Buyuk Selcuklu Tarihi Gulay Oghun Bezer

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2357

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1354
BÜYÜK SELÇUKLU TAR‹H‹
Yazarlar
Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER (Ünite 1-4)
Doç.Dr. Adnan ÇEV‹K (Ünite 5, 6)
Yrd.Doç.Dr. Abdurrahim TUFANTOZ (Ünite 7, 8)
Yrd.Doç.Dr. Sadi S. KUCUR (Ünite 9, 10)
Editör
Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Ö¤r.Gör. Ayten Çolak
Kitap Koordinasyon Birimi

Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Büyük Selçuklu Tarihi
ISBN
978-975-06-1031-8
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ ix
Kurulufl Dönemi....................................................................... 1 1. ÜN‹TE

SELÇUKLULAR’IN KÖKEN‹ ......................................................................... 3
SELÇUKLULAR VE O⁄UZLAR ...................................................................... 3
CEND’E GÖÇ................................................................................................. 7
SÂMÂNO⁄ULLARI VE KARAHANLILAR’LA ‹L‹fiK‹LER ............................... 7
ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLU KEfi‹F AKINI ....................................... 9
ARSLAN YABGU’NUN ES‹R ED‹LMES‹ ........................................................ 9
ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹N R‹YÂSET‹.................................................. 10
HORASAN’A GÖÇ VE GAZNEL‹LER’LE MÜCADELE .................................. 11
Nesâ Savafl› .................................................................................................... 11
Serahs-Talhâb Savafllar› ve Selçuklular’›n Devlet ‹lân› .............................. 12
DANDÂNAKÂN SAVAfiI................................................................................ 14
DEVLET‹N KURULUfiU VE YAPILANMASI .................................................. 15
Özet ............................................................................................................... 17
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 18
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 19
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 20
Tu¤rul Bey Zaman›.................................................................. 22 2. ÜN‹TE

DEVLET‹N MAH‹YET‹ VE ‹LK FET‹HLER.................................................... 23
TÜRK AKINLARI VE B‹ZANS ‹LE ‹L‹fiK‹LER ............................................... 24
Pasinler (Hasankale) Zaferi .......................................................................... 25
Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi ....................................................................... 26
ABBÂSÎ HAL‹FEL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER ............................................................. 27
Tu¤rul Bey’in Birinci Ba¤dad Seferi............................................................. 28
‹kinci Ba¤dad Seferi ...................................................................................... 30
Tu¤rul Bey’in Halife’nin K›z› ile Evlenmesi................................................. 30
fiEHZÂDE ‹SYANLARI ................................................................................... 31
‹brahim Yinal’›n ‹syanlar›.............................................................................. 32
Kutalm›fl’›n ‹syan› .......................................................................................... 33
D‹⁄ER OLAYLAR .......................................................................................... 34
Tu¤rul Bey’in Ölümü .................................................................................... 35
Özet ............................................................................................................... 36
Alp Arslan Zaman›................................................................... 40 3. ÜN‹TE

ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI .............................................................. 41
Taht Mücadeleleri.......................................................................................... 41
Abbasî Hâlifesi ile ‹liflkiler ............................................................................ 42
AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFER‹ ........................................................ 43
iv ‹çindekiler
Ani’nin Fethi .................................................................................................. 44

fiEHZÂDELER‹N TAY‹N‹ VE MEL‹KfiAH’IN VEL‹AHT ‹LÂN ED‹LMES‹ ..... 44
DEfiT-‹ KIPÇAK VE CEND SEFER‹............................................................... 45
‹K‹NC‹ KAFKASYA SEFER‹ .......................................................................... 46
SUR‹YE VE ANADOLU SEFER‹ .................................................................... 47
Alp Arslan’a Kadar Anadolu Ak›nlar›........................................................... 47
Diogenes’in Malazgirt’e Kadarki Faaliyetleri .............................................. 47
Alp Arslan’›n Suriye Seferi ............................................................................ 48
Diogenes Yeniden Anadolu’da..................................................................... 49
MALAZG‹RT ZAFER‹ ..................................................................................... 50
ALP ARSLAN’IN TÜRK‹STAN SEFER‹ VE ÖLÜMÜ ...................................... 54
Özet ............................................................................................................... 55
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 58
4. ÜN‹TE Melikflah Zaman›...................................................................... 60

MEL‹KfiAH’IN TAHTA ÇIKMASI ................................................................... 61
B‹R‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹........................................................................ 62
ANADOLU VE SUR‹YE S‹YASET‹................................................................. 62
Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu ........................................................ 62
Tutufl’un fiam Melikli¤ine Tayini .................................................................. 63
Kafkasya Seferi .............................................................................................. 63
DO⁄U ARAB‹STAN- H‹CAZ- YEMEN VE ADEN’‹N SELÇUKLULAR’A
BA⁄LANMASI ................................................................................................ 64
D‹YARBEK‹R’‹N SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ........................ 65
Musul Seferi ................................................................................................... 66
Tekifl’in ‹syan›................................................................................................ 66
SUR‹YE (ANTAKYA) SEFER‹ ........................................................................ 67
Melikflah’›n Ba¤dad Ziyareti ......................................................................... 67
‹K‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹.......................................................................... 68
ÜÇÜNCÜ TÜRK‹STAN SEFER‹ ..................................................................... 69
DEVLET‹N BÜNYES‹NDE OLUfiAN SORUNLAR ......................................... 71
MEL‹KfiAH’IN SON BA⁄DAD Z‹YARET‹ VE ÖLÜMÜ ................................ 72
Özet................................................................................................................ 74
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 75
Okuma Parças› .............................................................................................. 76
5. ÜN‹TE Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

SULTAN BERKYARUK DEVR‹ (1094-1105) ................................................. 79
Terken Hatun ‹le ‹ktidar Mücadelesi ........................................................... 79
Berûcird ve Kerec Savafllar›.................................................................... 80
Berkyaruk’un Tahta Ç›kmas› ve Tutufl ile Rekabet..................................... 81
Tutufl’un Berkyaruk’a Karfl› ‹lk Teflebbüsü .......................................... 81
Tutufl’un ‹kinci Teflebbüsü ve Ölümü ................................................... 82
‹çindekiler v
Arslan Argun’un ‹syan› ........................................................................... 84

Haçl›lar ve Berkiyaruk Dönemi Haçl›larla Savafl ........................................ 85
Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi .................................................. 87
Sefîdrûd ve Hemedan Savafllar›.............................................................. 88
Rûzrâver, Rey ve Hoy Savafllar› ............................................................ 89
Berkyaruk’un Ölümü ve fiahsiyeti................................................................ 90
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR‹ (1105-1118) .................................... 90
Muhammed Tapar’›n Tahta Ç›kmas› ............................................................ 90
Devlet Otoritesinin Yeniden Güçlendirilmesi Çabalar›............................... 91
Mengübars ‹syan› .................................................................................... 91
Hille Emiri Sadaka’n›n ‹syan› ve Öldürülmesi ...................................... 92
Türkiye Selçuklular› ile Rekabet................................................................... 92
Türkiye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’›n Musul Hâkimiyeti ve Ölümü 93
Bât›nîler (‹smailîler) ‹le Yap›lan Mücadeleler.............................................. 93
Muhammed Tapar Devri Haçl› Mücadeleleri .............................................. 94
Di¤er Devletlerle Münasebetler.................................................................... 95
Sultan Muhammed Tapar’›n Ölümü ve fiahsiyeti ........................................ 96
Özet................................................................................................................ 97
Sancar Dönemi ........................................................................ 100 6. ÜN‹TE

SANCAR’IN MEL‹KL‹K DÖNEM‹ .................................................................. 101
Melik Sancar’›n Karahanl› ve Gaznelilerle ‹liflkileri..................................... 102
SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLET‹N YEN‹DEN
YAPILANDIRILMASI ...................................................................................... 102
SULTAN SANCAR’IN BATI S‹YASET‹ ......................................................... 103
Sancar’›n Irak Selçuklular› ile ‹liflkileri......................................................... 103
Dînever Savafl› ve Sancar’›n Duruma Hâkim Olmas›............................ 105
Sultan Sancar- Abbasî Halifeli¤i ‹liflkileri ..................................................... 106
SULTAN SANCAR’IN DO⁄U S‹YASET‹........................................................ 107
Karahanl›larla ‹liflkiler ................................................................................... 108
Karah›taylar ve Katavan Savafl›............................................................... 108
Sultan Sancar ve Harizmflah Ats›z’›n Münasebetleri.................................... 110
Birinci Harizm Seferi............................................................................... 111
‹kinci ve Üçüncü Harizm Seferleri......................................................... 112
Sultan Sancar’›n Gazne Seferi................................................................. 112
Sultan Sancar’›n Gurlularla ‹liflkileri ............................................................. 113
O⁄UZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLET‹’N‹N SONU ........................... 113
O¤uzlar’›n Horasan’a Göçü ......................................................................... 113
O¤uz ‹syan› ............................................................................................. 114
O¤uz ‹stilas› ve Sancar’›n Ölümü ......................................................... 115
Özet................................................................................................................ 117
vi ‹çindekiler
7. ÜN‹TE fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

G‹R‹fi .............................................................................................................. 123
K‹RMAN SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1048 - 1187) .......................................... 124
Melikli¤in Kuruluflu ...................................................................................... 124
Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Geliflme Devri ............................................ 124
Kirmanflâh b. Kavurd ............................................................................. 125
Sultanflâh b. Kavurd ................................................................................ 126
Turanflâh b. Kavurd ............................................................................... 126
‹ranflâh b. Turanflâh ............................................................................... 126
Arslanflâh b. Kirmanflâh ......................................................................... 126
Muhammed b. Arslanflâh ....................................................................... 127
Tu¤rulflâh b. Muhammed ...................................................................... 127
Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Fetret Devri ve Y›k›l›fl› ........................ 127
SUR‹YE SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1079 - 1095) ........................................... 128
Melikli¤in Kuruluflu ...................................................................................... 128
Tutufl-Süleymanflâh Mücadelesi.................................................................... 129
Tacüddevle Tutufl’un Saltanat Mücadelesi ................................................... 129
Rey Savafl› ve Tutufl’un Sonu ................................................................ 130
HALEP SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1095 - 1118) ............................................ 130
Melik R›dvan Devri ...................................................................................... 130
Birinci Haçl› Seferi ve Halep Melikli¤i................................................... 131
Melik Alparslan Devri .................................................................................. 133
Sultanflah Devri ............................................................................................. 133
DIMAfiK MEL‹KL‹⁄‹ (1095-1104) ................................................................. 134
Melik Dukak Devri........................................................................................ 134
Dukak’›n Ölümünden Sonra D›maflk Melikli¤i .......................................... 135
IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) ............................................................ 135
Sultan Mahmud (1119 -1131) ...................................................................... 136
Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri ................................................. 136
Sultan Davud (1131-1132) ........................................................................... 136
Sultan Tu¤rul (1132-1134) ............................................................................ 137
Sultan Mesud (1134-1157) ........................................................................... 137
Sultan Muhammed (1153-1160) .................................................................. 138
Sultan Süleymanflah (1160-1161) ................................................................ 138
Sultan Arslanflah (1161-1176) ...................................................................... 138
Sultan II. Tu¤rul (1176-1194) ...................................................................... 139
Komflu Devletler ile Münasebetleri........................................................ 139
K›z›l Arslan ile Mücadelesi .................................................................... 140
Irak Selçuklu Melikli¤i’nin Y›k›l›fl› .............................................................. 140
Özet ............................................................................................................... 141
Okuma Parças› .............................................................................................. 143
‹çindekiler vii
Atabeylikler. ............................................................................. 146 8. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 147
TO⁄TEG‹NL‹LER (1104-1154) ...................................................................... 148
To¤tegin ve Atabeyli¤in Kuruluflu .............................................................. 148
D›maflk Atabeyli¤i - Haçl› Münasebetleri ................................................... 148
Tacü’l-Mülk Böri .......................................................................................... 151
fiemsü’l-Mülk ‹smail ..................................................................................... 151
fiihabeddin Mahmud .................................................................................... 152
Cemâleddin Muhammed Devri ................................................................... 152
Mücîreddin Abak ve Atabeyli¤in Y›k›l›fl› .................................................... 152
MUSUL ATABEYL‹⁄‹ (ZENG‹LER) (1127-1233) ......................................... 154
‹madeddin Zengi ve Atabeyli¤in Kuruluflu ................................................. 154
Musul Atabeyli¤i............................................................................................ 155
I. Seyfeddin Gazi..................................................................................... 155
Kutbeddin Mevdûd ................................................................................. 155
II. Seyfeddin Gâzi.................................................................................... 156
‹zzeddin Mesud ....................................................................................... 156
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyli¤i’nin Son Dönemleri .............. 157
Halep Atabeyli¤i............................................................................................ 158
Nureddin Mahmud ................................................................................. 158
Melik Salih ‹smail ......................................................................................... 159
‹LDEN‹ZL‹LER/AZERBAYCAN ATABEYLER‹ (1146-1225) ......................... 160
fiemseddin ‹ldeniz ve Atabeyli¤in Kuruluflu................................................ 160
Atabey Cihan Pehlivan ................................................................................ 161
Atabey K›z›l Arslan ...................................................................................... 162
Atabey Kutlu¤ ‹nanç .................................................................................... 162
Atabey Ebû Bekr .......................................................................................... 163
Atabey Özbek ve ‹ldenizlilerin Sonu ........................................................... 164
SALGURLULAR (1148-1286).......................................................................... 164
Atabey Sungur ve Salgurlular›n Kuruluflu.................................................... 164
Atabey Zengi ................................................................................................ 165
Atabey Tekle.................................................................................................. 165
Atabey Sa’d .................................................................................................... 166
Atabey Ebû Bekr ve Atabeyli¤in Sonu ........................................................ 166
Özet ............................................................................................................... 168
Büyük Selçuklu Devlet Teflkilat› ............................................ 172 9. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 173
Selçuklu Devlet Teflkilat› Tarihinin Kaynaklar› ........................................... 173
Selçuklu Devleti ve Komflular› ..................................................................... 173
Hanedan, Gulâm ve ‹ktâ Sistemi ................................................................. 174
HANEDAN VE SULTAN ................................................................................ 175
Hakimiyetin Hukukî Dayana¤› (Meflrûiyet) ................................................. 175
Selçuklu Hanedan›n›n Ortaya Ç›k›fl› ............................................................ 175
viii ‹çindekiler
Sultan›n Belirlenmesi ve fiehzade ‹syanlar› ................................................. 176

Sultan ve Abbasi Halifesi (‹ktidar ve Otorite) ............................................. 176
“Metbû” Devlet ve “Tâbî”leri ........................................................................ 176
Sultan ve Saltanat Sembolleri ....................................................................... 177
SARAY VE TEfiK‹LATI................................................................................... 180
MERKEZ (HÜKÛMET) TEfiK‹LATI................................................................ 182
Vezâret ........................................................................................................... 182
Dîvân-› A’lâ (Vezâret).................................................................................... 183
Di¤er Dîvânlar ............................................................................................... 184
EYALET TEfiK‹LATI ....................................................................................... 184
‹ktâ Sistemi .................................................................................................... 185
Eyalet Yöneticileri ......................................................................................... 185
ASKERÎ TEfiK‹LAT ......................................................................................... 187
Gulâm Askeri................................................................................................. 187
‹ktâ Askeri...................................................................................................... 187
Melik fiehzadelerin ve Di¤er Devlet Adamlar›n›n Askerleri ....................... 187
Türkmenler .................................................................................................... 188
Tâbîlerin Yard›mc› Kuvvetleri....................................................................... 188
ADLÎ TEfiK‹LÂT ............................................................................................. 188
Özet ............................................................................................................... 189
10. ÜN‹TE Kültür ve Medeniyet................................................................ 194

SELÇUKLU MEDEN‹YET‹N‹ HAZIRLAYAN ORTAM ................................... 195
N‹ZÂM‹YE MEDRESELER‹ ........................................................................... 196
‹L‹M VE EDEB‹YAT....................................................................................... 199
Gazzâlî ........................................................................................................... 200
Nizamülmülk ................................................................................................ 201
Ömer Hayyam .............................................................................................. 201
Ebû Hâtim ‹sfizârî ........................................................................................ 202
El-Harakî ....................................................................................................... 203
Abdurrahman el-Hâzinî ............................................................................... 203
M‹MARÎ VE SANAT ....................................................................................... 205
Mescid-i Cumalar ......................................................................................... 205
Minareler ....................................................................................................... 206
Kümbed ve Türbeler ................................................................................... 207
Ribatlar (Kervansaraylar) ............................................................................. 207
Özet................................................................................................................ 209
Önsöz ix
Önsöz
X.yüzy›l›n son çeyre¤inde bafllayan Türk göçü, sadece Türk tarihinin de¤il, ‹s-
lâm ve Dünya tarihinin de seyrini de¤ifltiren önemli bir olayd›r. Türkler bilindi¤i
gibi anayurtlar› Türkistan’dan, tarih boyunca çeflitli sebeplerle göç etmifllerdir.
Göçler genellikle güneye Çin’e, güneybat›ya Afganistan’a, bat›ya Karadeniz’in ku-
zeyi ve Avrupa’ya olmufltur. X.yüzy›lda Karah›taylar›n güneyden s›k›flt›rmas›; be-
fleri ve ekonomik baflka nedenlerin de etkisiyle Türkistan’›n kuzeyindeki K›pçak
birli¤inin da¤›lmas›, yeni bir göç dalgas› bafllatt›. Bu s›rada Orta Seyhun bölgesin-
den Aral-Hazar aras›na kadar uzanan yurtlar›nda yaflamakta olan O¤uzlar, bu göç
dalgas›n›n en önünde bulunmalar› sebebiyle, arkadan gelen bask›yla bat›ya ilk
geçecek olanlard›. Göktürk ve Uygurlar döneminde de devletin aslî unsurunu
oluflturan O¤uzlar, o hanedanlar›n çökmesi üzerine zaman içerisinde bat›ya çekil-
mek suretiyle, söz konusu yurtlar›na yerleflmifllerdi. X. yüzy›lda Hazar Ka¤anl›¤›-
na ba¤l› bir yabgu taraf›ndan idare edilmekte iken, bu süreçte ‹slâmiyetle de tan›-
flan O¤uzlar, göçün yönünü Hazar’›n kuzeyinden güneyine, ‹slâm ülkelerine do¤-
ru çevirmifl bulunuyorlard›.
O¤uzlar’›n K›n›k boyuna mensup sübafl› Selçuk Bey’in, 980’li y›llarda yüz kiflilik
bir toplulukla Cend’e göçü ve Müslüman olmas›yla, tabiri caizse tarihin seyri de¤ifl-
ti. Sadece Türk Tarihinin de¤il, ‹slâm ve Dünya Tarihinin de ak›fl› bambaflka bir is-
tikamet ald›. Selçuk Bey’in, o günün flartlar›nda belki hiç önemsenmeyecek bu
hamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu topluluklar›, yar›m yüzy›l sonra Selçuklu
Devleti’nin çat›s› alt›nda toplayacak olan geliflmelerin milad› oldu. Devletin kurulu-
du¤u Horasan ve ‹ran sel gibi akan Türkmenleri iskâna yetmedi. O¤uzlar, Selçuklu
sultanlar›nca sevk edildikleri Anadolu’da, küllî bir de¤iflim yaflatarak ikinci bir ana-
yurt kurdular. Burada Türkler’i siyasî birli¤e kavuflturup, yok olmaktan koruyan
Türkiye Selçuklular›, üç k›tada ve Akdeniz havzas›nda alt› yüz y›l hüküm süren Os-
manl›’n›n ve Türkiye Cumhuriyetinin de temeli, hattâ bizatihi kendisi oldular.
Türkler’in yak›ndo¤uya girdikleri dönemde, art›k iyice zay›flam›fl olan Abbasî
imparatorlu¤una karfl› ata¤a geçmifl olan Bizans ve ‹slâm›n dahilî bünyesini kemi-
ren Bat›nîlik meseleleri, bu O¤uz Türklerinin eseri olan Selçuklu Devleti eliyle
büyük ölçüde çözüldü.
Türkistan’da Göktürkler ve Uygurlar gibi parlak dönemlerde temsil edilen; ba-
t›ya geldikten sonra Selçuklu, Osmanl› ve Türkiye Cumhuriyetiyle Türklü¤ün bafl-
l›ca temsilcileri olan O¤uzlar›n/Türkmenlerin/ Selçuklular›n tarihini ö¤renmek,
Türk Tarihinin bugünden Hunlara kadar uzanan bütünlü¤ü kavramak anlam›na
gelmektedir. Selçuklu Tarihi Türk Milleti’nin iki bin y›ll›k tarih serüvenin kavflak
noktas› olmas› bak›m›ndan asla ihmâl edilemeyecek bir dönemdir.
Bu kitapta, ayr› bir dersin konusu olacak kadar genifl ve önemli bir flube oldu-
¤undan, Türkiye Selçuklular› hariç, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u; Selçuklu sul-
tanlar›n›n tayin etti¤i Selçuklu melikleri taraf›ndan kurulan flube hanedanlar ve
da¤›lma döneminde büyük siyasî roller oynayan atabeylerin tarihi anlat›lmaktad›r.
‹lk dört ünite kurulufl, Tu¤rul Bey, Alp Arslan ve Melikflah; befl ve alt› fetret dev-
ri ve Sancar dönemi; yedi ve sekiz flube hanedanlar ve atabeylikler; son iki ünite
ise, devlet teflkilât› ile kültür ve medeniyet konular›n› içermektedir.
Ortaça¤ Türk Tarihi ve Türkiye Tarihinin bütün dönemlerinin anahtar› konumun-
da olan Selçuklu Tarihinin önemine, küçük de olsa bir katk› sunmak umuduyla…
Editör
Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER
1
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
Selçuklular’›n kökeni ve O¤uzlar’la iliflkilerini tan›mlayabilecek,
N
O¤uz göçlerinin sebep ve sonuçlar›n› belirleyebilecek,
Selçuklu Devleti’nin kuruluflunu aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• O¤uzlar • Selçuklular
• Yabgu • Gazneliler
• Sâmâno¤ullar› • Karahanl›lar
• Selçuk Bey • Ça¤r›-Tu¤rul Bey
‹çindekiler
• SELÇUKLULAR’IN KÖKEN‹
• SELÇUKLULAR VE O⁄UZLAR
• CEND’E GÖÇ
• SÂMÂNO⁄ULLAR’I VE
KARAHANLILAR’LA ‹L‹fiK‹LER
• ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLU
KEfi‹F AKINI
Büyük Selçuklu
Kurulufl Dönemi • ARSLAN YABGU’NUN ES‹R
Tarihi
ED‹LMES‹
• ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹N
R‹YÂSET‹
• HORASAN’A GÖÇ VE
GAZNEL‹LER’LE SAVAfiLAR
• DANDÂNAKÂN SAVAfiI
• DEVLET‹N KURULUfiU VE
YAPILANMASI
Kurulufl Dönemi
SELÇUKLULAR’IN KÖKEN‹
Selçuklular, XI-XIV. yüzy›llarda Türkistan, Horasan, ‹ran, Afganistan, Irak, Suriye
ve Anadolu’da flubeler halinde hüküm sürmüfl olan devletin ve onu yöneten ha-
SIRA S‹ZDE
nedan›n ad›d›r. Selçuklular’›n bilinen ilk atas› Dukak’d›r. Yenikent yabgusunun SIRA S‹ZDE
hizmetinde sübafl› olarak görev yapmakta idi. Usta savaflç›l›¤› dolay›s›yla “demir Sübafl›, eski Türklerde ordu
komutan› demek olup,
yayl›” unvan› tafl›yordu. Kaynaklar›n yetersizli¤i sebebiyle onun atalar› hakk›nda O¤uzlar’da daD Üönemli
D Ü fi Ü N E L ‹ M fi Ü N Edevlet
L‹M
bilgi sahibi de¤iliz. Dukak’›n ölümü üzerine yerine o¤lu Selçuk sübafl› oldu. Ad› görevlilerindendir.
kaynaklarda “Salcuk”, “Salçuk”,”Selcük”, “Selçuk”, “Sarçuk” gibi farkl› flekillerde
yaz›lm›flt›r. Selçuk Bey’in torunlar›n›n kurdu¤u devlet devrin Skaynaklar›
O R U taraf›n- S O R U
dan, onun ad›na nisbetle Selçukiyyan, Selaç›ka, Al-i Selçuk (Selçuklu ailesi) ola-
rak kaydedilmifltir. D‹KKAT D‹KKAT
Selçuk Bey’in ailesi ve yak›nlar›na iliflkin olarak sadece Mikail, Arslan ‹srail,
Musa ‹nanç, Yusuf Y›nal ve Yunus adl› befl o¤lunun varl›¤› tespit edilebilmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Selçuklular’›n O¤uzlar’›n K›n›k boyundan geldi¤i ittifakla kabul edilmektedir.
Ancak ne Dukak’›n, ne de Selçuk Bey’in K›n›k boyunun beyi olduklar›na dair her-
hangi bir bilgiye sahip de¤iliz. ‹kisinin de yaln›zca O¤uz Yabgulu¤u’nda
AMAÇLARIMIZ sübafl› AMAÇLARIMIZ
olarak görev yapt›klar› tespit edilebilmektedir.
O¤uzlar hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Faruk Sümer, O¤uzlar K(Türkmenler)
‹ T A P Tarihle- K ‹ T A P
ri, Boy Teflkilâtlar›, Destanlar›, ‹stanbul 2004
SELÇUKLULAR VE O⁄UZLAR TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

O¤uzlar gelene¤e göre, O¤uz Ka¤an’›n iki ayr› eflinden dünyaya gelen alt› o¤lunun
neslinden gelmektedirler. 24 O¤uz boyunun, Bozoklar kolunu oluflturan Günhan,
Ayhan, Y›ld›zhan ve Üçoklar kolunu teflkil eden Gökhan, Da¤han, Denizhan’›n
‹NTERNET ‹NTERNET
dörder o¤lunun torunlar› olduklar› kabul edilmektedir. Bu bilgilere göre Selçuklu-
lar’›n atas› olan K›n›k, Üçoklar’dan Denizhan’›n küçük o¤ludur. Osmanl›lar ise Bo-
zoklar’dan Günhan’›n büyük o¤lu Kay›’n›n soyundan gelmektedirler. Kaflgarl›
Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk adl› eserinde o günün tan›¤› olarak K›n›k boyunu,
Selçuklular’›n siyaset sahnesindeki büyük rolüne nazaran listenin bafl›na koymufl-
tur. Müslüman olmayan iki boyu ise listeye almam›flt›r. Afla¤›da verilen tablolarda
her boyun damga ve ongunlar› da gösterilmektedir. Dikkat edilece¤i üzere listeler-
de farkl›l›klar bulunmaktad›r.
4 Büyük Selçuklu Tarihi
Resim 1.1
Kaflgarl›
Mahmud’a Göre
O¤uz Boylar›
Kaynak: (Sümer,
2004)
1. Ünite - Kurulufl Dönemi 5
Resim 1.2
Reflideddin
O¤uznâmesine
Göre O¤uz Boylar›
Kaynak: (Sümer,
2004)
O¤uzlar, içlerinden Selçuklular ve Osmanl›lar gibi iki önemli hanedan ç›kara-

rak Türk Tarihinin XI. yüzy›ldan günümüze kadar olan ak›fl›n› de¤ifltiren büyük
Türk toplulu¤udur. Bu bak›mdan günümüzde de Türklü¤ün bafll›ca temsilcileri
onlar›n torunlar› olan Türkiye Türkleri’dir. O¤uz boylar›n›n ço¤unlu¤u, Selçuklu-
lar’›n tarih sahnesine ç›kt›¤› X. yüzy›lda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar aras›ndaki
bozk›rlara kadar olan genifl bir bölgede yaflamakta idiler. VIII. yüzy›l›n ilk yar›s›n-
dan itibaren önce, temelini oluflturduklar› Göktürk, sonra Uygur Ka¤anl›¤›’n›n çök-
mesi üzerine meydana gelen göç dalgalar› ile bat›ya çekilmifllerdi. O¤uzlar X. yüz-
y›lda bir yabgu taraf›ndan idare edilmekte idiler. O¤uz Yabgulu¤u’nun baflkent
Yengikent’den baflka Sabran, Sütkent, Karaçuk, Barç›nl›gkent ve Cend gibi flehir-
leri de vard›. Yar›göçebe (konargöçer) bir hayatlar› oldu¤u için bafll›ca üretim alan-
lar› hayvanc›l›k (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla
birlikte flehirlerde zenaat ve ticaretin de yayg›n oldu¤u bilinmektedir.
Hazar Ka¤anl›¤› VII-X. O¤uz yabgular›n›n Hazar Ka¤anl›¤› veya Karahanl›lar’a ba¤l› olduklar› ileri
yüzy›llarda Karadeniz’in
kuzeyi ve Do¤u Avrupa’da; sürülmektedir. O¤uzlar’›n Hazarlar’la bazen mücadele, bazen de ittifak halinde bu-
Karahanl›lar ise IX- XIII. lunduklar› ve onlara paral› asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmifltir. Selçuk-
yüz›llarda Do¤u ve Bat›
Türkistan’da hüküm sürmüfl
lular’›n da Hazarlarla do¤al olarak O¤uz Yabgulu¤u mensuplar› olarak iliflkilerinin
Türk hanedanlar›d›r. oldu¤u tahmin edilebilir. Selçuk Bey’in o¤ullar›na Mikail, ‹srail, Musa, Yusuf ve
Yunus gibi isimler verilmifl olmas› Yahudi Hazar Ka¤anl›¤› ile kültürel etkileflim ol-
du¤u izlenimi vermektedir.
922 y›l›nda ‹dil Bulgar han›na gitmekte olan Abbasi halifesinin elçilik heyetin-
de bulunan ‹bn Fadlan, seyahatnâmesinde O¤uzlar’a iliflkin önemli bilgiler verir.
Bu tarihlerde aralar›nda müslüman olanlar bulunmakla birlikte, ço¤unlu¤un henüz
eski Türk dinine (Gök-Tanr› inanc›) mensup olduklar› anlafl›lmaktad›r.
X. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, K›taylar’›n Mo¤olistan’dan sürülmesi K›pçak boy
birli¤inin da¤›lmas› sonucunu do¤urdu. O¤uzlar kuzey komflular› olan Türk boy-
lar›n›n kaynaflmas› ve göçleri sebebiyle ciddi bask›ya maruz kald›lar. Bu olay›n ya-
ratt›¤› siyasi, sosyal ve ekonomik sars›nt›lar, O¤uzlar’› da yerlerinden oynatt›. On-
lar›n bir k›sm› Karadeniz’in kuzeyindeki bozk›rlara ve Do¤u Avrupa’ya göç ettiler.
Daha sonra Selçuklular’›n özünü teflkil edecek olan di¤er O¤uz topluluklar› ise,
Hazar Denizi’nin güneyine indiler. Bu s›rada Horasan ve Maveraünnehir’de hüküm
sürmekte olan Sâmâno¤ullar’› Karahanl›lar’›n bask›s› ile giderek zay›flamakta idi.
Bu yönde göç eden O¤uzlar ‹slamiyeti kabul ederek, Maveraünnehir’de toplanma-
ya bafllad›lar.
Resim 1.3
O¤uzlar’›n
Yurtlar›
Kaynak: Atlas
Dergisi (Eylül
2001 Say› 102)
SIRA S‹ZDE O¤uzlar’la Selçuklular

SIRA S‹ZDE aras›ndaki iliflkiyi nas›l tan›mlars›n›z?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
CEND’E GÖÇ
Daha önce de söylendi¤i gibi, X. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yaflanan sözkonusu olay-
lar, O¤uzlar’› da yak›ndan etkiledi. Sübafl› Selçuk Bey’in, bu s›rada iyice güç kay-
betmifl olan Yabgu ile bir rivayete göre onun yerine geçmeyiSIRA S‹ZDE flüphesiy-
planlad›¤› SIRA S‹ZDE
le aras› aç›ld›. Selçuk Bey’in detay› bilinmeyen k›sa hayat hikâyesi iyi incelendi¤in-
de dahi, bunun çok da yersiz bir iddia olmad›¤› tahmin edilebilir. Bununla birlik-
te Yabgu’yu zaafa u¤ratan di¤er sebepler de gözard› edilemez. Ancak sebebi ne
olursa olsun bu rekabet, Yabgu’ya göre daha zay›f oldu¤u anlafl›lan Selçuk’un yur-
dunu terk etmesiyle sonuçland›. Selçuk Bey az say›daki kayna¤›n S O verdi¤i
R U müphem S O R U
bilgiye göre, 960 veya 985 y›l›nda, Yengikent’ten, yine Yabgu’ya ba¤l› olan Cend
flehrine geldi. Cend Seyhun’un güney k›y›s›nda, yani ‹slâm medeniyet
D ‹ K K A T dairesi içe- D‹KKAT
risinde bulunuyordu. Yan›nda 100 kadar atl› ile buraya gelen Selçuk Bey, bölge-
nin flartlar›n› k›sa sürede analiz ederek müslüman olmaya karar verdi. Bir gelecek
N N
inflas› peflinde olan Selçuk Bey’in bu karar› almas›nda, daha önce bölgeye göç et-
mifl olan soydafllar›n›n kendisine kat›lmas›n› sa¤lamak arzusunun da önemli bir et-
ken oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Nitekim bir kaç y›lda etraf›nda büyük kuvvetlerin top-
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
lanm›fl olmas›, tercihinin ne kadar isabetli oldu¤unu göstermektedir.
Türkler’in ‹slâmiyeti kabulü konusunda daha detayl› bilgi için bkz.

K M.Fatih
‹ T A P fieker, Türk- K ‹ T A P
ler’in Müslümanlaflma Sürecinde ‹slâm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Baflkanl›¤› Yay.
SÂMÂNO⁄ULLARI VE KARAHANLILAR’LA
T E L E V ‹L‹fiK‹LER
‹ZYON TELEV‹ZYON
Türkler, Maveraünnehr’in Emeviler taraf›ndan fethinden itibaren yak›n temasta
olduklar› ‹slâm dinini Talas Savafl›ndan sonra, art›k kitleler halinde kabul etme-
ye bafllam›fllard›. Ancak X. yüzy›l›n bafllar› bu hususta bir dönüm noktas› oldu.
Önce ‹dil Bulgarlar’›, k›sa bir süre sonra da Karahanl›lar müslümanl›¤› seçtiler.
Karahanl›lar böylece Sâmâno¤ullar›n›n Türkistan’da yürüttükleri cihad faaliyetle-
rinin önünü kesip, onlar›n Türkistan’daki askerî ve siyasî ilerleyifllerini durdurdu-
lar. Bir süre sonra ise do¤rudan Sâmâno¤ullar›’n› hedef alan bir d›fl politika yü-
rütmeye bafllad›lar.
Selçuk Bey’in, O¤uz yabgusuna ait olmakla birlikte, adetâ bir müslüman uç
flehri olan Cend’de müslümanl›¤› kabulü onu, k›sa bir zaman içerisinde Karahanl›-
Sâmâno¤ullar› mücadelesinin en önemli taraflar›ndan birisi haline getirdi. Onun
Yabgu’nun Cend’e gelen vergi memurlar›n› kovmas› bu çevredeki sayg›nl›¤›n› art-
t›rd›. Selçuk Bey’in kaynaklarda gâzi unvan› ile an›ld›¤›na bakarak, müslüman ol-
mayan soydafllar›na karfl› cihad etti¤i söylenebilir. Nitekim büyük o¤lu Mikail’in de
böyle bir seferde flehit düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r.
Karahanl› ailesinden bat› bölgesinin yöneticisi olan K›l›ç Bu¤ra Han Harun,
Seyhun’un do¤usundaki ‹sficab, Taflkent gibi flehirleri ald›ktan sonra 992 y›l›nda
Sâmâno¤ullar›’n›n baflkenti olan Buhara’y› iflgâl etti. Selçuk Bey, Sâmânî emirinin
yard›m iste¤ine, o¤lu Arslan Bey idaresinde kuvvet göndererek cevap verdi. Bu¤-
ra Han flehri terke mecbur olup ülkesine dönerken, O¤uzlar onun artç› birlikleri-
ne çok zayiat verdirdiler. Sâmâno¤ullar› emiri, bu yard›m karfl›l›¤›nda Selçuklular’a
Buhara yak›nlar›ndaki Nur kasabas›n› yurtluk olarak verdi. O¤uzlar’›n merkeze bu
kadar yak›n bir yere davet edilmifl olmalar›, çöküflün efli¤inde bulunan Sâmâno¤ul-
lar›’n›n onlardan daha etkili biçimde yararlanmak istediklerini göstermektedir. Nur
bölgesine O¤uzlar’dan sözkonusu yard›ma kumanda eden Arslan Bey idaresinde-
ki bir grubun göç etti¤i tahmin edilmektedir.
Bu s›rada art›k iyice yafllanm›fl olan Selçuk Bey ise hâlâ Cend’de oturuyordu.
Ailenin ve onlara ba¤l› O¤uzlar’›n yönetimi hayattaki büyük o¤lu Arslan’›n ida-
resinde gibi görünüyordu. Ancak Selçuk Bey babalar› Mikail bir gazada flehid
düflmüfl olan Ça¤r› ve Tu¤rul’u özel itina ile, adeta liderli¤e haz›rlayarak kendisi
büyütmüfltü. Selçuk Bey tahminen 1009 y›l›nda 100 yafl› civar›nda öldü. Bundan
sonra hayattaki büyük o¤lu Arslan’›n yabgu unvan› alarak ailenin bafl›na geçti¤i,
Yusuf Y›nal ve di¤er kardefllerinin de hiyerarflik olarak onun hizmetinde oldu¤u
tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusuf’un ölümünden sonra Musa ‹nanç’›n
yabgu unvan› ald›¤› görülecektir. Ancak Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’in amcalar›n›n
hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tav›r tak›nd›klar› anlafl›lmaktad›r. Sel-
çuk Bey’in kendilerine gösterdi¤i ihtimam ve babalar› Mikail büyük o¤ul oldu¤u
için yöneticilik hakk›n›n kendilerinde oldu¤u düflüncesiyle Cend bölgesinde kal-
maya devam ettiler.
O¤uzlar ba¤l› bulunduklar› beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, K›z›llular
Türkmen ad›n›n anlam› ve gibi adlarla an›lm›fllard›r. ‹slâm kaynaklar›nda müslüman O¤uzlar için Türkmen
ne zaman ortaya ç›kt›¤›
konusunda farkl› görüfller ad› giderek yayg›nlafl›rken devletin kurulmas›ndan sonra da genellikle hanedan›n
bulunmaktad›r. Ancak bu ad›na göre Selçuklular fleklinde zikredilmifllerdir.
ad› özellikle ‹slâm
kaynaklar›n›n, müslüman Bu arada Sâmâno¤ullar›, K›l›ç Bu¤ra Han’›n yerine geçen Nasr ‹lig Han tara-
olan O¤uzlar için yayg›n bir f›ndan 999’da ortadan kald›rd›. Topraklar› Ceyhun nehri s›n›r olmak üzere Ka-
flekilde kulland›klar› ve
onlar›n da bu adland›rmay›
rahanl› ve Gazneliler aras›nda bölüflüldü. Ebû ‹brahim ‹smail adl› bir Sâmâni
yabanc›lamad›klar› flehzadesi ülkesini kurtarmak için onlara karfl› büyük bir mücadele bafllatt›. Ona,
anlafl›lmaktad›r. befl y›l süren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki O¤uzlar’›n yard›m
ettikleri anlafl›l›yor.
Böylece Karahanl›lar Maveraünnehir’e hâkim olunca, düflmanlar›na yard›m
eden Selçuklular onlarla karfl› karfl›ya kald›lar. Karahanl›lar hem bu sebeple hem
de, ayn› müslüman O¤uz (Türkmen) kitleye hitap ettikleri için, kendilerine rakip
olarak gördükleri Selçuklular’dan pek hofllanm›yorlard›. Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler bu
sebeple yo¤un bask›ya maruz kald›klar› Maveraünnehir’den ç›k›fl yolu arad›lar. ‹ki
kardefl bir k›s›m kuvvetleri ile do¤uya göçerek Karahanl› büyük ka¤an› Togan Ah-
med Han’›n hizmetine girdiler. Fakat Selçuklular’›n arz etti¤i tehdidin fark›nda olan
Han, Tu¤rul Bey’i yakalatt›. Bunun üzerine Karahanl›lar’a karfl› ihtiyat› elden b›rak-
may›p d›flar›da kalan Ça¤r› Bey, bir bask›nla kardeflini kurtard›ktan sonra, Mavera-
ünnehir’e geri dönmek zorunda kald›lar.
Karahanl›lar’›n kendi aralar›ndaki mücadeleler ve Nasr ‹lig Han’›n ölümü (1013)
de, Selçuklular’›n durumunu iyilefltirmeye yetmedi. Karahanl› Ali Tegin b. K›l›ç
Bu¤ra Han Maveraünnehir’i hâkimiyeti alt›na almaya çal›fl›rken askerî güç olarak
O¤uzlar’dan yararlanmak mecburiyetinde oldu¤unu görüyordu. Bunun için Selçuk
Bey’in ölümünden sonra art›k Yabgu unvan› tafl›yan Arslan ile iflbirli¤i yapt›. Hat-
D Ü fi Ü N E L ‹ M tâ onun k›z›D Üile
fi Ü Nevlenmek
EL‹M suretiyle akrabal›k kurdu. Fakat Ali Tegin, Ça¤r› ve Tu¤-
rul Beyler idaresindeki Selçuklular’a düflmanca davran›yordu. Arslan Yabgu’nun
da kendisine mesafeli durarak, tam anlam›yla hizmetine girmeyen ye¤enlerini
S O R U S O R U
onun karfl›s›nda himaye etmedi¤i anlafl›lmaktad›r.
D‹KKAT Türkler’de ailenin,

D ‹ K K A boyun
T veya devletin bafl›na kimin geçece¤i daima çat›flma konusu idi.
Çünkü meselâ ölen hükümdar›n yerine ço¤unlukla büyük o¤ulun geçmesi fikrine itibar
edilmesine ra¤men, savafllar› önleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inanc› dola-
N N
y›s›yla, ailenin tüm erkek üyeleri tahtta/riyasette hak sahibi olduklar› inanc›yla mücadele-
ye girebiliyorlard›. Arslan Yabgu ve Ça¤r›-Tu¤rul Beyler ile sonraki kuflaklar aras›nda de-
AMAÇLARIMIZ vam eden mücadelenin
AMAÇLARIMIZ bafll›ca sebebi de bu anlay›fl idi.
K ‹ T A P K ‹ T A P
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLU KEfi‹F AKINI

Selçuklular bir yandan mevcut flartlar›n etkisiyle askerî gücünü art›rmakla birlikte;
Maveraünnehr’i henüz fethetmifl ve gücünün doru¤unda bulunan Karahanl›lar’a
karfl› yeterince varl›k gösteremiyorlard›. Bunun üzerine mevcut flartlar› de¤erlendi-
ren Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, tehlikeli bir maceraya at›lmak zorunda kald›lar. Ald›k-
lar› karar gere¤ince Tu¤rul çöle çekilirken, Ça¤r›, Rum (Anadolu) seferine ç›kacak-
t›. Nitekim Ça¤r› Bey yaklafl›k 3 bin kiflilik bir kuvvetle yola ç›kt› (1016). Karahan-
l› ve Gazneli topraklar›ndan gizlice ve süratli bir flekilde Azerbaycan’a ulaflt›. Bura-
da hayatlar›n› geleneksel olarak Rum’a gaza ederek geçirmekte olan soydafllar›n›n
kendisine kat›l›m›yla güçlendi. Ça¤r› Bey ilk olarak Van bölgesinde Bizans’a ba¤l›
Vaspuragan Ermeni Prensli¤i topraklar›na girdi. Türk askerleri k›l›k-k›yafetleri, sa-
vafl usûlleri ve süratleri ile büyük flaflk›nl›¤a sebep oldular. Ermeni prens Senekhe-
rim onlarla savaflmaya dahi cesaret edemedi. Bölgeyi ya¤malayan Ça¤r› Bey pek
çok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. An›(Kars)’daki Ermeniler, Arran’da-
ki fieddâdo¤ullar› ve Gürcistan topraklar›na ak›nlar›n› sürdüren Ça¤r› Bey, 4-5 y›l
süren gazâ hayat›ndan sonra Türkistan’a geri döndü (1021). Ça¤r› Bey’in bu sefe-
rinin, göçebelerin iktisadî hayat›nda çok önemli bir yer tutan ganimet gelirleri ba-
k›m›ndan baflar›yla sonuçland›¤› anlafl›l›yor. Nitekim bu zenginlikten gelen güç ve
itibar Türkmenler’in Ça¤r› Bey’e kat›lmas›n› sa¤larken, bu durum Arslan Yabgu’yu
tedirgin ediyordu.
Ça¤r› Bey bu uzun seferin dönüflünde Buhara civar›nda Tu¤rul Bey ile bulufl-
tu¤unda, ganimet sevinci yan›nda, Rum ülkesinin fethedilebilir SIRA S‹ZDE
oldu¤u müjde- SIRA S‹ZDE
sini de paylaflt›lar. Yurt aray›fl› içerisinde olan O¤uzlar’›n umutlar›n› yeflerten bu
tespit, ileride flartlar elverdi¤inde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacakt›r.
Sizce Ça¤r› Bey’in büyük tehlikeleri göze alarak bu keflif ak›n›na ç›kmas›n›n en önemli se-
S O R U S O R U
bebi nedir? 2
D Ü fi Üetkileyecektir.
Ça¤r› Bey’in Anadolu seferi Bizans’›n Do¤u Anadolu politikas›n› kökten NEL‹M Zi- D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT D‹KKAT
ra küçük bir ak›nda bile Türkler’in karfl›s›na ç›kmayan Ermeniler bu gerekçe ile, Bizans
taraf›ndan ‹ç Anadolu bölgesine göç ettirilmifllerdir. Zira Bizans zaten
S Omezhep
R U çat›flmala- S O R U
N N
r› dolay›s›yla çat›flma hâlinde bulundu¤u Ermeniler’e, muhtemel bir Türk tehdidi karfl›s›n-
da art›k güvenemeyece¤ini anlam›fl bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hatt›ndaki Erme-
D‹KKAT D‹KKAT
niler, 1021-1064 y›llar› aras›nda kendilerine iç Anadolu’da verilenAMAÇLARIMIZ
yerler karfl›l›¤›nda bu- AMAÇLARIMIZ
ralardan ç›kar›lm›fllard›r.
N N
ARSLAN YABGU’NUN ES‹R ED‹LMES‹ K ‹ T A P K ‹ T A P
O¤uzlar’›n nüfusu Maveraünnehir’de engellenemez bir flekilde artarken, bölge hâ-
kimleri aras›ndaki mücadelelerde önemli roller oynuyorlard›. Karahanl› büyük ka-
¤an› Togan Ahmed Han’›n vefat›ndan sonra (1017) yerine geçen T E L EMansur
V ‹ Z Y O N Arslan ‹lig TELEV‹ZYON
1024 y›l›nda taht› kendi arzusu ile Yusuf Kad›r Han’a b›rakm›flt›.
K ‹ T A P kardefli Ali
Ancak K ‹ T A P
Tegin onun hükümdarl›¤›n› tan›mad›. Daha önce de söylendi¤i gibi, Ali Tegin bu
hâkimiyet mücadelesinde Arslan Yabgu’nun askerî gücüne dayanmaktayd›. Bu du-
rum ayr›ca Gazneliler’in Ceyhun ötesi hedefleri için de engelT Eteflkil
LEV‹ZYON
ediyordu. Bu TELEV‹ZYON
sebeple bölgenin iki büyük hükümdar›, Yusuf Kad›r Han ile Gazneli Sultan Mah-
mud, 1025 y›l›nda Semerkant yak›nlar›nda bulufltular. ‹ran-Turan meselelerinin ko-
nufluldu¤u bu görüflmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgu’nun bertaraf edilmesine ka-
rar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmud’un ordusuyla Türkistan’a ‹ N Tgirdi¤ini
E R N E T duyunca ‹NTERNET
çöle kaçt›. Fakat Arslan Yabgu, Sultan’›n görüflme teklifini kabul ederek huzuruna
ç›kt›. Sultan Mahmud, O¤uzlar’›n Karahanl›lar taraf›ndan alg›land›klar› kadar bü-
yük bir tehdit olup olmad›¤›n› anlamak üzere yapt›¤› görüflmede o da ayn› kanaâ-
te vard›. Bu yüzden bir hile ile yakalanarak Hindistan’daki Kâlincâr kalesinde hap-
sedilen Arslan Yabgu 1032 y›l›nda ölene kadar orada kald›.
Arslan Yabgu’ya ba¤l› olduklar› için Yabgulular olarak an›lan O¤uzlar’dan yak-
Çad›r hâne karfl›l›¤› olup, lafl›k 4000 çad›r halk›, Sultan Mahmud taraf›ndan sözkonusu anlaflma gere¤ince
her hâne ortalama 5 kifli
say›ld›¤›na göre, bu Horasan’a nakledildi. Yabgulular’›n Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’e tâbi olmak istemeye-
O¤uzlar’›n yaklafl›k 20.000 rek göç ettiklerine dair iddialar da vard›r. Bununla birlikte esas sebebin, nüfuslar›
kifli oldu¤u tahmin edilebilir.
giderek artmakta olan O¤uzlar’›n gücünün, da¤›t›larak zay›flat›lmas› oldu¤u anla-
fl›lmaktad›r. Zira birbirinin üzerine katlanarak gelen göç dalgalar› ile ço¤almakta
olan O¤uzlar, Ceyhun bendini y›k›p bir sel gibi Horasan’a girdikleri taktirde bu
tahripkâr istilân›n önünde durmak mümkün olamayacakt›. K›z›l, Ya¤mur, Göktafl,
Mansur gibi beyleri idaresinde Horasan’a geçen Yabgulu O¤uzlar, kendilerine ve-
rilen yerlerde asayiflsizli¤e sebep olduklar› için Sultan Mahmut taraf›ndan düzenle-
nen bir seferle bizzât cezaland›r›ld›lar. 4.000 kadar› öldürülen ve çok say›da esir
veren O¤uzlar’dan kurtulanlar, Aral-Hazar aras›ndaki soydafllar›n›n yan›na s›¤›nd›-
lar (1029). Sultan Mahmud öldükten sonra o¤lu Mesud’un taht› ele geçirmek için
kendilerinden yard›m istemesi üzerine yeniden Horasan’a indiler. Fakat Mesud sal-
tanat›n› güçlendirdikten sonra, devleti bak›m›ndan tehlike arz ettiklerini düflüne-
rek onlar› bertaraf etmeye giriflti (1033). Beylerinin baz›lar› öldürülen O¤uzlar, bu-
nun üzerine Horasan flehirlerini ya¤malay›p bat›ya do¤ru çekildiler. Rey’i al›p ora-
dan da Azerbaycan, el-Cezire ve Do¤u Anadolu’ya girdiler. Bu bölgeleri de ya¤ma
ve ak›nlara u¤ratt›lar. Ancak Musul’un Arap emiri Karvafl taraf›ndan a¤›r bir yenil-
giye u¤rat›l›p çok kay›plar verdiler. Kalanlar› kendilerinden sonra bölgeye gelen
Selçuklular’la kar›flt›lar.
ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹N R‹YÂSET‹

Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’in
babas› Mikail bir savaflta Arslan Yabgu’nun hapsedilmesi üzerine Selçuklu ailesi ile onlara ba¤l› O¤uzlar’›n
flehit olunca anneleri, liderli¤ini, Ça¤r› ve Tu¤rul kardefllerin üstlendi¤i görülmektedir. Bu tarihte iki am-
kay›nbiraderi Yusuf Yinal ile
evlenmifl (leviratus
calar› Musa ‹nanç Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlar›n dedele-
gelene¤i), ondan da ‹brahim ri taraf›ndan bu günler için yetifltirilmifl olmas› ve güç flartlar içerisinde kendilerini
Yinal adl› ana bir üvey defalarca kan›tlamalar› liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini sa¤lad›.
kardeflleri do¤mufltu.
SIRA S‹ZDE Daha tarih sahnesine

SIRA S‹ZDE ç›karlarken Selçuklu ailesi aras›nda görülen anlaflmazl›klar›n en
3 önemli sebebi sizce ne olabilir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üde
N E Lsöylendi¤i
‹M
Daha önce gibi, Maveraünnehir’de ba¤›ms›z bir Karahanl› flube-
si oluflturmaya çal›flan Ali Tegin, Arslan Yabgu’nun esareti ile kaybetti¤i askerî
S O R U gücü yeni Selçuklu
S O R U liderlerinden sa¤lamay› plânl›yordu. Ancak Ça¤r›-Tu¤rul Bey-
ler’in mesafeli duruflu Ali Tegin’i baflka tedbirler almaya sevk etti. Amcalar› Yu-
suf Yinal’a yabgu unvan› verip ailenin bafl›na geçirmeyi; yani herfleye ra¤men
D‹KKAT D‹KKAT
mücadeleye devam edecek güçleri bulundu¤u anlafl›lan Selçuklu ailesini parça-
Harizm genel hatlar› ile her
taraftan Türk illeri ile çevrili, lamaya teflebbüs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamay›nca üzerlerine ordu gön-
N N
SIRA S‹ZDE
Amuderya (Ceyhun SIRA S‹ZDE
derdi. Selçuklular, Yusuf Yinal da dâhil olmak üzere çok kay›plar verdiler. Erte-
Nehri)’n›n Aral Gölü’ne
döküldü¤ü yerin iki yakas›n› si sene (1030) büyük bir orduyla Ali Tegin’in üzerine yürüyen Ça¤r› ve Tu¤rul
içine alan bölgeye denir. ‹ki Bey intikamlar›n› almaya muvaffak oldular.
AMAÇLARIMIZ
baflkenti Kâs ve Gürgenç’tir. AMAÇLARIMIZ
‹slâm medeniyetinin önemli Bir süre sonra flartlar›n zorlamas›yla Ali Tegin ile olan anlaflmazl›k ask›ya al›n-
merkezlerinden birisidir. d›. Gazneliler’e ba¤l› Harizm valisi Altuntafl da, ihtiyaç hâlinde askerî güçlerinden
yararlanmak düflüncesiyle, Selçuklular’a kendi topraklar›nda k›fllaklar verdi. Sel-

çuklular art›k yazlar› Buhara Nur civar›nda, k›fllar› Harizm’de geçiriyorlard›.
Bununla birlikte Selçuklular, babas›n›n ölümü üzerine tahta geçen (1031) Sul-
tan Mesud’un, Ali Tegin üzerine gönderdi¤i orduya kumanda eden Harizmflah
Altuntafl’a karfl›, Ali Tegin’in saflar›nda yer alm›fllard›r. Altuntafl Debusiye’de ya-
p›lan bu savaflta ölünce (1032) yerine geçen o¤lu Harun, Gazneliler’e karfl› ba-
¤›ms›zl›k hareketine giriflti. Bunun için de Gazneliler’in bafl düflman› Ali Tegin ve
O¤uzlarla ittifak etti. Selçuklular Harun’la yapt›klar› anlaflma gere¤i Harizm’e göç
ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geçerlerken, kadim düflmanlar›, Yenikent yabgusu
Ali Han’›n o¤lu ve Cend meliki olan fiah Melik’in bask›n›na u¤rad›lar (Ekim-Ka-
s›m 1034). 8.000 kadar ölü ve çok say›da esir veren Selçuklular olaydan Harun’u
sorumlu tutarak Harizm’den ayr›lmak istediler. Ancak kalk›flt›¤› isyan hareketin-
de onlars›z baflar›l› olmas› mümkün olmayan Harun Selçuklular’› dönmeye ikna
etti. Fakat bundan çok k›sa bir zaman sonra Harun Gazneliler taraf›ndan düzen-
lenen bir suikast sonucu öldürüldü (Nisan 1035). Ali Tegin de ayn› y›l vefat et-
tikten sonra onun o¤ullar› ile ittifak› sürdüremeyen Selçuklular yeni bir ç›k›fl yo-
lu aramak zorunda kald›lar.
HORASAN’A GÖÇ VE GAZNEL‹LER’LE MÜCADELE

Türkler’in bat› yönündeki göçleri, Selçuklular’a kadar genellikle Hazar Deni-
zi’nin kuzeyinden, Karadeniz’in kuzeyindeki bozk›rlara ve Do¤u Avrupa yönün-
de olmufltur. Ancak Türkler’in ‹slâm dinini kabul etmeleri göçlere ikinci bir isti-
kamet kazand›rd›. Bu güzergâh› takip edenler Hazar Denizi’nin güneyinden,
Ceyhun’u geçerek ‹ran, Horasan ve Azerbaycan’a kadar geliyor ve hattâ Anado-
lu’ya gazalar yap›yorlard›. Hat›rlanaca¤› üzere, Ça¤r› Bey de 1016- 1021 y›llar›
aras›nda böyle bir sefer icra etmiflti.
Nitekim Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler idaresindeki Selçuklular, art›k Harizm ve Mave-
raünnehir’de kalman›n dayan›lmaz zorluklar› karfl›s›nda bu tecrübeyi hayata geçi-
rerek Horasan’a göç ettiler (May›s 1035). Asl›nda dönemin kaynaklar›n›n ifadeleri-
ne göre, Horasan zaten Selçuklular’dan önce Türkmenlerle dolmufltu. Ceyhun
Nehri’ni 4.000 kifli civar›nda bir kuvvetle geçen Selçuklular Horasan’›n kuzeyinde
Nesâ, Ferave bölgesini istilâ ettiler. Bununla birlikte Gazneliler’in Horasan valisine
bir mektup göndererek, Harizm ve Maveraünnehir’de yaflama flanslar› kalmad›¤›
için izinsiz olarak Sultan’›n topraklar›na girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, Ça¤r›
ve Tu¤rul Bey ad›na gönderildi¤i anlafl›lan mektupta bundan dolay› özür beyan
ediyor, Nesâ ve Ferave’nin kendilerine verilmesi karfl›l›¤›nda içlerinden birisinin
daima Sultan’›n yan›nda bulunaca¤›n›, di¤erlerinin de ona sadakâtle hizmet ede-
ceklerini taahhüd ediyorlard›. Selçuklular’›n kendisinden Sultan Mesud nezdinde
arabuluculuk yapmas›n› istedikleri Sahib-i divân-› risâlet ve vezir bu olay karfl›- Sâhib-i Divân-› Risâlet,
Türkler’de tu¤rac› ad›
s›nda hakl› olarak çok kayg›land›lar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin verilen, devletin iç ve d›fl
daha önceki koyun çobanlar›na benzemedi¤i, flimdi büyük dâvalar› olan yaz›flmalar›n› yapan
kurumun bafl›ndaki üst
kumandanlarla muhatap olduklar› fleklinde aç›kça ortaya koydu. düzey görevlinin unvan›d›r.
Nesâ Savafl›
Gerçekten de Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, herne kadar Gazneliler’e karfl› politik bir ne-
zaket gösterseler de hedeflerinin bundan daha fazlas› oldu¤u anlafl›l›yordu. Uzun
y›llard›r yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya göçen O¤uzlar Selçuklu ailesi-
nin etraf›nda toplanarak güçlerini giderek artt›rmakta idiler. Buna ra¤men Sultan
Mesud, Selçuklu baflbu¤lar›n›n tekliflerini geri çevirdi. Oysa devlet ileri gelenleri,
önceki olaylardan da ders ç›karm›fl olarak Selçuklular’› tahrik etmemeyi öneriyor-

lard›. Sultan Mesud, Beg-To¤d› adl› komutan idaresinde 15.000 kiflilik bir orduyu
Selçuklular’›n üzerine sevk etti. Horasan’a geleleli henüz bir ay olmas›na ra¤men
10.000 savaflç› ç›karacak bir güce eriflen Selçuklular Gazne ordusunu Nesâ’da mey-
dana gelen savaflta hezimete u¤ratt›lar (Haziran 1035).
Selçuklular bu zafere ra¤men Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine
ordu sevk edildi¤i için savaflmaya mecbur kald›klar›n›, affedilmeleri hâlinde sulta-
na hizmet edeceklerini bildirdiler. O¤uzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir
konu olmakla beraber ok yaydan ç›km›flt›. Selçuklular’›n savafltan önce reddedilen
teklifleri, flimdi k›l›çlar›n›n hakk› olarak kabul edilmek zorunda kal›nd›. Sultan Me-
sud taraf›ndan hil’at, at, e¤er tak›m› ve menflur gibi hâkimiyet sembolleri gönderil-
dikten baflka Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara b›rak›ld›. Selçuklular, Nesâ Tu¤-
rul Bey’e, Dihistan Ça¤r› Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere toprak-
lar› aralar›nda bölüfltüler.
Selçuklular’›n buna ra¤men sözlerine durmalar›n› beklemek çok zordu. Çün-
kü Horasan adetâ bir insan seline u¤ram›fl durumdayd›. Çünkü Aral-Hazar ara-
s›ndaki O¤uz yurtlar›ndan, Harizm ve Maveraünnehir’den ak›p gelen Türkmen-
ler ço¤unlukla Selçuklular’a tâbi oluyorlard›. Bunlar›n yan›s›ra ba¤›ms›z hareket
eden gruplar da oldu¤u gibi, Selçuklu liderlerinin, ba¤l› olanlar üzerinde dahi
mutlak otorite sa¤lamas› mümkün de¤ildi. Ayr›ca ço¤u yar› göçebe hayat sür-
mekte olan O¤uzlar’›n, yerleflikli¤in hüküm sürdü¤ü Horasan’› ya¤ma etmeleri-
ne engel olmak da bir o kadar imkâns›zd›. Nitekim nüfuslar›n›n giderek artmas›
üzerine kendilerine verilen yerlere s›¤mamaya bafllad›lar. Selçuklu ak›nlar› Cüz-
can’dan Belh’e kadar geniflledi. Sultan Mesud onlar› durdurmak üzere Hâcib Sü-
bafl› yönetiminde 15.000 kiflilik bir orduyu Horasan’a gönderdi. Bunun üzerine
daha fazla tepki çekmek istemeyen Selçuklular, bu s›rada Bust’da bulunan Sul-
tan’a bir elçi gönderdiler. Artan nüfuslar› yüzünden yaflad›klar› yerlerin yetmedi-
¤ini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd flehirlerinin de kendilerine verilmesi kar-
fl›l›¤›nda askerî hizmet teklif ediyorlard› (Kas›m 1036). Gazne sultan› ya¤malar›y-
la Horasan’› kalbura çeviren Selçuklular’›n tekliflerinde samimi olmad›klar› dü-
flüncesiyle üzerlerine yeni bir ordu göndermeye karar verdi. Veziri ile Hâcib Sü-
bafl›’y› Selçuklular’› Horasan’dan atmakla görevlendirdi. Selçuklular bu tedbirler
karfl›s›nda iflgâl ettikleri yerlerden Nesâ ve Ferave’ye çekildiler.
Serahs-Talhâb Savafllar› ve Selçuklular’›n Devlet ‹lân›

Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin çözüldü¤ünü düflünerek
Hindistan’a sefere ç›kt› (Ekim 1037). Selçuklular ise k›fl›n bast›rmas› üzerine Hora-
san’daki Gazne ordusuna küçük sald›r›lar düzenleyerek yeniden kar›fl›kl›klar ç›kar-
d›lar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistan’dan Hansi kalesini fethederek
baflar›yla dönmüfl olmas›na ra¤men, zaferinin tad›n› ç›karamad›. Sübafl›ya derhal
sald›r› emrini verdi. Selçuklular say›ca çok ve donan›m› bak›m›ndan da a¤›r olan
Gazne ordusunu, küçük hafif süvari birlikleri ile vurup kaçarak h›rpal›yorlard›. An-
cak buna ra¤men Gazne ordusundan korktuklar› için a¤›rl›klar›n› Merv çölüne
göndererek, yenilgi hâlinde çaresiz Rey’e çekilmeyi düflünüyorlard›. Fakat Gazne
ordusuna karfl› Serahs’ta girdikleri ve bir gün boyunca süren savafl› ezici bir üs-
tünlükle kazand›lar (May›s 1038).
Geleneklere göre toplanan kurultayda bu zaferi görüflen Selçuklular, toprakla-
r›n› geniflletmenin yan› s›ra, bir devlet ilân› provas› yapmak imkân› da buldular. Es-
ki yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs’›, Ça¤r› Bey Merv’i ald›. Üçlü yönetim
görüntüsüne ra¤men, onlar› bu flehirlere Tu¤rul Bey’in tayin etmesinden anlafl›ld›-

¤›na göre, ailenin ve kurulmakta olan devletin bafl› odur. Horasan’›n merkezi olan
Niflabur ise zaferden 12 gün sonra, ‹brahim Yinal taraf›ndan Tu¤rul Bey ad›na tes-
lim al›nd›. fiehir ahalisi do¤al olarak Selçuklular’a direnmedi. ‹brahim Yinal Cuma
günü hutbeyi “es-Sultanü’l-Muazzam” unvan›yla Tu¤rul Bey ad›na okuttu. Daha
sonra 3.000 kiflilik seçme bir kuvvetle flehre gelen Tu¤rul Bey burada Sultan Me-
sud’un saray›nda tahta oturarak “sultan” ilân edildi. Daha önce ‹brahim Yinal, son-
ra da Tu¤rul Bey flehrin ileri gelenlerinin kayg› ve korkular›n› gidermeye yönelik
sözler verdiler. Savafl hâli dolay›s›yla kaç›n›lmaz olan ya¤ma ve talan›n, art›k bu
topraklar kendilerinin oldu¤una göre yap›lmayaca¤›n› vaad ettiler. Ay›ca yabanc›
olduklar›, Tacikler (‹ranl›lar)’›n adetlerini bilmedikleri için ileri gelenlerin yard›m
ve tavsiyelerine muhtaç olduklar›n› da vurgulad›lar. Bunun yan›s›ra Abbasî Halife-
sine de zaferlerini bildirmek üzere bir elçi gönderdiler.
Daha sonra Niflabur’a Tu¤rul Bey’in yan›na gelen Ça¤r› Bey’in, flehri askerleri-
ne ya¤ma ettirmek istemesi üzerine iki kardefl aras›nda yaflanan mücadele, devle-
te geçifl sürecinde yaflanan bünyevî rahats›zl›klar› da ortaya koymaktad›r. Tu¤rul
Bey, karfl› ç›kmas›na ra¤men ya¤malama konusunda ›srar eden Ça¤r› Bey’i ancak
b›ça¤›n› çekerek, sözünü dinlemezse intihar edece¤ini söyleyerek durdurabilmiflti.
Tu¤rul Bey ya¤madan vazgeçmesi karfl›l›¤›nda Ça¤r› Bey ve askerlerine 30.000 di-
nar vermek zorunda da kalm›flt›.
Sultan Mahmud döneminden beri O¤uzlar meselesi hakk›nda bilgi ve tecrübe-
si olan; flimdi bunu kendi döneminde yaflanan olaylarla pekifltiren Sultan Mesud,
son olayla adetâ flok oldu. Selçuklular’a karfl› onlar›n eski düflmanlar› Cend meliki
ile iflbirli¤i yapt›¤› gibi, Herat ve Merv’e de ordular yollad›. Kendisi de yine iyi do-
nan›ml› bir ordu ile Belh’e hareket etti (Ekim 1038). Ça¤r› Bey de bu arada, Sulta-
n›n ilerleyifline ra¤men, büyük bir cesaretle Faryâb ve Tâlekân’› ya¤mal›yor, Belh’e
do¤ru ilerliyordu. Sultan Mesud, Selçuklular’› Horasan’dan atmak karar› ile Se-
rahs’a do¤ru hareket etti. Sald›r›lar›na devam eden Ça¤r› Bey, yine sultan› da hay-
retler içerisinde b›rakan bir cüretle Mesud’un ordugâh›na bask›n düzenleyerek ona
ait bir fili götürdü. Ça¤r› Bey çok öfkelenen Sultan’›n kendisini izlemesi üzerine Ul-
yâ-âbâd denilen yerde Gazne ordusunun karfl›s›na tek bafl›na ç›kt›. Kuvvetlerini
kademeli olarak yenileyerek savafla sokan Ça¤r› Bey, Sultan Mesud’un harbe do¤-
rudan müdahalesiyle yenilgiye u¤rad› (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte çölde
takibin zorluklar›n› düflünerek, çekilmekte olan Selçuklular’›n arkas›ndan gitmedi.
Ancak Sultan Mesud 1039 y›l› May›s ay› sonlar›nda yeniden harekete geçti ve
Serahs’a yöneldi. Gazne ordusunun gücünden endifleye kap›lan Selçuklu liderleri
Serahs’ta toplanarak durumu müzakere ettiler. Tu¤rul Bey Gazne ordusunun takip
edemeyece¤i bir yere çekilmeyi önerdi. Fakat di¤er Selçuklular ve Ulyâ-âbâd’da
yenilmifl olmas›na ra¤men Ça¤r› Bey bu fikre fliddetle karfl› ç›kt›lar. Horasan’dan
k›p›rdamalar› halinde baflka bir yerde tutunman›n zorluklar›n› ve Gazne ordusu-
nun zay›f yönlerini ileri sürerek savaflmaya karar verdiler. Selçuklu ordusunun
mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen üç kat› ve fillerle
desteklenmekteydi. ‹ki ordu Talh-âb denilen yerde karfl›laflt›. Küçük çapl› çat›fl-
malar sürerken Sultan Mesud, Ramazan’da kan dökmek istemedi¤i için bayram›
bekledi. Bayram namaz› s›ras›nda Selçuklular’›n ok ya¤muruna tutulan Gazne or-
dusu, bizzât Mesud’un sevk ve komuta etti¤i bir meydan savafl›na girdi. 27 Hazi-
ran 1039 tarihinde Selçuklu ordusu bir kere daha yenilgiye u¤rad›.
Sultan Mesud çöle çekilen Selçuklular’› takip etmek yerine onlar›n elinde bulu-
nan flehirleri geri almak için harekete geçti. Buna ra¤men Gazne ordusu zaman za-
man Türkmenler’in bask›nlar›na u¤ramaktan da kurtulam›yordu. Selçuklular zaten

yaz›n bast›rmas› yüzünden a¤›rl›klar›n› ve iafle s›k›nt›s›n›n bunaltt›¤› düflman› mey-
dan savafl› yerine vur-kaç takti¤i ile h›rpalamay› tercih ediyorlard›. Yeni bir sald›r›
için zamana ihtiyac› olan Mesud, vezirinin önerisi ile Selçuklular’la yeniden bar›fl
yapt› (A¤ustos-Eylül 1039). Buna göre Selçuklular Nesâ, Baverd ve Ferâve’ye çeki-
lecek, yani Merv, Serahs ve Niflabur’u boflaltacaklard›. Gazne sultan› da güvence
olarak Herat’a çekildi. Her iki taraf da bar›fla inanm›yor, dolay›s›yla savafla haz›rla-
n›yorlard›. Sultan Mesud sonbaharda özellikle Tu¤rul Bey’i yakalamak niyetiyle
çok süratli bir harekâta bafllad›. Selçuklular onun yaklaflmas› üzerine çöle çekildi-
ler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040’da Niflabur’a girdi. Tu¤rul Bey’in oturdu¤u taht›
parçalat›p, atlar›n› ba¤lad›¤› ah›rlar› atefle vermesi, Tu¤rul Bey ile iflbirli¤i edenleri
cezaland›rmas› sinirlerin iyice gerildi¤inin iflaretleri say›lmal›d›r. Horasan’da k›tl›k
olmas› sebebiyle k›fl, her iki taraf için de çok zor geçti. Fakat Selçuklular’›n ifade-
siyle çöl onlar›n anas›-babas› idi. Onlar, s›ca¤a-so¤u¤a yoklu¤a al›fl›k olduklar›n›,
bu flartlar›n daha çok düflman› h›rpalayaca¤›n› hesap ediyorlard›. Nitekim bu sü-
reçte Gazne ordusunun pek çok hayvan› telef oldu.
Mart ortas›nda yeniden harekete geçen Sultan Mesud, k›tl›¤›n devam etti¤i Ho-
rasan’da ordusu büyük s›k›nt›lar çekerek, Tus-Baverd üzerinden May›s ay› ortala-
r›nda Serahs’a ulaflt›. Gazne ve Selçuklu ordular›n›n birbiri ard›na flehre girifllerin-
den ve tahribattan bunalan ahali flehrin kap›lar›n› Sultan’a açmad›. Devlet ileri ge-
lenlerinin Herat’a geri dönüp ordunun toparland›ktan sonra sefer edilmesi teklifi
Mesud’u çok k›zd›rd›. Asl›nda ne sebeple çekilirse çekilsin bunun düflmanlar›nca
zaaf olarak alg›lanaca¤›n› bilen Sultan Mesud, baz› ileri gelenleri de meselenin sü-
rüncemede kalmas›ndan yararlanmakla suçluyordu. Bu durumda Selçuklular’la so-
nucu belirleyecek bir harbe girmesi kaç›n›lmaz olacakt›.
Nitekim 16 May›s’ta ordunun ihtiyaçlar›n› sa¤lamay› umarak Serahs’tan Merv’e
do¤ru harekete geçti. Selçuklular bunun üzerine, daima yapt›klar› gibi, bir kurul-
tay toplayarak durumu görüfltüler. Tu¤rul Bey yine çöle çekilmeyi teklif etti. An-
cak bunun peflin yenilgi oldu¤unu, oysa savafl›rlarsa kazanma flanslar›n›n oldu¤u-
nu düflünen Ça¤r› Bey’in ›srar› ve di¤er Selçuklu baflbu¤lar›n›n da onu destekleme-
si üzerine nihaî bir savafla karar verdiler.
DANDÂNAKÂN SAVAfiI
Ailelerini ve a¤›rl›klar›n› Balhan Da¤lar›’ndaki soydafllar›n›n yan›na gönderen Sel-
çuklular, Gazne ordusuna do¤ru harekete geçtiler. Onlar›n maksad› kay›plar ver-
mekte ve maneviyat› da büyük ölçüde çökmüfl olan Gazne ordusunu çöle çek-
mekti. Selçuklular Gazne ordusuna ani bask›nlar düzenleyip kaç›yor, kaçarken de
su kuyular›n› kullan›lmaz hâle getiriyorlard›. Asl›nda Sultan Mesud bu savafla ç›kar-
ken Selçuklular’›n savafl takti¤ini anlad›¤›n›, kendisinin de buna uygun olarak, ha-
reket kaabiliyeti yüksek bir orduyla savaflaca¤›n› söylüyordu. Ancak Sultan Mesud
yine onlar›n stratejisine tâbi olmak zorunda kalm›flt›. Selçuklular’›n Horasan’a göç
etti¤i 1035 y›l›ndan beri sürekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu sü-
reçte adeta tükenmiflti. Nihayet Dandânakân yak›nlar›nda karfl› karfl›ya gelen iki
ordu üç gün sürecek bir kader savafl›na bafllad›. Selçuklular küçük birlikler hâlin-
de y›pratma savafl› veriyorlard›. Gazne ordusunun dayan›lmaz hâle gelen su ihti-
yac›n› karfl›lamak hayatî bir mesele idi. 23 May›s Cuma günü Dandanakan kalesi-
ne ulaflan Gazne ordusu, kale kap›lar› kendilerine aç›lmamakla birlikte, ahalinin
surlardan sark›tt›¤› su testileri ile bir miktar ihtiyac›n› giderdi. Kale d›fl›ndaki dört
kuyu Selçuklular taraf›ndan lefl at›larak kullan›lmaz hâle getirilmiflti. Kuyular›n aç›l-
mas› durumunda bile, ordudaki çok say›da hayvan›n›n ihtiyac›n› karfl›lamayaca¤›

aç›kt›. En yak›n su kayna¤› ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyular›n te-
mizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun böyle bir
durumda ileride bulunan su kuyular›na do¤ru harekete geçmesi felâketin bafllan-
g›c› oldu. 370 saray gulâm›n›n geceleyin kaçarak daha önce anlaflt›klar› Selçuklu
saflar›nda savafla girmesi de barda¤› tafl›ran son damla oldu. Selçuklu ordusunun
bu intizams›z kuvvetlere fliddetle hücüm etmesi Gazne ordusunu darmada¤›n etti.
Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaflmadan da¤›lmas›na ra¤men, 100 kadar
adam›yla büyük bir cesaretle savafla devam etti. Ancak esir düflmek tehlikesiyle
karfl› karfl›ya kal›nca Selçuklu saflar›n› yararak Merv yönünde kaçmaya bafllad›. Or-
dusunun kalanlar› da yol boyunca ona kat›lmaya devam ederken Haziran 1040’da
Gazne’ye vard›.
Böylece tarihin sayfalar›nda önemli dönüm noktalar›ndan biri olarak yer alacak
büyük bir savafl daha sona ermifl oldu. Selçuklular 16.000 kiflilik ordular›yla kendi-
lerinin neredeyse befl kat› olan bir orduyu hezimete u¤ratm›fllard›.
‹ki taraf için de hayatî önemi haiz olan bu savafl›, ordular›n mevcutlar› ara-
s›ndaki orant›s›zl›¤a ra¤men Selçuklular’›n kazanmas›n›n en önemli sebeplerin-
den birisi flüphesiz bu an›n onlar için bir ölüm-kal›m savafl› olmas› idi. Bunun ya-
n›nda ordular›n yap›lar› da bir o kadar mühim idi. Selçuklu ordusunun vur-kaç
takti¤ine uygun hafif süvarilerden oluflmas›; buna karfl›l›k Gazne ordusunun ha-
reket kaabiliyetini k›s›tlayan a¤›rl›¤›n›n da bu sonuç üzerinde büyük etkisi var-
d›r. Ancak bunlar kadar mühim baflka bir husus da, her iki ordunun terkibidir.
Selçuklu ordusu bir devletin kuruluflu için temel esas olan ayn› soydan insanla-
r›n kay›ts›z-flarts›z dayan›flmas›yla, ayn› davaya bafl koymufl, her flartta kazanmak
mecburiyetinde olan savaflç›lar›n ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu
ise, muhtelif milletler üzerinde hüküm süren bir iktidar›n, kaç›n›lmaz olarak bu
milletlerden oluflturdu¤u, ortak menfaâtlerden çok flahsî ç›karlar›n gözetildi¤i
ahenksiz bir kalabal›kt›. Dolay›s›yla birbirleriyle rekabet eden ve ald›¤› ücreti bi-
raz fazlas›yla her kim öderse ona hizmet etmeye, baflka bir deyiflle ihanete haz›r
kimselerden meydana geliyordu.
Gazneliler bu yenilgi sonucunda en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Ha-
rizm’i kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklar›na
çekilip 1187 y›l›na kadar siyasî varl›klar›n› sürdürdüler.
Gazneliler’in kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl

SIRAolmalar›n›n
S‹ZDE bafll›ca SIRA S‹ZDE
sebebi sizce ne olabilir? 4
DEVLET‹N KURULUfiU VE YAPILANMASID Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Zaferden sonra Selçuklular bir yandan Gazne ordusunu kararl› bir takibe u¤rat›r-
ken, hemen bir kurultay toplad›lar ve devlet ilân ettiler. Ancak Sas›l
O Rbüyük
U kurulta- S O R U
y› bir ay içerisinde Merv’de yapt›lar. Tu¤rul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Ni-
flabur baflkent olmak üzere bat›ya gidecekti. Özellikle Selçuklu aile mensuplar›, bu
D‹KKAT D‹KKAT
büyük eme¤in, fedakârl›¤›n hebâ olmamas› için birlik hâlinde kalmaya and içtiler.
Sonra ülke topraklar›n›n yönetimini paylaflt›lar. Ça¤r› Bey’e melik unvan›yla Merv
N N
SIRA S‹ZDEitibaren Af-
merkez olmak üzere Horasan’›n do¤usu; Musa Yabgu’ya ise Herât’tan SIRA S‹ZDE
ganistan yönünde zapt edece¤i yerler verildi. Hanedan›n ileri gelenlerinden bir
k›sm›na da, bu üç liderden birisine ba¤l› olmak kayd›yla baz› yerler verildi. Ça¤r›
Bey’in o¤lu Kavurt Kirman’a tayin edilirken; di¤er o¤lu Alp Sungur Yakutî, ‹brahim
Yinal ile Kutalm›fl do¤rudan Tu¤rul Bey’in hizmetine verildiler.

S O R U S O R U
D‹KKAT Selçuklu Devleti’nin

D ‹ K K A Tkuruluflu aflamas›nda yap›lan bu ifl bölümü, pek çok araflt›rmac› tara-
f›ndan Türk devlet gelene¤ine dayanan bir uygulma olarak de¤erlendirilmekle birlikte; ilk
olma özelli¤iSIRA
tafl›yan yönleri de vard›. Gelene¤e göre Türk Devleti’ni Tanr› tarf›ndan ken-
N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE
Kut, Türk devlet gelene¤ine disine kut verilmifl olan tek bir hükümdar yönetirdi. Ülke topraklar› yönetim bak›m›ndan
göre, Tanr› taraf›ndan
yeryüzünü idare etmekle hanedan mensuplar› aras›nda bölüflülürdü. Ancak bu görevliler hükümdar›n hükümranl›k
görevlendirilmifl olan Türk
AMAÇLARIMIZ yetkisine ortak de¤illerdi ve gerekti¤inde idare alanlar› da de¤ifltirilirdi. Yani ülke hane-
AMAÇLARIMIZ
hükümdar›na bahfledilmifl
olan ilahî lütfun ad›d›r. Kut,
dan›n ortak mülkü de¤ildi. Yönetim yetkisi, millet ad›na hükümdar›n elinde ve hanedan›n
hükümdar› ilâhî nitelikli ve ortak sorumlulu¤unda bulunurdu. Ancak Selçuklular’›n sözkonusu ifl bölümü, bu anlamda
kutsal
K ‹ Tyapmaz.
A P Çünkü Tanr› K ‹ T aflan
ülüflün s›n›rlar›n› A P istisna durumlardand›r.
taraf›ndan yetkilendirilmifl
say›lsa da hükümdar, töre
(kanun) önünde sorumlu ve Selçuklular Merv kurultay›nda Tu¤rul Bey’i sultan kabul etmekle birlikte, Ça¤-
hesap sorulabilir
Tdurumdad›r.
ELEV‹ZYON r› Bey ve TMusa
E L E V ‹ Yabgu’ya
ZYON tan›nan haklar, gelene¤in ötesine geçmifl bulunuyordu.
Nitekim her ikisi de kendi adlar›na hutbe okutmak ve para bast›rmak yetkisini hâ-
iz olduklar› gibi, onlar›n do¤rudan tâbileri de vard›. Bu durum Türk devlet gelene-
¤inin öngördü¤ünün aksine merkeziyetçili¤e ayk›r› bir durum ortaya ç›kar›yordu.
Herhâlde bu kadar meflakkatli bir süreçte büyük hizmetler etmifl olan di¤er iki Sel-
çuklu baflbu¤una da bir nevi vefa göstergesi olarak sa¤lanan bu imtiyazlar, ileride
görülece¤i üzere onlar›n hayatlar›yla s›n›rl› kalacakt›r.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklular’›n Kökeni ve O¤uzlar’la iliflkilerini N
A M A Ç Selçuklu Devleti’nin kuruluflunu aç›klayabilme.
1 tan›mlayabilme, 3
Gazneli Sultan Mesud, topraklar›na izinsiz giren
Selçuklular, XI-XIV. yüzy›llarda Türkistan, Hora-
Selçuklular’a karfl› mücadele bafllatt›. Yurt ihtiya-
san, ‹ran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak
c› yüzünden göçe mecbur kald›klar›n› bildirerek
ve Anadolu’da flubeler hâlinde hüküm sürmüfl
yapt›klar› af ve hizmet talepleri kabul edilmedi.
olan hanedan›n ad›d›r. O¤uzlar’›n K›n›k soyun-
1035 y›l›nda Nesâ savafl› ile bafllayan ve 1040
dan gelen Selçuklular’›n bilinen ilk atas› Dukak
Dandanakan savafl›na kadar devam eden bu mü-
Bey’dir. Yar› göçebe bir hayat sürmekte olan
cadeleler s›ras›nda Selçuklular, 1038 y›l›nda Ni-
O¤uzlar, Orta Seyhun’dan Aral-Hazar aras›na ka-
flabur’u ele geçirip devlet ilân ettiler. Sultan Me-
dar olan yurtlar›nda O¤uzYabgulu¤u idaresinde
sud’un, Türkmenler (O¤uzlar) ya da Selçuklu me-
yaflamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da
selesini çözmek üzere yapt›¤› son büyük hamle
o¤lu Selçuk Bey, yabgunun hizmetinde sübafl›
de Dandânakân’da baflar›s›z oldu. Bu baflar›s›z-
olarak hizmet etmifllerdi.
l›kta, Selçuklular’›n bu var olma-yok olma müca-
N
delesinde kazanmaktan baflka çarelerinin olma-
O¤uz göçlerinin sebep ve sonuçlar›n› belirleye-
A M A Ç mas› ve uygulad›klar› vur-kaç savafl takti¤i önem-
2 bilme,
li etken olmufltur.
O¤uzlar’›n kuzey komflusu olan K›pçak birli¤inin
Savafltan sonra Tu¤rul Bey sultan ilân edilerek
da¤›lmas› üzerine bafllayan göçlerin sebep oldu-
Selçuklu Devleti kuruldu. Ülke topraklar›n›n yö-
¤u sars›nt› yabgulu¤u da etkiledi. ‹ktisadî ve sos-
netimi hanedan mensuplar› aras›nda paylafl›ld›.
yal baflka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siya-
sî çekiflmeye giren Selçuk Bey göç etmeye mec-
bur oldu. 100 kadar atl› ile Yenikent’ten Mavera-
ünnehir’de bulunan Cend’e geldi. K›sa zaman
içerisinde bu havaliye göç eden ve müslüman
olan O¤uzlar’›n etraf›nda toplanmas›yla büyük
bir güce ulaflt›. Bundan dolay› Karahanl›lar ile
Sâmâno¤ullar› aras›ndaki mücadelelerde ikisinin
de yard›m›na ihtiyaç duydu¤u bir güç hâline gel-
di. Sâmâno¤ullar› bu yard›mlar karfl›l›¤›nda Sel-
çuklular’a Buhara yak›nlar›nda Nur kasabas›n›
yurtluk olarak verdiler.
Selçuk Bey’in ölümünden sonra o¤lu Arslan Yab-
gu ailenin bafl›na geçti. Ancak Karahanl›lar’›n Ma-
veraünnehir’i ele geçirmesi üzerine zorluklar artt›.
Yo¤un bask› üzerine yeni aray›fllara girdiler. Ça¤-
r› Bey 1016-1021 y›llar› aras›nda Do¤u Anadolu
Bölgesine bir sefer yapt›. Bu tapraklar›n fethedile-
bilir oldu¤u müjdesi ile döndü. Bu arada Kara-
hanl› Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, O¤uz-
lar (Türkmenler)’› giderek artan kuvvetleri dolay›-
s›yla tehdit olarak gören Gazneli Sultan Mahmud
taraf›ndan bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin
bafl›na geçen Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, Ali Tegin ve
Harizmflahla baz› ittifaklar denemelerine ra¤men
art›k burada kalman›n mümkün olamayaca¤›n›
görerek Ceyhun’u geçip Horasan’a geldiler.
Kendimizi S›nayal›m
1. Selçuklular’›n bilinen ilk atas› afla¤›dakilerden han- 7. Selçuklu-Gazneli savafllar› için afla¤›daki efllefltirme-
gisidir? lerden hangisi yanl›flt›r?
a. Selçuk Bey a. 1038 Serahs
b. Arslan Yabgu b. 1037 Nesâ
c. Dukak Bey c. 1040 Dandânâkan
d. O¤uz Yabgu d. 1039 Talh-âb
e. Kutalm›fl e. 1039 Ulyâ-âbâd
2. Selçuklular O¤uz boylar›n›n hangisinden gelmekte- 8. Selçuklular’›n Gaznelilerle savafllar›n›n bafll›ca sebe-
dirler? bi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kay› a. Karahanl›lar’a yard›m etmesi
b. Yaz›r b. Gazne topraklar›n› ya¤malamas›
c. Dö¤er c. Arslan Yabgu’nun esir edilmesi
d. K›n›k d. Sultan Mahmud’un O¤uz illerini ya¤malamas›
e. K›pçak e. Selçuklular’›n devlet kurmak istemeleri
3. X. yüzy›lda O¤uzlar’›n bafll›ca yurtlar› afla¤›dakiler- 9. Dandanakan’dan sonra yap›lan idarî düzenlemeyi en
den hangisidir? do¤ru flekilde afla¤›dakilerden hangisi tan›mlamaktad›r?
a. Maveraünnehir a. Henüz devlet kurulamam›flt›r.
b. Do¤u Türkistan b. Kurulan devlet K›n›k boyunun idaresine verilmifltir.
c. Orta Seyhun, Aral-Hazar aras› c. Tu¤rul Bey idaresinde merkeziyetçi bir devlet
d. Orhun bölgesi kurulmufltur.
e. Horasan d. Tu¤rul, Ça¤r› ve Yabgu ayr› bölgelerde hüküm-
dar olmufllard›r.
4. X. yüzy›ldaki O¤uz göçlerinin nedeni afla¤›dakiler-
e. Devletin bafl›na Selçuk Bey geçmifltir.
den hangisidir?
a. Çin istilâs›
10. Dandanakan’dan sonraki paylafl›m ile ilgili afla¤›da-
b. Karahanl›lar taraf›ndan davet edilmeleri
kilerden hangisi yanl›flt›r?
c. Gazneli Mahmud’un düflmanca tav›rlar›
a. Tu¤rul Bey’e Merv merkez olmak üzere ‹ran
d. Maveraünnehir’de yaflanan k›tl›k
b. Ça¤r› Bey’e Merv merkez olmak üzere Ceyhun’a
e. K›pçak Birli¤inin K›taylar’›n bask›s›yla da¤›lmas›
kadar Horasan
c. Kara Arslan Kavurt Bey’e Kirman
5. Afla¤›dakilerden hangisi Ça¤r› Bey’in Anadolu ak›-
d. ‹nanç Yabgu’ya Herat ve Sistan
n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir?
e. Tu¤rul Bey’e Niflabur merkez olmak üzere Ho-
a. Bizans’›n Do¤u Anadolu siyasetinde de¤ifliklik
rasan
yapmas›
b. Ermeniler’in iç bölgelere göç ettirilmesi
c. Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulmas›
d. Anadolu’nun fethedilebilirli¤inin tespiti
e. Çok miktarda ganimet elde edilmesi
6. Selçuklular’›n Maveraünnehir’de tehlike olarak gö-

rülmelerinin nedeni hangisidir?
a. Göçler dolay›s›yla say›lar›n›n devaml› artmas›
b. Sâmâno¤ullar› ile iflbirli¤i yapm›fl olmalar›
c. Karahanl› taht›n› ele geçirmek istemeleri
d. Ali Tegin ile iflbirli¤i yapmay› reddetmeleri
e. Gazne topraklar›na düzenledikleri ak›nlar
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl› hükümdar› Yusuf 1. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Selçuklular’›n Köke-
Kad›r Han ile Semerkant’ta görüfltükten sonra O¤uz- ni” konusunu tekrar gözden geçirin.
lar’›n kendileri için de büyük bir tehlike oldu¤u kana- 2. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Selçuklular’›n Köke-
âtine vard›. Fakat tehditin boyutunu anlamak üzere o ni” konusunu tekrar gözden geçirin.
s›rada O¤uzlar’›n önde gelen baflbu¤lar›ndan olan Ars- 3. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Selçuklular ve O¤uz-
lan Yabgu’yu huzuruna ça¤›rd›. 10.000 kiflilik bir ordu lar” konusunu tekrar gözden geçirin.
ile geldi¤ini duyunca kendi bafl›na gelmesini istedi. Ars- 4. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Cend’e Göç” konusu-
lan Yabgu bafllang›çta iyi kabul görmekle birlikte, daha nu tekrar gözden geçirin.
sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Ars- 5. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Ça¤r› Bey’in Do¤u
lan Yabgu aras›nda bu olaya sebep olarak gösterilen Anadolu Kefliif Ak›n›” konusunu tekrar gözden
konuflma flu flekilde nakledilmektedir: geçirin.
Sultan Mahmud- “Biz her zaman Hind taraf›na, kâfir- 6. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Karahanl›lar ile ‹liflki-
lerle gazaya gitmek zorunday›z. Böyle olunca Horasan ler” konusunu tekrar gözden geçirin.
ihmâl ediliyor. Sizden beklentim odur ki, iki taraf ara- 7. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Horasan’a Göç ve
s›nda bir sözleflme ve yard›mlaflma olsun. Zira bir taraf- Gazneliler ile Savafllar” konusunu tekrar göz-
tan kuvvetli bir düflman peyda olursa, yard›ma ihtiyaç den geçirin.
olacakt›r. Siz yard›m› esirgemeyesiniz”. 8. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Horasan’a Göç ve
Arslan Yabgu- “Sultan’a ba¤l›l›k konusunda bizden Gazneliler ile Savafllar” konusunu tekrar göz-
kusur ve ihmâl olmaz”. den geçirin.
Sultan Mahmud- “Askere ihtiyac›m olursa bana ne ka- 9. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Devletin Kuruluflu ve
dar yard›m edebilirsiniz?” Mahiyeti” konusunu tekrar gözden geçirin.
Silahdâr›ndan bir yay alan Arslan gençli¤in ve içkinin 10. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Devletin Kuruluflu ve
verdi¤i gururla Mahiyeti” konusunu tekrar gözden geçirin.
Arslan Yabgu- “Bu yay› kendi kavmime gönderirsem
30.000 kifli derhâl atlan›rlar” diye cevap verdi.
Sultan Mahmud- “Daha fazlas›na ihtiyac›m olursa diye
tekrar sordu”.
Arslan Yabgu- Elindeki oku Sultan Mahmud’a atarak
“Bu oku kendi kabileme iflaret olarak gönderdi¤im her
zaman 10.000 kifli daha gelir” diye cevaplad›.
Yabgu, Sultan sordukça üç ok ve bir yayla toplam
100.000 kiflinin gelece¤ini taahhüt etti.
Sultan Mahmud Daha fazla lâz›m olursa diye sormaya
devam etti.
Arslan Yabgu- “fiu oklardan birini Balhan Da¤›’na
(Hazar’›n güneydo¤usunda) gönder, 100.000 atl› daha
gelir”.
Sultan Mahmud ayn› soruyu tekrarlay›nca
Arsan Yabgu- “Bu oku Türkistan’a gönder, 200.000 at-
l› istesen de gelir” dedi.
Sultan Mahmud bunun üzerine ‘Bir yay ve üç okla,
maafls›z-ücretsiz bu kadar orduyu emre amade edebi-
len bir kimseyi hafife almamal›d›r” diyerek onu ve adam-
lar›n› yakalatt›. Gece yar›s› zincirlere vurulmufl olarak,
hapsedilmek üzere Hindistan’daki Kalincar kalesine
gönderildi. O¤lu Kutalm›fl ve adamlar›n›n teflebbüsleri-
ne ra¤men kurtar›lamayan Arslan Yabgu 1032 y›l›nda
hapiste öldü (Köymen, 1979)
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2002). O¤uzlar (Türkçe trc. A. An-
Selçuklular, Aral-Hazar aras›ndan Orta Seyhun’a kadar naberdiyev- E. Necef) ‹stanbul
uzanan yurtlar›nda yaflamakta olan O¤uzlar’›n K›n›k bo- Agacanov, Sergey (2006) Selçuklular (Türkçe trc. E.Ne-
yundan gelmekte idiler. Bilinen ilk atalar› Dukak Bey cef-A. Annaberdiyev) ‹stanbul
de O¤uz yabgusunun sübafl›s› idi. Daha sonra Selçuk Köymen, M.Altay (1979). Büyük Selçuklu ‹mparator-
Bey de ayn› göreve getirilmifltir. lu¤u Tarihi I Kurulufl Devri Ankara
Sümer, Faruk(2004). O¤uzlar (Türkmenler) Tarihle-
S›ra Sizde 2 ri-Boy Teflkilât›- Destanlar› ‹stanbul.
Maveraünnehir’e göç ettikten sonra kendilerine kat›lan Turan, Osman (2010). Selçuklular Tarihi ve Türk ‹s-
O¤uzlarla birlikte nüfuslar› giderek artan Selçuklular, lâm Medeniyeti ‹stanbul
bölge hâkimleri aras›ndaki iliflkilerde rol almaya baflla-
d›lar. Karahanl›lar’a karfl› savafllar›nda Sâmâno¤ulla-
r›’n›n yan›nda yer ald›lar. Ancak Sâmâno¤ullar›’n› y›k›p
buray› ele geçiren Karahanl›lar taraf›ndan istenmediler.
Bask›ya maruz kalan Ça¤r› Bey yeni yurtlar aramak, ga-
nimet elde etmek ümidiyle bu sefere ç›kt›.
S›ra Sizde 3
Türkler’de eski devirlerden itibaren, ailenin, boyun
ve devletin kim taraf›ndan yönetilece¤i problem tefl-
kil etmifltir. Selçuklular da daha devlet kurulmadan
önce, ailenin riyâseti konusunda anlaflmazl›¤a düfl-
müfllerdi. Selçuk Bey’den sonra, daha onun sa¤l›¤›n-
da ölen büyük o¤lu Mikail’in çocuklar› ile hayattaki
büyük o¤lu Arslan Yabgu, ailenin yönetimi konusun-
da sorun yaflam›fllard›r.
S›ra Sizde 4
Gazneliler’in kendilerinden say›ca çok küçük olan Sel-
çuklulara yenilmesinin bafll›ca sebebi, iki ordu aras›n-
daki mahiyet fark›d›r. Selçuklu ordusu kazanmaktan
baflka ç›kar yolu olmayan, çöl savafl›na uygun hafif sü-
varilerden oluflan bir ordu idi. Gazneliler ise fillerin de
önemli yer tuttu¤u a¤›r techizâtl›, dolay›s›yla hareket
kaabiliyeti zay›f bir ordu idi. Di¤er yandan Selçuklu or-
dusu maddî-manevî tüm unsurlar› ile uyumlu, Gazne
ordusu ise muhtelif kökenlerden gûlamlar›n oluflturdu-
¤u bozguna meyyâl bir ordu idi.
2
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra
Selçuklu Devleti’nin kurulufl dönemi idarî yap›lanmas›n›n özelliklerini aç›k-
N
layabilecek,
N
Devletin kurulufl döneminde yaflanan bafll›ca siyasî olaylar› tan›mlayabilecek,
Selçuklu Devleti’nin ‹slâm Dünyas›nda üstlendi¤i rolü ve Abbasî Halifeli¤i ile
N
iliflkilerini siyaset felsefesi aç›s›ndan aç›klayabilecek,
Taht mücadelelerini idare mekanizmas› bak›m›ndan de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Türkmenler • Ça¤r› Bey
• Bizans • Kutalm›fl
• Abbasîler • Tu¤rul Bey
• Fatimîler • ‹brahim Yinal
• ‹syanlar • Musa Yabgu
‹çindekiler
• DEVLET‹N MAH‹YET‹ VE ‹LK

FET‹HLER
• TÜRK AKINLARI VE B‹ZANS ‹LE
Büyük Selçuklu Tarihi Tu¤rul Bey Zaman› ‹L‹fiK‹LER
• ABBASÎ HAL‹FEL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• fiEHZÂDE ‹SYANLARI
• D‹⁄ER OLAYLAR
Tu¤rul Bey Zaman›
DEVLET‹N MAH‹YET‹ VE ‹LK FET‹HLER

Dandânakân zaferini kazand›ktan sonra Tu¤rul Bey’i sultan ilân eden Selçuklular,
bu baflar›lar›n› birer zafernâme ile baflta Karahanl›lar olmak üzere, tüm komflular›-
na duyurdular. Bunun yan› s›ra bir islâm devleti olarak onaylanmak iste¤i ile, Ab-
basî halifesi el-Kaim Biemrillah’a da elçi gönderdiler. Tu¤rul Bey ad›na kaleme al›-
nan mektupta Gazneliler’in zulümlerinden ve taht› hak etmeyen köle soylar›ndan,
kendilerinin ise padiflahzâde olduklar›ndan bahsediyor; âdil, dindar hükümdarlar
olmay› vad ederek saltanatlar›n›n tastik edilmesini bekliyorlard›.
Daha önce söz edildi¤i gibi Dandânakân zaferinden sonra, fethedilen ve fethi
hedeflenen topraklar›n yönetimi hanedân mensuplar› aras›nda bölüflülmüfltü. Tu¤- Halifelik asl›nda tam olarak
devlet baflkanl›¤› demek
rul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tâbileri bulunan Ça¤r› Bey ve olup, ‹slâm siyaset
Musa Yabgu da, ba¤›ms›z birer hükümdar hüviyetiyle karfl›m›za ç›kmaktad›rlar. felsefesine göre halife,
bütün müslümanlar›n emiri
Gerçi onlar›n bu yüksek mevkilerine ra¤men hiyerarflik bak›mdan Tu¤rul Bey’in idi. Yani ‹slâm dünyas›n›n
üstünlü¤ünü kabul etmekte olduklar› anlafl›lmaktad›r. bir tek hükümdar› olabilirdi;
o da halife idi. Ancak Abbasî
Selçuklu Devleti’nin kuruluflu, hiç flüphesiz Türk- ‹slâm ve Dünya Tarihinin ak›- Halifeli¤i, Harun Reflid ve
fl›n› de¤ifltirecek önemli bir dönüm noktas› olmufltur. Çünkü henüz sadece Hora- o¤ullar›ndan sonra çeflitli
san’› ele geçirmifl bulunan Selçuklular, en yak›ndan bafllayarak Afganistan, ‹ran, sebeplerle güç kaybederken,
merkeziyetçi yap›s› da
Azerbaycan ve hattâ Anadolu yönünde topraklar›n› geniflletmek siyaseti güdüyor- çözülmeye bafllam›flt›.
lard›. En güçlü rakipleri Gazneliler’le s›n›r mücadeleleri bundan sonra da sürüp gi- Bundan yararlanan pek çok
yerel yönetici bulundu¤u
decek olmas›na ra¤men, onlar art›k ciddi bir tehdit olmaktan ç›km›fllard›. ‹ran ise, yerde ba¤›ms›zl›¤›n› ilân
tüm yak›ndo¤uda oldu¤u gibi, Abbasî ‹mparatorlu¤u’nun X.yüzy›lda zay›flamas›y- etti. Abbasî halifeli¤i daha
fazlas›na gücü yetmedi¤i
la ortaya ç›kan, siyasî birlikten yoksun bir flekilde, mahallî hanedanlar›n idare- için, kendi ad›na para
sinde bulunuyordu. bast›rmak ve hutbe okutmak
kayd›yla bu emirliklerin
Tu¤rul Bey Horasan’a sahip olan kardefli Ça¤r› Bey’le s›n›rdafl olarak kendisini varl›¤›n› onaylad›. Böylece
bir bak›ma do¤u istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. Ça¤r› Bey ise Bat› ‹ran ve Irak-› Acem’de
Gazneli topraklar›nda ilerlemeye devam ederek, Belh baflta olmak üzere Toharis- Büveyho¤ullar›, Horasan ve
Maveraünnehir’de
tan ve Huttalân bölgelerini süratle ele geçirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan’› ala- Sâmâno¤ullar›, Musul’da
rak Gazneliler’e karfl› mücadeleyi sürdürdü. Hamdano¤ullar›,
Ukaylo¤ullar›, Azerbaycan’da
Sultan Mesud ölmeden önce, Harizmflâh ‹smail isyan etmifl oldu¤u için Harizm’i fieddado¤ullar›, Horasan’da
Cend emiri fiâh-Melik’e vermiflti. fiâh-Melik 40.000 kadar askerle Harizm’e yürüyüp Tahiro¤ullar›, M›s›r’da
Fat›mî Halifeli¤i vb. gibi
‹smail’i a¤›r bir yenilgiye u¤rat›p bölgeye hâkim oldu (1041). Ça¤r› Bey, ordusu- hanedanlar ortaya ç›kt›.
nun mevcudundan da anlafl›laca¤› üzere, büyük bir O¤uz gücüne dayanmakta Bunlar›n meflruiyeti ise,
sonuncusu hariç halifeden
olan eski düflmanlar› fiâh-Melik’in arz etti¤i tehlike karfl›s›nda ordusuyla hemen ha- alacaklar› onaya ba¤l›
rekete geçti. Bunun üzerine Cend meliki çekilmek zorunda kald›. Ancak Ça¤r› Bey bulunuyordu.
onun çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüfl olan

Tu¤rul Bey ile birleflerek fiah-Melik’in üzerine yürüdü. Baflflehir Ürgenç’te kuflat›-
lan fiâh-Melik, bir huruç hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gazneliler’e s›¤›n-
mak üzere kaçarken ‹brahim Yinal’›n kardefli Ertafl taraf›ndan yakaland› ve hapse-
dildi. Böylece Selçuklular’›n eski düflmanlar› tamamen ortadan kald›r›ld›¤› gibi,
Harizm vilâyeti de Selçuklu idaresine girmifl oldu (1043). Bu geliflme O¤uzlar’›n,
art›k rakipsiz görünen Selçuklular’a kat›l›m›n› da iyice h›zland›rm›flt›r.
Selçuklular, Büyük Selçuklu Kirman eyaleti ise Ça¤r› Bey’in o¤lu Kavurt Bey taraf›ndan ele geçirildi ve Bü-
Devleti’ne ba¤l› olmak üzere yük Selçuklular’a ba¤l› olmak üzere, Kirman Selçuklu Melikli¤i kurulmufl oldu.
baz› hanedanlar daha
kurmufllard›r. Bunlar›n ilki Tu¤rul Bey’in Harizm seferinden döndükten sonra, Selçuklu ailesinin en flöh-
hemen Dandânakân’dan retli mensuplar› olan Kutalm›fl, ‹brahim Yinal ve Alp Sungur Yakutî de maiyetinde
sonra Kavurt Bey’in
fethetti¤i Kirman’da olarak Bat› ‹ran’a yönelmesi, devletin daha çok bu tarafta geniflleyece¤inin iflaret-
kurdu¤u meliklik; ikincisi lerini veriyordu. Merkezî bir yönetimden mahrum olan bölge, çok k›sa bir zaman
Sultan Melikflah’›n 1078
tarihinde kardefli Tutufl’u zarf›nda Selçuklular taraf›ndan kolayl›kla ele geçirildi. Tu¤rul Bey zaten daha ön-
fiam (Suriye)’a tayin etmesi ce, Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Taberistan ve Gürgân’› ele geçirerek bu-
üzerine kurulan Suriye
Selçuklu Melikli¤i;
radaki hanedanlar› kendisine ba¤lam›fl bulunuyordu (1042). ‹brahim Yinal 1042’de
üçüncüsü Sultan Irak O¤uzlar›’n›n elinde bulunan Rey flehrini ele geçirdi. Tu¤rul Bey ertesi sene
Sancar’›n,1119’da ye¤eni baflkentini Niflabur’dan Rey’e nakletti. Bunu Hemedân, Kazvîn, Zencân, Kirmanflâh
Mahmud’u Irak’a sultan
tayin etmesiyle kurulan Irak ve Hulvân gibi flehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Tu¤rul Bey bundan sonra ‹s-
Selçuklular›; sonuncusu ise fahan’a yürüyüp Kâkûyeo¤lu Ferâmurz’u tâbiyet alt›na ald› (1046-1047). Fakat Fe-
Kutalm›flo¤lu
Süleymanflâh’›n 1075 râmurz’un daha sonra Rey’i istilâ teflebbüsü ve itaâtsizli¤i 1050 y›l›nda ‹sfahân’›n
y›l›nda ‹znik’i fethederek Selçuklu topraklar›na kat›lmas› ile sonuçland›. ‹sfahân’› çok be¤enen Tu¤rul Bey
Büyük Selçuklular’dan
ba¤›ms›z, onlarla rekabet imar› için gerekenleri de yapt›. Bütün bu fetihlerle ve ‹brahim Yinal’›n Sarmâc ve
hâlinde kurdu¤u Türkiye fiehrizor’u almas›yla da Selçuklu Devleti art›k Azerbaycân ve Irak s›n›rlar›na; yani
Selçuklular› hanedanlar›d›r.
Bizans ve Abbasî Halifeli¤i hudutlar›na dayanm›fl bulunuyordu.
TÜRK AKINLARI VE B‹ZANS ‹LE ‹L‹fiK‹LER

Yukar›da O¤uz göçlerinin K›pçak boy birli¤inin da¤›lmas›ndan kaynaklanan se-
beplerle, önemli ölçüde zorunluluktan kaynakland›¤› ifade edilmiflti. O¤uzlar, Sel-
çuk Bey’in Cend’e göçünden beri, neredeyse üç kuflakt›r Maveraünnehir, Harizm
ve Horasan’da oradan oraya göçüp durmakta idiler. Selçuklular’›n kazand›¤› güç
ve itibar çerçevesinde etraflar›nda toplananlar›n say›s› da giderek art›yordu. Bu-
nunla birlikte Dandânakân zaferi Türk Milleti’nin kaderini de¤ifltirecek bir dönüm
noktas› oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri k›y›lar›nda, Gazneliler taraf›ndan engellen-
mekte olan Türkmen göçünün önündeki set çöktü. Selçuklular’›n devlet kurdu¤u-
nu duyan Türkmenler ak›n ak›n Horasan’a gelmeye bafllad›lar. Bilge Ka¤an’›n ad›-
na dikti¤i âbideye kaz›tt›¤› “aç milletimi doyurdum, ç›plak milletimi giydirdim, az
milletimi ço¤altt›m” sözlerinde karfl›l›¤›n› bulan “babal›k” vasf› gere¤i; göçebeler
de devletin kap›s›na koflmaya bafllad›lar. Devrin kaynaklar› bu göçü bir insan se-
li olarak tarif ederler. Dönemin görgü flahidi olan Beyhâkî’nin eserinde anlatt›¤›
bir anekdot göçün kapsam›n› ifade etmesi bak›m›ndan çok çarp›c›d›r. Horasan’a
akan insan y›¤›nlar› içerisinde bir fleyler aranmakta olan yafll› ve sakat (acûze,
âciz) bir kad›na, bu hâlde neden yollara düfltü¤ü sorulunca; Selçuklular’›n devlet
kurdu¤unu ve Gazneliler’in kaçarlarken yerin alt›na gömdükleri hazinelerden his-
sesini almaya geldi¤ini söyler. Bu anlat›m mübala¤al› say›lsa bile, yazar›n dikkati-
mizi çekmek istedi¤i husus, kendisini devletin mensubu/ hissedâr› sayan böyle
bir kad›n bile yollara düflmüfl ise, geride neredeyse kimsenin kalmam›fl oldu¤u
gerçe¤idir.
2. Ünite - Tu¤rul Bey Zaman› 25
Daha önce Horasan’a gelmifl bulunan Yabgulular (Irak O¤uzlar›) Selçuklu Dev-
leti’ne tâbi olmak istemeyerek bat›ya Azerbaycân, Do¤u Anadolu, el-Cezire ve
Irak’a yönelirken her taraf› ya¤mal›yorlard›. Ayr›ca Horasan’a gelmifl ve henüz yer-
lefltirilemeyen O¤uzlar da, girdikleri yerlerde hayatlar›n› sürdürebilmek için ayn›
yolu takip ediyorlard›. Abbasî Hâlifesi bu sebeple Tu¤rul Bey’i olanlar konusunda
ihtar etmek üzere bir mektup gönderdi. Halife ald›klar› yerlerle yetinmelerini, ya¤-
malarla ‹slâm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Tu¤rul Bey buna bir
yandan bu faaliyetlere kat›lanlar›n hepsinin kendi tâbileri olmad›¤›, di¤er yandan
da insanlar aç kald›klar› için böyle yap›yorlarsa elinden bir fley gelmeyece¤i flek-
linde cevap veriyordu. Gerçekten de Türk Devleti boylar birli¤i esas› üzerine tefl-
kilâtland›¤› için sultan, devlet nezdinde beyi taraf›ndan temsil edilen boy mensup-
lar› üzerinde do¤rudan söz sâhibi de¤ildi.
Selçuklu Devleti’nin kurulufl aflamas›nda, Türkmenler’le ilgili olarakSIRA

karfl›laflt›¤›
S‹ZDE en önem- SIRA S‹ZDE
li meseleyi aç›klay›n›z. 1
Bununla birlikte Selçuklu sultanlar› üzerine devlet olduklar› D Ü fi ÜArap,

N E L ‹ M Fars veya D Ü fi Ü N E L ‹ M
Türk ne olursa olsun müslüman ahâliyi incitmek hakk›na sahip de¤illerdi. Ancak
y›llard›r bu devletin kuruluflu için birlikte savaflt›klar› soydafllar›n›n
S O Rihtiyaçlar›n›
U da S O R U
görmezden gelemezlerdi. Çünkü aksi flekilde davranmalar› varl›k sebeplerine ay-
k›r› düflerdi. Bu zorunlulukla Türkmenler’in iskân›na iliflkin birSIRAdevlet S‹ZDE politikas› or- SIRA S‹ZDE
D‹KKAT D‹KKAT
taya konuldu. Buna göre Türkmenler Diyâr-› Rum’a (Anadolu) sevk edilecek, biz-
zât Selçuklu sultanlar› ve hanedân mensuplar› da bu seferlerin Dönünü Ü fi Ü N E L ‹açacak,
M des- D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
tekleyeceklerdi. Böylece Türkmenler bir taraftan gayr› müslimlerle SIRA S‹ZDE Allah yolunda SIRA S‹ZDE
savaflarak gaza etmifl, di¤er taraftan da kendileri için hayati ihtiyaç olan bir yurt ka-
S O R U S O R U
zanm›fl olacaklard›.
‹slâmiyetin yay›ld›¤› ilk dönemlerde Suriye, Filistin, Kuzey Afrika ile DGirit,
‹ K K ASicilya
T ve K›b- D‹KKAT
r›s adalar›n› da kaybeden Bizans, Abbasîler’in duraklamas›ndanK sonra ‹ T A toparlanarak,
P K ‹ T A P
950’lerden itibaren karfl› taarruza geçti. Bu sayede Erzurum-TarsusSIRAhatt›na çekilmifl olan
N N
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
do¤u s›n›r›n› yeniden Azerbaycan-Kafkasya’ya kadar geniflletirken; güneyde Haleb’e ulafl-
t›. Bizans, K›br›s Adas›’n› geri ald›ktan sonra Akdeniz’de de yeniden söz sahibi olmaya
bafllad›. Yani Selçuklular ‹slâm Dünyas›n›n yeni liderleri olarak Yak›ndo¤u’ya
AMAÇLARIMIZ girdikleri AMAÇLARIMIZ
s›rada, Bizans Müslümanlar karfl›s›nda karada ve denizde ilerleyifl hâlinde bulunuyordu.
Pasinler (Hasankale) Zaferi K‹ N T‹ ETR NA E PT ‹ KN T‹E RT NAE TP

Bizans ‹mparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Türkler’in Azerbaycân-Kafkasya
s›n›rlar›na dayanmas› üzerine 1045 y›l›nda büyük bir orduyu fieddâdîler’in baflfleh-
ri Düvin üzerine gönderdi. Bu taarruzu haber alan Tu¤rul Bey T Ede,
L E V ‹Kutalm›fl
ZYON idare- TELEV‹ZYON
sinde bir ordu sevk etti. 1045 y›l›nda, Bizans’›n sald›r›s› üzerine meydana gelen bu
ilk Selçuklu-Bizans savafl›nda, Gürcü prensi Liparit’in kumanda etti¤i Bizans ordu-
su a¤›r bir hezimete u¤rad›. Kutalm›fl, Tu¤rul Bey’e t›pk› 1021 y›l›nda Ça¤r› Bey’in
söyledi¤i gibi, bu topraklarda kendilerine karfl› koyacak bir kuvvet bulun-
mad›¤›n› bildirdi. Bu arada Gence’yi muhasara eden Kutalm›fl’›n harekât›na para-
lel olarak, baflka bir Selçuklu flehzâdesi Musa Yabgu’nun o¤lu Hasan idaresindeki
ordu da Erzurum Pasin ovas›n› istilâ ederek Van Gölü havzas›na indi. Ancak Bü-
yük Zap suyu civar›nda Bizans kuvvetlerinin pususuna düflen Hasan pek çok as-
keri ile birlikte flehit oldu. Tu¤rul Bey çok sevdi¤i bu akrabas›n›n intikam›n› almak
için, Bizans’a karfl› hemen yeni bir sefer haz›rl›¤›na bafllad›.
Bu s›rada ‹brahim Yinal, yurt istemek için Niflabur’a kendisine gelen O¤uzlar’›,
topraklar›n›n yeterli olmad›¤›n› söyleyerek onlar› Anadolu’ya yönlendirmiflti. Ken-
disi de onlara verdi¤i söze uygun olarak, arkalar›ndan harekete geçmifl bulunuyor-
du. Bu harekâttan haberdar olan Tu¤rul Bey, onu Bizans’a karfl› savaflla görevlen-
dirdi. ‹brahim Yinal komutas›ndaki Türkmenler Erzurum, Gümüflhâne, A¤r›, Erzen
havalisine yay›ld›lar. Bunun üzerine Türkler’i bertaraf etmek için harekete geçen
Gürcü prensi Liparites, 50.000 kiflilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yak›nlar›nda
esas Bizans ordusu ile birleflti. 18 Eylül 1048 Cumartesi günü meydana gelen flid-
detli savaflta Türk ordusu bir defa daha gâlip geldi. Bizans komutan›n›n Cumarte-
si gününü u¤ursuz sayarak hücuma geçmemesinin, Selçuklu ordusuna bask›n im-
kân› verdi¤i anlafl›lmaktad›r. Kaynaklar ordu komutan› Liparites de dâhil, 100.000
esir ve 10.000 araba yükü ganimet ele geçti¤ini yazarak ne denli büyük bir zafer
kazan›lm›fl oldu¤unu tasvir ederler. Rey’e Tu¤rul Bey’in nezdine götürülen esir ve
ganimetlerden, Liparites de Sultan’›n pay›na düfltü.
Selçuklu Devleti ve Bizans ‹mparatorlu¤u aras›ndaki ilk diplomatik iliflkinin bu
olaydan sonra kuruldu¤u tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutan›
Liparites ve baz› esirleri kurtarmak, daha önemlisi bar›fl› sa¤lamak üzere Tu¤rul
Bey’e bir elçi ve de¤erli hediyeler gönderdi. Liparites’i fidye almadan serbest b›ra-
kan Sultan, imparatora gönderdi¤i elçi vas›tas› ile, ‹stanbul’da bulunan câmide Ab-
basî Halifesi ve kendi ad›na hutbe okunmas›n› sa¤lad›. Bu durum kuflkusuz Bi-
zans’›n M›s›r ile olan zengin ticaret iliflkilerine zarar verecek bir geliflme olmas›na
ra¤men, Selçuklular’›n gücü karfl›s›nda boyun e¤mek zorunda kal›nm›flt›. Ancak
Tu¤rul Bey’in y›ll›k vergi iste¤inin imparator taraf›ndan reddedilmesi önemli bir
mesele idiyse de, hadisesinin arkas›n› takip etmek imkân› olmad›.
Zira devletin kuruluflu ve genifllemesinde çok büyük hizmetleri olan ve ileri ha-
rekât› ile daima Tu¤rul Bey’in önünü açan kardefli ‹brahim Yinal da kendisine,
Ça¤r› Bey ve Musa Yabgu gibi müstakil bir hâkimiyet alan› kurmak istiyordu. Tu¤-
rul Bey, ‹brahim Yinal’›n isyan› sebebiyle, Bizans meselesini ask›ya alarak onun
üzerine yürümek zorunda kald›. Tu¤rul Bey kardeflinden, Hemedân ve elinde tut-
tu¤u di¤er kaleleri geri ald›¤› gibi, kendisini de Sarmâc kalesinde kuflat›p ele ge-
çirdi. Tu¤rul Bey, ‹brahim Yinal’› affedip pek çok ikta teklif etti ise de, ‹brahim Yi-
nal sultan›n hizmetinde kalmay› tercih etti.
Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi

Tu¤rul Bey’in meflgul oldu¤u bu k›sa ara, Bizans imparatoruna fieddâdî toprakla-
r›na sald›r› f›rsat› sa¤lad›. Hattâ ‹mparator Monomakhos, Tu¤rul Bey’in M›s›r’a yap-
may› plânlad›¤› sefer s›ras›nda, Bizans topraklar›ndan geçme iste¤ini de geri çevir-
di. Bu arada bir y›l› aflk›n süredir Gence’yi kuflatmakta olan Kutalm›fl ise Bizans
ata¤› karfl›s›nda çekilmek zorunda kalm›fl; bununla birlikte 1053 y›l›nda Kars’› al›p
ya¤malam›flt›.
Tu¤rul Bey bu olaylar üzerine, imparatorun taarruzu yüzünden Do¤u Anadolu
s›n›rlar›nda birikip s›k›nt› çekmekte olan soydafllar›n›n önünü açmak için Anado-
lu’ya bizzât sefer etmeye karar verdi. 1054 y›l› bafl›nda büyük bir orduyla yola ç›-
kan Tu¤rul Bey, önce Azerbaycân’da Revvâdî emiri Vehsudan ile fieddâdî emiri
Ebû’l-Esvâr’› kendisine tâbi k›larak arkas›n› emniyete ald›. Yoluna devamla Do¤u
Anadolu bölgesine giren Sultan, Van Gölü civar›ndaki Bargiri (Muradiye) ve Ercifl
kalelerini fethetti. Buradan Malazgirt’e gelen Tu¤rul Bey’in, üç kola ay›rd›¤› ordu-
sunun bir k›sm› Canik’ten Kafkaslar’a, Tercan’dan Oltu’ya kadar olan bölgeyi ya¤-
malad›. Bayburt’a kadar ulaflan di¤er bir kol, ücretli Frank askerler taraf›ndan püs-
kürtüldü¤ü için daha ileri gidemedi. Selçuklu ordusunun üçüncü k›sm› ise, Va-
nand (Kars)’da Ermeni Gagik’in ordusuyla iki taraf›n da a¤›r kay›plar verdi¤i bir sa-
vafla girdi. Tu¤rul Bey bunun üzerine ordusunu toplay›p Malazgirt’e döndü ve ka-
leyi muhasara etti. Vasil adl› bir komutan idaresinde müdafaa edilmekte olan Ma-
lazgirt bir ay boyunca fliddetle muhasara edilmesine ra¤men al›namad›. Tu¤rul
Bey, Selçuklu ordusunun muhasara araçlar›n›n yeterli olmamas› ve k›fl›n yaklaflma-
s› üzerine ertesi y›l yeniden gelmek karar›yla Malazgirt’ten ayr›lmak zorunda kal-
d›. Tu¤rul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istedi¤i sonucu alamad› ise de,
‹ran ve Horasan’da kendilerine yurt bulamayarak, devlet taraf›ndan zorunlu bir fle-
kilde Anadolu’ya sevk edilen Türkmenler’in önünü, devletin bu konudaki siyase-
tine uygun olarak açm›fl oldu.
Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikas›n›n hangi temel esaslara dayand›¤›n›

SIRA S‹ZDE aç›kla- SIRA S‹ZDE
y›n›z. 2
ABBÂSÎ HAL‹FEL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Selçuklu ileri geleneleri, daha 1038’de devlet kurmak teflebbüsünde bulundukla-
r›nda; Dandânakân’da kesin olarak devletlerini kurduklar›nda SIRA
Sda O S‹ZDE
RAbbâsî
U halifesi SIRA S‹ZDE
S O R U
el- Kâim Biemrillah’a elçiler göndererek saltanatlar›n›n onaylanmas›n› istemifllerdi.
Halife bu istekleri olumlu karfl›lam›fl; fakat Tu¤rul Bey’e Türkmenler’in
D DÜ fi‹ ÜK NK EALT‹ M
‹ran, Kir- D ÜDfi‹ ÜK NKEALT‹ M
man, Irak, el-Cezire ve Azerbaycân’a yay›l›p ‹slâm ülkelerini istilâ etmelerinden
duydu¤u rahats›zl›¤› da iletmiflti. Selçuklular’›n bu ilerleyifli s›ras›nda küçük mahal-
N N
SIRAS O S‹ZDER U S O S‹ZDE
SIRA R U
lî hânedanlar d›fl›nda, bölgedeki en önemli muhatab› Büveyho¤ullar› idi.
Büveyho¤ullar›, 932-1056 y›llar› aras›nda Fars, Hûzistan, Kirman, Cibâl D ‹ K ve

K A Irak
T bölgesin- D‹KKAT
de hüküm sürmüfl olan Deylemli, fliî inan›fll› bir hanedand›r. Büveyhî emiri Ahmed, 19 Ara-
l›k 945’de, Abbasî halifesi Müstekfî taraf›ndan, Ba¤dad’daki kar›fl›kl›klar› bast›rmak için
N N
davet edilip, emirü’l-ümeral›¤a tayin edildi. Fakat Ahmed, Müstekfî’nin K ‹ gözlerine
T A P mil çek- K ‹ T A P
tirip onun yerine Muti’ Lillah’› halife ilân etti. Abbasîler bundan sonra Büveyho¤ullar›’n›n
bask›s› alt›nda varl›klar›n› sürdürmek zorunda kald›lar. Büveyho¤ullar›,
AMAÇLARIMIZ fliî olmalar›na AMAÇLARIMIZ
ra¤men, tamamen kendi siyasî ç›karlar› do¤rultusunda, sünnî halifeli¤in varl›¤›n›
TELEV‹ZYON
sürdür- TELEV‹ZYON
mesi için çal›flm›fllard›r. Nitekim bölgedeki di¤er emirliklere karfl› ve onlar›n üzerinde ha-
lifeli¤in nüfuzunu kullanarak üstünlük sa¤lamakta idiler. K ‹ T A P K ‹ T A P
Daha önce flubeler hâlinde bulunan Büveyho¤ullar›, 1044 ‹ N Ty›l›nda

E R N E T Ebû Kâli- ‹NTERNET
câr’›n idaresi alt›nda birlefltiler. Ba¤dad’da onun ad›na hutbe Tokundu.
E L E V ‹ Z Y O Ancak
N ayn› TELEV‹ZYON
tarihlerde Selçuklular da Kirman, Orta ve Bat› ‹ran’da Büveyho¤ullar›’n›n toprakla-
r›na girmifl bulunuyorlard›. Ebû Kâlicâr, baflkenti fiîraz’› tahkim etmekle birlikte,
tehlikenin ne denli büyük oldu¤unun fark›na vararak, savaflmaktansa Tu¤rul Bey’e
tâbi olmay› ye¤ledi. Bu arada Abbâsî halifesi, meflhur âlim Maverdî’yi Tu¤rul Bey’e
elçi olarak göndererek iyi idare ile ilgili baz› tavsiyelerin yan›s›ra, Büveyho¤ulla-
r›’n›n topraklar›na girmemesi ricas›nda da bulunuyordu.
Halife’nin asl›nda tahakkümünden b›kt›¤› Büveyho¤ullar› lehine arabuluculuk
teflebbüsünün arkas›nda, iki hükümdar› birbirine karfl› kullanmak suretiyle, kendi
durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktayd›. el-Kâim Biemrillah’›n isteklerine
olumlu cevaplar veren Tu¤rul Bey ise, Ebû Kâlicâr’a bir elçi göndererek Halife’ye
karfl› daha sayg›l› davranmas›n› bildiriyor ve o da bir nevi hilâfetin koruyuculu¤u
rolüne soyunuyordu. Bu arada Ebû Kâlicâr 1048’de ölünce yerine o¤lu Melikü’r-
Rahîm Hüsrev Firûz geçti. Ba¤dad’da ad›na hutbe okundu. Fakat Büveyhî emirinin
Arslan Besâsiri, giderek artan bask›s›, Ba¤dad’daki Türk askerleri komutan› Arslan Besâsirî’nin
Büveyhîler’in son döneminde
yaflam›fl olan Türk as›ll›
tahrikleri ile, flehirde meydana gelen fliî-sünnî çat›flmas› ve gerginlik had safhaya
meflhur bir gûlam ç›kt›. Halife bunun üzerine, ‹slâm Dünyas›’n›n en büyük gücü durumunda olan
komutand›. Büveyhî emiri Tu¤rul Bey’i Ba¤dad’a davet etti. Fakat Sultan, 1045’den 1052 y›l›na kadar aral›k-
Hüsrev Fîruz zaman›nda
Ba¤dad askerî valili¤ine larla dört defa tekrarlan bu ça¤r›ya, zamanlama kendi aç›s›ndan uygun olmad›¤›
tayin edilmiflti. Tu¤rul Bey’in için hemen karfl›l›k vermedi. Çünkü bu s›rada ‹brahim Yinal’›n isyan›n› henüz bas-
Ba¤dad seferi s›ras›nda
meydana gelen olaylarda t›rm›fl; ancak bu isyandan yararlan›p taarruza geçen ve göçebe Türkler’in Anado-
önemli roller oynad› ve bu lu’ya giriflini engellemekte olan Bizans’a karfl› sefere ç›kmak zorunda kalm›flt›.
u¤urda hayat›n› kaybetti.
Tu¤rul Bey’in Birinci Ba¤dad Seferi

Tu¤rul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halife’ye bir elçi göndererek;
1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle flereflenmek, 3. Hac yollar›n› eflkiyalar-
dan temizlemek, 4. Suriye ve M›s›r kaçk›nlar› (Fatimîler) ile savaflmak üzere Ba¤-
dad’a gelece¤ini bildirdi. Ancak hat›rlanaca¤› üzere, Halife’nin Selçuklu sultan›n›
defalarca davet etmifl olmas›na ra¤men bu yolculuk s›ras›nda, elçilerin karfl›l›kl› gi-
dip gelmelerinden haberin Ba¤dad’da korku ve telafla sebep oldu¤u anlafl›lmakta-
d›r. Tu¤rul Bey Ba¤dad’a yaklafl›rken yukar›da sözü edilen vaadlerini ve halifenin
emrine uyarak geldi¤ini, böylece di¤er hükümdarlar aras›nda daha itibarl› bir mev-
kiye yükselmeyi, halifenin düflmanlar›ndan intikam›n› almak istedi¤ini tekrar bil-
dirmek zorunda kald›.
Tu¤rul Bey’in geliflinden önce Ba¤dad’da ad›na hutbe okunsa da fliî ahaliyi ve
Besâsirî’nin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mümkün olmad›.
Nahrevan’da Halifenin veziri taraf›ndan karfl›lanan Tu¤rul Bey, 19 Aral›k 1055 tari-
hinde Ba¤dad’a geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Büveyhî emiri Melikü’r-Rahim de
itaâtini bildirdi ve askerlerini Ba¤dad d›fl›na çekerek sultan›n güvenini kazanmaya
çal›flt›. Büyük merasimle karfl›lanan Tu¤rul Bey, Büveyhîler’in idare merkezi olan
darü’l-memlekeye yerleflti. Selçuklu askerleri ise Ba¤dad d›fl›nda kurulan karargâh-
ta bulunuyorlard›. Ancak ertesi gün al›flverifl için flehre giren Selçuklu askerlerinin
sald›r›ya u¤ramas› büyük bir çat›flmaya dönüfltü. Bu duruma çok k›zan Tu¤rul Bey,
kar›fl›kl›klar› bast›rd›ktan sonra, Halife’den olay›n sorumlusu olarak gördü¤ü Meli-
kü’r-Rahim’i kendisine göndermesini istedi. Sultan onu yakalat›p hapse atarak hem
onlar›n 110 y›ll›k Ba¤dad hâkimiyetine; hem de Büveyho¤ullar›’na son verdi. An-
cak Halife Kâim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine güç dengesinin bozuldu¤u-
nu görerek Tu¤rul Bey’i, Melikü’r-Rahim’i serbest b›rakmazsa Ba¤dad’› terk etmek-
le tehdit etti. Halife’ye ba¤l› oldu¤unu bildiren Tu¤rul Bey, geri ad›m atmad›¤› gi-
bi, olaylardan sorumlu tuttu¤u gûlam Türk askerlerinin iktalar›na da el koyup ken-
di askerlerine da¤›tt›. Hattâ halifeli¤in hazinesini Selçuklu devlet hazinesine nakle-
fiahne Selçukulular derken, Ba¤dad’a da bir flahne tayin etti. Halife çaresiz kendisine maafl olarak tak-
zaman›nda Ba¤dad baflta
olmak üzere, önemli
tir edilen ödene¤i kabul etmeye mecbur kald›. Daha sonra Halife’nin gelirlerinin
flehirlere tayin edilen, artt›r›lmas› ve Ça¤r› Bey’in k›z› Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056)
emrinde bir garnizon da gerginli¤in biraz olsun azalmas›n› sa¤lad›.
bulunan askerî-merkez
valisi idi. Daha sonraki Tu¤rul Bey’in Birinci Ba¤dad seferinden sonra, Abbâsî Halifeli¤i Büveyho¤ul-
dönemlerde görev alan› lar›’n›n bask›s›ndan kurtulmufl oldu. Bununla birlikte, onlar›n yerini Selçuklular’›n
daralmakla birlikte,
Selçuklular zaman›nda, ald›¤› aç›kl›kla görülmektedir. Asl›nda Halife, Tu¤rul Bey’i varl›k sebebi olan si-
özellikle de Ba¤dad yasî ve askerî gücünü yeniden kazanmak umuduyla Ba¤dad’a ça¤›rm›flt›. Ancak
flahneli¤i çok önemli bir
görevdi. bu gücü daha kudretli birisine kapt›rd›¤›n› gören Kâim Biemrillah hayal k›r›kl›¤›-
na u¤rad›. Tu¤rul Bey ise hilâfet makam›n›n islâm siyaset felsefesindeki yerini id-
rak etmifl olarak, kuruma dokunmay›p onu yerinde b›rak›yor; fakat asl›nda hali-
fenin tüm yetkilerini de üzerine alm›fl bulunuyordu. Nitekim D Ü fiTu¤rul
Ü N E L ‹ M Bey Ba¤- D Ü fi Ü N E L ‹ M
dad’da Selçuklu Devleti’nin herhangi bir vilâyetindeki gibi, ad›na para kestirirken;
Ba¤dad ve çevresinde halifeye ait olan topraklar do¤rudan Selçuklu idaresine gir-
S O R U S O R U
mifl bulunuyordu.
‹slâm devlet anlay›fl›na göre, tüm müslümanlar›n emiri olan halifenin, D ‹ baflka
K K A T özelliklerin D‹KKAT
yan› s›ra Kureyfl soyundan gelmesi flart› vard›. ‹slâm dünyas›na henüz giren Selçuklular,
bu hükmün müslümanlar› devlet baflkan›n›n meflruiyeti konusunda ba¤lad›¤›n›n
SIRA S‹ZDE bilinciyle
N N
SIRA S‹ZDE
kuruma resmen dokunmad›lar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Selçuklular zaman›n-
da din ve dünya ifllerinin birbirinden ayr›ld›¤› fleklindeki yorumlar›n temeli yoktur. Çün-
kü halifeler tabiî olarak, Hz.Muhammed’in peygamberlik d›fl›nda AMAÇLARIMIZ
kalan yani, yaln›zca ‹s- AMAÇLARIMIZ
lâm Devletin yönetimi ile ilgili görevlerini devralm›fllard›r. Halife e¤er bu yetkisini baflka
birisine b›rakm›flsa, geriye manevî sayg›nl›k d›fl›nda bir fley kalmam›flt›r. Nitekim daha
sonra görülece¤i üzere, halifeler bunun bilinciyle, siyasî yetkilerini K ‹ yeniden
T A P kazanmak K ‹ T A P
için, Selçuklular ile aç›kça mücadeleye gireceklerdir.
Ancak Tu¤rul Bey’in gelifli üzerine Ba¤dad’dan kaçan Türk T E kuvvetleri

L E V ‹ Z Y O N komuta- TELEV‹ZYON
n› Arslan Besâsirî, Fat›mî halifesi ile bölgedeki bir k›s›m fliî arap emirlerin deste¤i-
ni alarak Selçuklular’a karfl› mücadeleye bafllad›. Tu¤rul Bey bunun üzerine Kutal-
m›fl ile Musul emiri Kureyfl’i ona karfl› sefere gönderdi. Ancak Sincar yak›nlar›nda
meydana gelen savaflta a¤›r kay›plar veren Kutalm›fl yenilip çekilirken; yaralanan
Kureyfl, Besâsirî’nin ordusuna kat›ld› (1057 bafl›). Sincar halk› ma¤lup olan Selçuk-
lu askerlerine türlü iflkenceler ettiler. Musul’da Fat›mîler ad›na hutbe okundu.
Tu¤rul Bey bu durumda bizzât sefere ç›kmak zorunda kald›. Yakutî ve Heza-
resb’i de yan›na alarak Besâsirî’yi takibe koyuldu. Besâsirî, Selçuklu kuvvetleri tar-
fl›s›nda tutunamayarak M›s›r’a kaçt›. Tu¤rul Bey, 1050 y›l›ndan beri kendi ad›na
hutbe okuttu¤u, sözde itaât arz etti¤i hâlde, bu olaylar s›ras›nda fliîler lehine tav›r
alan Mervanî emirinin üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu Meyyâfârikîn (Silvan)’e ge-
lince, Amid (Diyarbak›r)’a çekilen Nasruddevle pek çok hediye ve para gönderip
af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincar’a geldi. Sincar
ahâlisi surlardan Selçuklu ordusuna geçen sene öldürüp saklad›klar› O¤uzlar’›n
kesilmifl kafalar›n› atarak tahrike devam ettiler. Bunun üzerine Selçuklu ordusu
Sincar’› hücumla ald›. fiehrin emiri ile bu iflkencelere kar›flanlar fliddetle cezaland›-
r›ld›. ‹brahim Yinal, Musul valili¤ine atand› (Ocak 1058).
Sultan Tu¤rul Bey Musul seferinden Ba¤dad’a dönüflünde muhteflem bir tören-
le karfl›land›. Sultan›n iste¤i üzerine halife ile ilk buluflma vukû buldu. Zira bun-
dan önce bir y›l kadar Ba¤dad’da kald›¤› hâlde Halife ile görüflme olmam›flt›. Bu-
nun en önemli sebebi hiç flüphesiz, Kâim Biemrillah’›n, Selçuklu sultan›n kendi-
sine tayin etti¤i statüden duydu¤u rahats›zl›k idi. Ancak Besâsirî tehlikesinin uzak-
laflt›r›lm›fl olmas›ndan memnun olan Halife, Tu¤rul Bey’e bu parlak karfllama tö-
reninde “Do¤u’nun ve Bat›’n›n hükümdar› ”, “Dinin dire¤i ” ve “Halife’nin orta-
¤›”gibi unvanlar vermenin yan›nda taç giydirip, alt›n k›l›ç kuflatmak suretiyle de
onurland›r›ld›.
Tu¤rul Bey’in Ba¤dad seferini, Halife’nin statüsü bak›m›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz?

