkr dhM+s dks ekjk tkrk gS vkSj ddwu ls js”ke ds /kkxksa
dks vyx dj fy;k tkrk gSA
 lapkfyr ;kstuk ds ek/;e ls xzkeh.k vapy esa fuokl dj jgs xjhc ,oa fiNM+s ifjokjksa dks
Lojkstxkj miyC/k djk;s tkrs gSA
 ikfyr Mkck Vlj ddwu mRiknu ;kstuk %& izn”s k esa lktk&vtqZu ds Vlj [kk| ikS/kksa ij Vlj dhV
js”ke dhV ikys tkrs gSA ;g ;kstuk izn”s k ds 27 ftyksa esa lapkfyr 381 Vlj dsUnzksa ds ek/;e ls
py jgh gS] ekpZ 2017 rd dqy 874-002 yk[k ux ikfyr Vlj ddwu dk mRiknu fd;k x;k
gSA
foxr o’kkZsa esa ikfyr Vlj] ddwu dk mRiknu
Øa- fooj.k bdkbZ 2016&17 2017&18
1 ikfyr Vlj yk[k ux esa 874-002 217-002
2 ykHkkfUor fgrxzkgh la[;k 33639 31132
 eycjh js”ke fodkl ,oa foLrkj ;kstuk %& izns”k esa 74 js”ke dsUnz] 11 ddwu cSd
a ] 04 ;kuZ cSd
a
lapkfyr gSA 2016&17 esa 60]501 fdxzk eycjh dksdwu mRiknu dj 2675 fgrxzkgh ykHkkfUor gq,
FksA
 uSlfxZd cht izxq.ku ,oa dkslk laxzg.k ;kstuk %& 2016&17 esa 1110-15 yk[k uSlfxZd ddwu dk
mRiknu dj 44009 fgrxzkgh ykHkkfUor gq,A
 Vlj /kkxkdj.k ;kstuk %& bl ;kstuk ds varxZr 183 efgyk Lolgk;rk /kkxkdj.k lewg dk;Zjr
gS rFkk o’kZ 2016&17 esa 353-18 fefy;u Vu jk&Liu flYd mRikfnr gqvkA
xzkeks|ksx ¼gFkdj?kk½
 jkT; ds tkatxhj&pkaik ,oa jk;x<+ ftyk dkslk oL= mRiknd {ks= gSa rFkk jk;iqj] nqxZ] fcykliqj]
jktukanxkao] egkleqUn] do/kkZ] /kerjh] vafcdkiqj ,oa txnyiqj lwrh oL= mRiknd {ks= gSA jkT;
dk dkslk oL= ,oa txnyiqj ds ijaijkxr oL= jk’Vªh; ,oa varjkZ’Vªh; Lrj ij fo[;kr gSA
 izn”s k esa o’kZ 2016&17 dh fLFkfr esa %&
 dqy cuqdj lfefr;ksa dh la[;k & 230
 dqy dk;Z”khy dj?ks dh la[;k & 16]699
 dqy cqukbZ jkstxkj dh la[;k & 50]091

us”kuy gS.Mywe ,Dliks ,oa gFkdj?kk izn”kZuh %&

 izn”s k ds gFkdj?kk cqudjksa }kjk mRikfnr oL=ksa ds foi.ku dks izksRlkfgr djus gsrq Hkkjr ljdkj
,oa jkT; “kklu ds lg;ksx ls gFkdj?kk la?k }kjk o’kZ 2016&17 esa jk;iqj rFkk fcykliqj esa Lis”ky
gS.Mywe ,Dliks fd;k x;k
“kkldh; foHkkxksa esa gFkdj?kk oL= iznk; %&

 N-x- jkT; gFkdj?kk fodkl ,oa foi.ku lgdkjh la?k }kjk izn”s k ds cqudj lgdkjh lfefr;ksa ds
ek/;e ls “kkldh; oL= iznk; ;kstukarxZr oL= mRiknu dk;ZØe lapkfyr gSA blds rgr~
“kkldh; foHkkxksa esa yxus okys oL=ksa dh vkiwfrZ izn”s k ds gFkdj?kk cqudjksa ls mRiknu djk dj
dh tkrh gSA blls cuqdjksa dks jkstxkj izkIr gksrk gSA
NÙkhlx<+ [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ %&

 bl cksMZ dk eq[; mn~ns”; xzkeh.k vapyksa esa [kknh rFkk xzkeks|ksxksa dh bdkbZ LFkkfir djkuk gS rFkk
mUur rduhd ds }kjk izf”k{k.k iznku dj dkjhxjksa ,oa nLrdkjksa rFkk lwr dkrus okyh efgykvksa
dks jkstxkj ds volj iznku djukA cksMZ ds }kjk lapkfyr izeq[k ;kstuk,a fuEufyf[kr gS &
1- eq[;ea=h jkstxkj l`tu dk;ZØe %& ;kstukarxZr ifj;kstuk ykxr jkf”k lsok {ks= gsrq 1 yk[k
,oa fofuekZ.k {ks= gsrq 3 yk[k rFkk vuqnku jkf”k dh lhek 35% gSA
2- iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;ZØe %& ;kstukarxZr ifj;kstuk ykxr jkf”k 25 yk[k #- blesa
lkekU; oxZ iq#’k dks 25% rFkk vuqlwfpt tkfr@vuqlwfpr tutkfr@vU; fiNM+k oxZ
efgykvksa dks 35% ekftZu euh vuqnku cksMZ }kjk cSd a ksa ds ek/;e ls miyC/k djk;k tkrk gSA
3- dkjhxj izf”k{k.k %& xzkeks|ksx LFkkiuk gsrq ;qod&;qofr;ksa gsrq izf”k{k.k dh O;oLFkk dh tkrh gSA
4- [kknh mRiknu %& cksMZ ds }kjk lapkfyr 08 mRiknu dsUnz lapkfyr gS] tgk¡ xzkeh.k efgykvksa
dks vEcj pj[kk ls lqr drkbZ dk dk;Z djk;k tk jgk gS ,oa cqudjksa }kjk [kknh oL= dk
mRiknu fd;k tkrk gSA
5- ckal dyk f”kYi %& cLrj ftys esa NÙkhlx<+ [kknh rFkk xzkeks|ksx cksMZ }kjk ckal f”kYi dsUnz
lapkfyr gS blesa vkfnoklh efgykvksa }kjk dykRed oLrq,a rS;kj dh tkrh gSA blls efgykvksa
dks jkstxkj izkIr gksrk gSA

11
fo|qr ,oa vk/kkjHkwr lajpuk

eq[; fcUnq %&
 fo|qr {ks= ¼xSl ,oa ty vkiwfrZ lfgr½ dh o’kZ 2017&18 ¼A½ esa Hkkxhnkjh ldy ?kjsyw mRikn esa
17]35]974 yk[k #- gSA tks fd iwoZ o’kZ 2016&17 dh rqyuk esa 8-34% o`f) gks n”kkZrk gS rFkk
ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa bldh fgLlsnkjh 8-16% gSA
 jkT; dh Lo;a dh fo|qr mRiknu dh dqy {kerk ¼uoacj 2000½ 1360 esxkokV ls c<+dj
¼uoacj 2017 rd½ 3424-70 esxkokV gks xbZ gSA bl izdkj 17 o’kkZsa esa LFkkfir {kerk esa 152
izfr”kr dh o`f) gqbZ gSA
 fo|qr forj.k gkfu lrr~ de gks jgh gSA tcfd fo|qr miyC/krk esa Øe”k% o`f) gks jgh gSA tgk¡
fo|qr forj.k gkfu o’kZ 2009&10 ds 31-5 izfr”kr ds ?kVdj o’kZ 2016&17 esa 18-56 izfr”kr gks
x;k gSA
 2016&17 dh fLFkfr esa jkT; ds 19]567 ¼2011 dh tux.kuk½ xzkeksa ls 19]225 ¼98-25
izfr”kr½ xzke fo|qrhd`r gSA
 o’kZ 2016&17 ds var esa dqy fo|qr miHkksDrkvksa dh la[;k 47-43 yk[k gSA
 izn”s k esa jk’Vªh; jktekxZ dh dqy yackbZ 3]222 fd-eh-A
 o’kZ 2016&17 esa 3]339 fdeh- lM+dksa dk fuekZ.k ,oa mUu;u fd;k x;kA
 o’kZ 2016&17 eas fo|qr miHkksDrkvksa ls jkf”k #- 1]121-17 djksM+ jktLo laxzg.k fd;k x;kA
fo|qr
 fo|qr {ks= ¼xSl ,oa ty vkiwfrZ lfgr½ dh o’kZ 2017&18 ¼A½ esa Hkkxhnkjh ldy ?kjsyw mRikn esa
17]35]974 yk[k #- gSA tks fd iwoZ o’kZ 2016&17 dh rqyuk esa 8-34% o`f) gks n”kkZrk gS rFkk
ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa bldh fgLlsnkjh 8-16% gSA
ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa fo|qr xSl ,oa ikuh vkiwfrZ dk ;ksxnku
en 2016&17 2017&18
;ksxnku ¼yk[k es½a 16]02]349 17]35]974
o`f) ¼izfr”kr es½a 10-93 8-34

fo|qr mRiknu LFkkfir {kerk ,oa fo|qr mRiknu %&

 jkT; dh Lo;a dh fo|qr mRiknu dh dqy {kerk ¼uoacj 2000½ 1360 esxkokV ls c<+dj ¼uoacj
2017 rd½ 3424-70 esxkokV gks xbZ gSA bl izdkj 17 o’kkZsa esa LFkkfir {kerk esa 152 izfr”kr dh
o`f) gqbZ gSA
 blesa 3280 esxkokV rki fo|qr] 138-7 esxkokV ty fo|qr rFkk 6 esxkokV vU; ¼lg mRiknu½ dh
LFkkfir {kerk gSA
 ftyk tkatxhj&pkaik ds lehiLFk xzke eM+ok&rsUnwHkkBk esa 2 × 500 esxkokV rki fo|qr la;a= dh
LFkkiuk dh xbZ gSA bu bdkbZ;ksa }kjk Øe”k% 31 ekpZ 2016 ,oa 31 tqykbZ 2016 ls O;kolkf;d
mRiknu izkjaHk dj fn;k x;k gSA
 bu nksuksa bdkb;ksa ds izkjaHk gksus ls jkT; dh LFkkfir {kerk 2424-7 esxkokV ls 41-24% o`f)
gksdj 3424-7 esxkokV gks xbZ gSA
fo|qr mRiknu dh LFkkfir {kerk ,oa fo|qr mRiknu

