LKPD

FLUIDA
DINAMIS

Nama :

Kelas :
 KOMPETENSI INTI
KI 3 : Memahami, menerapkan, dan menganalisis pengetahuan faktual,
konseptual, prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya
tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan
wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait
penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan
prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan
minatnya untuk memecahkan masalah
KI 4 : Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak
terkait dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara
mandiri, bertindak secara efektif dan kreatif, serta mampu menggunakan
metode sesuai kaidah keilmuan

KOMPETENSI DASAR

3.4 Menerapkan prinsip fluida dinamik 4.4 Membuat dan menguji proyek
dalam teknologi sederhana yang menerapkan prinsip
dinamika fluida

A. TUJUAN

Melalui kegiatan ini, peserta didik diharapkan mampu:

1. Merumuskan persamaan kontinuitas melalui berbagai sumber
2. Merumuskan persamaan hukum Bernoulli melalui berbagai sumber
3. Menjelaskan kaitan antara kecepatan aliran dengan luas penampang
4. Menjelaskan hubungan antara kecepatan aliran dengan tekanan fluida
5. Menjelaskan penyelesaian masalah terkait penerapan azas kontinuitas dan azas
bernoulli.
6. Membuat ilustrasi tiruan aplikasi Azas Bernoulli (alat venturi, keocoran air, atau sayap
pesawat) secara berkelompok.
7. Mempresentasikan laporan hasil produk tiruan aplikasi azas Bernoulli.

B. PERTANYAAN MASALAH

Melalui kegiatan ini, peserta didik mampu mengidentifikasi masalah, diantaranya:

1. Bagaimana menjelaskan kaitan antara kecepatan aliran dengan luas penampang
2. Bagaimana menjelaskan hubungan antara kecepatan aliran dengan tekanan fluida
3. Bagaimana membuat ilustrasi tiruan aplikasi Azas Bernoulli (alat venturi, keocoran air,
atau sayap pesawat) secara berkelompok?
4. Bagaimana mempresentasikan hasil produk tiruan asaz Bernoulli.

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 1

 FLUIDA IDEAL
TUJUAN
Peserta didik mampu mendeskripsikan fluida ideal

Kegiatan 1

Alat dan Bahan

1. Suntikan berukuran sama 2 buah

2. Sumbat suntikan 2 buah
3. Air dan udara secukupnya

Langkah Kerja

1. Isilah air ke dalam suntikan dengan volume tertentu (10 mL), kemudian pasangkan
sumbat pada ujung suntikan.
2. Isi udara ke dalam suntikan yang lain dengan volume yang sama, kemudian
pasangkan sumbat pada ujung suntikan.
3. Buatlah prediksi (perkiraan awal), manakah diantara air dan udara tersebut yang lebih
bersifat inkompresibel (tak termamoatkan) ketika diberi tekanan?
4. Tekanlah suntikan yang berisi air, apa yang dapat kamu amati?
5. Tuliskan hasil pengamatan kelompokmu ke dalam pengamatan.
6. Analisis dan simpulkan.

HASIL PENGAMATAN

Hipotesis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Tabel pengamatan

Jenis fluida dalam suntikan Keadaan setelah pemberian tekanan

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 2

Analisis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Kesimpulan

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 3

 FLUIDA IDEAL
TUJUAN
Peserta didik mampu mendeskripsikan fluida ideal

Kegiatan 2

Alat dan Bahan

1. Gelas
2. Air
3. Tinta
4. Pipet
5. Stopwact

Langkah kerja

1. Isi sebuah gelas dengan air

2. Masukkan pipet ke dalam tinta lalu tekan pipet hingga tinta ditarik oleh pipet.
3. Tumpahkan tinta dalam pipet ke dalam gelas yang telah diisi oleh air.
4. Amati apa yang terjadi pada tinta. Lihat pergerakan yang terjadi pada tinta.
5. Ulangi percobaan sebanyak 3 kali
6. Tulis hasil percobaan pada tabel pengamatan.

HASIL PENGAMATAN

Hipotesis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Tabel pengamatan

No Arah gerakan tinta dalam air Waktu tinta tenggelam

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 4

Analisis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Pertanyaan

- Hal apa yang mempengaruhi gerakan tinta saat meluncur dalam gelas?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Kesimpulan

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 5

 AZAS KONTINUITAS

TUJUAN
Peserta didik mampu menganalisis peristiwa kontinuitas

Kegiatan 3

RUMUSAN MASALAH
Bagaimana kaitannya hubungan antara kecepatan aliran dengan luas penampang?

Hipotesis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Alat dan Bahan

1. Laptop/komputer
2. Aplikasi java
3. Simulasi Phet “Tekana dan Aliran Fluida”.

Persiapan Percobaan

1. Siapkan alat dan bahan yang telah ditentukan

2. Periksa apakah semuanya telah tersedia
3. Install aplikasi java pada komputer atau laptop anda
4. Buka simulasi percobaan PhET tentang “Tekanan dan Aliran Fluida” dan jalankan
praktikum “Aliran”

Prosedur Percobaan

1. Buat aliran, terdiri dari aliran pipa kecil dan pipa besar
2. Lakukan pengukuran pada pipa kecil Area (A1) dan pengukuran pada pipa besar Area
(A2).
3. Ukur speed (v1) pada pipa kecil dan speed (v2) pada pipa besar.