2
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
‹kinci Ba¤dad Seferi

Ancak çok geçmeden ‹brahim Yinal isyan düflüncesiyle, Cibâl’e gitmek üzere Mu-
sul’dan ayr›ld›. Bunu f›rsat bilen Arslan Besâsirî ve Kureyfl, Musul’u kuflatt›lar. fieh-
ri dört ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek k›tl›¤› sebebiyle Mu-
sul’u terk etmek zorunda kald›lar. Tu¤rul Bey yeniden Musul seferine ç›kt›. Kureyfl
ve Besâsirî karfl› koyamayacaklar›n› anlay›p flehri tahrip ederek kaçt›lar. Sultan on-
lar› takip ederken, kardefli ‹brahim Yinal’›n bir kere daha isyan etmifl oldu¤u ha-
beri geldi. Fat›mî halifesinin, Hemedan’› ele geçiren bu Selçuklu flehzâdesine daha
Musul’da bulundu¤u s›rada, saltanat›n› onaylamay› vaat etti¤i kaydedilmektedir.
Böylece Selçuklu kuvvetleri düflmanlar›n›n plânlar›na göre bölünmüfl oldu.
Nitekim Tu¤rul Bey’in ‹brahim Yinal’›n arkas›ndan gitmesi, Besâsirî ve Kureyfl’e
Ba¤dad’› istilâ etmek imkân› verdi (28 Aral›k 1058). Beyaz fliî bayraklar› ile flehre
girip, Fat›mî halifesi ad›na para bast›r›p hutbe okuttular. Selçuklu Devleti’nin Ba¤-
dad valisi öldürüldü. Bu durum Irak’ta Selçuklu idaresinin çöktü¤ü anlam›na geli-
yordu. Hattâ Halife el-Kâim Biemrillah esir al›nd›. Kureyfl onu bir y›ll›k esareti sü-
resince el-Hadisâ’da gözetim alt›nda tuttu.
Tu¤rul Bey, büyük s›k›nt›lara sebep olan ‹brahim Yinal isyan›n› bast›rd›ktan
sonra, ikinci Ba¤dad seferi için yola ç›kt›. Daha yolda iken Kureyfl’e bir mektup
göndererek Halife’nin serbest b›rak›lmas›n›, halifenin efli Hatice Arslan Hatun’u da
kendisine göndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kureyfl taraf›ndan serbest b›ra-
k›l›nca karfl›l›¤›nda Besâsirî’nin kar›s› ve çocuklar› sal›verildi. Sultan’›n yaklaflmak-
ta oldu¤u haberi üzerine Besâsirî hemen Ba¤dad’dan çekildi. Tu¤rul Bey, Halifeyi
Nahrevan’da karfl›lad›ktan sonra, Ocak 1060’da birlikte Ba¤dad’a girdiler. Tu¤rul
Bey’in büyük sayg› gösterileri aras›nda yeniden taht›na oturttu¤u Halife ise, ona
kendi k›l›c›n› kufland›rarak minnettarl›¤›n› bildirdi. Sultan, Ba¤dad’daki kar›fl›kl›k-
lar› bast›rd›ktan sonra büyük komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Basâ-
sirî’yi yakalamak için sefere ç›kt›. fiiddetle takip edilen Besâsirî, Suriye’ye kaçaca¤›
s›rada vurulan at›ndan düflerek yakaland›. Kendisi ve pek çok askeri öldürüldü,
kesilen bafl› Ba¤dad’da teflhir edildi.
Tu¤rul Bey böylece sünnî halifelik için büyük bir tehdit oluflturan bu meseleyi
halledip Ba¤dad’a döndü¤ünde, resmî olarak da, halk taraf›ndan da büyük sevgi
ve sayg› gösterileri ile karfl›land› (Mart 1060). el-Kâim Biemrillah ona hilatler giydi-
rip onuruna büyük bir ziyafet düzenledi. Tu¤rul Bey, Besâsirî’nin iflgâli s›ras›nda
ve sonraki çat›flmalarda büyük y›k›m yaflayan Ba¤dad’›n imar›n› emretti. Irak flehir-
lerine yeni yöneticiler tayin etti. Böylece bölgede Selçuklu idaresi yeniden ve da-
ha güçlü bir flekilde kurulmufl oldu.
Tu¤rul Bey’in Halife’nin K›z› ile Evlenmesi

Bu devirde siyasi iliflki kurman›n veya mevcut iliflkileri güçlendirmenin bafll›ca yol-
lar›ndan birisi, diplomatik evliliklerdi. Tu¤rul Bey ve di¤er hanedan mensuplar›
fethettikleri ülkelerin emirleri veya komflu hükümdarlarla bu tür evlilikler gerçek-
lefltirmifllerdir. Örne¤in Tu¤rul Bey Harizm’i fethettiklerinde, Harizmflâh’›n dul ka-
r›s› Altuncân Hatun ile evlenmiflti. Ba¤dad seferi s›ras›nda da Sultan’›n yan›nda bu-
lunan bu Hatun, ölümünden önce (1060 y›l› sonu), Sultan’a “Dünya ve âhiret fle-
refine nail olmas› için” Halife’nin k›z› ile evlenmesini vasiyet etmiflti.
Tu¤rul Bey, muhtemelen daha önceden kararlaflt›rm›fl oldu¤u üzere, Rey kad›-
s›n› Halife’ye elçi olarak gönderip k›z›yla evlenmek istedi¤ini bildirdi. Fakat Abbâ-
so¤ullar› k›zlar›n›n yabanc›larla evlendirilmesi âdeti olmad›¤› gerekçesiyle teklif
reddedildi. Ancak Tu¤rul Bey vazgeçmek niyetinde de¤ildi. Veziri Amidülmülk

Kündürî baflta olmak üzere, pek çok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi
çözmek için elçilik görevinde bulundu. Hattâ din âlimleri de fleri bak›mdan konu-
yu münakafla ettiler. Halife bir ara, sultan› oyalamak niyetiyle flartl› olarak olumlu
cevap verdikten sonra vazgeçti. Bunun üzerine Tu¤rul Bey, fiilî hâkimiyetinin do-
¤al sonucu olarak gördü¤ü bu evlili¤e raz› gelmeyen halifenin ve adamlar›n›n tüm
iktalar›na ve tahsisâtlar›na el koydurdu. Nihayet iki y›ldan fazla süren bu gerginlik,
halifenin çaresiz Tu¤rul Bey’e boyun e¤mesi ile sona erdi. Nikâh› daha önce vekil-
ler arac›l›¤› ile Tebriz’de k›y›lm›fl olan Sultan, 1063 y›l› bafl›nda dü¤ün için Ba¤-
dad’a hareket etti. 18 fiubat’ta bafllay›p bir hafta süren bu muhteflem Türk dü¤ünü-
nün an›s›na, üzerinde Tu¤rul Bey’in kabartma resminin ve hâkimiyet sembolü olan
ok ve yay iflaretlerinin bulundu¤u hat›ra bir madalyon da bas›ld›. Gelini al›p Rey’e
dönen Tu¤rul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu üzerinde, el-Kâim Biemril-
lah’›n kabullenmekte güçlük çekti¤i statüsünü pekifltirmifl oldu.
fiEHZÂDE ‹SYANLARI
Yar› göçebe hayat tarz›na uygun olarak örgütlenen Bozk›rl› Türk Devleti’nin, s›k
s›k taht kavgalar› ile sars›l›p hanedân de¤iflikliklerine ve zaafa sebep olan baz› ida-
rî gelenekleri vard›. Bunlardan biri, arkalar›nda binlerce insan gücünün deste¤i
olan boy beylerinin, boylar birli¤i esas›na göre kurulan devlet nezdindeki temsil
güçleri dolay›s›yla, mevcut birli¤i bozup yenisini yapabilecek a¤›rl›¤a sahip olma-
lar› idi. Bahsedilen yap›n›n da besledi¤i ikinci bir mesele ise, hanedan›n bütün er-
kek mensuplar›n›n tahtta hak sahibi olduklar› anlay›fl› idi. Bu iddian›n dayana¤›
ise, daha önce de söz edildi¤i gibi, Tanr› taraf›ndan yeryüzünü idare etmekle gö-
revlendirilmifl olan Türk ka¤an›na bu lütfun bir iflareti olarak verildi¤i kabul edilen
“Kut” anlay›fl› idi. Tanr› taraf›ndan ka¤ana bahfledilmifl olan bu özel güç kayna¤›-
n›n, kan yoluyla geçti¤ine inan›ld›¤› için, ka¤an›n soyundan gelen her erkek fert
böyle bir hak iddias›nda bulunabilmekteydi. Bu u¤urda mücadeleye giren hane-
dân mensuplar›, ihtiyaç duyduklar› askeri ise devleti teflkil eden boylardan sa¤la-
makta idiler. Türk Devleti’nde ölen hükümdar›n yerine, büyük veya küçük o¤ulun
geçmesi gibi baz› uygulamalar bulunmas›na ra¤men, Kut inanc› dolay›s›yla iyi ifl-
leyen bir verâset hukuku oluflmam›flt›r.
Sultan Melikflah dönemine kadar, büyük ölçüde bozk›rl› devlet özelliklerini ya-
flatan Selçuklular da, do¤al olarak ayn› gelenekleri sürdürdüler. Bununla birlikte
çok meflakkatli bir kurulufl serüveni yaflam›fl olan Selçuklu ailesi, Dandânakân’dan
sonra toplanan kurultayda bunun de¤erinin fark›nda olarak aralar›ndaki dayan›fl-
may› bozmamak üzere sözleflmifllerdi. Ancak ayn› kurultayda ortaya konulan yap›-
lanma modeli, o gün de¤ilse bile daha sonra emsâl gösterilerek, yeni mücadelele-
re kap› aralayacak türden bir uygulama idi. Türk Tarihi’nde daha önce örne¤i ol-
mayan bir flekilde, Ça¤r› Bey ile Musa Yabgu’ya bugün kesin olarak bilmedi¤imiz
sebeplerden ötürü tan›nan hükümranl›k hakk›, bir ölçüde bu tür çat›flmalara zemin
haz›rlam›flt›r.
Ancak bu mücadelelerin sebebinin, ülkenin hânedan›n ortak mal› say›lmas› do-
lay›s›yla, adetâ topraklar›n paylaflt›r›lmas› oldu¤u fleklindeki yorumlar çok isabetli
de¤ildir. Çünkü bu taht kavgalar›na kat›lanlar›n neredeyse tamam›, kendisi için ay-
r› bir hâkimiyet alan› açmay› de¤il; do¤rudan taht› ele geçirmeyi hedeflemifllerdir.
Nitekim içlerinden bunu baflar›p tahta geçenlerin hiç birisi ne ülkeyi birileri ile
paylaflm›fl; ne de kendisine karfl› bir taht mücadelesi oldu¤unda “ülke hânedan›n
ortak mal›d›r” demeyip böldürmemek için mücadele etmifllerdir. Zira Türk Devle-
ti’nde Mete Han döneminden beri merkeziyetçi bir yap› hedeflenmifltir. Siyasî ve
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEetkisiyle zaman zaman ülke topraklar› ve siyasî iktidar parça-
idarî baz› zaaflar›n
lansa da, bölenin meflrû say›lmad›¤›n›, bunun ola¤an d›fl› bir durum oldu¤unu
D Ü fi Ü N E L ‹ M unutmamak gerekir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE Türk Devletinde hanedân de¤iflikliklerine ve bazen parçalanmaya da sebep olabilen taht
SIRA S‹ZDE
S O R U
4 kavgalar›n›n Ssebebi
O R U
sizce nedir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üörne¤i
Türk Tarihinde NEL‹M
D‹KKAT D ‹ K K A T olmad›¤› daha önce de ifade edilen, Tu¤rul Bey’in saltant› d›fl›nda
Ça¤r› Bey ile Musa Yabgu’ya tan›nan haklar›n, yani müstakil olarak hüküm sürece¤i top-
S O R U raklar ve kendi
S Oad›na
R U para kestirmek, hutbe okutmak gibi yetkileri hâiz bir idarî yap›lan-
N N
ma örne¤i ile karfl›laflmaktay›z. Oysa Tu¤rul Bey’in maiyetinde kalarak bat› yönünde dev-
letin daima önünü açan fetihleri gerçeklefltiren Kutalm›fl ile ‹brahim Yinal, benzer imti-
D‹KKAT D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ yazlardan mahrum
AMAÇLARIMIZ kalm›fllard›.
N N
SIRA S‹ZDE ‹brahimSIRA S‹ZDE
Yinal’›n ‹syanlar›
K ‹ T A P ‹brahim YinalK ‹ TilkA kurultayda
P baflka baz› hanedan mensuplar› ile birlikte, fetihlerin
AMAÇLARIMIZ
geniflletilmesi göreviyle
AMAÇLARIMIZ
Tu¤rul Bey’in maiyyetinde yer alm›flt›. Bu çerçevede dev-
letin ilk iki baflflehri Niflabur ve Rey dâhil olmak üzere, Irak-› Acem (Cibâl) bölge-
TELEV‹ZYON si ‹brahimT Yinal
E L E V ‹ Ztaraf›ndan
YON fethedilmiflti. Ancak Tu¤rul Bey bu fetihlerden sonra bu
K ‹ T A P topraklar› ona b›rakmam›flt›.
K ‹ T A P Bir yanda Ça¤r› Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey ör-
nekleri varken, ‹brahim Yinal ve Kutalm›fl gibi hanedan üyeleriyle ilgili tutumu,
Tu¤rul Bey’in hiç olmazsa kendi sahas›nda kuvvetli bir merkeziyetçi yap› olufltur-
TELEV‹ZYON mak istemesiT E L Eile
V ‹ Zaç›klanabilir.
YON Ayr›ca her ikisinin de, tahta çok yak›n kudretli flah-
siyetler olduklar› için kontrol alt›nda tutulmak istendi¤i söylenebilir.
‹brahim Yinal bu uygulamadan duydu¤u rahats›zl›¤›, Pasinler (Hasankale) Za-
feri dönüflünde aç›kça ortaya koydu. Sultan’›n bu büyük zafer için flükran ifade-
‹NTERNET ‹ N T E R N E T vermek istedi¤i 400.000 dinar› kabul etmeyerek, fetih hakk›
si olarak kendisine
olarak toprak istedi. Hemedan ve Cibâl’in di¤er flehirlerini hâkimiyetine alma is-
te¤i, flüphesiz Tu¤rul Bey’in hedefleri ile çat›flmakta idi. ‹brahim Yinal’in bu fle-
hirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile karfl› karfl›ya ge-
tirdi. Bu arada kestirdi¤i iki parada Tu¤rul Bey’in ad›n›n olmamas› bir baflkald›r›-
n›n iflareti olmal›d›r. Neticede Hemedan önünde meydana gelen savaflta ‹brahim
Yinal a¤abeyisine yenildi (1050). Tu¤rul Bey devletin kuruluflunda büyük hizmet-
leri olan kardeflini affetmekte tereddüt etmedi. Hattâ onu, ikta edece¤i yere git-
mek veya yan›nda kalmak konusundaki seçimde serbest b›rakt›. ‹brahim Yinal
güven tazelemek ve daha fazla flüphe çekmemek için sultan›n hizmetinde kalma-
y› ye¤ledi.
Bundan sonra bir dönem art›k ad› s›k geçmeyen ‹brahim Yinal, 1055 y›l›nda
Ba¤dad seferi s›ras›nda yeniden Tu¤rul Bey’in hizmetinde sahneye ç›kar. Bununla
birlikte Besâsirî’ye karfl› yard›ma ça¤›r›ld›¤›nda a¤›r davrand›¤› ve ikta topra¤› iste-
di¤i de bilinmektedir. Tu¤rul Bey’in ona, Besâsirî’ye ait Rahbe’yi al›rsa kendisine
ikta edece¤i vaadi ‹brahim Yinal hoflnut etmedi. Nitekim Sultan böyle kritik bir za-
manda mesele ç›kmamas› için ona Musul valili¤ini verdi. Yine de Tu¤rul Bey Ba¤-
dad’a döndükten sonra Musul’dan ayr›l›p Cibâl’e gitmeye yeltendi. Halife ve Tu¤-
rul Bey’in araya girmesiyle geri döndü. Besâsirî-Fatimî tehlikesine ra¤men Mu-
sul’dan izinsiz ayr›lmaya kalk›flmas› isyan olarak alg›lanm›flt›. Ancak kritik flartlar
düflünülerek üzerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Besâsirî ile Ku-
reyfl’in Musul’u kaflatmas›na f›rsat verdi ve dört ay sonra flehir düfltü. Tu¤rul Bey
sefere ç›karak ikinci defa Musul’u kurtard›. Fakat ‹brahim Yinal’›n Fat›mî halifesi ve
Besâsirî ile ba¤lant› halinde Cibâl’e gitmekte oldu¤unu haber al›nca takipten vaz-
geçerek Hemedan’a do¤ru yola ç›kt›. S O R U S O R U
‹brahim Yinal ve daha sonra baflka Selçuklu flehzâdelerinin de zamanDzaman ‹ K K A T Fat›mî ve fliî- D‹KKAT
lerle iflbirli¤i teflebbüslerinin inanç tercihleri ile ilgili oldu¤una dair bilgi bulunmamakta-
d›r. Bu durum Selçuklu sultan›na ve dolay›s›yla onun himayesinde bulunan sünnî halifeye
N N
karfl› giriflilen isyan hareketlerinde, siyasî flantaj ve restleflme arac› olarak kullan›lm›flt›r.
Cibâl’e varan ‹brahim Yinal, durumunu güçlendirmek içinAMAÇLARIMIZ

Türkmenler’den as- AMAÇLARIMIZ
ker toplarken, kuvvetlerinin bir k›sm›n› da fliî taarruzuna karfl› Irak’ta b›rakm›fl olan
Tu¤rul Bey, daha az bir kuvvetle ondan önce Hemedan’a ulaflt›. Fakat kardefli Er-
tafl’›n o¤ullar› Ahmed ile Muhammed’in de deste¤ini alan ‹brahim K ‹ T A Yinal, P Tu¤rul K ‹ T A P
Bey’i Hemedan yak›n›nda yenilgiye u¤ratt›. ‹ç kaleye çekilen ve dört ay kadar sü-
ren muhasara boyunca çok kritik günler geçiren Sultan, Ba¤dad’a efli Altuncân Ha-
tun ve veziri Amidülmülk Kündürî’ye ve Ça¤r› Bey’in o¤ullar›na T E L Eacil
V ‹ Z Yyard›m
ON ça¤r›- TELEV‹ZYON
s›nda bulundu. Baflta Hatun ve Ça¤r› Bey’in o¤ullar› Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sun-
gur Yakutî’nin yetiflmesi üzerine ‹brahim Yinal kuflatmay› kald›r›p savaflarak çekil-
mek zorunda kald›. Nihayet Rey flehri önlerinde meydana gelen son savafl› kaybet-
ti ve Alp Arslan taraf›ndan yakaland›. ‹brahim Yinal, bir yandan Tu¤rul Bey ve sal-
tanat› için arz etti¤i ciddi tehlike ve Selçuklular’›n takip etti¤i sünnî siyasetin tersi-
ne Fat›mîler’le iflbirli¤ine giriflmesi sebebiyle bu defa affedilmeyip bertaraf edildi.
‹ki ye¤eni ile birlikte yay kirifli ile bo¤durulmak suretiyle öldürüldü (23 Tem- Tanr› vergisi bir lütûf olan
kut dolay›s›yla, hanedan
muz 1059). mensuplar›n›n mukaddes
say›lan kanlar›n›n ak›t›lmas›
Kutalm›fl’›n ‹syan› yasakt›. Bu yüzden
flehzâdeler öldürülürken,
Kutalm›fl hat›rlanaca¤› üzere, Selçuk Bey’in Arslan Yabgu’dan olan torunu idi. Ba- hâkimiyet sembolü olan
bas› Gazneli Mahmut taraf›ndan Kalincâr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu kendi yaylar›n›n kirifli ile
bo¤durulurlard›. Ayn›
O¤uzlar’›n aksine Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’e kat›lmay› tercih etmiflti. Devletin kuru- gelenek Mo¤ollar’da da
luflu ve ilk fetihler s›ras›nda da yapt›¤› büyük hizmetlerle öne ç›kt›. O da ‹brahim mevcut idi.
Kaynak: Bu konuda daha
Yinal gibi, do¤rudan Sultan’›n maiyyetinde olup, kendine ait bir hâkimiyet alan› fazla bilgi için bkz. Fuat
yoktu. Kutalm›fl da Ba¤dad seferi s›ras›nda Tu¤rul Bey’in yan›nda bulunuyordu. Köprülü, “Türk ve Mo¤ol
Sülâlelerinde Hanedân
Hattâ 1057 y›l› bafl›nda Besâsirî’yle girdi¤i savaflta yenilmifl bu yüzden sultan tara- Âzas›n›n ‹dam›nda Kan
f›ndan tekdir edilmiflti. Tu¤rul Bey’in bu yüzden Musul seferine ç›kt›¤› ayn› y›l içe- Dökme Memnuiyeti”, Türk
risinde, Kutalm›fl’›n kardefli Resûl Tegin Huzistân civar›nda bir isyana kalk›flt›. An- Hukuk Tarihi Dergisi, I
(1944), 1-9
cak bu hareket kolayl›kla bast›r›ld›. Kutalm›fl’›n bu olaydan sonra, 1058 y›l› bafl›n-
da Ba¤dad’da Tu¤rul Bey ad›na yap›lan törenler s›ras›nda hâlâ onun yan›nda oldu-
¤u tespit edilmektedir.
Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalm›fl’›n da, kardefli Resul
Tegin’in de 1058 y›l› sonunda isyan eden ‹brahim Yinal ile iflbirli¤i hâlinde olduk-
lar› anlafl›lmaktad›r. Nitekim Ça¤r› Bey’in o¤ullar› d›fl›ndaki hanedân üyelerinin bir
flekilde memnuniyetsizler taraf›nda yer ald›klar› ve zaman içerisinde etkisiz hâle
getirildikleri görülecektir. ‹brahim Yinal’›n öldürülmesinden sonra da kardefliyle
birlikte mücadeleye devam eden Kutalm›fl, yenilince (May›s 1061) Cibâl’de Gird-
kûh kalesine s›¤›nd›. Kutalm›fl bu s›rada halifenin k›z›yla evlenme meselesiyle
meflgûl olan Tu¤rul Bey’in Humartekin komutas›nda gönderdi¤i kuvvetleri bozgu-
na u¤ratt›. Bunun üzerine meseleyi halletmek görevi vezir Amidülmülk Kündürî’ye

verildi. ‹ki y›la yak›n bir süre kuflatma alt›nda kalan ama teslim de olmayan Kutal-
m›fl, sonunda anlaflma istemeye mecbur kald› (Haziran 1063). Ancak Tu¤rul Bey’in
ölüm haberi gelince vezir aceleyle Rey’e döndü. Kutalm›fl bunun üzerine Tu¤rul
Bey’in yerine tahta geçmek amac›yla mücadeleye devam etti.
D‹⁄ER OLAYLAR
Burada k›saca Tu¤rul Bey’in hâkimiyet alan› d›fl›nda, yani Ça¤r› Bey ve Musa Yab-
gu’nun idaresinde kalan bölgelerde meydana gelen olaylar sözkonusu edilecektir.
Devlet kurulurken Merv’den Niflabur ve Herat s›n›r›na kadar Horasan’›n önemli bir
k›sm› kendisine verilen Ça¤r› Bey’in, büyük o¤ul olmas›na ra¤men; taht konusun-
da çok sevdi¤i ve çocu¤u olmayan kardefli lehine fedakârl›kta bulundu¤u söylene-
bilir. Tu¤rul Bey’in yerine kendi o¤ullar›n›n geçece¤i ve kurultayda elde etti¤i im-
tiyazl› konum da bu kabulü kolaylaflt›rm›fl olmal›d›r.
Ça¤r› Bey’in merkezi Belh flehri olan Toharistan’› ele geçirmesinden sonraki en
önemli faaliyeti, 1043 y›l›nda Tu¤rul Bey’le birlikte Harizm’i zabt etmeleridir. Da-
ha sonra Toharistan meliki olan o¤lu Alp Arslan ile Ceyhun’u afl›p Tirmiz’i ele ge-
çirince Karahanl›lar ile anlaflmazl›¤› düfltüler. Karahanl› Tamgaç ‹brahim Han, Ha-
life nezdindeki flikâyetinden bir sonuç alamad›. Çünkü Halife zaten Selçuklular’›n
denetimi alt›nda bulunuyordu.
Ça¤r› Bey’in bafll›ca rakibi Gazneliler idi. Dandânakân’dan sonra bir ç›rp›da bü-
yük topraklar kaybedilmifl olmas›na ra¤men; Sultan Mesud’un yerine geçen o¤lu
Mevdud’un k›sa saltanat› zaman›nda Gazneliler Selçuklular’a karfl› olduklar› yerde
tutunma imkân› elde ettiler. Bundan sonraki Selçuklu-Gazneli savafllar› sonuçsuz
s›n›r çat›flmalar›na dönüfltü. 1059 y›l›nda Gazne sultan› ‹brahim b. Mesud zaman›n-
da, Selçuklular’la Hindikufl Da¤lar›’n› s›n›r kabul eden ve evlilik yoluyla münase-
betleri iyilefltiren bir bar›fl anlaflmas› imzaland›. Ça¤r› Bey’in Kirman’a tayin edilen
o¤lu Kara Arslan Kavurt da, günümüze kadar ulaflan paralar›ndan anlafl›ld›¤›na gö-
re, babas›na tâbi bulunuyordu. 1059 y›l›nda 70 yafl› civar›nda vefat eden Ça¤r›
Bey’in topraklar›n›n idaresi o¤lu Alp Arslan’a intikal etti. Ancak Tu¤rul Bey, ‹bra-
him Yinal isyan›n› bast›rd›ktan sonra, onun o¤ullar› ile ilgili tayinler yapt› ve Alp
Arslan’› da do¤rudan kendisine ba¤lad›. Buradan da Tu¤rul Bey’in Dandâna-
kân’dan sonra yap›lan merkeziyetçili¤e ayk›r› bölüflümden ilk f›rsatta geri dönmek
istedi¤i aç›kça anlafl›lmaktad›r.
Ça¤r› Bey’in münasebette bulundu¤u di¤er bir isim amcas› Musa ‹nanç Yabgu
idi. Kurulufl sürecinde Selçuk Bey’in hayattaki en büyük o¤lu olmak bak›m›ndan
ye¤enlerinden daima sayg› görmüfltü. Kurultayda da Herat merkez olmak üzere
Gazneliler’den zabt edece¤i topraklar›n hâkimiyetini ve kendi ad›na para basma
hutbe okutma yetkilerini içeren imtiyazl› bir konum elde etmiflti. Nitekim Musa
‹nanç Yabgu önce Herat’, arkas›ndan Sistân’› ve Büst’ü ele geçirdi. O¤lu Böri ile
ye¤eni Ertafl onun tâbileri idiler. Fakat yafl›n›n ilerlemifl olmas› onun hanedân›n di-
¤er mensuplar›n›n, özellikle de Ça¤r› Bey kolunun bask›s›na u¤ramas›na sebep ol-
du. Nitekim 1056 y›l›nda Ça¤r› Bey’in amcas›n›n topra¤› olan Sistân’a girmesi, an-
cak Tu¤rul Bey’in sert müdahalesi ile önlenebilmiflti. Hâkimiyet alan› giderek da-
ralmakla birlikte, Tu¤rul Bey öldü¤ünde hayatta olan Yabgu, taht mücadelesine
girmekten de geri kalmam›flt›r.
Tu¤rul Bey’in Ölümü

Tu¤rul Bey, u¤runda y›llar›n› harcad›¤› Halife’nin k›z› Seyyide Hatun ile evlendik-
ten sonra, onu Ba¤dad’dan götürmeyece¤ine dair söz vermifl olmas›na ra¤men, ge-
lini de alarak baflkenti Rey’e döndü. Daha önce de öldü¤ü fleklinde dedikodulara
sebep olacak kadar hastal›klar geçirmifl olan Tu¤rul Bey’in buna ra¤men hiçbir ilaç
kullanmad›¤› kaydedilmektedir. Rey’e dönünce, son y›llardaki sürekli yorgunluk
ve s›k›nt›lar›n da etkisiyle yeniden hastaland›. Sürekli burnu kanayan Sultan, hava-
s›n›n iyi gelece¤i düflüncesiyle Rey’e ba¤l› bir köye götürüldü. Ancak a¤›rlafl›nca
taht-› revanla, Rey d›fl›ndaki yazl›k saraya nakledildi ve 4 Eylül 1063 Cuma günü 70
yafl›nda iken vefat etti. Hastal›¤› a¤›rlafl›nca, Ça¤r› Bey ölümünden sonra evlendi¤i
onun dul han›m›ndan olan ye¤eni ve üvey o¤lu Süleyman’› veliaht tayin etti. Ge-
çici olarak saraya defnedilen Tu¤rul Bey, Alp Arslan taraf›ndan Rey’de Künbed-i
Tu¤rul’a nakledildi.
Kaynaklar›n üstün vas›flar›yla methetti¤i Tu¤rul Bey, gerçekten de milletini bir
boy teflkilât›ndan, belki dedesi Selçuk Bey’in de hayali olan bir imparatorlu¤a yük-
seltti. Bundan daha da önemli olarak, soydafllar›n›n en hayati ihtiyac› olan yeni bir
yurdun kap›lar›n› aralad›. Tu¤rul Bey flüphesiz üstün askerî, siyasî ve insanî vas›f-
lar› ve hâlen yaflamakta olan büyük eseri ile tarihe mâl olmufl eflsiz bir flahsiyetti.
“Kendime bir saray yapar da yan›na Allah’›n evini infla etmezsem utan›r›m” diye-
cek kadar dindar bir insan olan Tu¤rul Bey, âlimlere de büyük sayg› gösterirdi. 23
y›l süren yorucu saltanat› boyunca Ba¤dad’da Tu¤rul Beg fiehri, baflka flehirlerde
cami, medrese, saray gibi pek çok eser de infla etmifltir.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklu Devleti’nin kurulufl dönemindeki idarî N
A M A Ç
Selçuklu Devleti’nin ‹slâm Dünyas›nda üstlendi-
1 yap›lanmas›n›n özelliklerini aç›klayabilme 3 ¤i rolü ve Abbasî Halifeli¤i ile iliflkilerini, siyaset
1040 y›l›nda Gazneliler’e karfl› kazand›klar› Dan- felsefesi aç›s›ndan aç›klayabilme
dânakân savafl›ndan sonra devlet kuran Selçuk- Bu arada Abbasî Halifesi el-Kâim Biemrillah, ne-
lular, Tu¤rul Bey’i sultan ilân ettiler. Kurultayda redeyse yüzy›ld›r Ba¤dad’› bask› ve kontrol alt›n-
ayr›ca di¤er hanedân üyelerine de baz› görev ve da tutan fliî Büveyho¤ullar›’na karfl› Tu¤rul
yetkiler verildi. Ailenin en büyü¤ü olan Musa Bey’den yard›m istedi. 1055 y›l› sonunda Ba¤dad
‹nanç Yabgu ve Ça¤r› Bey, kendilerine ait top- seferine ç›kan Tu¤rul Bey, flehre giriflinden önce
raklarda, kendi adlar›na para bas›p hutbe okut- ad›na hutbe okunup, sayg›yla karfl›land›. Ancak
mak flart›yla, bir nevi ba¤›ms›z hüküm sürme yet- Büveyhîlerin Türk askerlerinin komutan› Arslan
kisi kazand›lar. Kutalm›fl, ‹brahim Yinal, Alp Sun- Besâsirî ve fliî halk Selçuklu askerlerine tepki
gur Yakutî, Resul Tegin ve Hasan gibi önde ge- gösterdiler. Bunun üzerine Hüsrev Firuz’u yaka-
len flehzâdeler ise Tu¤rul Bey’in hizmetinde fe- lay›p hapseden Tu¤rul Bey, Büveyho¤ullar› ha-
tihleri geniflletmekle görevlendirildiler. nedan›na son verdi. Yapt›¤› idarî düzenleme ile
N
Ba¤dad ve di¤er halifelik topraklar›n› do¤rudan
Devletin kurulufl döneminde yaflanan bafll›ca si- Selçuklu yönetimine ba¤larken, maafl ba¤lad›¤›
A M A Ç
2 yasî olaylar› kavrayabilme Halifeyi de bir nevi memur konumuna getirdi.

Bu çerçevede ilk fetihler do¤al olarak devletin Daha sonra Fat›mîler’den ald›¤› destekle Selçuk-
baflkenti Niflabur’dan Orta ve Bat› ‹ran’a; lular’a karfl› faaliyetlere giriflen ve halifeyi esir
Merv’den Harizm ve Maveraünnehir’e do¤ru ola- alan Besâsirî ortadan kald›r›ld›. Tu¤rul Bey daha
cakt›. Selçuklu yöneticileri öncelikle hisselerine sonra, ‹slâm dünyas›nda itibar vesilesi olaca¤›
bölgelere yerlefltikten sonra fetihlere girifltiler. düflüncesiyle, Halife el-Kâim’i zorla ikna ederek
Ça¤r› Bey ve Musa Yabgu, öncelikle Gazneliler k›z› ile evlendi.
istikametinde ilerlediler. Horasan’a ilave olarak
Toharistan, Sistan ve Kirman al›nd›. Tu¤rul Bey
Taberistan’› ald›ktan sonra iki kardefl birlikte,
N
A M A Ç
Taht mücadelelerini idare mekanizmas› bak›-
4 m›ndan de¤erlendirebilme
Cend hâkimi fiah-Melik’in ele geçirdi¤i Harizm’i Tu¤rul Bey’in salatanat› döneminde u¤raflmak
ald›lar. ‹brahim Yinal ise mahallî hânedanlar elin- zorunda kald›¤› di¤er önemeli bir mesele ise ba-
de parçalanm›fl bulunan ‹ran’da baflar›l› fetihler- z› hanedan mensuplar›n›n isyanlar› oldu. Ça¤r›
de bulundu. Baflkent onun fethetti¤i Rey’e nak- Bey, Kavurt ve ‹nanç Yabgu gibi hanedan men-
ledildi. Hemedan ve di¤er Irak-› Acem flehirleri- suplar›na tan›nan imtiyazlara bakarak, ‹brahim
nin fethi ile Selçuklular, Abbasî Halifeli¤i bölge- Yinal ve Kutalm›fl gibi iki büyük flehzâde isyan
sine girdiler. Öte taraftan Azerbaycân’a kadar ya- ettiler. ‹brahim Yinal üçüncü teflebbüsü oldu¤u
y›lan O¤uzlar, Bizans s›n›rlar›na dayand›lar. ve devleti zora soktu¤u için öldürüldü. Ancak iki
Selçuklu Devleti bat› istikametinde ‹slâm Dünya- y›la yak›n bir süre isyan hâlinde bulunan Kutal-
s› ve Bizans olmak üzere iki ayr› hedefe yönele- m›fl, Tu¤rul Bey’in ölümü üzerine de taht davas›-
cektir. Devletin kurulmas› üzerine Ceyhun’u afl›p n› devam ettirdi. Tu¤rul Bey, 1063’te 70 yafl›nda
yurt bulmak ümidiyle Horasan’› dolduran ve is- Rey’de vefat etti.
ter istemez islâm ahaliyi incitmekte olan O¤uz
göçleri Bizans topraklar›na yönlerdirildi. Kutal-
m›fl, ‹brahim Yinal, fiehzade Hasan gibi ileri ge-
lenler ve Selçuklu sultan›n da bizzât öncülük et-
ti¤i bir süreç bafllad›. 1048’deki Hasankale zaferi
göçlerin önünü ve Bizansla da ilk diplomatik te-
mas›n önünü açt›. 1054 y›l›nda Anadolu’ya sefer
yapan Tu¤rul Bey, Van Gölü çevresinde fetihler-
de bulundu.
1. Büyük Selçuklu Devleti afla¤›daki yerlerden hangi- 6. Afla¤›dakilerden hangisi Tu¤rul Bey’in Ba¤dad Se-
sinde kurulmufltur? ferlerinin sonucu de¤ildir?
a. Malazgirt a. Büveyho¤ullar›’n›n y›k›lmas›
b. Kirman b. Tu¤rul Bey’in Halifenin orta¤› ilân edilmesi
c. Anadolu c. Halifenin dünyevî yetkilerini resmen sultana
d. Horasan devretmesi
e. Nesâ d. Fat›mî halifeli¤inin sona ermesi
e. Halifelik topraklar›n›n Selçuklu idaresine girmesi
2. Selçuklular kurulufl döneminde afla¤›daki bölgeler-
den hangilerini ele geçirmifllerdir? 7. Arslan Besâsirî ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yan-
a. Orta-Bat› ‹ran, Kirman-Harizm l›flt›r?
b. Kirman-Azerbaycân-Irak a. Büveyhîler’in Türk askerlerinin komutan›d›r.
c. Anadolu-‹ran, Harizm b. Tu¤rul Bey’e ba¤l›l›¤›n› bildirmifltir.
d. Suriye-Filistin-‹ran, Kirman c. Fat›mî halifesinin deste¤i ile Selçuklularla sava-
e. Taberistan-Iran, Maveraünnehir fla girmifltir.
d. Abbasî hâlifesini esir alm›flt›r.
3. ‹lk Selçuklu Bizans savafl› afla¤›daki tarihlerden han- e. Tu¤rul Bey taraf›ndan öldürülmüfltür.
gisinde olmufltur?
a. 1048 8. fiehzâde isyanlar›n› meflrulaflt›ran en önemli sebep
b. 1040 afla¤›dakilerden hangisidir?
c. 1071 a. Daha fazla toprak kazanma iste¤i
d. 1045 b. Hükümdarlar›n meliklere uygulad›¤› bask›lar
e. 1054 c. Kut anlay›fl› dolay›s›yla flehzâdelerin tahtta hak
sahibi olduklar› inanc›
4. Pasinler Savafl› ile ilgili olarak afla¤›daki efllefltirme- d. Ülke topraklar›n›n bölüflülmüfl olmas›
lerden hangisi do¤rudur? e. Fat›mî Halifesinin tahrikleri
a. 1040, Selçuklu-Gazneli
b. 1071 Selçuklu-Gazneli 9. Ça¤r› Bey’in miras›n›n düzenlemesine dair afla¤›da-
c. 1048 Selçuklu-Bizans ki ifadelerden hangisi do¤rudur?
d. 1054 Selçuklu-Bizans a. Topraklar› ba¤›ms›z bir hükümdar olarak Alp
e. 1048 Selçuklu-Büveyhî Arslan’a b›rak›ld›.
b. Topraklar› Yabgu ve Alp Arslan aras›nda payla-
5. Tu¤rul Bey’in Birinci Ba¤dad seferinin nedeni afla¤›- fl›ld›.
dakilerden hangisidir? c. Tu¤rul Bey’e ba¤l› olmak flart›yla, yerine Alp
a. Bizans’›n Haleb’e sald›rmas› Arslan geçti.
b. Büveho¤ullar›’n›n M›s›r’› iflgâli d. Kavurt Bey babas›n›n ülkesini ele geçirdi.
c. Halife’nin Rey’i kuflatmas› e. Ülkesi Alp Sungur Yakutî’ye verildi.
d. ‹brahim Yinal’›n isyan›
e. Abbasî halifesinin Büveyho¤ullar›’na karfl› yar- 10. Tu¤rul Bey ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yan-
d›m istemesi l›flt›r?
a. 1054 y›l›nda Anadolu’ya sefer yapm›flt›r.
b. Ba¤dad’a yapt›¤› seferlerle fliîlerin bask›s›na son
vermifltir.
c. ‹syan eden kardefli ‹brahim Yinal’› öldürtmüfltür.
d. 1061 y›l›nda vefat etmifl ve Cend’de gömül-
müfltür.
e. Halifenin k›z› ile evlenmifltir.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. Cevab›n›z yanl›flsa “Devletin Mahiyeti ve ‹lk S›ra Sizde 1
Fetihler” k›sm›n› tekrar gözden geçirin. Selçuklular’›n kurulufl aflamas›nda karfl›laflt›klar› en mü-
2. a Cevab›n›z yanl›flsa “Devletin Mahiyeti ve ‹lk him mesele, ony›llard›r birlikte mücadele ettikleri soy-
Fetihler” k›sm›n› tekrar gözden geçirin. dafllar›n›n, devletin babal›k vazifesi gere¤i yerlefltirilme-
3. d Cevab›n›z yanl›flsa “Türk Ak›nlar› ve Bizans ‹m- si, iskân edilmesi mecburiyetidir.
paratorlu¤u ile ‹liflkiler” k›sm›n› tekrar gözden
geçirin. S›ra Sizde 2
4. c Cevab›n›z yanl›flsa “Türk Ak›nlar› ve Bizans ‹m- Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikas›n›n teme-
paratorlu¤u ile ‹liflkiler” k›sm›n› tekrar gözden linde öncelikle, Türkmenler’in yurt ihtiyac›n› karfl›la-
geçirin. mak üzere Anadolu’nun fethi; ikinci olarak da Bizans’›n
5. e Cevab›n›z yanl›flsa “Abbasî Halifeli¤i ile ‹liflkiler” ‹slâm Dünyas› karfl›s›ndaki ilerleyiflini durdurmakt›r.
k›sm›n› yeniden gözden geçirin.
6. d Cevab›n›z yanl›flsa “Abbasî Halifeli¤i ile ‹liflkiler” S›ra Sizde 3
k›sm›n› yeniden gözden geçirin. Asl›nda siyasî bir lider, yani devlet baflkan› olan Halife,
7. b Cevab›n›z yanl›flsa “Abbasî Halifeli¤i ile ‹liflkiler” Büveyho¤ullar› döneminde bu gücünü önemli ölçüde
k›sm›n› yeniden gözden geçirin. kaybetmiflti. Fakat Tu¤rul Bey’in Ba¤dad seferinden
8. c Cevab›n›z yanl›flsa “fiehzâde ‹syanlar›” k›sm›n› sonra yap›lan düzenlemede Ba¤dad bir Selçuklu vilâye-
yeniden gözden geçirin. ti hâline gelirken, kuruma sayg›da kusur edilmemekle
9. c Cevab›n›z yanl›flsa “Di¤er Olaylar” k›sm›n› birlikte, halife devletin maafll› bir memuru durumuna
yeniden gözden geçirin. düflmüfltü.
10. d Cevab›n›z yanl›flsa “Tu¤rul Bey’in Ölümü” ko-
nusunu yeniden gözden geçirin. S›ra Sizde 4
Türk Devletinde iktidar kavgalar›na ve parçalanmaya,
hanedân de¤iflikliklerine sebep olan en önemli etken
Kut anlay›fl›d›r. Hanedan mensubu her erke¤e, hâkimi-
yet mücadelesine girme flans› veren bu anlay›fl, hü-
kümdar öldü¤ünde yerine veliahd tayin etmifl olsa bi-
le, sa¤l›kl› bir veraset kurumunun oluflmas›n› engelle-
mekteydi.
Yararlan›lan Kaynaklar
Agacanov Sergey (2006). Selçuklular (Türkçe trc.
E.Necef - A.Annaberdiyev), ‹stanbul.
Kafeso¤lu ‹brahim (1972). Selçuklu Tarihi, ‹stanbul
Köymen M.Altay (1976). Tu¤rul Bey ve Zaman›,
‹stanbul.
Köymen M.Altay (1993). Selçuklu Devri Türk Tarihi,
Ankara.
Turan Osman (2010). Selçuklular Tarihi ve Türk
‹slâm Medeniyeti, ‹stanbul.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tan›mlayabilecek,
N
Selçuklu Devleti’nde bu dönem yaflanan siyasî ve askerî olaylar› aç›klayabilecek,
Devletin yap›s› ve iflleyiflini meydana gelen de¤iflikliklerle birlikte aç›kla-
yabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Alp Arslan • Fat›mîler
• Türkmenler • Anadolu
• Romanos Diogenes • Malazgirt
• Karahanl›lar • Kavurt Bey
• Gürcüler • Ermeniler
‹çindekiler
• ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI

• AZERBAYCÂN VE KAFKASYA
SEFER‹
• fiEHZÂDELER‹N TAY‹N‹ VE
MEL‹KfiAH’IN VEL‹AHT ‹LAN
ED‹LMES‹
Büyük Selçuklu Tarihi Alp Arslan Zaman› • DEfiT-‹ KIPÇAK VE CEND SEFER‹
• ‹K‹NC‹ KAFKASYA SEFER‹
• SUR‹YE VE ANADOLU SEFER‹
• MALAZG‹RT ZAFER‹
• ALP ARSLAN’IN TÜRK‹STAN SEFER‹
VE ÖLÜMÜ
Alp Arslan Zaman›
ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI
Taht Mücadeleleri
Hat›rlanaca¤› üzere Tu¤rul Bey, 1063 y›l›nda vefat etti¤i zaman kendi çocu¤u ol-
mad›¤›ndan, annesiyle evli bulundu¤u Ça¤r› Bey’in o¤lu Süleyman’› veliaht tayin
etmiflti. Bu s›rada Girdkûh’da Kutalm›fl’la savaflmakta olan vezir Amidülmülk Kün-
dürî, sultan›n vefat›n› haber al›r almaz Rey’e döndü. Süleyman’› tahta ç›kar›p ad›-
na hutbe okuttu. Askerin yeni hükümdara itaâtini sa¤layabilmek için onlara pek
çok ihsanda bulundu. Ancak isyan› henüz bast›r›lamam›fl olan Kutalm›fl baflta ol-
mak üzere, büyük amcalar› Musa Yabgu ve Ça¤r› Bey’in di¤er o¤ular› da taht u¤-
runda mücadeleye haz›r idiler. Gerçekten de daha Sultan’›n hastal›¤› a¤›rlafl›p öl-
dü¤ü flayialar› yay›ld›¤› zaman bile, Alp Arslan taht› ele geçirmek üzere harekete
geçmiflti. Tu¤rul Bey’in hayatta oldu¤unu ö¤renince geri dönmüfltü. Vezir Amidül-
mülk, Süleyman’›n bafll›ca rakibi olarak Alp Arslan’› görüyordu. Nitekim Alp Ars-
lan, Toharistan meliki olarak babas›n›n hizmetinde bulundu¤u s›rada, Karahanl› ve
Gazneliler’e karfl› kazan›lan baflar›larda, ‹brahim Yinal isyan›nda büyük hizmetler-
de bulunmufltu. Ça¤r› Bey de, daha sa¤l›¤›nda liyakâti dolay›s›yla idareyi fiilî ola-
rak ona b›rakm›flt›.
Vezir Kündürî bu durumun bilincinde olarak Alp Arslan’a, bir elçi ve kendi el
yaz›s›yla bir mektup gönderdi. Mektupta Süleyman’›n saltanat›n›n Tu¤rul Bey’in is-
te¤i oldu¤undan buna r›za göstermesi gerekti¤ini, bu tarafa gelmesi hâlinde ken-
disine ait olan Horasan ve Harizm’in sahipsiz kalaca¤›n›, e¤er istiyorsa para gön-
derebilece¤ini; aksi takdirde üzerine kuvvet sevk edilece¤i bildiriliyordu. Bu teh-
ditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu kar›fl›kl›klardan yararlan›p isyan eden Hut- Huttelân veya Huttel, Kuzey
talân ve Ça¤aniyân emirleri üzerine sefere ç›karak onlar› bertaraf etti. Toprakla- Horasan’da merkezi Hulbuk
olan Vahfl ile Ceyhun nehri
r›n› da do¤rudan Selçuklu idaresine ba¤lad›. Alp Arslan, Kutalm›fl’›n hareketinden aras›nda, Türkmen atlar› ile
de haberdar olmakla birlikte önce, bu s›rada taht› ele geçirmek için harekete ge- meflhur eyaletin; Ça¤aniyan
veya Saganiyân ise,
çen, büyük amcalar› ‹nanç Yabgu’nun üzerine Herat’a yürüdü. Yenilgiye u¤rat›p Ceyhun’un Maveraünnehir
teslim ald›¤› Yabgu’yu, büyük hürmet göstermekle birlikte yerine iade etmeyerek taraf›nda, merkezi Tirmiz
olan bölgenin ad›d›r.
yan›nda al›koydu. Böylelikle Alp Arslan daha tahta ç›kmadan önce devletin do¤u-
daki topraklar›n›, asi emirleri ortadan kald›r›p, Yabgu’nun hâkimiyetine son ver-
mek suretiyle merkezi idareye ba¤lam›fl oluyordu.
Di¤er yandan Arslan Yabgu’nun o¤lu olmak hasebiyle, kendisini tahtta önce-
likli hak sahibi olarak gören Kutalm›fl, kardefli Resûl Tegin ve kendilerine ba¤l›
Türkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kiflilik ordusuyla, süratle Rey üzerine

hareket etti. Vezirin ‹nanç Bey komutas›nda üzerine gönderdi¤i kuvvetleri peri-
flan etti. Bundan sonra payitahta girip saltanat›n› ilân etti (Kas›m 1063). ‹ç kale-
ye s›¤›nan vezir Amidülmülk, Kutalm›fl’la ancak Alp Arslan’›n bafl edebilece¤ine
kanaât getirerek, ona acil yard›m ça¤r›s›nda bulundu. Vezirden Rey’i terk etme-
mesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hâlleder etmez Rey’e do¤ru
harekete geçti. Bu s›rada Yunus Yinal’›n o¤ullar› Erdem ve Erbasgan Kazvîn’de
Alp Arslan ad›na hutbe okuttular.
Kutalm›fl, Alp Arslan’›n Niflabur’a vard›¤›n› ö¤renince, iki ordu aras›nda kalma-
mak için Rey’den ç›karak ona do¤ru ilerledi. Kutalm›fl, Alp Arslan’›n kendisine bu
mücadeleden vaz geçmesi için yapt›¤› ça¤r›y›, saltanat›n babas›ndan dolay› öncelik-
le kendi hakk› oldu¤unu söyleyerek geri çevirdi. Bu durumda savafl kaç›n›lmaz ol-
du. Damgân civar›nda Milh vadisinde iki Selçuklu flehzâdesinin ordular› karfl› kar-
SIRA S‹ZDE fl›ya geldi. Kutalm›fl’›n
SIRA S‹ZDE Alp Arslan’›n ordusunun hareketini zorlaflt›rmak için bölgeyi
batakl›¤a çevirmesi ifle yaramad›. Bugünün kendisi için u¤ursuz oldu¤una inanan
Kutalm›fl’›n savafl› geciktirmesi de mümkün olamad›. Sonunda iki ordu aras›nda vu-
kû bulan meydan savafl›nda Kutalm›fl yenildi ve hayat›n› kaybetti. Kardefli, o¤ullar›
Süleymanflah ve Mansur esir edildiler. Kutalm›fl’›n ölümüne a¤lay›p üzülen ve yas›-
S O R U n› tutan Alp SArslan,
O R U onu Rey’de Tu¤rul Bey’in yan›na defnettirdi. Kutalm›fl’›n berta-
raf edilmesine bakan Süleyman ise, a¤abeyi Alp Arslan’a direnemeyece¤ini anlaya-
D‹KKAT
rak fiiraz’a çekildi.
D‹KKAT
Vezir zaten Alp Arslan’›n taraf›na dönmüfl bulunuyordu.
Müsadere devlet Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, baflkent Rey’e girip tahta oturdu. Kutalm›fl
memurlar›n›n, görevleri olay›n› göz önüne alarak mücadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dönerek Kir-
N N
s›ras›nda makamlar›n›n
gücünü kötüye kullanarak man’da Alp Arslan ad›na hutbe okuttu. Vezir Amidülmülk Kündürî, Alp Arslan’›n
haks›z kazanç edindikleri melik iken de veziri olan Nizamülmülk’ün tahrikleri sonucunda önce azledildi. Ar-
gerekçesiyle, servetlerine el
AMAÇLARIMIZ
konulmas›d›r. d›ndan tahtAMAÇLARIMIZ
mücadeleleri s›ras›nda yapt›¤› harcamalar yüzünden suçlanarak malla-
r› müsadere edildi. Bir süre sonra da idam edilmek suretiyle hayat›n› kaybetti.
K ‹ T A P Selçuklu Devleti’nin
K ‹ T A Pidare mekanizmas› hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. M.Altay Köy-
men, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1989
TELEV‹ZYON Abbasî THâlifesi

E L E V ‹ Z Y O N ile ‹liflkiler
Tu¤rul Bey’in öldü¤ü haberi Ba¤dad’a ulaflt›¤›nda, Halife’nin veziri yas ilân edip ta-
ziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Selçuklular’la yap›lm›fl olan
anlaflmay› Tu¤rul Bey’in hayat›yla s›n›rl› sayarak hutbeden onun ad›n› ç›kard›. Ay-
‹NTERNET ‹ N T devletine
r›ca Selçuklu ERNET tâbi olan bölge emirlerini, Selçuklu idaresinden kurtulmak
konusunda istiflare etmek üzere Ba¤dad’a ça¤›rd›. Halife bununla da yetinmeyerek,
Selçuklular’›n Irak umumî valisi (amîd) olan Ebû Said Kainî’ye, Tu¤rul Bey öldü¤ü-
ne göre görevinin sona erdi¤ini bildirdi. Bunun üzerine Ba¤dad’da oturmakta oldu-
Nevbet çald›rmak, hutbe ¤u saray› surlarla tahkim eden amîd, Selçuklu saray› önünde nevbet çald›rmaya de-
okutmak, para kestirmek
gibi önemli saltanat vam ederek, bir süre halifeye karfl› direndi. Selçuklu Devleti’nin di¤er görevlileri de,
alâmetlerinden biriydi. kendilerini güvende hissetmedikleri için onun etraf›nda topland›lar.
Ba¤›ms›z hükümdarlar
günde befl ezan vakti,
Halife, Selçuklu idaresinden kurtulmak için, Irak’taki Selçuklu görevlilerini kas-
vasallar ise üç vakit tederek, din adamlar›ndan müslümanlar›n emirinin iradesine, yani halifeye karfl›
saraylar›n›n kap›s›nda davul koyanlarla savafl›lmas› gerekti¤ine dair bir fetva ald›. Hattâ bafll›ca görevi vergi top-
(tabl) vurdururlard›, buna
nevbet denirdi. lamak olan amîdi tutuklay›p bu zaman içerisinde toplad›¤› vergileri de geri ald›.
SIRA S‹ZDE Halife’nin Tu¤rul Bey’in vefat› üzerine Selçuklu idaresinden kurtulmak, yeniden siyasî güç
SIRA S‹ZDE
1 elde etmek için ald›¤› bafll›ca tedbirler nelerdir?
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
3. Ünite - Alp Arslan Zaman› 43
Bununla birlikte Halife, Ba¤dad’a gelen mahallî emirlerden umdu¤unu bulama-

d›. Hattâ Musul emiri Müslim b. Kureyfl’in Selçuklu saray›n› ve Ba¤dad’› istilâ giri-
flimi, ancak di¤erlerinin karfl› koymas› ile önlenebildi (Aral›k 1063). Müslim’in bu
teflebbüsü, siyasî ve askerî gücü büyük ölçüde zaafa u¤ram›fl olan halifeli¤in bu tür
müdahalelere müsait hale geldi¤ini gösteriyordu. Yani Musul emiri de t›pk› Selçuk-
lular gibi, Halife’yi kendi denetimi alt›na almak istiyordu.
Nihayet Rey’de tahta oturan Sultan Alp Arslan, ad›na hutbe okutulmas› ve para
kestirilmesi iste¤i ile Ba¤dad’a bir heyet gönderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Müs-
lim’in cüretine bakarak, bu zamana kadar takip etti¤i Selçuklu aleyhtar› politikan›n
aksine, hiç bir itirazda bulunmadan Ba¤dad camilerinde Alp Arslan ad›na hutbe
okuttu (27 Nisan 1064). Ba¤dad’da Alp Arslan ad›na para kestirildi. Halife, Selçuk-
lu elçisi ve devlet erkân›n›n haz›r bulundu¤u bir toplant›da, siyasî yetkilerini sulta-
na b›rakt›¤› malum anlaflmay› yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili menflur Sul-
tan Alp Arslan’a gönderildi. Halife ayr›ca hilatlar ve baflka saltanat alâmetleri ile
birlikte Alp Arslan’a kufland›r›lmak üzere bir k›l›ç gönderdi. Sultan da çok de¤erli
hediyelerle halifeye mukabelede bulundu.
Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcas› Tu¤rul Bey’in son günlerinde
evlenip Rey’e getirdi¤i halifenin k›z› Seyyide Hatun’u da bu elçilik heyetiyle bir-
likte Ba¤dad’a babas›na gönderdi. Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halifeli¤i iliflkileri,
Alp Arslan zaman›nda devletin sars›lmaz kudreti ile orant›l› olarak, problemsiz
bir flekilde yürütüldü. Alp Arslan k›z›n›, ölümünden k›sa bir süre önce, halifenin
torunu ve veliahd› ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla ba¤lar›n›
güçlendirmeye çal›flm›flt›r.
AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFER‹

Alp Arslan böylece devlet otoritesini, taht davac›lar›na ve Halife’ye karfl› tart›flma-
s›z bir flekilde hâkim k›ld›. Sonra da amcas› zaman›nda oldu¤u gibi, bat› yönünde
geniflleme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazas›na ç›kt›. 1064 fiubat’›nda
Rey’den ç›k›p Azerbaycan’a ulaflan Selçuklu ordusu, Tu¤tegin adl› bir beyin kala-
bal›k bir Türkmen toplulu¤u ile hizmetine girmesiyle daha da güçlendi. Uzun za-
mand›r bu bölgede ak›nlarda bulunan Tu¤tegin, tecrübeleri do¤rultusunda Sul-
tan’a tavsiylerde bulundu. Gürcüler’i arkada b›rakarak Anadolu’ya gaza etmenin
tehlikeli olaca¤›na ikna etti¤i Alp Arslan’a, k›lavuzluk etme görevini üstlendi. Sul-
tan ordusunun bir k›sm›n› veziri Nizamülmülk ve o¤lu Melikflâh idaresinde Nahci-
van’da b›rakt›ktan sonra Gürcistan’a girdi. Tiflis-Çoruh aras›nda fiavflat’a kadar pek
çok kaleyi fethetti. Gürcü kral› IV. Bagrat, Selçuklu ordusunun bu ilerleyifli karfl›-
s›nda can›n› güçlükle kurtard›. Lori bölgesi Ermeni prensi, Alp Arslan’a k›z›n› ver-
mek suretiyle onun dostlu¤unu kazand›. Ba¤l›l›¤›n› bildirdikten sonra Sultan’›n iz-
niyle ülkesine döndü. Selçuklu ordusu harekâta devamla Ardahan’›n kuzeydo¤u-
sunda bulunan Ahalkelek’i fethetti.
Bu arada Melikflah ve Nizamülmülk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek önce
Anberd’i, arkas›ndan Sürmeli’yi fethettiler. Henüz 12 yafl› civar›nda bulunan Melik-
flah komutas›nda ilerleyen Selçuklu ordusu, Meryem-niflîn kalesini kuflatt›. Buras›
sa¤lam surlar› ve göl k›y›s›nda (Gökçe Göl) bulunmas› dolay›s›yla çok muhkem bir
kale idi. Nizamülmülk gemiler ve kay›klar yapt›rarak kuflatmay› fliddetlendirdi. Sel-
çuklu askerleri yanaflt›r›lan merdivenlerle surlara t›rmand›lar. Selçuklu ordusu çok
kay›p vermesine ra¤men sonunda, bir rivayete göre, gece meydana gelen deprem-
de y›k›lan do¤u surlar›ndan flehre girmeye muvaffak oldu.
Bundan sonra Selçuklu ordusu birleflerek Sepidflehr ve Lal (Allaverdi) flehirleri-

ni çok fliddetli savafllarla ele geçirdi. Gürcü meliki Gurgen sultana elçi yollayarak
anlaflma istedi. ‹ste¤i kabul edilerek Selçuklu Devleti’ne ba¤land›.
Ani’nin Fethi
Selçuklu ordusu yoluna devamla Kars-Ani bölgesinden Anadolu’ya girdi. Alp
Arslan bu güzergâh üzerinde bulunan iki kale ahalisinin müslümanl›¤› kabul et-
mesinden sonra, Ani önüne gelerek flehri kuflatt›. Vezir Nizamülmülk buradan
Halife’ye bir fetihnâme göndererek, Sultan’›n bu zamana kadarki baflar›lar›n› sa-
y›p Bizans ucundaki Ani’nin kuflat›ld›¤›n› bildirdi. Ani, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun
Ermeniler’i iç bölgelere tehcir politikas› çerçevesinde, Bizans taraf›ndan ilhâk
edilmifl olup Bizansl› bir vali ve garnizon komutan› taraf›ndan korunuyordu. Son
derece müstahkem bir flehir olan Ani üç taraftan Arpaçay Nehri, di¤er taraftan ise
her birinin üzerinde kaleler bulunan da¤larla çevrili idi. Bu da¤l›k taraf ayr›ca Ar-
paçay’dan ba¤lanan sularla doldurulmufl bir hendekle de tahkim edilmiflti. Sul-
tan Alp Arslan flehrin karfl›s›nda ordugâh›n› kurunca, ekinlerin ve su kanallar›n›n
korunmas› ile görevli Bizans askerleri onlar› bölgeden ç›karmak istediler. Ancak
savaflmaya cesaret edemeyerek çekildiler. Bundan sonra fliddetli bir muhasara
bafllad›. fiehrin nisbeten alçak bir kesimine yanaflt›r›lan ahflap bir burçtan manc›-
n›k ve okçularla hücûm edilmesine ra¤men bafllang›çta bir geliflme kaydedileme-
di. Hattâ geri çekilmek bile düflünülürken, Ani’nin savunmas›ndan sorumlu ko-
mutanlar›n iç kaleye çekilmesi ahâlinin direncini k›rd›. Yeniden sald›r›ya geçen
Selçuklu ordusu saman ve toprak çuvallar›yla hende¤i doldurmak suretiyle Ani’ye
girdi. Onbinlerce insan›n toplanm›fl oldu¤u ifade edilen flehirde pek çok esir ve
ganimet al›nd› (16 A¤ustos 1064). ‹ç kale de çetin bir direnifl göstermekle birlik-
SIRA ‹slâm
Cizye, S‹ZDE devletlerinde te müdafiler,SIRASultan’›n
S‹ZDE bizzât kumanda etti¤i sald›r›lar sonucunda, çaresiz cizye
müslüman olmayan ödemeyi kabul ederek teslim oldular.
ahâliden al›nan bafl
vergisine denir. O ça¤da çok say›da kilisesi ile meflhur olan Ani’nin fethi ‹slâm Dünyas›’nda bü-
yük bir sevinç yaratt›. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gönderdi¤i Alp Arslan’a
Ebûlfeth (Fethin babas›) unvan› verdi. Alp Arslan flehri fieddadî emiri Menuçehr’in
S O R U S O R UAni’nin savunma, imar ve inflas› için gerekli tedbirleri ald›; cami-
idaresine b›rakt›.
ler infla ettirdi. 20 A¤ustos Cuma günü, Fethiye ad›yla camiye çevrilen katedralde
D‹KKAT Cuma namaz›n› D ‹ K K k›lan
AT Sultan, ertesi gün buradan ayr›larak 40 km. kadar bat›da bu-
lunan Kars önlerine geldi. fiehrin hâkimi Ermeni prensi Gagik, Sultan’›n iste¤i üze-
rine huzuruna ç›kt›. Siyah elbiseler içerisinde gelen Gagik, “Tu¤rul Bey öldü¤ün-
N N
den beri yas tutmakta oldu¤unu” beyan ederek Alp Arslan’›n gönlünü kazand›.
Sultan kendisine ba¤l›l›k bildiren Ermeni prensi Kars’a geri gönderdi. Ancak Ani
AMAÇLARIMIZ örne¤ine bakarak
AMAÇLARIMIZ gelecek endiflesine düflen Gagik, k›sa bir süre sonra Kars’› Kay-
seri çevresinde baz› yerler karfl›l›¤›nda, Bizans ‹mparatorlu¤u’na terk etti.
K ‹ T A P Ani hakk›nda
K ‹ daha
T A fazla
P bilgi için bkz. M.Fahrettin K›rz›o¤lu, An› fiehri Tarihi (1018-
1236), Ankara 1982
TELEV‹ZYON fiEHZÂDELER‹N
TELEV‹ZYON TAY‹N‹ VE MEL‹KfiAH’IN
VEL‹AHT ‹LÂN ED‹LMES‹
Asl›nda Kafkasya ve Anadolu’da baflar›l› bir sefer yürütmekte olan Alp Arslan, Kir-
man meliki olan kardefli Kavurt’un isyan etti¤i haberini ald›. Bunun üzerine ace-
leyle Kars’tan ayr›lmak zorunda kald›. Gerçekten de amcazâdesi Erbasgan ile iflbir-
li¤i yapan Kavurt, Alp Arslan’a ba¤l› fiebânkâre emiri Fazlûya’y› ma¤lup edip fii-
raz’› iflgâl etti. Sultan bunun üzerine süratle Kirman üzerine yürüdü. Kavurt Bey’in
s›¤›nd›¤› kaleden ç›karak af dilemesi üzerine mesele çözülmüfl oldu.
Buradan Merv’e gelen Alp Arslan, komflu hükümdar ve emirlerin de haz›r bu-
lundu¤u muhteflem bir dü¤ün töreni ile baz› çocuklar›n› evlendirdi (Eylül 1065).
Arslanflah’› Gazne sultan› ‹brahim’in k›z› ve kendi k›z›n› da ‹brahim’in o¤lu ile ev-
lendirdi. Ayr›ca Alp Arslan’›n daha melik oldu¤u dönemde Karahanl› ‹brahim Tam-
gaç Han’la yapt›¤› anlaflmaya göre, o¤lu Melikflah’› Han’›n k›z› Terken Hatun ile Terken, bu Hatun’un özel
ismi olmay›p, Karahanl›
kendi k›z›n› da yine Han’›n o¤lu fiemsülmülk Nasr ile evlendirdi. Sözkonusu evli- melikelerine verilen Türkçe
likler diplomatik bak›mdan çok önemli idi. Bu dü¤ünler vesilesi ile Merv flehri de bir unvand›r. Selçuklu
bafltanbafla donat›lm›flt›. hükümdarlar›yla evlenen
baflka Karahanl› prensesleri
Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine görkemli bir törenle o¤lu Me- de bulunmakla birlikte,
likflah’› veliaht tayin etti. Veliaht›n›n at›n›n dizginini bizzât tutan Alp Arslan onu Melikflah’›n han›m› olan
Terken Hatun meflhur
mücevherlerle ifllenmifl alt›n bir tahta oturttu. Orada haz›r bulunan herkesten ona olmufltur.
itaat konusunda yeminle söz ald›. Sultan daha sonra o¤lunun veliahtl›¤›n› Hali-
fe’ye de onaylatt›. Melikflah’›n ad›n›n kendisinden sonra hutbelerde okunmas›n›
emretti.
Alp Arslan daha sonra baz› o¤ullar› ile hanedan mensuplar›n› ülkenin çeflitli
yerlerine tayin etti. Daha önce Herat’› elinden al›p özel statüsüne son verdi¤i bü-
yük amcalar› ‹nanç Yabgu’yu Mazenderân’a, tahttan indirdi¤i kardefli Süleyman’›
Belh’e, o¤ullar›ndan ‹lyas’› Ça¤an›yan’a, Arslan Argun’u Harizm’e, Arslanflah’›
Merv’e, Ertafl (‹brahim Yinal’›n kardefli)’›n o¤lu Mesud ve Mevdud’u da Bagflur ve
‹sfizar’a tayin etti. Bu hanedan mensuplar›, kurulufl s›ras›nda Ça¤r› Bey’e, ‹nanç
Yabgu’ya, hattâ Kavurt’a tan›nan yetkilere sahip olmad›klar› için, merkeziyetçili¤e
ayk›r› bir durum yoktu. Bu görevlendirmeler yönetimde sorumluluk paylafl›m›
(ülüfl) gelene¤i çerçevesinde yap›lm›fl olup, böylece meliklerin idarî tecrübe ka-
zanmas› amaçlan›yordu. fiehzâdelerin ç›kard›¤› isyanlar›, ülkenin hanedan›n ortak
mal› say›ld›¤› için bir nevi pay almaya yönelik giriflimler olarak görmek do¤ru de-
¤ildir. Çünkü bunlar küçük bir alanda ba¤›ms›zl›k kazanmay› de¤il, Selçuklu Dev-
leti taht›n› ele geçirmeyi hedeflemifllerdir.
Alp Arslan’›n flehzâdeleri ülkenin çeflitli yerlerini idare etmekle görevlendirmesini

SIRA S‹ZDE mahi- SIRA S‹ZDE
yeti bak›m›ndan de¤erlendiriniz. 2
DEfiT-‹ KIPÇAK VE CEND SEFER‹
Sultan Alp Arslan bu merasim ve düzenlemeleri yapt›ktan sonra, 1065 y›l› sonunda
büyük bir ordu ile Ceyhun Nehri’ni geçip, Aral Gölü ve Hazar Denizi S O R sahilinden
U do- S O R U
laflarak O¤uzlar’›n yurtlar›ndan olan Mank›flla¤’a girdi. Bu seferin amac› gayr› müs-
lim Türkler’le iflbirli¤i ederek ticaret yollar›n›n güvenli¤ini bozan K›pçak ve Türk-
D‹KKAT D‹KKAT
menler’i cezaland›rmakt›. Bu havalinin ‹dil bölgesi ile ba¤lant›l› canl› bir ticaret ha-
yat› vard›. Bu ak›fl›n bozulmas› do¤al olarak Selçuklu Devleti’nin ekonomisini de
N N
olumsuz flekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, K›pçak reisiniSIRAma¤lup
S‹ZDE edip itaât SIRA S‹ZDE
alt›na ald›. Buradan Aral’›n kuzeyine ve sonra do¤usuna yöneldi. Bu bölgelerde ya-
flayan göçebeleri de kendisine ba¤lad›ktan sonra ata yurdu Cend’e vard›. Muhteme-
len K›pçaklar’dan olan Cend emiri Alp Arslan’› hediyelerle karfl›layarak hürmet gös-
terdi, ona ba¤l›l›¤›n› bildirdi. Alp Arslan büyük dedesi Selçuk Bey’in Cend’de bulu-
nan mezar›n› da büyük bir sayg›yla ziyaret etti. Art›k Selçuklular’›n
K ‹ TbirA uç P flehri olan K ‹ T A P
Cend’in hâkimiyetini o¤lu Melikflah’a verdi. Böylece Selçuklular’a ba¤l› olan Ha-
rizm’in do¤u ve bat›s›ndaki yerler de topraklar›na kat›lm›fl oldu. Bu seferle bölgenin
ve ticaret yollar›n›n güvenli¤ini sa¤layan Sultan Harizm’e, oradanT E L Eda
V ‹ ZMerv’e
Y O N döndü. TELEV‹ZYON
1067 y›l›nda bir kez daha Kavurt Bey’in isyan›yla karfl›laflan Alp Arslan yeni-
SIRA S‹ZDE SIRA yürüdü.
den Kirman’a S‹ZDE Kavurt Bey, Melikflah’›n veliahtl›¤›n› kabul etmedi¤i için
onun ad›n› hutbeden ç›karm›flt›. Sultan Alp Arslan’›n Atabeg Çavl› komutas›nda
D Ü fi Ü N E L ‹ M gönderdi¤iD Üöncü kuvvetleri, Kavurt Bey’in Erbasgan idaresindeki ordusunu yen-
fi Ü N E L ‹ M
di. Kavurt bunun üzerine Ciruft kalesine s›¤›n›p bir kere daha af istedi. Kirman’›,
kendisine ba¤l› kalmas› flart›yla kardefline b›rakan Alp Arslan, buradan ikinci
S O R U S O R U
Kafkasya seferine ç›kt›.
D‹KKAT Kara Arslan Kavurt

D ‹ K K A TBey daha Tu¤rul Bey’in ölümünden sonra taht› ele geçirmek iste¤i ile
‹sfahân’a yürümüfl, ancak Alp Arslan’›n duruma hâkim oldu¤unu görerek Kirman’a dön-
müfltü. Ancak daha sonra 1065’te Sultan’›n Ani seferinde, flimdi de Deflt-i K›pçak’ta olma-
N N
s›ndan yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defas›nda özür dileyip affedilme-
sine ra¤men, bu da onun son isyan› olmad›. 1069 y›l›nda, Kuhistan sahibi Fazlûya ile itti-
AMAÇLARIMIZ fak hâlindeAMAÇLARIMIZ
isyan edince, Sultan bizzât Kirman’a yürüdü. Fazlûya Nizamülmülk taraf›ndan
ma¤lup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslan’›n askerlerine vaadlerde
bulunarak, uygun zamanda sald›rmay› plânlad›¤› ö¤renildi. Kavurt’la iflbirli¤i yapanlardan
K ‹ T A P K ‹ Töldürüldü.
tesbit edilenler A P Ancak olay›n boyutlar› tahmin edilenin üzerinde olunca Sultan
geri çekilmeye karar verdi. Sonra Kavurt’un o¤lu Sultanflah’›, bir ordu ile babas›na karfl›
gönderdi. Fakat onun yenilgiye u¤ramas› ve Alp Arslan’›n Bat› seferine ç›kmas› üzerine me-
TELEV‹ZYON sele sürüncemede
T E L E V ‹ Z kald›.
YON
‹K‹NC‹ KAFKASYA SEFER‹

Yak›ndo¤u Türklü¤ü’nün belkemi¤ini oluflturan Müslüman O¤uzlar’›n Hazar Deni-
zi’nin güneyinden göçüne paralel olarak, gayr› müslim soydafllar› da, kuzeyden
göç ediyorlard›. Peçenek, O¤uz ve K›pçak boylar›n›n kalabal›k kitleler hâlinde ge-
lifli, Kafkaslar ve Karadeniz’in kuzeyinde, Balkanlar’da çalkant›lara yol açmakta idi.
Nitekim bu yüzden Kafkaslar’dan güneye inen Kumuk ve Alanlar’la Hazarlar’›n ka-
l›nt›lar› Azerbaycân’da büyük sars›nt› yaratt›lar. Buralarda Selçuklular’a ba¤l› olarak
hüküm süren fieddadî ve fiirvanflahlar gibi emirlikler onlara karfl› koyamad›lar. Bu
yüzden Gürcü/Abhaz meliki Bagrat, fieki’yi istilâ edip Berdaa’ya kadar ilerledi.
Anadolu’ya giden göç yollar›n›n kesilmesi gibi olumusuz bir sonuç da do¤uracak
olan bu durum, Alp Arslan’› yeni bir bat› seferine mecbur etti.
Sultan 1067 y›l› Kas›m ay›nda Arrân’a gelince fiirvanflah ve fieddadî emiri hu-
zuruna ç›kt›lar. Selçuklu ordusu Aras’› geçerek Gürcistan’a girdi. fieki’yi geri al-
d›. Bagrat’›n fieki’ye tayin etmifl oldu¤u Agsartan adl› vali, de¤erli hediyelerle Sul-
tan’›n huzuruna ç›k›p ba¤l›l›¤›n› bildirdi ve onun eliyle müslüman olmay› istedi.
Gürcü kral› savaflmaya cesaret edemeyerek kaçt›. Selçuklu ordusu günefl ›fl›¤›n›n
s›zmad›¤› ormanlarda ancak neft makinalar› ile ç›kar›lan yang›nlarla aç›lan yol-
lardan ilerleyebiliyordu. Gürcistan’›n merkezi olan Kartli bölgesine giren Alp
Arslan birçok flehir ve kaleyi ele geçirdi. Çok fliddetli geçen k›fltan muzdarip olan
Selçuklu ordusu bir müddet Kars’ta kald›ktan sonra Tiflis’e geldi. fiehri zapt eden
Sultan, burada bir cami yap›lmas›n› emretti. Bagrat bunun üzerine Alp Arslan’a
elçiler göndererek y›ll›k vergi ödemek kayd›yla tâbiyet arz etti. K›z›n› Selçuklu
sultan› ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflis’in idaresini fieddadî emiri Faz-
lûn’a b›rakarak Horasan’a döndü.
Selçuklu ordusunun ayr›lmas›ndan sonra Kafkasya’da, asl›nda Selçuklu Dev-
leti’ne karfl› isyan mahiyeti tafl›mayan baz› kar›fl›kl›klar ç›kt›. Bu havalideki fetih-
leri dolay›s›yla bölgeyi iyi tan›yan Emir Savtegin’in buraya gönderilmesi üzerine
kar›fl›kl›klar giderildi.
SUR‹YE VE ANADOLU SEFER‹
Alp Arslan’a Kadar Anadolu Ak›nlar›

Selçuklu Devleti’nin kuruluflunda büyük emek ve zahmetler çekmifl olan Türk-
menler, hâlâ bir yurt bulmak zorunlulu¤u ile göçmeye devam etmekte idiler. Bilin-
di¤i gibi bu göçler, devlet politikas› olarak Selçuklu sultanlar› ve hanedan üyeleri-
nin de rehberli¤inde Anadolu’ya yönlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan
da 1064 ve 1067 y›llar›nda, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Türkmenler’in
Anadolu’ya uzanan yollar›n›n güvenli¤ini sa¤lam›fl bulunuyordu. Ani-Kars bölgesi-
ni fethederek, yine bu sürece katk›da bulunmufltu. Bununla birlikte Selçuklu sul-
tanlar›n›n, herhangi bir sebeple do¤uda meflgûl olduklar› zamanlarda da fetihler
durmuyor, Türkmen kumandanlar öncülü¤ünde do¤al seyri içerisinde ilerliyordu.
Nitekim bu çerçevede fetihleri yürüten meflhur Sâlâr-› Horasan, Gümüfltegin,
Afflin, Ahmedflah ve Artuk gibi komutanlar, Selçuklular’a tâbi küçük müslüman
emirliklerin topraklar›n› üs olarak kullan›p, güney ve iç Anadolu’ya kadar ak›nlar
düzenlemekte idiler. Ancak bu ak›nlar›n bafll›ca amac›, savafl›n en do¤al kazanc›
olmakla birlikte, yaln›zca ganimet elde etmek de¤ildi. Sözkonusu ak›nlar›n strate-
jisi iyi incelendi¤inde bu savafllar›n temel hedefinin askerî sefer yollar›n› ele geçir-
mek, güçlü Bizans kalelerinin savunmas›n› zay›flatmak ve mümkün oldu¤unca az
kay›pla ifli bitirmek oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak bütün bunlara ra¤men, özellik-
le Selçuklu sultanlar›n›n himayesinde olmayan ak›nlar, zaman zaman Bizans kuv-
vetleri taraf›ndan durdurulabiliyordu. Anadolu’nun sarp fizikî co¤rafyas›, çok iyi
tahkim edilmifl kale ve flehirlerine uygun kuflatma araçlar›ndan ve donan›mdan
yoksun olan Türkmenler bazen baflar›s›z oluyorlard›. Düflman taraf›ndan takip
edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycan’a kadar çekilmek zorunda
kal›yorlard›. Fakat bu faaliyetleriyle her hâlükârda Anadolu’nun fethini kolaylaflt›-
racak zemini de haz›rl›yorlard›. Öyle ki Anadolu fetihleri 1067 y›l›nda Kayseri’ye
kadar genifllemiflti. Hattâ Diogenes’in faal siyasetine ra¤men, Sultan Alp Arslan’›n
önünden kaçan akrabas› Erbasgan’› yakalamakla görevlendirilen Afflin Bey, bu ta-
kip s›ras›nda rahatl›kla Sakarya’y› afl›p Marmara k›y›lar›na ulaflabilmiflti (1070).
Diogenes’in Malazgirt’e Kadarki Faaliyetleri

Bizans ‹mparatorlu¤u da pek tabiî, giderek büyümekte olan Türk tehlikesinin
fark›nda idi. Bununla birlikte ‹stanbul’da yaflanan taht ve nüfuz mücadeleleri
devleti zaafa u¤ratm›fl bulunuyordu. Bu durum Türk istilâs›na zaman›nda müda-
halede bulunmay› engelliyordu. Eyaletlerdeki askerî kuvvetler oldukça güç kay-
betmiflti. ‹mparator Konstantinos IX. Dukas’›n yetiflkin bir varis b›rakmadan ölü-
mü üzerine kar›s› Eudokia, Romanos Diogenes adl› komutan ile evlenerek onun
tahta geçmesini sa¤lad›.
Art›k yeni imparatorun yegâne hedefi Türk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu
maksatla derhâl harekete geçti. 1068 bahar›nda Bulgaristan ve Makedonya asker-
leri ile Uzlar (gayr› müslim O¤uzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devfli-
rilmifl ücretli ordusuyla yola ç›kt›. Türkmenler’in Niksar’› ele geçirdiklerini ö¤renin-
ce güzergâh›n› de¤ifltirip, Kayseri üzerinden Sivas’a geldi. Divri¤i civar›nda karfl›la-
fl›p savafla girdi¤i bir Türk birli¤ini yenip çekilmeye mecbur etti. Sonra as›l hedefi-
ne do¤ru güneye döndü ve Suriye’ye vard›. Halep yak›n›ndaki Menbic’i ele geçi-
rip ahalisini esir ve katletti (Kas›m 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, ay-
n› flekilde ya¤malad›. Diogenes’in as›l hedefi Suriye’nin kap›s› durumundaki Ha-
leb’i ele geçirmekti. Bununla birlikte ordusunun açl›kla karfl› karfl›ya kalmas› onu
dönmeye mecbur etti. Fakat dönerken Türkler’in bu bölgeden Anadolu’ya giriflini
engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbic’i tahkim etti. Ancak o daha Orta
Anadolu’ya varmadan Türkmen komutan› Afflin, Sakarya havzas›na kadar girip
Amorium’u zabt etti, pek çok esir ve ganimet ele geçirdi. Bütün bu olanlar karfl›-
s›nda çaresiz kalan ‹mparator, ordusunu Türkler’e karfl› savaflmak üzere Anado-
lu’da da¤›tarak ‹stanbul’a döndü.
H›z kesmeyen Türk ak›nlar›na karfl›, ertesi y›l tekrar sefere ç›kan ‹mparator Di-
ogenes’in flimdiki hedefi ise Türk ak›nlar›n›n üssü olan Ahlat’t›. Diogenes, Kayse-
ri-Sivas üzerinden Palu’ya kadar geldi. Ancak Türk ak›nc›lar›n›n Konya’ya girmele-
ri ve Malatya bölgesini korumakla görevli Ermeni Philaretos’un yenilip kaçmas›
üzerine ‹stanbul’a dönmek zorunda kald›. ‹mparator’un 1070 y›l›nda bir kere daha
sefere ç›kma giriflimi ise muhalifleri taraf›ndan engellendi. Bunun üzerine Türk-
ler’e karfl› Malatya’ya Philaretos, Sivas’a da Manuel Komnenos komutas›nda iki or-
du gönderdi.
Alp Arslan’›n amcas›n›n o¤lu olup Kavurt Bey’in isyan›na destek veren ve ye-
nildikten sonra kaçan Erbasgan, Yabgulu Türkmenler’i ile Kafkasya bölgesinde fa-
aliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslan’›n bu tarafa yönelmesi üzerine, onun önünden
çekilerek süratle Anadolu’ya girdi. Sultan taraf›ndan kendisini takiple görevlendi-
rilen Afflin’in önünden kaçarken, Sivas yak›n›nda karfl›lafl›p savaflmak zorunda kal-
d›¤› Manuel Komnenos’u esir ald›. Fakat ‹stanbul’a gitmek niyetinde oldu¤unu an-
lat›p esirleri serbest b›rak›nca bütün maiyyeti ve Manuel ile birlikte ‹stanbul’a gi-
den Erbasgan Diogenes taraf›ndan çok iyi karfl›land›. Onu takip ederek hiç bir en-
gelle karfl›laflmadan Marmara k›y›lar›na ulaflan Afflin, ‹mparator’u Erbasan’› iade et-
memesi durumunda, mevcut anlaflmay› bozarak ülkesini ya¤malamakla tehdit etti.
Nitekim ‹mparatordan red cevab› alan Afflin, Honaz’a kadar ak›nlarda bulundu.
Çok miktarda ganimetlerle birlikte dönerken a¤›r k›fl flartlar› sebebiyle kay›plara
u¤rad›. Yine de Türk ak›nlar›n›n üssü olan Ahlat’a döndü. Erbasgan meselesini ve
Bizans’a karfl› baflar›lar›n›, bu s›rada Suriye seferinden dönmekte olan Alp Arslan’a
bir mektupla rapor etti.
Alp Arslan’›n Suriye Seferi

Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ticarî ç›karlar› dolay›s›yla, Fat›mî Halifeli¤i ile yak›n
iliflkileri bulunmaktayd›. Hat›rlanaca¤› üzere, Tu¤rul Bey zaman›nda yap›lan an-
laflma ile, ‹stanbul’daki camide Fat›mî halifesi yerine Abbasî halifesi ad›na hutbe
okutulmas› kabul edilmiflti. Bu durum Fat›mîler’le Bizans aras›nda k›sa süreli bi-
ri so¤uklu¤a sebep olsa da, iliflkiler zaman içerisinde tabii seyrine girmifl bulunu-
yordu. Fat›mîler’in Bizans ile ittifaklar›, takip ettikleri dinî siyaset ve sünnî islâm
dünyas› için tehdit oluflturmalar› Alp Arslan’›n dikkatini bu yöne çekiyordu. Bu
arada Fat›mî Devleti’ndeki iç kar›fl›kl›klar, dönemin en büyük gücü olan Selçuk-
lu Devleti’nde yank› buldu. Fat›mî veziri Ebû Cafer b. Hamdân, Alp Arslan’› an-
laflmazl›k hâlinde bulundu¤u ordu komutan› Bedrülcemâli’ye karfl› M›s›r’a davet
etti (1070). Fat›mîler’e tâbi olan Halep emiri de, sefere ç›kmas› durumunda Sul-
tan’a yard›m vaadinde bulunuyordu.
M›s›r seferine karar veren Sultan, hem Diogenes’le birlikte Türkler’e karfl› sald›-
r›ya geçen Bizans’a gözda¤› vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arka-
s›nda pürüz b›rakmamak düflüncesiyle Anadolu’ya geldi (Temmuz 1070). Van Gö-
lü’nün kuzeyinden Malazgirt önlerine geldi. Önce Malazgirt’i, sonra Tu¤rul Bey’in
1054’de ald›¤›, fakat düfltü¤ü anlafl›lan Ercifl kalelerini kolayl›kla ele geçirdi. Ora-
dan güneye dönerek Mervanî emirinin idaresindeki Amid (Diyarbak›r)’e geldi. ‹ta-
âtsiz tutumu sebebiyle cezaland›rmak istedi¤i Emir Nizameddin’in yerine kardefli-
ni atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek çok hediyeler sunmas›
üzerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini ald›ktan sonra Ekim
1070’de, Urfa’y› kuflatma alt›na ald›. Dönemin büyük flehirlerinden olan Urfa, sur-
lar› dolay›s›yla çok iyi korunuyor; Bulgar Basil adl› bir komutan taraf›ndan müda-
faa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sözü vermifl olan Halep Mirdasî emiri
Mahmud’u da yard›ma ça¤›rd› ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek iste-
meyen Alp Arslan, iki ay kadar süren Urfa kuflatmas›n› 50.000 dinar haraç ödeme
teklifini kabul ederek kald›rd›.
Alp Arslan bundan sonra F›rat Nehri’ni geçerek (20 Ocak 1071) Halep yak›nla-
r›na geldi. fiehrin hâkimi Mirdasî emiri Mahmud, Fat›mîlerle olan iliflkilerinin etki-
siyle itaâtsizlik gösteriyordu. Alp Arslan bunun üzerine flehre zarar vermek isteme-
di¤i halde Halep’i kuflatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenes’in Suriye
seferinde de görüldü¤ü gibi, Bizans’›n da hedefinde olan bu uç flehrini k›l›ç zoruy-
la almay› ve ‹slâm hududunu zay›flatmay› uygun bulmad›. Bir ay kadar süren ku-
flatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslan’›n huzuruna ç›k›p af isteyen Mahmud
Abbâsî Halifeli¤i’ne ve Selçuklu Devleti’ne ba¤l›l›k flart›yla görevine iade edildi.
Diogenes Yeniden Anadolu’da

Sultan Alp Arslan Haleb’den M›s›r’a gitmeye haz›rland›¤› s›rada gelen Bizans elçi-
si, ‹mparator’un Ahlat, Ercifl, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini iste-
di¤ini, aksi taktirde büyük bir orduyla gelece¤ini bildiriyordu. Diogenes’in sefere
ç›kmak yerine elçi göndermesini, onun zay›fl›¤›na yoran Alp Arslan, elçiye sert bir
üslûpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Mart’ta ‹stanbul’dan hareket eden ‹mpara-
tor’un büyük bir ordu ile Erzurum’a do¤ru ilerlemekte oldu¤u haberi kendisine
ulafl›nca telaflla dönüfl yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir k›sm›n›, DFat›mîler’e
Ü fi Ü N E L ‹ M karfl› Su- D Ü fi Ü N E L ‹ M
riye’de b›rak›p F›rat’› geçti. Selçuklu ordusu nehri geçerken hayvanlar›n›n bir k›s-
m› telef oldu¤u gibi, iflin aciliyeti dolay›s›yla hareket kaabiliyeti zay›f birlikler de
S O R U S O R U
terhis edilince mevcudu bir hayli azalm›fl oldu.
Dikkat edilecek olursa Sultan Alp Arslan’›n Haleb’i kuflatmas› ve ‹mparator’un

D‹KKAT büyük bir D‹KKAT
ordu ile ‹stanbul’dan yola ç›kmas› ayn› günlere rastlamaktad›r. Oysa art›k bir imparator-
luk hâline gelmifl olan Selçuklu Devleti’nin bu seferden, daha haz›rl›k
SIRAaflamas›nda haber-
N N
dar olmas› gerekirdi. Vezir Nizamülmülk’ün Siyasetnâme adl› eserinde nakletti¤i bilgi,
devletin gizli haber alma, bilgi toplama konusundaki eksikli¤ini aç›kça ortaya koymakta-
d›r. Buna göre Alp Arslan’a istihbarât teflkilât› kurulmas› teklif edildi¤inde
AMAÇLARIMIZ“Dostlar›m› AMAÇLARIMIZ
düflman, düflmanlar›m› dost gösterirler” endiflesi ile reddetmiflti.
K ‹ T Aelçisi,
Selçuklu ordusunun Suriye’den telaflla dönüflüne flahit olan Bizans P durumu K ‹ T A P
‹mparatora bildirdi. Hattâ Alp Arslan’›n takviye kuvvetler toplamak üzere Urfa’dan
Musul’a gitmesi de, ‹mparator’dan korkup ‹ran’a kaçt›¤› fleklinde rapor edildi.
T E L E V ‹ Z YSlav,
Diogenes’e gelince Balkan ve Anadolu vilâyetlerinden, Ermeni, ON Bulgar, TELEV‹ZYON
Gürcü, Alman, Frank, Peçenek, Uz ve K›pçak gibi çeflitli milletlerden toplad›¤› or-
dusuyla Anadolu’ya girmifl bulunuyordu. Bizans ordusunun a¤›rl›klar› 3.000 araba
ile çekilirken, 1.200 kiflinin kulland›¤› ve 100 hayvan›n çekti¤i devasa bir manc›-
n›klar› da vard›. Ayr›ca ordunun çarkç›, la¤›mc›, arabac›, manc›n›kç› gibi teknik s›-
n›f›n toplam›n›n 100.000’i, kumandan/subay say›s›n›n 30.000’i buldu¤u kaydedil-
mektedir. Rakamlar mübala¤al› gibi görünse de, Bizans ordusunun mevcudunun
Selçuklu ordusu ile k›yaslanamayacak kadar çok oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Nitekim

bu orduda yer alan Uzlar’›n mevcudunun dahi 15.000 oldu¤u kaydedilmektedir.
Netice olarak, 600.000 gibi çok abart›l› baz› rivayetlere ra¤men Bizans ordusunun
200.000 civar›nda oldu¤u kuvvetle tahmin edilmektedir.
Alp Arslan ise, Azerbaycân/Hoy’da bir k›s›m kuvvetlerin kat›lmas›n› bekledik-
ten sonra Meyyâfarîkîn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlat’a vard›. Savafl›n ciddiyeti do-
lay›s›yla hatunu ve çocuklar›n› vezir ile birlikte Tebriz’e gönderirken, ölürse o¤lu
Melikflah’› yerine geçirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlat’a geldi¤inde huzuruna ç›-
kan Afflin Bey, Anadolu gazalar›nda ve özellikle Erbasgan’› takibi s›ras›nda yafla-
d›klar›n› ve Rumlar’›n kendileriyle savaflacak kudrette olmad›¤›n› anlatarak onu
ümitlendirdi. Anadolu gazalar› ile flöhret bulan Afflin, Sanduk, Artuk, Dilmaço¤lu,
Mengücik, Daniflmend, Çavl› ve Porsuk gibi bey ve Mervano¤ullar› ile bir k›s›m
mahallî müslüman kuvvetlerinin kat›l›m›yla Selçuklu ordusunun mevcudunun da
50-60.000 civar›na ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r.
MALAZG‹RT ZAFER‹
Bizans ordusu Kapadokya’ya ulaflt›¤›nda toplanan harp meclisi nas›l bir strateji uy-
gulanmas› gerekti¤i konusunu tart›flt›. Baz›lar› Selçuklu ordusunu iç bölgelere, çe-
kerek ve iafle imkânlar›n› yok ederek h›rpalamay› önerdiler. Di¤erleri ise de¤il Er-
zurum’da durmay›, ‹ran’a var›p tüm ‹slâm ülkelerini istilâ etmeyi, yani hucümu
öneriyorlard›. ‹kinci görüfle uyan Diogenes, yoluna devamla Erzurum’a geldi. Or-
dusundan 10.000 kiflilik bir birli¤i, do¤uda güvenli¤i sa¤lamak ve ordusuna erzak
sa¤lamak üzere Abhazya’ya gönderdi. 30.000 kiflilik bir kuvveti ise Türk as›ll› Tark-
haniotes ve Frank Russel komutas›nda, yollar›n emniyetini sa¤lamalar› için Ahlat’a
sevk etti. Alp Arslan’›n da tam Ahlât’a ulaflt›¤› s›rada, Selçuklu öncü birlikleri, San-
duk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini bask›na u¤ratt›lar. Da¤›lan askerler Malat-
ya bölgesine kaçarlarken ‹mparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir k›ta asker
yollad›. Basil, esas Selçuklu ordusunun henüz gelmedi¤ini ve Bizans öncü birlik-
lerini da¤›tan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri oldu¤unu zannediyordu. ‹mpa-
ratoru da bu flekilde bilgilendiren Basil’in askerleri ölü veya esir olarak imha oldu-
¤undan geriye haber getirecek bir kifli bile kurtulamad›.
Bu arada Diogenes, zay›f bir müfreze taraf›ndan korunmakta olan Malazgirt’i
alarak, ba¤›fllama sözü vermesine ra¤men, müdafileri ve halktan kaçamayanlar›
katletti. Sultan Alp Arslan da bu s›rada, yan›nda yukar›da say›lan kumandanlar
oldu¤u hâlde Malazgirt’e do¤ru ilerlemekte idi. Selçuklu ordusunun aniden geli-
fli karfl›s›nda flaflk›nl›¤a düflen Bizans ordusu, yürüyüflünü durdurup Malazgirt’e
10 km. kadar mesafede, Rahva ovas›nda ordugâh›n› kurdu. Ancak karargâh›n›
‹mparator’dan önce hâkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 A¤ustos günü ilerleye-
Fersah bir islâmî uzunluk rek düflman›n bir fersah yak›n›na geldi. Sultan yine de, kuvvet azl›¤› dolay›s›y-
birimi olup 3 mile eflittir. Bir la bir meydan savafl›na girmek konusunda tereddütlü idi. Bu yüzden bir yandan
mil yaklafl›k 2 km. oldu¤una
göre bir fersah da 6 km.dir. da düflman hakk›nda bilgi toplamak ve ‹mparator’a bar›fl önermek üzere bir el-
çilik heyeti gönderdi.
Abbâsî halifesinin sultana gönderdi¤i ‹bn Mühellebân ve Savtekin’den oluflan
heyet, Sultan’›n sulh teklifini Diogenes’e ilettiler. ‹mparator öncü birliklerinin hezi-
mete u¤ramas›na ve ordusundaki itaâtsizlik emarelerine ra¤men, say›sal üstünlü-
¤ün verdi¤i gururla, teklifi çok kaba bir flekilde geri çevirdi. Selçuklu ordusu hak-
k›nda kendisine verilen yan›lt›c› bilgilerin de etkisiyle, bar›fl›n Rey’de yap›laca¤›n›,
kendilerinin ‹sfahân’da, hayvanlar›n›n ise Hemedan’da k›fllayaca¤›n› söyleyerek
meydan okudu. Diogenes ayr›ca bu seferin, Bizans bak›m›ndan o güne kadarki
Türk ak›nlar› ile yak›n iliflkisini ortaya koyan, kesin sonuç almaya yönelik bir inti-
kam seferi oldu¤unu anlatan flu cümleleri sarf ediyordu: “Rum (Roma) ülkesine ya-
p›lanlar›, ayn›yla ‹slâm ülkelerine yapmad›kça dönmeyece¤im. Bu sefer için muaz-
zam paralar sarf ettim. Nas›l dönerim?”
‹mparator’un cevab›, mensup olduklar› dine ve millete hizmet için, idealleri u¤-
runda yaln›zca kazanmaya odaklanm›fl, Selçuklu ordusu üzerinde olumsuz bir et-
ki yapmad›. Abbâsî Halifesi de, bu harbin ‹slâm Dünyas› için arzetti¤i ehemmiyet
dolay›s›yla, haz›rlatt›¤› bir dua metnini bütün ‹slâm ülkelerine göndererek Alp Ars-
lan’›n ordusu için Allah’a yakar›lmas›n› istedi.
‹mam›n›n tavsiyesiyle savafl› müslümanlar için özel bir gün olan Cuma’ya b›ra-
kan Alp Arslan, ordusunun maneviyat›n› yükseltecek tedbirler de al›yor, bu sava-
fl›n bir kader savafl› oldu¤ununun bilinci ile Cuma namaz›ndan sonra ordusuna
flöyle hitap ediyordu: “Burada Allah’tan baflka sultan yoktur. Emir ve kader onun
elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savaflmak veya ayr›l›p gitmek konusunda ser-
bestsiniz.” Askerleri hiçbir flekilde ayr›lmayacaklar›n› beyan ederken üzerine beyaz
bir elbise giyen Sultan, eski Türk âdetine göre at›n›n kuyru¤unu ba¤lad›. Gö¤üs
gö¤üse harp edece¤inin iflareti olarak, ok ve yay›n› at›p, k›l›ç ve topuzunu ald›. “Ey
askerlerim! E¤er flehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum
göklere yükselecektir. Melikflah’› yerime tahta ç›kar›n›z ve ona ba¤l› kal›n›z. Zafe-
ri kazan›rsak önümüzde çok hay›rl› günler olacakt›r” sözleriyle art›k savafla haz›r
oldu¤unu gösteriyordu (Turan 2010, Köymen 1972).
Gece boyunca Türk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz b›ra-
k›lan Bizans ordusunda da, ertesi gün kendi adetlerince benzer törenler, ayinler
yap›ld›. Nihayet 26 A¤ustos 1071 Cuma günü, ö¤le namaz›ndan sonra iki ordu
harp düzeni ald›. Bizans ordusunun merkezinde ‹mparator bulunuyor, sa¤ kanada
Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, artç› kuvvetlere ise Andronikos Dukas
kumanda ediyordu.
Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana bölüme ay›rm›fl bulunuyordu. Tarank
adl› kumandan›n emrine verilen ve daha kalabal›k olan ikinci k›s›m, dörde ayr›la-
rak önceden savafl alan›n›n yanlar›ndaki tepelere pusuya yat›r›lm›flt›. Bunlar›n bir
bölümü Bizans ordusunun gerisini tutacak ve keflif yapacak; di¤erleri ise s›ras› gel-
di¤inde düflman› kuflat›p ok ya¤muruna tutacaklard›. Sultan Alp Arslan komutas›n-
daki birinci k›s›m ise, Diogenes’in karfl›s›nda yerini ald›. Savafl Murat suyunun bir
kolu üzerinde, Malazgirt önündeki Rahva ovas›nda cereyan ediyordu. Selçuklu as-
kerlerinin ok ya¤muruna tutarak tahrik etmesi üzerine, Bisans ordusu çan sesleri
eflli¤inde harekete geçti. Bizans ordusu, kendilerine oranla çok az olan bu kuvvet-
leri ezmek hevesiyle hücuma kalkt›. Selçuklu birlikleri taktik gere¤i, yenilmifl gibi
yaparak ve sa¤a sola da¤›larak geri çekilmeye bafllad›lar. Bu takip s›ras›nda pusu-
lar›ndan ç›kan Türk askerleri düflman›n sa¤ kanad›n› bozguna u¤ratt›lar. Bu s›rada
Peçenek ve Uz askerleri de daha önce sözlefltikleri gibi Selçuklu saflar›na geçtiler.
Bizans ordusunda bulunan bu gayr› müslim Türkler’in, Selçuklu ordusu çevresin-
de keflif yaparlarken, ayn› dili konufltuklar›n› duyunca, savafl s›ras›nda taraf de¤ifl-
tirmek için anlaflt›klar› rivayet edilir.
‹mparator ordusunun sa¤ kanad›n›n bozulmas› üzerine, sol kanad› yard›ma ça-
¤›rd›. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkas›na sarkan Türk askerlerince kuflat›-
l›p yenilgiye u¤rat›ld›klar› için yard›ma gelmeleri mümkün olamad›. Ermeni kuv-
vetleriyse zaten savafl bafllad›¤›nda firar etmifllerdi.
Sahte ricat Türkler’in çok Muharebeyi büyük bir ustal›kla yöneten Alp Arslan sahte ricat, turan takti¤i
eski zamanlardan itibaren
Malazgirt’te, Mohaç’ta hattâ veya kurt oyunu denilen Türk savafl takti¤ini uygulayarak kuvvet azl›¤›n›n zaafa
Preveze’de uygulad›klar› bir dönüflmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Türk birliklerini takip ederken pusu-
harp takti¤idir. Düflmana
sald›ran askerler yenilmifl ya düfltü¤ünü anlay›p geri çekilmeye karar verdi. Fakat daha savafl›n sonucu belli
gibi yap›p süratle geri olmadan, artç› kuvvetler komutan› Andronikos, ‹mparator’un bozguna u¤rad›¤›n›
çekilirken, yanlarda önceden
pusuya yat›r›lm›fl olan ilan edip kaçt›. Bununla birlikte kuflatman›n tam ortas›nda kalan Diogenes, esir dü-
birlikler ç›karak düflman› flene kadar k›l›c›yla kahramanca savaflt›. Nihayet elinden yaralanan ve at› vurulun-
arkadan çevirir ve bir
çember içerisinde kalan ca yere düflen Diogenes esir edildi.
düflman› imha ederlerdi.
fiekil 3.1
Malazgirt Savafl›
Kaynak: Köymen
(1972)
25-26 A¤ustos saat 13.30’a kadar iki taraf Ordular›n›n tertipleri
fiekil 3.2
Malazgirt Savafl›
Kaynak: Köymen
(1972)
Bizans Ordusunun 26 A¤ustos 1071 saat 15.30’dan saat 19.30’a kadar kuflat›lmas› ve yok edilmesi
Böylece akflama kadar süren muharebede Bizans ordusunun büyük k›sm› im-
ha edildi. Baflta ‹mparator olmak üzere, pek çok kifli de esir düfltü. Selçuklu ordu-
sunun elde etti¤i ganimetin haddi hesab› yoktu. Bu benzeri az görülmüfl fevkelâ-
de, inan›lmas› zor bir olayd›. Diogenes, Sultan’›n huzuruna zincire vurulmufl ve
boynuna esaret niflanesi olan lale tak›lm›fl olarak ç›kar›ld›. Di¤er esirlerin ona gös-
terdi¤i sayg› ve ‹bn Mühelleban’›n flahitli¤i ile teflhis edildi.
Malazgirt Savafl›’nda karfl› karfl›ya gelen Selçuklu-Bizans ordular›n›SIRA

yap›lar›
S‹ZDEbak›m›ndan SIRA S‹ZDE
karfl›laflt›rarak de¤erlendirin. 3
D Ü fi Ü N E L ‹tenkit
Selçuklu sultan›, ‹mparator’u bar›fl teklifini reddetmesi yüzünden M etme- D Ü fi Ü N E L ‹ M
nin d›fl›nda, ona kötü muamelede bulunmad›. Hattâ onu “Üzülmeyiniz ‹mparator!
‹nsanlar›n maceralar› böyledir” sözleri ile teselli etti. Diogenes’e S O Rhilat,
U kaftan ve S O R U
külah giydirildi. Üzerinde kelime-i flehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Afla-
¤›da okuma parças›nda detay› verilen konuflmalardan sonra bir anlaflmaya var›ld›.
D‹KKAT D‹KKAT
Buna göre Bizans imparatoru flu hususlar› yerine getirmeyi taahhüd ediyordu.
• ‹mparator serbest b›rak›lmas› karfl›l›¤›nda 1,5 milyon dinar fidye verecek
N N
• Bizans Devleti y›ll›k 360.000 dinar vergi ödeyecek SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
• Selçuklu Sultan’› talep ederse, ‹mparator askerî yard›mda bulunacak
• Taht›n› muhafaza edebildi¤i takdirde, önceden müslümanlar›n elinde olan
Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlât’› Selçuklular’a terk edecek
• Bizans ülkesindeki tüm müslüman esirler serbest b›rak›lacakt›.
Bu anlaflmadan ç›kan en önemli sonuç, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Selçuklu
Devleti’ne ba¤l› duruma gelmifl olmas›d›r. Nitekim vergi ve askeri yard›m mükel-
lefiyeti yan›nda imparatora hilat giydirilmifl olmas› bunun aç›k delilleridir. Tarihçi-
lerden anlaflman›n flartlar›n› zaferin büyüklü¤ü ile uygun bulmayanlar oldu¤u gibi,
bu vesile ile Alp Arslan’›n yüce gönüllülü¤ünü öne ç›karanlar T E da
L E Vvard›r.
‹ Z Y O N Bir hafta TELEV‹ZYON
kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kiflilik bir Türk müfrezesi eflli¤inde,
10.000 dinar da yol harçl›¤› verilerek, ‹stanbul’a gitmek üzere u¤urland›.
Bununla birlikte her iki hükümdar da, bu anlaflman›n uygulanabilmesinin
‹NTERNET ‹m- ‹NTERNET
parator’un hayatta kalmas›na ba¤l› oldu¤unu, Diogenes’in ‹stanbul’a dönemeden
taht› kaybedebilece¤i öngörmüfllerdi. Nitekim Diogenes daha Sivas’a vard›¤›nda
taht›n›n Mihail VII. Dukas taraf›ndan ele geçirildi¤ini ö¤rendi. Yine de Alp Ars-
lan’›n yard›m›na da güvenerek mücadeleye devam etti. Ancak yenilgiye u¤rad›.
Manast›ra kapanmaya söz verdi ise de, Mihail Dukas onun gözlerine mil çektirerek
ac›lar içerisinde ölümüne sebep oldu.
Öte yandan ‹slâm âleminde büyük sevince yol açan Malazgirt Zaferi, her tarafa
fetihnâmeler gönderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eylül günü Ba¤-
dad’a ulaflan fetihnâmeyi devlet erkân›n›n huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp
Arslan’a bu vesile ile bir tebrik mesaj› gönderdi. Ba¤dad’da, halk›n da coflkuyla ka-
t›ld›¤› flenlikler yap›ld›. Hat›rlanaca¤› gibi, Türkler Yak›ndo¤u’ya girdiklerinde ‹slâm
Dünyas›’n›n karfl› karfl›ya oldu¤u en büyük d›fl tehlike, ata¤a kalkm›fl olan Bizans
‹mparatorlu¤u idi. Selçuklular taraf›ndan ilerleyifli durdurulan Bizans’›n, bu kararl› ve
son büyük girifliminin de bofla ç›kmas› Müslümanlar’a genifl bir nefes ald›rm›flt›.
Diogenes’in taht› kaybetmesi üzerine, Bizans ile yap›lm›fl olan anlaflma hüküm-
süz kald›. Alp Arslan bunun üzerine, dostu imparatorun intikam›n› da bahane ede-
rek, komutanlar›na Anadolu’nun fethini emretti. Bu anlaflman›n yürürlükte kalma-
s› durumunda bile, Bizans topraklar›na yap›lan Türkmen ak›nlar›n›n önünü kesile-
ce¤ini iddia etmek mümkün de¤ildir. Zira O¤uzlar/Türkmenler, bir yurt bulmak
mecburiyeti ile Dandânakân savafl›ndan beri, Selçuklu Devleti’nin politikalar› çer-
çevesinde Anadolu’ya ak›nlar yapmakta idiler. Öyle ki daha Malazgirt Savafl›’dan

