Chemia UR EPANS Uae aes Wetetoie weve SM wS OER pele celalSpis tresci Od Wydawoy 8 Wstep 3 CHEMIA NIEORGANICZNA 1. Substancje chemiczne 15 41, Substancje jako jedna 2 form istnienia materil 15 141. Gechy charaklerysiycane substanchi 5 7.4.2. Prawo zachowania masy 6 11.3. Podzity | klasyfikacje materlatow 16 1.2, Substancje i migszaniny substanc ji 7 4.2.1. Surowee, materiaty itworzywa 17 1.2.2, Jednoracnode i niejednorodnosé fizycena mater 18 + 2.3. Jednoradnos¢ | niejednorodnosé chemicena materi 8 12:4, Pordwnanie wiaSciwoSci awiazkow chemicanych i mieszanin 2 1.2.8. Prawo slatoSci sKladu a 4.3. WaSciwo8ci fizyczne substancji ~ 23 1.3.4, Opis wlaSciwosci fzycenych substancjl 23 1.3.2, Podstawowe wlaSciwosel lleycane substancii 24 41.4, Rozézielanie mieszanin 26 1.4.1, Uwarunkowania meted rozdzielania mieszanin 26 4.2, Metody rozdzielania mieszanin 2 1.5. Substancje proste, czyi pierwiastki chemiczne 33 1.5.1. Pierwiastki jako substancje 33 4.5.2. Podzial pierwiastidw M 1.5.3, Rozpowszechnienie pienviasikow 36 115.4 Plecwiastht trwete I nietrwale a7 41.6. Substancje ztozone, ezyli zwigeki chemiczne 3B 4.6.1, Podzialy zwigzkOw chemicznych 38 1.6.2, Nazowniciwo 2wigekéw chemicanych 38 1.7 Tlen oraz jego awigekl — otreymywanie | wlaSciwosei ‘chemiczne tlenkow 40 7.7.1. Razponszechnieni¢ tien 40 1.7.2. Nazewmictwo tlenkOw jako 2wigzk6w dwusktadnikowych a0 1.7.3. Olreymywanie tlenkow a 1.7.4, WiaSciwoScl fayczne i chemicene tlenkOw prostych 43 4.8. Wodoratlenki = oirzyrywanie i wlaSciwosei chemiczne 46 7.8.1. Wodarollenki i zasady 46 1.8.2, Nazewnictwo | otrzymywanie wodorotlenkGur a7 1.8.3, Glowne wlagciwoSel chemiczne wodorotlenk6w i zasad 0 1.9. Kwasy = oireymywanie i wlaSciwoSei chemiczne 50 1.9.1. Kwasy lich rodzaje — nazewniciwo kwasdw nieorganicznych 50 1.9.2, Otraymywanie kerasow 51 1.9.3. GlGwne wiaselwosctfizycane chernicane kwasw 52 4,10. Sole — otraymywanie i wlaSciwoSci chericzne 55 1.10.1. Nazewnictwo soll ~ 55 1.10.2. Otrzymywanie sali 56 10.3. Wlagclwosel chemicane soli ~ 5‘PIS TRESCI SPIS TRESCI STECHIOMETRIA 5. Wigzania chemicame i 2, HoSciowe aspekly molekularnej budowy materi 63 5A. Rodzale wigzath chemicenych aa 2.1. Podstawowe pojecia 2wigzane 2 iloSciowg intarprelacia pizamian chemicmych 63 5.4.1. Wiazanie jonowe ia 2.1.1. Masa alomowa a 5.1.2, Wiqzanie kowalencyjne 149 2.1.2. Masa czastecekowa a 5.1.3, Wizaniekowaleneyne ‘spolaryzowane 2 2.1.3. Licaba Avogadra 4 514. ‘Wiazania oordynaoyine = ana 21d Masa molowa ~ a 5.2. Wiggania.@ im ora ich waSchnosel a 2.1.8, logcfowa interprelacja rownaf reake 70 5.2.1, Wiaania 0 w ezgstoczce 756 2.1.6, Objetos¢ molowa gazdw 7 5.2.2. Wiazania typu a a 21.7, Oblicenia awiqzane 2 reakejaml zachodzacymi miedzy substatami 5.8, edlanle beau aqstoczek ; Te uzylymi w dowolnym stosunku 8 5.4. Preewidywanie wlaSciwoScl 2wiazku na padstawie budawy jego ezasteczeh iw 2.8. Rozlwory #1 5.4.1. Polamost czasteczek LiBr + H,O NH, + HNO, — NELNO, Reakcje zobojetnienia zachodzq réwniez z udzialem tlenkéw kwasowych: 2. NaOH + CO; — Na,CO, + H,O 2 Fe(OH); + 3 N,O, — 2 Fe(NO,), + 3 H,O Ca(OH), + SO, — CaSO, + H,0 12 KOH + P,O,, — 4 K,PO, + 6 H,O 2 NaOH + SiO, — Na,SiO, + H,O Reakeja z solami metali ciezkich. Reakcji ulegaja tylko dobrze roz- puszezalne w wodzie wodorotlenki, Produktem reakcji jest trudno roz- puszezalny wodorotlenek metalu ciezkiego i s6l. CuSO, + 2 NaOH —- Cu(OH),| + Na,SO, Na,CO, + Ca(OH), — 2 NaOH + CaCO! Druga z tych reakcji stuzyta dawniej do otrzymywania zasady sodowej. Reakcja rozkladu termicznego — prawie wszystkie wodorotlenki sq nietrwale termicanie (jedynie wodorotlenki litowcéw moga sie topié bez rozktadu) i w odpowiednio wysokiej temperaturze rozkladaja sig do (qe Tekniztrwate ‘wodorotlenki, jak AgOH nie dajg sig przechowywae. 49WartogciowoSé reszly gp ‘kwasowe| jest rowna liezbie atoméw wodoru polgezonych 2 ta resztq ‘w czasteczce kwastl. |. SUBSTANCJE CHEMICZNE tlenku i wody. Wodorotlenki srebra, miedzi(II), rteci(I) i rtgci(ID) roz- Kadaja si¢ juz w temperaturze pokojowej: 2 AgOH — Ag,O + H,0 Hg(OH), —- HgO + H,0 W wyniku tych reakeji otrzymujemy odpowiednie tlenki metali. Polecenia kontroine 1. Nazwij nastepujace zwigzki: Cu(OH),, Ag,O, Zn(OH),, Fe(OH)2, Fe,O3. 2. Zaproponuj 3 metody otrzymywania tlenku wapnia. 3. Na podstawie danych z tablic okres!, cay mozna méwié o zasadzie barowej i litowej. 4. Napisz réwnanie reakeji i uzgodnij wspélezynniki w reakejach po- migdzy: a) wodorotlenkiem baru i kwasem solnym, b) wodorotlenkiem potasu i kwasem fosforowym(V), c) wodorotlenkiem zelaza(III) i kwasem azotowym(V), d) wodorotlenkiem wapnia i chlorkiem cyny(IV). 5, Zaproponuj metode otrzymywania: a) wodorotlenku glinu, b) wodorotlenku potasu. 1.9. Kwasy — otreymywanie i wiaSciwosci chemiczne ww 1.9.1. Kwasy i ich rodzaje — nazewnictwo kwasow nieorganicznych Analizujge skiad zwigzku nazywanego kwasem, mozna powiedzie¢, Ze jest on zwigzkiem zbudowanym z atoméw wodoru i reszty kwasowej. Wz6r ogélny kwaséw moana wigc zapisaé w nastepujacy sposdb: H,R —gdzie n jest r6wne liczbie atoméw wodoru polaczonych z reszla kwa- sowa o symbolu ,,R”. Wszystkie wiqzania w czgsteczkach kwas6w sa ko- walencyjne. Kwasy dziclimy na dwie grupy: tlenowe i beztlenowe. Kwasy tlenowe zawierajq 1 lub wigcej atom6w tlenu w strukturze resz- ty kwasowej. Do najbardziej znanych kwas6w tlenowyeh zaliczamy: H,SO,, H,SO,, HNO,, HNO,, H,CO;, H,PQ,. Kwasy beztlenowe to wodne roztwory potgezef chemicznych wodoru zniemetalami 16 i 17 grupy uktadu okresowego pierwiastkéw, na przy- klad: HF, HBr, HCI, H,S, H,Se, H,Te. Poza kwasem chlorowodorowym, kt6ry nosi zwyczajowg nazwe kwasu solnego, pozostate kwasy nazywa sie zgodnie z ponizszymi zasadami: kwasy beztlenowe — dodajac do nazwy pierwiastka kofcéwke -wodo- rowy, na przyktad: HBr — kwas bromowodorowy; |.9. KVASY= OTRZYMYWANIE I WLASCIWOSCI CHEMICZNE kwasy tlenowe — podajac wartosciowoS¢ pierwiastka centralnego i doda- jac do jego nazwy koficéwke -owy, na przyktad: H,SO, - kwas siarkowy(V1). Takie kwasy, jak kwas weglowy czy krzemowy, gdzie pierwiastek cen- tralny moze przyjmowaé tylko jedna wartosciowosé, nie wymagaja poda- nia w nazwie wartosciowosci tego pierwiastka. Mowimy wiec na przy- ktad H,CO, — kwas weglowy. Nazwy najbardziej popularnych kwas6w brzmig w sposéb nastgpujacy: HCliaq) — kwas chlorowodorowy, HS (aq) — kwas siarkowodorowy, HNO; - kwas azotowy(V), H,S0; — kwas siarkowy(IV), HMnO, ~ kwas manganowy(VIT). Uzyte powyzej oznaczenie (aq) to skrét tacifiskiego slowa aqua, czyli ,,wo- da”, Dzigki temu wiemy, ze chodzi o wodny roztwér danego zwiazku, a nie na przyklad o ciekly chlorowoddr, ktory nie ma wlasciwosci kwasowych. ig 1.9.2. Otrzymywanie kwasow Kwasy tlenowe i beztlenowe otrzymuje si¢ w odmienny sposdb. Kwasy tlenowe w wiekszosci wypadkéw powstaja w reakejach bezwodnikow kwasowych z wodg zgodnie z ponizszymi rownaniami: SO, + H,O — H,80, N,O; + H,O — 2 HNO, P,Oy + 6 HO — 4 H,PO, W podobnych reakcjach otrzymuje sig tez nietrwale kwasy, takie jak weglowy, azotowy(III) czy siarkowy(IV). Jednak natychmiast rozkiadaja sig one do tlenkéw, z ktérych powstaty. Oznaczamy to w réwnaniu reak- cjiza pomoca podwéjnej strzatki: 74 CO, + H,O = H;CO; a N,O, + H,O = 2 HNO, SO, + H,O = H,S0, Rye. 1.25, Gazowang wode mineralng mozna traktowaé jako roztwor H;CO, o maksymalnym moiliwym stezeniu. (@ Takich kwasow, jak H,C0,, HNO, czy H,S0; nie moana przechowywat: w otwartych naczyniach, ponlewaé rozktadajg sig do lotnych tlenkow. 51Bezwodnikami (agi kwasowymi $4 najezescie| tlenki kwasowe, w Ktéryeh plerwiastki posiadaja te sama wartosclowos6, co Ww utworzonym 52 kwasie. |. SUBSTANCJE CHEMICZNE Kwasy beztlenowe powstaja przez rozpuszczenie nicktérych wodor- k6w niemetali w wodzie, na przyktad: HCl, + H;0¢ — HChegy ewes sony W podobny sposdéb tworzy si¢ pozostate kwasy beztlenowe, takie jak HBr gy, Hq) i HaStaq Najpierw jednak nalezy uzyskaé gazowy wodo- tek, na przykiad na drodze bezpoSredniej syntezy z pierwiastkow: Fay + Chg —2 HCly Hyg + Sq — HSio Kwasy, kt6rych tlenki nie reaguja z wodg (np. SiO,), uzyskuje sig za- zwyczaj z ich soli. Na s6l taka dziala sie innym mocnym kwasem, w wyni- ku czego interesujacy nas kwas zostaje wyparty z soli: K,SiO, + 2 HCl—2 KCI + H,SiO,! wypierany kwas jest stabo rozpuszczalny 2 NaF + H,SO,— Na,SO, + 2 HF wypierany kwas jest stabszy niz kwas dziatajacy na s6l tw 1.9.3. Glowne wlaSciwosei fizyezne i chemiczne kwasow Kwasy beztlenowe sq wodnymi roztworami gazowych wodork6w, ktére cechuje niejednakowa rozpuszezalnos¢ w wodzie. R6zna jest zatem trwa- José tych kwas6w. Na przyktad chlorowodér HCI bardzo dobrze rozpusz- cza sie w wodzie, stad jego wodny roztwér - kwas solny — jest trwaly i da- je sig dlugo przechowywaé. Natomiast siarkowodér H,S rozpuszcza si¢ w wodzie dosé stabo, a wiec szybko ulatnia sig ze swojego wodnego roz- tworu, co decyduje o niewielkiej trwalosci kwasu siatkowodorowego. Jedynic kilka kwas6w tlenowych moéna otrzymaé w stanie ezystym. Nalezy do nich miedzy innymi kwas siarkowy(V1) i kwas fosforowy(V). Kwas siarkowy(VI) jest oleista, gesta ciecza, bezbarwna i bezzapachowa. Kwas fosforowy(V) natomiast jest cialem stalym, two- rzgeym bezbarwne przezroczyste krysztaly. Oba te kwasy sq silnie hi- groskopijne (intensywnie chiong wodg), a co za tym idzie - bardzo zrq- ce. Sprzedaje sig je w postaci stezonych roztwordéw. Pozostale kwasy tlenowe wystepuja z reguly jako bezbarwne wodne roztwory. Kwasy tlenowe, podobnie jak beztlenowe, rézniq sig od siebie irwalogcia. Najwigksze znaczenie maja najtrwalsze z nich, a wiec: kwas siarkowy(VI), azotowy(V) i fosforowy(V). Wiekszos¢ reakeji rozkladu kwas6w prowadzi do bezwodnikéw kwa- sowych: H,SiO; —- SiO, + H,O ‘temperatura 4 HPO, “"=S"" PO. + 6 HO 9. RWASY — OTRZYMYWANIE | WEASCIWOSC] CHEMICZNE Ze wzgledu na duza trwatosé kwasu fosforowego(V), aby przeprowadzi¢ te reakcje, trzeba kwas intensywnie ogrzewaé. Do najwazniejszych wlaSciwoSci chemicznych kwas6w nalezq ich reakcje: a) z wodorotlenkami, okreélane inaczej jako reakeje zobojgtniania; b)z tlenkami zasadowymi; c) z metalami; d) z niektérymi solami; e) rozkladu termicznego. Wodne roztwory kwaséw barwig wskaZniki w nastepujgcy sposdb: oranz metylowy — na czerwono, papierek uniwersalny — takze na czerwono. Kwas mocny to taki, ktéry jest calkowicie albo prawie calkowicie zdy- (@@ Kwas zdysocjowany socjowany w wodnym roztworze. Do kwas6w mocnych zaliczamy: HCl, totald, Ktbry w wodzie HBr, HI, HINO,, H,50,, HCIO,. apres na jony Kwasy stabe ulegaja dysocjacji w znacznie mniejszym stopniu: tylko ican niewielki ulamek czqsteczek rozpada si¢ na jony, a reszta pozostaje w roztworze pod postaciq czgsteczek niezdysocjowanych. Do kwaséw stabych zaliczamy: HE, HNO,, H,SO,, H,CO, i inne. Doswiadczenie Badanie odczynu kwaséw za pomoca wskaénikéw Przygotuj w zlewce 10 cm? 1-procentowego roztworu HCl. Sprawdé, na jaki kolor zabarwi sig w tym roztworze papierek uniwersalny. Nastepnie dodaj do roztworu 3 krople oranzu metylowego. Zaobserwuj, ina jaki kolor zabarwi sig on w roztworze. e) Ryc. 1.26. W srodowisku kwasowym A - oranz metylowy i B — papierek ‘ uniwersalny zabarwiaja isig na czenwone. Kaidy kwas reaguje w roztworze wodnym z zasada, na przyklad z NaOH, KOH, Ca(OH),, Ba(OH),, NH, tworzac najezeScie} s6l i wode: HNO, + KOH — KNO, + H,0 HCl + NH, — NH,Cl|, SUBSTANCJE CHEMICZNE Reakcje takie sq nazywane reakcjami zobojgtniania (neutralizacji). Moga braéw nich udzial r6wnied tlenki zasadowe: 2HCl + CuO — CuCl, + HO 3 H,SO, + Fe,0, — Fe,(SO,), + 3 H;O 2HF + CrO— CrF, + H,0 W roztworze wodnym kwas reaguje z sola innego kwasu tylko wtedy, gdy jeden z produktéw jest: a) stabo zdysocjowany: CH,COOK + HCl —- KCl + CH,COOH Tits ecto clan potane kwas octowy jest stabo zdysocjowany b) tatwo lotny i wydziela sig z roztworu jako gaz: CaS + 2 HNO, — Ca(NO;,), + H,St c) lub trudno rozpuszczalny w wodzie i wydziela sig 2 roztworu jako osad: Na,SiO, + H,SO,— Na,SO, + H,SiO;! kwas krzemowy(|V} jest stabo rozpuszczalny w wodzie Bardzo waeng grupa reakcji sq reakcje kwas6w z metalami. Znajo- mogé tych proces6w pozwala nam na przeprowadzanie analizy skiadu stop6w oraz na przewidywanie skutkow stosowania metalowych elemen- téw w zmieniajacych sig warunkach zewngtranych. Wigkszos¢ kwas6w w reakejach z metalami aktywnymi, takimi jak magnez, cynk czy zelazo, reaguje z wydzieleniem wodoru, zgodnie z réwnaniami: Zn + 2 HC] — ZnCl, + Ht Mg + H,SO, — MgSO, + Hy! rteé czy mieda. Uproszezony podziat na metale aktywne i nieaktywne (szlachetne) ma swoje uzasadnienie w szeregu elektrochemicznym. metali, czyli szeregu, w ktérym metale ustawiono zgodnie z ich malejqcq sktonnoscia do two- rzenia jonow. a Zn Fe Cu Ag Pt Au alé aktywne ~ tatwo tworza jony metale nigaklywne (sziachetne) maleje aktywnogé metall Ryc. 1.27, Szereg elektrochemiczny wybranych metal. Z niekt6rymi metalami nieaktywnymi reagujq tylko tak zwane kwasy Ryc, 1.28. utleniajace, czyli stezony (0 stezeniu wigkszym niz 20%) kwas siarko- ene sie wy(VI) i kwas azotowy(V) (niezaleénie od stezenia) w reakcjach tych jenek NO, kwas6w z metalami nie wydziela sie wodér: Cu + 2 H,SO, (agony —+ CuSO, + SO,1+ 2 H,0 Cu t+ 4 HNO gion) — Cu (NO;), + 2 NO,I+ 2 H,0 powstat w reakcji steZonego HNO; z miedzia. 