Øa- fo|qr ifj;kstuk {kerk ¼esxkokV es½a ifjpkyu o’kZ
I rki fo|qr x`g
1 dksjck rki fo|qr x`g dksjck ¼iwoZ½
dksjck iwoZ fo|qr x`g Øa- & II 4 × 50 ¾ 200 1966&68
dksjck iwoZ fo|qr x`g Øa- & III 2 × 120 ¾ 240 1976&81
2 MkW- “;kek izlkn eq[kthZ rki fo|qr 2 × 250 ¾ 500 2007
x`g dksjck iwoZ
3 glnso rki fo|qr x`g] dksjck if”pe 4 × 210 ¾ 840 1983&86
4 dksjck if”pe foLrkj la;a= 1 × 500 ¾ 500 2013
5 eM+ok rsUnwHkkBk rki fo|qr x`g] 2 × 500 ¾ 1000 2015&16
tkatxhj&pkaik
6 Hkksjenso lg&mRiknu] do/kkZ 1 ×6 ¾ 6 2006
;ksx 3286 esxkokV
II ty fo|qr x`g
1 feuhekrk glnso&ckaxks ty fo|qr x`g 3 × 40 ¾ 120 1994&95
2 ty fo|qr x`g xaxjsy] /kerjh 4 × 2-5 ¾ 10 2004
3 ty fo|qr x`g fldklkj 2 × 3-5 ¾ 7 2006
4 ty fo|qr x`g ¼dksjck if”pe½ 2 × 0-85 ¾ 1-70 2003] 2009
;ksx 138-7 esxkokV
egk;ksx 3286$138-7 ¾ 3424-7 esxkokV
 foÙkh; o’kZ 2016&17 ds nkSjku 18]097-42 fefy;u ;wfuV ¼17]906-32 rkih; rFkk 184-53 tyh;
,oa 6-57 vU;½ fo|qr dk mRiknu fd;k x;k gSA

o’kZokj mRiknu {kerk] mRiknu rFkk [kir

o’kZ 2015&16 2016&17
mRiknu {kerk ¼esxkokV½ 3424-70 3424-70
mRiknu ¼fefy;u ;wfuV½ 15603-92 18097-43
[kir ¼fefy;u ;wfuV½ 18600-63 19162-00
ikjs’k.k dh miyfC/k %&

 o’kZ 2016&17 ds var esa midsUnzkas dh dqy la[;k 96 rFkk budh la;qDr {kerk 14]734 ,e-Ogh-,-
gks xbZ gSA flracj 2017 dh fLFkfr esa mPp nkc midsUnzksa dh dqy la[;k 96 ls c<+dj 97 gks xbZ
gSA
forj.k gkfu %&

 o’kZ 2016&17 esa forj.k gkfu dk izfr”kr 18-56 jgk] tks o’kZ 2015&16 dh vis{kk 2-96% de gSA
o’kZ 2017&18 esa vkSj Hkh 2-50% gkfu de djus dk y{; gS] ftldh izkfIr ds fy, fofHkUu
;kstukvksa ij dk;Zokgh tkjh gSA
xzke fo|qrhdj.k %&

 tux.kuk 2011 ds vuqlkj jkT; esa dqy 19]567 xzkeksa esa ls foÙk o’kZ 2016&17 ds var rd
19]225 ¼18]231 ijaijkxr rjhds ls $ 994 vijaijkxr rjhds ls ØsMk }kjk½ xzke fo|qrhd`r FksA
 jkT; esa 2011 dh tux.kuk ds vk/kkj ij fo|qrhdj.k dk Lrj 98-25% jgkA
 o’kZ 2017&18 esa fnukad 30-09-2017 dh fLFkfr esa 06 xzke ijaijkxr rjhd ls ,oa 102 xzke
vijaijkxr rjhds ¼lkSj ÅtkZ½ ls ØsMk }kjk fo|qrhd`r fd;k x;k gSA bl izdkj fnukad 30-09-
2017 dh fLFkfr esa izn”s k esa dqy 19]567 vkckn xzkeksa esa ls fo|qrhd`r xzkeksa dh la[;k 19]333
,oa vfo|qrhd`r xzkeksa dh la[;k 234 gSA
iaiksa dk ÅthZdj.k %&

 jkT; xBu ds i”pkr~ 17 o’kkZas dh vof/k esa fnukad 30&09&2017 dh fLFkfr esa dqy 3]92]629
d`f’k iEi mthZdr
` gSA
d`’kd thou T;ksfr ;kstuk %&

 d`’kd thou T;ksfr ;kstuk 2 vDVwcj 2009 ls ykxwA bl ;kstuk ds varxZr 3 gklZ ikWoj rd ds
d`f’k iEi ds fctyh fcy esa 6000 ;wfuV izfro’kZ rFkk 3&5 gklZ ikWoj ds d`f’k iEi ds fctyh fcy
esa 7500 ;wfuV izfro’kZ dh NwV nh tk jgh gSA
 bl ;kstuk dk ykHk izn”s k ds 4-46 yk[k ls vf/kd fdlkuksa dks fey jgk gSA

 bl ;kstuk esa ¶ySV jsV dk fodYi pquus okys fdlkuksa dks ek= 100 #- izfrekg izfr v”o”kfDr
dh nj ls vlhfer fo|qr [kir dh lqfo/kk Hkh miyC/k gSA
d`f’k iai {kerk NwV ¼;wfuV esa izfro’kZ½
3 gkWlZ ikWoj 6000
3 & 5 gkWlZ ikWoj 7500
ch-ih-,y- ¼,dycÙkh½dusD”ku %&
 xjhch js[kk ls uhps thou&;kiu djus okys ifjokjkas dks chih,y ¼,dycÙkh½ dusD”ku dh lqfo/kk
iznku dh xbZ gSA fo|qr ykbZu ls vf/kdre 30 ehVj dh nwjh ds Hkhrj dusD”ku ysus ij fcuk
fdlh pktZ ds dusD”ku iznku fd;k tkrk gSA
 flracj 2017 dh fLFkfr esa chih,y dusD”ku dh la[;k 15 yk[k gSA
 chih,y dusD”ku /kkfj;ksa dks 40 ;wfuV rd fo|qr [kir rd fu%”kqYd gSA
eq[;ea=h ,y-bZ-Mh- ySEi forj.k ;kstuk %&

 15 yk[k chih,y miHkksDrkvksa dks 9 okV ds 3 ux ,ybZMh cYc fu%”kqYd forj.k fd;s tkus dk
izko/kku gSA forj.k gksus ds i”pkr~ eq¶r 40 ;wfuV fo|qr [kir lhek dks ?kVkdj 30 ;wfuV fd;s
tkus dk izko/kku gSA
 ,ih,y ifjokjksa dks ekax fd;s tkus ij 5 ,ybZMh cYc ,deq”r Hkqxrku vFkok ekfld fdLr esa
Hkqxrku ds fodYi dh lqfo/kk gSA
 mDr ;kstuk ds QyLo:i ?kjsyw miHkksDrkvksa dh [kir esa ifjorZu ifjyf{kr gqvkA o’kZ 2015&16
esa izfr fdyksokV lac) Hkkj ij okf’kZd [kir 1948 ;wfuV] tks o’kZ 2016&17 esa ?kVdj 1906 ;wfuV
gks xbZA
 NÙkhlx<+ esa ,ybZMh cYc ds mi;ksx ds ifj.kkeLo:i yxHkx 235 esxkokV ekax esa deh vk;hA
jktho xka/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk %&

 bl dsUnz izofrZr ;kstuk dk y{; lHkh xzkeh.k miHkksDrkvksa dks fo|qr igqp
¡ miyC/k djkuk gSA
eq[;ea=h “kgjh fo|qrhdj.k ;kstuk %&

 bl ;kstuk ds rgr~ uxj fuxe {ks= ds varxZr fo|qr lqfo/kkvksa dk fOkLrkj djuk gS rFkk vksoj
gsM vFkok vaMj xzkm.M dscy bLrseky ,-ch- dscy dk iz;ksx vkfn lqfo/kkvksa dk foLrkj bldk
y{; gSA
fo|qr miHkksDrk %&

 o’kZ 2016&17 ds var esa dqy miHkksDrkvksa dh la[;k 47 yk[k 43 gtkj gSA

 o’kZ 2016&17 esa leLr izdkj ds miHkksDrkvksa }kjk dqy 19]162 fefy;u ;wfuV fo|qr dh [kir
dh xbZA
 o’kZ 2016&17 esa leLr izdkj ds miHkksDrkvksa ls fo|qr [kir ,oa vU; pktZ ds fo#) dqy
11]121-17 djksM+ dk jktLo laxzg.k fd;k x;kA
ifjogu rFkk lapkj

 o’kZ 2017&18 esa jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn ¼fLFkj Hkko es½a ifjogu ¼jsy ds vykok½ {ks= dk
;ksxnku ¼vk/kkj o’kZ 2011&12½ 5]02]536 yk[k ¼5025-36 djksM+½ #- gS] tks fd jkT; ds ldy
?kjsyw mRikn dk 2-37% fgLlk gS lkFk gh lkFk blesa iwoZ o’kZ 2016&17 dh rqyuk esa 12-50% dh
o`f) gqbZ gSA
jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn ¼fLFkj Hkko½ esa ifjogu ¼jsy ds vykok½ {ks= dk ;ksxnku
¼vk/kkj o’kZ 2011&12½
en 2016&17 2017&18
o`f) ¼izfr”kr es½a 8-33 12-50
lM+dksa dh yEckbZ
 jk’Vªh; jktekxZ dh yEckbZ & 3222 fdeh-
 jkT; dh ekxZ dh yEckbZ & 4369 fdeh-
 eq[; ftyk ekxZ dh yEckbZ & 11338 fdeh-
 xzkeh.k ekxZ ,oa vU; ftyk & 14298 fdeh-
ekxZ dh yEckbZ
;ksx & 33]227 fdeh
okgu %&
 o’kZ 2016&17 ekg flracj 2016 rd 210444 okguksa dk jftLVª”s ku fd;k x;k rFkk o’kkZUr ¼21
ekpZ 2017½ rd 4]78]550 okguksa dk jftLVªs”ku fd;k x;k gSA
 o’kZ 2017&18 esa ekg flracj 2017 rd 227977 okguksa dk jftLVªs”ku fd;k x;k gSA
 tux.kuk 2011 ds vuqlkj 15-6% ,oa 2-2% ifjokj Øe”k% nksifg;k eksVj okgu ,oa pkjikfg;k
okgu miyC/k gSA
 jkT; esa ifjogu foHkkx 27 dEI;wVjkbZTM dk;kZy;ksa ls la;ksftr gSA ifjogu foHkkx dh lHkh
izfØ;k dEI;wVjkbZTM dh tk jgh gS] ftlls baVjusV ds ek/;e ls tkudkjh miyC/k gksxh ;k
ukxfjdksa }kjk ,l,e,l ds ek/;e ls izkIr dh tk ldsxhA
 NÙkhlx<+ jkT; ns”k dk izFke jkT; gS] ftlus okgu ,oa lkjFkh ;kstuk lEiw.kZ jkT; esa
lQyrkiwoZd fØ;kfUor dj yh gSA