önce Sakarya havzas›na kadar ulaflm›fllard›. Ancak Bizans’›n henüz Türkler’e karfl›
koyacak ve onlar› takip edebilecek kuvveti bulunmaktayd›. Bu yüzden Türkmen-
ler, Bizans taarruza geçince gidebildikleri yere kadar geri çekilmeye mecbur kal›-
yorlard›. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yüz y›l boyunca bir
daha bu büyüklükte bir ordu toplayamayacak a¤›r bir darbe yedi. Baflka bir deyifl-
le, bu zaferle Bizans’›n askerî gücü k›r›l›nca Türkler, bundan böyle güvenli bir fle-
kilde Anadolu’ya yerleflmek imkân› bulmufllard›r. Malazgirt Zaferi bu bak›mdan
Anadolu’nun yurt tutulmas› bahsinde tam anlam›yla bir dönüm noktas› olmufltur.
Nitekim çok k›sa bir süre içerisinde Do¤u Anadolu bölgesinde Saltuklular, Mengü-
cikler, Daniflmendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 y›l›nda Süleymanflah’›n ‹znik’i
fethiyle kurulan Türkiye Selçuklu Devleti ve Küçük Asya Anadolu’nun vatan hali-
ne gelmesi de flüphesiz bu zaferin eseridirler.
SIRA S‹ZDE Malazgirt zaferinin Türk Tarihi bak›m›ndan önemini nas›l aç›klars›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
ALP ARSLAN’IN TÜRK‹STAN SEFER‹ VE ÖLÜMÜ
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir y›ldan Duzun
Ü fi Ü N bir
E L ‹ Mzamand›r seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savafl›n-
dan sonra ‹sfahan’a döndü. Burada zafer münasebetiyle tâbi emir ve hükümdarla-
S O R U r›n ve elçilerinS O Rtebriklerini
U kabul etti. Ancak bir süre sonra Türkistan’a sefere ç›k-
mak zorunda kald›.
Bilindi¤i gibi Maveraünnehir’de Ça¤aniyan ve Harizm’in hâkimiyeti konusu
D‹KKAT D‹KKAT
Gazneliler’le Karahanl›lar aras›ndaki bir mesele olarak Selçuklular’a miras kalm›fl-
t›. Karahanl›lar’la, Alp Arslan’›n Toharistan melikli¤i s›ras›nda da eksik olmayan s›-
N N
SIRA S‹ZDE n›r çat›flmalar›, flimdi damad› fiemsülmülk Nasr Han ile o¤ullar› Ayaz ve ‹lyas ara-
SIRA S‹ZDE
s›nda da sürüyordu. Nasr Han’›n do¤uda meflgul olmas›ndan yararlanan Toharis-
tan meliki Ayaz onun topraklar›na sald›rd›. Geri dönüp Ayaz’› yenilgiye u¤ratan
AMAÇLARIMIZ Han, SelçukluAMAÇLARIMIZ
melikine a¤›r kay›plar verdirdi. Ayr›ca Alp Arslan’›n k›z› olan eflini
de, kardefli lehine casusluk yapt›¤› suçlamas›yla döverek ölümüne sebep oldu.
Alp Arslan bu geliflmeler üzerine Karahanl› hükümdar›n› cezaland›rmak için
200.000 kiflilik bir ordu ile sefere ç›kt›. Selçuklu ordusunun Ceyhun Nehri’nden ge-
çifli bir ay sürdü. Sultan’›n ilerleyifli Maveraünnehir s›n›r›ndaki Barzam kalesinin di-
renifliyle duraklad›. Bat›nî inan›fll› oldu¤u söylenen Yusuf el-Harezmî adl› kale ko-
TELEV‹ZYON mutan›, dahaT E L E fazla
V ‹ Z Y O direnemeyece¤ini
N anlay›nca teslim olmaya karar verdi. Ancak
rivayete göre s›rlar› ortaya ç›kmas›n diye kar›s› ve çocuklar›n› kendi elleriyle öldü-
ren Yusuf, bir suikast plân› yapt›. Sultan’›n huzuruna ç›kar›ld›¤›nda çizmesinin
‹NTERNET koncuna saklad›¤›
‹ N T E R N E T hançeri ç›kar›p üzerine at›ld›. Alp Arslan ve komutanlar›ndan
Gevherâyin a¤›r flekilde yaraland›lar. Yusuf, Sultan’›n adamlar› taraf›ndan hemen
orada öldürüldü. Ancak Sultan Alp Arslan da ald›¤› yaralar›n tesiri ile dört gün son-
ra 25 Kas›m 1072 tarihinde flehit oldu. Ölümü kar›fl›kl›klar› önlemek düflüncesiyle
bir müddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merv’e getirilerek, orada babas› Ça¤-
r› Bey’in yan›na defnedildi.
Alp Arslan’›n saltanat› ‹bn-i Kemâl’in Yavuz Sultan Selim’in saltanat› için yapt›-
¤› benzetmede oldu¤u gibi, ikindi günefli gibi gölgesi uzun, fakat vakti k›sa bir sal-
tanat oldu. Ancak di¤er tüm olaylar yok say›lsa bile Türk, ‹slâm ve Dünya Tarihin-
de çok mühim bir yer tutan, Anadolu’nun Türkiye olmas›n› sa¤layan Malazgirt za-
feri, onun ve askerlerinin ölümsüz bir hizmeti olarak tarihe geçmifltir.
Sultan Alp Arslan bunun yan›s›ra, ‹slâm dünyas›n› içeriden tehdit eden ve Fat›-
mîler eliyle siyasallaflan afl›r› fliîli¤e karfl› da, Nizâmiye ad›yla meflhur olan medre-
seler yapt›rarak, fikir düzeyinde de sünnî islâma büyük hizmetler yapm›flt›r.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tan›mlaya- N
A M A Ç
Selçuklu Devleti’nde bu dönem yaflanan siyasî ve
1 bilme 2 askerî olaylar› aç›klayabilme
Çocu¤u olmayan Tu¤rul Bey’in 1063 y›l›nda öl- Sultan Alp Arslan’›n ilk seferi, devletin bat› siya-
mesi üzerine, yerine veliahd tayin etti¤i, Ça¤r› seti do¤rultusunda 1064 y›l›nda, Azerbaycan ve
Bey’in o¤lu Süleyman tahta oturdu. Ancak daha Kafkasya üzerine oldu. Anadolu seferlerinin gü-
Tu¤rul Bey zaman›nda ‹brahim Yinal isyan›na venli¤i için önce Gürcistan’a girdi. Tiflis-Çoruh
destek veren ve sonra kendisi isyan eden Kutal- aras›ndaki birçok yer fiavflat’a kadar fethedildi.
m›fl da, saltanat› ele geçirmek üzere harekete Gürcü kral› kaçarken baz› yerel yöneticiler ba¤-
geçti. Önce Süleyman’›n tahta geçmesi için ge- l›l›k bildirdiler. fiehzâde Melikflah da Nizamül-
rekenleri yapan vezir Amidülmülk Kündürî, Ku- mülk ile birlikte Nahcivan’da önemli fetihler yap-
talm›fl karfl›s›nda tutunamad›. Bunun üzerine za- t›. Selçuklu ordusu Sepidflehr ve Lal’i ald›. Gürcü
ten taht› ele geçirmek üzere harekete geçmifl meliki Gürgen Selçuklu Devleti’ne ba¤land›. Alp
bulunan Alp Arslan’dan yard›m istedi. Alp Ars- Arslan yoluna devamla Anadolu’ya girdi. Bizans’a
lan, saltanat davas›na kalk›flan Musa Yabgu’yu tâbi Ermeni prensli¤inin idaresinde iken Bizans
etkisiz hâle getirdikten sonra, Kutalm›fl’›n üzeri- imparatoru taraf›ndan ilhâk edilmifl olan Ani fleh-
ne yürüdü. Yenilgiye u¤rayan Kutalm›fl hayat›n› ri kuflat›ld›. Bu müstahkem flehir, fliddetli bir mu-
da kaybetti. Alp Arslan bundan sonra taht› ele hasara ile ele geçirildi (16 A¤ustos 1064). ‹slâm
geçirdi. Kardefli Süleyman fiiraz’a çekildi. Ancak dünyas›nda da büyük sevinç yaratan bu olay üze-
Alp Arslan’›n Kirman meliki olan kardefli Kara rine Halife Sultan’› tebrik ve taltif etti.
Arslan Kavurt Bey, bafllang›çta mücadeleye gir- Sultan 1065 y›l› sonunda, Deflt-i K›pçak üzerine
meyip ülkesine döndü ise de daha sonra defa- bir sefer düzenledi. Müslüman olmayan Türk-
larca ayakland›. Kavurt’un isyanlar› bast›r›lsa da ler’le iflbirli¤i ederek bölge ticaretini sekteye u¤-
mesele tam olarak çözülemeyip Melikflah zama- ratan K›pçak ve Türkmenler’i kendisine ba¤lad›.
n›na intikal etmifltir. Sözkonusu gayr› müslim Türkler, Hazar Deni-
Alp Arslan döneminde çözülmesi gereken di¤er zi’nin kuzeyinden bat›ya göç ederken Hazar-Ka-
önemli bir mesele ise halifelikle ilgili idi. Çünkü radeniz aras›nda da s›k›fl›kl›¤a ve kar›fl›kl›klara
Halife el-Kaim Biemrillah, Tu¤rul Bey’in ölümü sebep olmakta idiler. Onlar›n güneye inmeye
üzerine Selçuklu sultan›n›n ad›n› hutbeden ç›- zorlad›¤› topluluklar Kafkasya’da Türkmenler’in
karm›flt›. Bununla da yetinmeyerek, Irak’daki Sel- Anadolu göç yollar›n› t›kamakta ve tehdit etmek-
çuklu memurlar›n›n yerine kendi adamlar›n› ata- te idiler. Bu yüzden ikinci Kafkasya seferine ç›-
m›flt›. Bu durum Tu¤rul Bey’in hilafet kurumu kan Sultan Gürcistan’da Tiflis dahil bir çok flehri
üzerinde oluflturdu¤u statünün de¤iflmesi anla- zabt etti (1067 sonu). Gürcü meliki de y›ll›k ver-
m›na geliyordu. Halife bu konuda bölgedeki ma- gi ödemeyi kabul etti.
halli emirlerin yard›m›na baflvurmay› denedi ise Bu arada Bizans ‹mparatorlu¤u’nda ‹mparatoriçe
de sonuç alamad›. Alp Arslan rakiplerini bertaraf Eudokia ile evlenerek tahta geçen Romanos Di-
ettikten sonra Ba¤dad’a bir heyet gönderip salta- ogenes, Türkler’i Anadolu’dan atmak üzere hare-
nat›n›n onaylanmas› istedi. Halife bu iste¤i yeri- kete geçti. Çünkü Türk istilâs› Sakarya k›y›lar›na
ne getirmek ve Tu¤rul Bey zaman›nda yap›lm›fl ulaflm›fl bulunuyordu. Her ne kadar Bizans ordu-
olan anlaflmay› yenilemek zorunda kald›. Alp lar› karfl›s›nda çekilmek zorunda kalsalar da,
Arslan’›n tayin etti¤i Selçuklu memurlar›n›n göre- Türkmenler yurt bulmak mecburiyeti ile ölüm
ve bafllamas›yla Irak’da hâkimiyet yeniden ku- pahas›na mücadele etmekte idiler. Diogenes Ma-
rulmufl oldu. lazgirt’ten önce, biri Suriye’ye kadar uzanan iki
sefere bizzât kumanda etmifl olmas›na ra¤men
netice alamad›.
Alp Arslan ise 1070 y›l›nda Ercifl ve Malazgirt’i N

A M A Ç
Devletin yap›s› ve iflleyiflini de¤iflikliklerle birlikte
fethetti. Diyarbak›r ve Urfa’y› kuflat›p Bizans’a 3 aç›klayabilme
bir nevi gözda¤› verdikten sonra Suriye’ye ilerle- Sultan Alp Arslan 1066 y›l›nda Radgân’da düzen-
di. Amac› Sünnî ‹slâm dünyas› için büyük tehlike lenen bir törenle o¤lu Melikflah’› veliaht tayin et-
oluflturan Fat›mî halifeli¤ini cezaland›rmakt›. An- ti. Bununla veliahtl›¤›n kurumlaflmas› ve saltanat
cak Halep emirinin itaâtsizli¤i sebebiyle bu flehri kavgalar›n›n önlenmesini amaçlam›fl olmal›d›r.
muhasara etti¤i s›rada Bizans imparatorunun Er- Alp Arslan bundan baflka o¤ullar›n› ve baz› ha-
zurum’a do¤ru ilerlemekte oldu¤unu ö¤renerek nedan munsuplar›n› da ülkenin çeflitli bölgeleri-
süratle geri döndü. K›sa süre içerisinde ancak ni idare etmekle görevlendirdi. Ancak bu tayin-
toplanabilen 50-60.000 kiflilik ordusu ile yaklafl›k ler Selçuklu Devleti’nin kuruluflu s›ras›nda yap›-
dört misli ve a¤›r techizatl› Bizans ordusuyla sa- lan paylafl›mdaki yetkilerden yoksun oldu¤u için,
vaflmaya mecbur kald›. Selçuklu ordusu, 26 A¤us- devletin parçalanmas›na sebebiyet verecek nite-
tos 1071 Cuma günü Malazgirt’te meydana gelen likte de¤ildi. ‹stisna olarak Ça¤r› Bey ve Musa
savafl› kazand›. Esir düflen Bizans imparatoru ya- Yabgu’ya verilen imtiyazlar›n, daha Tu¤rul Bey
p›lan anlaflmada senelik vergi ödemeyi, Selçuklu zaman›nda k›s›tlanmas› yoluna gidilmifltir. Alp
Devleti’ne tâbiyeti kabul etti. Bu anlaflma Dioge- Arslan zaman›nda bu politika daha da yerlefle-
nes’in taht› kaybetmesi sebebiyle yürürlü¤e gire- rek, giderek daha merkeziyetçi bir yap› ortaya
medi. Ancak bu savaflta Bizans ordusunun bir ç›km›flt›r. Buna ra¤men meydana gelen taht kav-
daha toparlanamayacak flekilde ezilmifl olmas›, galar› ise kut inanc›ndan kaynaklanmakta olup,
Türkleri’in Anadolu’yu fethinin önündeki engel- bölünmeye de¤il, genellikle taht› ele geçirmeye
leri kald›rm›fl oldu. yönelik idi. fiehzâde isyanlar›na destek veren
Diogenes’in ölümü üzerine beylere Anadolu’nun Türkmenler’in de flehzâdelerin bertaraf edilmele-
fethini emreden Alp Arslan ‹sfahan’a döndü. Bu rine paralel olarak idare mekanizmas›n›n d›fl›nda
s›rada Belh meliki olan o¤lu ile Karahanl› hü- kald›klar› anlafl›lmaktad›r.
kümdar› fiemsülmülk Nasr aras›ndaki s›n›r çat›fl-
malar› had safhaya ulaflm›flt›. Han’›n Alp Arslan’›n
k›z› olan eflini de döverek öldürdü¤ü haberi üze-
rine Türkistan seferine ç›kt›. Ceyhun k›y›s›ndaki
Barzam kalesi komutan› Selçuklu ordusuna bir
hayli direndi. Alp Arslan’›n huzuruna ç›kt›¤›nda
hançeriyle onu yaralad›. Sultan ald›¤› yaran›n et-
kisi ile dört gün sonra flehit oldu.
1. Alp Arslan’›n tahta geçifli s›ras›nda karfl›laflt›¤› bafll›- 6. Alp Arslan’›n ‹kinci Kafkasya Seferinin sebebi afla¤›-
ca sorun afla¤›dakilerden hangisidir? dakilerden hangisidir?
a. Kardefli Süleyman’›n veliahd olmas› a. ‹mparator Diogenes’in Ahlat’› kuflatmas›
b. Vezir Amidülmülk Kündürî’nin kendisini tehdit b. Gürcü melikinin Ani’yi istilâ etmesi
etmesi c. Hazar’›n kuzeyinden Avrupa’ya göç eden O¤uz-
c. Kardefli Kavurt’un isyan giriflimi lar’›n yaratt›¤› kar›fl›kl›k
d. Kutalm›fl’›n isyan› d. Mervanî emirinin isyan›
e. Ça¤aniyan ve Huttalân emirlerinin itaâtsizli¤i e. fiehzâde Erbasgan’› cezaland›rmak
2. Alp Arslan’›n halifelikle ilgili politikas›n› afla¤›daki- 7. Alp Arslan’›n Suriye seferinin amac› afla¤›dakilerden
lerden hangisi tan›mlar? hangisidir?
a. Halife’nin tüm isteklerini kabul etmifltir. a. Halep emirini cezaland›rmak
b. ‹mparator’un ele geçirdi¤i Menbic’i geri almak
b. Tu¤rul Bey zaman›ndaki statüyü aynen sürdü-
c. Ermeniler’in elinde bulunan Urfa’y› almak
ren bir anlaflma imzalam›flt›r.
d. Haçl›larla savaflmak
c. Ba¤dad’› Halife’nin idaresine b›rakm›flt›r.
e. Fat›mîler’i cezaland›rmak
d. Halife’ye karfl› Fat›mîler’le iflbirli¤i etmifltir.
e. Düflmanl›ktan dolay› Halife’nin k›z›n› Ba¤dad’a
8. Malazgirt Savafl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangi-
iade etmifltir.
si yanl›flt›r?
a. Selçuklu Devleti ile Bizans ‹mparatorlu¤u ara-
3. Alp Arslan’in Birinci Kafkasya ve Azerbaycân sefe- s›nda geçmifltir
rinde afla¤›daki yerlerden hangileri fethedilmifltir? b. 26 A¤ustos 1071 tarihinde olmufltur
a. ‹sfahan, Azerbaycan c. Bizans ordusu çeflitli milletlerden toplanm›fl üc-
b. Van, Ani, Ahlat retli bir ordudur
c. Meryemniflîn, Ahalkelek, Sürmeli, Ani d. Selçuklu ordusu Bizans ordusundan kalabal›k
d. Ani, Malazgirt, Kafkasya oldu¤u için savafl› kazanm›flt›r
e. Erzurum, Ahlat, Gence, Gürcistan e. Alp Arslan savafltan önce Diogenes’e bar›fl öne-
risinde bulunmufltur.
4. Alp Arslan’›n Deflt-i K›pçak seferinin sebebi afla¤›da-
kilerden hangisidir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi Malazgirt Savafl›’n›n sonuç-
a. K›pçak Han›’n›n isyan etmesi lar›ndan biri de¤ildir?
b. Harizm valisinin daveti a. Bizans ‹mparatorlu¤u Anadolu’yu tamamen
c. Cend’i topraklar›na katmak istemesi kaybetmesi
d. Ticaret yollar›n›n güvenli¤inin sa¤lanmas› b. Türkler’in Anadolu’ya güven içerisinde yerlefle-
e. Anadolu seferlerinin önünü açma gere¤i bilmeleri
c. Bizans ordusunun büyük ölçüde imha edilmifl
5. Alp Arslan’›n baz› hanedan üyelerini vilayetlere ata- olmas›
mas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? d. Do¤u Anadolu’da Türkmen beyliklerinin kurulmas›
a. Meliklerin yönetim tecrübesi kazanmas› sa¤lan- e. Anadolu’nun Türk Yurdu haline gelmesi
maktad›r.
b. Ülke hanedan›n ortak mal› oldu¤u gerekçesiyle 10. Alp Arslan’›n Türkistan Seferi ile ilgili afla¤›daki ifa-
bölünmektedir. delerden hangisi yanl›flt›r?
c. Yönetimde sorumluluk paylafl›m› gere¤i görev- a. Sefer Barzam kalesinin direnifli sebebiyle durak-
lam›flt›r.
lendirilmifllerdir.
b. Barzam kalesi Melikflah taraf›ndan zapt edilmifltir.
d. Egemenlik paylafl›lmad›¤› için merkeziyetçili¤e
c. Seferin sebebi Karahanl›lar’la yaflanan s›n›r ça-
ayk›r› bir durum yoktur.
t›flmalar›d›r.
e. Bu flehzâdelere, kurulufl dönemindeki gibi genifl
d. Karahanl› hükümdar›, Sultan’›n k›z›n› öldür-
yetkiler verilmemifltir.
müfltür.
e. Alp Arslan, Türkistan Seferi s›ras›nda flehid edil-
mifltir.
Romanos Diogenes Esir Olarak Sultan’›n Huzuruna 1. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Alp Arslan’›n Tahta
Getirildi¤inde Aralar›nda Geçti¤i Söylenen Konuflma Ç›kmas›, Taht Mücadeleleri” konusunu tekrar
Sultan- “Dostluk kurmak üzere sana Halife’nin elçilerini gözden geçirin.
gördermedim mi? Ama sen dostluktan kaç›nd›n. Sana düfl- 2. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Alp Arslan’›n Tahta
manlar›m›n geri verilmesi için (Erbasgan’› kastediyor) Af- Ç›kmas›, Abbasî Halifesi ile ‹liflkiler” konusunu
flin’i göndermedim mi? Fakat sen “ Para sarfettim, büyük tekrar gözden geçirin.
bir ordu toplad›m, buralara kadar geldim, arad›¤›m› yaka- 3. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Azerbaycân- Birinci Kaf-
lad›m. Ülkeme yap›lanlar› ‹slâm ülkelerine yapmad›kça kasya Seferi” konusunu tekrar gözden geçirin.
nas›l dönerim?” dedin. Serkeflli¤inin sonunu be¤endin mi?” 4. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Deflt-i K›pçak ve Cend
‹mparator- “Ülkelerini almak için türlü kavimlerden ordu Seferi” konusunu tekrar gözden geçirin.
toplad›m, paralar sarfettim. Memleketim ve kaderim senin 5. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “fiehzâdelerin Tayini”
elindedir. Bu hâlimle (Ayaklar›ndaki zincir ve esirlik alâ- konusunu gözden geçirin.
meti olarak boynuna tak›lan lâleyi kastederek) önünde- 6. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “‹kinci Kafkasya Sefe-
yim. Nasihâti ve azarlamay› b›rak›p ne istiyorsan onu yap” ri” konusunu gözden geçirin.
Sultan- “Zaferi sen kazansayd›n bana ne yapard›n?” 7. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse Anadolu ve Suriye Se-
‹mparator- “Sen böyle benim veya adamlar›m›n lütfu- feri konusunu gözden geçirin.
na terkedilmifl olsayd›n, senin bafl›n› kesmelerini veya 8. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Malazgirt Zaferi” ko-
bir dara¤ac›na asmalar›n› emrederdim” nusunu tekrar gözden geçirin.
Sultan- (Kendi kendine) “Vallahi do¤ru söyledi. Baflka 9. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Malazgirt Zaferi” ko-
türlü konuflsayd› yalan söylemifl olurdu. Bu adam ak›ll› nusunu tekrar gözden geçirin.
ve mert birisi.Bu sebeple öldürülmesi do¤ru de¤ildir. 10. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Alp Arslan’›n Türkis-
(Sonra yüksek sesle) Sana ne yapaca¤›m› san›yorsun?” tan Seferi ve Ölümü” konusunu tekrar gözden
‹mparator- “Üç ihtimal vard›r. Birincisi beni öldürtür- geçirin.
sün ama bu kasap iflidir. ‹kincisi beni ülkende teflhir
edersin, bu da sarraf iflidir. Üçüncüsünü ise mümkün
olmad›¤›ndan söylemeye gerek yoktur”
Sultan- “O nedir?”
‹mparator- “Affedilmem, sunaca¤›m paralar› kabul et-
men, aram›zda dostluk kurulmas›, beni kumandanlar›n-
dan birisi ve Rum’da bir nâibin olarak ülkeme iade et-
men. Zira beni öldürmenin bir faydas› olmaz çünkü be-
nim yerime bir baflkas›n› getirirler”.
Sultan- “Ben Allah’a, savafl› kazan›rsam sana iyi davra-
naca¤›ma dair yemin etmifltim. Allah iyi düflünenlerin
duas›n› kabul eder. Bu sebeple hakk›nda aftan baflka
bir fley düflünmedim, kendini sat›n al”.
‹mparator- “Sultan ne istedi¤ini söylesin.”
Sultan- “10.000.000 dinar”
‹mparator- “Hayat›m› ba¤›fllamakla benden bütün Rum
ülkesini istesen de hakl›s›n. Lâkin bafllar›na geçti¤im-
den beri ordular sevk etmek savafllar yapmak için
Rum’un paralar›n› sarf ettim, mallar›n› müsadere ettim,
halk›m› fakir düflürdüm.”
Bundan sonra kankardefli olan iki hükümdar, yukar›da
flartlar› belirtilen anlaflmay› yapt›lar (Köymen 1972, Tu-
ran 2010).
S›ra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2006) Selçuklular (Türkçe terc.

Halife öncelikle Tu¤rul Bey, yani Selçuklular ad›na oku- E.Necef- A.Annaberdiyev) ‹stanbul.
nan ve hâkimiyet alâmeti olan hutbeyi kesti. ‹kinci ola- Kafeso¤lu, ‹brahim (1972) Selçuklu Tarihi ‹stanbul.
rak da devlet olman›n gere¤i olan idarî ve malî tedbir- K›rz›o¤lu, M.Fahrettin (1982) An› fiehri Tarihi (1018-
leri ald›. Irak’ta Selçuklu görevlileri yerine valiler ve 1236) Ankara.
vergileri toplamak üzere memurlar tayin etti. Köymen, M.Altay (1972). Alp Arslan ve Zaman› ‹s-
tanbul.
S›ra Sizde 2 Köymen, M.Altay (1989) Selçuklu Devri Türk Tarihi
Sultan Alp Arslan’›n flehzâdeleri çeflitli vilâyetlerin yö- Ankara.
netimi ile görevlendirmesi, devletin merkeziyetçi politi- Turan, Osman (2010) Selçuklular Tarihi ve Türk ‹s-
kalar›na ayk›r› bir durum de¤ildi. Çünkü asl›nda kut lâm Medeniyeti ‹stanbul.
inanc›na dayanarak her zaman isyan edebilecek olan
melikler, kurulufl dönemindekine göre epeyce k›s›tlan-
m›fl yetkilerle atan›yorlard›. Bu uygulamadan maksat
flehzâdelerin idarî tecrübe kazanmalar› ve yönetimde
sorumluluk paylafl›m›d›r.
S›ra Sizde 3
Bizans ordusu Uz ve Peçenek gibi gayr› müslim Türk-
ler, Ruslar, Franklar,Ermeniler, Anadolulu ve Balkanl›
muhtelif etnik unsurlardan, toplanm›fl ücretli bir ordu
idi. Yani onlar› biraraya getiren de¤er, ortak bir ideal
de¤il para idi. Bizans ordusu bünyesi ve ülküsü bak›-
m›ndan ne kadar uyumsuz ise, Türk ordusu bunun tam
aksine, ayn› ideal u¤runa ölmeye haz›r, soy ve inanç
birli¤inin bir araya getirdi¤i ahenkli bir topluluk idi.
S›ra Sizde 4
Bizans’›n Türkler’i Anadolu’dan atmak için, büyük fe-
dakârl›klara katlanarak haz›rlad›¤› ordusu bu savaflta
imha oldu. Dolay›s›yla Türk ak›nlar›n› durduracak cid-
di bir güç kalmay›nca, Türkler Anadolu’ya güvenle yer-
leflmeye ve bu topraklar› yurt tutmaya bafllad›lar.
4
Amaçlar›m›z
N
N
Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tan›mlayabilecek,
N
Selçuklu Devleti’nde bu dönem meydana gelen olaylar› aç›klayabilecek,
Devletin imparatorlu¤a dönüflen yap›s›n›, de¤iflikliklerle birlikte kavrayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Melikflah • Halife
• Kavurt • Terken Hatun
• Türkiye Selçuklular› • Suriye
‹çindekiler
• MEL‹KfiAH’IN TAHTA ÇIKMASI
• B‹R‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹
• ANADOLU VE SUR‹YE S‹YASET‹
• DO⁄U ARAB‹STAN-HAC‹Z-YEMEN
VE ADEN’‹N SELÇUKLULAR’A
BA⁄LANMASI
• D‹YARBEK‹R’‹N SELÇUKLU
TOPRAKLARINA KATILMASI
Büyük Selçuklu Tarihi Melikflah Zaman›
• SUR‹YE (ANTAKYA) SEFER‹
• ‹K‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹
• ÜÇÜNCÜ TÜRK‹STAN SEFER‹
• DEVLET‹N BÜNYES‹NDE OLUfiAN
SORUNLAR
• MEL‹KfiAH’IN SON BA⁄DAD
Z‹YARET‹ VE ÖLÜMÜ
Melikflah Zaman›
MEL‹KfiAH’IN TAHTA ÇIKMASI

Hat›rlanaca¤› gibi Türkistan Seferi s›ras›nda flehit edilen Alp Arslan, ölüm döfle¤in-
de iken asker ve kumandanlardan veliahd› Melikflah’› tahta geçirmeleri konusun-
da söz alm›flt›. Sultan’›n ani ölümü, kar›fl›kl›klara meydan vermemek için bir müd-
det sakl› tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikflâh’› tahta oturttular
(25 Kas›m 1072). Ordunun ba¤l›l›¤›n› sa¤lamak için kumandanlara çok miktarda
hediyeler da¤›t›l›p, askerin maafl› yükseltildi. Melikflâh babas›n›n nafl›n› Merv’de
dedesi Ça¤r› Bey’in yan›na defnettikten sonra Niflabur’a geldi. Ba¤dad flahnesi
Gevherayin vas›tas›yla bildirilen taht de¤iflikli¤i ve Melikflâh’›n saltanat›n›n onay-
lanmas› talebi, Halife el-Kaim Biemrillah taraf›ndan tereddütsüz yerine getirildi.
Bunun niflânesi olan menflur ve sancak yine flahne arac›l›¤› ile Selçuklu baflkenti-
ne gönderildi.
Melikflâh tahta geçmifl olmakla birlikte tüm meseleler çözülmüfl de¤ildi. Nite-
kim Alp Arslan zaman›nda da bir kaç kere isyan etmifl olan Kavurt Bey, harekete
geçmifl bulunuyordu. Melikflâh amcas›na o¤ul dururken kardefle miras düflmeye-
ce¤ini, mevcut iradeye boyun e¤mesi gerekti¤ini bildirdi ise de, onu durdurmak Atabeg ata ve bey
kelimelerinden meydana
mümkün olmad›. Selçuklu ordusu içerisinde taraftarlar› oldu¤u anlafl›lan Kavurt, gelmifltir. Sultanlar›n
öncü birlikleri yenilmesine ra¤men çekilmedi. Hemedan civar›nda Nisan 1073 y›- o¤ullar›n› e¤itmeleri için
l›nda meydana gelen savafl›, Nizamülmülk’ün baflar›l› sevk ve idaresinin de katk›- tayin ettikleri hocalara
verilen unvand›r. Atabeyler,
s›yla Melikflâh kazand›. Savaflta iki o¤lu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay ki- flehzâdelerle birlikte
rifli ile bo¤durulmak suretiyle öldürüldü. O¤ullar› Sultanflâh ve Emirânflâh’›n göz- kendilerine ikta edilen
eyâletlere giderlerdi. Ancak
lerine mil çekildi. Asker içerisinde huzursuzluk ç›kmamas› düflüncesiyle yüzü¤ün- flehzâdeler çocuk yaflta
deki zehiri içerek intihar etti¤i duyuruldu. Kavurt Bey’in Kirman’da yerine b›rakt›- olduklar› için, vilayetin idare
yetkisi atabeyin elinde
¤› o¤lu Kirmanflah’›n ve sonra haleflerinin hüküm sürmesine, tâbiyet konusunda olurdu. Hükümdar
problem ç›karmad›klar› sürece izin verilmifltir. Gözlerine mil çekilmifl olmas›na de¤iflikliklerinde yanlar›nda
bulunan melik ad›na
ra¤men kaçarak, 1074 y›l›nda tahta geçen Sultanflâh üzerine sefere ç›kan Melikflâh, mücadeleye girer, melikin
onun af dile¤ini kabul ederek geri döndü. annesi ile evlenip
Bu s›rada henüz 20 yafl› civar›nda bulunan Melikflâh’›n en büyük deste¤inin Ni- konumlar›n›
güçlendirebilirlerdi. Zaman
zâmülmülk oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Nizâmülmülk, bu deste¤i ve Kavurt Bey isya- içerisinde Selçuklu devlet
n›ndaki hizmetleri dolay›s›yla, iktalar›na memleketi olan Tus flehri de ilave edile- otoritesinin zaafa u¤ramas›
üzerine bu atabeylerden
rek, yeniden vezirlik makam›na atand›. Melikflâh, babas› taraf›ndan kendisine ata- baz›lar› kendi hanedanlar›n›
beg tayin edilmifl olan vezirin bu makam›n› da, ilig ve hâce-i buzurg (Büyük Ho- kurmay› baflarm›fllard›r.
To¤teginliler, Zengiler ve
ca) unvanlar›yla teyid etti. ‹ldenizliler bunlardan
baz›lar›d›r.
B‹R‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹

Sultan Alp Arslan’›n Türkistan seferi s›ras›nda flehit düflmesi ve Melikflâh’›n Kavurt
isyan› ile meflgul olmas›, Bat› Karahanl› hükümdar›na Selçuklu s›n›r›n› tecavüz im-
kân› verdi. fiemsülmülk Nasr Han önce Tirmiz’i ele geçirdi, arkas›ndan Toharis-
tan’›n merkezi olan Belh’e sald›rd›. Melik Ayaz bu s›rada Gürgân’da bulundu¤u
için savunmas›z kalan flehir düfltü (1073 bafl›). Melik Ayaz durumu haber al›nca ha-
rekete geçti ve Belh’i geri ald›. Bununla birlikte Tirmiz üzerine düzenledi¤i sefer-
de yenildi. Bir rivayete göre çok say›da askeriyle birlikte Ceyhun Nehri’nde bo¤u-
larak hayat›n› kaybetti (Mart 1073).
Bu kar›fl›kl›klar Gazneliler’e de, Selçuklular’a karfl› harekete geçme f›rsat› verdi.
Toharistan’a giren Gazneli kuvvetleri, Sultan’›n amcas› Melikülümerâ Osman’› ye-
nilgiye u¤rat›p esir ald›lar.
Sultan Melikflâh, Kavurt meselesini hâlledip, Halife taraf›ndan saltanat› da onay-
land›ktan sonra, bu s›n›r ihlâllerine son vermek üzere ordusuyla yola ç›kt›. Selçuk-
lu ordusu Belh’e ulaflt›¤›nda, Han’›n Melikflah’a gönderdi¤i elçi geldi. Han, Tir-
miz’in Maveraünnehir’in bir parças› olmas› dolay›s›yla, e¤er bar›fl isteniyorsa fleh-
rin kendilerine b›rak›lmas› gerekti¤ini bildiriyordu. Ancak bu iste¤e itibar etmeyen
Melikflâh Ceyhun’u geçtikten sonra, Emir Savtegin kumandas›nda gönderdi¤i kuv-
vetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Han’›n kardeflinin idaresinde bulunan
Tirmiz’i kuflat›p ald›. Oradan Semerkant’a do¤ru ilerledi. fiemsülmülk durumun
ciddiyetini anlay›nca af dileyip bar›fl talep etti. Melikflâh da bu kadar›n› yeterli gö-
rerek, eski s›n›r üzerinde anlaflma yapmaya râz› oldu.
Çetr saltanat Melikflâh’›n harekât›ndan haberdar olan Gazneli Sultan ‹brahim de, erken dav-
alâmetlerinden birisi olup,
atla yolculuk s›ras›nda,
ranarak, Sultan’›n esir tuttu¤u amcas›n› serbest b›rakt›. Bunun üzerine Gazneliler-
sultan›n biraz arkas›ndan le her hangi bir çat›flma olmad›. Sultan buradan Rey’e dönerken bölgenin güvenli-
atla gelen çetircinin tafl›d›¤› ¤inin sa¤lanmas›na yönelik baz› görevlendirmeler de yapt›. Kardefli Tekifl’i Toha-
saltanat flemsiyesi idi.
ristan’a, Böribars’› Herat’a, Toganflâh’› Hemedan’a, amcas› Osman’› Velvalic (Kun-
duz)’e tayin etti. Amcas›na di¤er meliklere nisbetle siyah çetr tafl›ma ve kap›s›nda
nevbet çalma gibi ayr›cal›klar da tan›d›.
SIRA S‹ZDE Melikflâh’›n SIRA

Türkistan
S‹ZDE seferi s›ras›nda yapt›¤› atamalar›, Alp Arslan dönemi ile karfl›laflt›r-
1 d›¤›n›zda nas›l de¤erlendirirsiniz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M ANADOLU
D Ü fi Ü N E LVE
‹ M SUR‹YE S‹YASET‹
Sultan Melikflâh bundan sonra devletin baflkentini Rey’den ‹sfahân’a tafl›d›. fiehir
S O R U yeni infla edilen
S O R iki
U kale ile daha korunakl› hâle getirilirken cami, mescid, medre-
se ve hankâh gibi eserlerle adetâ yeni bafltan imar edildi. Böylece do¤u s›n›rlar›n›
tahkim ve ülkesinin ifllerini tanzim eden Melikflâh, dikkatini bat›daki geliflmelere
D‹KKAT D‹KKAT
çevirdi. Baflkentin naklinde bu yöndeki olaylar› daha yak›ndan izlemek düflüncesi
de etken olmufltur. Zira Anadolu ve Suriye’de, Selçuklu Devleti’ni yak›ndan ilgilen-
N N
diren geliflmeler yaflanmakta idi. Sultan, Kafkasya’da meydana gelen kar›fl›kl›klar
nedeniyle 1076 ve 1079 y›llar›nda bizzât Kafkasya/Gürcistan üzerine sefere ç›karak
bölgeyi itaât alt›na ald›. Ancak daha sonraki tarihlerde de Gürcistan üzerine sefer-
ler düzenlenmek zorunda kal›nm›flt›r.
K ‹ T A P TürkiyeK Selçuklu
‹ T A P Devleti’nin Kuruluflu
Anadolu bilindi¤i gibi, Selçuklu Devletinin yürüttü¤ü fetih siyaseti do¤rultusunda,
yurt tutmak düflüncesiyle devaml› Türkmenlerin ak›nlar›na u¤ramakta idi. Bunun
4. Ünite - Melikflah Zaman› 63
yan›s›ra çeflitli sebeplerle devlete küsen Türkmenler de bir s›¤›nak olarak oraya il-
tica ediyorlard›. Son olarak kardefli Kavurt’un isyan›na destek veren ve asi flehzâ-
de Erbasgan’›n da efli olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Türk-
menlere kat›lmak üzere çekilirken bertaraf edilmiflti. Yabgulu Türkmenleri’nin
Anadolu ve Suriye’de denetim d›fl› faaliyetleri Selçuklu sultanlar›n› rahats›z etmek-
teydi. Onlar›n en büyük baflbu¤lar›ndan olan Kutalm›fl’›n o¤ullar›, Alp Arslan’a kar-
fl› girdi¤i taht mücadelesini kaybedince hapsedilmifllerdi.
Olaylar›n seyrine bak›lacak olursa Kutalm›flo¤ullar›, Melikflâh’›n tahta geçti¤i s›-
rada yaflanan kar›fl›kl›klardan yararlanarak hapisten kaçm›fl veya kaç›r›lm›fllard›.
Nitekim Güney Anadolu bölgesinde k›sa bir süre faaliyette bulunduktan sonra, Su-
riye’de Büyük Selçuklu aleyhtar› bir mücadeleye kar›flt›lar. Bu olayda bir kardefli
yeniden hapse düflen Süleymanflâh, Halep-Antakya üzerinden Bizans topraklar›na
do¤ru ilerledi. 1075 y›l›nda Bizans’a ait ‹znik (Nikia)’i fethederek kendisine mer-
kez yapt›. Kutalm›fl’›n o¤lu olma ayr›cal›¤› Süleymanflah’›, k›sa zamanda bir cazibe
merkezi ve dolay›s›yla etkili bir güç hâline getirdi. Nitekim Süleymanflah 1078 y›-
l›nda, Erbasgan’›n arabuluculu¤u ile Nikephoros Botaniates’e askerî yard›mda bu-
lunarak Bizans taht›n› ele geçirmesini sa¤lad›.
Anadolu’nun fethi konusunda bu tarihe kadar al›nan yol, hiç flüphesiz Büyük
Selçuklular’›n eseri idi. Tabiî olarak bu topraklar›n tümüyle Türk yurdu olmas›n› is-
tiyorlard›. Ancak kendilerine ra¤men bir geliflmeye izin vermek istemedikleri için,
Melikflâh 1078 y›l›nda, Anadolu’ya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gönderdi. Sü-
leymanflâh’›n ona karfl› gönderdi¤i kardefli Mansur, bu savaflta hayat›n› kaybetti, fa-
kat Porsuk amac›na ulaflamad›. Türkiye Selçuklular› varl›klar›n› devam ettirdiler.
Tutufl’un fiam Melikli¤ine Tayini

Anadolu’dakine benzer bir geliflme de Suriye ve Filistin’de yaflan›yordu. K›n›k bo-
yundan olan Ats›z Bey, Alp Arslan’›n emri ile bölgede fetihlerde bulunmaktayd›.
1071 y›l›nda Fat›mîler’den Kudüs’ü, 1076’da ise D›maflk (fiam)’› ald›. Ats›z Bey er-
tesi y›l M›s›r üzerine yürüdü, fakat Kahire yak›nlar›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rad›.
Bundan cesaret alan Fat›mîler’in taarruzlar› Melikflâh’›n bölgeye müdahalesine yol
açt›. Ats›z’a dokunmaks›z›n Suriye’yi, kardefli Tacüddevle Tutufl’a ikta etti. Fakat
Ats›z Bey, Fat›mîler’e karfl› yard›m›na baflvurmak zorunda kald›¤› Tutufl taraf›ndan
öldürüldü. Böylece 1078 y›l›nda Suriye Selçuklu Melikli¤i kurulmufl oldu. Tu-
tufl’un, Melikflâh’a sadakâtini sonuna kadar korudu¤u görülmektedir. Fakat Tutufl
Selçuklu’ya tâbi olmas›na ra¤men, Irak ve Suriye’de bir Arap devleti kurmak iste-
yen Müslim b. Kureyfl ile, fliddetli bir rekabet içerisinde olmufltur. Ayr›ca Suriye s›-
n›rlar›n› zorlamakta olan Kutalm›flo¤lu Süleymanflâh da onunla girdi¤i savaflta ha-
yat›n› kaybetti. Tutufl, Melikflah’›n ölümünden sonra Berkiyaruk’a karfl› girdi¤i taht
davas›nda hayat›n› kaybetti. O¤ullar› Haleb ve D›maflk’ta melikliklerini ilân ettiler.
Melikflah’›n Anadolu ve Suriye politikalar›n› amaçlar› bak›m›ndan k›saca nas›l

de¤erlendirirsiniz? 2
Kafkasya Seferi D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sultan Alp Arslan zaman›nda tâbiyet alt›na al›nan Gürcistan’da, Kral Bagrat’›n yeri-
ne geçen II. Giorgi zaman›nda ç›kan kar›fl›kl›klar, Melikflah’› Kafkasya
S O R U seferine ç›k- S O R U
maya mecbur etti. Büyük bir ordu ile Kartli bölgesine girip baz› kaleleri fetheden
Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslan’a da mihmandarl›k etmifl olan Emir Savte-
D‹KKAT D‹KKAT
gin’i genel vali olarak atad› (1076).
N N
Ancak Savtegin’in Gürcü kral›na yenilmesi, Kars ve Anapa’n›n düflmesine, hat-

tâ Ermeni Gagik’in Ani’yi ele geçirmeye yeltenmesine imkân verdi. Bunun üzerine
Melikflah 1079’da bir kere daha Gürcistan seferine ç›kt›. Somkhet bölgesini fethe-
den Sultan, Gürcü prensi ‹vane’yi esir ald›. Savtegin’i yeni kuvvetlerle takviye et-
tikten sonra ‹sfahan’a döndü. Ancak Savtegin’in Gürcüler’in taarruzuna u¤ramas›,
Bizans’›n buradaki zay›f birli¤ine bile hareket imkân› verdi. Kars ve Erzurum düfl-
tü. Sultan bu duruma son vermek için Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu
Gürcistan’a gönderdi. Kral› ard arda yenilgiye u¤ratan emir, Kars ve Erzurum’u ge-
ri ald›. Ayr›ca kendisiyle paralel harekât yürüten Türkmenler de Karadeniz’e kadar
yay›ld›lar (1080). Gürcü kral› topraklar›n›n bir k›sm›n› olsun kurtarabilmek için ‹s-
fahan’a giderek Melikflah’›n huzuruna ç›kt›. Vergi ödemek ve asker vermek flart›y-
la taht›na iade edildi. Kral ölene kadar Melikflah’a ba¤l› kald›. Melikflah bölgede
denetimi sa¤lamak üzere, amcas› Yakutî’nin o¤lu ‹smail’i Arran valili¤ine tayin et-
ti. 1086 y›l› bafl›nda Suriye seferinin hemen öncesinde, bizzât Kafkasya bölgesine
giren Melikflah, bölgede Selçuklu egemenli¤ini güçlendirdi.
DO⁄U ARAB‹STAN- H‹CAZ- YEMEN VE ADEN’‹N

SELÇUKLULAR’A BA⁄LANMASI
el-Ahsa ve Bahreyn bölgesinde yaflanan sünnili¤e muhalif hareketler, Melikflah’›n
bölgeye bir ordu göndermesine yol açt›. Nitekim meflhur Türkmen kumandan› Ar-
tuk Bey’i, ikta sahas› olan Hulvan’dan güneye inerek, bölgeyi itaât alt›na almakla
görevlendirdi. Bölgede ilerleyen Artuk Bey çöl yolculu¤u için attan çok deveye ih-
tiyaçlar› oldu¤unu gördü. Bu sebeple önce, Basra’dan develer ve ordunun zahire
ihtiyac›n› temin etti. Harekât›n bafl›nda el-Ahsa bölgesinde Katîf ele geçirildi. Bu-
radan Bahreyn adalar›na geçip, oradaki mahalli güçleri itaât alt›na alan Selçuklu
Karmatîler Abbasî ordusu, el-Ahsa’ya dönerek Karmatîler’i cezaland›rd›. Ordusu s›caklar yüzünden
Halifeli¤ine karfl› 869 çok zorluk çeken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatîler’e düflman birisini, em-
tarihinde bafllayan Zenci
isyan›na destek veren ve rine iki bin Türkmen atl›s› verip, Ahsa’n›n korumas› ile görevlendirdikten sonra
onunla özdeflleflen bir Hulvan’a döndü (1077). Karmatîler’e karfl› kazan›lan bu zaferleri Halife’ye de bil-
topluluk. Kûfe bölgesinden
olan Karmatîler, fiiân›n diren Artuk Bey, onun taraf›ndan bir tebrik mektubu ve çok de¤erli hediyelerle
‹smailiye koluna mensup ödüllendirildi.
idiler. Sözkonusu isyan X.
yüzy›l›n bafl›nda bast›r›lsa Bu arada Hicaz’da (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zaman›ndan beri (1068)
da, zaman zaman alevlenen sünnî hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah ölünce, fiiî hutbesine dö-
hareket, takibat sonucu
Hindistan’a kadar yay›lma
nüldü¤ü görülmektedir. Fat›mî Halifesinin bask›s›yla buna mecbur olan Mekke
imkân› bulmufltur. emiri Melikflah taraf›ndan gönderilen Sâlâr-› Horasan adl› kumandan›n deste¤i ile
hutbeyi yeniden Abbasî halifesi ad›na okuttu (1077). Fat›mîler, Selçuklular karfl›-
s›nda Suriye ve Filistin’de a¤›r yenilgiler alm›fllard›. Bu sebeple Hicaz’da okunan
hutbeyi, kendileri aç›s›ndan bir sayg›nl›k meselesi sayarak imkân buldukça müca-
deleye devam ettiler. Ancak baz› küçük kesintilere ra¤men, 1080’den itibaren Hi-
caz’da hutbe Selçuklu sultan› ve Abbasî halifesi ad›na okunmaya devam etti.
1092 y›l›nda Ba¤dad’› ziyareti s›ras›nda tüm tâbi emir ve beylerini huzuruna ka-
bul eden Melikflah, yeni fetih planlar› çerçevesinde, Yemen ve Aden’in imparator-
lu¤a ba¤lanmas›n› emretti. Bunun için Türflek, Yorunkufl ve Çubuk gibi emirler gö-
revlendirildiler. Hicaz üzerinden Yemen’e inen Selçuklu ordusu k›sa bir sürede
Yemen ve Aden bölgesini hâkimiyet alt›na almaya muvaffak oldu. Bundan sonra
Melikflah Hicaz’a su yollar›, sarn›çlar ve ribatlar yapt›r›rken, hac›lardan al›nan ver-
gileri de kald›rd›.
D‹YARBEK‹R’‹N SELÇUKLU TOPRAKLARINA

KATILMASI
Anadolu ve Suriye’de cereyan eden hadiseler, Büyük Selçuklu siyaseti bak›m›ndan Diyarbekir, genel hatlar› ile
Dicle ve F›rat nehirleri
büyük önem arzediyordu. Zira Türkiye Selçuklu sultan› Süleymanflah, 1081 y›l›nda aras›nda yer alan,
Bizans ile bir bar›fl anlaflmas› yapt›ktan sonra, Do¤u’ya yönelik bir siyaset takip et- Eskiça¤da Yukar›
meye bafllam›flt›. Bu çerçevede Çukurova bölgesini fetheden Sultan’a ba¤l› baz› Mezopotamya, Ortaça¤da el-
Cezire ad› verilen bölgenin
beyler de, F›rat havzas›nda paralel bir harekât yürütmekte idiler. Süleymanflah’›n bir bölümüdür.
Büyük Selçuklu taht› üzerindeki iddias› hat›rlanacak olursa, bu ilerleyiflin Melik- Arabistan’dan göç eden
Arap kabileler yerlefltikten
flah’› rahats›z edece¤i kuflkusuzdur. Bu yüzden daha 1078 y›l›nda Emir Porsuk ida- sonra, onlar›n kabile
resinde Anadolu’ya ordu sevketmesi de, Süleymanflah’› durdurma düflüncesinden adlar›na nisbetle
Diyâr›mudar (Urfa, Harran,
kaynaklan›yordu. Fakat yürüyüflünü sürdüren Süleymanflah, 1084 y›l› sonunda An- Rakka), Diyâr›rebîa (Musul,
takya’y› fethederek, Büyük Selçuklularla komflu olmufltu. Nuseybin, Sincar) ve
Diyar›bekr olarak üç idarî
Bu arada yine Tu¤rul Bey zaman›ndan beri Selçuklular’a tâbi olan Musul’daki k›s›ma ayr›lm›flt›r.
Ukaylo¤ullar› da sorun yaratmakta idiler. Melikflah’›n halas› ile de evli bulunan Bunlardan birisi olan
Musul valisi Müslim b. Kureyfl, Musul’dan Haleb’e kadar olan bölgede bir Arap Diyarbekir bölgesi ise Âmid,
Mardin, H›sn Keyfâ ve
devleti kurmak istiyordu. Kendisi de fliî olan Müslim, maksad›na ulaflmak amac›y- Meyyâfârikîn gibi önemli
la Fat›mî halifesi ile temas kuruyor, aç›kça Selçuklu aleyhtar› politikalar takip edi- merkezlerden olufluyordu.
yordu. Hattâ Suriye meliki Tutufl’un merkezi olan Dimaflk’› kuflatmaktan bile çe-
kinmiyordu. Bununla birlikte bölge dengeleri içerisinde onu da bir yere koyan Me-
likflah, Müslim’in elindeki yerlerden baflka, vergi almak yoluyla Haleb’e hâkim ol-
mas›n› da onayl›yor, Tutufl’a da ona dokunmamas›n› bildiriyordu. Müslim bu s›ra-
da Bizansl› bir valinin elinde bulunan Antakya’n›n harac›n› da al›yordu. Fakat yu-
kar›da söylendi¤i gibi, Türkiye Selçuklu sultan› Antakya’y› fethetmifl bulunuyordu.
Bu durum Suriye hâkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle k›yas›ya rekabet eden Tu-
tufl ve Müslim’i, ayn› zamanda Süleymanflah’la karfl› karfl›ya getiriyordu.
Melikflah bir yandan Süleymanflah’›n ilerleyiflini durdurmak, di¤er yandan da
Fat›mîlerle ba¤lant›lar› olan Mervano¤ullar›’n› cezaland›rmak üzere Diyarbekir böl-
gesine bir sefer yap›lmas›na karar verdi. Zira Mervanî emiri Nasruddevle Mansur da,
varl›¤›n› sürdürebilmek için Selçuklu aleyhtar› politikalar takip ediyordu. Ayr›ca
Mervano¤ullar›’n›n ve Halife’nin eski veziri olan Fahrüddevle b. Cüheyr de kendi-
sine bir yönetim alan› bulmak üzere, Melikflah’› bu konuda teflvik ediyordu. Böyle-
ce Süleymanflah’›n güneyde yürüttü¤ü bu süratli harekât›n önü kesilmifl olacakt›.
Sizce Melikflah’›n Diyarbekir seferinin sebepleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3
Selçuklu meliklerine has yetkilerle donat›lan Fahrüddevle, emrine Gevherayin,
Altuntak, Dilmaço¤lu, Çubuk ve Artuk gibi meflhur kumandanlar D Ü fi Üverilerek
NEL‹M Diyar- D Ü fi Ü N E L ‹ M
bekir seferine memur edildi. Selçuklu ordusu ilk olarak Âmid üzerine harekete
geçti. Fakat Mervanî emirinin kendisine baz› kaleler verece¤iniS vaad O R U ederek yar- S O R U
d›m istedi¤i Musul valisi Müslim de, Selçuklu ordusundan önce Amid’e gelmifl bu-
lunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrüddevle “Kendi eliyle
D‹KKAT D‹KKAT
Araplar›n bafl›na belâ gelece¤i” kayg›s›yla, Müslim’e sald›rmak istemedi. Bu durum
emrindeki Türkmen komutanlarla aras›n›n aç›lmas›na sebep oldu. Çubuk Bey ida-
N N
resindeki Türkmenler, Fahrüddevle’nin haberi olmaks›z›n Müslim’in SIRA S‹ZDE karargâh›na SIRA S‹ZDE
bir gece bask›n› düzenleyerek kuvvetlerini da¤›t›p mallar›n› ya¤malad›lar. Melik-
flah’›n bu olaylardan haberdar olmas›ndan çekinen Fahrüddevle, Amid’e çekilen
Müslim’e sald›rmaya karar verdi. Fakat Müslim, bu defa da Artuk Bey’le Fahrüd-
devle’nin bilgisi d›fl›nda para karfl›l›¤› anlaflt›. Nitekim onun açt›¤› güvenli yoldan
Mervaniler 983-1085 y›llar› Musul’a do¤ru yola ç›kt›. Artuk Bey de Fahrüddevle’nin hizmetinde kalmak iste-
aras›nda, Meyyâfârikîn
(Silvan) merkez olmak üzere, meyerek buradan ayr›ld›.
Amid (Diyarbak›r), Mardin, Bunun üzerine Sultan Melikflah’tan korkan Fahrüddevle, Âmid muhasaras›n›
Erzen, H›sn Keyfâ, Siirt ve
Ceziret ‹bn-i Ömer gibi o¤lu Zaimüddevle’ye b›rakarak, süratli bir harekâtla Mardin, Siirt, Erzen ve H›sn
flehirlerde hüküm sürmüfl Keyfâ’y› ele geçirdi. Mervanî emiri bir k›s›m topraklar›n› kurtarmak düflüncesiyle
olan bir hanedand›r.
Abbasîler’in zay›flamas› ‹sfahan’a Sultan’›n yan›na gitti. Ancak kendisine yap›lan teklifi, h›ristiyan veziri
üzerine ortaya ç›kan Ebû Salim’in, on y›l dayanacak güçleri oldu¤unu söyleyip yan›ltmas› sebebiyle red-
emirliklerden biridir. Etnik
kökenlerinin Kürt veya Arap detti. Amid’de Vezirin himayesindeki h›ristiyanlar yiyecek depolarken, müslüman-
oldu¤u tart›fl›lmakta ise de, lar kötü muamele görüyorlard›. Bu yüzden ayaklanan müslüman ahâlinin Selçuk-
siyasî ve idarî örgütlenmesi
bak›m›ndan Abbasîlerin lu ordusuna yard›m etmesi üzerine flehir düfltü (May›s 1085).
devam› ve vasal› Mervano¤ullar›’n›n elinde ufak bir iki yer d›fl›nda sadece Meyyâfârikîn kalm›fl-
durumundad›rlar. X. yüzy›l›n
sonlar›nda ‹slâm Dünyas›na t›. Nasrüddevle Melikflah’›n teklifini kabul etti¤ini bildirdi ise de, dikkate alan ol-
karfl› taarruza geçen Bizans mad›. Nihayet 1085 A¤ustos sonunda Mervanîler’in baflkenti de düfltü ve hanedan
‹mparatorlu¤u’na vergi
ödemek zorunda kalm›fl; tarihe intikâl etti. Bu sefer s›ras›nda ele geçirilen 1.000.000 dinar de¤erindeki gani-
Tu¤rul Bey zaman›nda ise
Selçuklular’a
met ‹sfahan’a gönderildi. Nasruddevle’ye Irak’ta bir kasaba ikta edildi.
ba¤lanm›fllard›r.
Musul Seferi
Selçuklu ordusunun Âmid muhasaras› s›ras›nda, Musul valisi Müslim b. Kureyfl’in,
Mervanî emirinin yard›m ça¤r›s›na icabet etti¤i ifade edilmiflti. Nitekim Müslim
kuvvetleri bask›na u¤ray›p yenilince Artuk Bey ile anlafl›p Musul’a do¤ru çekilmifl-
ti. Ancak bu kulak ard› edilecek bir olay de¤ildi. Melikflah, Ukaylo¤ullar›’na ait
topraklar› Fahrüddevle’nin o¤luna ikta ederken, bölgedeki Türkmen beylerine de
ona kat›lmalar› emrini verdi. Kasimüddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutan-
lar Musul’da topland›lar. fiehir k›sa sürede ele geçirildi. Ancak Müslim’in Rahbe’de
iken Fat›mîler’le yeniden iflbirli¤ine teflebbüs etmesi, Melikflah’›n da bizzât sefere
ç›kmas›n› gerektirdi. Selçuklu ordusu Musul’u ald›¤› s›rada Sultan da flehre ulaflt›.
Musul ileri gelenleri taraf›ndan büyük sayg›yla karfl›lanan Melikflah, bu s›rada kar-
defli Tekifl’in isyan etmifl oldu¤u haberini ald›. Bunun üzerine Müslim’i huzuruna
getirten Sultan, bölge dengelerini dikkate alarak, sahip oldu¤u yerlerin tamam›n›
kendisine verip, onu yerinde b›rakmay› uygun buldu (Kas›m 1085).
Tekifl’in ‹syan›
Hat›rlanaca¤› üzere Tekifl, Birinci Türkistan seferinden dönüflte, Melikflah taraf›n-
dan Toharistan melikli¤ine tayin edilmiflti. Tekifl ilk olarak 1081’de Horasan’›n
önemli flehirlerinden Merv ve Niflabur’u ele geçirmeye kalk›fl›p isyan etmiflti. Bir
süre önce disiplinsizlik sebebiyle ordudan at›lan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan
s›ras›nda onu desteklemifllerdi. Fakat Tekifl, Melikflah taraf›ndan Tirmiz flehrinde
kuflat›l›nca af dilemifl ve iste¤i kabul edilmiflti.
Tekifl, Melikflah’›n Musul seferinde bulunmas›ndan yararlanarak bir kere da-
ha isyan etti. Melikflah kardeflinin üzerine yürümek için k›fl›n geçmesini bekledi.
Sonra isyan›n çok tehditkâr bir flekil almas›ndan dolay› emrinde Artuk, Porsuk,
Bozan, Türflek, Kumaç ve Ayaz gibi meflhur kumandanlar oldu¤u hâlde büyük
bir orduyla harekete geçti. Merv-i Rud’dan Serahs’a kadar olan bölgeyi kontrolü
alt›na alm›fl olan Tekifl, bu s›rada Serahs’› kuflatmaktayd›. Nizâmülmülk idaresin-
deki Selçuklu ordusunun yaklaflmakta oldu¤u fleklinde uydurma bir haberle ya-
n›lt›lan melik, acele olarak kuflatmay› kald›rmak zorunda kald›. Önce Venec’e
çekilen Tekifl, Melikflah taraf›ndan takip edilerek Tirmiz’de bir kere daha teslim
al›nd› (1085). Yeniden isyana teflebbüs edememesi için gözlerine mil çekilerek
hapse at›ld›. Tekifl’in yerine Toharistan melikli¤ine, ilginç bir flekilde onun o¤lu
Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan s›ras›nda o¤lunun Tekifl’i desteklemedi¤ine

iflaret etmektedir.
SUR‹YE (ANTAKYA) SEFER‹

Diyarbekir seferinin bafl›nda söylendi¤i gibi, Türkiye Selçuklu hükümdar›n›n An-
takya’y› fethedip Halep kap›lar›na dayanm›fl olmas› onu, Büyük Selçuklu Devle-
ti’nin bölgedeki iki temsilcisi ile karfl› karfl›ya getirdi. Müslim b. Kureyfl, Süleyman-
flah’tan Antakya için kendisine haraç ödemesini istedi. Do¤al olarak bu teklifi red-
deden Süleymanflah ile Müslim aras›ndaki gerginlik bir savaflla sonuçland›. Kurza-
hil savafl›nda Müslim’in yan›ndaki Türkmen askerlerinin Selçuklu sultan›n saflar›na
geçmesi üzerine Müslim yenilip hayat›n› kaybetti (Temmuz1085). Fakat Süleyman-
flah’›n Haleb’i kuflatmas›na Suriye meliki Tutufl’un sessiz kalmas› düflünülemezdi.
Nitekim bu defa Tutufl’la Süleymanflah aras›nda bir savafl oldu. Müslim’in yenilme-
sine yol açan Türkmen kuvvetler bu defa Tutufl’un saflar›na geçince, Süleymanflah
ma¤lûp oldu ve hayat›n› da kaybetti (Haziran 1086).
Taraflar aras›nda bu mücadeleler sürerken, Halep hâkimi de Sultan Melikflah’›,
flehri kendisine teslim etmek üzere davet etmifl bulunuyordu. Müslim’in ölümü Sel-
çuklular’›n Suriye hâkimiyetini güçlendirmek konusunda bir f›rsat oldu. Yine ülke-
sini ve saltanat›n› tehdit eden Süleymanflah’›n ölümü de ayn› flekilde, Melikflah’› ra-
hatlatan bir sonuçtu. Ancak di¤er taraftan da, art›k rakipsiz kalan Tutufl’un, isten-
meyen flekilde güçlenmesine f›rsat verecek bir geliflme idi. Nitekim Tutufl bu s›ra-
da Haleb’i kuflatm›fl bulunuyordu. Melikflah bu yüzden olaylar› kontrol alt›na al-
mak üzere, önce Kafkasya bölgesinde h›zl› bir harekâtta bulunduktan sonra, 1086
sonbahar›nda Musul üzerinden Harran’a geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan’›
Urfa’n›n fethi ile görevlendirdi. Bozan k›sa bir süre sonra fethetti¤i Urfa’n›n valili-
¤ine atand›. Sultan kendisi Ca’ber ve Menbic kalelerini ald›. Bu s›rada Halep iç ka-
lesini kuflatmakta olan Tutufl’un çekilmesi üzerine flehre girdi ve valili¤ine Kasi-
müddevle Aksungur’u tayin etti. fieyzer emiri ba¤l›l›¤›n› bildirdi. Buradan Antak-
ya’ya gelen Melikflah, Süleymanflah’›n vezirinden flehri teslim ald›. Süleymanflah’›n
vezirinin yan›nda bulunan o¤ullar›n› al›p ‹sfahan’da hapse gönderdi. fiehrin valili- Nâib, hükümdar›n merkezde
bulunmad›¤› zamanlarda,
¤ine Türkmen beyi Ya¤›s›yan’› getirdi. Böylece valili¤ine Çökermifl’i tayin etti¤i onun bütün yetkilerini hâiz,
Musul’dan Halep’e kadar olan topraklar do¤rudan Büyük Selçuklu idaresine ba¤- vezire denk veya ondan daha
lanm›fl oldu. üst rütbede olan bir devlet
görevlisi idi. Hükümdar›n
Türkiye Selçuklu sultan› bu mücadelede hayat›n› kaybedip o¤ullar› da hapse- yerine vezirle birlikte, devlet
dilmek suretiyle devleti bafls›z b›rak›l›rken, Kutalm›flo¤ullar›’n›n güneye aç›lan ka- ifllerini usûlüne uygun
flekilde yürütebilecek
p›lar› kapanm›fl oldu. Nitekim Melikflah hemen akabinde, ‹znik’te Süleymanflah’›n vas›flara sahip olmas›
nâibi olan Ebû’l-Kas›m üzerine de, Bozan idaresinde bir ordu gönderdi. gerekirdi.
Melikflah’›n Ba¤dad Ziyareti

Böylece Suriye’de gerekli düzenlemeleri yapan Sultan Melikflah, Ba¤dad’› ziyaret
etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldi¤i Ba¤dad’da, ileri gelenler ve halk
taraf›ndan büyük gösterilerle karfl›land›. Melikflah Selçuklu saray›na inerken Nizâ-
mülmülk, ordugâhta kalarak askerin halka ve evlere rahats›zl›k vermemesi için
tedbirler ald›. Daha sonra ‹mam-› Âzam Ebû Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin’in
türbelerini ziyaret eden Sultan, F›rat’tan Necef’e su kanal› aç›lmas›n› emretti.
Bu ziyaretlerden sonra Ba¤dad’a dönen Melikflah, Muktedî’nin gönderdi¤i bir
at ile hilafet saray›na gitti. Kabul töreninde Halife ile Sultan’›n adamlar›n› Nizâmül-
mülk takdim etti. Halife Sultan’a iki k›l›ç kufland›rarak Do¤u’nun ve Bat›’n›n hü-
kümdar› ilân etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve alt›ndan bir taht hediye etti¤i Sul-
tan’›n yak›nlar› ile Vezir’e de pek çok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Selçuklu he-
yeti halifelik saray›ndan coflkulu bir merasimle u¤urland›.
Melikflah’›n Ba¤dad ziyaretinin bir sebebi de, k›z› Mehmelek Hatun’un Halife
ile evlenecek olmas› idi. Emir Porsuk ve Gevherayin’in bafl›nda bulundu¤u bir ker-
vanla Ba¤dad’a getirilen gelinin çeyizi 130 deve 74 kat›r ile tafl›nmakta idi. Ba¤dad
bu muhteflem dü¤ün vesilesi ile süslenmifl, halk da bu dü¤üne kat›lm›flt›. Gelin ak-
flam 300 atl› ile Selçuklu kona¤›ndan al›narak Halife’nin saray›na götürüldü. Hali-
fe’nin, üç günlü¤üne ava ç›kan Melikflah’›n Ba¤dad’a dönüflünde, onun flerefine
verdi¤i ziyafet de, kaynaklarda bütün ihtiflam›yla akis bulmufltur. Melikflah nihayet
May›s ay› ortalar›nda, ‹sfahan’a gitmek üzere Ba¤dad’dan ayr›ld›.
‹K‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹

Ahmed Han döneminde Bat› Karahanl›lar’›n en önemli meselesi, Maveraünnehir’in
‹ranî geleneklere al›fl›k yerel unsurlar›n›n, Türk hükümdar› ile girifltikleri güç mü-
cadelesi oluflturuyordu. Yerli eflrâf ve ümerâ, Türk hükümdar›n›n mutlakiyetçi ol-
mayan hükümranl›k anlay›fl›n› bir zaaf olarak görüyorlard›. Bu yüzden Hakan’›n
iktidar alan›nda ortakl›k ve güç paylafl›m› mücadelesine giriyorlard›. Bu haks›z mü-
Siyaseten katl, devlete cadelelere karfl›, hukukta siyaseten katl ve müsadere gibi iki önemli ceza yer al-
isyan, hükümdar›n hayat›na makta idi. Maveraünnehr’in fethinden sonra Karahanl› hükümdarlar›, yerli unsur-
kast etme, askerden kaçma
gibi devlet güvenli¤ini lar›n deste¤ini kazanabilmek için, içlerinde ulemân›n da bulundu¤u ileri gelenle-
ilgilendiren siyasî suçlar re, para basma gibi baz› imtiyazlar vermifllerdi. Devletin hâkimiyetinin gittikçe güç-
kapsam›nda, suçlular›n
idam edilmesi hadisesidir. lenmesi üzerine, bu tavizler geri al›nmaya bafllay›nca hoflnutsuzluklar da artmaya
Müsadere ise, devlet bafllad›.
görevlilerinin iflgal ettikleri
makam›n gücünü
Ahmed Han’›n babas› H›z›r Han zaman›nda çekiflme doru¤a ulaflt›. Her iki ha-
kullanarak, haks›z biçimde kan da, bu türlü adamlar›n mallar›n› müsadere, kendilerini de hapsetmek veya öl-
edindikleri
SIRA S‹ZDE servetlerine el SIRA S‹ZDE
dürmek suretiyle cezaland›rma yoluna gittiler. Bunun üzerine Ebû Tahir b. Alik ad-
konulmas›d›r.
l› bir fiafiî din adam›, hac bahanesiyle Semerkant’tan ayr›l›p ‹sfahan’a geldi. Melik-
flah, devrin en büyük siyasî ve askerî gücüne sahip bir Sultan olarak, tabiî ki bu tür
flikâyetlerin adresi olacakt›. Ad›geçen fakih Melikflah’a, Ahmed Han’›n zulmünden
yak›n›p halk ve ulemâ ad›na yard›m›n› talip etti. Sultan bunun üzerine 1088 y›l› so-
S O R U nunda sefereS ç›kt›.O R U
D‹KKAT Bizans ‹mparatoru

D ‹ K K AAleksios
T Komnenos’un elçisi de tam bu s›rada, y›ll›k harac› ödemek üze-
re, ‹sfahan’a gelmifl bulunuyordu. Fakat Nizâmülmülk onu huzura ç›karmay›p, Türkistan’a
kadar beraberinde götürdü. Vezir’in bunu yapmaktan maksad›, elçinin bizzât flâhit olaca¤›
N N
Selçuklu haflmetini imparatora anlatmas›n› sa¤lamak ve Bizans’a gözda¤› vermekti.
AMAÇLARIMIZ Melikflah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehri’ni geçip Buhara’ya geldi. Buray›
AMAÇLARIMIZ
ele geçirdikten sonra Semerkant’a ulaflt›. Bafllang›çta çok fliddetli bir direnifl olma-
s›na ra¤men, burçlardan birisini müdafaa eden komutan›n Buhara’da esir düflmüfl
K ‹ T Bu¤ra
Tamgaç A P Han Harun, olan o¤lunun K ‹ öldürülmesinden
T A P korkarak Selçuklu ordusuna yard›m etmesi üzeri-
1069- 1081y›llar› aras›nda ne flehre girmeyi baflard›lar. Buna ra¤men sokak çat›flmalar› yaflanacak kadar cid-
amcas› Tu¤rul Kara Hakan’a
ba¤l› olarak Kaflgar’›, 1081- dî bir mücadele devam etti. Ancak Ahmed Han’›n, sakland›¤› evde yakalanmas›
T1102
E L Ey›llar›
V ‹ Z Yaras›nda
ON da üzerine savafl
T E L E Vsona
‹ Z Y O Nerdi. Melikflah, efli Terken Hatun’un da ye¤eni olan Ahmed
büyük ka¤an olarak Do¤u
Karahanl›lar› yöneten Han’› taht›na iade etmeyip ‹sfahan’a gönderip hapse att›rd›. Onun yerine bir nâib
hükümdard›r. tayin ederek Bat› Karahanl› topraklar›n› do¤rudan Selçuklu Devleti’ne ba¤lad›.
BalasagunluYusuf Has
Hâcip, Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehri’ni geçip Do¤u Karahanl› toprak-
‹ N T EKutadgu
R N E T Bilig adl› ‹NTERNET
meflhur eserini ona takdim lar›na girdi. Sultan Özkent’e vard›¤›nda de¤erli hediyeler gönderip, huzuruna ge-
etmiflti.
len Bu¤ra Han, Melikflah ad›na para kestirip hutbe okutmak kayd›yla ba¤l›l›¤›n›
4. SIRA
ÜniteS‹ZDE
- Melikflah Zaman› SIRA S‹ZDE
69
arzetti. Böylece ‹kinci Türkistan Seferi sonunda, Do¤u Karahanl›lar tâbi olarak, Ba-
t› Karahanl›lar ise do¤rudan Büyük Selçuklu Devleti’ne kat›lm›fl oldu. Selçuklu
Devleti’nin do¤u s›n›rlar› Çin’e kadar genifllemifl oldu. Sultan bundan sonra Hora-
san’a döndü. S O R U S O R U
Nizâmülmülk, bu sefer s›ras›nda Selçuklu ordusunu Ceyhun Nehri’nden D ‹ Kgeçiren

KAT gemicile- D‹KKAT
rin 11.000 dinar tutar›ndaki ücretlerinin Antakya vergilerinden ödenmesini emretmiflti.
Gemiciler ücretlerini alabilmek için elbette Antakya’ya kadar gitmeyeceklerdi. Vezir’in de
N N
dedi¤i gibi, Antakya’ya iflaretten maksat, Selçuklu ihtiflâm›n›n tarihe intikâl etmesine ara-
c›l›k etmek, bu flekilde Devlet’in s›n›rlar›na vurgu yapmakt›.
ÜÇÜNCÜ TÜRK‹STAN SEFER‹
Melikflah ikinci Türkistan seferi ile, Bat› Karahanl› ülkesini bir nâib idaresinde do¤-
rudan topraklar›na katarak, ulamâ ile hakanlar aras›ndaki çekiflmeyi,
K ‹ T A Türkistan’da-
P K ‹ T A P
ki huzursuzluklar› sonland›rmay› hedeflemiflti. Ancak k›sa bir zaman sonra bunun
mümkün olamad›¤› anlafl›ld›. Karahanl›lar’a ba¤l› büyük boylardan Çi¤iller ayak-
land›. Selçuklu nâibi olaylar karfl›s›nda aciz kal›p Harizm’e kaçt›.
T E L E V ‹Bunun
Z Y O N üzerine TELEV‹ZYON
Kaflgar Han›’n›n kardefli ve Atbafl› flehrinin hâkimi Yakup Tegin Semerkant’a davet
edildi. Ancak onun Çi¤iller’in reisini idam ettirerek ifle bafllamas› isyan›n büyüme-
sine yol açt›. Bu durumda ülkenin hükümdar› s›fat›yla, meseleyi hâlletmek bir ke-
re daha Melikflah’a düfltü. 1089 y›l› sonunda üçüncü defa Türkistan’a sefere ç›kt›.
Yakup Tegin Selçuklu ordusunun yaklaflmas› üzerine, Semerkant’tan süratle çekil-
di. Fakat Melikflah’›n kararl› takibi sonucunda, Kaflgar Han’› taraf›ndan yakalana-
rak Sultan’a gönderildi. Ancak bu s›rada Bu¤ra Han baflka bir hanedan mensubu
taraf›ndan hapsedilince Melikflah, Do¤u Karahanl› meselesini, yolda sal›verilen Ya-
kup Tegin’le anlaflarak çözmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna karfl›
mücadele ile görevlendirdi. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Ancak Melikflah, kar›fl›k Türkistan hadiselerine do¤rudan müdahil olmakla,
flöhret ve itibar›n›n zedelenmesi tehlikesi ile karfl› karfl›ya bulunuyordu.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bunun D Ü fi Ü N E L ‹ M
üzerine, Do¤u Karahanl›larla aras›nda bir tampon bölge olmas›n› da düflünerek,
Bat› Karahanl› hükümdar› Ahmed Han’›, ba¤l›l›ktan ayr›lmayaca¤›na dair söz ald›k-
S O R U S O R U
tan sonra taht›na iade etti.
Vezir Nizâmülmülk’e göre Çi¤il ve Ya¤malar’›n ayaklanmas›n›n sebebi,D ‹Türkistan’›

KKAT bafltan- D‹KKAT
bafla geçen Selçuklu sultan›n›n onlara, Türk töresinin gere¤i olan bir ziyafet (Toy / Han-›
ya¤ma) vermemifl olmas›yd›. Zira Türk hükümdarlar›n›n seferde hazerde, geçtikleri yer-
N N
lerde toylar düzenlemek suretiyle halk› hoflnut etmeleri örfi bir kanundu. Kanuna uyulma-
mas› halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kaca¤›n ya¤malanmas› da âdettendi. Bu
husus flüphesiz, Sultan’›n sofras›nda bir kere yemek yiyen ve âdet AMAÇLARIMIZ
gere¤i birer tabak- ka- AMAÇLARIMIZ
fl›k al›p götüren insanlar›n, bir daha ac›kmayaca¤› anlam›na gelmiyordu. Konu kar›n do-
yurmak de¤il, hükümdar›n tebas›n› (ahaliyi) dikkate al›p almad›¤› meselesi idi. Nitekim
K ‹ Thükümdarlar›n›n
bu hususta Sultan’› uyaran Vezir, ondan önceki sultanlar›n ve Karahanl› A P K ‹ T A P
verdi¤i ziyafetleri örnek göstermifltir. Bir cihân padiflah› olan Melikflah’›n, cömertli¤inin
ve sofras›n›n geniflli¤inin de ona uygun olmas› gerekti¤ini hat›rlatm›flt›r.
Melikflah’›n Türkistan Seferleri’nin sonuçlar›n› nas›l de¤erlendirirsiniz?
4
D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM D‹ NÜTfi EÜ RN N
E LE‹TM
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
70
Resim 4.1
Büyük Selçuklu Tarihi
Selçuklu Co¤rafyas›
Kaynak: Atlas Dergisi (Eylül 2001 Say›: 102)
DEVLET‹N BÜNYES‹NDE OLUfiAN SORUNLAR

Sultan Melikflah, Türkistan Seferlerinden sonra Ba¤dad’a ikinci ziyaretini gerçek-
lefltirdi (Kas›m 1091). Sultan burada her ne kadar flaflaal› törenlerle karfl›land› ise
de, Halife Muktedî ile aralar›nda ciddî bir gerginlik vard›. Selçuklu Devleti’ne kar-
fl› siyasî kimlik oluflturma mücadelesi veren Halife, bu tavr›n› Mehmelek Hatun’a
da aksettirmiflti. Hat›rlanaca¤› gibi Halife, 1087 y›l›nda Melikflah’›n k›z› ile evlen-
miflti. Bu evlilikten Cafer adl› bir o¤lu olan Mehmelek Hatun, Sultan’a kocas›n›n
kendisine ve yan›ndaki Türkler’e kötü muamele etti¤inden flikayette bulundu. Me-
likflah bunun üzerine k›z›n› ve torununu derhal ‹sfahan’a getirtti. Ancak Mehmelek
k›sa bir süre sonra vefat etti. Melikflah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplaflma konu-
su olarak görüyordu.
Daha önce söz edildi¤i gibi, Melikflah bu ziyaret s›ras›nda Suriye meliki Tutufl,
Aksungur, Bozan ve Çubuk gibi beyleri huzuruna ça¤›r›p, onlar› Yemen-Aden ve
M›s›r istikametinde fetihlerle görevlendirmiflti. Kendisi ise k›fl boyunca kald›¤› Ba¤-
dad’da Tu¤rul Beg fiehri’ni yeni bafltan imar etti. Saraylar, köflkler, evler, çarfl›lar in-
fla edilerek geniflletilen flehirde bir de darbhâne yap›lmaya baflland›. Bütün bu fa-
aliyetler, Ba¤dad’›n Selçuklu ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti olmaya haz›rland›¤›n›n
iflaretleri idi.
Bunun yan›s›ra Nisan 1092’de ‹sfahan’a gitmek üzere yola ç›kan, Sultan ve Ni-
zâmülmülk aras›ndaki so¤ukluk da giderek büyüyordu. Bunda özellikle sivil bü-
rokraside zaten ‹ranl›lar’a dayanan Selçuklu Devleti’nin bir nevi ‹ranl› unsurlar›n
çat›flma alan› hâline gelmifl olmas›n›n da pay› vard›. Çünkü devletin üst düzey kad-
rolar›nda görev alan gûlam ümerâ, nüfuz alanlar›n› geniflletmek için birbirleriyle
k›yas›ya rekabet ediyorlard›. Nizâmülmülk’ün Amidülmülk Kündürî’yi bertaraf
edip vezir olmas› gibi, flimdi de baflkalar› yafll› vezirin yerine adayl›k yar›fl› içerisin-
de bulunuyorlard›. Gerçi oniki o¤lu, damatlar›, say›s›z akraba ve azatl› köleleri va-
s›tas›yla devlete her alanda nüfuz etmifl olan Vezir ile rekabet etmek çok kolay gö-
rünmüyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Melikflah’› etkileyebilecek konumda
bulunuyor ve Sultan’a kendi veziri Ebû’l-Ganaim’i tayin etmesi için telkinde bulu-
nuyordu. ‹ranî gelene¤in temsilcisi Nizamülmülk, hatunlar›n Türk töresinden kay-
naklanan güçlü hukukundan rahats›z oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezir’in
muhalifleri aras›nda bulunuyordu. Melikflah’›n, Terken Hatun’dan olan o¤lu Mah-
mud’u veliaht tayin etmek, Berkiyaruk taraf›n› tutan Nizâmülmülk’ün buna engel
olmak istemesi, Hatun’la aras›ndaki düflmanl›¤› art›r›yordu.
Melikflah’›n, Halifelikle ilgili plânlar› konusunda da Vezir ile ayr› düfltü¤ü görü-
lüyor. Çünkü bir rivayete göre ‹sfahan’a bir halifelik saray› infla edip ileride Cafer’i
halife yapmay› düflünen Melikflah’›, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyor-
lard›. Nizâmülmülk ise daha ölçülü, arabulucu bir tav›r sergiliyordu. Ancak o¤lu
Mahmud’u saltanat, torunu Cafer’i ise hilafet veliaht› tayin ettirmek isteyen Terken
Hatun, bu yolda engel olarak gördü¤ü Vezir’i azlettirip, onun yerine kendi veziri-
ni tayin ettirmek konusunda kararl› idi.
Bunlar›n yan›nda Vezir’in o¤ullar› ve adamlar›n›n fütûrsuz davran›fllar›, art›k
Melikflah’› da son derece rahats›z etmekte idi. Zira Merv gibi önemli meliklik mer-
kezi olan flehirler bile, Nizâmülmülk’ün o¤ullar›n›n idaresine geçmifl bulunuyordu.
Sultan taraf›ndan buralara tayin edilen devlet adamlar› dahi onlar›n sald›r›lar›ndan
kurtulam›yorlard›. Sultan’›n huzurunda adamlar›na hakaret etmekten sak›nm›yor-
lar, hattâ devlet aleyhine artan nüfuzlar› dolay›s›yla, Sultan onlara karfl› an›nda tep-
ki göstermekten imtina ediyordu. Melikflah ile vezirinin aras›n›n tamamen aç›lma-
s›nda, böyle bir hadise barda¤› tafl›ran son damla oldu. Bu yüzden Melikflah’la ve-
ziri aras›nda bir yaz›flma vukûbuldu. Okuma parças›nda detay› verilen mektuplafl-
ma, normal flartlarda Vezir’in azledilmesini gerektiren bir meydan okumay› aç›kça
ortaya koyuyor. Ancak Melikflah, Vezir’e cevap vermeden ve onu görevinden al-
madan veya alamadan Ekim 1092’de Ba¤dad’a do¤ru yola ç›kt›. Büyük Devlet ada-
m› Nizamülmülk de her fleye ra¤men, devlet terbiyesi gere¤i, Sultan’›n arkas›ndan
yola ç›kt›. Ancak Nihavend yak›nlar›nda arzuhâl vermek bahanesiyle yan›na gelen
bir Bat›nî fedaisi taraf›ndan flehit edildi.
Devrin kaynaklar›nda Vezir’in katli ile ilgili olarak Bat›nîler, Terken Hatun ve
veziri, hattâ Melikflah suçlanm›fllard›r. Müsebbibi kim olursa olsun, Nizâmülmülk’ün
ölümü gerginli¤i azaltmad›¤› gibi, daha büyük çat›flmalar›n da sebebi oldu. Melik-
flah, Vezir’in adamlar›n›n ordugâhta ç›kard›¤› kar›fl›kl›klar› güçlükle yat›flt›rabildi.
Bu durum asl›nda onlardan duyulan rahats›zl›¤›n ne denli hakl› sebeplere dayan-
d›¤›n› göstermektedir.
Nizâmülmülk’ün yerine, Hatun’un veziri Ebû’l-Ganaim atand›. Eski vezirin bir
k›s›m adamlar› hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onlar› daha sonraki hamle-
leri için güçlendirmekten baflka bir ifle yaramad›. Devlet’teki kamplaflma artarak
devam etti.
MEL‹KfiAH’IN SON BA⁄DAD Z‹YARET‹ VE ÖLÜMÜ

Sultan Melikflah, ülkesinin herhangi bir flehri olarak gördü¤ü Ba¤dad’a bu son ge-
liflinde, Halife Muktedî ile iliflkilerinde bir denge unsuru olan Nizamülmülk’ün var-
l›¤›ndan yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak k›z› Mehmelek Hatun’a ya-
p›lanlar›n hesab›n› sormak istiyordu. Zira ona revâ görülen muamele, asl›nda Me-
likflah’a karfl› bir meydan okuma anlam›na geliyordu. Halifelik üzerindeki otorite-
sinin aç›kça hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Cafer’i veliaht ilân etmeyi redde-
den Halife Muktedî’ye, hemen Ba¤dad’› terketmesini bildirdi.
Halife, baflka çaresi ve karfl› koyacak kuvveti olmad›¤›ndan, Ba¤dad’dan ayr›la-
ca¤›n› ama haz›rl›k yapmak üzere, kendisine on gün süre verilmesini istedi. ‹ste¤i
kabul edildi. Fakat Sultan Melikflah, Halife’ye verilen mühletin dokuzuncu günün-
de, av etinden zehirlenmek suretiyle hayat›n› kaybetti (20 Kas›m 1092). Bu s›rada
gücünün doru¤unda bulunan Sultan sadece 40 yafl› civar›nda idi.
Kaynaklarda Sultan’›n ölümü ile ilgili olarak farkl› rivayetler bulunmaktad›r. Bu
rivayetlerden Melikflah’›n bir suikaste kurban gitti¤ini ç›karmak mümkün olmakla
birlikte, faili tespit etmek kolay de¤ildir. Terken Hatun bile, befl yafl›ndaki o¤lunu
hükümdar yapmak istedi¤i için Melikflah’› öldürüdü¤ü töhmeti alt›nda kalm›flt›r.
Oysa bir Karahanl› melikesi ve Selçuklu imparatoriçesi olan Terken Hatun, bu yafl-
ta bir çocu¤un tahta geçemeyece¤ini herkesten daha iyi bilirdi. O¤lu tahta geçecek
yafla gelene kadar da Melikflah’›n yaflamas›n› isterdi. Ancak Sultan’›n ölümünden
sonra bafllayan taht kavgalar› s›ras›nda oynad›¤› aktif rol, kad›n›n devlet hayat›nda
olmas›n› yad›rgayan anlay›fl taraf›ndan, bütün felâketlerin sebebi görülerek yafta-
lanm›flt›r. Oysa Melikflah’›n ölümünden, bir terör flebekesi olan Bat›nîler kadar, Ha-
life de sorumlu olabilir. Melikflah ölmeseydi, Muktedî Ba¤dad’› terk etmifl olacak-
t›. Bu bir siyasî çekiflme oldu¤una göre, halifeyi bunun d›fl›nda tutmak mümkün
de¤ildir.
Sultan Melikflah’›n 20 y›ll›k iktidar›, Selçuklu Devleti’nin zirvesini oluflturmakta-
d›r. S›n›rlar›n› Çin’den Akdeniz’e kadar geniflletti¤i Devleti, bir cihan imparatorlu-
¤una dönüfltürdü. Ülkenin her taraf› cami, medrese, köprü, su yolu gibi eserlerle
imar edildi. Sultan kendisinin de merakl› oldu¤u astronomi çal›flmalar›n› teflvik için
rasathâneler yapt›rd›. Kendi ad›yla meflhur olan Takvim-i Celâlî, bilimsel bir çal›fl-
man›n ürünü olup sonraki dönemlerde de kullan›lm›flt›r. Sa¤lam, kuvvetli kiflili¤i
sayesinde müslim, gayr› müslim bütün tebas› üzerinde adaletli bir yönetim kurma-
y› baflarm›flt›r. Kaynaklar›n Melikflah’›n ölümüne dair verdi¤i bilgiler bunun en
önemli göstergesidir. Ancak “Bir fley yükseldi¤i yerden düflmeye bafllar” kural›na
uygun olarak düflüfl o zaman bafllam›fl, sebepleri de onun içerisinde büyümüfltür.
Sultan’›n vefat›, kar›fl›kl›klara meydan vermemek düflüncesiyle, Terken Hatun
taraf›ndan bir süre sakland›. Torunu Cafer’i Halife’ye gönderen Hatun, hutbeyi o¤-
lu Mahmud ad›na okutmay› baflard›. Ordu mensuplar›n›n ba¤l›l›¤›n› sa¤lamak için
büyük sarfiyat yapt›. Sonra maiyyetiyle birlikte, o¤lunu tahta oturtmak üzere ‹sfa-
han’a do¤ru yola ç›kt›. ‹sfahan’a götürülen Melikflah’›n naafl› da, burada kendisinin
yapt›rd›¤› medreseye defnedildi.
Özet
NA M A Ç
Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tan›mlayabi- be okunmas› sa¤land›. Melikflah, 1092 y›l›ndaki
1 leceksiniz. Ba¤dad ziyareti s›ras›nda Yemen ve Aden’e de
Melikflah babas› taraf›ndan veliaht ilân edilmifl bir ordu göndererek Selçuklu Devleti’nin s›n›rla-
olmas›na ra¤men, tahta ç›kt›¤›nda daha önceki r›n› buralara kadar geniflletti.
dönemlerde oldu¤u gibi, taht davac›lar› ile mü- Güneye do¤ru h›zla ilerlemekte olan Türkiye Sel-
cadele etmek zorunda kald›. Baflta amcas› Ka- çuklu sultan›n›n önünü kesmek ve itaâtsizlik gös-
vurt olmak üzere baz› kardeflleri bu mücadele- teren Mervano¤ullar›’n› cezaland›rmak üzere
lerde Melikflah taraf›ndan bertaraf edildiler. 1085 y›l›nda Diyarbekir bölgesine sefer düzen-
Di¤er taraftan Selçuklu sultanlar›, devletin ku- lendi. Bölge tamamen Selçuklu topraklar›na ka-
ruldu¤u bölgenin gere¤i olarak, ‹ranl› devlet t›ld›. Türkiye Selçuklu sultan›n›n Antakya’y› fet-
adamlar›n› istihdam etmek zorunda kalm›fl veya hinden sonra bafllayan olaylar Musul emiri Müs-
tercih etmifllerdi. Bu durum bir süre sonra dev- lim b. Kureyfl ve Süleymanflah’›n ölümü ile so-
letin asli unsuru olan Türkler’in askerî kadrolar nuçland›. Melikflah bunun üzerine 1086 y›l›nda
hariç, devletin d›fl›na itilmesine yol açt›. Bu du- ç›kt›¤› seferde Kuzey Suriye’yi, valiler tayin et-
rum bir yandan Türkler aras›nda hoflnutsuzluk mek suretiyle do¤rudan Büyük Selçuklu Devle-
yarat›rken, sözkonusu kadrolar› ellerinde tutan ti’ne ba¤lad›.
‹ranl›lar’›n devlette dengeleri bozan bir üstünlük Melikflah bundan sonra Ba¤dad’› ziyaret etti ve
sa¤lamalar›na zemin haz›rlad›. ‹ranl› unsurlar›n bu s›rada k›z› Halife ile evlendirildi. Karahanl›
dahi birbirleriyle fliddetle rekabet ettikleri bu sis- ülkesinde meydana gelen bir tak›m kar›fl›kl›klar
tem, devletin sars›lmas›n›n bafll›ca sebeplerin- sebebiyle, olaylar› çözmek üzere davet edilen
den birisi olmufltur. Melikflah, 1088-1089’da iki defa Türkistan seferi-
Bunun yan›s›ra Selçuklu Devleti’nin halifelikle il- ne ç›kt›. Bu seferler sonunda Do¤u ve Bat› Kara-
gili politikalar›, Melikflah döneminde devletin hanl›lar’› kendisine ba¤layarak, s›n›rlar›n› Çin’e
kudretine paralel olarak, daha tavizsiz bir flekil- kadar geniflletti.Veziri Nizâmülmülk ve Halife ile
de sürdürülmekte idi. Hattâ Sultan Melikflah, ken- aralar›n›n iyice aç›ld›¤› son dönemde, önce vezi-
disinin de torunu olan Halife’nin o¤lunu, ‹sfa- ri Bat›nîler taraf›ndan flehit edildi. Sonra kendisi
han’da bir hilafet saray› infla edip, halife yapma- Ba¤dad’da zehirlenmek suretiyle hayat›n› kay-
y› planlam›flt›. Melikflah, Ba¤dad’› kendisine ait betti (1092). Melikflah’›n ölümü Selçuklu Devle-
bir flehir, halifeyi de siyasî kimli¤i olmayan bir ti’nin büyük sars›nt› geçirmesine sebep oldu.
N
devlet memuru olarak kabul ediyordu. Bu du-
rum da Selçuklu Devleti’nin iç meselesi olarak Devletin imparatorlu¤a dönüflen yap›s›n› de¤i-
sars›nt› yaratmaya devam ediyordu. A M A Ç
3 flikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz.
N
Melikflah Birinci Türkistan seferi dönüflünde, mer-
Selçuklu Devleti’nde bu dönem meydana gelen keziyetçili¤i gözetmek kayd›yla, kardefllerini ba-
A M A Ç
2 olaylar› aç›klayabileceksiniz. z› vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nisbeten

Melikflah amcas› Kavurt’un ayaklanmas›n› bast›- uzak bölgelerinde kurulan siyasî teflekkülleri de
r›p tahta oturduktan sonra ilk ifli olarak, Do¤u s›- ayn› gerekçe ile denetim alt›nda tutma mücade-
n›rlar›n› ihlâl eden Karahanl›lar ve Gazneliler lesi vermifltir. Öyle ki, Anadolu’da ba¤›ms›z ola-
üzerine yürüdü. Onlar› iflgâl ettikleri yerlerden rak kurulan Türkiye Selçuklular›’na karfl›, orta-
ç›kar›p geri döndü. Selçuklu Devleti’nin kurulu- dan kald›rma pahas›na bir mücadele yürütmüfl-
flundan itibaren Bat›’ya yönlendirilen göçler neti- tü. Hükümranl›¤›n paylafl›lmas› konusunda, ha-
cesinde Suriye’de bir beylik, Anadolu’da ise ba- yale bile izin vermeyen Melikflah’›n, halifeye kar-
¤›ms›z bir Selçuklu devleti ortaya ç›km›flt›. Melik- fl› tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Bat›daki
flah Suriye’ye Tutufl’u, Anadolu’ya ise Porsuk’u olaylar› daha yak›ndan takip etmek için baflken-
göndererek bu bölgeleri kontrol alt›na almaya tini ‹sfahan’a tafl›yan Melikflah, Türkistan seferi
çal›flt› (1078). Kafkasya’ya da bizzât kendisi, 1076, sonunda ilhâk etti¤i Maveraünnehir’i, kendine
1079 ve 1086 y›llar›nda düzenledi¤i seferlerle ma- has problemleri dolay›s›yla eski hükümdar›na ia-
hallî hanedanlar›, tâbiyet anlaflmalar›na ayk›r› de etti. Do¤u ve Bat› Karahanl› hükümdarlar›n›
davranan Gürcü ve Abhazlar’› cezaland›r›p itaât para ve hutbede önce kendi ad›n› zikretmek flar-
alt›na ald›. t›yla kendisine tâbi k›ld›. Melikflah’›n cihân hâki-
Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyn’e düzenledi¤i sefer miyeti davas›nda Ba¤dad’› koydu¤u yer ve dev-
sonunda Do¤u Arabistan’da hâkimiyet sa¤lad›. letin kadrolar›ndaki yo¤un ‹ranîleflme devleti sar-
Ayn› tarihlerde Hicaz’da da Abbasîler ad›na hut- s›nt›ya u¤ratan etkenler olmufltur.
1. Melikflah’›n tahta geçifli ile ilgili afla¤›daki ifadeler- 6. Melikflah’›n Suriye (Antakya) seferine dair afla¤›da-
den hangisi yanl›flt›r? kilerden hangisi do¤rudur?
a. Amcas› Kavurt, Melikflah’a karfl› isyan etmifltir. a. Suriye Selçuklu Melikli¤i kuruldu.
b. Taht kavgalar› dolay›s›yla Karahanl›lara karfl› ya- b. Süleymanflah, Melikflah’la girdi¤i savaflta hayat›-
paca¤› sefer gecikmifltir. n› kaybetti.
c. Abbasî Halifesi Melikflah’›n saltanat›n› onaylam›flt›r. c. Müslim Musul valili¤ine, Bozan Urfa’ya, Aksun-
d. Babas› taraf›ndan veliaht tayin edildi¤i için tahta gur Haleb’e tayin edildi.
sorunsuz geçmifltir. d. Suriye’nin Selçuklular’a ba¤lanmas› mümkün
e. Nizâmülmülk, Melikflah’› desteklemifl ve gerekli olmad›.
tedbirleri alm›flt›r. e. Bu sefer s›ras›nda yap›lan düzenleme ile Türki-
ye Selçuklular›’n›n güneye inifl yolu kesildi.
2. Melikflah’›n Anadolu’ya gönderdi¤i ordu ile ilgili afla-
¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? 7. Melikflah’›n ‹kinici Türkistan Seferinin sonucu ile
a. Bu ordu Süleymanflah’›n sultanl›¤›n› tan›mad›¤› ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
için gönderilmifltir. a. Bat› Karahanl›lar do¤rudan, Do¤u Karahanl›lar
b. Melikflah bu savaflla Anadolu’da denetimi sa¤lam›flt›r. tâbi olarak Selçuklulara ba¤lanm›flt›r.
c. Savaflta Süleymanflah’›n kardefli Mansur hayat›n› b. Do¤u Karahanl›lar do¤rudan, Bat› Karahanl›lar
kaybetmifltir. tâbi olarak Selçuklulara ba¤lanm›flt›r.
d. Sefer Porsuk Bey idaresinde 1078 y›l›nda yap›lm›flt›r. c. Karah›taylar yenilgiye u¤rat›lm›flt›r.
e. Anadolu’da kendisine ra¤men bir olufluma izin d. Melikflah bu sefer s›ras›nda ilk kez yenilgiye
vermek istememifltir. u¤ram›flt›r.
e. Karahanl›larla Ceyhun Nehri s›n›r kabul edilmifltir.
3. Tutufl’un Suriye Melikli¤i ile ilgili afla¤›daki ifadeler-
den hangisi yanl›flt›r? 8. Üçüncü Türkistan Seferi ile ilgili afla¤›daki ifadeler-
a. Fat›mîler’e karfl› Suriye’nin güvenli¤inin sa¤lan- den hangisi do¤rudur?
mas› için tayin edilmifltir. a. Kaflgar Han› tahttan indirildi.
b. Tutufl, Ats›z Bey’i öldürüp topraklar›n› ele geçirmifltir. b. Do¤u Karahanl›lar Bat›’y› da yönetimleri alt›na
c. Tutufl’un bafll›ca rakibi Musul valisi Müslim olmufltur. ald›lar.
d. Tutufl Melikflah’a karfl› hiç isyan etmemifltir c. Bat› karahanl› hükümdar› Ahmed Han taht›na
e. Suriye’de ba¤›ms›z bir Selçuklu flubesi kurulmufltur. iade edildi.
d. Bat› karahanl› hükümdar› Ahmed Han ‹sfahan’da
4. Melikflah dönemi Arabistan siyaseti konusunda afla- öldürüldü.
¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? e. Do¤u Karahanl›lar tâbiyetten ayr›ld›.
a. Sünnilik karfl›t› hareketler bast›r›lm›flt›r.
b. Fat›mîler Hicaz üzerinden Selçuklularla rekabet 9. Melikflah döneminde Halifelikle iliflkiler konusu ile
etmifllerdir. ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
c. Mekke emirinin yerine flehzâde Tekifl tayin edilmifltir. a. Muktedî’nin Melikflah’›n k›z› olan efline kötü dav-
d. Do¤u Arabistan’da Karmatîler bertaraf edilmifllerdir. ranmas› yüzünden iliflkiler bozulmufltur.
e. Yemen ve Aden Selçuklu hâkimiyetine girmifltir b. Halife’nin o¤lu ve Melikflah’›n torunu olan Ca-
fer, veliaht ilân edilmifltir.
5. Diyarbekir Seferi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han- c. Sultan, Muktedî’yi siyasî bir güç olarak kabul
gisi yanl›flt›r? etmemektedir.
a. Mervaniler Selçuklular›n en sad›k tâbilerinden- d. Halife, Selçuklu Sultan›’yla siyasî bir çekiflme
dir. içerisine girmifltir.
b. Süleymanflah’›n güneye do¤ru ilerleyifli bu sefe- e. Melikflah, Halifeden Ba¤dad’› terk etmesini istemifltir.
rin sebeplerindendir.
c. Musul valisi Müslim de Mervani emirine yard›m 10. Afla¤›dakilerden hangisi Melikflah Döneminde Sel-
etmifltir. çuklu Devleti’ni ilgilendiren sorunlardan de¤ildir?
d. Ordu komutan› Fahrüddevle, Selçuklu melikleri a. Taht› ele geçirmeye yönelik flehzâde isyanlar›
gibi yetkilendirildi. b. Haçl› Seferleri
e. Mervano¤ullar›n›n topraklar› Selçuklu idaresine c. Halife ile çat›flma
girdi. d. Devlet kadrolar›na ‹ranl›lar’›n nüfuz etmesi
e. Sultan ile Vezir aras›ndaki anlaflmazl›k

Sultan Melikflah ile Nizâmülmülk’ün giderek gerginlefl- 1. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Melikflah’›n Tahta
mekte olan münasebetleri, Sultan’›n Merv’e tayin etti¤i Ç›kmas›” konusunu yeniden gözden geçirin.
flahnenin, vezirin Merv valisi olan o¤lu taraf›ndan yaka- 2. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Anadolu ve Suriye
lan›p hakarete u¤ramas› üzerine kopma noktas›na gel- Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçirin.
di. Kaynaklarda aralar›nda elçiler vas›tas›yla afla¤›daki 3. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Anadolu ve Suriye
haberleflmenin vuku buldu¤u rivayet edilir: Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçirin.
Melikflah- “Sen saltanatta benim orta¤›m m›s›n? E¤er 4. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Do¤u Arabistan-
benim emrimde ise haddini bilmelisin. Sen hangi sela- Hicaz-Yemen ve Aden’in Selçuklular’a
hiyetle, ferman›m›z olmadan evlâtlar›na ülkeler ve ikta- Ba¤lanmas›” konusunu yeniden gözden geçirin.
lar veriyor, arzu etti¤ini yap›yorsun? ‹ster misin ki önün- 5. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Diyarbekir Bölgesinin
den hokkan›n, bafl›ndan destâr›n›n al›nmas›n› emrede- Selçuklu Topraklar›na Kat›lmas›” konusunu
yim?” tekrar gözden geçirin.
Nizamülmülk- “Sultan’a flöyle söyleyiniz! Senin nâil 6. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Suriye (Antakya)
oldu¤un ikbâl benim fikir ve tedbirim sayesindedir. Ba- Seferi” konusunu yeniden gözden geçirin.
ban›n öldürüldü¤ü gün seni nas›l tuttu¤umu, ayaklan- 7. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “‹kinci Türkistan Seferi”
malar› bast›rd›¤›m›, seni istemeyenleri nas›l tenkil etti¤i- konusunu yeniden gözden geçirin..
mi hat›rla! Ve unutma ki, benim divit ve destâr›mla se- 8. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Üçüncü Türkistan
nin tac ve taht›n birbirine ba¤l›d›r. O tac ve devlet bu Seferi” konusunu yeniden gözden geçirin.
divitle birlikte ortadan kalkar”. 9. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Devletin Bünyesinde
Elçiler gerginli¤in daha fazla büyümemesi için Vezir’in Oluflan Sorunlar” konusunu yeniden gözden
sözlerini hafifleterek nakletmifllerse de, Sultan›n bu he- geçirin.
yete özel olarak koydu¤u adam› do¤rusunu oldu¤u gi- 10. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse üniteyi yeniden gözden
bi aktarm›flt›. geçirin.
Kaynak: Kafeso¤lu 1973, Turan 2010.


