You are on page 1of 53

/fli6«o lzIff gLlt, @)&%

k[i7e"ld
æ;d[4 g]kfn, ;'vL g]kfnLÆ g]kfnsf] /fli6«o c7f]6 xf] . d'n'ssf] ;du| ljsf;sf gLlt, /0fgLlt,
sfo{gLlt / sfo{qmdx¿nfO{ lgb]{lzt ug]{ cfwf/ xf] . /fi6«n] ;+j}wflgs k|fjwfg, cfjlws of]hgf, lbuf]
ljsf; nIo @)#), lzIff;DaGwL cGt/fli6«o k|lta4tf / g]kfnL hgtfn] lgjf{rgdfkm{t JoQm u/]sf
ck]IffnfO{ dfu{bz{gsf ¿kdf cfTd;ft\ ub}{ ;dfhjfb pGd'v cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0fdfkm{t\ ;d[l4
xfl;n ug]{ ;ª\sNk u/]sf] 5 . pQm ;ª\sNksf] ;kmn sfof{Gjogsf nflu cfjZos kg]{ cfly{s,ef}lts,
;fdflhs, ;f+:s[lts, ;+:yfut / k|zf;lgs nufotsf k"jf{wf/x¿sf] klg k"jf{wf/ lzIff ePsfn]
u'0f:t/Lo lzIffdf ;a} gful/ssf] ;dtfd"ns kx'Fr :yflkt ug{' /fi6«sf] k|d'v cfjZostf xf] .
;dtfd"ns, ;Lkd"ns, Jojxfl/s Pjd\ j}1flgs u'0f:t/Lo lzIff ;d[4 g]kfnsf] cfwf/zLnf xf] .
hgtfsf] df}lns clwsf/ xf] . JolQm, kl/jf/, ;d'bfo / /fi6«s} ;d'Ggltsf] hu xf] . ;+ljwfgsf] dd{ /
efjgf xf] . ctM ;+j}wflgs k|fjwfgnfO{ Jojxf/df ptfg{sf nflu ;'b[9 gofF /fli6«o lzIff k|0ffnLsf]
ljsf; ug{' ckl/xfo{ 5 .
zf;g Joj:yfdf cfPsf] kl/jt{g, ;/sf/n] /fv]sf] b"/b[li6 / hgrfxgfnfO{ ;Daf]wg ub}{ g]kfnsf]
;+j}wflgs Joj:yf / ;dfhjfb pGd'v cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0fsf] dful{\rq sf]g{ / ;ª\3Lo
;+/rgfcg'¿k gofF /fli6«o lzIff gLlt to ug{ b]zn] lzIff If]qdf cjnDag ug{'kg]{ b"/b[i6L, gLlt,
/0fgLlt tyf sfo{qmd;d]tsf af/]df ;/sf/nfO{ ;'emfj lbg g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\sf] ldlt @)&%
c;f/ #@ sf] lg0f{oaf6 pRr:t/Lo /fli6«o lzIff cfof]u u7g ePsf] lyof] . cfof]un] ljifolj1sf ;fy}
;a} txsf ;/sf/ Pjd\ lgjf{lrt hgk|ltlglw, gful/s cu'jf / ;/f]sf/jfnfx?lar 5nkmn u/L /fli6«o
lzIff k|0ffnL s:tf] x'g'kb{5 eGg] ;DaGwdf g]kfn ;/sf/ ;dIf l;kmfl/;;lxtsf] /fli6«o ;xdltsf]
k|ltj]bg k]z u/]sf] lyof] . cfof]usf] ;f]xL k|ltj]bgdf cf}+NofOPsf l;kmfl/;sf] cfwf/df g]kfnsf] /fli6«o
lzIff gLlt tof/ ul/Psf] 5 .
lzIffsf] b"/b[li6
g]kfnsf] lzIffsf] b"/b[li6 b]xfoadf]lhd /xg] 5M
æ;fdflhs Gofo;lxt :j:y, ;Eo / ;Ifd hgzlQm pTkfbg /fi6« lgdf{0fsf] lbzf Û
JolQmsf] ;jf{ËL0f ljsf; / ;fdflhs cfly{s ¿kfGt/0fsf nflu u'0f:t/Lo lzIff ÛÛÆ
pQm b"/b[li6 k|flKtsf nflu lgDgadf]lhdsf] gLltut uGtJox? to ul/Psf] 5M
!= ;a}sf nflu u'0f:t/Lo ;fj{hlgs lzIffsf] ;'lgZrttf ePsf] x'g] 5 . ;a} tx / k|sf/sf lzIf0f
;+:yfdf ef}lts k"jf{wf/ / pko'Qm l;sfO jftfj/0f ljsf; ePsf] x'g] 5 .
1
@= d'n'ssf] cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, /fhgLlts jf cGo s'g} klg sf/0fn] s'g} klg afnaflnsfn]
lar}df k9fO 5f]8\g'kg]{ cj:yf l;h{gf x'g] 5}g . g]kfndf k|To]s afnaflnsfn] /fi6«n] lgwf{/0f
u/]sf] /fli6«o z}lIfs pknlAw pRrtd ¿kdf xfl;n ub}{ ljBfno txsf] lzIff k'/f u/]sf x'g]5g\ .
#= ;a} lzIf0f ;+:yfdf k];fut ¿kdf bIf, :jk|]l/t / pQ/bfoL lzIfs pknAw x'g]5g\ . lzIf0f k];f
;dfhdf pRr ;Ddflgt k];fsf ¿kdf :yflkt ePsf] x'g] 5 . pRr of]Uotf / ;Lk ePsf d]wfjL
JolQmx¿ lzIf0f k];fdf k|j]z ug]{ jftfa/0f l;h{gf x'g]5 . lzIfssf] 5gf]6 of]Uotf / Ifdtfsf]
cfwf/df lgikIf tj/n] ul/g] 5 .
$= x/]s ljBfyL{ cfˆgf] Ifdtf / k|ltefsf] k|:km'6g / ljsf; ug]{ cj;/ kfPsf, :jfjnDaL, l;sfOk|lt
pTk|]l/t tyf 1fg lgdf{0fdf ;+nUg ePsf x'g] 5g\ . pgLx¿ dfgjLo d"NodfGotfdf k|lta4, st{Jo
/ clwsf/k|lt ;r]t, ;dfnf]rgfTds r]tgfo'Qm, ;d'bfod'vL, ljj]szLn / g}ltsjfg x'g] 5g\ .
%= hg;Î\of, e"uf]n / ;fd'bflos cfjZostfsf cfwf/df lzIf0f ;+:yfx¿ / ;Lk tyf k|ljlw ljsf;
s]G›x¿ :yfkgf / ;~rfng ePsf x'g] 5g\ . ;a} lzIf0f ;+:yfx¿ cfjZos k"jf{wf/sf]
;'lglZrttf;lxt k|efjsf/L l;sfO s]G›sf] ¿kdf ljsl;t ePsf x'g] 5g\ .
^= ;a} k|sf/sf ckfËtf ePsf, ljz]if cfjZostf ePsf / ljljw sf/0fn] l;sfO Ifdtf sdhf]/
ePsf ljBfyL{sf nflu l;sfOsf cj;/ ;'lglZrt ePsf] x'g] 5 . ckfËtfsf] k|sf/cg';f/ ljz]if
Pjd\ ;dfj]zL lzIffsf] k|aGw x'g] 5 .
&= dfWolds tx;Ddsf] lzIff lgMz'Ns / clgjfo{ ePsf] x'g] 5 . ljBfno tx pQL0f{ u/]sf x/]s
ljBfyL{ cfˆgf] Ifdtf / k|ltef phfu/ u/]sf hLjgf]kof]uL, /f]huf/d"ns ;Lko'Qm hgzlQm x'g]
5g\ .
*= 1fg l;h{gf ug{ ;Sg] ljZjljBfno :t/sf] lzIff, /f]huf/Ld"ns k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff /
;Lk ljsf;sf] cj;/ ;'lglZrt ePsf] x'g] 5 . /f]huf/L / cWoognfO{ ;Fu;Fu} n}hfg] Joj:yf x'g]
5 . pRr lzIffsf ljBfyL{ /fli6«o tyf cGt/fl{\i6«o, cfjZostfcg'¿k cWoog tyf cg';Gwfg ug{
;Sg], cTofw'lgs k|ljlw pkof]u ug{ ;Sg], lbuf] ljsf;df 6]jf k{'ofpg] / ;d"xdf ldn]/ sfd ug]{
bIftf xfl;n u/]sf x'g] 5g\ .
(= ;d'bfo / lzIffnoaLr ;dGjo / ;b\efj sfod eO{ hLjGt ;DaGw :yflkt ePsf] x'g] 5 .
ljBfyL{sf] l;sfO k|lqmofdf ;d'bfosf] ;lqmo ;xeflutf / ;+nUgtf ePsf] x'g] 5 . l;sfO s]G›sf]
¿kdf lzIffnon] :yfgLo txdf /x]sf /}yfg] 1fg, ;Lkx¿sf] vf]hL u/L ltgnfO{ cfw'lgs 1fg /
;Lk;Fu PsLs[t u/]sf x'g] 5g\ .
!)= cf}krfl/s -Formal_, cgf}krfl/s -Non-formal_, tyf c/Llts -Informal_ lzIffaLr cGt/;DaGw
:yflkt u/L of]Uotfsf] ;dsIftf, ultzLntf / kf/uDotf -Mobility and Permeability_
;'lglZrt ePsf] x'g] 5 .

2
!!= /fli6«o of]Uotfsf] k|f¿kdf cfwfl/t lzIff k|0ffnLsf] ljsf; ul/g] 5 . txut ¿kdf of]Uotfsf]
juL{s/0f u/L k|fljlwsaf6 ;fwf/0f / ;fwf/0f lzIffaf6 k|fljlws lzIff k|j]z ug]{ 9f]sf v'nf ul/g]
5 . cf}krfl/s lzIff k4ltleq g;d]l6Psf JolQmsf nflu pgLx¿sf] k/Dk/fut ;Lk / 1fgdf
cfwfl/t cg'ejnfO{ lzIffsf] d"n wf/df cfpg ;Sg] u/L of]Uotfsf] k|f¿kcg'¿k qm]l86
:yfgfGt/0f ug]{ Joj:yf x'g] 5 .
!@= k|To]s z}lIfs ;+:yf er{'cn l;sfO s]G›sf] ¿kdf ljsf; ePsf] x'g] 5 . 1fgsf] l;h{gf tyf
lj:tf/ / lzIf0f l;sfOdf cTofw'lgs k|ljlwsf] k|of]u ePsf] x'g] 5 .
!#= o'jf tyf jo:sx¿ Jofj;flos tyf k|fljlws lzIff Pjd\ ;Lkd"ns tflndsf dfWodaf6 bIf tyf
pTkfbgzLn hgzlQmdf kl/0ft eO{ /fli6«o tyf cGt/fl{\i6«o :t/df k|lt:kwf{ ug{ ;Ifd ePsf x'g]
5g\ .
!$= z}lIfs u'0f:t/ ;'lglZrt ug{ /fli6«o Pjd\ cGt/fl{\i6«o cg'ej tyf cEof; ;d]tsf cfwf/df
z}lIfs u'0f:t/ dfgs tyf dfkb08 tof/ ePsf / k|of]udf cfPsf x'g] 5g\ . u'0f:t/Lo lzIf0f
l;sfOsf nflu k|lt:kwf{Tds u'0f:t/Lo ax'kf7\ok':ts gLlt sfof{Gjogdf cfPsf] x'g] 5 . k/LIff
k|0ffnLnfO{ 1fg / ;Lksf] ;fy} ck]lIft Jojxfl/s kl/jt{g k/LIf0f ug]{ e/kbf]{ ;fwgsf] ¿kdf
Jojl:yt ul/Psf] x'g] 5 .
!%= ljZjljBfno tyf pRr z}lIfs ;+:yfx¿nfO{ /fli6«o cfjZostf / cGt/fl{\i6«o ljsf;;Fu cfa4
u/L pRr :t/sf] dfgj ;+;fwg ljsf; ug{ ;Sg] pTs[i6 k|fl1s s]G›sf ¿kdf ljsf; ul/Psf]
x'g] 5 .
!^= d'n'ssf] ;‹Lo ;+/rgfcg's"n k|fb]lzs ljljwtfnfO{ ;Daf]wg ug]{ u/L :yfgLo cfjZostfdf
cfwfl/t lzIff k4ltn] k|fyldstf kfPsf] x'g] 5 . lzIff k|0ffnL cfly{s tyf ;fdflhs
¿kfGt/0fsf] cfwf/ x'g'sf ;fy} ;sf/fTds ;f]ro'Qm, b]zk|]d tyf ljZj aGw'Tjsf] efjgfn] k|]l/t,
:jfjnDaL, :j:y tyf v';L Pjd\ ;'vL gful/s pTkfbg ug{ ;Ifd ePsf] x'g] 5 .

lzIffsf dfu{bz{s l;4fGtx¿


g]kfnsf] ;+ljwfgsf] k|:tfjgfn] nf]stflGqs d"No dfGotfdf cfwfl/t ;dtfd"ns tyf ;dfhjfbpGd'v
;d[4 ;dfh lgdf{0f ug]{ kl/sNkgf u/]sf] 5 . ;fj{hlgs lzIffsf] ;+/rgf, k|lqmof / rl/qdf klg
tbg's"n ;'wf/ tyf kl/jt{g ug{' cfjZos ePsf] 5 . /fHo k|0ffnLn] b]zdf juL{o, hftLo, If]qLo,
eflifs, wfld{s, n}ª\lus lje]b cGTo ub}{ ;dfgtf / ;fdflhs Gofo :yfkgf ug]{ c7f]6 u/]sf] kl/k|]Iodf
lzIff :joDleq /x]sf o:tf lje]bnfO{ lgjf/0f ub}{ lzIffnfO{ ;dfhdf /x]sf lje]b cGTo ug]{ ;zQm
dfWodsf ¿kdf ljsf; ug{' ckl/xfo{ x'g uPsf] 5 .

3
;+ljwfgdf pNn]v ePadf]lhd k|To]s gful/snfO{ /fHoaf6 cfwf/e"t tx;Ddsf] lzIff clgjfo{ /
lg:z'Ns tyf dfWolds lzIff lgMz'Ns kfpg] xs 5 . ;fy} pQm wf/fn] ckfª\u, blnt / cfly{s ¿kn]
ljkGg gful/snfO{ pRr lzIff ;d]t lg:z'Ns x'g] Joj:yf u/]sf] 5 . k|To]s afnaflnsfsf] k|f/lDes
afn ljsf;sf] xs;d]t ;'/lIft ul/Psf] 5 . ;+ljwfgn] lzIffnfO{ j}1flgs, k|fljlws, Jofj;flos,
;Lkd"ns, /f]huf/d"ns Pjd\ hgd'vL agfpFb} ;Ifd, k|lt:kwL{, g}lts Pjd\ /fli6«o lxtk|lt ;dlk{t
hgzlQm tof/ ug]{ dfWodsf] ¿kdf cª\uLsf/ u/]sf] 5 .
ctM g]kfnL ljlzi6tf, g]kfnsf df}lns bz{gsf pkof]uL dfGotf, lzIffsf] ljZjJofkL cjwf/0ff,
;dfhjfbpGd'v ;dfj]zL nf]stGqsf] k|Tofe"lt g]kfnsf] lzIffsf] bfz{lgs cfwf/ xf] .
dfly pNn]lvt bfzl{\gs cfwf/, ;+j}wflgs Joj:yf / b]zsf] P]ltxfl;s ;f+:s[lts lj/fzt tyf /fi6«n]
lnPsf ;fdflhs cfly{s ljsf;sf nIonfO{ ;d]t b[li6ut u/L g]kfnsf] /fli6«o lzIffsf lgDglnlvt
dful{\gb]{zs l;4fGt x'g]5g\M
!= ef}uf]lns, juL{o, hftLo k[i7e"ld, lnª\u,ckfª\utf, efiff Pjd\ ;+:s[ltdf cfwfl/t s'g} klg k|sf/sf]
e]befjlagf ;a}sf nflu pRr u'0f:t/sf] lzIffdf kx'Fr ;'lglZrt x'g] l:ylt lgdf{0f ul/g] 5 . ;fy}
ljleGg k[i7e"ld ePsf ljBfyL{x¿ Pp6} ljBfnodf ldn]/ k9\g] jftfj/0f l;h{gf ul/g] 5 .
@= lzIff ;fj{hlgs ;]jf / x/]s gful/ssf] df}lns clwsf/sf] ljifo ePsfn] ;a} txsf ;/sf/x¿n]
lzIffdf klxnf] k|fyldstfsf] nufgL ug]{ gLlt ckgfpg] 5g\ . lzIffdf /fHon] nufgL clej[l¢ ub}{
lzIffsf] gfkmfd"ns Jofkf/Ls/0fnfO{ lgodg ub}{ o;nfO{ u}/gfkmfd"ns Pjd\ ;]jfd"ns If]qsf
¿kdf ¿kfGt/0f ug]{ 5 .
#= lzIffnfO{ pTkfbg / /f]huf/L;Fu ;Da4 ub}{ ;ª\3, k|b]z, / :yfgLo txsf] ;jf{ª\uL0f tyf lbuf]
ljsf;sf] cfjZostf kl/k"lt{ ug]{ k|d'v dfWodsf ¿kdf canDag ul/g] 5 .
$= ;}4flGts / Jofjxfl/s 1fglar xfn b]lvPsf] b'/L cGTo ub}{ ;a} txsf] lzIffn] JolQmnfO{
:jfjnDaL / hLjgf]kof]uL ;Lkx¿ l;sfpFb} ;Ifd tyf cfTdlge{/ aGg hf]8 lbg] 5 .
^= lzIffnfO{ hLjgko{Gt rln/xg] k|lqmofsf ¿kdf ljsf; ub}{ ;a} pd]/sf dflg;x¿nfO{ ljleGg
dfWodåf/f hLjge/ l;ls/xg] cj;/ k|bfg ul/g] 5 l o;sf] lgldQ cf}krfl/s cgf}krfl/s /
c/Llts lzIfflarsf] cGof]Gofl>t ;DawnfO{ ;'b[9 ul/g] 5 l cgf}krfl/s / c/Llts If]qsf cflh{t
1fg tyf ;Lkx¿nfO{ vf; ;+oGqdfkm{t\ dfkg u/]/ cflwsfl/s dfGotf lbg] Joj:yf ul/g] 5 .
&= lzIffn] x/]s ;d'bfosf] cfˆgf] klxrfgk|lt ;hu / uf}/jzfnL cg'e"t u/fpFb} ;a}sf] efiff, wd{ tyf
;+:s[ltnfO{ ;Ddfghgs 9ª\un] :jLsf/ ug]{ / ljljwtfsf] ;Ddfg ug]{ s'/f x/]s ljBfyL{nfO{
l;sfpg] 5 . ax'eflifs gLltcg'¿k k|fylds txdf cfˆgf] dft[efiffdf lzIff k|fKt ug]{ cj;/ /
clwsf/ ;'/lIft ub}{ dft[efiffx¿ / cGt/fl{\i6«o ;Dks{ efiffx¿ l;Sg] l;sfpg] Joj:yf ul/g] 5 .

4
*= x/]s JolQmdf s'zn ;~rf/ ;Lk, l;h{gfTds Ifdtf, cGj]if0fsf/L, ljj]szLn / ;dfnf]rgfTds
k|j[lQ, ;d:of ;dfwfg ug{ ;Sg] tyf lg0f{o lng ;Sg] Ifdtf h:tf pkof]uL ;Lk l;Sg ;xof]u
k'Ug] u/L lzIf0f, d"Nofª\sg tyf k/LIff k|0ffnLdf cu|ufdL / ¿kfGt/0fsf/L ;'wf/ ul/g] 5 .

lzIffsf /fli6«o p2]Zox¿


æu'0f:t/Lo lzIffdf ;dfg cj;/ M ;Eo / ;d'Ggt ;dfhsf] cfwf/Æ
g]kfnsf] lzIffsf] /fli6«o p2]Zox¿ lgDgfg';f/ lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
!= JolQmdf cGtlgl{\xt u'0f, Ifdtf / k|ltefx¿sf] k|:km'6g ub}{ zf/Ll/s, dfgl;s, cflTds, ;fdflhs,
;Dj]ufTds tyf af}l4s cfofdx¿sf] clej[l4 u/L JolQmsf] ;af{ËL0f lasf;df 6]jf k'¥ofpg' .
@= k|To]s JolQmdf /fi6« / /fli6«otfk|lt lgi7f, d'n'ssf] ;fj{ef}d;Qf, /fli6«o Pstf / cv08tfk|lt
k|ltj4, ;dfgtf, ;dfj]lztf / ;fdflhs Gofosf dfGotf cg'¿ksf] cfr/0f, ;‹Lo nf]stflGqs
u0ftGqsf d"No-dfGotf, cfˆgf] gful/s clwsf/ / st{Ao k|lt ;hutf clea[l4 ug{' .
#= JolQmdf c;n rl/q, g}ltstf, :j-cg'zf;g, lgikIftf, ;sf/fTds ;f]r, ;lxi0f'tf, ;dfg'e'lt,
;bfrfl/tf, cfTd;+od, w}o{tf, nugzLntf, pQ/bfloTjaf]w, ;]jfefj, ljZjaGw'Tjsf] efjgf, :j:y
hLjg / /xg;xgk|lt k|lta4tf h:tf dfgjLo u'0fx¿sf] ljsf; ug{' .
$= >dk|lt cf:yfjfg, pTkfbgd'vL, l;h{gzLn, pBdzLn, l;ko'Qm, / /f]huf/ pGd'v dfgj ;+;fwgsf]
ljsf; u/L b]zn] lnPsf cfly{s-;fdflhs tyf lbuf] lasf;sf nIox¿ xfl;n ug{ / d'n'snfO{
;dtfd'ns tyf ;d[4 /fi6« agfpg of]ubfg k'¥ofpg' .
%= k|To]s JolQmnfO{ a}1flgs b[li6sf]0f, cfnf]rgfTds ;f]r, ;[hgfTdstf, tfls{s Ifdtf, lg0f{o tyf
g]t[Tj Ifdtf, cg's'ng Ifdtf, ;d:of ;dfwfg ug{ ;Sg], ax'efiffdf ;+rf/ ug{ ;Sg] / gjLgtd
k|ljlwsf] pkof]u ug{ ;Sg] Ifdtf clej[l4 u/L ;xsfo{ ;Lk, ;fdflhs / ;f+:s[lts ;Lk h:tf
Jojxf/ s'zn l;ko'Qm hgzlQmsf] ¿kdf /fli6«o tyf cGt/fl{\i6«o ¿kdf k|lt:kwf{ ug{ ;Ifd
t'Nofpg' .
^= JolQmdf g]kfnsf] df}lns bz{g, ;+:s[lt, efiff, ;flxTo, snf, Oltxf;, hLjgz}nL, cfbz{ tyf
j}lzi6\ox¿sf] cWoog, dgg / lrGtgsf ;fy} ltgLx¿sf] ;+/If0f, ;Djw{g / lj:tf/tkm{ lqmofzLn
/xg] efjgf hfu[t ub}{ ljZj ;Eotf / ;+:s[ltsf] ;d]t 1fg k|jw{g ug{' .
&= lzIffsf] alnof] cfwf/ tof/ u/L JolQmnfO{ cfhLjg l;sfOdf ;+nUg x'g clek|]l/t ug{' tyf
hLjgdf cfjZos 1fg / ;LknfO{ lg/Gt/ cBfalws ug{ ;Ifd agfpg' .

5
*= k|To]s JolQmnfO{ g]kfnsf] ef}uf]lns, ;f+:s[lts, wfld{s, hftLo, eflifs lalawtf k|lt ;hu agfpb}
ljleGg ;d'bfo, ;+:s[lt, efiffx¿ aLr >4f / ;defj ;lxt ;dfhdf zflGt, ;lxi0f'tf /
;dembf/L ljsf; ug{' .
(= k|To]s JolQmnfO{ k|fs[lts ;Dkbf / kof{j/0fsf] ;+/If0f, ;Djb{\wg / s'zn ;b'kof]u ug{, ljkbsf]
klxrfg, Go"gLs/0f / Aoa:yfkg ug{ / cfˆgf] hLjgz}nL / Aoaxf/n] k|s[lt / ;d'bfodf kfg{ ;Sg]
k|efj k|lt ;hu /xL lbuf] ;dfhsf] ljsf;df ;xefuL agfpg' .

lzIffsf /fli6«o gLltx?


1. k|f/lDes afnljsf; / lzIff
æafnaflnsfsf] ;jf{ËL0f ljsf; xfd|f] hf]8 MPlss[t afnlzIff, x]/rfx / kf]if0fÆ
1.1. k/Dk/fb]lv k|rngdf /x]sf afn;+/If0f / x]/ljrf/sf ;fdflhs k/Dk/fnfO{ sfod /fVb} yk
pGgt agfpg'sf ;fy};jf{ª\uL0f ljsf;sf lj|mofsnfk ckgfpg cleefjsnfO{ k|]l/t ug{sf
lglDt :yfgLo txsf lzIff, :jf:Yo, ;'/Iffnufotsf lgsfox¿sf] ;+o'Qm ;xeflutfdf
cleefjs hfu/0f sfo{qmd ;~rfng ug]{,
1.2. ljBfno k|j]z ug'{cl3 afnaflnsfx?sf] ;jf{ËL0f ljsf; Pjd\ ljBfno lzIffsf] tof/Lsf
nflu sfo{j|md ;~rfng ug]{ .afnaflnsfdf s'g} k|sf/sf ckfª\utf jf hl6n /f]u eP
a]n}df lgbfg u/L pkrf/fTds k|lsof ckgfpg ;3fpg] .
1.3. :yfgLo ;/sf/ / ;d'bfosf] ;fem]bf/Ldf k|To]s j8f tyf 6f]ndf afnaflnsfx¿nfO{ v]n
v]Ng / dgf]/~hg ug{ ldNg] afnpBfg / To:tf pBfgdf ljleGg k|sf/sf v]nsf ;fdu|Lx¿
pknAw u/fpg],
1.4. :yfgLo ;/sf/sf] cg'dlt lnP/ tf]lsPsf] dfkb08 kfngf ug]{ u/L ;fd'bflos jf lghL
afnx]/rfx tyf ljsf; s]G› vf]Ng ;Sg] Joj:yf ug]{ . lgDg cfo ePsf ;d'bfo / b'u{d
If]qsf afnaflnsfsf nflu lgMz'Ns afnx]/rfx ;]jf k|bfg ug]{ . o:tf afnljsf; s]G› jf
afnu[xx¿df afnaflnsfsf ;'/Iff, kf]if0f, v]n;fdu|L / :yfg, zog sIf, 3/ cyjf
sf]7fsf] cg's"ntf / x]/ljrf/ ug]{ JolQmsf] of]Uotf / Ifdtf cflb ljifo clgjfo{ ¿kdf
dfkb08df pNn]v ug]{,
1.5. b'u{d, lk5l8Psf / l;dfGts[t ;d"xsf afnaflnsfx¿nfO{ ;Daf]wg x'g] u/L xfnsf]
afnljsf; s]G›sf] gS;fÍg u/L k'glj{t/0f ug]{ . lzIfs / ;xof]uL sd{rf/L;lxtsf gofF
afnljsf; s]G› :yfkgf ug{ ;ª\3Lo ;/sf/sf] k"j{ :jLs[lt lng'kg]{ . cfˆg} ;|f]tdf
afnljsf; s]Gb| :yfkgf / ;~rfng ug{ :yfgLo txn] :jLs[lt k|bfg ug]{ . tf]lsPsf]
of]Uotfk|fKt lzIfs, ef}lts k"jf{wf/ / dfkb08 k"/f u/]/ dfq afnljsf; s]Gb| :yfkgf ug{
;lsg],
1.6. dft[efiffdf l;Sg l;sfpg kfpg] cj:yfsf nflu :yfgLo txdf of]hgf lgdf{0f /
sfof{Gjogsf] Joj:yf ug]{ . ldl>t eflifs ;d"x ePsf :yfgdf cleefjs tyf :yfgLo
6
lj1 jf a'l4hLjLsf] ;xof]udf dft[efiffdf cfwfl/t ax'eflifs dfWoddf afnljsf; s]G›sf
lqmofsnfk ;~rfng ug]{, u/fpg],
1.7. ljBfnodf ;~rfng ul/g] k|f/lDes afnljsf; s]G› ljBfnosf] xftfleq t/ cnUu} ejg
tyf ef}lts ;+/rgfdf ;~rfng ug]{ . ljBfno 6f9f ePsf sf/0f ;d'bfodf ;~rfng
ul/g] afnljsf; s]G›nfO{ glhssf] ljBfnosf] ;dGjodf ;d'bfodf ;~rfng ug]{ Joj:yf
ldnfpg] . afnljsf; s]G›sf nflu ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf s'g} ;b:osf]
;+of]hsTjdf cleefjs tyf k|f/lDes afnljsf; s]G›df ;xof]u ug]{ ;xof]uLx¿;d]t
/xg] u/L s]G› Joj:yfkg pk;ldlt u7g ug]{,
1.8. rf/ jif{ pd]/ k'u]sf afnaflnsfsf nflu tf]lsPsf] Go"gtd dfkb08sf] cfwf/df Ps jif]{
k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIff sfo{j|md ;~rfng ug]{ .
1.9. afnljsf; s]G›df ;xhLs/0f ug]{ lzIfssf] of]Uotf xfnnfO{ sIff afx| pQL0f{ jf ;f] ;/x
agfpg] / qmdzM :gfts tx pQL0f{ u/]sf] x'g'kg]{ Joj:yf ug]{ . o:tf lzIfsn]
afndgf]lj1fg ljifo jf k|f/lDes afnljsf; ljifo lnP/ sIff afx| pQL0f{ u/L cfwf/e"t
tflnd lnPsf] x'g'kg]{ . cGo ljifo lnP/ afx| sIff pQL0f{ u/]sf] eP tflnddf afnljsf; /
afndgf]lj1fgsf] yk ljifo /flvg'kg]{ . afnljsf; lzIfsx¿sf] kfl/>lds ;]jf ;'ljwf
g]kfn ;/sf/sf] ;f]xL of]Uotfcg';f/ sfo{/t cGo lzIfs;/x agfpg] . o; txsf lzIfs
5gf]6 ubf{ lnlvt, df}lvs / k|of]ufTds tLg} k|sf/sf] k/LIff lng] Joj:yf ug]{ .
1.10. xfn sfd ul//x]sf afnljsf; lzIfsx¿sf] tf]lsPcg';f/ Go"gtd of]Uotf gk'Ug] eP
pgLx¿nfO{ of]Uotf j[l4sf] cj;/ k|bfg ug]{ .
1.11. :yfgLo txsf] ;'k/Lj]If0f /f]i6/df k|f/lDes afnljsf;sf] lqmofsnfk ;xhLs/0f tyf
Joj:yfkg ug]{ Ifdtf tyf ;Lk ePsf JolQmnfO{ ;dfj]z ug]{ . afnljsf; lzIfsnfO{
lghsf] sfo{;Dkfbgsf] cfwf/df k|To]s jif{ d"NofÍg u/L k'/is[t ug]{ .
1.12. afnaflnsfsf] ;/;kmfO, vfhf tyf cGo sfo{df ;xof]u k'¥ofpg Pshgf ;xof]uL
sd{rf/Lsf] clgjfo{ Joj:yf ug]{ .
1.13. k|f/lDes afnljsf; s]G›sf sIffdf afnaflnsfn] lrq x]g]{, k':ts kN6fpg], /ª eg]{,
gd'gfx¿ agfpg] h:tf lqmofsnfk u¿g\ eGg] p2]Zon] cfjZos k':ts, n]vg ;fdu|L,
lgdf{0f ;fdu|L, v]n ;fdu|L tyf k"j{ ;fIf/tf / l;sfOnfO{ ;3fpg] ;fdu|Lx¿sf] Joj:yf
ug]{ .
1.14. u'0ffTds afnljsf;sf] nflu afnaflnsfsf] ;af{ËL0f lasf;sf] lgldQ ;d'lrt ;]jf
k'¥ofpg / ;Da4 ;a} If]qsf] plrt ;dGjo ub}{ g]t[Tj k|bfg ug{ Ps clwsf/;DkGg
/fli6«o afnljsf; kl/ifb\ u7g ug]{ . ;f]xL k|sf/n] k|b]zdf k|b]z :t/Lo afnljsf; kl/ifb\
/ :yfgLo txdf k|f/lDes afnljsf; ;ldlt u7g ug]{ .
1.15. k|f/lDes afnljsf; s]G›x¿sf] cg'udg tyf lg/LIf0fsf nflu txut ;+oGq ljsf; ug]{ .
k|f/lDes afnljsf; s]G›sf] ;'kl/j]If0f ug{ :yfgLo txdf lqmofzLn x'g] ;'kl/j]Ifssf]
Ifdtf ljsf; / ;'kl/j]If0f /f]:6/df ljifo lj1 JolQmnfO{ ;dfj]z ug]{ .
2. ljBfno lzIff