12
xzkeh.k fodkl ,oa jkstxkj

eq[; fcUnq %&
 eujsxk & foÙkh; o’kZ 2016&17 esa 21-32 yk[k ifjokjksa dks jkstxkj] 885-94 yk[k ekuo fnol
l`ftr] efgykvksa dk izfr”kr 49 gSA o’kZ 2016&17 esa 1]72]904 ifjokjksa dks 100 fnol dk
jkstxkjA
 o’kZ 2017&18 esa flrEcj rd 16-80 yk[k ifjokjksa dks jkstxkj] 579-31 yk[k ekuo fnol
l`ftr] efgykvksa dk izfr”kr 51A o’kZ 2017&18 esa flrEcj rd 55]600 ifjokjksa dks 100 fnol
dk jkstxkjA
 o’kZ 2017&18 ¼flrEcj½ esa miyC/k jkf”k 2196 djksM+ #- ls 1986 djksM+ #- O;;A
 jk’Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe”ku ^^fcgku^^ ¼NRLM½ & o’kZ 2016&17 esa lkeqnkf;d fuos”k fuf/k ls
6122 Lo&lgk;rk lewgksa dks #- 3788-70 yk[k] o’kZ 2017&18 esa flrEcj lewgksa dks #- 1769-
25 yk[k] 2017&18 esa flrEcj rd 8428 lewgksa dks #- 1264-20 yk[k iznk;A
 cSd
a ØsfMV fyadt s varxZr o’kZ 2016&17 esa 21236 Lo&lgk;rk lewgksa dks #- 30506 yk[k rFkk
o’kZ 2017&18 esa flrEcj 2017 rd 6693 bdkbZ dks #- 9959 yk[k tkjhA
 iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk & 2016&17 esa 1019 fd-eh- yEckbZ dh 185 lM+das ,oa 50 o`gn&iqy
fuek.kZ] 2017&18 esa flracj rd 219-80 fd-eh- yEckbZ dh 48 lM+das ,oa 12 o`gn&iqy fuekZ.k
iw.kZA
 eq[;ea=h xzke xkSjoiFk ;kstuk & v|ru dqy 6193 xkSjoiFk] 1819-38 fd-eh- yEckbZ ds iw.kZ
fd,A
 eq[;ea=h xzke lM+d fodkl ;kstuk& vc rd 4380-68 fd-eh- yackbZ dh 1385 lM+dksa gsrq jkf”k
#- 2170-73 djksM+ Lohd`rA
xzkeh.k fodkl
 lafo/kku ds 73osa la”kks/ku ds QyLo:i vkfFkZd ,oa lkekftd U;k; ds 29 dk;kZsa ¼11oha vuqlwph½
dk fØ;kUo;u iapk;rksa ds ek/;e ls fd;s tkus dk izko/kku gSA
 ns”k dh 76-76% vkcknh xzkeh.k {ks=ksa esa fuokl djrh gSA orZeku esa izns”k esa 27 ftyk iapk;r]
146 tuin iapk;rsa rFkk 10]971 xzke iapk;r LFkkfir gSA
 izn”s k ds 27 ftyksa esa gh 13 ftys iw.kZ:is.k ,oa 6 ftys vkaf”kd :i ls vuqlwfpr {ks= ds varxZr
vkrs gS ftuesa 85 tuin iapk;rsa ,oa 5050 xzke iapk;rsa “kkfey gSA
 fiNys 5 n”kdksa esa N-x- jkT; esa lexz jkT; dh o`f) dh rqyuk esa xzkeh.k tula[;k o`f) nj esa
deh ik;h x;h gSA

egkRek xka/kh jk’Vªh; xzkeh.k jkstxkj xkjaVh ;kstuk %&

 2 Qjojh 2006 ls izFke pj.k esa jkT; esa 11 ftyksa esa ykxw gqvk rFkk 1 vizSy 2008 ls ;g ;kstuk
jkT; ds leLr ftyksa esa izHkko”khy gSA
 ,d foÙkh; o’kZ esa 100 fnol dk jkstxkj xzkeh.k ifjokjksa dks miyC/k djk;k tkrk gS rFkk vkosnu
djus ds 15 fnuksa ds Hkhrj jkstxkj miyC/k djkus dh xkjaVh gSA 2013&14 ls ujsxk ds varxZr
150 fnol dk jkstxkj iznku fd;k tk jgk gSA
 15 fnu ds Hkhrj dk;Z miyC/k ugha gksus ij csjkstxkjh HkÙkk fn;k tkrk gSA csjkstxkjh HkÙkk izFke
30 fnol gsrq U;wure etnwjh nj dk ,d pkSFkkbZ gksrk gS ,oa 30 fnol mijkar ;g nj U;wure
etnwjh nj dk vk/kk gksrk gSA
 etnwjh nj 172 #- gS rFkk ;kstukarxZr etnwjh ,oa lkekxzh dk vuqikr 60 % 40 ds vuqikr esa
jkf”k O;; dk izko/kku gSA
jk’Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe”ku ^^fcgku^^ ¼NRLM½%&

 Lo.kZ t;arh xzke Lojkstxkj ;kstuk dk iquZxBu dj bls lekIr djrs gq, 01-04-2013 ls jk’Vªh;
xzkeh.k vkthfodk fe”ku lEiw.kZ izns”k esa ykxw fd;k x;k gSA ;kstuk dk mn~ns”; xzkeh.k ifjokjksa
dh xjhch nwj djuk gSA
lkeqnkf;d fuos”k dks’k ¼Community Investment Fund½%&

 jkT; xzkeh.k vkthfodk fe”ku varxZr lkeqnkf;d fuos”k dks’k dk izko/kku Logk;rk lewgksa ds
thfodksiktZu laca/kh xfrfof/k dks c<+kok nsus ds fy, fd;k x;k gSA
nhun;ky mik/;k; xzkeh.k dkS”ky ;kstuk ¼DDUGKY½ %&

 Lo.kZ t;arh xzke Lojkstxkj ;kstuk dks ifjofrZr djrs gq, bl ;kstuk dks ykxw fd;k x;kA blds
rgr~ 15&35 o’kZ ds xzkeh.k chih,y ;qokvksa dks fofHkUu izf”k{k.k iznku dj dkS”ky mUu;u fd;k
tkrk gSA
jks”kuh dk;ZØe ¼uDly izHkkfor ftyk gsrq fo”ks’k ifj;kstuk½ %&
 ,uvkj,y,e ds varxZr dkS”ky fodkl gsrq izns”k dh dqy 08 vuqlwfpr tutkfr ckgqY; o
uDly izHkkfor ftys Øe”k% cLrj] dkadjs ] narsokM+k] lqdek] chtkiqj] ukjk;.kiqj] dks.Mkxkao rFkk
cyjkeiqj “kkfey gSA
 bu ftyksa esa 15&35 o’kZ ds ;qokvksa dks dkS”ky mUu;u varxZr izf”k{k.k fn;k tk,xkA lkFk gh 50%
efgykvksa dks izf”k{k.k fn;k tkuk izko/kkfud gSA

R-SETI ¼Rural Self Employment Training Institutes½ %&

 chih,y fgrxzkfg;ksa dks lewfpr izf”k{k.k nsus ds mn~n”s ; ls bldh LFkkiuk dh xbZ gS] rkfd os
jkstxkj izkIr dj ldsA
iz/kkuea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ %&

 1 vizSy 2016 ls bafnjk vkokl ;kstuk ds LFkku ij bl ;kstuk dks iz/kkuea=h vkokl ;kstuk ds
uke ls tkuk tk jgk gSA
 blds rgr~ U;wure 25 oxZehVj esa gh vkokl fuekZ.k fd;k tkuk gS lkFk gh jlksbZ ,oa “kkSpky; dk
fuekZ.k vko”;d gSA
 blds rgr~ dsUnz vkSj jkT; ljdkj ds chp jkf”k dk vuqikr 60 % 40 fu/kkZfjr gSA lkekU; ftys
ds fgrxzkgh dks 1 yk[k 47 gtkj ,oa vkbZ,ih ftyksa ds fgrxzkgh dks 1 yk[k 57 gtkj #- vkokl
fuekZ.k gsrq iznku fd;k tk;sxkA
iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk %&

 25 fnlacj 2000 dks iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk dh “kq:vkr gqbZ bldk mn~n”s ; xkao dks 12
eklh lM+dksa ls tksM+uk gSA lkekU; {ks=ksa esa 500 rFkk vkfnoklh {ks= ,oa vkbZ,ih ftyksa esa 250 rd
dh vkcknh dks lM+dksa ls tksM+us dh ;kstuk gSA
eq[;ea=h xzke lM+d ,oa fodkl ;kstuk %&

 ;g ;kstuk 23 vizyS 2011 ls ykxw gS ,slh clkgVsa tks iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk ds rgr~ ugha
tqM+ ik;h mu lM+dksa dks bl ;kstuk ds rgr~ tksM+us dk izko/kku gSA
eq[;ea=h xzke xkSjoiFk ;kstuk %&

 o’kZ 2012&13 ls ykxw gS lhesUV dkaØhV lM+d ,oa ukyh dk fuekZ.k de ls de 200 ehVj ,oa
vf/kdre 500 ehVj yEckbZ] 6 ehVj pkSM+kbZ ds lM+d rFkk chp esa 4 ehVj pkSM+kbZ esa dkaØhV ekxZ
dk fuekZ.k bl ;kstuk ds ize[ q k izko/kku gSA
 bl ;kstuk ds vraxZr fufeZr lM+d ds de ls de ,d vksj ukyh fuekZ.k vko”;d gS ;fn ukys
fuekZ.k gsrq i;kZIr LFky u gks rks bl ;kstuk ds rgr~ lM+d dk fuekZ.k ugha fd;k tk ldrkA