S›ra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2006), Selçuklular (trc. Ekber Necef-
Melikflah’›n Türkistan Seferi sonras› yapt›¤› atamalar, Ahmed Annaberdiyev), ‹stanbul.
t›pk› Alp Arslan dönemindeki gibi, Do¤u’dan gelecek Hunkan, Ö. Soner (2011), Türk Hakanl›¤› (Karahanl›lar)
tehlikelere karfl› s›n›r› tahkim etmek amac› tafl›yordu. Kurulufl-Geliflme-Çöküfl (766-1212) ‹stanbul.
Mahiyeti bak›m›ndan da benzerlik gösteren bu atama- Kafeso¤lu, ‹brahim (1973), Sultan Melikflah, ‹stanbul.
larda flehzâdelere, hükümdar›n egemenlik yetkisini pay- Köymen, M.Altay (1989), Selçuklu Devri Türk Tarihi,
lafl›m anlam›na gelebilecek bir ayr›cal›k verilmemifltir Ankara.
ve merkeziyetçilik gözetilmifltir. Turan, Osman (2010), Selçuklular Tarihi ve Türk
‹slâm Medeniyeti, ‹stanbul.
S›ra Sizde 2
Selçuklu Devletinin fetih stratejisi çerçevesinde Suriye
ve Anadolu’ya yerleflen Türkmenler, merkezin denetimi
d›fl›nda bir örgütlenmeye gittikleri için, Melikflah tara-
f›ndan buralara müdahale edilmifltir. Melikflah, Süley-
manflah’›n kendisine ra¤men Anadolu’da kurdu¤u dev-
leti tan›mayarak, kontrolü alt›na almak için Porsuk ida-
resinde bir ordu gönderdi. Di¤er yandan Suriye’de bir
beylik kurmufl olan Ats›z’› ve Fat›mî tehlikesini izlemek
için kardefli Tutufl’u Suriye melikli¤ine tayin etti.
S›ra Sizde 3
Diyarbekir seferinin bafll›ca sebepleri, Büyük Selçuklu-
lar’la rekabet halinde bulunan Türkiye Selçuklu sulta-
n›n›n güneydo¤u istikametindeki h›zl› ilerleyiflinin önü-
nü kesmek için bölgenin hakimiyet alt›na al›nmas› ge-
re¤i; Selçuklular’a ayk›r› siyaset takip ederek fliîlerle ifl-
birli¤i yapan Mervano¤ullar›’n›n cezaland›r›lmas› ya-
n›nda, Fahrüddevle b. Cüheyr’in kendisine bir hakimi-
yet alan› bulmak iste¤i ile Melikflah’› sefer konusunda
teflvik etmesidir.
S›ra Sizde 4
Türkistan seferleri, Selçuklu Devleti’nin ‹slâm Dünya-
s›’n›n en büyük gücü, yard›m›na ihtiyaç duyulan ve
meseleleri çözebilecek yegâne merci oldu¤unu göster-
mifltir. Devlet’in s›n›rlar› tüm Karahanl› ülkesini içine
alarak Çin hududuna ulaflm›flt›r. Türkistan hâkimiyeti,
Melikflah’›n ölümüyle bafllayan fetret döneminde bu
taraftan gelebilecek tehditleri etkisiz k›lacak sa¤lam bir
set oluflturmufltur.
5
Amaçlar›m›z
N
N
Selçuklu merkezi otoritesini çöküfle götüren süreci de¤erlendirebilecek,
N
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dönemi siyasi olaylar›n› tan›mlayabilecek,
Selçuklu taht mücadeleleri ile Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’e yerleflmeleri ara-
s›ndaki iliflkiyi aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Terken Hatun • Taht mücadelesi
• Melik Mahmud • Muhammed Tapar
• Melik ‹smail • Haçl›lar
• Berkyaruk • Bât›niler
• Tutufl
‹çindekiler
• SULTAN BERKYARUK DEVR‹

Fetret Dönemi
Büyük Selçuklu (Berkyaruk ve (1094-1105)
Tarihi Muhammed Tapar • SULTAN MUHAMMED TAPAR
Devri) DEVR‹ (1105-1118)
Fetret Dönemi (Berkyaruk
ve Muhammed Tapar Devri)
SULTAN BERKYARUK DEVR‹ (1094-1105)
Terken Hatun ‹le ‹ktidar Mücadelesi

Çin’den Akdeniz’e, Kafkaslar’dan Yemen’e kadar uzanan çok genifl topraklara ya-
y›lm›fl bulunan Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u, en görkemli devrini yaflarken önce
vezirinin, sonra Sultan Melikflah’›n beklenmedik ölümüyle sars›nt›ya u¤rad›. Fetret
dönemi olan Berkyaruk’dan sonra Tapar zaman›nda k›smen toparlanmas›na, San-
car’›n ‹kinci ‹mparatorluk devrine ra¤men de asl›nda sars›nt› tamamen atlat›lama-
d›. Sultan’›n ani ölümü, bir süredir merkezde yaflanan iktidar paylafl›m› mücadele-
sinin daha da fliddetlenmesine ard›ndan ortaya ç›kan uzun taht mücadeleleri ile
imparatorlu¤un önce parçalanmas›na, akabinde de çöküflüne giden sürecin bafl-
lang›c› olmufltur. ‹flte bu ünitenin konusu olan ve “Fetret Devri” olarak adland›r›-
lan Berkyaruk dönemi, bu sürecin ilk evresini teflkil etmektedir.
Melikflah öldü¤ünde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud
adl› dört o¤ul b›rakm›flt›. Babas›n›n yerine en büyükleri olan ve o dönemde on iki
yafl›nda bulunan Berkyaruk’un tahta geçmesi bekleniyordu. Zira daha önce de te-
mas edildi¤i üzere Nizâmülmülk, Terken Hatun’un o¤lu Mahmud’a karfl›, Melik-
flah’›n amcas› Yakutî’nin k›z› Zübeyde Hatun’dan olan o¤lu Berkyaruk’u destekle-
mekteydi. Baz› kaynaklar›n verdi¤i bilgilere göre, Melikflah Berkyaruk’u veliaht ta-
yin etti ise de, bunun saltanat mücadelelerini engelleyecek bir kanun olmad›¤› bi-
linmektedir. Nitekim bu durumu f›rsat bilen ve o s›rada Sultan›n yan›nda Ba¤dat’ta
bulunan Terken Hatun, henüz befl yafl›nda bulunan o¤lu Mahmud’u tahta geçir-
mek için harekete geçti. Bir taraftan zaman kazanmak üzere Melikflah’›n ölümünü
gizlerken, di¤er taraftan da hazinenin a¤z›n› açarak desteklerini almak için ordu ve
devlet adamlar›na büyük ihsanlarda bulundu. Bu cömert giriflimleri sayesinde de
pek çok emirin içerisinde bulundu¤u büyük bir ordu kurmay› baflard›. Terken Ha-
tun’un bu baflar›s›, hiç flüphesiz bolca yapt›¤› ihsanlar kadar, Karahanl› soyundan
bir prenses ve Selçuklu imparatoriçesi olarak Melikflah’›n sa¤l›¤›ndaki etkin konu-
mundan kaynaklanmaktayd›.
Bu flekilde ordunun ba¤l›l›¤›n› temin eden Terken Hatun, bir taraftan da o¤lu-
nun saltanat› için tehlike olarak gördü¤ü ve bu olaylar s›ras›nda ‹sfahan’da bulu-
nan veliaht Berkyaruk’u hapsetmek üzere Musul valisi Kürbo¤a’y›, Emir Üner ve
Emir Kamac ile birlikte ‹sfahan’a göndermiflti. ‹sfahan’a gelen emirlerin Berkya-
ruk’u tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Mukte-
dî’den o¤lu Mahmud ad›na hutbe okutmas›n› istedi. Halife önceleri büyük âlim
Gazzalî’nin fetvas› do¤rultusunda Mahmud’un yafl›n›n küçük olmas›, dolay›s›yla
devleti yönetemeyece¤i gibi gerekçelerle bu iste¤i reddetti. Ancak Terken Ha-
tun’un, yan›nda tutu¤u torunu ve Halife’nin de o¤lu olan Cafer üzerinden tehdide
varan ›srarlar›na daha fazla direnemedi. Cafer’in babas›na gönderilmesi kayd›yla,
26 Kas›m 1092 y›l›nda Ba¤dat’ta Mahmud ad›na hutbe okundu. Böylece Terken
Hatun, Melikflah’›n ölümden alt› gün sonra o¤lu Mahmud’u Ba¤dat’ta sultan ilan
ettirmeyi baflarm›flt›. Ard›ndan da vezir Tacülmülk Ebû’l-Ganaim ve orduyla birlik-
te, o¤lu Mahmud’u tahta ç›karmak üzere Selçuklu payitaht› ‹sfahan’a do¤ru yola
ç›kt›.
Berûcird ve Kerec Savafllar›

Ancak Melikflah’›n ölüm haberini alan Nizamülmülk’ün adamlar› bir silah deposu-
nu ya¤malayarak isyan etmifl ve Berkyaruk’u hapsedildi¤i yerden ç›kararak tahta
oturtup ad›na hutbe okutmufllard›. Terken Hatun’un ‹sfahan’a yaklaflmas› üzerine
de Berkyaruk’u, Nizamülmülk taraftarlar›n›n hâkim oldu¤u Rey’e kaç›rd›lar. Bu
arada pek çok emirle birlikte Nizamülmülk’ün adamlar›ndan Erkufl da askerleriyle
onlara kat›lm›flt›. Kaynaklar Berkyaruk’un etraf›nda on binden fazla askerin toplan-
d›¤›n› kaydetmektedir. Böylece taht mücadelesi bir bak›ma, eski vezir Nizamül-
mülk’ün adamlar› ile yeni vezir Tacülmülk aras›ndaki bir hesaplaflmaya dönüflmüfl
bulunuyordu. Çünkü baflta Erkufl olmak üzere, maktul vezirin taraftarlar›, Tacûl-
mülk’ü Nizamülmülk’ün katili olmakla itham ediyorlard›. Bu sebeple de, Berkya-
ruk’u desteklemek suretiyle eski vezirin intikam›n› almak istiyorlard›.
Öte yandan durumun aleyhine geliflti¤ini gören ve Berkyaruk’un daha fazla
güçlenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yan›nda Kürbo¤a, Üner ve Kamaç
Berûcird/Burûcerd; Bat› gibi emirler oldu¤u halde Rey’e hareket etti. Ancak Berûcird yak›nlar›nda yap›lan
‹ran’da Hemedan’a 18 savaflta, ordusundan baz› emirlerin askerleriyle Berkyaruk taraf›na geçmesi üzeri-
fersah uzakl›kta Selçuklu
devrinin önemli ne yenilen Terken Hatun ‹sfahan’a çekilmek zorunda kald› (Ocak 1093). Burada
flehirlerinden olup Berkyaruk taraf›ndan kuflat›lan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan
günümüzde Luristan Eyaleti
flehirleri aras›nda yer al›r. yan›ndaki emirlerin de telkiniyle kuflatmay› kald›rmas› için Berkyaruk ile anlaflma
yollar›n› ararken, di¤er taraftan da o¤lu Mahmud’u tahta ç›karma arzusundan vaz-
geçmeyerek yeni ç›k›fl yollar› ar›yordu. Nitekim bu amaçla Berkyaruk’un day›s›
Azerbaycan meliki ‹smail’e haber göndererek kendisiyle evlenip, Mahmud’un sal-
tanat›na ortakl›k teklif etti. Selçuklu taht›na geçmek için bunu bir f›rsat olarak gör-
dü¤ü anlafl›lan ‹smail, bu teklifini tereddütsüz kabul ederek, Hatun taraf›ndan da
takviye edilen ordusuyla ye¤eni Berkyaruk üzerine yürüdü. Ancak onun ak›beti de
Terken Hatun’dan farkl› olmad›. Zira Terken Hatun ile evlenmesini hofl karfl›lama-
Kerec; Tahran/Rey’›n 20 km yan baz› komutanlar›n Berkyaruk’un saflar›na geçmesi ile Kerec yak›nlar›nda ya-
bat›s›nda yer almakta olup
günümüzde Elburz
p›lan muharebeyi kaybeden ‹smail ‹sfahan’a çekilmek zorunda kald› (fiubat 1093).
Eyaletinin merkez flehridir. Bu ma¤lubiyete ra¤men her ne kadar Terken Hatun onu hürmetle karfl›lay›p, ad›-
na para bast›r›p, o¤luyla müflterek hutbe okuttuysa da bir süre sonra Berkyaruk’un
atabeyi Gümüfltekin taraf›ndan öldürüldü.
SIRA S‹ZDE Berkyaruk’un Terken

SIRA S‹ZDEHatun’la yürüttü¤ü saltanat mücadelesindeki en önemli destekçileri
1 kimlerdir aç›klay›n›z.
Melik ‹smail’in saf d›fl› kalmas› da Terken Hatun’un azmini k›rmad›. O bu sefer
de, Melikflah’›n ölümünün ard›ndan Suriye’de saltanat›n› ilan etmifl bulunan kay›n-
S O R U biraderi Tacüddevle
S O R U Tutufl’u ayn› vaatlerle ‹sfahan’a ça¤›rd›.
D‹KKAT D‹KKAT

5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 81
Berkyaruk’un Tahta Ç›kmas› ve Tutufl ile Rekabet

Suriye meliki olan Tutufl, a¤abeyi Melikflah’a itaatini bildirmek ve teveccühünü ka-
zanmak için, D›maflk’tan Ba¤dat’a gelmek üzere iken, F›rat k›y›s›ndaki Hit kasaba-
s›nda, Sultan›n öldü¤ü haberini alm›flt›. Hemen her hanedan üyesinin yapaca¤› gi-
bi, kendini saltanata en uygun kifli olarak gören Tutufl, daha burada iken ad›na
hutbe okutmak suretiyle sultanl›¤›n› ilan etti. Kald› ki yafl›, tecrübesi, konumu ve
mevcut durum göz önünde bulunduruldu¤unda, haks›z da say›lmazd›.
Selçuklu taht›n› ele geçirmek üzere gerekli haz›rl›klar› yapmak için Suriye’ye
dönen Tutufl, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Ya¤›s›yan ve Urfa va-
lisi Bozan’a birer mektup yazarak; “Sultan Melikflah’›n ölümü üzerine sultanl›¤›n›
ilan etti¤ini, bu sebeple de onun hakim oldu¤u ülkelerde bu kez kendisinin hakim
olmas›n› sa¤lamak için, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle kat›lmalar›-
n›” bildirdi. Tutufla karfl› koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutufl’a itaat et-
ti¤i gibi, Ya¤›s›yan ve Bozan’a da haber göndererek; “Melikflah’›n çocuklar› ara-
s›ndaki mücadele sonuçlan›ncaya kadar Tutufl’a itaat etmelerinin yerinde olaca-
¤›n›” istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hâkimiyet bölgelerinde hutbeyi Tutufl
ad›na okuttular. Böylelikle Tutufl, ad› geçen emirlerin itaat etmesi üzerine hiçbir
güçlükle karfl›laflmaks›z›n kuzey Suriye’ye hâkim olmufltu.
Asl›nda daha önce anlat›lanlardan da anlafl›laca¤› üzere, Melikflah öldü¤ünde
çocuklar›n›n hepsi çocuk yaflta oldu¤undan Tutufl taht›n en güçlü adaylar›ndan bi-
risi durumdayd›. Emirler Tutufl’a itaat ederek, onun taht› ele geçirmesi halinde yer-
lerini korumufl olacaklard›. Ancak kaynaklar›n ifadesine göre Aksungur’un “Melik-
flah’›n çocuklar› aras›ndaki mücadele sonuçlan›ncaya kadar” diyerek itaatlerine
bir anlamda flerh koymas› manidard›r. Muhtemelen Aksungur, Tutufl gibi muktedir
bir sultana tahakküm edemeyecekleri veya Melikflah’a olan vefa duygusuyla, onun
genç ve tecrübesiz o¤ullar›ndan birisinin sultan olmas›n› tercih ediyordu. Ancak o
günün flartlar› gere¤i Tutufl’a itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki ge-
liflmeler bu durumu do¤rulayacakt›r.
Tutufl’un Berkyaruk’a Karfl› ‹lk Teflebbüsü

Melikflah’›n bu üç ünlü komutan›n›n kendisine kat›lmalar›ndan kuvvet alan ve
güçlü bir ordu kuran Tutufl, yan›nda Aksungur ve Ya¤›s›yan oldu¤u halde Rah-
be’ye do¤ru harekete geçti ve fiubat 1093 y›l›nda herhangi bir direniflle karfl›lafl-
maks›z›n flehri teslim ald›. Bunu Habur yöresi ile F›rat nehrinin sol k›y›s›nda bulu-
nan Rakka’n›n teslimi takip etti. Tutufl bu iki flehir halk›na adil hükümdarlara yak›-
fl›r tarzda davran›p, pek çok ihsanlarda bulundu. Bu s›rada daha önce itaatini arz
etmifl olan Urfa valisi Bozan’›n da kat›l›m›yla daha da güçlenen Tutufl, Nusaybin
üzerine yürüdü. fiehrin direnifli üzerine hiddetlenen Tutufl, fliddetli bir taarruz ile
Mart 1093’de Nusaybin’e girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte k›l›ç-
tan geçirildi. Tutufl, Nusaybin’den sonra Musul üzerine yürüdü. Bu arada henüz
Nusaybin’de iken, flehrin Ukayli hâkimi ‹brahim b. Kureyfl’e haber yollayarak, hâ-
kimiyetini tan›mas›n› ve ad›na hutbe okutmas›n› istemiflti. Ancak ‹brahim, Tutufl’un
bu iste¤ini reddetti¤i gibi flehrin d›fl›nda muharebe vaziyeti alm›flt›. Musul yak›nla-
r›ndaki el-Mudayya’da gerçekleflen fliddetli muharebe, ‹brahim’in yenilmesi ve bir-
çok Arap emiriyle birlikte öldürülmesi, Tutufl’un muzaffer bir flekilde Musul’a gir-
mesiyle sonuçland›.
el-Cezire: Arapçada “Ada” Böylece Tutufl, yan›na ald›¤› önemli komutanlar› ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve
manas›na gelir. Greklerin
“Mezopotamya” ad›n› Musul’u pefl pefle ele geçirerek, Suriye ve el-Cezire’nin önemli bir bölümünde hâ-
verdikleri F›rat ile Dicle kimiyetini tesis etti¤i gibi ad›na hutbe okutmay› baflarm›flt›. Bunun bir sonucu ola-
nehirleri aras›ndaki
topraklar› Arap co¤rafyac›lar
rak Selçuklu taht›na geçmeyi kendisi için bir hak sayan Tutufl, Büyük Selçuklu sul-
iki k›sma ay›rm›fllard›r. tan› s›fat›yla Ba¤dat’ta ad›na hutbe okunmas› için Abbasi halifesi el-Muktedi Biem-
Buna göre güneyde kalan rillah’a baflvurdu. Halife ona, ad›na hutbe okutabilmesi için Horasan ve Maflr›k’ta
Afla¤› Mezopotamya
topraklar›na “Sevad” veya hükümran olarak, ‹slam âlemine hâkim olmas›, kardefl çocuklar› içinden saltanat
“Irak”, kuzeyde kalan Yukar› mücadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve baflkent ‹sfahan’da im-
Mezopotamya topraklar›na
ise “el-Cezire” ad›n› paratorluk hazinesine sahip bulunmas› gerekti¤ini ileri sürerek onun bu talebini
vermifllerdir. reddetti. Bu durum karfl›s›nda Selçuklu payitaht› olan ‹sfahan’› ele geçirmek için
harekete geçen Tutufl, kendisine yap›lan davet üzerine önce, henüz hâkimiyetine
girmemifl bulunan ve 1085’den beri Selçuklu merkezinden gönderilen valilerce yö-
netilen Diyarbekir’e yöneldi. bölgenin merkez flehirleri konumundaki Amid ve
Meyyâfârikîn’in itaatlerini arz etmesi üzerine buraya kendi yöneticilerini atad›ktan
sonra, Azerbaycan yönünde hareket etti. Kaynaklar›n ifadesine göre, yolu üzerin-
de bulunan bütün flehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu.
Öte yandan bütün bunlar olurken Berkyaruk da bofl durmam›flt›. Rey ve Heme-
dan baflta olmak üzere hâkimiyet alan›n› geniflleten Berkyaruk, her geçen gün ar-
tan kuvvetiyle amcas›yla giriflece¤i saltanat mücadelesine haz›r görünüyordu. Bu
durum, Tutufl’un ordusunda bulunan Melikflah’›n eski komutanlar›ndan Aksungur
ve Bozan’› da etkilemiflti. Nitekim Aksungur, Bozan’a yazd›¤› mektupta “Biz bu
adama(Tutufl’a) efendimiz(Melikflah)’in çocuklar›n›n neler yapaca¤›n› görmek ve
beklemek maksad› ile itaat etmifltik, flimdi ise sultan›n o¤lu ortaya (taht iddias›yla)
ç›kt›. Biz flimdi onun saf›na geçmek istiyoruz” diyerek onu Tutufl’tan ayr›lmaya ik-
na etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklaflt›¤› s›rada, her iki emirin askerleriyle
Berkyaruk taraf›na geçmesi, Tutufl’u zor durumda b›rakt›. Bu iki ünlü komutan›n
saf de¤ifltirmesiyle asker say›s› iyice azalan ve savafl› göze alamayan Tutufl, yeni
kuvvetler tedarik etmek üzere, kendisine sad›k kalan Ya¤›s›yan ile birlikte Suri-
ye’ye dönmek zorunda kald› (Aral›k 1093). Ard›ndan Aksungur ile Bozan da, Tu-
tufl sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmas›na f›rsat verilmeden sü-
ratle üzerine yürünmesi gerekti¤i hususunda Berkyaruk’u uyard›ktan sonra, yanla-
r›na verilen muhaf›z birlikleriyle valisi bulunduklar› flehirlere döndüler.
En güçlü rakibi olan amcas› Tutufl’un Rey civar›nda muharebe meydan›ndan
çekilip Suriye’ye dönmesi ile saltanat iddias› daha da kuvvetlenen Berkyaruk, ni-
hayet sultanl›¤›n› ‹slâm dünyas›nda da meflru k›lmak maksad› ile Ba¤dat’a gelerek
halifeden ad›n›n hutbeye konulmas›n› istedi. Muktedî, Berkyaruk’un son baflar›s›-
n› göz önünde bulundurarak ad›na hutbe okutup ona “Rükneddin” lakab›n› verdi.
(3 fiubat 1094).
Tutufl’un ‹kinci Teflebbüsü ve Ölümü

Di¤er taraftan Berkyaruk Ba¤dat’ta sultan ilan edildi¤i s›rada Tutufl da, kendisine
ihanet eden Aksungur ve Bozan’›n, Halep ve Urfa’da hutbeyi Berkyaruk ad›na
okuttuklar›n› ö¤renmiflti. ‹ntikam için sab›rs›zlanan Tutufl, k›fl› geçirdi¤i D›maflk’tan
Mart 1094’te ayr›larak toplad›¤› kuvvetlerle Aksungur’un yönetimindeki Halep ve
civar›n› ya¤malamaya giriflti. Bunun üzerine uyar›lar›nda hakl› ç›kan Aksungur,
henüz Ba¤dat’tan ayr›lmam›fl olan Berkyaruk’tan acil yard›m istedi. O da kendisi-
ne ba¤l› emirlerden, Musul valisi Kürbo¤a ile Urfa hâkimi Bozan’› yard›ma gön-
derdi. Ayn› maksatla Yusuf b. Abak’› da iki bin befl yüz kiflilik süvari birli¤i ile Ha-
lep’e yönlendirildi. May›s 1094’te Tutufl üzerine yürüyen Aksungur, Halep yak›n-
lar›nda cereyan eden muharebede önce, Yusuf’un aman dileyerek Tutufl taraf›na
geçmesi, ard›ndan da Bozan ve Kürbo¤a’n›n muharebeye tam olarak kat›lamama-
lar› üzerine ma¤lup oldu¤u gibi esir edilerek öldürüldü. Bozguna u¤rayan birlik-
lerle Halep’e çekilen Bozan ile Kürbo¤a burada direnmeye çal›flm›fllarsa da çok
geçmeden Tutufl, flehre girmeyi baflarm›fl ve her ikisini de esir alm›flt›. Baz› emir-
lerin ricas›yla Kürbo¤a’n›n can›n› ba¤›fllayan Tutufl, kendisine ihanet eden Bozan
yan›nda oldu¤u halde, valisi oldu¤u Harran ve Urfa’ya gelerek müdafilerden tes-
lim olmalar›n› istedi. Ret cevab› al›nca da Bozan’› öldürterek bafl›n› Urfa ve Har-
ran’a yollad›. Bu fliddet gösterisi, sadece bu iki önemli flehrin de¤il Azerbaycan’a
kadar bütün el-Cezire’nin Tutufl’a itaatini sa¤lad›. Böylece Tutufl, bir taraftan ken-
disine yap›lan ihaneti cezaland›rmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi güçlü mu-
haliflerini ortadan kald›rm›fl, di¤er taraftan da Selçuklu ülkesinin bat›s›na yeniden
hâkim olmufl oluyordu.
Ayr›ca art›k kendisine taht› sa¤layacak olan tedbirleri tatbik etmek; ‹sfahan ci-
var›na hâkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile
mukadderat›n› birlefltirmek zaman› da gelmifl bulunuyordu. Nitekim daha önce ifa-
de edildi¤i gibi Terken Hatun, o¤lu Mahmud’u tahta ç›karmak için son çare olarak
Tutufl’a müracaat etmifl, ülkeyi birlikte yönetmek üzere evlenme vaadiyle ‹sfahan’a
ça¤›rm›flt›. Bu maksatla, ‹sfahan’a ulaflmak isteyen Tutufl, Diyarbekir’den hareketle
Ahlat ve Azerbaycan üzerinden Hemedan’a geldi. Burada Terken Hatun’la birlefle-
rek Berkyaruk’a karfl› ortak bir mücadele bafllatacaklard›. Ancak ayn› maksatla ‹s-
fahan’dan Hemedan’a do¤ru yola ç›kan Terken Hatun yolda hastalanarak geri
dönmek zorunda kald› ve k›sa bir süre sonra da öldü (Eylül-Ekim 1094). Terken
Hatun’un ölümden sonra ona ba¤l› emirlerden bir k›sm› Berkyaruk taraf›na geçer-
ken büyük bir k›sm› da Tutufl’a kat›lm›flt›. Kaynaklar›n ifadesine göre bu kat›l›m-
larla Tutufl’un ordusunun say›s› elli bini bulmufltu.
Bu yeni durum karfl›s›nda endifleye kap›lan ve o s›rada Musul’da bulundu¤u
anlafl›lan Berkyaruk, geliflmeleri kontrol alt›na alabilmek için derhal ‹sfahan’a ha-
reket etti. Ancak yolda Tutufl’un komutanlar›ndan Abako¤lu Yakup’un bask›n›na
u¤rad›. Beklemedi¤i bu bask›n karfl›s›nda ordugâh› ya¤malanan ve ma¤lup olan
Berkyaruk, yan›nda Emir Porsuk, Gümüfltekin Candar ve Yaruktafl gibi birkaç
önemli adam› oldu¤u halde, kardefli Mahmud’un hâkimiyetindeki baflkent ‹sfa-
han’a s›¤›nmak zorunda kald›. Öte yandan Berkyaruk’un ma¤lubiyet haberi Ba¤-
dat’a ulafl›nca yeni Abbasi halifesi Müstazhir Billah hutbeyi Tutufl ad›na okutmaya
bafllad› (Ekim-Kas›m 1094). Terken Hatun’un ölüm haberini alan adamlar›, Berk-
yaruk’u önce flehre sokmak istememifllerse de daha sonra yakalay›p hapsettiler.
Hatta bir ara saltanat davas›ndan tamam›yla bertaraf etmek için gözlerine mil çe-
kilmesi bile düflünüldüyse de Mahmud’un Berkyaruk’un geliflinin ikinci gününde
çiçek hastal›¤›na yakalanmas› ve durumunun ciddileflmesi üzerine emirler, bekle-
menin daha uygun olaca¤› karar›na vard›lar. Nitekim 1094 y›l› Ekim ay› sonlar›nda
Mahmud öldü. Talihi bir anda de¤iflen Berkyaruk, gözlerine mil çekmeyi düflünen
emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kas›m 1094).
Bu s›rada Hemedan önlerine gelen Tutufl, flehrin direnmesi üzerine geri döndü.
Berkyaruk’un da hastaland›¤› haberini al›nca, Rey’e hareket ederek buray› ele ge-
çirdi ve ‹sfahan üzerine yürümek için haz›rl›klara bafllad›. Bütün bunlar olurken
emirler henüz kimin saf›nda yer alacaklar›na karar vermifl de¤illerdi. Zira Berkyaruk
da kardefli gibi ölümcül çiçek hastal›¤›na yakalanm›flt›. Ancak Tutufl’un tavizsiz ve
sert tabiat› onlar› Berkyaruk’un yan›nda yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve or-
du nezdinde hâlâ sayg›n bir hat›ras› olan Nizamülmülk’ün, büyük nüfuz sahibi
o¤ullar›ndan Müeyyedülmülk’ün Berkyaruk’a vezir olmas› eklenince durum onun

lehine dönmeye bafllad›. Nitekim iyileflmesinden hemen sonra Irak ve Horasan’dan
gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine ç›karan Berkyaruk, vakit kay-
SIRA S‹ZDE betmeden amcas›SIRA S‹ZDE Tutufl’un üzerine Rey’e hareket etti. Tutufl ise yeni ele geçirdi¤i
Rey halk›na güvenmedi¤inden Berkyaruk’u flehre altm›fl kilometre mesafedeki Da-
flilu (Tafll›) köyü yak›nlar›nda karfl›lad›. ‹ki taraf 26 fiubat 1095’te fliddetli bir savafla
tutufltular. Berkyaruk babas› Melikflah’›n sanca¤›n› ç›karm›flt›. Bunu gören askerle-
rin bir k›sm›n›n Berkyaruk’un taraf›na geçmesi ve daha önceden anlaflt›klar› gibi,
S O R U S O R Upusudan ç›kmamas› Tutufl’un ordusunun bozulmas›na sebep ol-
emir Ya¤›s›yan’›n
du. Tutufl yan›ndakilerle birlikte bir süre daha kahramanca savaflt›ysa da, at›ndan
D‹KKAT düflürülerekDöldürüldü.
‹KKAT Tutufl’un yan›nda bulunan o¤lu Dukak, yüz kadar atl› ile
kaçmay› baflard›ysa da ordusunun büyük bir k›sm› ölü veya esir olarak yok oldu.
Tutufl, babas› Alparslan’›n Merv’deki türbesine gömüldü.
N N
Berkyaruk böylece pek çok badireden sonra, saltanat mücadelesindeki en güç-
lü rakibi olan amcas› Tutufl’u bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire üzerinde
AMAÇLARIMIZ de hâkimiyetini
AMAÇLARIMIZtesis etmifl oluyordu. Ancak daha sonraki geliflmelere bak›l›rsa bu
durum Berkyaruk’un iktidar› için tehlikenin bitti¤i anlam›na da gelmeyecekti.
K ‹ T A P Suriye Selçuklular›
K ‹ T A hakk›nda
P daha fazla bilgi için bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçuk-
lular› Tarihi, Ankara 1989.
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON Çocuk yafltaT ESIRA
tahta Zç›kan
Y O N Berkyaruk’un yafl, tecrübe ve konum bak›m›ndan kendinden çok
L E V ‹S‹ZDE
2 daha üstün olan amcas› Tutufl’u saltanat mücadelesinde saf d›fl› b›rakmas›n› nas›l aç›klar-
s›n›z?
Arslan Argun’un ‹syan›
S O R U Melikflah’›n di¤er
S O R Ukardefli Arslan Argun, babas› zaman›nda Harizm bölgesi valili¤i-
ni yürütüyordu. Kardefli Melikflah’›n saltanat›n›n ilk y›llar›na kadar da bu bölgede
kalm›fl; daha sonra kendisine Hemedan ve Save bölgesinde yedi bin dinarl›k ikta
D‹KKAT D‹KKAT
topra¤› verilmiflti. Melikflah öldü¤ünde o da yan›nda Ba¤dat’ta bulunuyordu. Sul-
tan›n ölümü ile ortaya ç›kan otorite bofllu¤undan faydalanmak isteyen Arslan Ar-
N N
SIRA S‹ZDE gun, hemenSIRA S‹ZDE
Hemedan’a hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine kat›l›m›y-
la Niflabur üzerine yürüdüyse de direniflle karfl›lafl›nca Merv’e çekilmek zorunda
AMAÇLARIMIZ
kald›. Merv flahnesi Emir Kodan ve Emir Yaruktafl flehri ona teslim ettikleri gibi
AMAÇLARIMIZ
adamlar›yla emrine girdiler. Burada bir süre kalan Arslan Argun daha sonra Belh’e
hareket etti. Bu s›rada Belh’de bulunan Berkyaruk taraftar› Fahrülmülk b. Nizamül-
K ‹ T A P mülk, onunla K ‹ mücadele
T A P edemeyece¤ini anlay›nca flehri terk etti. Böylece Belh ve
Tirmiz gibi flehirleri ele geçirip, Horasan’›n tamam›na hâkim olan Arslan Argun,
Berkyaruk’a mektup göndererek, vaktiyle dedesi Ça¤r› Bey’in ikta› olan Horasan’›n
TELEV‹ZYON ayn› flekilde
T E Lkendisine
E V ‹ Z Y O N verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultan-
l›¤›n› tan›yaca¤›n› ve yüksek miktarlarda para gönderip saltanat için mücadeleye
girmeyece¤ini bildirdi.
Berkyaruk, ise bu s›rada güçlü rakiplerinden amcas› Tutufl ve kardefli Mahmud
‹NTERNET ‹ N T E R Nonunla
ile u¤raflt›¤›ndan ET ilgilenemedi¤i gibi mektubuna da cevap verememiflti. As-
l›nda Arslan Argun’un mektubundan da anlafl›laca¤› üzere, onun amac›n›n Selçuk-
lu taht›na oturmak de¤il iktalar›n› art›rmak oldu¤u aç›kça görülmekteydi. Bunun
yan›nda Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argun’un üzerine di-
¤er amcas› Böribars’› göndererek onu cezaland›rmak istedi. Emir Altuntafl’›n da bu-
lundu¤u ordusuyla Horasan’a giren Böribars, burada yap›lan ilk savaflta kardefli
Arslan Argun’u bozguna u¤ratarak Horasan’›n büyük bir k›sm›na hâkim oldu. An-
cak ma¤lubiyet sonras› Belh’e çekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 y›l› son-
lar›nda Böribars’la yapt›¤› ikinci savafl› kazand›. Esir düflen Böribars bir sene Tir-
miz’de hapsedildikten sonra yay›n›n kirifli ile bo¤durularak öldürüldü. Arslan Ar-
gun bununla da yetinmeyerek Horasan bölgesinin önemli kalelerini tahrip ettirdi.
Bunun üzerine Sultan Berkyaruk, amcas›na karfl› bu defa büyük bir orduyla karde-
fli Sancar’› gönderdi ve kendisi de arkalar›ndan hareket etti. Fakat yolda, Arslan Ar-
gun’un bir kölesi taraf›ndan öldürüldü¤ü haberini ald›lar. Öte yandan Sancar, ken-
dini bekleyen bir k›s›m emirle birlikte Niflabur önüne gelip flehri sulh yolu ile tes-
lim ald› (20 Nisan 1097). Niflabur’dan sonra Horasan’›n birçok flehri de ona itaat et-
ti. Bu baflar›s› üzerine Sultan Berkyaruk kardefli Sancar’›, merkezi Merv olmak üze-
re Horasan melikli¤ine atad›.
Böylelikle Tutufl’tan sonra di¤er amcas› Arslan Argun tehlikesini de bertaraf
eden Berkyaruk, birçok yere yeni atamalar yaparak, y›llard›r saltanat mücadelesiy-
le sars›lan devlet otoritesini yeniden eski düzenine sokmaya çal›flt›. Ancak bu nisbî
istikrar fazla sürmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidar›n› korumak
için kardefli Muhammed Tapar’la uzun bir mücadeleye girmekSIRA S‹ZDE
zorunda kalacakt›. SIRA S‹ZDE
Haçl›lar ve Berkiyaruk Dönemi Haçl›larla Savafl

Berkyaruk’un saltanat›n› korumak için kardefl ve amcalar›yla k›yas›ya mücadele et-
ti¤i; mücadelenin birinin bitip di¤erinin bafllad›¤› bir ortamda, bu defa da Suriye ve
S O R U S O R U
Filistin bölgesi için do¤rudan hedef alan Haçl› Seferleri bafllad›.
XI. yüzy›l sonlar›na do¤ru Bat› Avrupa’da, özellikle kilisenin yönlendirmesiyle,

D ‹ K K A T güya Do¤u- D‹KKAT
da Müslümanlar›n zulmü alt›nda bulunan dindafllar›n›n ve Hz. ‹sa’n›n mezar›n›n bulundu-
¤u Kudüs’ün Müslümanlar›n elinden kurtar›lmas›n›n Bat› H›ristiyan SIRA dünyas› için yerine ge-
N N
tirilmesi kaç›n›lmaz bir görev oldu¤u fikri uyanm›flt›. Haçl› Seferleri ad› verilen bu büyük
hareketin bafll›ca propoganda malzemesi din idi. Gerçekten de ‹slamiyet’in, H›ristiyanl›k
aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolay›s›yla maddi s›n›rlar›n›n
AMAÇLARIMIZ do¤u ve bat› yö- AMAÇLARIMIZ
nünde genifllemesi; böylece H›ristiyan dünyas›n›n adetâ bir hilal içerisinde kuflat›lmas›
önemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savafl›ndan sonra Selçuklular›n Bizans egemenli¤in-
K ‹ T kurarak
de bulunan Anadolu’da bir devlet kurmalar› ve ayr›ca ‹zmir’de bir beylik A P kuvvetli K ‹ T A P
bir donanma meydana getiren Çaka Bey’in, Rumeli yönünde Bizans’› ciddi flekilde tehdit
eden Peçeneklerle iflbirli¤ine giriflmesi ve nihayet Bat› Avrupa’da yaflanan büyük ekonomik
kriz gibi nedenlerin de, bu hareketin haz›rlanmas›nda büyük pay› Toldu¤uE L E V ‹ Z kabul
Y O N edilmek- TELEV‹ZYON
tedir. K›saca bu seferlere kat›lan tüm hiristiyanlar için mutlaka maddî ya da manevî bir he-
def veya ç›kar söz konusu idi.
Bizans ‹mparatorlar›, Türk ilerleyifli karfl›s›nda ilki Malazgirt’ten sonra olmak
üzere, 1095 y›l›na kadar üç defa Papal›ktan yard›m iste¤inde bulunmufllard›. Bu ta-
lebi f›rsata dönüfltürmek isteyen Papa II. Urbanus, Kas›m 1095 tarihinde toplanan
Clermont Konsilinde Haçl› Seferi ça¤r›s›nda bulundu. Hedef olarak da Kutsal Top-
raklar› ve Anadolu’yu gösterdi. ‹ki yüzy›l kadar sürecek olan Haçl› Seferleri tarihi
böylece bafllam›fl oldu. 1096’da Fransa’dan ve Norman Kuzey ‹talya’dan gelen ör-
gütlenmifl flövalye ordular› ‹stanbul’da bulufltular. ‹slâm dünyas›, siyasî temsilcileri
olan Selçuklular›n içerisinde bulundu¤u kar›fl›kl›klar yüzünden yaklaflmakta olan
tehlikeyi ve mahiyetini çok iyi alg›layamad›. Dolay›s›yla bu büyük tehlike karfl›s›n-
da tedbir de al›namad›. Türkiye Selçuklular›n›n baflkenti ‹znik ve Çukurova’y› zapt
eden Haçl›lar, 1098 bahar›nda Büyük Selçuklu s›n›rlar›na dayanm›fl bulunuyorlard›.
Tutufl ye¤eni Berkyaruk’la girdi¤i taht mücadelesini kaybedip Rey savafl›nda

ölünce, Suriye Selçuklu topraklar› iki o¤lu aras›nda bölünmüfltü. Haleb’e hâkim
olan R›dvan ile D›maflk’› ele geçiren Dukak birbiriyle mücadeleye giriflmifllerdi.
Gerçi her iki kardefl de Büyük Selçuklu Sultan› Berkyaruk’u metbû olarak tan›yor-
lard›.
Öte yandan Haçl›lar›n ilk hedefini teflkil eden H›ristiyanl›¤›n kutsal flehirlerin-
den Antakya, hâlâ Melikflah’›n vali olarak tayin etti¤i Ya¤›s›yan’›n idaresinde bulu-
nuyordu. Haçl› ordular› daha Anadolu’da iken Suriye ve Irak’›n Müslüman halk›
büyük korku ve telafla düflmüfllerdi. Fakat görünüfle göre mahalli emir ve valiler,
istilac›lara pek ald›r›fl etmiyorlard›. Esasen bu durumun bafll›ca sebebi, devrin kay-
naklar›ndan anlafl›ld›¤› üzere, Haçl›lar›n kimliklerine ve maksatlar›na dair herhan-
gi bir fikirleri yoktu. Melik R›dvan bu s›rada Ya¤›s›yan ve Sökmen’le birlikte kar-
defli Dukak’›n üzerine yürümekte idi. fieyzer’de iken Haçl›lar’›n Antakya’ya yürü-
mekte oldu¤unu ö¤renince derhâl Haleb’e döndü.
Görünüfle göre tehlikeyi ilk fark eden yine Ya¤›s›yan olmufltu. Zira Antakya’ya
dönen bu tecrübeli emir uzak yak›n bütün emir ve melikliklere, bu arada Musul
valisi Kürbo¤a’ya, melik Dukak’a, Sultan Berkyaruk’a yard›m etmeleri için baflvur-
du. Daha sonra Haleb meliki R›dvan’dan da yard›m istedi. Önce Dukak ile mütte-
fikleri, sonra R›dvan ve Sökmen, Haçl›lara karfl› girdikleri savaflta yenildiler (Aral›k
1098). Bu yenilgi Haçl› meselesinin Suriye Selçuklu meliklerinin güçlerinin üstün-
de oldu¤u gösterdi. Bunun üzerine Ya¤›s›yan bütün ümidini do¤uya, bilhassa Bü-
yük Selçuklu hükümdar› Berkyaruk’a ba¤lam›flt›. Ancak taht mücadeleleri ile u¤-
raflmakta olan Berkyaruk, kendisi do¤rudan sefere ç›kacak durumda de¤ildi. Sul-
tan, Haçl›larla mücadele ve onlar› ‹slam topraklar›ndan sürüp ç›karma görevini, el-
Cezire bölgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Kürbo¤a’ya
havale etti. Buradan da anlafl›laca¤› üzere bu andan itibaren Haçl› meselesi vasal
Suriye Selçuklular›n meselesi olmaktan ç›karak, Büyük Selçuklu Devletinin mese-
lesi haline gelmiflti.
Kürbo¤a’n›n büyük bir kuvvetle harekete geçmesi Antakya’› kuflatmakta olan
Haçl›lar› çok korkuttu. Ancak bu Selçuklu baflkumandan›n›n, Mart 1098 Urfa’da
kurulmufl olan ilk Haçl› kontlu¤unu ortadan kald›rmak için bofluna vakit kaybet-
mesi Antakya’y› muhasara eden Haçl›lar için büyük f›rsat oldu. Nitekim çok zor
günler geçirmelerine ve büyük s›k›nt›lar çekmelerine ra¤men; Firuz adl› bir Erme-
ni dönmesinin ihaneti ile flehre girmeye muvaffak oldular. Kürbo¤a ise ancak An-
Anadolu’dan geçen Haçl›lar takya’n›n düflmesinden iki gün sonra flehir önlerine gelebilmiflti (3 Haziran 1098).
Mart 1098’de Urfa’y›; Kürbo¤a emrindeki Selçuklu ordusu, Haçl›lar’›n eline geçen Antakya’y› dört bir
Haziran 1098’de Antakya’y› taraftan kuflatma alt›na ald›. Antakya Haçl›lar›n eline geçince Selçuklu kuvvetleri-
ele geçirdiler. 1099’da
Kudüs düfltü. On y›l sonra ne kat›lmak için flehirden ç›kan Ya¤›s›yan yolda öldürüldü. Ancak direnmeye de-
Tarblusflam’›n da ele vam eden Antakya’n›n iç kalesinin savunmas›n› o¤lu fiemsüddevle sürdürüyordu.
geçirilmesiyle, hepsi de
Kudüs Krall›¤›na ba¤l› olan Kürbo¤a, fiemsüddevle ona ba¤l›l›¤›n› arz etmesine ra¤men, iç kalenin komutas›n›
Urfa Kontlu¤u, Antakya ondan alarak komutanlar›ndan Ahmed b. Mervan’a verdi. Kürbo¤a’n›n d›flar›dan,
Prinkepsli¤i yan›nda
Trablusflam Kontlu¤u ortaya
Ahmed b. Mervan’›n içeriden hücumlar› Haçl›lara büyük kay›plar verdiriyordu. ‹ki
ç›km›fl oldu. Kudüs atefl aras›nda kalan ve had safhada yiyecek s›k›nt›s› çekmekte olan Haçl›lar, Kür-
kuflat›ld›¤› s›rada Sultan bo¤a’ya haber göndererek yanlar›na erzaklar›n› almalar› kofluluyla flehri terk etme-
Berkyaruk ve Muhammed
Tapar k›yas›ya taht kavgas› yi teklif ettilerse de, Kürbo¤a bunu kabul etmedi. Selçuklu komuta kademesinde
yap›yor, Suriye ve el-Cezire yaflanan çekiflmeler; ve gerçek haç›n bulundu¤u gibi maneviyat› art›ran haberler
bölgesindeki melik ve
emirler, birbirlerinin
üzerine Haçl›lar, Selçuklu ordusu ile savaflmak için flehir d›fl›nda mevzi ald›lar (28
aleyhine çal›fl›yorlard›. Haziran 1098). Kürbo¤a, bu savaflta büyük bir yenilgi ald›. Karargâh›n› ve ordunun
a¤›rl›klar›n› b›rak›p çekilen Kürbo¤a Halep’e güçlükle ulaflabildi.
Haçl›lar ise bu bölgede pefl pefle birçok kaleyi ele geçirdiler. Nihayetinde Ku-
düs önlerine gelen Haçl› ordular› Fat›mîlerin idaresinde bulunan flehri 15 Temmuz
1099 y›l›nda ele geçirdiler. Dönemin kaynaklar› Haçl›lar›n flehirdeki Müslüman,Ya-
hudî, ve hattâ do¤ulu H›ristiyanlara karfl› büyük vahflet sergilediklerini belirtirler.
Haçl›lar›n k›sa bir süre içerisinde önce Urfa ard›ndan Antakya ve Kudüs’ü ele geçirmeleri-
ni nas›l aç›klars›n›z? 3
D Ü fi Ü N E L ‹ M ResimD Ü5.1
fi Ü N E L ‹ M
Kaynak: P.M.Holt,
Haçl› Devletleri ve
S O R U S O R U
Komflular› (trc.
Tanju Akad),
‹stanbul 2007.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi

Büyük Selçuklu Sultan› Melikflah vefat etti¤i s›rada hayatta kalan o¤ullar›n›n büyü-
¤ü Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082’de Seferiyye Hatun
adl› bir cariyeden dünyaya gelen Muhammed Tapar, Melikflah öldü¤ünde Ba¤-
dat’ta yan›nda bulunmaktayd›. Daha sonra Terken Hatun ve kardefli Mahmud ile
birlikte Isfahan’a gitmifl; Berkyaruk’un burada Terken Hatun ve kardefli Mahmud’u
muhasara etti¤i s›rada gizlice a¤abeyinin taraf›na geçmiflti. Berkyaruk 1094 y›l›nda
ad›na hutbe okutmak üzere Ba¤dat’a giderken kardefli Muhammed Tapar’› da ya-
n›nda götürmüfl ve burada Gence ile çevresini ona ikta etmiflti. Ayr›ca kardefli Ta-
par’› “melik” unvan› ile Gence’ye gönderirken Türk töresine uygun olarak itimat
etti¤i adamlar›ndan Emir Kutlu¤tekin’i de ona atabey tayin etmiflti.
Arran: Kür ve Aras nehirleri Muhammed Tapar, melik bulundu¤u Gence’de muhtemelen çevresindekilerin;
aras›nda, bugünkü Gence ve
Karaba¤ vilayetlerinden özellikle de Berkyaruk’un azletti¤i veziri Nizamülmülk’ün o¤lu Müeyyedülmülk’ün
oluflan bölgedir. tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu s›rada Suriye ve Filistin bölgesine yer-
leflmekte olan Haçl›larla mücadeleye haz›rlanmakta idi. ‹fle kendisine engel olaca-
¤›n› düflündü¤ü atabeyi Kutlu¤tekin’i öldürmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk
ad›na okunan hutbeyi kesip kendi ad›na okutmakla bafllad›.
Sefîdrûd ve Hemedan Savafllar›

Durumu ö¤renen ve müdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan flehrine
do¤ru yola ç›kt›. Bu s›rada baz› emirler Sultan Berkyaruk’a haber gönderip müs-
tevfî Mecdülmülk el-Balâsânî’yi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu is-
te¤i kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kifliyle ordugâhtan ayr›lmak zo-
runda kald›. Mecdülmülk yüzünden Sultan Berkyaruk’a muhalefet eden emirler
Muhammed Tapar’a kat›ld›lar. Muhammed Tapar’›n Rey üzerine geldi¤i haberini
alan Berkyaruk kardefliyle savaflmay› göze alamayarak önce ‹sfahan’a, halk›n fleh-
rin kap›lar›n› açmamas› üzerine de Hûzistan’a gitmek zorunda kald›. Muhammed
Tapar 20 Eylül 1099’da Rey’e ulaflt›. Ba¤dat flahnesi Gevherâyin, Musul emiri Kür-
bo¤a ve el-Cezire emiri Çökürmüfl gibi emirlerin kendisine kat›lmas›yla daha da
güçlendi. Gevherâyin’i Ba¤dat’a gönderip Halifeden kendi ad›na hutbe okutmas›-
n› istedi. Bu iste¤e uyan Halife Müstazhir, “G›yâsü’d-dünyâ ve’d-dîn” lakab›n› ver-
di¤i Muhammed Tapar’›n sultanl›¤›n› tasdik ederek onun ad›na hutbe okuttu.
Bunun üzerine Berkyaruk, ad›na yeniden hutbe okutmak için harekete geçerek
Huzistan’dan Vas›t’a geldi. Burada Hille emiri Seyfüddevle Sadaka da ona kat›ld›.
Irak’taki Arap afliretleri üzerinde etkili bir konumu olan bu emirin kat›l›m› Berkya-
ruk’un aleyhine bozulmufl olan dengeyi büyük oranda düzeltti. Nitekim kaynakla-
r›n ifadesine göre; Ba¤dat’a hareket eden Sultan Berkyaruk halk›n coflkun sevgi
gösterileri aras›nda 2 Ocak 1100 günü flehre girmifl ve hutbeyi tekrar kendi ad›na
okutmay› baflarm›flt›. Daha sonra Berkyaruk, Gümüfltekin Kaysarî’yi Ba¤dat’a flah-
ne tayin etti. O s›rada Ba¤dat’ta bu görevi Muhammed Tapar taraftar› ‹lgazi b. Ar-
tuk yürütmekteydi Bunun üzerine Muhammed Tapar’›n yan›nda olan Kürbo¤a gi-
bi baz› emirler tekrar Berkyaruk’un saf›na geçtiler. K›fl› Ba¤dat’ta geçiren Sultan
Berkyaruk çok say›da Türkmen’in kendisine kat›l›m›ndan sonra Muhammed Tapar
üzerine yürüdü. 15 May›s 1100’de Hemedan yak›nlar›ndaki Sefîdrûd’da meydana
gelen savaflta Berkyaruk baflta üstünlük kurup karfl› taraf›n karargâh›na kadar so-
kulduysa da; savafl›n sonuna do¤ru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz
kadar kifliyle savafl meydan›n› terk edip Rey’e çekilmek zorunda kald›. Vezir Mü-
eyyedülmülk, Berkyaruk’un esir düflen veziri Ebûlmehâsin’i Ba¤dat’a gönderip Ha-
life’den hutbenin tekrar Muhammed Tapar ad›na okunmas›n› istedi. Halife de bu
iste¤e uyarak 25 May›s 1100 Cuma günü hutbeyi Muhammed Tapar ad›na okuttu.
Öte yandan Sultan Berkyaruk, savafl›n ard›ndan emîr-i dâd Habeflî b. Altuntak
ve di¤er emirlerden yard›m sa¤lamak için ç›kt›¤› yolculukta Muhammed Tapar’›n
öz kardefli Horasan Meliki Sencer’e yenilince Cürcân ve Damgan’a (Dâmegân) gi-
derek yeni kuvvetler toplamaya çal›flt›. Bunun üzerine Muhammed Tapar, daha
fazla kuvvetlenmesine f›rsat vermeden Berkyaruk ile savaflmak üzere Hemedan’a
yürüdü. 5 Nisan 1101’de Hemedan’da yap›lan savafl bu sefer Muhammed Tapar’›n
yenilgisi ve esir düflen veziri Müeyyidülmülk’ün idam›yla sonuçland›. Muhammed
Tapar bundan sonra Melik Sancar’›n yan›na gitti. Cürcân’dan Damgan’a gelen iki
kardefl buradan Rey’e hareket ettiler; Berkyaruk da Rey’e do¤ru yola ç›kt›. Zaferin
ard›ndan Berkyaruk’a kat›lanlar›n say›s› bir ara yüz bine ulaflm›flt›. Ancak daha
sonra baz› emirler, maddî s›k›nt› çeken Berkyaruk’un iaflelerini temin edememesi
üzerine ayr›lmaya bafllad›lar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmas›na imkân ver-
meden Berkyaruk üzerine yürüdüler. Ümitsizli¤e kap›lan Berkyaruk 5000 kiflilik
bir kuvvetle 13 Eylül 1101’de Ba¤dat’a girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkya-
ruk’u takip ederek on gün sonra Ba¤dat’a ulaflt›lar.
Rûzrâver, Rey ve Hoy Savafllar›

Sancar’›n Horasan’a dönmesinin ard›ndan Ba¤dat’tan ayr›lan Muhammed Tapar ile
onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yak›nlar›ndaki Rûzrâver’de karfl›
karfl›ya geldiler (27 Aral›k 1101). Baz› küçük çarp›flmalardan sonra taraflar aras›n-
da antlaflma sa¤land›. Ülke topraklar›n›n resmen ikiye bölündü¤ü bu antlaflmaya
göre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine b›rak›lan bölgelerde
üç nevbet çald›racak ve Sultan Berkyaruk’a y›lda 1.300.000 dinar vergi ödeyecek-
ti. Ancak bu antlaflma uzun sürmedi. Muhammed Tapar bir süre sonra kendisini
bar›fla ikna eden emirlerden Besmel’i öldürttü, Emir Ay Tegin’in gözlerine mil çek-
tirdi. Ard›ndan Rey’e gidip befl nevbet çald›rarak sultanl›¤›n› ilân etti. Bunun üze-
rine sefere ç›kan Berkyaruk, Rey yak›nlar›nda cereyan eden savaflta Muhammed
Tapar’› ma¤lûp etti. Tapar az say›da taraftar›yla ‹sfahan’a kaçt›. Ancak Berkyaruk
taraf›ndan kuflat›l›nca erzak s›k›nt›s› çekmeye bafllad› ve bin kadar süvari ile ‹sfa-
han’dan gizlice ayr›ld›. Kardeflinin Sâve istikametinde gitti¤ini ö¤renen Berkya-
ruk’a ba¤l› kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoy’da yap›lan özellikle
Berkyaruk’un maiyetindeki Emir Ayaz’›n büyük rol oyna¤› savaflta tekrar bozguna
u¤rayan Muhammed Tapar, Sökmen el-Kutbî’nin ikta yeri bölgesi Ahlata’a do¤ru
kaçarken, Berkyaruk da Zencan’a gitti.
Y›llardan beri devam eden iç savafllar›n devleti y›pratt›¤›n› gören Berkyaruk ve
Muhammed Tapar, ileri gelen âlimlerin de teflvikiyle bar›fl yapmaya karar verdiler.
Ocak 1104’de var›lan antlaflmaya göre Sultan Berkyaruk, Muhammed Tapar’›n befl
nevbet çald›rmas›na müdahale etmeyecek, Muhammed Tapar’›n pay›na düflen fle-
hirlerde Berkyaruk ad›na hutbe okunmayacak, aralar›ndaki yaz›flma vezirler vas›-
tas›yla yap›lacak, askerler diledikleri tarafa geçebileceklerdi. Cibal, Fars, ‹sfahan,
Rey, Hemedan, Hûzistan ve Ba¤dat Berkyaruk’un; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Ce-
zîre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfüddevle Sadaka’n›n idaresindeki topraklar
Tapar’›n hâkimiyetine b›rak›lacakt›. Ayr›ca Berkyaruk’tan sonra Tapar sultan ola-
cak, Horasan meliki Sancar’›n durumunda herhangi bir de¤ifliklik yap›lmayacak;
Sancar, Muhammed Tapar’› metbû tan›maya devam edecekti. Bu antlaflma sayesin-
de Sultan Melikflah’›n ölümüyle bafllayan taht kavgalar› sona ermifl oluyordu.
Berkyaruk ile Muhammed Tapar aras›nda cereyan eden uzun taht mücadelele-
rinin, Büyük Selçuklu Devletinin bundan sonraki dönemini etkileyen pek çok
olumsuz sonucu olmufltur. Bunlar›n bilinmesi, Melikflah’›n ölümüyle bafllayan Bü-
yük Selçuklu ‹mparatorlu¤unu parçalanma ve çöküfle götüren süreci kavramak
ac›s›ndan önemlidir:
1. ‹ki kardeflin saltanat mücadelesi, devlet otoritesinin zay›flamas›na ve emirle-
rin iktidar bofllu¤undan yararlan›p kendi hareket alanlar›n› geniflletmelerine
imkân vermifltir. Emirler süre gelen savafl hâlini, s›k s›k taraf de¤ifltirerek is-
teklerinin gerçekleflmesi için pazarl›k konusu yapm›fllard›r.
2. Berkyaruk ve Muhammed Tapar hâkimiyetleri alt›na ald›klar› bölgelerde ik-
tidar olmalar›na ra¤men muktedir olamad›klar›ndan vergiler düzenli bir fle-
kilde toplanamam›fl, devletin mali yap›s› bozulmufltur.
3. Yap›lan savafllarda birçok de¤erli devlet adam› ve komutan öldürülmüfl, bu-

nun neticesinde devlet yönetimi ehil olmayan kiflilerin eline geçmifl; bu da
zamanla devletin zaafa düflmesine sebep olmufltur.
4. Bu dönemde ‹slam dünyas›n›n en büyük devleti konumundaki Selçuklula-
r›n iç mücadelelerle u¤raflmas› Haçl›lara karfl› yap›lan cihada destek vereme-
mesine; dolay›s›yla Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’e yerleflmelerine zemin haz›r-
lam›flt›r.
Berkyaruk’un Ölümü ve fiahsiyeti

Babas› Sultan Melikflah’›n ölümünden sonra Terken Hatun’la, amcalar›, kardeflleri
ve ihtirasl› emirlerle sürekli mücadele eden, pek çok zorluklara katlanan Sultan
Berkyaruk bütün engellere ra¤men; 12 y›l Büyük Selçuklu Devleti’ne hükümdarl›k
yapt›. Hatta bir keresinde amcas› Tutufl’a ma¤lup olup ‹sfahan’a s›¤›nd›¤› zaman
kardefli Mahmud’un adamlar›nca yakalan›p gözlerine mil çekilmesinden flans ese-
ri kurtularak son anda sultan ilan edilmiflti. Berkyaruk son olarak kardefli Muham-
med Tapar’la uzun bir saltanat mücadelesinden sonra anlaflm›fl ve onun taraf›ndan
“Büyük Sultan” olarak tan›nm›flt›. Her ne kadar taht mücadelelerinden f›rsat bulup
Haçl›lar›n Suriye ve Filistin topraklar›na yerleflmelerine engel olamam›flsa da o, ç›-
karc› ve entrikac› bir siyaset takip eden emirleri tamamen bast›rarak idaresi alt›na
almay› baflarm›flt›.
‹fllerinin düzene girdi¤i bir s›rada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye için-
de Ba¤dat istikametinde yola ç›kar›ld›. Terken Hatun’u yendi¤i Berûcird’e geldi-
¤inde durumu iyice a¤›rlaflt›. Hayat›ndan umut kesilince emirlerini yan›na ça¤›ra-
rak befl yafl›ndaki o¤lu Melikflah’› veliaht, Emir Ayaz’› da ona atabey tayin etti.
Emirlerinden Melikflah’a itaat etmeleri ve onu düflmanlar›na karfl› korumalar›n› is-
tedi. Sultan’›n talebini kabul eden emirler Melikflah’› desteklemek hususunda can-
lar›n› ve mallar›n› esirgemeyeceklerine dair yemin ettiler. Bunun üzerine o¤lu Me-
likflah’› ve emirlerini Ba¤dat’a gönderdi. Kendisi de ‹sfahan’a dönmek üzere bura-
da kald›. Fakat kafile Berûcird’den henüz uzaklaflm›flt› ki, Berkyaruk, 22 Aral›k
1104 tarihinde yirmi befl yafl›nda vefat etti. Devrin kaynaklar› onu, yumuflak huy-
lu, asil, cömert, sab›rl›, iyi ahlakl› ve güçlü bir hükümdar olarak anarlar. O ayr›ca
cezaland›rmakta afl›r›ya gitmeyen merhametli bir sultand›.
SIRA S‹ZDE SIRA döneminin

Sizce Berkyaruk S‹ZDE “ Fetret Devri” olarak adland›r›lmas›n›n sebebi nedir.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR‹ (1105-1118)
Muhammed Tapar’›n Tahta Ç›kmas›

S O R U
Atabey EmirSAyazO R U
yolda Sultan Berkyaruk’un vefat haberini al›nca veliaht flehzade
Melikflah için ota¤, çetr gibi bir hükümdar için gerekli olan her fleyi haz›rlatt›. Bu
D‹KKAT s›rada yanlar›nda
D ‹ K K A Sultan
T Berkyaruk’u Ba¤dat’a gitmeye teflvik etme düflüncesiyle
‹sfahan’a gelmifl bulunan Ba¤dat flahnesi Emir ‹lgazi b. Artuk’da vard› ve yolculuk-
ta Melikflah’a
SIRArefakat
S‹ZDE ediyordu. 6 Ocak 1105 y›l›nda Ba¤dat’a giren heyeti Halife
N N
SIRA S‹ZDE
Mustazhir’in veziri karfl›lad›. ‹lgazi ve Emir To¤ayürek derhal divan› toplay›p II.
Melikflah ad›na hutbe okunmas›n› istediler. Bunun üzerine 12 Ocak 1105 Perflem-
AMAÇLARIMIZ be günü divanda
AMAÇLARIMIZertesi gün de camilerde hutbe Büyük Selçuklu Sultan› olarak Me-
likflah b.Berkyaruk ad›na okundu ve ona dedesi Sultan Melikflah’›n “Celalüddevle”
lakab› verildi.
Bu s›rada Muhammed Tapar ise, Berkyaruk’la yapt›¤› anlaflma gere¤i kendisine

b›rak›lan Musul’u kuflatmakla meflguldü. Zira flehrin hâkimi Çökürmüfl, Muham-
med Tapar’›n bütün ›srar›na; hatta flehri teslim etti¤i ve kendisi ad›na hutbe okuttu-
¤u takdirde buray› yine ona verece¤ini söylemesine ra¤men Berkyaruk’tan böyle
bir emir almad›¤› gerekçesi ile Musul’u Tapar’a teslim etmiyordu. Kuflatman›n ve
ayn› oranda direniflin bütün fliddetiyle sürdü¤ü bir s›rada (28 Ocak 1105) Sultan
Berkyaruk’un ölüm haberini alan Emir Çökürmüfl nihayet yap›lan karfl›l›kl› müza-
kereler neticesinde itaatini bildirerek Musul’u Muhammed Tapar’a teslim etti. fieh-
ri teslim alan Muhammed Tapar, yan›nda Sökmen el-Kutbî ve öteki emirler oldu-
¤u halde vakit kaybetmeden Ba¤dat’a hareket etti. Bu arada Hille Arap Emiri Sey-
füddevle Sadaka da Muhammed Tapar’›n bir an önce Ba¤dat’a gelmesini bekliyor-
du. Muhammed Tapar 10 fiubat 1105 tarihinde Ba¤dat’a ulaflt› ve flehrin bat›s›nda
konaklayarak burada ad›na hutbe okuttu. Do¤u taraf›nda ise hutbe Melikflah b.
Berkyaruk ad›na okunuyordu.
Öte yandan Melikflah’›n atabeyi Ayaz baflta kendisine karfl› harekete geçmeye
niyetlendiyse de askerlerinin Muhammed Tapar’›n saf›na geçece¤ini düflünüp an-
laflma yoluna gitmeyi daha uygun buldu. Bunun için de Muhammed Tapar’dan
Melikflah b. Berkyaruk ve emirler için teminat istedi. Kaynaklar›n ifadesine göre
Muahmmed Tapar da: “Melikflah benim evlad›m gibidir. Onun için babas› (Bekya-
ruk) ile benim aramda hiçbir fark yoktur” demek suretiyle istenilen teminat› ver-
di. Bunun üzerine atabey Ayaz ve Seyfüddevle Sadaka itaatlerini bildirmek için hu-
zura gelerek af dilediler. Böylece Muhammed Tapar, Büyük Selçuklu Devleti’nin
tart›fl›lmaz yegâne sultan› oldu (13 fiubat 1105). Sultan Berkyaruk’un hükümdarl›k
dönemini kapsayan ve Büyük Selçuklu Devletinin çöküflünün habercisi gibi görü-
nen taht mücadeleleriyle dolu “Fetret Devri”nde ibre Muhammed Tapar’›n cülûsu
ile bir nevi iyileflmeye do¤ru dönmüfl oldu.
Devlet Otoritesinin Yeniden Güçlendirilmesi Çabalar›

Sultan Muhammed Tapar, tahta geçince bütün bu mücadeleler süresince bozulan
devlet otoritesini yeniden sa¤lamak amac›yla yo¤un bir mücadele bafllatt›. Bu çer-
çevede ilk olarak, af dilemesi ve itaatini kabul etmesine ra¤men tav›rlar›ndan ra-
hats›z oldu¤u ve ileride tehlike oluflturabilece¤inden korktu¤u Melikflah’›n atabeyi
Ayaz’› öldürttü. Ard›ndan Selçuklu hanedan›ndan Mengübars’›n isyan›n› bast›rd›
(1105-1106).
Mengübars ‹syan›
Selçuklu hanedan›ndan daha önce ad› geçen Böribars’›n o¤lu Mengüpars ‹sfa-
han’da bulundu¤u s›rada maddi s›k›nt›lar›na çare bulmak için Nihavend flehrine
gitmiflti. Buran›n ahalisinden toplad›¤› askerlerin yard›m›n› ald›ktan sonra ad›na
hutbe okutup isyan etti. K›sa bir süre sonra Nihavend’i iflgâl yolu ile zapt etti. Bu-
nun yan›nda Muhammed Tapar ile husumeti bulunan Zengi b. Porsuk’a haber
göndererek kendisine kat›lmas› teklifinde bulundu. Hapiste bulunmas›na ra¤men
Zengi b. Porsuk, kardefllerine Mengüpars’a yard›m etmemeleri konusunda mektup
gönderdi. Hile ile kendisine itaat ettiklerini söyleyen Porsuk’un adamlar›, Mengü-
pars’› Huzistan’da yakalay›p ‹sfahan’da Sultan Muhammed Tapar’a teslim ettiler.
Sultan da onu hapsetti (1105-1106). Ayr›ca Zengi b. Porsuk’u da sadakatinden ötü-
rü serbest b›rakt› ve Ahvaz ile Hemedan aras›ndaki iktalar›ndan vazgeçmesine kar-
fl›l›k ona Dinever ve baflka yerler ikta etti.
Hille Emiri Sadaka’n›n ‹syan› ve Öldürülmesi

Melikü’l-Arab diye flöhret bulan Hille emiri Sadaka, Sultan Melikflah döneminden
beri Selçuklulara tabi olarak merkezi Irak’da hüküm süren Mezyedilerin emiri idi.
Sultan Melikflah’›n ölümünden sonra bafllayan taht kavgalar› s›ras›nda daha önce
iflaret edildi¤i gibi, Berkyaruk’un saflar›nda yer ald›. Ancak Berkyaruk’un veziri
Ebülmehâsin’in, önceki y›llara ait borçlar›n› istemesi ve ödemedi¤i takdirde top-
raklar›na yürüyece¤i tehdidinde bulunmas› üzerine, 1101’de Berkyaruk’a karfl› kar-
defli Muhammed Tapar’› desteklemeye karar verdi. 1102’de Kerbela’n›n yak›n›nda-
ki Câmiayn flehrinin yerinde yapt›rd›¤› Mezyedîler’in merkezi Hille’de ve hâkimi-
yetindeki di¤er flehirlerde onun ad›na hutbe okuttu. Bu süreçte Muhammed Ta-
par’a önemli destekler sundu¤u gibi Bekryaruk’a karfl› düflmanl›¤›n› aç›¤a vurmak-
tan da çekinmedi. Muhammed Tapar da ona mükâfat olarak Vas›t’› ikta etti. O za-
mana kadar Kûfe-Hit aras›ndaki bölgede göçebe olarak yaflayan Mezyedîler bu ta-
rihten itibaren Hille’yi merkez edindiler.
Seyfüddevle Sadaka, Berkyaruk ile Tapar aras›ndaki taht kavgalar›ndan istifade
ederek hâkimiyetini bütün Irak topraklar›na yaymaya çal›flt›. Bu tavr›n› Sultan Mu-
hamed Tapar döneminde de sürdürmek istedi. Nitekim fiubat 1106’da Basra, Mart
1107’de Tîkrît’i ele geçirdi. Sadaka’n›n yay›lmac› bir politika izledi¤ini, sadece Ab-
basî Halifesi Müstazhir Billâh ad›na hutbe okuttu¤unu ve kendisine muhalif emîr-
leri korudu¤unu gören Sultan Muhammed Tapar onu bertaraf etmeye karar verdi.
Mart 1108’de, Hille-Vâs›t aras›nda bulunan Nu’maniye’de meydana gelen savaflta
Seyfüddevle Sadaka öldürüldü. O¤lu Dübeys de esir düfltü. Sultan Muhammed Ta-
par Dübeys’i Ba¤dat’a götürdü ve kendisine ba¤l› kalaca¤›na dair yemin ettirdik-
ten sonra serbest b›rakmakla birlikte Hille’ye dönmesine izin vermedi. Dübeys, an-
cak Muhammed Tapar’›n ölümünden sonra, o¤lu Irak Selçuklu Sultan› Mahmud
zaman›nda Hille’ye gidebilirdi.
Türkiye Selçuklular› ile Rekabet

Sultan Tapar taraf›ndan Musul’daki görevinde b›rak›lan Çökürmüfl, daha sonra Sul-
tan’a vaat etti¤i hizmet ve mali yard›m› yerine getirmedi. Sultan da onun elinde bu-
lunan Musul ve yöresini daha önce Huzistan ve Fars taraf›ndaki beldelere hâkim
bulunan emir Çavl› Sakavu’ya ikta etti (1106). Bu görev de¤iflikli¤inde daha çok,
Çökürmüfl’ün o s›ralarda Diyarbekir bölgesinde bulunan Türkiye Selçuklu sultan›
I. K›l›ç Arslan ile gizli bir anlaflma yapm›fl olma ihtimali etkili olmufltu. Tapar, Su-
riye-el-Cezire-Irak hatt›nda son derece stratejik bir konumunda yer alan Musul’u,
sadakatinden flüphe duydu¤u birisinin yönetiminde b›rakamazd›.
Çavl› 31 Ekim 1106’da Ba¤dat’a geldi ve buradan ikta merkezi olan Musul’a yö-
neldi. Yolu üzerindeki Bevazic’i ele geçirdikten sonra Erbil’e vard›. Çökürmüfl ikta
bölgesini terk etme niyetinde olmad›¤›ndan Çavl›’n›n ilerleyiflini duyunca çevre il-
lere haber yollay›p yard›m istedi. Neticede iki bin kadar asker toplayan Çökürmüfl,
bin kiflilik kuvveti bulunan Çavl› karfl›s›nda yenilip esir düfltü. Çökürmüfl’ün ma¤-
lubiyet haberi Musul’a ulafl›nca adamlar› onun yerine o¤lu Zengi’yi geçirdiler. Öte
yandan Çökürmüfl’ün memlûklerinden, Musul kale muhaf›z› Guzo¤lu baflta olmak
üzere flehir ileri gelenleri, Çavl›’ya karfl› o s›ralarda Urfa’y› kuflatmakta olan Türki-
ye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’dan yard›m istediler.
K›l›ç Arslan, Türkiye Selçuklular›n›n ekonomik ve medenî geliflimi bak›m›ndan
büyük bir f›rsat olarak gördü¤ü teklifi kabul etmekte tereddüt etmedi. Urfa kuflat-
mas›n› b›rakarak derhal Musul’a do¤ru harekete geçti. Bunun üzerine Çavl›, orta-
5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk veSIRA S‹ZDE Tapar Devri)
Muhammed SIRA S‹ZDE
93
ya ç›kan yeni durum karfl›s›nda Musul’u kuflatmaktan vazgeçti.D ÜBu

fi Ü Ns›rada
E L ‹ M esaret al- D Ü fi Ü N E L ‹ M
t›ndaki Çökürmüfl de ölmüfltü. Çavl› do¤rudan K›l›ç Arslan’›n üzerine yürümeyi
tercih etti. Nusaybin’de meydana gelen muharebede, Türkiye Selçuklu Sultan› kar-
S O R U S O R U
fl›s›nda tutunamayan Çavl› ma¤lup olarak kaçt›.
Türkiye Selçuklular› daha önce de söz edildi¤i gibi, kurulduktan itibaren

D ‹ K KBüyük
AT Selçuklu- D‹KKAT
larla rekabet içerisinde olmufllard›r. Bunun bafll›ca sebebi Büyük Selçuklu taht›n›n kendi
haklar› oldu¤u iddias› yan›nda; Anadolu ve el-Cezire’nin jeomorfolojik
SIRA ve jeopolitik öne-
N N
minden dolay› tarih boyunca, bölge güçleri aras›nda sürüp giden mücadelenin, flimdi dev-
rin hâkim güçleri olarak onlar›n aras›na intikal etmifl olmas›yd›. Nitekim Süleymanflah da
AMAÇLARIMIZ
bu yüzden Bizans’la bar›fl yap›p Çukurova üzerinden Suriye kap›lar›na dayanm›fl, fakat bu AMAÇLARIMIZ
mücadelede hayat›n› kaybetmiflti. Melikflah’›n önce Diyarbekir’i, Süleymanflah’›n ölümün-
den sonra da Antakya ve Haleb’i almas›, Türkiye Selçuklular›n›n Güney ç›k›fl yolunu tama-
men kapatm›flt›. K›l›ç Arslan’›n saltanat›n›n ilk y›llar›nda meydanaK gelen
‹ T A Haçl›
P seferinin K ‹ T A P
sebep oldu¤u kay›plar, flimdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Türkiye Selçuklar› için
rekabet alan›n› Malatya üzerinden Musul’a kayd›rm›flt›.
Türkiye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’›n Musul Hâkimiyeti ve Ölümü
Muhammed Tapar’›n Büyük Selçuklu Sultan› oldu¤u 1105 y›l›nda, Türkiye Selçuk-
lu Sultan› I. K›l›ç Arslan da Daniflmedliler’den Malatya alm›fl, Do¤u
‹ N T E RAnadolu’da
NET Bü- ‹NTERNET
yük Selçuklulara ba¤l› olan baz› Türkmen beylerinin kendisine tâbi olmas›yla da
hakimiyeti alt›ndaki topraklar› geniflletmifl bulunuyordu. 1101 y›l› Haçl› ordular›n›
yok eden, Antakya ve Urfa’y› zabt etmek teflebbüsünde bulunan K›l›ç Arslan, Haç-
l› seferinin yaralar›n› sarabilecek gibi görünüyordu.
Ancak ortaya ç›kan bu yeni durum Büyük Selçuklular aç›s›ndan, K›l›ç Arslan’la
savafl› adeta kaç›n›lmaz hâle getiriyordu. Gerçekten de Çavl›’y› ma¤lup ettikten
sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musul’a giren K›l›ç Arslan hutbeyi kendi ad›na okut-
tu. Çavl› ise Halep’e giderek Melik R›dvan ve Artuko¤lu ‹lgazi’den sa¤lad›¤› kuv-
vetlerle Selçuklu sultan›n›n üzerine yürüdü. Bunun üzerine Musul’da o¤lunu nâib
olarak b›rakan K›l›ç Arslan Çavl›’ya do¤ru harekete geçti. Asl›nda Bizans ‹mpara-
toruna yard›ma gönderdi¤i askerleri gelene kadar savafl› geciktirmek niyetindeydi.
Çavl›, K›l›ç Arslan’›n yard›m almas›n› engellemek için hemen sald›r›ya geçti. Daha
önce kendisine kat›lan Türkmen beyleri, Çavl›’n›n ordusunun kalabal›k oldu¤unu
görerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan K›l›ç Arslan,
kahramanca çarp›flmas›na ra¤men ordusunu yenilgiden kurtaramad›. Melikflah za-
man›nda geçirdi¤i alt› y›ll›k esaret hayat›n› tekrar yaflamak istemeyen K›l›ç Arslan,
kaçmak için at›n› Habur nehrine sürdü, fakat bo¤ularak hayat›n› kaybetti (3 Hazi-
ran 1107).
Bunun üzerine Musul’a giden Çavl›, flehri ele geçirdi¤i gibi K›l›ç Arslan’›n o¤lu
fiahinflah’› yakalay›p Tapar’›n nezdine gönderdi.
Sizce Türkiye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’› Musul’a kadar getirenSIRA S‹ZDEsebep nedir?
bafll›ca SIRA S‹ZDE
5
Bât›nîler (‹smailîler) ‹le Yap›lan MücadelelerD Ü fi Ü N E L ‹ M
fiia’n›n bir koluna mensup olan Bât›nîli¤in ortaya ç›k›fl› sekizinci asr›n sonlar›na
tekabül eder. Hz. Ali’nin soyundan alt›nc› imam Cafer es-Sad›k 765 y›l›nda ölünce
yerine büyük o¤lu ‹smail’in geçmesi beklenirken, küçük o¤lu olanS O R Musa’n›n
U geçi- S O R U
rilmesi mensuplar› aras›nda ihtilafa sebep olmufltur. ‹smail’in yak›n dostlar›ndan
Ebulhattab daha sonra ‹smailiye olarak an›lacak olan bu ekolünD ‹temellerini
KKAT atm›fl- D‹KKAT
N N
Batinîlik: Her zahirin bir t›r. Sünnilikle pek az ba¤lant›s› bulunan bu ekol Yak›n Do¤unun eski dinlerinden,
bat›n› oldu¤u ve Kur’an-›
Kerim ile Hadisi-i fieriflerin bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlas›yla etkilenmifltir. Haricî inan›fllardan ge-
ancak tevil yoluyla len bu fikirlerin büyük k›sm› Bât›nî tevil yolu ile gelmifltir. ‹smailiye ekolünün
anlafl›labilece¤ini iddia
eden f›rkalara XII. yüzy›ldan
bundan sonra ana esaslar› olaca¤›ndan daha sonra onlara Bât›nî ismi verilecektir.
itibaren genellikle Bât›nilerin aç›k tarihi 1090 y›l›nda Hasan Sabbah’›n Alamut Kalesini ele geçirme-
“Bat›niyye” denilmifltir. siyle bafllar. Selçuklu hâkimiyetine giren bölgelerde fetihlerin meydana getirdi¤i
Bununla beraber Hz. Ali’nin
soyundan alt›nc› imam çalkant›lardan faydalanmak isteyen Bât›niler, bu vesile ile h›zla kendi propaganda-
Cafer-i Sad›k (öl. 765)’›n lar›n› yapacak müritleri harekete geçirmifllerdir. Her ne kadar Bât›ni hareketleri
o¤lu ‹smail’in imametini
savunduklar›ndan Melikflah’›n son dönemlerinde ortaya ç›km›flsa da özellikle Berkyaruk devrinde ya-
“‹smailiyye”, yedi imam flanan saltanat mücadeleleri yüzünden herhangi bir tedbir al›namam›flt›r. Sadece
kabul etmelerinden veya
kâinat› yedi gezegenin idare k›sa bir süre önce ele geçirdikleri Ebher kalesi üzerine 1096 y›l›nda baflar›l› bir se-
etti¤ine inanmalar›ndan fer d›fl›nda bunlarla önemli bir mücadele yaflanmam›flt›r. Bu sefer s›ras›nda kale
“Se’iyye”, dâî
(propagandac›)lerinden
içindeki Bât›nilerin birço¤u öldürüldüyse de nüfuzlar› k›r›lamad›¤› gibi yay›lmala-
Hamdan Karmat’a nisbetle r› da önlenememifltir.
“Karmatiyye”, fedailerin her Muhammed Tapar’› tahta ç›kmas›yla birlikte Bât›nîlerle mücadele etkinlik ka-
hizmete amade muti aletler
haline gelmeleri için haflhafl zanm›flt›r. Zira Sultan Melikflah zaman›ndan beri gizli bir örgüt halinde faaliyette
kulland›klar›ndan bulunan Bât›nîler’le mücadeleyi gayri Müslimlerle cihattan daha önemli gören Sul-
“Haflflaflin” vb.adlarla da
an›lmaktad›rlar. tan Muhammed Tapar, ilk olarak fiahdiz (Dizkûh) Kalesi’ne bir sefer düzenledi.
Kaleyi ele geçirip ‹smâilî-Bât›nî reisi ‹bn Attâfl’› esir ald› ve birçok Bât›nîyi öldürttü
Alamut Kalesi: ‹ran’da
Elbruz Da¤lar› üzerinde, (25 Haziran 1107). Ayr›ca devlet erkân› içerisinde Bat›nileri destekleyen kiflileri or-
Kazvin’in kuzeydo¤usunda tadan kald›rarak baflta veziri Sadülmülk ve dört adam›n›, Bat›nilere destek verdik-
yer alan müstahkem bir
kaledir. Ortaça¤’da Rûdbâr
leri gerekçesiyle ‹sfahan’da halk›n gözü önünde ast›rd›. Sultan, Bât›nîler’e karfl›
vadisinde bulunan elli kadar ikinci seferi Alamut üzerine tertip etti ancak k›fl bast›r›nca geri dönmek zorunda
müstahkem kalenin en kald›. Atabeg Anufl Tegin fiîrgîr, 1114’te Bât›nîler’e ait Bîre Kalesi’ni ele geçirdi.
meflhuru olup 2000 m.
yükseklikteki yalç›n kayalar Muhammed Tapar, Selçuklu Meliki R›dvan devrinde Halep’te oldukça kuvvetlenen
üzerinde kurulmufltur. Bât›nîler’e karfl› da bir harekât bafllatt›. Halep Meliki Alparslan ile ifl birli¤i içinde
Nitekim Alamut ad› “Kartal
yuvas›” veya “Kartal çok say›da bât›nî öldürüldü (1113-14). Sultan, Alamut’a son darbeyi indirmek üze-
e¤itimi” anlam›na re yine Atabeg Anufl Tegin fiîrgîr’i görevlendirdi. Aylar süren kuflatma Muhammed
gelmektedir. Kuruluflu eski
Deylem hükümdarlar› Tapar’›n ölüm haberinin gelmesiyle kald›r›ld›.
dönemine kadar gitmekteyse
de as›l flöhretini ‹smâilîli¤i
siyasî bir yap›ya dönüfltüren
Muhammed Tapar Devri Haçl› Mücadeleleri
Hasan Sabbâh’a borçludur. Sultan Muhammed Tapar’›n tahta ç›kt›ktan sonra ele ald›¤› bafll›ca meselelerden
Alamut Kalesi’ni 4 Eylül biri de Haçl›lar konusu idi. O, bu ifli önce kumandanlar›ndan Çavl›’ya havale etti.
1090 tarihinde ele geçiren
Hasan Sabbâh buray› Bât›nî Musul merkez olmak üzere el-Cezire ve Diyarbekir bölgesi valili¤ine tayin etti¤i bu
karargâh› haline getirdi. Bu kumandana Selçuklu ülkelerini Haçl›lardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Mu-
sebeple Selçuklu sultan ve
komutanlar› taraf›ndan pek sul Haçl›lara karfl› görevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan böylece,
çok kez kuflat›ld›ysa da fethi Haçl›lara karfl› baflar›yla savaflan, fakat flimdi hâkimiyetini kabul etmek istemeyen
mümkün olmad›. Uzun süre
Bât›nîler’in (‹smâilîler) Çökermifl’i de cezaland›rm›fl olacakt›. Çavl›, daha önce anlat›ld›¤› üzere Çökermifl’i
elinde bulunan Alamut cezaland›rmakla kalmad›, bu s›rada Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u ile mücadeleye
Kalesi nihayet 19 Kas›m
1256’da Mo¤ol han›
giriflen Türkiye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’› da bertaraf etti. Fakat Çavl› da Haç-
Hülâgû’ya boyun e¤mek l›larla mücadele edecek yerde Sultan’a itaatsizli¤e bafllad›. Bunun üzerine emir
zorunda kald›. Mevdud’un baflkumandanl›¤› alt›nda üzerine gönderilen Selçuklu ordular›na karfl›
koyamayan Çavl›, bir ara Haçl›larla iflbirli¤i yapt›; fakat sonunda sultan taraf›ndan
affedildi ve tekrar hizmete al›nd›.
Sultan Muhammed Tapar, Haçl›lara karfl› mücadele vazifesini Çavl›’n›n yerine
Musul valili¤ine tayin etti¤i Mevdud’a verdi (1108). Birçok kumandanlara, bu ara-
da Zengi’ye ona kat›lmalar›n› emretti. Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤unun Haçl›lar-
la mücadelede en baflar›l› dönemi budur. Bu sefere, Haçl›lar›n bilhassa Trablus-
flam’› almalar› (1110) üzerine giriflilmiflti. Haçl›lara karfl› her y›l sefer tertip eden
Mevdud, Haçl›lar taraf›ndan Haleb’de s›k›flt›r›lan R›dvan’a yard›m etti¤i gibi, Du-
kak’›n ölümünden sonra fiam’da hüküm süren atabey To¤tekin’e de destek ver-
mekteydi. Mevdud yaln›z Urfa kontlu¤u ile de¤il, Kudüs Krall›¤› ile savaflt› (1113).
Bu onun Haçl›lar› dehflete düflüren son savafl› oldu ve D›maflk’ta bir Batinî taraf›n-
dan öldürüldü. Bu suretle Haçl›lar ilk defa karfl›laflt›klar› büyük bir tehlikeden kur-
tuldular. Selçuklu saray› bu suikastten To¤tekini mesul tuttu. Bunun neticesi ola-
rak Selçuklu yard›m›ndan mahrum kalan To¤tekin bir süre sonra Haçl›larla müta-
reke hattâ ittifak yapt›. Böylece Haçl›lar karfl›s›nda meydana gelen birlik bozuldu
ve yerini karfl›l›kl› flüpheye terk etti.
Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar savafl› b›rakmad›; Haçl›lara karfl› ci-
hat vazifesini Musul valili¤iyle birlikte, Aksungur Porsukî’ye verdi. Di¤er kuman-
danlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine kat›ld›. Aksungur, Urfa
kontlu¤una karfl› baflar›l› savafllar yapt›. Mardin Artuklu emiri ‹lgazi’nin rekabeti
yüzünden yine netice al›namad›. Hatta ‹lgazi bir savaflta Aksungur’u yendi (1114).
Bunun üzerine Sultan Muhammed Tapar’›n kendisini cezaland›raca¤›ndan korkan
‹lgazi, D›maflk hâkimi atabey To¤tekin ile ittifak yapmay› tercih etti. ‹ki müttefik
Antakya Haçl› prinkepsi ile anlaflt› (1115). Bu suretle Türk cephesinde aç›lan ge-
dik daha da büyümüfl oldu.
Nitekim Muhammed Tapar hem ‹lgazi’nin bu hareketlerine hem de Mavdud’un
öldürülmesinde etkisi oldu¤undan flüphelendi¤i To¤tekin’in bu giriflimlerine da-
ha fazla sessiz kalmad›. Sultan bu iki emiri cezaland›rmak ve bunun yan›nda Haç-
l›lara karfl› yeni bir sefer düzenlemek amac›yla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuk’u
görevlendirdi. Büyük bir orduyla harekete geçen Porsuk, Urfa’y› tehdit ettikten
sonra Haleb’i hareket üssü yapmak üzere yoluna devam etti. Fakat R›dvan’›n o¤-
lu Alparslan’›n atabeyi Lülü, Haleb kap›lar›n› açmad›¤› gibi ‹lgazi ile To¤tekin’i
yard›m›na ça¤›rd›. Di¤er taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa haçl›larla itti-
fak eden Türkler, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤una karfl› müflterek cephe al›yor-
lard›. Karfl› karfl›ya gelen ordular aras›nda muhtemelen iki taraf›n da hücuma ce-
saret edememesi yüzünden bir savafl olmad›. Ancak Porsuk çekilirken Haçl›lar ta-
raf›ndan tuza¤a düflürülerek ma¤lup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen he-
men tamam›yla imha edildi. Kaynaklar, al›nan ganimetlerin taksiminin günlerce
sürdü¤ünü belirtmektedir.
Görüldü¤ü gibi, içinde bulundu¤u zor flartlara ra¤men Muhammed Tapar, ba-
fl›nda bulundu¤u imparatorlu¤un meseleleri aras›nda Haçl›lara büyük bir yer ver-
mifltir. Haçl›lara karfl› mücadelenin sürdürülmesinde, kurtuluflunu Büyük Selçuklu
imparatorlu¤unda gören Suriye halk›n›n, mahalli emir ve hükümdarlar›n yard›m
taleplerinin büyük bir tesiri olmufltur. Nitekim Haçl›lardan kaçan Suriyelilerin Ba¤-
dat’ta kar›fl›kl›klar ç›kard›klar›, minberleri k›rd›klar› zikredilmektedir. Bir ara Sultan
Muhammed Tapar bizzat sefere ç›kaca¤›n› ilan etmiflse de (1108) imparatorluk
içindeki meseleler ona bu imkân› vermemifl ve daha önce anlat›ld›¤› üzere Emir
Mevdud’u göndermifltir.
Di¤er Devletlerle Münasebetler

‹ç kar›fl›kl›klara, taht kavgalar›na ve Haçl› istilalar›na ra¤men hem Sultan Berkya-
ruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Büyük Selçuklu Devleti o dev-
rin iki büyük Türk devleti Gazneli ve Karahanl›lar üzerindeki otoritesini devam
ettirmifltir. Baflka bir deyiflle Selçuklular merkez ve bat› bölgelerinde çok ciddi si-
yasi kriz ve buhranlar yaflarken do¤udan kaynaklanan bir sorun neredeyse hiç
yaflamam›fllard›.
Muhammed Tapar devrinde Karahanl›lar’la Selçuklular aras›ndaki iliflkiler za-

man zaman bozulmakla birlikte Karahanl›lar, Muhammed Tapar’› metbû tan›maya
devam ettiler. Gazneli Sultan› III. Mesud döneminde (1099-1115) Gazneli-Selçuklu
iliflkilerine bar›fl hâkim oldu ve siyasî evlilikler yoluyla dostluklar pekifltirildi. Daha
sonraki y›llarda Muhammed Tapar, Arslanflah ile Behramflah aras›ndaki taht kavga-
lar›na kardefli Melik Sancar arac›l›¤› ile müdahale ederek Behramflah’›n sultan ilân
edilmesini sa¤lad›, böylece Gazneliler’i kendisine tâbi k›ld› (1117). Yap›lan antlafl-
maya göre hutbede önce Muhammed Tapar’›n, ard›ndan Sancar’›n ve nihayet Beh-
ramflah’›n ad› okunacak ve Gazneliler Selçuklulara y›ll›k vergi ödeyeceklerdi.
Gürcü Kral› II. David’in Kafkasya’daki Türkmenleri bölgeden uzaklaflt›r›p Gen-
ce’ye kadar ilerlemesi üzerine Muhammed Tapar 1110 y›l›nda gönderdi¤i orduyla
Gürcüleri ma¤lûp etti. Onun döneminde Abbasî halifeli¤iyle iliflkiler de normal bir
seyir takip etmifltir. Melikflah’tan sonra Selçuklular aras›ndaki taht kavgalar› s›ras›n-
da tarafs›z kalan Abbasî Halifesi Müstazhir Billah, Ba¤dat’a kim hâkim olmuflsa
hutbeyi onun ad›na okutmufltur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mücadelesinde
gerekse tek bafl›na Büyük Selçuklu taht›na geçtikten sonra Abbasî halifesinin ad›-
n› ve lakab›n› hutbelerde birinci s›rada zikretmeyi ihmal etmemifltir.
Sultan Muhammed Tapar’›n Ölümü ve fiahsiyeti

Bir süredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 y›l› kurban bayram›nda O¤uz tö-
resince büyük bir toy düzenledi ve bu ziyafet sonunda sofras›n› ve saray›n› ya¤-
malatt›. Befl o¤lundan en büyü¤ü olan Mahmud’u yan›na ça¤›rarak art›k ömrünün
sonuna geldi¤ini söyledi, tahta oturmas›n› ve devlet ifllerine nezaret etmesini iste-
di. Emirlerden onun için biat ald›. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed
Tapar’›n cenazesi ‹sfahan’da yapt›rd›¤› medresenin hazîresine defnedildi. Bütün
tarihçilerin ittifakla belirtti¤ine göre dedesi Alparslan’› örnek alan Muhammed Ta-
par dindar, dinî ilimlere vâk›f, âdil, merhametli, akl›selim sahibi, cömert, ilim
adamlar›n› himaye eden bir hükümdard›. Halk›n iflleriyle yak›ndan ilgilenir, ken-
disine sunulan her dilekçeyi okur, halka adalet, do¤ruluk ve insafla muamele
edilmesini isterdi.
‹ç mücadelelerin bozdu¤u birli¤i yeniden kurarak Büyük Selçuklu Devletine
eski itibar›n› ve kudretini kazand›ran Muhammed Tapar “es-Sultânü’1-a’zam Ebû
fiücâ’ G›yâsü’d-dünyâ ve’d-dîn Kasîmu emîri’l-müminîn” lakab›yla an›l›r ve kay-
naklarda “Selçuklular’›n güçlü adam› ve kusursuz insan›” olarak tan›t›l›r. Onun Bâ-
t›nîler ve Haçl›lar’la yapt›¤› mücadele ‹slâm dünyas›nda takdirle karfl›lanm›fl, mefl-
hur ‹slam âlimi Ebü’l-Berekât el-Ba¤dâdî astronomiyle ilgili bir kitab›n› ona ithaf
etmifltir. Ba¤dadî ayr›ca sultan›n bir sorusuna cevap olarak Risale fî sebebi zuhûn’i-
kevâkibileyîen ve hafâhû nehâren ad›yla bir eser kaleme alm›fl, ‹bnü’l-Belhî Fars-
nâme’yi onun emriyle yazm›flt›r. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yak›n-
dan ilgilenmifl, Melikflah’›n Ba¤dat’ta inflas›n› bafllatt›¤› Sultan Camiini tamamlat-
m›fl, ‹sfahan’da bir medrese, Nizamiye Medresesi civar›nda da sûfîler için bir ribât
yapt›rm›fl ve su kanallar› açt›rm›flt›r.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklu Merkezi otoritesini çöküfle götüren süre- NA M A Ç
Selçuklu taht mücadelesi ile Haçl›lar›n Suriye ve
1 ci de¤erlendirebilme 3 Filistin’e yerleflmeleri aras›ndaki iliflkiyi tan›m-
Nizamülmülk’e ba¤l› devlet adamlar›n›n taflk›n- layabilme
l›klar›, rakip ve düflmanlar›n›n entrikalar› ve özel- ‹slam âleminin, her geçen gün biraz daha kuv-
likle Terken Hatun’un ihtiraslar› sebebiyle bozu- vetlenen Haçl›lar karfl›s›nda bir ittifak sa¤laya-
lan siyasi ahenk, Nizamülmülk ve Melikflah’›n mamas›n›n en önemi sebebi Yak›ndo¤u’nun en
birbirini takiben yaklafl›k bir ay içerisinde ölme- güçlü devleti olan Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
lerine sebep olmakla kalmam›fl; ayn› zamanda ¤u’nun Sultan Melikflah’›n ölümü ile sars›lan mer-
muhteflem Selçuklu devletini sarsm›fl, buhranlara kezi otoriteyi bir türlü tesis edememifl olmas›d›r.
sürüklemifltir. Sultan ve vezirin ölümlerinden he- Sultan Berkyaruk o f›rt›nal› hükümdarl›k devrin-
men sonra bafllayan ve uzun süre devam edecek de buna imkân bulamazken; Sultan Muhammed
olan taht kavgalar›yla devlet otoritesi sars›lm›fl, Tapar da tahta oturduktan sonra sürdürdü¤ü gay-
ordu parçalanm›flt›r. Yönetim kadrolar›n›n yete- retlere ra¤men ülkede merkezi otoriteyi tam ola-
neksiz kiflilerin eline geçmesi, emirlerin ç›karc› rak sa¤layamam›flt›. Nitekim Türkiye Selçuklu
politikalar izlemesi ve kar›fl›kl›klardan istifade Sultan› I. K›l›ç Arslan’›n Büyük Selçuklu devleti-
eden Bât›nilerin giderek artan katliamlar› ve ni- nin hâkimiyetindeki topraklarda kendi ad›na
hayet bu s›rada bafllayan Haçl› seferleri devletin hutbe okutmas›, Çökürmüfl’ten sonra Çavl›’n›n
çöküflüne zemin haz›rlam›flt›r. da Sultan Muhammed Tapar’a muhalefet etmesi
N
ve hatta Sultan ile mücadele halinde olan Sefüd-
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dönemi siyasi devle Sadaka ile iflbirli¤i yapmas› merkezi otori-
A M A Ç
2 olaylar›n› aç›klayabilme tenin 1108 y›l›nda bile sa¤lanamad›¤›n› göster-

Melikflah’›n büyük o¤lu Berkyaruk’un 1094 y›l›n- mektedir.
da zorlu bir sürecin sonunda tahta ç›kmas›yla
bafllayan ve onun ölümünden sonra yine Melik-
flah’›n bir di¤er o¤lu Muhammed Tapar’›n 1118
y›l›ndaki vefat›yla sona eren çeyrek as›rl›k bu sü-
reç, Selçuklu tarihinin en buhranl› devresini tefl-
kil etmektedir.
1. Berkyaruk’un tahta geçifli s›ras›nda karfl›laflt›¤› bafll›- 6. Haçl›lar›n Suriye ve Filistin topraklar›na kolayca yer-
ca sorun afla¤›dakilerden hangisidir? leflmelerinin en önemli sebebi afla¤›dakilerden hangi-
a. Suriye Meliki Tutufl’un taht iddias› sidir?
b. Batini suikastleri a. Fatimilerin Haçl›larla iflbirli¤i yapmas›
c. Terken Hatun’un o¤lu Mahmud’u sultan yap- b. Melikflah’›n ölümü sonras› ortaya ç›kan taht mü-
mak istemesi cadeleleri
d. Haçl›lar’›n Antakya’y› iflgali c. Selçuklu Sultanlar›n›n bu konuda yeterince çaba
e. Muhammed Tapar’›n isyan› sarf etmemesi
d. Haçl›lar›n güçlü olmas›
2. Berkyaruk’un tahta ç›kmas›nda afla¤›dakilerden han- e. Dukak ve R›dvan’›n aralar›ndaki rekabet
gisi daha etkili olmufltur?
a. Nizamülmük’ün adamlar› 7. Alamut Kalesiyle özdeflleflen Batini lideri afla¤›daki-
b. Tacülmülk’un taraflar› lerden hangisidir?
c. Amcas› Arslan Argun a. Cafer es-Sad›k
d. Kardefli Sancar b. Sadü’l Mülk Ebu’l Mehasin
e. Abbasi Halifesi c. ‹bn Attas
d. Hasan Sabbah
3. Haçl›lar›n Yak›ndo¤u’da kurdu¤u ilk kontlu¤un ad› e. Seyfüddevle Sadaka
ve tarihi afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak veril-
mifltir? 8. Bât›ni fedaileri taraf›ndan ifllenen ilk siyasi cinayet
a. Kudüs 1099 afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Urfa 1098 a. Melikflah’›n öldürülmesi
c. Antakya 1097 b. Nizamülmülk’ün öldürülmesi
d. ‹znik 1097 c. D›maflk Atabeyi Tu¤tekin’in öldürülmesi
e. Trablus 1109 d. Tacülmülk’ün öldürülmesi
e. Muhammed Tapar’›n öldürülmesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi Berkyaruk devri olaylar›
aras›nda gösterilemez? 9. Muhammed Tapar’la girdi¤i mücadelede hayat›n›
a. Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’e yerleflmeleri kaybeden Türkiye Selçuklu sultan› afla¤›dakilerden han-
b. Uzun taht mücadeleleri gisidir?
c. Türkiye Selçuklular›yla mücadele a. Tutufl
d. Muhammed Tapar ‹syan› b. Süleymanflah
e. Bat›nilerin faaliyetlerini art›rmalar› c. I. K›l›ç Arslan
d. Berkyaruk
5. Berkyaruk’un en uzun süre taht mücadelesi yürüttü- e. Arslan Argun
¤ü hanedan mensubu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tutufl 10. Büyük Selçuklu tarihi içerisinde “Fetret Devri” ola-
b. Mahmud rak tan›mlanan dönem afla¤›dakilerden hangisidir?
c. Sancar a. Melikflah devri
d. Arslan Argun b. Alp Arsan dönemi
e. Muhammed Tapar c. Mahmud zaman›
d. Berkyaruk devri
e. Sancar zaman›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Terken Hatun ile ‹k- S›ra Sizde 3
tidar Mücadelesi” konusunu yeniden gözden Haçl› seferleri bafllad›¤›nda devrin en güçlü ‹slam dev-
geçirin. leti konumunda olan Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u,
2. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Berkyaruk’un Tahta Melikflah’›n 1092 y›l›nda ölümünü takiben merkezi oto-
Ç›kmas›” konusunu yeniden gözden geçirin. ritenin çöküflüne sebep olan taht kavgalar›yla bo¤ufl-
3. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Berkyaruk’un Haçl›- maktayd›. Buna bir de bölge melik ve emirlerinin flahsi
larla Mücadelesi” konusunu yeniden gözden ihtiraslar› eklenince Haçl›lar Yak›n Do¤uda hiç umma-
geçirin. d›klar› müsait bir zemin bulmufllard›.
4. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Berkyaruk”
konusunu yeniden gözden geçirin. S›ra Sizde 4
5. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Muhammed Tapar ile Selçuklu ‹mparatorlu¤unun uzun ve y›prat›c› taht kav-
Saltanat Mücadelesi” konusunu yeniden göz- galar› sebebiyle iktisadi ve siyasi bak›mdan zay›f düfl-
den geçirin. mesi ve bu s›rada imparatorlu¤u tehdit eden iç (Bât›ni-
6. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Berkyaruk ve Tapar ler) ve d›fl (Haçl›lar) meselelere karfl› etkili tedbirler al›-
zaman›nda Haçl›larla Mücadele” konular›n› ye- namamas›d›r.
niden gözden geçirin.
7. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Bat›nîlerle Mücadele” S›ra Sizde 5
konusunu yeniden gözden geçirin. K›l›ç Arslan’› Musul önlerine getiren bafll›ca sebepler-
8. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “ Tapar ve Bat›nîlerle den birisi, Türkiye Selçuklu sultanlar›n›n Büyük Selçuk-
Mücadele” konusunu yeniden gözden geçirin. lu taht›n›n kendi haklar› oldu¤unu dava etmeleriydi.
9. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Türkiye Selçuklular› Bunun yan›nda Süleymanflah’›n ölümü ve Birinci Haçl›
ile Rekabet” konusunu yeniden gözden geçirin. Seferinde u¤ran›lan kay›plar dolay›s›yla, ekonomik ve
10. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Berkyaruk” konusunu medenî geliflimi bak›m›ndan ulaflmak zorunda oldukla-
yeniden gözden geçirin. r› alanlarla ba¤lant›lar› kesilmiflti. Bizans Anadolusu ise
bir Müslüman-Türk Devletinin böyle bir hamle için ih-
tiyaç duyaca¤› alt yap›dan mahrum idi. Öyle olmasa bi-
le kültürel kodlardaki farkl›l›k, Türkiye Selçuklu sultan-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› lar›n› güney-güneydo¤uya- soydafl ve dindafllar›n›n bu-
S›ra Sizde 1 lundu¤u alanlara ulaflmaya zorluyordu.
Vezir Nizamülmülk ve adamlar›d›r. Çünkü daha Melik-
flah’›n sa¤l›¤›ndan bafllayarak Nizamülmülk Sultan üze-
rindeki etkisinden rahats›z oldu¤u Terken Hatun’un o¤-
lu Mahmud’un veliaht olmas›n› istemiyor; o da kendisi- Yararlan›lan Kaynaklar
nin adam› olmas› beklentisiyle veliahtl›k için Melikflah’a Alptekin Coflkun (1989), “Büyük Selçuklular”, Do¤ufl-
Berkyaruk’u telkin ediyordu. tan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi, c. VII, ‹stanbul
s.143-168.
S›ra Sizde 2 Holt P. M. (2007), Haçl› Devletleri ve Komflular›, (trc.
Tacüddevle Tutufl, daha bafl›ndan itibaren iyi bir asker Tanju Akad), ‹stanbul
ve güçlü bir flahsiyet olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men, Köymen, M. Altay (1993), Selçuklu Devri Türk Tarihi,
sert ve tavizsiz kiflili¤i sebebiyle emirler taraf›ndan pek Ankara
sevilmiyordu. Ayr›ca ele geçirdi¤i flehirlerde zaman za- Özayd›n Abdülkerim (2001), Sultan Berkyaruk Devri
man masum halka karfl› gösterdi¤i fliddet de onun bu Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), ‹stanbul.
olumsuz imaj›n› pekifltirmekteydi. Özayd›n Abdülkerim (1990), Sultan Muhammed Tarap
Devri (498-511/1105-1118), Ankara.
Turan, Osman (1989) Selçuklu Tarihi ve Türk ‹slam Me-
deniyeti, ‹stanbul.
6
Amaçlar›m›z
N
Sancar’›n Devleti yeniden ‹mparatorlu¤a dönüfltürmesini sebepleri ile birlik-
N
te de¤erlendirebilecek,
N
Sancar zaman›nda yaflanan siyasî geliflmeleri aç›klayabilecek,
N
Katvan Savafl›n›n Selçuklu Tarihi aç›s›ndan önemini belirleyebilecek,
O¤uz isyan›n› sebep ve sonuçlar› ile birlikte de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sultan Sancar • Ats›z

• O¤uz ‹syan› • Gazneliler
• Katvan Savafl› • Gurlular
• Karah›taylar • Karahanl›lar
‹çindekiler
• SANCAR’IN MEL‹KL‹K DÖNEM‹

• SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE
DEVLET‹N YEN‹DEN
YAPILANDIRILMASI
Büyük Selçuklu Tarihi Sancar Dönemi • SULTAN SANCAR’IN BATI S‹YASET‹
• SULTAN SANCAR’IN DO⁄U
S‹YASET‹
• O⁄UZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU
DEVLET‹’N‹N SONU
Sancar Dönemi
SANCAR’IN MEL‹KL‹K DÖNEM‹

Sancar, Melikflah’›n Suriye seferi s›ras›nda 5 Aral›k 1086’da Sincar’da do¤du. Ad›-
n›n da Türkçe sanç›mak/saplamak filinden türetilmifl bir isim oldu¤u veya do¤du-
¤u yer olan Sincar’›n ad›ndan geldi¤i ileri sürülmektedir.
Sultan Sancar’›n çok yo¤un taht kavgalar› içerisinde geçen çocukluk devri hak-
k›nda fazla bilgi bulunmamaktad›r. Kaynaklarda yüzü çok güzel olmas›na ra¤men
küçükken geçirdi¤i çiçek hastal›¤› sebebiyle çiçek bozu¤u oldu¤u kaydedilmekte-
dir. Nitekim o devirde ölümcül olan bu hastal›ktan, Terken Hatun’dan olan karde-
fli Mahmud ölmüfl, Berkyaruk da ölümden dönmüfltü. Çok küçük yafllardan itiba-
ren, devlet yönetiminde ald›¤› faal görevlerin a¤›r sorumlulu¤u alt›nda geçen zor bir
hayatta, zengin bir tecrübe birikimi edindi. Meflhur ‹slâm âlimi Gazzalî, Nasihatü’l-
Mülûk adl› kitab›n›, devlet ifllerinde yol göstermek üzere onun için kaleme alm›flt›.
Tarihi kaynaklara yans›yan bilgilere göre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasan’da
ba¤›ms›zl›¤›n› ilân eden amcas› Arslan Argun’un isyan›n› bast›rmak amac›yla a¤a-
beyi Sultan Berkyaruk taraf›ndan görevlendirilmesidir. Sancar henüz on yafl›nda
bulunmas›na ra¤men böyle kritik bir göreve memur edilmesi; Türkmenlerin ve or-
du komutanlar›n›n Melikflah’›n o¤lu olmas› bak›m›ndan, amcas›na nispetle ona te-
veccüh edecekleri beklentisiyle ilgili olmal›d›r. Sancar, yan›nda Emir Kamaç oldu-
¤u halde ordusuyla harekete geçti. Bu s›rada Arslan Argun, daha önce üzerine
gönderilen kardefli Böri Bars’› yenilgiye u¤rat›p öldürmüfltü. Ancak Melik Sancar,
Damgan flehrine vard›¤›nda Argun’un da kendi kölelerinden birisi taraf›ndan öldü-
rüldü¤ü haberini al›p geri döndü (1097). Sancar, Berkyaruk’la birlefltikten sonra,
birlikte Niflabur ve Belh’e gittiler. Sancar burada a¤abeyi Berkiyaruk taraf›ndan,
merkezi Merv flehri olmak üzere, Horasan melikli¤ine tayin edildi. Emir Kamaç ise
onun atabeyli¤ine getirildi.
Sancar, Horasan’›n bir k›sm›n› elinde bulunduran emir-i dâd Habeflî ile rekabe-
te girdi. Sancar 1100 y›l›nda, Habeflî’yi ve onun yard›m›na gelen Sultan Berkiya-
ruk’u a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›; hattâ Hâbeflî’yi öldürdü. Bütün saltanat› kardefli Ta-
par’la taht mücadeleleri içerisinde geçen Sultan Berkyaruk’un, bundan dolay› San-
car’la ilgili bir güvensizlik yaflad›¤› anlafl›lmaktad›r. Ancak Sancar, öz kardefli Tapar
lehine bir defa taht mücadelesine kar›flmas› hariç, genellikle olaylar›n d›fl›nda ka-
larak, Sultan Berkyaruk’un güvenini kazanmay› baflarm›flt›r. Tapar’la 1103 y›l›nda
meydana gelen ve Berkyaruk’un galibiyetine ra¤men devletin ikiye bölündü¤ü an-
laflmaya göre, Horasan ve Maveraünnehir hâkimi olarak kalan Sancar da, Tapar’›n
tâbileri aras›nda bulunuyordu.
Melik Sancar’›n Karahanl› ve Gaznelilerle ‹liflkileri

‹mparatorlu¤un dahilî olaylar›na fazla kar›flmayan Sancar, melikli¤i döneminde
devletin do¤usunu düzene koymak ve Karahanl›lar’›n tâbi statüsünün sürdürülebil-
mesi için bir hayli mücadele etti. Gerçekten de sözü edilen taht kavgalar› s›ras›nda
Melik Sancar’›n uzakta olmas›ndan yararlanarak Horasan’› iflgale teflebbüs eden Ka-
rahanl›lar’›n bu giriflimlerini sonuçsuz b›rakt›. Nitekim 100.000 kiflilik bir orduyla
Horasan’a yürüyen Kadir Han yakalanarak öldürüldü. Sancar, Berkyaruk’un da en
zor günlerinde bile müdahale etti¤i Karahanl› taht›na, Muhammed Arslan Han’› ge-
çirip, Karahanl›lar›n Selçuklu Devletine ba¤l› kalmalar›n› sa¤lad› (1102). Muham-
med Arslan Han’›n Sancar’›n k›z kardefli, Sancar’›n da Han›n k›z› ile evli oldu¤una
bak›l›rsa, güvendi¤i birisini tahta geçirdi¤i anlafl›lmaktad›r. Melik Sancar, daha son-
ra da, Arslan Han’a karfl› ayaklanan saltanat davac›lar›na karfl›, Han’›n yard›m iste-
mesi üzerine Türkistan’a müdahale etti ve onun taht›nda kalmas›n› sa¤lad›.
Bu cümleden olarak Sancar’›n meliklik döneminin belki de en önemli baflar›s›,
Karahanl›lar’› ve Gazneliler’i sürekli olarak kontrol alt›nda tutabilmifl olmas›d›r. Zi-
ra Selçuklu Devleti bir yandan taht kavgalar› ile sars›l›rken, di¤er taraftan da bat›
taraf›nda Gürcü, Bat›nî ve Haçl›lar taraf›ndan tehdit edilmekteydi.
Hat›rlanaca¤› üzere, Gazneliler, Dandânakân savafl›yla Horasan ve ‹ran’daki
hâkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistan’daki toprak-
lar›na çekilmifllerdi. 1059 y›l›nda Hindikufl Da¤lar›n›n s›n›r olarak belirlendi¤i bar›fl
anlaflmas›na kadar da taraflar aras›nda savafllar devam etmiflti. Sancar’›n meliklik
devrinde Gazneliler için yeni bir safhan›n aç›ld›¤› görülmektedir. Gazne’de Sultan
III. Mesud’un ölümünden sonra yerine geçen ve Sancar’›n k›z kardeflinin o¤lu olan
Gazne sultan› Arslanflah, Arslanflah, kardefllerini kendisine tehdit oluflturmamalar› için hapse atm›flt›. Ancak
Sancar’›n Behramflah ad›na
ordu sevk edece¤ini
hapisten kaçmay› baflaran kardefli Behramflah, Sancar’›n huzuruna gelerek taht› ele
ö¤renince, Sultan Tapar’a geçirmek konusunda yard›m istedi. Sancar’›n kendisine sa¤lad›¤› askerî yard›m
bir elçi göndererek, sayesinde de Arslanflah’› ma¤lup edip taht› ele geçirdi. 1117 y›l› bafl›nda Gazne’ye
kardefline mâni olmas›n›
istemiflti. Rivayete göre giren Sancar, bu yard›m›n karfl›l›¤› olarak, çeyrek as›r süren savafllarla al›namayan
Tapar kardefline, bir sonuç elde etti. Behramflah’la yap›lan anlaflma gere¤ince Selçuklu Devleti’ne tâ-
Gazneliler’in ifllerine
kar›flmamas›n› telkin eden bi olan Behramflah, hutbede s›ras› ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik San-
bir mesaj gönderdi. Ancak car ve son olarak da kendi ad›n› okutacakt›. Ayr›ca Selçuklu Devletine ödeyece¤i
elçiye, e¤er kardeflim yola
ç›kmam›fl ise ona sözlerimi y›ll›k 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek için bir Selçuklu görevlisi Gazne’de otura-
ilet. Lakin yola koyulmuflsa cakt›. Bu durum Behramflah ad›na iktidar için baflkas›na dayanman›n a¤›r bedeli
ona engel olmak, kardeflimin
iktidar›n› zedeleyece¤inden
olurken; Selçuklular bak›m›ndan s›n›rlar›n Hindistan’a kadar genifllemesi gibi par-
bunlardan hiç söz etme diye lak bir sonuç getirdi. Sancar, daha sonra Gazne’yi ele geçiren Arslanflah’› bertaraf
tenbih etmiflti. edip, Behramflah’›n yeniden tahta oturmas›n› sa¤lad›.
Böylece Melik Sancar, babas› Sultan Melikflah’›n politikas›n› aynen devam etti-
rerek, Büyük Selçuklu Devletinin do¤u s›n›r›n›n güvenli¤ini -genifl yetkili bir genel
vali ile idare edilen Harizm d›fl›nda -Karahanl› ve Gazneliler’i s›k› bir tâbiyet alt›n-
da tutarak sa¤lam›flt›r. Melik Sancar’›n ülkenin do¤usunu baflar›l› bir flekilde yönet-
mesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, bat›daki meselelerle daha fazla meflgul
olma imkân› bulabilmifltir.
SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLET‹N YEN‹DEN

YAPILANDIRILMASI
Sultan Muhammed Tapar’›n ölümünden sonra (1118) yerine on dört yafl›ndaki o¤-
lu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Müstazhir Billah da onun ad›na hut-
be okutarak saltanat›n› onaylad›. Ancak Sancar bir yandan ye¤eninin yafl›n›n kü-
6. Ünite - Sancar Dönemi 103
çük olmas›ndan ötürü devlet için kayg›lanan; di¤er yandan da y›llard›r edindi¤i
idarî tecrübeye istinaden, saltanata her bak›mdan kendisini lây›k görüyordu. Nite-
kim Selçuklu hanedan›n›n yaflça en büyük ve özellikle en güçlü üyesi olan Sancar,
ye¤eni Mahmud’un sultanl›¤›n› tan›mad›. ‹mparatorlu¤un do¤usunda kendisini
Sultan ilan ettikten sonra ye¤eni Mahmud’un üzerine yürüdü. Bir yandan da Hali-
feden kendi ad›na hutbe okunmas›n› istedi. Sultan Mahmud da amcas›na yapt›¤›
bar›fl önerisinin reddedilmesi üzerine Rey’e çekilerek savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Save: Irak-› Acem’de
Hemedan ile Rey yolunun
‹ki ordu Save’de karfl› karfl›ya geldi. Mahmud’un daha kalabal›k olan askerine kar- ortas›nda bir flehir.
fl› 20.000 kifliyle savafla giren Sancar, ordusunda bulunan k›rk filin sa¤lad›¤› üstün-
lükle, ye¤enini yenilgiye u¤ratt› (14 A¤ustos 1119). Mahmud bunun üzerine ‹sfa-
han’a çekildi. Bu s›rada henüz hilafet taht›na oturan Müsterflid Billah da, Sancar
ad›na hutbe okutmaya bafllad›. Böylece bu taht mücadelesini kazanan Sancar, He-
medan’dan Rey’e giderken Mahmud’u da huzuruna ça¤›rd›. Art›k Melikflah döne-
minden daha genifl s›n›rlara ulaflm›fl bir ‹mparatorluk olan Selçuklu Devletinin,
karfl› karfl›ya oldu¤u meseleler de bir o kadar karmafl›k hâle gelmifl bulunuyordu.
Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idarî düzenleme-
ye gitti. Mahmud’u “Sultanü’l-muazzam” (Büyük sultan) unvan›yla, Hemedan mer-
kez olmak üzere Irak’a tayin etti. Bat›da Selçuklu idaresi alt›nda bulunan di¤er eya-
letleri (Halifeli¤e ait Irak-› Arab, Suriye, Azerbaycan ve Do¤u Anadolu) onun ida-
resine b›rakt›. Sultan Sancar veliahd ilân etti¤i Mahmud’u k›z› Mahmelek, o vefat
ettekten sonra da di¤er k›z› Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi “Sultanü’l-a’zam”
(En büyük sultan) unvan› alan Sancar, di¤er ye¤enleri Mesud, Tu¤rul ve Selçuk-
flah’a da Irak-› Acem, Azerbaycan ve Huzistan’da baz› yerler verdi. Rey ve Mazen-
derân baflta olmak üzere, Irak’ta baz› yerleri, Mahmud’un ba¤›ms›z hareket etme-
sini engellemeye yönelik bir tedbir olarak olarak kendisine ba¤lad›. Büyük Selçuk-
lu Devleti’nin merkezini Merv’e tafl›d›.
K›saca özetlemek gerekirse, bu flekilde, Büyük Selçuklu Devleti’ne tâbi Irak
Selçuklu hanedan› (1119-1194) kurulmufl oldu. En Büyük Sultan olan Sancar; Gaz-
neliler, Harizmflahlar ve Karahanl›lar gibi kendisine tâbi yerlerde, hutbede kendi
ad›ndan sonra Mahmud’un ad›n›n da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mah-
mud da, Sancar’a s›k› tâbiyet ba¤lar› ile ba¤l› bulunuyor; hutbe ve sikkede önce
sultan›n ad›n› zikretmek, sadece üç defa nevbet çalmak, Sancar’›n alâmeti olan
renkleri kullanmak gibi vassal›k yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetinde
bulunuyordu. Onun sultan unvan› tafl›mas›n›n ayr›cal›¤› Sancar’a karfl› de¤il, idare-
sine b›rak›lm›fl yerlerdeki vassallar› ve Sancar’›n tâbileri olup hutbede onun ad›n›
da okutmak zorunda olan hükümdarlar üzerindeki statüsü ile ortaya ç›k›yordu. Ni-
tekim Mahmud’u olabildi¤ince s›k› bir flekilde kendisine ba¤lamak isteyen Sancar,
ye¤eni Mahmud’un ordusunda kendisine karfl› savaflan kumandanlar› da tasfiye et-
ti. Irak Selçuklu sultan›n›n hizmetinde görev alacak devlet adamlar›n› da kendisi
tayin ettikten sonra baflkenti Merv’e gitti.
SULTAN SANCAR’IN BATI S‹YASET‹
Sancar’›n Irak Selçuklular› ile ‹liflkileri

Sultan Sancar, bat› bölgesinin idaresini Mahmud vas›tas›yla yürütmek karar›na ra¤-
men; zaman içerisinde yaflanan olaylar, kendisinin de burada hiç az›msanmayacak
bir mesai harcamas›n› gerektirdi. Bir yandan Selçuklu flehzâdelerinin aral›ks›z taht
kavgalar›, bu arada dolayl› ya da do¤rudan kendi otoritesinin hedef al›nmas› ve
halifelerin bu olaylar içerisindeki yeri, Sancar’› bat›da oldukça meflgul etmifltir.
Nitekim Irak Selçuklu Sultan› Mahmud’a karfl› kardeflleri hemen taht kavgalar›-
na bafllad›lar. Mahmud’a karfl› ilk olarak Gence meliki olan kardefli Mesud isyan et-
ti. Hille emiri II. Dübeys b. Sadaka ile ittifak etmifl olan Mesud, Aksongur Porsu-
kî idaresinde üzerine gönderilen orduya yenik düfltü (1120). Mesud bununla bir-
SIRA S‹ZDE
likte SultanSIRA
Mahmud S‹ZDE taraf›ndan affedildi. Ancak mücadeleye devam eden Dübeys,
Ba¤dad flahnesi Porsukî ve Halife Müsterflid’in kuvvetlerini ma¤lup etti. Müster-

D Ü fi Ü N E L ‹ M flid’le bir anlaflma
D Ü fi Ü N E L yapan
‹M Dübeys’in, onun vezirini azlettirmesine bak›lacak olursa,
Halifeli¤i kendi denetimi alt›na almak istedi¤i anlafl›lmaktad›r. Halife de asl›nda
Dübeys’ten çok çekinmesine, Selçuklular› ona tercih etmesine ra¤men bu anlaflma
S O R U S O R U
sayesinde kendisi siyasî rol üstlenmifl oluyordu.
D‹KKAT Dübeys b. Sadaka,

D ‹ K K A Hille
T merkez olmak üzere 997-1163 y›llar› aras›nda, Irak’ta hüküm
sürmüfl Mezyedo¤ullar› hanedan›na mensup emirlerdendir. Mezyedo¤ullar›’›ndan I. Dü-
beys, Tu¤rulSIRA
Bey’in Ba¤dad seferi s›ras›nda fiiî olmas› sebebiyle, Besâsirî ve Fat›mîlerden
N N
yana siyaset izlemiflti. Melikflah taraf›ndan emirli¤i onaylanan Sadaka b. Mansur zaman›n-
da, topraklar› Dicle’nin sol k›y›s›n› da içerisine alacak kadar geniflledi. Selçuklular’›n fet-
AMAÇLARIMIZ ret döneminde Tapar taraf›nda yer alan Sadaka, bu kar›fl›kl›klardan istifade ederek top-
AMAÇLARIMIZ
raklar›n› geniflletmeye bafllad›. T›pk› Müslim b. Kureyfl gibi, Selçuklulara ra¤men bir Arap
Devleti kurmay› hayal ediyordu. ‹syankâr davran›fllar› dolay›s›yla Tapar taraf›ndan bir sa-
K ‹ T A P K ‹ TSultana
vaflta öldürüldü. A P ba¤l› kalmak ve Hille’ye dönmemek flart›yla, yerine o¤lu II. Dü-
beys geçirildi. Ancak Tapar’›n ölümünden sonra saltanat kavgalar›ndan yararlanarak Hil-
le’ye dönen Dübeys, Halifeyle de mücadeleye girdi. Sancar taraf›ndan Halife’ye karfl› bir
TELEV‹ZYON koz olarakT kullan›lan
E L E V ‹ Z Y O NDübeys, daha sonra Sultan Mesud taraf›ndan, Halifenin katlinden
sorumlu tutularak öldürüldü. Hanedan 1163’e kadar varl›¤›n› sürdürmekle birlikte eski
gücünü kaybetti.
Halifenin siyasî güç denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahats›z olan
Sultan Sancar, Mahmud arac›l›¤› ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu
arada daha önce de isyan etmifl olan Mahmud’un kardefli Melik Tu¤rul, halifeyle
mücadeleye girdi yenilince de, kendisine yard›m eden Dübeys ile birlikte Sancar’a
s›¤›nd›. Mahmud’un kendi r›zas› hilaf›na gücünü artt›rmas›n› istemeyen Sancar, ye-
¤enleri aras›nda buna uygun bir denge siyaseti izledi¤i için Tu¤rul’u himaye et-
mekteydi. Bundan rahats›z olan Mahmud ise Müsterflid ile iflbirli¤i yapt›. Bu gelifl-
meler zaten mücadeleci bir kiflili¤e sahip olan Halifeyi, Selçuklularla aras›ndaki
protokolü ihlâl edecek davran›fllara sevk etti. Bunun üzerine Sultan Mahmud’a bir
elçi gönderen Sancar, onu Halifeyle olan iflbirli¤ine son vermesi hususunda uyar-
d› ve Ba¤dad’a gitmesini emretti. Mahmud’un Ba¤dad’a gelmekte oldu¤unu haber
alan Müsterflid, k›tl›¤› gerekçe göstererek onun flehre girmesine engel olmak iste-
di ve savunma tedbirleri ald›. Sultan Mahmud bunun üzerine Ba¤dad’a k›l›ç zoruy-
la girmek zorunda kald› (Ocak 1127). Buna ra¤men Halifeye sayg›da kusur etme-
yen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karfl›l›¤›nda anlaflma yapt›. Bu flekilde
bir anlaflma, Halifenin siyasî rolünü onaylama anlam›na da geliyordu.
Sultan Sancar, Irak’ta yaflanan geliflmeleri yak›ndan takip edebilmek ve Mah-
mud’un Halife ile hâlâ iflbirli¤i yapmakta oldu¤u fleklindeki flikâyetleri denetlemek
için Rey’e geldi (1128). Hemedan’da bulunan ye¤eni Sultan Mahmud’u da yan›na
ça¤›rd›. Mahmud derhal Sultan Sancar’›n huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan
Sancar, Halifenin hareket alan›n› s›n›rland›rmak üzere, bir süredir gözetim alt›nda
tuttu¤u Dübeys’i serbest b›rakt›. Mahmud’dan onu Halife ile bar›flt›r›p, Musul vali-
li¤ine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en büyük sultan›n isteklerinin ikinci
k›sm›n› yerine getirmedi¤i için, Sancar’›n himayesinde kardefli Mesud’un ayaklan-

mas›na muhatap oldu.
Sultan Mahmud’un ölümü üzerine (Eylül 1131) vezir Dergüzinî ve atabey Ak-
sungur Ahmedil, onun o¤lu Melik Davud’u Irak Selçuklu sultan› ilân ettiler. Bu te-
flebbüs Sultan Sancar’›n izni d›fl›nda gerçekleflti¤i için gayr› meflru say›larak Müs-
terflid taraf›ndan onaylanmad›.
Di¤er taraftan Davud’un Azerbaycan meliki olan amcas› Mesud da taht› ele ge-
çirmek üzere harekete geçti. Mesud da Halifeye elçi göndererek ad›na hutbe okun-
mas›n› istedi. Bu talebi de geri çeviren Halife, Davud’un di¤er amcas› Fars meliki
Selçukflah’›n büyük bir orduyla Ba¤dad’a gelmesi üzerine onunla anlaflt›. Fakat hut-
be okutma konusunu, Sancar’›n iznine tâbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise ad›-
na hutbe okunmas› talebi reddedildi¤i için, Ba¤dad’› kuflatmaya geldi. Müttefiki
Musul valisi ‹madeddin Zengi’nin kuvvetlerinin bask›na u¤ramas›yla onun deste- ‹madeddin Zengi: 1127-
1233 y›llar› aras›nda, Kuzey
¤inden de mahrum kalan Mesud, Selçukflah’la girdi¤i savaflta yenilgiye u¤rad›. Irak ve Suriye’de Irak
Bu ana kadar Sultan Sancar’a sadakatle ba¤l› oldu¤u izlenimini veren Müster- Selçuklular›na ba¤l› olarak
flid, Sancar’›n bu tarafa gelmekte oldu¤u haberini al›nca, Selçuklu melikleri ile an- hüküm sürmüfl; atabeylik
olarak adland›r›lan Zengiler
laflarak, onun aleyhinde bir ittifak yapt›. Buna göre Mesud’u sultan, Selçukflah’› ve- hanedan›n›n kurucusudur.
liaht ilan eden Halife, Irak’› yönetmek üzere Mesud’u kendisine bir nevi vekil ta- Sultan Mahmud taraf›ndan
1127’de Musul valili¤ine ve
yin ediyor ve Sancar’›n ad›n› hutbeden ç›kar›yordu (Mart 1132). Mesud, daha son- yan› s›ra o¤lunun
ra kendisinin de çok s›k›nt› çekece¤i Halifenin siyasî nüfuz mücadelesi konusun- atabeyli¤ine tayin edilmiflti.
da, saltanat ihtiras›yla verdi¤i bu tavizin ne manaya geldi¤ini, o gün de¤ilse bile
sonradan çok net olarak anlam›flt›r.
Dînever Savafl› ve Sancar’›n Duruma Hâkim Olmas›

Irak’taki bu geliflmeleri haber alan Sultan Sancar, önce Musul valisi Zengi’yi Ba¤-
dad flahneli¤ine, Dübeys’i de Hille’ye tayin etti. Ard›ndan büyük bir ordu ile hare-
kete geçen Sancar önce Rey’e geldi, sonra Irak Selçuklular›n›n merkezi Hemedan’a
girdi. Sancar’›n nihaî hedefi flüphesiz Ba¤dad’a yürümekti. Ancak müttefikler de
Sultanla savaflmak için hemen harekete geçmifl bulunuyorlard›. Hattâ Halife Müs-
terflid de bizzât harbe kat›lacakken, Zengi ve Dübeys’in Ba¤dad’a hareket etmesi
üzerine geri döndü. Mesud bu geliflmeler üzerine Sancar’la savaflmaya cesaret ede-
meyerek Azerbaycan’a do¤ru çekilmeye karar verdi. Ancak Mesud’u yakalamak
karar›nda olan Sultan çok süratli bir flekilde hareket ederek, dört günlük takibin
sonunda Dînever’de ona ulaflt›. Sancar’›n 100.000 kiflilik ordusuna karfl›s›nda 30.000
civar›ndaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesud’un, bir k›s›m kuvvetleri de
kendisini savafltan hemen önce terk edip Sancar’›n saflar›na kat›ld›lar. Mesud, çok
fliddetli bir muharebe yapmas›na ra¤men a¤›r bir yenilgiye u¤rad›. (May›s 1132).
Ordusundan çok say›da kimse esir düflmekle birlikte Mesud kaçmay› baflard›. Fa-
kat k›sa zaman sonra Sultan’›n aff›na mazhar olup yeniden Gence’ye tayin edildi.
Ancak Sancar bütün bu olanlardan sorumlu tuttu¤u atabey Karaca es-Saki’yi öl-
dürttü, Selçukflah ise Fars’a kaçt›.
Dînever savafl›ndan sonra bat› ile ilgili yeni biri düzenleme yapan Sultan San-
car, bir süreden beri yan›nda bulunan ye¤eni Tu¤rul’u, Irak Selçuklu Sultanl›¤› tah-
t›na oturttu. Sultan Sancar, Dergüzinî’yi Tu¤rul’a vezir tayin ettikten sonra Hora-
san’a geri döndü. Sultan›n her nedense kendisiyle ilgili bir karar almad›¤› Halife
ise, onun dönmesinden sonra Ba¤dad’› kuflatan Zengi ve Dübeys’i ma¤lub etmeyi
baflard›. Müsterflid bu baflar›s›ndan dolay› kendisine güveni bir hayli artm›fl oldu-
¤undan, Sancar’›n atad›¤› Tu¤rul’un ad›na hutbe okutmay› kabul etmedi. Sultan
Tu¤rul, teorik olarak 1134 y›l›nda ölene kadar Irak Selçuklu sultan› olarak kald›.
Ancak Sancar’›n dönmesinden sonra ye¤eni Davud ve sonra kardefli Mesud, Sul-
tan Tu¤rul’a karfl›; daha sonrada Davud, saltanat›n› ilan eden Mesud’a karfl› ayak-
land›lar. Halife de do¤al olarak yine muhaliflerin yan›nda yer alarak, önce Davud,
sonra Mesud ad›na hutbe okutarak, Sancar’›n iradesine ve iktidar›na karfl› meydan
okumaya devam etti.
Sultan Sancar- Abbasî Halifeli¤i ‹liflkileri

