AVARiFÜ 'I-MAARiF
verirlerdi. Kürekçi ihtiyacı karşılandık­
tan sonra kürekçi yerine bedel olarak
para istenebilirdi. Avarız adı altında top-
lanan vergide ise dört beş gerçek hane
bir avarız hanesi sayılırdı. Bunlar avarız
hanelerine dağıtılan vergiyi kendi arala-
rında paytaşırlar ve öderlerdi. Ayrıca be-
del-i mükarf. bedel-i timar. nüzül. sür-
sat asıl avarız yahut avarız tipi vergi çe-
şitlerindendi.
Osmanlı bütçelerinde ise avarız düzen-
li olmayan gelirlerin (va ridat - ı gayr - ı mu-
karrere) başlıcalarını teşkil etmekteydi.
Bu tip vergilerin çoğu "avarız " adı altın­
da tahsil edilir ve bazı tahsil fermanla-
rında "bedel-i avarız" olarak da geçerdi.
Avarız nakit olarak alınır, nüzül ve sür-
sat ise buğday, un, yağ şeklinde ayni
olarak tahsil edilirdi. Avarız vergisi fev-
kalade vergilerdendi ve genellikle savaş
zamanlarında ihtiyaç duyulduğu takdir-
de toplanırdı. Fakat ardarda yapılan sa-
vaşlar bu vergiyi de normal vergiler ha-
line getirmiştir. 828 milyon akçelik 1692
yılı bütçesinde avarız vergisinin payı 188
milyon akçe idi. Milyarı aşan 171 S büt-
çesinde ise bunun payı 134 milyona ka-
dar düştü. Bu sırada tahsil edilen "im-
dad-ı seferiyye" vergisi bu payın düşme­
sinde rol oynamış olmalıdır. Avarız ver-
gisi Tanzimat'la birlikte kaldırılmıştır .
Bazı hayır sahipleri ta rafından kendi
mahalleleri halkını bu vergi yükünden
kurtarmak için avarız vakıfları kurulmuş ­
tur. Vakıf gelirleri avarıza tahsis edilir,
gelir yetmediği zaman verginin geri ka-
lan kısmını mahalle halkı kendi araların ­
da payiaşarak öderlerdi. Vergi konma-
dığı zamanlar ise vakfın geliri kamu ya-
rarına kullanılırdı. Avarız vergisinin kal-
dırılması ile vakfın geliri mahalle ihti-
yaçları için kullanılmaya devam etmiş ,
nihayet 1930'da bu da belediyelere dev-
redilm i ştir (daha ge n iş bi lgi için bk. AVA-
RIZ VAKFI).
BİBLİYOGRAFYA:
Balya badra Kadı Sicili, Bibliotheque Nationa·
le, Su pp!., Turc., nr. 69; Lutfi Paşa, Asa{name,
istanbul 1326, s. 24 ; Mustafa Nüri Paşa . Neta·
yicü 'l· uuk üat, istanbul 1327, I, 66; ll, 101; Ab·
durrahman Vefik, Te kil lif Kauaidi, istanbul 1328·
30, s. 69 ·99, 182, 295; Osman Nuri Ergin, Tü r·
k iye 'de Şehireiliğ in Ta rihi ink işa{ı, istanbul
1936, s. 27, 108; B. Mc. Gowan, " Osmanlı Ava-
rız - Nüzül Teşekkülü, 1600-1830", TTK Bild i·
riler, VIII ( 198 1). ll, 1327 ·1391 ; Ahmet Taba-
koğlu . Gerileme Dönemin e Girerken Osma nlı
Ma liyes i, istanbul 1985, s. 153·161 ; Nejat Gö-
yünç. "Hane D eyimi Hakkında" , TD, sy. 32
(1979), s. 33 1·348; Ömer Lütfi Barkan. "Ava-
rız", iA, ll, 13·19. r:i:l
M HALİL SA Hİ LL İ OGLU
AVARIZ VAKFI
Bir köy veya mahalle halkının
ödemekte güçlük çektikleri avilrız,
kürekçi bedeli ve diğer ihtiyaçlarına
sarfedilmek üzere kurulmuş olan
akar ve para vakfı . _j
L
Osmanlılar ' da örfi vergiler (tekitlif* -i
örfiyye) , başlangıçta nadiren ve çok cüzi
miktarlarda toplanırken giderek ihtiyaç-
ların artması ve devlet hazinesinin bun-
ları karşılayamaz hale gelmesi üzerine
daha sık aralıklarla ve artan miktarlarda
toptanır olmuştu . Bu vergileri ödemekte
güçlük çeken fakir halka akar veya para
olarak tahsis edilen vakıflardan yardım
edilirdi. Akarların yıllık gelirinden. para-
ların ise işletilmesiyle elde edilen karın ­
dan yardım yapılır, böylece ana kayna-
ğa dokunulmamış olurdu.