7
æg]kfn / g]kfnLsf]OR5f M clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffÆ
æ:t/Lo hgzlSt pTkfbgsf] cfwf/ M ljBfno lzIffdf kx'Fr, ;dtf / u'0f:t/Æ
2.1. clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIff tyf lgMz'Ns dfWolds lzIffsf] ;kmn sfof{Gjogsf]
nflu x/]s :yfgLo txn] cfˆgf] If]qsf] lzIff ljsf;sf] lgldQ ufpF jf gu/ lzIff of]hgf
tof/ ug]{ .
2.2. :yfgLo txsf k|To]s j8fn] z}lIfs ;qsf] cf/Dedf lawfyL{ egf{ cleofg ;~rfng ug]{. %
b]lv !@ aif{ ;Ddsf afnaflnsfnfO{ clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIffsf] Aoa:yf ug]{ . ;f] pd]/
;d"xsf afnaflnsfx?nfO{ ljBfno egf{ gu/fPdf sfg'g cg';f/ bl08t x'g] s'/f
cleefjsx¿nfO{ af]w u/fpg gful/s cled'vLs/0f sfo{j|md ;~rfng ug]{ .
2.3. laBfnox¿sf] cjl:ylt tyf jt{dfg cj:yf klxrfg u/L gSzfÍsg ug]{ . gSzfÍsgsf
cfwf/df ljBfno ufEg], ;dfof]hg ug]{, aGb ug]{ jf :t/f]Gglt ug]{ . ljBfnox/sf]
;dfof]hg ubf{ ;a}nfO{ kfos kg]{ :yfgsf ljBfnonfO{ :t/f]Gglt u/L ef}lts k"jf{wf/ tyf
z}lIfs ;'lawf ;DkGg ljBfno ljsf; ug]{,
2.4. ljBfnosf] gS;fÍg u/L ;fdflhs Gofo, hg;+Vofsf] ljt/0fsf] k|j[lQ, ef}uf]lns cj:yfx]/L
lzIfs ljBfyL{ cg'kft Go"g ePsf tyf oftfoftsf lx;fan] ;'ud zx/L If]qdf /x]sf
ljBfnox?nfO{ ;dfof]hg Pjd\ ldnfg u/L z}lIfs hgzlQm / ef}lts k"jf{wf/;DkGg 7"nf
ljBfno jf cfjf;Lo dfWolds ljBfno agfpg] gLlt cjnDjg ug]{,
2.5. cfwf/e"t txsf afnaflnsfn] cfwf 306f / dfWolds txsf afnaflnsfn] Ps 306fsf]
b'/LeGbf a9L lx+8\g'gkg]{ u/L ljBfno ldnfg jf :yfkgf ug]{,
2.6. ;a} k|sf/sf laBfnox¿nfO{ hf]lgËsf] cfwf/df Aoal:yt ug]{ . cfjZostf gePsf
:yfgdf lagf of]hgf laBfno vf]Ng] kl/kf6L aGb ug]{ . laBfno ;]jf If]q lgwf{/0fsf cfwf/
/ dfgsx¿ ;+3Lo ;/sf/sf] lzIff x]g]{ dGqfnon] tf]Sg] . cfa:os k/] k|b]zn] cfˆgf]
cfjZostfcg's'n ;dfof]hg ug]{ / o;sf] sfof{Gjog :yfgLo txdfkm{t ug]{ .
2.7. lgs} b'u{d, kftnf] a:tL ePsf If]qx¿df 7"nf laBfno ;~rfngdf Nofpg g;lsg]
cj:yfdf ax'sIff lzIf0f Joj:yf ckgfpg] . o;sf nflu lj:tfl/t :s'nx¿ ;~rfngdf
Nofpg] .ax'sIff ljBfnosf lzIfsx¿nfO{ laz]if tflnd / k|f]T;fxgsf] Joj:yf ug]{,
2.8. :yfgLo txsf ufpF jf gu/ lzIff ;ldlt / ;DalGwt clwsf/Lx¿n] cfˆgf] If]q leqsf
ckfËtf ePsf, blnt, lakGg, hghflt / sl7g kl/l:yltaf6 cfPsf afnaflnsfx¿nfO{
laBfnfodf Nofpg / ltgLx¿nfO{ l6sfO /fVg laz]if ;dfa]zL sfo{qmd nfu' ug]{,
2.9. clgjfo{ lzIff eGgfn] cfwf/e"t txsf pd]/ ;d"xsf ;a} afnaflnsfx¿ clgjfo{ egf{,
lgoldt xflh/L, cWoogdf lg/Gt/tf, lgwf{l/t l;sfO pknlAwxfl;n ug{' xf] . o;sf nflu
:yfgLo tx, 3/–kl/jf/, cleefjs, laBfno ;a}n] ;femf lhDd]jf/L lng],
2.10. x/]s laBfnon] Ps lzIff k/f]ksf/L jf sNof0fsf/L sf]if :yfkgf u/L ;f] sf]ifdf
;dfh;]jL, rGbf bftf, k"j{ laBfyL{, Aofkf/L jf hf] ;'s} af6 laBfno lasf;sf] lgldQ bfg
jf cfly{s ;xof]u lng ;Sg] Joj:yf ug]{,

8
2.11. cfly{s ¿kn] ljkGg, b'u{d If]q / dfgj ljsf; ;"rsfÍdf kl5 k/]sf If]q / ju{nfO{
k|fyldstf lbFb} :6];g/L, lbjf vfhf / kf]zfs :yfgLo txn] qmdzM lgMz'Ns pknAw u/fpFb}
hfg] . ;fj{hlgs ljBfnodf cWoog gu/L :j]lR5s ?kdf lghL, ;xsf/L jf u'7Låf/f
;~rflnt laBfnodf egf{ ePsf afnaflnsfx¿nfO{ /fHosf] nufgL g/xg] Joj:yf ug]{,
2.12. lghL nufgLdf ;~rflnt ljBfnox¿n] !) b]lv !% k|ltzt laBfyL{x¿nfO{ k"0f{ ¿kdf
lgMz'Ns lzIff k|bfg ug{'kg]{ jf ;f] a/fa/sf] /sd ljBfyL{ ljTtLo ;xfotf sf]ifdf hDdf
ug]{ Joj:yf ldnfpg] . o;sf nflu :yfgLo txn] cfˆgf] If]qleqsf ul/a, lakGg, blnt,
ckfË, 5fqfx¿sf] klxrfg / 5gf}6 u/L k7fpg] Joj:yf ug]{,
2.13. clgjfo{ tyf lgMz'Ns cfwf/e"t lzIffsf] sfof{Gjog /fli6«o k|fyldstfsf] laifo ePsf]n]
To;sf] sfof{Gjog ;xL ¿kdf eP gePsf] cg'udg ug{ :yfgLo txx¿n] Ps clgjfo{ tyf
lgMz'Ns lzIff cg'udg ;ldlt u7g ug]{ / s'g} Ps sd{rf/LnfO{ lhDd]jf/ clwsf/Lsf]
¿kdf tf]Sg] . k|b]z / ;+3Lo ;/sf/n] klg clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIff sfof{Gjogsf]
cg'udgsf nflu cfaZos gLlt / ;+oGq tof/ ug]{,
2.14. :yfgLo txx¿nfO{ k|f]T;fxg lbg / pgLx¿sf aLr ;sf/fTds k|lt:kwf{sf] jftfj/0f
l;h{gf u/L cfwf/e"t txsf pd]/ ;d"xsf ;a} afnaflnsfnfO{ l56f] eGbf l56f] laBfnodf
k'¥ofO{k9fO{ lg/Gt/tfsf] Joj:yf ldnfpg] . ljBfno aflx/ afnaflnsf gePsf :yfgLo
txx?n] clgjfo{ lzIff ;'lglZrt ePsf] ;fj{hlgs ?kdf 3f]if0ff ug]{ . o;/L clgjfo{
cfwf/e"t lzIff ;'lglZrt ug{ ;Ifd ePsf ufpF jf gu/ kflnsfx¿nfO{ /fli6«o k'/:sf/sf]
Joj:yf ug]{ .o;sf nflu clgjfo{ lzIffsf ;"rsx? lgwf{/0f u/L d"NofÍsg ug]{ k/Dk/fsf]
yfngL ug]{,
2.15. Jofj;flos ljifosf] cWoog cWofkgsf] u[xsfo{ jf kl/of]hgf sfo{ k|of]ufTds agfpg] .
Jojxfl/stf / l;h{gfTdstf clej[l4 ug]{ lsl;daf6 afn–s]lG›t lzIf0f lalw tyf
/0fgLltx¿sf] k|of]udf hf]8 lbg] .
2.16. sIff # ;Ddsf afnaflnsfnfO{ pgLx¿sf 3/kl/jf/, ;dfh, k|s[ltsf s'/fx¿, 36gf j0f{g
tyf pgLx¿nfO{ dg kg]{ vfnsf s'/f ;'gfpg k|]l/t ug]{ . ;}4flGts n]vg u/L Jo:t
agfpg] vfnsf] u[xsfo{ lgif]w ug]{ / ljBfnodf l;s]sf s'/fx?nfO{ b}lgs hLjgdf k|of]u
ug{ nufpg] vfnsf kl/of]hgf sfo{ ug{ nufpg] .
2.17. ljBfnon] ljBfyL{x?nfO{ pgLx?sf] kl/jf/ tyf ;d'bfon] dgfOg] ;f+:s[lts kj{x¿df
;lqmo ;xefuL x'g tyf k'Vof}{nL jf /}yfg] ¿kdf ljsl;t x'Fb} cfPsf ;Lk ljsf; sfo{df
;xefuL x'g k|]l/t ug]{ . o:tf sfo{sf nflu oyf]lrt cj;/ k|bfg ug]{ .
2.18. afnaflnsfsf l;sfOnfO{ kfl/jfl/s k];f / Joj;fo;Fu hf]8\g] cj;/ lbFb} vf]h tyf
cGj]if0fdf cfwfl/t kl/of]hgfsf dfWodaf6 l;Sg] cj;/ lbg] . kf7\oqmd tyf
kf7\o;fdu|Lx? klg ;f]xL cg's'nsf] agfpg k'g/fjnf]sg ug]{ .
2.19. cfwf/e"t txsf dflyNnf sIffx¿ sIff ^, &, * df Jofj;flos laifox¿ k|ltsf] em'sfj
a9fpg ;fdfGo k|s[ltsf k"j{ Jofj;flos laifox¿ nfu' ug]{ . Jofj;flos tyf k|flalws

9
laifox¿nfO{ ljBfyL{ aLr lk|o agfpg jf To;k|lt pgLx¿sf] ¿lr hufpg ;r]tLs/0f
tyf a[lQ k/fdz{ sfo{j|md ;~rfng ug]{,
2.20. ;+3Lo ;/sf/n] cfwf/e"t tx k"/f u/] kZrft afnaflnsfn] xfl;n ug{'kg]{ l;sfO
;Ifdtfx¿ ljsf; ug]{ / lt ;Ifdtfx¿sf cfwf/df kf7\oqmd tyf kf7\ok':ts ljsf;,
lzIfs tflnd, lzIfs 5gf]6, lzIf0f / d'NofÍg ug{ cfjZos lgb]{zgx¿ tof/ ug]{,
2.21. cfufdL Ps bzs leq cfwf/e"t txdf cWofkg ug]{ ;a} lzIfssf] xfnsf] Go"gtd of]Uotf
a9fP/ slDtdf :gfts k'¥ofpg] / Ps aif{sf] k]zfut sf]z{ clgjfo{ ug]{ . xfn sfo{/t sd
of]Uotf ePsf lzIfsnfO{ z}lIfs of]Uotf a9fpg] cj;/ k|bfg ug]{ jf ;dofjlw yk]/
;'ljwf;lxt cjsfz /f]Hg nufpg],
2.22. lzIfs k|lzIf0f sfo{qmdx¿df / lzIf0f k]zf b'a}df pRr z}lIfs pknlAw ePsf jf pRr
u|]8 k|fKt u/]sf JolQmx¿nfO{ k|lt:kwf{ / Ifdtfsf cfwf/df 5gf]6 ug]{ . lzIfs tflnd tyf
k|j]z k/LIffaf6 x'g] 5gf]6 k|0ffnLdf ;'wf/ ug]{ .
2.23. ;"rgf tyf;~rf/ k|lalwnfO{ Ps laifosf] ?kdf eGbf klg lzIf0f l;sfO k|lqmofsf] cleGg
cËsf ¿kdf ljsf; ug]{ . l;sfOnfO{ cfw'lgs ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw;Fu hf]8\b}
;fdu|Lo'Qm / Jofjxfl/s agfpg] u/L lzIfs tof/L ug]{ . ;]jfsfnLg tyf k"j{ ;]jfsfnLg
tflndx¿df ;a}nfO{ lzIf0f l;sfOdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|lalwsf] k|of]usf af/]df l;Sg]
cj;/ k|bfg ug]{,
2.24. ;+3Lo lzIff x]g]{ dGqfnon] cfwf/e"t tyf dfWolds laBfnosf u'0f:t/dfgs tyf
;"rsx? lgwf{/0f ug]{ . ;f] adf]lhd x/]s k|b]z / :yfgLo ;/sf/n] cfˆgf] If]q leqsf
cfwf/e"t ljBfnosf] x/]s aif{ ef}lts cj:yf, z}lIfs cj:yf, l;sfOjftfj/0f, l;sfO
pknlAw :t/, afnaflnsfsf] Jofjxfl/s kl/jt{g, lzIfssf] sfo{ ;Dkfbg:t/, laBfno
;d'bfo ;DaGw, z}lIfs g]t[Tj, ;|f]t kl/rfng cflb ;d:t kIfx¿sf] d'NofÍg u/L
ljBfnox¿sf] :t/Ls/0f ug]{ / ;f]sf] glthf aflif{s ?kdf ;fj{hlgs ug]{ .
2.25. ljBfyL{sf] l;sfO pknlAw;Fu lzIfssf] sfo{;DkfbgnfO{ hf]8\g] / l;sfOnfO{ ;'wf/fTds
agfpg lg/Gt/ d"Nofª\sg k4lt sfof{Gjogdf hf]8 lbg] .
2.26. ;a} ljBfnodf Ps} k|sf/sf] kf7\oqmd clgjfo{ ¿kdf nfu' ug]{ . /fli6«o kf7\oj|md k|f?ksf]
clwgdf /xL k|b]z / :yfgLo txn] P]lR5s tyf :yfgLo ljifosf] kf7\oj|md / kf7\o;fdu|L
lgdf{0f u/L sfof{Gjog ug{ ;Sg] Joj:yf ug]{ .
2.27. :yfgLo txdf Jofjxfl/s tyf ;}4flGts k/LIff ;~rfng ug]{ . sIff * sf] k/LIff :yfgLo
tx, sIff bzsf] k/LIff k|b]z tx, / sIff !@ sf] k/LIff /fli6«o txaf6 ;~rfng,
Joj:yfkg / k|df0fLs/0f ug]{,
2.28. ljBfno lzIffnfO{ u'0f:t/o'Qm agfpg :yfgLo txaf6} lgoldt cg'udg, lg/LIf0f /
;'kl/j]If0fsf] Joj:yf ldnfpg] . :yfgLo txaf6 cg'udg tyf ;'kl/j]If0f ubf{
cj:yfcg';f/ :ynut tyf ljB'tLo b'a} k|sf/sf dfWodaf6 ug]{ .
2.29. x/]s ljBfnosf k|wfgfWofksn] jflif{s ¿kdf ljBfnosf] Joj:yfksLo ultljlw / l;sfO
u'0f:t/sf] ljifodf :yfgLo txsf k|d'v;dIf k|ltj]bg a'emfpg] .

10
2.30. lzIfssf] xflh/L, ljBfyL{sf] l;sfO pknlAw, l;sfO lqmofsnfk ;DaGwdf ul/Psf
cg';Gwfg, z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f, gjk|jt{gfTds sfo{, cltl/Qm / ;xsfo{snfk cfof]hgf,
;'kl/j]Ifssf] /f]xj/df ;~rfng u/]sf sIff k|bz{g / jflif{s k|ltj]bg h:tf :ki6 /
kf/bzL{ ;"rssf cfwf/df lzIfssf] sfo{;Dkfbg d"Nofª\sg ul/g] Joj:yf ug]{,
2.31. ljBfnosf lzIfsx¿sf] a9'jf of]Uotf / bIftfsf cfwf/df ljBfnosf] dflyNnf] tx / >]0fL
;Dd a9'jf x'g ;Sg] Joj:yf ug]{,
2.32. jflif{s sfo{;Dkfbg d"Nofª\sgdf pTs[i6 x'g] lzIfsnfO{ ljBfno tyf :yfgLo txn] jflif{s
¿kdf k'/:sf/ tyf ;Ddfg lbg] . pTs[i6 sfo{ ;Dkfbgsf cfwf/df :yfgLo ;/sf/n]
l;kmfl/; u/L k7fPsf lzIfsnfO{ k|b]z / ;ª\3Lo ;/sf/n] klg k'/:s[t ug]{ Joj:yf ug]{,
2.33. k|fyldstfsf ;fy ;"rs / dfkb08sf cfwf/df /fli6«o :t/df lzIfs b/jGbL ldnfg ug]{ .
k|b]z ;/sf/ / :yfgLo txn] cfjZostfsf cfwf/dfcfjZos kg]{ yk lzIfs b/aGbLl;h{gf
ug]{ . o;/L l;h{gf ul/Psfb/aGbL cfjZostf / dfusf cfwf/df ljt/0f ug]{ . o:tf
b/aGbLdf lzIfs ;]jf cfof]af6 kbk"lt{ ug]{ Joj:yf ldnfpg],
2.34. cfwf/e"t txsf] sIff ! b]lv # ;Dd PsLs[t sIff lzIf0f k4lt ckgfpg] / sIff
rf/eGbf dfly ljifout ¿kdf lzIfs Joj:yf ug]{ . lzIfs tflnddf k|fylds txsf
lzIfsn] clgjfo{ ¿kdf laifout lzIf0f, ax' sIff lzIf0f h:tf laifodf 1fg / ;Lk
l;s]sf] x'g'kg]{,
2.35. lzIf0f k]zfdf ckfª\utf ePsf, dlxnf, blnt tyf hghfltsf] k|j]znfO{ k|f]T;fxg ug]{ gLlt
lng],
2.36. ljBfnon] ef]u rng u/]sf] hUufnfO{ ljBfnosf] gfddf sfod ug{ gLltut tyf sfg"gL
Joj:yf ug]{ . hUuf gePsf ljBfnonfO{ :yfgLo ;/sf/n] cfjZos hUuf pknAw u/fpg],
2.37. ljBfno ejg lgdf{0f ubf{ k|fs[lts ljkb\sf] lx;fan] sd hf]lvdo'Qm :yfgdf afnaflnsf
/ lzIfs tyf cleefjssf nflu;d]t pko'Qm x'g] u/L agfpg],
2.38. ;fj{hlgs, wfld{s, ;xsf/L, u'7L,lghL nufgLsf s'g} klg ljBfnon] ljb]zL gfd /fVg
gkfpg] .
2.39. :yfgLo txaf6} cfjlws ¿kdf ;a} k|s[ltsf ljBfnosf] l;sfO :t/ hfFr ug]{ / b]lvPsf
;d:of klxrfg u/L ;'wf/ ug{ nufpg] . ;fj{hlgs ljBfnosf cltl/Qm c? ;a} k|sf/sf
ljBfnodf klg cg'udg lg/LIf0f / k|fljlws ;xfotf k|bfg ug]{ Joj:yf ldnfpg] .
2.40. kf7\oqmd ;DaGwL /fli6«o gLlt / k|f¿k ;+3n] agfpg] kf7\oqmddf d'Vo / ;femf -common
core subjects_ ljifox¿ ;ª\3n] lgwf{/0f ug]{ . cGo ljifox¿ k|b]z / :yfgLo ;/sf/åf/f
:yfgLo kf7\oqmdsf] ¿kdf lgwf{/0f ug]{,
2.41. ul0ft, cË|]hL efiff, ;fdflhs, Jofj;flos tyf :jfjnDagsf ljifox¿ cflbdf klg
:yfgLos/0f u/L lzIf0f l;sfO k|lj|mofdf ;DalGwt :yfgLo tx tyf ljBfnonfO{ ;Ifd
agfpg],
2.42. ax'kf7\ok':ts gLltsf cfwf/df ax'kf7\ok':ts pknJw u/fpg],

11
2.43. laBfno ;~rfngsf nflu cfjZos ;|f]t ;fwg / z}lIfs, cfly{s tyf Aoa:yfksLo
clwsf/ ljBfnosf] txdf ljs]lG›t ug]{ . ljBfnox¿nfO{ :jzflzt / hjfkmb]xL ;+:yfsf
¿kdf ;~rfng ug{ d2t k'¥ofpg] . ;+3Lo dGqfnon] ;fj{hlgs ljBfnosf clwsf/ If]q
;DaGwdf Ps k|f¿k lgwf{/0f ug]{,
2.44. ;fj{hlgs ljBfnosf] z}lIfs g]t[Tj / Aoj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg k|wfgfWofksnfO{
lhDd]jf/ / clwsf/;DkGg agfpg] . cfwf/e"t txsf] nflu cnu k|wfgfWofkssf] jf
cfwf/e"t txsf] OGrfh{ Joj:yf ug]{ . dfWolds txdf ;~rflnt cfwf/e"t sIffsf nflu
Ps cnu ;xfos k|wfWofkssf] Joj:yf ug]{ . k|wfgfWofksnfO{ ljBfno ;~rfngsf] k"0f{
lhDd]jf/L lbO{ clwsf/ ;DkGg agfpg] / glthfsf cfwf/df d"NofÍg ug]{ Joj:yf ug]{ .
k|wfgfWofksnfO{ cfsif{s tnadfg / ;'ljwfsf] Aoj:yf u/]/ ;DalGwt txdf kfFr jif{sf]
lzIf0f cg'ej ePsf] ;Ifd / Ifdtfjfg JolQmnfO{ g]t[Tj k/LIf0fsf cfwf/df k|wfgfWofks
agfpg] . k|wfgfWofkssf] eQf tnadfgsf] !) k|ltzt sfod ug]{ .
2.45. k|wfgfWofksnfO{ lgo'lQm lbFbf :yfgLo txn] ljBfno;'wf/ ;DjGwL of]hgfdf cfwfl/t
sfo{;Dkfbg ;Demf}tf u/L kfFr aif]{sf] nflu lgo'lQm lbg] . ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf]
lg0f{o / l;kmfl/;df :yfgLo txn] k|wfgfWokssf] a9Ldf yk Ps cjlw;Dd sfo{sfn yk
ug{ ;Sg] . :yfgLo ;/sf/n] k|wfgfWofksn] sfo{of]hgf / sfof{b]z k'/f u/]sf] jf gu/] sf]
;DaGwdf dfkb08 agfO ;"rssf] cfwf/df x/]s aif{ lgoldt ¿kdf cg'udg / ;'kl/j]If0f
ug]{ Aoj:yf ug]{,
2.46. k|wfgfWofksn] klg x/]s aif{ cfˆgf lzIfs;Fu lzIf0f / l;sfO cj:yfdf ;'wf/ ;DjGwL
;Demf}tf ug]{ / To;sf] lgoldt ;Dk/LIf0f ug]{,
2.47. cleefjsx¿ dWo]af6 cleefjs, rGbf bftf, ;dfh;]jL, k|wfgfWoks tyf lzIfs, blnt,
dlxnf tyf cGo ;/f]sf/jfnfx¿ ;d]t /xg] u/L laBfno Aoa:yfkg ;ldlt u7g ug]{
Joj:yf ug]{,
2.48. ljBfnosf] lasf; / vf;u/L afnaflnsfsf] l;sfOdf cleefjssf] ;xeflutf a9fpg
lzIfs–cleefjs ;+3sf] ;d]t Aoa:yf ug]{ . lzIfs cleefjs ;ª\3n] ljBfnosf]
;fdflhs k/LIf0f ug]{ / cleefjs e]nfdf k|:t't ug]{ kl/kf6L a;fNg],
2.49. ljBfnodf sfo{/t lzIfs tyf sd{rf/Lsf] nflu Joj;flos cfrf/;+lxtf -professional
code of conduct_ lgdf{0f u/L nfu" ug]{ . ;f]cg';f/ sfd eP gePsf] cg'udg ug]{,
2.50. lzIfsnfO{ k|zf;lgs ¿kdf k|wfgfWofksk|lt / l;sfO pknlAwsf nflu ljBfyL{ tyf
cleefjsk|lt hjfkmb]xL agfpg] . k|wfgfWofks l;sfOsf nflu ljBfyL{ / cleefjs tyf
Joj:yfkgsf / l;sfO b'a}sf nflu :yfgLo ;/sf/k|lt hjfkmb]xL x'g'kg]{ .
2.51. ljBfnosf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf] jt{dfg Joj:yfdf ;'wf/ ug]{ . ;'k/Lj]Ifssf] Go'gtd
of]Uotf :gftsf]Q/ sfod u/L lzIff k|zf;g tyf ;'k]l/a]If0f ;DaGwL tflnd clgjfo{ ug]{ .
k|d'v ;'kl/j]Ifssf] g]t[Tjdf lj1 tyf cg'ejL JolQmx?sf] l6d agfP/ ljBfnosf]
;'kl/j]If0f tyf cg'udg ug]{ .