54 Reakeji takiej nie ulegaja metale szlachetne, takie jak zloto, srebro, 1.10, SOLE— OTRZYMYWANIE| WEASCIWOSC! CHEMICZNE Kwas siarkowy(V1) reaguje w rézny spos6b, zaleznie od stgzenia. Tak wiec rozcieficzony kwas siarkowy(VI) reaguje z wydzicleniem wodoru, ale nie reaguje wtedy z metalami nieaktywnymi, natomiast stezony reaguje zaréwno z metalami aktywnymi, jak i nieaktywnymi, ale w reakcjach tych nie wydziela sie wodér, lecz tlenek siarki(IV). Doswiadezenie Badanie reakeji kwaséw z metalami i wodorotlenkami Przygotuj 2 zlewki zawierajgce po 10 cm’ 5-procentowych roztworéw HC1iH,S0,. Opisz ich wiasciwosci fizyezne, po czym sprawdz odezyn za pomoca papierka uniwersalnego. Podziel kazdy z roztwordw na 2 czesci. Jedng czes¢ zobojetnij, kontrolujac odezyn papierkiem wskaénikowym, za pomoca roztworu NaOH, dodawanego maiymi porejami. Do drugie} czeSci roztworu wizué granulke cynku. Opisz przebieg reakcji i zapisz odpowiednie r6wnania. Polecenia kontrolne 1, Podaj wzory i nazwy 4 kwas6w moenych i 4 kwas6w slabych, 2. Zaproponuj 2 metody otrzymywania kwasu siarkowego(IV). 3. Napisz rownanie reakeji goracego stezonego kwasu siarkowego(VI) ze srebrem. 4, Okreél, jaki zwiazek powstanie w reakcji kwasu siarkowego(VI) zweglanem sodu. 5, W jakiej reakeji produktami sq siarczan(VI) baru i kwas solny? Na- pisz réwnanie tej reakcji. 1.10. Sole — otrzymywanie i wlasciwosci chemiczne w 1.10.1. Nazewnictwo soli Solami nazywamy zwiazki jonowe zawierajace jeden lub kilka kationow i jeden lub kilka anionéw reszty kwasowej. Sq to substancje stale, czesto 0 wyrainej budowie krystalicznej. Wigksz0S6 z nich jest dosy¢é odporna na dzialanie wysokich temperatur, ale istnieja tez sole tatwo rozktadajq- ce sig w podwyzszonej temperaturze — nalezq do nich migdzy innymi so- le amonowe i weglany metali. Rozpuszezalnos¢ soli w wodzic jest bardzo r6zna: od praktycznie nierozpuszezajgcych sig, na przyklad HgS, Agl, Ca,(PO,),, do takich, ktérych roztwory nasycone maja stezenia okolo 70-procentowe, na przykiad AgNO, ZnI,, Nazwa soli musi okreélaé zaréwno kation, jak i anion. Podaje sig ja, rozpoezynajac od nazwy reszty kwasowej. Najprostsze sole to polgczenie niemetalu z metalem. Ich nazwy tworzy si¢ przez dodanie do nazwy nic- metalu koricéwki -ek i dotaczenie nazwy metalu: 55Naledy pamigta6, ze nie agi .w kaédaj reakeji metalu zkwasem wydziela sig woddr. |, SUBSTANCE CHEMICZNE NaCl - chlorek sodu, KBr — bromek potasu, CaS — siarczek wapnia, AIF, - fluorek glinu, Bal, — jodek baru. Wszystkie powyzsze nazwy sq jednoznaczne ze wegledu na stalg warto- éciowoSé zawartego w soli metalu, W wypadku wystgpienia kationu metalu przyjmujgcego wigce} niz jedng wartosciowosé nalezy 4 podaé w nazwie: FeS -siarczek Zelaza(II), CrBr, — bromek chromu(II), CrCh, - chlorek chromu(III). Nazwy soli kwas6w tlenowych tworzymy, zmieniajac koficéwke -owy w nazwie kwasu na koficéwke -an oraz podajac, 0 ile to potxzebne, war- toSciowosé picrwiastka centralnego reszty kwasowej: AgNO, - azotan(V) srebra, Mg(NO.),— azotan(II) magnezu, Ca;(PO,), — ortofosforan(V) wapnia, Na,SO, - siarezan(IV) sodu, KMn0O, ~ manganian(VII) potasu, ZnSO, —siarezan(VI) cynku. Dla naaw takich soli, jak CuSO, czy Fe(NO,),, nalezy podawa¢ warto- éciowosé kationu i wartosciowoSé atomu centrainego reszty kwasowe}: CuSO, - siarczan(VI) miedzi(I), Cu,SO, - siarczan(IV) miedzi(I), Fe(NO,); - azotan(V) zelaza(III), Fe(NO,), — azotan(III) zelaza(II). tw 1.10.2. Otrzymywanie soli Najprostsze sole powstaja w reakejach syntezy przebiegajqce] pomiedzy metalem i niemetalem: 2.Na + Cl, — 2 NaCl 2K+8S—KS 2 Al +3 F,—2 AIF, Sole mozna réwnied uzyskaé w reakejach metali z kwasami: Mg + H,SO, — MgSO, + H,! Mg + 2 H,SOigion) — MgSO, + SO,1 + 2 HzO Ca + 2 HCl — CaCl, + H,! 1.10, SOLE — OTRZYMYWANIE WLASCIWOSCI CHEMICZNE Takze reakeje zobojetniania kwasGw wodorotlenkami lub tlenkami zasadowymi prowadzq do otrzymania soli: 3. NaOH + HyPO 4 jeonizfczomy —- NasPO, + 3 HO Fe,0, + 6 HNO, — 2 Fe(NO;); + 3 H,O Doswiadezenie Otrzymywanie soli przez zobojetnianie kwasu zasadg Przygotuj rozcieficzone 10-procentowe roztwory kwasu solnego i zasa- dy sodowej. Zobojetnij roztwor kwasu za pomoca roztworu zasady, sprawdzajac to za pomoca papierka uniwersalnego. Po zakoficzeniu reakeji przenies zawartos¢ zlewki do parowniczki i odparuj wodg. Za- obserwuj, czy pozostata sucha, biala sél, czy tez wszystkie skladniki zo- staly odparowane. Sole otrzymuje sig rowniez w reakcji migdzy dwoma solami, migdzy sola i kwasem, sola i wodorotlenkiem. Jednak w ten spos6b mozna otrzymaé s61 tylko wowezas jesli jeden z produktéw jest gazem lub jest trudno rozpuszczalny. W reakeji weglanu sodu z kwasem azotowym (V): Na,CO, + 2 HNO, — 2 NaNO; + H,CO,; powstaje kwas weglowy. Jest to bardzo nietrwaly zwiqzek, ktéry ulega natychmiastowemu rozkladowi, zgodnie z zapisem: H,CO; — H,O + CO,t W zwiazku z tym reakcjg tg mozna zapisaé nastepujaco: Na,CO, + 2, HNO, — 2 NaNO, + H,O + COI Mocniejszy kwas azotowy(V) wypiera slabszy i nietrwaly kwas weglowy rozpadajacy si¢ na wodg i tlenek wegla(IV). W reakcji chlorku zelaza(II1) z wodorotlenkiem wapnia, zachodzacej zgodnie z rownaniem: 2 FeCl; + 3 Ca(OH), —- 2 Fe(OH),! + 3 CaCl, powstaje trudno rozpuszezalny wodorotlenek Zelaza(III), po odsqczeniu ktérego uzyskujemy wodny roztwor CaCl. Duzq grup¢ reakcji stanowig reakcje straceniowe soli z sola. Sq one cagsio podstawa do okreslenia obecnosci danego zwigzku w roztworze, szczegOlnie jeSli powstajace osady majq bardzo charakterystyczny wyglad: AgNO, + KI — Agll+ KNO, Na przykiad w powyzszej reakcji powstaje 26ttawy osad jodku srebra. Obecnoéé takiego osadu sygnalizuje, Ze w badanym roztworze obecna byla sl srebra. 571, SUBSTANCE CHEMICZNE Doswiadczenie Stracanie osadu soli trudno rozpuszezalnej W 2 probéwkach przygotuj po i cm? roztworéw azotanu(V) srebra i azotanu(V) ofowiu(II). Do obu roztworéw dodaj po 1 em’ roztworu KL. Zaobserwuj zmiany zachodzace w obu prob6wkach. Ryc, 1.29. A-do pro- béwek z roztworami AgNO, i Pb (NO,) ,do- dajemy roztwér Kl; B -— w wyniku reakcji otrzymujemy trudne rozpuszczalne osady Pbl, oraz Agl, Sole powstaja takze w reakejach tlenkéw kwasowych z zasadami oraz w reakejach pomiedzy tlenkami kwasowymi i zasadowymi: 2.NaOH + SO, — Na,SO, + H,O CaO + SO; — CaSO, Ryc. 1.30. Charakterystyczne barwy osadéw pozwalajq na identyfikacie zwigzkow: A~Cu(OH),; B—Hgla; C~ Pbl,. 1.10, SOLE — OTRZYMYWANIE | WEASCIWOSCI CHEMICZNE @ 1.10.3. Wtagciwosci chemiczne soli Niekt6re sole ulegajq rozktadowi termicznemu. Np weglany w wyso- kiej temperaturze rozpadajq sig na tlenek metalu iCO,: CaCO, — CaO + CO, Natomiast wodoroweglany podezas ogrzewania przechodzq w weglany: 2 NaHCO, — Na,CO, + CO; + H,O Proszek do pieczenia zawiera wodoroweglan sodu nazywany soda oczyszczong. Podezas wypieku ciasta uwalniajacy sig CO, spulchnia ciasto. Niektére sole, jak bromek srebra, rozktadaja si¢ pod dzialaniem gwiatta. Jest to tzw. rozktad fotochemiczny, ktéry jest podstawa fotografii: 2 AgBr — 2 Ag + Br, W roztworze wodnym sole moga reagowaé z innymi solami, kwasami i zasadami, Jednak pod warunkiem, ze jeden z produktéw straca sie w formie osadu lub jest slabym elektrolitem. Doswiadczenie Identyfikacja soli, kwas6w izasad na podstawie przeprowadzonych reakeji | Przygotuj 3 prob6wki zawierajgce wodne roztwory H,SO,, NaOH ‘i Pb(NO,),. Praeprowadé reakcje pomigdzy tymi roztworami metoda _»kaidy z kagdym”. Wyniki reakeji notuj w tabeli {jej makieta | zamieszezona zostata ponizej), doktadnie opisujac wyglad osadow. H,SO, Pb(NO,)e ; : HSO, | x | { T T I i | | NaOH i i t f | i PD(NO.)2 | Ocefi, czy na podstawie analizy takiej tabeli mozna okreéli¢, jakie | awiazki zawieraly kolejne probéwki. Polecenia kontrolne 1. Weglanu amonu moéna uzywa¢ jako substangji spulchniajacej ciasto, Na- pisz, jaki nalezy zastosowaé drugi sktadnik, aby zaczal wytwaraaé sig gaz. 2. Kiedy s6l moze reagowaé z kwasem w roztworze wodnym? 3. Podaj przyktad soli zbudowanej z 3 niemetali. 4. Napisz wzory soli, ktérych nazwy brzmia nastepujaco: weelan glinu, siarezek baru, siarezan(VI) sodu, azotan(V) strontu, flu- orek manganu(II), fosforan(V) baru, siarezan(IV) Zelaza(II), siar- czan(VI) chromu(III). 5. Podaj nazwy soli o nastepujacych wzorach sumarycznych; Mn,S;, AI(NO;);, CrPO,, SnSiO,, KMnO,, Cr(NO,);, Cr(NO,)>. 59|. SUBSTANCJE CHEMICZNE Podsumowanie Ciata na Ziemi i we Wszech$wiecie uksztaltowane sq z materi, ktora posiada mase, cig¢zar i wlasng objgtosé. We wszystkich przemianach chemicznych obowigzuje prawo zachowania masy. Materialy (substancje i mieszaniny) majg rézne pochodzenic, obeenie coraz ¢zg- Sciej stosuje sig materialy przetworzone, syntetycane i sztuczne. Nie- ktore wiasciwogci pewnych materialéw sq cenne dla ludzi. Pomigdzy mieszaninami a zwiazkami chemicznymi istnieja réznice sktadu, budowy i wlasciwosci. Zwigzki chemicane maja scisle okreslo- ny sktad i nazwe, ktéra je jednoznacznie opisuje. Mieszaniny natomiast moga mieé skiad dowolny i zawieraé bardzo duzo skladni- kéw. Mieszaniny spotykane w przyrodzie rozdziela sig na skladniki glownie metodami fizycznymi, sposr6d ktorych do najwazniejszych na- leza: saczenic, odparowywanie i destylacja. Kaidg substancjg chemiczng cechuje zestaw wlasciwosci fizycz- nych, kt6re odrozniaja jq od innych substancji. Najwaaniejsze wlasci- woSci sq zwigzane ze stanem skupienia — naleza do nich temperatura topnienia i temperatura wrzenia oraz g¢stosé. Pierwiastki dziela sig na metale i niemetale o réznych wiasciwo- éciach fizycznych i chemicznych. Najbardziej rozpowszechnionym picrwiastkiem w gOrnych war- stwach Ziemi jest tlen. Jako aktywny pierwiastek laczy sig on z wiekszo- écig pozostalych pierwiastk6w, tworzac tlenki. Tlenki moga powstawaé takze w innego rodzaju reakcjach chemicznych. Maja one duzq zdol- nosé do ulegania rozmaitym reakcjom chemicznym oraz do igezenia sig ze sobq. Tlenki, ze wzgledu na ich reakeje z kwasami i zasadami, dzieli sig na kwasowe, zasadowe, amfoterycane i oboj¢tne. Wodorotlenki to zwiazki jonowe zawierajace aniony wodorotle- nkowe OH i kationy metali. Niekt6re wodorotlenki powstaja w reak- cjach bardzo aktywnych metali i ich tlenkow zwoda. Reaguja z kwasa- mi, tworzac sole. Kwasy to zwiqzki kowalencyjne zawierajgce wodor i reszte kwaso- wa. Najczesciej otrzymuje sig je w reakcjach tlenkow niemetali z woda. Reagujg z wodorotlenkami, tworzac sole. Reaguja tez z metalami, da- jac rézne produkty reakeji, zaleznie od uzytego kwasu i metalu. Sole sq zbudowane z kationu (lub kationéw) i anionéw reszt kwa- sowych. Modna je uzyskaé w kilku typach réznych reakeji pomigdzy kwasami, zasadami, solami i thenkami. al J), SUBGrIOMETSIA ATEN E 500 APPROX ———— 2002. ILOSCIGWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERII 14gHNO,__xgNaNO, 63gHNO, 85g NaNO, Odpowiedz: Masa powstajacej w tych warunkach soli wyniesic 18,9 g, aczeS¢ NaOH pozostanie niezuzyta, gdyz bylo go zbyt duzo. Polecenia kontrolne 1, Odezytaj z ukiadu okresowego wartosci mas atomowych sodu, siar- ki, tlenu, zelaza i podaj je w atomowych jednostkach masy. 2. Oblicz masy czasteczkowe nastepujacych czasteczek: a) Na,S, b) Mg,(PO,),, c) Fe(NO,),. . Oblicz, ilu molom zelaza odpowiada 3,01 + 10” atoméw zelaza. Oblicz, ile czasteczek CO, zawiera sig w 10 molach tego zwigzku. 5. Korzystajac z uktadu okresowego, okrest: a) mas¢ molowg sodu, ‘b) mase atomowg fosforu, c) mase molowg H,SO,, d) mase czasteczkowa HNO;. . Napisz r6wnania ponizszych reakeji oraz odczytaj je, postugujac sig pojeciami atomow i ezasteczek, moli i masami molowymi: a) spalanie magnezu w tlenie, b) zobojetnianie kwasu siarkowego(VI) za pomoca wedorotlenku potasu. . Podezas reakeji chlorku zelaza(III) z wodorotlenkiem wapnia wy- traca si¢ trudno rozpuszczalny wodorotlenek zelaza(III) i powstaje chlorek wapnia. Oblicz, ile moli wodorotlenku zelaza(II1) powsta- nie, jesli uzyjemy do reakcji 5 moli wodorotlenku wapnia, 8, Amoniak (NH;) powstaje w bezpogredniej syntezie z azotu i wodo- ru. Oblicz mase wodoru zuzyta do otrzymania 25 g amoniaku. 9, Oblicz, ile wynosi gestosé tlenu w warunkach normalnyeh. 10. Oblicz, jakq objetos¢ zajmuje 50 g azotu odmierzonego w warunkach normalnych, jesli jego gestos¢ w tych warunkach jest réwna 1,25 g/dm’. 11. Gestosé pewnego gazu w warunkach normalnych wynosi 1,63 g/dm*. Oblicz mase molowg tego gazu. 12, Oblicz mase tlenku magnezu powstala podezas reakeji 10 g magne- zuz 18 g tlenu, 13. Oblicz mase siarezanu(VI) sodu powstajaca podczas reakeji 50 g¢ wodorotlenku sodu z 20 g kwasu siarkowego(VI). RO a x 2.2. Roztwory eo 2.2.1, Typy roztworow Pojecia roztwér uzywa si¢ najcz¢Sciej w odniesieniu do mieszaniny ho- mogenicznej o sktadnikach rozproszonych na poziomie molekularnym, to znaczy wystepujacych w postaci pojedynezych atoméw, jonéw lub czasteczek. Taki typ roztworu nazywamy roztworem wiasciwym. Czasa- mi do roztworéw zalicza sig takze mieszaniny koloidalne i heterogenicz- ne, o skladnikach bardzo doktadnie z soba wymieszanych. Kryterium podzialu reztworéw na te trzy kategoric stanowi wielkoSé czastek sub- stancji tworzacych mieszaning — podobnie jak w wypadku podzialu mie- szanin, co oméwiono w podrozdziale 1.2. Tab. CR eran sy homogeniczny heterogeniczny (wiagciwy) koloidalny {(niewlagciwy, zawiesina) Gzastki bardzo mate, Czastki éredinie} | Czastki bardzo due, orozmiarach ponize} wielkoScl, o rozmiarach! 