13
uxjh; fodkl
eq[; fcUnq %&

 xzkeksa ls uxjksa dh vksj tula[;k dk vkuk vFkZO;oLFkk esa fodkl dh daqth rFkk “kgjksa dh la[;k
esa o`f) lEiUurk dks c<+krh gSA f”k{kk] LokLF;] fo|qr] vkokl] ;krk;kr] nwjlapkj blds ewy rRo
gSA o’kZ 1951 esa tgk¡ “kgjhdj.k 4-88 izfr”kr ¼3-64 yk[k½ Fkk] ;g o’kZ 2011 esa c<+dj 23-24
izfr”kr ¼59-37 yk[k½ gks x;k gSA
 “kgjh {ks= esa ukxfjd lqfo/kkvksa gsrq lapkfyr ;kstuk,a&ljksoj /kjksgj ;kstuk] KkuLFkyh ;kstuk]
mUeqDr [ksy eSnku ;kstuk] iq’i okfVdk m|ku ;kstuk] ia- nhun;ky mik/;k; Lokoyacu ;kstuk
eq[;ea=h Lokoyacu ;kstuk] eqfDr/kke fuekZ.k ;kstuk] VªkWliksVZ uxj ;kstuk] efgyk le`f) ;kstuk]
gkV&cktkj le`f) ;kstuk] lkaLd`frd Hkou ;kstuk] xksdy q uxj ;kstuk] HkkxhjFkh uyty
;kstuk] okVj ,Vh,e ;kstuk bR;kfnA
 Lojkstxkj ;kstuk lHkh uxjh; fudk;ksa esa f”kf{kr csjkstxkj ;qod@;qofr;ksa ds fy, eq[;ea=h
Lokyacu ;kstuk ,oa efgyk le`f) cktkj ;kstuk] vUuiw.kkZ lkeqnkf;d lsok dsUnz ;kstukA
 LoPN Hkkjr fe”ku & iw.kZ LoPNrk ds y{; varxZr N-x- jkT; ekWMy dks iz/kkuea=h }kjk iqjLd`r
rFkk vkxkeh 3 o’kkZsa esa [kqys esa “kkSp izFkk iw.kZr;k lekiu dk y{;A
 LoPN is;ty gsrq okVj ,-Vh-,e- dh LFkkiukA
tux.kuk 2011 NÙkhlx<+ %&

 dqy tula[;k & 255-45 yk[k
 n”kdh; tula[;k o`f) nj & 22-61%
 “kgjh tula[;k & 59-37 yk[k
 n”kdh; “kgjh tula[;k o`f) nj & 41-84%
 “kgjh tula[;k esa n”kdh; o`f) nj & 17-51%
 dqy tula[;k esa uxjh; tula[;k dk izfr”kr & 23-24%

izeq[k ;kstuk,¡
uohu ljksoj /kjksgj ;kstuk %&
 “kgjh {ks=ksa esa fLFkr rkykcksa ds iqujks)kj] lkSUn;hZdj.k ,oa i;kZoj.k lq/kkj laca/kh dk;Z fd;s tkrs
gSA
KkuLFkyh ;kstuk %&

 “kgjh {ks=ksa esa fLFkr fo|ky;ksa ds th.kkZs)kj rFkk vfrfjDr dejksa ds fuekZ.k dh ;kstuk gSA
mUeqDr [ksy eSnku ;kstuk %&

 “kgjh {ks=ksa esa fLFkr [ksy eSnkuksa dk laj{k.k ,oa uohu [ksy eSnku cukus dh ;kstukA
iq’i okfVdk m|ku ;kstuk %&

 “kgjh {ks=ksa esa fjDr LFkkuksa ,oa dkyksfu;ksa ds chp fLFkr LFkkuksa dks fodflr dj m|ku cukus
dh ;kstuk gSA
ia- nhun;ky mik/;k; LokoyEcu ;kstuk %&

 vlaxfBr :i ls xqeVh&Bsys ,oa Qsjh yxkdj thfodksiktZu djus okys ifjokjksa ds vkfFkZd mRFkku
dh ;kstukA
eq[;ea=h LokoyEcu ;kstuk %&

 uxjh; fudk;ksa ds csjkstxkj uo;qodksa rFkk uo;qofr;ksa dks Lojkstxkj miyC/k djkus gsrq
nqdku@pcwrjk miyC/k djkus dh ;kstukA
efgyk le`f) cktkj ;kstuk %&

 uxjh; {ks=ksa ds csjkstxkj efgyk ,oa uo;qofr;ksa dks vkRefuHkZj cukus dh ;kstuk gSA
VªkaliksVZ uxj ;kstuk %&

 izn”s k esa ;krk;kr lqxe cukus gsrq 08 fudk;ksa esa VªkaliksVZ uxj ;kstuk izkjaHk gqbZA
xksdqy uxj ;kstuk %&

 Ms;jh O;olk; dks “kgj ds ckgj O;ofLFkr djus dh ;kstuk gSA 08 fudk;ksa esa ;g ifj;kstuk
izkjaHk gks pqdh gSA

izfr{kk cl LVS.M ;kstuk %&

 blds vraxZr cl LVS.M fuekZ.k dh ;kstuk gSA
eqfDr/kke fuekZ.k ;kstuk %&

 “kgjh {ks= ds lHkh /kekZs ds fy, ykxw blds rgr~ “konkg “ksM] izfr{kky;] pkSdhnkj d{k ,oa LVksjst
vkfn dk fuekZ.k fd;k tkrk gSA
gkV cktkj le`f) dk vk/kkj ;kstuk %&

 vlaxfBr :i ls xqeVh] Bsys ,oa Qsjh yxkdj thfodksiktZu djus okys ifjokjksa gsrq lqyHk rjhds
ls foØ; djus gsrq ;kstuk lapkfyr gSA
nhun;ky mik/;k; loZ lekt@lkaLd`frd Hkou fuekZ.k ;kstuk %&

 uxjh; {ks=ksa esa lkaLd`frd] ekaxfyd ,oa vU; lkekftd dk;kZsa gsrq loZlqfo/kk;qDr Hkou miyC/k
djkus ds fy,A
vUuiw.kkZ lkeqnkf;d lsok dsUnz %&

 efgykvksa dh lkeqnkf;d fodkl lfefr ds ek/;e ls efgykvksa dk vkfFkZd {ks= esa lh/ks lgHkkfxrk
gsrq ;kstuk lapkfyr gSA
HkkxhjFkh uy&ty ;kstuk %&

 uxjh; {ks=ksa esa rax cfLr;ksa esa fuokljr is;ty tSlh ewyHkwr lqfo/kk ls oafpr xjhc ifjokjksa dks
fu%”kqYd uy dusD”ku iznk; djus dh ;kstuk gSA
fe”ku ve`r ¼AMRUT – Atal Mission For Rejuvenation And Urban

Transformation½ %&
 25 twu 2015 dks Hkkjr ljdkj ds “kgjh fodkl ea=ky; }kjk ns”k ds 500 “kgjksa esa ftudh
tula[;k 1 yk[k ls vf/kd gS] ds fy, ve`r fe”ku dk “kqHkkjaHk fd;k x;kA
 blesa izns”k ds 09 uxjh; fudk; Øe”k% & jk;iqj] fcykliqj] nqxZ] fHkykbZ] jktukanxkao] vfEcdkiqj]
txnyiqj] jk;x<+ ,oa dksjck lfEefyr gSA
 fe”ku ds varxZr ty iznk; lhojst rFkk lsfIVd eSustesUV m|ku ,oa gfjr LFky blds
ize[
q k ?kVd gSA
 fe”ku dh vof/k o’kZ 2015&20 gSA ftl ij dqy 2192-76 djksM+ [kpZ djus dh ;kstuk gSA

fe”ku LekVZ flVh %&

 25 twu 2015 dks Hkkjr ljdkj ds }kjk ns”k ds dqy 100 “kgjksa dks LekVZ flVh cukus dk izko/kku
fd;k x;k gSA ftlds varxZr N-x- ds 03 “kgjksa dks lfEefyr fd;k x;k gS &
1- jk;iqj %& bldk p;u LekVZ ds QkLV Vªsd eksM esa gqvk ftldh ?kks’k.kk 23 ebZ 2016 dksA
2- fcykliqj ,oa
3- u;k jk;iqj %& bu nksuksa “kgjksa dk p;u LekVZ flVh ds rhljs pj.k esa gqvk bldh ?kks’k.kk 23
twu 2017 dks gqvkA
LekVZ flVh cukus gsrq Lohd`r jkf”k
Ø- “kgj dk uke Lohd`r jkf”k
1 jk;iqj 3939 djksM+
2 fcykliqj 3966 djksM+
3 u;k jk;iqj 1690 djksM+
nhun;ky vUR;ksn; ;kstuk & jk’Vªh; “kgjh vkthfodk fe”ku %&

 ;g ;kstuk N-x- jkT; esa 1 vizy S 2014 ls izkjaHk gqbAZ
 dsUnz vkSj jkT; ds chp O;; jkf”k dk vuqikr 60 % 40 gSA
 Hkkjr ljdkj ,oa NÙkhlx<+ “kklu ,oa uxjh; fudk;ksa dh la;qDr iz;klksa ls “kgjh xjhcksa ds mRFkku
ds fy, ;s ;kstuk lapkfyr gSA
 bl fe”ku ds }kjk {kerk lao/kZu] dkS”ky fodkl] Lojkstxkj] lkekftd lqj{kk rFkk efgyk lewgksa
dk laLFkkxr fodkl }kjk “kgjh xjhcksa dks jkstxkj miyC/k djk;k tkrk gSA
 izFke pj.k esa leLr ftyk eq[;ky; ,oa 1 yk[k ls vf/kd tula[;k okys “kgjksa esa ls N-x- ds
dqy 28 uxjh; fudk; bl ;kstuk ds fy, pqus x;s gSA
 f}rh; pj.k esa 50 gtkj ls vf/kd tula[;k okys N-x- ds 29 u;s uxjh; fudk;ksa dk p;u
bl ;kstuk ds rgr~ fd;k x;kA
 foÙkh; o’kZ 2017&18 esa N-x- ls 20 u;s “kgjksa dks bl ;kstuk esa “kkfey fd;k x;kA
 bl izdkj dqy 77 ¼28 $ 29 $ 20 ¾ 77½ “kgjh {ks=ksa dk p;u N-x- ls fd;k x;kA