12
2.52. ;'kl/j]Ifs / ljBfnosf k|wfgfWofksaf6 dfl;s ¿kdf cfˆgf] If]q / ljBfnodf ePsf
z}lIfs ;'kl/j]If0f / To;af6 l;sfO ;'wf/df kf/]sf] / kfg{ ;Sg] k|efj;d]t cfFsng
ul/Psf]cfjlws k|ltj]bg :yfgLo ;/sf/sf] lzIff PsfOdf clgjfo{ ¿kdf a'emfpg] Joj:yf
ug]{,
2.53. :yfgLo txsf k|d'v, pkk|d'v, lzIff k|d'v / ;DalGwt j8fsf j8fWofIfn] ljBfnosf] ;du|
cj:yf / ;'kl/j]If0fsf] cj:yfsf] cg'udg tyf d"Nofª\sg ug]{
2.54. ;fwf/0f cj:yfsf afnaflnsf;Fu a;]/ cWoog ug{ ;Sg] afnaflnsfsf nflu pgLx¿sf
ckfª\utfsf] cj:yfcg';f/ cfjZos kg]{ ;fdu|Lx¿ ljBfnon] g} pknAw u/fpg] gLlt lng]
. ljz]if afnaflnsfsf nflu rflxg] ;fdu|L -h:t}M 58L, a|]n k':ts cflb_ sf] ;d'lrt
k|aGw ug]{,
2.55. ljz]if ljBfnox¿sf] :yfkgf / ;~rfng ;ª\3Lo ;/sf/n] ug]{ . k|b]z tyf :yfgLo
;/sf/n] cfˆgf] If]qleq ;~rflnt To:tf ljBfnox¿sf] ;~rfng tyf Joj:yfkgdf
;3fpg] . o:tf ljBfnox?df Jofj;flos lzIff lbg] u/L kf7\oj|mddf ;'wf/ ug]{,
2.56. ckfª\utf ePsf afnaflnsfx¿sf] l;sfOnfO{ ;Dej eP;Dd ckfª\utfsf] cj:yf x]/L cGo
cfwf/e"t ljBfnosf] l;sfO;Fu ;fk]If agfpg],
2.57. ckfª\utf ePsf ljBfyL{x? cWoog ug]{ ljBfnosf lzIfsnfO{ cGo lzIfs;/x ;]jf ;'ljwf
lbg] . ljBfnosf] ef}lts ;+/rgf ckfËd}qL agfpg],
2.58. czQm jf 3/ / ljBfno ug{ u/fpg c;dy{ t/ ljBfnodf cWoog ug{ ;Sg] k|sf/sf
ckfª\utf ePsf afnaflnsfsf nflu kfos kg]{ :yfgdf cfjZostfsf] cfwf/df
5fqfjf;;lxtsf] ljz]if ljBfno ;~rfng ug]{ . ;fwf/0f ljBfnodf hfg c;dy{ t/ ljz]if
sIffdf dfq cWoog ug{ ;Sg]nfO{ ljz]if ljBfnodf g} k7gkf7gsf] Joj:yf ldnfpg] .
2.59. ljkGg, blnt, hghflt tyf sl7g kl/l:yltdf /x]sf cGo cleefjssf 5f]/f5f]/LnfO{
pgLx¿sf] cj;/ nfutnfO{ ;Daf]wg ug]{ u/L :yfgLo txn] 5fqj[lQ lbg] Joj:yf ldnfpg],
2.60. afnaflnsfdf 5'jf5'tsf sf/0f x'g] dgf]j}1flgs k|efj / e]befjnfO{ cGt ug{ ljBfnodf
5'jf5't k|yf k"0f{ ?kdf pGd"ng ub}{ ;a}nfO{ ;dfg Jojxf/ ug{ / l;sfOdf ;dfg cj;/
k|bfg ug{ ljBfno tyf lzIfsx¿nfO{ k"0f{ lhDd]jf/ agfpg],
2.61. ljBfno lzIffdf ;s];Dd ;dfg u'0f:t/ sfod ug{:yfgLo ;/sf/n] ljBfnosf] kf7\oqmd,
ef}lts jftfj/0f, lzIfs tyf sd{rf/L Joj:yfkg, cfly{s Joj:yfkg, ljBfno Joj:yfkg
nufotsf ljifodf lgodg ug]{,
2.62. sDkgL P]g cGtu{t ;~rflnt lghL nufgLsf ljBfnox¿ ;+qmd0fsflng Joj:yfkgsf -
Transitional strategy_ ¿kdf u}/gfkmfd'vL ;]jfd"ns ;fdflhs ;+:yf -Non-profitable
Social Institution_ sf ¿kdf ¿kfGt/0f ug]{ . cfufdL Ps bzs leq sDkgL, ;xsf/L,
u'7L nufotaf6 ;~rflnt ;Dk"0f{ ljBfnox¿nfO{ Pp6} 9fFrfdf ;~rfng ug]{,
2.63. dfWolds ljBfnodf lgMz'Ns ?kdf /f]huf/d"ns Aofj;flos lzIff, hLjgpkof]uL Pjd\
:jfjnDjL ;Lksf tflndsf cj;/ lj:tf/ u/L ;a}sf] lglDt kx'Frof]Uo agfpg],

13
2.64. sIff gf}b]lv pRr lzIffdf hfg rfxg]x¿sf] nflu laz]if ;fwf/0f lzIffsf] wf/,
/f]huf/d"ns jf :j/f]huf/d'ns k]zf Aoj;fodf hfg rfxg]x¿sf] nflu Aofa;flos l;k
tflnd ;lxtsf] ;fwf/0f lzIffsf] wf/, k|flalws / pRr k|flalws lzIffdf hfg rfxg]x¿sf]
nflu k|flalws Aofa;flos lzIffsf] wf/sf] k|f/De ug]{ . Ps wf/af6 csf]{ wf/df lglZrt
dfkb08sf] cfwf/df k|j]z kfpg] gLlt cjnDjg ug]{ .
2.65. ljBfno lzIffsf nflu ljQLo ;|f]tsf] Joj:yfkg ug{ ;+3, k|bz ] / :yfgLo ;/sf/n]
qmdzM&),!% / !% k|ltztsf] cg'kftdf ah]6 ljlgof]hg ug]{ .
2.66. ;a} ;fj{hlgs ljBfnosf] u'0f:t/df ;'wf/ Nofpg b]ze/Lsf ;a} ljBfnodf kfFr jif{leq
of]Uo, bIf / :jMpTk|]l/t laifo lzIfssf] cfk"lt{ ug]{,
2.67. tTsflng pRr dfljdf sfo{/t lgwf{l/t of]Uotf / tflnd k'u]sf lzIfsx¿nfO{ dfWolds
txsf lzIfssf ¿kdf lgoldt ug{ cfjZos b/aGbL Joj:yf ug]{,
2.68. ;a}eGbf d]wfjL / of]Uo JolQmnfO{ lzIfs k]zfdf cfslif{t ug{ lzIfssf tna ;'ljwf /
j[lQ ljsf;sf] cj;/nfO{ ;dfg txsf cGo ;]jfeGbf pRr :t/sf] agfpg] . tna ;'ljwf
slDtdf !) k|ltzt clws x'g] Joj:yf ug]{ . laifo lzIfs cefj x'g] ul0ft, la1fg, c+u|]hL
/ k|flalws laifodf eg] ljBfnosf] cfly{s cj:yf cg';f/ cem a9L cfsif{s tna lbg
;lsg] gLlt canDag ug]{,
2.69. ;a} ljBfnodf cfufdL bz jif{leq lgDgfg';f/ Go'gtd ef}lts k"jf{wf/ k'¥ofpg]M
-s_ ;fwg;DkGg sIff sf]7f ;lxtsf] ;'/lIft ljBfno ejg,
-v_ k':tsfno / kof{Kt k':ts,
-u_ lj1fg k|of]uzfnf / cfO=;L=6L k|of]uzfnf,
-3_ Aofj;flos k|of]uzfnf / To;sf nflu cfjZos hdLg,
-ª_ cf}ifwL pkrf/ sIf tyf v]ns'b d}bfg / v]ns'b ;fdu|L .
2.70. ;fj{hlgs lzIffsf] ;anLs/0f / o;dflysf] hgljZjf; ljsf; ug{ lzIfs :jod\ /
;/sf/L sf]ifaf6 tna ;'ljwf pkef]u ug]{ x/]sn] cfˆgf ;GtfgnfO{ ;fj{hlgs ljBfnodf
k9fpg] gLlt lng],
2.71. lzIf0fsf] nflu cfjZos Ifdtf / pTk|]/0ff gePsf tyf sIffut k/LIff kl/0ffd /
ljBfyL{sf] l;sfO pknlAw:t/sf] cfwf/df sdhf]/ b]lvPsf lzIfsnfO{ ljz]if pkbfg
sfo{qmddfkm{t :j]lR5s cjsfz cj;/ lbg],
2.72. lzIfs ;]jf cfof]unfO{ :jfoQ cfof]usf] ¿kdf lzIfs ljsf;sf ;du| gLlt tyf dfkb08
ljsf; u/L g]kfn ;/sf/nfO{ l;kmfl/; ug]{ .of]Uo lzIfssf] 5gf}6 u/L l;kmfl/; ug]{
lgsfosf] ?kdf ljsf; ug]{ . lzIfs ;]jf cfof]un] tof/ u/]sf] dfkb08sf] cfwf/df

14
ljBfnosf lzIfs tyf sd{rf/Lsf] lgo'lQm / a9'jfsf] l;kmfl/; ug{ k|b]z txdf lzIfs
;]jf cfof]usf] k|b]z sfof{no :yfkgf ug]{,
2.73. lzIfs ;]jf cfof]un] lzIfs 5gf}6sf j|mddf Aofjxfl/s sIff k|bz{g -k|of]ufTds k/LIff_
nfO{ clxn] P]lR5s laifo agfO{ /x]sf]df cab]lv Aofjxfl/s sIff k|bz{gnfO{ klg clgjfo{
agfpg] . ;fy} cfw'lgs k|ljlw ckgfP/ lzIfssf] lzIf0f k|ltef / pTk|]/0ff :t/ hfFRg
;Ifdtf, k|ltef tyf pTk|]/0ff k/LIf0fsf nflu sf}zn k/LIf0f -aptitude test_ lng] Joj:yf
clgjfo{ agfpg],
2.74. tTsflng cfjZostf k"lt{sf] nflu a9Ldf Ps z}lIfs ;qsf] cjlwsf nflu dfq s/f/df
lzIfs /xg] Aoj:yf ug]{ . lzIfs ;]jf cfof]uaf6 :yfoL lj1fkgsf] glthf k|sfzg ubf{
j}slNkssf] ;"rL klg k|sfzg ug]{ / j}slNks ;"rLdf k/]sfx¿af6 dfq s/f/ lzIfs egf{
ug]{ Joj:yf ug]{ . laleGg laifosf ;jf{lws jf tf]lsPsf] pRr cÍ NofPsf d]wfjL
JolQmnfO{ k|wfgfWofksn] :yfgLo ;/sf/ / ljBfno Aoj:yfkg ;ldltsf] k/fdz{df ;f]em}
l/Qm b/aGbLdf a9Ldf Ps aif{sf nflu s/f/df lgo'Qm ug{ ;Sg] gLltut Joj:yf ug]{,
2.75. xfnsf /fxt / cg'bfg lzIfs sf]6f nufotnfO{ :yfoL lzIfs b/aGbLdf ¿kfGtl/t u/L
lzIfs b/aGbL :yfoL dfq /xg] Aoj:yf ug]{ . lzIfs ;]jf cfof]usf] k|lt:kwf{Tds
k/LIffdfkm{t 5gf]6 u/L bIf / pTk|]l/t ;a}nfO{ cfufdL tLg aif{leq} :yfoL lzIfs
b/aGbLdf kbk"lt{ ug]{,
2.76. k|To]s kfFr aif{df lzIfssf] ;?jf ug]{ Joj:Yf ug]{ . o;/L ;?jf ubf{ dlxnf tyf ckfËtf
ePsf lzIfsnfO{ ;s];Dd ckfos ;?jf gug]{ gLlt lng],
2.77. ljBfnodf dlxnf lzIfssf] pkl:ylt -lgo'lQm_ df j[l4 ug]{ . dfWolds lzIfsdf dlxnfsf]
;xeflutf cfufdL bz aif{leq bf]Aa/ / aL; aif{leq t]Aa/ k'¥ofpg] gLlt ckgfpg] .
ljBfnosf] g]t[Tjdf dlxnfsf] pkl:ylt ;'lglZrt ug{ ;sf/fTds lje]bsf ?kdf
k|wfgfWofks lgo'lStdf dlxnfnfO{ k|fyldstf lbg],
2.78. ljBfnosf] ;]jf If]qsf] ;Ldfleq blnt, ;LdfGtLs[t / nf]kf]Gd'v ;d'bfox¿sf] a;f]jf;
ePdf To:tf] ;d'bfosf] k[i7e"ld ePsf lzIfs ;?jf eO{ cfpg rfx]df k|fyldstf;fy
;?jf ug]{,
2.79. bIf lzIfs cfk"lt{ / u'0f:t/Lo lzIffsf] nflu lzIfs tflndsf] Aoj:yf ug{ x/]s k|b]zdf
lzIf0f Ps]8]dLsf] Aoj:yf ug]{ . o;sf nflu ;+3 tyf k|b]z ;/sf/n] lzIf0f sn]h -sn]h
ckm Ph's]zg_ jf v'nf ljZjljBfnosf] ljsNk ;d]t canDjg ug]{ .
2.80. lzIfs tflndsf] nflu :yfgLo ;/sf/sf] l;kmfl/;df k|b]z ;/sf/n] lzIf0f Ps]8]dL jf
lzIf0f sn]hl;t;Demf}tf ug]{ / ;Demf}tf adf]lhd lzIfssf]Ifdtf ljsf; tflnd ;~rfng
u/L Ifdtf clea[l4 ug]{ . cfjZostf cg';f/ lzIfs tflndsf] nflu ;/sf/sf] nufgLdf
j}b]lzs cWoogdf ;d]t k7fpg] k|jGw ug]{ . ;kmn / /fd|f] sfdaf6 Voflt sdfPsf
k|wfgfWofks / lzIfsx¿sf] /f]:6/af6 nfdf] ljbfsf] ;dodf ljBfnout jf If]qut 5f]6f]
cjlwsf] lzIfs tflnd ;~rfng ug]{ Joj:yf ug]{ . k|To]s b'O{ jif{df ;3g k'gtf{huLs/0f
tflndsf] Joj:yf ug]{,

15
2.81. lzIfssf nflu cfjZos Go'gtd ;Ifdtfsf] dfkb08 tf]Sg] . lzIfsn] s'g} klg pkfoaf6
pQm ;Ifdtf xfl;n ug{;Sg] ljsNk v'nf ug]{ . lzIfs 5gf}6 tyf a9'jfsf] nflu pQm
;IfdtfnfO{ cfwf/ agfpg],
2.82. lzIf0f k]zfdf /x]sf lzIfs cyjf eljiodf lzIf0f k]zfdf k|j]z ug{ rfxg] bIf tyf
pTk|]l/t lzIfssf nflu lzIf0f cg'dltkq k|bfg ug]{, gljs/0f ug]{, ;fy;fy} tf]lsPsf]
dfkb08 k"/f gug]{x¿sf] cg'dltkq vf/]hL;Dd ug]{ clwsf/;lxtsf] Pp6f :jfoQ lzIf0f
kl/ifb -Teaching Council_ u7g ug]{,
2.83. Psk6s lzIf0f cg'dltkq k|fKt u/]sf lzIfsx¿n] cfkm"n] k|fKt u/]sf] cg'dltkqsf] x/]s
kfFr–kfFr aif{sf] cGt/fndf gljs/0f ug{'kg]{ gLlt cjnDjg ug]{ . x/]s k6s cg'dlt kq
gljs/0f ug{sf nflu lzIfsn] s'g} klg dfWodaf6 tf]lsPsf] ;Ifdtf xfl;n ug{ tflnd jf
k'gtf{huLs/0f tflnd lnP/ lnlvt tyf k|of]ufTds k/LIff, pTk|]/0ff / ;Ifdtf dfkg
k/LIff -aptitude test_, cGtjf{tf{ / sIff sf]7fdf lzIf0fsf] Aojxfl/s k|bz{g h:tf
k|of]ufTds k/LIffdf pQL0f{ x'g'kg]{ gLlt cjnDjg ug]{ .
2.84. clgjfo{ lzIff eGgfn] clgjfo{ ljBfyL{ egf{, clgjfo{ lgoldt xflh/L, clgjfo{ cWoogdf
lg/Gt/tf, clgjfo{ lgwf{l/t l;sfO pknlAw xfl;n ug]{ ljifonfO{ ;d]l6g] . lgMz'Ns
lzIffcGtu{t egf{ z'Ns, k9fO z'Ns, k/LIff z'Ns / kf7\ok':ts afktsf] z'Ns tyf cGo
s'g} klg k|sf/sf cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s z'Nsx¿ lng gkfpg] Joj:yf ug]{,
2.85. cfly{s ¿kn] ljkGg, b'u{d If]q / dfgj ljsf; ;"rsf+sdf kl5 k/]sf If]q / ju{sfnfO{
k|fyldstf lbFb} :6];g/L, lbjf vfhf / kf]zfs :yfgLo txn] qmdzM sfof{Gjog ub}{
dfWolds tx;Dd k"0f{ lgMz'Ns ug]{,
2.86. ;fdflhs bfloTj cGtu{t lghL nufgLsf ljBfnox¿n] !) b]lv !% k|ltzt ljBfyL{x¿nfO{
lgMz'Ns lzIff k|bfg ug{'kg]{ . o;/L lgMz'Ns lzIff k|bfg ug{sf nflu dfkb08sf cfwf/df
:yfgLo txn] afnaflnsf 5gf]6 ug]{ jf x/]s lghLnufgLsf laBfnon] cfˆgf] cfosf] !)
b]lv !% k|ltzt :yfgLo txsf] nf]ssNof0fsf/L lgMz'Ns lzIff sf]ifdf hDdf ug]{ / k|b]z
;/sf/l;tsf] ;fem]bf/Ldf Tof] /sd lakGg, blnt / ;LdflGts[t ;d'bfosf] z}lIfs
pGgltsf] nflu vr{ ug]{ gLlt canDag ug]{,
2.87. lgMz'Ns lzIff /fli6«o cleofgdf ;d'bfosf] ;d]t ;xeflutf /xf];\ eGgsf nflu ljBfnon]
ljkGg / ;LdfGtLs[t ;d'bfosf cleefjsnfO{ s'g} yk cfly{s ef/ gkg]{ u/L :yfgLo
;/sf/l;tsf] ;dGjodf …nf]ssNof0fsf/L lgMz'Ns lzIff sf]ifÚ lgdf{0f ug]{ . Tof] sf]ifaf6
cToGt lakGg au{sf 5fq5fqfnfO{ k9fO lg/Gt/tfsf nflu laz]if ;x'lnot k|bfg ug]{,
2.88. ;d'bfosf] ljBfnodf :jfldTj a[lWb ug{sf nflu ;d'bfon] jf ;d'bfosf s'g} klg ;b:on]
ljBfnonfO{ bfgbftAo lbg ;Sg] gLltut Aoj:yf ug]{ . ljBfnosf] z}lIfs u'0f:t/df ;'wf/
/ z}lIfs tyf ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f ug{ ;d'bfosf] ;xof]u kl/rflnt ug{ ;lsg] .
ljBfnon] o;sf nflu ljBfno ljsf; sf]ifsf] :yfkgf ug{ ;Sg] . o:tf] sf]ifdf s;}n] klg
:j]lR5s cfwf/df ;xof]u ug{ ;Sg],

16
2.89. sDkgL :jfldTjdf /x]sf ljBfnox¿ tTsfn u}/gfkmfd'ns ;fj{hlgs z}lIfs u'7Ldf hfg
rfx]df To:tf ljBfnonfO{ /fHon] ljz]if ;'ljwf -lzIfs tflnd, hUuf /lhi6«]zg, uf8L,
;"rgf k|ljlw;DaGwL ;fdu|L / sDKo'6/sf] eG;f/ dxz'ndf ;x'lnot, k|fljlws /
Jofj;flos lzIff rnfpg] nufotsf ;'ljwf_ pknAw u/fpg],
2.90. :yfgLo txdf btf{ gug]{, :yfgLo ;/sf/n] lbPsf] lgb]{zg kfngf gug]{ jf pk/f]Qm laifosf]
lgodgsf] s'g} klg zLif{sdf c;kmn ePsf ljBfnosf] btf{ vf/]h ug]{ clwsf/ :yfgLo
txnfO{ lbg],
2.91. lxdfnL / las6 kxf8L If]qsf ljBfnonfO{ ckjfbdf /fv]/ lzIfs ljBfyL{ cg'kft k|f/lDes
afnljsf; sIffdf !M@), cfwf/e't txdf !M#) / dfWolds txdf !M$) sfod ug]{,
2.92. ckfËtf ePsfJolQmsf nflu ;/sf/åf/f ;~rflnt ljz]if lzIffsf ljBfnox¿, ;'/Iff
lgsfo, lghfdtL ;]jf, zxLb k|lti7fg / ;/sf/åf/f ;~rflnt ljlzi6Ls[t ljBfnox¿sf]
cg'dlt, :jLs[lt,;~rfng, Joj:yfkg, lgodg, lg/LIf0f tyf /]vb]v ;+3Lo ;/sf/af6 x'g]
Joj:yf ug]{,
2.93. x/]s rf/ rf/ aif{df kf7\oqmdsf] k'g/fjnf]sg / kl/dfh{g ug]{ . sIff gf} b]lv g} k|f/De
x'g] u/L dfWolds txsf] kf7\oqmddf /f]huf/d"ns k]zfut tyf Aofj;flos lzIff / ;Lk
tflndsf] ljifo ;dfj]z ug]{ . x/]s ljifosf] kf7\oqmdnfO{ Aofjxfl/s / hLjgf]kof]uL
agfpg],
2.94. lzIfs tyf ljBfno sd{rf/Lx¿sf] k]zfut xs, lxt, clwsf/ / ;'/Iffsf nflu Pp6f dfq
cflwsfl/s k]zfut ;+u7g /xg] Joj:yf ug]{ . s'g} klg ljBfno lzIfsn] s'g} klg
/fhgLlts bnsf] s'g} klg txsf] sfo{;ldltsf] kbflwsf/L x'g gkfpg] .x/]s ljBfnodf
slDtdf Ps hgf ljBfno sd{rf/L /xg] Joj:yf ug]{ . ljBfyL{ ;+Vof / ljBfnosf]
k|s[ltcg';f/ cfjZos ;+Vofdf yk sd{rf/L / v]ns'b tyf ;xlqmofsnfk lzIfs /xg] .
ljBfno sd{rf/Lx¿sf] nflu ;dfg of]Uotfsf lzIfs ;/x b/aGbL, tna ;'ljwf,
;+rosf]if, pkbfg / lgj[lQe/0f ;'ljwf k|bfg ug]{ . nfdf] ;do ljBfnodf sfd u/]/ ;]jf
lgj[Q eO;s]sf :yfoL sd{rf/Lx¿nfO{ lgj[lQ e/0f tyf pkbfgsf] ;'ljwf k|bfg ug]{,
2.95. ;ldltn] th{'df u/]sf] gLlt, sfo{qmd, ah]6, of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] k|efjsf/L
sfof{Gjogsf nflu k|zf;sLo sfd ug{ gu/ jf ufpF lzIff clwsf/Lsf] Joj:yf ug]{ .
2.96. lgwf{l/t lzIff gLlt / dfgscg's'n laBfnox¿ ;+rfng eP gePsf] ;'k/Lj]If0fsf] nflu
Ps :yfgLo txdf slDtdf Ps ;'k/Lj]Ifssf] Joj:yf ug]{ .
2.97. ;d'bfonfO{ ljleGg lsl;dsf /}yfg] / k/Dk/fut 1fg / ;Lksf] ;|f]ts]G› dfGb} ;d'bfodf
/x]sf bIf ls;fg, >lds, blnt, cg'ejL sflnu9 tyf cGo ;d'bfosf] 1fg / ;Lksf]
vf]h ug{ / l;Sg ljBfyL{ / lzIfsnfO{ k|f]T;flxt / kl/rflnt ug]{ . ;d'bfosf JolQmx¿nfO{
cfˆgf] cg'ej, 1fg / ;Lkaf/] k|jrgsf] lglDt sIff sf]7fdf lgdGq0ff ug]{ / tL 1fg /
;Lksf] cfw'lgsLs/0f, k|dfl0fs/0f tyf ;dsIftf k|bfg ug]{ .

17
2.98. ;d'bfodf /x]sf] ;f+:s[lts k5f}6]kg / lg/If/tf pGd"ng ug{ :yfgLo ;d'bfo;Fusf]
;fem]bf/Ldf ljBfnosf lzIfs / ljBfyL{nfO{ cleefjs lzIff sfo{qmddf kl/rfng ug]{ .
;d'bfonfO{ ljBfnosf] ljkb / ;d:of ;dfwfg ug]{ sfo{df ;xefuL u/fpg] .
3. ljBfno lzIffdf ;+:yfut Pjd\ k|0ffnLut ;'wf/
ælzIff k|0ffnLsf] ;'b[l9s/0f / cfw'lgsLs/0f M ;'zf;g k|j4{gtyf ;]jfk|jfxdf ;xhLs/0fÆ
3.1. lzIfssf] lgo'lQm / a9'jf;DalGw ;Dk"0f{ sfo{ lzIfs ;]jf cfof]un] ug]{ u/L sfo{;Dkfbgsf]
nlu k|b]z :t/;Dd cfof]usf sfof{no lj:tf/ ug]{,
3.2. ;j} k|sf/sf lzIfsx¿sf nflu xfn tf]lsPsf] Go"gtd z}lIfs of]Uotfdf j[l4 u/L cfwf/e"t
txsf nflu :gfts / dfWolds txsf nflu :gftsf]Q/ agfpg],
3.3. lzIfs tyf sd{rf/Lsf ;fdflhs ;'/Iffsf nflu of]ubfgdf cfwfl/t lzIfs lgj[lQe/0f
sf]ifsf] Joj:yf ug]{,
3.4. d]wfjL ljBfyL{ -ljZjljBfnoaf6 ljlzi6 >]0fLdf ptL0f{ jf ljlzi6tf k|fKt u/]sfnfO{_
x¿nfO{ tflnd / cWofkg cg'dlt kq lagf g} ;f]em} lzIfsdf lgo'lQm ug{ cfjZos sfg"gL
/ k|lqmofut Joj:yf ug]{,
3.5. lzIfssf] a9'jf krf; k|ltzt cfGtl/s k|ltof]lutfaf6 x'g] Joj:yf ug]{ . afFsL krf;
k|ltzt lglZrt ;Ifdtfx¿ k"/f u/]kl5 dfq x'g] Joj:yf ug]{ . lzIfssf] tna ;'ljwf cGo
;dfg ;]jfsf kbx¿eGbf sDtLdf b; k|ltzt a9L lgwf{/0f ug]{,
3.6. lzIfssf] sfo{;Dkfbg :t/ / :yfgLo ;/sf/n] cfjZos 7fg]sf] cGo kf/bzL{ ;"rs /
dfkb08sf cfwf/df lzIfsx¿nfO{ dflyNnf] txsf] cWoog, tflnd tyf a[lQ ljsf;sf
cGo cj;/ pknAw u/fpg],
3.7. lghL nufgLdf ;~rflnt ljBfno tyf lghL ;|f]taf6 Joj:yfkg ul/Psf tyf ul/g]
lzIfsx¿sf] nflu klg /fli6«o dfkb08sf] cfwf/df lzIfs 5gf}6 tyf ljsf; ug]{ k4lt
cjnDjg ug]{,
3.8. /fli6«o txdf b/jGbL ldnfg u/L :yfgLo txsf] b/jGbL Plsg ePkZrft k|To]s jif{
:yfgLo txx¿n] cfˆgf] If]qdf lzIfsx¿sf] b/aGbL ldnfg ug]{,
3.9. cjsfzk|fKt lzIfsx¿sf] cg'ejsf] k|of]u ug{sf nflu k|lt:kwf{Tds Ifdtfsf cwf/df
k|b]z tyf :yfgLo :t/df lgj[Q lzIfsx¿sf] /f]i6/ tof/ ug]{ / pQm ;"rLaf6 k|b]z tyf
:yfgLo txdf lzIff ;DjGwL sfo{df k/fdz{, cWoog, cg';Gwfg, tflnd tyf cg'udgdf
pkof]u ug]{ .
3.10. ljBfnosf] ;'zf;g / k|efjsf/L Aoj:yfkgsf nflu :yfgLo txsf] ;/sf/ / ljBfno
Joj:yfkg ;ldlt lhDd]jf/ x'g'kb{5 . laBfno / ;d'bfosf aLr hLjGt ;DaGw lgdf{0f
ug{, ljBfno ;DjGwL gLltut lg0f{o ug{, cfjZos ;a} ;xof]u ug{, laBfno / :yfgLo
;/sf/ / ;d'bfosf] aLr k'nsf] ¿kdf sfd ug{ / ljBfnosf nflu ;d'bfosf] tkm{af6
;xof]u h'6fpg ljBfno Aoj:yfkg ;ldltnfO{ lhDd]jf/ agfpg] .

18
3.11. ljBfnosf] gLlt lgdf{0fsf] tyf ;d'bfosf] kl/rfng ;DalGw lhDd]jf/L ljBfno Joj:yfkg
;ldltnfO{ / gLlt sfo{Gjog, b}lgs z}lIfs lqmofsnfk, laBfnosf k|fl1s tyf k|zf;lgs
sfo{sf] lhDd]jf/L k|wfgfWofksdf /xg] Joj:yf ug]{ .
3.12. :yfgLo txdf dfWolds lzIff ;DjGwL clwsf/sf] ;xL k|of]u / ljBfno lzIffsf] ;d:t
gLlt lg0f{o / g]t[Tjsf] nflu k|To]s :yfgLo txdf …lzIff tyf ;fdflhs ljsf; k|d'vÚ /xg]
Joj:yf ug]{ . :yfgLo ;/sf/sf] k|d'v, pkk|d'v jf j8fcWoIfx¿dWo]af6 lzIff ;DjGwdf
1fg ePsf] / cg'ejL AolQmnfO{ k|d'v tf]Sg] .
3.13. lzIff tyf ;fdflhs ljsf; k|d'vsf] cWoIftfdf Pp6f :yfgLo lzIff ;ldltsf] Joj:yf ug]{
. To;/L u7g ePsf] ;ldltn] :yfgLo ;/sf/sf] clwsf/ ;"rLleq /xL lzIff ;DaGwL gLlt
lgdf{0f, of]hgf th{'df, ah]6 ljlgof]hg, sfof{Gjog tyf cg'udg ;d]t ug]{ . pQm ;ldlt
sfo{/t jf cg'ejL / k|ltli7t k|wfgfWofksx¿, lzIfs, lzIffljb / :yfgLo lzIff
clwsf/L;d]t /xg] u/L ;fgf] t/ k|efjsf/L agfpg] .
4. ljZjljBfno tyf pRr lzIff
ævf]h, cg';Gwfg tyf gjk|jt{g pRr lzIffsf] k|f0f M bIfhgzlSt pTkfbg / 1fgdf cfwfl/t
;dfh lgdf{0fÆ
4.1. pRr lzIffdf ljBfyL{sf] Ifdtf / of]Uotfsf cfwf/df ;a}sf nflu k|j]z v'nf u/L
;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ug]{,
4.2. g]kfnsf] pRr lzIff /fi6«lgdf{0fsf nflu pbf/ lzIffsf d"No dfGotfx¿nfO{ cfTd;ft u/]sf]
;Tosf] vf]hL, c;nkgsf] lgdf{0f, ;sf/fTds ;f]r, sNkgfzLntf / l;h{gzLntf, cfly{s
ljsf;sf nflu cfjZos ;Lk / k];fut bIftf, lj1fg tyf k|ljlw If]qdf lgk'0f{tf /
/f]huf/Lsf If]qdf pBdzLn, :j:Yo, ;Eo, ;';+:s[t, ;Ifd, pTkfbgzLn / b]zeQm
hgzlQm pTkfbg ug]{ dfGotfaf6 lgb]{lzt x'g],
4.3. ljZjJofkLs/0f Pjd\ cGt/fli6«os/0f / :yfgLos/0faLr ;Gt'ng x'g] u/L pRr lzIff tyf
cg';Gwfgsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ . 1fg / k|ljlw x:tfGt/0fsf lglDt :jb]zL tyf
ljb]zL pRr lzIffsf ;+:yfx¿sf lar ;xsfo{ / ;fem]bf/L ug]{,
4.4. ;a} pRr lzIff k|bfos ;+:yfx¿nfO{ :t/Ls[t u/L ;~rfng / Joj:yfkgdf Ps¿ktf
Nofpg Pp6} /fli6«o lzIff P]gdfkm{t\ ;~rfng ug]{ . ;Í|d0fsfnLg Joj:yfsf ?kdf Plss[t
ljZjljBfno ;]jf cfof]usf] Joj:yf ug]{
4.5. xfnsf] ljZjljBfno cg'bfg cfof]u vf/]h u/L zlStzfnL pRr lzIff cfof]u :yfkgf ug]{ .
o; cfof]unfO{ ljZjljBfno tyf pRr lzIff k|bfos ;+:yfsf] lgodgsf/L lgsfosf] ¿kdf
ljsf; ug]{ .
4.6. pRr lzIffnfO{ cg';Gwfgd'ns agfpg / lzIfs ljBfyL{nfO{ cg';Gwfgdf k|]l/t ug{ /fli6«o
cg';Gwfg sf]ifsf] :yfkgf ug]{ . cg';GwfgnfO{ pRr lzIffsf] cleGg cª\usf ¿kdf ljsf;
ub}{ gjkj{tgnfO{ k|f]T;fxg ug]{ . cg';Gwfgsf k|flKtnfO{ /fi6« ljsf;sf sfo{qmddf
k|Tofe"lt ug]{ .