Bu nevi vakıflar başlangıçta doğrudan
doğruya avarız* vergisi ve örfi tekalifin
karşıtanmasına tahsis edilmekteydi. An-
cak adı geçen vergilerin halktan toplan-
ması uygulamasının eski önemini kay-
betmesi üzerine. bu maksatla kurulmuş
olan vakıfların gelirlerinin de köy veya
mahalle heyetleri kararıyla uygun yerle-
re sarfedilmesi usulü getirilmiştir . Nite-
kim bu şekilde elde edilen gelir halkın
karşılaştığı yangın , deprem, su baskını,
salgın hastalık gibi afetlerle fakir, dul ve
yetimlerin ihtiyaçlarına , kimsesiz kızla­
rın evlendirilmesine. sahipsiz cenazeterin
masraflarının karşıtanmasına ve iş haya-
tına atılanların sermaye ihtiyacına sarfe-
dildiği gibi ayrıca su yolu, kaldırım, sıb­
yan mektebi tamiri gibi amme hizmetleri
için de kullanılmaktaydı. Böylece zaman-
la değişik bir mahiyet kazanan avarız
vakfı daha sonra "avarız akçesi " ve "ava-
rız sandığı " olarak da adlandı rı lmıştır.
Müslim ve gayri müslimlerin karışık
olarak oturdukları mahalle veya köyler-
de ava rız va kfı her iki zümrenin de iht i-
ya çl arına sarfedilir, vakfı ya p a nı n müs-
lüman veya gayri müslim olması buna
tesir etmezdi (Ö. Hilmi Efendi, md. 181).
Avarız vakfı şeklinde bazı müessese-
ler gayri müslimler arasında da kurul-
muş ve ortak ihtiyaçları için kullanılmış­
tır. Nitekim bu konuda dikkate değer
bir örneğe XVII. yüzyılda rastlanmakta-
dır. lll. Mehmed'in annesi Safiye Sultan
tarafından XVI. yüzyılın sonlarında inşa­
sına başlanan Eminönü Yenicami'nin in-
şaatı lll. Mehmed'in ölümü üzerine ya-
rım yüzyıldan fazla bir süre öylece kal-
mış, daha sonra 1660 yangını bu semti
harabeye çevirmişti. lV. Mehmed'in an-
nesi Hatice Turhan bir cami
Sultan ' ın
yaptırmak istediğini öğrenen yetkililer,
yarım kalan caminin ve semtin imarını
Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa 'ya ar-
zetmiş , Köprülü, teklifi Valide Sultan'a
bildirince Turhan Sultan razı olmuştu .
Şehrin en işlek ticaret merkezindeki ev-
lerinin istimtak edileceğini öğrenen ya-
hudiler, kendi avarız vakıflarından külli-
yetti bir miktar parayı Köprülü 'ye tak-
dim edip onu bu fikirden vazgeçirmeye
çalışmışlardı. Sadrazam bu teklifi şiddet­
le reddederek tekran halinde ön ayak
olanları idam etti receğini bildirmişti.
XIX ve XX. yüzyıllarda , bu tür vakıfla­
rın bünyesinde birikmiş olan paratarla
bunların idaresinin, devlet tarafından
alınan bir kararla kamu hizmeti gören
kurumlara tahsis edildiği görülmekte-
dir. Nitekim 1292 ' de (1875) Maarif Ne-
zareti ' nin çıkardığı talimatnarnede bu
paraların sıbyan ve ibtidai mektepleri-
nin ihtiyaçlarına sarfedilmesine karar
verilmişti. Aynı şekilde değişik tarihler-
de bu vakıflardan Hilaliahmer gibi resmi
hayır kurumlarına da para tahsis edil-
diği görülmektedir. Cumhuriyet döne-
minde ise 1930 t arihli belediye kanunu-
nun 11 O. maddesi gereğince avarız va-
kıfları belediyelere intikal ettirilmişti r .