Taht mücadeleleri devam etti¤i s›rada ölen Tu¤rul’un yerine Irak Selçuklu taht›na
Mesud geçti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine ra¤men olsa da, art›k olay-
lar›n istikrara kavuflmas› ad›na onun saltanat›n› onaylad›. Ancak Mesud’dan bu
olaylar› k›flk›rtan baz› emirlerin öldürülmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye s›¤›n-
malar› üzerine Sultan Mesud, Halife Müsterflid ile ihtilafa düfltü.
Önceki ünitelerde de yeri geldi¤inde belirtildi¤i gibi, Tu¤rul Bey taraf›ndan Bü-
veyho¤ullar›n›n sultas›ndan kurtar›lan Halife, ba¤›ms›z siyasî bir güç olmay› bekler-
ken, bundan sonra da Selçuklular›n himayesi alt›na girmiflti. Bunu geçici ve ar›zî bir
durum olarak de¤erlendiren Halifeler, temel varl›k sebebi olarak gördükleri siyasî
iktidarlar›n› yeniden kurmak için, en bafl›ndan beri büyük bir mücadele vermektey-
SIRA S‹ZDE diler. Devletin
SIRA en S‹ZDE muktedir oldu¤u zamanlarda, Tu¤rul Bey’in ölümü üzerine Sel-
çuklu sultan› ad›na okunan hutbenin kesilmesi, Ba¤dad’dan Selçuklu memurlar›n›n
kovulmas›; Sultan Melikflah zaman›nda üst seviyeye ç›kan ihtilaflar bu rekabetin
baz› safhalar› olarak hat›rlanabilir. Selçuklu fetret döneminden ise bir toparlanma
süreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri ad› verilen Sancar za-
S O R U man›nda ilginçS O Rbir U flekilde aç›kça savafla tevessül eder oldular. Bunda halifeli¤in,
Müslüman hükümdarlar›n saltanatlar›n›n meflrulu¤unun onayland›¤› makam olma-
D‹KKAT s› dolay›s›yla,
D ‹bütün
K K A T taht davac›lar›n›n onun kap›s›n› çalmak zorunda olmas›n›n bü-
yük bir etkisinin oldu¤unu unutmamak gerekir. Ayr›ca Halife-Sultanlar mücadele-
sinin bu aflamaya gelmesinde, Selçuklu Devletinin zaaflar› kadar, hilafet taht›nda
N N
oturan Müsterflid Billah’›n kiflisel özelliklerinin de etkisi bulunmaktad›r. Buna
ra¤men iki hanedan aras›nda iliflkiler, evlilikler yoluyla iyilefltirilmeye çal›fl›l›yordu.
AMAÇLARIMIZ Müsterflid bu çerçevede Sultan Sancar’›n k›z› ile evlenmifl bulunuyordu. Daha son-
AMAÇLARIMIZ
ra Sultan Mesud ve Halife Muktefî aras›nda da karfl›l›kl› evlilikler yap›lm›flt›r.
K ‹ T A P Müsterflid Billah
K ‹ Thakk›nda
A P daha fazla bilgi için bkz. Osman G. Özgüdenli “Selçuklu Hilâfet
Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktas›: Halife el-Müsterflid’in Katli Meselesi”, ‹ÜEF TD, 39
(2004), 1-35.
Müsterflid, Irak Selçuklu flehzâdeleri aras›ndaki taht kavgalar›ndan yararlanarak
bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, di¤er taraftan Sultan Mesud’a karfl›
olan komutanlar› kendi yan›na toplamaya u¤rafl›yordu. Irak’ta yaflanan geliflmele-
‹NTERNET ri yak›ndan‹ Ntakip
T E R N Eeden
T Sultan Sancar, bu hususta Irak Selçuklu sultanlar›na uyar›-
larda bulunuyordu. Sultan Mahmud’un Ba¤dad seferine memur edilmesi ve Sultan
Sancar’›n ad›n› hutbeden ç›karan Müsterflid’in müttefiklerinin Dînever’de yenilgiye
u¤rat›lmalar› da bu cümledendi. Daha önce Halifenin ihtiraslar›na alet olmakla bir-
likte, Mesud tahta geçince yukar›da söylendi¤i gibi, Müsterflid’in sultana muhalif
emirleri korumas› dolay›s›yla, Selçuklu-Halifelik iliflkileri kopma noktas›na geldi.
Bu olanlara kay›ts›z kalmas› beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife aras›nda da bu
vesile ile birbirini itham eden baz› yaz›flmalar vuku buldu.
Sonunda Halife Müsterflid, Sultan Mesud’un ad›n› hutbeden ç›kar›p, Davud ve
Sancar’›n adlar›n› koydu. Sonra da Mesud ile savaflmak üzere büyük bir orduyla ha-
rekete geçti. Halife savaflmak üzere ilerlerken Kirmanflah’a vard›¤›nda okudu¤u

hutbede Selçuklular› fâs›k olarak nitelendirmesi çat›flman›n ulaflt›¤› seviyeyi gös- Fâs›k ilahî emirlere itaâtten
termesi bak›m›ndan mühimdir. Müsterflid savafl öncesinde bir k›s›m kuvvetleri ken- ayr›l›p asi olan mümin veya
kâfirler için kullan›lan bir
disini terk etmesine ra¤men, Sultan Mesud ile Hemedan yak›nlar›nda harbe girdi. terimdir.
Savafl› kaybeden Halife esir düfltü ve tüm a¤›rl›klar› ya¤maland› (Haziran 1135).
Sultan Mesud, metbû sultan Sancar’a durumu rapor ederek, bu husustaki emirleri-
ni bekledi¤ini bildirdi. Bu arada Sultan Mesud’un, bir daha ordu toplamamas› ve
harp tazminat› ödemesi kayd›yla anlaflma yapt›¤› Halife, Sancar’›n emri do¤rultu-
sunda tam Ba¤dad’a gönderilecek iken, Sancar’›n elçilik heyetinin karfl›lanmas› s›-
ras›nda Bat›nîler taraf›ndan öldürüldü. Dönemin Arap müellifleri Müsterflid’in ölü-
münden Sultan Sancar’› ve Mesud’u do¤rudan sorumlu tutulmufllard›r. Sancar’›n bu
konuda Bat›nîlerle iflbirli¤i yapt›¤› iddialar›, Halife ile aralar›ndaki meselenin siyasî
bir mevzu olmas›na binaen çok da tuhaf karfl›lanmamal›d›r. Nitekim Sultan Melik-
flah’›n öldürülmesinden Halife Muktedî; Müsterflid’in ölümünden de Sancar sorum-
lu tutulabilir. Hattâ Sancar’dan Mesud’a iki ayr› mektup geldi¤i, birincide Halifeye
sayg› gösterip derhal Ba¤dad’a göndermesini isterken, di¤erinde kargafla s›ras›nda
Halifeyi bertaraf etmedi¤i için azarland›¤› ifade edilmektedir.
Müsterflid öldürülünce yerine o¤lu Raflid Billah geçti. Ancak yeni Halife baba-
s›n›n Mesud’la yapt›¤› anlaflman›n yükümlülüklerini yerine getirmedi¤i gibi, Sel-
çuklu aleyhtar› politikalar› aynen sürdürmek niyetinde idi. Sultan Mesud gönder-
di¤i elçi vas›tas›yla kendisine biat etti¤i hâlde, Ba¤dad’› tahkim eden Raflid, Selçuk-
lu flehzâdeleri ve ümeras›yla ittifak ederek sultana karfl› ordu toplamaya bafllad›.
Raflid Billah’›n en mühim kozu, yine saltanat›n›n onaylanmas›n› bekleyen melikler
ve onlar› taht kavgalar›na sürükleyen atabeyleri ile devaml› taraf de¤ifltiren gulâm
ümerâ idi. Sultan Mesud, kendisine karfl› 30.000 kiflilik ordu toplayan Halifenin
üzerine yürüyüp Ba¤dad’› muhasara etti. ‹ki aya yak›n süren kuflatmadan dolay› s›-
k›nt›ya düflen ve ordusu da¤›lan Halife de, Ba¤dad’› terk edip müttefiki Zengi ile
Musul’a gitti. Mesud’un derhal Ba¤dad’a dönmesi yolundaki ça¤r›s›n› kabul etme-
yen Halife, Sancar’›n onay› ile azledilerek yerine Muktefî Liemrillah getirildi (A¤us-
tos 1136). Sultan Mesud’a karfl› savaflmaya kararl› olan Raflid ise Melik Davud ve
baz› gulâm emirlerle birleflip ‹sfahan’a giderken Bat›nîler taraf›ndan öldürüldü.
Melik Davud da ayn› flekilde bir suikastle ortadan kald›r›ld›.
Yeni Halife, iki selefinin hayat›na mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen
mücadeleyi bir daha asker toplamamak, Türk gulâm edinmemek ve Ba¤dad’› terk
etmemek flartlar›yla; yani statü konusunda en bafla dönerek yapt›¤› anlaflma ile
flimdilik sona erdirdi. Savafl tazminat› olarak da halifeli¤in pek çok mal›na el ko-
nuldu. Bu anlaflmaya Mesud’un saltanat› boyunca önemli ölçüde uyuldu ise de,
Büyük Sultan Sancar’›n do¤udaki yo¤un meflguliyeti, Irak Selçuklular› ve Halife ile
daha fazla ilgilenmesine f›rsat vermedi. Sancar’›n ölümünden sonra, onun yüksek
himayesinden mahrum kalan Irak Selçuklular›n›n, iç çekiflmelerinden yararlanan
halifeler yeniden ordular kurmak imkan› bulacaklard›r. Irak Selçuklular› ve Ata-
beyliklerle ilgili ünitelerde yeri geldi¤inde bu hususta bilgi verilecektir.
Sultan Sancar zaman›ndaki Selçuklu-Halifelik iliflkilerini, önceki dönemlerle

SIRA S‹ZDEkarfl›laflt›ra- SIRA S‹ZDE
rak k›saca de¤erlendirin? 1
SULTAN SANCAR’IN DO⁄U S‹YASET‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

Sultan Sancar’›n ülkesinin do¤usunda iliflki içerisinde bulundu¤u bafll›ca hâkimi-
yetler Karahanl›lar, Gazneliler, Gurlular, Karah›taylar Harizmflahlar
S O R ve
U O¤uzlard›r. S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Selçuklu Devletinin bunlarla iliflkilerini kronolojik, yani tarih s›ras›na göre anlat-
mak mümkün ve daha kolayd›r. Ancak anlat›lanlar›n konu bütünlü¤ü esas›na uy-
mamas› halinde daha çok ezbere yönelten bir anlat›m tarz› olaca¤› düflüncesiyle,
bu bölüm konular›na göre, fakat kendi içerisinde kronolojik olarak incelenecektir.
Karahanl›larla ‹liflkiler
Türkistan Hanlar› olan Karahanl›larla, daha devlet kurmadan önce de yo¤un temas
içerisinde bulunan Selçuklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri s›-
n›r olmak üzere komflu olmufllard›. ‹ki devletin iliflkileri ço¤unlukla Selçuklular’›n
üstünlü¤üyle, ama Sultan Alp Arslan’›n da talihsiz bir flekilde hayat›n› kaybetti¤i s›-
n›r çat›flmalar› içerisinde geçti. Maveraünnehir’in yerel/‹ranî unsurlar›, mutlakiyet-
çi olmayan Bozk›rl› Türk hükümranl›k anlay›fl›n› istismar edilebilir bir alan olarak
görmüfllerdir. Bu sebeple özellikle Bat› Türkistan’da ulemâ/sivil bürokratlar, hü-
kümdar›n egemenlik alan›na girmek için devletle çat›flmakta idiler. Daha önce de
anlat›ld›¤› gibi, Melikflah bu tür çat›flmalar›n yo¤unlaflt›¤› dönemde yap›lan davet
üzerine Türkistan’a iki sefer düzenlemifl Do¤u ve Bat› Karahanl› ülkesini tâbi dev-
let statüsünde topraklar›na ba¤lam›flt›. Yine yukar›da da söylendi¤i üzere, Selçuk-
lu Devleti Melikflah’›n ölümüyle fetret dönemi yaflamas›na ra¤men; Sultan Berkya-
ruk ve Horasan meliki Sancar’›n gayretleri ile Karahanl›lar’›n statüyü de¤ifltirmesi-
ne imkân verilmemiflti. Sancar, k›z kardefli ile evli bulunan ve ayn› zamanda kay›n-
pederi olan Muhammed Arslan Han’›, meliklik döneminde Karahanl› taht›na oturt-
mufltu. Otuz y›la yak›n bir süre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta
ve felçli oldu¤u son y›llar›nda yeterince ayd›nlat›lamayan baz› olaylarla karfl› kar-
fl›ya kald›. Hasta oldu¤u için kendisine bir nevi vekil ka¤an tayin etti¤i, ya da et-
mek zorunda kald›¤› o¤lu Nasr, ulemadan birisinin önderlik etti¤i bir isyan sonu-
cu öldürüldü. Muhammed Han bunun üzerine ba¤l› oldu¤u Sancar’a müracaat
ederek yard›m istedi. Ancak Sancar Maveraünnehr’e geldi¤i s›rada, Han’›n di¤er
SIRA S‹ZDE o¤lu Ahmed Han
SIRA S‹ZDEisyan› bast›rm›fl bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babas›n›n ye-
rine geçmek için acele eden ve Selçuklu hâkimiyetinden kurtulmak isteyen Ah-
med’in etkisiyle, Sancar’a art›k gelmesine gerek bulunmad›¤›n› bildirdi. Bu mu-
ameleye çok k›zan Sancar, o günlerde Muhammed Han veya belki o¤lunun ken-
disine karfl› düzenledi¤i baflar›s›z bir suikast giriflimini ortaya ç›kard›. Sancar bunun
S O R U üzerine MartS 1130’da
O R U Semerkant’› ele geçirdi. Muhammed Han sultan›n huzuruna
hastal›¤› dolay›s›yla ac›nacak bir vaziyette ç›kar›ld›. Muhammed Han af dilediyse
D‹KKAT de tahttan indirildi.
D ‹ K K A T Sancar’›n efli olan k›z› Terken Hatun’un yan›na sürgüne gön-
derildi. Ahmed’in tahta geçmesine müsaade etmeyen Sancar artarda tayin etti¤i iki
hükümdar›n ölümünden sonra, kendi k›z kardeflinden olan ve saray›nda büyüttü-
N N
¤ü Muhammed Han’›n o¤lu Mahmud’u, Karahanl› hükümdar› tayin etti.
Mahmud Arslan Han ölümüne kadar Sancar’a büyük bir sadakatle ba¤l› kald›.
AMAÇLARIMIZ Ancak bu durum
AMAÇLARIMIZ Sancar’›n Türkistan’daki hadiselerin içerisine, gere¤inden çok çe-
kilmesine sebebiyet verdi.
K ‹ T A P Karahanl›larK hakk›nda
‹ T A P daha fazla bilgi için bkz. Ö.Soner Hunkan Türk Hakanl›¤› (Kara-
hanl›lar) ‹stanbul 2011
TELEV‹ZYON Karah›taylar
T E L E V ‹ve
Z Y OKatavan
N Savafl›
Liao imparatorlu¤u ad›yla Kuzey Çin’de iki asra yak›n (916-1125) hüküm süren,
Karah›taylar (Kitanlar), yaklafl›k yüz y›l önce (1017) de Türkistan’› istilâ giriflimin-
de bulunmufl ve Togan Ahmed Han taraf›ndan s›n›rlar›n›n d›fl›na ç›kar›lm›fllard›.
1125 y›l›nda Cürcenler taraf›ndan buradaki hâkimiyetlerine son verilince, yeniden Karah›taylar: Orta Asya’da
H›tay (Kitan)lar taraf›ndan
bat›ya do¤ru çekilmeye mecbur kalan Karah›taylar 1128 y›l›nda yine Karahanl›lar- kurulan baflkenti Balasagun
la karfl›laflt›lar. Önce Ahmed Han taraf›ndan yenilgiye u¤rat›l›p, Karahanl› devleti olan Mo¤ol hanedan›n
ad›d›r. 1125 y›l›nda
hudutlar›n› korumakla görevlendirildiler. Ancak daha sonra iç çekiflmeler dolay›- Cürcenler taraf›ndan y›k›lan
s›yla yard›m›na baflvurulan Gürhan, bu vesile ile girdi¤i Balasagun flehrini ve tüm Liao hanedan›
Do¤u Karahanl› topraklar›n› istilâ etti (1130). mensuplar›ndan Yeh-lü Ta-
fli bat›ya hareket ederek
Göçebe istilâlar›n›n tabiat› icab› Karah›tay istilas›n›n burada durmas› beklene- Karahoca Uygur Hanl›¤› ile
mezdi. Nitekim Karah›taylar Fergana’y› iflgâl edip Maveraünnehr’e yöneldiler. Do¤u Karahanl›lar›
egemenli¤i alt›na alarak
Karah›taylar’›n ilerleyiflini durdurmak üzere, Hocend’de karfl›lar›na ç›kan Mah- Karah›tay hanedan›n›
mud Arslan Han yenilgiye u¤rad›(1137). Bu s›rada Han’› meflgul eden en önemli kurmufltur. Karah›tay
hükümdarlar› Gürhan
meselelerden birisi de, Maveraünnehir’in fethinden beri, yerleflik hayata geçirilmek unvan› tafl›rlard›.
istenen ama geçirilemeyen Karluklar›n isyanlar›yd›. Ancak do¤udan bat›ya büyük
bir göç dalgas›n›n harekete geçti¤ini çok önceden gören Sancar’›n oluflturdu¤u hu-
dut teflkilat›na ra¤men, Selçuklu ülkesinin de bundan nasibini almas› kaç›n›lmazd›.
Çünkü göçlerin geriye döndürülmesi mümkün olmad›¤› gibi, ses dalgalar› gibi bü-
yüyerek, birbirlerinin üzerine katlan›p ço¤alarak yekdi¤erini daha bat›ya itmekte
idiler. Bu çerçevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gönderdi¤i bir mektupta gay-
rimüslimlere karfl› verdi¤i mücadeleyi anlatm›fl ve kendisinden destek istemifltir.
Mahmud Han 1137 y›l›nda, Karah›tay, Karluk, Ya¤ma, Kangl› ve O¤uz boylar›-
n›n giderek artan bask›lar› karfl›s›nda Sultan Sancar’a yard›m ça¤r›s›nda bulundu.
Bu dönemde Türk-‹slam Dünyas›n›n koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar,
daha sonra anlat›lacak olan Harizm meselesi yüzünden yard›m seferini biraz gecik-
tirdi. Asl›nda Sancar’›n, Karah›taylar›n muhtemel Maveraünnehr istilalar›na karfl›,
daha 1130’lardan itibaren, Cend’den Mank›flla¤’a kadar bir uç teflkilat› kurarak ted-
birler ald›¤› ve siyasetini buna göre düzenledi¤ini bilinmektedir.
Karahanl› hükümdar›n›n isyanc› Karluklar› Maveraünnehr’den ç›karma tefleb-
büsü, adetâ felaketin bafllang›c› oldu. Devletin bir iç meselesi olmas›na ve Karah›-
tay istilas› halk aras›nda büyük bir korku yaratm›fl olmas›na ra¤men Karluklar,
Gürhan’›n himayesine girmekle ifli uluslararas› boyuta tafl›m›fl oldular.
Karah›taylar›n bat›ya do¤ru yay›lmalar›n› uzun bir süredir yak›ndan takip eden
Sultan Sancar, Karah›taylar üzerine düzenleyece¤i bir sefer için zaten haz›rd›. Ken-
disine tâbi hükümdar ve emirlere bu sefere kat›lmalar›n› bildirdi. Bu çerçevede
Gazne, Sistan, Gur, ve Mâzenderân hâkimleri olan tâbilerinin de yer ald›¤› yakla-
fl›k yüz bin kiflilik ordusuyla Türkistan’a hareket etti. Sultan Sancar’›n sefere ç›kar-
ken, beraberinde çok kalabal›k bir din adam› toplulu¤u götürmesi, bu savafla ci-
had rengi vermek istedi¤ini göstermektedir. Semerkand’a var›nca Mahmud Han,
Karluklardan flikâyet ederek Sultan Sancar’›, önce onlar›n cezaland›r›lmas› husu-
sunda teflvik etti. Selçuklu emirlerinden baz›lar› da Karluklar konusunda Mahmud
Han’la hemfikir idiler.
Sancar’›n Maveraünnehr’e geldi¤ini ö¤renen Karluklar, ona elçi göndererek
50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete haz›r olduklar›n› bildirip
affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Han’›n, onlar›n
sözlerinde durmayaca¤› yolundaki telkinleri üzerine vaz geçti. Bunun üzerine Kar-
luklar, Karah›tay hükümdar› Gürhan’a s›¤›narak yard›m istediler. Bu arada Harizm
hâkimi Ats›z da, ba¤›ms›zl›k kazanmak ümidiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabile-
cek bütün teflebbüsleri desteklemekteydi.
Gürhan, Karluklar›n affedilmesi amac›yla Sultan nezdinde teflebbüste bulundu
ise de, Sancar diplomatik nezaketin ötesine geçerek; elçi ve mektup gönderdi¤i
Gürhan’›, tehditle ‹slamiyet’e davet etti. Gürhan’›n da beklenece¤i üzere, Selçuklu
elçisini hakaretle geri çevirmesi, iki hükümdar aras›nda savafl› kaç›n›lmaz hale ge-
tirdi. Karah›tay ordusunun say›s› kum ve kar›nca miktar›nca, sel suyu gibi inen ye-
di yüz bin atl› gibi abart›l› ifadelerle verilmesine ra¤men, iki ordunun say›ca birbi-
rine yak›n oldu¤u tahmin edilmektedir. Fakat Gürhan’›n saflar›nda savafla kat›lan
otuz-k›rk bin kadar Karluk askeri, o dönemin en mahir savaflç›lar› idi. Karahanl›
Mahmud Han ise ordusuyla Sancar’›n saflar›nda yer al›yordu.
Gürhan, Sancar’la savaflmak üzere Maveraünnehir’e do¤ru harekete geçmifl bu-
lunuyordu. Nihayet ordular Semerkand’›n kuzeydo¤usunda Katavan mevkiinde
karfl›laflt›lar. Daha bozk›rl›, dolay›s›yla hareket kabiliyeti de daha yüksek olan Ka-
rah›tay ordusu, Selçuklu-Karahanl› kuvvetlerini k›sa zamanda muhasaraya ald›.
Selçuklu ordusunun kuflatmay› k›rmak üzere giriflti¤i merkezin geri çekilmesi s›ra-
s›nda çok a¤›r kay›plar verildi. Sultan Sancar üç yüz z›rhl› süvarinin deste¤inde ku-
flatmay› yar›p ç›kt›¤›nda, neredeyse yaln›z bafl›na kalm›flt›. Sonuç olarak Sultan
Sancar ve Mahmud Han, Karah›tay ve Karluklara karfl› büyük bir hezimete u¤ra-
m›fllard›r. Sultan ancak bir Türkmen köylüsünün rehberli¤i sayesinde Belh’e ulafla-
bildi (14 Eylül 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya çal›flt›. Ancak Sel-
çuklu ordusunun kay›plar› on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savafl›ndaki asker
zayiat›n›n çoklu¤unu delalet eden Sultan Sancar’a ait bir menflur çok dikkat çeki-
cidir. Sultan Sancar’›n, “Maveraünnehr seferinden sonra bofl ›ktalar›n Divan-›
Hass’a al›nmas›n› ve fermans›z olarak mahsulât›n kimseye verilmemesini” bildir-
mesi kay›plar›n düzeyini gözler önüne sermektedir. Birçok büyük komutan ve
Sancar’›n efli Terken Hatun da esirler aras›ndayd›. Esirler ancak ertesi y›l külliyetli
miktarda fidyelerle kurtar›labildi. Sultan Sancar’›n Karah›taylara yenilmesi ‹slam
dünyas›nda genifl yank›lar uyand›rm›flt›r.
Katavan’dan sonra Maveraünnehir tabiat›yla Karah›taylar›n istilâs›na u¤rad›.
Böylece bütün Türkistan putperest bir kavmin idaresi alt›na girdi. Mahmud Han da
Sancar’›n arkas›ndan Horasan’a kaçt›¤› için, Karah›taylar onun yerine kardefli ‹bra-
him Han’› tahta ç›kard›lar.
Ancak bu ma¤lubiyetin Selçuklular bak›m›ndan, telafisi zor da olsa mümkün ola-
bilecek, asker ve toprak kay›plar›n›n ötesinde ifade etti¤i baflka bir anlam vard›r. Ka-
tavan yenilgisinin hemen göze çarpan sonucu Ceyhun ötesindeki Selçuklu egemen-
li¤inin sona ermesidir. Fakat bundan daha önemlisi, Sancar’›n göçebe istilâlar›na kar-
fl› kurdu¤u seddin y›k›lmas› ve göçebelerin adeta bir sel felâketi gibi Selçuklu ülke-
sini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olaylar› tetiklemifl olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE Sizce Katavan Savafl›n›n

SIRA S‹ZDE Selçuklu Tarihi aç›s›ndan önemi nedir?
2
Sultan Sancar, Karah›taylar›n istila hareketlerine devam edeceklerini düflünerek
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N Etedbirleri
derhal savunma L‹M almaya bafllam›fl; fakat geliflen olaylar yüzünden baflken-
tine ancak bir y›l sonra dönebilmifltir.
S O R U S O R U
Sultan Sancar ve Harizmflah Ats›z’›n Münasebetleri
Selçuklu sultan›n güç kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya ç›kt›.
D‹KKAT D‹KKAT
Harizmflah Ats›z, Selçuklular’›n yerine geçmek düflüncesiyle, Sancar’›n henüz vaz›-
yet edemedi¤i Horasan’› istila etmeye bafllad›.
N N
SIRA S‹ZDE Harizm,SIRA S‹ZDE
hat›rlanaca¤› gibi, Tu¤rul ve Ça¤r› Beyler zaman›nda, Cend melikini
yenilgiye u¤ratmalar› üzerine do¤rudan Selçuklu idaresine kat›lm›flt›. Bölge eski
dönemlerden beri ve Gazneliler zaman›nda da Harizmflah ad› verilen valiler tara-
f›ndan idare edilir ve valilik ço¤unlukla babadan o¤ula geçerdi. Daha sonra Kara-
hanl›larla da çekiflme konusu olan Harizm’in, bafllang›çta önemine binaen Selçuk-

lu meliklerinin idaresine b›rak›ld›¤› görülmektedir. Sultan Melikflah döneminde ise
sultan›n tafltdar› olan Anufltegin Harizm valili¤ine tayin edilmiflti. Anufltegin ve o¤-
lu Muhammed kay›ts›z flarts›z Selçuklular’a ba¤l› kalm›fllard›.
Bu çerçevede Sultan Sancar’›n Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) ba¤l›l›¤›-
n› bildirmek için her y›l Sultan’a vergi ve hediyeler takdim etmifltir. Muhammed’den
sonra Sancar taraf›ndan onun yerine tayin edilen o¤lu Ats›z ise Selçuklu saray›nda
büyümüfltü.
Birinci Harizm Seferi

Ats›z, Harizm valili¤inin ilk y›llarda Sultan Sancar’a ba¤l› kald›; Karahanl›larla Gaz-
nelilere karfl› yap›lan seferlerde ve Dînever savafl›nda da onun yan›nda yer ald›.
Ak›ll› ve bilgili bir yönetici olan Ats›z, gün geçtikçe siyasî nüfuzunu; komflu O¤uz
gruplar›n› hizmetine almak suretiyle de askerî gücünü artt›rmaya bafllad›. Ats›z’›n
güçlenmesinden rahats›z olanlar onun nüfuzunu k›rmak için birtak›m entrikalar
çevirip Sancar’›n nezdindeki itibar›n› sarsmaya çal›flm›fllard›r. Ats›z bu yüzden Gaz-
ne seferi dönüflünde Belh’e vard›klar›nda, Sultan’dan izin al›p Harizm’e gitmifltir.
Sultana yak›nl›¤› ile bilinen birçok kiflinin kendi aleyhinde çal›flt›¤›n›n fark›nda
olan Ats›z, eninde sonunda Sultan›n bundan etkilenece¤ini düflünerek kendisini
korumak amac›yla baz› faaliyetlere giriflmifltir. Bu çerçevede Cend ve Mank›fllak’› Mank›fllak: Hazar Denizi’nin
ele geçirip ba¤›ms›z olma mücadelesine girdi. Harizm’in merkezi Gürgenç’deki do¤u k›y›s›ndaki
yar›madan›n ad›d›r. Bin
Selçuklu memurlar›n› hapsedip mallar›n› müsadere etti. Hezâresb’de ordugâh›n› K›flla¤ anlam›na gelir.
kurarken, Sancar’›n Horasan’dan gelifl yollar›n› batakl›¤a çevirdi. Buras› O¤uzlar›n
yurtlar›ndan olup, ‹dil’den
Bunun üzerine Sancar, Ats›z’› Müslüman ülkelerinin sad›k muhaf›zlar› olup de- Harizm’e uzanan canl›
vaml› olarak kâfirlere karfl› savaflmakta olan Cend ve Mank›fllak’da, Müslüman aha- ticaret yolunun da
üzerindedir.
linin kan›n› dökmekle suçlam›flt›r. Belh’te bulunan Sultan Sancar, bu aç›k isyan kar-
fl›s›nda Harizm seferine ç›kmak zorunda kald›. Çok zorlu bir harekâttan sonra Ha-
rizm’e ulaflan Sultan Sancar, Ats›z’› a¤›r bir hezimete u¤ratt› (Kas›m 1138). Kendisi
savafl meydan›ndan kaçarken, esir düflen o¤lu Atl› idam edildi. Ölü, yaral› ve esir
olarak kay›plar›n›n say›s› 10.000 kifliye ulaflt›. Sultan Sancar savafl meydan›nda bir
hafta kald›ktan sonra, Harizm’i ye¤eni Süleymanflah’›n idaresine b›rakt›. Ayr›ca ona
vezir, hâcib ve atabey tayin edip Merv’e döndü. Fakat k›sa bir zaman sonra ahali,
Sultan Sancar’›n atad›¤› memurlar›n davran›fllar›ndan rahats›zl›k SIRA S‹ZDE için tek-
duydu¤u SIRA S‹ZDE
rar Ats›z’›n etraf›nda toplanmaya bafllad›. Bundan cesaret alan ve o¤lunun öldürül-
mesi yüzünden Sancar’a kin besleyen Ats›z, Harizm’i Süleymanflah’›n elinden ald›.
Öte yandan Ats›z, Buhara valisi Zengi b. Ali’yi idam ettirerek flehrin kalesini de y›k-
t›rd›. Bu yapt›klar›n›n cezas›z kalmayaca¤›n› bildi¤inden, Sultan Sancar’›n öfkesini
S O R U S O R U
yat›flt›rmak niyetiyle yaz›l› bir yemin belgesi ile ba¤l›l›¤›n› bildirdi (1141).
Ats›z’›n Sultan Sancar’a verdi¤i sevgendnâme denilen yemin belgesinin D ‹ baz›

K K A Tk›s›mlar› flöy- D‹KKAT
ledir:” Ben ki Ats›z b. Mehmed’im...‹flte Tanr›’ya karfl› ba¤land›¤›m bu ahde nas›l vefa edi-
yorsam, din ve dünyam›n salâh›n› kendisinden bildi¤im âlemin efendisi ‹slâm Sultan›na
N N
itaat etmeyi de bu cümleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben oldukça âlemin efendisi
Sancar b. Melikflah’a muti olay›m. Hiç bir zaman ona itaatsizlik göstermeyeyim.... Tanr›’ya
yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayay›m....Ona herhangi bir flekilde muhalefet edecek
olursam, yaya gitmek flart›yla on defa hac etmek, on sene daimi oruç tutmak borcum ol-
sun...Ald›¤›m ve alaca¤›m her nikahl› kad›n benden bofl düflmüfl olsun....Tanr›’y›, resulü
Muhammed’i, bütün peygamber ve melekleri, haz›r olan maruf, muteber K ‹ T ve A emin
P kimsele- K ‹ T A P
ri bu ahid ve yeminler üzerine isteyerek flahit gösteriyorum” (Köymen, 1991, 322-323).
‹kinci ve Üçüncü Harizm Seferleri

Yukar›da sadece bir k›sm› al›nt›lanm›fl olan yeminlere ra¤men, Sultan Sancar’›n Ka-
tavan’da yenilgiye u¤rad›¤›n› haber alan ve f›rsattan istifade etmek isteyen Harizm
hâkimi Ats›z, Karah›taylarla gizlice irtibata geçti. Önce Serahs’› ard›ndan da Selçuk-
lu baflkenti Merv’i iflgal ederken bu arada haks›z yere pek çok insan› öldürttü. Sul-
tan Sancar’›n hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi y›l tekrar Horasan’a gelen At-
s›z, Sancar’›n henüz kay›plar›n› telafi edememesinden faydalan›p, bu defa Nifla-
bur’u ele geçirdi. Sancar’›n ad›n› hutbeden ç›kar›p kendi ad›n› koydu. Bu husus
ahalide rahats›zl›¤a sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar ad›na okuttu.
Bu arada büyük gayretlerle ordusunu toplamay› baflaran Sultan Sancar, önce
Merv’e sonra Horasan’›n tamam›na hâkim olmay› baflard› (1142). Bundan sonra At-
s›z’› takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden k›sa bir süre sonra, Sultan Sancar’›n
Harizm’e sefer düzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad etti¤i dinamik-
leri göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Ats›z, Sultan Sancar’a karfl› savaflmaya cesa-
ret edemeyip Gürgenç’te savunma savafl› yapmay› tercih etti. Selçuklu ordusu da
flehri bir müddet kuflatt› fakat ele geçiremedi. Sancar, Harizmflah’›n ba¤l›l›k arzet-
mesi ve ya¤malad›¤› Selçuklu hazinesini iade etmesi kayd›yla, anlaflma teklifini
devletin içerisinde bulundu¤u flartlar dolay›s›yla kabule mecbur oldu (1143).
Nitekim çok geçmeden, bu anlaflman›n hiçbir fleyi halletmemifl oldu¤u anlafl›l-
d›. Zira muhalefete ve isyana devam eden Ats›z, Cend’i bir kere daha iflgâl etti. Bu-
nun üzerine Sultan Sancar kendisine devrin meflhur edebeyiatç›lar›ndan Edib Sa-
bir’i elçi olarak gönderdi. Ats›z, kendisinin Sultan Sancar’a karfl› iki Bât›ni vas›tas›y-
la düzenledi¤i bir suikast teflebbüsünü haber vermifl olan Edib Sabir’i öldürtünce,
Selçuklu Sultan›, Harizm’e üçüncü kere sefer düzenlemek zorunda kald› (1147).
Çünkü dokunulmazl›klar› bulunan elçilere zeval olmaz, olursa da savafl sebebi sa-
y›l›rd›. Sultan Sancar, Hezaresb’i zabt edip Gürgenç’i kuflat›nca, Ats›z al›fl›ld›¤› üze-
re, af dilemek için elçi gönderdi. Sultan Sancar baflka meseleler dolay›s›yla, seferin
bir an önce bitmesini istedi¤i için, Ats›z’›n af talebini bir kere daha kabul etti (Ha-
ziran 1148). Ats›z bu defa tâbiyet kurallar›na göre, Sultan›n huzurunda at›ndan in-
medi¤i ve yer öpmedi¤i halde, art›k bunlar› sorun sayacak gücü kalmayan Sancar
da Merv’e döndü. Ats›z bundan sonra, öldü¤ü Temmuz 1156 tarihine kadar tâbiyet
konusunda bir mesele ç›karmad›.
SIRA S‹ZDE Katvan Savafl›’ndan sonra Sultan Sancar’›n devleti yeniden toparlayabilmesinin sebepleri
SIRA S‹ZDE
3 nelerdir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ MGazne Seferi
Sultan Sancar’›n
Ünitenin bafl›nda anlat›ld›¤› gibi, Sancar daha meliklik döneminde taht mücadele-
S O R U lerine müdahale
S O R ederek,
U Behramflah’› tahta geçirmifl ve Gaznelileri Selçuklu Dev-
letine ba¤lam›flt›. Behramflah di¤er flartlar yan›nda senelik 250.000 dinar vergi öde-
me yükümlülü¤ünü de üstlenmiflti. 1135 y›l›na kadar tâbiyet konusunda hiç bir
D‹KKAT D‹KKAT
zorluk ç›karmayan Behramflah, y›ll›k vergisini ödemeyerek isyan etti. Ayr›ca onun
kötü idaresi yüzünden Sancar’a flikâyetler de geliyordu. Sancar bunun üzerine son-
N N
baharda Gazne’ye do¤ru harekete geçti. Selçuklu ordusu Sistan’da iken k›fl›n bas-
t›rmas› Behramflah’› rehavete sevk etti. Bu flartlarda Selçuklu ordusunun nas›lsa ge-
lemeyece¤ini düflünüyordu. Oysa Sancar tüm zorluklara ve kay›plara ra¤men, ceb-
ri bir yürüyüflle Gazne’ye ulaflt›. Behramflah bu beklenmedik durum karfl›s›nda
baflkentini terk edip Hindistan’a kaçt›. Sancar flehri hiç bir direniflle karfl›laflmadan
K ‹ T A P ele geçirip Khazineye
‹ T A P el koydu. Ancak imparatorlu¤un bat›s›nda da halledilmeyi
bekleyen ifller varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramflah’›
huzuruna ça¤›rd›. Kendisini affedece¤ini taahhüt edip ça¤›rd›ysa da, korkusundan
gelemedi¤i beyan eden Gazne sultan› özür diledi. Behramflah’›n mazeretini kabul
eden Sancar, onu taht›na iade edip Belh üzerinden Merv’e döndü (Temmuz 1136).
Behramflah ölene kadar Selçuklu sultan›na itaatten ayr›lmad›¤› gibi, afla¤›da anlat›-
laca¤› gibi, Selçuklu sultan›n›n Gurlularla iliflkilerinde de belirleyici rol oynad›.
Sultan Sancar’›n Gurlularla ‹liflkileri

Gurlular, Afganistan’›n Helmend vadisinden Herat’›n do¤usuna kadar uzanan Gur
bölgesinde yaflamakta idiler. Sultan Mahmud zaman›ndan beri Gaznelilere ba¤lanm›fl
olan Gurlular, Selçuklular’›n güçlenmesine ve Gaznelileri de tâbiyet alt›na almalar›na
paralel olarak, iki tarafa da vergi ödemek suretiyle iyi iliflkilerini sürdürmüfllerdir.
Ancak Selçuklu sultan›n Katavan’da yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur
meliki Muhammed, Selçuklular’a ait Herat’› ele geçirdi. Sultan Sancar ordusunu
toplad›ktan sonra, kendisi Harizm üzerine sefer düzenlerken, Emir Kamaç’› ise
Gurlular’a karfl› savaflla görevlendirmiflti. Sultan, Harizm’i kontrol alt›na almas›na
ra¤men, Kamaç Gurlulara ma¤lup olmufltur.
Ayr›ca kardeflleriyle taht mücadelesine giren ve Gazne’ye s›¤›nan Gur meliki
burada Muhammed flüpheli bir flekilde öldü. Onun intikam›n› almak iddias›yla
Behramflah’a savafl açan kardeflleri Surî ve Sâm’›n da bu yolda hayat›n› kaybetme-
si, Gazne için büyük bir felâketin sebebi oldu. Di¤er kardeflleri Alaaddin Hüseyin
öc almak h›rs›yla yan›p tutuflmakta idi. Nitekim Behramflah karfl›s›nda tutunama-
y›nca Hüseyin, Gazne’yi zabt edip akl›n almayaca¤› bir katliam ve tahribat yapt›.
Gazne’yi kendisinin de oturamayaca¤› bir flekilde atefle verip yakt›. Bundan dola-
y› cihan› yakan anlam›nda Cihansûz unvan›yla an›ld›. Gaznelilerle Gurlular aras›n-
da burada teferruat› verilmeyen ve 1148-1152 y›llar› aras›nda yaflanan bu hadisele-
rin Sancar’› do¤rudan ilgilendirdi¤i flüphesizdir. Çünkü Gazneliler ve isyan tefleb-
büsüne ra¤men Gurlular da onun tâbileri idiler. Gerçi Gur meliki vergilerini öde-
meyip, y›ll›k tâbiyet ziyaretlerini de kald›r›p ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etmiflti. Öyle olsa
bile Sancar’›n tâbisi olan Behramflah’a ve Gazne’ye yapt›klar› do¤rudan Sancar’a
yap›lm›fl say›lmaktayd›.
Katavan yenilgisinin izlerini silmeye çal›flan Sancar, Gur melikini bizzât ceza-
land›rmak üzere, iyi haz›rlanm›fl bir orduyla harekete geçti.
Alaaddin Hüseyin de, Herat ile Gur’un merkezi Firuzkûh aras›nda bir vadide
Selçuklu ordusuna karfl› savafl düzeni ald›. Askerlerinin kaçmas›n› önlemek için ar-
kas›n› batakl›¤a çevirdi. Zaferinden çok emin olan Gur meliki, Sancar esir ald›¤›n-
da onu ba¤layaca¤› gümüfl zincir bile getirmiflti.
Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde y›l›nda yap›lan bu zorlu savaflta, O¤uzlardan
bir k›sm›n›n Sancar’›n saflar›na geçmesinin de katk›s›yla, Gur ordusu ma¤lup edile-
rek Hüseyin Cihansûz esir edildi. Ordusunun büyük bir k›sm› imha ya da esir edil-
di. Sultan Sancar, Katavan Savafl›’ndan sonra kazand›¤› ilk büyük muharebe olmas›
bak›m›ndan önemli olan bu sefer sonunda itibar›n› büyük ölçüde geri kazanm›flt›r.
O⁄UZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLET‹’N‹N SONU
O¤uzlar’›n Horasan’a Göçü

Fakat Sultan Sancar, kazand›¤› bu zafer ile yeniden elde etti¤i haflmetini uzun
müddet muhafaza etmeyi baflaramam›flt›r. K›sa bir süre sonra ortaya ç›kan “O¤uz
‹syan›” hem kendisinin hem de devletin sonunu haz›rlam›flt›r.
O¤uzlar’›n bir k›sm› Selçuklu Devleti’nin kuruluflunda bafll›ca rolü oynarken;

onlardan yüz y›l sonra Horasan’a göç eden baflka bir O¤uz toplulu¤u ise, tarih sah-
nesinden silinmesinin sebebi olmufltur. XI. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru kurulan Büyük
Selçuklu Devleti k›sa zamanda Ceyhun’dan Akdeniz k›y›lar›na dayanm›fl ve O¤uz
göçleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmifltir. Esasen XI-XIII.
yüzy›llarda Do¤u ‹ran’›n da bir O¤uz yurdu oldu¤u kabul edilmektedir. Nitekim il-
gili ünitede de anlat›ld›¤› gibi, Selçuklu Devletinin kurulufl y›llar›ndan itibaren, soy-
dafllar›n›n devlet kurdu¤unu duyan O¤uzlar (Türkmenler), büyük kitleler halinde
bat›ya göç ederek bu devletin himayesinde daha güvenli bir flekilde yaflama imkan-
lar› aram›fllard›r. O¤uzlar›n, Selçuklu hâkimiyetindeki topraklarla komflu ve tâbi
Müslüman ülkelere girmeleri baz› rahats›zl›klara sebep olmuflsa da onlar›n Anado-
lu’nun Türk yurdu haline gelmesinde büyük rollerinin oldu¤una flüphe yoktur.
Ancak O¤uzlar henüz tamamiyle göç etmemifl, son sözlerini söylememifllerdi.
Gerçekten de Sultan Sancar zaman›nda Maveraünnehr’de, Karahanl› Devleti’nin
idaresinde hâlâ mühim bir O¤uz toplulu¤u bulunmaktayd›.
Katvan Savafl›ndan sonra bilindi¤i üzere Karah›taylar, Maveraünnehr’i tamamen
istila etmifllerdi. Ancak Karluklar ülkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri
için Gürhan iki Karahanl› hükümdar›n› Karluklar’› tedib etmekle görevlendirmiflti.
Karluklar›n bu çerçevede bat›ya çekilmeleri veya sürülmeleri s›ras›nda, onlar›n
önünde bulunan O¤uzlar da tabiî olarak harekete geçtiler.
Karluklar’›n yaratt›¤› bask› neticesinde Ceyhun’u aflan O¤uzlar Maveraünne-
hir’den Horasan’a girdiler. Bozoklar ve Üçoklar olarak boy beyleri idaresinde tefl-
kilatlanm›fl olan O¤uzlar, Belh civar›n› yurt tutup y›ll›k 24.000 koyun vermeyi ta-
ahhüt ederek, Sultan Sancar’a tâbi olmay› kabul ettiler. Konar-göçer bir hayat tar-
z› benimsemifl olan O¤uzlar daha çok hayvanc›l›kla u¤rafl›yorlard›. Selçuklu Dev-
let görevlileriyle anlaflmazl›¤a düflmeden önce O¤uzlar›n, bu bölgelerde yerleflik
halka zarar vermeden ve saraya karfl› olan mükellefiyetlerini yerine getirmek sure-
tiyle sakin bir hayat yaflad›klar› görülmektedir.
O¤uz ‹syan›
Fakat O¤uzlar/Türkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy
beyleri vas›tas›yla temsil edilmeleri dolay›s›yla, bu varl›kl› beylerin devlete karfl›,
orant›s›z bir temsil güçlerinin oldu¤unu hat›rlamak gerekir. Nitekim zamanla ken-
dilerini do¤rudan Sultan Sancar’a ba¤l› sayarak, üzerlerine tayin edilen yöneticiler-
le sorunlar yaflamaya bafllad›lar. Yerleflik halka zulmetmeleri üzerine, Belh valisi
Kamaç onlar› s›k›flt›rmaya bafllam›flt›r. ‹lk anlaflmazl›k, saray›n mutfak naz›r›n›n bu
ifl için gönderdi¤i vergi memurunun koyunlar› tahsil ederken, O¤uzlara güçlük ç›-
karmas›, kanunsuz hareket etmesi, onlara karfl› kimsenin söylemeye cesaret ede-
medi¤i sözleri sarf etmesi ve hattâ rüflvet istemesi yüzünden ç›km›flt›r. Bu olay tah-
sildar›n hayat›na mal olmufltur. O¤uzlar ile Selçuklu vergi memuru aras›nda mey-
dana gelen çat›flma, Kamaç’›n onlar› sultana flikâyet etmesi üzerine daha da büyü-
müfltür. Vergi memurunun öldürülmesini bahane eden Kamaç, valili¤e ek olarak
Türkmenler üzerindeki flahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karfl›l›¤›nda
da Sultan Sancar’a y›lda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmifltir. O¤uzlar (Türk-
menler) üzerlerine Büyük Selçuklu merkezinden tayin edilen fiahneler vas›tas›yla
yönetiliyordu. Bunlar›n bafll›ca görevleri: Devlet ile boy beyleri aras›ndaki irtibat›
sa¤layarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklar›n› tayin et-
mek; yerlefliklere karfl› uygunsuz hareketlerde bulunmalar›n› önlemek ve vergile-
rini tahsil etmekti. O¤uzlar üzerine tayin edilen flahnelerin yetkilerinin, söz konu-
su temsil usulü dolay›s›yla, O¤uzlar lehine olmak üzere, baflka vilayetlere atanan
flahnelerinkinden daha s›n›rl› oldu¤u bilinmektedir.
O¤uz (Türkmen) sorununu kesin bir flekilde çözme kararl›l›¤›nda olan Sultan
Sancar, Kamaç’›n teklifini kabul etti. Belh’e dönen Kamaç, O¤uzlara bir flahne gön-
dererek öldürdükleri tahsildar›n diyetini isteyerek gerilimi t›rmand›rd›. O¤uzlar,
do¤rudan sultana tâbi olduklar›n› bildirerek flahneyi kovdular. Kamaç bir ordu ile
üzerlerine yürüyünce O¤uz beyleri Sultan›n hazinesine hane bafl›na 200 dirhem
vererek otlaklar›nda eskisi gibi yaflamalar›na müsaade edilmesini istediler. O¤uz-
lar’›n bu teklifini kabul etmeyen Kamaç, onlarla girdi¤i savaflta yenilgiye u¤ray›p
o¤lu ile birlikte hayat›n› kaybetti (1153).
Bu durum devletin sayg›nl›¤›na, sultan›n otoritesine gölge düflürdü¤ünden Sul-
tan Sancar, büyük bir ordu ile O¤uzlara karfl› bizzât harekete geçti. Nüfuslar› yak-
lafl›k 40.000 hane yani iki yüz bin civar›nda olan O¤uzlar, 100.000 dinar para veya
baflka bir rivayete göre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100
köle vermeyi taahhüt edip Sultan’dan af dilediler.
Sultan Sancar’›n O¤uzlarla ilgili strateji hatas› sizce nedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
4
O¤uzlar›n bu teklifi üzerine Sultan, soydafl› olan O¤uzlar› ba¤›fllamay› düflün-
D Ü fi Ü N E L ‹ Myana idiler.
müflse de Selçuklu emirlerinin önemli bir k›sm› O¤uzlarla savaflmaktan D Ü fi Ü N E L ‹ M
Özellikle Kamaç’›n torunu Müeyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket edi-
yordu. Sonuç olarak Sancar’› da O¤uzlar› a¤›r bir flekilde cezaland›rmaya
S O R U ikna etti- S O R U
ler. Nihayet Nisan 1153’de Belh civar›nda meydana gelen savafl› O¤uzlar kazand›
ve Sultan Sancar esir düfltü.
D‹KKAT D‹KKAT
O¤uz ‹stilas› ve Sancar’›n Ölümü
N N
Böylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha a¤›r bir SIRAbozguna
S‹ZDE u¤ram›fl SIRA S‹ZDE
ve her fleyini kaybetmifltir. Kaynaklar›n verdi¤i bilgilere göre, beklenmedik bir za-
fer kazanan O¤uzlar görünürde Sultan Sancar’a hürmet etmifl ve ona sultana yak›-
AMAÇLARIMIZ
fl›r bir flekilde davranm›fllard›r. O¤uzlar bak›m›ndan bu galibiyet bafllang›çta Sulta- AMAÇLARIMIZ
n› Selçuklu ümeras›n›n nüfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri
alt›na almaktan ibaretti. Mevcut düzeni korumak ve d›fl müdahaleleri önlemek için
siyaseten Sultan Sancar’›n hayat›na dokunmamay› ve ona birK hükümdara ‹ T A P yak›fl›r K ‹ T A P
flekilde muamele etmeyi tercih etmifllerdi. Varl›klar›n› korumak için meflru sultana
karfl› savaflmak zorunda kalan O¤uzlar, beklemedikleri bu sonuçtan sonra kendi-
lerini devletin bafl›nda bulmufllard›. Ancak zamanla güçlerineT Ema¤ruren
L E V ‹ Z Y O N hem sul- TELEV‹ZYON
tana hem de ahaliye karfl› siyasetlerini de¤ifltireceklerdir.
O¤uzlar yanlar›nda Sultan Sancar oldu¤u halde Merv’e dönmüfller ve flehri ya¤-
malam›fllard›r. Sancar’›n da bafllang›çta içerisinde bulundu¤u durumu tam olarak
anlayamad›¤› görülmektedir. Nitekim O¤uz reislerinden Bahtiyar, ‹ N T E R Merv
N E T flehri ya- ‹NTERNET
k›nlar›ndaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istedi¤inde, Sultan’›n arazi hazi-
neye ait oldu¤undan ›kta olarak verilemeyece¤ini söylemesi, beylerin kendisiyle
alay etmesine sebep olmufltu. Demek ki O¤uzlar Sancar’› dilediklerini yapt›racak-
lar› bir onay makam› say›yorlard›.
Esirlik hayat›nda, kendisine karfl› görünüflte de olsa hareket ve davran›fllar›n-
dan, O¤uz reislerinin Sultan Sancar’›n flahs›nda Selçuklu Devletini devam ettirdik-
lerini kabul etmek mümkündür. ‹çlerinden birisini hükümdar yapmayarak, esir
sultan› tahta oturtmalar› O¤uzlar›n onun flekli hâkimiyeti alt›nda Büyük Selçuklu
Devletini devam ettirmek istediklerinin kan›t›d›r. Fakat onlar›n bu düflünceleri ve
ortaya ç›kan yeni durum gerek Büyük Selçuklu Devleti’nin ileri gelenleri ve gerek-
se tabi devletler taraf›ndan kabul edilmemifltir.
Önce Sancar’›n ye¤eni Süleymanflah Niflabur’da sultan ilan edildi. Ancak idarî
yetenekleri s›n›rl› olan Süleymanah, vezirinin ölümü üzerine Niflabur’u terk etti.
Bunun üzerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancar’›n yan›nda
bulunan ve ye¤eni de olan Karahanl› Mahmud Han’› tahta ç›kard›lar (Aral›k 1154).
Onun zaman›nda Harizmflah Ats›z baflta olmak üzere di¤er tâbiler, O¤uzlarla ilgili
olarak baz› görüflmeler yapt›larsa da bir netice al›namad›.
Sultan Sancar’›n üç y›l süren esaret hayat› boyunca ölümü dileyecek kadar bü-
yük s›k›nt›lar çekti¤i; fakat efli Terken Hatun da O¤uzlar’›n elinde bulundu¤undan,
o ölene kadar kaçmaya teflebbüs etmedi¤i rivayet edilmektedir. Haftada bir de¤ifl-
SIRA S‹ZDE
tirilen muhaf›z guruplar› taraf›ndan korunmakta olan Sancar, gündüz tahta oturtu-
SIRA S‹ZDE
luyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kamaç’›n to-
runu Müeyyed Ayaba taraf›ndan, bir grup muhaf›za sultan ad›na ihsanlar vaat et-
D Ü fi Ü N E L ‹ M mek suretiyle
D Ü fi ÜEkim
N E L ‹ M 1156’da esaretten kurtar›ld›. Bu haberi duyan ve hâlâ hayatta
bulunan baz› eski komutanlar Merv’e koflarak tekrar Sultan›n etraf›nda topland›lar.
Fakat eski gücünden eser kalmayan Sultan Sancar’›n yapabilece¤i çok fazla bir fley
S O R U S O R U
kalmam›flt›. Yan›na gelen ümera aras›nda eskisinden daha fliddetli bir nüfuz müca-
delesine flahit olan ihtiyar Sultan ömrünün sonunda bunun ›zd›rab›n› yaflad›. Böy-
D‹KKAT lece bir dahaD ‹devletini
KKAT toplama imkân› bulamadan özgür kalmas›ndan alt› ay son-
ra, 1157 y›l› Nisan ay›n›n 18. günü 71 yafl›nda vefat etti. Naafl› sa¤l›¤›nda kendisi
için “AhiretSIRA
evi=Dârülâhire” veya “Devlethane” ad› ile infla ettirdi¤i muhteflem tür-
N N
besine defn edildi. Sancar’›n yerine geçecek erkek çocu¤u olmad›¤›; normal flart-
larda tahtta hükümdar oldu¤unda dahi, saltanat kavgalar›n› adeta zevkle sürdüren
AMAÇLARIMIZ Irak Selçuklu hanedan›ndan hiç bir flehzâde de münhâl bulunan Büyük Selçuklu
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M Devleti taht›na
D Ü fi Ü Ntalip
E L ‹ M olmad›¤› için Selçuklular’›n bu kolu tarihe kar›flt›.
K ‹ T A P O¤uz ‹syan› Khakk›nda

‹ T A P daha fazla bilgi için bkz. Ergin Ayan, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
S O R U S O R U
¤u’nda O¤uz ‹syan›, ‹stanbul 2007.
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N Sultan Sancar’›n

T E DL E‹ KV k›rk
‹KZAYTO y›l
N süren saltanat› esnas›nda, Sultan Melikflah’›n ölümüyle ortaya ç›-
kan saltanat mücadeleleri yüzünden zay›flayan Selçuklu Devleti, yeniden itibar›n› kazan›p
adeta ikinci imparatorluk devrini yaflam›flt›r. Ancak ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti de
N N
sona ermifltir.
Resim 6.1
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar
Sultan Sancar’›n Türbesi ifllerine çok hizmet etmifl büyük bir hükümdar-
d›r. Bu büyük Sultan›n ölümü ile Türk-‹slâm
K ‹ T A P K ‹ T A P dünyas›n›n, ilim ve kültür merkezleri adeta sa-
hipsiz kalm›flt›r. Sultan Sancar devrin büyük ilim
ve edebiyat adamlar›n› daima himaye etmifltir.
Enverî, Muizzî, Ferideddin Attâr, Ömer Hayyâm
ve Reflideddin Vatvât bunlardan sadece baz›lar›-
d›r. Dindar oldu¤u kadar baflka din ve mezhep-
lere karfl› hoflgörüsü ve tarafs›zl›¤› ile meflhur
‹NTERNET ‹NTERNET olmufltur. Sultan Sancar zaman›, ayn› zamanda
ekonomik kalk›nma bak›m›ndan büyük gelifl-
melerin yafland›¤› bir dönemdir. Onun zama-
n›nda Murgap kanal›n›n sulad›¤› Merv ovalar›n-
dan al›nan ürün, bölgenin iskân›na büyük ölçü-
de tesir etmifltir. Burada yap›lan pamuk tar›m›,
bölge flehirlerinde dokuma sanayinin geliflmesi-
ni sa¤lam›flt›r. Selçuklular zaman›nda Türkistan flehirlerinin pamuklu ve yünlü do-
kumalar› pek meflhur olmufl, bunlar Ba¤dad’a kadar sevk olunmufltur.
Özet
N
A M A Ç
Sancar’›n Selçuklu Devleti yeniden ‹mparatorlu- N
A M A Ç
Katvan Savafl›’n›n Selçuklu Tarihi aç›s›ndan
1 ¤a dönüfltürmesini sebepleri ile de¤erlendirebilme 3 önemini tan›mlayabilme
Sultan Sancar, Melikflah’›n ölümüyle sars›lan dev- Katvan bozgunun sonuçlar› Selçuklu Devleti için
letin yeniden toparlanmas›nda, Berkyaruk ve Ta- oldukça a¤›r olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi
par’›n saltanat› s›ras›nda meliklik döneminden ile Ceyhun Nehri ötesinde kalan ve Çin’e kadar
itibaren büyük gayret sarf etmifltir. Sultan olduk- uzanan bütün Selçuklu topraklar›n› kaybetmifltir.
tan sonra takip etti¤i siyaset ise do¤u ve bat› yö- Göçebe istilalar›na karfl› teflkil edilen hudut tefl-
nünde olmak üzere iki cephelidir. ‹mparatorlu- kilat› çöktü¤ü gibi, askerî gücü de önemli ölçü-
¤un Irak-› Acem’den itibaren bat›s›n› ye¤eni Sul- de k›r›lm›flt›r. Sultan Sancar, Devletin güç ve kud-
tan Mahmud’un idaresine vererek yönetim ko- retinin derinden sars›lmas› neticesinde, daha son-
layl›¤› sa¤lamay› hedeflemifltir. Do¤u’da Kara- ra meydana gelecek O¤uz ‹syan›’na karfl› müda-
hanl› Devleti’nin Selçuklular’a tâbiyeti devam et- hale etmekte s›k›nt› yaflam›flt›r.
mifltir. Bu yöndeki meseleleri meliklik dönemin-
de önemli ölçüde yoluna koyan Sultan Sancar,
N
A M A Ç
O¤uz ‹syan›n› sebep ve sonuçlar› ile aç›klayabilme
4
bu sayede, art›k sorunlar› çok daha girift bir hâ- Büyük Selçuklu Devleti’nin kuran O¤uzlar’dan,
le gelmifl olan Bat› ile ilgilenme f›rsat› bulmufltur. o dönemde göç etmeyip Maveraünnehir’de ka-
Irak Selçuklu sultan› ye¤enlerini ve Selçuklu Dev- lanlar, Karah›tay istilas› sonucu, Karluklar’›n
leti ile tüm gücüyle siyasî rekabete girmifl olan önünden çekilerek Horasan’a girmek zorunda
Halifeli¤i denetleme f›rsat› bulmufltur. Fakat bu kalm›fllard›. O¤uzlar’›n/ Türkmenlerin devlette
kronikleflmifl sorunlar›, tüm çabas›na ra¤men ni- temsil yöntemi dolay›s›yla çekilen uyum sorunla-
haî çözüme kavuflturamam›flt›r. Bu arada Türkis- r›, bir vergi meselesi olarak patlak verdi ve O¤uz-
tan’da yaflanan Karah›tay istilas› sebebiyle yafla- lar’›n isyan›yla neticelendi. Sultan, O¤uzlar› kon-
nan nüfus hareketeleri, yeniden do¤uya dönme- trol alt›na almak konusunda kararl› davranmak
sini gerektirmifltir. Devleti derinden sarsan Kat- istemifl ve O¤uzlar üzerine büyük bir sefere ç›k-
van Savafl› ile O¤uz ‹syan› bu alâkan›n sebebini m›flt›r. Fakat 1153 y›l›nda meydana gelen savaflta
aç›klamaktad›r. Sancar büyük bir yenilgiye u¤ram›flt›r. fiüphesiz
N
bu isyan hareketinin en büyük neticesi, Sultan
Sancar zaman›nda yaflanan siyasî geliflmeleri Sancar’›n O¤uzlar›n eline esir düflmesidir. Üç y›l-
A M A Ç
2 aç›klayabilme l›k bir esaret hayat›ndan sonra O¤uzlar›n elinden

Sultan Muhammed Tapar’›n ölümünden sonra kurtulmay› baflaran Sultan Sancar, devletin da¤›-
Selçuklu taht›na o¤lu Mahmud geçmifltir. Fakat lan otoritesini toplamaya çal›flt›ysa da, yafl›n›n
Sultan Sancar, Save savafl›nda ye¤eni Mahmud’u ilerlemesi ve art›k devlet mekanizmas›n›n onar›-
yenilgiye u¤ratm›fl ve Selçuklu devletinin bafl›na lamayacak kadar zarar görmüfl olmas› sebebiyle
geçmifltir. Mahmud’a sultan unvan›yla birlikte, bunu baflaramam›flt›r.
kendisine tâbi olmak flart›yla Irak merkez olmak
üzere bat› bölgelerinin idaresini verdi. Ancak ye-
¤enleri aras›ndaki taht kavgalar› ve Halifelerin
bunlara müdahalesi Sancar’› çok meflgul etmifltir.
Sultan Sancar zaman›nda Karahanl›lar, Gazneli-
ler ve Gurlular kesin bir flekilde itaat alt›na al›n-
m›flt›r. Devlet Sancar zaman›nda, Sultan Melik-
flah zaman›ndaki gücüne kavuflamad›ysa da
önemli bir toparlanman›n yafland›¤› kesindir.
1. Sancar’›n meliklik döneminde afla¤›dakilerden han- 6. Selçuklu Devleti’nin Sancar dönemi halifelik politi-
gisiyle iliflkisi olmam›flt›r? kalar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Gurlular a. Halifeler Irak Selçuklu meliklerini taht kavgalar›
b. Karahanl›lar için k›flk›rtm›fllard›r.
c. Gazneliler b. Sultan Sancar, Irak Selçuklular›na karfl› Halife ile
d. Eyyubiler iflbirli¤i yapm›flt›r.
e. Horasan Valisi Arslan Argun c. Halifeler Selçuklular’a karfl› siyasî güç kazanma-
ya çal›flm›fllard›r.
2. Sancar’›n meliklik dönemindeki en önemli baflar›s› d. Halife Müsterflid ve Raflid, Selçuklularla müca-
afla¤›dakilerden hangisidir? delede hayatlar›n› kaybettiler.
a. Karahanl›lar’› ve Gazneliler’in Selçuklular’a tâbi- e. Selçuklu sultanlar› Ba¤dad’› kuflatmak zorunda
yetinin sa¤lanmas› kalm›fllard›r.
b. Haçl›lara karfl› mücadele etmesi
c. Anadolu üzerine baflar›l› seferler yapmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi O¤uzlar’›n üzerine tayin edi-
d. Kardefllerine karfl› saltanat mücadelesi vermesi len flahnelerin görevlerinden biri de¤ildir?
e. O¤uzlar› hâkimiyeti alt›na almas› a. Devleti ile boy beyleri aras›nda irtibat› sa¤laya-
rak, devleti temsil etmek
3. Sultan Sancar döneminde Büyük Selçuklu Devle- b. Otlak ve su kaynaklar›n› tesbit etmek
ti’nin merkezi afla¤›dakilerden hangisidir? c. O¤uzlar›n yerlefliklere karfl› uygunsuz hareket-
a. Isfahan lerde bulunmalar›n› önlemek
b. Merv d. Vergileri toplamak
c. Gilân e. O¤uzlar’dan düzenli ordular oluflturmak
d. Niflapur
e. Huzistan 8. Sultan Sancar dönemi ile ilgili afla¤›dakilerden han-
gisi yanl›flt›r?
4. Save Savafl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi a. 1141 y›l›nda Katvan Savafl›nda Karah›taylara
yanl›flt›r? ma¤lup olmufltur.
a. Sancar bundan sonra ye¤eni Mahmud’u Irak’a b. Karahanl› ve Gaznelileri tâbi hale getirmifltir.
sultan tayin etti. c. O¤uz ‹syan›n› baflar›yla bast›rm›flt›r.
b. 1119 Save savafl›nda Sultan Mahmud, Sancar’a d. Abbasi Hilafetini kontrol alt›nda tutmay› baflar-
ma¤lup oldu. m›flt›r.
c. Sancar Büyük Selçuklu sultan› oldu. e. Gur melikini ma¤lup ve esir etmifltir
d. Abbasî Halifesi ile Sultan Mesud aras›nda oldu.
e. Mahmud Büyük Selçuklu Devleti taht›n› kaybetti. 9. Sancar’›n Harizm Seferleri ile ilgili afla¤›daki yarg›-
lardan hangisi do¤rudur?
5. Büyük Selçuklu Devleti’nin çöküflüne sebep olan a. Harizm Valisi Ats›z’›n tâbiyet flartlar›n› çi¤neyip
savafl afla¤›dakilerden hangisidir? ba¤›ms›z hareket etmifltir.
a. Save Savafl› (1119) b. Harizmflah Muhammed’in ‹syan› üzerine yap›l-
b. Dandanakan Savafl› (1040) m›flt›r.
c. Katavan Savafl› (1141) c. Harizm Valisi Ats›z’›n Sultan Sancar’›n Mavera-
d. Malazgirt Savafl› (1071) ünnehr Seferine kat›lmay› reddetmesi sebep ol-
e. Hasankale Savafl› (1048) mufltur.
d. Harizm ahalisinin Sancar’a isyan› etmifltir ve At-
s›z’a ba¤lanm›flt›r.
e. Karahanl›lar’› Harizm’i istila etmifltir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi O¤uz ‹syan›’n›n sebeple- 1. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Sancar’›n Meliklik
rinden biri de¤ildir? Devri” konusunu tekrar gözden geçirin.
a. Vergilerin art›r›lmas› 2. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Sancar’›n Meliklik
b. O¤uzlar›n kendilerini do¤rudan Sultana ba¤l› sa- Devri” konusunu tekrar gözden geçirin.
yarak tayin edilen görevlilere karfl› ç›kmalar› 3. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Sancar’›nTahta Ç›k-
c. O¤uzlar’›n yeni otlak ihtiyac› mas›” konusunu tekrar gözden geçirin.
d. Belh Valisi Kamaç’›n faaliyetleri 4. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Sultan Sancar’›n Tah-
e. Gulâm Sisteminin O¤uzlar üzerindeki etkisi ta Ç›kmas› ve Devletin Yeniden Yap›lanmas›”
konusunu tekrar gözden geçirin.
5. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Katavan Savafl›” ko-
nusunu tekrar gözden geçirin.
6. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Halifelikle ‹liflkiler”
konusunu tekrar gözden geçirin.
7. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “O¤uz ‹stilas›” konusu-
nu tekrar gözden geçirin.
8. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Sancar ünitesini” tek-
rar gözden geçirin.
9. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Harizmflahlarla ‹liflki-
ler “ konsunu tekrar gözden geçirin.
10. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “O¤uz ‹stilas› ve Sel-
çuklu Devletinin Sonu “ konusunu tekrar göz-
den geçirin.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 S›ra Sizde 4
Birinci imparatorluk döneminde, Büveyho¤ullar›n›n ta- Sultan Sancar en baflta, O¤uzlar savafl öncesinde ba¤-
hakkümünden kurtar›lan Abbasî halifeleri, ilk sultanlar l›l›klar›n› bildirmelerine ra¤men, onlarla savafla girifle-
zaman›nda da, varl›k sebepleri bu oldu¤u için siyasî rek büyük bir stratejik hatas› yapm›flt›r. Sultan Sancar
kimliklerini yeniden kazanmak istemifllerdir. Bu u¤urda baz› emirlerinin tesiri alt›nda kal›p O¤uzlar›n bar›fl ve
Tu¤rul Bey ve Melikflah döneminde ciddi restleflmeler tabiiyet tekliflerini kabul etmemifltir. Sancar’a gelince-
yaflanm›flt›r. Ancak Selçuklu Devletinin kudreti ile oran- ye kadar Tu¤rul Bey, Sultan Alparslan ve Sultan Melik-
t›l› olarak bu mücadelelerden bir netice alamam›fllard›r. flah gibi karizmatik Selçuklu Sultanlar›, devletin hem
Ancak Mleikflah’›n ölümünden sonra yaflanan fetret dö- itici gücü hem de tehdidi olan O¤uzlar’› Anadolu’ya
neminde Halifeler yeniden güç toplamaya bafllam›fllar- do¤ru yönlendirmifltir. Fakat Sultan Sancar’›n en kritik
d›r. Nitekim Sultan Sancar’›n hudutlar› çok genifllemifl hatas›, O¤uzlara yeni topraklar göstererek kendi ülke-
ve mesleleleri de çeflitlenmifl imparatorlukta yeniden sinden uzaklaflt›rmak yerine onlarla mücadeleye gir-
yap›lanmaya gitmesi, Halifeler için bir f›rsat kap›s› oldu. mesi olmufltur.
Irak ve bat› vilayetlerini ye¤eni Mahmud’un idaresine
b›rakt›ktan sonra ona karfl› ayaklanan flehzadelerin, ken-
di saltanatlar›n› onaylatmak üzere Halifeye müracaat et-
meleri büyük bir koz oldu. Bu kavgalardan yararlanan
Halifeler de art›k ordular›n bafl›na geçerek Selçuklulara
karfl› aç›kça savafla girmifllerdir. Nitekim iki Halifenin
hayat›na mal olan bu mücadele, herfleye ra¤men Tu¤-
rul Bey zaman›ndaki statünün korunmas›yla Selçuklu- Yararlan›lan Kaynaklar
lar lehine neticelendi. Agacanov, Sergey (2006) Selçuklular, (Türkçe terc. E.
Necef-A. Annaberdiyev), ‹stanbul.
S›ra Sizde 2 Alptekin, Coflkun, (1992), “Büyük Selçuklular”, Do-
Katavan bozgunu Selçuklu Devleti için a¤›r bir darbe ¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi, C. VII,
olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri ‹stanbul.
ötesinde kalan ve Çin’e kadar uzanan bütün Selçuklu Ayan, Ergin, (2007) Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
topraklar›n› kaybetmifltir. Devlet siyasi olarak güç duru- ¤u’nda O¤uz ‹syan›, ‹stanbul.
ma düfltü¤ü gibi ordunun da gücü k›r›lm›flt›r. Barthold, V. V. (1990), Mo¤ol ‹stilâs›na Kadar Tür-
kistan, Haz›rlayan: Hakk› Dursun Y›ld›z, Ankara.
S›ra Sizde 3 Köymen, M.Altay (1947), “Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
Sultan Sancar Karah›taylara ma¤lup olarak eski kudret ¤u’nda O¤uz ‹syan›”, D.T.C.F Dergisi, V/2 s. 159-
ve haflmetini kaybetmekle beraber halk›n ve büyük flah- 173, Ankara.
siyetlerin kendisine ba¤l›l›¤› sayesinde durumunu h›zla Köymen, M. Altay (1991) Büyük Selçuklu ‹mparator-
düzeltmifl, eski ba¤l›lar›n› tekrar hâkimiyeti alt›na alm›fl lu¤u Tarihi, Cilt: V, Ankara.
ve Türkistan hariç, her tarafta eski siyasi otoritesini kur- Sümer, Faruk (1999), O¤uzlar (Türkmenler), ‹stanbul.
may› baflarm›flt›r. Ayr›ca idare mekanizmas› henüz iflle- Turan, Osman (1993) Selçuklular Tarihi ve Türk ‹s-
meye devam ediyordu. lam Medeniyeti, ‹stanbul.
7
Amaçlar›m›z
N
Büyük Selçuklular zaman›nda ortaya ç›kan flube hanedanlar›, devletin idare
N
mekanizmas› bak›m›ndan de¤erlendirebilecek,
N
Kirman Selçuklu Melikli¤inin tarihçesi ve tarihî önemini aç›klayabilecek,
N
Suriye Selçuklu Melikli¤inin tarihçesi ve tarihî önemini aç›klayabilecek,
Irak Selçuklu Melikli¤inin tarihçesi ve tarihî önemini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Büyük Selçuklular • Irak Selçuklular›
• Kirman Selçuklular› • Abbasî halifesi
• Suriye Selçuklular› • Haçl›lar
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• K‹RMAN SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹
(1048 - 1187)
• SUR‹YE SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹
Büyük Selçuklu fiube Hanedanlar (1079 - 1095)
Tarihi (Meliklikler)
• HALEP SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹
(1095 - 1118)
• DIMAfiK MEL‹KL‹⁄‹ (1095-1104)
• IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194)
fiube Hanedanlar
(Meliklikler)
G‹R‹fi
Büyük Selçuklu Devleti kuruldu¤unda, hat›rlanaca¤› üzere fethedilen ve fethedil-
mesi hedeflenen yerlerin yönetimi, hanedan mensuplar› aras›nda taksim edilmiflti.
Bu kapsamda çeflitli bölgelere tayin edilen flehzâdelerin hepsi ayn› yetkilerle do-
nat›lm›fl de¤illerdi. Ancak bir k›sm›, sultan›n izni ile ve önce sultan›n ad›n› zikret-
mek flart›yla para kestirip, hutbe okutmak, kap›s›nda üç vakit nevbet çald›rmak gi-
bi imtiyazlara sahipti.
Bu durum genellikle söylendi¤i gibi, ülke topraklar›n›n hanedan›n ortak mal›
oldu¤u inanc›yla paylafl›lmas› anlam›na gelmiyordu. Devletin topraklar› mülkiyeti
bak›m›ndan de¤il, yönetimde sorumluluk paylafl›m› (ülüfl) prensibi çerçevesinde
idarî bak›mdan düzenlenmifl oluyordu. Egemenlik tek bir kiflinin, yani sultan›n uh-
desinde bulunuyor; sultan ülkenin yönetimini kolaylaflt›rmak ad›na, söz konusu
melikleri, temsil yetkisi vererek görevlendiriyordu. Nitekim bu melikler bulunduk-
lar› yerlerde egemenlik ihlâli anlam›na gelen faaliyetlerde bulunduklar›nda, isyan
etmifl say›larak derhal cezaland›rma yoluna gidilmekteydi. Bununla birlikte hü-
kümdar›n ölümü veya merkezî idarenin zaafa u¤rad›¤› durumlarda tüm hanedan
mensuplar› taht› ele geçirmeye, olmazsa bulunduklar› yerde daha ba¤›ms›z olmak
için mücadeleye girerlerdi.
Bu durum zaman içerisinde, Büyük Selçuklu Devleti d›fl›nda flube hanedanla-
r›n ortaya ç›kmas›na imkân vermifltir. Ancak sözkonusu meliklikler, Büyük Selçuk-
lu hanedan› var oldu¤u sürece, zay›f bir flekilde de olsa, onlara ba¤l›l›klar›n› sür-
dürmek zorunda kalm›fllard›r.
Bu flubeler tarih s›ras›na göre Kirman, Türkiye, Suriye ve Irak Selçuklular›’d›r.
Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Büyük Selçuklu sultanlar› taraf›ndan o
bölgelere tayin edilmek suretiyle; Türkiye Selçuklular› ise Büyük Selçuklularla re-
kabet halinde, onlara ra¤men kurulmufllard›r. Kirman ve Suriye’nin yöneticileri
melik unvan› tafl›rken; Sultan Sancar’›n Irak’a tayin etti¤i ye¤eni Mahmud, onun iz-
niyle sultan unvan› kullan›yordu.
Bu ünitede Büyük Selçuklu sultanlar›n›n tayin etmesiyle kurulan ve onlara ba¤-
l› olan, Kirman, Suriye ve Irak Selçuklular› konu edilecektir.
K‹RMAN SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1048 - 1187)
Melikli¤in Kuruluflu
Kirman ‹ran’›n güneyinde merkezi de Kirman flehri olan bir eyalettir. Do¤usunda
Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybat›s›nda Isfahan, bat›s›nda Fars
eyaleti ve güneyinde ise Fars ve Umman körfezleri ile çevrilidir.
Bilindi¤i gibi, Dandânakân savafl›ndan sonra Merv’de toplanan büyük kurultay-
da yap›lan görev da¤›l›m› çerçevede fethedilmesi amaçlanan Tabes vilâyeti ile Kir-
man bölgesi, Ça¤r› Bey’in o¤lu Kara Arslan Kavurt Bey’e verilmiflti.
Kirman bu s›rada, Büveyho¤ullar›’ndan Ebû Kalicar (1024-1048)’›n elinde bu-
lunmaktayd›. Tu¤rul Bey Rey flehrini baflkent yapt›ktan sonra (1043) Kirman’a bir
miktar asker gönderdiyse de, hemen zapt› mümkün olmad›¤›ndan bölge bir süre
daha Büveyhîlerin idaresinde kald›.
Daha sonra Melik Kavurt, befl-alt› bin kiflilik süvari kuvveti ile, fethedilmek üze-
re kendisine verilmifl olan Kirman bölgesine girdi. Ebû Kalicâr’›n Kirman nâibi
Behram, savaflmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesir’e çekildi. An-
cak daha fazla mukavemet edemeyece¤ini anlay›nca Kavurt ile anlaflmak zorunda
kald›. Behram aman dileyip flehri teslim etmeye ve k›z›n› da Kavurt’a vermeyi ka-
bul etti. Böylece 1048 y›l›nda, Kirman’›n kuzeyi (Serd-sîr) Selçuklular›n eline geç-
mifl oldu. Fakat Melik Kavurt’un tüm Kirman’a hâkim olabilmesi için önünde en-
gel olarak Germ-sir bölgesinde yaflayan da¤l› Kufs kavmi vard›. Kavurt bir dü¤ün
s›ras›nda bask›n düzenleyerek onlar› etkisiz hâle getirdi ve Kirman bölgesinin ta-
mam›na hâkim olmay› baflard› (1050-1051).
SIRA S‹ZDE fiube hanedanlar›n oluflumunu k›saca nas›l aç›klayabilirsiniz?

SIRA S‹ZDE
1
Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Geliflme Devri
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fiKirman’a
ÜNEL‹M
Melik Kavurt hâkim oldu¤u zaman, Arabistan yar›madas›n›n do¤u ucun-
daki Umman da Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Bu bölge oldukça zengin ve çe-
S O R U flitli hazinelerle
S O dolu
R U bir yerdi. Ancak buran›n fethi için deniz gücü gerekliydi. Bun-
dan dolay› Kavurt, Hürmüz emiri Bedr ‹sa’y› bu fetih için gerekli olan her türlü ha-
z›rl›¤› yapmakla görevlendirdi. Kavurt Selçuklu tarihinde ilk deniz afl›r› sefer dü-
D‹KKAT D‹KKAT
zenleyen kifli unvan›na sahiptir. Türk kuvvetlerinin Umman sahiline ç›k›fl› Büvey-
ho¤ullar› aç›s›ndan beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Umman’a ko-
N N
SIRA S‹ZDE layl›kla hâkim SIRAoldu.
S‹ZDEBu seferden sonra Kavurt, Sistan bölgesini de ele geçirmek is-
tedi ve bu maksatla o¤lu Emirânflah’› görevlendirdi. Emirânflah, Sistanl›lara karfl› al-
t› ay boyunca savaflt›ysa da kesin bir baflar› ve hâkimiyet sa¤layamad›.
Melikli¤in s›n›rlar›n› geniflletmekte kararl› olan Kavurt Bey bu defa, Kirman
eyaletinin bat› komflusu olan Fars üzerine yürüdü. Önce bölgenin merkezi fiiraz’a
K ‹ T A P do¤ru ilerledi.K ‹ fiehrin
T A P hâkimi Fazlûya onun geldi¤ini haber al›nca bir kaleye s›¤›n-
d›. Kavurt muhasara etti¤i flehri üç gün sonra ele geçirdi. Burada Tu¤rul Bey ad›-
na hutbe okuttu ve Fars bölgesinde tam anlam›yla Selçuklu hâkimiyeti kurulmufl
TELEV‹ZYON oldu (1062). TELEV‹ZYON
Büyük Selçuklu sultan› Tu¤rul Bey 1063 y›l›nda ölünce, hanedan üyeleri aras›n-
da taht mücadeleleri ortaya ç›kt›. Kavurt da taht› ele geçirmek düflüncesiyle, ordu-
suyla birlikte Isfahan’a do¤ru ilerledi. Ancak Alparslan’›n duruma hâkim oldu¤unu
‹NTERNET ö¤renince geri‹ N T E Rçekildi.
NET Kardefli Alp Arslan’a itaat ederek, onun ad›na hutbe okut-
maya mecbur oldu.
7. Ünite - fiube Hanedanlar (Meliklikler) 125
Kavurt’un kendi r›zas› hilaf›na s›n›rlar›n› geniflletip güçlenmesinden ve itaâtsiz

davran›fllar›ndan rahats›z olan Alparslan, ona karfl› harekete geçti. Kavurt’un iflgâl
etti¤i Fars bölgesini elinden alarak eski hâkimi Fazlûya’ya verdi. Bununla birlikte
Kirman’› Kavurt’ta b›rakt›. Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kap›larak bir
kere daha isyan etti. Melikflah’›n veliahtl›¤›n› kabul etmeyerek hutbeden ad›n› ç›-
kard›. Bunun üzerine Alparslan Kirman üzerine yürüdü (Haziran-Temmuz 1067).
Öncü kuvvetler aras›nda yap›lan savafl› Kavurt kaybetti ve kaçarak Ciruft kalesine
s›¤›nd›. Alparslan’a buradan elçi göndererek aff›n› istedi. Kardeflinin iste¤ini kabul
eden Alparslan Kirman’dan ayr›ld›.
Kavurt Bey daha sonra da, Fazlûya ile birleflerek bir kere daha isyana kalk›flt›
(1069). Alp Arslan bizzât Kirman üzerine yürürken, vezir Nizamülmülk, Fazlû-
ya’y› yenilgiye u¤ratt›. Zor durumda kalan Kavurt her defas›nda oldu¤u gibi, ba-
¤›fllanmay› diledi. Ancak bunun bir oyalama takti¤i oldu¤unu anlayan Alp Arslan,
Kavurt’un o¤lu Sultanflâh’a asker vererek babas›na karfl› gönderdi. Sultanflâh
ma¤lup oldu. Alp Arslan bat› seferine ç›kt›¤› için Kavurt meselesi tam mânâs›yla
çözülemedi.
Sultan Alparslan 24 Kas›m 1072’de ölünce yerine o¤lu Melikflah geçti. Ancak
Kavurt, bu s›rada 18-20 yafllar›nda olan Melikflâh’›n tecrübesiz oldu¤unu düflünü-
yordu. Bu duruma bir de Selçuklu ordusundaki baz› komutanlar›n kendisine des-
tek vermeleri eklenince Kavurt, Melikflah’a isyan etti ve onun üzerine sefere ç›k-
t›. Yap›lan ilk savaflta Emir Savtegin’in idaresindeki Melikflah’›n öncü kuvvetleri,
Kavurt’un öncü kuvvetlerini bozguna u¤ratt›. As›l ordular ise Hemedan civar›nda
Kerec hududunda karfl›laflt›lar (15 Nisan 1073). Savafla ilk bafllayan Kavurt oldu
ve Melikflah’›n sa¤ ve sol kanad›n› bozguna u¤ratt›. Ancak bu baflar›y› merkez
üzerinde sa¤layamayarak yenildi. Savafl alan›ndan kaçmay› baflard›ysa da, daha
sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-May›s 1073). Ancak asker içerisinde taraf-
tarlar›n›n çok olmas› yüzünden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar etti¤i
duyuruldu. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kavurt, âdil bir komutan ve devlet adam› idi. Cömertli¤i ve iyi idaresi ile halk›
memnun etmifl, onun zaman›nda Kirman halk› bolluk ve refaha kavuflmufl; Kirman
S O R U S O R U
en parlak devirlerinden birini yaflam›flt›r.
Kavurt Büyük Selçuklu tarihinde deniz afl›r› bir seferi baflar›yla gerçeklefltiren
D ‹ K K A T ilk kiflidir. D‹KKAT
Kirman bölgesi Hürmüz körfezinde olup Umman’a çok uzak de¤ildi. Fakat Kavurt’un bu-
raya sefer edecek deniz gücü yoktu. Bunun üzerine Hürmüz emiri Bedr SIRA ‹sa’n›n
S‹ZDE yard›m›yla
N N
SIRA S‹ZDE
gerçeklefltirilen bu sefer Umman’daki Büveyhîleri de çok flafl›rtm›flt›. Hâkimiyetini onlara
kabul ettiren Kavurt görevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi ad›na çevirttikten
sonra geri dönmüfltür. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gerçekleflti¤i aç›k de¤ildir. Ancak
Erdo¤an Merçil, Kirman Selçuklular› adl› eserinde: “Kanaâtimizce Kavurd Umân’› Nisan-
May›s 1053 ile Temmuz-A¤ustos 1062 tarihleri aras›nda ele geçirmifltir,” demektedir.
(Merçil, s. 30) K ‹ T A P K ‹ T A P
Kirmanflâh b. Kavurd
T E LMerdanflâh,
Kavurt öldü¤ünde Sultanflâh, Emirânflâh, Kirmanflâh, Turanflâh, EV‹ZYON Ömer, TELEV‹ZYON
Hüseyin, Nuh ve Davud adl› çok say›da o¤ullar› bulunmaktayd›. Bunlar aras›ndan
Kirmanflâh, babas›n›n vasiyeti gere¤ince bafla geçti. Ancak Kirmanflâh’›n saltanat›
bir y›l sürdü ve öldü, yerine Kavurt’un küçük o¤lu Hüseyin tahta ç›kt›. Fakat onun
hâkimiyeti de uzun sürmedi.
Sultanflâh b. Kavurd
Babas›n›n Melikflâh’a karfl› girdi¤i savaflta yan›nda bulunan Sultanflâh, yakalanarak
Mil çekme k›zg›n bir demirin gözlerine mil çekilmiflti. Ancak mil çekme iflini yapan kifli bunu tam becereme-
göze çok yak›n mesafeden
geçirilip, göz bebe¤inin mifl, gözleri kör olmam›flt›. Bu durumunu gizleyen Sultanflâh, Hemedan’da hapis-
a¤art›larak görme teyken, orada bulunan muhaf›zlardan biriyle dost olarak bu sayede kaçmay› baflar-
yetene¤inin yok edilmesi
ifllemidir.
d›. Daha sonra Kirman’a ulaflt› ve kardefli Hüseyin’den taht› alarak Berdesir flehrin-
de Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin bafl›na geçti (Eylül-Ekim 1074).
Sultanflâh’›n hapisten kaçt›¤›n› ve Kirman’da tahta geçti¤ini ö¤renen Melikflâh
bu durumu sessiz kalarak onaylad›. Fakat bölgeyi kontrol alt›nda tutmak üzere de
oraya Savtegin’i gönderdi. Sultanflâh’a Kirman ile Umman’› verdi. Ancak bir müd-
det sonra Melikflâh büyük bir ordu ile Kirman üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu ile
bafla ç›kamayaca¤›n› anlayan Sultanflâh, Melikflâh’› hediyelerle birlikte bizzat kar-
fl›lad›. Bunun üzerine Melikflah, ‹sfahan’a döndü (1080). Bundan sonra Kirman’dan
Büyük Selçuklular’a karfl› önemli bir tehlike vuku bulmad›. Sultanflâh Ocak 1085’te
hastalanarak öldü.
Turanflâh b. Kavurd
Sultanflâh’›n yerine Turanflâh geçti. Turanflah ilk ifl olarak Melikflah’a itaatini bildir-
di. Ancak Melikflah ölünce efli Terken Hatun, taht kavgalar› s›ras›nda Berkiyaruk’la
yapt›¤› anlaflmaya göre, Kirman Selçuklular›’n›n elinde bulunan Fars bölgesini al-
mak istedi. Terken Hatun bu amaçla komutanlar›ndan Üner’i Fars üzerine gönder-
di. Durumu ö¤renen Turanflâh hemen harekete geçerek fiebânkâre emirlerinden
yard›m istedi ve ald›¤› destekle Büyük Selçuklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz
1094). Ancak Fars bölgesi daha sonra Kirman Selçuklular›’n›n elinden ç›karak Bü-
yük Selçuklu hâkimiyetine girmifltir. Bu olaydan üç y›l sonra Turanflah Ekim-Kas›m
1097’de vefat etti.
‹ranflâh b. Turanflâh
Turanflâh ölünce yerine tek o¤lu olan ‹ranflâh geçti (5 Kas›m 1097). Yeni Kirman
meliki bafla geçtikten sonra Fars valisi olan Üner’in üzerine yürüdü. Fars’› Melik-
flâh’›n ölümü sebebiyle kar›fl›kl›klar içerisinde bulunan Büyük Selçuklular’dan al-
may› baflard› (1098-1099). Bu arada ‹ranflâh çevresindeki baz› kiflilerin etkisiyle Ba-
t›nî mezhebine girmifl ve halka özellikle de âlimlere zulmetmeye bafllam›flt›. Âlim-
ler ve fleyhülislâm, ‹ranflâh’›n dinden sapt›¤›n› gerekçe göstererek öldürülmesi yö-
nünde fetva verdiler. Melik halk taraf›ndan da sald›r›ya u¤rad›. ‹ranflâh bu hücum-
dan kurtulmay› baflard›ysa da, daha sonra yakalanarak öldürüldü (Ekim 1101).
Arslanflâh b. Kirmanflâh
‹ranflâh öldürülünce Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin bafl›na Kirmanflâh’›n o¤lu I. Ars-
lanflâh geçti (16 Kas›m 1101). Onun zaman›nda Kirman Selçuklular› nispeten par-
lak bir dönem yaflad›. Arslanflâh tahta geçtikten sonra ilk ifl olarak Umman da ç›-
kan isyanlar› bast›rd› ve bu bölgeyi tekrar itaât alt›na ald›.
Bu dönemde Fars valisi olan Atabey Çavl›, fiebânkâre emirleriyle mücadele içi-
ne girmiflti. fiebânkâre emirleri bunun üzerine Kirman meliki Arslanflâh’a s›¤›nd›-
lar. Atabey sözkonusu emirlerin iadesini istedi. Arslanflâh bu iste¤i kabul etmeyin-
ce, rekabet bu kez Çavl› ve Arslanflâh aras›na intikâl etti. Bu nüfuz mücadelesini,
alt› bin kiflilik bir kuvveti Çavl›’n›n üzerine gönderip ani bir bask›nla onu bozguna
u¤ratan Arslanflâh kazand›. Askerlerinin ço¤unu kaybeden Çavl›, Fars’a kaçmak
zorunda kald›.
Arslanflâh daha sonraki süreçte o¤lu Kirmanflâh’› veliaht gösterdi. Ancak di¤er
o¤lu Muhammed bu durumu kabul etmedi. Babas›n›n yaflland›¤›n› ve art›k devlet
ifllerini yürütemedi¤ini ileri sürerek, onu Kale-i Kûh’a gönderdi (1142). Arslanflah
üç y›l süren hapis hayat›ndan sonra 1145’te burada öldü.
Muhammed b. Arslanflâh
Melik Muhammed tahta geçince ilk ifl olarak kardefli Kirmanflâh’› öldürttü. Yirmiye
yak›n kardefli olan Muhammed di¤erlerinin de ço¤unun gözlerine mil çektirdi.
Aralar›ndan sadece Selçukflâh kaçabildi. Melik Muhammed döneminin en önemli
siyasî olay›, elinden kaçan kardefli Selçukflâh ile girdi¤i mücadeledir.
Muhammed melikli¤inin ilk y›llar›nda Büyük Selçuklu sultan› Sancar’a tâbiydi.
Ancak Sancar’›n O¤uzlara esir düflmesinden sonra, Irak Selçuklu sultan› II.Muham-
med b. Mahmud’a itaâtini bildirdi. Melik Muhammed 27 Haziran 1156’da öldü.
Tu¤rulflâh b. Muhammed
Babas›n›n ölümü üzerine 27 Haziran 1156’da tahta geçen Tu¤rulflâh ilk ifl olarak
kardefli Mahmudflâh ve amcas› Selçukflâh’› öldürttü. Muhammed ve o¤lu Tu¤rulflâh
dönemlerinde ç›kan saltanat mücadeleleri ve iç kar›fl›kl›klar sonucu Kirman melik-
li¤i zay›flamaya bafllad›. Tu¤rulflâh devrinden itibaren atabeylerin melikler üzerin-
deki etkisi artmaya bafllad›. Bu dönemde göze çarpan ilk atabey Alâaddin Boz-
kufl’tur. Emrinde pek çok gulâm› vard› ve Kirman ordusunun bafll›ca gücü onun
gulâmlar›, hizmetkârlar› ve süvarilerinden olufluyordu. Atabey Müeyyededdin Rey-
han, özellikle Tu¤rulflâh’›n melikli¤inin son y›l›nda yönetimde bir hayli etkili oldu.
Melik Tu¤rulflâh 1170 y›l› Mart ay›nda Ciruft’ta öldü.
Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Fetret Devri ve Y›k›l›fl›

Tu¤rulflâh’›n ölümü üzerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammed’in, Kirman
Selçuklular›ndaki taht mücadelelerinde etkin rol oynad›klar› görülmektedir. Tu¤-
rulflâh’›n ölümünden sonra yerine atabey Reyhan’›n deste¤i ile o¤lu Behramflâh
geçti. Bu dönem Kirman Selçuklular›nda fetret devrinin de bafllang›c› oldu. Tu¤rul-
flâh’›n en büyük o¤lu Arslanflâh ile Turanflâh taht mücadelesine girifltiler.
Berdesir bir hafta içinde tahta geçen üç melik gördü. Ama en sonunda II. Ars-
lanflâh Kirman Selçuklu taht›na oturdu (1170 y›l› Haziran bafl›). Onun melikli¤i do-
kuz ay sürdü ve Behramflâh ikinci defa Kirman Selçuklu taht›na oturdu (fiubat
1171). II. Arslanflâh ise yard›m istemek üzere, Irak Selçuklu sultan› ve adafl› olan
Arslanflâh’›n yan›na kaçt›. Irak’tan ald›¤› kuvvetlerle Haziran 1172’de Berdesir ön-
lerine gelip flehri kuflatt›. Uzun süren kuflatma sonunda melikli¤in ikiye bölünme-
si hususunda antlaflma sa¤land›. Behramflâh kendisine baflkent olarak seçti¤i Bem’e
gitti. Arslanflâh ise Berdesir’de kald› (Kas›m-Aral›k 1172).
1174 y›l›nda iki kardefl aras›nda meydana gelen savafl, anlaflman›n bozulmas›-
na yol açt›. Berdesir’de kendisini güvende görmeyen Arslanflâh flehri terk etti ve
Behramflâh May›s 1175’de Berdesir’e gelerek tahta oturdu. Ancak üç ay sonra ölen
Behramflâh’›n meliklik dönemi çok uzun sürmedi. Onun yerine yedi yafl›ndaki o¤-
lu II. Muhammedflâh geçirildi. Fakat onun hâkimiyeti de çok k›sa sürdü ve II. Ars-
lanflâh üçüncü defa melik oldu (Aral›k 1175).
Arslanflâh’›n melik olmas›na kardefli Turanflâh karfl› ç›kt› ve Fars’da hüküm sü-
ren Salgurlu atabeyinden sa¤lad›¤› yard›mla harekete geçti. Arslanflâh, Ciruft’ta ya-
p›lan savafl s›ras›nda isabet eden bir okla yaraland›. Savafl alan›ndan ayr›ld›ktan
sonra ald›¤› yaran›n etkisiyle öldü (3 Mart 1177). Kirman taht›na II. Turanflâh geçti.
Turanflâh’›n meliklik döneminde Kirman istilâya u¤rad›. Büyük Selçuklu Devle-

tine son veren O¤uzlar’›n beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs flehirlerinin hâ-
kimi idi. Ancak Harezmflâh Sultanflah’›n bu yerleri ele geçirmesi buradaki O¤uz-
lar’›n da¤›lmas›na sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbahar›) . Bunlar›n bir k›sm›
Kirman’a, befl bin kiflilik bir grup da Fars’a gitti. Fars’a gidenler Salgurlular’›n bu s›-
rada güçlü olmas› sebebiyle mühim bir rol oynayamad›lar. Ancak Kirman’a giden-
ler ülkenin içerisinde bulundu¤u istikrars›z durumdan yararlanarak bölgeye hâkim
oldular.
O¤uz istilâs› bertaraf edilemeden 1180 ilkbahar›nda Kirman’da büyük bir k›tl›k
bafl gösterdi. Bu durumdan en çok baflkent Berdesir etkilendi. Bu dönemde O¤uz-
lar’›n Kirman’› yurt tutmak yönündeki bask›lar› iyice artt›. O¤uzlara karfl› koyama-
mas› dolay›s›yla ahali taraf›ndan da sevilmeyen Turanflâh öldürüldü (Haziran 1183).
Behramflâh’›n o¤lu II. Muhammedflâh hapsedilmifl oldu¤u Berdesir kalesinden ç›-
kart›larak ikinci defa melik ilân edildi.
Melik Dinar’›n Berdesir’e gelmesi üzerine II. Muhammedflâh yard›m istemek
üzere Irak’a gitti. Atabey Kutbeddin’in de ölmesi üzerine Kirman Selçuklular› bafl-
s›z kald› (Kas›m 1186). K›fl mevsimi geçtikten sonra da Melik Dinar flehre hâkim
SIRA S‹ZDE oldu (1187).SIRA S‹ZDE istedi¤i yard›m› alamayan II. Muhammedflâh Kirman’a geri
Irak’tan
döndü¤ünde, Berdesir art›k Melik Dinar’›n elindeydi. O da bu yüzden Bem’e gitti.
Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 k›fl›nda Bem’e yürüdü. Fakat k›fl flart-
lar›n›n zorlu¤undan geri dönmek zorunda kald›.
Melik II. Muhammedflâh alt› ay burada kald›. Sonunda flehri terk edince Kirman
S O R U S O R U de tarihe kar›fl›rken Melik Dinar idaresindeki O¤uzlar’›n hâkimi-
Selçuklu Melikli¤i
yeti bafllad› (1189).
D‹KKAT Melik II. DMuhammedflâh
‹KKAT yard›m istemek üzere Harezmflâh Tekifl (1172-1200)’in
yan›na gittiyse de ilgi göremedi. Daha sonra Gurlular’dan Gazne hâkimi fiihâbed-
din Muhammed’in hizmetine girdi. II. Muhammedflâh burada öldü. Ancak ölüm ta-
N N
rihi ve yeri hakk›nda bir bilgi yoktur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ O¤uzlar’›n Kirman Melikli¤i’nin y›k›l›fl› üzerindeki etkisini aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
K ‹ T A P Kirman Selçuklular›
K ‹ T A Phakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Erdo¤an Merçil, Kirman Selçuklula-
r›, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1980.
S O R U S O R U
TELEV‹ZYON SUR‹YE
T E LSELÇUKLU
EV‹ZYON MEL‹KL‹⁄‹ (1079 - 1095)
D‹KKAT D‹KKAT
Fat›mîler 909-1171 y›llar› Melikli¤in Kuruluflu
aras›nda Kuzey Afrika, M›s›r
ve Suriye’de hüküm süren fiiî
‹lk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutufl, Büyük Selçuklu Sultan› Alp Ars-
N N
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
bir devlettir. Halifelik lan’›n o¤lu‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
ve Melikflâh’›n kardeflidir. Ondan önce Sultan Alp Arslan taraf›ndan
iddias›nda bulunan fiam (Suriye)’›n fethi ile görevlendirilen ve K›n›k boyundan olan Ats›z Bey, kendi-
Fat›mîler, soylar›n›n
Hz.Muhammed’in k›z› Hz.
AMAÇLARIMIZ
sine ba¤l› AMAÇLARIMIZ
Türkmenlerle birlikte bölgede büyük baflar›lar kazanm›flt›. Hattâ Filis-
Fat›ma’ya dayand›¤›n› iddia tin’e kadar ilerlemifl, Fat›mîler’den Remle ve Kudüs’ü de alm›flt› (1070-1071).
ederler. ‹smailîlik (Bat›nî)
hareketine dayan›rlar. Varl›k 1076’da Suriye’nin en mühim flehirlerinden D›maflk’› da ele geçiren Ats›z, bölgede
sebebi adetâ Sünnî Abbasî bir Türkmen
K ‹ T A P K ‹Beyli¤i
T A P kurdu. M›s›r’› da ele geçirmek isteyen Ats›z Bey, Kahire önle-
halifeli¤ine karfl› savaflt›r.
Nureddin Mahmud’un M›s›r’› rinde Fât›mîlere karfl› a¤›r bir yenilgiye u¤ray›nca Dimaflk’a çekilmek zorunda kal-
fethi ile Fat›mî halifeli¤ine d›(1077). Sultan Melikflah, Ats›z’›n güç kaybetmesi üzerine artan Fat›mî tehdidine
son verilerek, hutbe Abbasî
Thalifesi
E L E V ad›na
‹ Z Y O okunmaya
N karfl›, kardefli
T E L ETutufl’u
V ‹ Z Y O N Suriye’ye tayin etti. Ats›z, Melikflah’a ba¤l› oldu¤unu bildir-
bafllad› (1171). mesi üzerine görevinde b›rak›ld›. Tutufl’a ise Halep bölgesine gitmesi bildirildi.
Daha sonra beklendi¤i gibi, Fât›mîlerin D›maflk’› kuflatmas›, Ats›z’›n Tutufl’u

yard›ma ça¤›rmas›na sebep oldu. Tutufl gelince Fat›mî ordusu çekildi. Fakat Ats›z’›
sudan bir bahane ile öldüren Tutufl, onun idaresindeki Suriye flehirlerini ele geçir-
di (1079) ve ard›ndan Kudüs’ü ald›. Böylece baflkent D›maflk olmak üzere, Suriye Kudüs Müslüman, H›ristiyan
ve Yahudilerce kutsal kabul
Selçuklu Melikli¤i kurulmufl oldu (1079). edilen önemli bir flehirdir.
Tarih boyunca ve Haçl›
Tutufl-Süleymanflâh Mücadelesi Seferleri s›ras›nda da
Kudüs’ün hedef olmas›n›n
Ermeni Philaretos’un bask›s›ndan b›kan Antakya ahalisi, flehri Türkiye Selçuklu temelinde bu anlay›fl
hükümdar› Kutalm›flo¤lu Süleymanflâh’a teslim etmeye karar verdiler. K›sa bir yatmaktad›r.
süre önce Çukurova bölgesini fethetmifl olan Süleymanflâh, baflar›l› bir sefer dü- Süleymanflâh 1075 y›l›nda
zenleyerek12 Aral›k 1084’te flehri ele geçirdi. Bizans’tan fethetti¤i
‹znik’te, Türkiye Selçuklular›
Süleymanflâh, Antakya’n›n fethi üzerine s›n›rlar›n› Suriye’nin kap›s› durumunda Devletini kurdu. Bu tarihten
bulunan Haleb’e kadar geniflletti. Böylece rekabet hâlinde bulundu¤u Büyük Sel- itibaren de, babas› Kutalm›fl
ve dolay›s›yla kendisinin
çuklularla da s›n›rdafl oldu. Süleymanflâh, 1086 y›l› May›s bafllar›nda Halep önleri- hakk› oldu¤unu iddia etti¤i
ne gelerek flehri kuflatt›. ‹bnü’l-Huteytî’den flehri kendisine teslim etmesini istedi. Büyük Selçuklu taht›n› ele
Ancak Halep ileri gelenleri, flehri teslim almas› için Tutufl’a davette bulundular. geçirme mücadelesine
giriflti. Sonuçta bu u¤urda
Onun Halep’i ele geçirmek üzere ilerleyifli, savafl› kaç›n›lmaz hâle getirdi. Tutufl’un hayat›n› kaybetti.
üzerine yürüyen Süleymanflâh, Ayn Seylem’de meydana gelen savafl› ve hayat›n›
kaybetti (Haziran 1086). Bunda onun yan›nda bulunan baz› Türkmen beylerin Tu-
tufl’un saflar›na geçmesi önemli bir etken oldu.
Tutufl bundan sonra Halep önüne gelip iç kale hariç flehri ele geçirdi. Fakat ‹b-
nü’l-Huteytî bu defa da Sultan Melikflâh’› davet etti. Selçuklu sultan› bat›da ifllerin
kar›flt›¤›n› görererek Eylül 1086’da Suriye seferine ç›kt›. Tutufl, Melikflâh’›n Haleb’e
yaklaflmas› üzerine kuflatmay› kald›rd›. Melikflâh ise baflka yerlerle birlikte Urfa,
Antakya ve Haleb’i do¤rudan kendi topraklar›na katarak buralara valiler atad›.
Böylece Kuzey Suriye’de Büyük Selçuklu hâkimiyeti sa¤lanm›fl oldu.
Melikflah’tan çekindi¤i için bu sefer s›ras›nda D›maflk’a çekilen Tutufl, Temmuz
1087’de Fat›mîler’in yönetimindeki Sayda ve Beyrut’u iflgal ederek D›maflk’a geri
döndü. Böylece Suriye ve Filistin flehirlerinin büyük k›sm› Selçuklu idaresine gir-
mifl oldu. Ancak Fat›mîler daha sonra bu yerleri geri ald›lar. Bunun üzerine Melik-
flâh’a elçiler yollayan Tutufl, Fat›mîler’e karfl› giriflece¤i harekâtta yard›m etmeleri
için Urfa, Antakya ve Halep valilerinin görevlendirilmesini istedi. Sultan›n uygun
bulmas› üzerine 1090 y›l›nda sefere ç›kan Tutufl, baz› yerleri geri ald› ise de, Ha-
lep valisi Aksungur ile aralar›n›n aç›lmas› üzerine seferi yar›m b›rakarak dönmek
zorunda kald› (1091 sonu).
Tacüddevle Tutufl’un Saltanat Mücadelesi

Tutufl, 1092 y›l› sonlar›na do¤ru Ba¤dad’a gelmifl bulunan Melikflâh’a ba¤l›l›¤›n›
bildirmek üzere D›maflk’tan hareket etti. Fakat Hît bölgesine geldi¤i zaman Sul-
tan’›n ölüm haberini ald›. Tutufl bunun üzerine derhâl sultanl›¤›n› ilân ederek ad›-
na hutbe okuttu. Tutufl uzun süre yönetimi alt›na alamad›¤› Kuzey Suriye’ye Me-
likflah’›n ölümüyle de¤iflen flartlar›n sa¤lad›¤› kolayl›kla hâkim oldu. Halep valisi
Aksungur, Antakya valisi Ya¤›siyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler.
Öte yandan Melikflah’›n o¤lu Berkyaruk saltanat› ele geçirmek için büyük ça-
balar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birçok flehri hâkimiyetine ald›. Ancak
Terken Hatun’un mücadeleden vaz geçmemesi üzerine, ‹sfahan ve Fars eyaletini
ona b›rakarak anlaflmak zorunda kald›. Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve ta-
raftar kazand›. Ancak amcas› Tutufl’un ordusuyla üzerine gelmekte oldu¤unu ha-
ber ald›. Amcas›n›n taht›n› ele geçirmesine engel olmak için harekete geçen Berk-
yaruk, Rey yak›nlar›na geldi. Bu s›rada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiat›n-
dan dolay› hoflnut olmad›klar› Tutufl’un hizmetinden ayr›larak Berkyaruk’a kat›ld›-
lar. Askeri iyice azalan Tutufl savafl› göze alamad› ve Diyarbekir bölgesine, oradan
da Aral›k 1093’te D›maflk’a döndü.
Rey Savafl› ve Tutufl’un Sonu

Taht davas›ndan vazgeçmeyen Tutufl, daha iyi bir haz›rl›kla güçlü bir flekilde mü-
cadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksungur’u bertaraf etti¤i
gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycan’da ad›na hutbe okuttu. Hemedan ile
Rey flehirlerini ele geçirerek saltanat mücadelesinde güçlü bir aday oldu¤unu orta-
ya koydu. Ancak özellikle Nizamülmülk’ün adamlar› taraf›ndan desteklenen Ber-
kiyaruk da art›k Tutufl’a karfl› savaflabilecek durumda bulunuyordu. Nitekim ken-
disini ‘’Büyük Selçuklu Sultan›’’ olarak tan›yan ileri gelen emîrler ve ordusuyla, Tu-
tufl’a karfl› harekete geçti. Bu arada Terken Hatun da Tutufl’la birleflmek niyetiyle
‹sfahan’dan ç›kt› ise de, hastalanarak geri döndü. Cerbâzakân’a gelen Berkya-
ruk’un ordusu, vezir Müeyyedülmülk’ün gayreti sayesinde Irak ve Horasan’dan ge-
len kuvvetlerin kat›lmas› sonucunda otuz bin kifliye ulaflt›. Buna karfl›n Tutufl hal-
k›n›n kendisine ihanet edebilece¤i düflüncesiyle Rey’de savunma yapmay› uygun
bulmayarak flehir d›fl›nda savaflmaya karar verdi. Bu maksatla Rey’den on iki fer-
sah uzakl›ktaki Daflilu köyü yak›n›nda bir düzlükte savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Çok
geçmeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savafl düzenine soktu. 26 fiubat
1095’te fliddetli bir savafl meydana geldi. Yenilgiye u¤rayan Tutufl, yaral› olarak ya-
kalan›p öldürüldü ve babas› Sultan Alparslan’›n Merv’deki türbesinde gömüldü.
Tutufl, çok genç yafllar›ndan itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk
alm›fl, Suriye’nin fethinin tamamlanmas› için buraya atanm›flt›. Bu yolda büyük hiz-
metleri olan Tutufl, sert mizac› dolay›s›yla kendisi için bile iyi bir siyaset takip ede-
memifl, Melikflâh’›n çocuklar› küçük, kendisi çok kudretli olmas›na ra¤men, bu ku-
suru dolay›s›yla baflar›l› olamam›flt›r.
Tutufl’un ölümünden sonra Suriye Selçuklular›, iki o¤lu R›dvan ve Dukak ile
onlar›n atabeylerinin mücadelesi sonucunda D›maflk ve Halep Melikli¤i olarak iki-
ye ayr›ld›. Her iki melik de Büyük Selçuklu sultanlar›na ba¤l› kald›lar. Ancak nere-
deyse Melikflâh’›n ölümü ile efl zamanl› olarak ve Selçuklu Devleti’nin fetret döne-
minde Birinci Haçl› Seferi bafllad›. Suriye Selçuklu Melikli¤i’nin de kardefller ara-
s›ndaki çekiflmeler yüzünden güç kayb›na u¤ramas›, Haçl›lar’a beklenenin çok
üzerinde ve kolay bir baflar› imkân› verdi.
HALEP SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1095 - 1118)
Melik R›dvan Devri

Tutufl’un taht mücadelesi için giderken, D›maflk’ta yerine o¤lu Fahrülmülûk R›d-
van’› naib olarak b›rakm›flt›. R›dvan, Rey savafl› öncesinde babas›n›n acil yard›m
ça¤r›s› üzerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayat›n› kaybetti¤ini ö¤rendi.
Bunun üzerine süratle Halep’e dönüp, babas›n›n yerine Suriye melikli¤i taht›na
oturdu. Bir süre sonra Tutufl’un Rey savafl›nda yan›nda bulunan öteki o¤lu Dukak
da Haleb’e geldi. Böylece R›dvan, Selçuklu melikli¤inin tek hâkimi oldu. Fakat k›-
sa bir süre sonra kardefli Dukak gizlice Halep’ten ayr›l›p D›maflk’a gitti. Baz› emir-
lerin deste¤i ile orada melikli¤ini ilân etti. R›dvan bundan dolay› Suruç Emiri Artu-
ko¤lu Sökmen ile iflbirli¤i yaparak D›maflk’a yürüdüyse de baflar›l› olamad›. R›dvan
daha sonra babas›n›n hâkim oldu¤u yerleri kendi idaresinde birlefltirmek amac›y-
la Suruç ve Urfa’ya bir sefer düzenledi. Sökmen’in kendisine itaât arzetmesi üzeri-
ne Suruç’tan ayr›ld›. Melikflâh’›n ölümünden sonra Tutufl’un hâkim oldu¤u Urfa,
onun ölümünden sonra da Ermeni Toros taraf›ndan zapt edilmiflti. R›dvan Urfa’y›
ele geçirdikten sonra flehir iç kalesini Antakya valisi Ya¤›s›yan’a verdi.
Melik R›dvan ve Melik Dukak aras›ndaki hâkimiyet mücadelesinden yararlanan
Fat›mîler, bir ordu göndererek Kudüs’ü iflgal ettiler (A¤ustos 1096). Böylece Filis-
tin’de Selçuklu egemenli¤i son buldu. D›maflk kuvvetlerinin kendisine ait toprak-
lara girmesi üzerine R›dvan, Dukak’a karfl› sald›r›ya geçti ve yap›lan savaflta Du-
kak a¤›r bir yenilgiye u¤rad›. Bundan sonra iki kardefl aras›nda bir antlaflma yap›l-
d›. Buna göre D›maflk ve Antakya’da, hutbede R›dvan’›n ad› Dukak’›n ad›ndan ön-
ce okutulacakt›. Böylece R›dvan tâbi statüde de olsa D›maflk melikli¤ine hâkim
oluyordu.
Fat›mî halifesi el-Müsta’lî Melik R›dvan’› kendi taraf›na çekmek için ona özel bir
elçi ve heyet gönderdi. Buna göre “Fat›mî halifeli¤ine tâbi olmas›, hâkim oldu¤u
yerlerde fiiî hutbesi okutmas›, hutbede önce el-Müsta’lî, sonra veziri daha sonra da
kendi ad›n›n bulunmas›” yolundaki iste¤in kabul edilmesi hâlinde “kendisine mâ-
lî ve askerî yard›m yap›larak D›maflk’› almas›n›n sa¤lanaca¤›” vaat ediliyordu. Me-
lik R›dvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hâkim oldu¤u di¤er yerlerde Sünnî
hutbeyi kald›r›p fiiî hutbesi okutmaya bafllad›. Sünnî kad› ve hatipleri de de¤ifltirip
buralara fiiî görevliler atad› (A¤ustos 1097).
Böylece Suriye Selçuklular›n›n Halep kolu Fat›mî Halifeli¤i’ni tan›mak suretiyle
onlara ba¤lanm›fl oldu. Buna göre Selçuklu soyundan biri ilk defa, resmen fiiî Fa-
t›mî Halifeli¤i’ni tan›m›flt›r. Fakat R›dvan’›n en yak›n adamlar› olan Ya¤›s›yan ve
Sökmen, süratle Haleb’e gelip onu çok a¤›r bir dille k›nad›lar ve derhal fiiî hutbe-
sini kald›rmas›n› istediler. R›dvan dört hafta sonra fiiî hutbesini kald›r›p yeniden
Abbasî halifesi ve Büyük Selçuklu sultan›n›n adlar›n› okutmaya bafllad›. Bu arada
Abbasî halifesine de bir elçi gönderip özür diledi (Eylül 1097).
Melik R›dvan, H›ms’a çekilip burada adetâ ba¤›ms›z bir emir gibi hareket eden
veziri Cenahüddevle ile kardefli Dukak’a karfl› sefer düzenlemek istiyordu. Bunun
için Emir Ya¤›s›yan ve Sökmen ile anlaflt› ise de, Haçl›lar›n Ya¤›s›yan’›n valisi bu-
lundu¤u Antakya’y› kuflatmalar› yüzünden sefer yap›lamad›.
Birinci Haçl› Seferi ve Halep Melikli¤i

Papa II.Urbanus’un giriflimi ile Avrupal› H›ristiyanlar, güya Kudüs’ü Müslümanlar-
dan geri almak, do¤ulu dindafllar›n› Müslümanlar›n zulmünden kurtarmak iddi-
as›yla harekete geçtiler. Gerçekte ise ‹slâmiyetin H›ristiyanl›k karfl›s›nda, Avrupa’y›
da do¤rudan tehdit eden ilerleyifli durdurulmak isteniyordu. Ayr›ca feodalitenin
yaratt›¤› buhran ve iç savafl tehdidi de bu vesile ile d›flar›ya yönlendirilmifl olacak-
t›. Papa Urbanus, flimdi de Türkler’in bayraktarl›¤›nda flahlanan bu ilerleyifle dur
diyebilmek için, gücü yeten tüm H›ristiyanlar›n sorumlu say›ld›¤› bir askerî hare-
kât› bafllatt›. 1096’da Keflifl Pierre L’hermit’in baflar›s›z seferinden sonra, ertesi y›l
yola ç›kan düzenli Haçl› ordular›, Anadolu topraklar› baflta olmak üzere, geçtikle-
ri yerleri ya¤ma ve katliâma u¤ratt›lar.
Kudüs’ü kurtarmak amac›yla yola ç›kt›klar›n› söyleyen, ama tam bir kolonizas-
yon hareketi yürüten Haçl›lar, Anadolu’da büyük tahribat ve kay›plara sebebiyet
verdikten sonra Suriye’ye ulaflt›lar. Mart 1098’de Urfa’da bir kontluk kuran Haçl›lar
daha sonra Antakya’y› kuflatt›lar. Vali Ya¤›s›yan Büyük Selçuklu Devleti ve bütün
Müslüman emirleri yard›ma ça¤›rd›. Halep meliki R›dvan bu ça¤r›ya bir miktar as-
ker göndererek mukabele etti. Fakat gönderdi¤i askerler de yolda Haçl›lar taraf›n-
dan bask›na u¤rat›ld›. Kürbo¤a idaresinde Antakya’n›n yard›m›na gelen Selçuklu

ordusu da emirler aras›ndaki çekiflmeler yüzünden baflar›l› olamad›. Haçl›lar asl›n-
da çok kötü durumda bulunmalar›na ra¤men, Haziran 1098’de Antakya’y› iflgâl et-
tiler. Burada kurulan prinkepslik, Halep Selçuklu Melikli¤i için hayatî bir tehlike
oluflturmakta idi. Çünkü Urfa-Antakya hatt›n› ve Kudüs’e kadar Suriye-Filistin sahil
fleridini istilâ eden Haçl›lar›n güvenlik bak›m›ndan bafll›ca hedefi Halep olacakt›.
SIRA S‹ZDE Birinci Haçl›SIRA

Seferini
S‹ZDESuriye Selçuklu Melikli¤i bak›m›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz?
3
R›dvan, Daniflmendli Gümüfltekin’e karfl› Malatya hâkimine yard›m etmeye gi-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mtopraklar›na sald›rd›. Haçl›lar›n zahire depolar›n› ya¤malad›.
den Bohemond’un
Hatta Haçl›lar›n elinde bulunan Efsuna kalesini geri ald›. Kardefli Dukak’›n ölümü
S O R U üzerine (HaziranS O R U1104) D›maflk’a gelmifl ve Atabey To¤tegin’e kendi ad›na hutbe
okutup para bast›rmay› kabul ettirdi. Ancak R›dvan, Bohemond’un yerine geçen
Antakya hâkimi Tancred ile girdi¤i savaflta yenilgiye u¤ray›p Halep’e çekildi. Me-
D‹KKAT D‹KKAT
likli¤ini Haçl› istilâs› ve iflgâlinden korumak için Artuko¤lu ‹lgazi, Sincar Emiri Ars-
lantaflo¤lu Alp ile anlaflmaya vard›. Fakat emirler aras›nda ç›kan anlaflmazl›k R›d-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA karfl›
van’a Haçl›lara S‹ZDE ilerleme imkân› vermedi.
Halep Melikli¤ine ait olan Efamiye kalesi, Fat›mîlerle iflbirli¤i yapan ve asl›nda
AMAÇLARIMIZ
Selçuklu vasal›
AMAÇLARIMIZ
olan H›ms Emiri Halef b. Mülaib’in eline geçmiflti. Bunun üzerine
Melik R›dvan, fiiî Bat›nî reisi ile baz› iliflkiler kurarak bu önemli kaleyi geri ald›. Sel-
çuklu sultan› Tapar, Antakya Prinkepsi Tancred’in Efamiye’yi hedef ald›¤› s›rada,
K ‹ T A P Bat›nîlerle iflbirli¤i
K ‹ T A yapt›¤› P için onu k›nam›fl; bu nedenle R›dvan Halep’teki Bat›nî-
leri flehirden ç›karm›flt›r.
Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’deki iflgâli karfl›s›nda bölgedeki melikliklerin zor
TELEV‹ZYON duruma düfltü¤ünü
T E L E V ‹ Z Y O Ngören Sultan Tapar, Haçl›lara karfl› bir ordu görevlendirdi
(1110). Melik R›dvan, Selçuklu ordusunun Urfa Haçl› Kontlu¤una karfl› giriflti¤i bu
mücadeleye kat›lmad›. Fakat Haçl› kuvvetlerinin Urfa kontuna yard›ma gitmeleri-
ni f›rsat bilerek iflgâl ettikleri yerleri geri almaya bafllad›. Ancak R›dvan bölgeye
‹NTERNET ‹ N T E R N EEsarib’i
dönen Tancred’in T zabt etmesi ve Halep civar›nda harekât›na devam etme-
si üzerine, onunla bar›fl yapmak zorunda kald›. Bu güvenliksiz flartlar yüzünden
Halep çevresinde oturan halk›n göç etme haz›rl›klar›na bafllamas› üzerine R›dvan,
hazineye ait 60 parsel araziyi, çok ucuz fiyatlarla halka satarak göçü engellemeye
çal›flt›.
R›dvan, Muhammed Tapar’a gönderdi¤i mektupta Haçl›lar karfl›s›nda düfltü¤ü
durumu anlat›yor ve bu yüzden Halep’ten ayr›lmak istedi¤ini bildiriyordu. Bunun
üzerine Emir Mevdud idaresindeki Selçuklu ordusu Halep önlerinde karargâh kur-
du. Fakat askerler çok geçmeden bölgede ya¤ma ve kötü hareketlere girifltiler. Or-
duyu ça¤›rd›¤›na adetâ piflman olan R›dvan bu davran›fllara engel olmak için ön-
lemler ald›. D›maflk Emiri To¤tekin’in Haçl›larla savaflmak için Suriye’ye da¤›lma-
lar› önerisi ile orduyu Halep önlerinden ayr›lmaya ikna etti (1111). Daha sonra Bü-
yük Selçuklu ordusu ‹ran’a döndü.
Melik R›dvan, D›maflk emiri To¤tekin’i Haleb’e davet edip gerekti¤i takdirde bir-
birlerine malî ve askerî yard›mda bulunmak ve D›maflk’ta kendi ad›na hutbe oku-
tup para bast›rmak flart›yla bir anlaflma yapt›. Kudüs kral› I. Baudouin’in D›maflk
yöresine gelmesi üzerine To¤tekin Müslüman emirlere ça¤r›da bulunmufl ve Haçl›-
lar› bozguna u¤ratm›flt›r. R›dvan ise yard›m ça¤r›s›na bizzât gitmemifl ancak yüz at-
l› kuvvet göndermekle yetinmiflti. Bunun üzerine To¤tekin R›dvan ad›na hutbe
okutmaktan vazgeçti (A¤ustos 1113).
Melik R›dvan a¤›r bir hastal›k sebebiyle, 10 Aral›k 1113’te vefat etti. R›dvan’›n
18 y›l süren iktidar›nda Suriye Selçuklu Melikli¤i topraklar›n› birlefltirmek mümkün
olamad›. Buna bir de Haçl› tehdidi eklendi. Babas›n›n döneminden kalan pek çok
de¤erli komutan› hizmetinde tutamad›¤› için onlar›n deste¤inden mahrum kald›.
D›maflk meliki olan kardefline üstünlük sa¤lamak için Fat›mîlerle iflbirli¤i edip on-
lar ad›na hutbe okutmas› sayg›nl›¤›n› ciddi biçimde zedeledi. Belki melikli¤in gü-
venli¤ini sa¤lamak gibi anlafl›labilir bir gerekçesi olsa bile, Bat›nîlerle iflbirli¤i edip
onlara Halep’te faaliyet imkân› vermesi de, ayn› flekilde tepki görmüfltür.
Melik Alparslan Devri