19
4.7. ca :yfkgf x'g] pRr lzIffsf ;+:yfx¿ ;fdfGotof ;DaGwg glbg] ;+:yfsf ¿kdf :yfkgf
ug]{ . xfn rln/x]sf ljZjljBfnox¿n] klg yk ;DaGwg lbg lg?T;flxt ug]{ . ;DaGwg
lbg'kg]{ cj:yfdf klg pRr lzIff cfof]usf] k"j{ :jLs[ltdf dfq cf}lrTo k'li6 u/]/ dfq
;DaGwg k|bfg ug]{,
4.8. ljleGg ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg k|fKt u/L xfn ;~rfngdf /x]sf pRr lzIffsf
;+:yfx¿nfO{ k'gMd"Nofª\sg / gS;fª\sgsf cfwf/df cfjZostfcg';f/ ufEg], 5'§} ;+:yfsf
¿kdf ;~rfng ug]{ / lgwf{l/t dfkb08 k"/f u/]sf ;+:yfnfO{ :jfoQtf k|bfg ub}{ hfg],
4.9. 7'nf] cfsf/ / ljBfyL{ ;Î\of a9L eO{ Joj:yfkg, cg'udg, k/LIff h:tf kIfdf r':ttf
cfpg g;s]sfn] lqe'jg ljZjljBfnosf] k'gM;+/rgf ug]{,
4.10. xfn ;~rfngdf /x]sf cflËs SofDk; / pRr z}lIfs ;+:yfx¿nfO{ dfkb08 lgwf{/0f u/L
:jfoQ sn]hsf] ¿kdf ljsf; ub}{ hfg] . o:tf sn]hx¿dWo] lgwf{l/t dfkb08 k"/f u/]sf]
/ u'0f:t/ k|Tofogdf cAan ePsfx¿nfO{ dflgt ljZjljBfnosf] ?kdf ljsf; ug]{ .
4.11. /fi6«sf] ;du| cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;, /fli6«o k|fyldstfsf If]qx¿nfO{ ;Daf]wg /
/fi6«sf] pTkfbsTj j[l4sf nflu cfjZos kg]{ pRr:t/Lo k|fljlws hgzlQm pTkfbg ug{
lj1fg tyf k|fljlws If]qsf] pRr lzIffnfO{ k|fyldstfdf /fvL lj:tf/ ug]{,
4.12. ;fj{hlgs pRr lzIffdf ljQLo Joj:yfkgdf;/sf/n] nfut ;fem]bf/L /nfut cfk"/0fsf]
l;4fGt cjnDag ug]{ . k|To]s pRr lzIffsf ;+:yfx¿nfO{ pknAw x'g] Psd'i6 cg'bfgsf]
dfqfsf cfwf/df ;DalGwt ;+:yfn] cfˆgf] jflif{s ah]6 agfpg] . gk'u /sd ljBfyL{
z'Nsnufot cGo ;|f]taf6 Joj:yf ug]{ . vr{ k|0ffnLdf ldtJolotf, sfo{bIftf /
k|efjsfl/tf h:tf dfGotf cjnDag ug]{,
4.13. u'0f:t/ ;'lglZrttfsf nflu Ps /fli6«o u'0f:t/ k|f¿k tof/ u/L ;f]sf cfwf/df :jtGq
u'0f:t/ lgwf{/0f ;+:yfaf6 u'0f:t/ dfkgsf] Joj:yf ug]{ . u'0f:t/ gk'u]sf pRr lzIffsf
z}lIfs ;+:yf ;~rfngdf /f]s nufpg] .
4.14. ljZjljBfno :t/sf] lzIffsf] lzIf0f l;sfOsf ljlw, k|ljlw, k|lqmof / kf7\oqmddf
;dofg's"n kl/jt{g u/L ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u a9fpg] tyf @! cf}F ztfAbLsf nflu rflxg]
;Ifdtfcg'¿k z}lIfs sfo{qmdx¿sf] kl/dfh{g ug]{
4.15. of]Uotf, bIftf / cg'ejdf cfwfl/t v'nf k|lt:kwf{af6 k|fWofksx¿sf] lgo'lQm / j[lQ
ljsf; x'g] Joj:yf ug]{ . ;fy} /fli6«o Pjd\ cGt/f{li6«o ¿kdf Vofltk|fKt / nfdf] cg'ej
xfl;n u/]sf JolQmn] s'g} klg ljZjljBfnodf cltly k|fWofks aGg ;Sg] Joj:yf ug]{
4.16. k|fWofks / sd{rf/Lsf] xsdf Psn Jofj;flos ;ª\u7g /xg] / ljBfyL{sf] xsdf
;fj{hlgs sf]ifaf6 vr{ ug]{ vfnsf s'g} cflwsfl/s ;ª\u7g vf]Ng gkfpg] Joj:yf ug]{
4.17. cg';Gwfg / ljsf;nfO{ Psfk;df hf]8\g /fHosf dxTTjk"0f{ gLlt cg';Gwfg tyf cGo
ljsf;fTds cg';Gwfg ug]{ lhDdf pRr lzIff ;+:yfx¿nfO{ lbg] . pRr lzIffsf
;+:yfx¿larsf] k|lt:kwf{Tds Ifdtfsf cfwf/df o:tf cg';Gwfg kl/of]hgfx¿ k|bfg ug]{,

20
4.18. ljZjljBfnodf ;~rflnt lzIffzf:qsf sfo{qmdx¿nfO{ ljifoj:t'sf] ljlzi6Ls/0f ;lxt
lzIf0fl;sfO / d"Nofª\sg;Fu ;DalGwt ljleGg ljifox¿ / lzIf0f snf l;sfpg] ;+:yfsf
¿kdf ¿kfGt/0f ug]{ .
4.19. ;a} txsf pRr lzIffsf sfo{qmddf ;]d]:6/ k4lt nfu' ug]{ .
4.20. pRr lzIff xfl;n ul/;s]kl5 sfdsf] ;+;f/df k|j]z ug{ cfjZos kg]{ 1fg, ;Lk /
clej[lQsf] Jofjxfl/s cg'ej xfl;n ug{ clgjfo{ :jo+;]jsLo ;fdflhs ;]jf u/fpg
æ/fli6«o ljsf; ;]jfÆ ;~rfng ug]{ . o;sf nflu ljZjljBfnosf] kf7\oj|mddf
k'g/fjnf]sg ug]{,
4.21. pRr lzIffnfO{ Aoal:yt ug{, pRr lzIffsf tTsflng gLlt / /0fgLltx¿ to ug{, /fHosf
dfgj ;+zfwg ljsf;sf cfaZostf / pRr lzIff lar ;fdGh:o :yfkfgf ug{, pRr
lzIffsf k|bfosx¿aLr ;dGjo / Ps¿ktf ;'lglZrt ug{ k|wfgdGqLsf] cWoIftfdf ;+3Lo
;/sf/sf] lzIff x]g]{ dGqL ;xcWoIf /xg] u/L pRr lzIff gLlt kl/ifb :yfkgf ug]{ .
kl/ifb\df g]kfn ;/sf/sf dfgj ;+;fwg ljsf;;Fu k|ToIf ;DaGw /fVg] dGqnfox¿, of]hgf
cfof]u, ;a} ljZjljBfnosf pks'nkltx¿, lzIffljbx¿, pBf]uL, Jofkf/Lx¿, rGbfbftf
tyf ;dfh;]jLx¿ /xg]5g .
4.22. ljZjljBfno cg'bfg cfof]unfO{ pRr lzIff cfof]udf ¿kfGt/0f ug]{ . pRr lzIff cfof]un]
pRr lzIff gLlt kl/ifbsf] ;lrjfnosf] sfd ug]{ / qmlds ¿kdf pRr lzIffsf ;a}
ljwfx¿ o;} cfof]udfkm{t /xg] Joj:yf ug]{ . pRr lzIff cfof]un] ljZjljBfnox¿sf]
sfo{;Dkfbgsf lglZrt dfkb08sf cfwf/df cg';Gwfg s]lG›t ljZjljBfno agfO{ ljz]if
k|fyldstf lbg] .
4.23. pRr lzIffsf] u'0f:t/ lgwf{/0f tyf k|Tofog ug{ Ps :jtGq u'0f:t/ lgwf{/0f tyf k|Tofog
k|flws/0f /xg] / lglZrt dfkb08sf cfwf/df :jrflnt k|0ffnL ljsf; u/L u'0f:t/
k|Tofog ug]{ .
4.24. pRr lzIffsf] lgoldt z}lIfs sfo{qmdcg';f/ x'g] cg';Gwfgsf cltl/Qm /fli6«o
k|fyldstfsf If]qcg';f/ tyf gofF 1fg / k|ljlwsf] cGj]if0fdf x'g] cg';Gwfgsf nflu
cfjZos ;|f]tsf] Joj:yfkg ug{ /fli6«o cg';Gwfg sf]ifsf] :yfkgf ug]{ .
4.25. k|b]z :t/df ljZjljBfno vf]Nbf To; If]qdf /x]sf cGo ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg lnPsf
jf cfª\lus pRr z}lIfs ;+:yfx¿sf] gS;fª\sg tyf cWoogsf cfwf/df
cfjZostfcg';f/ ufe]/ ljZjljBfno jf ljZjljBfno sn]hsf ?kdf xfn ;~rflnt
ljZjljBfno jf lzIf0f ;+:yfx?nfO{ g} :t/f]Gglt ug]{ gLlt lng] . o;/L k|b]z :t/df
x:tfGt/0f ubf{ g]kfn ;/sf/n] lbFb} cfO/x]sf] cg'bfg s6f}lt gx'g] / hgzlStsf] ;]jf, zt{
/ ;'ljwfdf k|lts'n c;/ gkg]{ u/L Joj:yf ug]{,
4.26. ;fd'bflos pRr z}lIfs ;+:yfx¿sf] gS;fª\sg u/L k|b]z If]qsf e'uf]n, ljifo ljif]ztf /
cfk;L ;dembf/Ldf ;dfof]hg eO{ 5'§} ljZjljBfno aGg rfx]df ;DaGwg glbg]
;fd'bflos ljZjljBfnosf ¿kdf ?kfGt/0f ;Sg] / logLx¿ k|b]z ;/sf/;Fu ;Da4 /xg]
Joj:yf ug]{ .

21
4.27. /fli6«o ¿kdf pRr lzIffsf ;+:yfx¿sf] gS;fª\sg u/L ljleGg ljZjljBfnox¿df
;dfof]hg u/L Jojl:yt ub}{ ;+:yfsf] :yfloTj / lzIffsf] u'0f:t/ ;'lglZrt ug]{ .
4.28. ljZjljBfnox¿sf] zf;sLo k|aGw ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ ljZjljBfnonfO{ ;~rfngsf nflu Ps af]8{ ckm 6«:6Lsf] u7g ug]{ . k|fl1s hut -
ljZjljBfnosf axfnjfnf tyf ;]jflgj[Q k|fWofksx¿_, lzIff If]qdf ljz]if of]ubfg
u/]sf JolQm / ;/sf/sf] klg k|ltlglwTj x'g] u/L pQm af]8{sf] u7g ;DalGwt ;/sf/n]
ug]{ . af]8{sf] cWoIf k|fl1s If]qsf] JolQm x'g] .
-v_ af]8{ ckm 6«:6Ln] u7g u/]sf] s'nklt -Chancellor_ 5gf]6 ;ldltn] sfo{ of]hgf k|:tfj,
of]Uotf, k|fl1s tyf j}1flgs If]qdf k'¥ofPsf] of]ubfg, ljlzi6 sfo{cg'ej, Joj:yfkg
bIftfnufotsf 5gf]6sf cfwf/x¿df v'nf k|lt:kwf{sf] cfwf/df k|f1x¿dWo]af6
ljZjljBfnosf] s'nkltsf] 5gf]6 ug]{ . s'nkltnfO{ ljZjljBfnosf] sfo{sf/L k|d'vsf
?kdflhDd]jf/ agfOg],
-u_ ljZjljBfnosf cGo kbflwsf/Lx¿ s'nkltk|lt, s'nklt af]8{ ckm 6«:6Lk|lt / af]8{ ckm
6«:6L ;DalGwt txsf] ;/sf/k|lt hjfkmb]xL /xg] . s'nkltn] ;Gtf]ifhgs ¿kdf
ljZjljBfnosf] sfo{ ;~rfng ug{ g;s]df af]8{ ckm 6«:6Ln] x6fpg ;Sg],
4.29. sn]hdf Ps ;~rfns ;ldlt /xg] . ;~rfns ;ldltn] sfo{of]hgf k|:tfj, k|fl1s tyf
k|zf;lgs / Joj:yfksLo bIftfsf cfwf/df ;ldltn] u7g u/]sf] sn]h k|d'v 5gf]6
;ldltsf] l;kmfl/;df sn]h k|d'vsf] lgo'lQm ug]{ .
4.30. ljZjljBfnosf k|fWofks tyf sd{rf/L 5gf]6 / j[lQ ljsf; ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ ;a} sn]hx¿n] :jfoQtf kfpg] / ljZjljBfnosf] ¿kdf dfGotf kfpg] k|lqmofsf nflu
s]xL ;do nfUg] / xfn 5'§f5'§} ljZjljBfnosf ;]jf cfof]ux¿ ;~rfng x'Fbf 5gf]6sf]
of]Uotfdf Ps¿ktf, kf/blz{tf / j}wflgstfsf ljifodf k|Zgx¿ pl7/x]sf] x'Fbf oL ;a}
d'2fx¿sf] ;Daf]wg / gofF lsl;dsf] k|0ffnL ljsf; ug{ ;Í|d0fsfnLg cjlwsf nflu
;a} pRr lzIffsf hgzlQmsf] 5gf]6 / l;kmfl/;sf nflu Psdfq ;]jf cfof]u /xg]
Joj:yf ug]{ . k|zf;lgs ;xhtfsf lglDt cfof]uleq ljZjljBfnosf ljefux¿ /xg]
Joj:yf ug]{ .
-v_ PsLs[t ljZjljBfno ;]jf cfof]un] pRr lzIffdf k|fWofkg / cg';Gwfg ug{
rfxg] JolQmx¿sf] /fli6«o of]Uotf k/LIff klg ;~rfng ug]{ . :jfoQtf kfPsf ;/sf/L
sn]h / lghL tyf ;fd'bflos pRr lzIff ;+:yfn] /fli6«o of]Uotf k/LIffsf] glthfsf]
;"rLaf6 cGo k|fjwfg / of]Uotfx¿ yk u/L lzIfs lgo'lQm ug]{
-u_ /fli6«o of]Uotf k/LIff pQL0f{ u/L k|df0fkq -nfO{;]G;_ lnPsfx¿n] dfq} ljZjljBfno
;]jf cfof]usf] lj1fkgdf pDd]bjf/ x'g kfpg] Joj:yf ug]{
22
-3_ ljZjljBfno ;]jfdf sfod /xgak|fWofkgdf /x]sf hf];'s}n] klg clgjfo{ ¿kdf
cg';Gwfg u/]s} x'g'kg]{ afWofTds Joj:yf ug]{ . o:tf cg';GwfgfTds n]vx¿
;dsIfLaf6 d"Nofª\sg u/L u/fO{ 5kfpg] Joj:yf ug]{ . tf]lsPsf] ;Î\ofdf jflif{s
¿kdf cg';GwfgfTds n]v /rgf k|sfzg gug]{ lzIfs tyf k|fWofksx¿nfO{ g/fVg]
Joj:yf ug]{.x/]s ljZjljBfnox¿n] cfjZostfcg';f/sf] peer reviewed
indexed journal lgsfNg'kg]{
-ª_ ;a} a9'jf v'nf k|lt:kwf{sf cfwf/df ug]{, Ps ljZjljBfnoaf6 csf]{ ljZjljBfnodf
k|lt:kwf{ ug{ ;Sg] / ;]jf lg/Gt/ x'g] Joj:yf ug]{
-r_ k|fWofks eO;s]kl5 klg k|fl1s of]ubfgsf cfwf/df ;"rLs[t ug]{ / ;'ljwf yk36 ub}{
n}hfg]
-5_ljZjljBfno tyf pRr lzIffsf ;+:yfx¿df lglZrt ;Î\ofdf cGo b]zsf
gful/sx¿nfO{ klg k|fWofks jf lzIfssf ¿kdf cGt/fl{\i6«o k|lt:kwf{af6 lgo'Qm ug{
;Sg] Joj:yf ug]{
4.31. u|fdL0f If]qdf ;d'bfoaf6 rn]sf ;fwf/0f ljifo k9fpg] pRr z}lIfs ;+:yfnfO{ cfjZostf
/ gS;fª\sgsf cfwf/df k|fljlws lzIffnosf ¿kdf ¿kfGt/0f ug{ k|f]T;fxg ug]{
4.32. cfjf;Lo pRr lzIffsf ;+:yfx¿nfO{ k|f]T;fxg ug]{ / cfjf;df dlxnf, blnt, ckfª\utf
ePsf, hghflt / cfly{s ¿kdf ljkGg kl/jf/sf ljBfyL{nfO{ k|fyldstf lbg] .
4.33. sfd / cWoognfO{ hf]8\g pBf]u Joj;fo, ;+:yfg cflb;Fu lzIf0f ;+:yfnfO{ hf]8\g], >d
ub}{ k9\b} ug]{ Joj:yf ldnfpg]
4.34. h'g;'s} ;ª\sfo jf ljifosf] ljBfyL{ p;sf] OR5fcg';f/ ;DalGwt sfo{qmddf cWoogsf
nflu k"/f ug{'kg]{ ;t{x¿ k"/f u/L jf lglZrt tof/L sf];{ jf la|hsf];{ k"/f u/L h'g;'s}
;ª\sfo jf ljifodf cWoog ug{ hfg ;Sg] Joj:yf ug]{ . ;fwf/0f wf/ / k|fljlws tyf
Jofj;flos wf/sf lzIffdf ;dfgfGt/ tyf nDaLo b'a} ¿kdf cWoogsf nflu cfjZos
zt{x¿ k"/f u/L k|j]z ug{ kfpg] Joj:yf ug]{
4.35. k|To]s tLg jif{df u'0f:t/ k|Tofog / k|df0fLs/0f lgsfodfkm{t pRr lzIff ;+:yfx¿sf]
u'0f:t/ dfkgsf dfkb08sf cfwf/df u'0f:tsf] k|df0fkq lng'kg]{ . o;}sf] cfwf/df yk
;'ljwf k|fKt ug]{ .
4.36. x/]s pRr lzIffsf ;+:yfx¿ cGo b]zsf ljZjljBfno jf b]zleqs} cGo ljZjljBfno;Fu
pRr lzIff cfof]usf] dfkb08sf cfwf/df ;xsfo{ -Collaboration_ ug{ :jtGq x'g] .
4.37. pRr lzIffdf cu|haf6 l;sfO ;+:s[lt ljsf; ug{ dflyNnf] sIffdf cWoog ug]{ ljBfyL{n]
tNnf] sIffdf clgjfo{ cWofkg ug]{ / o;nfO{ cfGtl/s d"Nofª\sgsf] cfwf/ agfpg]
4.38. pRr lzIffsf] ljQLo k|aGw d"ntM ;/sf/L, lghL / ;fd'bflos x'g] . lghL pRr lzIffsf
;:yfx¿ gfkmf gsdfpg] ;]jfd"ns ;+:yfsf ¿kdf x'g] . pRr lzIffdf ;/sf/n] nfut
;fem]bf/Lsf] cfwf/df nufgL ug]{ . nfut cfk'/0fsf] l;4fGtcg';f/ u'0f:t/o'Qm lzIff k|bfg
23
ug{sf nflu ;DalGwt ;+:yfn] lglZrt dfkb08sf cfwf/df z}lIfs ;]jf k|jfx u/L z'Ns
p7fpg ;Sg],
4.39. blnt, ckfËtf ePsf JolSt, cfly{s ¿kn] ljkGg / ;fdflhs ¿kn] kl5k/]sf ;d'bfo
tyf If]q, ljz]if k|ltefjfg\ JolQmsf nflu / ljlzi6Ls[t ljifodf cfjZos hgzlQm
pTkfbgsf nflu ;ª\3, k|b]z jf :yfgLo ;/sf/n] k"0f{ jf cf+lzs nufgL u/L ;fdflhs
Gofo k|j4{g ug]{ .
4.40. ljz]if z}lIfs u'0f:t/ sfod ug{ ;Sg] cj:yfdf dfq} ljb]zL ljZjljBfno jf ltgsf pRr
z}lIfs ;+:yfx¿nfO{ g]kfndf sfo{qmd rnfpg] :jLs[lt lbg] . lzIf0f ;+:yf / ;DaGwg
k|bfos lgsfolar ePsf] ;Demf}tfsf] cflwsfl/stf, ljZjljBfnosf] u'0f:t/;d]tsf
;DaGwdf clgjfo{¿kdf k//fi6« dGqfnodfkm{t\ ;DalGwt s'6gLlts lgof]uaf6 a'em]/ dfq
;DaGwg kl/jt{g, yk sfo{qmd ;~rfng tyf gofF sfo{qmd ;~rfng :jLs[lt k|bfg ug]{ .
;DalGwt b]zsf] ;/sf/sf] nufgL ePsf] gfkmf glng] ljZjljBfnoaf6 dfq} ;DaGwg lng
;Sg] .
4.41. g]kfndf ;~rfngdf /x]sf / lzIf0f ;+:yfsf] u'0f:t/ k|Tofog af]8{dfkm{t\ u'0f:t/
;'lglZrttf tyf k|Tofog u/fpg] Joj:yf ug]{ . o:tf pRr lzIffsf ;+:yfx¿df slDtdf
PsfpGg k|ltzt /sd :jb]zL nufgL x'g'kg]{ Joj:yf ug]{,
4.42. x/]s pRr z}lIfs ;+:yfdf k':tsfno, Ok':tsfno, sDKo'6/ Nofa Pjd\ Do'lhodsf] Joj:yf
x'g' kg]{ .
4.43. lzIfs Joj:yfkg ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ ljZjljBfno ;]jfdf k|j]zsf] Go"gtd z}lIfs of]Uotf ljBfjfl/lw x'g'kg]{,
-v_ ljZjljBfnosf] :yfoL ;]jfdf k|j]z u/]sf] lzIfs tyf sd{rf/Ln] lghnfO{ v6fOPsf]
lzIf0f ;+:yfeGbf cGoq sfo{ ug{ gkfpg] . lghL nufgLsf lzIf0f ;+:yfdf nufgL ug{
/ To:tf lzIf0f ;+:yfdf cWofkg ug{ gkfpg] Joj:yf ug]{ . t/ ljZjljBfnosf lj1
k|fWofksn] cGo ljZjljBfnodf uO{ cltly k|fWofks aGg ;Sg] tyf ;xsfo{sf
cfwf/df Ps ljZjljBfnosf k|fWofksnfO{ csf]{ ljZjljBfnodf sfdug{ afwf gkg]{,
-u_;fd'bflos / lghL pRr z}lIfs ;+:yfdf k|fWofkg ug]{ k|fWofksnfO{ cfª\lus SofDk;sf
k|fWofks ;/xsf] dfGotf, j[lQ ljsf;, tna, ;]jf, ;'ljwf clgjfo{¿kdf pknAw
u/fpg] . ;a}vfn] pRr lzIffsf -cfª\lus, ;fd'bflos, lghL_ ;+:yfx¿df Pp6} dfkb08
sfod ug]{,
-3_ kf7\ok':ts n]v] jfkt ;]jf cfof]udf cª\s kfpg] k4ltsf] cGTo ug]{ / cg';Gwfgd"ns
n]v /rgfdf k|fyldstf lbg] . ;xk|fWofks / k|fWofks x'g cGt/f{li6«o hg{ndf slDtdf
qmdzM b'O{ cf]6f / kfFr cf]6f cg';GwfgfTds n]v k|sfzg u/]sf] x'g'kg]{,
4.44. k/LIff tyf d"Nofª\sg ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug{'kg]{M

24
-s_ Ps ljZjljBfnoaf6 csf]{ ljZjljBfnodf / Ps ljifoaf6 csf]{ ljifodf hfFbf qm]l86
6«fG:km/ x'g] Joj:yf ug]{ jf ;xsfo{sf] ;Demf}tfsf cfwf/df ;~rflnt z}lIfs
sfo{qmdx¿ ePdf ljZjljBfnox¿n] ;+o'Qm pkflw lbg] k|aGw ug]{ / ;Demf}tf gePdf
qm]l86 ;ª\sng u/]sf ljZjljBfnox¿sf] /]s8{;lxt clGtd k/LIff lbPsf]
ljZjljBfnoaf6 k|df0fkq lbg] Joj:yf ldnfpg] .
-v_ k/LIff dofl{\bt agfpg k/LIffdf ;f]lwg] k|Zgx¿ s'g} klg k':ts jf hg{n jf cGo
;|f]taf6 ;f]em} pb\w[t\ u/L pQ/ n]Vg g;Sg] lsl;dsf lgdf{0f u/L k/LIff lng] . v'nf
lstfaL k/LIff lng] k|aGw ug]{ .
-u_ v'nf ljZjljBfno tyf v'nf l;sfOsf xsdf cgnfO{g k/LIff ;~rfng / k/LIf0f ug]{
Joj:yf ug]{ .
4.45. pRr lzIffsf sfo{qmdx¿nfO{ cGt/fl{\i6«o ljBfyL{x¿ klg cfslif{t x'g] u/L u'0f:t/ /
cWoog ljlw to u/L g]kfnsf pRr lzIffsf sfo{qmdx¿nfO{ cGt/f{li6«os/0f ug]{ . g]kfnL
k/Dk/fut 1fg, ;Lk / k|ljlwsf] cg';Gwfg u/L k|ltlnlk clwsf/sf] ;'lglZrttf;lxt
ljZj:t/df lj:tf/ ug]{ .
4.46. lzIff If]qsf] hgzlQm pTkfbg ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug{'kg]{M
-s_ lzIffzf:q cGtu{tsf sfo{qmdx¿nfO{ k|fl1s cWoog / k];fut cWoogsf ?kdf cnu
cnu sfo{j|md ;~rfng ug]{,
-c_ lzIff zf:qsf] :gfts / :gftsf]Q/ txdf lzIffsf ljleGg ljwfx¿df pRr
cWoog cg';Gwfg ug]{ Aoa:yf ug]{ . ;f] sfo{qmdsf] p2]Zo lzIfs pTkfbg ug]{
geO{ lzIff laifodf pRr hgzlQm tof/ ug{' x'g] . o; cGtu{t lzIff bz{g, lzIff
of]hgf Aoa:yfkg, lzIff gLlt ljZn]if0f, cgf}krfl/s lzIff, kf7\oqmd lasf;,
z}lIfs dfkg tyf d'Nof+sg, lzIff cy{zf:q, afn lzIff, lzIff g]t[Tj, lzIff
;dfhzf:q, h:tf laifox¿ ;dfj]z ug]{ . lzIff zf:q ;+sfon] oL laifox¿df
Pd= lkmn= / kLPr= 8L=sfo{j|md ;d]t ;~rfng ug]{,
-cf_ dfgljsL, la1fg jf cGo laifo If]qdf :gfts jf :gftsf]Q/ xfl;n u/L lzIfs
tflnd lng rfxg]x¿sf nflu Ps aif{sf] k|lzIf0f lbg] Joj:yf ug]{.o;sf] d'Vo
hf]8 ljBfyL{x¿nfO{ pgLx¿n] cGo ;+sfoaf6 xfl;n u/]sf] laifoIf]qdf lzIf0f
k|lzIf0f k|bfg ug{' x'g],
-v_ lqe'jg ljZjljBfno cGtu{tsf] lzIff zf:q ;+sfonfO{ o"lgel;{6L ckm P8's];gdf
¿kfGt/0f ug]{ . o'lgel;{6L sn]h ckm P8's];gx¿ cfjZostf cg';f/ k|b]zdf klg
lasl;t ub}{ hfg] .

25
4.47. cg';Gwfg / ljsf; ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ ;/sf/L sf]ifaf6 ul/g] x/]s cg';Gwfgsf] nflu ljZjljBfnox?nfO{ k|fyldstf lbg] .
ljZjljBfnon] ;~rfng ug]{ x/]s cg';Gwfgdf ljBfyL{x¿nfO{ ;d]t kl/rfng ug]{ /
pgLx¿nfO{ kfl/>lds;d]t lbg] .
-v_ gjk|jt{gnfO{ k|fyldstf lbg] . To;sf] k|ltlnlk clwsf/sf] ;'lglZrttf ug]{,
-u_ cg';Gwfg tyf gjk|jt{gsf] :t/nfO{ pRr lzIffsf ;+:yfsf] :t/Ls/0fdf hf]8\g],
4.48. /fli6«o ljsf; ;]jf ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ :gfts jf :gftsf]Q/ txdf 5 dlxgfb]lv Ps jif{;Dd ljBfyL{x¿ ;fdflhs ;]jfsf
nflu ;dfhdf hfg'kg]{ Joj:yf ug]{ . ljifosf] k|s[ltcg';f/ ;fwf/0f ljifodf :gftsf]Q/
/ lrlsT;f, OlGhlgol/ª, s[lif tyf ag lj1fg h:tf k|fljlws ljifodf :gfts txsf]
clGtd aif{df ;fdflhs ;]jfdf hfg'kg]{ clgjfo{ Joj:yf ug]{ . pgLx¿sf] ;]jfsf
cfwf/df ;]jfu|fxLdfkm{t\ afXo ;'kl/j]Ifsn] clGtd d"Nofª\sg ug]{ .
-v_ ;fdflhs ;]jfdf hfg] ljBfyL{x¿nfO{ sfdcg';f/sf] lgjf{x eQf pknAw u/fpg]
-u_ ;fdflhs ;]jfdf sn]h jf ljZjljBfnon] s'g} Pp6f ;d'bfo jf ef}uf]lns If]qnfO{
ljz]if k|fyldstfdf /fvL sn]h len]h(College Village)sf] ¿kdf ljsf; ug]{ . gS;fª\
sgsf] cfwf/df 5'6\ofOPsf] ;]jfIf]qdf x/]s sn]h jf ljZjljBfnon] ;]jf ufpF agfpg]
/ ToxfF ljsf; ug]{ .
4.49. b]zsf] ljz]iftfcg';f/sf] pRr lzIff ;DaGwdf lgDgfg';f/ ug]{M
-s_ hn ;Dkbf, jg ;Dkbf, vlgh ;Dkbf, hl8a'6L, df6f] ;Dkbf h:tf ljifodf
ljlzi6Ls[t sn]h / cg';Gwfg s]G›x¿ lgdf{0f ug]{ . s[lif pTkfbg vf; u/L wfg afnL,
h'6 afnL, s6g afnL, lrof afnL, cn}FrL / kxf8L kmnkm'n / t/sf/L;DaGwL
cg';Gwfgd"ns kf7\oqmd ;~rfng ug]{ .
-v_ sfk]{G6L, :sNkr/ / ko{6g Joj;fo;Fu ;DalGwt cf}Bf]lus Joj;fo / ahf/
Joj:yfkg;DaGwL ljifox¿ cWofkg ug]{ sn]hx¿sf] :yfkgf ug]{ .
-u_ ljZjljBfnox¿nfO{ :jod\ pTkfbgd'vL k|lti7fgsf ¿kdf ljsf; ug]{ .
4.50. g]kfnnfO{ pRr lzIffsf] pTs[i6 uGtAo agfpg] . To;sf] nflu lgDgfg';f/sf /0fgLltx¿
clËsf/ ug]{M

26
-s_ lxGb' tyf jf}4 wd{sf] s]G› ljGb' jgfO k'lj{o bz{g, k'jL{o lrGtg, df}lns bz{g Pj+
k/Dk/f, cfo'j]{b, of]u, k|fs[lts lrlsT;f, clb ljifosf] s]G› jgfO{ cWoog cWofkg ug{
/ cg';+wfg s]G›sf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
-v_ g]kfn ljljw efiff eflif, hft hflt, wd{ tyf ;+:s[lt, /Lltl/jfh Pj+ /xg;xg ePsf]
d'n's ePsf] x'gfn] ;dfhzf:q Pj+ dfgjzf:qsf] ljBfyL{x¿sf] nflu cWoogsf] s]G›
agfpg] .
-u_ g]kfnsf] h}ljs ljljwtf / lxdfn, kxf8 / t/fO{sf] k|fs[lts Pj+ ef}uf]lns ljljwtf
cg'¿k k|f0fL, jg:ktL tyf jftfj/0f ;DjlGw cWoogsf] s]G› agfpg] .
-3_ pRr lxdfnL If]qnfO{ kj{tLo cWoog s]G›sf] ¿kdf :yfkgf u/L Mountain
Engineering, Mountain Risk-Management, Mountaineering, cflb ljifodf k|fl1s
sIff ;~rfng, tflnd Sports Close Camp, Ski, Paragliding, White water rafting,
Cannoning, nufotsf v]nx¿sf] k|lzIf0f / k|ltof]lutfsf] s]G› agfpg] .