0 rozmiarach powyze] 4nm : 4-300 nm 300 nm Nalezy pry tym zwrécié uwage, ze pojecie roztworu (wlasciwego, kolo- idalnego czy heterogenicznego) stosujemy zazwyczaj w odniesieniu do cie- czy, W ktérej rozproszono inng ciecz, gaz lub cialo stale. Wprowadza sig wéwezas pojecie rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej. Zazwyczaj roz- puszczalnikiem nazywamy ten skladnik, ktorego w roztworze jest wigce}. Ryc. 2.5, Pytki roslin i kurz rozproszone w powietrzu poweduja pojawienie sie zjawiska Tyndalla. Dzigki temu swiatlo stoneczne przeswitujace przez korony drzew jest widoczne w postaci smugi. Rye. 2.4, Swiatlo preechodzace przez roz- ‘twér koloidalny ulega rozproszeniu i smuga $wiatla jest widoczna dla obserwatora, natomiast $wiatio prechodzace przez roz- twor wlasciwy nie ulega rozproszeniu i smu- ga Swiatla nie jest widoczna golym okiem. Roztwory koloidalne charakteryzuja sig migdzy innymi zachodzgcym w nich gjawiskiem Tyndalla. Zjawisko to polega na rozproszeniu éwiatla przechodzacego przez roztwor koloidalny w taki sposéb, ze widzimy smuge éwiatia, jak to pokazano na powyzszej fotografi. (@ SKadnik roztworu bedacy w przewadze ilosciowej nos! nazwe rozpuszezalnika, pozostale skadniki sq okreSlane Jako substancje rozpuszezone, 81Sedymentagja (gy zachodzi pod wplywom sity Cigdkosci lub sit odérodkowych woultrawiréwkach, Koagulacja to lgezenie sig cezastek (np. tworzacyeh aerozol lub roztwér koloidalny) Ww wigksze zespoly. Agregat to skupienie czgsteczek ordinym charakterze wigzanh migdayezasteczko- wych. 82 Sd 2. ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE) BUDOWY MATERII Przykiadem zjawiska Tyndalla wystepujacego w roztworze gazowym. jest pojawianie sig w zamglony dzieh smugi Swiatla z reflektoréw samo- chedowych, widocznej dla obserwatoréw stojacych niedaleko szosy. Zawiesiny i roztwory koloidalne maja tendencjg do rozdzielania sig podezas przechowywania, o Ryc. 2.6. Duze drobiny opadaja na dno : naczynia, gdyz sq bardzo cigtkie, To i zjawisko nazywamy sedymentacja. W roztworze koloidalnym nastepuje powolne taczenie si¢ drobin ko- loidalnych w wigksze grudki. Po pewnym czasie grudki staja si¢ tak duze, ze tworza zawiesing. W zawiesinie dosé szybko nastepuje rozdzielanie sktadnikow wskutek opadania drobin pod wiasnym ciezarem na dno na- & 9% ee 8Q8% @V a % ap Ae we o 990° ® Ryc. 2.7. A= dosé duze drobiny roztworu t koloidalnego; B — na skutek faezenia sie drobin (czyli tzw. koagulaqi) powstaje powoli uktad podobny do zawiesiny; C-— duze agregaty ulegajq sedymentacii. Jesli roztwér koloidalny tworza dwie niemieszajace sie ciecze, to jed- na z nich jest zawieszona w drugiej w postaci malutkich kropelek. W wypadku roztworu koloidalnego utworzonego przez dwie niemic- szajace si¢ ciecze koagulacja polega na laczeniu si¢ malefikich kropelek wwieksze krople. Gdy krople te sq juz dostatecznie duze, nastepuje roz- dzial obu cieczy na dwie osobne warstwy, Oczywiscie warstwe gorna tworzy ciecz o mniejszej gestosci. Doswiadczenie Powstawanie emulsji Probéwke napeinij woda do okolo 1/3 jej wysokoéci, a nastepnie dodaj 2-3 krople oleju, Calos¢ dokladnie wymieszaj. Obserwuj uwaznie pro- ces rozdzielania sig obu cieczy. Zmierz czas potrzebny do catkowitego rozdzielenia sig warstwy wody i oleju. Jesli bardzo nam zalezy na otrzymaniu trwalego roztworu koloidalne- go, podczas produkeji koloidu dodajemy do niego specjalnych substancji zapobiegajacych laczeniu sig ze soba malych drobin w wieksze agregaty. Substancje taka nazywamy emulgatorem (czytajac etykiety ze skladem produkt6w kosmetycznych czy spozywczych, napotkaliscie zapewne to pojecie). Emulgator zwigksza trwatosé emulsji, czyli ukladu koloidalne- go cieczy zawierajacej druga nierozpuszezalna ciecz odpowiednio roz- proszong. Emulgatory dziataja najozesciej w ten sposdb, Ze otaczajac drobinki koloidu, nie pozwalajq zblizyé sig do siebie sktadnikom emulsji. Doswiadczenie Badanie wplywu emulgatora na trwalosé emulsji Probéwke napeinij woda do okolo 1/3 jej wyso- | kosci. Dodaj nastepnie 2-3 krople oleju i okolo 0,5 cm’ plynu do mycia naczyfi. Catosé doktadnie wymieszaj. Obserwuj uwaznie, po jakim czasie nastapi rozdzielenie emulsji. Poréwnaj uzyskane | wyniki z wynikami poprzedniego doswiadczenia. |Ryc. 2.8. W probéwee po lewej znajduje sig mieszanina “oleju i wody, po prawej taka sama mieszanina z dodatkiem plynu do mycia naczyf. Opisujac stan roztworu, postugujemy sig cze- sto pojeciami roztworu masyconego i nienasyco- nego, Wiemy z wlasnego dogwiadezenia, ze w her- bacie nie mogna w nieskoficzonosé rozpuszezaé cukru. W pewnym momencie nastepna jego por- cja sig nie rozpusci i pozostanie na dnie naczynia bez wzgledu na czas i intensywnosé mieszania ty- zeczka. O takim roztworze powiemy, ze jest roz- tworem nasyconym, czyli takim, w ktorym nie mozemy rozpuscié dalszych poreji substancji. Ryc. 2.9, Jesli pomimo uporczywege mieszania nie udaje sig rozpuseié dalszych pore cukru w herbacie, to znaczy, ze mamy do ezynienia z roztworem nasyconym. (@ Emulgator to substancja utatwiajgca tworzenle sig emulsjii nadajaca jj trwatose. (qe Emulsjato ukiad ‘Aozony 2 2 niemie- szajacych sie cieczy, 2 ktérych jedna jest rozproszona do postaci czastek 0 rozmiarach ozastek kololdalnych, 83Wykorzystanie worl do obliczenia stezenia procentowego. a4 2, ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERII Czy to znaczy, ze w nasyconym roztworze herbaty zadna z czasteczek z ostatniej porcji cukru nie jest w stanie wydostaé sig do roztworu? Ot6z nie. JeSli moglibysmy obserwowaé czasteczki cukru w herbacie, to oka- zaloby sig, ze na powierzchni cukru caly czas istnieje ruch. Jedne cza- steczki ,,prysiadajq” na krysztalkach cukru, czyli uciekaja 2 roztworu, ana ich miejsce odrywaja sig inne. Liczba czasteczek cukru w roztworze jest caly czas niezmienna, ale nie sq to ciggle te same ezasteczki. Méwi- my, ze ustalila sig r6wnowaga dynamiczna migdzy osadem a substancjq rozpuszczong Ww roztworze. Roztworem nasyconym nazywamy roztwor, w ktérym substaneja rozpusz- czona pozostaje w rownowadze dynamicznej ze swoim osadem. W roztworze nienasyconym mozna jeszcze rozpuscié pewna ilosé sub- stancji. W wi¢kszosci wypadk6w spotykamy si¢ na co dzief z reztworami nienasyconymi, czyli takimi, ktore zawieraja niewielka ilosé substancji rozpuszezonej. w 2.2.2. Sposoby wyrazania stezeh roztworow Dla okreglenia stezenia roztworu najezesciej postugujemy sig pojeciem stezenia procentowego lub molowego. Stezenie procentowe poznaliscie juz w gimnazjum na lekejach chemii, wige przypomnimy je tylko. Szerzej natomiast zajmiemy si¢ stezeniem molowym. Stezenie procentowe Stezenie procentowe wyraza sig wzorem: thasa substancji rozpuszczone; _ calkowita masa roztworu z 100% , czyli Ca Ft 100 % Stezenie procentowe mozemy tez definiowaé jako liczbe graméw sub- stancji rozpuszezonej zawarta w 100 g roztworu. Przykiad 1 Woda utleniona kupowana w aptekach jest 3-procentowym roztwo- rem, co oznacza, ze 100 g roztworu zawiera 3 g H,O,. We wzorze opi- sujacym stezenie procentowe wyrazamy to nastepujgco: 3gH,0, =~ 700 groztworu ine Cy = 3% Aby przygotowaé roztwér 0 odpowiednim stezeniu procentowym, mu- simy posluzyé sie waga do odwazenia masy rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej. 2.2. ROZTWORY Przykiad 2 Przygotowano roztwor NaCl, odwadajac 15 g soli i 120 g wody. Oblicz stezenie procentowe otrzymanego roztworu. Rozwiqzanie Dane: Szukane: m, = 15 ¢ NaCl Cy =? Muosy = 120 ¢ H,O Pray dalszych obliczeniach postuzymy sig wzorem znanym wam z gim- nazjum: MI, = MM, + Myouy m, = 15g + 120g = 135 Cy= Zt 100% a PE. Ca=Fygg 100% Cy = 111% Odpowied?: Stgzenie powyzszego roztworu wynosi 11,1%,. Przyktad 3 Przygotowano 450 g roztworu wodorotlenku sodu o stgzeniu 12%. Oblicz mas¢ wodorotlenku zawarta w tym roztworze. Rozwigqzanie Dane: Szukane: Cy, = 12% m=? m, = 450g ag= i +100% Przeksztaleamy wz6r: — Catm, ms 100% 12% 450g eT 854, me 00% Odpowied4: Powyzszy roztwér zawiera 54 g NaOH. (Masa calkowita roztworu to masa substane}i rozpuszezone| oraz masa wody.2, LOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE| BUDOWY MATERIL Stezenie molowe ‘Wykorzystanie Stezenie molowe okreSla liczbe moli substancji rozpuszezonej przypa- wzory dajaca na 1 dm’ roztworu. Wyrada sie je za pomoca wzoru: do obliczenia stezenia — liczba moli substangji rozpuszczonej [mol] F molowego. » czyli objetosé roztworu[dm*] = 7 | moll ~ ¥, fam? Aby przygotowaé roztwér o okreSlonym stgzeniu mo- lowym, musimy znaé objetosé koficowa roztworu, W tym celu uzywa si¢ tak zwanych kolb miarowych, czy- li kolb 0 Scigle okreglonej objetosci. Po zaopatrzeniu sig w kolbg 0 odpowiedniej pojem- nogci musimy odwazyé substancj¢ i umieécié ja w kolbic, po czym uzupetnié woda do kreski, czyli do miejsca éci- Sle opisujacego objetosé deklarowang na kolbie. Ryc. 2.10. Kolby miarowe. Doswiadezenie Przygotowanie roztworéw o okreSlonym stezeniu molowym i procen- towym Odwaz 5 g KNO, i rozpusé w 80 g wody. Oblicz stezenie procentowe otrzymanego roztworu. Nastepnie ponownie odwaz 5 g KNO,, Oblicz, jaka to jest liczba moli, po czym przenies do kolby miarowej 0 objeto- Sci 100 cm’, Uzupeinij woda do kreski i oblicz stezenie molowe otrzy- manego roztworu. Prayktad 4 Oblicz, ile moli H,SO, zawiera sie w 1,2 dm? roztworu o stezeniu 2 mol/dm’. Rozwiazanie Dane: Szukane: Cn = 2 mol/dm? n=? =1,2dm* eee wor Cy = a , otrzymujemy: nec, Vv, n= 2 mol/dm - 1,2 dm* n= 2,4 mola Odpowied2: Roztwér zawiera 2,4 mola H,SO,. 2.2, ROZTWORY Przyktad 5 Oblicz mas¢ KOH zawarta w 0,5 dm? roztworu o stezeniu 3 mol/dm’. Rozwigzanie Dane: Szukane: V,=0,5dm* m=? Cm = 3 mol/dm? Maa = 56 g/mol ? nh 7 Przeksztatcajac wa6r C,, = yp, otrzymujemy: n=C,'V, n =3 mol/dm’? - 0,5 dm’ n=1,5 mola Kon = Miso Myon = 1,5 mola - 56 g/mol Myon = 84 g Odpowied2: 0,5 dm’ roztworu o stezeniu 3 mol/dm? zawiera 84 g KOH. Prayktad 6 Oblicz stezenie molowe roztworu otrzymanego przez rozpuszczenie 11,7 g NaCl w wodzie, jesli otrzymano 80 em’ roztworu. Rozawiazanie Dane: Szukane: =? ‘m Mysei = 58,5 g/mol Podstawiamy dane do wzoru: _ Myc wo” Meee n n= tT Nec" 58,5 g/mol Myer = 0,2 mola 0,2mola_, . mol 0,08dm? ~” dm? Odpowied2: Stezenie molowe roztworu NaCl wynosi 2,5 mol/dm’. 87Do praygotowania roztworu fozcieniezonego » mozna stosowac rozlwor o wyészyin stezeniu wy 2, ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERIL Uwaga. Opisujac stezenie molowe, stosuje si¢ wymiennie okreglenia: roztwér 5-molowy, roztwér o stezeniu 5 mol/dm’, roztw6r 5 M. Wszyst- kie te okreslenia opisujq to samo stezenie. Przyktad 7 Oblicz mase NaOH, jaka nalezy odwazyé, aby otrzymaé 300 cm 0,2-mo- lowego roztworu, Rozwigzanie Dane: Szukane: V = 300 cnr = 0,3 dm’* m=? Cy = 0,2 mol/dm* Mooi = 40 g/mol Najpierw nalezy wyznaczyé konieczng liczbe moli NaOH: n Oo= FF nec, V n = 0,2 mol/dm? - 0,3 dm n= 0,06 mola Nastepnie za8 nalezy obliczyé mas¢ wodorotlenku:; m n=—— Moy m= 1 Me m = 0,06 mola - 40 g/mol m=24g Odpowiedé: Nalezy odwazyé mas¢ 2,4 g NaOH, ‘e# 2.2.3, Rozcieficzanie roziworow Wiele produktéw, np. lekarstwa, napoje, przechowuje si¢ w postaci kon- centratéw, czyli stezonych roztworéw. Przed sprzedazq produkty te sq rozcieficzane, w wyniku czego otrzymuje si¢ ich odpowiednio mniejsze stezenia. Rozcieficzanie jest czynnoscig prosta, wymaga jednak obliczen. Przyktad 8 3 dm’ 0,5-molowego roztworu KNO, rozcieficzono woda do objetosci 5 dm’, Oblicz stezenie molowe nowego roztworu. “memes = Rozwiazanie Dane: Szukane: V,=3 dm? Cn =? V=5dm Cy, = 0,5 mol/dm* 1 krok. Obliczenie liczby moli zwiqzku zawartych w stezonym roztworze. n= Ca Vy n = 0,5 mol/dm? «3 dm? n= 1,5 mola KNO, 2 krok. Obliczenie nowego stezenia molowego. = Ca= v 1,5 mola Sdm? C,, = 0,3 mol/dm* Odpowieds: Roztwor po rozcieficzeniu uzyska stezenie 0,3 mol/dm?. Przyktad 9 80 g 10-procentowego kwasu octowego (CH;COOH) rozcieficzono wodg do objetosci 450 cm’. Oblicz stezenie molowe otrzymanego roz- tworu. Rozwiqzanie Dane: m, = 80g Cy, = 10% V = 450 em’ = 0,45 dm? Mono = 60 g/mol Szukane: Cy, =? 1 krok. Obliczenie liczby moli zwiazku zawartych w stezonym roztworze. Cum 2 100% Cy: m, 100% y 3a2, ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERI mn = 10% “80g * 100% m, = 8g CH,COOH n= Moot n= Se 60 g/mol n= 0,133 mola 2 krok. Obliczenie stezenia nowego roztworu. aks Cn ¥, _ 0,133 mola 0,45 dm? Cy, = 0,29 mol/dm? Odpowiedé:; Ocet po rozcieficzeniu uzyska stezenie okolo 0,3 mol/dm’. Przyktad 10 Oblicz, jaka objgtosé 6-molowego kwasu azotowego(V) nalezy uzyé w celu otrzymania 450 cm? 0,1-molowego roztworu tego kwasu. Rozwigzanie Dane: Szukane: C,, = 6 mol/dm? Vi=? Cy, = 0,1 mol/dm? ¥, = 450 cm? 1 krok. Obliczenie liczby moli kwasu w rozciericzonym roztworze. cat " % n=Cu Vy nn = 0,45 dm’: 0,1 mol/dm* n = 0,045 mola 2 krok. Obliczenie objetosci kwasu, jaki nalezy rozciericzyé. n Ca= % 2.2. ROZTWORY 0,085 mole 1 6 mol/dm’? V, = 0,0075 dm? V,=7,5 cm? Odpowiedé: Nalezy rozcieticzyé 7,5 cm* HNO, te 2.2.4. Przeliczanie stgzen roztwordw Czasami dysponujemy roztworem o stgzeniu molowym, a musimy znaé jego stezenie procentowe lub odwrotnic - znamy stezenic procentowe, a potrzebujemy stezenia molowego. Moana przeliczyé stezenie, postugujac sie wzorami lub uzywajac do tego celu proporeji. Tak jak w poprzednich przykiadach, zostana podane obie metody — sami wybierzecie te, ktéra wam bardziej odpowiada. Prayktad 11 Oblicz stezenie molowe 98-procentowego roztworu kwasu siarkowe- g0(V1) 0 gestosci 1,84 g/cm’, Rozwigzanie y masie 100 g zawiera 98 g kwasu. | 100 groztworu - 98 g kwasu | 4 4 imalezy przeliczyé nalezy przelicayé na objgtosé na liezbe moli kwasu ay nM = 82 98 g/mol ~ 1,84 glem? @ at92 2, LOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUBOWY MATERIL Cx oh = 544m? n=1 mol 100% me = 0,0544 dm? = Cad c,=2 Cam 100 %+M eA nalezy pamigtaé o jednostkach __1 mol 0,0544 dm* Cwm = 0,0184 mol/em? C. = 18,4 mol/dm’ Cn = 18,4 molfdm? Odpowied: 98-procentowy kwas siarkowy(VI) jest kwasem 18,4-mo- lowym. Polecenia kontroine 1. Opisz, jakie cechy wykazuje roztw6r wiasciwy, a jakie koloidalny. 