Melik R›dvan’›n ölümünden sonra yerine, 16 yafl›ndaki o¤lu Tacüddevle Alp Ars-
lan geçti. Halep Melikli¤i bu dönemde Haçl› ve Bat›nî tehlikesi ile karfl› karfl›ya bu-
lunuyordu. Melikli¤in yönetimi “Baba” ad›yla tan›nan R›dvan’›n gûlamlar›ndan
Lü’lü adl› bir memlük komutan›n tasarrufunda idi. Alparslan bafla geçer geçmez iki
kardefli Mübarekflâh ve Melikflâh’› öldürterek bütün idareyi bizzât eline ald›. Bu
arada Büyük Selçuklu Sultan› Tapar’›n emri üzerine, flehirdeki Bat›nî ileri gelenle-
rini de ortadan kald›rd›.
Alp Arslan Haçl›larla mücadele etmek ve melikli¤inin yönetimini iyilefltirmek
gerekti¤inin fark›ndayd›. Kendisine yak›n olan baz› devlet erkân›n›n tavsiyesiyle
D›maflk Atabeyi To¤tekin’i Haleb’e davet etti. Ondan melikli¤in ifllerini ve orduyu
düzene sokmas›n› istedi. To¤tekin, Halep yönetiminde tasarlad›¤› ›slahâta henüz
bafllayacakken Alp Arslan’›n ondan habersiz olarak baz› yöneticileri tutuklat›p öl-
dürtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle D›maflk’a döndü. Bunu f›rsat bilen
Atabey Lü’lü, meliklik yönetimini tam anlam›yla eline geçirip, birçok kimsenin mal
ve paralar›na el koydu. Alparslan ise bundan böyle yönetimle hiç ilgilenmeyip
zevk ve sefa âlemine dalm›fl; hattâ meliklik erkân›na karfl› pek hofl olmayan hare-
ketlerde bulunmufltur. Lü’lü, Melik Alparslan’›n davran›fllar› dolay›s›yla korku içe-
risinde bulunan di¤er emirlerin de deste¤ini alarak onu öldürttü (Eylül 1114). Alp
Arslan’›n bir y›l süren melikli¤i, Selçuklu Devleti’nin tipik idarî problemlerinden bi-
risi olan atabeg tahakkümünün bafll›ca örneklerinden biri oldu.
Sultanflah Devri
Melik Alparslan’› öldürüp Halep melikli¤ine tam anlam›yla hâkim olan Atabey
Lü’lü, henüz 6 yafl›nda olan Alparslan’›n kardefli Sultanflâh’› melik ilan etti. Lü’lü,
iyice artan Haçl› tehlikesine karfl› To¤tegin ile öteki Müslüman emirlere mektup
gönderip yard›ma ça¤›rd›. Fakat Lü’lü’ye güvenmeyen To¤tegin hiç bir yard›mda
bulunmad›. Halep çevresine s›k›flan ve Haçl› tehdidi dolay›s›yla yeterince ziraât ya-
p›lamayan melikli¤in iktisadî durumu da bozuldu. Bu zor durum karfl›s›nda ümit-
sizli¤e kap›lan Lü’lü, Sultan Muhammed Tapar’a mektup yaz›p hazine ile birlikte
Halep’i kendisine teslim edece¤ini, bunun için asker göndermesini bildirdi. Sultan,
hem Haçl›larla savaflmak, hem de itaâtsizlik gösteren ‹lgazi ve To¤tekin’i cezalan-
d›rmak amac›yla bölgeye asker gönderdi. Ancak Halep’i Selçuklu ordusuna teslim
etmekten vazgeçen Lü’lü, bu kez ‹lgazi ve To¤tekin’e elçiler gönderip flehri kendi-
lerine terk edece¤ini bildirdi. Buna karfl›l›k kendisine D›maflk Atabeyli¤ine ba¤l›
bir yerin yönetiminin verilmesini istedi.
To¤tekin ve ‹lgazi ise Kudüs kral› Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya
prinkepsi Roger ile birleflerek, 1115 bafllar›nda Efamiye Kalesi önünde, Selçuklu
ordusuna karfl› karargâh kurdular. Selçuklu ordusu Halep’e yürümeyi pland› ise de
Antakya prensi Roger’in bir bask›nla a¤›rl›klar›n› ele geçirmesi üzerine, pek bir var-
l›k gösteremeyerek dönmek zorunda kald›.
‹ki y›la yak›n Halep Selçuklu Melikli¤inin yönetimini elinde tutan Lü’lü, melik-
li¤in iç ve d›fl sorunlar›n› çözmek konusunda hiç bir baflar› gösteremedi. Bundan
dolay› korku ve endifleye kap›larak bütün mallar›n› ve hazineyi alarak, ava ç›kmak
bahanesiyle Halep’ten kaçt›. Fakat yolda Emir Sungur’un giriflimi ile öldürüldü
(1116).
R›dvan’›n eski ordu kumandan› Yaruktafl, D›maflk’tan gelip Halep yönetimini
üzerine ald›. Halep Selçuklu meliki Sultanflah’›n çocuk yaflta olmas› ve onun ad›na
idareyi ellerinde tutanlar›n baflar›s›zl›¤› melikli¤in sonunu haz›rlad›. Melikli¤in ile-
ri gelenleri, çok say›da Türkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir yönetici olan
Mardin Artuklu emiri ‹lgazi’yi Haleb’e ça¤›rd›lar. Ayr›ca ondan Haçl›larla mücade-
le etmesini istediler. ‹lgazi Halep’e gelip kaleye ç›kt› ve gerekli yerlere kendi adam-
lar›n› yerlefltirdi. O ayr›ca melik Sultanflah ve kardefllerini de kaleden ç›kart›p bir
evde gözalt›na ald›rd›. Böylece Suriye Selçuklu Melikli¤inin Halep kolu fiilen sona
erdi (1117-1118).
DIMAfiK MEL‹KL‹⁄‹ (1095-1104)
Melik Dukak Devri

Hat›rlanaca¤› üzere Tutufl’un taht mücadelesinde ölümü üzerine o¤ullar› R›dvan ve
Dukak Haleb’e gelmifllerdi. Melik R›dvan kardeflini adetâ göz hapsine ald›. Ancak
Dukak bir yolunu bularak D›maflk’a kaçmay› baflard› ve orada Emir Savtegin tara-
f›ndan melik ilân edildi. Böylece Halep’ten sonra D›maflk Melikli¤i kurulmufl oldu.
Rey savafl›nda esir düflen ve sonra hapisten kurtulan To¤tegin de Suriye’ye
döndü. Atabeyi oldu¤u Dukak’›n D›maflk’ta hâkimiyet kurdu¤unu ö¤renince onun
yan›na gitti. Melik taraf›ndan ordu komutan› olarak tayin edildi. Emîr Savtegin’in
bu durumdan rahats›z olmas› üzerine To¤tegin Melik Dukak ile anlafl›p onu öldürt-
tü. Atabey ayr›ca Dukak’›n annesi Zümürrüd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice
sa¤lamlaflt›rd›.
Halep Meliki R›dvan kardeflinin hâkimiyetini onaylam›yordu. Onun güçlenme-
sini önlemek için D›maflk’a yürüdü. Dukak bu s›rada Artuko¤lu ‹lgazi ile birlikte
bir sefere ç›km›flt›. Haberi duyunca D›maflk’a döndü. Bunun üzerine R›dvan kuflat-
may› kald›r›p çekildi. R›dvan bundan sonra da ayn› maksatla teflebbüslerde bulun-
du ise de baflar›l› olmad›. ‹ki melik aras›ndaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin
tahrik etti¤i anlafl›l›yor.
‹ki kardefl aras›nda anlaflma sa¤lanamay›nca, 22 Mart 1097’e K›nnesrin’de yap›-
lan savaflta a¤›r bir yenilgiye u¤rayan Dukak, R›dvan’›n üstünlü¤ünü tan›mak zo-
runda kald›. Bununla birlike R›dvan, atabeyi Cenahüddevle ve kardefline karfl› se-
fere ç›kt›. Ancak büyük bir Haçl› ordusunun Suriye’ye yaklaflt›¤› haberini al›nca
Halep’e döndü. Bu arada Antakya valisi Ya¤›s›yan’›n haçl› kuflatmas› dolay›s›yla
yapt›¤› acil yard›m ça¤r›s›na Cenahüddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler. Yar-
d›m için gelen Dukak yiyecek s›k›nt›s›na düflen Haçl›lar›n el-Bara’y› ya¤malad›kla-
r›n› ö¤renince ani bir sald›r›da bulundu. Ancak arkadan Haçl›lar›n gelmesiyle sa-
vafl fliddetlendi. Haçl›lar çok kay›p verdiler ve Antakya’ya çekildiler.
Sultan Berkyaruk’un Antakya’ya yard›m için Kürbo¤a emrinde gönderdi¤i ordu,
bir müddet Urfa’y› kuflatt›. Selçuklu ordusu sonra as›l hedefi olan Antakya’ya iler-
ledi. Dukak ve To¤tegin de Kürbo¤a’ya kat›lm›fllard›. Haçl›lar 3 Haziran 1098’de
Antakya’y› ele geçirdiler. Ya¤›basan’›n o¤lu iç kalede mücadeleye devam ediyor-

du. Kürbo¤a’n›n ordusu ancak ertesi gün Antakya’ya gelebildi. Haçl›lar içerden ve
d›flar›dan kuflat›lm›flken, bir süre sonra Selçuklu ordusu emirler aras›nda ç›kan an-
laflmazl›klar yüzünden da¤›ld›. Dukak da D›maflk’a döndü.
Dukak da a¤abeyi gibi babas›n›n hâkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde top-
lamaya çal›fl›yordu. Babas› zaman›nda vali olarak görev yapt›¤› Diyarbekir bölge-
sindeki Türkmen beylerinin ba¤l›l›¤›n› sa¤lamak amac›yla bir sefer düzenledi
(1099-1100). Melik Dukak Meyyâfârikîn’e gelince bu havalideki Türkmen beyleri
huzuruna gelerek tâbiyet arz ettiler.
Cebele valisi isyan edince, Trablus hâkimi ‹bn Ammar Dukak’tan yard›m iste-
di. Ancak yard›m sonuç vermedi. Cebele Haçl› sald›r›s›na maruz kal›nca ‹bn Süley-
ha adl› bu vali, Tu¤tegin’in o¤lu Böri’den yard›m istedi. Fakat Cebele’yi alan Bö-
ri’nin adamlar›n›n davran›fllar›ndan memnun olmayan halk ‹bn Ammar’dan yard›m
istedi. Böri Trablus hâkimi taraf›ndan esir al›nd› ise de sonra Dimaflk’a gönderildi.
Dukak, Antartus liman›n›n Haçl›lar›n eline geçmesi (1102) üzerine Trablus
emirinin yard›m ça¤r›s›na olumlu cevap verdiyse de flehir geri al›namad›. Dukak,
Kürbo¤a’n›n ölümünden sonra ona ait olan Rahba’y› da topraklar›na katt› (Mart
1103). Dukak, H›ms Emîri Cenahüddevle’nin öldürülmesi ve ç›kan huzursuzluklar
üzerine kendisine yap›aln daveti de¤erlendirerek buray› da ele geçirdi.
Uzun süren bir hastal›k daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yafl›ndaki o¤-
lu Tutufl’u melik, To¤tegin’i de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104’te
öldü.
Dukak’›n Ölümünden Sonra D›maflk Melikli¤i

Atabeg To¤tegin, Dukak’›n ölümü üzerine onun bir buçuk yafl›ndaki o¤lu Tutufl’u
melik yapt›. Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerçek hâkim konumunda bu-
lunuyordu. To¤tegin k›sa bir süre sonra, Dukak’›n Baalbek’te hapsetti¤i 12 yafl›n-
daki kardefli Ertafl’› getirterek melik ilân etti (17 Eylül 1104). Ancak Ertafl annesi-
nin, atabeyin Zümürrüt Hatun ile anlafl›p kendisini bertaraf edece¤i fleklindeki
uyar›lar›n› dikkate alarak, D›maflk’tan kaçt› (Ekim 1104). To¤tegin’in muhaliflerin-
den destek gören Ertafl, onu bertaraf etmek için Kudüs kral›ndan dahi yard›m iste-
di. Suriye’ye dönerken yolda vefat etti. Dukak’›n o¤lu Tutufl’un da eceliyle ölmesi
üzerine yerine geçecek kimse bulunmad›¤›ndan D›maflk Melikli¤i de son buldu.
Bundan sonra To¤tegin kendisinden sonra o¤ullar›na da intikâl edecek olan ida-
resini kurdu.
IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194)

Selçuklu Sultan› Muhammed Tapar 1118’de ölünce yerine o¤lu Mahmud tahta geç-
miflti. Ancak uzun y›llard›r Horasan meliki olan amcas› Sancar da taht s›ras›n› bek-
lemekteydi. Genç ve tecrübesiz ye¤enine karfl› taht› ele geçirmek üzere harekete
geçti. 12 A¤ustos 1119 tarihinde Sâve’de yap›lan savafl› Sancar kazand› ve Büyük
Selçuklu sultan› oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli güç olan ‹mparator-
lu¤un bir k›sm›n›n yönetimini ye¤eni Mahmud’a b›rakt›. Böylece Irak Selçuklu ha-
nedan› kurulmufl oldu. Mahmud’un idare bölgesi Rey’den itibaren ve Hemedan
merkez olmak üzere Bat› ‹ran, Irak, Azerbaycan, Do¤u Anadolu ve Suriye’yi kap-
s›yordu. Kendisi Sultanü’l-A’zâm unvan› alan Sancar, ye¤enine de Sultanü’l-Muaz-
zam unvan› verdi. Mahmud sultan unvan› tafl›mak ve bir tak›m saltanat alâmetleri
kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancar’a tâbi olacakt›.
Sultan Mahmud (1119 -1131)

Mahmud saltanat› boyunca, Selçuklu egemenli¤inden rahats›z olan mahallî emirle-
rin tahrikleri ile kardeflleri Mesud ve Tu¤rul’un isyanlar›yla; bazen de Halife’nin
muhalefeti ile karfl› karfl›ya kald›. Bu arada Irak’ta kendi hâkimiyetini kurmak iste-
yen Hille flehrinin Arap emiri Dübeys, Mahmud’a karfl› Melik Mesud’la ilgili k›flk›rt-
malar›ndan sonuç alamad›. Sonra Irak’› ya¤malad›¤› için kendisini k›nayan Hali-
fe’nin üzerine yürüdü. Sultan Mahmud, kendi hâkimiyet alan›nda cereyan eden bu
durum karfl›s›nda, Dübeys’in üzerine ordu göndermeye mecbur kald›. Ba¤dad flah-
nesi Aksungur Porsukî’nin emri ile Altuntafl ve Zengî de Selçuklu askerlerine kat›l-
d›lar. Sonuçta en-Nil denilen yerde yap›lan savaflta Dübeys yenildi. Han›mlar›, ca-
riyeleri, komutanlar› ve askerlerinin bir ço¤u esir edildiyse de kendisi kaçmay› ba-
flard› (Mart 1123).
Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri

Daha önce de ifade edildi¤i gibi, Tu¤rul Bey taraf›ndan bütün idarî yetkileri elin-
den al›nm›fl olan Abbasî halifeleri, yeniden siyasî güç oluflturabilmek için, her f›r-
satta Selçuklularla mücadele etmeye haz›r idiler. Ba¤dad flahnesi vas›tas›yla Halife-
nin asker toplad›¤›ndan ve siyasî emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancar’›n
da iste¤i ve onay› ile, 4 Ocak 1126’da Ba¤dat’a geldi. Bu ziyaret Selçuklu Devle-
ti’nin Ba¤dad’daki statüsünün devam edip etmedi¤ini görmek bak›m›ndan önemli
idi. Selçuklu sultan›n› Ba¤dad’a sokmak istemeyen Halife el-Müsterflid Billah, k›tl›-
¤› bahane ederken, baz› savunma tedbirleri almay› da ihmâl etmedi. Sultan, anlafl-
ma teklifinin reddedilmesi üzerine, k›l›ç zoruyla flehre girdi. Bununla birlikte Hali-
feye hürmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karfl›l›¤›nda onun-
la anlaflt›. Mahmud bir süre Ba¤dat’ta kald›ktan sonra Hemedan’a döndü.
Sultan Mahmud, halife ile olan mücadelesinde kendisine yard›m eden Zengi’yi
Ba¤dat’a flahne olarak tayin etti (1126). Daha sonra onu o¤ullar› Alp Arslan ve Fer-
ruhflâh’a atabey tayin ederek Musul valili¤ine getirdi (1127). Bu tayin Irak ve Suri-
ye’de, Selçuklular’›n hâlefi olarak önemli roller oynayacak olan Musul Atabeyli-
¤i’nin de temelini oluflturdu. Daha sonraki dönemde Sultan Sancar’›n Halife’ye kar-
fl› Dübeys’i, Mahmud’a karfl› da Melik Mesud’u denge unsuru olarak destekledi¤i
görülecektir.
Genç yaflta olmas›na ra¤men bünyesi zay›f ve hasta olan Sultan Mahmud, öl-
meden önce o¤lu Davud’u veliaht tayin etti. Sa¤l›¤›nda onun ad›na hutbe okuttu.
Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar oldu¤unu söyleyerek, Davud ad›-
na hutbe okutmay› reddetti. Mahmud 1131 y›l›nda, henüz yirmi yedi yafl›nda iken
vefat etti.
SIRA S‹ZDE Abbasî halifelerinin Selçuklulara karfl› güttükleri siyaseti nas›l tan›mlars›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
Sultan Davud (1131-1132)
D Ü fi Ü N E L ‹ M Mahmud’un D Ü ölümünden
fi Ü N E L ‹ M k›sa süre önce tahta geçen Davud, t›pk› babas› gibi am-
calar›yla mücadele etmek zorunda kald›. Nitekim Davud, saltanat›n› tan›mayan
S O R U amcas› Mesud’aS O R karfl›
U harekete geçti. Tebriz’de uzun zaman muhasara alt›nda tut-
tu¤u amcas›n› anlaflma yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kal›nca Hemedan’a gi-
dip, Musul valisi Zengi’nin de yard›m›yla yeniden ordu toplamaya bafllad›. Halife,
D‹KKAT D‹KKAT
Mesud’un kendi ad›na hutbe okunmas› iste¤ini de Sancar’› gerekçe göstererek ge-
ri çevirdi. Bu arada Davud’un di¤er amcas› Fars ve Huzitân hâkimi Selçukflah da
N N
Ba¤dad’a geldi. Müstarflid Billah onu iyi karfl›lamakla birlikte, meliklerin kozlar›n›
paylaflmalar›n› bekliyor, kar›fl›kl›klardan yararlanmak istiyordu. Nitekim Melik Me-
sud ile vard›¤› anlaflmaya göre Irak kendisine b›rak›l›rken Sancar’›n ad› hutbeden
ç›kar›l›p Mesud’un ad› konulacak ve Selçukflah da veliaht yap›lacakt›.
Asl›nda büyük sultan Sancar’›n onaylad›¤› bir duruma tav›r almak bile ona mu-
halefet anlam›na geliyordu. Son durum ise aç›k bir isyand›. Sancar bu yüzden ye-
¤eni Mesud üzerine sefere ç›kt›. Dinever’de vukubulan savaflta Mesud’u ma¤lup
etti (25 May›s 1132). Fakat savafltan sonra onu affedip, Gence’ye tayin etti. Bunun
yan›nda Davud’un da pek liyakâtli olmad›¤›n› düflünen Sancar, onun yerine Irak
Selçuklu taht›na Melik Tu¤rul’u geçirdi.
Sultan Tu¤rul (1132-1134)

Sultan Tu¤rul’un Sencer taraf›ndan Irak Selçuklu Melikli¤i’ne tayin edilmesiyle bir-
likte Irak yönetimini kaybeden Davud, amcas› Tu¤rul’un saltanat›n› tan›mad›. Da-
vud’un isyan ve faaliyetlerini gören Tu¤rul, onun Vahan köyü yak›nlar›nda konak-
lad›¤›n› ö¤renince üzerine yürüdü. Ani bir bask›nla Melik Davud’un güçlerini ber-
taraf etti (Temmuz 1132). Davud daha sonra Halifenin deste¤ini almak üzere Ba¤-
dat’a gitti. Bunu duyan Melik Mesud da Ba¤dat’a gelerek Davud ile birleflti. Bu it-
tifaka halife de destek verdi ve hutbede önce Mesud’un, sonra Davud’un adlar›
okundu. Müttefikler Tu¤rul’a karfl› harekete geçtiler. ‹ki ordu Hemedan’da karfl›
karfl›ya geldi. Tu¤rul yenilerek Rey flehrine çekildi (Haziran 1133). Bu olayla gü-
cünü artt›ran Mesud, bir yandan Irak flehirlerini ele geçirirken Tu¤rul’u Sultan San-
car’a s›¤›nana kadar takip etti. Böylece rakipsiz kalan Mesud, Sancar’a ra¤men
Irak Selçuklu taht›na oturdu (1134). Bu durum Irak Selçuklular› bak›m›ndan San-
car’dan ba¤›ms›z bir yap›ya do¤ru dönüflürken, daha sonraki olaylarda görülece-
¤i üzere, ülkenin ve sultanlar›n tamamen gûlam ümeran›n tahakkümüne girmesiy-
le sonuçland›.
Sultan Mesud (1134-1157)

Mesud tahta geçince Irak’ta bulunan baz› emirler, hayatlar›ndan endifle duydukla-
r› için halifenin yan›na s›¤›nd›lar. Bu komutanlar›n kat›l›m› ile güçlenen Halife
Müstarflid, Sultan Mesud ile savaflmaya karar verdi. Emrindeki kuvvetlerle Ba¤-
dad’dan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dây-› Merc’de Sultan Me-
sud’un karfl›s›na ç›kt›. Halifenin bir k›s›m kuvvetleri Sultan Mesud’un taraf›na geç-
ti. Bu durum Halifenin ordusunun da¤›lmas›na ve kendisinin esir düflmesine yol
açt›. Buna ra¤men Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlaflma yap-
t›. Buna göre Halife yaln›zca dinî ifllerle u¤raflacak, saraydan ç›kmayacak ve asker
toplamayacakt›. ‹lave olarak külliyetli miktarda bir savafl tazminat› da ödeyecekti.
Ancak Halife bu anlaflmay› gerçeklefltirme f›rsat› bulamad›. Zira Meraga yak›n›nda
henüz Mesud’un çad›r›nda iken Bat›nîler taraf›ndan öldürüldü. Boflalan halifelik
makam›na onun o¤lu, Raflid Billah unvan›yla geçti (8 Eylül 1135).
Sultan Mesud bundan sonra Irak’ta istikrars›zl›k sebebi olan Dübeys’i ortadan
kald›rtt›. Fakat Sultan Raflid’in halifeli¤ini onaylam›yordu. Yeni halifeden babas›yla
yapt›¤› antlaflman›n gere¤i olan savafl tazminat›n› istedi. Halife tüm hazinenin savafl
s›ras›nda babas›n›n ordugâh›nda ya¤maland›¤› gerekçesiyle Mesud’un iste¤ini red-
detti. Savafl›n kaç›n›lmaz oldu¤unu gören Halife, bir yandan Ba¤dat surlar›n› tamir
ettirip asker toplamaya bafllad›. Melik Davud ve Zengi’nin deste¤ini sa¤lad›. Sultan
Mesud bunu haber al›nca Ba¤dad’a geldi ve elli gün kadar flehri muhasara etti. Ya-
n›ndakilerin deste¤ini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musul’a gitti
(A¤ustos 1136). Mesud’un geri dönmesi yolundaki iste¤ini geri çeviren Raflid Billah
azledildi. Boflalan halifelik makam›na Sultan Sancar’›n da iste¤i üzerine er-Raflid’in
amcas› Muktefî Liemrillah getirildi (18 A¤ustos 1136). Kardefli Müstarflid’in esirken
kabul etti¤i flartlara ilave olarak Türk gûlam edinmeyece¤ini de taahhüt etti. Bu flart
halifenin oluflturmak istedi¤i siyasî gücün kayna¤›n› kurutmay› amaçl›yordu.
Sultan Mesud’un saltanat›, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karfl›s›nda yer
alan emirlerle mücadele içerisinde geçti. ‹madeddin Zengi, Atabeg Mengübars ve
Emir Bozaba ile defalarca yap›lan savafllar, Irak Selçuklular›’n› y›pratt›. Mesud, Kat-
van savafl›nda a¤›r bir yenilgi almas›na ra¤men, Sultan Sancar’a ba¤l›l›¤›n› yitirme-
di. Ülkesinin s›n›rlar›n› Halep’ten Erzurum’a kadar geniflletti. Uzun süren mücade-
leler sonunda iç kar›fl›kl›klar› tamamen ortadan kald›rd›ktan sonra çok yaflamad›
ve hastalanarak 22 Ekim 1152’de Hemedan’da öldü.
Sultan Muhammed (1153-1160)

Sultan Mesud’un ölümü üzerine, ye¤eni Melikflah bin Mahmud, sultan ilân edildi.
Fakat onun hükümdarl›k için yetersiz oldu¤unu gören emirler, kardefli Muham-
med’i Huzistan’dan getirterek tahta oturttular. Sultan Muhammed’in tahta geçtikten
sonra ilk ifli, sürekli fitne ve olay ç›karan kudretli emir Hasbeg’i öldürtmek oldu.
Bu durum di¤er emirlerin hofluna gitmedi ve Sultan’›n amcas› Süleymanflah’›n et-
raf›nda toplanmalar›na sebep oldu.
Süleymanflah, etraf›nda toplanan ümera ve Halife’nin deste¤iyle güçlenince
taht› ele geçirmek için harekete geçti. Sultan Muhammed bu durumu görünce Mu-
sul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Küçük’ün yard›m›n›
sa¤lad›. Süleymanflah’a karfl› sefere ç›kt› ve onu a¤›r bir yenilgiye u¤ratt› (Haziran-
Temmuz 1156).
Sultan Muhammed’in, Irak’taki Türklere ve devlet görevlerine karfl› cephe alan
Abbasî halifesi Müktefî ile aras› iyice aç›ld›. Musul hâkimi Mevdud’un yard›m›yla
Ba¤dat’› kuflatt›. Kuflatman›n dördüncü ay›nda halifenin k›flk›rtmas›yla, flehzade
Melikflâh ve Atabeg ‹ldeniz, 1157 y›l›nda harekete geçerek Hemedan’› zapt ettiler.
Bu durumu ö¤renen Sultan Muhammed, kuflatmay› kald›rarak Hemedan üzerine
yürüdü. Atabeg ‹ldeniz bu s›rada Azerbaycan’a dönmüfl oldu¤u için, askerî kuvvet-
ten mahrum kalan Melikflâh da Hemedan’› terk etti. Sultan Muhammed, Rey ve Is-
fahan bölgesini onlar›n taraftarlar›ndan temizledi. Bir kere daha Ba¤dat’› kuflatmak
istediyse de ömrü vefa etmedi ve Ocak 1160’ta verem hastal›¤›ndan öldü.
Sultan Süleymanflah (1160-1161)

Sultan Muhammed ölünce yerine Musul’da hapiste bulunan amcas› Süleymanflah
getirildi. Ancak Süleymanflah tahta geçtikten sonra pek bir icraâtta bulunamadan
onu hapisten kurtaran emirlerle anlaflmazl›¤a düfltü. Kendisini tahta oturtan emir-
ler taraf›ndan bo¤durularak öldürüldü. Onun yerine Sultan Tu¤rul’un o¤lu Arslan-
flâh geçirildi (1161).
Sultan Arslanflah (1161-1176)

Irak Selçuklu sultan› Tu¤rul öldü¤ünde bir yafl›nda bulunan o¤lu Arslanflâh, amca-
s› Mesud taraf›ndan gönderildi¤i Tekrit kalesinde büyümüfltü. Annesi Mümine Ha-
tun’un evlendirildi¤i ‹ldeniz, bir rivayete göre, Arslanflah’a da atabey tayin edilmifl-
ti. Süleymanflah’›n öldürülmesi üzerine baz› emirlerin deste¤ini alan ‹ldeniz Arslan-
flah’› tahta oturttu. Kendisi sultan›n atabegi, bir o¤lu Pehlivan hacibi, di¤er o¤lu K›-
z›l Arslan ise ordu komutan› oldu. Art›k Sultan Sancar’›n korumas›ndan da mahrum
olan Irak Selçuklu sultanlar› böylece, hanedan›n sonunu getirecek olan ümeran›n
tahakküm sarmal›na girdiler.
Selçuklular›n iç mücadelelerinden istifade eden Gürcistan kral› III. Georgi, 1161
y›l›nda An›’y› ele geçirmiflti. Bu ilerleyifl karfl›s›nda Arslanflah ve ‹ldeniz, Do¤u Ana-
dolu’daki Türk beylerinin de kat›l›m› ile Gürcistan’a bir sefer düzenleyerek Gürcü
ordusunu bozguna u¤rat›p ilerleyiflini durdurdular (Temmuz 1163).
Arslanflah’›n rakiplerini bertaraf etmesi ve Gürcistan seferi ile kazand›¤› itibar,
Halife Müstencid Billah’› rahats›z etti. Bu yüzden Fars atabeyinin yan›nda bulunan
bir melikin sultan ilân edilmesini sa¤lad›. Irak emirlerinden de taraftarlar bulan
Atabey Zengi’nin destek verdi¤i ‹nanç Bey idaresindeki ordu, ‹ldeniz taraf›ndan
hezimete u¤rat›ld›. Huzura ça¤r›lan Salgurlu atabeyi Arslanflâh’a tâbi olmay› kabul
edip affedildi (Nisan 1165). Sultan Arslanflah saltanat› boyunca ‹nanç Bey ve Ars-
lanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlar›yla u¤raflt›. Buna ra¤men ‹ldeniz gibi güçlü
bir devlet adam›n›n da deste¤i ile Kirman Selçuklular›, Do¤u Anadolu beyleri ve
Musul atabeyleri de Arslanflâh’a tâbi oldular.
Arslanflah ve ‹ldeniz, Gürcülerin Ani’yi almalar› üzerine tekrar sefere ç›kt›lar.
Sultan Nahçivan’a geldi¤i s›rada hastaland›. Dvin’de dinlenen Arslanflah hastal›¤›
biraz hafifleyince Nahcivan’a döndü. ‹ldeniz idaresindeki ordu Gürcü kral›n› kaç›-
r›p muzaffer olarak döndü. Hemedan’a döndükten sonra Nahcivan’da bulunan an-
nesi ve ‹ldeniz vefat ettiler. ‹ldeniz’in o¤lu Pehlivan Nahcivan’a gelerek kendisini
atabey ilân etti. Sultan, Pehlivan’›n yapt›¤› bu emrivakiye karfl› savaflmaya karar
verdi. Fakat hastal›¤› nükseden Arslanflah 43 yafl›nda vefat etti (1176).
Sultan II. Tu¤rul (1176-1194)

Sultan Arslanflah ölünce yerine küçük yafltaki o¤lu Tu¤rul geçti. Bu duruma ilk
tepki amcas› Muhammed’den geldi ve asker toplamak için Isfahan’a gitti. fiehzâde-
nin gücünün gün geçtikçe artt›¤›n› gören Atabey Pehlivan, Isfahan’a sefere ç›kt›.
Muhammed’i burada yenen Pehlivan onu Huzistan’a kaçmak zorunda b›rakt›. An-
cak Pehlivan bir daha tehdit oluflturmamas› için onu yakalayarak Sercihan kalesi-
ne hapsetti.
Komflu Devletler ile Münasebetleri

Sultan Tu¤rul zaman›nda Irak Selçuklular›’n›n etraf›nda Harizmflâhlar, Türkiye Sel-
çuklular› ve Eyyubîler vard›. Atabey Pehlivan Harizmflahlâr ile iyi geçinme yönün-
de bir politika izledi. Bu politikay›, deste¤ini sa¤lamay› da umarak, Abbasîlere kar-
fl› da sürdürmeye çal›flt›. Bu durumda Irak Selçuklular›’n›n en büyük rakibi olarak
Eyyubîler kal›yordu. Nitekim Selahaddin Eyyûbî, Irak Selçuklular›na ba¤l› olan
Musul’u tâbiyet alt›na ald›.
Selâhaddin bundan sonra Ahlat üzerine hareket etti. Ahlatflâhlar Irak Selçuklu-
lar›’n›n tâbileri olduklar› için, Pehlivan da ona karfl› haz›rl›k yapt›. Meyyâfârikîn
(Silvan) kuflatmas›na tak›lan Selâhaddin Ahlat’a gidemedi. Bu durumu f›rsat bilen
Begtemür Ahlat’a hâkim oldu (1185). Daha sonra Selâhaddin ve Pehlivan Ahlat ko-
nusunda savaflmaktan kaç›n›p, flehrin yönetiminin Begtemür’de kalmas› yönünde
anlaflt›lar.
K›z›l Arslan ile Mücadelesi

On iki y›l atabeylik yapan Pehlivan 1186’da öldü. Sa¤l›¤›nda çeflitli bölgelere tayin
etti¤i o¤ullar›na Sultan Tu¤rul ve kardefli K›z›l Arslan’a itaât etmelerini vasiyet etti.
Sultan Tu¤rul da art›k fiilen saltanat sürmeyi arzu ediyordu. Ancak K›z›l Arslan bu-
na f›rsat vermeden ülke yönetimine el koydu. K›z›l Arslan durumunu daha da kuv-
vetlendirmek maksad›yla Tu¤rul’un taraf›n› tutan emirleri hapse att›rmaya bafllad›.
K›z›l Arslan’dan kurtulmak isteyen Tu¤rul da, Pehlivan’›n dul kar›s› ‹nanç Hatun
vas›tas›yla, onun ümeras›ndan Ayaba ve Rus ile anlaflt›. K›z›l Arslan’›n Rus ve Aya-
ba üzerine yapt›¤› seferde Sultan Tu¤rul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba taraf›-
na geçti. Bu olay K›z›l Arslan’›n savafl› göze alamayarak Azerbaycan’a çekilmesine
sebep oldu. Bu durumu f›rsat bilen Tu¤rul, Rey’den Hemedan’a geçerek art›k göl-
ge bir hükümdar olmaktan kurtularak devlet ifllerini ele almay› baflard›. Ancak bu
sefer de kendisine yard›m eden Rus ve Ayaba aras›nda huzursuzluk ç›kmaya bafl-
lad›. Sultan’›n Rus’u hapsetmesi, baz› komutanlar aras›nda hoflnutsuzlu¤a ve K›z›l
Arslan taraf›na geçmelerine yol açt›. Bu durum gûlam sisteminin kaç›n›lmaz bir aç-
maz› idi. Gûlam ümeray› denetleyen mekanizmalar›n zaafa u¤ramas›, sistemin
aç›klar›na nüfuz eden ümeraya devlete tahakküm etme gücü veriyordu.
‹ntikam almak için f›rsat bekleyen K›z›l Arslan, Halife Nas›r Lidinillah ile anla-
flarak Sultan Tu¤rul’a hücum etti. Sultan, Halife’nin ordusuna ani bir bask›n düzen-
leyip hezimete u¤rat›nca K›z›l Arslan çekildi (1188). Bu baflar› baz› emirlerin Sul-
tan’a kat›lmas›n› sa¤lad›. Ancak Tu¤rul’un saltanat›n› tahkim için att›¤› her ad›m ay-
n› flekilde bu emirlerin da¤›lmas›na yol aç›yordu. K›z›l Arslan durumunu bir hayli
güçlendirdikten sonra Tu¤rul’la bir anlaflma yapmay› baflard›. Bunun üzerine kuv-
vetlerinin bir k›sm› da¤›lan Sultan’a bask›n düzenleyip onu yenilgiye u¤ratt›. Bir
süre daha K›z›l Arslan ile mücadeleye devam eden Tu¤rul her defas›nda yenildi.
K›z›l Arslan sonunda bir hile ile Sultan› yakalatarak hapsettirdi (1192). Bu süreçten
sonra daha ileri giden K›z›l Arslan, tahta oturttu¤u flehzâdeyi de hapse atarak hali-
fenin de onay›yla kendisini sultan ilan etti. Ancak bu afl›r›l›k baflta ‹nanç Hatun ol-
mak üzere birçok kifliyi rahats›z etti ve K›z›l Arslan’a karfl› bir ittifak oluflmas›na se-
bep oldu. Nitekim K›z›l Arslan k›sa bir süre sonra, gece çad›r›nda uyurken, kar›s›
‹nanç Hatun’un da yard›m›yla öldürüldü.
Irak Selçuklu Melikli¤i’nin Y›k›l›fl›

Atabey K›z›l Aslan’›n öldürülmesinden sonra ortaya ç›kan kar›fl›kl›k s›ras›nda
Harizmflahlar da Selçuklular üzerindeki bask›y› artt›rd›lar. Bu s›rada Tu¤rul da
hapisten kurtulmufltu. Ancak çok geçmeden kendisini i ile savafl içerisinde bul-
du. Sultan Tu¤rul Ocak 1194’te Harizmflah Tekifl’in öncü kuvvetlerini yendi. An-
cak devam eden savaflta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle at›ndan düflünce
orada bo¤az› kesilerek öldürüldü. Nafl› Büyük Selçuklu Devletinin kurucusu
olan Tu¤rul Bey’in türbesine defnedildi. Sultan II. Tu¤rul’un ölümüyle, Sancar’›n
ölümünden sonra bir bak›ma Büyük Selçuklular› da temsil eden Irak Selçuklula-
r›’n›n Horasan ve ‹ran’daki hâkimiyetleri sona erdi.
Özet
N
A M A Ç
Büyük Selçuklular zaman›nda kurulan flube ha- (1079). Tutufl, Suriye’de görevli Selçuklu beyle-
1 nedanlar› devletin idare mekanizmas› bak›m›n- rinden Ats›z’› öldürerek onun hâkimiyetindeki
dan de¤erlendirebileceksiniz topraklara sahip oldu (1079). Tutufl da Melik-
Selçuklu Devleti’nin kurulmas› üzerine toplanan flah’›n ölümünden sonra (1092) Büyük Selçuklu
kurultayda, fethedilen ve fethedilmesi tasarlanan taht›n› ele geçirmek için isyan etti. Fakat o da bu
yerler hanedan mensuplar› aras›nda taksim edil- isyan s›ras›nda öldürüldü (1095).
di. Ancak bu bölüflüm mülkiyet hakk› ile ilgili ol- Tutufl’un ölümünden sonra o¤ullar›ndan R›dvan
may›p, tamamen idarî bir tasarruftu. Yönetimde Halep’te, Dukak ise D›maflk’ta Suriye Selçuklula-
sorumluluk alan meliklerin devlet idaresinde tec- r›’n›n birer flubesini kurdular. D›maflk Melikli¤i
rübe sahibi olmas› sa¤lan›yordu. Önce Abbasî 1104 y›l›nda y›k›larak atabey To¤tekin’in hâkimi-
Halifesi ve büyük Sultan›n ad›n› zikretmek flar- yetine girdi ve bu tarihten itibaren D›maflk Ata-
t›yla kendi adlar›na para bast›r›p hutbe okutmak, beyli¤i olarak an›ld›.
nevbet çald›rmak gibi saltanat alâmetlerini kulla- R›dvan Halep’te melikli¤ini kurdu¤u s›ralarda I.
nabilmekte idiler. Netice itibariyle Büyük Selçuk- Haçl› seferi dolay›s›yla Haçl›lar bölgeye yerlefl-
lu Devleti’ne tâbiydiler. mifl bulunmaktayd›lar. Bu yüzden rahat bir dö-
Tarihî süreçte önce Kirman, ikinci Suriye ve son nem geçirdi¤i söylenemez. R›dvan 1113’te ölün-
olarak da Irak flubeleri kurulmufl idi. Kirman ve ce yerine o¤lu Alparslan geçti. Atabey Lü’lü Al-
Irak meliklikleri Büyük Selçuklular’›n y›k›l›fl›n- parslan’› öldürterek (1114) yerine alt› yafl›ndaki
dan sonra yaflamaya devam etmifllerse de, Suriye kardefli Sultanflah’› ç›kard› ve yönetimi tamamen
Selçuklu Melikli¤i daha önce tarih sahnesinden eline geçirdi. Lü’lü’nün 1117’de öldürülmesi üze-
çekilmifltir. rine Artuklu ‹lgazi flehre ça¤r›ld›. Artuklu beyi
1118’de Haleb’e hâkim oldu. Sultanflah’› hapset-
N
A M A Ç
Kirman Selçuklular› Melikli¤inin kurulufl ve y›k›- mesi üzerine, Suriye Selçuklu Melikli¤inin bu flu-
2 l›fl sürecini aç›klayabilecek besi de tarihe kar›flm›fl oldu.
Meliklik olarak adland›r›lan bu hanedanlar›n ilki
Kirman’da Kara Arslan Kavurd taraf›ndan 1048
N
A M A Ç
Irak Selçuklular› Melikli¤inin kurulufl ve y›k›l›fl
y›l›nda kurulmufltur. Umman’a bir deniz seferi 4 sürecini aç›klayabilecek
düzenleyen Kavurd buraya hâkim oldu. Kavurt Büyük Selçuklu sultan› Muhammed Tapar’›n ölü-
Bey, kut inanc› dolay›s›yla, hanedan›n tüm erkek mü üzerine (1118) yerine o¤lu Mahmud geçti.
fertlerinin tahtta hak sahibi oldu¤u anlay›fl›ndan Ancak Mahmud’un genç ve tecrübesiz oldu¤unu
hareketle önce kardefli Alparslan’a, sonra da Me- gören amcas› Sancar onun saltanat›na karfl› ç›kt›.
likflâh’a karfl› taht davas› sürdürdü. Fakat ye¤eni 11 A¤ustos 1119’da Save’de kazand›¤› savafltan
Melikflah’a yenildi ve yakalanarak öldürüldü sonra Büyük Selçuklu sultan› oldu. Ye¤eni Mah-
(1073). Ondan sonra yerine o¤ullar› geçti. Fakat mud’u Irak bölgesine göndererek orada bir flu-
onlar ve halefleri zaman›nda Kirman Kavurd Bey benin kurulmas›na izin verdi.
zaman›ndaki istikrar›na kavuflamad›. Ancak I. Irak Selçuklular›, tarihi Sancar’›n do¤udaki mefl-
Arslanflah (1101-1142)’›n iktidar› zaman›nda Kir- guliyetinden yararlanan halifelerin de k›flk›rtma-
man Selçuklular› tekrar parlak bir dönem yaflad›. s›yla, bafl›ndan sonuna kadar taht mücadeleleri
1186 veya bir rivayete göre, 1189 y›l›na kadar sü- ile geçti. Bu yüzden Halife ile de fliddetli müca-
ren Kirman Selçuklu Melikli¤i O¤uz istilâs› sonu- deleler yafland›. Bu dönemde sisteme iyice yerle-
cu y›k›ld›. flen gûlam ümera, devletin sonunu getiren mü-
cadelelerin de kayna¤› oldu. Irak Selçuklular›n›n
N
A M A Ç
Suriye Selçuklular› Melikli¤inin kurulufl ve y›k›l›fl hâkimiyet sahas›nda ‹ldenizliler, Salgurlular ve
3 sürecini aç›klayabilecek Zengiler olmak üzere atabeylikler kurulmufltur.
Büyük Selçuklu sultan› Melikflah, kardefli Tutufl’u Irak Selçuklular› Harizmflahlar taraf›ndan 1194’te
Fat›mî tehlikesine karfl› Suriye’ye tayin etti. Böy- y›k›lm›flt›r.
lece Suriye Selçuklu melikli¤i kurulmufl oldu
1. Selçuklular tarihinde ilk deniz afl›r› seferi düzenle- 6. Melik Dukak’›n, Melik R›dvan’› tan›mak zorunda kal-
yen kifli ve düzenlenen yer afla¤›daki seçeneklerden d›¤› olay afla¤›dakilerden hangisidir?
hangisinde bir arada verilmifltir? a. R›dvan, Artuko¤lu ‹lgazi ile sefere ç›kmas›
a. Tu¤rul Bey-Hürmüz Bo¤az› b. To¤-Tegin’in Zümürrüd Hatun ile evlenmesi
b. Melikflah- Suriye c. Fat›mî halifesi ile Melik R›dvan’›n anlaflma yap-
c. Melik Mahmud- Basra Körfezi mas›
d. Melik Kavurt- Ummân d. Haçl› ordusunun Suriye’ye ulaflmas›
e. Melik Tutufl-Antakya e. K›nnesrin savafl›nda Melik R›dvan’a yenilmesi
2. Kirman Selçuklular› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi 7. Fat›mîler ad›na fiiî hutbesi okutan Selçuklu meliki
yanl›flt›r? afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kirman ülüfl gelene¤i icab› Kavurt Bey’e veril- a. Melik Dukak
mifltir. b. Melik Tutufl
b. Büyük Selçuklular’dan ba¤›ms›z kurulmufltur. c. Melik R›dvan
c. Kirman Selçuklu melikleri Selçuklu Devleti’ne d. ‹madeddin Zengi
tâbi olmufllard›r. e. Nureddin Mahmud
d. Kirman’da bu dönemde mamur ve müreffeh bir
hayat yaflanm›flt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Büyük Selçuklular’a ba¤l›
e. Meliklik O¤uz istilâs› sonucu y›k›lm›flt›r. olarak kurulan melikliklerden biri de¤ildir?
a. Suriye Selçuklular›
3. Suriye Selçuklu Melikli¤i’nin kurulufl tarihi ve kuru- b. Irak Selçuklular›
cusu afla¤›daki fl›klardan hangisinde do¤ru olarak veril- c. Türkiye Selçuklular›
mifltir? d. Kirman Selçuklular›
a. Tutufl - 1079 e. D›maflk Melikli¤i
b. Dukak -1079
c. Tu¤rul -1079 9. Irak Selçuklu Melikli¤i afla¤›dakilerden hangisi tara-
d. Tutufl - 1179 f›ndan y›k›lm›flt›r?
e. R›dvan -1095 a. O¤uzlar
b. Büyük Selçuklular
4. Melik Tutufl’un öldürülmesiyle sonuçlanan Rey Sa- c. Kirman Selçuklular›
vafl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? d. Harizmflahlar
a. Tutufl ile Melikflah aras›nda meydana gelmifltir. e. Gazneliler
b. 24 fiubat 1095 tarihinde olmufltur.
c. Tutufl Büyük Selçuklu taht›n› ele geçirmek iste- 10. Melikliklerin ortaya ç›kmas›nda afla¤›dakilerden
mifltir. hangisi etkili olmam›flt›r?
d. Tutufl ile Berkyaruk aras›nda geçmifltir. a. Taht mücadeleleri
e. Terken Hatun da Tutufl’u desteklemifltir. b. Haçl›lar ile mücadele iste¤i
c. Ülke yönetiminde hanedan üyelerinin sorumlu-
5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde Suriye Selçuk- luk gere¤i görev almalar›
lu Melikli¤i’nin parçalanmas› ile ortaya ç›kan meliklik- d. Kut anlay›fl›
ler bir arada verilmifltir? e. Selçuklular›n hâkim oldu¤u topraklar›n geniflle-
a. Musul - Kerkük mesi
b. D›maflk - Musul
c. Irak - Halep
d. Halep - D›maflk
e. Musul - Sincar

Sultan Melikflah, Kavurd Bey’in o¤ullar›n›n gözlerini 1. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Kirman Selçuklular›-
kör etmek için mil çektirdi¤i zaman, mil çeken kimse n›n Geliflme Devri” konusunu yeniden gözden
gözlerinin nurunu gidermemeye niyet edip mil çekme- geçiriniz.
yi savsaklam›flt›. Sultanflah’›n ve sa¤ kalan iki kardefli- 2. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Kirman Selçuklu
nin gözlerinin nuru durur ve yine eskisi gibi görürlerdi. Melikli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Ancak bir evde hapis olunmufllar ve üzerlerine güveni- 3. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Suriye Selçuklu
lir muhaf›zlar kondu¤undan kurtulmaktan ümitlerini Melikli¤inin Kuruluflu”nu yeniden gözden
kesmifllerdi. Ayr›ca muhaf›zlar üçü ile de konuflmad›- geçiriniz.
¤›ndan kurtulufl için bir çare bulamazlard›. Nihayet bir 4. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Rey Savafl› ve Tutufl’un
hile düflünüp sultandan hizmet için iki cariye istediler: Sonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
“Biz hastay›z, hizmetkârs›z olamay›z,” dediler. Sultan 5. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Suriye Selçuklu
bunlara iki cariye verdi. Cariyeler gelip bunlar›n oldu¤u Melikli¤inin Y›k›l›fl›”n› yeniden gözden geçiriniz
hücreye girdi. Bunlar ile o hücrelerinde durur, hizmet- 6. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Melik R›dvan”
lerini görürlerdi. O cariyeler sebebinden muhaf›zlar konusunu yeniden gözden geçiriniz.
bunlar›n üzerine her zaman izinsiz giremez ve durum- 7. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Melik R›dvan Devri”
lar›n› göremez oldular. Sonra bunlar muhaf›zlar›n biri konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ile dost oldular ve kaçmak için tedbir al›p gayret göster- 8. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse konu bafll›klar›n›
diler. Kirman’a adam gönderip at istediler ve: “Bize yar- yeniden gözden geçiriniz.
d›m edin,” dediler. Kirman’a giden adamlar atlar› geti- 9. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Irak Selçuklu
rip flehrin d›fl›nda bir tenha yerde b›rakt›lar. Bunlarla Melikli¤i’nin Y›k›l›fl›” konusunu yeniden gözden
dost olan muhaf›z vas›tas› ile atlar› getirdiklerini bildir- geçiriniz.
diler. Sonra o iki cariyenin ellerini arkalar›na ba¤lay›p 10.b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse girifl k›sm›n› ve özetleri
bir karanl›k evin içine koydular ve evin kap›s›n› s›k›ca yeniden gözden geçiriniz.
kapatt›lar. Evin dam›n› bir taraftan delip Sultanflah’› ve
kardefllerini ip ile çekerek yukar› ç›kard›lar. O gecenin
içinde haz›rl›klar›n› gördüler ve atlar›n durdu¤u yere
ulaflt›lar. Atlar›na binip sürat ile yola ç›kt›lar. Muhaf›zlar
durumdan ö¤le zaman› haberdar oldular, o cariyeleri
ba¤l› ve hapis olunmufl buldular. Melikflah orada de¤il
Horasan’da idi. Çok kimse onlar›n arkalar›ndan gitme-
di, gidenler de ulaflamad›. Bunlar süratle gidip birkaç
gün içinde Kirman’a ulaflt›lar. Babalar› Melik Kavurt’un
kalesine girdiler, emin oldular. Melikflah’›n hapsinden
kurtuldular. Kirman halk› bunlar›n gelifline memnun ol-
du. (Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I, Haz: Erdo-
¤an Merçil, ‹stanbul: Tercüman 1001 Temel Eser,
1977, 124-125)

Büyük Selçuklu Devleti kurulduktan sonra fethedilen 1153 y›l›nda Sultan Sancar’› yenilgiye u¤ratan O¤uzlar,
ve fethedilmesi düflünülen yerler, idarî bak›mdan pay- Horasan, ‹ran, Afganistan ve Kirman’› da istilâ edip
laflt›r›ld›. Bir k›sm› nispeten genifl yetkilere sahip olan ya¤malad›lar. Buna ra¤men co¤rafî konumu dolay›s›y-
flehzâdeler, merkezi otoritenin zay›flad›¤› zamanlarda la onlar›n hedefinde olmayan Kirman Selçuklu Melik-
taht› ele geçirme, olmazsa bulundu¤u bölgede hâkimi- li¤i, 1189’a kadar varl›¤›n› korudu. Merv ve Serahs fle-
yetini güçlendirme yolunda mücadeleye girmifllerdir. hirlerini elinde bulunduran O¤uz beylerinden Dinar,
Meliklikler her ne kadar ba¤›ms›z olamasalar da, tayin Harizmflâh taraf›ndan buradan at›l›nca Kirman’a girdi.
edildikleri bölgede kendi hanedanlar›n› kurmufllard›r. Son Kirman meliki Turanflâh’›n bu istilay› önleyecek
güçte olmamas› ve öldürülmesi O¤uzlar’›n bölgeye ko-
S›ra Sizde 2 layl›kla hâkim olmas›na ve melikli¤in y›k›lmas›na yol
Kudüs’ü kurtarmak gibi dinî bir hedefe do¤ru yola ç›- açt›.
kan, ama tam bir kolonizasyon hareketi yürüten Haçl›-
lar, Anadolu’da büyük tahribat ve kay›plara sebebiyet S›ra Sizde 4
verdikten sonra Suriye’ye ulaflt›lar. Mart 1098’de Urfa’da Irak Selçuklu sultanlar›, Sultan Sancar’›n yüksek oto-
bir kontluk kuran Haçl›lar Antakya’y› kuflatt›lar. Ya¤›s›- ritesi ve himayesi alt›nda bulunuyorlard›. Buna ra¤-
yan Büyük Selçuklu sultan› ve bütün Müslüman emirle- men onun do¤udaki meflgûliyetlerinden yararlanan
ri yard›ma ça¤›rd›. Bu seferin hedeflerinden birisi olan Abbasî Halifeleri, taht mücadeleleri için Irak Selçuklu
R›dvan, Antakya’n›n yard›m›na bir miktar asker gönder- meliklerini birbirlerine karfl› k›flk›rt›yorlard›. Bu du-
di. Fakat onlar da yolda Haçl›lar taraf›ndan bask›na u¤- rum Halifelerin yeniden siyasî güç olma çabalar›n›n
rat›ld›. Haçl›lar›n Antakya’y› iflgali (Haziran 1098) Halep bir sonucu olup, zaman zaman sert çat›flmalara da yol
Selçuklu Melikli¤i için son derece ciddi bir tehlikeydi. açabiliyordu. Bu u¤urda iki halife hayat›n› kaybetti¤i
Zira stratejik ç›karlar› gere¤i Haleb’i ele geçirmeyi dü- gibi, halifeler son dönemlerde Harizmflahlarla iflbirli¤i
flünen Antakya prinkepsleri, bu amaçla pek çok giri- yaparak Irak Selçuklular›’n›n çöküflünde önemli rol
flimde bulundular. oynam›fllard›r.
Alptekin, Coflkun (1989), “Irak Selçuklular›”, Do¤ufltan
Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi, VII, ‹stanbul, 291-
337.
Kayhan, Hüseyin (2001), Irak Selçuklular›, Konya.
Merçil, Erdo¤an (1980), Kirman Selçuklular›, ‹stanbul.
Merçil, Erdo¤an (1989), “Kirman Selçuklular›”,
Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi, VII,
‹stanbul, 231-289.
Sevim, Ali (1989), Suriye ve Filistin Selçuklular›
Tarihi, Ankara.
Sevim, Ali (1989), “Suriye Selçuklular›”, Do¤ufltan
Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi, VII, ‹stanbul, 339-
470.
8
Amaçlar›m›z
N
Selçuklular döneminde kurulan atabeyliklerin sistem içerisindeki yerini
N
tan›mlayabilecek,
N
To¤teginlilerin tarihçesi ve tarihî önemini aç›klayabilecek,
N
Zengilerin tarihçesi ve tarihî önemini belirleyebilecek,
N
‹ldenizlilerin tarihçesi ve tarihî önemini aç›klayabilecek,
Salgurlular›n tarihçesi ve tarihî önemini de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Büyük Selçuklular • Zengiler
• Atabey-Atabeylik • ‹ldenizliler
• To¤teginliler • Harizmflahlar
• Haçl› Seferleri • Halife
• Fat›mîler • Salgurlular
‹çindekiler
• TO⁄TEG‹NL‹LER (DIMAfiK
ATABEYL‹⁄‹ / BÖR‹LER)
• ZENG‹LER (MUSUL ATABEYL‹⁄‹)
Büyük Selçuklu Tarihi Atabeylikler
• ‹LDEN‹ZL‹LER (AZERBAYCAN
ATABEYL‹⁄‹)
• SALGURLULAR (FARS ATABEYL‹⁄‹
Atabeylikler
G‹R‹fi
Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Türkler’e has bir unvand›r. An-
cak kurumun Selçuklu öncesi uygulamalar› hakk›nda fazla bilgi bulunmamaktad›r.
Selçuklu döneminde sultanlar›n flehzâdeleri e¤itmek için tayin ettikleri hocalara
atabeg unvan› verilmifltir. Selçuklular’da bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslan’›n,
o¤lu Melikflah’a hoca tayin etti¤i Nizâmülmülk’tür. Atabeyler genellikle gûlam kö-
kenli askerî valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, çocuk
yaflta yan›na verilen meliki her bak›mdan yetifltirmek, bir bak›ma tahta haz›rlamak-
t›. Bu durum merkezi idarenin güçlü oldu¤u zamanlarda hiç bir sorun yaratmazd›.
Fakat devletin zaaf gösterdi¤i hâllerde atabeyler, yanlar›nda bulunan flehzâdeler
ad›na saltanat mücadelesine giriyorlard›. E¤er baflar›l› olurlarsa melik tahta oturur,
kendileri de sultan›n en yak›n›nda yer almak suretiyle, çok önemli konumlara ge-
lirlerdi. Saltanat davas›n› kaybetmeleri hâlinde ise, ço¤unlukla flehzâdenin dul an-
nesi ile evlenerek mevkilerini güçlendirirlerdi. Bulunduklar› yerde merkeze ba¤l›
olmakla birlikte, zamanla denetimin zay›flad›¤› nüfuz alanlar› olufltururlard›. Ayr›-
ca kendilerine verilen ikta topraklar›n›n büyüklü¤ü nisbetinde hâkimiyetleri sa¤-
lamlafl›rken, bir yandan iktalar›n›n, di¤er yandan unvanlar›n›n o¤ullar›na intikâl et-
mesiyle kendi hanedanlar›n› kurarlard›. Bildi¤imiz atabegliklerin hepsi Büyük Sel-
çuklu veya Irak Selçuklular›na, dolay›s›yla da Abbasî Halifeli¤ine tâbi olmufllard›r.
Bununla birlikte atabeylerin, devletin zay›f zamanlar›nda devleti çöküfle götüren
önemli sebeplerden birisini teflkil etti¤i görülmektedir. Kendilerine verilen merkez-
den uzak, genifl ikta topraklar› ile yanlar›ndaki flehzâdeleri devlete karfl› pazarl›k
konusu yapabilmeleri en mühim dayanaklar› olmufltur. Özellikle Irak Selçuklula-
r›’n›n son zamanlar›nda ümera, adetâ kendilerini zorla atabeg tayin ettirip, melik-
leri de rehin olarak yanlar›nda tutacak kadar büyük, fakat tahripkâr bir güç oda¤›
durumuna gelmifllerdir.
Bununla birlikte atabeglik merkezlerinde hâkimiyet alâmetleri, en kötü dönem-
lerde bile melik ad›na icra edilirdi. Atabey çok nüfuzlu ise hutbe ve paraya onun
ad› da eklenirdi.
Musul ve D›maflk’ta oldu¤u gibi, yanlar›nda art›k flehzâdelerin olmad›¤› dö-
nemlerde de atabey olarak an›lm›fl olmalar›na ra¤men, bunlar art›k meliklerin ho-
calar› olarak de¤il, sultan, melik, emir gibi siyasî bir mevkinin ifadesi olan unvan-
lar›yla tarih sahnesinde yer alm›fllard›r.
TO⁄TEG‹NL‹LER (1104-1154)
To¤tegin ve Atabeyli¤in Kuruluflu

To¤teginliler, D›maflk merkez olmak üzere Suriye’de bafll›ca Hama, H›ms, Tedmür
ve Baalbek çevresinde hüküm sürmüfl bir hanedand›r. Atabeyli¤in kurucusu olan
Türkmen beyi To¤tegin hakk›nda fazla bilgi bulunmamaktad›r. Sultan Alp Ars-
lan’›n Kafkasya seferi s›ras›nda ona kat›ld›¤›, bu bölgede yapmakta oldu¤u gazâ-
larla ilgili tecrübelerini sultanla paylaflt›¤› ve kendisini Rum seferine teflvik etti¤i bi-
linmektedir. Anadolu seferlerine kat›lan komutanlar içerisinde ad› geçen To¤te-
gin’in daha sonra Suriye meliki Tutufl’un hizmetine girdi¤i anlafl›lmaktad›r
Daha önce anlat›ld›¤› gibi, Melikflah ölünce kardefli Tutufl, onun yerine geçmek
arzusuyla taht mücadelesine girmiflti. Tutufl bu amaçla Âmid (Diyarbak›r)’e geldi¤i
s›rada, yan›nda bulunan meflhur komutan To¤tegin’i o¤lu Dukak’a atabey tayin et-
miflti (1093). Tutufl, Rey savafl›nda ölürken To¤tegin Berkyaruk’a esir düflmüfltü.
Sonra esir mübadelesi çerçevesinde sal›verilen To¤tegin, D›maflk’ta melik ilan edil-
mifl olan Dukak’›n hizmetine girdi. To¤tegin atabey unvan›n›, Dukak’›n D›maflk
melikli¤i döneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi o¤lu Tu-
tufl’un atabeyli¤ine atad›.
Atabey To¤tegin, Dukak’›n vasiyeti üzerine onun bir buçuk yafl›ndaki o¤lu Tu-
tufl’u meliklik makam›na oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tüm idare-
yi eline ald›. Fakat daha sonra Tutufl ad›na okunan hutbeyi kesip, Dukak’›n karde-
fli Ertafl’› D›maflk’a ça¤›rd›. Melik ilân edilen Ertafl, atabey taraf›ndan öldürülmek-
ten korktu¤undan ona karfl› kuvvet toplamak üzere D›maflk’tan kaçt› (Ekim 1104).
Fakat yard›m temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. K›sa bir süre sonra
Melik Tutufl’un da ölmesi üzerine To¤tegin’in önünde hiç bir engel kalmad›. D›-
maflk melikli¤i miras›na kendi ad›na el koydu.
D›maflk Atabeyli¤i - Haçl› Münasebetleri

Bu dönemde Yak›ndo¤u’yu tehdit eden en büyük düflman Haçl›lar’d›. To¤tegin
ise Kudüs Krall›¤› ile komflu olmas› bak›m›ndan tehlikeyi çok daha yak›ndan his-
sediyordu. Haçl›lar’a karfl› yap›lan savafllarda önceleri saf tutmayan Fatimîler, top-
rak ve itibar kay›plar›n› telafi etmek için Türklerle iflbirli¤i etmeye mecbur oldular.
Atabey Fat›mîler’in yard›m ça¤r›s›na, Emir Sabar idaresinde bin üçyüz kiflilik bir
kuvvet göndererek karfl›l›k verdi. ‹ki taraf›n da a¤›r kay›plar verdi¤i Remle savafl›-
n› Haçl›lar kazand› (29 A¤ustos 1105).
Baudouin’in krall›¤›n güvenli¤ini sa¤lamak için infla ettirdi¤i Al’al kalesi, D›-
maflk’›n ziraât alanlar› bak›m›ndan ciddi bir tehdit oluflturuyordu. To¤tegin bu se-
beple ç›kt›¤› seferde, kaleyi zapt edip tamamen y›kt›rd› (Aral›k 1105). Bununla bir-
likte Haçl›lar atabeyli¤in güneyindeki bölgeleri ya¤malamaya devam ediyorlard›.
To¤tegin bunun üzerine Türkmenler’den de yard›m temin ederek sefere ç›kt›. Fa-
kat Kral Taberiye’ye çekilince, bir iki ufak çat›flma d›fl›nda savafl olmad›. D›maflk’›n
güneyine ak›nlar sürdü¤ü için Taberiye’ye yeniden sefere ç›kan Atabey, Haçl›lar›
ma¤lup etti. Kral›n ye¤eni olan kale komutan› Gervaise esir edildi. Serbest b›rak›l-
mas› konusunda taraflar aras›nda anlaflma sa¤lanamay›nca da öldürüldü (1108).
Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kudüs kral› Sayda’ya sald›rd›. Haçl›-
lar sahil fleridini tamamen zapt etmek istiyorlard›. Fat›mî donanmas› Sayda kuflat-
mas›na yard›m›na gelen Ceneviz donanmas›n› ma¤lup etti. D›maflk kuvvetleri ge-
cikmeli de olsa flehrin yard›m›na yetifltiler. Taberiye bölgesindeki sürekli savafl ha-
8. Ünite - Atabeylikler 149
li D›maflk’›n ekonomik hayat›na da büyük zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret

kervanlar›n›n ya¤malanmas›, ister istemez D›maflk-M›s›r kervan yolunu kullan›m
d›fl› b›rak›yordu. Atabeyli¤in ticarî ç›karlar›n› gözeten To¤tegin, bu yüzden Kral›n
teklifini kabul ederek on y›ll›k bir bar›fl antlaflmas› yapt› (1108). Bu sayede D›-
maflk’›n ticaret hayat›n›n canlanmas›n› sa¤lad›.
Haçl›lar taraf›ndan kuflat›lan Trablus’a ba¤l› Arka kalesi nâibi, To¤tegin’den
flehri kendisine teslim etmek karfl›l›¤›nda yard›m istedi. Hemen gönderilen D›maflk
askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini göndermekte geç kalan Ata-
bey, Haçl›lar taraf›ndan bask›na u¤rat›l›p a¤›r kay›plar verdi. Arka kalesi sonunda
Haçl›lara teslim oldu. Haçl›lar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimîler’e ait
Trablus’u karadan ve denizden kuflat›p iflgâl ettiler. Trablus’da Kudüs krall›¤›na
ba¤l› bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Ce-
bele’yi zapt etti (Temmuz 1109). Haçl›lar atabeyli¤e ba¤l› Rafeniye’ye sald›rarak
mevcut antlaflmay› bozdular. Bunun üzerine Atabey, Haçl›lar›n tüm ikmâl yollar›n›
keserek flehrin düflmesini engelledi. Ancak To¤tegin bu sald›r›lar karfl›s›nda Antak-
ya Prinkepsi ile bir anlaflma yapmaya mecbur oldu. Buna göre el-Munayt›ra ve ‹bn
Akkâr kaleleri Haçl›lar’a terkedilecek, el-Bika bölgesi ürününün üçte biri onlara
verilecek ve baz› kaleler Haçl›lara y›ll›k vergi ödeyeceklerdi (1110).
Sultan Berkyaruk, Haçl›larla savaflmak üzere, tüm bölge emirlerine Musul vali-
si Mevdûd komutas›nda toplanmalar›n› bildirdi. Artuklu ‹lgazi ve Ahlatflah Sök-
men’in de kat›ld›¤› Selçuklu ordusu, önce Urfa’y› kuflatt›. Erzak takviyesi yapama-
yan flehir zor duruma düfltü. Kudüs kral› idaresinde yard›ma gelen Haçl› ve Erme-
ni kuvvetleri Selçuklu ordusunun pususuna düflerek büyük kay›plar verdi (1110).
To¤tegin de askerlerini, Urfa’y› kuflatmaya devam eden Selçuklu ordusunun yard›-
m›na gönderdi. Fakat kendisi Haçl› tehdidi dolay›s›yla D›maflk’a dönmek zorunda
kald›. To¤tegin, ertesi y›l Sultan Tapar’›n emri ile, yine Emir Mevdûd idaresinde,
Harran önlerinde toplanan Selçuklu ordusuna kat›ld›. Fakat komutanlar aras›nda-
ki anlaflmazl›klar ve hastal›klar ordunun bir netice al›nmadan da¤›lmas›na sebep
oldu. Mevdûd ve Atabey, Haçl›lar’›n kuflatt›¤› fieyzer’e yard›ma gittiler. Ancak k›fl›n
yaklaflmas› dolay›s›yla onlar da ülkelerine döndüler.
Kudüs Kral› Baudouin bu kez de Sur liman flehrini kuflatt›. Sur valisi Anufltegin
ba¤l› oldu¤u Fat›mîlerden k›sa sürede yard›m alamayaca¤›n› görerek To¤tegin’e
baflvurdu. Atabey’in gönderdi¤i 200 kiflilik takviye kuvveti muhasaradan önce fleh-
re girmeyi baflard›. Haçl›lar’›n dikkatini Sur’dan baflka yöne çekmek için, çevrede-
ki Haçl› flehirlerine sald›r›lar düzenledi, kay›plar verdirdi. Sur önündeki Haçl›lar’›n
karadan ikmâl yollar›n› kesti¤i gibi, Sayda liman›na hücum edip gemilerini de tah-
rip etti. Dört ay süren kuflatmadan sonuç ç›kmay›nca Haçl›lar Akkâ’ya çekildiler
(1112). Ancak To¤tegin’in D›maflk’a dönmesinden sonra Sur’u yeniden kuflatt›lar.
Vali yine To¤tegin’e müracaat etti. D›maflk kuvvetlerinin zaman›nda yetiflmesiyle
Sur atabeyin hâkimiyetine girdi. Fakat To¤tegin flehrin kritik mevkiinden dolay›,
Fatimîlere karfl› tav›r almay› do¤ru bulmad›. Sur’u onlara b›rak›p donanma ile tak-
viye edilmesini tavsiye etti. Haçl›lar da kuflatmadan vazgeçip flehrin valisi Mesud
ile anlaflmak zorunda kald›lar.
Kudüs Kral› 1113’de, D›maflk’a ba¤l› el-Besâniye bölgesini ya¤malayarak arala-
r›ndaki anlaflmay› bozdu. To¤tegin, Emir Mevdûd’un yard›m›yla, di¤er Haçl›lar’›n
da takviye etti¤i Kral Baudouin’in ordusunu Taberiye yak›n›nda bask›na u¤ratt›. ‹ki
bin kadar zayiat veren Haçl› ordusunun kalan› Taberiye’ye s›¤›nd›. Hattâ kral ta-
n›nmad›¤› için esir düflmekten son anda kurtuldu. Haçl›lar birkaç gün burada mu-
hasara alt›nda tutuldular. Haçl›lar’a ait yerler ya¤maland›, pek çok ganimet elde
edildi. Emir Mevdûd ile Atabeyin baflar›lar› Kral’›n, bozdu¤u anlaflmay› yenileme-
sini sa¤lad›. Hattâ To¤tegin’in Taberiye seferi s›ras›nda ele geçirdi¤i yerlerin ona
b›rak›lmas›n› da kabul etti (1114).
Bu arada To¤tegin, Halep Selçuklu meliki Alp Arslan’›n D›maflk’a gelip kendi-
sinden yard›m istemesi üzerine, hutbeye Sultan Tapar’dan sonra Melik’in ad›n› da
koydu. Melik’in davetine icabet edip, Halep’e giderek baz› düzenlemeler yapt›. Fa-
kat bir sonuca varamayaca¤›n› anlayarak geri döndü. Mardin Artuklu beyi ‹lgâzi,
Ba¤dad flahneli¤inden azledildi¤i için Sultan Tapar’a k›rg›nd›. Bu yüzden Musul
valisi Aksungur Porsukî idaresindeki Selçuklu ordusuna gere¤i kadar yard›m etme-
mesi, taraflar aras›nda çat›flmaya ve Porsukî’nin yenilmesine yol açt›. Bu arada
To¤tegin de aç›kça olmasa bile, Musul valisi Mevdûd’un D›maflk’ta Bat›nîler tara-
f›ndan öldürülmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar taraf›ndan cezaland›r›lmaktan
korkan ‹lgâzi, Atabey’e Sultan’a karfl› anlaflma teklif etti. Kuvvetlerinin Selçuklu or-
dusuyla savaflmaya yetmeyece¤ini düflünen müttefikler Haçl›lar’la da anlaflt›lar.
Lü’lü’nün daveti üzerine Sultan ad›na Halep’i teslim almaya gelen yeni Musul vali-
si Porsuk b. Porsuk, To¤tegin’in direnifliyle karfl›laflt›. Ancak Atabey’e ait baz› fle-
D Ü fi Ü N E L ‹ M hirleri zabtD Üetti.
fi Ü N EBunun
L‹M üzerine Antakya prinkepsinden yard›m isteyen ‹lgâzi ve
To¤tegin’in yard›m›na Kudüs kral› ve Trablus kontu da geldiler. ‹ki ay boyunca or-
dugâhlar›nda bekleyen Haçl›lar Selçuklu ordusuna sald›rmaya cesaret edemeyip
S O R U S O R U
geri döndüler. Fakat kendilerini takip eden Selçuklu ordusunu yenilgiye u¤ratt›lar.
D‹KKAT Haçl› seferlerinin

D ‹ K K Ayaratt›¤›
T dinî havaya ra¤men, Haçl›lar’›n Müslümanlarla, Müslüman-
lar’›n Haçl›lar’la yapt›klar› ittifaklar, siyasî ve ekonomik ç›karlar›n dinî hedeflerin önüne
geçebildi¤iniSIRA
göstermektedir. Bundan da anlafl›laca¤› üzere, Haçl› seferleri sürecinde Müs-
N N
lümanlar ve H›ristiyanlar, yekpâre iki blok de¤illerdi.
AMAÇLARIMIZ Haçl›lar, Selçuklu ordusu bölgeden çekildikten sonra, müttefikleri To¤tegin’e

AMAÇLARIMIZ
ait Rafeniye’yi zapt ettiler. Atabey flehri 22 Ekim 1115’te ani bir bask›nla geri ald›.
To¤tegin, Haçl›larla iflbirli¤i yaparak maksad›n›n s›n›rlar›n› aflt›¤›n› gördü. 1116’da
K ‹ T A P Ba¤dad’da Kbulunan‹ T A P Sultan Tapar’›n huzuruna ç›k›p af diledi. To¤tegin affedilmek-
le kalmad›, kendisine Suriye valili¤ine tayin edildi¤ine dair bir menflur da verildi.
1116 y›l›nda Haçl›lara karfl› sefere ç›kan Musul valisi Aksungur Porsukî, D›maflk
TELEV‹ZYON önlerine gelince
T E L E V ‹ ZTo¤tegin
YON de ona kat›ld›. Trablus kontunun üzerine yürüyen Türk
ordusu, üç bin kadar flovalyeyi k›l›çtan geçirip, pek çok ganimet elde etti.
Haçl›lar, Akdeniz sahil fleridini büyük ölçüde ele geçirmifllerdi. Stratejik ve tica-
rî ç›karlar› bak›m›ndan, bundan sonraki bafll›ca hedefleri M›s›r’d›. Nitekim Kral Ba-
udouin 1118’de M›s›r’a bir sefer düzenledi. To¤tegin kuvvetleriyle Yermük bölge-
sine inerek onu tehdit etti. Kral geri dönerken yolda ölünce, Haçl›lar yeni kral›n
seçilece¤i bu kar›fl›k dönemde Atabey ile anlaflmak istediler. Anlaflma mümkün ol-
mad› ise de, böylece Haçl›lar M›s›r’dan uzaklaflm›fl oldular. Bu arada Fat›mî ordu-
su da Askalan’da bulunan To¤tegin’e kat›ld›. Ordugâhda iki ay bekleyen To¤tegin,
savafl yapmadan D›maflk’a döndü. Fakat II. Baudouin Kudüs kral› olur olmaz he-
men taarruza geçti. To¤tegin kendisinden yard›m istedi¤i Artuklu ‹lgâzi’nin Türk-
men kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. ‹lgâzi ise Haleb’e yönelen Antakya prin-
kepsi Roger’in kuvvetlerine bask›n düzenledi. Roger’in 4.700 kiflilik ordusunun
kendisi de dâhil, önemli bir k›sm› yok edildi. To¤tegin Artah’› kuflatmakta olan ‹l-
gazi’ye kat›ld›ktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geçirdiler. II. Ba-
udouin bu yenilginin intikam›n› almak için sefere ç›kt›. To¤tegin ve ‹lgâzi, kuvvet-
leri k›smen da¤›lm›fl olmas›na ra¤men, Kral’›n ordusuyla harbe girmek zorunda
kald›lar. Türk ordusu Haçl›lar› püskürtmeye muvaffak oldu (1119).
Sur valisi Fat›mî veziri taraf›ndan azledilince, Haçl›lar bundan yararlan›p flehri
almaya teflebbüs ettiler. Fatimîler ise flehrin valilik menflurunu To¤tegin’e gönde-
rerek her türlü sorumlulu¤u ona y›kt›lar. Haçl›lar Venediklilerin yard›m›yla flehri
karadan ve denizden kuflatm›fllard›. Banyas’a gelen Atabey, etraftaki Müslüman
emirliklere yapt›¤› acil yard›m ça¤r›lar›na cevap alamad›. Bu durumda kazanama-
yaca¤›n› anlayan Atabey, yap›lan anlaflma gere¤ince ahalinin flehri güvenle terket-
mesine nezâret ettikten sonra Sur’u Haçl›lara teslim etti (1124).
Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsukî, Haçl›lar’a karfl› takip
etti¤i aktif politika ile Atabey’i rahatlatt›. ‹ki Türk emir birleflerek Kefertâb’› ald›lar.
Ancak Azaz Kalesi önünde Kudüs Kral’› ile yap›lan savaflta her iki taraf da a¤›r za-
yiat verdi. Kral II. Baudouin, harekâta devam ederek atabeyli¤in topraklar›n› ya¤-
malamaya giriflti. To¤tegin durumun ciddiyetine bakarak büyük bir ordu toplad›.
1126’da Merc-i Süffar’da yap›lan savafltan sonra Dimaflk’a dönebildiyse de süvari-
leri çok kay›p verdi. Bu yüzden Trablus kontunun kuflatt›¤› Rafeniye’ye yard›m
gönderemedi¤i için, atabeyli¤in bu önemli s›n›r flehri düfltü.
To¤tegin atabeyli¤inin son dönemlerinde, Haçl›lara karfl› bir üs olaca¤›n› uma-
rak Banyas flehrini Bat›nîler’e verdi. Dönemin kaynaklar›nda veziri Mezdegânî ve
‹lgâzi’nin etkisi ile bu karar› ald›¤› rivayet edilmektedir. fiüphesiz bu husus onun
inanc›yla ilgili bir tercih de¤ildi. Fakat Bat›nîler’in devlete, kurumlara nas›l s›zd›k-
lar›n› gösteren güzel bir örnektir. Bir süredir hasta olan To¤tegin, yerine o¤lu Ta-
cülmülk Böri’nin geçmesini vasiyet ettikten sonra 11 fiubat 1128 tarihinde öldü.
Tacü’l-Mülk Böri
Babas›n›n yerine D›maflk Atabeyli¤i taht›na oturan Böri, onun sa¤l›¤›nda Ba’albek
valisi ve D›maflk nâibi olarak, idarî tecrübe kazanma f›rsat› bulmufltu. To¤tegin’in
veziri Tahir b. Sa’d el-Mezdegânî’nin tavsiyesiyle Banyas flehrini verdi¤i Bat›nîler
beklentileri bofla ç›karm›fllard›. Nitekim Sur’un kendilerine b›rak›lmas› flart›yla,
Haçl›lar’›n D›maflk’› zapt›na yard›m etmek üzere anlaflt›lar. Böri, Bat›nîler D›-
maflk’da da taflk›nl›klar›n› artt›r›nca önce veziri el-Mezdegânî’yi idam ettirdi. Bun-
dan cesaret alan halk da harekete geçerek flehirde birçok Bat›nî’yi öldürdü (1129).
Böri, Bat›nîler’e karfl› s›k› bir takibat yürüttü. Bu y›l›n sonunda birleflik bir Haçl› or-
dusu D›maflk civar›n› ya¤malamaya giriflti. Bin kiflilik öncü birlikleri atabeyin as-
kerleri taraf›ndan imha edilince, Haçl›lar kuflatmadan vazgeçip çekildiler.
Musul valili¤ine atanan ‹madeddin Zengi, Halep’i ele geçirdikten sonra D›maflk
Atabeyli¤inin, neredeyse Haçl›lar kadar büyük bir düflman› oldu. Nitekim tüm Mu-
sul valileri gibi cihad ça¤r›s› yapan Zengi’ye befl yüz kiflilik bir müfreze gönderen
Böri, Hama meliki olan o¤lu Sevinç’e de kuvvetleriyle ona kat›lmas›n› bildirdi. An-
cak Zengi, Sevinç’i hapsedip hileyle Hama’y› ele geçirdi (1130).
Atabey Böri D›maflk’ta giriflti¤i Bat›nî tenkili dolay›s›yla onlar›n hedefinde bu-
lunuyordu. Üst düzey tedbirlere ve devaml› z›rh giymesine ra¤men, suikastten kur-
tulamay›p boynundan ve bö¤ründen yaraland›. Ömrünün son bir y›l›n› bu sebep-
le hasta olarak geçirdi ve 6 Haziran 1132’de vefat etti.
fiemsü’l-Mülk ‹smail
Böri ölmeden önce yerine o¤lu fiemsülmülk ‹smail’i veliaht tayin etmiflti. ‹smail ba-
fla geçti¤inde, baz› kaleleri iflgâl eden kardefli Muhammed ile savaflmak zorunda
kald›. Onu yenilgiye u¤ratt›ktan sonra affetti. ‹smail’in ilk icraât› To¤tegin’in Bat›-
nîler’e terketti¤i Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zengi’nin Haçl›-
lar’la meflgûliyetinden yararlan›p Hama’y› da kurtard›. Atabey ‹smail’in fieyzer’i ku-
flatmas›, Haçl›lar’›n ilgisini D›maflk’a yöneltti. Nitekim Havran’› iflgâl ederek, arala-
r›ndaki antlaflmay› bozdular. ‹smail bunun üzerine Akkâ, Nas›ra ve Trablus tarafla-
r›na ak›nlar düzenledi. Haçl› ordusu bu durumda çekilmek zorunda kald›.
‹smail baflar›l› bir d›fl siyaset takip etmesine ra¤men, sert yönetimi ve koydu¤u
a¤›r vergiler yüzünden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde u¤rad›¤› baflar›s›z sui-
kast girifliminden sonra da herkesten kuflkulan›r oldu. Kardefli Sevinç ile baz› ileri
gelen adamlar›n› ortadan kald›rd›. Sonunda ölüm korkusu ile ne yapaca¤›n› bile-
mez hâlde, Zengi’ye haber yollayarak D›maflk’› kendisine teslim edece¤ini bildir-
di. Bu teflebbüsün ailesinin sonu olaca¤›n› gören annesi Zümürrüt Hatun’un em-
riyle 1135’de öldürüldü.
fiihabeddin Mahmud
‹smail’in yerine kardefli Mahmud geçirildi. Bu arada Musul atabeyi, ‹smail’den
gelen daveti gerekçe göstererek D›maflk önlerine geldi. Atabey Mahmud elçiye
iyi davranmakla birlikte, Zengi’nin teslim olmas› yolundaki iste¤ini kabul etme-
di. Kuflatman›n sonuç vermeyece¤ini anlayan Zengi, yan›ndaki Selçuklu meliki
Alp Arslan ad›na hutbe okunmas› flart›yla anlaflmay› kabul etti. Bu olay atabeyle-
rin melikleri, kendi nufüzlar›n› güçlendirmek için nas›l kulland›klar›na dair güzel
bir örnektir.
Bu arada H›ms hâkimi de Zengi’nin bask›s› yüzünden flehri Atabey Mahmud’a
teslim etmiflti. Fakat Zengi, Irak ve Suriye’yi kendi idaresi alt›nda birlefltirmek iste-
di¤i için H›ms’› almaktan vazgeçmedi. Zengi, D›maflk ve H›ms’a sahip olabilmek
için Mahmud’un annesiyle evlendi. H›ms Hatun’un çeyiz olarak Musul’a ba¤land›.
Zengi de Barin kalesini, Mahmud’la evlendirdi¤i k›z›n›n çeyizi olarak D›maflk Ata-
beyli¤ine b›rakt› (1138).
‹sfahsâlâr, sipâh (atl› asker) D›maflk ümeras›ndan isfahsâlâr Emir Bazvac, 1137 y›l›nda Türkmenlerle tak-
ve sâlâr (komutan) viye etti¤i ordusuyla, Trablus kontlu¤u ve Kudüs Krall›¤› topraklar›na baflar›l› ak›n-
kelimelerinden meydana
gelen sipâhsâlâr /sipehsâlâr lar düzenledi. Fakat bir süre sonra Atabey taraf›ndan öldürüldü. Onun yerine Mui-
(ordu komutan›) teriminin neddin Üner tayin edildi. Mahmud 1139’da, Ermeni as›ll› üç hizmetkâr› taraf›ndan
farkl› bir yaz›l›fl›d›r.
uyurken katledildi. Bu suikastin kardefli Muhammed ile isfahsâlâr Üner’in tertibi
oldu¤u tahmin edilmektedir (Haziran 1139).
Cemâleddin Muhammed Devri

Üner, maktul Atabey’in kardefli Muhammed’i D›maflk’a getirip onun yerine oturttu.
Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen Üner vezirli¤e tayin edildi. Ancak Atabey
Muhammed’in, öldürülmekten korkan kardefli Behramflah, Zengi’ye s›¤›narak onu
D›maflk’› almaya teflvik etti. Bu f›rsat› de¤erlendirmek isteyen Musul atabeyi, he-
men yola ç›kt›. Önce Baalbek’i zapt etti. D›maflk önlerine gelen Zengi, flehrin tes-
limini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri fiehrizorî’nin flehre gönderdi¤i casuslar-
dan ald›¤› istihbarâta göre, D›maflk’a girilse dahi çarp›flmalar›n aleyhine sonuçlana-
ca¤› düflüncesiyle kuflatmay› kald›rd›. Atabey Muhammed, k›sa bir süre sonra ya-
kaland›¤› hastal›ktan kurtulamay›p 29 Mart 1140’da öldü.
Mücîreddin Abak ve Atabeyli¤in Y›k›l›fl›

Atabey Muhammed’in ölümünden sonra, yerine o¤lu Abak geçirildi. Ancak Ata-
beyli¤in idaresi art›k tamamiyle Üner’in elinde bulunuyordu. Zengi’nin bu de¤iflik-
li¤i D›maflk’› almak için vesile addetmesi üzerine Üner, Haçl›lar’la antlaflma yapt›.
Haçl›-D›maflk kuvvetlerince al›nan Banyas, antlaflma gere¤ince Haçl›lar’a verildi.
Banyas’›n düfltü¤ünü ö¤renen Zengi, D›maflk’a yürüdü. Haçl›lar’›n deste¤ine ra¤-
men erzak s›k›nt›s› çeken Atabey Abak, hutbede Zengi’nin ad›n› okutmay› kabul
ederek kuflatman›n kald›r›lmas›n› sa¤lad›.
Bilindi¤i gibi Zengi 1146’da flehit olunca, topraklar› o¤ullar› aras›nda bölündü.
Halep havâlisine hâkim olan Nureddin Mahmud da babas› gibi, Haçl›lar’a karfl› ba-
flar›l› bir mücadele için, Suriye’nin tek bir yönetim alt›nda toplanmas›n›n flart oldu-
¤unu düflünüyordu. Urfa’n›n fethi üzerine yola ç›kan ‹kinci Haçl› ordusuna karfl›
da, D›maflk yönünde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yüzden Nureddin,
Abak’la yapt›¤› anlaflma gere¤i onun Serhad kalesi muhasaras›na bizzât kat›ld›.
Haçl›lar Bara’da yenilgiye u¤rat›ld›. Bosra ve Serhad atabeylik topraklar›na kat›ld›.
Suriye’ye ulaflan ‹kinci Haçl› ordular›, Halep’ten önce yine Nureddin’e ba¤l›
olan D›maflk’› kuflatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148’de flehri kuflatan
Haçl›lar, Musul ve Halep Atabeyli¤i kuvvetlerinin yard›ma gelmesi üzerine, hiç-
bir varl›k gösteremeden bölgeden ayr›lmak zorunda kald›lar. Dimaflk, Halep ve
Musul askerleri, Haçl›lar aras›ndaki bir anlaflmazl›ktan istifadeyle, Arima kalesi-
ni zabt edip y›kt›lar. Nureddin’in Antakya havalisindeki harekât›na karfl›l›k, Ku-
düs krall›¤› askerleri de D›maflk’a ba¤l› yerleri ya¤malad›lar. Abak, Nureddin’e
karfl› denge oluflturabilmek için Kudüs kral› ile iki y›ll›k bir bar›fl anlaflmas› yap-
t› (May›s 1149). Ancak bu anlaflmaya karfl›l›k, krall›¤a y›ll›k vergi ödemeyi kabul
etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmud’un Antakya harekât›na asker gönder-
meyi de ihmâl etmedi.
Üner’in ölümünden sonra, tüm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abak’a
karfl› D›maflk’ta bir isyan ç›kt›. Nureddin bu olaydan yararlanmay› düflündü. Ata-
beyden Haçl›lar’a karfl› asker yard›m› istedi. Fakat Abak, D›maflk’›n savunmas›n›
zay›flatacak ve Kudüs kral› ile aras›n› bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla
birlikte 1150’de, D›maflk’› kuflatan Nureddin ad›na hutbe okutmay› kabul etti. Nu-
reddin’in ertesi y›lki D›maflk kuflatmas› Haçl›lar’›n Abak’a yard›m› yüzünden sonu-
ca ulaflamad›. Ama Abak, Halep atabeyinin D›maflk nâibi s›fat›n› kabule mecbur ol-
du. Haçl›lar Fat›mîler’e ait Askalan’› kuflatt›¤›nda Abak da, Nureddin idaresinde
flehre yard›ma gelen kuvvetler aras›nda bulunuyordu. Askalan’›n düflmesi üzerine
Dimaflk’›n Haçl›lar karfl›s›nda iyice zora düfltü¤ünü gören Atabey, Kudüs kral› ile
temasa geçti. Ancak bu durum ba¤l› bulundu¤u Nureddin’i yok saymak anlam›na
geliyordu. Bunun üzerine Nureddin Mahmud D›maflk’› bir kere daha kuflatt› ve 25
Nisan 1154’te teslim ald›. Böylece D›maflk Atabeyli¤i tarihe kar›flt›.
D›maflk Atabeyli¤i elli y›ll›k k›sa siyasî hayat›nda, Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’de
kurduklar› hâkimiyetlere karfl› bir kalkan görevi yapt›. Antakya’dan Kudüs’e kadar
uzanan sahan›n tamamiyle Haçl›lar›n eline geçmesine engel oldu. Büyük Selçuklu
Devletinin fetret dönemi olmas› dolay›s›yla, bu hizmet ‹slâm dünyas› için çok bü-
yük önem arzediyordu. D›maflk atabeyleri bu yo¤un siyasî faaliyetlerine ra¤men,
ülkelerinde iktisadî ve sosyal kalk›nmay› da ihmâl etmediler. Büyük Selçuklu ge-
lene¤i olan medrese inflas› onlar taraf›ndan da devam ettirildi. Bu dönemde on üç
medrese yan›nda, mescitler, hamamlar ve su kanallar› gibi eserlerin varl›¤› bilin-
mektedir. D›maflk’da her zenaât erbab›n›n ayr› çarfl›lar› vard›; dericilik ve kumafl
dokumac›l›¤› geliflmifl ifl kollar›ndan idi. Cam ve demir eritme f›r›nlar› ile, bu¤day
sap›ndan ka¤›t yap›lan imalâthâneler ve canl› ziraât hayat› devrin iktisadî seviyesi-
ni göstermek bak›m›ndan önemlidir.
D›maflk Atabeyli¤inin tarihî rolünü k›saca aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
MUSUL ATABEYL‹⁄‹ (ZENG‹LER) (1127-1233)
‹madeddin Zengi ve Atabeyli¤in Kuruluflu

Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak üzere, el-Cezire, Do¤u Anadolu ve Suri-
ye’de hüküm sürmüfl bir atabeyliktir. Kurucusu Zengi’dir. Babas› Kasimüddevle
Aksungur’u, Melikflah’›n dad›s›n›n kocas› ve sonra Halep valisi olarak tan›makta-
y›z. Aksungur, Melikflah’tan sonra hizmetine girdi¤i Tutufl taraf›ndan öldürülünce,
bu s›rada yedi yafllar›nda olan Zengi, Musul valilerince yetifltirildi. Nitekim Mev-
dûd’un 1111- 1116’da Haçl›lara karfl› düzenledi¤i seferlerde onun yan›nda yer al-
d›. Sonraki vali Aksungur Porsukî taraf›ndan kendisine Vas›t ve Basra ikta edildi.
1126 y›l›nda Ba¤dad’› kuflatan Irak Selçuklu sultan› Mahmud, Zengi’yi yard›mlar›
dolay›s›yla Ba¤dad flahneli¤ine atad›. 1127 y›l›nda iki o¤lunun atabeyli¤i ve Musul
valili¤ine getirdi.
Zengi, Haçl›lar’la mücadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hattâ M›s›r’da siyasî
birlik sa¤lamakla mümkün olaca¤›n› düflünüyordu. Bu u¤urda mücadeleye Mardin
Artuklular›na ba¤l› Haleb’i alarak bafllad›. Mardin beyi Timurtafl’›n müdahalesini
önlemek için Nusaybin’i de ele geçirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran’› (1128);
1130’da D›maflk’a ba¤l› Hama’y› zabt etti. Artuklular› yenerek Kuzey Suriye ve Gü-
neydo¤u Anadolu’da hâkimiyetini sa¤lamlaflt›rd›.
Selçuklu Devleti’nin Abbasî Irak Selçuklu sultan› Mahmud’un ölümü üzerine ç›kan taht kavgalar›, Halife
halifelerini, art›k siyasî bir
güç olarak kabul etmeyen Müstarflid’in tahrikiyle daha da karmafl›k bir hâle gelmifl bulunuyordu. Zengi, Sul-
politikalar›na ra¤men, tan Sancar’›n emriyle Müstarflid’e karfl› Ba¤dad’a yürüdü, fakat yenilerek Musul’a
onlar›n bu u¤urda verdi¤i
mücadeleler, Irak
döndü (1132). Bunun üzerine intikam almak için, etraftan otuz bin kiflilik bir ordu
Selçuklular› döneminde ivme toplayan Halife, Musul’u kuflatt› ise de sonuç alamad› (1133). Zengi de¤erli hedi-
kazand›. Halifenin 30.000 yeler göndererek Halife ile bar›flmay› tercih etti. Ama Musul seferi s›ras›nda ona
kiflilik bir ordu toplayabilmifl
olmas›, bu zamana kadar bir yard›mda bulunan Artuklu beyi Davud’un üzerine yürüyüp yendi. Emir ‹sa’y› da,
hayli mesafe katetti¤inin Hakkâri civar›nda elinde bulunan kaleleri alarak cezaland›rd›. Babas›n›n öldürül-
göstergesidir. Nitekim bu
giriflimler Müstarflid’in mesi üzerine hilâfet taht›na geçen Raflid, Sultan Mesud’a karfl› bir ittifak oluflturdu.
hayat›na mal olacakt›r. Zengi’ye de yan›ndaki Melik Alp Arslan ad›na hutbe okutma sözü verdi. Her ne ka-
dar sözünü tutmad› ise de, Selçuklu ordusuna direnemeyece¤ini anlay›p, Zengi ile
birlikte Musul’a çekildi. Halifelikten azledilen Raflid, Zengi’nin tavsiyesiyle flehir-
den ayr›ld›. Atabey Zengi de Sultan Sancar’a ra¤men bir siyaset izlemenin müm-
kün olamayaca¤›n› görerek Sultan ve yeni Halife ad›na hutbe okuttu.
Zengi’nin Haçl›lar ile mücadelesine gelince, 1130’da Kudüs Kral›n›n da oldu¤u
Haçl› kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir süre D›maflk Atabeyli¤ini s›-
k›flt›rd›ktan sonra Haçl›lar üzerine yürüdü (1137). Zengi’nin Ba’rin’i kuflatmas› üze-
rine flehrin yard›m›na gelen Kral Fulk, Atabeyin düzenledi¤i bask›ndan güçlükle
kurtuldu, Trablus kontu esir düfltü. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise
Kefertab ve Maarratünnuman’› fethettiler. Zengi böylece Haçl›lar karfl›s›nda Artuk-
lu beyleri ve D›maflk atabeylerinin yürüttü¤ü cihâd› sürdürebilecek güçlü bir nam-
zet oldu¤unu ortaya koydu.
1138 y›l›nda Suriye seferine ç›kan Bizans imparatoru ‹oannes’in bafll›ca hedef-
lerinden birisi Zengi idi. Haçl› kuvvetleriyle birlikte Halep’i kuflatan imparator,
Zengi’nin zaman›nda ald›¤› tedbirler sayesinde baflar›ya ulaflamad›. Esarib garnizo-
nu zay›f oldu¤u için düflmekle birlikte atabey kay›plar›n› k›sa sürede telâfi etti.
Yukar›da anlat›ld›¤› gibi, Zengi, D›maflk atabeyli¤i üzerinde hâkimiyet sa¤la-
mak konusunda bir hayli mesafe alm›flt›. Musul’a döndükten sonra Hemedan yo-
lunun kontrol noktalar›ndan biri olan fiehrizor’u topraklar›na katt› (1140). Haçl›-
lar’›n kendi aralar›ndaki anlaflmazl›klardan yararlan›p Musul’un kuzeyine yöneldi.

Mardin Artuklu beyi ona itaât arz ederken, Van Gölü’nün güneybat›s›nda Hizan,
Maden, Bitlis, Ergani, Çermük, Siirt gibi yerleri ele geçirip kendisini bu istikamette
güvene ald›.
Oysa bu civardaki yo¤un faaliyetleri dolay›s›yla, Haçl›lar’la ilgilenmedi¤i izle-
nimini veren Zengi’nin esas hedefi, Haleb’den Musul’a kadar uzanan ülkesini iki-
ye bölen Urfa Kontlu¤u idi. Zaten Sultan Mesud da Zengi’yi, Mardin’den Âmid’e,
Harran’dan Rakka’ya kadar ‹slâm topraklar›n› tehdit etmekte olan Urfa kontlu¤u-
na karfl› cihadla görevlendirmiflti. fiehri yak›ndan izlemekte olan Atabey, Kont
Joscelin’in olmad›¤› bir s›rada flehri fliddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve
Suriye aras›ndaki stratejik konumu dolay›s›yla asl›nda bütün Haçl›lar için çok
önemli olmakla birlikte kuflatma, onlar›n kendi aralar›ndaki anlaflmazl›klar sebe-
biyle yard›m edemeyecekleri bir zamana denk düfltü. 24 Aral›k 1144 tarihinde
Urfa fethedildi. Yerli H›ristiyanlara çok iyi muamele eden Zengi, Haçl›lar’› ta-
mamen tasfiye etti. Komutanlar›ndan Ali Küçük’ü Urfa’ya vali tayin ederek emri-
ne kuvvetli bir garnizon verdi.
Sizce Zengi’nin Urfa’y› fethinin önemi nedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
Atabey, Urfa’dan sonra Suruç’u ve kontlu¤un F›rat’›n do¤usundaki tüm toprak- Bu zamana kadar Türkiye
lar›n› fethetti. Suriye’yi kendi idaresinde birlefltirme hedefi çerçevesinde Ukaylîle- Selçuklular›, Daniflmendliler,
rin elinde olan Caber’i kuflatt›. Ancak kalenin teslimini bekledi¤i s›rada kendi mu- Artuklular ve To¤teginliler,
Haçl› krallar› ve kontlar›n›n
haf›zlardan birisi taraf›ndan öldürüldü ( 15 Eylül 1146). Rakka’da S Ogömülen
R U Atabey S O R U
esir al›nd›¤›, ordular›n›n
Zengi sert tabiat›na ra¤men, halka adaletli davranmas› dolay›s›yla çok seviliyor, imhâ edildi¤i pek çok
zaferler kazanm›fllard›. Bu
Haçl›lara karfl› kazand›¤› zaferler sebebiyle de büyük sayg› görüyordu. baflar›lar FilistinD ve
D‹KKAT ‹KKAT
Dört o¤lu bulunan Zengi’nin yerine kimin geçece¤i konusu, anlaflmal› olarak Suriye’nin bütünüyle
Haçl›lar›n elinde
hâlledildi. Buna göre büyük o¤lu Seyfeddin Gâzi Musul merkez olmak üzere el- birleflmesini engellemek gibi
N N
Cezire’ye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey SIRASuriye’ye
S‹ZDE hâkim büyük bir kazançSIRA S‹ZDE
sa¤lam›flt›.
Ancak Urfa’n›n fethi her
olacaklard›. bak›mdan bir dönüm noktas›
oldu. Bu olay ‹slâm Dünyas›
Musul Atabeyli¤i için ne kadar büyük bir
sevinç ve özgüven kayna¤›
oldu ise, H›ristiyanlar için de
I. Seyfeddin Gazi o denli büyük bir üzüntü ve
K ‹ T A P korkuya sebepKoldu. ‹ T A P
Zengi’nin ölümü onun rakiplerini hemen harekete geçirdi. II. Joscelin, isyan eden Yak›ndo¤u’da bundan böyle
Ermeniler’in ça¤r›s› üzerine flehri yeniden ele geçirdi. Musul atabeyi Gâzi, Ali Kü- art›k, sadece varl›klar›n›
sürdürme mücadelesi
çük idaresinde derhal bir ordu gönderdi. Bu arada Nureddin Tdaha E L E V ‹erken
Z Y O N davrana- vermek zorundaT E Lkalacak
EV‹ZYON
rak, Urfa’ya girip isyan› bast›rd›. Bu defa H›ristiyanlar flehirde bir daha varl›k gös- olan Haçl›lara yard›m için,
krallar idaresinde ‹kinci
teremeyecek flekilde tasfiye edildiler. Gâzi, Artuklular’›n sald›r›ya geçmesi yüzün- Haçl› seferi düzenlenecektir.
den flehri kardeflinin idaresine b›rakt›. Mardin ve H›sn Keyfâ Artuklular› da baz›
yerleri iflgâl etmifllerdi. Musul atabeyi bunun üzerine harekete‹ Ngeçip
T E R N EHani,
T Meyyâ- ‹NTERNET
fârikîn, Tell-Mevzen ve Dara gibi yerleri geri al›p Mardin’e yürüdü. Timurtafl elçi
göndererek onunla anlaflmak zorunda kald›. K›sa atabeyli¤i süresince, ‹kinci Haç-
l› ordular›n›n D›maflk kuflatmas›na bizzât ve Arima’n›n fethine kuvvetler göndere-
rek kat›ld› (1148). Hastal›¤› a¤›rlafl›nca yerine kardefli Kutbeddin Mevdûd’un geç-
mesini vasiyet etti ve k›sa bir zaman sonra öldü (1149).
Kutbeddin Mevdûd
Mevdud a¤abeyinin yerine geçti, fakat Nureddin Sincar’› ele geçirdi. ‹ki kardefl ara-
s›nda savafl olacakken, Sincar’›n Mevdûd’a Rakka ve H›ms’›n Nureddin’e kalmas›
flart›yla anlaflma yap›ld›. Böylece Musul kolunun Suriye’de hiç topra¤› kalmad›.
Mevdûd, 1157 y›l›nda Irak Selçuklu sultan› Muhammed’in Ba¤dad kuflatmas›na, tâ-
biyet gere¤i önemli bir miktar asker gönderdi. Sultan bir flehzâde isyan› dolay›s›y-
la Ba¤dad’dan çekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvan’a kadar efllik edip güvenli-
¤ini sa¤lad›lar.
Mevdûd, Nureddin Mahmud’un Haçl›lar’a ve di¤er rakiplerine karfl› düzenledi-
¤i seferlerin neredeyse tümüne nâibi Ali Küçük idaresinde ordu göndererek kat›l-
d›. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karfl›l›¤›nda Harran ve Rakka’y› Ali Küçük’e
ikta edip, dolay›s›yla Musul Atabeyli¤ine geri verdi. Atabey Mevdûd, iktidar› bo-
yunca Nureddin’in Musul üzerindeki statüsünü kabul edip onun müdahalelerine
karfl› ç›kmad›. Mevdûd, yerine o¤lu Zengi’nin geçmesini vasiyet ettikten sonra
1169’da vefat etti.
II. Seyfeddin Gâzi

Ancak Mevdûd’un yerine, kar›s› ve yeni nâibin giriflimi ile di¤er o¤lu II. Seyfeddin
Gâzi geçti. Nureddin Mahmud’un araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gâzi’ye,
Sincar ise II. Zengi’ye verildi. Böylece Zengilerin üçüncü bir flubesi de Sincar’da
kurulmufl oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Habur’u ald›. II. Seyfed-
din Gazi, tâbisi oldu¤u amcas› Nureddin’in Haçl›lara karfl› düzenledi¤i sefere kat›l-
mak üzere giderken yolda, onun öldü¤ünü ö¤rendi. Urfa ve Rakka dahil, Nured-
din taraf›ndan al›nm›fl olan yerlerin tümünü tekrar Musul’a ba¤lad›. Halep Atabey-
li¤i topraklar›n› ele geçiren Salâhaddin Eyyûbî’ye karfl›, Zengiler’e ait topraklar›
kendi idaresinde birlefltirmek niyetiyle girdi¤i Kurûn-› Hama ve Cibâb el-Türkmân
savafllar›nda yenildi (1175- 1176). Suriye ve el-Cezire üzerindeki hâkimiyeti Halife
el-Mustazi taraf›ndan da onaylanan Selahaddin’in üstünlü¤ünü kabul etmek zorun-
da kald›. II.Gâzi 29 Haziran 1180 tarihinde öldü.
‹zzeddin Mesud
Yerine kardefli ‹zzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyyûbî’ye elçi gönderip,
el-Cezire’deki hakimiyet hakk›n›n tan›nmas›n› istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin
Halife taraf›ndan kendisine verildi¤ini, a¤abeyine de ölene kadar b›rak›ld›¤›n› bil-
dirip iste¤ini reddetti. Bu arada Nureddin’in o¤lu ‹smail hastalan›nca Halep’i ‹zzed-
din Mesud’a vasiyet etti. Musul atabeyi gönderdi¤i kuvvetlerle Halep’i teslimi al-
d›ktan sonra kendisi de flehre ulaflt› (1181). Halife daha önce söylendi¤i gibi, Ha-
lep’i Selahaddin’e vermiflti. Fakat o, bu s›rada M›s›r’da bulundu¤u için duruma mü-
dahale edememiflti. Ancak ‹zzeddin Mesud, Halep’i elde tutman›n güçlü¤ünü gö-
rerek, a¤abeyi II. Zengi’nin teklifini kabul edip, flehri Sincar karfl›l›¤›nda ona b›rak-
t›. M›s›r’dan dönen Salâhaddin k›sa zamanda, atabeyli¤e ait Urfa, H›ms, Rakka, Su-
ruç ve Nusaybin’i ele geçirip ard›ndan Musul’u kuflatt› (1182). Bu arada Musul’a
ba¤l› baz› beyler de, kendiliklerinden ona tâbi oldular. Fakat Musul’un çok iyi tah-
kim edilmifl olmas› sebebiyle muhasaray› kald›r›p çekilmek zorunda kald›. Bunun-
la birlikte Selahaddin’in Sincar’› zabt›, Musul atabeyli¤inin güvenli¤i bak›m›ndan
büyük bir darbe oldu. ‹zzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatflahlarla ittifak yap-
maya çal›flt› ise de sonuç alamad›. Salâhaddin, Halife’nin taklîdini verdi¤i Âmid’i
ele geçirip Artuklular’› da kendisine tâbi k›ld›. Böylece Musul Atabeyli¤i bir nevi
tecrit edilmifl oldu. Yaln›z Irak Selçuklular› ad›na Atabey Pehlivan ve kardefli K›z›l
Arslan’›n, tâbileri sayd›klar› Musul atabeyli¤i için mücadeleye girdi¤i görülüyor. Bu
çerçevede Musul’a tâbi iken Selahaddin’e ba¤l›l›k bildiren Erbil Beyinin topraklar›
ya¤malanm›fl ama önemli bir sonuç al›namam›flt›.
Salâhaddin 1185’te Musul’u ikinci kere kuflatt›. Fakat mevsimin yaz olmas› do-
lay›s›yla ç›kan zorluklar, muhasaran›n kald›r›lmas›na sebep oldu. Buna ra¤men ‹z-
zeddin Mesud, Salâhaddin’e daha fazla karfl› koyamayaca¤›n› anlayarak onunla an-
laflma yoluna gitti (1186). Büyük Zâp Suyunun do¤usundaki topraklar›n› Salâhad-
din’e b›rakt›. Bu anlaflman›n en önemli maddesi, Irak’ta zaten art›k sözde kalan
Selçuklu hâkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Tu¤rul’un yerine Selahaddin’in
ad›n›n konulmas› ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlaflma, Selahaddin’in he-
deflerinin s›n›rlar›n› göstermesi bak›m›ndan önemli bir belgedir.
‹zzeddin Mesud, bu anlaflmadan do¤an yükümlülük gere¤i, Salâhaddin Eyyû-
bî’nin hizmetinde, onun Haçl›lara karfl› düzenledi¤i bütün savafllara kat›lm›flt›r.
Atabey 1193’de ölünce yerine o¤lu Nureddin Arslanflah geçti.
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyli¤i’nin Son Dönemleri

Arslanflah, bafla geçer geçmez amcas› II. Zengi’nin, Nusaybin çevresini zapt etme-
si üzerine onunla ve onun ölümünden sonra yerine geçen o¤lu Kutbeddin ile mü-
cadele etti ve Nusaybin’i geri ald›. Fakat Eyyûbî meliki Adil’in yard›ma gelmesiyle
flehri terk edip Musul’a döndü (1198). Adil’in Mardin’i kuflatmas› üzerine Eyyûbîle-
rin kendileri için de büyük bir tehdit oldu¤unu gören Arslanflah ve Kutbeddin, Ar-
tuklulara yard›m ettiler. Bunun üzerine Eyyûbî ordusu yenilerek SIRAçekildi
S‹ZDE (1199). Bu SIRA S‹ZDE
arada Arslanflah’›n atabeyi ve Musul valisi olan Kaymaz’›n ölümü Musul’da bir dö-
nüm noktas› oldu. Atabeylik onun yerine geçen Bedreddin Lü’lü’nün
tahakkümü
alt›na düfltü. Zengi hanedan› mensuplar›n›n ne kendi aralar›ndaki, ne de Eyyûbî-
lerle olan çat›flmalar› bitmedi. Asl›nda Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi,
S O R U S O R U
onlar üzerinden hâkimiyet mücadelesi yapan güçlerin savafllar›ndan ibarettir.
Veraset yoluyla bir nevi saltanata dönüfltürülen atabeylik kurumu, buDörnekte

‹ K K A T de görüldü- D‹KKAT
¤ü gibi, adetâ tarih tekerrür edercesine, onlar›n kendi o¤ullar›na tayin ettikleri atabeyler
taraf›ndan ortadan kald›r›l›yordu.
N N
Arslanflah, Eyyûbî Melik Adil’e karfl›, Türkiye Selçuklu Sultan› G›yaseddin Key-
hüsrev ve sonra ‹zzeddin Keykavus’un himayesinde, baz› Eyyûbî meliklerinin de
içerisinde bulundu¤u ittifaklara kat›ld›. Bu çerçevede iki o¤lunu Erbil Beyi Kökbö-
rü’nün k›zlar› ile evlendirerek, güçlü bir müttefike dayanmak istedi. Nitekim Kök-
börü de bu yak›nl›¤› kullanarak Lü’lü’nün ve Eyyûbîlerin Musul K ‹ Atabeyli¤i
T A P üzerin- K ‹ T A P
deki nüfuzunu k›rmak için mücadele etmifltir.
Arslanflah’›n yerine geçen (1211) II. ‹zzeddin Mesud zaman›nda art›k Bedred-
din Lü’lü herfleye hâkim bulunuyordu. Mesud’un Lü’lü taraf›ndan T E L E Vzehirlenip
‹ZYON öldü- TELEV‹ZYON
rülmesi üzerine, yerine on yafl›ndaki II. Arslanflah geçirildi (1218). Arslanflah ve
Lü’lü, onun atabeyli¤ini tan›mayan ve baz› yerleri iflgâl eden Sincar hâkimi III. Zen-
gi’yi, Eyyûbî Melik Eflref’in yard›m›yla yendiler. Ancak Atabey ayn› y›l içerisinde öl-
dü (1219). Yerine Lü’lü taraf›ndan üç yafl›ndaki kardefli Nas›reddin Mahmud geti-
rildi. Sincar hâkimi Zengi, Kökbörü’ye dayanarak atabeylik üzerinde hak iddias›na
giriflti. Fakat Lü’lü’nün tüm düflmanlar›na karfl› daimi müttefiki olan Melik Eflref,
1220’de Sincar’› alarak buradaki Zengi hâkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi
Mahmud ise 1233’te, Bedreddin Lü’lü taraf›ndan feci flekilde öldürüldü. Böylece
Zengilerin tarihi bafllad›¤› yerde Musul’da, tarihe intikâl etti.
Halep Atabeyli¤i
Nureddin Mahmud
1118’de do¤an Nureddin Mahmud, babas› Zengi ile birlikte Câber kalesi kuflatma-
s›nda bulunuyordu. Zengi’nin burada öldürülmesi üzerine, a¤abeyi Seyfeddin Gâ-
zi ile anlaflan Nureddin, Haleb’e hâkim oldu.
Zengi’nin ölümünü f›rsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfa’y› isyan eden H›risti-
yanlar›n yard›mlar›yla geri ald›. Ancak flehirdeki Müslüman halk ve muhaf›zlar iç
kaleye çekilip direnmeye devam ettiler. Olay› haber alan Nureddin Mahmud sürat-
le Urfa’ya geldi. Fakat II. Joscelin onun flehre gelmesinden k›sa bir süre önce fleh-
ri terk etmiflti. fiehir fazla direnmeden teslim oldu. ‹hanet edenler bir daha varl›k
gösteremeyecek flekilde cezaland›r›ld›lar. ‹syan› bast›rmak üzere Ali Küçük idare-
sinde asker gönderen Seyfeddin Gâzi, kendi hâkimiyet sahas›nda olmas›na ra¤-
men, Urfa’n›n Nureddin taraf›ndan ele geçirilmesine, baflka meflgûliyetleri dolay›-
s›yla itiraz etmedi.
Atabey Zengi’nin ölümünden faydalanmaya çal›flan bir baflkas› da Üner idi. Üner,
Zengi’nin D›maflk atabeyli¤inden zapt etti¤i Ba’albek üzerine yürüdü. Necmeddin
Eyyûb’un muhaf›zl›¤›nda bulunan flehir, su s›k›nt›s› sebebiyle üç gün içerisinde
teslim oldu (Ekim 1146). Bu s›rada Urfa isyan›yla meflgûl olan Nureddin Mahmud
bu duruma müdahale edemedi (Nisan 1147).
Nureddin Halep’te hâkimiyetini kurmaya çal›fl›rken, Urfa’n›n düflmesi üzerine
yola ç›kan ikinci Haçl› ordusu da, Suriye sahillerine ulaflt›. Haçl›lar’›n nihaî hede-
fi D›maflk’tan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle ku-
flatma alt›nda bulunan atabeyli¤e yard›m etmek üzere, ordular›yla D›maflk önle-
rine geldiler. Gerçekten de bu büyük ordunun gelifli etkili oldu. Haçl› liderleri
aras›ndaki anlaflmazl›klar›n da giderilememesi üzerine D›maflk kuflatmas› kald›-
r›ld›. Haçl›lar Kudüs’e çekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin ver-
di¤i kuvvetleri de yan›na alarak,Vezir Üner ile birlikte Haçl›lar›n elindeki Arima
kalesini al›p y›kt›.
Halep atabeyi, Seyfeddin Gâzi’nin ölümü ve yerine di¤er kardefli Mevdûd’un
geçmesi üzerine, Musul Atabeyli¤ine yapt›¤› müdahaleler ile ona üstünlü¤ünü ka-
bul ettirdi. Antakya Haçl›lar›’na karfl› düzenledi¤i ak›nlardan sonra, Urfa Kontlu-
¤u’nun F›rat’›n bat›s›nda kalan topraklar›n› fethe giriflti. Türkiye Selçuklu Sultan› I.
Mesud ile birlikte yürütülen harekâtla Telbaflir, Antep, Raban, Marafl, Dülük gibi
yerler al›narak kontlu¤un tüm izleri tarihten silindi (1151).
Bölgede Haçl›lara karfl› nihaî zaferi kazanmak, deniz ba¤lant›lar›n› da keserek
ve M›s›r da dahil olmak üzere, ‹slâm ülkelerinde siyasî birlik sa¤lamaktan geçiyor-
du. Nureddin bu sebeple daha önce de defalarca kuflatt›¤› D›maflk’› zabt edip bü-
tün Suriye’yi idaresi alt›nda birlefltirdi (1154). Fakat iki bölge aras›nda bir rekabet
alan› olan Güneydo¤uya do¤ru geniflleyen Türkiye Selçuklu sultan› II. K›l›ç Ars-
lan’a karfl› izledi¤i siyaset pek dostane de¤ildi. K›l›ç Arslan’›n muhaliflerini destek-
lemek ve topraklar›n› iflgâl etmek suretiyle, onunla mücadele ediyordu. 1157’de
a¤›r bir flekilde hastalan›nca Harran emiri olan kardefli Halep’i almaya yeltendi an-
cak baflar›l› olamad›. 1163’de Hârim’i kuflatan Nureddin, daha sonra Trablus Kont-
lu¤una karfl› ç›kt›¤› seferde bask›na u¤rayarak büyük kay›plar verdi.
Fat›mî veziri fiaver görevinden azledilince, Nureddin’e baz› vaadlerde buluna-
rak yard›m istedi. fiaver’e gereken yard›m verildi ise de o sözünde durmad›. Ayr›-
ca Nureddin’e karfl› Haçl›lar› ça¤›rd› (1163). Atabey, Hârim’i zabt etmek suretiyle
8. Ünite - Atabeylikler
159
Haçl›lar’›n oraya yard›m›n› engelledi. Sonra da Banyas’› ald›, ancak M›s›r’› almak
S O R U S O R U
flimdilik mümkün olmad›.
Urfa Kontlu¤unun y›k›lmas›, bütün Suriye’nin Nureddin Mahmud’un Didaresine

‹ K K A T geçmesi ve D‹KKAT
Haçl› topraklar›na yap›lan ak›nlar›n giderek s›klaflmas›, Haçl›lar’› bir ç›k›fl kap›s› olarak
M›s›r’› ele geçirmek hususunda zorluyordu. Ayn› flekilde Irak ve Suriye’de birli¤i sa¤lam›fl
N N
olan Nureddin de, M›s›r’›n fethedilmesi hâlinde, adetâ bir hilâl içerisine al›nacak olan
Haçl›lar’›n bölgeden bütünüyle temizlenece¤i düflüncesiyle bu konuda çok kararl› davran›-
yordu. Bu yüzden Haçl›lar’la rekabet büyük ölçüde M›s›r’a do¤ru kaym›fl bulunuyordu.
Nitekim Haçl›lar 1169’da Bilbis’i al›p M›s›r’› iflgâl etmek üzere harekete geçtik-
lerinde, baflta fiaver olmak üzere, ileri gelenler yine Nureddin’eK ‹ baflvurdular.
T A P Ata- K ‹ T A P
bey, Selahaddin’in amcas› fiirkûh idaresinde 7.000 kiflilik bir ordu gönderdi (1169).
Vezirli¤e tayin edilen fiirkûh ölünce, yerine Selahaddin atand›. Bir süre sonra Nu-
reddin’in emriyle M›s›r’da Abbasî Halifesi ad›na hutbe okutuldu. T E L E VBöylece
‹ Z Y O N M›s›r da TELEV‹ZYON
Halep Atabeyli¤i topraklar›na kat›lm›fl oldu (1171). Fat›mî Halifeli¤i y›k›ld›. Nure-
din Mahmud için M›s›r da kendisine ba¤land›ktan sonra art›k büyük hedefine var-
mak bak›m›ndan hiç bir engel kalmam›flt›. Selahaddin M›s›r’dan, kendisi Suri-
ye’den Haçl›lar› k›skaca almak üzere bir sefere karar verdi. Fakat Selahaddin ken-
disine verilmifl olan topraklar›n geri al›naca¤› korkusuyla, kararlaflt›r›lan yerde
Nureddin’le buluflmadan M›s›r’a geri döndü. Buna ra¤men Selahaddin’i görevin-
den al›nmad›.
Türkiye Selçuklu sultan› II. K›l›ç Arslan ile yap›lan antlaflmadan sonra Haçl›-
lar üzerine bir sefer düzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi’den asker gön-
dermesini isteyen Nureddin, hem Haçl›lar› sindirmek, hem de itaâtsiz davran›flla-
r›n› gördü¤ü Salâhaddin’i cezaland›rmay› plânl›yordu. Fakat bu s›rada hastalanan
Nureddin Mahmud, 15 May›s 1174’te öldü ve D›maflk’ta yapt›rm›fl oldu¤u medre-
sede gömüldü.
Melik Salih ‹smail

Nureddin Mahmud ölmeden önce onbir yafl›ndaki o¤lu Salih ‹smail’i veliaht ilân
etmiflti. ‹smail babas›n›n ölümü üzerine, ümerâdan Gümüfltekin ile birlikte Haleb’e
geldi. Atabeyin yafl›n›n küçük olmas› sebebiyle, ümera birbiriyle rekabet etmeye
bafllad›. Gümüfltekin’in melik üzerindeki etkisinden rahats›z olan flehir ileri gelen-
leri Salâhaddin Eyyûbî’yi davet ettiler. Bunun üzerine hemen yola ç›kan Selahad-
din D›maflk’a geldi ve flehre hâkim oldu. Buna ra¤men hutbeyi hâlâ Melik ‹smail
ad›na okutuyordu. Bu s›rada Nureddin’in ölümünü f›rsat bilen Musul atabeyi Gâ-
zi, ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etmifl ve topraklar›n› geniflletmeye bafllam›flt›.
Salâhaddin D›maflk’› ele geçirdikten sonra 28 Kas›m 1174’te H›ms üzerine yü-
rüdü. H›ms halk› ona bir süre direndi. Salâhaddin flehre hâkim olmas›na ra¤men iç
kaleyi alamad›. Burada askerlerinin bir k›sm›n› b›rakarak 28 Aral›k’ta Hama’ya git-
ti. Buradan Haleb’e gelen Salâhaddin, Haçl›lar’›n H›ms’› tehdit ettiklerini haber
al›nca 2 Ocak 1175’te, kuflatmay› kald›rarak oraya döndü. ‹ç kaleyi ald›ktan sonra
Baalbek seferine ç›kt› ve 29 Mart 1175’te teslim ald›.
Salâhaddin’in Halep atabeyli¤ine ait olan D›maflk, H›ms, Hama ve Baalbek’e
hâkim olmas› üzerine Melik Salih ‹smail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi’ye elçi
yollayarak ondan yard›m istedi. Gâzi, Sincar hâkimi olan kardefli ‹madeddin Zen-
gî’ye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salâhaddin’in taraf›na geçti¤i için bu
sefere kat›lmad›. Seyfeddin Gâzi kardefli Mesud’u bir ordu ile Haleb’e gönderdi.
Salâhaddin Seyfeddin’e bir elçi yollayarak H›ms ve Hama’y› teslim edebilece¤ini

fakat D›maflk’›n kendisinde b›rak›lmas›n› istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin
Gazi, ondan ald›¤› bütün yerleri b›rakarak M›s›r’a geri dönmesini istedi. Meselenin
ç›kmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175’te Kurûn-› Hama yak›nlar›nda savafla
girdi. Salâhaddin’in galibiyeti üzerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu
kabul etmek zorunda kald›lar. Melik Salih’e tâbi gibi görünen Selahaddin, Halife
Taklîd bir yerin, Halife veya taraf›ndan Suriye ve el-Cezire hâkimiyetinin onayland›¤› taklîdi al›nca ba¤›ms›zl›-
Sultan taraf›ndan bir
melike, emire mülk olarak ¤›n› ilân etti. Halepliler geri çekilmesi flart› ile onun hükümdarl›¤›n› tan›may› kabul
verildi¤ini bildiren vesika, ettiler. Salâhaddin 4 May›s 1175’te Halep kuflatmas›n› kald›rarak Hama’ya döndü.
bir baflka deyiflle
temliknâmedir. Bu antlaflma atabeyli¤e ait topraklar› kendi idaresinde birlefltirmek isteyen Seyfed-
din Gazi’nin ordusuyla harekete geçmesi üzerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de
kat›ld›¤› ve 22 Nisan 1176’da, Cibâb el-Türkmân denilen yerde yap›lan savaflta Sa-
lâhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki flehir ve kaleleri al›p, Halep
ile Musul’un irtibat›n› tamamen kestikten sonra, 25 Haziran’da Halep’i tekrar kuflat-
t›. Sonuç olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalmas› flart› ile bir
antlaflmaya vard›lar.
Halep Atabeyi Melik Salih ‹smail 1181’de öldü. Ölmeden önce ülkesini Musul
atabeyine b›rakm›flt›. ‹zzeddin Mesud’un süratle sevk etti¤i kuvvetler flehri teslim
ald›lar. Böylece k›sa bir süreli¤ine de olsa Musul atabeyli¤i topraklar› tek elde bir-
leflmifl oldu. ‹zzeddin Mesud da nâibi Mücahideddin Kaymaz ile beraber Haleb’e
geldi. fiehirde çok iyi bir flekilde karfl›lanan Mesud, baz› idarî düzenlemeler yapt›k-
tan sonra Musul’a döndü. Fakat flehirde meydana gelen baz› olaylar üzerine, Ha-
leb’i elinde tutamayaca¤›n› anlayarak Sincar karfl›l›¤›nda ‹madeddin Zengi’ye b›-
rakt›. Selahaddin May›s 1183’de Haleb’i tekrar kuflatt›. Selahaddin, Haleb’i kendisi-
ne tâbi olan Zengi’ye de b›rakmad›. Selahaddin ona daha önce Musul Atabeyli¤in-
den zabt etti¤i Sincar’› verip Haleb’i teslim ald›. Bunun üzerine Zengilerin Suriye
hâkimiyeti sona erdi (1183).
Musul Atabeyleri, özellikle ‹madeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mah-
mud zaman›nda, Haçl›lara kafl› verdikleri efsanevi mücadeleler ile ‹slâm Dünyas›-
n›n ümidi oldular. Di¤er yandan Yak›ndo¤uda sa¤lad›klar› siyasî birlik sayesinde,
Haçl› kal›nt›lar›n›n temizlenece¤i mücadele ruhunun temel tafllar›n› oluflturdular.
Musul Atabeyleri çok yo¤un siyasî mücadelelere ra¤men, imar ve e¤itime de çok
önem vermifl, say›s›z medreseler, hattâ t›p e¤itiminin verildi¤i ihtisas medreseleri-
nin yan›nda, bir çok câmi, mescit, köprü ve saraylar infla etmifllerdir. Halep, Musul
ve Urfa gibi önemli ticaret yollar›n›n kavfla¤›nda bulunan Atabeylik, iktisadî ve sos-
yal bak›mdan da zengin bir hayat sürmüfltür.
‹LDEN‹ZL‹LER/AZERBAYCAN ATABEYLER‹
(1146-1225)
fiemseddin ‹ldeniz ve Atabeyli¤in Kuruluflu

‹ldenizliler, Azerbaycan’›n Arran ve Cibâl bölgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeyba-
t› ‹ran’da hüküm sürmüfl bir atabeyliktir. Hanedan›n kurucusu fiemseddin ‹ldeniz
aslen K›pçak Türklerindendir. ‹lk sâhibi Selçuklu veziri Sumeyremî’nin ölümü üze-
rine Irak Selçuklu sultan› Mahmud, sonra da kardefli Mesud’un hizmetine girdi. Ze-
kâ ve kabiliyeti sayesinde k›sa zamanda üst düzey ümera aras›na girdi. Mesud ta-
raf›ndan ölen kardefli Sultan Tu¤rul’un dul efli Mümine Hatun ile evlendirildi. Böy-
lece o, Selçuklu flehzâdesi Arslanflah’›n üvey babas› olurken, bu evlilikten Cihan
Pehlivan ve K›z›l Arslan adl› iki o¤lu ile bir k›z› dünyaya geldi. Hanedanla kurulan
bu akrabal›¤›n sa¤lad›¤› imkânlar, ‹ldenizo¤ullar› hanedan›n›n temelini oluflturdu.