14
f”k{kk
eq[; fcUnq %&
 o’kZ 2016&17 esa e/;kUg Hkkstu dk;ZØe varxZr 32-41 yk[k fo|kFkhZ ykHkkfUorA
 o’kZ 2016&17 esa 59-50 yk[k Nk=&Nk=kvksa dks fu%”kqDy ikB~;iqLrdksa dks dk iznk;A
 o’kZ 2016&17 esa ljLorh lk;dy ;kstuk ds rgr~ 1]11]519 Nk=k,a ykHkkfUorA
 LWE izHkkfor ftyksa esa o’kZ 2017&18 esa vkoklh; fo|ky;ksa esa ntZ cPpksa dh la[;k 29]520 gSA
 o’kZ 2017&18 esa dLrwjck xkW/kh vkoklh; ckfydk fo|ky; esa v/;;ujr Nk=kvksa dh la[;k 9278
gSA
 loZ f”k{kk vfHk;ku varxZr l= 2017&18 esa dqy 22]89]671 Nk=&Nk=kvksa dks fu%”kqYd x.kos”k
iznk; fd;k x;k gSA
 NÙkhlx<+ ;qok lwpuk Økafr ;kstukarxZr l= 2016&17 esa 16]804 ysiVkWi ,oa 62]124 VscysV
forfjr fd, x,A
 mPp f”k{kk foHkkx varxZr orZeku esa 08 jktdh; fo”ofo|ky;] 01 dsUnzh; fo”ofo|ky; ] 08
futh fo”ofo|ky;] 221 “kkldh; egkfo|ky;] 13 v”kkldh; vuqnku izkIr ,oa 205 v”kkldh;
vuqnku vizkIr egkfo|ky; jkT; esa lapkfyr gSA
 o’kZ 2016&17 esa “kkldh; egkfo|ky;ksa esa yxHkx 1]84]640 Nk=&Nk=k,¡ v/;;ujr FksA
 o’kZ 2017&18 esa “kkldh; egkfo|ky; esa yxHkx 2]01]483 Nk=&Nk=k,¡ v/;;ujr gSA
izeq[k ;kstuk,¡ ,oa muds izko/kku

;kstuk izko/kku
 15 vxLr 1995 dks ;g ;kstuk izkjaHk gqbZ rFkk 2008 esa ;g ;kstuk
d{kk 6 ls d{kk 8 rd ds fy, foLrkfjr dj fn;k x;kA
e/;kg~u Hkkstu dk;ZØe  d{kk 1&8 rd ds cPpksa dks bl ;kstuk ds rgr~ xeZ rktk Hkkstu
miyC/k djk;k tkrk gSA
 bl ;kstuk esa dsUnz jkT; [kpZ dk vuqikr 75 % 25 gSA
 blds rgr~ vtk] vttk] chih,y rFkk dLrwjck xka/kh vkoklh;
ckfydk izkRs lkgu ;kstuk fo|ky; ds leLr Nk=k,¡ fgrxzkgh gSA
 18 o’kZ iw.kZ gksus ij 3000 #- Nk=o`fÙk dh ik=rk gSA
 ;g 2000&2001 ls izkjaHk gqvkA
 jkT; esa izkjafHkd f”k{kk dh lqfo/kk miyC/k djkus gsrq bldh “kq:vkr
loZ f”k{kk vfHk;ku gqbZA
 blds rgr~ uohu izkFkfed ,oa iwoZ ek/;fed “kkyk rFkk lqfo/kkvksa dk
fodklA

 bl ;kstuk esa dsUnz vkSj jkT; dk [kpZ dk vuqikr 65 % 35 gSA

 ;g vfHk;ku o’kZ 2008&09 ls lapkfyr gSA
jk’Vªh; ek/;fed f”k{kk
vfHk;ku  ek/;fed f”k{kk ds yksd O;kihdj.k gsrq bldh “kq:vkr gqbZA
 bl ;kstuk esa dsUnz vkSj jkT; dk [kpZ dk vuqikr 75 % 25 gSA
 80% lk{kjrk dk y{; izkIr djus gsrq bldh “kq:vkr gqbZA
lk{kj Hkkjr dk;ZØe  efgyk o iq#’k lk{kjrk nj esa 10% ls vf/kd varj dks lekIr djus
gsrqA
 15 o’kZ ,oa vf/kd vk;q O;fDr;ksa dks blds rgr~ lk{kj fd;k tkrk gSA
 “kkyk R;kxh cPpksa dks f”k{kk ds eq[; /kkjk ls tksM+us gsrq izkjaHkA
dLrwjck xka/kh vkoklh;
ckfydk fo|ky;  izn”s k ds 04 ftyksa jk;iqj] jktukanxkao] nqxZ ,oa ckyksn dks NksM+dj
“ks’k ftyksa esa ykxw gSA
ftyk f”k{kk ,oa izf”k{k.k  chtkiqj] ukjk;.kiqj rFkk 09 uohu ftyksa dks NksM+dj MkbZV }kjk Mh,M
laLFkku ¼DIET-District ikB~;Øe dk lapkyu fd;k tk jgk gSA
Institute Of Education
And Training½
 “kSf{kd :i ls fiNM+s fodkl[k.M tgk¡ efgyk lk{kjrk nj de gS] ogka
dU;k Nk=kokl ¼dsUnz izofrZr
dU;k Nk=kokl dh LFkkiukA
;kstuk½
 14&18 o’kZ dh d{kk 9&12 esa v/;;ujr ckfydkvksa gsrqA
fu%”kqYd ikB~; iqLrd iznk;  d{kk 1&10 rd lHkh Nk=&Nk=kvksa dks bl ;kstuk ds rgr~ fu%”kqYd
ikB~; iqLrd iznku fd;k tkrk gSA
fu%”kqYd x.kos”k ;kstuk  d{kk 1&8 rd v/;;jujr leLr “kkldh; fo|ky;ksa dh Nk=&Nk=kvksa
dks fu%”kqYd 02 lsV x.kos”k iznk; fd;k tkrk gSA
 d{kk 9oha ds “kkldh; vuqnku izkIr fo|ky;ksa esa v/;;ujr vtk]
ljLorh lk;dy ;kstuk vttk ,oa vfio ifjokj ds Nk=kvksa dks vkokxeu dh lqfo/kk gsrq
lk;fdy iznku dj ckfydk f”k{kk dks izksRlkfgr fd;k tkrk gSA
 izkFkfed ,oa mPprj ek/;fed ds lHkh Nk=&Nk=kvksa gsrqA
Nk= nq?kZVuk chek ;kstuk  blesa e`R;q ,oa iw.kZ viaxrk dh fLFkfr esa & 10 gtkj {kfriwfrZA
 vkaf”kd viaxrk ij ihfM+r Nk=&Nk=k dks & 5 gtkj {kfriwfrZA
 bl vfHk;ku ds rhljs o’kZ esa 43]747 “kkykvksa dk lkekftd vad{s k.k
MkW- ,-ih-ts- vCnqy dyke fd;k x;kA ftlesa “kkykvksa dks muds xq.koÙkk ds vk/kkj ij A, B, C
f”k{kk xq.koÙkk vfHk;ku ,oa D xzMs iznku fd;k x;kA
 Mh xzMs izkIr Qksdl “kkykvksa dh dqy la[;k 10]762 gSA
 jkT; esa 03 “kkldh;] 03 Lo”kklh] 41 futh bathfu;fjax egkfo|ky;
gSA
rduhdh f”k{kk  budh izo”s k dqy {kerk 20]267 gSA
 jkT; esa 32 “kkldh; ,oa 28 futh ikWfyVsfDud laLFkk,a gSA
 budh dqy izo”s k {kerk 11]265 gSA
 jkstxkj ijd f”k{kk dks izksRlkgu nsus gsrq N-x- jkT; esa dE;wfuVh
dE;qfuVh dkWyt s dh LFkkiuk dkWyt s dh LFkkiuk izns”k ds 02 “kkldh; ikWfyVsfDud dkWyt s ksa ¼1
“kkldh; dU;k ikWfyVsfDud] jk;iqj] 2 fdjksM+hey “kkldh;

ikWfyVsfDud] jk;x<+½ esa dh xbZ gSA
 blds varxZr 2 yk[k rd dh okf’kZd vk; okys ifjokj ls vkus okys
eq[;ea=h mPp f”k{kk _.k rduhdh ,oa O;kolkf;d ikB~;Øeksa ds fo|kfFkZ;ksa ds fy, _.k jkf”k
C;kt vuqnku ;kstuk ds C;kt dh nj 1% j[kh xbZ gSA
 uDly izHkkfor ftyksa gsrq C;kt dh nj 0% gSA
 orZeku esa jkT; ds 142 fodkl[k.Mksa esa dqy 178 “kkldh; vkbZVhvkbZ
vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkk,¡ [kksys tk pqds gSA dsoy 04 fodkl[k.Mksa esa gh vkbZVhvkbZ ugha gSA
 futh vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkkvksa dh la[;k 104 gSA
 orZeku esa 08 jktdh; fo”ofo|ky;] 01 dsUnzh; fo”ofo|ky; ,oa 08
futh fo”ofo|ky;A
mPp f”k{kk
 221 “kkldh; egkfo|ky;] 13 v”kkldh; vuqnku izkIr ,oa 205
v”kkldh; vuqnku vizkIr egkfo|ky; lapkfyr gSA
lsrq ¼SETU-Student  izn”s k ds lHkh egkfo|ky; eas izos”k izfØ;k esa ljyrk ,oa ,d:irk
Empowerment Through ykus gsrq fpIl ¼CHIPS½ ds ek/;e ls lkW¶Vos;j lsrq dk lQyrkiwoZd
Technology Utilization½ fØ;kUo;u fd;k tk jgk gSA
 mPp f”k{kk dh xq.koÙkk dh vkdyu gsrq jkT; “kklu }kjk leLr
fo”ofo|ky;ksa ,oa egkfo|ky;ksa ds fy, fo”ofo|ky; vuqnku vk;ksx ds
fofu;e 2012 ds rgr~ usd }kjk izR;k;u djk;k tkuk vfuok;Z fd;k
x;k gSA
 jkT; ds yxHkx 70 “kkldh; o 47 v”kkldh; egkfo|ky; ,oa 03
fo”ofo|ky;ksa dk usd }kjk ewY;kadu fd;k tk pqdk gSA
jk’Vªh; ewY;kadu ,oa izR;k;u
ifj’kn~ ¼NAAC-National  A xzM s izkIRk N-x- ds egkfo|ky;ksa dh lwph fuEukuqlkj gS &
Assement And 1- ia- jfo”kadj “kqDy fo”ofo|ky;] jk;iqj & A
Accreditation Council½ 2- bafnjk dyk ,oa laxhr fo”ofo|ky;] [kSjkx<+ & A
3- “kkldh; fo-;k-rkih-th- egkfo|ky;] nqxZ & A+
4- “kkldh; ts-ih- oekZ ih-th- egkfo|ky;] fcykliqj & A
5- “kkldh; fcyklk dU;k egkfo|ky;] fcykliqj & A
6- “kkldh; bZ- jk/kosUnz jko ih-th- foKku egkfo|ky;] fcykliqj & A
7- v”kkldh; lh-,e-Mh- egkfo|ky;] fcykliqj & A
8- v”kkldh; Mh-ih- foiz egkfo|ky;] fcykliqj & A
foHkkxksa ls lacaf/kr egRoiw.kZ vkadM+s %&
mPp f”k{kk laLFkkuksa dh la[;k
fooj.k 2016&17 2017&18 ¼uoacj 17½
1- egkfo|ky;
“kkldh; 216 221
v”kkldh; vuqnku izkIr 13 13
Lo”kklh 11 11
v”kkldh; vuqnku vizkIr 205 216
2- fo”ofo|ky;
jktdh; 08 08
futh 08 08
dsUnzh; 01 01