2. WyjaSnij, czy mozna przygotowaé roztwor 0 zadanym stezeniu pro- centowym, postugujac si¢ do tego celu cylindrem miarowym. 3. Oblicz stezenie molowe cukru w wodzie, jesli do przygotowania 1,5 dm* roztworu uzyto 85,5 g cukru (CH,O,,). 4, Oblicz mas siarczanu(VI) potasu konieczna do otrzymania 250 em? 0,4-molowego roztworu tej soli. 2.3. Rozpuszczalnosé Zarowno w szkole podstawowej, jak iw gimnazjum zetkneliscie sig z po- jgciem rozpuszezalnosei substancji w wodzie. Wiecie z przeprowadzo- nych doswiadcze, #¢ alkohol etylowy miesza si¢ z wodg w kazdych pro- porejach, natomiast s6] kuchenna ma ©, graniczona rozpuszczalnosé w wodzie. Rozpuszezalnosé to masa (najczescie] w gramach) substancji zawarta w roz- tworze nasyconym, przypadajaca na 100 g rozpuszczalnika. Pod wagledem rozpuszczalnosci mozemy podzielié substancje na do- brze rozpuszezalne, slabo rozpuszczalne i trudno rozpuszezalne w da- nym rozpuszezalniku. Zazwyezaj przy kazdym z powyzszych pojeé poda- je sig stezenie roztworu nasyconego, jaki mozna uzyskaé, rozpuszczajac dany zwigzek w rozpuszezalniku. Nalezy pamigtac, ze nawet dla substan- cji okreSlanych pojgciem ,Mierozpuszczalne” uzyskuje si¢ pewne bardzo mate stezenie w roztworach. 2.3. ROZPUSZCZALNOSC Najczesciej mamy do czynienia z wodnymi roztworami. Poréwnujac yozpuszezalnosé w wodzie 3 réznych soli, na przyktad chlorku wapnia, chlorku rtgci(II) i chlorku srebra, o chlorku wapnia CaCl, powiemy, ze jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, poniewaz jego rozpuszczalnosé w temperaturze pokojowej wynosi 74,5 gw 100 g wody. Chlorek rtgci(I) HgCl, charakteryzujemy jako stabo rozpuszczalny, gdy2 jego rozpusz~ czalnosé w temperaturze 20°C wynosi 6,9 g na 100 g wody, a chlorek sre- bra AgCl — jako trudno rozpuszczalny: jego rozpuszczalnosé w wodzie wynosi tylko 1,44 - 10“ grama na 100 g wody, Doswiadczenie uczy, ze w czasie rozpuszczania w wodzie niektorych awiazkow wydziela sig cieplo, natomiast podezas rozpuszezania innych zwiazk6w nastepuje pochtanianie ciepla z otoczenia. Proces rozpuszeza- nia H,SO, w wodzie wytwarza tak duzq ilosé ciepia, ze caly roztw6r mode sie zagotowaé, Natomiast rozpuszczanie KNO, w wodzie powodu- je tak duze ochfodzenie roztworu, ze z latwoscig je wyczujemy, dotykajae naczynia dionia. Dlaczego tak sig dzieje? Nie wnikajac na razie w szcze- galy budowy substangji, mozna powiedzieé, ze proces rozpuszczania po- lega na oddzielaniu od siebie drobin substaneji rozpuszczanej na skutek aderzef z otaczajacymi je czasteczkami rozpuszczalnika. Poczatkowo drobiny substancji rozpuszczanej sq razem. Miedzy nimi wystepuja wiazania, Poruszajace si¢ beztadnie czgsteczki wody uderzaja w po- wierzchnig¢ rozpuszczanego ciala i zaczynaja wybija¢ jego drobiny. Nastepuje zerwanie wigzafi co wymaga dostarezenia pewnej ilosci ener- gii, Wkrétce uwolnione drobiny substancji rozpuszezanej rozprzestrze- niaja sig w calej objgtosci rozpuszczalnika tworzqc roztwér. Miedzy dro- binami substaneji rozpuszczanej i rozpuszczalnikiem tworza sig nowe wiazania co powoduje wydzielanie energii. Koficowy efekt energetyezny procesu rozpuszczania zalezy od poréwnania energii — jesli inwestycja konieczna do rozerwania wiazafi jest duza, a zysk z wytworzenia nowych niewielki - proces rozpuszczania bedzie procesem endoenergetycanym iuktad sie ochtodzi. Jeéli inwestycja konieczna do rozerwania wigzan jest niewielka, a zysk uzyskany przy wytworzeniu nowych wiazan duzy — pro- ces rozpuszezania bedzie procesem egzoenergetyeznym i uktad si¢ o; erzeje. Doswiadczenie Badanie efektéw ciepInych towarzyszacych rozpuszczaniu réinych i substancji w wodzie ; Przygotuj 2 zlewki o pojemnosci 250 em’ i nalej do kazdej z nich okolo |50 cm? wody. Nastgpnic do jednej ze zlewek dodaj 20 g KNOh, a do | drugiej 20 g bezwodnego CuSO,. Wymieszaj zawartos¢ kazdej ze zle- |wek. Zmiane temperatury mozesz zarejestrowaé termometrem i doty- jkajge donia zewnetranych scianek obu zlewek, (@ Wiydzietanie sig clepla podczas, Tozpuszezania substanoji zalezy od sit migdzy- czasteczkowyen, 93Substance polane yy sq zbudowane ezasteczek polarnych, kidre dalataja na siebie silami elektrostatyeznymi. 94 2, ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERII Doswiadezenie Badanie efekt6w energetyeznych towarzyszacych rozpuszczaniu H,SO, w wodzie (pokaz!) Do zlewki o pojemnoSci 250 cm? nalej 50 cm* wody, a nastgpnie dodaj powoli, mieszajac, 15 cm? stezonego H,SO,. Okresl termometrem zmian¢ temperatury a nast¢pnie efekt energetyczny tego procesu. Do gléwnych czynnik6w wplywajacych na rozpuszczalnos¢ zaliczamy: Rodzaj substancji i rezpuszezalnika — najogéIniej mozna powiedzieé, ze ,,podobne rozpuszeza sig w podobnym”, to znaczy substancje jono- we lub polarne dobrze rozpuszezajq sig w rozpuszczalnikach polar- aych, a substancje niepolarne dobrze rozpuszczajq sig w rozpuszezalni- kach niepolarnych. Zagadnicnia te zostana dokladniej omdéwione w podrozdziale 3.5. . Temperatura — jej zmiana wplywa na rozpuszezalnos¢ substancji w wodzie. Zaleznoéé te ilustruje ponizszy wykres. is rozpuszezalnos¢ [g/100 g wody] temperatura [°C] 20 40 60 80 100 Ryc. 2.11, Zaleznosé rozpuseczalnosci kilku wybranych substaneji od temperatury. Rozpuszezalnos¢ wiekszoéci ciat stalych i cieczy rosnie ze wzrostem temperatury. Dla jednych substangji szybciej, dla innych wolniej. Wykres pokazuje, ze rozpuszczalnosé NaCl niewiele sig zmienia wraz ze wzro- stem temperatury. To znaczy, ze prawie tyle samo NaCl rozpuscimy w 100 g wody na zimno i na gorace. Rozpuszczalnosé KNO, z kolei jest bardzo uzalezniona od temperatury. Z wykresu mozna odczytaé, ze juz niewielki wzrost temperatury powoduje znaczne zwigkszenie rozpusz- ezalnosci KNO, w wodzie. Bardzo rzadko zdarzaja sie tez sole, ktérych. rozpuszezalnosé maleje wraz ze wzrostem temperatury, na przyklad ‘Ce, (SO,) ;. Natomiast rozpuszezalnosé gaz6w maleje ze wzrostem tem- peratury (ryc. 2.12). Oba przedstawione na wykresie gazy (HCI i SO,) charakteryzuja sig spadkiem rozpuszczalnosci wraz z temperatura. Ryc. 2.12, Otwarcie ogrzanej w upalny dzien butelki z gazowanym napojem moze spowodowa¢ utrate zawartosci butelki na skutek gwattownego wydzielania si¢ CO, z roztworu 2.3, ROZPUSZCZALNOSC Doswiadczenie Badanie zaleznosci rozpuszczalnoSci zwigzku od temperatury Przygotuj 2 zlewki o pojemnosci 250 cm’, termometr i 2 bagietki. Do obu zlewek nalej po 100 g wody. Zmierz temperature wody, po czym zwaz obie zlewki wraz z woda. Teraz do kazdej ze zlewek dodawaj por- cjami sole: do jednej NaCl, do drugiej KNO;, az do momentu uzyska- nia roztworu nasyconego. Poniewaz roztwér KNO, ochiadza si¢ pod- czas rozpuszczania tej soli, trzeba go lekko ogrzaé w celu uzyskania poréwnywalnych temperatur. Zwaz ponownie zlewki i zanotuj mas¢ soli, jaka nalezato rozpuscié w celu otrzymania roztworu nasyconego, Nastepnie obic zlewki z solami ogrzej do temperatury wyzszej 0 10°C i ponownie dodawaj soli, az do momentu uzyskania roztworu nasyco- nego. Poréwnaj zmiane rozpuszezalnosci obu soli. Przykiad Obliez rozpuszczalnos¢ chlorowodoru w wodzie, jesli wiesz, ze stgzony kwas solny, czyli nasycony wodny roztwér chlorowodoru, ma stezenie 36-procentowe. Rozwigzanie Dane: Szukane: Cy, ACh ag) = 36% Mua =? 1 krok. Przyjecie zalozenia, ze obliczenia zostana przeprowadzone dla wybranej masy roztworu réwnej 100 g. 2 krok. Obliczenie masy chlorowodoru zawartej w 100 g roztworu przy wykorzystaniu wzoru na Cg. = Co" Me ms 100% m= 36907100 g “100% m, = 36g 3 krok. Obliczenie masy wody zawartej w 100 g roztworu. Mo = it, — mM, ™ io = 100 g- 36g ™ 10 = 64g 4krok. Obliczenie rozpuszczalnosci chlorowodoru przy uzyciu proporcji: 64 g wody zawieraja 36 g chlorowodoru 100 g wody zawiera x g chlorowodoru2. ILOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUOGWY MATERIL Odg 100 g _ 100g +368 Ine x = 56,25 g Odpowied#: Rozpuszczalnos¢ chlorowodoru w wodzie wynosi 56,25 g. 3. Cisnienie - ciata stale i ciecze nie sq zbyt wrazliwe na zmiane cignienia podczas rozpuszczania w wodzie. Natomiast rozpuszezalnos¢ gazow zalezy od ci$nienia i zwigksza sig wraz z jego wzrostem. Zalezno$s¢ te ilustruje ponizszy wykres. Rozpuszczalnosé ah gazow zaleiy takte od cignignia. rozpuszozalnos¢ [9/100 g wody] 9,06 Pe 0,04 90,02 cignienio [RPA] 200 400 600 Ryc, 2.13. Zaleznosé rozpuszczalnosel wybranych gazéw od cignienia. Z wykresu wynika, Ze rozpuszczalnosé gaz6w ToSnie wraz ze wzro- stem cisnienia, ale wplyw ci$nienia na rozpuszczalnos¢ jest rozny dla réznych gaz6w. Wzrost cignienia nie powoduje duzych zmian w foz- puszezalnosei tlenu, podezas gdy znacanie awi¢ksza rozpuszczalnos¢ tlenku wegla(IV). Polecenia kontroine 1. Wyjasnij, czy kaZdemu procesowi rozpuszezania substangji w wo- dzie towarzyszy ogrzewanie sig lub oziebianie roztworu, 2. Odezytaj z wykresu rozpuszezalnosci (ryc. 2.11, s. 94) rozpuszezalnosé; a) SO, w 20°C, b) NaCl w 40°C, c) KNO, w 40°C, 3. Opisz czynnoéci, jakie nalezy wykonaé, aby otrzyma€ roztw6r nasycony. 4, Wyjasnij, dlaczego ogrzana w sloficu coca-cola pieni si¢ po otwarciu butelki. 5. Opisz, co zaobserwujesz, ochtadzajac goracy nasycony roztwér KNO;. 2.3. ROZPUSZCZALNOSE Podsumowanie Liezbe atoméw jonéw lub czasteczek mozna okreslié, postugujac si¢ pojeciem mola. Mol to 6,02 » 107 drobin. Masa 1 mola substancji nazy- wa sig masa molowa. Jesli badana substancja jest gazem, to 1 mol dro- bin (atoméw lub czasteczek) zajmuje objetos¢ 22,4 dm? w warunkach normalnych. Stezenie roztworu zalezy od iloSci substancji rozpuszczonej w roztwo- ize, Stezenie procentowe (%) obliczamy za pomoca wzoru: ms Co= me 100% a stezenie molowe (mol/dm*) roztworu obliczamy za pomoca wzoru: n C.= vu Podczas przygotowywania roztworéw ograniczeniem mozliwosci uzyska- nia danego stezenia jest rozpuszczalno¢ substancji. Rozpuszezalnogé de- finiuje sig jako mas¢ substaneji przypadajaca na 100 g rozpuszezalnika w roztworze nasyconym. Rozpuszczalnosé substancji zalezy od rodzaju rozpuszezalnika, rodzaju substancji rozpuszczonej (budowy drobiny), ci$nienia (gazy) i temperatury. Dla wiekszosci soli rozpuszczalnos¢ rosnie wraz z temperatura, a dla gazow maleje wraz ze wzrostem tem- peratury. Zadania 1. Oblicz, ile jest czqsteczek amoniaku w: a) 50 molach zwiazku, b) 50 g zwigzku, c) 50 dm? gazu odmierzonego w warunkach normalnych. 2, Oblicz mas¢ azoiu zawartego w: a) 3 molach azotanu(V) potasu, b) 10 molach azotanu(V) wapnia, c) 10 g azotanu(V) wapnia, d) 24 dm’ amoniaku odmierzonego w warunkach normalnych, e) 4+ 10” czasteczkach tlenku azotu(IV). . Oblicz objetosé zajmowana w warunkach normalnych przez: a) 1 mol tlenku wegla(IV); b) 22 g azotu czasteczkowego; c) 1g diamentu, jesli jego gestoS¢ jest rowna 3,5 g/cm’, d) 1 g wody; €) 1 mol wody. 4. Oblicz, ile moli kwasu siarkowego(VI) nalezy uzyé do calkowitego zoboj¢tnienia 4 moli wodorotlenku potasu. ies) o72, LOSCIOWE ASPEKTY MOLEKULARNE] BUDOWY MATERIL w . Oblicz mase kwasu azotowego(V) potrzebng do zoboj¢tnienia 5 moli wodorotlenku wapnia. . Oblicz mase soli powstalej w reakeji kwasu azotowego(V) z 15 mola- mi wodorotlenku wapnia. q . Oblicz, ile graméw kwasu fosforowego(V) potrzcba, aby w reakeji | z tlenkiem magnezu wytworzyé 35 g fosforanu(V) magnezu. 8. Do wytracenia weglanu wapnia z roztworu wodorotlenku wapn ia uzy- to 50 dm? tlenku wegla([V) w warunkach normalnych. Oblicz mas¢ otrzymanego osadu. 9. Oblicz, ile graméw kwasu solnego trzeba uzyé do reakeji z cynkiem, | aby otezymaé 38. dm? wodoru (w warunkach normalnych). 10. Oblicz mase osadu powstalego w wyniku zmieszania roztworu zawiera- jacego 2 mole siarezanu(V1) sodu z roztworem zawierajacym 2,5 mola chlorku baru. 11. Wytracono chlorek srebra, uzywajac do tego celu 20 g azotanu(V) srebra i 20 g chlorku sodu. Oblicz mase wytraconego osadu. 12. Oblicz stezenie procentowe roztworu otrzymanego przez ToZpusz- ! czenie 5 moli siarczanu(VI) magnezu w 2 kg wody. 13. Zmieszano 100 g 30-procentowego roztworu azotanu(V) sodu { 2.500 g wody. Oblicz stezenie procentowe otrzymanego roztworu. 14, Zmieszano 200 g 5-procentowego roztworu weglanu sodu z 400 g 7-procentowego roztworu tej samej soli. Oblicz stezenie procentowe otrzymanego roztworu, 15. 100 cm? roztworu zawiera 1,8 g siarczanu(VI) magnezu. Oblicz ste- zenie molowe tego roztworu. 16. Oblicz, jaka obj¢tos¢ wody nalezy dodaé do 200 cm’ 0,025-molowego | roztworu fosforanu(V) potasu, aby otrzymaé 0,01-molowy roztw6r tej soli. q 17. Do 250 cm? 0,2-molowego roztworu wodorotlenku potasu o gestosci : 1 gem? dodano 3,2 g statego wodorotlenku potasu. Oblicz stezenie | procentowe tak otrzymanego roztworu. j 18. Oblicz stezenie molowe 45-procentowej zasady potasowe] 0 gestosci ¥ 1,45 g/cm’, ] 19, Oblicz, jaka objetosé 1,5-molowego roztworu kwasu siarkowego(VI) jest potrzebna do zobojetnicnia 300 cm? 0,3-molowego roztworu wo- dorotlenku sodu. § 20. Oblicz, ile graméw 10-procentowego roztworu weglanu sodu nalezy § uzyé do reakcji z 250 g 3-procentowego roztworu wodorotlenku baru. 21. Oblicz mase osadu wytraconego w reakeji 300 g 2,5-procentowe- go roztworu chlorku sodu z 200 em? 0,5-molowego roztworu azota- nu(V) olowiu(II). 