-ª_ g]kfnsf] cfˆg} df}lns snf / ;+:s[lt lrqsnf, d"lt{snf, sfi7snf, k|:t/snf,
k/Dk/fut snf Pj+ k|ljlw, ljljw jfWojfwg, ljljlw uLt tyf ;+uLtnfO{ ;d]6]/
ljlzi6tfdf cfwfl/t snf tyf ;+:s[lt ljZjljBfno jf Ps]8]dL dfkm{t ljb]zL
ljBfyL{x¿nfO{ cfsl{\ift ug]{ .
-r_ d]l8sn, OlGhlgol/ª, pmhf{, hl8j'l6 k|zf]wg, s[lif, gub] jfnL, km"n tyf kmnkm"n,
vfB k|ljlw, kz'k+IfLkfng nufotsf k|fljlws ljifox¿df ljb]zL ljBfyL{x¿ cfslif{t
ug]{ .
4.51. lrlsT;f lzIffdf ;'wf/ ug]{M
4.51.1. lrlsT;f lzIff ahf/d'vL geO{ ;]jfd'vL agfpg] . j}1flgs k|If]k0fdf cfwfl/t
/x]/ :jf:Yo ;]jfsf] cfjZostf cg'¿k lrlsT;f lzIff ;DaGwL ;+:yf tyf
sfo{qmdx¿ lgwf{/0f ug]{ . lrlsT;f lzIffsf ;a} ljwf / txsf sfo{qmdsf
z'Nsx¿ j:t'k/s cfwf/df kf/bzL{ 9Ën] to ug]{ .
4.51.2. lrlsT;f lzIff ;DaGwL gofF ;+:yfx¿ vf]Nbf hg;+Vof / ef}uf]lns ;Gt'ngnfO{
;d]t cfwf/ agfpg] .
4.51.3. ;Ifd :jf:Yo hgzlQm pTkfbg ug{ lrlsT;f lzIffsf ;a} ljwf / txsf egf{
k|lqmofx¿ of]Uotf -Merit_ sf] cfwf/df dfq ug]{ . ;a} ljZjljBfno tyf
k|lti7fgx¿df ;femf k|j]z kl/Iffsf] Joj:yf ug]{ . o:tf] k|j]z k/LIff pQL0f{
geO{ b]z leq jf aflx/ cWoog ug{ gkfpg] Joj:yf ug]{ . cGo b]zsf
cflwsfl/s dfGotf k|fKt lgsfoaf6 k|j]z k/LIff plQ0f{ u/]sf ljBfyL{x¿sf]
xsdf k'gM k/LIff clgjfo{ gug]{ .
4.51.4. lrlsT;f lzIff ljifosf kf7\oqmdx¿ ;Ifdtfdf cfwfl/t -Competency Based_
9fFrfdf x'g'kg]{ . kf7\oqmdn] g}lts d"No dfGotf, ;~rf/ ;Lk Pj+ ;d'bfok|lt

27
bfloTjaf]w ug]{ vfnsf ljifoj:t';d]t ;d]6\g'kg]{ . lzIf0f cEof;nfO j}1flgs
Pj} ;fk]lIfs agfpg :jf:Yo lzIff k|ljlwsf] pRrtd k|of]u x'g'kg]{ .
4.51.5. ljBfyL{sf] ;[hgzLntf tyf ;d:ofsf] ljZn]if0f tyf ;dfwfg ug]{ Ifdtf
clej[l4 ug]{ . d"NofÍg k|0ffnLdf pko'Qmcg';f/ ;'wf/ tyf kl/jt{g ug]{ .
4.51.6. lzIfs 5gf}6 ubf{ ljifout 1fg / bIftf afx]s l;sfpg] l;k, cleJolQm Ifdtf,
k|fl1s l;h{gzLntf, pRr g}lts cfr/0f, k|]/0ffbfoL JolQmTj h:tf kIfnfO{ klg
uDeL/tfk"j{s Wofg lbg'kg]{ . ;a} ljZjljBfno tyf k|lti7fgx¿df k|fWofkg
u/fpg] lzIfssf] Pp6} k|j]z -Common Entry Criteria_ sf] Joj:yf, Pp6}
gfdfÍg, Pjd\ Pp6} kbf]Ggltsf] Joj:yf ug]{
4.51.7. k"jf{wf/ k"/f u/]sf :jf:Yo ;+:yfx¿df g]zgn af]8{ ckm d]l8sn :k]lzoN6Lhsf]
tTjfjwfgdf :gftsf]Q/ lrlsT;f lzIffsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
4.51.8. lrlsT;f lzIffcGtu{t :gftsf]Q/ txdf cWoog ug]{ ljBfyL{af6 ;]jf klg lng]
x'bf lzIf0f z'Ns glng] . ;fy} pgLx¿nfO{ k|f]T;fxg eQf lbg] .
4.51.9. ljBfyL{x¿n] cWoog k"/f u/] kZrft\ sfg'gadf]lhdsf] cjlwe/ clgjfo{ ;]jf
ug{'kg]{.
4.51.10. lrlsT;f lzIff ;DaGwL ;a} r'gf}lt / ;d:ofx¿nfO{ ;Daf]wg / ;dfwfg ub}{
u'0f:t/Lo, ljj]szLn tyf ;fdflhs bfloTjaf]w ePsf lrlsT;fsdL{x¿sf]
pTkfbg ug{ 5'§} lrlsT;f lzIff sfg"g agfpg] / cfof]usf] u7g ug]{ .
4.51.11. ljZjljBfno dftxtdf /x]sf ;fj{hlgs tyf lglh d]l8sn lzIff lj1fg tyf
k|ljlw dGqfno / :jf:Yo ;DalGw k|lti7fgx¿ :jf:Yo dGqfnosf] dftxtdf
/x]sf]df ;a}nfO{ lzIff lj1fg tyf k|ljlw dGqfno dftxt Nofpg].
4.52. cfo'j]{b lzIffsf] ljsf; tyf lj:tf/ ug]{M
4.52.1. ljz]if1 hgzlQmsf] :jb]zd} pTkfbg / o;sf ljljw kIfx¿-lzIff, ;]jf, / cf}iflw
lgdf{0f_sf] u'0f:t/df clej[l4 tyf ljsf; ug{ /fli6«o cfo'j]{b k|lti7fg :yfkgf
ug]{ .
4.52.2. cfo'j]{b cWoog cWofkg ug]{ u/L 5'§} ljZjljBfno :yfkgf ug]{] . k|To]s k|b]zdf
slDtdf Pp6f cfo'j]{b sn]h :yfkgf ug]{ .
4.52.3. :jf:Yo;+u ;DalGwt ;+sfox¿ h:t} Me-medicine, Dentistry, Nursing, Public
Health, Pharmacy nufotsf kf7\oqmddf cfo'j]{b ;DaGwL ljifoj:t' ;dfj]z
u/L k7g kf7gsf] Joj:yf ug]{ .
5. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd
æ;d[4 /fi6« lgdf{0fsf] e/kbf]{ cfwf/ M k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffsf] lj:tf/Æ
5.1. /fli6«o, k|fb]lzs / :yfgLo >d ahf/sf] cfjZostf / k|fyldstfsf cfwf/df ;a}sf nflu
of]Uotf / Ifdtf cg';f/ ;fGble{s, pkof]uL, u'0f:t/Lo / k|lt:kwL{ k|fljlws tyf
Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;df kx'Frsf] cj;/ k|bfg ug]{ .
5.2. x/]s :yfgLo txdf sDtLdf Pp6f ;fwg;DkGg k|fljlws lzIffno :yfkgf / ljsf; ug]{ .

28
5.3. ax'cfoflds ul/aLsf] If]q leq k/]sf, ul/aL kl/ro kq k|fKt u/]sf, alx:s/0fdf k/L
ax'kIfLo df/df k/]sf, cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf, blnt, nf]kf]Gd'v, ;LdfGts[t, ckfËtf
ePsf ;fy} pRr lzIff xfl;n ug]{ cj;/af6 jl~rt ePsfx¿sf nflu cfjf;Lo ;'ljwf
;lxtsf] k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;sf] cj;/ k|bfg ug]{ .
5.4. :yfgLo txsf] ;]jf If]qleq :yfgLo ljz]iftf, cfjZostf / ;Defjgfsf cfwf/df tf]lsPsf]
u'0f:t/;lxtsf] dfkb08 k'/f u/]sf ;fd'bflos ljBfno jf lzIffnodf k|fljlws tyf
Jofj;flos lzIff -l8Knf]df tx ;Ddsf_ sf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
5.5. >d ahf/sf] cfjZostfsf cfwf/df ;Lk gS;fÍg / tf]lsPsf] dfkb08sf cfwf/df ;a}
:yfgLo txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk k|bfos ;+:yfx¿sf] :yfkgf ug]{ .
5.6. k|fb]lzs cfjZostfsf ;fy} :yfgLo ljz]iftfsf cfwf/df ax'k|fljlws dxfljBfno ljsf; /
;~rfng ug]{ .
5.7. k/Dk/fut tyf df}lns ;LknfO{ cfw'lgsLs/0f ug{ pBdL Pj+ Jofj;foLx¿nfO{ k|f]T;flxt
ug]{ .
5.8. lzIff dGqfno cGtu{t ljBfno :t/df ;~rfng eO/x]sf] k|fljlws wf/ tkm{sf] tLg jf
rf/ aif]{ sfo{qmd / k|fljlws lzIff tyf Joj;flos tflnd kl/ifb cGtu{t ;~rflnt tLg
aif]{ k|fljlws l8Knf]df sfo{qmdsf nflu ;dfg:t/sf] kf7\oqmd nfu' ug]{ .
5.9. k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnddf ;fdflhs ;Ifdtf -Social Competencies_
tyf pBdzLntfnfO{ clgjfo{ ¿kdf ;dfj]z ug]{ . ;do ;fGble{s /fli6«o Jofj;flos
dfgs tof/ u/L ;f]sf cfwf/df kf7\oqmd, l;sfO ;fdfu|L, bIf k|lzIfs, k|ljlwo'Qm lzIf0f
/ d"NofÍgsf cfwf/ tof/ ug]{ .
5.10. dWod:t/Lo hgzlQmsf ¿kdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff k'/f u/]sf :gftsx¿nfO{
ljifo cg';f/ ^ dlxgfb]lv ! jif{;Ddsf] /fli6«o ljsf; :jod\ ;]jf ug{'kg]{ Joj:yf ug]{ .
5.11. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{ :jLs[lt kfPsf
s'g} klg k|sf/sf ;+:yfx¿n] clgofo{ ¿kdf /fli6«o dfGotf k|fKt u'0f:t/ dfgsdf
cfwfl/t u'0f:t/ k|Tofog k|df0fkq clgjfo{ lng'kg]{ .
5.12. /fli6«o hgzlQm ljsf; tyf pBdzLntf k|jw{g s]G› :yfkgf u/L k|lzIfs tyf
sd{rf/Lx¿sf] bIftf tyf j[lQ ljsf; ug]{ . ljZjljBfno;Fusf] ;dGjodf k|fljlws
lzIffdf k|lzIfssf] lgoldt cfk"lt{ ug]{ .
5.13. ;‹Lo ;/sf/n] lgwf{/0f u/]sf] /fli6«o u'0f:t/ dfks ;"rfÍsf cfwf/df k|b]z txdf u'0f:t/
dfks lgb]l{\zsf tof/ u/L u'0f:t/ k|Tofog k|df0fkq sfof{Gjog ug]{ .
5.14. ;‹Lo ;/sf/n] lgwf{/0f u/]sf] u'0f:t/ dfkg ;"rfsfÍsf cfwf/df x/]s k|fljlws tyf
Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; k|bfos ;+:yfx¿n] cfTdd"NofÍg u/L u'0f:t/ ;'wf/ ug]{ .
5.15. >d ahf/sf] dfu, l;sf¿sf] Ifdtf / of]Uotfsf cfwf/df cgf}krfl/s / c/Llts
dfWodaf6 k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; / of]Uotf a9fpg] cj;/ v'nf
ug]{.

29
5.16. cf}krfl/s, cgf}krfl/s / c/Llts dfWodaf6 k|fKt 1fg, ;Lk / bIftfnfO{ l;sfOsf
dflyNnf] of]Uotf / csf]{ wf/sf] ;dfg of]Uotf xfl;n ug{ /fli6«o Jofj;flos of]Uotf
k|f¿ksf cfwf/df d"NofÍg u/L hLjgko{Gt l;sfOnfO{ Jojl:yt ug]{ .
5.17. klxnf l;s]sf 1fg ;Lk / bIftfnfO{ k/LIf0f u/L xfl;n u/]sf] of]UotfnfO{ dfGotf lbg]
k|0ffnL sfg'gåf/f g} ;'lglZrt ug]{ . cgf}krfl/s ;Lk ljsf;, sfo{ cg'ej, :jcWoog jf
c/Llts tl/sfaf6 l;s]sf] 1fg, ;Lk / Ifdtfsf] k/LIf0f u/L dfGotf k|fKt of]Uotf jf
qm]l86 hDdf u/L dflyNnf] txsf] of]Uotf xfl;n ug{ kfpg] Joj:yf ug]{ .
5.18. k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lk ljsf; tflnd k"/f u/]sf o'jfx¿nfO{ of]Uotf / Ifdtfsf
cfwf/df pko'Qm of]Uotf k|f?k tyf dfkb08 agfO{ dflyNnf] z}lIfs txdf egf{sf nflu
of]Uo x'g] Joj:yf ug]{ .
5.19. k];fut juL{s/0fsf cfwf/df ljBdfg cEof;df /x]sf ;Lk ljsf; If]qsf of]UotfnfO{
juL{s/0f u/L gofF of]Uotfx¿ ljsf; ug]{ .
5.20. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;;Fu ;DalGwt x'g] ;a} ljifo, If]q /
sfo{qmdnfO{ 5'§f5'§} ;Daf]wg x'g] u/L PsLs[t k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk
ljsf; P]g th{'df ug]{ .
5.21. ;‹Lo sfg'g;Fu cg's"n x'g] u/L k|fb]lzs ;/sf/n] tyf ;‹Lo sfg'g / k|fb]lzs sfg'g
cg's"n x'g] u/L :yfgLo ;/sf/n] k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk lasf; ;DaGwL
sfg'g agfO{ cfˆgf] k|b]z / :yfgLo If]qleq k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk
lasf;nfO{ Jojl:yt ug]{ .
5.22. ;‹n] /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k, u'0f:t/ dfkb08 -u'0f:t/ k|Tofog, lzIfs, k"jf{wf/, k|j]z
of]Uotf;d]t_ 9fFrf :jLs[t ug]{ .
5.23. ;‹n] ;‹Lo, cGt/ lgsfo, cGt/ k|b]z / cGt/ :yfgLo txlar ;dGjo / ;xhLs/0f ug{
ljQLo ;|f]tsf] Joj:yf / afF8kmfF8sf] 9fFrf :jLs[t ug]{ .
5.24. /fli6«o Jofj;flos of]Uotf k|flws/0f :yfkgf ug]{ .
5.25. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; sfo{qmdsf nflu ;+:yf btf{ ug]{ lgsfo
:jo+n] u'0f:t/ k|Tofog k|df0fkq lbg gkfpg] Joj:yf ug]{ .
5.26. sDkgL P]g cGt/ut ;~rfngdf /x]sf gfkmfd'ns k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff k|bfos
;+:yfx¿nfO{ d'gfkmf/lxt ;]jfd'ns ;+:yfdf kl/0ft ug]{ . sDkgL P]g cGt/ut ;+:yf
cg'dlt tyf ;DaGwg lbg] k|fjwfg aGb ug]{ .
5.27. ;‹ / k|b]zdf of]Uo tyf bIf k|lzIfs, Joj:yfks Pj+ ljleGg ljwfsf ljz]if1x¿sf]
k|efjsf/L pTkfbg / Joj:yfkg ug{ /fli6«o hgzlQm ljsf;, cg';Gwfg, gjk|jt{g /
pBdzLntf ljsf; s]G› :yfkgf ug]{ .
5.28. ;‹Lo txdf :yfkgf x'g] /fli6«o k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; sf]ifaf6
cg';Gwfg, gjk|jt{g / pBdzLntf ljsf; tyf cg';Gwfgsf sfo{ ug]{ .
5.29. k|To]s k|b]zdf sDtLdf Pp6f kg]{ u/L k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;sf
ljifout k|of]uzfnf;lxt cg';Gwfgzfnfx¿ :yfkgf ug]{ .

30
5.30. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;af6 k|lzlIft dlxnf, o'jf, cNk;Î\os,
nf]kf]Gd'v, lk5l8Psf ;d'bfo, hghfltx¿nfO{ lglZrt dfkb08sf ;fy cWoog,
cg';Gwfgsf cj;/ l;h{gf / j[lQ ljsf; sfo{qmdnfO{ k|fyldstfsf ;fy k|f]T;flxt ug]{ .
5.31. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; k|bfos ;+:yfx¿df of]Uo k|lzIfs, ef}lts
;+/rgf / Jofjxfl/s cEof;sf] u'0f:t/ ;'lglZrt x'g] Joj:yf ug]{ .
5.32. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflndsf] If]qdf sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf ljsf;sf]
nflu lg/Gt/ k]zfut Ifdtf ljsf;sf sfo{qmd ;~rfng ug]{ . k|lzIfsx¿sf] k|lzIf0f
cg'dlt kqsf] Joj:yf nfu' ug]{ .
5.33. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffsf] l8Knf]df tx pQL0f{ hgzlQmnfO{ ;DalGwt sfo{qmdsf
nflu tf]lsPsf] Go"gtd of]Uotf k'/f u/]df ;DalGwt ljifodf pRr lzIffdf egf{ x'g kfpg]
cj;/ k|bfg ug]{,
5.34. dfWolds tx;Ddsf] k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff qmdzM lgMz'Ns ub}{ hfg],
5.35. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;sf If]qdf s'zntf / k|efjsfl/tf clej[l4
ug{ lbuf] nufgLsf] PsLs[t / If]qut nfufgL 9fFrf tof/ u/L sfof{Gjogdf Nofpg],
5.36. #^= k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;sf nflu pBf]u Joj;foLsf]
;xsfo{,;fem]bf/L / ;xsfl/tfnfO{ k|fyldstf lbg],
5.37. /fHosf] k|fyldstfdf k/]sf If]q, ju{ / ;d'bfosf nflu cfjf;Lo ;'ljwf ;lxtsf] k|fljlws
tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; lgMz'Ns ¿kdf k|bfg ug]{,
5.38. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;sf nflu ;Lk ljsf; a}Í tyf qm]l86 a}Í
h:tf cjwf/0ff nfu' ug{'kg]{,
5.39. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffdf lj1fg tyf k|ljlwd}qL lzIffsf dfWodåf/f kf/df0fljs,
cGtl/If, h}ljs nufotsf k|ljlwsf] ljsf;, lj:tf/ / pkof]udf ljljwLs/0f tyf Ifdtfsf]
clej[l4 ug]{,
5.40. lj1fg tyf k|ljlw / ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]udf zx/L / u|fdL0f ljBfyL{lar
cGt/ sd ug{ ;‹Lo, k|b]z / :yfgLo z}lIfs k|0ffnL / ;+/rgfdf ;"rgf tyf ;~rf/
k|ljlwsf] k|of]udf ;dGoflos kx'Fr lj:tf/ ug]{,
5.41. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnddf b"/ lzIff Pjd\ 3'DtL l;sfOnfO{ ;Lk
x:tfGt/0fsf] j}slNks cfwf/ agfpg] .
5.42. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; sfo{qmdx¿sf] cg'udg lgb]{lzsf tof/ u/L
ljz]if1 1fg, ;Lk tyf bIftf ePsfn] dfq cg'udg tyf d"NofÍg ug{ kfpg] Joj:yf nfu'
ug]{
5.43. ;‹, k|b]z tyf :yfgLo ;/sf/af6 ;Dkfbg x'g] z}lIfs ljsf; tyf k|zf;g ;DaGwL
sfo{x¿sf] ljZn]if0f u/L cfjZostf cg';f/ lzIff k|zf;lgs ;+/rgfx¿sf] :yfkgf ug]{ .
5.44. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;;DaGwL /fli6«o gLlt lgdf{0f ug{ / ;‹Lo
cGt/ lgsfo, cGt/ k|b]z / cGt/ :yfgLo txlar ;dGjo / ;xhLs/0f tyf ljlQo
;|f]tsf] Joj:yf / afF8kmfF8sf] 9fFrf :jLs[t ug{sf nflu ;‹Lo txdf k|wfgdGqL jf lzIff

31
x]g]{ dGqLsf] cWoIftfdf ax';/f]sf/jfnf ;lDdlnt k|ltlglwTj x'g] u/L k|fljlws tyf
Jofj;flos lzIff / tflnd kl/ifb\ /xg] Joj:yf ug]{ .
5.45. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;;DaGwL /fli6«o gLltcg's"n k|fb]lzs gLlt
lgdf{0f ug{, k|fb]lzs cGt/ lgsfo, cGt/ k|b]z / cGt/ :yfgLo txlar ;dGjo /
;xhLs/0f ug{, ljQLo ;|f]tsf] Joj:yf / afF8kmfF8sf] 9fFrf :jLs[t ug{ k|b]z d'VodGqLsf]
cWoIftfdf ax';/f]sf/jfnf ;lDdlnt k|ltlglwTj x'g] u/L k|fb]lzs k|fljlws tyf
Jofj;flos lzIff / tflnd ;ef / ;fdflhs ljsf; dGqLsf] cWoIftfdf k|fb]lzs k|fljlws
tyf Jofj;flos lzIff / tflnd kl/ifb\ /xg] Joj:yf ug]{ .
5.46. k|fljlws lzIffno / Jofj;flos ;Lk ljsf; tflnd s]G›sf] ef}uf]lns tyf If]qLo
ljt/0fsf] gS;fÍg u/L &%# :yfgLo txdf :yfgLo ljz]iftf / cfjZostfdf cfwfl/t
sDtLdf Ps ax' k|fljlws lzIffno :yfkgf ug]{ . cfjZostf x]/L k|To]s :yfgLo ;/sf/
dftxt Ps Jofj;flos tflnd s]G› ;~rfng ug]{ .
5.47. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf; k/LIff /fli6«o k/LIff af]8{n] ;+rfng ug]{ .
5.48. z}lIfs ultljlwnfO{ k|of]ufTds, Jofjxfl/s / ;dofg's"n agfpg z}lIfs ;+:yf / ;d'bfosf]
;xsfo{ ug]{ k|aGw ldnfpg] .
6. cgf}krfl/s tyf v'nf lzIff / cfhLjg l;sfO
æ;fIf/ g]kfn M lzlIft g]kfnLÆ
6.1. cfhLjg l;sfO, ;fIf/tf / cgf}krfl/s lzIffsf] dfWodaf6 cfd hg;d'bfonfO{ ;fIf/,
;dfj]zL tyf ;xeflutfd"ns nf]stflGqs d"NodfGotfdf cEo:t Pj+ ;dfhjfbL r]to'Qm
gful/ssf] ¿kdf ljsf; u/L ;dtfd"ns / ;d[4 g]kfn lgdf{0fsf] cfwf/ tof/ ug]{ .
6.2. cfhLjg l;sfO / ;fIf/tfsf dfWodaf6 x/]s ;d'bfosf gful/ssf] ;fdflhs hLjg ;xh
t'Nofpg] . hLljsf, k]zf jf ;fdflhs ;xeflutfnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
6.3. cfhLjg l;sfO tyf lg/Gt/ lzIffsf] nflu :yfgLo txsf] k|To]s j8fdf ;fd'bflos l;sfO
s]G› :yfkgf u/L cfjZostfcg';f/ lj:tf/ tyf ;'b[9Ls/0f ug]{,
6.4. cf}krfl/s lzIff, cgf}krfl/s lzIff / c/Llts lzIffaLr cfjZos ;dGjo /
;+of]hgaf6lzlIft g]kfnL agfpFb}1fgdf cfwfl/t ;dfh lgdf{0f ug]{,
6.5. cgf}krfl/s lzIffnfO{ /fli6«o lzIff gLltsf] cleGg cË agfpg],
6.6. ljleGg sf/0fn] cfwf/e"t jf dfWolds lzIff k"/f ug{ g;s]sf o'jf tyf k|f}9x¿nfO{ ;"rgf
tyf ;~rf/ k|ljlwnfO{ laifoj:t' tyf dfWod b'j}sf] ¿kdf k|of]u u/L cfhLjg l;sfOsf
cj;/x¿ pknAw u/fpg] . dfWolds txsf] lzIff k"/f ug]{ cj;/ lbg cgf}krfl/s
ljBfnosf] Joj:yf ug]{ / pRr lzIff xfl;n ug{sf nflu k|j]zsf nflu cfwf/ tof/ kfg]{,
6.7. ;fd'bflos k':tsfno / ;fd'bflos ;"rgf s]G›nfO{ ;fd'bflos l;sfO s]G›;Fu hf]8]/ ;'b[9
;fd'bflos l;sfO tyf ;|f]t s]G›sf] ¿kdf ljsf; u/L o:tf l;sfO s]G›x¿nfO{ cfhLjg
l;sfO / lg/Gt/ lzIffsf] s]G› agfpg] .

32
6.8. cfhLjg tyf cgf}krfl/s lzIffsf] gLlt lgdf{0f, Joj:yfkg, ;xsfo{, ;dGjo, sfo{qmd
sfof{Gjog tyf cg'udg ug{sf nflu ;+3, k|b]z / :yfgLo txdf kof{Kt ah]6 / ;|f]t
;fwgsf] Joj:yf;lxt ;+u7gfTds ;+/rgf lgdf{0f ug]{ .
6.9. ;+3Lo txdf /fli6«o of]Uotf k|f¿k -National Qualification Framework_ tof/ u/L
;f]sf] cfwf/df cgf}krfl/s lzIffjf6 k|fKt :jclh{t 1fg / ;LknfO{ k|df0fLs/0fsf] Joj:yf
ldnfO{ cf}krfl/s / cgf}krfl/s lzIff k4ltsf] aLrdf bf]xf]/f] k|j]z k4lt -Two Way
Entry_ Joj:yf ug]{ .
6.10. cGt/fl{\i6«o cg'ej / dfkb08 ;d]tsf cfwf/df lzIffsf] s'n ah]6sf] tLg k|ltzt
cgf}krfl/s lzIff tyf cfhLjg l;sfOsf] nflu 5'6\ofpg],
6.11. v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx¿ k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ug{sf nflu ;+/rgf / bIf
hgzlQmsf] ljsf; ug]{ . ljBfno b]lb ljZjljBfno tx;Dd v'nf lzIffsf] lj:tf/ ug]{,
6.12. v'nf ljBfno tyf ljZjljBfnosf l;sf¿x¿nfO{ nlIft u/L d'l›t, dlN6ldl8of /
cgnfOgdf cfwfl/t l;sfO ;fdu|L ljsf; ug]{,
6.13. v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx¿ ;~rfngsf nflu 5'§} z}lIfs /]l8of] tyf 6]lnlehg
Rofgnx¿sf] ljsf; ug]{ .