15
LokLF;
eq[; fcUnq %&
 laLFkkxr izlo dh nj o’kZ 2005&06 esa 14-3 izfr”kr Fkh] tks c<+dj 70-2 izfr”kr ¼2015&16½
gks xbZ ¼NFHS 2015-16½A
 jk’Vªh; n`f’Vghurk fu;a=.k dk;ZØe dk ewy mn~ns”; n`f’Vghurk dks ?kVkdj o’kZ 2020 rd 0-3
izfr”kr ykuk gSA
 jkT; esa dqy 27 ftyk {k; fu;a=.k dsUnz] 152 Vhoh ;wfuV rFkk 551 lw{en”khZ tkap dsUnz
¼Mh,elh½ }kjk Vhoh dk mipkj ,oa funku dh fu%”kqYd lqfo/kk miyC/k djkbZ tk jgh gSA
 eq[;ea=h “kgjh LokLF; dk;ZØe gsrq o’kZ 2016&17 esa jkf”k #- 360-00 yk[k izko/kkfurA
 jk’Vªh; ,oa eq[;ea=h chek ;kstuk ds varxZr jkT; ds LekV dkMZ/kkjh ifjokjksa dks #- 50]000@&
izfr ifjokj izfro’kZ LokLF; chek lqj{kk doj izkIr gksxkA
 izn”s k esa orZeku esa 52474 vkaxuckM+h ,oa feuh vkaxuckM+h dsUnz Lohd`r gSaA
 uoktru ;kstuk }kjk 137480 cPpksa dks dqiks’k.k ls ckgj yk;k x;kA
 otu R;kSgkj 2016 ds vuqlkj cPpksa esa dqiks’k.k dk Lrj 30-13 izfr”kr gSA
 eq[;ea=h cky lanHkZ ;kstukarxZr 2016&17 esa 124926 fgrxzkfg;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA
 NÙkhlx<+ efgyk dks’k varxZRk _.k ;kstukarxZr 2016&17 esa 2541 lewgksa dks _.k iznku fd;k
x;kA
 iwjd iks’k.k vkgkj rS;kj ,oa forj.k djus gsrq 1647 efgyk Lo&lgk;rk lewg yxs gq, gSA
 19586 efgyk Lo&lgk;rk lewg uk”rk cukus gsrq fu;ksftrA
 jkT; esa 3148 uyty iznk; ,oa 3192 LFky tyiznk; ;kstukvksa ls xzkeh.kksa dks “kq) is;ty
iznk;A
ekr` LokLF; %&
 2011&13 ds vuqlkj N-x- esa ekr` e`R;q nj izfr 1 yk[k thfor tUeksa ij 221 gS ,oa Hkkjr esa ;g
nj 167 gSA
 o’kZ 2030 rd ekr` e`R;q nj dks 100 ls de ykus dk y{; j[kk x;k gSA
f”k”kq LokLF; %&

 N-x- esa o’kZ 2016 dh fLFkfr esa f”k”kq e`R;q nj ?kVdj 39 gks x;h gSA
 izfr 1 gtkj thfor tUeksa ij gksus okyh e`R;q f”k”kq e`R;q nj gSA
 lrr~ fodkl y{; ¼SDG½ esa 2030 rd f”k”kq e`R;q nj dk y{; 15 j[kk x;k gSA

fpjk;q ;kstuk %&

 vxLr 2014 ls izkjaHk gqvkA
 vkaxuckM+h dsUnzksa vkSj izkFkfed ,oa iwoZ ek/;fed fo|ky;ksa ds cPpksa dk fu%”kqYd LokLF; ijh{k.k
fd;k tkrk gSA blds rgr~ 30 chekfj;ksa esa mipkj dk izko/kku gSA
eq[;ea=h cky g`n; lqj{kk ;kstuk %&

 o’kZ 2008 ls lapkfyr gSA
 g`n; jksx ihfM+r cPpksa dk lgdkjh [kpZ ij bykt dk izko/kku gSA
jk’Vªh; dq’B mUewyu dk;ZØe ¼NLEP½ %&

 N-x- esa flracj 2017 dh fLFkfr esa dq’B izHkko nj 2-69 izfr 10 gtkj gSA
 jkT; ds leLr 27 ftyksa esa peZ jksx funku ,oa mipkj vfHk;ku py jgk gSA
fpfdRlk f”k{kk %&

 foxr~ 10 o’kZ esa 04 u;s “kkldh; esfMdy dkWyt s izkjaHk gqvk &
1- o’kZ 2006 esa cLrj
2- o’kZ 2013 esa jk;x<+
3- o’kZ 2014 esa jktukanxkao
4- o’kZ 2016 esa ljxqtk] vafcdkiqj
 bUgsa feykdj N-x- esa ljdkjh esfMdy dkWystksa dh la[;k 06 gks x;hA
LokLF; chek ;kstuk %&

 jkT; esa jk’Vªh; LokLF; chek ;kstuk ds lkFk&lkFk eq[;ea=h LokLF; ;kstuk dk lQyrkiwoZd
lapkyu fd;k tk jgk gSA
 bl ;kstuk ds rgr~ flracj 2017 rd 30 gtkj #- izfro’kZ izfr ifjokj vf/kdre 05 lnL;
dks LokLF; chek doj iznku fd;k tkrk FkkA
 1 vDVwcj 2017 ls jk’Vªh; ,oa eq[;ea=h LokLF; chek ;kstuk ds varxZr jkT; ds LekVZ dkMZ/kkjh
ifjokjksa dks # 50 gtkj izfr ifjokj izfro’kZ LokLF; chek lqj{kk doj izkIr gksxkA
lathouh lgk;rk dks’k %&

 izn”s k ds chih,y ifjokj ds lnL;ksa dks bl ;kstuk ds rgr~ 30 izdkj dh lwphxr chekfj;ksa ds
bykt gsrq vf/kdre 1-50 yk[k lgk;rk jkf”k iznku fd;s tkus dk izko/kku gS] fdUrq xEHkhj
chekjh dh fLFkfr esa 2&3 yk[k nsus dk izko/kku gSA

efgyk ,oa cky fodkl

ou LVkWi lsaVj ¼l[kh½ %&
 16 tqykbZ 2015 dks Hkkjr dk igyk ou LVkWi lsaVj l[kh jkt/kkuh jk;iqj esa LFkkfir fd;k x;k
rFkk “ks’k lHkh ftyksa esa ekpZ 2017 ls ou LVkWi lsaVj l[kh dk lapkyu fd;k tk jgk gSA
otu R;kSgkj %&

 o’kZ 2012 ls izkjaHk fd;k x;k gSA
 dqiks’k.k ls eqfDr gsrq 05 o’kZ rd ds cPpksa dk MkVkcsl rS;kj fd;k tkrk gSA
 o’kZ 2016 esa otu R;kSgkj ds vkadM+ksa ds vuqlkj izn”s k esa 05 o’kZ rd ds cPpksa esa dqiks’k.k dh
nj 30-13% tks 2005&06 esa 47-1% FkhA
uoktru ;kstuk %&

 dqiksf’kr cPpksa dks dqiks’k.k ls eqDr djkus gsrq ,d ;kstuk gSA
iwjd iks’k.k vkgkj dk;ZØe %&

 vkaxuckM+h dsUnzkas esa vkus okys 3 ls 6 o’kZ ds cPPkksa dks xeZ idk gqvk Hkkstu ds lkFk lkIrkfgd
eqjkZ&yM~Mw fn;k tkrk gSA
eq[;ea=h ve`r ;kstuk %&

 vkaxuckM+h dsUnzksa esa vkus okys 3 ls 6 o’kZ ds cPPkksa dks xeZ idk gqvk Hkkstu ds lkFk 100 feyh
ehBk lqxaf/kr nw/k N-x- jkT; lgdkjh nqX/k egkla?k e;kZfnr ds ek/;e ls fn;k tkrk gSA
egrkjh tru ;kstuk %&

 xHkZorh efgykvksa dks bl ;kstuk ds varxZr 75 xzke jsMh&Vw&bZV QwM ds lkFk vkaxuckM+h dsUnz esa
rktk xeZ Hkkstu fn;k tkrk gSA
jktho xka/kh fd”kksjh ckfydk l”kfDrdj.k ;kstuk & ^lcyk^ %&

 bl ;kstuk ds varxZr fd”kksjh ckfydkvksa dks iks’k.k vkgkj rFkk xSj iks’k.k vkgkj lsok,¡ iznku dh
tkrh gSA
1- iks’k.k vkgkj varxZr 11&14 o’kZ vk;q dh “kkyk R;kxh rFkk 14&18 o’kZ vk;q dh lHkh
ckfydkvksa dks izfrfnu 165 xzke ds eku ls 06 fnol gsrq 990 xzke jsMh&Vw&bZV QwM iznku
fd;k tkrk gSA

2- xSj&iks’k.k vkgkj lsok ds rgr~ fd”kksjh ckfydkvksa dks LokLF; ,oa iks’k.k f”k{kk] thou dkS”ky]
dkuwuh vf/kdkj] ;kSu LokLF;] x`g izca/ku vkfn fo’k;ksa ij izf”k{k.k fn;k tkrk gSA
fd”kksjh “kfDr ;kstuk %&