4 a a3, BUDOWA ATOMOW — JADRA ATOMOWE 6. Korzystajac z uktadu okresowego, odczytaj liczbe masowg i atomo- wa nastepujacych pierwiastkéw: Bi, N, S oraz okreS] liczbe proto- néw, elektronéw i neutronéw w ich atomie. 7. Obliez tacznq liczbe neutrondéw w nastgpujacych czasteczkach: a) w czasteczce tlenu zbudowanej z dwu nuklidéw 4.0, b) w czasteczce wody zbudowanej z nuklidu tlenu '}O i wodoru ;H, c) w czasteczce wody zbudowangj z nuklidu tlenu '{O i wodoru 7H. 8. Radon 7g Rn ma czas péltrwania 3,8 dnia. Oszacuj za pomoca wy- kresu, jak diugo mozna przechowywaé prébke zawierajaca radon, jesli staje sie ona bezuzyteczna, gdy zawartosé radonu spadnie poni- ze] 5% poczatkowej ilosci. 4. BUDOWA ATOMOW - POWEOKI ELEKTRONOWE 4.1. Elektronowa budowa atomu @ 4.1.1. Model atomu Bohra Wiemy juz, ze atomy sq zbudowane z protondéw i neutronéw zgromadzo- nych w jadrze atomowym oraz elektronéw rozmieszczonych na powlo- kach. Taki model budewy atomu powstal na poczatku XX wieku, kiedy w 1911 roku Ernest Rutherford odkryt istnienie jadra atomowego (elek- trony i dodatnio najadowane protony byly znane juz wezeSniej, ale nie potrafiono okreslié, jak sq roztozone w atomic). Réwnoczesnie z jadro- wym modelem budowy atomu powstaly pytania o trwatosé atomu oraz 0 jego bardzicj szczeg6towa strukture. 9, 4Sr ulega przemianie B z okresem polowicznego rozpadu wynosza- cym 29 lat. Prébke 3Sr o masie 10 mg pozostawiono na okres 100 lat. Odezytaj z wykresu masg 33 Sr w probce po uplywie tego czasu, 10. ti Po ulega przemianie & z okresem potowicznego rozpadu réw- Pierwszy zgodny z obecnymi osiagni¢ciami nauki model budowy ato- mu zostal stworzony przez Nielsa Bohra w 1913 roku. Bohr opart sig w swoich rozwazaniach na teorii Alberta Einsteina i Maxa Plancka mé- wigcej, ze energia promienista jest pobierana lub oddawana przez atom (@ Wmodelu atamu Bohra ‘olektrony poruszaja sig po okregach i podczas ruchu nie wymieniajg energiiz otoczeniem. 118 nym 102 lata. Oblicz, ile czasu musi uplynaé, aby ze 100 mg 7{} Po pozostafo 25 mg tego pierwiastka. Podsumowanie Hipoteze o istnieniu atoméw podal w starozytnosci grecki filozof De- mokryt, a wsp6fczesng teorig atomistyczng sformulowal Dalton na poczatku XIX wieku. W XX wieku poznano ziozona budowe ato- médw. Obecnie teoria atomowo-czasteczkowej budowy substancji jest jedng z podstawowych i najlepiej uzasadnionych teorii naukowych. Dzieki osiggni¢ciom techniki mozemy uzyskaé zdjgcia atoméw i cza- steczek chemicznych. Atomy zbudowane sq z bardzo matych jader atomowych, w sklad ktorych wchodza protony i neutrony, oraz z elektronéw rozmieszczo- nych na powlokach elektronowych. jadro elektron Izotopy to odmiany atoméw tego samego pierwiastka rézniace sie alozonych atomow kaida kolej- 4 liczba neutronéw, a wiec masa. Majq one takic same wiaSciwosci che- na powioka jest coraz bardziej_ odda- miczne, a réznia si¢ nieznacznic wlasciwoSciami fizyeznymi. lona od poprzedniej. W efekcie roz- Niektére pierwiastki sq nietrwate — ich atomy, rozpadajae sig, wy- miary atomow szybko rosng wraz ze dzielaja réznego rodzaju promieniowanie. Rozpad promieniotwérezy mwigkszajaca sie liczba powlok. | pierwiastka jest rozpadem jego atoméw, a Sciglej méwiac, rozpadem _Drugi postulat teorii Bohra, mo- jader atomowych, tak ze w przemianie promieniotwérczej powstaje wiacy o tym, 2e elektron Sale sa nowy pierwiastek. Gjonarnym nie traci energii, pozwala W przemianach naturalnych nuklid6w promieniotwérezych i pro- interpretowaé widma atoméw, czyli powloka proton duktéw ich rozpad6w powstaje jeden z trzech rodzaj6w promieniowa- nia: &, B lub 'y. Kazdy z nich, choé w rézny sposob, jest niebezpieczny dla organizmu, nie w dowolnych ilosciach, a w Scisle okreslonych porcjach. Owe porcje energii pochtonigtej lub wydzielonej sq catkowita wielokrotnoscia pew- nej minimalnej energii — zwanej kwantem energii. Najwazniejsze w teorii Bohra sq dwa postulaty. Wedlug pierwszego znich elektron w atomie moze przemieszczaé sig tylko tak, aby jego energia przyjmowala Scisle okreslone wartosci. Drugi postulat méwi, ze elektron poruszajacy sie po swojej typowej orbicie nie traci energii. Bohr przyjmowa, ze elektrony poruszajq si¢ po orbitach kolowych, na- zywanych stacjonarnymi (obecnie wiemy, ze ruch elektronéw jest duzo bardziej skomplikowany). Elektron znajdujacy sig na orbicie stacjo- narnej przyjmuje wige Scisle okreslona energie. Jeli jednak energia jest skwantowana, to i promienie orbit nie moga byé dowolne. Promienie or- bit sq zatem, podobnie jak energia elektronu, skwantowane, co pozwo- lilo na ich obliczenie. Model atomu wodoru wedtug Bohra przedstawia rycina 4.1. W wypadku bardziej analizowaé barwy Swiatla, jakie wysy- ta Swiecacy atom. Analiza tego Swia- tla umozliwia z kolei obliczenie ener- gii elektronéw w atomach. Bohra. Ryc. 4.1, Model budowy atomu woderu wediug 194, BUDOWA ATOMOW — POWLOKI ELEKTRONOWE Energia odpowiadajqca elektronowi na kolejnych powiokach zmienia Energia elektranu rosnic tj sig zgodnic z wykresem: w miare oddalanta sie od Jada. Stan podstawowy atomu jest stanam tewalym, Atomy w stanle ‘webudzonym nie sq trwate | szybko powragaja do stanu podstawowego. 120 wo eo energia ee energia elektronu na czwartej powloce me energia elektronu na irzecie| powloce —_ energia elektronu na drugie| powtoce _ energia elektronu na pierwsze] powlace Ryc. 4.2. Wykres zmian energii elektronu na powlokach. Jak wynika z powyzszego schematu, najnizszq energie maja elektrony na powloce najblizszej jadra atomowego. Roznice energii mi¢dzy elek- tronami z kolejnych powlok sq - w miarg wzrostu numeru powloki = co- raz mniejsze. ta@ 4.1.2. Wzbudzenie atomu Z fizyki wiemy, ze kazdy uklad dazy do osiagniecia jak najnizszej energii. Dlatege w atomie wodoru elektron umieszczony jest na pierwszej po- wioce o najnizszej energii. W atomach o wigkszej liczbie elektronéw za- peiniaja one réwniez wyzsze powioki, ale dopiero wtedy, gdy wszystkie powtoki o nizszej energii sa juz zajete. W ten sposdb atom osigga stan 0 najnizszej energii, nazywany stanem podstawowym. Dostarczajac atomowi w stanie podstawowym odpowiednig ilos¢ energii, mozna przeprowadzié go w stan wzbudzony, Taki proces nazy- wamy wzbudzeniem atomu. Na przykiad elektron w atomie wodoru w stanie podstawowym znajduje si¢ na pierwszej powloce. Dostarczajac mu takiej iloSci energii, ktéra jest r6wna réznicy pomigdzy energia dru- giej a pierwszej powloki, mozna przeniesé go na druga powtoke. Osiaga sig w ten sposdb stan wzbudzony, cechujacy si¢ jednak niewielka trwato- Scia - elektron samorzutnie oddaje nadmiar energii i powraca na nizszq powloke. Ten nadmiar energii jest najezescie] oddawany w postaci $wia- tla. Dlatego wiaSnie wod6r ogrzany do wysokich temperatur — czyli taki, ktéremu dostarezono ilosé ciepia potrzebna do przeniesienia elektronu na kt6ras z wyzszych powlok — emituje Swiatlo. Zjawisko to zostalo po raz pierwszy zbadane przez Johanna Balmera w 1885 roku. Oczywiscie atomy innych pierwiastk6w tez moga ulegaé wzbudzeniu, 4,1, ELEXTRONOWA BUDOWAATOMU. Przyktad 1 Elektrony w atomie litu w stanie podstawowym sa rozmieszczone na powlokach zgodnie z nastepujacym schematem. Z, ktérej powloki mozna najlatwiej wzbudzié elektron? energia = energia elektronu na trzecie] powloce mont energia elektronu na drugiej powloce 20 energia elektronu na pienwsze| powloce Ryc. 4.3a. WartoS¢ energii kolejnych elektronéw w atomie litu. Odpowied2: Oczywiscie, najlatwiej jest wzbudzi¢ elektron znajdujacy sig na drugie] powloce — przeniesienie tego elektronu na trzecia po- wioke wymaga dostarczenia mniejszej energii niz przeniesienie elek- tronu z pierwszej powloki na druga. energia - E, - energia niezbedna do przeniesienia elektronu Q te, Z powloki drugiej na trzecia - E, — energia niezbedna do przeniesienia elektronu 1 2 powlokl pierwszej na druga O°0 E,>E, Ryc. 4.3b. Odstepy energetyezne pomigdzy poszczegdlnymi powlokami w atomie litu. Doswiadczenie Obserwacja Swiatla wysylanego przez wzbu- dzony atom 'Na dokladnie oczyszezonej lyzce do spalar umieSé nieco stalego CuCl). Nastepnie wpro- wadz lyzke w ptomiesi palnika. Zaobserwuj : zachodzace procesy i sprobuj je wyjasnic. | 1 hi 4 4 Rye. 4.4. Ogrzane sole miedzi emituja zielonkawe Swiatto. 121Powroty elektrondw gh do stanu podstawowego zwiazane $9 2 emis|a. energii ez@Sciowo W postaci promieniowania ‘swietinego. Energia jonizacjl ‘to najmnie|sza ilosé energii potrzebna do przeniesienla elektronu z atomu w nieskaficzonos¢. 122 4, BUDOWA ATOMOW ~ POWLOK! ELEKTRONOWE Swiatto emitowane przez wzbudzone atomy poszezegélnych pier- wiastkow jest ezesto widzialne dia oka ludzkiego i ma charakterystyez- ng barwe. Barwa ta nierzadko pozwala jednoznacanie zidentyfikowaé pierwiastck: wzbudzone atomy litu wysylaja Swiatlo karminowe, atomy potasu — fioletowe, a atomy sodu — 2z6ttopomarariczowe. Barwe Swiatla emitowanego przez atomy sodu mozna zaobserwowat w domu — gdy ptzypadkowo trochg soli kuchennej (NaCl) wpadnie do ptomienia pal- nika kuchenki gazowej, plomieft ten zmienia kolor na zoltopomaran- czowy. Wynika to z faktu, ze w wysokiej temperaturze plomienia elek- trony atoméw sodu ulegajq przeniesieniu na wyzsze powloki. Nast¢pnie, powracajac na nizsze powloki, oddajq nadmiar energii w postaci Swiatta 0 barwie 26ltopomaraficzowej. Warto zauwazyé, ze atom wzbudzony ma znacznie wigkszy promiefi niz atom w stanie podstawowym, poniewaz w stanie wzbudzonym elek- trony znajdujq sig na powtokach bardziej oddalonych od jadra. wo 4.1.3, Jonizacja atomu Zastanéwmy sig teraz, co sig stanie, jesli dostarezymy atomowi bardzo duzej iloSei energii, znacznie wiekszej niz energia potrzebna na wzbu- dzenic. W takiej sytuacji mozemy zrobi¢ wigeei, niz tylko przenies¢ elek- tron na wyiszq powloke. Mozemy calkowicie oderwa¢ go od atom, to znaczy odsungé od atomu na taka odleglosé, ze na elektron ten nie beda juz dziataly sily ze strony jadra, Taki proces nazywamy jonizacja. Przyktad 2 Ktéry elektron najtatwiej jest oderwaé od atomu litu (rozmieszczenic elektronéw na kolejnych powlokach w atomie litu w stanie podstawo- wym jest przedstawione w przyktadzic 1)? Odpowiedé: Najiatwiej oderwaé elektron z ostatniej, czyli W wypadku atomu litu — drugiej powtoki. Elektron ten znajduje si¢ najdalej od jq- dra i w zwiazku z tym jest przez nie przyciagany najstabiej. Dlatego ilogé energii niezbedna do caikowitego oderwania go od atomu jest w tym wypadku najmniejsza. Najmniejsza ilogé energii niezbedna do oderwania jednego elektronu od atomu jest nazywana I energig jonizagji. Atom po oderwaniu od niego jednego elektronu przeksztatea sig w jon jednododatni, Na przykiad atom wodoru wskutek utraty elektronu tworzy jon H*, zaé atom litu — jon Li*, co zostalo ponizej przedstawione schematycznie: Ha Ht+e Leltte 4.1, ELEXTRONOWA BUDOWA ATOMU Jon H¢* jest zbudowany z samego jadra atomowego, natomiast jon Li* to jadro atomowe i 2 elektrony. Zatem jon Li* daje sig dalej jonizowaé, do postaci jonu Li** i wreszcie Li**: Lit = Ltt +e Lo lt +e Aby z jonu Li* powstat jon Li®*, nalezy dostarczyé IL energie joniza- ¢ji. Jest to najmniejsza ilosé energii potrzebna do oderwania jednego elektronu od jednododatniego jonu. Z kolei przeksztaicenie jonu Litt w Li#* wymaga dostarczenia III energii jonizacji. If i HI encrgia jonizacji litu ma tak duzq wartosé, ze nie udaje sig otrzyma¢ jonéw Lee oraz Li**. Jedynym istniejgcym jonem jest jon Li*. Prayktad 3 Ile energii jonizacji charakteryzuje atomy: a) boru, b) sodu, c) magnezu? Odpowiedzi: a) Atom boru, majac 5 elektronéw, moze zostaé maksymalnie zjoni- zowany do jonu B**, dlatego charakteryzuje go 5 energii jonizacji (i, U, 10, IV i V energia jonizacji). b) Atom sodu, ktéry ma 11 elektronéw, charakteryzuje 11 energiijoni- zacji. c) W sktad atomu magnezu wehodzi 12 elektronéw, dlatego charakte- ryzuje go 12 energii jonizacji. Przyktad 4 Jaka energia jonizacji jest konieczna, aby atom magnezu przeprowa- dzié w jon Mg**? Rozwigzanie Aby z atomu magnezu utworzyé jon Mg”*, nalezy oderwaé od niego 2 elektrony: Mg =< Mgt +2 Proces ten sklada si¢ z 2 etapdw: Mg = Mg* + & Mg* = Mg* + & Odpowied2: W tych procesach zuzywa sig tacznie energig rowng sumie 1i ll energii jonizacji: E = Ey + Ey i taka wiagnie ilosé energii nalezy dostarezyé atomowi magnezu. 