BİB LİYOGRAFYA :
Düstur, Üçüncü tertib, istan bul 1931, V, 336;
Ömer Hilmi Efendi. itha.fü 'l ·ahlaf f i a hka mi'l-
euk a{, istanbul 1307, s. 10, 84 (md . 36, 18 1):
Osman Nuri Ergin, Tü rkiye 'de Şehirei liğin Tari-
hi inkişafı, istanbul 1936, s. 27, 28, 108 ; Tür-
k iye Maarif Tarih i, lll, 896 ·897; Bilmen, Ka-
mus, IV, 294 ; Hüseyin Hatemi, Meden i Huk u k
Tüze lkiş ile ri, istanbul 1979, 1, 384, 740-741 ;
Nazif Öztürk. Menşe f ve Tarih i Ge liş imi A çı ­
s ından Vak ıfla r, Ankara 1983, s. 85·87; Ah-
met Akgündüz, islam Hu kuk unda ve Osma nlı
Ta tb ikatında Vak ıf Müessesesi, Ankara 1988,
s. 215· 218; Osman Turan, "Selçuk D evri V ak-
tiy eleri I: Şemse d din Altun -Aba, V akfiyyesi
ve Hay atı ", TTK Belleten, Xl / 42 (1947), s. 208-
209 ; ömer Lütfi Bar kan, "Avarız" , iA, ll, 18-
19; R. Ekrem Koçu, "Avarız Sandıkları" , ist.A,
lll, 1343 ·1 344.
~ ME HMET İPŞİRLİ
AVARİFÜ'l- MAARiF
( J)....JI u.; ~)
Sünni sufiliğin tanınmış temsilcilerinden
Şehitbeddin es -Sühreverdi'nin
(ö. 632 / 1234)
tasawufa dair eseri.
L _j
Eserinin önsözünde Allah ' ın zihnine ih-
san ettiği her şeyi O'nun armağanı ola-
rak gördüğünü söyleyen Sühreverdi, en
büyük ilahi lutfun "avarifü'l-maarif" ya -
~09
AVARiFÜ'I-MAARiF
ni marifet lutufları olduğunu ifade eder.
Sühreverdi eserini, aslında şeriata uy-
gun olan süfiliğin esaslarını açık bir şe­
kilde ortaya koymak ve bunları savun-
mak gayesiyle yazdığım söyleyerek o de-
virde gerçek safllerin azaldığını , sahte
safllerin her tarafı istila ettiğini, bu yüz-
den sOfiliğin mahiyetini bilmeyenlerde
tasawufa ve mutasawıflara karşı olum-
suz bir kanaat hasıl olduğunu, birçok
kimsenin onları beğenmediğini ve tu-
tumlarını reddettiğini belirtir. Bu şekil­
de hareket edenler sOfiliği birtakım me-
rasim ve şekillerden (adab ve erkan) iba-
ret sanmaktadır. SOfiler hakkındaki bu
yanlış kanaati ortadan kaldırmak için on-
ları gerçek mahiyetleriyle tanıtmak ge-
rektiğini düşünen ve böylece eserinin ya-
zılış gayesini açıklayan Sühreverdi, bu
bakımdan kendisinden ewel aynı şeyle­
ri söylemiş olan Serrac, Kuşeyri ve Hüc-
virfye benzemektedir.
CAvarifü'l-ma cari! altmış üç bölüm-
den meydana gelir. Bu bölümlerde yer
alan bilgilerin çoğu daha önce aynı ko-
nuda yazılan eserlerden bazan genişle­
tilerek, bazan da kısaltılarak aktarılmak­
la birlikte esere orüinallik kazandıran hu-
suslar da bulunmaktadır: bunlar eserin
tasawuf tarihinde önemli bir yer tutma-
sını sağlamıştır. VI-IX. bölümlerde sOn-
ler, Melametiler, Kalenderiler ve bunlara
özenenter hakkında verilen bilgiler, da-
ha sonra başta Cami olmak üzere belli
başlı mutasawıf yazarlar tarafından ay-
nen tekrarlanmıştır. Tekke hayatını dü-
zenleyen esaslar daha önce EbO Said-i
Ebü'I-Hayr (ö 440 / 1049) tarafından or-
taya konulmakla birlikte belli bir düzen
içinde ilk olarak cAvarifü 'l- macarif'te
açıklanmıştır. Eserin bu özelliği, tekke
(ribat) müessesesinin gelişmesi ve çalış­
ma tarzının belli esaslara bağlanması ba-
kımından büyük önem taşır.
