TMA 13, juni 1994, 7de jaargang nr. I.

INHOUD
Prijs los nummer fl. 13,95 / bfr. 260.

TMA is een onafhankelijk tijdschrift dat

aandacht besteedt aan het actuele archeo­
logische onderzoek' in de Mediterrane
wereld, in het bijzonder verricht vanuit Redactioneel 2
Nederland en België. Het overnemen van
artikelen is toegestaan mits met bronver­
melding. Bijdragen van lezers zijn wel­
kom en kunnen al dan niet verkort door
Traditie, wedijver en macht 4
de redactie worden gepubliceerd. Crematie en de opkomst van de aristocratie
Deze uitgave kwam tot stand met steun in de Ijzertijd in Veji
van de Stichting ter Ondersteuning van Tsjeard R. Hoekstra
Oudheidkundig Onderzoek.

abonnementen
TMA verschijnt twee keer per jaar. Op­ Dood, ornament en het individu
gave kan schriftelijk of door storting van
in Geometrisch Athene 13
fl. 27,- op girorekening 5859344, of bfr.
Marianne Maaskant-Kleibrink en
480 op bankrekening 172.1305816.76
Rabobank België. Christina G. Williamson
Studenten betalen fl. 24,50 of bfr. 440
(onder vermelding van studienummer).
De abonnementen lopen van I januari tot
Huturnen: imitaties of symbolen? 24
31 december en worden automatisch ver­
Ruud Olde Dubbelink
lengd, tenzij een maand van tevoren
schriftelijk is opgezegd.

redactie en administratieadres
Het beeld van de antieke zelfdoding 30
Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie
Postbus 7030, 9701 JA Groningen
Anton J.L. van Hoof!
050-635183 (dinsdagochtend)
050-635961 (andere werkdagen)
E-mail: T.R.Hoekstra@let.rug.nl.
Speelgoed uit kindergraven 38
redactie De dood als bron voor het leven
Rita Aalders, Erik Akkerman, Peter At­ Annemarieke Willemsen
tema, Jelle Bouma, Tsjeard Hoekstra,
Colette Kruyshaar, Caroline Tulp,
Froukje Veenman, Marja Vink
Mortaliteit en mentaliteit 44
contactpersonen:
Enkele opmerkingen over een archeologie
Nathalie de Haan en Jennes de Mol
(KU Nijmegen), Frank Vermeule (RU
van de dood
Gent), Ilse Schoep (KU Leuven), Mari­
Jan Jaap Hekman
anne Vandervondelen (VU Brussel),
James Hupkens (UVA)

Omslag: Rita Aalders Boekrecensies 52

Lay-out en zetwerk: redactie
Zetwerk omslag en druk: Context Sys­
tems, Groningen
Oproep 59
ISSN 0922-3312

© 1994 TMAlSOOO

Summaries 60
 H UTU RN E N : I M ITATI ES O F SYM BOLEN?
Ruud Olde Dubbelink
De auteur is medewerker bij de vakgroep Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen.

Inleiding de inhumatie- en crematiegraven met elkaar te ver­

In Latium, de streek direct zuidelijk van Rome,
werden gedurende de Vroege IJzertijd, in de l Ode en
9de v.Chr., in een select aantal graven crematieres­
ten bijgezet in hutvorrnige urnen. Veel archeologen
menen dat deze hutumen replica's zijn van de hutten
waarin men woonde. In dit artikel zal worden aange­
toond dat hutumen zijn voorzien van allerlei funerai­
re en symbolische motieven en onderdelen, die niet
voorkomen in de traditionele huttenbouw. Een meer
genuanceerde interpretatie van hutumen is mogelijk
wanneer men de hutumen bekijkt vanuit het concept
dat zij dienen als containers voor crematieresten en
als zodanig een dodenhuis symboliseren en niet het
huis van de overledene. Een huturn benadrukt de
sociale status van de overledene, markeert de grafin­
houd en is onderdeel van de dodenceremonie, waarin
de dodenmaaItijd, het bezit en het aanbieden van
voedsel belangrij k zijn. De huturn vertegenwoordigt
dan ook veeleer een bepaald bouwtype voor cultus­
doeleinden, dan een woon hut.
gelijken. Bekijkt men de graflegging vanuit dit oog­
punt, dan is de crematie zèlf een speciaal procédé en
njet zozeer de behuizing van de dode. Er komen im­
mers in Rome graven voor, waarbij de gecremeerde
resten in e'en hutum in een fossa gezet zijn (graf U)
of waarbij de afsluiting van de fossa een dakvorrnig
korbeel is met sluitsteen (graf V),
Ontwikkeling van de huturn in Latium
De huturn is ontwikkeld vanuit de inheemse pot­
tenbakkerstraditie. De vroegste urnen zijn grote
potten, meestal voorraadpotten. Uit de Protovilla­
nova-traditie zijn urnen bekend met een schaal als
deksel. Deze deksels zijn vaak met incisie versierd.
Een aantal van de oudste crematiegraven in de Al­
baanse Heuvels en Rome toont dit gebruik (Monteli­
us 1 895- 1 910 I1, pI. 1 32, 2 1 3).
De eerste stap in de ontwikkeling van hutumen is de
introductie van een deksel in de vorm van een dak.