 11&18 vk;q oxZ ds fd”kksjh ckfydkvksa dks fd”kksjo; esa gksus okys “kkjhfjd] ekufld cnykoksa ds
laca/k esa tkudkjh nsus vkSj bu ifjorZuksa ds fy, ekufld :i ls rS;kj djus LokLF; iks’k.k]
iztuu] ;kSu LokLF; vkfn fo’k;ksa ij izf”kf{kr fd;k tkrk gSA
uksuh lqj{kk ;kstuk %&

 jkT; dh csfV;ksa dks l{ke cukus mudk vkfFkZd vk/kkj etcwr djus f”k{kk Lrj c<+kus rFkk dU;k
Hkw.z k gR;k ds jksdFkke gsrq ljdkj us bl ;kstuk dks ykxw fd;kA
 bl ;kstuk ds rgr~ ckfydk dks 18 o’kZ iw.kZ gksus ,oa 12oha d{kk mÙkh.kZ gksus ij 1 yk[k :i;s
iznku dk djus dk izko/kku gSA
uokfcgku ;kstuk %&

 ?kjsyw fgalk ls efgykvksa dk laj{k.k vf/kfu;e 2005 izko/kkuksa ds vuq:i ?kjsyw fgalk ls ihfM+r
efgyk dks vko”;drk vuqlkj ifjogu] fpfdRlk] vkJ; ,oa iquokZl rFkk ijke”kZ lqfo/kk
miyC/k djk;s tkus gsrq izn”s k esa uokfcgku ;kstuk lapkfyr gSA
vYidkfyd vkJ; x`g %&

 ekufld chekj efgykvksa ds fy, jk;iqj baLVhV~;wV vkWQ esfMdy lkbZll
sa jk;ijq ds ek/;e ls 50
efgykvksa ds fy, vYidkfyd vkJ; x`g jkT; esa lapkfyr gSA
csVh cpkvks csVh i<+kvksa %&

 Hkkjr “kklu }kjk iwjas ns”k ds 100 p;fur ftyksa esa csVh cpkvksa csVh i<+kvks ;kstuk fnukad 22
tuojh 2015 ls ykxw dh xbZ gSA NÙkhlx<+ esa jk;x<+ ftys dk p;u fd;k x;k gSA ;kstuk dk
mn~n”s ; fuEukuqlkj gS &
1- cPpksa ds tUe ds le; fyax p;u rFkk foHksn dks lekIr djukA
2- ckfydkvksa dh mÙkjthfodk o mudh lqj{kk lqfuf”pr djukA
3- ckfydkvksa dh f”k{kk dks lqfuf”pr djukA
eq[;ea=h dU;k fookg ;kstuk %&

 bl ;kstukarxZr NÙkhlx<+ jkT; ds xjhch js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys vFkok eq[;ea=h
[kk|kUu lgk;rk ;kstuk ds varxZr dkMZ/kkjh ifjokj dh 18 o’kZ ls vf/kd vk;q dh vf/kdre
nks dU;kvksa dks ik=rk “krkZas dks iw.kZ djus ij fookg djk;k tkrk gSA

 ;kstuk ds varxZr 11500 #- rd dh vkfFkZd lgk;rk lkexzh ds :Ik esa rFkk 2500 #-
vk;kstu O;; ds :i esa rFkk 1000 #- pSd@Mªk¶V ds :i esa vFkkZr~ izfr dU;k dqy 15000
#i;s dh lgk;rk dk izko/kku gSA
 lw[ks ls izHkkfor fdlkuksa ds dU;kvksa ds fookg gsrq 30]000 #- izfr dU;k ds eku ls [kkrs esa
jkf”k varfjr fd, x,A
,dhd`r cky laj{k.k ;kstuk %&

 fof/k fo#) dk;Z djus okys cPpksa ds fy, jkT; esa 13 cky lEizs{k.k x`g Lohd`r gSAa jkT; ds
lHkh laHkkxh; eq[;ky;ksa esa lqjf{kr x`gksa ¼Place Of Safety½ ds LFkkiuk dh Lohd`fr iznku dh
xbZA
 ns[kjs[k ,oa laj{k.k dh vko”;drk okys cPpksa ds fy, jkT; esa 47 cky x`g lapkfyr gSA
 orZeku esa izns”k esa cPpksa ds fy, 8 [kqyk vkJ; x`g lapkfyr gSA
ek- eq[;ea=h MkW- jeu flag th ,oa

laLFkk izeq[k ,l- Mh-oekZ th

16
lkekftd lsok,¡
eq[; fcUnq %&
 lkekftd lqj{kk is”a ku ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa 5]17]359 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 lq[kn lgkjk ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa 2]40]068 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 bafnjk xka/kh jk’Vªh; o`)koLFkk is”a ku ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa 6]30]506 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 bafnjk xka/kh jk’Vªh; fo/kok isa”ku ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa 1]53]312 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 bafnjk xka/kh jk’Vªh; fu%”kDrtu is”a ku ;kstukarxZr 2016&17 esa 34]334 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 jk’Vªh; ifjokj lgk;rk ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa 9]436 fgrxzkgh ykHkkfUorA
 vkJe “kkyk ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa vuqlwfpr tkfr ds 3]044 rFkk vuqlwfpr tutkfr ds
73]823 Nk=&Nk=k,a ykHkkfUorA
 flfoy lsok izksRlkgu ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 esa vuqlwfpr tkfr ds 81 rFkk vuqlwfpr
tutkfr ds 137 Nk=&Nk=k,a ykHkkfUorA
 uflZax izf”k{k.k ;kstukarxZr o’kZ 2016&17 eas vuqlwfpr tkfr ds 300 rFkk vuqlwfpr tutkfr ds
497 fo|kFkhZ ykHkkfUorA
lkekftd lgk;rk dk;ZØe

lkekftd lqj{kk isa”ku %&
 bl ;kstuk ds varxZr 60 o’kZ ;k vf/kd vk;q ds fujkfJr o`) ,oa 50 o’kZ ;k vf/kd vk;q ds
fujkfJr fo/kok ;k ifjR;Drk efgyk,a ,oa 6 o’kZ ls vf/kd vk;q ds fujkfJr fodykax cPpksa dks
350 #- ekfld lkekftd lqj{kk is”a ku nh tk jgh gSA
bafnjk xka/kh jk’Vªh; o`)koLFkk isa”ku ;kstuk %&

 bl ;kstuk dks 1 vDVwcj 1995 ls lapkfyr dh tk jgh gSA
 ;kstukarxZr xjhch js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys ifjokj ds 60 ls 79 o’kZ vk;qoxZ ds
o`)tuksa dks jkf”k 350 #- izfrekg rFkk 80 o’kZ ;k mlls vf/kd vk;q ds o`)tuksa dks jkf”k 650
#- izfrekg dh nj ls isa”ku dk HkqxrkuA
 mDr is”a ku jkf”k;ksa esa jkf”k #- 150 jkT;ka”k lfEefyr gSA

jk’Vªh; ifjokj lgk;rk ;kstuk %&

 ;kstukarxZr xjhch js[kk ls uhps ds ifjokj ds 18 o’kZ ls vf/kd ,oa 60 o’kZ ls de vk;q ds
eq[; dekÅ lnL; dh e`R;q gksus ij 20]000 #- fn;s tkrs gSA Hkkjr ljdkj }kjk “kr~&izfr”kr
jkf”k miyC/k djk;h tkrh gSA
lq[kn lgkjk ;kstuk %&

 ;kstuk dk mn~n”s ; fo/kok@ifjR;Dr efgykvksa dks vkfFkZd lgk;rk iznku dj lEekuiwoZd thou
;kiu djus gsrq lg;ksx nsuk gSA
 jkT; esa xjhch js[kk ds uhps thou O;kiu djus okys ifjokj ds 18 ls 39 o’kZ vk;qoxZ dh
fo/kok rFkk 18 o’kZ ;k vf/kd vk;q dh ifjR;Dr efgykvksa dks jkf”k 350 #- izfrekg dh nj ls
isa”ku dk Hkqxrku fd;k tkrk gSA
bafnjk xka/kh jk’Vªh; fo/kok isa”ku ;kstuk %&

 ;g ;kstuk Qjojh 2009 ls izHkko”khy gSA
 bl ;kstuk esa xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu djus okys ifjokj ds 40 ls 79 o’kZ vk;qoxZ dh
fo/kokvksa dks 350 #- izfrekg is”a ku dk Hkqxrku LFkkuh; fudk;ksa ds ek/;e ls fd;k tkrk gSA
mDr is”a ku jkf”k esa jkf”k 50 #- jkT;ka”k lfEefyr gSA
fu%”kDrtu fookg izksRlkgu ;kstuk %&

 18&45 o’kZ dh fu%”kDr efgyk rFkk 21&45 o’kZ ds fu%”kDr iq:’k tks vk;dj nkrk dh Js.kh esa
ugha vkrk gks dks fookg mijkar tksM+s esa ,d O;fDr ds fu%”kDr gksus ij jkf”k #- 50 gtkj rFkk
nksuksa ds fu%”kDr gksus ij jkf”k #- 1 yk[k dk lgk;rk dk izko/kku gSA
f{kfrt vikj lEHkkouk,¡ & fu%”kDrtuksa ds fy, ,dhd`r ;kstuk %&

 izn”s k esa fu%”kDr O;fDr;ksa ds dY;k.k ds fy, f{kfrt vikj lEHkkouk,¡ uke ls 03 ,dhd`r
;kstuk izkjaHk dh xbZ gS &
1- fu%”kDrtu f”k{kk izkRs lkgu ;kstuk %& blds rgr 18 o’kZ rd dh vk;q ds fu%”kDr cPpksa dks
fu%”kqYd f”k{kk iznku fd;s tkus dk izko/kku gSA es?kkoh fu%”kDr cPpksa dks ek/;fed] mPprj
ek/;fed] rduhdh f”k{kk] mPp f”k{kk vkfn esa v/;;ujr cPpksa dks izksRlkgu jkf”k dk izko/kku
gSA
2- fu%”kDrtu flfoy lsok izksRlkgu ;kstuk %& blds rgr~ fu%”kDr es?kkoh O;fDr;ksa dks flfoy
lsok ds {ks= esa mÙkh.kZ gksus ij izksRlkgu jkf”k dk izko/kku gS &
 izkjafHkd ijh{kk esa mÙkh.kZ gksus ij & 20 gtkj
 eq[; ijh{kk mÙkh.kZ gksus ij & 30 gtkj
 ;wih,llh ijh{kk mÙkh.kZ gksus ij & 50 gtkj