1234, BUDOWA ATOMOW — POWLOK! ELEKTRONOWE Sprébujmy teraz poréwnaé wartosci | i II energii jonizacji jakiegos ato- | energia jonizacjirosnie (@ mu, na przyktad litu. Oderwanie elektronu od obojgtnego atomu Li wy- w miarg preesuwania sig maga uzycia I energii jonizacji. Aby od powstalego w ten sposdb jonu Li* noe some ie oderwaé nastepny elektron, trzeba wykorzysta¢ II energie jonizacji. Drugi " cee thei z tych proceséw jest trudniejszy, poniewaz ujemnie naladowany elektron. i dodatni jon Lit przyciagaja sig silami elektrostatycznymi. Na wielkosé energii jonizacji ma wptyw takze fakt, zé elektrony odrywane sq z powlok o réznej energii: usuni¢cie elektronu z powtoki bliskiej jgdra wymaga do- starczenia energii dostatecznie duzej, aby umiesci¢ ten elektron na powlo- ce zewnetrznej, a nastepnie jeszoze porcji energii, aby elektron przeniesé z powloki zewnetrzne] w nieskofiezonosé. Stad dwie najwazniejsze przy- czyny réznic pomiedzy kolejnymi energiami jonizacji wynikajq z faktu, ze elektron odrywany jest badz od atomu, badz od jonu, oraz z tego, 2¢ czg- sto elektrony odrywane sq z réznych powlok. Dlatego II energia jonizacji jest zawsze wieksza od I, a III energia jonizacji wi¢ksza od II. Rozciagajac te zaleznosé nan energii jonizacji, mozna napisaé, ze: Es Ey < Ew <.. odlegto&é od jadra Jezeli w atomie znajduje sie tylko 1 elektron, to na pewno zajmuje on najniiszy stan energetyczny zwiqzany z pierwszq powloka (powioka &). Brak innych elektronéw w atomie powoduje, ze taki elektron ma niewie- le ograniczef. Prawdopodobiesistwo jego znalezienia stosunkowo latwo obliczyé. Rozwiqzaniem rownania Schrédingera jest orbital typu s kuli- stego ksztaltu, symetrycznic potozony wok6! jadra atomowego. Ksztalt takiego orbitalu mozemy narysowaé, pamigtajac, ze w samym srodku przestrzen orbitalna jest pusta (prawdopodobienstwo znalezicnia elek- tronu zaraz przy jadrze réwna si¢ zeru) oraz ze granice orbitalu zaréwno od Srodka, jak iz zewnatrz, sq rozmyte, Rye. 4.7, Ksztalt orbitalu 1s.4, BUDOWA ATOMOW — POWEOK! ELEKTRONOWE, Orbital taki mozna zapisaé symbolicznie jako 1s', jezeli jest obsadzo- ny jednym elektronem. Pa 1 elektron 1 oe LS powloka orbital typu s Pojedynezy elektron Gg) ratnaczamy za pomoca strzalki skierowane} ku gorze. Orbital taki mozna tez pokazaé za pomoca klatki ze strzatka skiero- wang ku gérze: strzatka symbolizuje elektron 0 okreslonym spinie Sparowane elektrony ‘qi raznaczamy za pomocq dwéch preeciwnie skierowanych strzalek. Jezeli w atomie znajdujq sig 2 elektrony, jak to sie dzieje na przyktad watomie helu, to zajmujq one ten sam orbital 1s, ale rézniq sie od siebie spinem. Orbital taki ma dalej ksztaft kulisty, a symbolicznie zapisujemy go jako 1s? lub za pomoca klatek w postaci: strzatki symbolizujace pare elektronéw umieszczonych na tym samym orbitalu Obccnosé 2 elektronéw potozonych tak blisko siebie, majacych taka sama energi¢, wymaga odpowiedniego ,,zgrania sig” migdzy nimi. Otdz ich spiny musza si¢ do siebie dopasowac, tworzac doé¢ stabilny i trwaly uklad tak zwanych elektronéw sparowanych. Pierwsza powloka, migdzy innymi z powodu niewielkiego promienia, zawiera tylko jeden orbital. Jest wiec powloka jednorodna, mieszezacq tylko 2 elektrony o r6éznym spinie. Nastepny atom, czyli lit, ma 3 elektrony rozmieszczone na 2 powlo- kach — na powloce pierwszej 2 elektrony sparowane i 1 elektron na po- wloce drugiej. Poniewaz druga powleka nie zawiera jeszcze zadnych dodatkowych elektrondw, wiec jej jedyny elektron zajmuje na niej naj- nizszy stan energetyczny, czyli orbital 2s. Orbital 2s, podobnie jak 1s, jest kulisty i pusty w samym Srodku, ma jednak w poréwnaniu z orbita- lem 1s wi¢kszy promien. Symbolicznie stan taki zapisujemy 1s* 2s" lub za pomoca klatek: Hy] J Is 2s 128 4.1, ELEKTRONOWA BUDOWA ATOMU Graficznie powloki atomu litu przedstawilibyémy jako 2 kule o wspél- nym Srodku, z polozonym centralnie jgdrem atomowym. Ryc. 4.8. Model orbitali 15 i 2s atomu litu. Orbital 25 takze moze przyja¢ tylko 2 elektrony, jezeli wigc atom ma yp Konfiguracie wiecej niz 4 elektrony, jak to ma miejsce na przykiad w atomie boru, to ‘elektronowa plerwiastk jego 5. elektron zajmuje orbital 2p. Analiza zmian prawdopodobiefistwa ee napotkania kolejnych elektronéw w atomie prowadzi bowiem do poniz- fierce pono szych wnioskOw: symbole orbital 1. Jednorodna, czyli niedzielaca sig na orbitale, jest wytgcznic: powtoka ub zapis klatkowy. pierwsza — K, 0 glownej liczbie kwantowej n = 1, Tworzy ja tylko poje- dynczy orbital 1s. 2. Druga powloka, czyli L, o gléwnej liczbie kwantowej n = 2, zawiera dwa typy orbitali - orbital 2s i orbitale 2p. Orbitale 2p majq ksztalty bardziej skomplikowane od orbitalu 2s oraz nieco wyzsza od niego energi¢. . Trzecia powloka M w atomie, o gléwnej liczbie kwantowej n = 3, zawiera trzy typy orbitali — orbital 3s, orbitale 3p i orbitale 3d. Orbita- le 3d majq ksztaity jeszcze bardziej skomplikowane w por6wnaniu z orbitalami 3p. Energie tych trzech typéw orbitali nieco sig od siebie réznig. Najnizszq energig ma orbital 3s, srednia orbitale 3p, najwyzszq orbitale 3d. 4. Analogicznie czwarta powloka N zawiera cztery typy orbitali 4s, 4p, 4d i 4f. Ksztalty kolejnych orbitali p, d, f sq coraz bardziej skomplikowane. W tym podreczniku ograniczymy sie do oméwienia, oprécz orbitalu s, tylko orbitali p id jako najczesciej zapetnianych w atomach. Orbitale 2p, pojawiajace sig w atomic w obrebie drugie] powloki, po- siadajacej juz elektrony 2s, maja wi¢cej ograniczen dla swojego ksztaitu niz orbital s. Zeby to lepiej zrozumicé, wyobraémy sobie metalowa stru- ng od gitary napieta pomiedzy dwoma koleczkami. JeSli szarpniemy strung, zacznic ona drgaé, kreglgc w przestrzeni wrzecionowaty ksztalt, ktéry moglibyémy nazwaé ,,orbitalem struny”. Nie musimy wnikaé, gdzie ona w danym momencie sig znajduje, zamiast tego przed oczami mamy pewna przestrzen, w ktorej mozemy ja odszukac. we 1294, BUDOWA ATOMOW ~ POWLOKI ELEKTRONOWE Jezeli teraz nalozymy ograniczenie na strung w postaci dodatkowych dwu koteczk6w wbitych po obu stronach struny w Srodku jej dtugogei, to po szarpnigciu ksztatt kreslony przez nig bedzie inny, w poréwnaniu z poprzednim bardziej skomplikowany. \ bd | t t fT ' t | t le al , i | \ miejsce rou miejsce I i szarpnigcia struny ini szarpnigca stuny | eee ate Caen) bP | I + tot 1 1 przestrzon to A :® drgania struny 1 \® przestrzefi drgania struny | Rye. 4,9, A) Przestrzeti kreslona przez strung gitarowa; B) przestizeh kreslona przez strune, na kt6ra natozone ograniczenia. Podobnie dzieje sig w atomic. Ograniczenia pochodzace od innych elektronéw powoduja, Ze orbitale 2p nie sq w peini symetryczne, jak to miato micjsce w wypadku orbitalu 2s, ale mozna wyr6z- nié trzy kierunki, wzdiuz ktérych prawdopodobieristwo gnalezienia elektronu bedzie najwieksze. Dlatego orbi- tale 2p wystepuja w postaci trzech form przestrzennych, ulozonych w stosunku do siebie prostopadle. Pojedyn- cza forma przestrzenna orbitalu p ma ksztalt przedsta- wiony na rycinie 4.10. Pamigtajmy, ze ksztait taki jest rozwiazaniem row- nania Schrodingera dla atomu, w ktérym na opisywany elektron nalozono dua liczbe ograniczefi. Ryc. 4.10. Ksztatt pojedynczej formy przestrzennej orbitalu 2p. z Zz Zz 2 “i 2px 2p, 2p: x Ryc. 4.11. Zlozenie trzech form przestrzennych orbitalu 2p. Ziozenie trzech form przestrzennych orbitali 2p daje ksztait nieco przypominajacy kulg. Jak widaé na rycinie, poszezegélne formy przestrzenne oznacza sig symbolami osi uktadu wspéirzednych, wadtuz ktérych formy te sq polo- zone. Formy te okreslamy jako orbitale 2p,, 2p, i 2p, JeSli w atomic jest tylko 1 elektron potozony na orbitalu 2p, to oczywi- écie w atomic takim istnieje tylko jedna forma przestrzenna orbitalu 2p. 130 4.1, BLEKTRONOWA BUDOWA ATOMU Poniewaz orbitale 2p,, 2p, i 2p, maja taka sama energi¢, a rSznice pomigdzy nimi ujawniaja sig dopiero wtedy, gdy atom znajdzie sig w zewngtrznym polu magnetycznym. Méwimy, ze orbitale te sq r6wnocenne. Zazwyczaj pierwszy elektron przypisuje sig orbitalowi 2p, (chociaz réwnie dobrze mozna by go przypisaé orbitalowi 2p, ezy 2p,). Schematycznie orbitale p oznacza si¢ za pomoca 3 klatek, zawierajacych pojedyneze lub sparo- wane elektrony. Tak wiec orbitale 2p zapisujemy schematycznie w naste- pujacy sposdb: [ 2p, 2p, 2p, pamigtajac, ze realnie istniejq tylko te formy, ktére zawieraja elektrony. Maksymalnie na orbitalach 2p moze si¢ zimicScié 6 elektron6w (2 elek- trony na orbitalu 2p,, 2 na 2p, i 2 na 2p,). Konfiguracj¢ elektronowg atomu boru zapisujemy zatem 5B: 1s? 25°2p" lub za pomoca klatek: mao ] 1s 2s 2p Nastepujacy po atomie boru atom wegla, posiadajacy 6 elektronéw, ma konfiguracj¢ gC: 1s* 25°2p* co odpowiada zapisowi klatkowemu: Ho ooo ls 2s 2p W schemacie klatkowym widaé jeszcze jedng cech¢ elektronéw, zwia- zana z wypelnianiem kolejnych form przestrzennych orbitali 2p. 2 elektro- ny zajmuja na przyklad orbitale 2p, i 2p,, czyli w atomie istniejq 2 pojedyn- eze elektrony na 2 orbitalach typu 2p, nie za$ para elektronowa skupiona na jednej formie przestrzennej orbitalu 2p. z Rozktad elektronéw na kolejnych orbitalach ty- pup,d lub f reguluje tak zwana reguta Hunda. Mé- wi ona, Ze liczba niesparowanych elektronéw na orbitalach jednego typu i o jednakowej energii po- winna byé jak najwigksza, a pary elektrondw (f) tworza si¢ dopiero wtedy, gdy kazda z form prze- strzennych orbitalu wypeiniona jest pojedynczymi elektronami. Tak wigc istnienie dw6ch form prze- strzennych zawierajacych po niesparowanym clek- tronie w atomie wegla daje po zlozeniu obu orbi- tali p ksztalt nieco przypominajacy walec. x 20. Bey (q@ Konfiguracig atomu sodu modna zapisaé jako K? EM" albo 18° 28°2p! 3s", Ryc, 4.12. Orbitale 2p w atomie wegla. 131Ryc. 4.13. Ksztalty przestrzenne orbitali 4, 4, BUDOWA ATOMOW — POWEOKI ELEKTRONOWE Orbitale d pojawiaja sig po raz pierwszy na powloce M (gidwna liczba kwantowa 3). Mozna przypuszczaé, ze liczba ograniczen w postaci juz istniejacych w atomic elektronéw spowoduje jeszeze wi¢ksze komplika- cje w ksztaicie tego typu orbitalu, niz miato to miejsce w wypadku orbi- tali typu p. Tak jest w rzeczywistosci. Orbitale d dzieli sig na 5 r6wnocen- nych energetycznie, choé réénie rozmieszezonych w przestrzeni form. ‘Tak wigc orbitale typu d zaznacza¢ bedziemy w postaci 5 klatek: 2 przy czym kazda klatka moze mak- symalnie zawieraé 2 elektrony, ezyli lgcznie orbitale moga pomie- Scié 10 elektronéw. Jak zauwazyligcie, kazda powlo- ye ka zawiera te same typy orbitali, ‘Orbitale typu s, potem p, pdzniej z | takze d powtarzaja sie na powlo- Cr \ kach 0 coraz wyzszym numerze. Od a. swoich poprzednikew réiniq sig So Ta gt s ¥ one rozmiarami i energig, nato- x miast zawsze maja taki sam ksztatt, 3dya_ys [sa na przyktad orbitale 2p rdznig sig od orbitali 3p wielkoscig i energia, natomiast nie réznia si¢ ksztaltem. tw 4.1.6. Konfiguracje elektronowe atoméw Na podstawie informacji z poprzednich podrozdzialéw potraficie juz na- pisaé konfiguracje elektronowe atoméw od wodoru do argonu. Na przy- kiad konfiguracja elektronowa atomu magnezu jest nast¢pujaca: i@Mg: 1s? 2s?2p° 3s? aw systemic klatkowym: 1) OH Ges oy Ils 2s 2p 3s Dla atomu siarki konfiguracje elektronowg mozemy zapisa¢: 46S: Is? 25°2p* 35°3p4 lub w systemie klatkowym: Gt tit 2p 3s 3p 4.1, ELERTRONOWA BUDOWA ATOMU Jak widaé w powyzszych przykladach, po zapetnieniu powloki drugiej (kt6ra moze zawieraé tylko orbital s ip) nastepuje wypeinianie powloki trzeciej: najpierw zajmowany jest orbital 3s 0 najniészej energii mozliwej do uzyskania na tym poziomie, nastepnie 3p, kt6ry ma energie nieco wyzszq. Jednoczegnie, zgodnie z reguig Hunda, atom siarki ma elektro- ny roztozone tak, ze jeden z orbitali p zawiera pare elektronowa, a pozo- stale 2 elektrony zapelniaja 2 wolne orbitale p. Zajmowanie jednak dal- szych orbitali jest nieco bardziej skomplikowane, gdyz z jednej strony kazda powloka rozwarstwia si¢ na coraz wi¢ksza liczbe orbitali, a z dru- giej strony réznice energetyczne pomigdzy kolejnymi powlokami stajq sig coraz mniejsze. Okazuje si¢ wiec, ze z powodu tych dwéch przyczyn energie kolejnych orbitali nie zmieniajg sig w spos6b uporzgadkowany zgodnie z numerem powloki. Na przykiad energia orbitalu 4s jest nizsza niz energia 3d. W atomach wypelniany jest wig¢c najpierw orbital 4s, a dopiero pézniej, po zapeinicniu orbitalu 4s, orbital 3d. Tak wigc konfi- guracja elektronowa atomu potasu jest nastepujaca: . wk: Is? 2572p* 3573p° 4st anie 0K: 1s? 2572p* 3s°3p°3d" Czy mozna w takim razie przewidzie¢, w jakiej kolejnoSci zmienia si¢ energia kazdego nastepnego orbitalu? Pomaga w tym ponizszy schemat (ryc. 4.14). Nalezy zapisaé orbitale w ten spos6b, Ze wszystkie orbitale ty- pus umieszczone sq jeden nad drugim, orbitale typu p takze jeden nad drugim itd. Teraz kolejne orbitale tgczymy ukoSnie strzatkami w sposéb podany na schemacie. Odczytywanie orbitali wzdtuz kolejnych strzatek pozwala uporzadkowaé je w kierunku wzrastajacych energii. xy 2s | aps 3s? | 3p*| 3d"? -P as? | 4p®| acl api re A 5s? 6s" Sp‘ | sd? 6p' 7s* Ryc. 4.14, Schemat do odezytywania kolejnoéci orbitali. 2 przedstawionego schematu wynika nastepujaca kolejnos¢ zapetniania podpowtok: 1s”, 25%, 2p, 35°, 3p, 4s*, 3d", 4p°, 557, 4d", 5p°, 6s?, 4", Sd, Gp®, 752, ... W indeksie gémym przedstawiono mak- symalna liczbe elektronéwy, jaka moze znajdowaé sie na danej powioce. (@ Reguta Hunda pozwata okresli¢ liczbe niesparowanych. elektronéw na ostatnie) powtoce. 