‹ldeniz 1148 y›l›nda, Sultan Mesud taraf›ndan Azerbaycan valili¤ine tayin edildi. ‹l-
deniz’in üvey o¤lu Arslanflah’› 1154’de yan›na getirtmesine ra¤men; 1161’e kadar
baflka Selçuklu melikleri ad›na saltanat davas›na girmesi, bu s›rada henüz Arslan-
flah’›n atabeyi olmad›¤›n› göstermektedir. Süleymanflah’› tahttan indirip yerine Ars-
lanflah’› geçirdi¤i bu tarihten itibaren kendisi de atabeg-i a’zam (En büyük atabey)
unvan›yla an›lmaya bafllam›flt›r. ‹ldeniz, kendi o¤ullar›n› da hâcib ve emir-i silah Hâcib hükümdar›n bir
bak›ma evi de say›lan
gibi önemli görevlere getirirken, Sultan ad›na tüm gücü eline geçirmifl bulunuyor- saray›n en üst düzey
du. Atabey ilk zamanlarda Arslanflah’a karfl› Halifenin de tahrikleri ile ç›kar›lan taht görevlisi olup, Sultan›n
hükûmet/vezir de dahil,
kavgalar›n› bast›rmakla meflgûl oldu. saray›n d›fl› ile iliflkilerini
Daha sonra bu olaylardan yararlanarak ‹slâm ülkelerini tahrip eden Gürcülere düzenleyen görevlidir. Emir-i
karfl›, Arslanflah idaresinde harekete geçen Selçuklu ordusu büyük bir zafer kazan- silah ise hükümdar›n
silahlar›n›n bak›m›,
d›. Ancak bundan böyle Irak Selçuklular›n›n en büyük açmaz› olan, gulâm ümera- korunmas› ve
n›n yanlar›nda bulunan melikleri tahta geçirmek için girdikleri mücadeleler sürüp tafl›nmas›ndan sorumlu olan
silahdarlar›n komutan› olan
gitti. ‹ldeniz bunun yan›s›ra Halep Atabeyi Nureddin’i, Selçuklular›n tâbileri olan bir saray görevlisidir.
Musul atabeylerini rahat b›rakmas› konusunda uyarm›flt›. Nitekim onlar da kendi-
lerini Selçuklular›n tâbisi sayd›klar› için, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyyûbî’ye
karfl› ‹ldenizlilerden yard›m istemifllerdir. ‹ldeniz 1172 y›l›nda, Kirman Selçuklula-
r›n›n da, Irak Selçuklular› ad›na hutbe okutmas›n› sa¤lad›.
Ömrünün sonlar›nda Ani’yi iflgâl eden Gürcülere karfl›, bölgedeki tâbi emirle- Köle ticareti ile ilgili bir
âdete göre, k›rk köle alan
rin kat›l›m›yla bir sefer düzenledi. ‹ldeniz, Arslanflah’›n hastal›¤› yüzünden sonra- tacire, üstüne bir tane de
dan kat›ld›¤› bu savafltan döndü¤ünde, Nahcivan’da vebadan öldü (1175). Heme- hediye edilirdi. Derbend’den
k›rk adet köle alan tüccara,
dan’da kendi yapt›rd›¤› medresenin yan›na gömüldü. Bu dönemde ‹ldeniz’in kud- promosyon olarak çelimsiz
reti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hâkimleri ile Ahlatflahlar’›n bir çocuk olan ‹ldeniz
Selçuklulara tâbiyeti devam etti. Adaleti dolay›s›yla H›ristiyan kaynaklar›n dahi öv- verildi¤inde, onu hiç
be¤enmemiflti. Hattâ ‹ldeniz
güyle söz ettikleri ‹ldeniz, sultan›n ad›n›n da bulunmas› kayd›yla para kestiriyor ve o kadar küçüktü ki, yolculuk
ad› sultandan sonra hutbede okunuyordu. boyunca iki kere, gece
uyurken arabadan düflüp
kaybolmufltu. Tüccar onu
Atabey Cihan Pehlivan aramaya gerek görmezken,
‹ldeniz ertesi gün kendi
‹ldeniz’in ölümü üzerine, Arslanflah’›n hâcibi olan Cihan Pehlivan, Nahçivan’a gi- bafl›na yaya olarak kafileye
derek babas›n›n yerine geçti ve kendisini atabey ilân etti. Pehlivan babas›n›n sa¤- ulaflmay› baflarm›flt›. Bunun
üzerine ‹ldeniz’in zekâ ve
l›¤›nda, Arslanflah’a karfl› isyan eden ümera ile Gürcülere karfl› savaflm›fl idi. Baba- becerisini farkeden tacir,
s›n›n yerine geçtikten sonra kardefli K›z›l Arslan ile birlikte Tebriz’i ele geçirdi. Oy- Hemedan’da onu iyi bir
sa Sultan Arslanflah, ‹ldeniz’in ölümü üzerine art›k kendi bafl›na hüküm sürmek ve paraya satm›flt›. ‹ldeniz’in
yükselifli ve tarihî rolünün de
atabeylerin bask›s›ndan kurtulmak istiyordu. Bunun için ordusuyla Pehlivan’›n burada öne ç›kar›lan
üzerine yürüdü. Fakat bu b›rada rahats›z olan Arslanflah’›n hastal›¤› a¤›rlafl›nca, karaktere uygun oldu¤u
görülmektedir.
üvey kardefli Pehlivan ile anlaflmak zorunda kald›. Ancak k›sa bir süre sonra öldü
(1177). Pehlivan Arslanflah’›n yerine onun o¤lu Tu¤rul’u tahta ç›kard›. Tu¤rul’un
Irak Selçuklular›, 1157
saltanat iddias›yla ayaklanan kardefli Muhammed’i yenilgiye u¤ratt›. Melike yard›m y›l›nda tarih sahnesinden
eden Fars atabeyinin topraklar›n› da ya¤malad›. çekilen Büyük Selçuklular›n
tabiî uzant›s› olarak kabul
Abbasî halifesi el-Müstezî Biemrillah 1180 y›l›nda ölünce yerine o¤lu en-Nâ- edilmektedir. Bu yüzden
s›r Lidinillah geçti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmud’un ölümü üzerine Büyük Selçuklu sultan›
Tu¤rul (1040-1063) I. Irak
k›z›flan hâkimiyet mücadelesinde, Irak ve Suriye’nin halife taraf›ndan Selahaddin Selçuklu sultan› Tu¤rul
Eyyûbî’ye verilmesine tepki olarak, bir süre biat etmedi. Zira bu topraklar henüz (1132-1134) II. ve son Irak
Selçuklular’a ait say›l›yor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Selçuk- Selçuklu sultan› Tu¤rul
(1177-1194) III. olarak
lular’›n hukukunu gözetiyordu. Selçuklu flehzadelerini taht mücadelelerine tefl- kaydedilmektedirler. Buna
vik eden Halifelerin bu yolla saltanatlar›n› güçlendirmelerini de istemiyordu. Ni- ra¤men son Selçuklu
sultan›, Irak ayr› bir flube
tekim bu durum Selçuklular›n hilafet politikas›n›n sürdürülmesinden baflka bir say›larak, II.Tu¤rul olarak da
fley de¤ildi. numaraland›r›lmaktad›r.
Biat bir hükümdar›n veya Pehlivan, Büyük Selçuklu miras› üzerinde yükselmekte olan Harizmflah Tekifl
halifenin iktidar›n› kabul ve
tasdik etmek, ona kay›ts›z ile yak›n iliflkiler kurarak, kendisini Eyyûbîlerle olan mücadelelerde do¤uda emni-
flarts›z itaât etmeyi taahhüt yete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddin’in Van Gölü çevresinde hüküm süren
etmektir.
Ahlatflahlar ülkesini ele geçirmesine mani oldu. Ancak 1185’de ikinci defa kuflatt›-
¤› Musul’da Selçuklular ad›na okunmakta olan hutbenin kald›r›lmas›n› engelleye-
medi. Böylece Irak, Selçuklu egemenli¤inden ç›km›fl oldu.
SIRA S‹ZDE Atabeylerin de Selçuklu

SIRA S‹ZDE sultanlar› gibi Abbasî Halifeleri ad›na hutbe okutmalar›n›n, genel
3 anlamda biat etmelerinin nedeni sizce nedir?
Pehlivan, Salâhaddin’in Kazvin ve Bistam bölgesindeki Bat›nîleri cezaland›rmak
için Selçuklu topraklar›na girifl izni istemesinin, ülkesinin istilâs› için bir bahane ol-
S O R U du¤unu düflünerek
S O R U savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Fakat hastalanan Pehlivan Mart
1186’da öldü. Atabeyli¤i süresince Sultan Tu¤rul ve Selçuklu Devleti üzerinde nü-
fuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Selçuklu ümeras›n› saf d›fl› b›rakarak, onlar›n
D‹KKAT D‹KKAT
yerine kendi o¤ullar› ve yak›n adamlar›n› tayin etti.
N N
Atabey K›z›l Arslan
Atabey Cihan Pehlivan’›n Kutlu¤ ‹nanç, Ömer, Özbek ve Ebû Bekr adl› dört o¤lu
AMAÇLARIMIZ
vard›. Ölmeden
AMAÇLARIMIZ
önce onlara, Sultan Tu¤rul ve amcalar› K›z›l Arslan’a itaat etmele-
rini vasiyet etti. ‹ldeniz’in Sultan Arslanflah’a emir-i silah tayin etti¤i K›z›l Arslan,
bütün savafllarda babas›n›n ve sultan›n yan›nda yer alm›flt›. Pehlivan öldü¤ü s›ra-
K ‹ T A P da ise, onun K taraf›ndan
‹ T A P tayin edildi¤i Azerbaycan valili¤i görevinde bulunuyordu.
Bu arada Sultan Tu¤rul, Pehlivan’›n ölümünün atabeylerin tahakkümünden
kurtulmak için vesile olaca¤›n› düflünüyordu. Ancak geliflen olaylar onu, K›z›l Ars-
TELEV‹ZYON lan’› Hemedan’a
T E L E V ‹ Zdavet
Y O N ederek atabey ilan etmeye mecbur b›rakt›. Bir suikast tefleb-
büsüne u¤rayan K›z›l Arslan’›n izledi¤i sert politika, Pehlivan’›n o¤ullar› ve kar›s›
‹nanç Hatun etraf›nda ona karfl› bir muhalefetin oluflmas›na sebep oldu. Ancak Sel-
çuklulara karfl›, Halifenin kay›ts›z flarts›z deste¤ini sa¤layan K›z›l Arslan, Sultan
‹NTERNET ‹ N T E Rsüren
Tu¤rul’la uzun N E T bir mücadeleye girdi. Hattâ bu u¤urda hiç sevmedi¤i hâlde,
‹nanç Hatun’la bar›fl›p evlendi. Ümeran›n bir k›sm› taraf›ndan terkedilen Sultan›,
hile ile yakalay›p o¤luyla birlikte hapse att› (1190). Bir Selçuklu melikini sultan ilan
edecekken, Halife’nin teflvik ve onay›yla K›z›l Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak
efli ‹nanç Hatun kendi o¤ullar› yerine, Pehlivan’›n bir cariyeden olan o¤lu Ebû
Bekr’i tutan K›z›l Arslan’a karfl›, muhalif emirlerle iflbirli¤i yapt›. K›z›l Arslan bir ge-
ce çad›r›nda uyurken öldürüldü (Eylül 1191).
Selçuklu sultanlar› üzerinde tahakküm kuran atabeylerin, her halde hayalleri-
nin son merhalesi olan saltanat böylece K›z›l Arslan taraf›ndan elde edilmifl oldu.
K›z›l Arslan’›n saltanat›n› onaylamas›, Halifelerin de Selçuklulara karfl› takip ettik-
leri düflmanca siyaseti ve bunun için neler yapabileceklerini gösteren çarp›c› bir
olayd›r. Bununla birlikte Atabeye karfl› duyulan nefret yüzünden hemen sona er-
dirilen bu giriflim, baflka geliflmelerin de etkisiyle ‹ldenizliler hanedan›n da sonu-
nu haz›rlad›.
Atabey Kutlu¤ ‹nanç

K›z›l Arslan’›n o¤lu olmad›¤›ndan, Pehlivan’›n o¤lullar› onun yerine geçmek için
birbirleriyle k›yas›ya mücadeleye girdiler. Amcas› taraf›ndan himaye edilmifl olan
Ebû Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey ilân etti. Ancak Kutlu¤ ‹nanç ve
Emir Emiran Ömer hemen onunla mücadeleye girdiler. Ömer fiirvanflahlardan ve
Gürcülerden yard›m sa¤lay›p Ebû Bekr’i yendi. Ancak Gürcüler’in yard›m›yla Gen-
ce’yi zabtetmesi hayat›na mal oldu. Kutlu¤ ‹nanç kendisini atabey ilan etti.
Öte yandan Sultan III. Tu¤rul, k›zkardefliyle evli bulundu¤u Türkmen beyi Ha-
san b. K›fçak’›n yard›m›yla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Selçuklular› taht›na
oturabilmek için mücadeleye giriflti. Kutlu¤ ‹nanç ve Ebû Bekr’i yenilgiye u¤ratt›
(28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle taht› elde etti. ‹nanç Hatun’un teklifi ile onun-
la evlendi ise de, K›z›l Arslan’›n ak›betine u¤ramaktan korkarak onu bo¤durdu. Bu
s›rada Sultana itaat etmeyi düflünen Kutlu¤ ‹nanç, annesi öldürülünce Harizmflah
Tekifl’i yard›ma ça¤›rd›. Bu ilk giriflim Tekifl’in kardeflinin isyan› dolay›s›yla yar›m
kald›. Sultan Tu¤rul da onlara karfl› harekete geçerek baz› baflar›lar kazand›. Fakat
bu olaylar›n bafl aktörlerinden olan Halife, Selçuklu ülkesini Tekifl’e veren bir men- Türk hükümdar›na Tanr›
taraf›ndan yönetme yetkisi
flur ç›kard›. Atabey Kutlu¤, buna dayanarak Tekifl’i bir daha davet etti. Harizm- olarak bahfledilen kutun kan
flah’›n öncü kuvvetlerine kumanda eden Kutlu¤, savafl s›ras›nda gözüne ok isabet yoluyla geçti¤ine
inan›ld›¤›ndan, Türklerde
eden Sultan Tu¤rul’u, yakalay›p bafl›n› kesmek suretiyle öldürdü (Haziran 1194). hanedan mensuplar›n›n
Irak’da Selçuklu hanedan› sona ererken, ‹ldenizo¤ullar› ba¤›ms›z olmamakla bir- kanlar›n›n dökülmesi
yasakt›. Kutlu¤’un Sultan
likte art›k kendileri ad›na hüküm sürmüfllerdir. Tu¤rul’u öldürme biçimi, bu
Fakat Harizmflahlar’›n bundan sonra daha fazla güçlenece¤inden korkan Na- anlamda bilinçli bir
afla¤›lama hâlidir.
s›r lidinillah, bu defa Atabey Kutlu¤’u Tekifl’e karfl› kullanmaya bafllad›. Nitekim
halifelik kuvvetlerinin deste¤i ile Tekifl’in karfl›s›na ç›kan atabey yenilip hayat›-
n› kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Tu¤rul’a reva gördü¤ü gibi, bafl› kesilerek
öldürüldü.
Atabey Ebû Bekr

Kutlu¤ ‹nanç öldükten sonra kardefli Ebû Bekr atabey oldu. Bafllang›çta Tekifl’in
ölümü üzerine Harezm kuvvetlerinin Irak’tan çekilmesi geçici bir rahatl›k sa¤la-
d›. Ebû Bekr bu f›rsattan yararlanarak ‹sfahan’› iflgal etti ve ülkeyi bölüfltürdü.
Buna göre Hemedan kardefli Özbek’e Rey ve civar› ise ‹ldeniz’in gulâmlar›ndan
Gökçe’ye verilecekti. Ancak Gökçe atabeye itaat etmedi. Bu dönemin güçlü
emirleri bitmek tükenmek bilmeyen bir güç savafl› verirken, onlarla mücadele
edemeyece¤ini anlayan Ebû Bekr Azerbaycan’a çekildi. Fakat Kraliçe Thamara
idaresinde en parlak dönemini yaflayan Gürcüler de taarruza geçmifllerdi. Atabey
bir Gürcü prensesle evlenip bu akrabal›k sayesinde onlar›n taflk›nl›klar›na geçici
olarak son verdi.
Bu s›rada Emir Gökçe Rey, Hemedan ve Cibâl bölgesini ele geçirdi. Atabey Ebû
Bekr onun üzerine Ayto¤mufl komutas›nda bir ordu gönderdi. Yap›lan savaflta
Gökçe öldürüldü (1204) ama bu defa da Ayto¤mufl’un tahakkümü bafllad›. Bu du-
rum daha önce de söylendi¤i gibi, gulâm sisteminin bir zaaf› olarak sürüp giden
bir açmazd›.
Ebû Bekr’in ülkesinin iflleri yerine, içki ve e¤lence ile meflgul olmas›ndan ya-
rarlanan Meraga hâkimi Ahmedilî Karasungur ile Erbil hâkimi Kökböri anlaflarak
onun topraklar›n› almaya karar verdiler (1206). Meraga’da buluflan Kökböri ile Ka-
rasungur, Tebriz’e do¤ru ilerlediler. Ebû Bekr’in Ayto¤mufl’la harekete geçmesi
üzerine Kökböri ülkesine döndü. Ebû Bekr ve Ayto¤mufl Meraga’y› kuflatt›lar. Ça-
resiz kalan Alâeddin kaleyi Ebû Bekr’e teslim etti. Yap›lan antlaflma sonucunda
Ebû Bekr Uflnu ve Urmiye flehirlerini ona ›kta olarak verdi ve geri döndü. Karasun-
gur 1208 y›l›nda, yerine geçen o¤lu ise ertesi y›l öldü. Atabey Ebû Bekr sahipsiz
kalan Meraga’y› ve bütün topraklar›n› ele geçirerek Ahmedilî sülâlesine son verdi.
Kendisi de bundan sonra çok yaflamad› ve 1210’da öldü.
Atabey Özbek ve ‹ldenizlilerin Sonu

Ebû Bekr’den sonra yerine kardefli Özbek atabey oldu. Özbek’in gulâm› Mengli,
Ayto¤mufl’u bertaraf edip onun topraklar›na hâkim oldu. Ama Mengli daha sonra
atabey Özbek’e ve Abbasî halifesi Nâs›r Lidinillah’a isyan etti. Bunun üzerine hali-
fe, Özbek ve Alamut ‹smailîleri reisi Celâleddin Nevmüslüman birleflerek, Kerec
yak›n›nda onu ma¤lup edip öldürdüler.
Bu arada Özbek’in Irak-› Acem naîbi, hutbeyi Harizmflah Muhammed ad›na
okutup ona ba¤land›. Yak›n tarihte Selçuklulara karfl›, ‹ldenizliler’i ve Harizmflah-
lar› k›flk›rtan Halife, flimdi de Selçuklunun varisi olarak hareket eden Harizmflahla-
ra karfl› ayn› düflmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice güçlen-
dirdi¤i siyasî otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu u¤urda her fleyi mübah
sayan Nas›r Lidinillah, Özbek’in Harizmflah’a tâbiyet bildiren nâibini Bat›nîlere öl-
dürttü. Bunun üzerine Irak-› Acem’i ele geçirmek için Özbek’in yan› s›ra Fars ata-
beyi Sa’d da ordusuyla yola ç›kt›. Özbek Harizmflah ordusunun yaklaflmas› üzeri-
ne Azerbaycan’a kaçt› fakat yakalan›p hazineleri ya¤maland›. Sonunda Harizm-
flah’a tâbi olmay› kabul edip ülkesine geri gönderildi (1218).
Bu s›rada Azerbaycan atabeyleri için Gürcü sald›r›lar› ve Mo¤ollar›n önünden
kaçan Harizmflahlar önemli sorun oluflturuyordu. Nitekim Özbek, Mo¤ollardan
kaç›p kendisine s›¤›nan bir k›s›m Harizmlileri, Mo¤ollar›n bask›s› üzerine onlara
vermek zorunda kalm›flt›. Topraklar›na sald›ran bir Gürcü ordusu ise pusuya dü-
flürülüp imha edildi. Gürcüler intikam haz›rl›¤› içerisinde iken, Celaleddin Ha-
rizmflah’›n ordusuyla yaklaflt›¤›n› ö¤renince Özbek’e ittifak önerdiler. Ancak Ha-
rizmflah onlar›n kuvvetlerinin birleflmesine imkân vermedi. Tebriz’i kar›s› Melike
Hatun’un idaresine b›rakan Özbek Gence’ye kaçt›. Celâleddin flehri ele geçirdi
(1225). Hatun’u bir miktar asker ile Hoy’a gönderdi. III.Tu¤rul’un k›z› olan Me-
lik Hatun, Özbek’ten bofl düfltü¤ünü bildirip, bunu ulemâya da tastik ettirdikten
sonra Celâleddin’le evlendi. Özbek ayn› sene Al›ncak kalesinde vefat etti. Sa¤›r
ve dilsiz o¤lu K›z›l Arslan babas›n›n yerine atabey ilân edilmekle birlikte, atabey-
lik fiilen sona ermifl bulunuyordu. K›z›l Arslan 1228 y›l›nda ölünce ‹ldenizliler
hukuken de y›k›lm›fl oldu.
‹ldenizliler ilk üç atabey döneminde Irak Selçuklu sultanlar› üzerinde a¤›r bir
bask› oluflturmufllard›. Adlar›na para bast›ran ve hutbe okutan bu atabeyler, fleklen
de olsa Selçuklular’a ba¤l› kalm›fllard›. Buna karfl›l›k Irak Selçuklu sultanlar› Hali-
felerin düflmanl›¤›na ra¤men, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Do¤u Anadolu, Cibâl ve
Kirman’da hüküm sürmelerini atabeylerin ›srarl› mücadelelerine borçludurlar. ‹lde-
nizliler kurulduklar› bölge itibariyle, Gürcüler’e karfl› Müslümanlar’›n savunmas›n›
üstlenmifl bulunuyorlard›. Kuvvetli ve istikrarl› dönemlerde, Azerbaycan’›n iktisa-
dî, sosyal ve medenî hayat›nda da önemli roller oynad›lar. Nahcivan, Hemedan ve
Tebriz gibi flehirler mimarî eserlerle donat›lm›fl; pek çok ilim ve sanat erbab› onla-
r›n himayesini görmüfltür.
SIRA S‹ZDE Sizce ‹ldenizliler’i di¤er atabeyliklerden farkl› k›lan bir özellikleri var m›d›r?
SIRA S‹ZDE
4
SALGURLULAR (1148-1286)
Atabey Sungur ve Salgurlular›n Kuruluflu

S O R U Salgurlular ‹ran’›n
S O R U Fars bölgesinde, O¤uzlar›n Üçoklar kolunun Salgur veya Salur
boyuna mensup olan Sungur’un kurdu¤u bir atabeyliktir. Salurlardan önemli bir
topluluk 1145 y›l› civar›nda, Ceyhun-Mank›flla¤ bölgesinden Fars’a göç etmifllerdi.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Fars bölgesi, bilindi¤i gibi, Tu¤rul Bey zaman›nda Kirman meliki Kavurt taraf›ndan
fethedilmiflti.
Sungur, Irak Selçuklu flehzâdelerinden Fars meliki Melikflah’›n atabeyi idi.
Melikflah, devlet ifllerinden uzak duruyor, halka karfl› kötü davran›yordu. Melik-
flah bir bahane ile Atabey Sungur’un kardeflini öldürünce, büyük bir Türkmen
gücüne dayanmakta olan Sungur fiiraz’dan ayr›ld›. Melikflah’›n geri dönmesi yo-
lunda yapt›¤› teklifleri reddedip isyan etti. Melikflah’› yenilgiye u¤rat›p Fars’tan
ayr›lmak zorunda b›rakt› (1148). fiiraz’› ele geçiren Atabey Sungur böylece hane-
dan›n›n temellerini att›.
Fars hâkimiyetini kaybeden Melikflah, amcas› Sultan Mesud’dan sa¤lad›¤› kuv-
vetlerle Sungur’un üzerine yürüdü ve tekrar yenildi. Bu u¤urdaki tüm giriflimleri
sonuçsuz kald›. Böylece Fars bölgesi, tamamen Atabey Sungur’un hâkimiyetine
girdi (1148). Atabey Sungur, komflusu Kirman Selçuklu meliki I. Muhammed ile iyi
iliflkiler içerisinde bulunuyordu. Sungur’un Irak Selçuklular› aras›ndaki taht müca-
delelerine, kendisinden yard›m istendi¤i ölçüde kar›flt›¤› anlafl›l›yor. Sungur yan›n-
da bulunan Melik Muhammed’i Sultan Arslanflah’a karfl› taht mücadelesi için, Sel-
çuklu ümeras› ile anlaflarak gönderdi. Ancak melik ve tararftarlar› ‹ldeniz taraf›n-
dan yenilgiye u¤rat›ld›lar. Adaletli, dindar, hay›rsever ve mütevaz› bir yönetici olan
Sungur, ölünce (1161) fiiraz’da kendi yapt›rd›¤› Sunguriye medresesine defnedildi.
Atabey Zengi
Sungur’un yerine o¤lu küçük yaflta oldu¤u için kardefli Zengi geçti. Zengi, Heme-
dan’daki taht kavgalar›ndan Fars’a kaçan bir Selçuklu melikini yan›nda al›koydu.
Atabeylerin Selçuklu flehzâdelerini kendi menfaâtleri do¤rultusunda nas›l kullan-
d›klar›, Halifelerin de bu durumdan nas›l yararland›klar› defalarca ifade edildi. ‹l-
deniz’in himayesinde güçlü bir Selçuklu Devletinin varl›¤›ndan kayg›lanan Halife,
veziri vas›tas›yla Fars atabeyi Zengi ile ba¤lant› kurdu. Yan›nda bulunan melik
Mahmud ad›na hutbe okutmas›n› istedi. Zengi, Halifenin iste¤ini yerine getirmek-
le birlikte, müttefikleri yenilince bu mücadelede yaln›z kald›. Irak Selçuklu sultan›
ve ‹ldeniz’in davetiyle ‹sfahan’a gidip Sultan Arslanflah’a itaâtini bildirdi. Böylece
Salgurlu atabeyli¤i 1165 y›l›nda resmen Irak Selçuklular›na tâbi oldu.
Atabey Zengi’nin idaresinden hoflnut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hâkimi
fiumla’y› davet ettiler. Fars bölgesine sefer düzenleyen fiumla, Zengi’yi yenerek
Fars bölgesine hâkim oldu. Fakat o, kötü idaresiyle Zengi’yi de aratt›. Yapt›klar›n-
dan piflman olan ileri gelenler Zengi’yi geri ça¤›rd›lar. Fars’a yeniden hâkim olan
Zengi, Kirman Selçuklu meliki Tu¤rulflah’›n ölümünden sonra meydana gelen taht
mücadelelerine kar›flt› ve onun yard›m›yla II. Turanflah taht› ele geçirdi. Bu tarih-
ten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti üzerinde ve meliklerin tahta geçifllerinde
etkili olacaklard›r. Bu onlar›n bir müddet sonra Kirman’da hâkimiyet kurmalar›na
zemin haz›rlam›flt›r. Atabey Zengi 1178 senesinde öldü.
Atabey Tekle
Zengi’nin yerine kendisine veliaht tayin etti¤i o¤lu Tekle geçti. Tekle’nin ilk sene-
lerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Fars’a ak›n düzenleyerek fiiraz’› ya¤-
malad› ve pek çok kifliyi öldürdü (1180). Bir süre sonra Tekle’ye karfl› amcas›n›n
o¤lu Tu¤rul, saltanat iddias›nda bulundu ise de, baflar›l› olamayarak fiebânkâre
emirlerine s›¤›nmak mecburiyetinde kald›. Tekle, Tu¤rul’u affetmekle birlikte o,
babas› Zengi’den sonra atabeyli¤in kendi hakk› oldu¤unu düflüncesiyle savafla de-
vam etti. Sonunda 1181’de fiiraz’da yenildi ve esir al›narak öldürüldü.
Harizmflahlar›n Merv ve Serahs flehirlerini ele geçirmeleri üzerine bu bölgede

yaflayan O¤uzlar, Fars ve Kirman’a göç ettiler. Bunlardan Fars’a gelenler, Salgurlu-
lar›n güçlü olmas› sebebiyle onlara galebe çalamad›lar; hattâ Salgurlularla kar›fl›p
kaynaflt›lar. O¤uz istilâs› Kirman’da Selçuklu hâkimiyetinin sonu oldu. Fars atabey-
lerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir müdahalesi olamad›. Kaynakla-
r›n iyi kiflilik özellikleri ile and›¤› Tekle 1198 y›l›nda vefat etti.
Atabey Sa’d
Tekle’nin yerine kardefli Sa’d geçti. Sa’d’›n zaman›, Salgurlular için nisbeten rahat
bir dönem oldu. Sa’d’›n atabeyli¤inin ilk y›llar›nda yaflanan büyük k›tl›k ve veba
salg›n› büyük sosyal ve iktisadî s›k›nt›lara yol açt›. Bir müddet bunlar›n telafisi için
çal›flan Atabey Sa’d, daha sonra topraklar›n› geniflletmeye bafllad›.
Bu s›rada Kirman’a, O¤uzlardan sonra Harizmflahlar hâkim olmufltu. Fakat
O¤uzlar kar›fl›kl›klara sebep oluyorlard›. fiebânkâre emirleri de zaman zaman hâ-
diselere kar›fl›yorlard›. fiehre bir ara O¤uzlar hâkim olduysa da, atabey Sa’d’›n kuv-
vetinden çekinerek, Berdesir’i Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Böylece Kirman’da
Salgurlu hâkimiyeti sa¤lanm›fl oldu (1204). Sa’d, Isfahan ve Hemedan’› da ele ge-
çirmek istiyordu. Haz›rl›klar›n› tamamlay›p Isfahan’a yürüdü ve hiçbir mukavemet-
le karfl›laflmadan flehre girdi. Sa’d’›n bu sefer s›ras›nda fiiraz’› bofl b›rakmas›, ‹lde-
nizliler ve fiebânkâre emîrleri için bulunmaz f›rsatt›. Ayr›ca ‹sfahan’› almas› dolay›-
s›yla cezaland›r›lmas› da gerekmekteydi. Nitekim Atabey Özbek fiiraz’a, fiebânkâ-
re emiri Mübâriz ise, Kirman üzerine baflar›s›z seferler yapt›lar.
Sa’d, Kirman’daki hâkimiyetini kuvvetlendirmek için sefere ç›kt› ve 9 Ocak
1209’da Kirman’›n baflflehri Berdesir’e girdi. Burada Kavurt Bey’in taht›na oturan
Sa’d, O¤uzlar› itaat alt›na almak için, Bem’i kuflatt›. Daha sonra O¤uzlarla anla-
flarak fiiraz’a döndü. Kirman’da kald›¤› befl ay zarf›nda bölgeyi düzene sokmufl
ve büyük k›sm›n› da itaat alt›na alm›flt›. Fakat daha sonra buray› ihmal edince,
1213 senesinde Harizmflahlar, Kirman’› ele geçirdiler ve ak›nlar›n› baflkent fiiraz’a
kadar genifllettiler.
Daha önce de anlat›ld›¤› gibi, ‹ldenizlilerin Harizmflah’a ba¤l›l›k bildiren Irak-›
Acem valisi, Halifenin dahliyle Bât›nîler taraf›ndan öldürünce, bölgeyi ele geçir-
mek isteyenler aras›nda yeni mücadeleler bafllam›flt›. Bir yandan Atabey Sa’d, di-
¤er yandan Atabey Özbek, Irak-› Acem’e hâkim olabilmek için harekete geçtiler.
Sa’d, Harizmflah Muhammed’in ordusuyla Rey civar›nda karfl›laflt›. Ancak savaflta
yenilip esir düfltü (1217). Harizmflah, Eflkenvan ve ‹stahr flehirlerini kendisine b›-
rakmas›, ülke gelirlerinin üçte birini kendisine ödemesi ve ad›na hutbe okunmas›
flart›yla Sa’d’› affetti. Sa’d, yan›nda Harizmli kuvvetlerle fiiraz’a döndü¤ünde, yeri-
ne nâib olarak b›rakt›¤› o¤lu Ebû Bekr, kendisini flehre sokmak istemedi¤i için
onunla savaflmak zorunda kald›. Sa’d Mo¤ollarla yo¤un bir mücadele içerisine gi-
ren Harizmflah’a ba¤l›l›¤›n› sürdürmek zorunda kalmad›. Ancak daha sonra Kirman
ve Irak-› Acem’i ele geçiren Harizmflah’›n o¤lu Pirflah, müstahkem kaleler d›fl›nda,
fiiraz dahil Fars’› da iflgâl etti. Atabey Sa’d, Fars’a gelen Celaleddin Harizmflah’a
ba¤l›l›k arzedince, kaybetti¤i yerleri geri ald›. Sa’d 1226’da vefat etti.
Atabey Ebû Bekr ve Atabeyli¤in Sonu

Sa’d’›n yerine o¤lu Ebû Bekr geçti. Ebû Bekr, ilk y›llarda fiebânkârelerle mücade-
le ettiyse de baflar›l› olamad›. Celaleddin Harizmflah 1228’de, Isfahan önünde Mo-
¤ollarla karfl›laflt›¤› s›rada, yan›nda Atabey Ebû Bekr de bulunuyordu. Yenilen Mo-
¤ol ordusunun takibi s›ras›nda bir k›s›m kuvvetleri bask›na u¤rayan atabey fiiraz’a
döndü. Ebû Bekr, yaklaflan Mo¤ol tehlikesini bertaraf etmek için, kardeflini Mo¤ol
han› Ögedey’e gönderdi ve itaatini bildirdi. Ögedey bundan memnun olarak Fars’›n
idaresini ona b›rakt›. Ebû Bekr, buna karfl›l›k senelik otuz bin dinar haraç verecek-
ti.Atabey, Hürmüz adas› hâkimiyle anlaflarak düzenledi¤i sefer sonunda, Basra
körfezindeki Kays adas›na hâkim oldu (1229). Basra körfezindeki hâkimiyetini,
Arabistan sahillerine kadar geniflletti. Mo¤ollara olan vaadlerini yerine getirerek,
dostâne münasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abifl Hatun’u Hülâgû’nun o¤lu ile
niflanlad›. Ancak Mo¤ollar’a ödenen haraçlar yüzünden vergileri art›r›lan ahali ca-
n›ndan bezmifl durumdayd›. Ebû Bekr, fiiraz’da 1260’ta öldü.
Ebû Bekr’in yerine o¤lu II. Sa’d geçtiyse de on iki gün sonra öldü. Onun ye-
rine henüz çocuk oldu¤u için, annesi Bibi Terken Hatun’un nâibli¤inde Muham-
med getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele ald› ve halk›n refah›n› sa¤lama-
ya, ülkeyi kar›fl›kl›klardan korumaya çal›flt›. Muhammed’in atabeyli¤i 1262’de
ölümüyle sona erdi.
Muhammed’in yerine devlet erkân› ve ordunun karar› ile Muhammedflah geçti.
Muhammedflah, tahta geçer geçmez Terken Hatun’u yok sayarak duruma hâkim
oldu. Muhammedflah, Mo¤ollarla bar›fl› de¤il mücadeleyi tercih ediyordu. Bu yüz-
den Hülâgu’nun, huzuruna gelmesi için yapt›¤› davete icabet etmedi. Bu f›rsat› ka-
ç›rmayan Terken Hatun, emirlerle birleflerek Muhammedflah’› yakalat›p Hülâ-
gu’nun yan›na gönderdi.
Muhammedflah’›n sekiz ay süren k›sa atabeyli¤inden sonra yerine a¤abeyi Sel-
çukflah geçti. Selçukflah, tahta geçince kendisi için tehlikeli gördü¤ü baz› devlet
adamlar›n› ortadan kald›rd›. Kudreti dolay›s›yla siyasette önemli bir rolü olan Ter-
ken Hatun’la evlendi. Ancak Selçukflah’›n Terken Hatun’u afla¤›lamas› ve sonra öl-
dürtmesi Salgurlu Atabeyli¤inin y›k›l›fl›n› çabuklaflt›rd›. Nitekim Selçukflah, fii-
raz’daki Mo¤ol komutanlar›n› da bertaraf edince, Hülâgû’nun gönderdi¤i kuvvet-
ler taraf›ndan yakalanarak öldürüldü (1263).
Selçukflah’›n ölümünden sonra tahta II. Sa’d’›n k›z› Abifl Hatun geçti. Abifl Ha-
tun’un atabeyli¤inin ilk aylar›nda, Kad› fierefeddin ‹brahim ayakland› ise de, isyan
k›sa sürede bast›r›ld› ve taraftarlar› da¤›t›ld›. Abifl Hatun, daha sonra Hülâgu’nun
yedi yafl›ndaki o¤lu Mengü Timur ile göstermelik olarak evlendirildi. Abifl Hatun,
yafl›n›n küçük olmas› dolay›s›yla idarî ifllere kar›flm›yordu. Fars’›, bir flahne arac›l›-
¤› ile Mo¤ollar yönetmekteydi. ‹lhanl› hükümdar› Ahmed Teküdar, Fars’›n devam-
l› kar›fl›kl›k içinde bulunmas› ve bölgedeki Mo¤ol devlet adamlar›n›n yetersizli¤i
sebebiyle, yan›nda tuttu¤u Abifl Hatun’un fiiraz’a dönmesine izin verdi (1284). Bir
süre sonra, Mo¤ollar taraf›ndan bölgeyi idare etmek için gönderilen nâibin öldü-
rülmesi sebebiyle, Abifl Hatun, hükümdar Argun taraf›ndan huzura ça¤›r›ld›. Teb-
riz’de muhakeme edilen Abifl Hatun, Han’›n gelini oldu¤u için cezaland›r›lmad›
ama fiiraz’a dönmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde ölünce,
Fars’ta Salgurlu hâkimiyeti son buldu ve bölge resmen Mo¤ol idaresi alt›na girdi.
Teflkilatta oldu¤u gibi kültür hayat›nda da Selçulular›n mirasç›s› olan di¤er
atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars’› donatt›lar. Mo-
¤ollar›n Harezmflahlar› ortadan kald›rmas› üzerine Salgurlular Mo¤ollar›n idaresi-
ni kabul ettiler. Onlar›n bu siyaseti bölgeyi bir süre daha Mo¤ollar›n sald›r›lar›n-
dan korudu. Salgurlular›n baflflehri fiiraz, Mo¤ollar›n önünden kaçan birçok ilim
adam› ve edibin s›¤›na¤› oldu. Salgurlular›n ilim ve sanat hâmili¤i, fiiraz’› bir kül-
tür merkezi haline getirdi.
Özet
NA M A Ç
Atabeyliklerin sistem içerisindeki yerini tan›mla- ölümünden sonra Nureddin Mahmud’a teslim oldu
1 yabilecek (1154). Böylece atabeylik tarihe kar›flt›.
N
Selçuklu sultanlar› o¤ullar›n› (flehzâde) e¤itmeleri
için bilgi ve tecrübeleri ile temayüz etmifl emirleri Zengiler’in tarihçesi ve tarihî önemini belirle-
A M A Ç
görevlendirirlerdi. Bu hocalara atabey denirdi. Ata- 3 yebilecek
beyler, melikle birlikte kendilerine verilen ikta Melikflah’›n kumandanlar›ndan Aksungur’un o¤-
bölgelerine gider, onun ad›na bölgeyi idare eder- lu olan Zengi, Irak Selçuklu sultan› Mahmud tara-
lerdi. Atabeyi olduklar› melik ad›na saltanat dava- f›ndan iki o¤luna atabey ve Musul’a vali olarak
s›na girer, kaybetmeleri hâlinde bulunduklar› böl- tayin edilmiflti (1127). Zengi Haçl›lar ile savaflmak
gede, merkezle ba¤lar›n› olabildi¤ince zay›flata- için Müslümanlar aras›nda siyasî birlik kurmaya
rak, zamanla kendi hanedanlar›n› kurarlard›. Bu çal›flt›. Van Gölü havzas›ndan fiehrizor’a, Irak ve
atabeylikler ne kadar güçlü olursa olsunlar, nihaî Suriye’nin bir k›sm›na hâkim oldu. Urfa’y› fethe-
olarak Selçuklu sultanlar›na tâbi idiler. Selçuklular dip kontlu¤un F›rat’›n do¤usundaki topraklar›n›
zaman›nda bu flekilde D›maflk, Musul, Fars ve fethetti (24 Aral›k 1144). 1146’da Câber kalesini
Azerbaycan Atabeylikleri kurulmufltur. kuflat›rken kendi kölesi taraf›ndan öldürüldü. Mu-
N
sul Atabeyli¤ine ait topraklar ikiye bölündü.
To¤teginliler’in tarihçesi ve tarihî önemini aç›k- Musul Kolu: Zengi’nin büyük o¤lu Seyfeddin
A M A Ç
2 layabilecek Gazi, Musul merkez olmak üzere Irak’a hâkim

Suriye meliki Tutufl’un, o¤lu Dukak’a atabey ola- oldu. K›sa atabeylik döneminde Nureddin’le bir-
rak tayin etti¤i Türkmen beyi To¤tegin taraf›ndan likte Haçl›larla ve Zengi’nin ölümünü f›rsat bile-
kurulmufltur. Dukak’›n da kendi o¤lu Tutufl’a ata- rek topraklar›na sald›ran Artuklularla mücadele
bey yapt›¤› To¤tegin, melik çocuk yaflta oldu¤u etti. Seyfeddin Gazi ölünce (1149) yerine karde-
için tüm yetkileri elinde toplad›. Melikin ölümü fli Mevdud geçti. 20 y›ll›k uzun atabeylik dönemi
üzerine yönetimi kendisi devrald›. Sultan Tapar ta- babas› zaman›ndan kalan tecrübeli adamlar›n›n
raf›ndan Suriye valili¤i onaylanan To¤tegin döne- da sayesinde huzurlu geçti. Nureddin Mah-
minin en önemli meselesi Haçl›larla mücadele idi. mud’un Haçl›lara karfl› yapt›¤› tüm savafllara yar-
To¤tegin’in yerine geçen o¤lu Böri de Haçl›lara d›m etti. Irak Selçuklu sultan› Muhammed’in Ba¤-
karfl› mücadeleyi sürdürdü. Di¤er taraftan D›- dad kuflatmas›na da tâbiyet gere¤i asker gönder-
maflk’ta faaliyetlerini artt›ran Bat›nîleri fliddetle ta- di. Yerine Nureddin Mahmud’un da deste¤iyle
kibata u¤ratt›. Ancak onlar taraf›ndan u¤rad›¤› bir o¤lu II. Seyfeddin Gazi geçti (1169). Musul’a hâ-
suikastte hayat›n› kaybetti. Yerine geçen o¤lu ‹s- kim olmak isteyen kardefli II. ‹madeddin Zen-
mail Haçl›lara karfl› baflar›l› bir flekilde mücadele gi’ye ise Sincar verildi. Böylece atabeyli¤in Sin-
etti. Atabeyli¤e ait baz› topraklar› geri ald›. Bir sui- car’da da bir flubesi kurulmufl oldu. Seyfeddin
kaste u¤rad›ktan sonra takip etti¤i sert siyaset ve Gazi, Nureddin’in ölümü üzerine bir yandan top-
D›maflk’› teslim etmek üzere Zengi’yi davet etmesi raklar›n› geniflletirken, di¤er yandan Selahaddin
öldürülmesine sebep oldu. Yerine geçen kardefli Eyyûbî’nin Suriye’yi ele geçirmesine karfl› müca-
Mahmud, Musul atabeyi Zengi’nin yo¤un bask›la- dele etti. Ölünce yerine kardefli ‹zzeddin Mesud
r›na maruz kald›. Trablus Kontlu¤u ve Kudüs Kral- atabey oldu (1180). Melik Salih’in vasiyeti üzeri-
l›¤›na karfl› baflar›l› savafllar yapt›. 1139’da kendi ne Halep’i topraklar›na katt› ise de elinde tuta-
adamlar›nca öldürüldü. Emir Üner’in tertibi oldu¤u mad›. Atabeyli¤e ait topraklar›n bir k›sm›n› ele
tahmin edilen bu olaydan sonra, Ba’albek valisi geçiren Selahaddin’e daha fazla direnemeyerek
olan kardefli Muhammed atabey ilân edildi. Bu dö- tâbiyet arz etti. Mesud’un yerine geçen o¤lu Nu-
nemde atabeylik, vezirli¤e getirilen Üner’in tahak- reddin Arslanflah’›n dönemi hanedan mensuplar›
kümü alt›na girdi. Zengi bir kere daha D›maflk’› al- ve Eyyûbîlerle mücadeleyle geçti. 1199’da Ars-
may› denedi ama baflar›l› olamad›. Son atabey Abak lanflah’›n atabeyi Kaymaz’›n ölümü üzerine Mu-
zaman›nda Üner’in nüfuzu daha da artt›. Zengi’nin sul valisi olan Lü’lü, tüm gücü eline geçirdi. Ars-
lanflah’›n 1211’de ölümünden sonra Lü’lü taraf›n-
bask›s› Üner’i, Kudüs krall›¤› ile vergi ödemek flar-
dan yerine geçirilen atabeyler, onun kuklas› ol-
t›yla bir anlaflma yapmak zorunda b›rakt›. D›maflk,
maktan kurtulamad›lar. Lü’lü 1220’de Sincar’› ala-
Zengi’nin Urfa’y› fethi üzerine gelen ‹kinci Haçl›
rak Zengilerin buradaki hâkimiyetine son verdi.
ordular› taraf›ndan da kuflat›ld›. Abak, veziri Üner’in
Erbil beyi Kökböri’nin, Musul atabeyli¤ini
Lü’lü’ye ve Eyyûbîlere karfl› korumak için girdi¤i Yerine di¤er kardefli Ebû Bekr geçti. Meraga’y›
mücadele de sonuçsuz kald›. Mahmud’un da alarak Ahmedilî hanedan›na son verdi (1211).
1233’te ölümüyle, bölgenin hâkimiyeti Bedred- Ancak idarî yetenekleri k›s›tl› olan Ebû Bekr za-
din Lü’lü’ye intikal etti ve Zengilerin Musul flube- man›nda ülkesi, Halife-Harizmflahlar-gulâm üme-
si tarihe kar›flt›. ra ve Gürcüler’in mücadele alan›na döndü. Ebû
Halep Kolu: ‹madeddin Zengi ölünce o¤ullar›n- Bekr ölünce kardefli Özbek atabey oldu. Halife,
dan Nureddin Mahmud, Halep merkez olmak üze- Harizmflahlara karfl› denge unsuru olarak Öz-
re Suriye’deki topraklarda hâkimiyetini kurdu. Zen- bek’in taraf›nda yer ald›. Ona muhaliflerine karfl›
gi’den sonra tekrar Urfa’ya hâkim olan Haçl›lardan ordu bile gönderdi. Atabey buna ra¤men Ha-
flehri geri ald›. Haçl›lara karfl› baflar›l› savafllar yap- rizmflah Muhammed’e tâbi olmak zorunda kald›.
t›. D›maflk atabeyli¤ine son vererek Suriye’yi ken- Mo¤ol istilâs› sebebiyle ortaya ç›kan kriz ve Gür-
di idaresi alt›nda birlefltirdi. Kardefllerinin idaresin- cü istilâs› karfl›s›nda aciz kald›. Topraklar› Ha-
deki Musul’a da üstünlü¤ünü kabul ettirdi. M›s›r’› rizmflah taraf›ndan iflgâl edildi. 1225’de ölümü
fethetmekle görevlendirdi¤i Salâhaddin Eyyubî, üzerine sa¤›r ve dilsiz o¤lu K›z›l Arslan atabey
Fat›mî halifeli¤ine son verdi. Nureddin 1174’te oldu. Onun 1228’de ölmesi üzerine fiili olarak
ölünce yerine o¤lu Melik ‹smail geçti. Ancak Mu- çökmüfl olan atabeylik sona erdi.
N
sul atabeyli¤inin müdahalesine ra¤men Salâhad-
din Eyyubî ülkesine hâkim oldu. ‹smail’in ölümüy- Salgurlular›n tarihçesi ve tarihî önemini de¤er-
A M A Ç
le Zengilerin Halep kolu sona erdi (1181). 5 lendirebilecek bilgiler kazanacaks›n›z
N
‹ran’›n Fars bölgesinde O¤uzlar›n Üçok boyuna
‹ldenizlilerin tarihçesi ve tarihî önemini aç›kla- mensup Salgur veya Salur kabilesi taraf›ndan ku-
A M A Ç
4 yabilecek rulan bir atabeyliktir. Tu¤rul Bey zaman›nda Sel-

Kurucusunun ad›na nisbetle ‹ldenizliler ad› veri- çuklular›n eline geçen Fars, Irak Selçuklular› za-
len atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzey- man›nda da onlara ba¤l› atabeylerin hâkimiyeti-
bat› ‹ran’da hüküm sürmüfltür. fiemseddin ‹lde- ne girdi. Sungur, Fars meliki Melikflah’›n atabe-
niz aslen K›pçak Türklerindendir. Irak Selçuklu yiydi. Melikflah’›n keyfî idaresine isyan edip,
sultan› Mesud (1136-1152)’un hizmetine girdik- 1148’de Melikflah’› yendi. fiiraz’› ele geçirerek
ten sonra, liyakâti sayesinde h›zla yükseldi ve atabeyli¤in temellerini att›. Irak Selçuklular›n›n
Sultan Mesud taraf›ndan Arran valili¤ine atand›. taht mücadelelerine müdahale etti. O¤lu Tu¤rul
1146’dan itibaren Selçuklulara ba¤l›, fakat inisi- küçük oldu¤undan yerine kardefli Zengi geçti.
yatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan’› idare Onun zaman›nda Salgurlular, Irak Selçuklular›na
etti. Bir süre sonra Irak Selçuklu taht›nda yafla- tâbi oldular. Tekle zaman›nda Harezmflahlardan
nan mücadelelerde belirleyici kifli haline geldi. kaçan O¤uzlar, Kirman ve Fars’› istilâ ettiler. Tek-
1161’de Arslanflah’› tahta geçirdi. Sultanla birlik- le’nin kardefli Atabey Sa’d’›n ‹ldenizlilerle, Kir-
te Gürcülere karfl› büyük baflar›lar kazand›. Sel- man’a hâkim oldu¤u s›rada buray› istilâ eden
çuklular›n Irak, el-Cezire, Cibâl, Azerbaycan, Do- O¤uzlarla münasebetleri oldu. Harizmflah Mu-
¤u Anadolu ve Kirman’da hâkimiyetinin sürmesi hammed’e karfl› girdi¤i mücadelede yenilip ona
konusunda önemli hizmetleri oldu. ba¤l›l›¤›n› bildirdi. Sa’d ‘›n yerine geçen o¤lu Ebû
Ölünce yerine büyük o¤lu Cihan Pehlivan atabey Bekr, Mo¤ollara karfl› Celâleddin Harizmflah’›n
oldu (1175). Arslanflah vefat edince yerine o¤lu yan›nda yer ald›. Fakat sonra Mo¤ol Han› Öge-
Tu¤rul’u geçirdi, Selçuklu devletinde babas›ndan dey’e ba¤l›l›k bildirdi. Bu sayede hâkimiyetini
daha fazla nüfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin Hindistan’da Kenbâyet ve Arabistan sahillerine
ve Salâhaddin Eyyûbî’nin rekabeti karfl›s›nda, Ha- kadar geniflletti. Atabey Muhammed’in yafl›n›n
rizmflah Tekifl’le dostluk kurdu. Kendisinden son- küçük olmas› sebebiyle nâibli¤i annesi Bibi Ter-
ra yerine kardefli K›z›l Arslan geçti (1186). Sultan ken Hatun’a verilmiflti. Atabeyli¤in bundan son-
Tu¤rul’u hapse atan K›z›l Arslan, halifenin teflviki raki tarihi, Mo¤ollara ba¤l›l›¤› sürdüren Terken
ile saltanat›n› ilân etti. Fakat bunu hayat› ile öde- Hatun sayesinde nisbeten huzurlu geçti. Mo¤ol
di. Yerine ye¤eni Kutlu¤ ‹nanç geçti. Hapisten idaresine baflkald›ran Atabey Selçukflah k›sa sü-
kurtulan Sultan III. Tu¤rul Kutlu¤ ‹nanç’› ma¤lup rede bertaraf edildi. Hülagû’nun gelini olan Abifl
ederek Irak Selçuklu taht›n› tekrar ele geçirdi. Fa- Hatun zaman›nda, yafl› küçük oldu¤u için ülkeyi
kat atabey, Tekifl’ten sa¤lad›¤› yard›mla Sultan Mo¤ol nâibler idare ediyordu. Mo¤ol idarecileri-
Tu¤rul’u bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tah- nin öldürülmesinden sorumlu tutulan son atabey
riki ile bu defa Tekifl’le mücadeleye giren Kutlu¤ Abifl Hatun’un merkeze al›nmas› ve 1286’da ölü-
‹nanç da öldürüldü (May›s 1196). mü üzerine hanedan ortadan kalkt›.
1. Atabeylerle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi 6. ‹ldenizlilerle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r? yanl›flt›r?
a. Sultanlar›n o¤ullar›na tayin ettikleri e¤itmenlere a. Büyük Selçuklu sultanlar›n›n atabeyleridir.
atabey denirdi. b. Gürcülerle mücadele etmifllerdir.
b. Atabeylere ikta topraklar› verilirdi. c. Irak Selçuklu hanedan›na son vermifllerdir.
c. fiehzâde ad›na okunan hutbede Selçuklu sultan›
d. ‹ldenizliler Harizmflahlar taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
ve Abbasî halifesinin ad› bulunurdu.
e. Selçuklu sultanlar›na karfl› Halife taraf›ndan des-
d. ‹lk Atabeylik D›maflk’da kurulan To¤teginlilerdi
e. Atabeylikler ba¤›ms›z devletlerdi. teklenmifllerdir.
2. D›maflk Atabeyli¤i ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han- 7. Afla¤›daki olaylardan hangisi ‹ldenizliler döneminde
gisi yanl›flt›r? geçen bir olayd›r?
a. Komflular› olan Haçl›larla mücadele etmifllerdir a. Halife Müfltarflid’in öldürülmesi
b. Bat›nîler, D›maflk Atabeyli¤i topraklar›nda faali- b. Pehlivan’›n Ba¤dad’› kuflatmas›
yet göstermifllerdir. c. Atabey K›z›l Arslan’›n kendisini sultan ilan etmesi
c. Antakya-Kudüs hatt›n›n Haçl›lar›n eline geçme-
d. Musul Atabeyli¤inin Irak Selçuklular›na ba¤-
sini engellemifllerdir.
lanmas›
d. To¤tegin zaman›nda Musul Atabeyli¤ine ba¤-
e. Sultan Sancar’›n Hemedan’› almas›
lanm›fllard›r.
e. Zaman zaman Haçl›lar ile ittifak ve anlaflmalar
yapm›fllard›r. 8. ‹kinci Haçl› seferinin sebebi afla¤›dakilerden han-
gisidir?
3. Atabey Zengi’nin Urfa’y› fethi ile ilgili afla¤›daki a. Kudüs’ün Haçl›lar eline geçmesi
ifadelerden hangisi yanl›flt›r? b. Abbasî halifeli¤inin Orta Do¤u’da hâkimiyetini
a. Urfa Haçl› kontlu¤u tamamen y›k›ld›. güçlendirmesi
b. Kontlu¤un Urfa ve F›rat’›n do¤usundaki toprak- c. Suriye’de Müslümanlar›n tekrar hâkimiyet kur-
lar› fethedildi.
malar›
c. fiehirdeki H›ristiyanlara dokunulmad› ama Haç-
d. ‹madeddin Zengi’nin ölmesi
l›lar tasfiye edildi.
e. Urfa’n›n ‹madeddin Zengi taraf›ndan fethedilmesi
d. Bu yüzden ‹kinci Haçl› seferi düzenlendi.
e. Urfa’ya askeri bir vali atand›.
9. Salgurlular ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
4. Nureddin Mahmud’un tüm icraât› dikkate al›nd›¤›n- yanl›flt›r?
da afla¤›dakilerden hangisi onun ulaflt›¤› nihaî hedefi a. Fars’ta hüküm sürmüfl bir atabeyliktir
tan›mlar? b. O¤uzlar›n Salur boyuna mensuplard›r
a. Urfa’da ç›kan isyan› bast›rmas› c. Büyük Selçuklu Devletine tâbi olmufllard›r
b. Dimaflk Atabeyli¤ini ortadan kald›rmas› d. Bir dönem Harizmflahlara ba¤lanm›fllard›r
c. Musul Atabeyli¤ine üstünlük sa¤lamas›
e. Mo¤ollar taraf›ndan y›k›lm›fllard›r
d. Irak-Suriye ve M›s›r’› kendi idaresi alt›nda bir-
lefltirmesi
e. Haçl›lara karfl› büyük baflar›lar kazanmas› 10. Atabeyliklerle ilgili efllefltirmelerden hangisi do¤rudur?
a. Salgurlular -Azerbaycan
5. Musul Atabeyli¤inin y›k›l›fl› ile ilgili afla¤›daki b. ‹ldenizliler -Fars
ifadelerden hangisi do¤rudur? c. Zengiler- M›s›r
a. Nureddin Mahmud taraf›ndan ortadan kald›r›ld›. d. To¤teginliler -Irak
b. Arslanflah’›n atabeyi olan Lü’lü’nün bask›s› neti- e. Zengiler -Irak ve Suriye
cesinde y›k›ld›.
c. Atabeyli¤e Mo¤ollar taraf›ndan son verildi.
d. Selahaddin Eyyûbî Musul’u ele geçirince hane-
dan sona erdi.
e. Nureddin Mahmud’un yerine geçecek o¤lu bu-
lunmad›¤›ndan tarihe kar›flt›.

1. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Girifl” konusunu yeni- S›ra Sizde 3
den gözden geçiriniz Sünnî ‹slâm Dünyas›nda siyasî gücün meflruiyetinin,
2. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “To¤teginliler” konu- yani yasall›¤›n›n kayna¤›, bu alanda otorite olarak ka-
sunu yeniden gözden geçiriniz bul edilen Abbasî Halifesinin verdi¤i onayd›. Bu tasdi-
3. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Zengiler” konusunu kin bafll›ca göstergesi, talepte bulunan sultan/emir/me-
yeniden gözden geçiriniz lik vb. için Ba¤dad ve çevresinde hutbe okutulmas›-
4. d Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Zengiler” konusunu d›r. Bu yüzden atabeyler de sultanlar gibi, hiyerarflide
yeniden gözden geçiriniz sultandan sonra olmak flart›yla, siyasî mevkilerinin tas-
5. b Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “ Zengiler” konusunu diki anlam›na gelen bu kural›n yerine gelmesini talep
yeniden gözden geçiriniz etmifllerdir.
6. a Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “‹ldenizliler” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz S›ra Sizde 4
7. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “‹ldenizliler” konusu- ‹ldenizlileri di¤er atabeyliklerden ay›ran en önemli fark,
nu yeniden gözden geçiriniz meliklerin de¤il, Sultanlar›n atabeyleri olmalar›d›r. To¤-
8. e Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Zengiler “konusunu tegin Melik Dukak’›n, Zengi Melik Alp Arslan’›n, Sun-
yeniden gözden geçiriniz gur Fars meliki Melikflah’›n atabeyleri idiler. ‹ldenizliler
9. c Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Salgurlular” konusu- ise Irak Selçuklu sultanlar›n›n atabeyleri olup, devletin
nu yeniden gözden geçiriniz bizatihi içerisinde hüküm sürdüler.
10. e Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Girifl” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz
Alptekin, Coflkun (1978), The Reign of Zangi (521-541
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› / 1127-1146), Erzurum.
S›ra Sizde 1 Alptekin, Coflkun (1985), D›maflk Atabegli¤i (To¤tegin-
D›maflk Atabeyli¤i, Haçl›lar›n Suriye ve Filistin’de kur- liler), ‹stanbul.
duklar› ve ‹slâm dünyas›n›n kalbine bir hançer gibi sap- Merçil, Erdo¤an (1992), “Salgurlular” Do¤ufltan Günü-
lanan devletçiklere karfl› bir kalkan görevi yapt›. Onla- müze Büyük ‹slâm Tarihi, VIII, ‹stanbul, 19-62.
r›n mücadelesi sayesinde Antakya’dan Kudüs’e kadar Merçil, Erdo¤an (1992), “‹ldenizliler” Do¤ufltan Günü-
uzanan sahan›n Haçl›lar›n elinde birleflmesi engellen- müze Büyük ‹slâm Tarihi, VIII, ‹stanbul, 81-110
mifl oldu. Ayr›ca Büyük Selçuklular’›n halefi olarak yük- Ö¤ün Bezer, Gülay (2000), “‹ldenizliler”, Diyanet ‹slâm
sek bir medenî geliflimin de temsilcisi oldular. Ansiklopedisi, XXII, 82-84.
fieflen, Ramazan (1983), Salâhaddin Devrinde Eyyûbîler
S›ra Sizde 2 Devleti, ‹stanbul.
Haçl›lar›n Yak›ndo¤u’da bir tak›m siyasî teflekküller ku-
rup yerleflmeleri ve varl›klar›n› sürdürme gayretleri,
Müslümanlarla sürekli bir mücadeleye sebep olmufltu.
‹slâm Dünyas›n›n siyasî önderleri konumunda olan
Türkler Urfa-Antakya-Kudüs hatt›n›n tümüyle Haçl›lar›n
eline geçmesini engelleyen büyük baflar›lar kazanm›fl-
lard›. Ancak Urfa’n›n fethi ilk kurulan Haçl› kontlu¤u-
nun y›k›lmas› bak›m›ndan her iki tarafta da ciddî psiko-
lojik etki yapt›. H›ristiyanlar telâflla yeni bir sefere ç›kar-
ken, Türkler art›k Haçl›lara karfl› psikolojik ve askerî
üstünlü¤ü ele geçirmifllerdi. Urfa’n›n fethi ile cihâd me-
flalesi atefllenmifl oldu.
9
Amaçlar›m›z
N
Selçuklu Devlet anlay›fl› içerisinde hakimiyetin hukukî dayana¤›n› analiz
N
edebilecek,
N
Metbû-tâbî iliflkilerini aç›klayabilecek,
N
Gulâm sisteminin Selçuklulardaki yeri ve önemini belirleyebilecek,
N
‹ktâ sisteminin Selçuklular için ne ifade etti¤ini de¤erlendirebilecek,
Selçuklu ordusunun kaynaklar›n› belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Hanedan • Mîrî Arazi
• Sultan • ‹ktâ
• Metbû ve Tâbî • Kādi’l-kudât
• Melik • Nizâmülmülk
• Dîvân • Vezaret
• Gulâm
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• HANEDAN VE SULTAN
• SARAY TEfiK‹LATI
Büyük Selçuklu Büyük Selçuklu • MERKEZ (HÜKÛMET) TEfiK‹LATI
Tarihi Devlet Teflkilat›
• EYALET TEfiK‹LATI
• ASKERÎ TEfiK‹LAT
• ADLÎ TEfiK‹LAT
Büyük Selçuklu Devlet
Teflkilat›
G‹R‹fi
Selçuklu Devlet Teflkilat› Tarihinin Kaynaklar›

Selçuklu devlet yap›s›n› anlatan, Selçuklular’la ça¤dafl bir eser mevcut olmad›¤› gi-
bi, devlet arflivleri de günümüze ulaflmam›flt›r. Bu nedenle devlet yap›s›n›n baz›
yönlerini ve ayr›nt›lar›n› tespit etmekte güçlük çekilmektedir. Konu ile ilgili tabi-
atiyle ilk akla gelen vezir Nizamülmülk’ün Siyasetnâme adl› meflhur eseridir. Bu
eser devlet teflkilat›n› tan›mam›z konusunda büyük bir bofllu¤u doldurmakta ise
de, asl›nda yürürlükte olan yap›y› de¤il, olmas› gerekeni anlatan bir kaynakt›r.
Çünkü Siyasetnâme Sultan Melikflah’›n ifllerin düzgün gitmesi ve do¤ru karar vere-
bilmek için, hükümdarlar›n uygulad›klar› kanun ve adetleri, görülen aksakl›klar›
ve al›nmas› gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmas›n› istemesi üzerine orta-
ya ç›km›flt›r. Bu nedenle eserden bu özelli¤i göz önünde bulundurularak ve di¤er
kaynaklardaki bilgilerle karfl›laflt›r›larak faydalan›lmal›d›r.
Siyasetnâme’den sonra konu ile ilgili en önemli kaynaklar atama fermanlar›n-
dan metin örneklerinin topland›¤› münfleât mecmualar› ile yaz›m kurallar›n› ihtiva
eden inflâ kitaplar›d›r. Müntecebüddin el-Cuveynî’nin Atebetü’l-Ketebe’si, Lenin-
grad Münfleât Mecmuas›, Evo¤l› Haydar Be¤in Mecmau’l-‹nflâ’s› ve Nizâmî-i Arû-
zî’nin Çahâr Makale’si bunlar›n bafll›calar›d›r. Kâtiplere k›lavuzluk etmesi için ha-
z›rlanan bu eserlerden, atama yap›lan makamlar›n özellikleri, yetkileri vs. hakk›n-
da bilgi edinebilmektedir. Dönemin siyasî olaylar›n› anlatan kroniklerden ise,
muhtelif mevkilerdeki devlet adamlar› hakk›nda verilen bilgilerden, onlar›n görev
alanlar›n› belirlemek mümkün olmaktad›r. er-Râvendî’nin Râhatu’s-Sudûr’u, S›bt
‹bnü’l-Cevzî’nin Mir’âtu’z-Zaman’›, el-Huseynî’nin Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiy-
ye’si ve el-Bundârî’nin Zubdetu’n-Nusre’si bu tür eserlere örnek olarak verilebilir.
Sultan›n, hanedan üyelerinin ve tâbîlerin bast›rd›klar› sikkeler ve yapt›rd›klar›
abideler üzerindeki kitabeler ise unvan, lâkap ve künyeleri, hakimiyet alanlar›,
metbûluk-tâbîlik iliflkileri ve iktisadî durum hakk›nda baflvurdu¤umuz en güveni-
lir kaynaklard›r.
Selçuklu Devleti ve Komflular›

1040 Dandânâkan savafl›ndan sonra resmen kurulup ilân edilen Selçuklu Devleti
do¤uda Karahanl›lar, güneyde Gazneliler gibi devrinin büyük devletleri ve ‹ran’da
baz› islâm hanedanlar› ile komflu oldu. Merv’deki kurultayda yap›lan ifl bölümü
do¤rultusunda bafllayan fetihlerle k›sa zamanda ‹ran, Irak, Suriye, Do¤u ve Güney
Do¤u Anadolu’da Selçuklu hakimiyeti sa¤land›. ‹ran’daki irili ufakl› bir çok mahal-
lî hanedan veya emirlik de, Tu¤rul Bey zaman›nda devlete tâbî k›l›nd›. Irak’ta ise
Abbasî Devleti/Halifeli¤i bulunmaktayd›. Halifenin davetiyle Ba¤dad’a giren Sel-
çuklular, buradaki Büveyhî tahakkümünü sona erdirdiler. Abbasî Hilâfeti ile iliflki-
ler, bu vesile ile bafllang›çta dostane bafllam›flsa da hep böyle devam etmemifl, za-
man zaman gerginlikler ve krizler de ortaya ç›km›flt›r.
Büyük Selçuklu Devletinden ilerleyen zaman içinde dört bölgesel Selçuklu
hanedan› do¤mufltur. Selçuklu hanedan üyeleri taraf›ndan ve Büyük Selçuklula-
ra tâbî olarak kurulan bu flubeler, kurulufl s›ras›na göre Kirman (1048), Türkiye
(1075), Suriye (1078) ve Irak Selçuklu (1119)lar›d›r. Bunlardan Türkiye Selçuklu-
lar› ba¤›ms›z olarak kurulmufl, di¤erleri Büyük Selçuklu Devletine sonuna kadar
tâbî kalm›fllard›r.
XII. yüzy›l›n bafllar›nda, Suriye ve Irak Selçuklular›n›n topraklar› üzerinde mer-
kezî otoritenin zay›flamas›na paralel olarak atabeglik ad› verilen baz› hanedanlar
ortaya ç›kt›. Bunlar›n bafll›calar› Togteginliler (Suriye), Zengîler (Cezîre ve Suriye),
‹ldenizliler (Âzerbaycan), Salgurlular (Fars)’d›r.
Selçuklular’›n mücadele etti¤i gayrimüslim güçler ise Anadolu’da Bizans, Kaf-
kasya’da Gürcüler, Do¤u Anadolu’da Ermeniler ve Türkistan’da Karah›taylar’d›r.
Hanedan, Gulâm ve ‹ktâ Sistemi

Büyük Selçuklu Devleti ve di¤er flubelerde de, devlet teflkilat›n›n temelinde üç ana
unsurun bulundu¤u görülür. Bunlar tarih boyunca yayg›n bir yönetim tarz› olan
monarflinin tepesindeki hanedan ile bütün devlet mekanizmas›n›n kayna¤›n› tefl-
kil eden gulâm ve iktâ sistemidir. Asl›nda bu üç temel unsur baz› farkl›l›klar ol-
makla birlikte genellikle Ortaça¤ ‹slam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunlar›n
önemi ve özellikleri bilinmeden devlet yap›s›n› anlamak mümkün de¤ildir.
Toplum taraf›ndan kabul görmüfl, meflrû kabul edilmifl hanedan, devlet bafl-
kan› sultan›n ve müstakbel sultan adaylar› olan, eyalet yöneticisi flehzadelerin
kayna¤›n› oluflturur. Hanedan›n bu özelli¤i onu tart›flmas›z ve alternatifsiz k›lar.
Ancak bununla birlikte hanedan üyeleriyle s›n›rl› olsa da, ölen sultan›n yerine
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEbelirsizli¤i, say›s›z flehzade isyan›n› ve iktidar mücadelesini
kimin gelece¤inin
körüklemifltir.
Ortaça¤ ‹slam devletlerinde yayg›n olarak uygulanan ve köle temini ile esir al-
ma yoluyla oluflturulan gulâm sisteminin Selçuklulara Gaznelilerden intikal etti¤i
anlafl›lmaktad›r. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet bürokrasisine, orduya e¤itimli
S O R U S O R U yetifltirmekte idi.
ve nitelikli personel
D‹KKAT Kurulufl aflamas›nda

D ‹ K K A T ve ilk dönemlerde Bozk›rl›-Türk hüviyeti a¤›r basan Selçuklu Devle-
ti, daha ziyade Türkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birli¤inden
olufluyordu. Ancak Türkmenlerin devlet nezdinde do¤rudan de¤il de, beyleri vas›tas›yla
N N
temsil edilmesi, devlete sunduklar› büyük hizmetlerin yan›s›ra beylere, temsil ettikleri güç
Mirî arazi mülkiyet hakk› oran›nda devleti sarsmak imkân› da veriyordu. Selçuklu sultanlar›n›n zaman içerisinde,
devlete, yani hazineye ait devletin kuruluflunda kendileri kadar hizmet etmifl boy beyleri yerine gulam unsurlar› ter-
olan topraklara denir. Bu
topraklar›n iflletme hakk› cih etmelerinin bafll›ca sebeplerinden biri budur.
geçici tapu ile reayaya
verilirdi. ‹kta ise bu flekilde
K ‹ T topra¤›n
iflletilen A P gelirlerinin Keza baz›
K ‹ farkl›l›klarla
T A P Ortaça¤ ‹slam devletlerinde de uygulanan iktâ sistemi,
bir k›sm›n›n maafl karfl›l›¤› Selçuklu devlet teflkilât›n›n temel tafllar›ndand›r. Devlet mülkiyetinin esas al›nd›¤›
olarak devlet görevlilerine
tahsis edilmesidir. toprak sisteminin (mîrî arazi) bir sonucu olan iktâ, maliyenin uygulad›¤› gelir
9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teflkilat› 175
vergisi toplama usulü yan›nda, taflra (eyalet ve vilayet) yönetimi ve savafl zaman›
asker toplamay› birlikte sa¤layan kapsaml› bir sistemdir.
Hükümdar, saray, hükûmet (bürokrasi), taflra yönetimi, maliye, vergi ve ordu
gibi devletin bütün organlar›na kaynakl›k ve nüfuz etmesi, bu üç müessesenin
devlet yap›s›ndaki önemini fazlas›yla ortaya koymaktad›r.
HANEDAN VE SULTAN
Hakimiyetin Hukukî Dayana¤› (Meflrûiyet)

‹slâm öncesi Türklerde hükümdarl›k yetki ve gücünün veya siyasî iktidar›n (kut)
Tanr› taraf›ndan verildi¤ine (karizmatik hakimiyet); yani hükümranl›¤›n ilâhi bir
kayna¤a dayand›¤›na inan›lmaktayd›. Nitekim “Benim hükümdar olmam Tanr› ta-
raf›ndan kararlaflt›r›ld›”, “Tanr› istedi¤i için, kut’um oldu¤u için kagan oldum”
gibi birçok ifadeye Hun ve Göktürk kaynaklar›nda da rastlanmaktad›r.
Bu anlay›fl›n ‹slâmiyeti kabul ettikten sonra da devam etti¤i görülür. Selçuklu-
lar›n ça¤dafl› olan Karahanl› ülkesinde yaz›lan Kutadgu Bilig’de “Bey! Bu makama
sen kendi gücün ve iste¤in ile gelmedin; onu sana Tanr› verdi... Hükümdarlar ik-
tidar› Tanr›’dan al›rlar.” sözü, bunu aç›k bir flekilde gösterir (Kafeso¤lu, 1984).
Sultan Alp Arslan ve Melikflah’›n veziri Nizamülmülk ise, Allah’›n her as›r halktan
birini seçti¤ini, onu padiflahlara lay›k vas›flarla süsledi¤ini, insanlar›n onun adale-
tinden nasiplensinler, güvende olsunlar ve böylece devletin bâki olmas›n› dilesin-
ler diye, dünya iflleri ve huzuru temin etmesi için onu görevlendirdi¤ini belirtir (Ni-
zâmü’l-Mülk, 1982).
Ayr›ca devleti kuran veya bafl›na geçen hükümdar›n ancak Tanr›’n›n gönder-
di¤i, “kut” verdi¤i bir soyun mensubu olmas› gerekti¤ine de inan›lmaktayd›. Bu-
nun için Türk ve Mo¤ol hanedanlar› kendilerini hep böyle bir soya dayand›rma-
ya ihtiyaç duymufllard›r. Han soyunun ilahi bir lütuftan kaynaklanan karizmatik
gücü ve ayr›cal›¤› vard›. Bu inan›fl›n da, yani hükümdar›n asil, ilahî bir lütufa
mazhar olmufl, meflrûiyetini kabul ettirmifl bir aile (hanedan) üyesi olmas› zorun-
lulu¤unun ‹slamdan sonra da devam etti¤i görülür. Ancak Türk hükümdar›n›n
kut sahibi varsay›lmas› onu hesap sorulamaz-mutlakiyetçi ve yar›-tanr› bir despot
yapmazd›. Kut ilahî bir lütuf olmakla birlikte, lay›k olmayandan geri al›naca¤›na
da inan›l›rd›. Bu yüzden de hükümdar töreye ba¤l› kalmak ve ona göre hesap
vermek mecburiyetinde idi.
Nitekim O¤uz boylar›ndan ç›km›fl bütün hanedanlarda oldu¤u gibi Selçuklu
hanedan›n›n da kendilerini destanî O¤uz Han’a dayand›rmalar›, bu inan›fl›n bir so-
nucudur. Selçuklular 24 O¤uz boyundan biri olan K›n›k’tan, Osmanl›lar ise Ka-
y›’dan geldiklerini kabul ederler.
Selçuklu Hanedan›n›n Ortaya Ç›k›fl›

Selçuklu devletinin ad›n› ald›¤› flahsiyet Temür-yal›¤ unvanl› Dukak’›n o¤lu ve
O¤uz Yabgusunun sübafl›s› Selçuk Bey’dir. Selçuk Bey hakk›nda bildiklerimiz,
onun bir hanedan›n oluflmas› ile ilgili yukar›da zikretti¤imiz özellikleri tafl›d›¤›n›
göstermektedir. Zira o O¤uzlar›n K›n›k boyuna mensuptur, bulundu¤u ortamda
önemli bir konumdad›r. Onun baz› sebeplerle Yabgu’nun yan›ndan ayr›larak
Cend’e göçtü¤ünü, orada Müslüman oldu¤unu ve bu yeni kimli¤iyle O¤uz Yabgu-
su ile mücadele etti¤ini biliyoruz. Bütün bu süreçte onun karizmatik bir flahsiyete
büründü¤ü, O¤uzlar›n onun etraf›nda topland›¤› görülmektedir.
Sultan›n Belirlenmesi ve fiehzade ‹syanlar›

Selçuk Bey’in flahs›nda oluflan bu karizma ve kut, vefat›ndan sonra ailesine intikal
Hanedan hiyerarflisinde etmifltir. Her ne kadar o¤ullar›n›n büyü¤ü olan Arslan, yabgu unvan›yla ailenin
hakandan sonra gelen
görevlinin unvan›d›r.
reisi olmufl ise de, bu genel bir uygulama haline gelememifltir. Vefat eden “bey”,
“yabgu” veya “sultan”dan sonra bafla geçecek olan flahs›n aile (hanedan) üyesi ol-
mas› aksi düflünülemeyecek, öncelikli bir flartt›r. Çünkü iktidar›n kayna¤› olan kut
kan yoluyla geçmektedir. Ancak hanedan›n ç›kmaz› da iflte burada bafllamaktad›r.
Bu durumda hangi hanedan üyesinin bafla geçece¤inin belirlenmesinde bir kural
oluflmam›flt›r. Selçuklu Tarihi boyunca, de¤iflen flartlara göre, büyük o¤ul, en yafl-
l› hanedan üyesi, tayin edilen veliaht veya flu ya da bu sebeple herhangi bir fleh-
zâdenin sultan oldu¤u görülür. Zaman zaman flehzade anneleri veya hanedan d›fl›
güçler de bu konuda etkili olmufllard›r. Yani hanedan üyesi her flehzade sultan
olabilir. Tabiat›yla bu telakki, siyasi tarihte hat›r› say›l›r bir yer tutan iktidar müca-
delelerini, flehzade isyanlar›n› da körüklemifltir. Bu mücadelenin sonucunu belirle-
yici unsur ise hep güç üstünlü¤ü olmufltur. Hatta istisna da olsa bazen güçler denk
Bilindi¤i gibi,
Hz.Muhammed’in, oldu¤u zaman, Berkyaruk - Tapar mücadelesinde oldu¤u gibi, ülke ikiye bölünme
peygamberlik ve Medine’de noktas›na gelmifltir.
kurulan devletin baflkan›
olmak gibi iki farkl› görevi
vard›. Onun irtihâlinden Sultan ve Abbasi Halifesi (‹ktidar ve Otorite)
sonra yerine geçen
halifelerin, do¤al olarak
‹slam tarihinde Dört Halife, Emevî ve Abbasîler’in ilk dönemlerinde “halife” Hz.
peygamberlikle ilgili bir Peygamberin vekili ile devlet baflkan› anlam›n› birlikte tafl›maktayd›; yani
görev devralmalar› söz hem otorite, hem de iktidar (güç) sahibiydi. Sünnî Abbasî hilafetini tan›mayan
konusu de¤ildir. Ancak bir
‹slâm devleti söz konusu fiîî Fat›mîlerde de durum ayn› idi. Abbasî hilafetinde güç zamanla önce emîrü’l-
oldu¤una göre, devlet ümerâlara, sonra da Selçuklu sultanlar›na geçmifltir. Ancak bu gücün meflrûiye-
baflkanlar›n›n da ‹slâm›n
kurallar›n› en iyi bilen ve tinin dayana¤› yine otorite sahibi olan halife olmufltur. Bununla birlikte gücü
uygulayabilecek niteliklere elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi diledi¤i gibi yönlendirmek imkân›na
sahip kimseler olmalar›
gerekirdi. Allah’›n sahip olmufllard›r.
Resûlünün Halifesi Selçuklu sultanlar› aç›s›ndan bakt›¤›m›zda; sultan ne kadar güç sahibi olursa
unvan›n› kullanan dört
halifenin, bu konudaki
olsun, Sünnî ‹slam dünyas› üzerinde meflrûiyetini kabul ettirmek, dolay›siyle et-
yetkinli¤i, sonradan tüm kili olabilmek için otorite sahibi olan Abbasî halifesinin sultanl›¤›n› onaylamas›-
halifelerin dinî otorite veya na ihtiyaç duymaktayd›. Bu durum sultana, hem içerideki rakibi olan flehzadele-
dinî görevli olduklar›
alg›s›na sebep olmufltur. re, hem de komflu devlet baflkanlar›na karfl› büyük bir imtiyaz sa¤lamaktayd›.
Saltanat›n karizmatik Ayr›ca imparatorlu¤un hakim oldu¤u co¤rafyan›n müslüman halk›, zamanla sa-
kayna¤› gibi, hilafetin Hz.
Muhammed’in de mensubu y›lar› artsa da Türkmenlerden ibaret de¤ildi. Ço¤unlu¤u oluflturan birçok farkl›
oldu¤u Kureyfl soyundan etnik topluluk vard›. Özellikle bunlar›n devlete itaâtinin sa¤lanmas› konusunda
gelmesi gibi flartlara
ba¤lanm›fl olmas›, kuruma gelene¤e göre, halifenin sultan› tan›mas›n›n etkisi oldu¤unu söyleyebiliriz. Ha-
siyasî gücünün yan›nda, dinî life bu iradesini Ba¤dat ve civar›nda okunan hutbelerde sultan›n ad›n› zikrettire-
bir otoritenin kayna¤› oldu¤u
görüntüsünü vermifltir.
rek göstermekteydi.
“Metbû” Devlet ve “Tâbî”leri

Devrin vassall›k anlay›fl› Tarihçilerin “Büyük” s›fat›n› vererek di¤erlerinden ay›rdetttikleri Selçuklu Devleti
çerçevesinde, kendisine
ba¤l› olunan/olunmak
veya di¤er bir ifadeyle Selçuklu ‹mparatorlu¤u metbû, yani tâbî olunan devlet ko-
zorunda kal›nan otoriteye numundad›r. O Selçuklu ailesinin kurdu¤u ilk ve sonra kurulan bölgesel Selçuklu
metbû denir flubelerinin de do¤du¤u devlettir. Selçuklu Devletinin tâbî (vassal)leri hakk›nda
Tâbi, hutbe okutmak, para hanedan üyelerinin kurduklar› Selçuklu meliklikleri, di¤er Türk devletleri, Türk ol-
kestirmek, vergi ve asker
vermek gibi flartlar› yerine
mayan Müslüman devletler fleklinde bir derecelendirme yap›l›yor ise de, tâbîli¤e
getirerek, kendisinin esas olan sadâkat ve güvenilirlik aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu tasnif ka¤›t üzerinde
üzerinde bir otoriteye kalmaktad›r. Çünkü flehzadeler her ne kadar sultan›n o¤ullar› veya kardeflleri ise-
ba¤lanan/ba¤lanmak
zorunda kalan kifli veya
kuruma denir.
ler de, ayn› zamanda rakipleridir. Tabiat› gere¤i tâbîlikte sadâkat ve süre düzensiz-
dir. Ayn› flekilde yükümlülüklerde de bir standart yoktur. Tâbî olufl flekline, yani
kan dökülmeden kendi r›zas›yla veya k›l›ç zoruyla olmas›na göre yükümlülüklerin
veya yapt›r›mlar›n belirlendi¤i anlafl›lmaktad›r.
Tâbîli¤in en baflta gelen ve en yayg›n olan göstergesi, bölgesinde okunan hut-
belerde ve daha sonra e¤er bast›rma hakk› tan›nm›fl ise sikkelerinde (madenî pa-
ra) metbûnun ad›n›n zikredilmesidir. Ancak siyasî tarih bilgilerimize göre, tâbî ol-
du¤unu bildi¤imiz baz› hükümdarlar›n bast›rd›klar› sikkelerde metbûnun ad›na
rastlanmaz. Di¤er tâbîlik yükümlülüklerini, vergi ödeme, istendi¤inde asker gön-
derme, çocuklar›ndan bir veya birkaç›n› metbûnun saray›na rehin gönderme flek-
linde s›ralayabiliriz.
Büyük Selçuklu Devletinin bünyesinden dört mahallî Selçuklu flubesi daha
do¤mufltur. Bunlar Selçuklu hanedan üyelerinin Sultan taraf›ndan atanmas› sure-
tiyle, Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurduklar› Kirman, Suriye ve Irak Selçuklula-
r›d›r. Türkiye Selçuklular› ba¤›ms›z olarak kurulmufl, di¤erleri Büyük Selçuklu
Devleti y›k›l›ncaya kadar ona tâbî olmaya devam etmifllerdir.
Müslüman Türk devletlerinden Karahanl›lar ve Gazneliler zaman zaman Sel-
çuklulara tâbî olmak zorunda kalm›fllard›r. Bu tâbîlik dönemleri siyasî tarih bilgile-
rinden ve bast›rd›klar› sikkelerden takip edebilmektedir. Hârizmflahlar ise Hâ-
rizm’e gönderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tâbî hükümdar konu-
muna yükselmeleriyle ortaya ç›km›flt›r. Hârizmflah Ats›z, Sultan Sancar’a karfl› bir-
kaç defa isyan etmifl, sonra yeniden tâbî olmak zorunda kalm›flt›. Harizmflahlar an-
cak Irak Selçuklular›n›n y›k›lmas› üzerine ba¤›ms›z olabilmifllerdir.
XII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, Suriye ve Irak Selçuklular›n›n topraklar› üzerinde
merkezî otoritenin zay›flamas›na paralel olarak ortaya ç›kan atabeglikleri de tâbî-
lere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dönemin flartlar›na göre bazen do¤rudan Bü-
yük Selçuklulara de¤il, onun bölgedeki tâbî uzant›s› olan Irak Selçuklular›na tâbî
olmufllard›r. Bunlar›n bafll›calar› Togteginliler/Böriler (Dimaflk), Zengîler (Cezîre
ve Suriye), ‹ldenizliler (Âzerbaycan), Salgurlular (Fars)’d›r.
Yine Büyük Selçuklu Devletinin güçlü oldu¤u dönemlerde gayri Türk mahallî
hanedanlar da zaman zaman onlara tâbî olmufllard›r. Cibal ve Yezd’de Kâkûyîler,
Sistan’da Nîmrûz Melikleri, Taberistan ve Cürcân (Gürgân)’da Ziyârîler, yine Tabe-
ristan ve Gîlân’da Bâvendîler, Kirmanflah ve civar› ile Luristan’da Annâzîler, Âzer-
baycan’da Ravvâdîler, Irak, Cezîre ve Kuzey Suriye’de Ukaylîler ve Diyarbekir ve
çevresinde Mervânîleri bu gruba örnek olarak verebiliriz.
Sultan ve Saltanat Sembolleri

Sultana mahsus olan herfley zamanla do¤al olarak onun sembolü haline gelmifltir.
Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan alâmetlerdir. ‹kinci grup semboller ise
tâbîler veya di¤er devlet adamlar› taraf›ndan da kullan›lm›fllard›r. Ancak sultana
mahsus olanlar di¤erlerinden daha yüksek, daha görkemli ve farkl›d›r. Bunlar un-
van-lâkab-künye, hutbede ad›n› zikrettirme, sikke bast›rma, nevbet vurdurma, tu¤-
ra ve tevkî’, ok-yay, sancak, ota¤ ve saray, t›raz-hil’at, yüzük, k›l›ç, kemer, çetr, ¤â-
fliye vs.dir. Bunlardan önemli ve özelli¤i olanlar› tan›yal›m:
Unvan-lâkab-künye: Unvan hükümdar›n konumunu ifade eden ve isminin
bafl›na getirilen s›fat veya s›fat tamlamas›d›r. Selçuklu liderleri önceleri bey, yabgu
ve emir unvanlar›n› kullanm›fllar; ilk hükümdar Tu¤rul Bey ise hutbelerde 1038’den
itibaren es-sultânu’l-muazzam, sikkelerde ise 1043/4’te es-sultân ve 1046/7’den
bafllayarak es-sultânu’l-muazzam unvan›n› kullanm›flt›r. Önceleri baz› devlet
adamlar› taraf›ndan düzensiz olarak kullan›lan bu unvan›, Selçuklular ilk defa res-
mî ve daimî hükümdar unvan› haline getirmifllerdir. Bazen es-sultânu’l-a’zam un-
van› da kullan›lm›flt›r. Ayr›ca ilave olarak flâhenflâhu’l-ecell, melikü’flark ve’l-¤arb,
melikü’l-‹slâm veya rüknü’l-‹slâm gibi unvanlara da rastlanmaktad›r. fiehzadeler
ise eyaletlere vali olarak melik unvan› ile gönderilmekteydi. Kirman Selçuklu hü-
kümdarlar›n›n bast›rd›klar› sikkelerde melik, Suriye Selçuklular›ndan Tutufl’un sul-
tan, o¤ullar›n›n melik, Irak ve Türkiye Selçuklular›n›n ise sultan unvan›n› kullan-
d›klar› bilinmektedir.
En basit ifadesiyle ....+ü’d-dîn veya ...+ü’d-devle formlar›ndaki s›fat tamlamala-
r›na lâkab denmektedir ve her hükümdar›n kendine mahsus lâkab› vard›r. Meselâ
Tu¤rul Bey’in lâkab› Rüknü’d-dîn, Alp Arslan’›n Adudü’d-devle, Melikflah’›n Mu’›z-
zü’d-dîn’dir.
Künye ise eski bir Arap gelene¤inin ‹slâm dünyas›nda yayg›nlaflmas›yla Sel-
çuklulara intikal etmifltir. Ebû (babas›)+... formundaki isim tamlamas›ndan iba-
rettir. Tu¤rul Bey’in künyesi Ebû Tâlib, Alp Arslan’›n Ebû fiücâ’ ve Melikflah’›n
Ebu’l-Feth idi.
Hutbe: ‹slam dininde Cuma ve bayram namazlar›n›n bir rüknü olan hutbe za-
manla, otoritenin, siyasî iktidar›n sembolü haline de gelmifltir. Çünkü hutbe iktida-
r›n kendini ifade edebilece¤i ve toplumla iliflki kurabilece¤i çok cazip ve do¤al bir
ortamd›r. Bu imkan ve f›rsat› halifeler ve hükümdarlar de¤erlendirmifltir.
Hutbede konumuz aç›s›ndan farkl› uygulamalar görülür: 1) Sultanl›¤›n› ilan
eden bir flehzadenin ilk yapaca¤› ifl, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra ken-
di ad›n› unvan›yla birlikte okutturma, böylece sultanl›¤›n› halka ilan etme. 2) Hali-
fe sultanl›¤›n› ilan eden bir flehzadenin tan›nma talebini kabul etti¤i takdirde, Ba¤-
dat ve civar›nda okunan hutbelerde kendi ad›ndan sonra bu yeni sultan›n ad›n› da
okutturmas›. 3) Tâbî hükümdarlar›n ise kendi adlar›n› ancak halifenin ve metbû sul-
tan›n ad›ndan sonra okutturmas›. 4) Baz› sultanlar›n veliaht ilan ettikleri flehzadele-
rinin ad›n› da hutbelerde okutturmas›. Böylece onun toplum tataf›ndan kabullenil-
mesini sa¤layarak do¤abilecek muhtemel siyasî kriz önlenmek isteniyordu.
Sikke: Sikkenin (madenî para) aslî fonksiyonu bilindi¤i üzere bir al›fl-verifl ara-
c› olmas›d›r. Öncelikle pek tabii sikkeler tedavüldeki para arz›n›, maden bollu¤u-
nu, ülkenin iktisadî durumunu tespit etmemizi sa¤larlar. Ancak hutbe gibi, hatta
hutbeden daha yayg›n olarak müslim, gayrimüslim herkesin cebine kadar ulaflabi-
len bir iktisadî araç oldu¤u için, sikke de siyasî iktidarlar›n vazgeçilmez bir göster-
gesi haline gelmifltir. Bugünkü gibi tek merkezde de¤il, hemen hemen her flehirde
alt›n (dinar), gümüfl (dirhem) veya bak›r (fels) sikke bast›r›lmaktayd›. Üzerinde
bast›ran›n isim, unvan, lâkab ve künyesi, darp yerinin ad›, tarihi ile baz› dinî iba-
reler ve ok-yay, k›l›ç gibi semboller yer almaktayd›. Dolay›s›yle bu tür bilgilerin en
önemli ve güvenilir kayna¤›n› olufltururlar. Yine sikkelerden metbû sultan›n haki-
miyet alan›n›, hanedan üyeleri aras›ndaki hiyerarfliyi, metbû-tâbî iliflkilerini, darbe-
dilen flehrin tarihini tespit edebiliriz.
Resim 9.1
Mu ‘›zzü’d-Devle [Arslan] Yabgu’nun 1025 y›l›nda
Kermîne’de bast›rd›¤›, yay, ok-yay ve k›l›ç figürlü ilk
Selçuklu sikkesi
Kaynak: B. D. Koçnev, “Monety Musy Iabgu, Syna

Sel’dzhuka (O Rannikh Etapakh Sel’dzhukidskovo
Chekana)”, Epigrafika Vostoka, XXVI (2001), s. 34-51).
Selçuklular›n ilk sikkesi 1025 y›l›nda Nur Kasabas› yak›n›ndaki Kermîne’de ba-
s›lm›flt›r. Sikke Karahanl› tipinde bir gümüfl dirhem olup üzerinde Mu’›zzü’d-dev-
le lâkab› ile Yabgu unvan›, yay ve k›l›ç figürleri bulunmaktad›r. Sikkeyi yay›nlayan
Boris Koçnev sikkenin Musa Yabgu’ya ait oldu¤unu iddia ediyor ise de, siyasî
olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabgu’ya ait oldu¤unu göstermektedir. Do-
lay›siyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluflundan on befl y›l
önce, Arslan Yabgu taraf›ndan, damad› Karahanl› Ali Tegin ile ittifak kurdu¤u dö-
nemde bas›lm›flt›r. Tu¤rul Bey’in ilk sikkesi ise 1037 y›l›nda Niflabur’da bast›rd›¤›
dinard›r. Sultandan baflka di¤er hanedan üyeleri ve baz› valiler de kendi bölgele-
rinde sikke bast›rmaktayd›lar.
Resim 9.2
Sultan Alp Arslan’›n 1063/4 y›l›nda el-Ahvaz’da
bast›rd›¤›, ok ve yay figürlü alt›n dinar: “es-
Sultânü’l-Mu’azzam fiâhenflâh Melikü’l-‹slâm Alp
Arslan”
Kaynak: Münzen & Medaillen Deutschland

GmbH, Auction 19, May 16th 2006, lot number
1157.
Tu¤ra ve Tevkî’: Tu¤ra Türklerde hükümdar›n ve hanedan›n iflaret ve yaz›l›

sembolü anlam›na gelen Türkçe bir kelimedir. Tevkî’ ise Ortaça¤ ‹slam devletlerin-
de kullan›lan bir terim olup, Selçuklulara da intikal ederek ferman, tu¤ra anlamla-
r›nda kullan›lm›fl ise de genellikle k›sa bir dua kal›b›na dönüflmüfltür. Büyük Sel-
çuklu, Kirman ve Suriye Selçuklular› sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay figü-
rünün tu¤ra olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Kaynaklarda i’timâdî ‘ala’llah’›n
Tu¤rul Bey, Melikflah ve Berkyaruk’un, yensuru’llah’›n Alp Arslan’›n, iste’antü
bi’llah’›n Tapar’›n ve tevekkeltü ‘ala’llah’›n ise Sancar’›n tevkî’i oldu¤u kaydedil-
mektedir. Ferman metni yaz›ld›ktan sonra, üst k›sm›na tu¤ran›n çekildi¤i, onun üs-
tüne de tevkî’nin yaz›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Nitekim ayn› gelenek geliflerek Osman-
l›larda da devam etmifltir. Ok ve yay figürünün yerini, daha sonralar› Türkiye Sel-
çuklular› döneminde es-sultan veya sultan unvan› alm›flt›r. Dolay›siyle tu¤rada hü-
kümdar ad› Selçuklu döneminden sonra yer almaya bafllam›flt›r.
T›raz ve Hil’at: Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin
flerit halinde yaz›l› oldu¤u, de¤erli kumafllardan dikilmifl elbiselere t›raz denmek-
tedir. Sultan›n onurland›rma, ödüllendirme, tayin veya baflka vesilelerle devlet bafl-
kanlar›na, gelen elçilere ve devlet adamlar›na gönderdi¤i veya verdi¤i hediyelere
de hil’at denmektedir. Bu hediyeler baflta k›yafet olmak üzere, para, k›l›ç, kemer,
at, eyer tak›m›, kös veya gulâmlardan oluflmaktayd›.
Nevbet: Nevbet tak›m›n›n sultan›n saray veya ota¤›n›n önünde befl namaz vak-
ti nevbet vurmas›, sultanl›¤›n flan›ndand› ve bu eski Türk devletlerinden beri uy-
gulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulmas› sultan›n hayatta ve devletin bafl›nda ol-
du¤unun ilan› anlam›na geliyordu. Nevbet tak›m›na nevbetiyye, bu müesseseye
nevbet-hâne veya tabl-hâne denilmekteydi. Sultan izin verdi¤i takdirde tâbîler ise
üç vakit nevbet vurdurabilirlerdi.
Resim 9.3
Yafll› bir kad›n›n

arz›hal sundu¤u
Sultan Sancar’a
çetrdâr çetr
tutarken
Kaynak: Nizâmî-i
Arûzî’nin
Mahzen-i Esrâr
adl› eserinin XVI.
yüzy›l Safevî
döneminde
yaz›lm›fl bir
kopyas›ndan.
K›yafetler Safevî
dönemine aittir.
Çetr m›zrak gibi uzun bir sap›n ucunda, genellikle siyah renkli de¤erli bir ku-
mafltan yap›lm›fl küçük flemsiyedir. Orta Do¤uda çok eski bir gelenek olan çetri
sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at üzerindeyken, arkas›nda bulunan at-
l› bir gulâm (çetrdâr) taraf›ndan bafllar› üzerinde tutulurdu. Baz› Selçuklu çetrle-
rinin üzerinde ok-yay sembolünün bulundu¤u da bilinmektedir. Özellikle savafl
meydan›nda sultan›n hayatta oldu¤u ve bulundu¤u yer çetrden anlafl›ld›¤› için
büyük önem tafl›rd›.
⁄âfliye asl›nda sultan›n eyerinin örtüsü ise de, kaynaklarda onun sembolik an-
lam›n›n daha öne ç›kt›¤› görülmektedir. Nitekim ¤âfliye, rikâbdâr taraf›ndan mera-
simlerde at›yla giden sultan›n önünde, yukar› kald›r›l›p sa¤a sola çevrilerek tafl›n›r-
d›. Keza tâbîler sultana sadâkatlerini göstermek için, ¤âfliyeyi omuzlar›nda tafl›ya-
rak yine sultan›n yan›nda veya önünde yürürlerdi.
SIRA S‹ZDE Saltanat sembolleri ne ifade eder?

SIRA S‹ZDE
1
SARAY VE TEfiK‹LATI
Saraylar›n bilindi¤i gibi iki yönü vard›r. Sultan ailesi ve hizmetkârlar›yla harem k›s-
m›nda özel hayat›n› devam ettirir. Sultan›n nikahl› efli hatun veya hatunlar, küçük
S O R U yafltaki flehzadeler
S O R U ve bunlara hizmet eden hâce saray (had›m a¤as›), cariyeler ve
dâye (süt annesi) haremin sakinleriydi. Saray ayn› zamanda sultan›n devlet ifllerini
yönetti¤i bir mekând›r. Sultan özel ve toplu kabuller yapard›. Cülus, veliaht tayini,
D‹KKAT D‹KKAT
elçi teatileri ve kabulleri, karfl›lama ve u¤urlama, matem merasimleri saray hayat›-
n›n bilinen faaliyetleridir.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEzaman›na kadar ve daha sonra devletin merkezini Merv’e tafl›-
Sultan Melikflah
yan Sultan Sancar zaman›nda devlet hayat›nda O¤uz geleneklerinin daha fazla ha-
kim oldu¤u görülür. Eski Türklerde yayg›n olan toy ve flölen gelene¤inin, yani hü-
kümdar›n halk›n› doyurup hoflnut etmesinin hân-› ya¤ma ad›yla Selçuklularda da
devam etti¤i, halka sofralar aç›ld›¤› görülür. Bununla birlikte Selçuklular kurulufl-
tan itibaren birçok sebeple kabullenmek zorunda kald›klar› gulâm sistemine ilave
olarak Melikflah döneminde daha da yo¤unlaflarak kendilerini Fars kültürünün et-
ki alan› içinde buldular. Nitekim bütün Do¤u ‹slam dünyas›, Abbâsîler, Sâmânîler,
Gazneliler vb. Sâsânî ‹mparatorlu¤unun miras› üzerinde kurulmufltu. Bu devletler
onlar›n saray âdetleri, teflrifat usûlleri ve bürokratik geleneklerinden uzak kalama-
d›lar. Nitekim Selçuklular da bu çizgiyi devam ettirdi.
Selçuklu sultanlar›n›n, han›m sultanlar›n ve melik flehzadelerin bir çok flehirde
saraylar› vard›. Ayr›ca seferler s›ras›nda kurulan bir çeflit seyyar saray konumunda-
ki ota¤› da bunlara ekleyebiliriz. Büyük Selçuklular›n Niflabur, Rey, Isfahan, Merv
ve Tirmiz’de, Irak Selçuklular›n›n Hemedan ve Ba¤dad’da, Kirman Selçuklular›n›n
Berdesir’de ve Suriye Selçuklular›n›n ise Haleb’te saraylar›n›n bulundu¤u bilin-
mektedir. Bunlar saray-› saltanat, saray-› sultan, dârü’l-memleke, dârü’s-sultan,
dârü’l-emâre, köflk veya kasr gibi isimler tafl›maktayd›.
Sultan›n yak›n hizmetini ve saray›n bütün ifllerini gören saray personeli, gulâm Gulam esir veya sat›n alma
sistemiyle e¤itilen kiflilerden seçilmekteydi. Gulâmlar genelde sat›n alma, esir al- yoluyla elde edilen kölelerin,
devletin ihtiyac› olan askerî
ma, hediye gönderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizâmülmülk’e göre save sivil bürokrasi
ray için seçilerek sat›n al›nan delikanl›lar, yedi y›ll›k bir e¤itimden geçirilir ve liyâ- mensuplar›n› yetifltirmek
üzere e¤itilip devlet
katlerine göre devlet kap›s›nda göreve bafllard›. Tafl›d›klar› “emir” unvan›ndan da hizmetine al›nd›¤› sistemin
anlafl›laca¤› gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani k›l›ç ehlindendi. Saray ad›d›r.
emirlerine güven endiflesi nedeniyle veya gelirini art›rarak ödüllendirmek için sul-
tan taraf›ndan mevcut görevine ilave olarak geçici veya devaml› ikinci bir maka-
m›n tevcih edildi¤ine s›k s›k rastlan›r. Bu da saray emiri ve memuriyetler aras›nda
geçiflgenlik oldu¤unu göstermektedir. Di¤er bir deyiflle tafl›nan unvanlarla, yerine
getirilen baz› görevler uyuflmamakta veya iç içe girmektedir. fiimdi bu saray emir-
lerinin belli bafll›lar›n› tan›yal›m:
Hâcib-i bozorg: Büyük hâcib veya bafl hâcib anlam›na gelen muhtelif Fars-
ça ve Arapça tamlamalarla ifade edilen bu görevli saray âmiriydi. Sultan ile ve-
zir ve dîvân-› a’lâ aras›ndaki irtibat› sa¤lard›. Unvan›ndan da anlafl›laca¤› gibi
maiyetinde hâcibler vard›. Hâcib-i dergâh kabullerde teflrifat› düzenlerdi. Hâ-
ciblere as›l görevlerinin d›fl›nda elçilik veya ordu komutanl›¤› gibi geçici görev-
ler de verilmekteydi.
Vekîl-i der: Hâcibden daha özel bir durumu olan vekîl-i der ise a¤z› lâf apan,
söz ustas›, yerine göre konuflmas›n› bilen, sultan›n mutlu, mutsuz anlar›n› bilip ona
göre davranan, sultan ile vezir aras›nda arac›l›k eden bir görevliydi.
Emîr-i dâd (Dâd beg): Adalet emiri anlam›na gelen emîr-i dâd, Nizâmül-
mülk’ün zikretti¤i emîr-i haresin Selçuklu uygulamas›ndaki karfl›l›¤›d›r ve bu un-
van› ilk kullanan Büyük Selçuklu Devletidir. Kirman ve Türkiye Selçuklular›nda da
mevcuttur. Emîr-i dâd›n as›l görevi, daha çok sultana ve devlete karfl›, yani siyasî
suç iflledi¤i iddias›yla cezaland›r›lan kiflilerin cezalar›n› infaz etmekti. Yapt›¤› ifl do-
lay›s›yla nüfuz sahibi oldu¤u ve kendisinden korkuldu¤u, saray ve maiyetinin bu-
lundu¤u, ilave olarak baflka görevler verildi¤i tespit edilmektedir.
Üstâdü’d-dâr: Yine Siyâsetnâme’de geçen, ama Selçuklularda unvan olarak
rastlanmayan vekîl-i hâss›n karfl›l›¤›d›r. Saray›n mutfak, f›r›n ve ah›r gibi bütün bi-
rimlerinin ihtiyaçlar›n› ve saray personelinin maafllar›n› hazine gelirlerinden ayr›lan
bir kaynaktan karfl›lamak onun göreviydi. Yapt›¤› harcamalarda yolsuzluklar› ön-
lemek için Hârizmflahlarda oldu¤u gibi dîvân-› a’lâ üyelerinin onay› gerekiyordu.
Emîr-i candâr: Candâr Farsça silah tutan anlam›na gelir. Emîr-i candâr sulta-
n›n ve saray›n güvenli¤inden sorumlu hâssa askerlerinin bafl›yd›. Sultan›n kabulle-
rinde daima haz›r bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi.
Sâhibü’l-alem (emîr-i alem): Sultan›n sanca¤›ndan sorumlu olan, merasimler-
de ve savafllarda onu tafl›yan emirdir.
Emîr-i silah (silahdâr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta oturur-
ken sultan›n silah›n› tafl›yan gulâmlar›n emiridir.
Emîr-i câmedâr: Sultan›n k›yafetlerinin korundu¤u câmehaneden ve sultan›n
giyim kuflam›ndan sorumlu olan emirdir. Hil’at olarak verilecek veya gönderilecek
elbiseler de câmehanede korunurdu.
Emîr-i çaflnigîr: Çaflnigîr Farsça lezzet tadan anlam›ndad›r. Bu emirin görevi
sultan›n sofras›n› haz›rlatmak ve onun yiyece¤i yemeklerin tad›na önceden baka-
rak zehirlenme ihtimalini önlemekti. Ayr›ca muhtemelen aflç›bafl› konumunda olan
hânsâlâr unvan›n› tafl›yan bir görevli daha bulunmaktayd›.
fiarabdâr (fiarabî): Bilumum içeceklerin haz›rland›¤› ve korundu¤u flarabha-
neden ve sultan›n meclislerinde sunulan içkilerin kalitesinden ve haz›rlanmas›n-
dan sorumlu olan emirdir.
Emîr-i âhur (âhur beg, âhur sâlâr): Saray ah›r›nda bulunan atlar›n yetifltiril-
mesi, beslenmesi ve muhafaz›ndan sorumludur.
Emîr-i flikâr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi savafl talimi olan ava ç›kma
iflinden, do¤anc› anlam›na gelen bâzdâr ise av kufllar›ndan sorumluydu.
Hazinedâr (Hâzin): Sultan›n flahsî hazinesinden (hazîne-i hâss) sorumlu ve
sultan›n izniyle emanet olarak verilen de¤erli eflyalar›, gönderilen hediyeleri mu-
hafaza eden emirdir.
Bunlar›n d›fl›nda sultana hoflça vakit geçirten nedimler ve maskaralar, onun
at›n›n üzengisini tutan rikâbdâr, yatak ve hal›lar› seren, çad›rlar› kuran ferrâfl,
müneccim ve hâdimleri de ekleyebiliriz.
SIRA S‹ZDE Saray emirlerinin genel özellikleri nelerdir?