3- fu%”kDr fo|kfFkZ;ksa ds fy, Nk=x`g ;kstuk %& fu%”kDr O;fDr;ksa dks mPPk f”k{kk gsrq 5 fu%”kDr
fo|kfFkZ;ksa dk lewg fdjk;s ds Hkou esa fu%”kqYd vkokl dk izko/kku gS rFkk fuEukuqlkj ekfld
fdjk;k iznku djus dk izko/kku fd;k x;k gS &
 A Js.kh ds “kgj gsrq & 10 gtkj #-
 B Js.kh ds “kgj gsrq & 7 gtkj #-
 C Js.kh ds “kgj gsrq & 5 gtkj #-
NÙkhlx<+ eq[;ea=h rhFkZ;k=k ;kstuk %&

 ;g ;kstuk 4 fnlacj 2012 ls izHkkoh gS blds rgr~ N-x- ds ofj’B ukxfjdksa 60 o’kZ lss vf/kd
mez ds O;fDr;ksa dks muds thou esa ,d ckj fofHkUu rhFkZ LFkkuksa esa fdlh ,d ;k ,d ls vf/kd
LFkkuksa dh fu%”kqYd ;k=k “kkldh; lgk;rk ls djkbZ tkrh gSA
tokgj mRd’kZ ;kstuk %&

 vuqlwfpr tkfr rFkk vuqlwfpr tutkfr ds izfrHkkoku Nk=ksa dks mPp f”k{kk iznk; djus dh ;kstuk
gSA blds rgr~ izfro’kZ 200 fo|kfFkZ;ksa dks ykHkkfUor djus dk y{; gSA
iksLV esfVªd Nk=o`fÙk %&

 d{kk 12oha ls mPPk f”k{kk izkIr djus okys vuqlwfpr tkfr rFkk vuqlwfpr tutkfr ,oa fiNM+k oxZ
ds vH;kfFkZ;ksa dks iznku fd;k tkrk gSA
vkJe “kkyk ;kstuk %&

 izn”s k esa oukWpy ,oa nwjLFk {ks=ksa esa tgk¡ “kS{kf.kd lqfo/kk ugha gS ,sls LFkkuksa esa vkJe “kkyk ;kstuk
dh O;oLFkk dh tkrh gSA bu vkJeksa esa d{kk 1 ls ysdj d{kk 8 rd dh d{kk,¡ pykbZ tkrh gSA
 ;gk¡ fu%”kqYd Hkkstu ,oa fu%”kqYd f”k{kk ds lkFk&lkFk fu%”kqYd vkokl dh Hkh O;oLFkk gSA
jfonkl peZ f”kYi ;kstuk %&

 bldk izkjaHk 2008&09 esa gqvk blds rgr~ peZ flykbZ O;olk; esa layXu vuqlwfpr tkfr ds
fgrxzkfg;ksa dks eksph isVh vkStkj lfgr fu%”kqYd iznku dh tkrh gSA
cLrj ,oa ljxqtk rFkk vuqlwfpr tkfr fodkl izkf/kdj.k %&

 vkfnoklh vapyksa ds Rofjr ,oa lokZaxh.k fodkl gsrq bldk xBu fd;k x;k gSA eq[;ea=h MkW- jeu
flag ds v/;{krk esa cLrj ,oa nf{k.k {ks= vkfnoklh fodkl izkf/kdj.k rFkk ljxqtk ,oa mÙkj {ks=
vkfnoklh fodkl izkf/kdj.kksa dk xBu fd;k x;k gSA
flfoy lsok izksRlkgu ;kstuk %&

 vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds vH;fFkZ;ksa dks la?k yksd lsok vk;ksx }kjk vk;ksftr flfoy lsok ijh{kk
ds izkjafHkd ijh{kk esa lQy gksus ij eq[; ijh{kk dh rS;kjh gsrq 1 yk[k #- iznku dh tkrh gSA
;qok dSfj;j fuekZ.k ;kstuk %&

 ;g 2006 ls izkjaHk gqvk gSA blds rgr~ ijh{kkfFkZ;ksa dks fofHkUu izfr;ksxh ijh{kkvksa dh dksfpax
fu%”kqYd miyC/k djk;k tk;sxkA ;g ;kstuk ijh{kk iwoZ izf”k{k.k dsUnz jk;iqj] fcykliqj rFkk
txnyiqj esa lapkfyr gSA
eq[;ea=h cky Hkfo’; ;kstuk %&
 uDly izHkkfor {ks=ksa ds fy, bl ;kstuk dh “kq:vkr 2010 esa dh xbZA blds rgr~ vkLFkk] fu’Bk]
lg;ksx ,oa iz;kl lapkfyr gS &
1- vkLFkk %& uDly fgalk ls izHkkfor cPPkksa ds fy, v/;kiu O;oLFkk dk izko/kku gSA
2- lg;ksx %& blds rgr~ 12oha mÙkh.kZ fo|kfFkZ;ksa dks mPp f”k{kk gsrq vkfFkZd lg;ksx iznku dh
tkrh gSA orZeku esa ;g ;kstuk narsokM+k eq[;ky; esa lapkfyr gSA
3- fu’Bk %& blds rgr~ uDly ihfM+r ifjokjksa ds cPpksa gsrq d{kk 1 ls 12oha rd ds fo|kfFkZ;ksa
dks ftys dh futh “kkykvkas esa v/;kiu O;oLFkk dh tkrh gSA
4- iz;kl %& uDly izHkkfor ftyksa ds 10oha mÙkh.kZ es?kkoh Nk=ksa dks d{kk 11oha ,oa 12oha esa v/;;u
ds nkSjku O;olkf;d ikB~;Øeksa ¼PET,PMT,ITI,IIT½ gsrq dksfpax dh lqfo/kkA orZeku esa 04
ftyksa nqxZ] fcykliqj] vafcdkiqj ,oa txnyiqj esa iz;kl vkoklh; fo|ky; lapkfyr gSA
NÙkhlx<+ i;ZVu e.MYk %&
 o’kZ 2017 esa N-x- esa vkus okys ?kjsyw i;ZVdksa dh la[;k 5]25]855 jgh gS rFkk ?kjsyw i;ZVdksa dh
la[;k dh n`f’V ls N-x- ns”k ds izFke 10 jkT;ksa esa “kkfey gSA
 jeu tu i;ZVu ;kstuk %& ia- nhun;ky mik/;k; th ds tUe “krkCnh o’kZ ij bl i;ZVu ;kstuk
dh “kq:vkr 15 vDVwcj 2016 dks fd;k x;k gSA
^OgkV~lvi ihMh,Q uksV~l^ dh izfrfØ;k gesa 8718896666 uacj ij nsosa rkfd ge vkSj Hkh lkjxfHkZr
uksV~l vki rd igqapk ldsA vkxkeh ijh{kkvksa gsrq jk’Vªh;] varjkZ’Vªh; ,oa NÙkhlx<+ dh lelkef;dh cgqr
tYn vki rd ge miyC/k djk;sx a sA ;g ihMh,Q NÙkhlx<+ ds nwjLFk vapyksa esa rS;kjh dj jgs ;qokvksa
ds fy, t:j mi;ksxh lkfcr gksxhA
/kU;okn ! euh’k oekZ
laLFkkid
dYio`{k V~;wVksfj;Yl

आर्थिकर

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

आर्थिकर

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

djsUV vQs;lZ ,oa uksV~l gsrq 8718896666 ij OgkV~lvi djsAa vkfFkZd loZ{s k.

bl ihMh,Q dk foLr`r :i cqd ds :i esa ekdZsV esa miyC/k gSA

vkfFkZd fLFkfr & 2017&18

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 1

CG PSC PRE ek=

lokZf/kd n”kdh; tula[;k U;wure n”kdh; tula[;k

lokZf/kd tula[;k U;wure tula[;k

lokZf/kd vuqlwfpr tutkfr U;wure vuqlwfpr tutkfr

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 3

lokZf/kd fyaxkuqikr U;wure fyaxkuqikr

lokZf/kd vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr U;wure vuqlwfpr tkfr fyaxkuqikr

lokZf/kd vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr U;wure vuqlwfpr tutkfr fyaxkuqikr

lokZf/kd 0 ls 6 o’kZ fyaxkuqikr U;wure 0 ls 6 o’kZ fyaxkuqikr

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 4

“kgjhdj.k dk izfr”kr ¼23-24%½

dk;Z”khy tula[;k vuqikr ¼47-68%½

lokZf/kd dk;Z”khy tula[;k vuqikr U;wure dk;Z”khy tula[;k vuqikr

 djsUV vQs;lZ ,oa NÙkhlx<+ ds lelkef;d uksV~l izkIr

ØS”k dkslZ u;k cSp izkjaHk

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 5

1- fgUnw ¼93-25%½ 2]38]19]789 5- flD[k ¼0-27%½ 70]036

MATHS & REASONING

03 ekg dh laiw.kZ dkslZ

ek= 1000 #- esa

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 6

eq[; fcUnq %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 7

ewY; ,oa lkoZtfud forj.k iz.kkyh

miHkksDrk ewY; lwpdkad

lkoZtfud forj.k iz.kkyh

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 8

jk”ku dkMZ &

jk”ku dkMZ jax la[;k

d`f’k mitksa ds U;wure leFkZu ewY; &

leFkZu ewY; #Ik;s izfr fDoaVy

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 9

lkoZtfud forj.k iz.kkyh %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 10

laLFkkxr foÙk ,oa fofu;kstu

eq[; fcUnq %&

iz/kkuea=h tu/ku ;kstuk ¼PMJDY½ %&

:is dkMZ %&

eqnzk ;kstuk ¼MUDRA- Micro Units Development Refinance Agency½ %&

lkekftd lqj{kk ;kstuk,¡ %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 11

lqdU;k le`f) ;kstuk %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 12

d`f’k ,oa lac) lsok,¡

eq[; fcUnq %&

flapkbZ {ks= foLrkj %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 13

iz/kkuea=h Lok;y gsYFk dkMZ forj.k ;kstuk %&

tSfod [ksrh ;kstuk %&

iz/kkuea=h Qly chek ;kstuk %&

d`f’k ;a=hdj.k %&

jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk %&

feV~Vh ijh{k.k iz;ksx”kkyk %&

dYio`{k V~;wVksfj;Yl ¼euh’k oekZ lj½ fizVa vkmV fudky dj i<+s 14

,xzheaMh lkW¶Vos;j %&

Qy lCth eaMh %&

vkn”kZ eaMh %&

fdlku “kkWfiax ekWy %&

m|kfudh ,oa iz{ks= okfudh %&

jk’Vªh; ckxokuh fe”ku varxZr dk;ZØe %&