Funeraire gewoonten in Latium

De overgang van de Bronstijd naar de IJzertijd

wordt in Latium gekenmerkt door een overgang van
inhumatie naar crematie. Beide bijzettingsgewoonten
bestaan een tijdlang naast elkaar. In de vroegste
crematiegraven gebruikte men voor de crematie-as
een urn met als deksel een omgekeerde schaal of
deksel met knop. I
Als urn kunnen dienen een biconische pot, een am­
foor (zie de grafvelden van Osteria dell' Osa, Rome,
Villa Cavalletti), een grote beker (Rome) en een
voorraad- of kookpot (Osteria dell' Osa, Villa Caval­
letti, Rome) ? De vroegste urnen hebben een schaal
als deksel; latere urnen krijgen als afsluiting een
dakvorrnig deksel. Kijkt men naar de contemporaine
inhumatiegraven, dan blijkt dat een groot deel van
de graven te Rome een pseudo-gewelfconstructie
heeft (graven U, B, P, CC, HH, Il, PP, KK). Ook bij
de vroegste 7de eeuwse kamergraven in Etrurië vindt
men deze constructie (Cerveteri, graven 8 1 , 75, 1 76;
zie Prayon 1 975, 17 e.v.). Zowel het gecremeerde
als het geïnhumeerde lichaam wordt dus in het graf Fig, I Inhoud van een tombe te San Lorenzo Vecchio, Al-
door een dakconstructie beschut. In dit opzicht zijn baanse Heuvels, Bijna ronde hutum met afneembaar dakdeksel.