7. ;dfj]zL lzIff
æafnaflnsfsf] ljljw l;sfO Ifdtf M ;dfj]zL lzIff xfd|f] k|ltj4tfÆ
7.1. lzIffsf ;a} txdf -k|flDes afn ljsf;b]lv pRr lzIff tyf hLjgko{Gt lzIff;Dd_
;dfj]zLs/0fsf d'2f klxrfg u/L To;sf] plrt ;Daf]wg ug]{,
7.2. z}lIfs Joj:yfkg tyf ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;dfj]zL agfO{ al~rtLs/0fdf k/]sf
afnaflnsfx¿sf] tYofÍnfO{ cBfjlws ug{ :yfgLo ;/sf/ / ljBfno Joj:yfkg
;ldltnfO{ ;Ifd / lhDd]jf/ agfpg],
7.3. km/s Ifdtf ePsf afnaflnsfx¿nfO{ cfTdlge{/ agfpgsf nflu clgjfo{ ¿kdf u/L vfg]
;Lk l;sfpg] Joj:yf ldnfpg],
7.4. ;a} vfn] afnaflnsfnfO{ ;Ifd agfpg afnaflnsfx¿sf] cj:yf / k|s[lt x]/L ljz]if sIff
tyf ;'wf/fTds sIffsf] clgjfo{ Joj:yf ldnfpg] . afnaflnsfx¿sf] z}lIfs tyf cGo xs
clwsf/x¿ pkef]u ug{ kfP gkfPsf] cg'udg u/L ;f]sf] ;'lglZrttfsf nflu sfo{j|md
;~rfng ug]{,
7.5. ckfËtf ePsf afnaflnsf tyf JolQmx¿sf] lzIff kfpg] clwsf/nfO{ ;'lglZrt ug{
cfjZos kf7\oqmd, kf7\ok':ts tyf >Jo b[Zo tyf ;xof]u ;fdu|Ldf ljljwLs/0f ug'{sf
;fy} ljz]if tflnd k|fKt dfgj ;|f]t, ;+/rgf / ;+oGqsf] ljsf; tyf Joj:yfkg ug]{,
7.6. ljBfno, ljZjljBfno / cgf}krfl/s lzIff s]G›x¿nfO{ afnd}qL, 5fqfd}qL, ckfËtfd}qL
tyf ;'/lIft, lx+;f/lxt / eo/lxt l;sfO s]G›sf] ¿kdf ljsf; ug]{,

33
7.7. ;‹, k|b]z / :yfgLo txaf6 k|sflzt x'g] x/]s kf7\oqmd, kf7\ok':ts, P]g, lgodfjnL,
of]hgf, /0fgLlt, lgb]l{\zsf tyf tflnd Kofs]h nufotsf b:tfa]hnfO{ h]G8/ tyf ;fdflhs
;dfj]zLs/0fsf lj1n] l;+xfjnf]sg u/]kl5 dfq} ;fj{hlgs Pjd\ sfof{Gjog ug]{ Joj:yf
ldnfpg],
7.8. lzIff If]q / z}lIfs ;+:yfx?df 5'jf5't, afn>d tyf dlxnf lx+;fsf] lj¿4 z"Go
;xgzLntfsf] gLlt cjnDag ug]{ . ;fdflhs, zf/Ll/s tyf dfgl;s lx+;f tyf lje]b/lxt
hLjg lhpg rflxg] ;'ljwf tyf ;+/If0fsf] ;'lglZrt ug]{ . z}lIfs ;+:yfdf g} JolQmut tyf
k];fut k/fdz{sf] ;'ljwfsf] Joj:yf ug]{ .
7.9. ckfËtf ePsf JolQmsf clwsf/;DaGwL sfg'gnfO{ ;+zf]wg / PsLs/0f ug{ ag]sf] ljw]os -
@)&$_ df juL{s/0f u/] cg';f/ bz} k|sf/sf ckfËtf ePsf afnaflnsx¿sf] -zf/Ll/s
ckfËtf, b[li6;DaGwL ckfËtf, ;'gfO;DaGwL ckfËtf, >j0f b[li6ljxLg ckfËtf, :j/ /
af]nfO{ ;DaGwLckfËtf, dfgl;s jf dgf];fdflhs ckfËtf, af}l4s ckfËtf, cg'j+zLo
/Qm>fj -x]df]lkmlnof_ ;DaGwL ckfËtf, cl6hd;DaGwL ckfËtf / ax' ckfËtf_ zf/Ll/s
tyf af}l4s Ifdtf cg';f/sf] ef}lts, z}lIfs tyf cGo ;fdu|Lx¿sf] k|aGw ug]{ .
7.10. ;':t >j0f ePsf afnaflnsfnfO{ hjh{:tL ;fÍ]lts efiffdf dfq ;Lldt gu/fO{ ;fdfGo
pks/0fsf] k|of]un] ;'Gg ;lsg] agfpg] . Go"g b[li6 ePsf afnaflnssfnfO{ hah{:tL a|]n
dfq ljsNkssf ¿kdf glbO{ cIf/ k':tssf] cfsf/ / pks/0fsf d2tn] klg l;sfpg]
vfnsf] ;s];Ddsf ljsNkx¿ k|of]u u/]/ l;sfpg] ljlw -augmentative and alternative
way of communication_ cjnDag ug]{ Joj:yf ug]{ .
7.11. lzIfs tflnd, nlrnf] kf7\oqmd / kf7\ok':ts tyf l;sfO ;fdu|Ldf hf]8 lbg] / j}slNks
cjwf/0ff -alternative approach_ ckfËtf ePsf afnaflnsfsf] l;sfOsf] d"NofÍg k4ltdf
;'wf/ ug]{ .
8. lzIffdf u'0f:t/
æo'ufg's'n u'0f:t/Lo lzIffsf] cfwf/ M bIf hgzlSt ljsf; / lbuf] z}lIfs k"jf{wf/Æ
8.1. kf7\oqmdsf] dd{ / efjgfcg';f/ lzIffnfO{ Jofjxfl/s / hLjgf]kof]uL agfpg kf7gkf7gnfO{
lqmofsnfkdf cfwfl/t agfpg],
8.2. ljZjljBfno cg'bfg cfof]un] ug]{ u/]sf] u'0f:t/ ;'lglZrttf / k|Tofog(QAA)tyf z}lIfs
u'0f:t/ k/LIf0f s]G›n] ug]{ u/]sf] sfo{;Dkfbg k/LIf0f k4ltnfO{ cem Jojl:yt / Jofks
agfpg],
8.3. kf7\oqmd / kf7\o;fdu|LnfO{ kl/jlt{t ;d;fdlos kl/j]z;fk]If x'g] u/L kl/dfh{g /
cBfjlws ubf{ k"jL{o bz{gsf pkof]uL d"No / dfGotf tyf lj1fg, k|ljlw, OlGhlgol/ª /
ul0ft -STEM_ h:tf ljifonfO{ plrt :yfg lbg],
8.4. lgwf{l/t u'0f:t/ dfkb08 tyf ;"rsx?sf] cfwf/df u'0f:t/Lo lzIffnfO{ kl/eflift u/L
To;sf nflu cfjZos Joj:yfkg ug]{,
8.5. ljBfyL{sf] :t/ / Ifdtfcg';f/ k':ts ;dLIff, snf tyf l;h{gf k/LIf0f, sIffsf]7fdf
cfwfl/t jf l;sf?sf] ;d'bfo jf kl/jf/df cfwfl/t ;;fgf vf]hd'vL sfo{h:tf kIfdf

34
lzIf0fl;sfO lqmofsnfk s]lG›t ug]{ . 36gfdf cfwfl/t, kl/of]hgfdf cfwfl/t, ;d"xsfo{df
cfwfl/t / l;sf?s]lG›t cEof;nfO{ d"Nofª\sgsf] cfwf/ agfpg],
8.6. ljBfyL{n] ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw Pjd\ hLjgsf cGo Jofjxfl/s kIfaf6 l;s]sf s'/fsf
cfwf/df lzIf0f ug]{ u/L lzIfs tof/L, tflnd tyf lg/LIf0f / cg'udgsf kIfdf hf]8 lbg],
8.7. ljBfno tyf ljZjljBfno txsf] lzIffdf u'0f:t/ ;'lglZrttf tyf k|Tofog k|0ffnL nfu'
ug{ gLltut, sfg'gL / ;+:yfut ;+oGq ljsf; ug]{,

9. kf7\oj|md, kf7\o;fdu|L / d"NofÍg


æhLjgf]kof]uL lzIff M cfhsf] cfjZostfÆ
9.1. ljBfnox?sf] xsdf ;ª\3n] /fli6«o kf7\oqmd k|f¿k / gd"gf kf7\ok':ts tof/ ug]{ /
To;sf cfwf/df d'Vo ljifosf kf7\oqmd ljsf; ug]{ . kf7\oqmd lgdf{0f / sfof{Gjogsf]
dfkb08 ;ª\3n] lgwf{/0f ug]{ . k|b]zn] d'Vo ljifoafx]s cGo ljifosf kf7\oqmd tyf
kf7\o;fdu|L ljsf; ug]{ / kf7\ok':ts Joj:yfkgsf] sfo{ ug]{ . ;ª\3n] tof/ u/]sf] /fli6«o
kf7\oqmd k|f¿ksf] cfwf/df :yfgLo ljifosf] kf7\oqmd tyf kf7\o;fdu|L ljsf; :yfgLo
txn] ug]{ . kf7\oqmd sfof{Gjog :yfgLo tx / ljBfnosf] ;femf bfloTj x'g] . kf7\oqmd
tyf kf7\ok':tssf] k|efjsfl/tfsf] d"Nofª\sg u/L ;'wf/ sfo{ ;ª\3 tyf k|b]z b'j}n] ug]{,
9.2. ljZjljBfnox¿ :jfoQ ;+:yf ePsfn] kf7\oqmd lgdf{0f ug{ :jtGq x'g] eP tfklg lzIffsf]
/fli6«o p2]Zo, gLlt tyf k|fyldstfsf ;fk]Iftfdf ;fy} b]zleqsf cGo ljZjljBfnox? /
cGt/f{li6«o dfGotf tyf ;dsIftf ;d]t kfpg] u/L kf7\oqmd lgdf{0f ug]{,
9.3. ;ª\3Lo ;/sf/n] kl/jlt{t ;Gbe{, ;+j}wflgs dd{ / /fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bgsf]
;'emfjsf cfwf/df /fli6«o kf7\oqmd k|f¿kdf lzIffsf /fli6«o p2]Zo, txut ;Ifdtf /
lzIf0f l;sfO dfkb08 k'g/fjnf]sg u/L kf7\oqmd, kf7\ok':ts / kf7\o;fdfu|L tof/ ug]{ .
k|b]z / :yflgo ;/sf/n] klg cf–cfˆgf] sfo{If]qdf cf–cfˆgf] lhDd]jf/L cg'?k sfo{
ug]{.kf7\oqmdn] ljifoj:t'nfO{ ;fGble{s agfpgsf nflu :yfgLo kl/j]z / e"d08nLs/0fsf]
;Gbe{nfO{ ;d]6L cGt/;DalGwt ug]{,
9.4. cfwf/e"t txsf] sIff tLg;DdljifoIf]q jf lyddf cfwfl/t PsLs[t kf7\oqmd lgdf{0f u/L
sfof{Gjog ug]{ . cfwf/e"t lzIffdf g]kfnL efiff, c+u|]hL efiff, ul0ft, lj1fg tyf
jftfj/0f / k|ljlw / ;dflhs cWoognfO{ clgjfo{ ljifo agfpg] . ;fdflhs cWoog
ljifodf lglZrt kf7\oef/sf] :yfgLo ljifoj:t' clgjfo{ ?kdf ;dfj]z ug]{ .
9.5. ljBfno txsf] kf7\oqmd k|f¿k lgdf{0f / kf7\oqmd ljsf; ubf{ STEM nfO{ ljifo /
ljifoj:t'sf] ¿kdf ;dfj]z ug]{ = kf7\oqmd, kf7\okÚ:ts / kf7\o;fdfu|LnfO{ k|efjsf/L
agfpg l8lh6n z}lIfs ;fdfu|L h:tf cfwÚlgs k|ljlw k|of]u ug]{ / o:tf z}lIfs ;fdfu|Lsf]
lgdf{0f tyf ljsf;df hf]8 lbg] =

35
9.6. kf7\oqmd, kf7\ok':ts / kf7\o;fdfu|L lgdf{0f / sfof{Gjogsf nflu :yfgLo ;/sf/sf]
Ifdtf ljsf; ug]{ . kf7\oqmd k'g;{Ë7g / sfof{Gjogsf nflu lzIfssf] Ifdtf ljsf; ug]{
. kf7\oqmd kl/dfh{gnfO{ cg';Gwfg tyf d"Nofª\sgsf] glthf / k|efjsf/Ltf cg'?k ug]{,
9.7. ljBfno lzIff / pRr lzIffsf] If]qdf kf7\oqmd tyf kf7\ok':ts ljsf; tyf
kl/dfh{g;DaGwL sfo{ ug]{ kf7\oqmd ljsf; s]G› h:tf ;+:yfnfO{ ljifout ljz]if1 ;]jfsf
¿kdf ljsf; ug]{,
9.8. kf7\oqmdsf] u'0f:t/Lotf nfO{ sfof{Gjog ug{ z}lIfs ;fdu|Ldf cfwfl/t lzIf0f, kl/of]hgf
sfo{, k|of]ufTds cEof; h:tf /rgfTds / ;[hgfTds kIfnfO{ Wofg lbO{ tb\cg'?k
ljBfyL{sf] k|ToIf ;xeflutfdf 1fg, l;k, Ifdtf / ;f]r ljsf; ug]{ . lzIf0f l;sfO ljlw /
k|lqmof tb\cg'?k ug]{ . Psn kf7\ok':tssf] cjwf/0ffnfO{ qmdzM cGt u/L ax'kf7\ok':ts
gLlt tyf cEof; sfof{Gjogdf Nofpg],
9.9. kf7\ok':tssf] u'0f:t/ lgwf{/0f u/L pTkfbg / ljt/0f nfutsf cfwf/df d"Nosf] ;Ldf
lgwf{/0f ug]{ . u];k]k/ / ufO8 h:tf ;fdfu|L k|sfzg tyf ljt/0f sfo{df k|ltjGw nufpg]
. kf7\ok':ts afx]s cGo u'0f:t/o'Qm ;Gbe{ k':ts tyf ;Gbe{ ;fdfu|L k|sfzg Pjd\
k|of]u ug{ ;lsg],
9.10. d"Nofª\sg k|lqmofnfO{ lzIf0f l;sfOsf] cleGg cª\usf ¿kdf ljsf; ub}{ l;sfO ;'wf/;Fu
cfa4 ug]{ . d"Nofª\sg k|lqmofdf ;a} ljBfyL{nfO{ ;dfj]z ug{sf nflu ljlw / ;fwgdf
ljljwtf Nofpg],
9.11. lnlvt k/LIffdfq geP/ df}lvs Pjd\ k|of]ufTds kl/Iff, kl/of]hgfdf cfwfl/t, ;d"xsfo{df
cfwfl/t, ljBfyL{s]lGb|t cEof;nfO{ ;d]t d"Nofª\sgsf] cfwf/ agfpg],
9.12. ;dLIff, snf tyf l;h{gf k/LIf0f, sIffsf]7fdf cfwfl/t jf l;sf?sf] ;d'bfo jf kl/jf/df
cfwfl/t ;;fgf vf]hd'vL sfo{ / ltgsf] ;ª\lIfKt k|ltj]bg, df}lvs d"Nofª\sg, l;h{gfTds
cEof; cflb tl/sfnfO{ k/LIff / d"Nofª\sgsf ;fwgsf ¿kdf ;+:yfut ug]{,
9.13. sIff * df :yfgLo txdf, sIff !) df k|b]z txdf / sIff !@ df ;+3Lo txdf k/LIff
;~rfng u/L ljBfyL{sf] ;fj{hlgs d'NofÍg ug]{ .cGo sIffsf] xsdf ljBfnotxn] k/LIff
lng],
9.14. cfwf/e"t tx;Ddsf] k7gkf7gdf ljBfyL{sf] d"Nofª\sgsf] cfwf/df ljBfyL{sf l;sfOsf
;an tyf sdhf]/ kIf, ljBfyL{n] yk k|of; ug{'kg]{ kIf, lzIfsn] ug{'kg]{ yk z}Ifl0fs
lqmofsnfk ;d]t :ki6 x'g] u/L ljBfyL{sf] k|ult ljj/0f ;do ;dodf cleefjsnfO{
pknAw u/fpg] / cfjZos k/fdz{ ug]{,
9.15. k|To]s sIffdf ljBfyL{sf] l;sfO k|ult tyf lqmofsnfksf] clen]v / clGtd k/LIffsf]
glthf;d]tnfO{ PsLs[t u/L u|]8 lgwf{/0f ug]{
9.16. xfn sfof{Gjogdf /x]sf] cIf/fª\sg k4ltdf ;'wf/ u/L j:t'lgi7 / Jojxfl/s agfpg] .
cIf/fª\sg k4ltsf] dd{ cg'?ksf] kf7\oqmd, kf7\ok':ts tyf kf7\o;fdfu|L ljsf; u/L
;f]xL adf]lhdsf] d"Nofª\sg ljlw tyf k|ljlw ckgfpg],

36
9.17. u|]8 k|bfg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg / afXo k/LIff b'j}sf] glthfsf] cfwf/ lnO{ -u|]l8ªnfO{
cª\s jf cIf/ h'g ¿kdf k|bfg u/] klg_ k|To]s u|]8 k|fKt ug]{ ljBfyL{sf] l;sfO
;IfdtfnfO{ :ki6 9ª\un] JofVof ug{'kg]{. o;sf nflu ljBfyL{sf Ifdtf tyf pknlAwnfO{
ljleGg tx jf >]0fLdf kl/eflift u/L k/LIf0f tyf d"Nofª\sg ug]{,
9.18. k/LIff / d"Nofª\sgnfO{ p2]Zod"ns, ;+:yfut tyf Jojl:yt ug{ lzIfs, k|wfgfWofks /
s]G›b]lv ljBfno tx;Ddsf] ;Ifdtf ljsf; ug]{ of]hgf agfO{ sfof{Gjog ug]{,
9.19. lzIfssf] sfo{;Dkfbg ljBfyL{sf] k/LIffsf] kl/0ffdsf] cfwf/df ;d]t d"Nofª\sg u/L lzIf0f
l;sfO lqmofsnfkdf ;'wf/sf nflu lhDd]jf/ / hjfkmb]xL agfpg],
9.20. k/LIff / d"Nofª\sgsf] n]vfhf]vf ug]{, glthf ljZn]if0f ug]{ / glthfsf cfwf/df lzIf0f
l;sfOdf ;'wf/ of]hgf tof/ u/L sfof{Gjogdf Nofpg] h:tf sfo{nfO{ Jojl:yt ug]{,
9.21. ;a} lghL tyf ;fj{hlgs ljBfnox¿df cfwf/e"t lzIffsf] sIff tLg;Dd dft[efiffdf
cfwfl/t ax'eflifs dfWoddf lzIf0f ug]{ gLlt cjnDag ug]{,
9.22. cfwf/e"t txdf dft[efiffnfO{ ljifo / dfWod b'j} ¿kdf k|of]u ug{ ;lsg] . g]kfnL / cË|]hL
efiffafx]s cGo laifosf] dfWod efiff dft[efiff agfpg] . t/ ul0ft / lj1fg ljifodf
cË|]hL klg k|of]u ug{ ;lsg] Joj:yf ug]{ . dfWolds txsf sIffx¿df cË|]hL jf g]kfnL
jf b'j} jf ;/sf/L sfdsfhsf] efiff jf cGo ;fGble{s efiffsf dfWodaf6 k7gkf7g ug]{
u/fpg] t/ dfWolds txsf] ;fdflhs cWoog ljifo g]kfnL efiffdf k7gkf7g ug]{ .
ax'efifL sIffsf]7fdf dft[efiffdf cfwfl/t ax'efifL lzIf0f k4lt nfu' ug]{,
9.23. dft[efiffsf] ;+/If0f / ;Da4{g ug{ kf7\oqmd tyf kf7\o;fdu|Ldf dft[efiffnfO{ plrt :yfg
lbg] . g]kfnsf dft[efiffdf ;~rf/ ;fdu|L jf >Jo b[Zo ;fdu|L jf z}lIfs ;fdu|L ljsf;
ug{ ;ª\3, k|b]z / :yfgLo ;/sf/n] k|f]T;fxgsf nflu ljz]if sfo{qmd Nofpg],
9.24. efiff cfof]usf] k/fdz{df cGo lgsfo;Fu ;d]t ;xsfo{ u/L j0f{ lgwf{/0f / dfgsLs/0f,
efiff ;flxTosf] ljsf;, zAbsf]z lgdf{0f, Jofs/0f lgwf{/0f tyf n]Vo k/Dk/fsf] ljsf;
Pjd\ sfof{Gjog h:tf kIfdf hf]8 lbg],
9.25. dft[efiffsf kf7\o;fdu|L, lzIf0f ;fdu|L tyf cGo ;fdu|Lx¿ -ljB'tLo ;fdfu|Lx? ;d]t_
tof/ ug{ k|fb]lzs tyf :yfgLo ;/f]sf/jfnf tyf lj1x? kl/rfng u/L lgdf{0f, 5kfO,
ljt/0f, cg'udg tyf d"Nofª\sg ug]{ . :yfgLo ;/sf/åf/f dft[efiff, lnlk, ;flxTo Pjd\
;+:s[lt ;+/If0f, ljsf; tyf k7gkf7g ;'lglZrt ug]{,
9.26. dft[efiffdf kof{Kt hgzlQm ljsf; ug{ g]kfnsf ljleGg ljZjljBfnodf dft[efiff;DaGwL
pRr cWoog ug{ rfxg] OR5's JolQmnfO{ 5fqj[lQnufot cGo ;'ljwf pknAw u/fO{ pRr
cWoog cg';Gwfg ug]{ cj;/ k|bfg u/L g]kfndf af]lng] ljleGg /fi6«efiffdf ;Ifd
hgzlQm ljsf; ug]{,
9.27. Psn dft[efifL ljBfyL{ ePsf 7fpFdf ;f]xL efiffdf l;sfO ;xhLs/0f ug{ ;Sg] lzIfsnfO{
To; 7fpFdf kl/rfng ug]{ . lzIfs km/s efifLsf] ePdf lghsf] eflifs ;Ifdtf ljsf; ug{
tflnd lbg],

37
9.28. låefifL afnaflnsf ePsf] ljBfnosf ljBfyL{x¿nfO{ Pscsf{sf] efiff l;Sg k|f]T;flxt ug]{
lzIfsn] klg ljBfyL{sf] efiff l;sL ;xhLs/0f ug{ u/fpg k|f]T;flxt ug]{,
9.29. lzIfs lgo'lQm, cled'vLs/0f / tflnd;DaGwL ljBdfg k|fjwfg k'glj{rf/ u/L cfwf/e"t
txdf dft[efifL lzIfssf] ljsf; k|fyldstf lbg],
9.30. cfwf/e"t ljBfnodf dft[efiff / cGo efiffsf] ljsf; / ljBfyL{sf] k7g tyf ;[hgfTds
Ifdtfsf] ljsf; ug{ eflifs ;d'bfocg';f/ afn;flxTosf sfo{qmdx¿ cfof]hgf ug]{,
9.31. ljBfyL{sf] cf};t l;sfO pknlAw a9fpg z}lIfs pknAwL k/LIf0f nfO{ z}lIfs ;'wf/sf]
cleGg cª\usf ¿kdf ljsf; ub}{ n}hfg],
9.32. ljBfyL{ pknlAwsf] /fli6«o k/LIf0fsf] dxTj, cfjZostf / pkof]lutf af/]df ;a}
;/f]sf/jnfnfO{ hfgsf/L u/fpg],
9.33. ljBfyL{sf] /fli6«o pknlAw k/LIf0fsf glthfx¿nfO{ ljZn]if0f u/L k|fKt lgisif{x?nfO{
sfof{Gjog ug{ sfo{of]hgf agfpg] . sdhf]/ ljBfno / ljBfyL{nfO{ nlIft u/L
;'wf/sfTds sfo{qmd ;~rfng ug]{,
9.34. ljBfyL{ pknlAwsf] /fli6«o k/LIf0fsf glthf sfof{Gjog ug{ s]Gb|, k|b]z / :yfgLo txsf
;Da4 ;/f]sf/jnfx¿sf] cfjZos Ifdtf ljsf; ug]{,
9.35. la1fg, k|lalw, Ol~hlgol/ª\ tyf ul0ft lzIff -STEM Education_ lasf; / cg';Gwfg, gj
k|jt{g, k|ljlw ljsf; / cfly{s ;d'Ggltsf] cfwf/ ePsf]n] pko'Qm gLlt, nufgL, hgzlQm
ljsf;, kf7\oqmd ;dfof]hg / lzIf0f k4ltsf] cfw'lgsLs/0f ;DalGw kxn ul/ o;nfO{
;d'Rr lzIff k|0ffnLsf] cleGg c+usf] ?kdf ljsf; tyf lj:tf/ ug]{,
9.36. k|f/lDes tx b]lvg} la1fg, k|lalw, Ol~hlgol/ª\ tyf ul0ft;Fu ;DalGwt laifox?df
afnaflnsfx?sf] ?lr, ;xeflutf, ;+nUgtf, / Ifdtf lasf; ug{ sIff / :t/ x]/L
kf7\oqmddf o;sf] dfqfnfO{ krf; k|ltzt;Dd k'¥ofpg] . ;fy} cGo laifox?df ;d]t -
efiff, ;flxTo, snf, ;+:s[lt, Oltxf;, e"uf]n cflb_ o;sf] cjwf/0ff PsLs[t ug]{ .
9.37. ljBfno tyf SofDk;x¿n] lj1fg k|bz{gL, kl/of]hgfdf cfwfl/t l;sfO / lj1fg
k|ljlw;DaGwL k|jt{gfTds lqmofsnfknfO{ lzIf0f l;sfOsf] cleGg cª\u agfpg],
9.38. STEM sf] k|jw{g ug{ ;d'bfo, ;ª\3;+:yf, pBf]u / cfd;~rf/sf ;fwgx¿;Fu lzIf0f
;+:yfx¿n] ;xsfo{ u/L c;n cEof;x¿nfO{ k|rf/k|;f/ ug]{ tyf lj1fg k|ljlw;DaGwL
;fIf/tfsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ cfhLjg l;sfOsf] dfWodaf6 STEM ;DaGwL hgr]tgf
clej[l4 ug]{,
9.39. STEM ;DaGwL lzIffsf] k|jw{g ug{sf nflu ;ª\3Lo / k|fb]lzs :t/df lj1fg k|ljlw s]G›,
;Ë|xfno, cg';Gwfg tyf cfljisf/ s]G›/ Knflg6f]l/odsf] lgdf{0f ug]{,
9.40. :gfts / :gftsf]Q/ txdf /fHosf nflu cfjZos If]q klxrfg u/L STEM df cfwfl/t kf7\
oqmd lgdf{0f ug]{

38
10. ;'/lIft jftfj/0f / l;sfO
æafnd}qL tyf l;sfO s]lGb|t jftfj/0f M ljljwtf Joj:yfkg / b08/lxt lzIf0fÆ
10.1. ljBfnosf] jftfj/0f :jR5, ;kmf, zfGt, ;'/lIft / xl/ofnLo'Qm agfpg] . x/]s ljBfnodf
ljBfyL{, lzIfs / cleefjssf] ;lqmotfdf au}+rf lgdf{0f ug]{ . lgoldt ?kdf j[Iff/f]k0f /
;+/If0f sfo{qmd u/L km"njf/L tyf kmnkm"n nufotsf af]6lj?jfn] ljBfno ;'–;lHht u/L
jftfj/0f d}qL xl/t ;+:yfsf] ?kdf ljsf; ug]{,
10.2. ljBfno nufot ;a} k|sf/sf z}lIfs ;+:yfdf ef}lts k"jf{wf/ Pjd\ ;'ljwfsf Go"gtd
dfkb08 lgwf{/0f u/L /fli6«o ejg lgdf{0f ;+lxtf nfu' ug]{ . gofF ejgnfO{ e"sDk k|lt/f]wL /
hf]lvdd'Qm agfpg] / k'/fgf c;'/lIft ejgnfO{ /]6«f] lkml6ª\ u/L ;'/lIft agfpg],
10.3. ljBfno tyf lzIffnox¿df ;'/lIft ljBfno / ljkb\ Joj:yfkg ;DjGwL ;}4flGts Pjd\
Jojxf/Ls 1fg lbO{ ljkb\sf] k"j{tof/L, k|ltsfo{, Go'gLs/0f / k'gnf{e;DaGwL sfo{qmdnfO{
ljBfno tyf lzIffnosf] jflif{s sfo{tflnsfdf /fvL ;'/lIft ljBfno tyf lzIffno;DaGwL
k"j{cEof; -Simulation_ / cEof; -Drill_ sf lqmofsnfkx¿ lgoldt ¿kdf ;~rfng ug]{,
10.4. ;a} :yfgLo txn] lzIfs / ljBfyL{df ljkb\n] kfg]{ k|efj Go"gLs/0f ug{ ljBfno tyf
;d'bfodf dgf];fdflhs k/fdz{ ;]jf / z}lIfs k'gnf{esf] Joj:yfkg ug]{ . ;fd'bflos
l;sfO s]G›nfO{ ljkb\ l;sfO s]G›sf ¿kdf ;d]t ljsf; ug]{,
10.5. ;ª\3, k|b]z / :yfgLo txdf afnaflnsf ;Dks{ sIf :yfkgf ug]{ / ;f] sIfn] s'g} klg
hf]lvd jf lx+;fhGo Jojxf/df k/]sf afnaflnsfsf] klxrfg u/L cfjZostfcg';f/
dgf];fdflhs k/fdz{ ;]jf tyf z}lIfs k'gnf{esf] Joj:yf ldnfpg],
10.6. ljkb\sf ;dodf ljBfno/lzIffno :yfgfGt/0f ug{sf nflu :yfgLo txsf] ;dGjodf
;'/lIft :yfgsf] klxrfg u/L vfg]kfgL, :jf:Yo, kf]if0f / x]/rfxsf] plrt Joj:yfkg;lxt
lzIf0f l;sfOsf nflu pko'St jftfj/0f lgdf{0f ug]{,
10.7. ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;+3;+:yfsf] ;dGjodf lzIfs tyf ljBfyL{sf nflu ljkb\
Joj:yfkg, hnjfo' kl/jt{g, jftfj/0f ;+/If0f, :jf:Yo, kf]if0f tyf ;/;kmfO;DaGwL
cfwf/e"t 1fg, k"j{tof/L / k|ltsfo{;DaGwL Jofjxfl/s tflnd tyf cled'vLs/0f sfo{qmd
;~rfng ug]{,
10.8. ljBfnodf x'g ;Sg] x]kfO, lx+;f, c;'/Iff, eo, qf;, ufnL, a]OHhtL, lje]bnfuotsf
u}/;+/rgfTds ljkb\ tyf hf]lvdx¿sf] Go"gLs/0fsf nflu ljBfyL{, lzIfs / ;d'bfosf
;b:ox¿sf] ;xsfo{ u/L sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{,
10.9. ljBfyL{, lzIfs, cleefjs / :yfgLo lgsfo, ;d'bfo tyf ;+3;+:yfx¿nfO{ kl/rfng u/L
ljBfnosf] 3]/faf/, v]n d}bfg, ljBfno hfg] cfpg] af6f] / ljBfnosf] cfGtl/s tyf jfXo
jftfj/0f kof{j/0fd}qL, afnd}qL, n}ª\lusd}qL Pjd\ ckfª\utfd}qL agfpg] .
10.10. x/]s ljBfno tyf lzIffno xftfdf kof{Kt vfg]kfgL, 5fq / 5fqfsf nflu 5'§f 5'§}
zf}rfno, kmf]xf]/ Joj:yfkg, lgoldt ;/;kmfO{, k|fylds pkrf/, j}slNks pmhf{, xl/ofnL
If]q Pjd\ au}Frf / v]n d}bfgsf] Joj:yf ug]{,