SIRA S‹ZDE
2
MERKEZ (HÜKÛMET) TEfiK‹LATI
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üvezâret
N E L ‹ M ve bürokrasinin teflekkülünde de, Sâsânî bürokrasisini taklit
Selçuklularda
eden, Fars kökenli gulâm vezirlerin hakim oldu¤u Abbasî Devleti ile Sâmânî ve
S O R U Gazneli çizgisi
S O etkili
R U olmufltur. Görev, yetki ve protokol bak›m›ndan bu devletlerin
vezirleri aras›nda paralellik görülür. Bunda söz konusu devletlerin Arap, Fars ve
Türk menfleli olmalar›na ra¤men, vezirlerin ayn› formasyon ile yetiflmifl Farsl›lar ol-
D‹KKAT D‹KKAT
malar› büyük bir rol oynamaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE VezâretSIRA S‹ZDE
Vezir sultan›n menflûru (ferman›) ile göreve bafllar. Yürütme, yasama ve yarg› yet-
AMAÇLARIMIZ
kilerii elinde bulunduran sultan›n vekili olarak devletin bütün ifllerini sevk ve ida-
AMAÇLARIMIZ
re eder. Belirli konularda ferman ç›karabilir ve yaln›z sultana hesap verirdi. Bütün
idarî organlar ve memurlar ona ba¤l›d›r. Belirli görevlendirmeler d›fl›nda sultan›n
K ‹ T A P yannda bulunur,
K ‹ T Aseyahatlerine
P ve seferlerine kat›l›r. Ordu sevkedebilir, ordunun
bafl›nda komutan olarak sefere ç›kabilirdi. fiahs›na ba¤l› askerî birlikleri de vard›.
Devlet bütçesini düzenler ve malî denetim yapard›. Hazine gelirlerinin artmas› için
TELEV‹ZYON çaba gösterir,
T E L Edevlet
V ‹ Z Y O Nadamlar›n›n servetlerini hakl› haks›z yere müsadereye tabi tu-
tabilir veya para cezas› verebilirdi. Memurlar› tayin ve azil yetkisi vard›r. Ancak bü-
tün bunlar› yaparken hassas dengeleri de gözetmeli ve sultan› rahats›z edecek ic-
raatlardan kaç›nmal›yd›. Tâbî hükümdarlar›na, devlet memurlar›na veya ilim adam-

lar›na hil’at giydirip unvan verebilirdi. Dîvân-› mezâlime baflkanl›k ederdi.
Büyük Selçuklu Devletinde 16’s› Fars, 1’i Türk, 1’i Fellah ve 5’inin menflei bilin-
meyen 23 vezir görev yapm›flt›r. Bunlar genellikle bürokraside yetiflen ve toprak
sahibi de olan kiflilerdi. Özellikle Nizâmülmülk ve soyu bu makamda etkili olmufl
ve 4 o¤lu, 1 ye¤eni ile 1 torunu vezirlik yapm›flt›r.
Sultan›n kabulünde yer öper, onun huzurunda düzenlenen rûz-› bârda ve di-
¤er törenlerde haz›r bulunurdu. Sultan›n flerefine ziyafet verebilir, av partilerine
kat›l›r, kat›lamazsa ona vekaleten sahib-i dîvân-› tu¤ra kat›l›rd›.
Makam›na ve flahs›na mahsus unvan ve lâkablar tafl›rd›. Hil’at-i vezâret, mühür,
divit, k›l›ç, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makam› ve ikâmetgâh›na
dârü’l-vezâre, dergâh-› vezâret, saray veya serâperde denmektedir. Maiyetinde gu-
lâmlar›ndan seçilmifl nâib, divitdâr ile hâcib, üstâdü’d-dâr ve ferrâfl gibi memur
ve hizmetlileri bulunurdu.
Büyük Selçuklu vezirlerinin muazzam gelirleri vard›. Devlet gelirlerinin %10’u,
kendisine verilen iktâ gelirleri, ganimet pay› ve maafl› onun gelir kaynaklar›yd›.
Ancak elde ettikleri servetin önemli bir k›sm›n› kamu yarar›na kurduklar› vak›flara
harcad›klar›n› da belirtmeliyiz.
Dîvân-› A’lâ (Vezâret)

Vezirin baflkanl›k etti¤i ve dört dîvân reisinin kat›ld›¤› büyük dîvând›r. Bu dört dî-
vân tu¤ra/ inflâ, istîfâ, arz ve iflraf dîvânlar›d›r. Burada ülke ve idarî teflkilat ile ilgi-
li genel konular görüflülür, karara ba¤lan›r ve gerekli emirler verilirdi.
Dîvân-› tu¤ra / inflâ: Türkçe bir kelime olan tu¤ra Türk hükümdarlar›n fer-
manlar› ve sikkeleri üzerindeki alâmetiydi. Büyük Selçuklu ve Kirman Selçuklula-
r›nda tu¤ran›n ok ve yay veya sadece yay figüründen ibaret oldu¤u bilinmektedir.
Fermanlar üzerine bu sembolü sultan ad›na çizen ve ayn› zamanda bu dîvân›n rei-
si olan kifliye de tu¤râî veya sâhib-i dîvân-› tu¤ra / inflâ denilmekteydi. Tu¤râî ve-
zirin nâibi idi ve büyük bir nüfuza sahipti. Yazma sanat› anlam›na gelen inflâ ise
‹slam devletlerinde iç ve d›fl resmî yaz›flmalar› ifade etmekteydi. Bu sanatla u¤ra-
flan kâtiplere Arapça münflî, Farsça debîr denilmektedir. Selçuklular bu iki muame-
leyi bir dîvânda birlefltirmifllerdir. ‹slam dünyas›nda kâtiplere rehberlik etmesi için
bir çok Arapça ve Farsça yazma usûlleri ile ilgili inflâ kitaplar› ve yaz›flma örnek-
lerinin bulundu¤u münfleat mecmualar› yaz›lm›flt›r. Selçuklular özellikle bürokra-
si üzerindeki Fars kültürünün ve dilinin etkisinden, Fars kökenlilerin bu sahadaki
hakimiyetinden korunamad›lar ve Farsça resmî dil oldu. Ancak Arapça konuflulan
bölgelerle ilgili yaz›flmalar Arapça yap›lmaktayd›.
Dîvân-› istîfâ(-y› memâlik): Bu dîvân hazinenin gelir ve giderlerini düzenler,
y›ll›k bütçeyi haz›rlard›; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri art›rmak
için çaba gösterir; devlet memurlar›na, askerlere, din adamlar›na ve seyyidlere ma-
afllar›n› verirdi. Reisine müstevfî veya sâhib-i dîvân-› istîfâ denirdi. Kadrosu tecrü-
beli kâtipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki ma-
liye flubelerini denetlemek için nâiblerini ve memurlar›n› gönderirdi.
Dîvân-› arz: Asker say›s›n› belirleme ve toplama, gerekli teçhizat› temin,
kay›t ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktâlar›n, maafllar›n idaresi, hâssa
ordusu askerlerinin bistegânî denilen ücretlerinin üç ayda bir ödenmesi bu dî-
vân›n göreviydi. Dîvân reisine sâhib-i dîvân-› arz eyaletlerdeki temsilcilerine
âr›z denmekteydi.
Dîvân-› iflrâf (-› memâlik): Devletin mâlî ifllerinin, gelir ve giderlerinin

kontrolü ve denetlenmesi de bu dîvân›n göreviydi. Dîvân reisinin tafl›d›¤› unvan
ise Müflrif (-i memâlik) veya sâhib-i dîvân-› iflraf idi. Eyalet ve vilâyetlerde bu-
lunan dîvân nâibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zaman›nda gelip gelme-
di¤ini denetlerlerdi.
Di¤er Dîvânlar
Bu dört dîvândan baflka dîvân-› a’lâya ba¤l› olmayan dîvânlar da vard› ve reisleri
bu dîvân›n toplant›lar›na kat›lm›yorlard›.
Dîvân-› mezâlim: Mezâlim zalimin gasbetti¤i veya zulümle al›nd›¤› için fli-
kayetçi olunan fley anlam›na gelen Arapça mazlime kelimesinin ço¤uludur. Da-
ha çok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mal-
lar, gasp veya h›rs›zl›kla elde edilen gelirler bu dîvân›n görev alan›na girmekte-
dir. Di¤er bir ifadeyle bu dîvân memurlar›n veya askerlerin nüfuzlar›n› kötüye
kullan›p bask› kurarak fazla vergi ald›¤› veya mallar›n› gasbetti¤i sivil halk›n hak
arad›¤›, adaletin tecelli etmesini umduklar› en yüksek makamd›r. Orta Ça¤ ‹slam
devletlerinde yayg›n olan bu müessese Selçuklulara da intikal etmifltir. Önceleri
haftada iki gün toplanan dîvâna bizzat sultan baflkanl›k etmekte iken, zamanla
bu yükümlülüklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya
kad›lara b›rakm›fllard›r.
Dîvân-› berîd: Orta Ça¤ ‹slam devletlerinde ve Selçuklularda bulunan bu dî-
vân istihbarat ve haberleflmeyi sa¤lard›. Merkez ile eyalet ve vilâyetler, yabanc›
devletler aras›nda haberleflme ve istihbarat faaliyetlerini bu müessese yürütmek-
teydi. Reisine sahib-i berîd, vilâyetlerdeki görevlilere ise sahib-i haber denmektey-
di. Sultan Alp Arslan’›n Nizâmülmülk’ün tavsiyesine, sâhib-i haberlerin dostu düfl-
man, düflman› dost gösterebilecekleri endiflesiyle karfl› ç›karak bu müesseseyi kal-
d›rd›¤› rivayet edilir. Ancak bu müdahelenin uzun sürmedi¤i ve dîvân›n tekrar ku-
ruldu¤u anlafl›lmaktad›r. Hükümdarlar yöneticilerin, ordu ve halk›n durumunu,
komflu devletlerdeki geliflmeleri ö¤renmek için her yere tüccar, seyyah ve sufî vs.
k›l›¤›nda casuslar göndermekteydiler.
Dîvân-› hâss: Bu dîvân gelirleri sultana tahsis edilen hâss arazilerin sevk ve
idaresi ile meflgul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan üyelerine de iktâ veya
temlik yoluyla verirdi. Dîvân reisine vekîl (-i dîvân-› hâss) denmekteydi.
Dîvân-› evkaf-› memâlik: Kurulan her vak›f müstakildir ve vakfeden kiflinin
belirledi¤i flartlar do¤rultusunda kad›n›n vak›f hukukuna uygun flekilde düzenledi-
¤i vakfiyesine ba¤›ml›d›r. Normal flartlarda d›fl bir müdahele söz konusu olmaz.
Ancak vak›f hukukuna ayk›r› uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlaflmaz-
l›klar oldu¤u zaman, flikayet üzerine veya teftifl için dîvân-› evkaf-› memâlik dev-
reye girmektedir. Vâk›f›n tayin etti¤i mütevellîlerden kimse kalmazsa, dîvân bir
mütevellî tayin edebilir. Kad›lar da ek görev olarak vak›flar›n yönetimi ve kontro-
lüyle meflgul olurlar.
SIRA S‹ZDE Selçuklu bürokrasisini

SIRA S‹ZDE k›saca tan›t›n›z.
3
EYALET TEfiK‹LATI
Selçuklularda taflran›n yönetiminin esas›n› eyaletler, eyaletleri ise vilayetler olufl-
turmaktayd›. Eyaletlere melik unvan›yla flehzadeler veya sipehsâlar / isfehsâlâr de-
S O R U nen komutanlar
S O R Nâib-i
U eyâlet unvan›yla vali olarak gönderilirdi. Vilayetlere tayin
edilen valiler ise amîd, reîs veya flahne/fl›hne unvan›n› tafl›maktayd›lar.
D‹KKAT D‹KKAT
‹ktâ Sistemi
Eyaletler yani taflra, bir anlamda ülkenin zahire ambar›, dolay›s›yle vergi kayna¤›y-
d›. Köylünün ekip biçti¤i, hububat üretilen bu topraklardan hem iktâ vergisi tahsil
ediliyor, hem de ülkenin tah›l ihtiyac› karfl›lan›yordu. ‹ktâ asl›nda sadece bir vergi
sistemi de¤ildi. Nizâmülmülk Orta Ça¤ ‹slam dünyas›nda uygulanmakta olan bu
sistem üzerinde baz› de¤ifliklikler yap›p, idârî iktâlar› askerî iktâlara dönüfltürerek
topra¤a ba¤l› bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi Selçuk-
lularda (ve daha sonra Osmanl›larda) ülke topraklar› üzerinde devlet mülkiyetinin
esas al›nd›¤› mîrî arazî sistemi uygulanmaktayd›. Bu sistemin bir parças› olan iktâ
ile devlet çok yönlü bir kazanç elde etmekteydi:
1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsulün cinsinden aynî olarak toplanmaktad›r.
2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yöneticilerin hizmet bedelleri yerinde te-
min edilmektedir.
3) Sulh zaman›nda, tayin edildikleri eyalet, vilâyet veya daha küçük idarî bi-
rimler mukta’lar (iktâ sahipleri) taraf›ndan yönetilmektedir.
4) Ayn› zamanda sefer zaman› önceden belirlenen miktarda asker toplanarak
orduya kat›lmas› sa¤lanmaktad›r.
5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet yönetimi ve asker temini birlikte
sa¤lanm›fl, böylece kaynak israf› ve gereksiz istihdam önlenmifltir. Eyalet ile
merkez aras›nda para transferine gerek kalmam›fl ve gelirler kendi bölgesin-
de de¤erlendirilmifltir.
6) Mukta’ topra¤›n mülkiyetine sahip olmad›¤› gibi, topra¤› iflleyen ve vergisi-
ni veren köylü üzerinde de bir tasarruf hakk›na sahip de¤ildir. Ayn› flekilde
arazilerden al›nacak vergiyi iktâ sahibi de¤il, devlet belirledi¤i ve iktâ sahi-
binin köylü üzerinde bir tasarrufu söz konusu olmad›¤› için, sistem feodal
bir karakter tafl›maz. Ancak özellikle iktidar mücadeleleri dolay›s›yle devle-
tin merkezinde istikrars›zl›k oldu¤u dönemlerde, baz› büyük iktâ sahipleri-
nin f›rsat› de¤erlendirip nüfuz kazanarak feodal bir yap›ya büründükleri de
görülür.
7) Eyalet yöneticilerine bütün eyaletin iktâ geliri tevcih edilince idârî iktâlar
ortaya ç›km›flt›r. Yetkilerinin bir k›sm›n› mukta’ya devreden sultanlar idârî
iktây› güçlü emirlerin deste¤ini sa¤lamak için kullanmak istemifller ise de bu
uygulama flahsa ba¤l› ordular›n geliflmesine ve iktân›n babadan o¤ula geçen
mülkiyete dönüflmesine yol açm›flt›r. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeg-
lerin nüfuzu alt›na girmifllerdir.
8) Daha çok ‹ran’›n do¤usunda, s›n›r boylar›nda görülen askerî iktâlar Sancar
döneminde merkezîleflmeye bafllad›. Zamanla bu iktâlar da babadan o¤ula
intikal etti.
9) Saray emirlerine ve merkez teflkilat›ndaki bürokratlara ek gelir olarak iktâ
da verilmifltir. Ancak bunlar iktâ bölgesinde oturmad›klar› için idârî iktâ-
lardan, askerlere erzak temini için verilmemesi aç›s›ndan da askerî iktâlar-
dan ayr›lmaktad›r.
10)Ömür boyu tahsis edilen emlâk, babadan o¤ula geçen tasarruf hakk› veya
para ba¤›fl› yap›lmak suretiyle ortaya ç›kan flahsî iktâlar da vard›.
Eyalet Yöneticileri
Melik: Selçuklu taht›n›n vârisleri olan flehzadeler melik unvan›yla, geliri yüksek
olan büyük eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak flehzadelerin küçük yaflta
veya tecrübesiz olmalar› nedeniyle, sultan daha önce terbiye ve e¤itimleri için ta-
yin etti¤i gulâm kökenli atabegleri de vasî olarak flehzade ile birlikte gönderiyor-
du. Böylece atabeg hem flehzadenin yönetim tecrübesi edinmesini sa¤l›yor, hem
de onun ad›na eyaleti yönetiyordu. Bu sebeple sultan, flehzadesini eline teslim
edece¤i atabegi, güvenilir, liyakatli ve tecrübeli kumandanlardan seçerdi. Buna
ra¤men merkezî iktidar›n zay›flad›¤› dönemlerde, XII. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan itiba-
ren bu atabeglerin ço¤u nüfuz kazan›p fiilen yönetimi ele geçirdiler; böylece ata-
beglik ad› verilen hanedanlar ortaya ç›kt›.
Meliklerin de saraylar› ve vezirleri vard›. Selçuklu meliklerinin tayin edildikleri
eyaletlerde sultan›n yetkilerini kulland›¤›, verdikleri emirlerin ise sultan›nkilere eflit
oldu¤u kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dîvân-› a’lân›n bir uzant›s› olan dî-
vân-› eyâlet ile yönetilmekteydi. Bu dîvâna ba¤l› olarak merkezdeki gibi mâlî iflle-
ri düzenleyen ve bafl›ndakine müstevfî denen dîvân-› istîfâ ile dîvân-› iflraf da bu-
lunmaktayd›. Eyalet valileri düzeni ve güvenli¤i sa¤lamak, seyahat edenlerin raha-
t› ve güvenli¤i için ikta sahipleri ve flahnelerle iflbirli¤i yapmakla mükellefti. Hak-
s›zl›¤a u¤rayanlar›n flikayetlerini dinlemesi, haks›zl›¤a ve kanunsuzlu¤a karfl› mü-
cadele etmesi için dîvân-› mezâlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlar›n› de-
¤ifltiremezdi ve haraç, öflür ve dîvâna ait vergileri zaman›nda, kurallara uygun top-
lan›p toplanmad›¤›n› kontrol etmek zorundayd›. Emir ve memurlar›n maafllar›n›
belirler, vilayetlere flahne ve di¤er memurlar› tayin ederdi.
Nâib-i eyâlet/vilâyet: Baz› komutanlar (isfehsalâr) sultan›n nâibi olarak nâib-
i eyâlet unvan›yla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen melikle-
rinki gibiydi.
Amîd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin tafl›d›¤› bir unvand›r. Selçuklular
sulh ile kan dökülmeden teslim ald›klar› flehirlerde, genellikle eski yöneticileri ve-
ya yerli eflraftan birisini vali tayin ediyorlard›. Amîdlerin de bu flekilde tayin edilen
vali oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bulundu¤u eyalet veya vilayette ordu haz›rlama, bir
flehri koruma, hil’atleri haz›rlama, hac yollar›n›n güvenli¤ini sa¤lama veya dîvân-›
mezâlime baflkanl›k etme gibi idarî olan her konuyla ilgilenirlerdi.
fiahne/fi›hne: Orta Ça¤ Do¤u ‹slam dünyas›nda bir flehri veya bölgeyi muha-
faza ve kontrol etmekle yükümlü olan kiflilerin tafl›d›¤› unvand›r. Selçuklularda
asker kökenli valiler, garnizon komutanlar› veya güvenlik amiri konumundaki
kifliler bu unvan› tafl›maktayd›. Yerli yöneticilerden veya eflraftan seçilen amîd
ve reîs ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda flahnelerin farkl› özellikleri öne ç›kar. Nitekim Sel-
çuklu merkezî yönetiminin do¤rudan müdahil olmak istedi¤i eyalet veya vilayet-
lerde (Irak, Ba¤dad gibi) asayifli sa¤lamak, vaziyete hakim olmak için Türk as›ll›
gulâm komutanlar› flahne unvan› ile vali veya garnizon komutan› olarak tayin et-
ti¤i görülmektedir. Bunlar›n maiyetinde askerî birlikler de bulundu¤u için askerî
yönü a¤›r basmaktad›r.
Reîs: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halk›n eflraf›ndan gelir. Gö-
rev alan› bir mahal, flehir veya farkl› büyüklükte bir bölge olabilirdi. Bulundu¤u
yerde merkezî idarenin temsilcisidir. Reislik dîvân›na dîvân-› riyâset denirdi. Reis
valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nâibi ve memurlar› vard›. Reaya ile
memurlar aras›nda arabuluculuk yapard›. Para, fiat, ölçü ve tart›lar› kontrol eder,
muhtesibe nezaret eder, vergileri düzenlerdi.
SIRA S‹ZDE Eyalet teflkilât›n›n temelini oluflturan sistemi aç›klay›n›z.

SIRA S‹ZDE
4
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
ASKERÎ TEfiK‹LAT
Türk devletlerinin en köklü ve güçlü müessesesi ordudur. Bu gelene¤i devam et-
tiren Selçuklular, bozk›r kültürünün kazand›rd›¤› at, okçuluk ve uygulad›klar› sa-
vafl taktikleriyle yerleflik kültürlerin hantallaflm›fl ordular›n› bozguna u¤ratarak k›-
sa zamanda bir imparatorluk kurmufllard›r.
Büyük Selçuklu Devletinin ve di¤er Selçuklu hanedanlar›n›n ordular›n› olufltu-
ran iki ana unsur, gulâm ve iktâ askerleridir. Bunlar›n d›fl›nda flartlara göre orduya
kat›lan meliklerin ve di¤er devlet adamlar›n›n askerleri, Türkmenlerin ve tâbî dev-
letlerin yard›mc› kuvvetleri de vard›r.
Gulâm Askeri
Daha önce de bahsedildi¤i gibi sat›n alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle
temin edilip ciddî bir e¤itimden geçirilen farkl› soylardan gulâmlar, vas›flar›na gö-
re sarayda, bürokraside ve orduda istihdam ediliyorlard›. Sultan› ve saray› koruyan
muhaf›z birli¤i ve merkezdeki daimî ve profesyonel orduyu oluflturan askerler de
iflte bu gulâmlardan seçilmekteydi. Bunlar›n di¤er bir özelli¤i de, hizmetlerinin
karfl›l›¤›n›, bistegânî denilen ve üç ayda bir nakit olarak, yani y›lda dört defa ma-
afl almalar›d›r.
Gulâmân-› saray: Sultan›n ve saray›n korunmas› için farkl› soylardan seçilmifl,
sultana ba¤l› 1.000 hâss gulâm vard›r. Ayr›ca bunlara ilave olarak emir ve sipehsâ-
lârlar›n komutas›ndaki 3.000 gulâm ihtiyaç an›nda haz›r bulunmal›d›r.
Müfredler: Gulâmân-› saraydan seçilmifl gösteriflli, iyi giyimli, seçkin 100’ü
Horasanl›, 100’ü Deylemli 200 kifliden oluflur. Savafl ve bar›flta devaml› sarayda
haz›r bulunurlar. Bunlara gerekti¤inde verilen 200 tak›m silahlar› vard›r. Bu si-
lahlar›n 20’si kay›fl› alt›ndan olan k›l›ç ve alt›n kalkan, geri kalan 180 kay›fl, kal-
kan ve m›zraklar ise gümüfltür. Maafllar› dolgun ve ücretleri yeterli olmal›d›r.
Her 50 kiflinin bafl›nda bir nâib bulunur. Hepsi süvari ve tam teçhizatl›d›r (Nizâ-
mü’l-Mülk, 1982). Bu bilgilerden müfredlerin saraydaki merasim ve muhaf›z bir-
li¤i oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Hâssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere haz›r merkez ordusudur. Melikflah
zaman›nda bunlar›n mevcudunun 45.000 oldu¤u bilinmektedir.
‹ktâ Askeri
Daha önce de anlat›ld›¤›o gibi, iktâ sisteminin bir boyutu da sefer zaman› asker
toplanmas›d›r. ‹ktâ bölgesinden ne kadar asker ç›kar›labilece¤i devletin gönderdi-
¤i memurlar taraf›ndan belirlenmekte, iktâ sahipleri de sefer zaman› belirlenen
miktardaki asker ile birlikte orduya kat›lmaktad›r. Askerî iktâ sistemini gelifltiren ve
Selçuklu ordusuna tatbik eden vezir Nizâmülmülk’tür. Bu uygulama ile sefer za-
man› eyaletlerden toplanan askerlere maafl yerine tar›m arazilerinin vergileri tahsis
edilmifltir. Böylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikflah zaman›nda
400.000’i bulmufltur. Daha çok ‹ran’›n do¤usunda s›n›r boylar›nda görülen askerî
iktâlar Sancar döneminde bu iktâlar da babadan o¤ula intikal eder hale geldi.
Melik fiehzadelerin ve Di¤er Devlet Adamlar›n›n Askerleri

Eski Türklerdeki ülke topraklar›n›n yönetiminin hanedan üyelerine taksim edilme-
si gelene¤i (ülüfl) Selçuklu döneminde de devam etmekteydi. fiehzadeler melik un-
van› verilerek eyaletlere vali olarak gönderiliyordu. Keza büyük komutanlar da
eyalet veya vilayet yöneticisi olarak tayin ediliyorlard›. Bunlar›n kendilerine ba¤l›
gulâm askerleri de vard›. ‹htiyaç oldu¤unda Sultan›n emriyle askerleriyle birlikte

orduya kat›l›rlard›. fiehzadeler Selçuklu ailesinin mensuplar› olmakla beraber, ayn›
zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyasî varl›klar›n› sürdürebilmeleri için bu as-
kerler büyük önem tafl›maktayd›.
Türkmenler
Türkmenler (O¤uzlar) Selçuklu Devletinin bel kemi¤iydi. Bunlar›n devletin ku-
ruluflunda ve hakimiyetin yay›lmas›nda büyük emekleri olmufltur. Türkmenlerin
bir k›sm› zamanla yerleflik hayata geçmifl olsa da, as›l büyük k›sm› bozk›r haya-
t›n›n gere¤i olarak merkezî otoritenin “boyunduru¤u” alt›na girmeye yanaflma-
makta, ama devletle karfl› karfl›ya gelmemeye de özen göstermekteydiler. Sultan-
lar ise devletin aslî unsuru olan Türkmenleri, Nizâmülmülk’ün de tavsiyeleri do¤-
rultusunda küstürmemeye, hofl tutmaya çabal›yorlard›. Yerleflikleri rahats›z ettik-
lerinde onlar› uyar›p cihada (Rûm’a yani Anadolu’ya, H›ristiyan Bizans üzerine)
teflvik ediyorlard›. Zaman zaman da merkezî ordunun seferlerine takviye güç
olarak kat›l›rlard›.
Tâbîlerin Yard›mc› Kuvvetleri

Tâbî hükümdarlar›n yükümlülüklerinden biri de yap›lan anlaflman›n gere¤i olarak
istendi¤inde askerleriyle yard›ma gelip orduya kat›lmalar›yd›.
ADLÎ TEfiK‹LÂT
Nizâmülmülk’e göre hüküm sahibi sultand›r; sultan ‹slâm hukukunu bilmiyorsa
nâib tayin etmelidir. Dolay›siyle kad›lar onun nâibleridir, yani onun ad›na hüküm
verirler. Di¤er ‹slâm devletlerinde oldu¤u gibi Selçuklularda da adalet kazâ ve vi-
layetlerde, yani bütün ülkede kad›lar vas›tasiyle sa¤lanmaktayd›. Kādi’l-kudât (ka-
d›lar kad›s›, bafl kad›) ise adlî teflkilât›n bafl›ndaki kifliydi. O sultan taraf›ndan dü-
zenlenen bir törenle tayin edilirdi. Kādi’l-kudât ve kad›lar teorik olarak sultana ve
dîvân-› a’lâya ba¤l› olmay›p ba¤›ms›z karar vermekteydiler. Uygulamada ise yet-
kileri daha s›n›rl›yd›; sultan›n emirlerini yerine getiriyor ve onun taraf›ndan azledi-
lebiliyorlard›. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye ba¤l›yd›lar. Kad›l›k makam›na ge-
nellikle âlimler ve fakîhler soyundan gelenler atan›yor ve s›kl›kla babadan o¤ula
geçiyordu. Kad›, din ve fleriat (hukuk) ile ilgili bütün ifllerde yetkilidir ve dîvân
kendisini desteklemek zorundad›r. Kad› ayn› zamanda hâkimdir, yani örfî mahke-
me iflleri de ona düfler. Kad›n›n, hukukî faaliyeti esnas›nda kulland›¤› kaynaklar,
Kur’an, Hadîs, Hz. Peygamber’in arkadafllar›n›n ve ‹mamlar’›n sözleri, ‹cmâ’, eski-
lerin ve ‹mâm-› A’zam Ebû Hanife’nin koydu¤u kaidelerdir. Kad›lar günlük hayat-
la ilgili nikâh, boflanma, emlâk vs. al›m-sat›m ifllemleri, vakfiyelerin düzenlenmesi
ve tescili, vak›flarla ilgili anlaflmazl›klar, adi suçlar gibi muhtelif konularda yegâne
karar mercii idiler.
Büyük Selçuklularda hâssa ordusu mensuplar› ile ilgili davalara bakan ve kad›-
y› haflem ve leflker-i hazret unvan›n› tafl›yan di¤er bir kad› daha vard›. Bu kad› va-
k›flara da nezaret ederdi.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklu devlet anlay›fl› içerisinde hakimiyetin lard›. Ancak hükümdarlar›n gulâmlara ihtiyaç
1 hukukî dayana¤›n› analiz edebilecek, duymas›n›n bafll›ca sebebi sadâkat olmas›na ra¤-
‹slam öncesi Türklerde hükümranl›¤›n (kut) ilâhi men, kendilerinin seçip tayin etti¤i gulâmlara za-
bir kayna¤a dayand›¤›na inan›lmaktayd›. Bu anla- man zaman güvenemedikleri görülmektedir. Bu
y›fl›n ‹slam› kabulden sonra da devam etti¤i görü- sebeple yap›lmas›n› istedikleri bir ifli, görevi olan
lür. Nitekim Kutadgu Bilig’deki “Hükümdarlar ik- emire de¤il de, güvendikleri di¤er bir emire ve-
tidar› Tanr›’dan al›rlar.” sözü, bunu aç›k bir flekil- rebilmekteydiler. Tafl›d›klar› “emir” unvan›ndan
de gösterir. Nizamülmülk de Allah’›n her as›r halk- da anlafl›laca¤› gibi saray görevlileri askerî statü-
tan birini seçti¤ini belirtir. Bununla birlikte devleti deydi, yani k›l›ç ehlindendi. Ciddî bir e¤itimden
kuran veya bafl›na geçen hükümdar›n ancak Tan- geçirilen farkl› soylardan gulâmlar, vas›flar›na gö-
r›’n›n gönderdi¤i, “kut” verdi¤i bir soyun mensubu re sarayda, bürokraside ve orduda istihdam edi-
olmas› gerekti¤ine de inan›lmaktayd›. Bu inan›fl›n liyorlard›. Sultan› ve saray› koruyan muhaf›z bir-
da, ‹slamdan sonra devam etti¤i görülür. li¤i ve merkezdeki daimî ve profesyonel orduyu
O¤uz boylar›ndan ç›km›fl bütün hanedanlarda oluflturan askerler de gulâm kökenliydi. Bunlar›n
oldu¤u gibi Selçuklu hanedan›n›n da kendilerini di¤er bir özelli¤i de, bistegânî denilen ücretlerini
destanî O¤uz Han’a dayand›rmalar› bu inan›fl›n üç ayda bir, yani y›lda dört defa almalar›d›r.
N
bir sonucudur.
N
‹ktâ sisteminin Selçuklular için ne ifade etti¤ini
A M A Ç
A M A Ç Metbû-tâbî iliflkilerini aç›klayabilecek, 4 de¤erlendirebilecek,
2
Selçuklu ‹mparatorlu¤u metbû yani tâbî olunan Ortaça¤ ‹slam devletlerinde uygulanan iktâ siste-
devlet konumundad›r. O Selçuklu ailesinin kur- mi Selçuklu devlet teflkilât›n›n da temel tafllar›n-
du¤u ilk ve sonra kurulan bölgesel Selçuklu ha- dand›r. Devlet mülkiyetinin esas al›nd›¤› toprak
nedanlar›n›n da do¤du¤u devlettir. Tabiat› gere- sisteminin (mîrî arazi) bir sonucu olan iktâ, ma-
¤i tâbîlikte sadâkat ve süre düzensizdir. Ayn› fle- liyenin uygulad›¤› gelir vergisi toplama usulü ya-
kilde yükümlülüklerde de bir standart yoktur. n›nda, taflra (eyalet ve vilayet) yönetimi ve savafl
Tâbî olan›n kimli¤ine, tâbi olufl flekline, yani kan zaman› asker toplamay› birlikte sa¤layan kap-
dökülmeden kendi r›zas›yla veya k›l›ç zoruyla saml› bir sistemdir.
olmas›na göre yükümlülüklerin veya yapt›r›mla- Eyaletler yani taflra, bir anlamda ülkenin zahire
r›n belirlendi¤i görülür. ambar›, dolay›s›yle vergi kayna¤›yd›. Köylünün
Tâbîli¤in en baflta gelen ve en yayg›n olan göster- ekip biçti¤i, hububat üretilen bu topraklardan
gesi, bölgesinde okunan hutbelerde ve daha son- hem iktâ vergisi tahsil ediliyor, hem de ülkenin
ra e¤er bast›rma hakk› tan›nm›fl ise sikkelerinde tah›l ihtiyac› karfl›lan›yordu. ‹ktâ asl›nda sadece
metbûnun ad›n›n zikredilmesidir. Ancak baz› hü- bir vergi sistemi de¤ildi. Nizâmülmülk Orta Ça¤
kümdarlar›n bast›rd›klar› sikkelerde metbûnun ‹slam dünyas›nda uygulanmakta olan bu sistem
ad›na rastlanmaz. Di¤er tâbîlik yükümlülüklerini, üzerinde baz› de¤ifliklikler yap›p, idârî iktâlar›
vergi ödeme, istendi¤inde asker gönderme, ço- askerî iktâlara dönüfltürerek topra¤a ba¤l› bir or-
cuklar›ndan bir veya birkaç›n› metbûnun saray›- du sistemi gelifltirmifltir.
na rehin gönderme fleklinde s›ralayabiliriz.
N Selçuklu ordusunun kaynaklar›n› belirleyebi-

N
A M A Ç
Gulâm sisteminin Selçuklulardaki yerini belir- 5 leceksiniz.
A M A Ç
3 leyebilecek, Büyük Selçuklu Devletinin ve bölgesel Selçuklu

Gulâmlar genelde sat›n alma, esir alma, hediye flube hanedanlar›n›n ordular›n› oluflturan iki ana
gönderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. unsur, gulâm askeri ile iktâ askeridir. Bunlar›n
Nizâmülmülk’e göre saray için seçilerek sat›n al›- d›fl›nda flartlara göre orduya kat›lan melikler ve
nan delikanl›lar, yedi y›ll›k bir e¤itimden geçirilir di¤er devlet adamlar›n›n askerleri, Türkmenlerin
ve liyâkatlerine göre devlet kap›s›nda göreve bafl- ve tâbî devletlerin yard›mc› kuvvetleri de vard›r.
1. Türklerde hâkimiyetin hukukî dayana¤› afla¤›daki- 7. Afla¤›dakilerden hangisi Selçuklu vezirlerinin gelir-
lerden hangisidir? lerinden biri de¤ildir?
a. Seçim a. Vak›f geliri
b. Yabguluk b. Ganimet pay›
c. Tanr›’n›n “kut” verdi¤i asil bir soy c. Devlet gelirlerinin % 10’u
d. Güçlü olma d. ‹ktâ gelirleri
e. Peygamber soyuyla evlenme e. Maafl
2. Selçuklu sultanlar›n›n Abbasî halifeleri taraf›ndan ta- 8. Dîvân-› a’lâya kat›lmayan dîvân reisi afla¤›dakiler-
n›nmak istemelerinin sebebi afla¤›dakilerden hangisidir? den hangisidir?
a. Halifeli¤i elde etmek a. Tu¤râî
b. Otoriteye sahip olmak b. Vekîl (-i dîvân-› hâss)
c. Fât›mîlere karfl› üstünlü¤ü ele geçirmek c. Müflrif
d. Sünnî ‹slam dünyas›nda meflrûiyet sa¤lamak d. Sâhib-i arz
e. Halife ile ittifak kurmak için e. Müstevfî
3. Tâbîlik yükümlülüklerinin öncelikli ve yayg›n olan› 9. Afla¤›dakilerden hangisi iktâ sistemi ile ilgili de¤ildir?
afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vergi toplama
a. Vergi ödeme b. Eyâlet yönetimi
b. Sikke c. Maafl
c. Asker gönderme d. Asker toplama
d. Rehin gönderme e. Mîrî arazi
e. Hutbe
10. Afla¤›dakilerden hangisi atabeglerin özelliklerinden
4. Afla¤›dakilerden hangisi bir unvan de¤ildir? biri de¤ildir?
a. Ebû’l-Feth a. Mürebbîlik
b. Yabgu b. fiehzade ad›na eyâleti yönetme
c. fiâhenflâhu’l-ecell c. Liyâkat, güvenilirlik ve tecrübe
d. Melik d. Gulâm
e. es-Sultânu’l-Mu’azzam e. Dîvân reisi
5. Gulâmlarda aranan öncelikli vas›flar afla¤›dakiler-

den hangileridir?
a. Yak›fl›kl› ve heybetli olma
b. Olgun yaflta olma
c. Yabanc› dil bilme
d. Liyâkat ve güvenilirlik
e. Türk olma
6. Siyâsetnâme’de geçen emîr-i haresin Selçuklularda-

ki karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. fiarabdâr
b. Emîr-i candar
c. Emîr-i dâd
d. Üstâdü’d-dâr
e. Vekîl-i hâss

1. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Hakimiyetin Hukukî Da- da geçiflgenlik oldu¤unu göstermektedir. Di¤er bir de-
yana¤› (meflrûiyeti)” konusunu yeniden gözden yiflle tafl›nan unvanlarla, yerine getirilen baz› görevler
geçiriniz. uyuflmamakta veya iç içe geçmektedir.
2. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Sultan ve Abbasi Halifesi
(‹ktidar ve Otorite)” konusunu yeniden gözden S›ra Sizde 3
geçiriniz. Selçuklularda vezâret ve bürokrasinin teflekkülünde
3. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Metbû” Devlet ve “Tâbî’le- Sâsânî bürokrasisini taklid eden ve Fars kökenli vezir-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lerin hakim oldu¤u Abbasî, Sâmânî ve Gazneli çizgisi
4. a Cevab›n›z yanl›fl ise “Sultan ve Sembolleri” ko- etkili olmufltur. Görev, yetki ve protokol bak›m›ndan
nusunu yeniden gözden geçiriniz. bu devletlerin vezirleri aras›nda paralellik görülür. Bun-
5. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Saray ve Teflkilât›” konuda söz konusu devletlerin Arap, Fars ve Türk menfleli
sunu yeniden gözden geçiriniz. olmalar›na ra¤men, vezirlerin ayn› formasyon ile yetifl-
6. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Saray ve Teflkilât›” konu- mifl Farsl›lar olmalar› büyük bir rol oynamaktad›r. Ve-
sunu yeniden gözden geçiriniz. zir dört dîvân reisinin kat›ld›¤› Dîvân-› A’lâ’ya baflkan-
7. a Cevab›n›z yanl›fl ise “Vezâret” konusunu yeni- l›k eder. Bu dört dîvân tu¤ra/inflâ, istîfâ, arz ve iflraf dî-
den gözden geçiriniz. vânlar›d›r. Bu divanda ü lke ve idarî teflkilat ile ilgili
8. b Cevab›n›z yanl›fl ise “Dîvân-› A’lâ (Vezâret)” ko- genel konular görüflülür, karara ba¤lan›r ve gerekli
nusunu yeniden gözden geçiriniz. emirler verilirdi. Bu dört dîvândan baflka dîvân-› a’lâ-
9. c Cevab›n›z yanl›fl ise “‹ktâ Sistemi” konusunu ye- ya ba¤l› olmayan dîvânlar da vard› ve reisleri bu dîvâ-
niden gözden geçiriniz. n›n toplant›lar›na kat›lm›yorlard›.
10. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Eyâlet Yöneticileri” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 4
Nizâmülmülk Orta Ça¤ ‹slam dünyas›nda uygulan-
makta olan iktâ sistemi üzerinde baz› de¤ifliklikler ya-
p›p, idârî iktâlar› askerî iktâlara dönüfltürerek topra¤a
ba¤l› bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Selçuklularda ülke
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› topraklar› üzerinde devlet mülkiyetinin esas al›nd›¤›
S›ra Sizde 1 mîrî arazî sistemi uygulanmaktayd›. Bu sistemin bir
Sultana mahsus olan önemli önemsiz herfley, do¤al ola- parças› olan iktâ ile devlet çok yönlü bir kazanç elde
rak zamanla onun sembolü haline gelmifltir. Unvan, etmekteydi:
hutbe ve sikke baflta olmak üzere bütün bu semboller, 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsulün cinsinden aynî
farkl› zaman ve zeminlerde hükümdar›n gücünü, toplu- olarak toplanmaktad›r.
mun neredeyse iliklerine ifllercesine veya beyinlere nak- 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yöneticilerin hiz-
fledercesine ilan etmektedir. Bütün bunlar hükümdar›n met bedelleri yerinde temin edilmektedir.
dosta, düflmana karfl›, ne kadar muhteflem ve muktedir 3) Sulh zaman›nda, tayin edildikleri eyalet, vilayet ve-
oldu¤unu gösterir. ya daha küçük idarî birimler mukta’lar (iktâ sahip-
leri) taraf›ndan yönetilmektedir.
S›ra Sizde 2 4) Ayn› zamanda sefer zaman› önceden belirlenen
Saray emirleri gulâm kökenli olup iyi yetiflmifl, liyâkatli miktarda asker toplanarak orduya kat›lmalar› sa¤-
ve güvenilir kiflilerdir. Tafl›d›klar› “emir” unvan›ndan da lanmaktad›r.
anlafl›laca¤› gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani
k›l›ç ehlindendi. Saray emirlerine güven endiflesi veya
gelirini art›r›p ödüllendirmek için sultan taraf›ndan mev-
cut görevine ilave olarak geçici veya devaml› ikinci bir
makam›n tevcih edildi¤ine s›k rastlan›r. Bu da saray
emirlerinin tayin, görev ve yetkileri hususunda uygula-
mada bir karmafla yafland›¤›n› ve memuriyetler aras›n-
Alptekin, Coflkun. (1971). “Selçuklu Paralar›”, Selçuk- ———————-. (2006). “Vekîl-i Hâssl›k ve Selçuk-
lu Araflt›rmalar› Dergisi, 3, Ankara, s. 435-591. lu Saraylar›nda Üstâdü’d-dârl›k”, Türk Kültürü
‹nalc›k, Halil. (1959). “Osmanl›lar’da Saltanat Verâ- ‹ncelemeleri Dergisi, 14, ‹stanbul, s. 1-10.
seti Usulü ve Türk Hâkimet Telâkkisiyle ‹lgisi”, Kurpalidis, G. M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XIX/1, Ankara, s. ‹darî Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (çev. ‹lyas Ka-
69-94. malov), ‹stanbul.
Kafeso¤lu, ‹brahim. (1984). Türk Millî Kültürü, ‹stanbul. Lambton, Ann K. S. (1973). “Atebetü’l-Ketebe’ye Gö-
Köymen, Mehmet Altay. (1951). “Selçuklu Devri Kay- re Sancar ‹mparatorlu¤unun Önemi”, (çev. Ne-
naklar›na Dair Araflt›rmalar I: Büyük Selçuklu jat Kaymaz), Belleten, 147, Ankara, s. 365-394.
‹mparatorlu¤u Devrine Âit Münfleat Mecmuala- Merçil, Erdo¤an. (2007). Selçuklular’da Hükümdarl›k
r›”, Dil Tarih Co¤rafya Fakültesi Dergisi, 4, Ankara, Alâmetleri, Ankara.
s. 537-648. ———————-. (2011). Selçuklular’da Saraylar ve
Köymen, Mehmet Altay. (1964). “Selçuklu Devri Türk Saray Teflkilât›, ‹stanbul.
Tarihi Araflt›rmalar› II: Selçuklu Devri Devlet Nizâmü’l-Mülk. (1982). Siyâset-Nâme, (haz. Mehmet
Teflkilât›na Dâir Bir Eser Münasebetiyle”, Tarih Altay Köymen), Ankara.
Araflt›rmalar› Dergisi, 2-3, Ankara, s. 303-380. Özayd›n, Abdülkerim. (2001). Sultan Berkyaruk Dev-
———————-. (1992). Büyük Selçuklu ‹mparator- ri Selçuklu Tarihi (485-498 / 1092-1104), ‹stan-
lu¤u Tarihi III: Alp Arslan ve Zaman›, Ankara, s. bul, s. 175-228.
59-293. Taneri, Ayd›n. (1970). “Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
Kucur, Sadi S. (2002). “Nizâmü’l-mülk’ün Siyâset-nâ- ¤unda Vezirlik”, Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, 8-9,
mesine Selçuklu Devlet Teflkilât› Aç›s›ndan Bir Ankara, s. 75-188.
Bak›fl: Emîr-i Hares ve Emîr-i Dâd Örne¤i”, Türk- TDV ‹slâm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXVIII, ‹l-
lük Araflt›rmalar› Dergisi, 12, ‹stanbul, s. 41-72. gili maddeler.
10
Amaçlar›m›z
N
N
Selçuklu medeniyetinin nas›l bir ortamda ortaya ç›kt›¤›n› belirleyebilecek,
Nizamiye Medreselerinin Ortaça¤ ‹slam dünyas›na katk›lar›n› de¤erlendirebi-
N
lecek,
N
Selçuklular döneminde ilmî faaliyetlerin mahiyetini aç›klayabilecek,
Selçuklular döneminde mimarî ve sanattaki geliflmeleri belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Nizamiye Medreseleri • el-Harakî
• Nizamülmülk • el-Hâzinî
• Gazzâlî • Mescid-i Cuma
• Ömer Hayyam • Kümbed
• Celâliyye Takvimi • Ribat
• ‹sfizarî
‹çindekiler
• SELÇUKLU MEDEN‹YET‹N‹
HAZIRLAYAN ORTAM
Büyük Selçuklu Tarihi Kültür ve Medeniyet • N‹ZÂM‹YE MEDRESELER‹
• ‹L‹M VE EDEB‹YAT
• M‹MARÎ VE SANAT
Kültür ve Medeniyet
SELÇUKLU MEDEN‹YET‹N‹ HAZIRLAYAN ORTAM

X. yüzy›l›n ortalar›ndan XI. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru geçen zaman diliminde Sel-
çuklular bozk›r hayat tarz›ndan, kültüründen cihan devletine, di¤er bir deyiflle im-
paratorlu¤a, yani yeni bir medeniyete do¤ru ad›m att›lar. Onlar asl›nda dört önem-
li süreci birlikte yaflad›lar: Müslüman olarak din de¤ifltirdiler. Bozk›rdan Horasan’a
inerek yaflad›klar› co¤rafyay› de¤ifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik hayata ad›m
att›lar. Geldikleri bu topraklarda yürürlükte olan idarî tecrübeden, birikimden ya-
rarland›lar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak örgütlediler. K›sa sü-
rede birlikte yaflanan bu h›zl› dönüflüm, peflinden imparatorlu¤u ve medeniyeti ge-
tirdi.
Selçuk Bey ve ona ba¤l› O¤uzlar X. yüzy›l›n ortalar›nda ‹slâmiyeti kabul ettiler.
‹slam Peygamberine 610 y›l›nda Mekke’de ilk vahyin inifliyle bafllay›p dalga dalga
yay›lan ‹slam, k›sa zamanda ‹ran, Horasan ve Mâverâünnehr’e ulaflm›flt›. X. yüzy›-
la gelindi¤inde bütün bu co¤rafyaya hakim olan inanç art›k sadece ‹slamiyet idi.
Selçuk Bey Cend’de iken buraya komflu olan Müslüman Sâmânîler ise bölgenin iki
süper gücü Karahanl› ve Gazneli devletleri aras›nda ömrünü tamamlamaya yüz tut-
mufltu. ‹flte böyle bir ortamda henüz Müslüman olan Selçuklular siyasî ortam›n f›r-
satlar›n›, boflluklar›n› gayet güzel de¤erlendirerek önce Mâverâünnehr’e indiler.
Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti
kurdular (1040).
O tarihe kadar Selçuklu ailesinin etraf›nda sadece Müslüman O¤uzlar, yani
Türkmenler bulunmaktayd›. Ancak onlar flimdi yerleflik hayat›n hakim oldu¤u ve
Müslüman, ama Türk olmayan topluluklar›n da yaflad›¤› yeni bir co¤rafya üzerin-
de devlet kurmaktayd›lar. Bu topraklarda köklü Sâsânî miras› üzerinde kurulan
Abbâsî, Sâmânî ve Gazneli devletlerinin bürokratik geleneklerinin hakim oldu¤u
bir idarî sistem de yürürlükteydi. Selçuklular›n bu geliflmifl, ray›na oturmufl “mües-
ses nizam”› görmezden gelerek, yönetmeye talip olduklar› flehirli, yerli halka boz-
k›r hayat tarz›n› dayatmalar› herhalde mümkün de¤ildi. Hal böyle olunca kurulan
devlet bu fiilî durumu göz önünde bulundurmak zorunda kald›. Zaten bu yeni sis-
tem içinde görev yapabilecek yetiflmifl bir kadro da mevcut de¤ildi. Tabiatiyle Ho-
rasan’da Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tâbi bürokrat ve askerler ile
ulema yeni Selçuklu devletinde kolayl›kla yer buldular. Böylece gulam sistemi de
yeni devletin temel bir parças› haline geldi.
Bu önemli geliflme, o zamana kadar Selçuklu varl›¤›n›n yegâne kayna¤› ve gü-

cü olan Türkmenleri pek tabii ki rahats›z etti. Selçuklu hükümdarlar›n›n tarihleri
boyunca devletin aslî unsuru olan Türkmenleri gözettikleri, dengeleri koruduklar›
ve ustaca yönlendirmelerle onlar›n devlet otoritesi ve yerleflikler için bir tehlike ol-
maktan ç›kar›lmas›n› sa¤layabildikleri oranda baflar›l› olduklar› görülür. Nitekim
devletin kuruluflunda etkin güç olan Türkmenler, ne yaz›k ki devletin y›k›l›fl›nda
da son darbeyi vuran güç olmufllard›r.
Selçuklu Devletinin hükmetti¤i topraklarda Türkmen nüfusu giderek artm›fl ol-
sa da, yerli ve yerleflik Türk olmayan nüfusun ço¤unlu¤u teflkil etti¤i bir gerçektir.
‹flte gulam sisteminin di¤er önemli bir fonksiyonu da, herhalde bu söz konusu nü-
fusun Selçuklu fatihlerini bir iflgalci ve sömüren olarak görmeyip, kendilerinin de
sistemin bir parças› olduklar›n› fark etmelerini sa¤lam›fl olmas›d›r. Dolay›s›yla Sel-
çuklu yönetimi yerli halk› “öteki” olarak kabul etmemifl, kendisine tâbi oldu¤u ve
yükümlülüklerini yerine getirdi¤i müddetçe onlar›n hak ve hukukunu gözeten, ik-
tidar›n nimetlerinden faydaland›ran ve böylece “sosyal mutâbakat”› sa¤layan âdil
bir devlet modeli örne¤ini ortaya koymufl olmaktad›r.
Selçuklular›n kurdu¤u devleti imparatorlu¤a götüren di¤er bir önemli faktör,
pek tabiidir ki merkezî yönetimi güçlendirmifl olmalar›d›r. Nitekim bunu en iyi ba-
flard›klar› Sultan Melikflah döneminde imparatorluk her yönüyle zirveye ç›km›flt›r.
Ancak bu zor gerçeklefltirilen, ama ne yaz›k ki sürekli k›l›namayan bir husustur.
Hanedanlar›n yönetti¤i devletlerin ortak ç›kmaz› ise iktidar›n intikali meselesidir.
Bunun önceden belirlenememesi ve bir kurala ba¤lanamamas›, flehzadelerin ikti-
dar mücadelesine giriflmesine, dolay›s›yla kan kayb›na, istikrars›zl›¤a sebep olmufl-
tur. Ancak rakibi olan di¤er hanedan üyelerine gücüyle üstünlük sa¤layan ve bu-
nu kabul ettiren flehzadelerin sultan oldu¤u ve bu gücünü devam ettirdi¤i takdir-
de ülkede siyasî istikrar, huzur ve refah sa¤lanabilmifltir.
‹flte Büyük Selçuklu Devleti çok uzun süre olmasa da bu ortam› sa¤layabilmifl-
tir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani merkezî otoritenin güçlü oldu¤u,
Türkmenlerin ve yerli halklar›n hoflnut edildi¤i, böylece huzur ortam›n›n sa¤land›-
¤› dönemlerde Selçuklular medeniyeti oluflturan, e¤itim, ilim, edebiyat ve düflün-
ce hayat› ile mimarî ve sanat alanlar›nda geliflme kaydedebilmifllerdir.
SIRA S‹ZDE Selçuklular›n kurulufl

SIRA S‹ZDE aflamas›nda geçirdikleri süreçleri aç›klay›n›z.
1
N‹ZÂM‹YE MEDRESELER‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü NDünyas›nda
Ortaça¤ ‹slam EL‹M bugüne de ulaflt›¤› gibi, inanç aç›s›ndan iki ana kol
mevcut idi. Büyük ço¤unlu¤u teflkil eden Sünnîlik ise de, ona muhalefet eden fiîî-
S O R U lik daha aktifS Oidi. R UKuzey Afrika, M›s›r ve Suriye’ye hakim olan Fât›mî Devleti (909-
1171) fiîan›n ‹smailî kolu taraf›ndan kurulmufltu. Irak’ta ve ‹ran’›n büyük k›sm›nda
ise Deylemli fiîî hanedan Büveyhîler (932-1062) hüküm sürmekteydi. Sünnî Müs-
D‹KKAT D‹KKAT
lümanlar›n lideri olan Abbasî Hilâfeti, Selçuklu Devleti kuruldu¤u dönemlerde ifl-
te bu emirli¤in iflgali alt›ndayd›. 110 y›l (945-1055) süren bu iflgal tabiatiyle Sünnî
N N
SIRA S‹ZDE ‹slâm Dünyas›SIRA içinS‹ZDEhalledilmesi gereken büyük bir problemdi. Abbâsî halifesi el-
Kaim Biemrillah’›n bu zilletten kurtulmak için k›sa zamanda ‹ran’› hakimiyetine
alan, henüz 15 y›ll›k Selçuklu Devletinin sultan› Tu¤rul Beyi daveti üzerine, Ba¤-
dad iflgalden kurtar›ld› ve böylece halifenin itibar› da iade edilmifl oldu.
Ancak ‹smailî fiîan›n Sünnî ‹slam Dünyas›na yönelik faaliyetleri de endifle veri-
K ‹ T A P ci boyuttayd›.
K ‹ Sünnîler
T A P Kahire’de el-Ezher veya Dârü’l-Hikme’de yetifltirilen ‹smai-
lî dâîlerin (davetçi) yo¤un bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl› karfl›ya idiler.
10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 197
Bu durum pek tabii Abbasî hilafetini ve onun koruyuculu¤unu üstlenen Selçuklu-

lar› rahats›z etmekteydi. Selçuklular ‹smailîlerin bu propaganda faaliyetlerini etki-
siz k›lmak, Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak; ayr›ca devlet yöneti-
minde ihtiyaç duyulan kadrolar›n yetifltirilmesi ve maddî bak›mdan f›rsat eflitli¤ini
sa¤lamak için adeta bir e¤itim seferberli¤ine girifltiler. Sünnî ‹slam Dünyas›n›n ge-
lece¤i için büyük önem tafl›yan bu büyük projeyi Sultan Alp Arslan’›n veziri Nizâ-
mülmülk bafllatt›.
Do¤u ‹slam Dünyas›nda mescidler önceleri ibadet mekân› olmas›n›n yan›nda
di¤er baz› fonksiyonlar› ile birlikte e¤itim merkezleri olarak da kullan›lmaktayd›.
VIII. yüzy›lda mescidler çal›flanlar›na maafl veren ve ö¤rencisinden ücret talep et-
meyen e¤itim merkezleri haline geldi. Büveyhî hakimiyeti döneminde X. yüzy›l›n
sonlar›nda, birkaç bölgenin 32 y›l valili¤ini yürüten hay›rsever Bedr b. Hasaneveyh
ise yeni bir uygulamay› bafllatt›. Yönetti¤i bölgelerde üç bin kadar mescid-han kur-
du. Mescidin yan›na flehir d›fl›ndan gelen ö¤rencilerin konaklayacaklar›, yiyip içe-
cekleri hanlar (yurtlar) yapt›rd›. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise art›k ö¤-
rencilerin bütün temel ihtiyaçlar› karfl›lanmaya baflland›. Nizamiyelerden önce aç›-
lan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamlar›, tüccar veya devlet adamlar› taraf›n-
dan yapt›r›lan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutun-
da de¤ildi.
Niflabur, Ba¤dat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve
Horasan’›n hemen hemen her flehrinde infla edilen Nizamiye Medreseleri ise her
fleyden önce vak›f kurulufllar› idi. Yani müstakil bütçeleri, gelir kaynaklar› vard›;
idarî ve e¤itim personeline maafl veya aynî gelir ödenmekteydi. Ö¤rencilere ise ya-
t›p kalkacaklar› odalar verilmekte, beslenme ihtiyaçlar› karfl›lanmakta, ayr›ca burs
da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle e¤itimi cazip hale getirmekte ve en
önemlisi fakir ö¤rencilere imkan ve f›rsat eflitli¤i sa¤lamaktayd›.
Resim 10.1
Hârgird Nizamiye
Medresesinden
günümüze kalan,
çiçekli kûfî yaz› ile
yaz›lm›fl bir kitabe
parças›.
‹slam hukukuna göre vak›flar› flah›slar kurabildi¤ine ve kurucusunun ad›ndan

dolay› Nizamiye ad› verildi¤ine göre bu medreseleri yapt›ran kifli flüphesiz Niza-
mülmülk idi. Ancak kamu yarar› için yap›lan vak›flara devlet arazi tahsis edebil-
mekte ve hazineden tahsisat ay›rabilmekteydi. Dolay›s›yla Selçuklu Devleti bu

medreselerin yap›lmas›na büyük bir destek sa¤lam›flt›r.
Bir medrese genellikle önceden belirlenen bir ilim adam› için infla edilmektey-
di. Nitekim Niflabur medresesi devrin meflhur ilim adam› ‹mamü’l-Haremeyn el-
Cüveynî, Ba¤dat medresesi ise Ebû ‹shak efl-fiirazî için yap›lm›flt›. Nizamiye Med-
reselerine fiâfiî olan, dolay›s›yla fiâfiî f›kh› okutacak müderrisler tayin edilmektey-
di. Bu durum vâk›f›n (vak›f kurucu), yani Nizamülmülk’ün fiâfiî olmas›ndan kay-
naklan›yordu. Verilecek e¤itimi bir mezhep ile s›n›rlama vak›f mant›¤› ile çelifliyor
görünse de, bu tercih toplum taraf›ndan vâk›f›n inanc›nda samimiyetiyle iliflkilen-
dirilmekteydi. Dolay›s›yla vâk›f›n medreseye kendi ba¤l› bulundu¤u mezhebin f›k-
h›n› okutacak bir müderris tayin etmesi do¤al bir durumdu. Burada zikredilmesi
gereken önemli bir durum ise medreselere fiâfiî müderris tayin edilmesine, kendi-
leri Hanefî olan Selçuklu sultanlar›n›n müdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar
ve di¤er hanedan üyeleri de kendi yapt›rd›klar› medreselere Hanefî müderris tayin
etmekteydiler. Nitekim Tu¤rul Bey Niflabur’da, Melikflah (es-Sultan), efli Terken
Hatun (Terken Hatun), o¤lu Mahmud (Mu¤îsiyye) ve k›z› (el-Vakfiyye) ile kardefli
Tutufl’un gulâm› Humartegin (et-Tutufliyye) Ba¤dat’ta Hanefîler için medrese infla
ettirmifllerdir. Anlafl›lan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi döneminde mezhep-
ler aras›nda bir rekabete de sebep olarak bir çok Hanefî, ve Hanbelî (XII. yüzy›l-
da Ba¤dat’ta) medresenin aç›lmas›na öncülük etmifltir.
Bir medreseye genellikle bir müderris tayin edilmekte ve vefat›na kadar da gö-
revinde kalmaktayd›. Nadiren azledilmekte veya kendisi görevi b›rakmaktayd›.
Medreselerde verilen derslerin belli bir düzeni yoktu. Her müderris kendi uzman-
l›k alanlar›na göre müfredat› belirlemekteydi. Ancak kurulufl hedeflerine uygun
olarak müfredata dinî ilimlerin hakim oldu¤u görülmektedir. Genellikle Kur’an,
hadis, fiafiî f›kh› ve usulü, Efl’arî kelâm› (‹slâm›n iman esaslar›n› aklî delillerle ince-
leyen ilim), Arap dili ve edebiyat›, edeb, riyâziye (matematik) ve ferâiz (miras hu-
kuku) gibi dersler okutulmaktayd›. Az da olsa baz› medreselerde dinî ilimlerin ya-
n›nda mant›k, hendese (geometri), nücûm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer
verilmekteydi. Mesela meflhur ilim adam› Gazzâlî’nin, Niflabur Nizamiyesinde ‹ma-
mü’l-Haremeyn’den mezheb (f›k›h), h›lâf, cedel, f›k›h usulü, mant›k, hikmet ve fel-
sefe okudu¤u kaydedilmektedir. Ders günleri ve ders saatleri düzensizdi, bir stan-
dart yoktu. Her müderris ders günlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi.
Ö¤rencilerin genellikle yirmi yafllar›nda e¤itime bafllad›klar› ve dört y›l e¤itim
gördükleri bilinmektedir. Ö¤renci mevcudunda da bir s›n›rlama olmad›¤› anlafl›l-
maktad›r. Müderrisin flöhreti dersini takip eden ö¤renci say›s›n› artt›rmaktayd›. Me-
sela Cüveynî’nin derslerini hergün 300, hatta ömrünün son günlerinde 400 kadar
ö¤rencinin dinledi¤i rivayet edilmektedir. Medrese e¤itiminin genel özelliklerin-
den biri de ö¤rencinin istedi¤i bir ilmi (dersi), herhangi bir flehirdeki bir medrese-
de ilmiyle flöhret olmufl bir ilim adam›ndan okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek ta-
bii e¤itim ve ilim hayat›na bir canl›l›k ve zenginlik katmaktayd›. Mesela ilim tahsil
ederken on befl flehir dolaflarak belki de en çok seyahat eden meflhur tarihçi ‹bn
Asâkir (ö. 1176) buna güzel bir örnektir.
Nizamiye Medreselerinin ‹smailî fiîas›n›n veya Bât›nîlerin propagandalar› karfl›-
s›nda Sünnî inanc› güçlendirdi¤i, bunun için yeni kadrolar yetifltirdi¤i, getirdi¤i im-
kânlarla e¤itimi yayg›nlaflt›rd›¤›, ça¤›nda ve sonras›nda aç›lan yeni medreselere ör-
nek teflkil etti¤i kesindir. Ancak verilen e¤itimin fiafiî f›kh› ve Efl’arî kelâm› ile s›-
n›rland›r›larak di¤er mezhepleri geriletti¤i, felsefe dersleri okutulmayarak ‹slam
düflüncesinin geliflmesine engel oldu¤u, hatta para karfl›l›¤› ö¤retilen ilmin itibar›-
n› düflürdü¤ü gibi iddialar da ileri sürülmektedir. Yukar›da verdi¤imiz baz› örnek-

ler de göstermektedir ki ‹slam Dünyas›nda Nizamiyelerin d›fl›nda di¤er mezheple-
rin görüflleri do¤rultusunda e¤itim veren bir çok medrese mevcuttu. Kurulufl amaç-
lar›yla do¤ru orant›l› olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi do¤ru olmak-
la birlikte, ilgili ö¤rencilerin bu alanda öne ç›kan ilim adamlar›ndan medrese d›fl›n-
da ders ald›klar› da bilinmektedir.
Büyük Selçuklu Devletinin bu miras›n› Türkiye Selçuklular› Türkiye’de, Nured-
din Mahmud Zengî ve Salâhaddin Eyyûbî el-Cezîre (Güneydo¤u Anadolu ve Ku-
zey Irak), Suriye ve M›s›r’da bir çok medrese yapt›rarak devam ettirmifllerdir.
Nizamiye Medreselerinin kurulufl sebeplerini aç›klay›n›z.. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

2
‹L‹M VE EDEB‹YAT
Selçuklular›n siyasî baflar›lar›n›n yan›nda ‹slâm ve Türk dünyas›na ne katt›¤›n› or-
taya koyabilmemiz için, dahil olduklar› ‹slam dünyas›n›n durumuna bir göz atma-
m›z gerekir. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, Selçuklular›n tarih Ssahnesine
O R U ç›kt›klar› S O R U
XI. yüzy›l bafllar›nda, siyasî istikrars›zl›k yayg›n hale gelmifl, Sünnî-fiîî kutuplaflma-
s› oluflmufl, hatta Abbasî hilâfeti fiîî Büveyhîlerin iflgaline maruz kalm›flt›; dolay›siy-
D‹KKAT D‹KKAT
le siyâsî bir birlik yoktu. Bu siyasî çekiflmeler tabiatiyle itikadî ve fikrî husûmetleri
de tahrik ediyordu.
N N
Selçuklular (Do¤u) ‹slam dünyas›nda önce siyasî ve askerîSIRA S‹ZDE
maharetleriyle k›sa SIRA S‹ZDE
zamanda merkezî bir yönetim kurarak birli¤i ve istikrar› sa¤lamay› baflard›lar. Da-
ha sonra siyasette sa¤lanan bu baflar›y› ak›lda ve gönülde de tesis etmek için e¤i-
tim seferberli¤ine giriflip Nizamiyeleri ve di¤er medreseleri kurdular. Zaman za-
man mezhepler aras› husumetler baflgösterdiyse de bunlar önlenmeye çal›fl›ld›. Ni-
tekim Ba¤dat’ta Hanbelîler ile fiâfiîler aras›ndaki tart›flmalar kavgaya
K ‹ T A P dönüflünce, K ‹ T A P
Ba¤dat Nizâmiye Medresesinin müderrisi Ebû ‹shak efl-fiîrazî’ye bir uyar› mektubu
gönderilmiflti. Vezir Nizamülmülk mektupta, medresenin bir mezhebi de¤il, ilmi
korumak ve yüceltmek için kuruldu¤u ve mezhepler aras›ndaT bir E L Eayr›l›¤›n
V ‹ Z Y O N veya ter- TELEV‹ZYON
cihin söz konusu olamayaca¤›n› belirtmekteydi.
Di¤er taraftan Selçuklular›n tarih sahnesine ç›kt›klar› tarihler dört as›rl›k ‹slam
dünyas›n›n kurdu¤u medeniyetin zirvesinde oldu¤u bir dönemdi. Abbasîlerin
830’da Ba¤dat’ta kurdu¤u Beytülhikme ve 1004’te Kahire’de ‹Fât›mîlerin
NTERNET kurdu¤u ‹NTERNET
Dârülhikme müesseselerinde yap›lan çal›flmalar, tercüme faaliyetleri süreci h›zlan-
d›rm›fl, Huneyn b. ‹shak (ö. 873), Benî Musa kardefller, Fârâbî (ö. 950), ‹bn Sînâ (ö.
1037), ‹bn Heysem (ö. 1040?), Bîrûnî (ö. 1061?) gibi dünyaya büyük abide flahsi-
yetler yetiflmifl ve bunlar görüflleriyle, bulufllar›yla ilim dünyas›na büyük katk›lar
sa¤lam›fllard›.
Ancak baz› ilim adamlar› ‹slam medeniyetinin XI. yüzy›lda bir duraklama yafla-
d›¤›, buna da Selçuklular›n, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep oldu¤unu iddia
eden önyarg›l› görüfller ileri sürmüfllerdir. Asl›nda bu önyarg› dönemin kaynakla-
r›na da yans›m›flt›r. Mesela tarihçi ‹bnü’l-Esir’in Arslan Yabgu’nun o¤lu Kutalm›fl
için verdi¤i bilgi ilginçtir. O Kutalm›fl’›n “bir Türk olmas›na ra¤men” astronomi-as-
troloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra çocuklar›n›n da bu eski ilimleri ö¤-
renmesine ve bu ilimlerle u¤raflanlar› himaye etmelerine hayret etmektedir.
Önceki parlak dönemle k›yasland›¤›nda Selçuklu devrinde ilmî faaliyetlerin ay-
n› mahiyette ve seviyede olmad›¤› söylenebilir; ama bu onlar›n duraklamaya sebep
olduklar›n› göstermez. Asl›nda duraklaman›n olup olmad›¤› bile tart›flma konusu-
dur. Bize ulaflan yazma eserlerin büyük k›sm› Selçuklular döneminde ve sonraki
as›rlarda istinsah (kopya, ço¤altma) edilmifltir. X. yüzy›l öncesine ait çok az olan
yazma eserler, XII. yüzy›ldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Selçuklu ça¤›n-
da ilmî gelene¤in kesilmeyip artarak devam etti¤ini gösterir. Nitekim ‹bn Sînâ’n›n
ö¤rencileri, Gazzâlî, Ömer Hayyam ve arkadafllar›, Nizamülmülk, ‹mamü’l-Hare-
meyn el-Cüveynî, Ebu ‹shak efl-fiirazî bu devirde yaflam›fllard›r.
Tarih boyunca ilim ve sanat›n geliflmesinde himaye unsuru büyük önem tafl›-
m›flt›r. Orta Ça¤ ‹slam ve Türk devletlerinde oldu¤u gibi, Selçuklularda da iktidar
sahibi olan sultan, melik, vezir ve di¤er bürokratlar ile servet sahiplerinin, sarayla-
r›nda alim, edip veya flairleri toplay›p himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmakta-
y›z. Makam mevki sahiplerinin bu seçkin kiflilere kol kanat germeleri, asl›nda on-
lar›n flân›ndand›. Çünkü her yaz›lan eser kendisine övgüler düzülerek ithaf edile-
ce¤i için, onun ad›n›n yay›lmas›na sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi ken-
di lehine kamuoyu oluflturman›n zeminini sa¤l›yordu. Devlet adamlar› bu konuda
büyük bir rekabet içindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilmî ve edebî eserlerin or-
taya ç›kmas›n›, ilim ve edebiyat›n geliflmesini, yayg›nlaflmas›n› tetikliyordu. Deni-
bilir ki medreseler do¤ru kabul edilen bilgiyi topluma ulaflt›rmay›, himaye usûlü
ise ilmin, dil ve edebî zevkin geliflmesini sa¤lamaktayd›.
Selçuklu döneminde yaflam›fl, verdikleri derslerle veya yazd›klar› eserlerle ilme
katk›s› olmufl bir çok ilim adam›ndan bir k›sm›n› afla¤›da tan›taca¤›z. Bu flahsiyet-
lerin ortaya ç›kmas›nda Selçuklu yöneticilerinin maddî - manevî desteklerinin ne
kadar etkili oldu¤u apaç›k ortadad›r.
Gazzâlî
Selçuklu ça¤›nda (Türkiye Selçuklular› hariç) düflünce ve ilim hayat›na damgas›n›
vuran en önemli isim flüphesiz Gazzâlî’dir (ö. 1111). As›l künyesi ve ad› Ebû Hâ-
mid Muhammed olup ‹mam Gazzâlî diye tan›n›r. Bu nisbe iplikçi olan babas›n›n
mesle¤inden gelmektedir. 1058’de Tûs’ta do¤mufl, ilk tahsiline burada bafllam›fl, 5
y›l Cürcan’da e¤itime devam ettikten sonra, 1080 y›l›nda Niflabur’a giderek Nizami-
ye Medresesinde zaman›n meflhur kelâm alimi ‹mamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin
ö¤rencisi olmufltur. Gazzâlî ö¤renimi boyunca baflta f›k›h olmak üzere hadis, aka-
id, gramer, mant›k, kelam, hikmet ve felsefe okumufltur. Hocas›n›n onun için “de-
rin bir deniz”, daha ö¤renci iken yazd›¤› el-Menhûl isimli f›k›h kitab› dolay›siyle de
ona “Beni sa¤ken mezara gömdün; ölümümü bekleyemez miydin?” dedi¤i rivayet
edilir.
Hocas›n›n 1085’te vefat› üzerine Vezir Nizamülmülk’ün muhitine dahil oldu ve
1091’de Ba¤dat Nizamiyesinin müderrisli¤ine getirildi. Burada 300’e yak›n ö¤ren-
ciye ders verirken felsefe, Bât›nîlik ve tasavvuf üzerine araflt›rmalar da yapt›. Eser-
lerinin en az yirmibefl kadar›n› bu son iki dönemde yazm›flt›r. Bu arada kazand›¤›
flöhret, sayg›nl›k, baflar› bir tarafa, onun flüpheci tabiat›, kendisini ahlâkî bak›mdan
sorgulamaya yöneltti ve sonunda Ba¤dat’la bütün iliflkilerini kesme karar› ald›. ‹h-
tiyaç fazlas› olan bütün servetini da¤›tt›. Medresedeki görevini kardefli Ahmed’e b›-
rakarak 1095 y›l›nda Ba¤dat’tan ayr›ld›. fiam ve Kudüs’ten sonra hacca gitti. Hac-
dan Ba¤dat’a, oradadan da Horasan’a geçti. Meflhur ‹hyâu Ulûmi’d-Dîn, Kimyâ-y›
Saâdet ve Eyyühe’l-Veled gibi eserlerinin yan›nda, Bât›nîlik hakk›ndaki eserlerini
de hep bu inziva döneminde yazm›flt›r. 1106’da ise Niflabur Nizamiyesinde tekrar
ö¤retim görevine döndü. Bu dönüflünde Sultan Sancar’›n veziri ve Nizamülmük’ün
o¤lu Fahrülmülk’ün etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu dönemde o art›k “O zaman
mevki kazand›ran ilmi ö¤retiyordum; flimdi ise mevki terkettiren ilme ça¤›r›yo-
rum.” demektedir. Nitekim kendisi 3 y›l sonra bu görevini de b›rakarak memleke-
ti Tûs’a dönmüfltür. Evinin yan›na medrese ve hankâh yapt›ran Gazzâlî, ömrünün

son y›llar›n› ders vermek, gönül ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geçirdi.
Gazzâlî ‹slam düflünürleri aras›nda en çok eser verenlerdendir. F›k›h, mant›k,
kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlar›nda yazd›¤› eserlerin 400 civar›nda oldu-
¤u söylenmekte ise de, bunlar›n bir k›sm›n›n ona yanl›fll›kla isnat edildi¤i, di¤er bir
k›sm›n›n da seçmeler veya özetlerden olufltu¤u tespit edilmifltir. Nasihatname tü-
ründeki Nasîhatü’l-Mülûk adl› eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancar’a
ithafen yazm›flt›r. Selçuklu sultanlar›n›n ilim adamlar›na tavr›n› gösteren flu kay›t da
konumuz aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Gazzâlî’yi çekemeyenler, Hanefi mezhebi-
ne muhabbetini bildikleri Sultan Sancar’a onun Ebû Hanife aleyhinde sözler söy-
ledi¤ini iddia ederler. Sultan iflin asl›n› bizzat Gazzâlî’den ö¤renmek ister. Huzuru-
na getirilen Gazzâlî’yi taht›na oturtarak ona büyük hürmet gösterir. O iflin asl›n› en-
gin ifade gücüyle arzedince, sultan›n ona sayg›s› daha da artar.
Onun görüflleri sadece kendi dönemini de¤il, o günden bugüne ‹slam düflün-
cesini etkilemifltir. Gazzâlî’nin düflünce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf aras›nda
yeni dengelerin kurulmas›na sebep olmufl; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni
yönelifller ortaya ç›km›flt›r. Oryantalistler onunla ‹slam düflüncesindeki canl›l›¤›n
durdu¤unu iddia ederler. Halbuki bu de¤iflim bir ilmî durgunlu¤un de¤il, bir mo-
delin, kuramsal çerçevenin (paradigma) sa¤lamlaflmas›n›n sonucudur. O önceki
bütün düflünce tarzlar›n› incelemifl ve bunlar›n sonraki temsilcilerini ciddi bir sor-
gulamaya yöneltmifltir. Mevcut birikimi çok iyi anlamaya çal›flm›fl, elefltirel gözle
yorumlam›fl ve hep sistemlefltirme çabas› içinde olmufltur.
Nizamülmülk
Selçuklu tarihinde büyük devlet adaml›¤›yla, kurdu¤u Nizamiye Medreseleriyle ve
yazd›¤› eserle iz b›rakan bir flahsiyettir. Künyesi ve ad› Ebu Ali Hasan olup 1018’de
Tûs’ta do¤du. Nizamülmülk lâkab›, Sultan Alp Arslan taraf›ndan vezirli¤e getirdi-
¤inde Abbasi halifesi taraf›ndan verilmifltir. Halep, Isfahan ve Ba¤dat’ta hadis oku-
du; inflâ ve hitabet sanat›nda kendisini gelifltirdi. Babas›yla birlikte Gaznelilerin
Horasan valisinin yan›nda çal›flt›. Selçuklular Horasan’› ele geçirip devlet kurunca,
baba o¤ul onlar›n hizmetine girdiler. Melik Alp Arslan’›n, sonra babas› Ça¤r› Beyin
yan›nda çal›flt›. Ça¤r› Bey vefat edince Horasan’› yöneten Alp Arslan sultan olunca
Kündürî’yi azledip Nizamülmülk’ü vezirli¤e getirdi (1063). 29 y›l Alp Arslan’›n ve
o¤lu Melikflah’›n vezirli¤ini yapt›. Siyasî dehas›yla devlet idaresinde, taht de¤iflik-
liklerinde, isyanlar›n bast›r›lmas›nda, savafllar›n kazan›lmas›nda etkili oldu. Askerî
iktâ sistemini yerlefltirdi. ‹smailî ve Bât›nîlerin propagandalar›na set çekmek için
Nizamiye Medreseleri e¤itim projesini yürürlü¤e koydu.
Sultan Melikflah’›n iste¤i üzerine meflhur Siyâsetnâme isimli eserini yazd›. Bu
eser siyasetname türünün genel özelliklerinin yan›nda, farkl› olarak bir devlet tefl-
kilat›nda bulunmas› gereken makam ve memuriyetleri de ele al›r. Bunlar›n özellik-
leri, neden gerekli olduklar› hikâyelerle pekifltirilerek anlat›l›r. Bu bak›mdan Sel-
çuklu devlet teflkilat›n›n bizzat kendisini olmasa da, onda olmas› gereken hususlar›
ele almas› büyük önem tafl›maktad›r.
Ömer Hayyam
Selçuklu devrinin meflhur simalar›ndan Ömer Hayyam, günümüzde daha çok ru-
baileriyle tan›n›r. Ancak o flairli¤inin yan›nda ‹bn Sînâ ekolüne mensup büyük bir
alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, t›p ve müzikle u¤raflm›fl,
eserler vermifltir. Hayyam’›n analitik geometrinin gelifliminde etkisi büyüktür.
Üçüncü dereceden denklemlerin çözümü konusunda Decartes’a (ö. 1650) kadar

afl›lamam›flt›r. ‹fllemlerde irrasyonel say›lar›n da rasyonel say›lar gibi kullan›labile-
ce¤ini ilk defa o ispatlam›flt›r. Hayyam’›n cebir ilmine de büyük katk›s› vard›r. Bir-
çok cebir denklemini s›n›fland›rm›fl ve ço¤una çözüm önermifltir. Denklemlerin
birden fazla köklerinin bulunabilece¤ini göstermifl ve bunlar› kök say›lar›na göre
s›n›fland›rm›flt›r. O üçüncü dereceden denklemleri sistemli bir flekilde çözdü¤ü
için cebirde Hârizmî’yi aflm›flt›r. Hayyam cebirsel olgular›n geometrik olgular ha-
linde ortaya ç›kt›¤›n› savundu¤u için, yine Descartes’tan çok önce nümerik ve geo-
metrik cebir aras›ndaki bofllu¤u kapatmada büyük bir mesafe alm›flt›r.
Sultan Melikflah Ömer Hayyam’› 1074/5 y›l›nda Isfahan’a davet etmifl ve Ebû
Hâtim ‹sfizarî (ö. 1121’den önce), Meymûn el-Vâs›tî, Abdurrahman Hâris ve Mu-
hammed Hâzin’den oluflturulan heyetin bafl›na getirmifltir. 1083 y›l›nda burada ku-
rulan rasathanede bu heyet gözlemler yapt› ve Zîc-i Melikflâhî (y›ld›z almana¤›, ka-
talo¤u) ile Celâlî Takvimini haz›rlad›lar. Günefl y›l›na göre haz›rlanan bu takvim en
mükemmel takvimlerden biriydi. Ad›n› Sultan Melikflah’›n Celâleddin lâkab›ndan
alm›flt›r. Y›lbafl›n›n y›l›n belli bir gününe denk düflmesi ve bunun de¤iflmeksizin
böyle kalmas›, astronomlar›n en çok istedikleri bir fleydi. Bu heyet mevcut Yezdi-
cerd ve ‹skender takvimlerini inceledikten sonra, bunlar› düzeltmektense yeni bir
takvim tertibine karar vererek Celâlî Takvimini oluflturdu. Bu takvime göre günefl
y›l› uzunlu¤u 365,2424 (modern ölçümlere göre 365,2422) gündür, dolay›siyle ha-
ta pay› 5000 y›lda 1 gündür. Takvimin bafllang›c› 15 Mart 1079 idi. Ay adlar› eski
Fars takvimindeki gibi olup, sonlar›na “kadîm” yerine “celâlî” kelimesi getirilmifltir.
Gregoryen’den 500 y›l kadar önce düzenlenen Celâlî Takvimi, mevsimlere tam ola-
rak uydu¤u için do¤ru tarihleme veren yan›lg›s›z takvimlerin ilkidir. Gregoryen
Takvimi bu takvim örnek al›narak tertip edilmifltir.
Hayyam’›n flairlik yönü kendi döneminde de¤il, sonralar› ortaya ç›kar›lm›fl ve
bu yönüyle tan›nm›flt›r. fiiirleri rubailerden ibarettir. Rubai flairin genellikle baflka-
lar›na açmay› düflünmedi¤i duygu ve düflüncelerini rahatlamak için kulland›¤› bir
kal›pt›r. Onun rubailerinin ço¤unda, insan›n yokluktan gelip yoklu¤a gitti¤i için,
yaflad›¤› an› iyi de¤erlendirmesi gerekti¤i düflüncesi ve derûnî bir hüzün hakimdir.
Ona göre varl›k bir muammad›r; onu çözmeye çal›flmak bofluna kürek çekmektir.
Hayyam’›n rubailerinin ra¤bet görmesinde, düflüncelerinin yan›nda derin konula-
r›n yal›n bir dille ifade edilmesi de etkili olmufltur. Rubailerinde flaraba çokça yer
vermesi, baz›lar›n›n onun sarhofl ve rind-meflrep birisi oldu¤una hükmetmelerine
sebep olmaktad›r. Bunu iddia edenler ‹slam edebiyat›nda sembolik anlat›m›n (me-
caz) ne kadar ra¤bet gördü¤ünü unutmaktad›rlar. Bu nedenle Hayyam’›n melâmî-
meflrep bir flair oldu¤unu söylemek, herhalde daha do¤ru olur. Onun rubaileri ilk
defa XV. yüzy›lda Tarabhâne isimli müstakil bir eserde toplanm›flt›r. Bu eserde
559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu say› artm›flt›r.
Ebû Hâtim ‹sfizârî

Selçuklu ça¤›nda müspet ilimlerden matematik ve astronomide öne ç›kan di¤er bir
ilim adam› ise Ömer Hayyam’›n Celâlî Takvimi heyetinde yer alan Ebû Hâtim ‹sfi-
zârî’dir (ö. 1121’den önce). O meteorolojik olaylar›n aç›klanmas› ve a¤›rl›k ölçüle-
rinin nas›l kullan›laca¤›yla ilgili risaleler yazm›flt›r. Arflimet Kanunundan faydalana-
rak mîzânü’l-g›sse ad›n› verdi¤i hidrostatik teraziyi icat etmifltir. Bu terazi k›ymetli
bir eflyan›n yap›m›nda kullan›lan alt›n ve gümüflün safl›k oran›n› ve kat›fl›ksa, ne
oranda yabanc› metal içerdi¤ini tespit etmektedir. ‹sfizârî terazisini Sultan Sancar’a
takdim etmek için Merv’e gitmifl ve orada vefat etmifltir. Rivayete göre ölüm sebe-
bi, bu terazi ile sultan›n hazinedâr›n›n baz› de¤erli eflyay› sahteleriyle de¤ifltirdi¤i-
nin anlafl›laca¤› ve bu nedenle onun öldürülebilece¤i endiflesiyle duydu¤u afl›r›
üzüntüdür.
El-Harakî
Filozoflu¤unun yan›nda matematik, astronomi ve co¤rafya alimide olan el-Harakî
(ö. 1158), önce f›k›h ve hadis okumufl, sonralar› Merv’e yerleflip hisab, hendese ve
felsefeye yönelmifltir. Kimlerden ders ald›¤› bilinmiyor ise de Batlamyus, ‹bn Sînâ
ve Ebû Cafer el-Hâzin’in kitaplar›n› okudu¤u eserlerinden anlafl›lmaktad›r. En mefl-
hur eseri et-Tebs›ra fî ‹lmi’l-Hey’e’yi Sultan Sancar’›n veziri Nasîrüddin Mahmud el-
Hârizmî’nin o¤lu Emîr-i Hâcib fiemseddin Ali’ye ithaf etmifltir. Müntehe’l-‹drâk isim-
li eserini ise, ö¤rencilerine aklî ve riyazî ilimleri ö¤retmek için yazd›¤›n› belirtmek-
tedir. O çal›flmalar›nda kozmografya ile co¤rafyay› ayr› bölümlerde ele alarak, X.
yüzy›l ortalar›nda fizikî co¤rafyay› riyazî co¤rafyaya ba¤lamaya yönelik ak›ma yeni
bir yön kazand›rm›flt›r. Mevcut astronomi ve co¤rafya bilgilerini özetleyen el-Hara-
kî, ‹bnü’l-Heysem ve Hâzin’in gezegen ve y›ld›zlar›n hayal mahsulü daireler üzerin-
de de¤il, iç içe, düzenli ve devaml› dönen küresel yüzeyler üzerinde hareket ettik-
leri görüflünü aç›k ve inand›r›c› bir hale getirmifltir. Eski Latince eserlerde onun ese-
rinden bahsedilmekte, ayr›ca bahsedilen iki eserinin XIII. yüzy›l›n büyük filozof ve
astronomu Kutbüddin fiirâzî’nin kaynaklar› aras›nda geçti¤i de görülmektedir.
Abdurrahman el-Hâzinî
Ebu’l-Huseyn Ali el-Hâzin’in Bizans as›ll› kölesidir. el-Hâzinî mahlas› efendisinin
Merv’deki Selçuklu saray›nda hazinedar olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Sahibinin
de deste¤iyle iyi bir e¤itim ald›; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar döne-
minde, saray›n da himayesiyle araflt›rmalar›n› sürdürdü. ‹slam dünyas›nda orijinal
gözlemler yapm›fl yirmi astronomdan biri olan el-Hâzinî, uzun y›llar en güvenilir
olarak kabul edilen zîcinin bulundu¤u ez-Zîcu’l-Mu’teberi’s-Sancarî es-Sultânî ile
‹slam dünyas›nda teraziler hakk›nda yaz›lan en önemli eser olan Kitabu Mîzâni’l-
Hikme’sini Sultan Sancar’a ithaf etmifltir. Mîzânü’l-hikme ad›n› verdi¤i bu hidros-
tatik terazi hassasl›k bak›m›ndan öncekilerden daha üstündü.
Resim 10.2
Abdurrahman el-Hâzinî’nin yapt›¤›
terazi ile su saatinin maketleri:
Tartmada hata pay›n› 1:60.000’e
indirmeyi amaçlayan mîzânü’l-hikme
ad›n› verdi¤i terazi (solda). Dakikalar›
gösteren su saati. Terazinin tek
kefesinden akan su öyle ayarlan›yor ki,
azalan a¤›rl›¤›na göre, geçen zaman
ölçüsünü dakikalarla veriyor (sa¤da).
(Kaynak: Fuat Sezgin, ‹slâm’da ‹lim ve
Teknoloji, Frankfurt J. W. Goethe
Üniversitesine Ba¤l› Arap-‹slam Bilimler
Tarihi Enstitüsü Müzesinden Bir K›s›m
Aletlerin Sergisi, Frankfurt 2004, s. 65,
81.)
Sultan Melikflah’tan sonra siyasi buhran bafl göstermesine ra¤men, Sultan Tapar
zaman›nda riyaziye ve heyet ilminde meflhur olan Muhammed el-Beyhakî, Isfahan
Rasathanesinde çal›flmalar›na devam etti. Tapar’›n o¤lu Mahmud ise Bedîu’l-Ustur-
lâbî lâkapl› Ebu’l-Kas›m Hibetullah’› (ö. 1139/40) Ba¤dat’ta sultan›n saray›nda ya-
p›lan rasatlar›n bafl›na getirdi. Bu alim, el-Mu’ribü’l-Mahmûdî ad›n› verdi¤i sultan
ad›na bir zîc haz›rlad›. el-Usturlâbî ayr›ca usturlab vs. imal etmesiyle meflhurdu ve
bu iflten büyük bir servet kazanm›flt›.
Hârizmflah Muhammed ve Ats›z’›n himayesinde olan Zeynüddin el-Cürcânî (ö.
1137) t›p sahas›nda de¤erli eserler vermifltir. Bunlar aras›nda Zahîre-i Hârizmflâhî
adl› kitab› hakl› bir flöhret kazanm›flt›r. Dinler tarihi hakk›ndaki meflhur el-Milel
ve’n-Nihâl’in yazar› efl-fiehristânî (ö. 1153), eserini Sultan Sancar’›n veziri Ebu’l-Ka-
s›m Muhammed’e ithaf etmifltir. Yine o ‹bn Sînâ’ya itirazlar›n›n yer ald›¤› el-Musâ-
ra’a’n›n müellifidir. Selçuklu sultanlar›n›n tabibi Ebu’l-Berekât Hibetullah b. Melkâ
(ö. 1165) da yine ‹bn Sînâ’n›n Kitabü’fl-Sifâ’s›ndaki pek çok görüflünü Kitabü’l-
Mu’teber adl› felsefe kitab›nda tenkit etmifltir.
XII. asr›n ikinci yar›s› ile XIII. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Selçuklular ve onlar›n ta-
kipçisi olan Hârizmflah, Zengî ve Eyyûbî devletleri sahalar›nda çok say›da ünlü alim
ve felsefeci yetiflti. Bunlar›n aras›nda felsefe ve kelam sahas›nda fiihâbüddin Yahyâ
b. es-Suhreverdî (ö. 1191) ile Fahreddin er-Râzî (ö. 1209) iki önemli örnektir.
SIRA S‹ZDE Selçuklularda ilim

SIRA ve edebiyat›n geliflmesini sa¤layan hususlar› aç›klay›n›z.
S‹ZDE
3
Selçuklu dünyas›nda imparatorluk yap›s›n›n gere¤i olarak farkl› alanlarda, fark-
l› diller kullan›lmaktayd›. Selçuklu saray›nda ve k›smen orduda, Türkler kendi ara-
lar›nda Türkçe konuflmaktayd›lar. Fars kültürünün bask›n etkisiyle bürokrasinin,
S O R U yani devletinS Oresmî R U dili Farsça, medrese ve ilmin, hukukî belgelerin dili ise Arap-
çayd›. Hal böyle olunca Türkçe yaz› dili Karahanl›larda oldu¤u kadar geliflme im-
kân› bulamad›. Selçuklular›n tâbii Hârizmflahlar›n merkezi olan Hârizm bölgesi bu
D‹KKAT D‹KKAT
konuda bir istisna teflkil etmektedir. Meflhur lugat alimi ve Keflflâf isimli Kur’ân tef-
sirinin yazar› Zemahflerî (ö. 1144), Hârizmflah Ats›z’a ithaf etti¤i, Arapça bir lugat
N N
olan Mukaddimetü’l-Edeb’i Hârizm Türkçesine de tercüme etmifltir. Bu eser bir ba-
k›ma Mahmud Kâflgarî’nin eserini tamamlar mahiyette oldu¤u için önemlidir. Ayr›-
ca Hârizm sahas›nda Yesevî halifelerinin, özellikle Hakîm Süleyman Ata’n›n (ö.
1186/7) fleyhini taklid ederek yazd›¤› hikmetler (Bak›rgan Kitab›), manevî tesirle-
rinin yan›nda Türkçenin de yaflat›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r. Yine muhtemelen Mu-
K ‹ T A P hammed b.KKays’›n ‹ T A Pyaz›p Celâleddin Hârizmflah’a sundu¤u Tibyânü’l-Lugâti’t-Tür-
kî alâ Lisâni’l-Kangl› isimli lugat de geç de olsa bu sahada yaz›lm›fl önemli bir
Türk dili yadigâr›d›r.
TELEV‹ZYON
Selçuklularda
TELEV‹ZYON
bürokrasi dilinin Farsça olmas›, tabiat›yle dönemin naz›m ve ne-
sir dilinin de Farsça devam etmesine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili
bir edebî dil haline gelmesini, Gazneli ve özellikle Selçuklulara borçludur. Yukar›-
da da belirtti¤imiz gibi üst mevkilerdeki Selçuklu yöneticileri, özellikle Sultan Me-
‹NTERNET ‹ N T E R Nsaraylar›n›
likflah ve Sancar, ET birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmifllerdir. ‹fl-
te bu muhitlerde flairler divanlar›n› hep Farsça yazm›fllard›. Baz› sultanlar ve hane-
dan üyeleri bizzat Fars fliirinden hofllanmaktayd›lar ve edebî bir zevk sahibiydiler.
Hatta bunlardan Farsça rubai yazanlar› bile vard›.
Veys ü Ramîn’in müellifi Fahreddin Gurgânî Tu¤rul Beyin, Emîrü’fl-fiuarâ Bur-
hanî ise Sultan Alp Arslan’›n, sonra da o¤lu Melikflah’›n himayesinde bulunmufllar-
d›r. Sultan Melikflah’›n melikü’fl-fluarâs› meflhur Muizzî (ö. 1124-27) idi. Bu flair da-
ha sonra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancar’›n da yan›ndad›r. Yine Reflidî-i Semer-

kandî, Fahrü’fl-fiuarâ Muhammed, Melikflah’›n meddahlar›ndand› (methedici).
Ebu’l-Mefahir-i Râzî ise Sultan Tapar’›n himayesindeki flairlerdendi.
Sultan Sancar da uzun süren saltanat› süresince bir çok alim ve flairi saray›nda
himaye etmifltir. Kasideci Enverî, Edib Sâbir, Reflid-i Vatvat, Arapça ve Farsça kasi-
deleriyle bilinen Abdülvâsi Cebelî, Hasan-› Gaznevî gibi bir çok flair ve ilim adam›
onun yan›ndayd›. Sultan Alp Arslan’n›n o¤lu Toganflah’›n nedimi Ezrakî-i Herevî
de dönemin önemli flairlerindendir.
Selçuklularda Farsçan›n etkisinin sebepleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

4
M‹MARÎ VE SANAT
Büyük Selçuklular, daha önce kurulan, ça¤dafl› ve komflusu olan Karahanl› ve
Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Türk mimarisinin geliflmesine kat-
k› sa¤lad›lar. Kurulan devletin k›sa zamanda imparatorluk boyutuna
S O R U ulaflmas›, ge- S O R U
lirlerin artmas›na, dolay›siyle de refah seviyesinin yükselmesine sebep oldu. Di¤er
taraftan ‹slam ve Türk kültüründe kamu binalar›n› vak›flar›n yapmas› ve vak›f mü- D‹KKAT
D‹KKAT
essesesinin insan tabiat›n›n ayn› zamanda içe ve d›fla dönük yönünü gayet güzel
ifade etmesi, bu eserlerin yap›lmas›n› özendirmifl ve teflvik etmifltir. ‹mkân, ortam
N N
ve niyet oluflunca ortaya toplumun yararlanaca¤› say›s›z mescid (cami), medrese,
hankah/zaviye, han, kervansaray vs. infla edilmeye bafllanm›flt›r. Yapt›klar› bu abi-
delerin plan, mimari ve süslemeleri, flüphesiz onlar›n inanç,AMAÇLARIMIZ
zevk ve estetik anla- AMAÇLARIMIZ
y›fllar›n›n bir yans›mas›d›r.
Mescid-i Cumalar K ‹ T A P K ‹ T A P
Selçuklular, Karahanl›lar›n ve Gaznelilerin daha önceki uygulamalar›n› daha ileri-
ye tafl›yarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mihrap önünde-
ki kubbeli mekan› gelifltirdiler. Böylece bütün Türkistan’a ve T E ‹ran’a
L E V ‹ Z Y Odört
N eyvanl›, TELEV‹ZYON
avlulu ve mihrap önü kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Büyük Selçuklulardan
bize ulaflan ilk mescid (cami), önemli k›s›mlar› Melikflah zaman›nda yap›lan Isfa-
han Mescid-i Cumas› (Cuma namaz› k›l›nan mescid)’d›r. Kitabelerinden anlafl›ld›¤›-
na göre, 1080 tarihli büyük mihrap kubbesi Melikflah, avlu‹ Nd›fl›nda
T E R N E T kuzeydeki ‹NTERNET
Kümbed-i Hâkî denen küçük kubbeli mekan ise 1088 y›l›nda Melikflah’›n efli Ter-
ken Hatun ad›na veziri Tâcülmülk taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Dört eyvanl› avlu ve re-
vaklar ise Melikflah sonras› Selçuklu döneminden kalmad›r. Daha sonralar› bir çok
defa yap›lan ilave ve tadilatlarla mescid geniflletilmifltir.
Bu mescid-i cuman›n özelli¤i, mihrab›n önünde, payeli k›sm›n ortas›nda yük-
selen ve avlu taraf›nda büyük bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli mekand›r. Bu
bölümün harimin di¤er k›s›mlar›ndan belirgin bir flekilde ayr›lmas›, buran›n sulta-
n›n Cuma namaz›n› k›lmas› için ayr›ld›¤›n› gösterir. XII. yüzy›lda ise avlu cephele-
rinin her birinin ortas›na birer eyvan yap›larak dört eyvanl› cami tipinin (klasik As-
ya cami tipi) en görkemli örneklerinden biri ortaya ç›km›flt›r.
Resim 10.3
Isfahan Mescid-i
Cumas› ve Sultan
Melikflah’›n
mihrab›n önüne
ekletti¤i görkemli
kubbesi, ‹ran
Daha sonra infla edilen ‹ran’daki Selçuklu camileri küçük ölçekli, tu¤ladan ya-
p›lm›fl, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahan’daki Melikflah kubbesini izlerler. Sel-
çuklu camileriyle bafllayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 ta-
rihli Zevvare Mescid-i Cumas›d›r. Bu abide mihrap önü kubbesi ile dört eyvanl› ve
minareli bir cami olarak büyük bir geliflmenin öncüsü olmufltur. Karahanl› ve Gaz-
neli ribat ve saraylar›nda uygulanan dört eyvanl› plan flemas›, ilk defa burada, bir
camide uygulanm›flt›r. 7.45 m. çap›ndaki kubbe, planda yerini alm›flt›r. Bu plan
sonraki camilerde de uygulanm›flt›r.
Sultan Tapar’›n Gülpayegan’da (Cêrbâzekân) yapt›rd›¤› mescid-i cuman›n ise,
kare bir mekan üzerine mukarnasl› tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vard›r. ‹çi
Terken Hatun kubbesi gibi geometrik çizimlerle süslenmifl, d›flar›da tromplar giz-
lenmifltir. Yine Sultan Tapar’›n yapt›rd›¤› Kazvin Mescid-i Cumas› ise kal›n tu¤la
duvarlar üzerine güçlü düz tromplarla çok sade fakat görkemli bir kubbe yap›s›na
sahiptir. Duvarlar›nda Gazne’deki Sultan Mesud’un saray›ndaki gibi, üç dilimli ke-
merlerden bir friz ile üstünde çiçekli kûfî ile yaz›lm›fl bir kitabe kufla¤›, bu sade
mekana bir zenginlik katmaktad›r. Yine bu flehirde ayn› hükümdar›n zaman›nda
yap›lan Mescid-i Haydariyye de di¤er bir Selçuklu eseridir.
Selçuklu kubbelerinin geliflmifl zengin iç yap›lar›na ra¤men, d›fllar› süslemesiz
sade, s›k tu¤la örgülü, kübik ve masif yüzeylerle kapl›d›r. Kübik gövde üzerinde,
sekizgen bir geçiflten sonra hafifçe sivrilen kubbe, Selçuklular›n gelifltirdi¤i bir
kubbe tipidir; dolay›siyle d›fltan hakim bir konumda görünen kubbe ile orijinal bir
cami mimarisi ortaya ç›km›flt›r. Gaznelilerin daha önce uygulad›¤› kubbe-eyvan
birleflmesini de Selçuklular gelifltirmifllerdir.
SIRA S‹ZDE Selçuklu mescid-i cumalar›n›n özellikleri nelerdir?

SIRA S‹ZDE
5
Minareler
Müslüman DTürkler
Ü fi Ü N E L ‹ Mtarih boyunca co¤rafî ve kültürel özeliklere göre çeflitli minare
tiplerini uygulam›fllard›r. Büyük Selçuklular da ‹ran’da ince ve uzun, silindirik mi-

S O R U nareleri benimsemifllerdir.
S O R U En eski Selçuklu eseri olan, 1058 tarihli, Tu¤rul Bey za-
D‹KKAT D‹KKAT

man›ndan kalan Damgan Mescid-i Cumas›n›n minaresi, yukar›ya do¤ru incelerek

yükselen silindirikti. Ortas›nda mavi ve firuze s›rl› kare panolardan kabartma örgü-
lü kûfî kitabe kufla¤› bulunan bu minare, ayn› zamanda Selçuklular›n ilk çinili mi-
marî eseridir. Keza Sâve’deki Mescid-i Meydan’›n minaresi Tu¤rul Bey zaman›nda
1061, Zevvare’deki Mescid-i Pamenar’›n minaresi ise Alp Arslan zaman›nda 1068
y›l›nda yap›lm›flt›r.
Kümbed ve Türbeler
Selçuklulur zaman›nda iki tip mezar yap›s›na rastlan›r: Kümbed ve türbe. Kümbed-
ler genellikle altta mumyal›k kat› bulunan silindirik veya çokgen gövdeli yap›lar-
d›r. ‹çten kubbe, d›fltan külahla örtülüdür. Türbeler ise mumyal›k bulunmayan, ka-
re planl› ve üzerleri kubbeyle örtülü yap›lard›r. Mescidlerde oldu¤u gibi kümbed-
lerde de Büyük Selçuklular, Karahanl› ve Gazneli gelene¤ine ba¤lan›r. Dâmgân’da
silindirik gövdeli Çihil Duhteran (K›rk K›zlar) Kümbedi ile Isfahan’›n güneyinde
Eberkûh’da sekizgen Kümbed-i Ali, Tu¤rul Bey zaman›ndan kalan en eski küm-
bedlerdir. Kümbed-i Ali ‹ran’daki tu¤la kümbedlerin aksine tafltan yap›lm›flt›r. Kaz-
vin ve Hemedan aras›nda 1067 ve 1093 tarihli daha geliflmifl iki kümbed örne¤i gü-
nümüze ulaflm›flt›r. Bunlar sekizgen planl›, köfleler silindirik kuleli ve çift kubbeli-
dir, tu¤ladan yap›lm›flt›r. Kümbedlerden birinde iki, di¤erinde bir kulenin içinde
merdivenler vard›r. Kitabeleri ve Türk süsleme sanat›n›n bir hazinesi olan çok zen-
gin tu¤la süslemeleri vard›r. ‹ç duvarlar da Selçuklular›n en eski, renkli kalem iflle-
riyle donat›lm›flt›r. Bunlara yak›n uslûpta yap›lm›fl di¤er bir kümbed de Demâ-
vend’de bulunmaktad›r.
Resim 10.4
‹ran’da Kazvin-
Hemedan aras›nda
bulunan Harrakan
Kümbedleri ve
detay görünüflü.
XI. yüzy›l sonunda Serahs’ta (Türkmenistan) yap›lan Ebu’l-Fazl, Meyhene’de

Ebu Said ve Vekilbâzâr’da Abdullah b. Büreyde türbeleri, bilinen en eski Selçuklu
türbelerindendir. Sultan Sancar’›n Merv’deki 1157 tarihli türbesi ise Büyük Selçuk-
lular›n türbe mimarisinde gösterdikleri geliflme ve yeniliklerin bir toplam›d›r. 17 m.
çap›ndaki kubbesiyle Dünya mimarisinin önemli eserlerinden biridir.
Ribatlar (Kervansaraylar)
Karahanl› ve Gaznelilerin gelifltirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Büyük Selçuk-
lular, genellikle kare planl›, dört eyvanl›, revakl› avlulu ribatlar yapm›fllard›r. Anuflir-
van (1029-1049) ve Za’feranî (XI. yy.) ribatlar› ilk Selçuklu ribatlar›d›r. Ancak Büyük
Selçuklu döneminden kalan en önemli ribat, Niflabur-Serahs aras›nda, 1114/5’te Sul-
tan Tapar döneminde infla edilen Ribat-› fierif’tir. Gazneli dönemi eseri
Resim 10.5
Büyük
Selçuklulardan
kalan en önemli
abidelerden biri
olan, Niflabur-
Serahs aras›nda,
1114/5’te Sultan
Tapar döneminde
infla edilen Ribât-›
fierif.
Ribât-› Mâhî’ye benzeyen bu ribat, kareye yak›n as›l yap› ile bunun önünde ya-
t›k dikdörtgen bölüm ve dört eyvanl› bir avlu etraf›nda s›ralanm›fl mekanlardan
oluflmaktad›r. D›fltan kaleye, içten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerin-
den anlafl›ld›¤›na göre, efli Sultan Sancar ile birlikte O¤uzlar›n elinde esir iken Ter-
ken Hatun 1154/5’te bu ribat› tamir ettirmifltir.
Medreseler: Büyük Selçuklular›n baflta Nizamiye Medreseleri olmak üzere bir
çok medrese yapt›rd›klar› bilinmektedir. Ama ne yaz›k ki bunlar›n büyük k›sm› gü-
nümüze ulaflamam›flt›r. Karahanl›larda bafllayan eyvanl›, avlulu flemay› gelifltirerek
devam ettirmifllerdir.
Saraylar: Saraylar da insanlar›n ve tabiat›n verdi¤i tahribat nedeniyle günümü-
ze ulaflamam›flt›r. Büyük Selçuklular›n son baflkenti Merv’de Sultan Sancar döne-
minde yo¤un bir imar faaliyeti yürütülmüfltür. Burada içerisinde mescid-i cuman›n,
Sultan Sancar’›n türbesinin de bulundu¤u, 4 km2’lik bir alan› kaplayan Sultan Ka-
le’de saray da bulunmaktayd›. Bu saray›n 45x39 m. boyutunda, elli odal› oldu¤u
bilinmektedir.
Özet
N
A M A Ç
Selçuklu medeniyetinin nas›l bir ortamda ortaya dirmek için aç›lan Nizamiye Medreselerinin de
1 ç›kt›¤›n› belirleyebileceksiniz. öncülü¤üyle a¤›rl›kl› olarak f›k›h, hadis, kelam
Selçuklu toplumunda nüfus, ço¤unlu¤u olufltu- gibi dinî ilimlerin yan›nda, herhalde daha çok
ran yerleflik ve gayri Türk topluluklar ile kendi- medrese d›fl› e¤itimle felsefenin yan›nda astro-
leriyle birlikte gelen ve gelmeye devam eden ve nomi, fizik, matematik, cebir, co¤rafya gibi müs-
zamanla yerleflik hayata da ad›m atan Türkmen- pet ilim dallar›nda da önemli bulufllar›n yap›ld›-
lerden oluflmaktayd›. Selçuklu yöneticileri, ko- ¤›, eserlerin yaz›ld›¤› görülmektedir. Gazzâlî’nin
nar-göçer ve yerleflik bu iki önemli kitle aras›nda eserleri kelam, felsefe ve tasavvuf aras›nda yeni
dengeleri korumay› sa¤lad›¤› oranda baflar›l› ol- dengelerin kurulmas›na sebep olmufl, Nizamül-
mufllard›r. Bu baflar›da gulam sisteminin de kat- mülk yazd›¤› siyasetname ile siyaset bilimine ve
k›s› olmufltur. Nitekim Türk, gayri Türk ay›r›m› tarihe katk› sa¤lam›fl, Ömer Hayyam ve ekibinin
yapmadan, herkesi liyakati do¤rultusunda istih- astronomi, cebir ve takvim (Celâliyye Takvimi)
dam ederek de¤erlendirmifltir. çal›flmalar› baz› yenilikler getirmifl, ‹sfizarî ve el-
Bu dengeleri korumada, pek tabiidir ki merkezî Hâzinî baz› ölçüm aletleri icat etmifllerdir.
N
yönetimi güçlendirmifl olmalar›n›n büyük pay›
vard›r. Nitekim bunu en iyi baflard›klar› Sultan A M A Ç
Selçuklular döneminde mimarî ve sanattaki ge-
Melikflah döneminde imparatorluk her yönüyle 4 liflmeleri belirleyebileceksiniz.
zirveye ç›km›flt›r. Ancak bu zor gerçeklefltirilen, Büyük Selçuklular, Karahanl› ve Gazneli devlet-
ama ne yaz›k ki sürekli k›l›namayan bir husus- lerinin birikiminden faydalanarak Türk mimarisi-
tur. ‹flte Büyük Selçuklu Devleti çok uzun süre nin geliflmesine katk› sa¤lad›lar. Onlar abidevi
olmasa da huzur ve refah ortam›n› sa¤layabilmifl- bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mih-
tir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani rap önündeki kubbeli mekan› gelifltirdiler ve bü-
merkezî otoritenin güçlü oldu¤u, Türkmenlerin tün Türkistan’a ve ‹ran’a dört eyvanl›, avlulu ve
ve yerli halklar›n hoflnut edildi¤i dönemlerde Sel- mihrap önü kubbeli bir cami modeli hakim oldu.
çuklular medeniyeti oluflturan, e¤itim, ilim, ede- ‹ran’da ince ve uzun, silindirik minareleri benim-
biyat ve düflünce hayat› ile mimarî ve sanat alan- sediler. En eski Selçuklu eseri olan, 1058 tarihli,
lar›nda geliflme kaydedebilmifllerdir. Tu¤rul Bey zaman›ndan kalan Damgan Mescid-i
N
Cumas›n›n minaresi, yukar›ya do¤ru incelerek
A M A Ç
Nizamiye Medreselerinin Ortaça¤ ‹slam dünyas›- yükselen silindirik bir yap›dayd›. Kümbed ve tür-
2 na katk›lar›n› de¤erlendirebileceksiniz. be mimarisinde de gelene¤i gelifltirerek devam
Her fleyden önce ‹smailî/Bât›nî propagandalar› ettirdiler. Harrakan kümbedleri ve Merv’deki Sul-
karfl›s›nda Ehl-i Sünnet inanc›n›n güçlenmesi sa¤- tan Sancar Türbesi türünün en geliflmifl örnekle-
land›. Nizamiye Medreseleri vak›f kurulufllar› idi. ridir. Özellikle tu¤la ile geometrik süslemeler ve
Yani müstakil bütçeleri, gelir kaynaklar› vard›; kûfî yaz› geliflmifltir. Ribat mimarisinde ise kare
idarî ve e¤itim personeline maafl veya aynî gelir planl›, dört eyvanl› ve revakl› avlulu tipi gelifltir-
ödenmekteydi. Ö¤rencilere ise yat›p kalkacakla- mifllerdir. Günümüze ulaflabilen Selçuklu ribat›
r› odalar verilmekte, beslenme ihtiyaçlar› karfl›- Ribat-› fierif d›fltan kaleye, içten bir saraya ben-
lanmakta, ayr›ca burs da tahsis edilmekteydi. Bu zer bir zenginliktedir. Selçuklular›n eyvanl›, av-
yenilikler tabiatiyle e¤itimi cazip hale getirmekte lulu plan ile Karahanl› gelene¤ini devam ettirdik-
ve en önemlisi fakir ö¤rencilere imkan ve f›rsat leri medresenin, say›s›z eser infla edildi¤i halde
eflitli¤i sa¤lamaktayd›. günümüze ulaflamad›klar› için ayr›nt›l› özellikleri
N
bilinmemektedir. Büyük Selçuklular›n son bafl-
A M A Ç
Selçuklular döneminde ilmî faaliyetlerin mahiye- kenti Merv’de Sultan Kale içinde bulunan
3 tini aç›klayabileceksiniz. 45x39m. çap›nda, elli odal› saray günümüze ula-
Büyük Selçuklular döneminde ‹smailî/Bat›nî pro- flabilmifltir.
pagandalar›n› etkisiz k›l›p Sünnî inanc› güçlen-
1. Afla¤›dakilerden hangisi Selçuklular›n devleti kurma 6. Nizamülmülk ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
döneminde geçirdikleri süreçlerden de¤ildir? söylenemez?
a. ‹slam dinini kabul etmeleri a. Sultan Melikflah’›n iste¤i üzerine meflhur Siyâset-
b. Yerleflik hayata geçmeleri nâme isimli eserini yazm›flt›r.
c. Kendilerinden baflka topluluklarla birlikte yaflamalar› b. 1018’de Tûs’ta do¤mufltur.
d. Abbasi halifesine tâbi olmalar› c. Nizamülmülk lâkab› Abbasi halifesi taraf›ndan
e. Yeni bir co¤rafyaya göçmeleri verilmifltir.
d. Nizamiye Medreseleri’nin kurucusudur.
2. Afla¤›dakilerden hangisi Nizamiye Medreselerinin ku- e. Karahanl›lar›n hizmetinde bulunmufltur.
rulufl nedenlerinden biri de¤ildir?
a. ‹smailîlerin propaganda faaliyetlerini etkisiz ha- 7. Celalî Takvimi ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangi-
le getirmek si yanl›flt›r?
b. Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak a. Ad›n› Sultan Melikflah’›n Celâleddin lâkab›ndan
c. Devlet yönetiminde ihtiyaç duyulan kadrolar›n alm›flt›r.
yetifltirilmesi b. Günefl y›l›na göre haz›rlanm›flt›r.
d. Maddî bak›mdan f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak c. Takvimin bafllang›c› 15 Mart 1079’tur.
e. ‹slâm’› gayri müslimler aras›nda yaymak d. Gregoryen Takvimi’nden esinlenerek yap›lm›flt›r.
e. Do¤ru tarihleme veren yan›lg›s›z takvimlerin il-
3. Selçuklular›n Nizamiye ve di¤er medreseleri kurma- kidir.
lar› afla¤›dakilerden hangisiyle aç›klanabilir?
a. Siyasette sa¤lanan baflar›y› ak›lda ve gönülde de 8. Selçuklularda kullan›lan dil-saha efllefltirmelerinden
tesis etmek istenmesi hangisi do¤rudur?
b. Müslüman çocuklar›n gayrimüslim okullara git- a. Saray dili - Arapça, ‹lim dili - Farsça, Resmi dil -
melerini engellemek Türkçe
c. Halifenin Selçuklulara e¤itim konusunda bask›s› b. Saray dili - Farsça, ‹lim dili - Türkçe, Resmi dil -
d. Halk›n e¤itim kurumlar›na yo¤un talep göstermesi Arapça
e. Araplar›n Selçuklular kadar e¤itime önem ver- c. Saray dili - Türkçe, ‹lim dili- Arapça, Resmi dil -
memeleri Farsça
d. Saray dili - Türkçe, ‹lim dili- Farsça, Resmi dil-
4. Afla¤›dakilerden hangisi Selçuklu dönemi ilim adam- Arapça
lar›ndan biri de¤ildir? e. Saray dili - Arapça, ‹lim dili- Türkçe, Resmi dil-
a. Gazzâlî Farsça
b. Ömer Hayyam
c. ‹bn-i Haldun 9. Selçuklular’da imar faaliyetlerini teflvik eden ana un-
d. Ebû Hâtim ‹sfizârî sur afla¤›dakilerden hangisidir?
e. el-Harakî a. Vak›f müessesesi
b. Mevcut yap›lar›n ihtiyaçlar› karfl›lamamas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi makam sahiplerinin ilmî ve c. Sultan›n zenginler üzerindeki bask›lar›
edebî eserlerin oluflturulmas›na destek vermesinin ne- d. Yap›lan eserlerden büyük kazançlar sa¤lanmas›
denlerinden biridir? e. Düflük maliyetlerle büyük eserlerin yap›labilir
a. Maliyetlerinin düflük olmas› olmas›
b. Eserin kendilerine ithaf edilece¤i için ad›n›n ya-
y›lmas›na sebep olmas›
c. Bu tarz çal›flmalara destek vermeyenlere kötü
gözle bak›lmas›
d. Sultanlar›n bu yönde ferman ç›karmalar›
e. Gayri müslimler ile yar›fl içinde olmalar›

10. Afla¤›dakilerden hangisi Selçuklu camileri ile ilgili 1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Selçuklu Medeniyetini
olarak söylenemez? Haz›rlayan Ortam” konusunu yeniden gözden
a. Karahanl› ve Gazneli mimari uygulamalar› Sel- geçiriniz.
çuklular taraf›ndan daha da gelifltirilmifltir. 2. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Nizamiye Medresele-
b. Türkistan ve ‹ran’a dört eyvanl›, avlulu ve mih- ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
rap önü kubbeli cami modeli hakim olmufltur 3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹lim ve Edebiyat” ko-
c. Selçuklu camilerinde minare gelene¤i yoktur. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
d. Günümüze ulaflan ilk Selçuklu mescidi Isfahan 4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹lim ve Edebiyat” ko-
Mescid-i Cumas›’d›r. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
e. Daha sonra infla edilen ‹ran’daki Selçuklu cami- 5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹lim ve Edebiyat” ko-
leri, küçük ölçekli ve tu¤ladan yap›lm›flt›r. nusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Nizamülmülk” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
7. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ömer Hayyam” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹lim ve Edebiyat” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mimarî ve Sanat” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mescid-i Cumalar” k›s-
m›n› yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1
Selçuklular bozk›r hayat tarz›ndan, kültüründen cihan
devletine, di¤er bir deyiflle imparatorlu¤a, dolay›s›yla
yeni bir medeniyete giden yola girdiler. Onlar asl›nda
dört önemli süreci birlikte yaflad›lar: Müslüman olarak
din de¤ifltirdiler. Bozk›rdan Horasan’a inerek yaflad›kla-
r› co¤rafyay› de¤ifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik
hayata ad›m att›lar. Ve geldikleri bu topraklarda yürür-
lükte olan idarî tecrübeden, birikimden yararland›lar,
gulam sistemini benimseyerek devletlerini kurdular. K›-
sa sürede birlikte yaflad›klar› bu büyük de¤iflim, Selçuk-
lu ‹mparatorlu¤unun, dolay›siyle medeniyetinin temel-
lerini oluflturdu.

‹smailî fiîan›n Sünnî ‹slam Dünyas›na yönelik faaliyetle- Selçuklular, daha önceki uygulamalar› gelifltirerek abi-
ri endifle verici boyuttayd›. Sünnîler Kahire’de el-Ezher devi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mih-
veya Dârü’l-Hikme’de yetifltirilen ‹smailî dâîlerin (da- rap önündeki kubbeli mekan› gelifltirdiler ve bütün Tür-
vetçi) yo¤un bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl› kistan’a ve ‹ran’a dört eyvanl›, avlulu ve mihrap önü
karfl›ya idi. Bu durum pek tabii Abbasî hilafetini ve kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Büyük Selçuklu-
onun koruyuculu¤unu üstlenen Selçuklular› rahats›z et- lardan bize ulaflan ilk mescid (cami), önemli k›s›mlar›
mekteydi. Selçuklular ‹smailîlerin bu propaganda faali- Melikflah zaman›nda yap›lan Isfahan Mescid-i Cuma-
yetlerini etkisiz hale getirmek, Ehl-i Sünnet akidesini s›’d›r (1080). Bu mescid-i cuman›n özelli¤i, mihrab›n
güçlendirmek ve yaymak; ayr›ca devlet yönetiminde ih- önünde, payeli k›sm›n ortas›nda yükselen ve avlu tara-
tiyaç duyulan kadrolar›n yetifltirilmesi ve maddî bak›m- f›nda büyük bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli me-
dan f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak için adeta bir e¤itim sefer- kand›r. Bu bölümün harimin di¤er k›s›mlar›ndan belir-
berli¤ine girifltiler. Sünnî ‹slam Dünyas›n›n gelece¤i için gin bir flekilde ayr›lmas›, buran›n sultan›n Cuma nama-
büyük önem tafl›yan bu büyük projeyi Sultan Alp Ars- z›n› k›lmas› için ayr›ld›¤›n› gösterir. XII. yüzy›lda ise av-
lan’›n veziri Nizâmülmülk bafllatt›. lu cephelerinin her birinin ortas›na birer eyvan yap›la-
rak dört eyvanl› cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en
S›ra Sizde 3 görkemli örneklerinden biri ortaya ç›km›flt›r.
Tarih boyunca ilim ve sanat›n geliflmesinde himaye un- Selçuklu kubbelerinin geliflmifl zengin iç yap›lar›na ra¤-
suru büyük önem tafl›m›flt›r. Orta Ça¤ ‹slam ve Türk men, d›fllar› süslemesiz sade, s›k tu¤la örgülü, kübik ve
devletlerinde oldu¤u gibi, Selçuklularda da iktidar sahi- masif yüzeylerle kapl›d›r. Kübik gövde üzerinde, sekiz-
bi olan sultan, melik, vezir ve di¤er bürokratlar ile ser- gen bir geçiflten sonra hafifçe sivrilen kubbe, Selçuklu-
vet sahiplerinin, saraylar›nda alim, edip veya flairleri lar›n gelifltirdi¤i bir kubbe tipidir; dolay›siyle d›fltan ha-
toplay›p himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmaktay›z. kim bir konumda görünen kubbe ile orijinal bir cami
Makam mevki sahiplerinin bu seçkin kiflilere kol kanat mimarisi ortaya ç›km›flt›r.
germeleri, asl›nda onlar›n flân›ndand›. Çünkü her yaz›-
lan eser kendisine övgüler düzülerek ithaf edilece¤i
için, onun ad›n›n yay›lmas›na ve yaflat›lmas›na sebep
oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine ka-
muoyu oluflturman›n zeminini haz›rl›yordu. Devlet
adamlar› bu konuda büyük bir rekabet içindeydiler. Ta-
biatiyle bu gelenek de ilmî ve edebî eserlerin ortaya
ç›kmas›n›, ilim ve edebiyat›n geliflmesini, yayg›nlaflma-
s›n› tetikliyordu. Denebilir ki medreseler do¤ru kabul
edilen bilgiyi topluma ulaflt›rmay›, himaye usûlü ise il-
min, dil ve edebî zevkin geliflmesini sa¤lamaktayd›.
S›ra Sizde 4
Selçuklularda bürokrasi dilinin Farsça olmas›, tabiat›yle
dönemin naz›m ve nesir dilinin de Farsça devam etme-
sine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili bir ede-
bî dil haline gelmesini, Gazneli ve özellikle Selçuklula-
ra borçludur. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi üst mevki-
lerdeki Selçuklu yöneticileri, özellikle Sultan Melikflah
ve Sancar, saraylar›n› bir ilim ve edebiyat merkezleri
haline getirmifllerdir. ‹flte bu muhitlerde flairler divanla-
r›n› hep Farsça yazm›fllard›. Baz› sultanlar ve hanedan
üyeleri Fars fliirinden hofllanmaktayd›lar ve edebî bir
zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsça rubai yazan-
lar› bile vard›.
Fazl›o¤lu ‹. (2005). “Türk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Seyir
Defteri (Bir Önsöz)”, Dîvân ‹mî Araflt›rmalar, 18, s.
1-57.
‹slâm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, ‹stanbul:
M.E.B. (‹lgili maddeler).
Köprülü. M. F. (2003). Türk Edebiyat› Tarihi, Ankara:
Akça¤..
Köymen. M. A. (1992). Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-
¤u Tarihi, III (Alp Arslan ve Zaman›), Ankara.
Makdisi. G. (2004). Ortaça¤’da Yüksek Ö¤retim, ‹s-
lâm Dünyas› ve H›ristiyan Bat›, (çev. A. H. Çavu-
flo¤lu - H. T. Baflo¤lu), Ankara.
Ocak. A. (2002). Selçuklular›n Dinî Siyaseti, ‹stan-
bul: Tarih ve Tabiat Vakf›.
fieflen. R. (2004). “Selçuklular Devrinde ‹lme Genel Bir
Bak›fl”, III. Uluslar aras› Mevlâna Kongresi, 5-8
May›s 2003, Konya, s. 233-244.
TDV ‹slâm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIV (‹lgi-
li maddeler).
Turan. O. (2005). Selçuklular Tarihi ve Türk-‹slâm
Medeniyeti, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat.
Zebîhullah-i Safâ. (2002). ‹ran Edebiyat› Tarihi, Çev.
Hasan Almaz, ‹stanbul.

Buyuk Selcuklu Tarihi Gulay Oghun Bezer

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buyuk Selcuklu Tarihi Gulay Oghun Bezer

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2357

BÜYÜK SELÇUKLU TAR‹H‹

Copyright © 2011 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Büyük Selçuklu Tarihi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.

Kurulufl Dönemi....................................................................... 1 1. ÜN‹TE

Tu¤rul Bey Zaman›.................................................................. 22 2. ÜN‹TE

Alp Arslan Zaman›................................................................... 40 3. ÜN‹TE

Ani’nin Fethi .................................................................................................. 44

4. ÜN‹TE Melikflah Zaman›...................................................................... 60

5. ÜN‹TE Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

Arslan Argun’un ‹syan› ........................................................................... 84

Sancar Dönemi ........................................................................ 100 6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

Atabeylikler. ............................................................................. 146 8. ÜN‹TE

Büyük Selçuklu Devlet Teflkilat› ............................................ 172 9. ÜN‹TE

Sultan›n Belirlenmesi ve fiehzade ‹syanlar› ................................................. 176

10. ÜN‹TE Kültür ve Medeniyet................................................................ 194

SELÇUKLULAR VE O⁄UZLAR TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

O¤uzlar, içlerinden Selçuklular ve Osmanl›lar gibi iki önemli hanedan ç›kara-

SIRA S‹ZDE O¤uzlar’la Selçuklular

Türkler’in ‹slâmiyeti kabulü konusunda daha detayl› bilgi için bkz.

D‹KKAT Türkler’de ailenin,

ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLU KEfi‹F AKINI

ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹N R‹YÂSET‹

SIRA S‹ZDE Daha tarih sahnesine

yararlanmak düflüncesiyle, Selçuklular’a kendi topraklar›nda k›fllaklar verdi. Sel-

HORASAN’A GÖÇ VE GAZNEL‹LER’LE MÜCADELE

önceki olaylardan da ders ç›karm›fl olarak Selçuklular’› tahrik etmemeyi öneriyor-

Serahs-Talhâb Savafllar› ve Selçuklular’›n Devlet ‹lân›

görüntüsüne ra¤men, onlar› bu flehirlere Tu¤rul Bey’in tayin etmesinden anlafl›ld›-

man Türkmenler’in bask›nlar›na u¤ramaktan da kurtulam›yordu. Selçuklular zaten

mas› durumunda bile, ordudaki çok say›da hayvan›n›n ihtiyac›n› karfl›lamayaca¤›

Gazneliler’in kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl

DEVLET‹N KURULUfiU VE YAPILANMASID Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

16 Büyük Selçuklu Tarihi

D‹KKAT Selçuklu Devleti’nin

6. Selçuklular’›n Maveraünnehir’de tehlike olarak gö-

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

• DEVLET‹N MAH‹YET‹ VE ‹LK

DEVLET‹N MAH‹YET‹ VE ‹LK FET‹HLER

onun çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüfl olan

TÜRK AKINLARI VE B‹ZANS ‹LE ‹L‹fiK‹LER

Selçuklu Devleti’nin kurulufl aflamas›nda, Türkmenler’le ilgili olarakSIRA

Bununla birlikte Selçuklu sultanlar› üzerine devlet olduklar› D Ü fi ÜArap,

Pasinler (Hasankale) Zaferi K‹ N T‹ ETR NA E PT ‹ KN T‹E RT NAE TP

Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi

Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikas›n›n hangi temel esaslara dayand›¤›n›

Büveyho¤ullar›, 932-1056 y›llar› aras›nda Fars, Hûzistan, Kirman, Cibâl D ‹ K ve

Daha önce flubeler hâlinde bulunan Büveyho¤ullar›, 1044 ‹ N Ty›l›nda

Tu¤rul Bey’in Birinci Ba¤dad Seferi

Ancak Tu¤rul Bey’in gelifli üzerine Ba¤dad’dan kaçan Türk T E kuvvetleri

Tu¤rul Bey’in Ba¤dad seferini, Halife’nin statüsü bak›m›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz?

‹kinci Ba¤dad Seferi

Tu¤rul Bey’in Halife’nin K›z› ile Evlenmesi

reddedildi. Ancak Tu¤rul Bey vazgeçmek niyetinde de¤ildi. Veziri Amidülmülk

Cibâl’e varan ‹brahim Yinal, durumunu güçlendirmek içinAMAÇLARIMIZ