24
Urnen met deksels in de vorm van een dak zij n
bekend uit Boschetto, Villa Cavalletti, Castel Gan­
dolfo, Rome, Pratica di Mare en als losse vondst. 3
Een tweede stap is te volgen bij de huturn uit graf 1
'
te San Lorenzo Vecchio (fig. 1 ). De urn is een ronde
container met een los dakdeksel. In de wanden van
de urn zijn ramen en deuren geïnciseerd. Het con­
cept van 'pot met deksel' is hier nog aanwezig, maar
het is sterk verzwakt door de vorm zoveel mogelijk
te laten lijken op een hut.
Een derde stap vormt een biconische urn uit Castel
Gandolfo, waar het concept van een urn met los
deksel verlaten is (fig. 2). Hier zit het dakdeksel vast
aan de urn. Een rechthoekige opening in de potwand
imiteert een deur. Men wilde een hut nabootsen,
waarbij het dak en de ingang benadrukt zijn in de
vaasvorm. Een andere huturn uit Castel Gandolfo
heeft een dak in de vorm van een ton-gewelf, waar­
bij het dak vloeiend overgaat in de wand. Ook hier
zijn dak en ingang benadrukt. De ingang is gepro­
nonceerd, alsof er een portiek voor zit (Gierow
1 964, fig. 208. 1 ).
//�
/À,
�� �
��.��
;:::�
'��;1� ...
_ ._ -�
\�\
'"ij) / �
\�� --" , .� .»
c:: '- I.: ;
' ,---�/ I kransen zonder een centrale nokpaal, waarbij een
i \
��'
Fig. 2 Biconische urn met vast dakdeksel en grote rechthoe­
kige deuropening. Castel Gandolfo Montecucco, opgravingen
1 8 1 6- 1 8 1 7 (uit: Bartoioni, Buranelli, D' Atri en De S anctis 1987,
cat. 1 67).
De laatste stap is dat men een vierkante hut gaat
nabootsen. Een voorbeeld is de urn uit graf 1 28 te
Osteria dell' Osa, waar het concept van 'pot met
deksel' nog steeds aanwezig is (Bietti-Sestieri 1 979,
pI. XXVILB ) . Het dakdeksel i s voorzien van twee
knoppen om het dak op te tillen. Hier is een afneem­
baar dak voor het plaatsen van de crematie-as eigen­
lijk overbodig, want de voorzijde en zelfs de zijwand
van de urn zijn voorzien van deuropeningen.
Hiermee is de ontwikkeling van de huturn voltooid.
De ontwikkelingsgang van voorraadpot naar huturn
geeft aan dat de ontwikkeling een autonoom Latiale
is. In het verleden hebben archeologen de Latiale
huturn gerelateerd aan Kretenzische cylindrische
hutmodellen vanwege de vormgelijkheid (o.a. Mül­
ler-Karpe 1 959). Uit onderzoek naar de chronologie
en de archeologische context van zowel de Kretenzi­
sche modellen als de Italische huturnen blijkt echter
dat een connectie onmogelijk is (Mersereau 1 991 , 2).
Ook een connectie met de Noordeuropese hutumen
die ontstaan zijn in de 7de eeuw v.Chr. is niet aan­
nemelijk.
Architectonische analyse
De hutum is een ascontainer in de vorm van een
hut: een driedimensionaal, niet utilitair voorwerp. In
deze zin heeft een huturn een funeraire symbool­
functie. Daarnaast is de huturn een model dat ge­
maakt is met de bedoeling architectuur weer te ge­
ven of architectonische ruimte in miniatuur voor te
stellen. De vraag is dan ook of de huturn elementen
bezit, die in de IJzertijd ook in de huttenbouw voor­
komen, of dat de hutum een gestandaardiseerd fune­
rair symbool is.
In Latium zijn uiteenlopende hutplattegronden uit de
IJzertijd opgegraven. Deze laten zich reconstrueren
tot hutten met een strodak en gevlochten wanden
aangestreken met leem. Veel hutten bevatten een
duidelijke ingang en een plek waar gekookt kon
worden (Maaskant-Kleibrink 1 987, 1992) . Een groot
aantal hutten heeft een dakdragende constructie van
palen. Uit paalgatpatronen zijn drie typen hutten te
reconstrueren. Er zijn kleine ronde hutten met palen­
spitsdakconstructie hoort; grote ovale hutten met
palenkransen zonder centrale nokpalen, waarbij een
schilddakconstructie hoort en tenslotte vierkante
hutten met vier centrale nokpalen, waarbij een zadel­
dak hoort. Tevens zijn er hutten bekend waarbij
paalgaten ontbreken en waarbij het dak direct op de
grond steunt (Hellström 1 975, 67-72, pI. 1 4).
In de architectuur van hutten is dus een vrij grote