39
11. z}lIfs ;+:yfdf ;'zf;g, Joj:yfkg / g]t[Tj
æs'zn g]t[Tj / r':t Joj:yfkg M pTs[i6 glthf / ;'zf;gÆ
11.1. ;fd'bflos ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] ;+/rgf kl/jt{g u/L ;dofg's"n agfpg] .
ljBfnosf] Joj:yfkgsf nflu ;+:yfks, lzIff;]jL, cleefjs, ;dfh;]jL, rGbfbftf tyf
:yfgLo ;/sf/sf k|ltlglw /x]sf] 5l/tf] Joj:yfkg ;ldlt u7g ug]{ . ljBfno Joj:yfkg
;ldltsf] e"ldsf tyf bfloTjsf] k'g/fjnf]sg u/L ljBfno Joj:yfkg tyf ;~rfng ;'b[9
u/fpg :yfgLo ;/sf/nfO{ ;xof]u ug]{ ;+oGqsf ?kdf ljsf; ug]{ . o;sf nflu ljBfno
Joj:yfkg ;DaGwL /fli6«o sfo{9fFrf tof/ ug]{,
11.2. ljZjljBfno tyf pRr z}lIfs ;+:yfsf Joj:yfkg ;+oGqnfO{ :jtGq, ;dfj]zL 5l/tf] /
;dfofg's'n agfpg] . Joj:yfkgdf ;+nUg JolQmx?sf] clwsf/ / st{JonfO{ kl/eflift ug]{,
11.3. ;a} k|sf/sf z}lIfs ;+:yfx¿sf] g]t[Tj 5gf}6sf nflu kf/bzL{ / ljZj;gLo k4ltsf] ljsf;
ug]{,
11.4. ;fj{hlgs ljBfnosf] cfly{s Joj:yfkgdf kf/bzL{ Pjd\ hjfkmb]xL agfpgsf
lglDt;fdflhs k/LIf0fnfO{ d'Vo dfWodsf ¿kdf ljsf; ug]{ . ;fdflhs kl/If0fnfO{
ljBfno cg'bfgsf] nflu clgjfo{ ;t{sf ?kdf Joj:yf ug]{,
11.5. ljBfyL{ ;+Vof, ef}lts k"jf{wf/, hgzlQm Joj:yfkg, ljBfnosf] tx, k/LIffsf] kl/0ffd,
u'0f:t/, v]ns'b, cltl/Qm lqmofsnfk tyf ;xlqmofsnfk, Joj:yfksLo s'zntf tyf
k|efjsfl/tfsf cfwf/df ljBfnox¿sf] :t/ lgwf{/0f ug]{ =
11.6. z}lIfs Joj:yfkgsf] Ifdtf clea[l4 tyf ;+:yfut ljsf;sf lgldQ k|wfgfWofks, lzIfs,
sd{rf/L Pjd\ Joj:yfkg ;ldltsf kbflwsf/Lx?sf] Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ug]{,
11.7. z}lIfs sfo{qmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu lzIff;Da4 hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; ug{
hgzlQm ljsf; ljefu :yfkgf ug]{ / xfnsf lzIfs tflnd s]G›x¿nfO{ k|b]z txsf] lzIfs
k|lzIf0f k|lti7fgdf ?kfGt/0f ug]{,
11.8. ljBfno txsf] z}lIfs ;]jf k|jfxdf ;'wf/sf nflu /fd|f ljBfnosf] cWoog e|d0f / ljBfno
Joj:yfkg ;ldltx¿lar 1fgsf] cfbfg k|bfg ug]{ sfo{qmdx?sf] lj:tf/ ug]{,
11.9. ljBfnon];d'bfosf] ;zQmLs/0fsf nflu sfo{qmdx¿;~rfng ug]{ . o;sf nflu ljBfnonfO{
;d'bfosf] l;sfO s]G› tyf 5nkmn :ynsf ¿kdf -k7gkf7gdf afwf gkg]{ u/L ljxfg
a]ns' L cflb_ k|of]u ug{ kfpg] Joj:yf ug]{ . ;fd'bflos hfu/0f, ;f+:s[lts ¿kfGt/0f,
cleefjs lzIff, cfhLjg l;sfO, v'nf l;sfO, e]nf cflb ;fd'bflos ultljlwx¿
ljBfnodf ;~rfng ug]{,
11.10. ljBfnosf] of]hgf lgdf{0f, ;|f]t Joj:yfkg, cg'udg, ;'kl/j]If0f, cfwf/e"t txsf] k/LIff
Joj:yfkg, :yfgLo kf7\oqmd lgdf{0fnufot :yfgLo ;/sf/sf] sfo{If]qleq kg]{ z}lIfs
lqmofsnfkx¿df ;d'bfonfO{ clgjfo{ ¿kdf ;xefuL u/fpg],
11.11. ljBfno Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg ljBfnon] ;d'bfo tyf cfˆgf cleefjsx¿;Fu
lg/Gt/ ;Djfb / cGt/lqmof ub}{ cfjZos k/fdz{ lbg] Joj:yf ug]{,

40
11.12. ljBfno tyf ljZjljBfnonfO{ cfw'lgs k|ljlw;Fu hf]8L k|ljlwd}qL agfO{ lzIffdf u'0f:t/
sfod ug]{ . k|ljlwsf] cWoog, cg';GwfgnfO{ pTkfbg;Fu ;d]t hf]8L z}lIfs Joj:yfkgnfO{
l56f] / 5l/tf] agfpg],
11.13. ljZjljBfnosf sfo{sf/L kbx¿ Ifdtf / of]Uotfsf cfwf/df k|lt:kwf{af6 5gf}6 ug]{
Joj:yf ug]{ . SofDk; k|d'vnfO{ k|fl1s Joj:yfkgk|lt k"0f{ ¿kdf pQ/bfoL agfpg v'nf
k|lt:kwf{af6 5gf}6 u/L sfo{;Dkfbg s/f/ ug]{ Joj:yf ug]{,
11.14. ljBfnosf] tx / ljBfyL{ ;Î\ofnfO{ b[li6ut u/L z}lIfs dfkb08sf cfwf/df lzIfs
sd{rf/Lsf] b/jGbL sfod ug]{ . b/jGbL cg'?k k|To]s ljBfnodf lzIfs tyf ljBfno
sd{rf/L -;xof]uL, sfof{no ;xfosh:tf_ lgo'lQmsf] Joj:yf ug]{ . xfn sfo{/t ljBfno
sd{rf/Lsf] tx, ;]jf cjlw / of]Uotfsf cfwf/df ;dfof]hg Joj:yfkg ug]{,
11.15. lzIfs, k|wfgfWofks tyf sd{rf/Lsf] k];fut cfrf/;+lxtf tof/ u/L nfu' ug]{ . ljBfno
;dodf cGo s'g} k];fdf cfa4 x'g] tyf s'g} klg u}/;/sf/L ;+:yfsf -lzIff ;+u ;DjlGwt
afx]s_ ultljlwdf ;xefuL x'g gkfpg] Joj:yf ug]{,
11.16. ljBfno cg'udg ;'kl/j]If0f u/L ljBfno ;'wf/sf nflu ;'emfj lbg :yfgLo k|fl1s kl/ifb\
-:yfgLo a'l4hLjLx¿ /x]sf] h:t}M ;]jflgj[Q lzIfs, ;]jflgj[Q lzIff k|zf;s, lzIff;]jL
cflb_ u7g ug]{ . pQm ;ldltn] z}lIfs ;+:yfsf] ;fdflhs k/LIf0f, k|fl1s k/LIf0f, sfo{
;Dkfbg k/LIf0f, ljBfyL{x¿sf l;sfO pknlAw, ljBfnodf ul/g] cltl/Qm lqmofsnfkx¿,
ljBfnodf ePsf gjk|jt{gfTds lqmofsnfkx¿, cg';Gwfg cflbsf] cj:yfsf] k/LIf0f u/L
;'wf/sf nflu ;Nnfx lbg] .
11.17. lzIfs tyf sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg d"Nofª\sg ljBfno tyf ljZjljBfnosf kbflwsf/L
x?sf] d"Nofª\sg k|lqmofnfO{ kf/bzL{ agfO{ lhDd]jf/ JolQm / lgsfosf] ls6fgL ug]{,
11.18. sIff !! / !@ dfq ;~rfng ul/cfPsf ljBfnox¿nfO{ lglZrt ;dofjlw lbP/ dfWolds
ljBfno txsf] sIff ( b]lv jf cfwf/e"t txsf] sIff ! b]lv ;~rfng ug]{ ljsNk;lxt
Jojl:yt ug]{,
11.19. lzIff If]qdf 5fFof lzIffsf ¿kdf /x]sf la|h sf];{, 6\o';g ;]G6/ / sf]lrª ;]G6/nufot
z}lIfs k/fdz{ k|bfos ;+:yfx¿nfO{ dfkb08sf cfwf/df ;~rfng, lgodg / Joj:yfkg
ug]{,
11.20. ;j} k|sf/sf ljBfno tyf lzIffnox<sf] cfly{s sf/f]jf/ a}lsª\ k|0ffnLdfkm{t ub}{ kf/bzL{ /
Jojl:yt agfpg] . cfly{s sf/f]jf/sf] n]vf k|0ffnL tf]lsPsf] 9fFrfdf /fvL tf]lsPs}
;dodf sfo{ ;Dkfbg ug{ ;DjlGwt JolQm Pjd\ lgsfonfO{ pQ/bfoL Pjd\ hjfkmb]xL
agfpg] . ;fj{hlgs ljBfnosf] xsdf dxfn]vf k/LIfssf] sfof{nojf6 n]vf k/LIf0f x'g]
Joj:yf ug]{,
12. lzIffdf nufgL
æljBfno lzIff ;/sf/sf] bfloTj M kof{Kt ah]6 Joj:yf / nufgLdf :yfloTjÆ
12.1. lzIff k|flKtsf] ;+j}wflgs df}lns clwsf/ sfof{Gjog ug{ tyf uÚ0f:t/Lo lzIff k|bfg ug{
k|ltljBfyL{ Go"gtd nfutsf] ;'lglZrttfsf] nflu ;/sf/sf tLg cf]6} tx -;ª\

41
3/k|b]z/:yfgLo_ af6 cfˆgf] s'n ah]6sf] Go"gtd @) k|ltzt / s'n u|fx{:y pTkfbgsf]
slDtdf ^ k|ltzt ah]6 ljlgof]hg ug{'kg]{ gLltut Joj:yf ug]{ . tLg} txsf] ;/sf/lar
ljQLo ;fem]bf/Lsf] :ki6 vfsf;DaGwL sfg'gL Joj:yf ug]{,
12.2. lgMz'Ns tyf clgjfo{ lzIffsf nflu &) k|ltzt ;ª\3Lo ;/sf/, !% k|ltzt k|b]z ;/sf/
tyf !% k|ltzt :yfgLo ;/sf/af6 vr{ Joxf]g]{ .Go"g cfo ePsf / tf]lsPsf] k|ltzt nufgL
axg ug{ g;Sg] :yfgLo ;/sf/sf nflu yk ;xfotf pknAw u/fpg],
12.3. k"jf{wf/ / u'0f:t/ ;'wf/sf sfo{ k|b]z ;/sf/ tyf :yfgLo ;/sf/n] ug]{ / hgzlQm ljsf; /
Joj:yfkg ug]{ sfo{ ;ª\3Lo ;/sf/n] ug]{,
12.4. lzIffsf] nufgL u0fgf ubf{ k|lt PsfO nfutsf] cfwf/df ug]{ . ;dtfsf] b[li6sf]0faf6 k5fl8
k/]sf ;d"xsf nflu pko'Qm nfut PsfO lgdf{0f ug{, lglZrt dfkb08 ljsf; u/L
sfof{Gjogdf Nofpg],
12.5. ckfª\utf ePsf JolQm, lk5l8Psf ju{ tyf ljkGgx¿sf nflu pRr lzIff ;Dd lgMz'Ns
lzIff k|bfg ug{ cfjZos kg]{ ;|f]tsf] cfsng u/L PsLs[t nufgL 9fFrf agfpg],
12.6. clgjfo{ tyf lgMz'Ns lzIffsf nflu afnaflnsf ljBfno k7fpg g;Sg] cleefjssf nflu
cj;/sf] d"No -Opportunity cost_ df cfwfl/t /xL cleefjs ;xfotfsf] Joj:yf ug]{,
12.7. glthfdf cfwfl/t ;|f]t ljlgof]hg k4lt sfof{Gjog ug]{ . ah]6 k|jfx k4ltnfO{ pknlAw;Fu
cfa4 u/fP/ ;;t{ cg'bfg -Ear-marked_ ug]{ . ef}lts k"jf{wf/ ljsf;sf nflu Psd'i6
cg'bfg -Block grant_ k|jfx ug]{ .
12.8. lglZrt ;d"xsf ;a}nfO{ lbg] ljBdfg 5fqj[lQ Joj:yfnfO{ k'g/fjnf]sg u/L ul/a tyf
ljkGg s]lGb|t agfpg] . lghL ljBfnodf 5fqj[QLdf cWoog/t ljBfyL{sf] xsdf
ljBfno÷pRr lzIffsf] 5fqj[lQsf] cf/If0f l;6df k|ltikwf{ ug{ kfpg] Joj:yf ug]{,
12.9. lzIff ljsf;sf lglDt k|fb]lzs tyf :yfgLo txdf ;DalGwt ;/sf/n] g} kl/rfng ug]{ u/L
k|fb]lzs/:yfgLo lzIff sf]if v8f ug]{, pQm sf]ifdf cGt/;/sf/L ljQLo x:tfGt/0fdfkm{t\
k|fKt x'g] ;|f]t, ;DalGwt ;/sf/sf] :jcfh{gaf6 k|fKt x'g] ;|f]t, ljleGg ;ª\3/;+:yfx¿af6
k|fKt ;xof]unfO{ PsLs[t ug]{ . ;ª\3Lo ;/sf/n] agfPsf] /fli6«o dfkb08 / gLlt cGtu{t
/x]/ :yfgLo/k|fb]lzs cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ug]{ jflif{s sfo{of]hgf lgdf{0f u/L ;f]sf]
cfwf/df dfq ljlgof]hg ug]{,
12.10. ljZjljBfnox¿nfO{ cg'bfg k|bfg ub}{ cfO/x]sf] ljZjljBfno cg'bfg cfof]unfO{ pRr lzIff
cfof]udf ¿kfGt/0f u/L ljZjljBfnox¿nfO{ xfn k|bfg ul/Fb} cfPsf] cg'bfg k|0ffnL nfO{
a}1flgs 9fFrfdf kl/dfh{g ug]{,
12.11. lzIf0f ;+:yfx¿df /xg] hgzlQm, k"jf{wf/ nufotsf] Go"gtd dfkb08 th{'df ug]{ . k|lt
ljBfyL{ nfutsf] cfwf/df pQm dfkb08 xfl;n ug]{ u/L z}lIfs nufgL ljt/0f/ ljlgof]hg
ug]{,
12.12. k|ljlwsf] k|of]u u/]/ dfgj ;+;fwgsf] k|of]udf x'g ;Sg] nufgLnfO{ sd ug{ ;lsg] pkfosf]
vf]hL ug]{,

42
12.13. k"jf{wf/ ljsf;sf nflu lzIf0f ;+:yfsf] k'gg{S;fª\sg -Re-mapping_ sf cfwf/df k"jf{wf/
;DkGg k"0f{ ljBfno(Complete school)sf] cjwf/0ffdf Ps} rf]6L k"/f ug]{ u/L nufgL
;'lglZrt ug]{,
12.14. lzIffdf kof{Kt nufgLsf] ;'lglZrttf ug{ ;/sf/n] ;du| lzIff ah]6 / sfo{qmdsf]
k'gM;+/rgf ug]{ . ljleGg tx jf lgsfoaf6 x'g] sfdsf] bf]xf]/f]kgf sd ug{ ;fj{hlgs
hjfkmb]xL k4lt cjnDag ug]{ . cg';Gwfgdf cfwfl/t eP/ nufgL ug]{ kl/kf6L ljsf; ug]{ =
cg';Gwfg / ljsf;sf nflu cg';Gwfg sf]ifsf] Joj:yf ub}{ cnu sfo{of]hgf agfO sfo{
;~rfng ug]{,
12.15. ljsf; ;xfotf gLltsf] clwgdf /xL j}b]lzs ;xfotf kl/rfng ug]{ .ljsf; ;fem]bf/x?af6
k|fKt x'g] ;xof]u lg;t{ ¿kdf / /fli6«o cfjZostf;Fu d]n vfg] If]q h:t}M ef}lts k"jf{wf/
ljsf;, cfw'lgs k|ljlw tyf pks/0f nufotsf ljsf;fTds sfo{df dfq kl/rfng ug]{ gLlt
cª\uLsf/ ug]{,
12.16. j}b]lzs nufgLnfO{ /fli6«o ah]6 k|0ffnLdf cfa4 u/fP/ dfq kl/rfng ug]{, :jtGqk"j{s s'g}
;+:yf, JolQmdfkm{t\ lzIffdf vr{ ug]{ u/fpg] kl/kf6Lsf] cGTo ug]{,
12.17. lzIffdf afXo nufgL -j}b]lzs nufgL_ cfsif{0f ug{ ;'/lIft nufgLsf] jftfj/0fsf] ljsf; ug]{
. lzIffdf ljb]zL ljZjljBfnox?nfO{ ;DjGwg g]kfnL z}lIfs Joj;foLx?sf] ;xsfo{df dfq
ljZjljBfno lzIffdf nufgL ug{ ;Sg] Joj:yf ug]{ . g]kfnL nufgL Go"gtd\ PsfpGg k|ltzt
/ ljb]zL nufgL clwstd\ pgfGrf; k|ltzt dfq x'g ;Sg] Joj:yf ug]{,
12.18. k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf] If]qdf ljleGg ;|f]taf6 k|fKt x'g ;Sg] cfly{s
;|f]tx¿sf] Jojl:yt kl/rfngsf nflu ;xeflutfd"ns ;+oGq agfO{ Psåf/ k|0ffnLaf6 ;|f]t
kl/rfng ug]{
12.19. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnddf &) k|ltztnfO{ kx'Fr k'¥ofpg cf}wf]lus If]q;Fu
cfa4 u/L cf}Bf]lus k|lzIffyL{ -Apprenticeship_ sfo{qmd ;~rfng ug]{ . lzIffsf] nufgL
;DalGwt k|lti7fgdfkm{t\ ug]{ / ;f]afkt pBf]u Joj;fodf nufpg] s/df lglZrt 5'6 lbg]
u/L cfk;L ;Demf}tf u/L sfof{Gjog ug]{,
12.20. 7"nf skf]{/]6 xfp;x¿, a}ª\sx¿ cflbsf] ;fdflhs bfloTj -Corporate Social
Responsibility_ sf ¿kdf lzIff If]qdf lglZrt nufgL ug{'kg]{ Joj:yfsf nflu cfjZos
sfg'gL k|jGw ug]{,
12.21. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / ;Lk ljsf;df ;a} ju{sf] kx'Fr lj:tf/sf nflu lzIffno
tyf tflnd k|bfos ;ª\3 ;+:yf / lzIffyL{sf nflu cfly{s ;xhLs/0f ug{ ;Lk ljsf; a}ª\s
-Skill Development Bank_ :yfkgf ug]{ .
12.22. lghL If]qsf /f]huf/bftf ;ª\3;+:yfx¿sf] ;fem]bf/Ldf cf}Bf]lus ;Lk ljsf; -
Apprenticeship_ sfo{qmd ;~rfng ug]{ . cf}Bf]lus ;Lk ljsf;df cfwfl/t sfo{:ynsf]
l;sfOdf pBf]uL tyf Joj;foLx¿sf] ;lqmo ;xeflutf j[l4 ug{ ;/sf/L, lghL / ;xsf/L
k|0ffnL nfu' ug{ sfg'gL Joj:yf ug],{

43
12.23. Jofj;flos ;Lk ljsf;sf nflu :j/f]huf/;Fu cfa4 ug]{ ;f]sf nflu ;x'lnot shf{ ;d]t
pknAw u/fpg] u/L a}ls+u k|0ffnL dfkm{t nufgL ug]{ . ;fy} ljZjljBfno lzIff cWoog ug{
lgMz'Ns jf ;x'lnot Aofhb/df C0f pknJw u/fpg],
12.24. Ifdtfjfg\ / cfly{s cj:yf sdhf]/ ePsf ljBfyL{x¿sf] pRr lzIffsf] cWoog ug{ ;DalGwt
gkf/ufkfx¿n] ;xof]u sf]if agfO{ sfof{Gjog ug]{ / l;sfOsf b[li6sf]0fn] Ifdtf ePsfx¿sf
nflu pRr lzIff xf] eGg] cfwf/df nufgL 9fFrf lgdf{0f ug]{,
12.25. ljBfyL{ lbjf vfhf sfo{j|mdnfO{ lg/Gt/tf lbg :yfgLo ;/sf/;Fu ;xsfo{ ug]{ gLlt
cjnDag ug]{ . ljBfno vfhf sfo{qmdsf] ckgTj :yfgLo ;/sf/n] u|x0f ug]{ jftfj/0f
lgdf{0f ug]{,
12.26. lzIffdf lghL If]qsf] nufgLnfO{ ;]jfd"ns :j¿kdf ¿kfGt/0f ug]{ / lghL¿kdf nufgL ug]{
JolQm, sDkgL nufotsf ;+:yfx¿nfO{ ;fd"lxs ;fj{hlgs pQ/bfloTj -Corporate social
responsibility_ jxg ug{'kg]{ clgjfo{ Joj:yf ug]{ . lghL nufgLsf] ;'/Iffsf] k|Tofe"lt ub}{
lghL nufgLsf] ;+/If0f / ;Djw{g ug]{ . ;fwf/0f tyf k|fljlws wf/sf] ljljw If]qdf d'n'ssf]
ef}uf]lns cfjZostf cg'?k u'0f:t/Lo lzIff k|bfg ug{ lghL If]qnfO{ k|f]T;flxt ug]{,
12.27. ljBfno tyf ljZjljBfno lzIffdf ;/sf/sf] nufgL sd ePsf] cj:yfdf pRr lzIffdf
cf+lus tyf ;DjGwg k|fKt lghL, ;fd'bflos tyf ;/sf/L sn]hx?df cjnDag ug]{ =
To;}u/L ljBfno lzIffdf sDkgLdf ;+rflnt lghL lzIf0f ;+:yfx?nfO{ gfkmf glng] -Non
Profit Making_ sDkgLdf kl/0ft ug]{ . u}/ gfkmfd"ns sDkgL nfut cfk"/0f -Cost recovery_
/ nfut ;fem]bf/L -Cost Sharing_ l;4fGtdf cfwfl/t x'g] . ljBfno tyf z}lIfs ;+:yf
;~rfngaf6 gfkmf ePdf z}lIfs If]qdf nufgL nufpg' kg]{ gLltut Joj:yf ug]{,
12.28. ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Lsf] ;§f ;fdflhs pQ/bfloTj ;lxtsf] ;fj{hlgs lghL
;fem]bf/L(SRPPP- Socially Responsible Public Private Partnership) df ljBfnox¿
Joj:yfkg ug]{ . lzIffdf ;xsf/Ln] klg nufgL ug{ kfpg] Joj:yf ug]{,
12.29. lzIffsf] ljsf;sf lglDt ljleGg k/f]ksf/L ;+:yfx¿sf] nufgL tyf cg'bfg ;xof]unfO{
pkof]u ug{ pko'Qm jftfj/0f ljsf; ug]{,
12.30. ljb]zL bft[ lgsfox¿;Fusf] ;fem]bf/L ug]{ sfo{ ;ª\3Lo ;/sf/dfkm{t\ / k|b]z tyf :yflgo
;/sf/n] s]lGb|o ;/sf/sf] cg'dltdf ;fem]bf/L ug{ ;Sg] . ;fy} k|b]z tyf :yfgLo ;/sf/n]
pBdL, Joj;foL ;Fu ;fem]bf/L u/L lzIffsf nflu nufgL Joj:yfkg ug{ ;Sg],
12.31. :yfgLo ;/sf/ tyf k|b]z ;/sf/n] lzIffdf u/]sf] nufgL, nufgLsf] pkof]u -vr{_ / To;sf]
pknlAw rf}dfl;s¿kdf Psd'i6 k|ltj]bg jflif{s¿kdf :yfgLo ;/sf/n] k|b]z tyf ;ª\3Lo
txdf tyf k|b]zn] ;ª\3Lo txdf k7fpg] tyf ;a} txsf ;/sf/n] jflif{s¿kdf cfˆgf]
nufgLsf] vr{ / k|ultsf] cj:yf tyf ;f]sf] k|efjsf/Ltf -pknJwL / sdLsdhf]/Lx?_
;fj{hlgs ug]{,
12.32. ljZjljBfnocGtu{tsf cfª\lus tyf ;DaGwg k|fKt SofDk;x¿df ;femf tyf ;+o'Qm ?kdf
cg';Gwfg sf]if, ljkGg ;xfotf sf]if, k|fl1s pGgog sf]if h:tf hf]8sf]ifx¿ tof/ u/L

44
To:tf sf]ifx¿df k|fb]lzs ;/sf/, cfn'DgfO{ -Alumni_ tyf cGo bftfx¿af6 k|fKt /sd
hDdf ug]{ k|0ffnL ljsf; ug]{ .
13. lzIfs tflnd / k];fut ljsf;
æ;Ifd lzIfs M :t/Lo lzIffÆ
13.1. ljBfno txdf lzIfssf] lg/Gt/ k]zfut ljsf; ug{ k|wfgfWofksnfO{ lhDd]jf/ u/fpg] .
lzIfssf] lg/Gt/ k]zfut ljsf; sfo{nfO{ ljBfyL{ l;sfO pknAwLnfO{ cfa4 u/fpg],
13.2. lzIfs tflnd tyf Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx?dfkm{t STEM ;Fu ;DalGwt ljifoj:t'x¿
lzIf0f ug{ lzIfssf] k]zfut bIftf clej[l4 ug]{,
13.3. lzIfs, k|fWofks tyf cleefjsx¿sf] STEM lzIff;DaGwL lg/Gt/ ¿kdf Ifdtf ljsf;
ug{sf nflu cfdg];fdg] tyf cgnfO{g k4ltdf sfo{qmd ;~rfng ug]{,
13.4. lzIfs tflndnfO{ dfudf cfwfl/t / cg';Gwfgd'lv u/fpg],
13.5. k|wfgfWofksx¿sf] Ifdtf a[l4 ug{ Joj:yfkg;DaGwL ;+3g tflndsf] Joj:yf ug]{,
13.6. tflnddf cfw'lgs ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] clwstd k|of]u ug]{,
13.7. ;+:yfut ljBfnosf lzIfsx¿sf nflu clgjfo{ ¿kdf Ps dlxgf cjlwsf] k|df0fLs/0f
tflnd Jojyf ug]{,
13.8. lzIff tyf lj1fg k|ljlw dGqfno / lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]G›n] lzIfs ljsf; /
lzIfs tflndsf] gLlt lgwf{/0f, lzIfs tflndsf] vfsf to ug]{, tflndsf] cg';Gwfg, gd'gf
d'l›t tflnd ;fdu|L ljsf;, >Job[Zo tflnd ;fdu|L lgdf{0f / k|;f/0f, cgnfO{gdf cfwfl/t
tflnd ;fdu|L lgdf{0f, k|d'v k|lzIfs k|lzIf0f / Ps dlxgf eGbf al9 cjlwsf] ldl>t -
blended_ tyf cgnfO{g df]8df cfwfl/t lzIfs k]zfut ljsf; tflnd sfo{qmd ;~rfng
ug]{,
13.9. k|b]z :t/df /x]sf lzIff tflnd s]G›n] k|lzIfs k|lzIf0f / Ps dlxgf;Dd cjlwsf] lzIfs
k]zfut ljsf; tflnd sfo{qmd ;~rfng ug]{,
13.10. :yfgLo ;/sf/n] ljBfnonfO{ s]G› ljGb' agfP/ lzIfssf] lg/Gt/ k]zfut ljsf; sfo{qmdx¿
-% lbg ;Dd cjlwsf] si6dfOH8 tflnd, sfo{zfnf, ;]ldgf/, cjnf]sg e|d0f, k|ltljDjg,
lzIfs g]6js{, JolQmut ¿kdf ul/g] ;xof]uL -collaborative_ cg';Gwfg, d]G6/Lª,
sf]lrª h:tf_ ;~rfng ug]{,
13.11. ljBfno txdf ;~rfng ul/g] k]zfut ljsf; tflndsf] kd7\oqmd ljBfnosf] ;DaGwLt
txdf cWofkg u/fOg] kf7\oqmd / lzIf0f l;sfO snfdf cfwfl/t x'g' kg]{,
13.12. afn ljsf;b]lv sIff !@ ;Dd lzIf0f ug]{ lzIfsx¿nfO{ pgLx¿n] ;Dkfbg ug]{ sfo{ k|s[lt
cg';f/sf] Ps dlxgf cjlwsf] ;]jf k|j]z tflnd lbg] Joj:yf ug]{,
13.13. :yfgLo txdf ljifout lzIfsx¿sf] ;d"x u7g u/L x/]s dlxgf cGt/lj|mof u/fpg' kg]{,
13.14. ljBfyL{x¿af6 lzIfsn] sIffsf]7fdf ljtfpg] ;do / sIff s[ofsnfk l6kf]6 ug{ nufO x/]s
z'qmjf/ 5nkmndf Nofpg],
13.15. ljBfnodf ;~rfng ul/g] lg/Gt/ k]zfut ljsf; tflndsf] ;~rfng tyf Joj:yfkg ug]{
sfo{sf] lhDd]jf/L k|wfgfWofkssf] x'g],

45
13.16. ;fljsdf /x]sf @( cf]6f z}lIfs tflnd s]G›x¿nfO{ k|b]z ;/sf/sf] dftxtdf /fv]/ lzIfs
tflnd ;~rfng ug]{,
13.17. lzIfssf] lg/Gt/ k]zfut ljsf; tflnd ;~rfng ug{sf nflu k|b]z tyf :yfgLo txdf
lga[Q lzIfs, k|fWofks tyf z}lIfs k|zf;sx¿sf] /f]i6/ tof/ u/L k|lt:kwf{ / Ifdtfsf]
cfwf/df pkof]u ug]{,
13.18. ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] ljsf;df ePsf] lta|td ljsf;;Fu} tflnd lbg] k4ltdf ;d]t
kl/dfh{g u/L cfdg] ;fdg] -face to face_, ljBfnodf cfwfl/t-school based_, ldl>t-
blended_, cgnfO{g -online_ tyf er{'jn k4ltsf tflnd ;~rfgn ug]{ .
13.19. nfdf] cjlwsf] tflnd lxpFb] / jif]{ ljbfdf ;~rfng ug]{,
13.20. lzIfs tflnd lbg] ;+:yfn] tflnddf cfh{g u/]sf] 1fg / ;Lk sIffsf]7fdf k|of]u eP gePsf]
;'lglZrt ug{ lg/Gt/ ¿kdf cg'udg tyf k[i7kf]if0f lbg ;'kl/j]Ifssf] ;+of]hsTjdf lga[Q
lzIfs tyf lgj[t lzIff k|;f;sx¿;d]t /xg] Joj:y ug]{,
13.21. sIffsf]7fdf ljz]if Ifdtf k|bz{g ug]{ / ljBfyL{x¿df pRr l;sfO{ pknAwL xfl;n u/fpg]
lzIfsx¿nfO{ k|f]T;flxt ug]{,
13.22. ljBfno / ljZjljBfnosf lzIfs tyf sd{rf/Lsf] k];fut xslxt ;+/If0fsf nflu / kbLo
lhDd]jf/Lk|lt pQ/bfoL agfpg Psn k];fut ;ª\u7g dfq lqmofzLn /xg kfpg] Joj:yf
ug]{,
14. k"jL{o bz{g tyf ;Eotfdf cfwfl/t lzIff / k/Dk/fut lzIff
ædf}lns ;+:s[lt / ;Eotfsf] 1fg M g]kfnLsf]uf}/j Pjd\ klxrfgÆ
14.1. g]kfnsf] df}lns bz{gx? h:t}M z}a, ;f+Vo / j'4 sf cfwf/df g]kfnsf] lzIff k|0ffnLnfO{
lgb]{lzt ug]{ . ljBfno lzIffb]lv pRr lzIffsf] kf7\oqmdleq ltgLx?nfO{ plrt :yfg lbg'
kg]{,
14.2. g]kfnnfO{ z}a, ;f+Vo / j'4 h:tf df}lns bz{g tyf ;du| k"jL{o bz{gsf] ljZj:t/Lo
cWoog cg';Gwfg s]G› agfpg] . To;df cg';Gwfg ug]{ ljZjljBfno, dxfljBfno tyf
cWo]tfx¿nfO{ 5fqj[lQ ;'ljwf ;lxt pTk|]l/t ug]{,
14.3. of]u, Wofg / bz{gsf] cWoog / cEof;nfO{ ljBfnodf dfq ;Lldt g/fvL /fli6«o cleofg
/ hg;+:s[ltsf ?kdf b]zel/ ;a} gful/sdf lj:tf/ ug]{ . o;sf nflu ;fd'bflos cWoog
s]G›, v'nf ljZjljBfno tyf ljBfno, k':tsfnosf] ;~hfn lj:tf/ ug]{,
14.4. cflbjf;L Pj+ hghfltsf k'v{\of}nL 1fgx? vf]hL u/L cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffsf
kf7\oqmd / kf7\of;fdu|Ldf ;dfj]z u/L sfof{Gjogdf Nofpg],
14.5. b]zdf ;~rflnt wfld{s k|s[ltsf laBfnox?nfO /fli6«o lzIff k|0ffnLdf d"nk|jfxLs/0f
ug{sf nflu kf7\oqmd, lzIfs Aoa:yf tyf lzIfs tflnddf ;fdGh:otf, u'0f:t/ lgwf{/0f,
z}lIfs pknlAwsf] ;dsIftf lgwf{/0f, laBfnox?sf] lgodg tyf Aoa:yfkg, cfly{s
;xfotf ;DaGwL cfwf/x? tof/ ug]{,
14.6. wfld{s k|s[ltsf k/Dk/fut ljBfnosf] lgodg / ;xhLs/0fsf nflu PsLs[t lzIff af]8{
u7g ug]{ . ;f] af]8{n] ;DalGwt ;+:yfsf] d"nk|jfxLs/0f / u'0f:t/Lotfsf nflu ;a} txsf