İhya 'ü culumi'd-din'in kenarında (Ka-
hire ı 289) ve ekinde (Beyrut 1983) birkaç
defa basılan CAvarifü'l-ma cari! müsta-
kil olarak da yayımlanmıştır (Beyrut 1966,
ı 973). Eserin ilk yarısı Abdülhalim Mah-
mud ve Mahmud eş-Şerif tarafından tah-
kikli olarak neşredilmiştir (Ka hi re ı 971 ).
cAvarifü'l-macarif Ali b. Ahmed el-Me-
haimi tarafından cAvarifü'l-leta'it, Ali
b. Burhaneddin el -Halebi tarafından el-
Latfi can CAvarifi'l-macarif adıyla şerhe­
dilmiştiL ez-Zevarif adlı eserin ise şa­
rihi belli değildir. Gfsüdıraz eseri Arap-
ça şerhetmiş ve bu şerh Farsça'ya çevril-
miştir. Seyyid Şerif el-Cürcani ve imam
RabbanT tarafından ayrı ayrı üzerine ta'-
110
likat* yazılan cAvarif'i Muhibbüddin Ah-
med b. Abdullah kısaltmıştır.
CA varifü 1-ma carif birkaç defa Fars-
ça'ya tercüme edilmiştir. Ahmed Nezir,
Bahaeddin Zekeriyya Mültanrnin mürid-
Ierinden Kasım DavOd tarafından yapı­
lan tercümenin cAvarif'in en eski tercü-
mesi olduğunu, bu tercümenin müelli-
fin vefatından on sene sonra (takriben
1244) yapıldığını söyler. 66S'te (1267)
İsmail b. Abdülmü'min Ebu MansOr Ma-
şede ' nin yaptığı tercüme neşredilmiştir
(nşr. Kasım Ensari, Tahran 1985). izzed-
din Muhammed b. Ali Kaşanfnin Mişbd­
l'Ju'l-hidaye ve mittahu'l-kifaye adlı
tercümesi ise iki defa basılmıştır (nşr.
Celal Hümai, Haydarabad ı 29 ı ; Tahran
1325 hş.). Zahirüddin Abdurrahman b.
Ali Buzgüş da ~varif'i Farsça'ya tercü-
me etmiştir. Sadreddin Cüneyd b. Fazlul-
lah-ı Sirazi'nin tercümesi :?eylü'l- ma ca-
rif if tercemeti 'l- cAvarif adını taşır. Ab-
dullah b. Sa'deddin el-Medeni ile Zey-
nüddin el-Hafi cAvarif'e haşiye yazmış­
lardır. Kasım b. Kutluboğa cAvarif'teki
hadisleri tahric* etmiştir. Eser İran ve
Hindistan' daki Sühreverdiyye tarikatı
mensupları tarafından defalarca şerh ve
tercüme edilmişse de bunların hiçbiri
tam tercüme değildir.