133134 4, BUDOWA ATOMOW — FOWLOKI ELEKTRONOWE Elektronami walencyjnymi nazywamy elektrony polozone w atomic na zewnetrznych powlokach, Dla atomu azotu o konfiguracji elektronowej qN: 1s? 2s?2p3 elektronami walencyjnymi sq elektrony powloki drugiej. Z zapisu klat- kowego powloki walencyjnej (zewnetrznej): W G1) 2s 2p mozna odezytaé liczbe par elektronowych (tzw. sparowanych elektro- néw) i liezbe pojedynezych elektronéw. Opisujac konfiguracj¢ elektronowg atomu, poslugujemy sig bardzo cezesto tak zwanym wzorem Lewisa, inaczej nazwanym elektronowym wzorem strukturalnym. Pary elektronowe we wzorze Lewisa zaznacza- my kreskami, a pojedyncze elektrony kropkami. Wobec tego konfigura- cje elektronowg powloki walencyjnej atomu azotu mozna zapisa¢ jako 2s°2p°, a wz6r Lewisa wyglada nastepujaco: Przyktad 5 Zapisz konfiguracj¢ elektronowg atomu, podkresl powtoke walencyj- nq i zapisz elektrony walencyjne w postaci wzoru Lewisa dla atoméw: a) glinu, b) fluoru. Rozwiazania a) Konfiguracja elektronowa glinu ma postaé Ak 1s? 2s?2p* 3s°3p! Powloka walencyjna jest wiec powloka 3s%3p', Z zapisu klatkowego powtoki walencyjnej: tt} Lt 3s 3p wynika nastepujacy wz6r Lewisa: IAL b) Konfiguracja elektronowa fluoru ma postaé oF: Ls? 252p* Powloka walencyjna jest zatem powloka 2s*2p*. Z zapisu klatkowego owloki walencyjnej: om 1 nn 2s 2p wynika nastepujacy wz6r Lewisa: IE 4,1, ELEKTRONOWA BUDOWA ATOMU Czasami konfiguracj¢ elektronowa atomu podaje sig w sposdb skrécony, bazujac na konfiguracji najblizszego gazu szlachetnego. Na przyklad konfiguracja elektronowa atomu sodu Na: 1s? 2572p% 3st moze byé zastapiona zapisem: uNa: [Ne] 3s' gdyz wewnetrzna konfiguracja elektronowa atomu sodu jest identyczna z konfiguracja neonu: aNa: 1s? 2572p 3s! ipNe: Is? 2s?2p° Przyktad 6 Napisz w postaci petnej oraz w postaci skréconej konfiguracj¢ elektro- © nowa atoméw: a) wapnia, b) krzemu. Odpowiedzi: a) Konfiguracja elektronowa atom6éw wapnia i argonu ma posta¢: Cai 1s? 2s°2p° 3s73p° 4s? isn: 1s? 2s?2p% 35?3p6 czyli skrécona konfiguracja atomu wapnia jest zgodna z zapisem: 29Ca: [Ar] 4s? b) Konfiguracja elektronowa atoméw krzemu i neonu jest nastepujqca: Si: 1s? 2s°2p6 3s3p? Ne: Is? 2572p5 czyli skrécona konfiguracja elektronowa atomu krzemu jest zgodna zzapisem: usSi: [Ne] 3s°3p? Polecenia kontrolne 1. Ocet, czy latwiej jest otrzymaé jon Cu*, ezy jon Cu* z obojetnego @ atomu Cu. " 2. Poréwnaj promien obojetnego atomu Cu, jonu Cu* i jonu Cu**. 3. Ile energii jonizacji cechuje atomy: a) helu, b) wegla, ¢) wapnia? 4, Wyjasnij, dlaczego metale ogrzane do bardzo wysokiej temperatury (np. drucik wolframowy w Zardwee) emituja Swiatto. 135136 4, BUDOWA ATOMOW ~ POWLOKI ELEKTRONOWE 5. Czy modna wzbudzié atom, dostarezajqc mu energii w postaci swiatla? 6. Podaj konfiguracj¢ elektronowg nastepujacych atoméw: a) tytanu, b) tlenu, c) bromu. 7. Podaj konfiguracje elektronowa atomu selenu, podkresl jego powto- ke walencyjnq i zapisz konfiguracj¢ powloki walencyjnej w postaci wzoru Lewisa. Zapisz, postugujac sig symbolem odpowiedniego gazu szlachetnego, uproszczona konfiguracj¢ nastepujacych atomow: a) fosforu, b) azotu, c) potasu. Okreél liczbe elektronéw niesparowanych zawartych w: a) atomie chloru, b) atomie krzemu, c) atomic azotu. 2 A 4.2. Uktad okresowy pierwiastkow fo 4.2.1, Bloki konfiguracyjne ukladu okresowego Poréwnujac konfiguracje elektronowe pierwiastk6w potozonych w 1 i2 gtupie glownej ukiadu okresowego, tatwo mozemy zauwazyC, ze wszyst- kie pierwiastki danej grupy maja taka sama konfiguracj¢ powloki walen- cyjnej. ali: Is? 2st Na: Is? 2s?2p° 3s! Ks 1s? 2s22p® 35?3p° ds! itd. sBe: 1s? 2s? Mg: Is? 25°2p* 35? apCaz 1s? 25?2p* 35°3p% 4s? itd, W 1 grupie uktadu okresowego mozemy w nastepujacy sposdb zapisaé ogélng konfiguracje powloki walencyjnej: ns’. Analogicznie w 2 grupic uktadu okresowego ogéIna konfiguracja powloki walencyjne} ma postac: ns?, Tak wiee w obu grupach powloke walencyjng tworzy tylko orbital s. Diatego blok, do ktérego te pierwiastki nalezq, nazwano blokiem konfiguracyjnym s (blokiem s). 4.2. URLAD OKRESOWY PIERWIASTKOW Jesli w podobny sposéb zanalizujemy struktury powlok walencyjnych pierwiastk6w pofozonych w grupach gléwnych o numerach od 13 do 18), to dla kolejnych grup mozemy okreSlié konfiguracje powloki walencyj- nej w nastepujacy sposdb: grupa 13 np. B: 2572p" Al: 3s°3p" ‘ -nstnp! konfiguracja og6lna: ns‘np’ Wszystkie pierwiastki tych grup grupa 14 mp. C: 2s°2p? uktadu okresowego maja powtoke Si: 35*3p? walencyjna ns”, tworzong przez zapelniony orbital s | w réznym stopniu zapetniony orbital p. Z te- go powodu mowimy, ze nalezq one do bloku konfiguracyjnego p. konfiguracja ogéIna: ns*up* np.P: 25*2p5 Cl: 3s°3p? konfiguracja og6lna: ns*np* grupa 17 Picrwiastki grup pobocznych naleza do blokéw konfiguracyjnych d i f, co oznacza, ze w sktad ich powloki walencyjnej oprécz orbitalu s wchodzi wrdgnym stopniu orbital d if, Pierwiastki bloku d maja powtokg walencyj- na stworzona przez orbital s ostatniej powtoki i orbital d przedostatniej powloki. Na przykiad skand, pierwszy pierwiastek rozpoczynajacy blok d, ma nastepujaca konfiguracjg elektronowa: a 7 246 2 A aiSe: 1s? 2572p* 35°3p° 4s? 3a’ powtoka walencyjna Jak widaé na powyzszym schemacie, w skfad powfoki walencyjnej wchodza elektrony z powloki 4s i 3d (jeszcze bardziej skomplikowanq strukturg powloki walencyjnej maja pierwiastki bloku f). 3° 4 6 6 7 8B 9 10 11 12 13 14 15 :BiGiN oO PAL: SIE P Sc TV Gr Mn Fe Go Ni: Cu Zn. As. Yo Zr NbiMo! To Ru Rh. Pd) Ag Cd: :Sbi la Hf: Ta W: Re Os Ir Pt. Au Hg! : BIE i : i a EE Ac RI Db Sg: Bh Hs. Mt Uun Uw Uub| — [Uudl +blok s>— blok ae blok p > Ryc, 4.15. Polozenie blokéw konfiguracyjnych w ukladzie okresowym. Z powodu konfiguracji elektrano- Wej atom helu bywa praypisywany do bloku s, 137Wartos¢ | energii a? Jonizacii zalety ‘od numeru powioki walencyjne) oraz od tego, czy adrywany elektron jest sparowany. Bardzo trudno jest Zjonizowaé atom majacy na powloce walencyine] tyiko sparowane elektrony. 138 4, BUDOWA ATOMOW — POWLOKI ELEKTRONOWE Znajomosé przynaleznosci pierwiastka do danego bloku konfigura- cyjmego pozwala szybko ustalié konfiguracje jego powloki walencyjnej. Poniewaz numer grupy jest zgodny w grupach gl6wnych z liczba elektro- néw walencyjnych, a numer okresu odpowiada numerowi zewnetrznej powioki atomu, to znajgc przynaleznosé atomu do danego bloku konfi- guracyjnego, mozemy okreSla¢ strukture powioki walencyjnej bez ko- niecznoéci rozpisywania konfiguracji elektronowej calego atomu. Przyktad OkreSI strukture powtoki walencyjnej atomu cyny. Odpowiedé: Atom cyny lezy w 14 grupie i5 okresie, czyli ma 4 elektro- ny walencyjne i 5 powtok elektronowych. Poniewaz lezy w bloku p, musi mieé konfiguracje powloki walencyjnej ns np, gdzie n = 5,a orbi- tal 4s zawiera 2 elektrony. Struktura powloki walencyjnej cyny bedzie wiec nastepujgca: 5s*5p*. Zasada ta pozwala bezblednic okreglaé konfiguracje elektronowe pier- wiastkéw grup gléwnych, nie zawsze jednak mozna sig nia bezpiecznie po- stuzyé w grupach pobocanych, czyli dla pierwiastkow z bloku d czy f. W grupach pobocznych wystepuja nieregularnosci w wypelnianiu po- wiok elektronowych, niepozwalajace do kofica przewidzie¢, jaka konfi- guracje bedzie przyjmowal dany atom. wo 4.2.2. Konsekweneje budowy atomu dia wlasciwosci pierwiastka WiageiwoSci atomu, polegajace na zdolnosci do ulegania wzbudzeniu i jonizacji, oméwilismy juz w poprzednich podrozdziatach. Teraz moze- my tylko bardziej Swiadomic analizowa¢ i przewidywaé, czy na praykiad Tenergia jonizacji bedzie wigksza dla atomu sodu, czy potasu. Poniewaz konfiguracja elektronowa atomu. sodu ma postaé Na: 1s 2s°2p° 3s" to wnioskujemy, 2e I energia jonizacji dotyczyé musi zewngtrznego poje- dynczego elektronu polozonego na trzeciej powloce. Natomiast dla ato- mu potasu 0 konfiguracji wK: 1s? 2522p 3973p! 4s" I energia jonizacji dotycay pojedynczego elektronu z czwartej powloki. Poniewaz elektron na cawartej powloce jest potozony dalej od jadra, moéna wnosié, ze atom potasu latwiej zjonizowaé niZ atom sodu. Dlate- go Lenergia jonizacji potasu jest mniejsza niz I energia jonizacji sodu. Poniewaz najbardziej stabilng i najnizszq energetycznie konfiguracja elektronowa jest konfiguracja gaz6w szlachetnych, atomy daza do takiej 4.2, UKEAD OKRESOWY PIERWIASTKOW zmiany zasobu wlasnych elektronéw, aby uzyskaé konfiguracje najbliz- szego gazu szlachetnego. Na przyktad w szeregu pierwiastkaw ustawio- nych zgodnie z rosnaca liczba atomowa: He Li Be B C N O F Ne Na Mg... es oe te pierwiastki te pierwiastki beda dazyly beda dazyly do konfiguracji helu do konfiguracji neonu Stad bierze sig daznosé pewnych pierwiastkow do oddawania elektro- néw, au innych nasilajaca si¢ tendencja do ich przyjmowania. Pierwiast- ki majace 4 elektrony na powloce walencyjnej zazwyczaj przyjmuja kon- figuracje zaréwno gazu poprzedzajacego, jak i nastepujacego po nich. Stad wegiel, oddajac 4 elektrony, uzyskuje konfiguracje helu, natomiast przyjmujac 4 elektrony, uzyskuje konfiguracj¢ neonu. Fluor, ktérego konfiguracja elektronowa ma postaé oF: 1s? 2s°2p% r6zni sig od konfiguracji elektronowej neonu brakiem jednego elektronu na orbitalu p, dlatego atom fluoru ma tendencjg do przyjmowania dodat- kowego elektronu, dzigki czemu uzyskuje konfiguracjg neonu. Proces przyjmowania elcktronu przez atom awiazany jest z emisja pewne] ilosei energii, zwanej energig powinowactwa elektronowego: F + e _ F + E atom elektron jon energia fluor fluorkowy powinowactwa elektronowego Energia powinowactwa clektronowego ma, podobnie jak energia joni- zacji, odmienng wartos¢ dla réénych atoméw. Zasada jest taka: im latwie} powstaje jon ujemny, tym wigksza jest energia powinowactwa atomu two- rzacego ten jon, Cecha bezposrednio zwigzang z energig powinowactwa i energia jonizacji jest tak zwana elektroujemnosc. Elektroujemnos¢ jest miara zdolnosci atomu do przyciagania elektronéw w czasteczce. Wartosé elektroujemnosci okresla sig najczgscie] w skali opracowane] przez Amerykanina Linusa Paulinga. Najmniejsze wartoSci elektro- ujemnoéci przypisane sq pierwiastkom 1 grupy giéwnej, czyli pierwiast- kom 0 duzej sktonnosci do oddawania elektronéw. Najwigksze nato- miast elektroujemnogci charakteryzuja pierwiastki 17 grupy glwnej, ktére maja najwigksza tendencj¢ do tworzenia jonéw ujemnych. Nalezy jednak pamigta¢, ze podane nize} wartosci elektroujemnosci (tab. 4.1, s. 140) maja jedynie charakter przyblizony. Elektroujemnos¢ da- nego pierwiastka nie jest bowiem stala, ale zalezy od jego wartosciowosci ¥ Atomy daéq do uzyskania konfigurac}! elektronowe} najolizszego gazu szlachetnego. Tworzenie jonow dodatnich wymaga_ dostarczenia energi, a przy powstawaniu jondw jednoujemnych wydzielana jest energi 1394, BUDOWA ATOMOW— POWLOKI ELEKTRONOWE i charakteru innych atom6w zwigzanych z nim w czasteczce zwigzku che- micznego. Analiza energii jonizacji, energii powinowactwa i elektroujem- nosci pozwala na wyjasnienie réznic w aktywnoSci pierwiastkOw oraz na poznanie ich tendencji do tworzenia jonéw dodatnich Iub ujemnych, a takze na okreSlenie wartoSciowoSci pierwiastka w zwigzkach i charakte- ru wigzan tworzonych przez dany atom. Wigkszosc pierwiastkow ukladu okresowego to metale. 140 ‘wy 4.2.3. WaSciwosci pierwiastka a pofozenie w uktadzie okresowym Podezas analizowania wlasciwosci pierwiastk6w postuzymy sie pewnymi uogdlnieniami dotyczacymi blokéw konfiguracyjnych. Pierwiastki bloku sto metale o duzej aktywnoSci chemicznej. Aktywnosé chemiczna pier- wiastkéw tego bloku zwigzana jest z maiq liczba elektronéw walencyj- nych, a co za tym idzie ~ duzq latwoScig tracenia zewnetrznych elektro- néw i tworzenia kationu. Proces ten moze byé wywotany zblizeniem si¢ innego atomu, na przyklad fluoru, dazqcego do przylaczenia elektronw, Aktywnosé litowcéw jest wieksza niz aktywnogé beryloweéw, poniewaz berylowce na powloce walencyjnej maja sparowane (czyli trudniejsze do usuniecia) elektrony. W obrebie grupy 1 i 2 aktywnoSé pierwiastka zwiek- sza si¢ wraz ze wzrostem liczby powlok elektronowych, gdyz elektrony potozone dalej od jadra sq luZniej zwigzane z atomem i fatwiej je ode- rwa¢. Poniewaz atomy pierwiastkow tego bloku maja duze promienie, to gestoéci metali grup 1 i 2 sq stosunkowo niskie, Pierwiastki bloku » maja zmienny charakter: od metalicznego dla grup o nizszych numerach, do niemetalicznego dla grup o wyészych numerach. Charakter metaliczny pierwiastkow tego bloku ro$nie tez w miarg wzrostu numeru okresu. Tak wigc tlen, fluor, siarka czy chlor to pierwiastki typowo niemetaliczne, a cyna, olw czy tal sq pierwiastkami o charakterze metali. 4.2. URLAD OKRESOWY PIERWIASTKOW Pierwiastki bloku p cechuje wigksza liczba elektronéw walencyjnych, totez w zwiazkach wykazuja czesto wicce] niz jedia wartosciowodé. Dla tych pierwiastkéw zmienia sig sktonnosé do tworzenia anionéw lub kationéw zgodnie ze zmianami energii jonizacji i elektroujemnosci, W bloku d pofozone sq pierwiastki o charakterze metalicznym i bar- dzo zréznicowanych wiaSciwosciach chemicznych. Polecenia kontrolne 1. Przypisz rubid, cyng, arsen, chrom, zelazo do ich blokéw konfiguracyj- nych, 2. Za pomoca wzoru Lewisa zapisz konfiguracj¢ powtoki walencyjnej ato- méw: arsenu, bromu i cezu. 3. Wyjasnij, dlaczego atom wapnia ma I energig jonizacji wi¢kszq niz atom potasu. 4, Wyjasnij, dlaczego atom chloru tworzy jony ujemne, a atom potasu jony dodatnie. 