46
wfld{s lzIffsf] dfkb08 lgwf{/0f, kf7\oqmd lgdf{0f / kl/dfh{g, la|h sf];{ / ;dsIftf
lgwf{/0f nufot ;dGjo / ;xhLs/0f sfo{ ug]{ u/fpg],
14.7. ;a} k|b]zdf db/;f, u'Daf/ u'?s'n lzIff kl/ifb\ tyf :yfgLo txdf k/Dk/fut lzIff
;ldlt /xg] . ;f] ;ldltn] cj:yf / cfjZostf cg';f/ ;/f]sf/jfnfsf] ;xeflutf /xg]
u/L Joj:yfkg ;ldlt u7g ug]{ .
15. lzIffdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw
æxfdL ;a}sf] OR5f M ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t lzIffÆ
15.1. lzIf0f ;+:yfx¿df ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]usf nflu lzIffdf ;"rgf k|ljlw ;DaGwL
/fli6«o gLlt tyf of]hgf lgdf{0f ug]{,
15.2. ;a} tx / k|sf/sf lzIfs, k|lzIfs tyf k|fWofksx?df pGgt txsf] -Advanced Level_
;"rgf tyf ;~rf/ k|lalw ;fIf/tf /l;ksf] ljsf; ug{ / lzIf0f l;sfOdf ;+rf/k|lalwsf]
s'zn k|of]u ug{ ;Ifd agfpg ;+3Lo ;/sf/n] to u/]sf /fli6«o gLlt cGtu{t /xL k|b]z /
:yflgo ;/sf/x?n] laleGg lgsfo;Fusf] ;fem]bf/Ldf sfo{qmd sfof{Gjog ug]{ . ;"rgf tyf
k|ljlwsf] gljgtd 1fg :jWoogsf dfWodåf/f l;sL To;sf] lzIf0f l;sfOdf pkof]unfO{
a9fjf lbg ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO lzIfssf] a[lQljsf;;Fu hf]8\g],
15.3. x/]s lzIf0f ;+:yfdf ;+rf/ tyf k|ljlwsf] k'a{wf/ ljsf; ug]{ h; cGtu{t ljBfyL{ ;Î\ofsf]
cfwf/df sDKo'6/, Pnl;8L k|f]h]S6/, 6]lnlehg / l8lh6n :df6{ af]8{;lxtsf] ;"rgf tyf
k|ljlw k|of]uzfnfsf] :yfkgf ug]{ . ;a} z}lIfs ;+:yfx¿df lgMz'Ns ¿kdf pRr ultsf]
OG6/g]6 ;]jfsf] lj:tf/ ug]{,
15.4. ;ª\3Lo / k|b]z:t/df cgnfO{gdf cfwfl/t z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ /
lzIffnox¿sf z}lIfs tYofª\snfO{ Snfp8 k|ljlwdfkm{t\ Joj:yfkg ug]{ . gLlt lgdf{0f ug{
cfjZos tYofÍ ;Íng, k|zf]wg / kl/0ffdsf nflu Real TimedfWodaf6 k|fKt ug{ ;lsg]
;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw ;+/rgf agfpg] .
15.5. ljBfno lzIffdf k|f/lDes tx b]lv g} ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwnfO{ lzIf0f l;sfOsf]
dfWodsf ¿kdf k|of]u ug]{ . lzIffnox¿df cgnfO{gdf cfwfl/t ;fdu|Lx¿ k|of]u ug{
;'/lIft jftfj/0f tof/ ug]{,
15.6. ;ª\3Lo tyf k|b]z:t/df /xg] kf7\oqmd ljsf; s]G› tyf lzIfs tflnd k|bfos lgsfon] O–
nfO{a|]/L, er{'cn Nofa, er{'cn sIffsf]7f, cgnfO{g k/LIff, O–kf]6{kmf]lnof], cfOl;6L ;lxtsf]
kf7of]hgf, ljifo ljz]ifsf lzIf0f ;fwg, kf]8sf:6, j]e ;]ldgf/, P8'sf:6, d]s/:k]; /
lzIf0f l;sfOdf cfwfl/t PK;x¿sf] ljsf; ug]{,
15.7. k|efjsf/L lzIf0f, k|fWofkg, k|lzIf0f, cg'udg, d"NofÍg tyf ;'kl/j]If0f k4ltsf] ljsf; ug{
;ª\3Lo tyf k|b]z:t/df -er{'cn lzIfs, k|fWofks, k|lzIfs, cg'udgstf{, lg/LIfs tyf
;'k/Lj]Ifssf] ljsf; ug]{_ l8lh6n k|ljlw ljsf; ug]{,
15.8. ;ª\3Lo / k|b]z:t/df cgnfO{gdf cfwfl/t z}lIfs /]8of] tyf 6]lnlehg Rofngsf] :yfkgf
ug]{ / o:tf ;+:yfx¿n] ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw;DaGwL z}lIfs sfo{qmd tyf cfhLjg
l;sfOsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{,

47
15.9. ;ª\3Lo / k|b]z:t/df /xg] lzIfs tflnd k|bfos lgsfon] j}1flgs cg';Gwfg tyf ;"rgf
tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u ug{ ;Ifd / of]Uo lzIfs tyf k|lzIfssf] ljsf;sf nflu
j]e;fO6, cgnfO{g 6\o"6f]l/on, 5nkmn ug]{ kmf]/d, l;Do"n];g, er{"cn Od]lhªh:tf gjLgtd
k|ljlwo'Qm k];fut Ifdtf ljsf;sf sfo{qmx¿ lg/Gt/ ¿kdf ;~rfng ug]{,
15.10. l;sf? s]lG›t lzIf0f l;sfO k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ug{ Ubiquitous Learning -U-
Learning tyf JolQmn] ;xh} k|of]u ug{ ;Sg] ;fdu|Lx¿ h:t} 6\ofAn]6, :df6{ kmf]g, df]afOn
cflbsf] k|of]udf hf]8 lbg],
15.11. lzIffnox¿df OG6/g]6sf] k|of]u ubf{ o;sf] b"?kof]u / ;fOj/ a'lnª;d]t x'g] ePsfn]
lzIffnodf OG6/g]6sf] k|of]u / ;fOj/ ck/fwsf af/]df :ki6 sfg'gL tyf gLltut Joj:yf
ug]{,
16. lg/LIf0f, ;'kl/j]If0f, cg'udg / d"NofÍg
æ===================================================Æ
16.1. gofF kl/alt{t ;Gbe{df ;+l3o dGqfnon] laBfno lg/LIf0f / ;'k]l/a]I0f ;DalGw gof gLlt,
;+/rgf tyf sfo{qmd to ug]{,
16.2. k|fGtn] cfˆgf] If]q leqsf ;a} k|sf/sf laBfnox? dfgb08 cg';f/ rn] grn]sf] lgl/If0f
tyf cg'udg ul/ ljBfnosf] ef}lts, cfly{s, k|zfzlgs, z}lIfs, tyf ;DalGwt ;a} kIfsf]
cj:yfsf] ljZn]if0f / ;'wf/sf pkfo ;d]t pNn]v ul/ k|lta]bg tof/ kfg{sf nflu k|fGtLo
lg/LIfssf] Aoa:yf ug]{ l x/]s ljBfnosf] aif{df slDtdf Ps k6s k|fGtLo lg/LIfs af6
lgl/If0f x'g] Aoa:yf ldnfpg],
16.3. ljBfnox?sf] lgoldt lg/LIf0f tyf cg'udg :yflgo ;/sf/ / :yflgo lzIff OsfO{x? åf/f
ug]{ Joj:yf ug]{,
16.4. ;'k/Lj]If0fnfO{ ljBfno Aoa:yfkg cleGg cª\u agfpg ;|f]t JolQmaf6 ;'k]l/a]If0f x'g]
at{dfg Aoa:yf cGTo ul/ ljBfnosf k|wfGofks, cg'ejL jf d]+6/ lzIfs, ;dsIfL jf
lzIfs tflnd s]G›sf laifo laz]z1af6 ;'k]l/j]If0f ug]{ kl/kf6L z'? ug]{ . Ppt} laBfno
jf l5d]sdf /x]sf ljBfnosf lzIfsx? lar Jojzflos ;fem]bf/L, cfbfg k|bfg tyf sIff
canf]sg ul/ Ps csf{ af6 l;Sg] Joj:yf ldnfpg],
16.5. gofF k|j]z ug]{ lzIfssf] Ifdtf ljsf;sf nflu ;]jfk|j]zsf] ;'?sf s]xL jif{df Pshgf
cg'ejL / bIf lzIfssf] glhs a;]/ l;Sg] cj;/ lbg d]G6/ lzIfssf] Joj:yf ug]{ ;f]
sfo{sf] nflu d]G6/sf] lhDd]jf/L lng] lzIfssf] lgl:rt dfkb08sf cfwf/df Pp6f ;d"x
tof/ ug]{,
16.6. kl/jlt{t ;Gbe{df ;+3Lo, k|fb]lzs tyf :yfgLo txdf lzIff If]qsf] glthfd"ns cg'udg
tyf d"NofÍgsf] nflu cfjZos kg]{ ;+:yfut ;+oGq, k|lqmof, dfkb08 / ljleGg txsf]
lhDd]jf/L / hjfkmb]lxtf :ki7 ug]{,
16.7. ;a} txsf ljBfyL{, lzIfs, sd{rf/L, ;+/rgf, gLlt, /0fgLlt tyf kl/0ffdsf] :jrflnt ?kdf
hfgsf/L kfpg] u/L ;+3Lo, k|fb]lzs tyf :yfgLo txdf z}lIfs ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLnfO{
Jojl:yt agfpg],

48
16.8. ;+3Lo txaf6 gLlt sfof{Gjog / k|efjsf] cg'udg, k|b]z txaf6 k|lqmof / pknlAwsf]
cg'udg tyf :yfgLo txaf6 sfo{qmd sfof{Gjog / kl/0ffdsf] cg'udg tyf d"NofÍg ug]{ .
17. ;x tyf cltl/St lj|mofsnfk
æ==================================================Æ
17.1. ljBfyL{x¿sf] l;sfOnfO ;anLs/0f u/L pgLx?sf ?lr tyf Ifdtfsf cfwf/df ljleGg
lqmofsnfkdf ;l/s u/fO{ ;[hgf{Tds k|j[lt, rl/q lgdf{0f, ;d"x sfo{, ;+rf/ ;Lk sf ;fy}
g]t[Tj Ifdtfsf] clea[l2 / zf/Ll/s, ;fdflhs, af}l4s tyf ;Da]ufTds lasf;df ;3fp
k'/fpg cltl/Qm lqmofsnfkx¿nfO{ laBfno hLjgsf] cleGg c+usf] ?kdf ljsf; ug]{,
17.2. laBfnodf cltl/Qm lsof{snfk lgoldt ?kdf ;+rfng ug{ rflxg] ef}lts tyf z}lIfs
k"jf{wf/ lasf; ug{ ljBfnox?nfO{ cfly{s ;xfotf pknAw u/fpg],
17.3. ljBfnox¿n] Go"gtd ¿kdf v]ns'b, /]8qm;, ;fdflhs ;]jf, g]kfn :sfp6, ;]jf bn,
;f+:s[lts sfo{qmdx¿sf] cfof]hgf, ;ËLt, ul0ft, cf]nlDkof8, lj1fg k|ltof]lutf, jfbljjfb,
lgaGw n]vg, sljtf n]vg s[lif pTkfbg, cWoog e|d0f v]ns'b, zfl/l/s Jofofd, of]u h:tf
ljljw sfo{qmdx¿nfO{ clgjfo{ ¿kn] ;~rfng ug{'kg]{ Joj:yf ug]{,
17.4. lzIfs tyf k|wfgfWofksx¿sf] sfo{ ljj/0f tyf lzIfssf] ;Ifdtf cGtu{t cltl/Qm
lqmofsnfksf ljifox¿ ;dfj]z ul/ pgLx?sf] sfo{ ;Dkfbg d"Nof+sgsf] cfwf/ ;d]t
agfpg] .
18. ;x tyf cltl/St lj|mofsnfk
æ==================================================Æ
18.1. b]zel/ ;+rflnt ;fd'bflos tyf ;fj{hlgs k':tsfno tyf jfrgfx?nfO Pp6f /fli6«o
k|0ffnLdf cfa2 ul/ ltgLx?sf] ;+/If0f, ;'29Ls/0f / yk ljsf; ug]{ gLlt lng] l k':tsfno
tyf jfrgfnosf] kx'Fr gk'u]sf :yfgdf ltgLx?sf] la:tf/ ug]{ of]hgf agfpg],
18.2. ;fd'bflos tyf ;fj{hlgs k':sfnox?sf] tYofÍs cBfalws u/L :ki7 dfgb08sf cfwf/df
ltgLx?sf] alu{s/0f ug]{ / :yflgo, k|b]z / ;+l3o ;/sf/sf] Aoa:yfkg, nufgL / /]vb]vdf
;+rfngsf] Aoa:yf ldnfpg],
18.3. /fli6«o :t/sf k':tfsfnox?sf] ;+/If0f, ;Daw{g, cfw'lgsLs/0f / bIf Aoa:yfkg ul/
ltgLx?sf] sfd nfO a9L r':t, pkof]uL / la:tfl/t ub}{ nUg] gLltut Aoa:yf ug]{,
18.4. x/]s :yfgLo lgsfodf sDtLdf Pp6f ;fj{hlgs k':tsfnosf] :yfkgf u/L ;"rgf tyf
;~rf/ k|ljlwo'Qm cfw'lgs k':tsfno ;]jf ;~rfng ug]{ . o:tf k':tsfnoaf6 :yfgLo
lgsfosf ;a} j8fx¿df ;]6nfO{6 k':tsfno tyf 3'DtL k':tsfno ;]jf ;~rfng ug]{,
18.5. cfwf/e"t txb]lv pRr lzIff ;Dd ;a} z}lIfs ;+:yfx¿df k':tsfno ljsf;, Aoa:yfkg
tyf ;~rfngsf] dfkb08 tof/ ul/ kof{Kt ;Gbe{;fdu|L ;lxtsf k':tfsnox? :yfkgf ug]{,
18.6. ljleGg txsf k':tsfnox?df sfd ug]{ sd{rf/Lx¿sf] ;]jf,;t{, ;'lawf / j[lQ lasf;sf]
Joj:yf ldnfpg] . ;a} vfnsf k':tsfnodf sfd ug]{ hgzlQmsf] Go"gtd\ z}lIfs of]Uotf /
tflndsf] dfkb08 tof/ ug]{,

49
18.7. k':tsfnox?nfO{ cfw'lgs ;'rgf k|lalwaf6 ;lHht ul/ ltgLx?sf] ;+rfng a9L Aoal:yt
agfO Jojzflos, pkof]uL / ;]jfd'vL agfpb} nUg],
18.8. lzIf0f l;sfO lqmofsnfkdf k':tsfnosf] k|efjsf/L pkof]u a9fpgsfsf nflu lzIfs tyf
ljBfyL{x¿nfO{ k':tsfnosf] pkof]u;DaGwL cfwf/e"t tflnd k|bfg ug]{ .
19. lj1fg, k|ljlw / gjk|jt{g
æ==================================================Æ
19.1. ;d[4 gofF g]kfn lgdf{0fsf] lglDt lj1fg k|ljlw tyf gj-k|jt{g sf] cxd e"ldsf x'g] ePsf]n]
;f] ;DalGw /fli6«o gLlt tof/ ug]{ / ;f] gLlt adf]lhd /fli6«o of]hgfdf lj1fg tyf k|ljlw
If]qnfO{ k|fyldstf ;lxt sfo{qmd th{'df u/L sfof{Gjog ug]{,
19.2. k|ljlw cfoft / cg';Gwfg k|jb{\wgnfO{ ;xh Pjd\ b]zsf] lxt cg's"n agfpg cfjZos P]g
sfg'gx¿sf] Joj:yf ug]{,
19.3. cg';Gwfg tyf ljsf;df kof{Kt nufgL Joj:yf ug]{, o:tf] nufgL cfwf/e"t lj1fgsf]
cg';Gwfgsf lglDt /fHodfkm{t / Jojxfl/s lj1fg tyf k|ljlw ljsf;df lghL If]qsf
pBf]ux¿ Pj+ cGo z}lIfs Pj+ k|fl1s If]qx¿ dfkm{t u/fpg],
19.4. ljZjljBfno / cg';Gwfg k|lti7fg tyf cf}Bf]lus k|lti7fgx¿lar ;xsfo{ ug]{ Pj+ cf}Bf]lus
k|lti7fgx¿df cg';Gwfg / ljsf;df nufgL ug{ k|f]T;flxt ug]{,
19.5. o'jf j}1flgsx¿nfO{ k|f]T;fxg tyf k|ltef k|ikm'6g ug{ lgoldt ¿kdf o'jf j}1flgs
;Dd]ngsf] cfof]hgf ug]{ / j}1flgs k|ltef k|jb{\wg ug{ lgoldt ¿kdf :yfgLo tx x'Fb}
k|fb]lzs tx;Dd lj1fg k|bz{gL nufotsf ;[hgfTds k|ltof]lutfx¿sf] cfof]hgf ug]{,
19.6. hgdfg;df j}1flgs r]tgf lj:tf/sf nflu k|b]z / kflnsfdf lj1fg s]G›x¿ :yflkt ug]{,
ljBfnodfkm{t a[xQ/ k|sf/sf] lj1fg cleofgx¿ ;~rfng ug]{, ;~rf/ dfWoddfkm{t
hg:t/;Dd pkof]uL lj1fg tyf k|ljlwsf ;"rgfx¿ k|;f/ u/fpg] .
19.7. ljleGg lgsfocGtu{t ;]jf k|bfg ub}{ cfPsf k|of]uzfnfx¿nfO{ ;'b[9 u/L /fli6«o:t/sf
cg';Gwfgzfnf agfpg] / xfnsf] ;+:yfut ;+/rgfdf ;'wf/ u/L tL cg';GwfgzfnfnfO{
:jfoQ / k|fl1s ;+:yf cGtu{t Joj:yf ug]{,
19.8. pRr kj{tLo kfl/l:ytLo k|0ffnL, hn>f]th:tf g]kfnsf] ljz]iftf /x]sf ljifodf
cGt/fl{\i6«o:t/sf] pTs[i6 cg';Gwfg s]G›x¿ :yfkgf tyf ljsf; u/L To:tf ljifonfO{
/fi6«sf] klxrfg If]q agfpg],
19.9. s[lif, hg:jf:Yo, ;fgf pBf]u, phf{, oftfoft / cfjf;h:tf ljifox¿ / ;"rgf k|ljlwdf
ljsf;d"ns / Jofjxfl/s cg';Gwfg, cGj]if0f ug{ / k|ljlw ljsf; / pkof]udf ;xof]u
k'{ofpg gjk|jt{g s]G›x¿ -Innovation Centers_ sf] :yfkgf ug]{,
19.10. glthfd"ns cg';Gwfgdf hf]8 lbO{ ltgsf pknlAwx¿ k|of]uzfnfb]lv e"ld / pBf]udf k'¥ofO{
cg';GwfgnfO{ ahf/of]Uo j:t'df ¿kfGt/0f ug]{ ;fy} :yfgLo, k/Dk/fut tyf df}lns
k|ljlwsf] klxrfg u/L ltgsf] j}1flgs ljsf;df hf]8 lbg],
19.11. cGt/fl{\i6«o ;xof]u Pjd\ ljb]zdf sfo{/t ljz]if1x¿;d]t ;+nUg u/fO{ pbLodfg j}1flgs
tyf k|fljlws 1fg ;~ro u/L b]zsf k|ltefx¿nfO{ To;tkm{ bQlrQ u/fpg],

50
19.12.
lj1fg / k|ljlw;DaGwL k|ltef klxrfg u/L -Talent Hunt_ ljlzi6s[t If]qdf k|ltefx¿sf]
ljsf; / pkof]u ug{ ;[hgzLntf sf]if -Challenge Fund_ sf] :yfkgf ug]{ ;fy} of]ubfgsf
cfwf/df j}1flgs k|ltefx¿nfO{ sb/ Pj+ k'/:s[t ug]{ .
20. lzIffdf cg';Gwfg / ljsf;
æ==================================================Æ
20.1. cg';GwfgnfO{ z}lIfs gLlt lgdf{0f, of]hgf th{'df / sfo{qmd d"Nof+sg nufot ;d:t lzIff
k|0ffnLsf] ;'wf/sf] cleGg c+usf ?kdf ljsf; ug]{,
20.2. lzIffdf cg';GwfgnfO k|f]T;fxg lbg, cg';Gwfgsf k|fyldstfx? klxrfg ug{, lzIff If]qdf
;+nUg cg';Gwfg ;+:yfx?sf lardf ;dGjo sfod ug{, cg';Gwfgstf{x?sf ljrdf lgoldt
cGt/lqmof ug]{ k4ltsf] ljsf; ug{, cg';Gwfgsf] u'0f:t/ ;'lgl:rt ug{ / cg';Gwfgsf
glthfx?nfO{ lgltlgdf0f{ / z}lIfs cEof;sf] ;'wf/df clwstd ?kdf pkof]udf Nofpg]
jftfj/0f l;h{gf ug{ Ps /fli6«o z}lIfs cg';Gwfg kl/ifb u7g ug]{,
20.3. lqe'jg ljZjljBfno cGt/utsf cg';Gwfg ;+:yfx¿nfO :j-zflzt / :j-cfh{gdf cfwfl/t
/fli6«o cg';Gwfg ;+:yfsf ?kdf ljsf; ug]{,
20.4. cg';Gwfg tyf ljsf;;DaGwL sfo{nfO{ k|fyldstfsf ;fy Jojl:yt ug{ s]G›, k|b]z /
:yfgLo txdf ;+:yfut ;+/rgf Joj:yf ug]{ k|b]z / :yfgLo txdf;d]t cfjZostf /
;Defjgfsf cfwf/df cg';Gwfg ;+oGqsf] :yfkgf ug]{,
20.5. cg';Gwfgsf ultljlwnfO{ kf7\oqmd / kf7\o;fdu|Lsf] ljsf;, lzIfs tof/L, ljsf; Pjd\
tflnd, lzIf0fl;sfO / d'Nof+sg sf] cleGg cËsf ¿kdf cjnDag ug]{ k4ltsf] ljsf; ug]{
/ lzIfs / ljBfyL{x¿df cg';Gwfg ;+:sf/sf] ljsf; ug]{,
20.6. cg';Gwfg;DaGwL bIf hgzlQmsf] ljsf; tyf tflndsf] ljsf; ug]{ .

21. ;x tyf cltl/St lj|mofsnfk


æ==================================================Æ
21.1. ljb]zL z}lIfs ;+:yfsf] ;DaGwgdf g]kfndf ;~rflnt z}lIfs ;+:yf;Fu ;DalGwt laifox?
;ª\3Lo ;/sf/sf] x'g] / o;;DaGwL dfkb08 lgwf{/0f, cg'dlt, cg'udg, d"Nofª\sg /
lgodgsf] lhDdf ;ª\3Lo lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfnosf] x'g] Aoa:yf ug]{ l
21.2. g]kfndf cjl:yt s'g} d'n'ssf] s'6gLlts lgof]un] pQm lgof]udf sfo{/t sd{rf/Lsf
;GtltnfO{ k9fpgsf] nflu laBfno vf]Ng rfx]df pQm k|of]hgsf] nflu k//fi6« dGqfnosf]
l;kmfl/;;lxt Pp6f dfq ljBfno ;~rfng ug{ cg'dlt lbg] / o; k|sf/sf ljBfnox¿df
g]kfnL gful/snfO{ k|j]z glbg] Aoa:yf ug]{ l
21.3. ljBfno txdf g]kfndf cWofkg u/fO{ ljb]zL af]8{sf] k/LIffdf ;fd]n u/fpg] kl/kf6Lsf] k"0f{
lgodg / lgoGq0f ub}{ kfFr jifl{\eqdf g]kfnsf pRr lzIff k|bfg ug]{ lzIf0f ;+:yfnfO{ g}
;f]xL :t/df ljsf; ug]{ .

51
21.4. ljb]zL lzIf0f ;+:yfsf] ;DaGwgdf g]kfndf z}lIfs sfo{qmd ;~rfngsf nflu cfj]bg lbg]
;+:yfx¿sf] of]Uotf k/LIf0f ug{ pRr lzIff cfof]un] Ps ;ldlt u7g u/L lhDd]jf/L lbg] .
;f] ;ldltsf] k|ltj]bgsf cfwf/df pRr lzIff cfof]un] l;kmfl/; ug]{ / cf}lrTosf] cfwf/df
g]kfn ;/sf/n] :jLs[lt lbg] .
21.5. g]kfnsf ljZjljBfnox¿df ;~rfng gePsf¸ ;~rfng ug{ ;|f]t tyf hgzlQm kof{Kt
gePsf¸ gofF k|ljlw;Da4 ljifosf sfo{qmd ;~rfng ug{ tTk/ ljZjljBfnosf sfo{qmdnfO{
k|fyldstf lbg] .
21.6. ljb]zL lzIf0f ;+:yfsf] ;DaGwgdf g]kfndf ;~rflnt pRr lzIff k|bfos ;+:yfdf sDtLdf
@% k|ltzt ljb]zL ljBfyL{ cWoog u/fpg'kg]{ .
21.7. g]kfndf k7gkf7g x'g} g;Sg] ljifodf afx]s ljb]zL ljZjljBfnosf] ;DaGwgdf g]kfndf Ps}
;+:yfn] PseGbf a9L ljifodf pRr lzIff ;~rfng ug{ gkfpg] Joj:yf ug]{ l
21.8. cg'dlt k|fKt u/L ;~rfngdf /x]sf ;+:yfx¿n] ljb]zL lzIfs, Joj:yfks tyf sd{rf/L egf{
ubf{ g]kfn ;/sf/sf] k"j{ :jLs[lt lng'kg]{ k|fjwfgsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ .
21.9. ljb]zL af]8{af6 ;DaGwg lnO{ ;~rfngdf /x]sf lzIf0f ;+:yfx¿ -s'6gLlts lgof]un]
;~rfng u/]sf afx]s_ n] clgjfo{ ¿kdf /fli6«o dfkb08 kfngf ug{'kg]{ .
21.10. ljb]zL ljBfnosf] ;xsfo{df vf]lnPsf / ;~rfngdf /x]sf ljBfnox¿sf] lgodg tyf
Joj:yfkgsf nflu sfg'g jgfO{ sfof{Gjog ug]{ .
21.11. k|rlnt pRr lzIff ;~rfng ug]{;DaGwL lgb]l{\zsf,@)%( -;+zf]wg;lxt_ sf] ;+zf]wg u/L
ljZjljBfnosf] :t/Ls/0fcg';f/ kfFr ;oleqsf] jl/otfdf gk/]sf] ljZjljBfno tyf pRr
lzIff k|bfos ;+:yfsf] ;DaGwgdf g]kfndf sfo{qmd ;~rfng cg'dlt k|bfg gug]{ .
21.12. sfo{qmd ;~rfng cg'dlt k|fKt u/]sf lzIf0f ;+:yfx¿n] :j]bzL nufgLstf{ eP s'n
sfo{qmd Ifdtfsf] bz k|ltzt / ljb]zL nufgLstf{ eP la; k|ltzt 5fqj[lQ /fHosf]
k|fyldstfdf k/]sf h]x]gbf/, ljkGg, dlxnf, hghflt, dw];L, blnt, ckfª\utf ePsf tyf
lk5l8Psf] If]qsf ljBfyL{x?nfO{ pknAw u/fO{ ;f]sf] ljj/0f ;fj{hlgs ug]{ .
lzIff gLlt sfof{Gjog Joj:yf
s_ sfg'gL Joj:yf
/fli6«o lzIff gLlt sfof{Gjosf nflu b]xfosf ljifodf sfg'gL Joj:yf ug]{ M
1. ljBfno lzIffsf] ;~rfng, Joj:yfkg / lgodg
2. pRr lzIffsf] ;~rfng, Joj:yfkg / lgodg
3. k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflndsf] ;~rfng, Joj:yfkg / lgodg
4. 5fqj[lTt tyf ljBfyL{ ;xoftfsf] Joj:yf
5. ljb]zL af]8{, ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg lnP/ lzIf0f ;+:yf ;~rfng ;DaGwL Joj:yf
6. b08 ;hfo ;DaGwL Joj:yf

52
7. ;+3, k|b]z / :yfgLo txsf] clwsf/ If]q ljefhg
8. ;/sf/L tyf :jfoTt ;+/rgfx? / ltgsf] sfd, st{Jo / clwsf/
v_ lzIffsf] ;+u7g ;+/rgf
/fli6«o lzIff gLlt sfof{Gjosf nflu b]xfosf ljifodf sfg'gL Joj:yf ug]{ M
1. ;+3Lo txdf /xg'kg]{ ;+/rgfx?
1.1. lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
1.2. /fli6«o lzIff ljefu
1.3. /fli6«o kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
1.4. z}lIfs u'0f:t/ k/LIf0f s]Gb|
1.5. pRr lzIff cfof]u -gLlt lgdf{0f c+uM pRr lzIff kl/ifb\ / sfo{sf/L c+u M pRr lzIff
cfof]u /xg] u/L_
1.6. /fli6«o of]Uotf tyf u'0f:t/ k|Tofog af]8{ -:jfoQ_
1.7. /fli6«o k/LIff af]8{ -:jfoQ_
1.8. ljZjljBfno ;]jf cfof]u -:jfoQ_
1.9. /fli6«o lrlsT;f lzIff cfof]u
2. k|b]z txdf /xg'kg]{ ;+/rgfx?
2.1. ;fdflhs ljsf; dGqfno
2.2. lzIff ljsf; lgb]{zgfno
2.3. z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb|
2.4.
2.5.
3. :yfgLo txdf /xg'kg]{ ;+u7g tyf ;+/rgfx?
3.1. ufpF jf gu/ lzIff ;ldlt
3.2. ufpF jf gu/ lzIff zfvf

53

You might also like