Zeyniyye tarikatı şeyhlerinden Bigalı
Hacı Ahmed b. Seydi'nin Türkçe tercü-
mesi 14S8'de tamamlanmıştır. cAvari-
fü'l-ma carif'i aynen ve üstübunu koru-
yarak tercüme ettiğini, metinde geçen
ayetleri Tefsfr-i Kebir, Keşşaf, Teysir,
Ha~a'i~u't-tefsir, Te'vilat-ı Necmiyye,
el-Mecalim ve'l- cuyun gibi tefsirlere
dayanarak açıkladığını söyleyen müter-
cim, hadisleri izah ederken de Meşari~
ve MeşabilJ ile Buhari ve Müslim şerh­
lerine başvurduğunu ifade eder. Metin-
de geçen şiirler Farsça'ya ve Türkçe'ye
tercüme edilmiş, eserin Farsça tercü-
mesinden da faydalanılarak metin ge-
nişletilmiştir. Bu tercümenin Bursa Es-
ki Yazma ve Basma Eserler Kütüphane-
si'ndeki (Genel, nr. 1443) nüshası 918'de
( 1512) istinsah edilmiş olup büyük boy
515 varak tutmaktadır. cAvarifü'l-maca-
rif'in Arapça metninin okunmasına Süh-
reverdiyye'nin Anadolu'daki bir kolu olan
Zeyniler ayrı bir önem vermişlerdir. Bu
husus Zeynüddin el-Hafi'nin Merzifonlu
Şeyh Abdürrahim-i Rumi'ye verdiği ica-
zetnamede de ifade edilmektedir. Kay-
naklarda ayrıca. Arifi adlı bir kişi ile Ka-
ni'-i Rumi diye anılan Ahmed b. Abdul-
lah Bursevi'nin (ö. 1643) Şerefü'l-müluk
adlı Türkçe bir tercümesi olduğu kayde-
dilmektedir. Eser son olarak H. Kamil
Yılmaz ve İrfan Gündüz tarafından Ta-
savvufun Esasları adıyla tercüme edil-
miştir (İ stanb ul 1989) . H. Wilberforce Clar-
ke ~varifü'l-macarif'i Farsça'sını esas
alarak ingilizce'ye tercüme etmiş (Lon-
don 189 ı ; New York 1970), eser R. Gram-
lich tarafından Almanca'ya da çevrilmiş­
tir (Wiesbaden ı 978).
BİBLİYOGRAFYA :
Sühreverdl, 'Avari{ü'l·ma 'arif, Beyrut 1966;
a.e. (nşr. Kasım Ensari, tre. Maşade) , Tahran
1985, Mukaddime, s. 33-66; Lamii, Nefehtit
Tercümesi, s. 529; Keş{ü 'z-zunün, ll, 1177;
Hediyyetü'l·'arifin, ı , 158, 730, 755-756; lia·
hu'l-meknün, ll, 129; Brockeımann, GAL, ı,
569 ; Suppl., ı, 788-789 ; ll, 310; Abdüıhay eı­
Haseni. eş-Şel<:afetü'l·İslamiyye fi'l-Hind, Dı·
maşk 1403/ 1983, s. 188-189; Abdüıhafiz F. eı­
Kareni, "'Avarifü'l-ma'arif", Mecelletü 'l-Ezher,
LVı /2, Kahire 1403/1983, s. 307-312.
Iii SüLEYMAN ULUDAG
AVARIAR
Dağıstanve Azerbaycan'da yaşayan
L
müslüman bir kavim. _j
Sovyetler Birliği'nin ittifak cumhuri-
yetlerinden Rus Sovyet Federe Sosyalist
Cumhuriyeti'ne dahil Dağıstan Muhtar
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin dağlık
yöresinde (Sulak nehrinin kolları olan Koysu
Andi, Koysu Avar ve Kara Koysu havzalarında)
ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhu-
riyeti'nin kuzey kısmında yaşamaktadır­
lar. Şafii mezhebine mensup olan Avar-
lar'ın 1979'da nüfusları 483.000 idi. Bu
Avar zümresi, tarihte önemli bir rol oy-
namış olan Avar Hakanlığı ' nı (558-805)
kuranların torunları kabul edilmektedir.
Avarlar. Hunzah platosunun kuzeyin-
deki Maarulal ve güneydeki aşiretlerin
birleşmesinden meydana gelen Bagau-
lal olmak üzere iki ana grupta toplan-
maktadır. Doğuda Kazi - Kumuklar, ba-
tıda ise Çeçenler' le komşudurlar. İslami­
yet'in Hunzah'a Emir EbO Müslim tara-
fından yayıldığına dair bir rivayet mev-
cut ise de gerçekte EbO Müslim Dağıs­
tan'a gitmemiştir. Buna karşılık Şeyh
Ebu Mesleme'nin Xl. yüzyılda burada bir
süre faaliyette bulunduğu tahmin edil-
mektedir. Ülkenin tamamen islamlaşma­
sı, 1558-1606 yılları arasındaki kısa Os-
manlı hakimiyeti dönemine rastlar. Avar
Hanlığı da bu devirden sonra teşekkül
etmiştir. Avaristan'da izlerine bugün
de rastlanan Nakşibendi tarikatı xvııı.
yüzyılın ilk yarısından itibaren yayılma­
ya başlamıştır. Ağustos 1917'de Andi '-
de (Avaristan) toplanan Dağıstantı alimler