diversiteit op te merken. De hutum daarentegen is
sterk gestandaardiseerd. De drie verschillende platte­
gronden, rond, ovaal en rechthoekig, komen welis­
waar voor, maar de uitvoering van wanden en daken
is uniform. De wanden imiteren steeds de constructie
van palen met een vlechtwerk van twijgen. Het dak­
deksel imiteert steeds een schilddak.4 Het schilddak
wordt· dus zowel op ronde, ovale als op rechthoekige
huturnen geplaatst.
Alle dakdeksels, zowel van urnen in de vorm van
een hut als van die in de vorm van een pot, zijn
gedecoreerd met een uniforme plastische decoratie
van balken die elkaar boven de nok kruisen. Deze
dakbalken zijn soms aan het uiteinde uitgewerkt in
de vorm van vogel- of stierprotomen (Müller-Karpe
1 959, 89-9 1 , noot 51). Het feit dat deze dakbalken
zijn uitgewerkt, doet vermoeden dat zij een decora­
tieve functie hadden en niet zozeer een constructieve
25
functie. B ij sommige van de hutumen en dakdeksels
is duidelijk te zien dat de dakbalken los op het dak
liggen en geen deel uitmaken van de constructie.5
Tevens zijn alle dakdeksels aan de gevelzijde direct
onder de nok ' voorzien van een opening of 'trekgat' .
Deze gevelopening benadrukt de nok van het dak;
een nadruk die niet constructief is, maar decoratief
(zie fig. 3 voor een voorbeeld uit Etrurië). In de
huttenbouw met schilddaken zijn dergelijke trekgaten
moeilijk te realiseren en vermoedelijk niet gebruike­
lijk geweest. Trekgaten en andere gevelopeningen
zijn makkelijker te realiseren bij zadeldaken, maar
zadeldaken zijn niet bekend van hutumen. Samenvat­
tend kan gezegd worden dat zowel de vorm als de
decoratie van de dakdeksels van urnen uitsluitend
voorkomen in een funeraire context. Daarmee vor­
men deze daken een onderdeel van de funeraire
symboliek (vg!. Müller-Karpe 1 959, 89).
Fig. 3 Etruskisch voorbeeld van een hutum met een ' trekgat'
en een dakdecoratie bestaand uit balken met omitomorfe uitein­
den, Tarquinia, Monterozzi necropool (uit: Bartoioni, Buranelli,
0' Atri en De Sanctis 1 987, cat. 79).
Een ander kenmerk van de huturn is de nadruk op
de ingang. Deze kan bestaan uit de aanduiding van
een portiek, een plastische decoratie aan weerszijden
van de ingang (fig. 4 en 5), en een plastisch orna­
ment op het dak boven de ingang, bestaande uit een
dwarsbalk waaronder drie of meer verticale balkjes
26
Fig. 4 Hutum uit Osteria dell'Osa, graf 1 3 1 . De ingang is
benadrukt door palen. De zij-ingang is voorzien van een portiek.
hangen. Evenals bij de nokbalken hebben sommige
van deze plastische decoraties boven de ingang ook
versieringen aan de uiteinden in de vorm van vogel­
protomen of stierhorens.6
Met een portiek komen we op een element dat ook
bekend is van enkele in Latium opgegraven hutplat­
tegronden: hut III te Le Ferriere en de Germalus-hut
te Rome. Het overgrote deel van de opgegraven
hutten heeft geen portiek. De twee hutten die wel
een portiek hebben, lijken een bijzondere functie te
hebben gehad. In hut III te Le Ferriere werden maal­
tijden bereid die in verband kunnen worden gebracht
met de viering van een cultus (Maaskant-Kleibrink
1 992, 1 23; Olde Dubbelink 1 994, in druk). Ook de
Germalus-hut te Rome werd waarschijnlijk voor cul­
tus-doeleinden gebruikt.
Dat hutten met een portiek een cultus-functie had­
den, kan mogelijk ook afgeleid worden uit de vondst
van een terracotta model uit Le Ferriere. Dit model
is niet afkomstig uit een graf; het is een wijgeschenk
uit èen votiefdepot, stipe I. Het model stelt vermoe­
delijk een cultusgebouw voor. Het is aan de voorzij­
de voorzien van twee zuilen die een portiek lijken te
vormen (Satricum 1 985, 64, cat.nr. 6 1 ). Een verband
tussen portiek en cultus is ook op te merken in de
vroege tempelarchitectuur: een portiek is een ken­
merk bij uitstek van tempels. De nadruk op de in­
gang door middel van een portiek duidt kennelijk
zowel bij reële hutten als bij terracotta versies op
een cultus-functie.