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 6

 4. Catat data langkah 2 dan 3 pada tabel dengan memperhatikan fungsi virtual PhET
pada gambar

Keterangan gambar:

1. Kelajuan aliran, untuk pembacaan data mengenai aliran

2. Kecepatan, untuk pembacaan kecepatan aliran (v)
3. Tekanan, untuk pembacaan tekanan aliran (ρ)
4. Penggaris, untuk pembacaan ketinggian aliran
5. Geseran, untuk pergeseran fluks meter.
6. Fluks meter, untuk membaca luas penampang Area (A)
7. Aliran 1, aliran untuk pipa 1
8. Aliran 2, aliran untuk pipa 2
9. Densitas fluida, untuk mengetahui massa jenis fluida.

Tabel Data

A1 (m2) v1 (m/s) A2 (m2) V2 (m/s) A1 x v1 (m3/s) A2 x v2 (m3/s)

Analisis Data

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 7

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Pertanyaan

1. Bagaimana hubungan luas penampang (A1), kecepatan aliran (v1) dan luas penampang
(A2), kecepatan aliran (v2)?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2. Ditinjau dari soal no 1, bagaimana debt yang terjadi pada aliran 1 (Q1) dan debit
terjadi pada aliran 2 (Q2)?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
3. Bagaimana persamaan kontinuitas menjelaskan tentang peristiwa yang terjadi?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Kesimpulan

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 8

 AZAS BERNOULLI

TUJUAN
Peserta didik mampu menganalisis peristiwa Bernoulli

Kegiatan 4

RUMUSAN MASALAH
Bagaimana hubungan kecepatan aliran dengan tekanan?

Hipotesis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Alat dan Bahan

1. Laptop/komputer
2. Aplikasi java
3. Simulasi Phet “Tekana dan Aliran Fluida”.

Persiapan Percobaan

1. Siapkan alat dan bahan yang telah ditentukan

2. Periksa apakah semuanya telah tersedia
3. Install aplikasi java pada komputer atau laptop anda
4. Buka simulasi percobaan PhET tentang “Tekanan dan Aliran Fluida” dan jalankan
praktikum “Aliran”

Prosedur Percobaan

1. Buat aliran, terdiri dari aliran pipa kecil dan pipa besar dengan ketinggian pipa yang
berbeda
2. Hitung ketinggian (h1) pada pipa 1 dan ketinggian (h2) pada pipa 2.
3. Ukur kecepatan (v1) pada pipa 1 dan kecepatan (v2) pada pipa 2.

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 9

 4. Mengukur tekanan (p2) pada pipa 2.
5. Catat data langkah 2 dan 4 pada tabel dengan memperhatikan fungsi virtual PhET
pada gambar, dan catat pula nilai massa jenis fluida (ρ) dan grafitasi (10 m.s-2).

Keterangan gambar:

1. Kelajuan aliran, untuk pembacaan data mengenai aliran

2. Kecepatan, untuk pembacaan kecepatan aliran (v)
3. Tekanan, untuk pembacaan tekanan aliran (ρ)
4. Penggaris, untuk pembacaan ketinggian aliran
5. Geseran, untuk pergeseran fluks meter.
6. Fluks meter, untuk membaca luas penampang Area (A)
7. Aliran 1, aliran untuk pipa 1
8. Aliran 2, aliran untuk pipa 2
9. Densitas fluida, untuk mengetahui massa jenis fluida.

Tabel Data

h1 (m) v1 (m/s) h2 (m) V2 (m/s) P2 (Pa) ρ (kg/m3)

Analisis Data

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 10

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Pertanyaan

1. Bagaimana usaha yang dilakukan fluida dalam melewati aliran berbeda

ketinggiannya?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2. Apakah ada hubungan usaha dan energi mekanik yang terjadi, jelaskan?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
3. Bagaimana persamaan bernoulli menjelaskan tentang peristiwa yang terjadi?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Kesimpulan

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 11

 ILUSTRASI APLIKASI AZAS BERNOULLI

TUJUAN
Peserta didik mampu membuat ilustrasi aplikasi azas Bernoulli (kebocoran air), serta
mempresentasikan hasil produk tiruannya

Kegiatan 5

RUMUSAN MASALAH
Bagaimana membuat ilustrasi aplikasi azas Bernoulli berupa kebocoran air?

Hipotesis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Alat dan Bahan

1. Tabung / botol
2. Gunting
3. Jarum / paku
4. Penggaris
5. Lakban
6. Gelas ukur
7. Air

Prosedur Percobaan

1. Menyiapkan semua alat dan bahan

2. Tabung dilubangi dengan jarak antar lubang dan diameter lubang sama, kemudian
ditutup lakban seperti pada gambar

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 12

 3. Mengukur volume air dengan menggunakan gelas ukur untuk mengisi tabung
4. Membuka lakban secara bergantian.
5. Mengukur kedalaman lubang, jarak pancaran horizontal dan waktu
6. Mengulangi untuk kedalaman lubang yang berbeda
7. Membuat tabel untuk menunjukkan hasil pengamatan dan pengukuran yang telah
dilakukan.

Analisis Data

Tabel pengamatan

No. Kedalaman (h) Jarak (x) Waktu (t) Debit Q (m3/s) v (m/s)

Analisis

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Pertanyaan

1. Apakah hubungan kedalaman lubang dengan jarak tempuh pancaran?

..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2. Apakah pada setiap lubang mempunyai kecepatan pancaran yang sama?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
3. Tentukan rumus untuk mencari debit!
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 13

Kesimpulan

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

LKPD – FLUIDA DINAMIS – XI SMA/MA 14