� raadschuren, waarvan enkele plattegronden zijn op­
u
Fig. 5 Hutum uit Marino, Albaanse Heuvels. De ingang wordt
hier gemarkeerd door vier palen van een barnboe-achtige rietsoort
(uit: BartoIoni, Buranelli, D' Atri en De Sanctis 1 987, cat. 1 52).
De grafcontext
Niet iedere gecremeerde dode werd bijgezet in een
huturn. In Osteria dell' Osa werden alleen volwassen
mannen uit twee familie-groepen in een huturn bij­
gezet (Bietti-Sestieri 1 985, 1 1 1 - 1 44). In Rome zijn
dat alleen rijke, mogelijk verwante, personen: oudere
en volwassen mannen,. een vrouw en een kind. Cre­
matie, in tegenstelling tot inhumatie, en bijzetting in
een huturn, was in de Latiale Vroege Uzertijd een
ritueel voor een exclusieve groep uit de samenleving.
Deze groep onderscheidt zich door bepaalde graf­
voorwerpen van aardewerk en brons. De bronzen
grafvoorwerpen vormen een standaardset in minia­
tuur bestaande uit fibula, scheermes en wapens.
Graven met een huturn bevatten tevens een stan­
daardset van miniatuur-aardewerk, bestaande uit een
eenvoudige olla (een bolle voorraadpot), een reticu­
laat-olla (met plastisch ruitpatroon), een olla met
naar binnen gebogen rand en een olla biansata (met
dubbel handvat), met of zonder standaard (fig. 6).7
Deze miniatuurset bestaat uitsluitend uit voorraad­
vormen. De graflegging zelf is ook op het voorraad­
aspect gericht: de urn en de grafgiften werden ge­
plaatst in een dolium: een zeer groot voorraadvat.
Huturnen zèlf zijn ook anderszins te relateren aan
het ontvangen of de opslag van voedsel. De zoge­
noemde Tomba Andreoli in de Albaanse Heuvels
bevatte een hutum met een dubbele zijdeur, die iets
verhoogd is (Gierow 1 964, 3 79, fig. 235 . 1 a; Müller­
Karpe 1 959, fig. 1 5 : 7a, 7b). Boven de centrale deur­
opening zijn bakjes bevestigd waardoor de urn het
karakter krijgt van een kernos, een meervoudige
vaas om voedseloffers te ontvangen. Uit Etrurië zijn
enkele hutumen bekend die op pootjes staan. Dit zou
kunnen verwijzen naar de op palen gebouwde voor­
gegraven. Mogelijk wijzen hier ook de sokkels op
die sommige hutumen hebben.8
� �)
O O �
Fig. 6 Inhoud van tombe 126 te Osteria dell'Osa: een hutum
met een standaardset van voorraadsvormen in miniatuurformaat (3
reticulaat ollae, alla biansata op voet en alla met naar binnen
gebogen rand). De rest van de voorwerpen is additief.
De aparte status van de doden in huturnen berust op
het bezit van voedselvoorraden, uitgedrukt door een
stand-aardset van symbolische voorraadvormen. Te­
vens blijkt dat in Osteria del l ' Osa en Rome de cre­
matiegraven met huturnen en voorraadvormen kwali­
tatief en kwantitatief rijke graven zijn. Dit uit zich in
toegevoegde artefacten, die vaak individueel zijn,
zoals een bootvorrnige vaas, een schaal op drie poot­
jes, een askos, een veldfles, een zandloper-vaas en
soms een amfoor of miniatuurschaaltjes (vgl. fig. 6).
Het zijn ook graven met voedseloffers van rund,
schaap/geit en hert. In Rome werden eveneens gra­
nen meegegeven.
27
Vormrepertoir en begrafenisritueel van deze groep
personen rueld verband met voedsel en voorraad. Het
grafritueel maakte dan ook deel uit van een religieus
concept, waarbij het vermogen en de bereidwillig­
heid om voedsel aan te bieden een middel was om
prestige te verwerven (Olde Dubbelink 1 992, 94-95).
De huturn als funerair symbool
De hutum maakt deel uit van een funeraire traditie.
Het is de plek waar de as van de dode werd bijge­
zet. Hutumen zijn, anders dan echte hutten, in be­
langrijke mate gestandaardiseerd. Een hutum moet
kennelijk een aantal vaste kenmerken bezitten, an­
ders heeft zij als um geen waarde. De standaardi­
satie bestaat uit een schilddak met uniforme nok- en
gevelversiering. De dakdecoraties van de hutumen,
die afwijken van de traditionele huttenbouw , kunnen
wijzen op een bijzondere status van het gebouw,
zoals ook dakdecoraties van acroteria en antefixen
op de latere tempels geen constructieve functie heb­
ben, maar de bijzondere status van het gebouw bena­
drukken. Om de status en functie van hutumen nader
te bepalen is het dan ook niet zozeer relevant om
een vergelijking te maken met elders gevonden terra­
cotta modellen, zoals Müller-Karpe deed, of paral­
lellen te zoeken in de traditionele huttenbouw , maar
is het belangrijk voorbeelden te zoeken van het ge­
bruik van additionele elementen in de arcrutectuur
van hutten, cultusgebouwen, graven en dodenhuizen.
Uit de etnografie zijn verserulIende voorbeelden
bekend van het gebruik van dodenhuizen. Doden­
huizen zijn geen exacte kopieën van woonhuizen. In
tegenstelling tot de hutten of huizen waarin men
woont, kunnen dodenhuizen juist een rijke dakversie­
ring hebben, of wanden gedecoreerd met geometri­
sche motieven. De decoratie is dus voorbehouden
aan een funeraire context en kan een funeraire sym­
boliek inhouden. B ovendien kunnen dodenhuizen
voorzien zijn van elementen die werden ontleend aan
specifieke gebouwen, zoals voorraadschuren. Ken­
merkend voor alle etnografische voorbeelden is dat
dodenhuizen alleen gebouwd werden voor personen
met een superieure sociale status (Wagner 1 949,
477-485; Faublée 1 946, 69-8 1 , 1 03- 1 05, fig. 52-64;
Meuli 1 975, pI. 70).
Door nader onderzoek naar de ontwikkeling van
hutumen, de samenstelling van assemblages van
grafgiften rond hutumen en de kenmerken van de
arcrutectuur van hutumen en woonhutten, alsmede
door relaties te leggen met specifieke arcrutectoni­
sche typen, wordt duidelijk dat de Latiale hutumen
geen rechtstreekse vertaling zijn van woonhutten. De
hutum vertegenwoordigt aspecten die in verband
28
staan met voorraad, voedsel en mogelijke cultus­
handelingen. De ingangspartij van hutumen is wel­
licht overgenomen van hutten waar rituele maaltijden
werden gehouden. De standaarddecorati e van vooral
het dak is uniek voor hutumen; daarmee lijkt de
decoratie een funerair symbool. De inhoud van de
graven met een hutum geeft aan dat het doden be­
treft die een speciale status hebben, vermoedelijk
binnen verwantengroepen. Het zijn deze doden die
voedseloffers krijgen en controle hebben over voor­
raad en voedsel. De hutum is daarmee een doden­
huis; een funerair symbool dat de status van een
heersende lçlasse uitdrukt.
Noten
De vroegste graven in Rome: graven 1 , 2 en 4 bij de Boog
van Augustus; graven R, N, X van de necropool bij de tempel
van Antoninus en Faustina (Gjerstad 1 956); Pratica di Mare
(CLP 1 976); Boschetto (Gierow 1 964); Villa Cavaletti (Gie­
row 1 964); Castel Gandolfo (Gierow 1 964); Marina (Gierow
1 964).
Voor Osteria dell'Osa, zie Bietti Sestieri 1 992; voor Rome,
zie Gjerstad 1 956; voor Villa Cavalietti, zie Gierow 1964.
Voor Boschetto, zie Pinza 1 905, pI. 1 8 ; voor de graven 1, II
en VII van Villa Cavalletti, zie Gierow 1964, fig. 25. 1 , 41 en
29.3; voor Castel Gandolfo, zie Gierow 1 964, fig. 1 88.3; voor
de graven 1 , 2 en 4 bij de Boog van Augustus in Rome, zie
Gjerstad 1 956, fig. 84, 1 1 1 en 1 1 3 ; voor de graven N, R, S, T
en X van de necropool bij de tempel van Antoninus en
Faustina, zie Gjerstad 1 956, fig. 3 1 , 22, 53, 5 9 en 67; voor de
graven I1, V, XXI en XXIV van Pratica di Mare, zie CLP
1 976, pI. LXXIV A, B en C; voor de losse vondsten, zie
Gierow 1 964, fig. 29.3, 22.6, 23. 1 4 en 47.3.
Het schilddak komt later ook voor in de Etruskische grafar­
c hitectuur, zie Prayon 1 975, type B I . Dit is het graftype dat
hutten nabootst.
Zie graf Q te Rome en de latere huturnen in het Villanova­
gebied in Toscane en Umbrië, zoals de bronzen urn uit Civita
Castellana en de huturn uit graf 25 van Pogio dell ' Impiccato
(Tarquinia).
Voor de nadruk op de ingang als portiek, zie Bartoioni, Bura­
nelli, D' Atri en De Sanctis 1 987, fig. 1 1 , 23, 30, 36, 62, 63,
64, 66, 67, 70, 73, 76, 8 1 , 82, 84 en 85. Voor de versierin­
gen, zie Bartoioni, B uranelli, D' Atri en De Sanctis 1 987, fig.
32, 33, 37, 38, 40, 4 1 en 43.
De gewone olla en de olla biansa/a komen in de graven ook
in normale proporties voor.
De Etruskische voorbeelden van huturnen op poten zijn de
bronzen urn uit CiVita Castellana, een terracotta huturn uit
Cerveteri, een urn uit graf 426 te Monte Abatone en een
huturn uit het Oudheidkundig Museum te Kopenhagen (Bar­
toloni, Beijer en De Sanctis 1 985, pI. 9.3 : 1 , 2; 9.4).
Literatuur
BartoIoni, G., A.l. Beijer, A. De Sanctis 1 985, Huts in the Cen­
tral Tyrrhenian Area of Italy during !he Protohistoric Age, in: C.
Malone en S. Stoddart (eds.), Papers in I/aUan Archaeology IV.
The Cambridge Conference, Oxford (BAR international Series
245), 1 75-202.
BartoIoni, G., F. B uranelli, V. D' Atri en A. De Santis 1 987, Le
urne a capanna ril/venWe in Italia, Roma.
Bietti Sestieri, A.-M. 1 985, The iron Age cemetery of Osteria
del l ' Osa, Rome: evidence of social change in Lazio in the 8th
century B .C., in: C. Malone en S. Stoddart (eds.), Papers il/
Italian Archaeolog)' IV / 985. The Cambridge Conferel/ce, Ox­
ford (BAR international Series 245), 1 1 1 - 1 44.
Bietti Sestieri, A.-M. 1 986, I dati archeologici di fronte alla
teoria, DialA 4, 249-269.
Bietti Sestieri, A.-M. 1 992, La necropoli laziale di Osteria
del/'Osa, Roma.
CLP, Civiltá del Lazio Primitivo, Rome 1 976.
Faublée, J. 1 946, L 'etllllographie de Madagascar, Paris.
Gierow, P.G. 1 964, The /ron Age Cultl/re of Latium Il, Excava­
tio/IS al/d Fil/ds; I. The Alban Hills, Lund.
Gierow, P.G. 1 966, The /ron Age Cultl/re of Lathan I, Classi­
fication and Anal)'sis, Lund.
Gjerstad E. 1 956, Earl)' Rome Il, the Tombs, Lund.
Hellström, P. 1 975, Lltlzi sI/I Mignone 2, Stockholm.
Hencken H. 1968, Tarql/inia. Vil/anovans and Earl)' Etruscans,
Cambridge Mass.
Maaskant-Kleibrink, M. 1 987, Selllelllel/t Excavatiol/s at Borgo
Le Ferriere <Satriculll > I. The Call1paigl/s 1979, 1 980, 1 98 1 ,
Groningen.
Maaskant-Kleibrink, M. 1 992, Selliement Excavations at Borgo
Le Ferriere <Satricl/lIl > //. The Call1paigl/s 1 983, 1 985, 1 987,
Groningen.
Mersereau, R. 1 991 , Cretan Cylindrical ModeIs, AJA 97, 1 -49.
Meuli, K. 1 975, Gesamllleite Schriftel/ Il, Base!.
Montelius O. 1 895- 1 9 10, La civilisatiol/ primitive en /talie de­
pI/is l 'il/troductiol/ des méteal/x I-Il, Stockholm.
Müller-Karpe, H. 1 959, Vom AI/fal/g Roms, Heidelberg.
Ol de Dubbelink, R.A. 1 992, Gifts in crernation tombs and their
religious setting during the Early iron Age, CaeCl/ll/s I, Gronin­
gen, 87-97.
Ol de Dubbelink, R.A. 1 994, Some new evidence from the 8th
century huts and hearths at the site of Borgo Le Ferriere <Satri­
cum>, Caec/lius Il, Groningen (in druk).
'
Pinza G. 1 905 , Monumenti primitivi di Roma e del Lazio antico,
MOl/Ant 1 5 .
Prayon, F . 1 975, Frühetruskische Grab- und Hausarchitektl/r
(RM, ErgH. 22), Heidelberg.
Randall Mac Iver, D. 1 924, Vil/anoval/s and Earl)' Etrtlscans,
Oxford.
Satricum 1 985, Nieuw licht op eel/ oude stad. Italiaal/se en
Nederlandse opgravingen in SatricWl1, Leiden.
Wagner, G. 1 949, The Bantu of North Kavinondo, I, Oxford.
29