5. Wyjasnij, dlaczego atomy 1 grupy gt6wnej maja mate wartoéci elektro- ujemnosci. Podsumowanie Pierwszym wspdlezesnym i w miarg zgodnym z rzeczywistoscia modelem budowy atomu by! model atomu Bohra. Uczony zalozyl, ze elektrony krazq po kolowych orbitach, nie wymieniajac energii z otoczeniem. Aby przenies¢ elektron z nizszej powloki na wy7sza, nalezy dostarczyé atomo- wi kwant energii. Atom przechodzi wtedy w nietrwaly stan wabudzony. Powraca jednak szybko do stanu podstawowega, emitujac kwant energii réwny pod wegledem wartosci kwantowi pobranemu do wzbudzenia. Obeenie najczeSciej postugujemy sig teorig kwantowg budowy atomu, uwzgledniajaca falowy charakter natury elektronu. Teoria ta opisana jest za pomoca r6wnania Schrédingera. Rozwiazaniem tego rGwnania sq orbi- tale atomowe, czyli przestrzenie o najwigkszym prawdopodobiesistwie zna- lezienia elektronu wok6t jadra. Atomy wigkszogci pierwiastk6w maja wy- petnione tylko orbitale s, p, d. Cechy elektronéw w atomie opisywane sq przez liczby kwantowe: glowna, poboczna, magnetyczng i magnetyczng spi- nowg. Wartosci liczb kwantowych dla danego elektronu w atomie podlega- ja-zakazowi Pauliego. Wedtug tego prawa nie moze byéw atomic 2 elektro- néw o takich samych wartoSciach wszystkich liczb kwantowych. W atomie mozna wyrézni¢ powtoke walencyjna, czyli fragment kon- figuracji powlokowej dotyezacy elektronéw walencyjnych. Do elektro- néw walencyjnych naleza te, ktore biorg udziat w tworzeniu wiqzati che- micznych. Elektrony sa na niej rozlozone zgodnie z reguta Hunda, czyli tak, aby powloka walencyjna zawierala maksymalnie duzo clektronéw niesparowanych. 141142 4, BUDOWA ATOMOW — POWEOK! ELEKTRONOWE Z budowg atomu awiazane sq takie cechy pierwiastka, jak energia jonizacji, energia powinowactwa elektronowego i elektroujemnose. Charakteryzuja one zdolnosé atomu do zyskiwania lub tracenia elek- tronéw, a wiec zdolnosé do ulegania reakcjom chemicznym i mozli- wos tworzenia r6znego rodzaju jonéw. Uwzgledniajac strukturg powloki walencyjnej, mozna podzielié pierwiastki na bloki konfigura- cyjne. Kolejne bloki konfiguracyjne to fragmenty ukladu okresowego, skupiajace atomy 0 podobnym systemic zapeiniania powtok walencyj- nych. Wyréiniamy bloki konfiguracyjne s, p, d, f. Pierwiastki bloku § maja zblizone do siebie wtasciwosci fizyczne i chemiczne. Pierwiastki bloku p tworza zespot 0 cechach ed metalicznych do niemetalicznych. Pierwiastki bloku d to metale o bardzo réznorodnych wlaSciwosciach chemicznych i fizycznych. 5, WIAZANIA CHEMICZNE 5.1. Rodzaje wiazan chemicznych Atomy charakteryzuja sig rozmaitymi konfiguracjami elektronowymi i w zwiqzku chemicznym wykazuja r6zne tendencje do tworzenia jonow i taczenia sig w ezqsteczki. Jedynie atomy pierwiastkéw grupy 18 (sq to taw, helowee) maja konfiguracje trwate: dublet helowy 1s* = K* lub okte- ty (us*, np*) odpowiednio na drugiej powtoce elektronowej i wyzszych. ‘Trwala konfiguracja atomu awiazana jest z posiadaniem struktury elek- tronowej zgodnej z konfiguracjq najblizszego gazu szlachetnego (inaczej;: helowca). Dla wigkszoSci atoméw oznacza to umieszczenie na zewnetrz- nej powloce 8 clektronéw — jest to tak zwana regula oktetu, czyli daznos¢ do uzyskania oktetu elektronowego podczas tworzenia wiqzah. Nalezy pa- mieta¢, Ze najmniejsze atomy daza do konfiguracji helu, czyli do uzyska- nia pary elektronowej — spetniaja wigc reguig dubletu elektronowego. Czy wiesz, Ze... Teoria, zgodnie z ktéra helowce nie tworza zwiqzkow, gdyz maja wyjatko- wo korzystna sttukture powtoki walencyjnej, upadta wraz z otrzymaniem zwiazk6w gazow szlachetnych z innymi pierwiastkami, gtéwnie fluorem. Cho¢ wiele zwiazkéw helowcéw jest bardzo nietrwalych, to na przyklad ksenon tworzy zwigzki tak trwate, ze mozna je przechowywa¢ przez wiele miesiecy. Obecnie umiemy wytwarza¢ przede wszystkim zwiazki helowcow o duzym promieniu. Atomy niebedgce helowcami staraja sig zmienié swa konfiguracja elektronowa na bardziej trwata (zblizong do konfiguracji gazu szlachet- nego) przez: a) przyjecie lub oddanie odpowiednie} liczby elektrondw z wytworzeniem trwalych jonéw — powstaja wtedy wigzania jonowe; b) uwspdinienie odpowiedniej liczby elektrondw — tworza sig wowezas wig- zania kowalencyjne (atomowe) 0 r6znym stopniu polaryzacji; c) przyigcie do swojej sfery elektronowej par elektronéw ed innego atomu tub grupy atoméw — prowadzi to do uzyskania wiqza koordynacyjnych. ‘wy 5.1.1. Wigzanie jonowe Wigzanie jonowe jest elektrostatycznym oddzialywaniem pomiedzy jo- nami przeciwnych znakéw. Ten typ wiazania najczeScie] wystepuje w sie- ciach krystalicanych substancji statych, W najprostszy sposéb wigzanie jonowe powstaje w wyniku przeniesienia elektronu albo elektron6éw od atomu metalu do atomu niemetalu, czyli od atomu pierwiastka © mniejszej elektroujemnosci do atom pierwiastka 0 elektroujemnosci wiekszej. ROznica clektroujemnosci migdzy atomami musi byé wigksza Jub réwna 1,7. @ Polaryzacia -wigzania polega ra preesunigciu pary elektronowe) w strong bardziej ‘elektroujemnego atomu. fw Wiazanie jonowe polega na elektrostatyeznym prayciagantu sig jonow réénych znakow. 143atom sodu Zwigazki o budowie ig) jonowej nie wystepuja w postaci ezasteczek, lacz rozlegiych sieci krystalicznych, 144 5, WIAZANIA CHEMICZNE Przeniesienie elektronu (¢-) od mniej elektroujemnego atomu sodu do bardziej elektroujemnego atomu chloru powoduje uzyskanie jonéw o trwalych konfiguracjach elektronowych: jonu Na* 0 konfiguracji neo- ny, czyli 1s? 2s”2p%, oraz jonu Cl o konfiguracji argonu, czyli 1s? 2s*2p° 3s°3p*. Na skutek elektrostatycznego przyciagania jonéw przeciwnych znhakéw nastepuje utworzenie jonowej sieci krystalicznej ciala stalego: atom chloru jon sodu Jon chlorkowy fragment sieci krystalicznej + Cl jm Nat) + Ch me Nat) oe Ryc. 5.1. Powstawanie wigzania jonowego. Musimy mieé Swiadomosé, ze pojedyncze czqsteczki chlorku sodu nie istnieja. Zawsze mamy do ezynienia z siecia jonowa. Tylko nieliczne substancje zbudowane z jon6w moga wystepowac w fazie gazowej, wi¢kszos¢ rozkiada sig przed osiggni¢ciem temperatury wizenia, a nawet topnienia. Ksztalt jonéw nicco odbiega od kulistego, poniewaz sqsiedztwo jonéw przeciwnego znaku powoduje wzajemne znieksztalcenie jonéw. Rycina 5.2 przedstawia frag- S . ment przedniej sciany kryszta- Naty Cl Nat Ch tu jonowej soli — chlorku sodu. Se ° W tréjwymiarowej rzeczywi- stosci kazdy kation sodu jest or Nan INA | oteczony przez 6 anionéw : ~ chlorkowych i odwrotnie, kaz- I \ dy anion chlorkowy jest nary = N Net ch otoczony 6 kationami sodu. Jo- ny stykaja sig ze soba, a odle- c- Nat) cl Nar glosé pomigdzy jadrami naj- / blizszych sobie jonéw sodu i chlorkowych okreglamy jako diugosé wigzania jonowego Ryc, 5.2. Fragment krysztatu chlorku sodu. wkrysztale. wr 5.1.2. Wigzanie kowalencyjne W zupelnie inny sposdb powstaja czasteczki podezas lgczenia sie niemetali z niemetalami jak na przyklad H,, Cl,, N, czy NCI, W czasteezkach tych atomy uzyskujg trwata konfiguracjg elektronowa poprzez uwspdlnienie jednego lub kilku swoich elektron6éw z elektronami innego atomu. 5.1, RODZAJE WIAZAN CHIEMICZNYCH | FOC er I 2 atomy wodoru majace po 1 niesparowanym elektronie zblizajg sig do siebie, a ich niesparowane elektrony tworza pare — wspdlna dla obydwu ig Wiazanie kowalencyjne atomdw. Para ta zespala oba atomy, faczac je wiazaniem pojedynczym. powstaje wtedy, Poniewaz elektrony wiazacej pary elektronowej sq wspéIne dla obu ato- pale sil ete mow, atomy te uzyskujq konfiguracj¢ dubletu helowego [He]: sinozgz ch elektrondw wspding @-O-GD rn Ryc. 5.3. Model czasteczki H,. Stosujac schemat klatkowy struktury elektronowej, tworzenie si¢ czq- steczki wodoru mozna przedstawié w nastepujacy spos6b: f bee t ~- LH is ls powioka powloka, orbital czasteczkowy walencyjna walencyjna czqsteozki wodoru, atomu wodoru Z1 nigsparowanym alektronem drugiego atomu wodoru 21 niesparawanym elektronem zawierajqcy 2 sparowane elektrony Umownie i skrétowo produkt potaczenia atoméw przedstawiamy ja- ko: H—H. W podobny sposéb z pojedynezych atoméw chloru powstaje czastecz- ka Cl, W stanie podstawowym atom chloru ma 7 elektronéw walencyj- nych o konfiguracji 3s°3p*, czyli 3 pary elektronowe i pojedynczy clek- tron. W schemacie klatkowym powstawanie wigzania w czasteczce chloru mozna wi¢c opisaé nastgpujgco: 3s. 3p atomehloru [+4] [44] tt }—. te orbitale przenikaja sig. wytwarzajac wspéing atom chion [}4] [FtT TH] t-]-~ pare clektronéw Na ponizszym schemacie sparowane elektrony przedstawiono w postaci dwéch strzatck: t+, za§ niesparowany elektron w postaci pojedynczej strzatki: t. Hh th i th ‘i \ : Hoo jay a ‘n ati Gt Cl \ A Ne MS Seas ey " ti ot Ryc. 5.4. Model czasteczki Cl. Po polgczeniu w czasteczke obydwa atomy chloru uzyskuja trwala konfiguracje elektronowg oktetu argonu. Wspdélng pare elektronowa przypisuje sig bowiem zaréwno jednemu, jak i drugiemu atomowi. Powyzszq strukture przedstawiamy jako: iai— ail5. WIAZANIA CHEMICZNE zamnaczajac wigzace i niewigzace pary elektronowe. Niewigzace pary elek- tronowe powioki walencyjnej atomu chioru nie biorg udziatu w wiqzaniu. ‘Taki spos6b przedstawiania budowy czasteczki jest okreslany jako elektro- nowy wz6r strukturalny albo wz6r Lewisa (patrz podrozdzial 4.1.6). Chociaz i w czgsteczce wodoru, i w czqsteczce chloru wystepuje 1 wspélna para elektronéw, ich trwalosé jest rézna. Wiaze sig to z fak- tem, ze w ezasteczce wodoru wiazqca para elekironowa zawiera wszyst- kie elektrony ezasteczki H,, podezas gdy w czasteczce chloru elektrony wigzace stanowia zaledwie ulamek wszystkich elektronéw. Obecnosé elektronéw niewiazacych w czasteczce chloru powoduje ostabienie wig- zania chlor-chlor. W duzym uproszczeniu mozna powiedziet, ze elek- trony niewigéace w postaci odpychajacych si¢ chmur elektronowych 82 ptzyczyna mniejszej trwatosci czasteezek. W klatkowym zapisic struktury powtoki walencyjnej atomu siarki moina wyréznié 2 orbitale p majace niesparowane elektrony, czyli mo- gace przyja¢ po 1 elektronie pochodzqcym od innego atomu. atom siaki [4t] (44 ] 4 3s 3p tl to wiasnie te 2 orbitale beda wytwarzaly wiqzania zdrugim atornem siarki Czastcczka S, powstala z 2 pojedynezych atoméw siarki 0 konfiguracji elektronéw watenoyinsh a ma aaa ee . Soa a Gh) Ryc, 5.5. Model czasteczki S,. Powyzszq strukturg zapisujemy w uproszezeniu jako: IS=S| oznaczajac 2 wiazace pary elektronowe jako wiazanie podwéjne. Po uiworzeniu czasteczki kazdy z potqczonych atoméw siarki ma, razem z uwspOlnionymi elektronami, oktet argonu. Czasteczka azotu powstaje z 2 pojedynezych atoméw, z ktorych kazdy ma 3 niesparowane elektrony, co w modelu klatkowym przedstawiamy nastepujaco: atom azotu [It] [iT tL t to wlaénie te 3 orbitale 2s A 2p x niesparowanymi elektronam! ————_ moga wytworzyé wiazanie atomazotu (¥f] [t] tl] ft w czasteozce azolu — t powstajg 3 wspdine pary atomazou [It|) [i] tl? elektronawe 5,1. RODZAJE WIAZAN CHEMICZNYCH Postugujac sie modelami atoméw azotu, mozemy przedstawié powsta- wanie ezgsteczki N, w nastepujacy sposdb: tot tH hee t +4 th > th HY t 4 Ryc. 5.6. Model ezasteczki N,. Powyzszq sytuacj¢ zapisujemy jako: \IN=NI oznaczajac 3 wiazace pary elektronowe jako wiqzanie potréjne. Kazdy zatoméw azotu w czgsteczce N, ma oktet neonu, poniewaz 6 elektronéw tworzacych wigzanie potréjne jest wspélnych dla obydwu atoméw w cza- steczcc. We wszystkich 3 powyzszych przyktadach powstawaly czasteczki ho- moatomowe, tworzace sie przez potaczenie jednakowych atomow, a wiec o identycznej elektroujemnosci. Wigzace pary elektronowe nie byly przesuniete do zadnego z atoméw. Takie wigzania, w zaleznosci od liczby par okreSlane jako pojedyneze, podwéjne lub potréjne, nazywamy wigzaniami kowalencyjnymi niespolaryzowanymi lub niespolaryzowa- nymi wigzaniami atomowymi. Bardzo podobny charakter majq wiqzania powstajace pomiedzy réznymi atomami, ale o jednakowej warto$ci elek- troujemnosci (np. C—S, N—Cl i inne). Zasada tworzenia trwatych czasteezek zwiazk6w chemicznych jest, przy- najmniej w odniesieniu do zwiazk6w pierwiastkéw grup gléwnych, taka sa- ma jak dla czqsteczek homoatomowych: wszystkie atomy lub przynajmniej wiekszos¢ atoméw tworzacych czasteczke zwiazku dazy do uzyskania konfi- guracji oktetu, a atom wodoru — dubletu helowego, ‘ Pofaczenie atomu azotu zawie- ~ rajacego 3 niesparowane elektro- th ny z atomami chloru, z kt6rych ol ya kazdy posiada 1 niesparowany \ EN elektron, powoduje powstanie " (ea ezasteczki trichlorku azotu NCI, NG oy o budowie przedstawionej na = rycinach 5.71 5.8. Rye. 5.7. Wigzania w czasteczce (qe Podezas tworzenia ‘wigzan kowalencyjnych atomy bardzo ezesto suzyskuja konfiguracie ‘oktetu elektronowego Ryc, 5.8. Ksztalt przestrzenny NCI. czasteczki NCI, Model klatkowy atomu azotu przedstawia si¢ nastgpujgco: LLELE] _ katdy ztych orbitali zdainy jest 2p do wytworzenia wigzania kowalencyjnego Zosobnym atomem chloru atom azotu fe 147148 5. WIAZANIA CHEMICZNE Model czasteczki NCI, mozna wige przedstawié nastepujaco: 2s 2p atom azotu (#7) (FT TTF anaes wigzania kowalencyjne a - a powstaja pomigdzy oe Se orbitalami 2p atomu eit \ ~~ | azotu i orbitalami 1 AT) (et 14) GET A) | 3p atomew chioru 3s 3p 3s 3p 3s 3p atom chloru atom chloru atom chloru Na rycinie 5.7 (s. 147) przedstawiajacej czasteczke NCI; dla uproszcze- nia pokazane sq tylko wiqzace pary elektronowe. Poza nimi kazdy atom chloru ma jeszcze 3 niewigzace pary, zawierajace po 6 sparowanych elek- tronéw, a atom azotu ma 1 taka pare. Kazdy z atoméw uzyskuje oktet elektronowy: atomy chloru - oktet argonu, a atom azotu — oktet neonu. Elektronowy wzér strukturalny ma postaé: a ‘c1—N— Gil W podobny spos6b jest zbudowana czasteczka CS,: iH He ie @ s ) NL Rad Ryc. 5.9. Model czastecaki CS,. W czasteczce tej atom wegla jest w stanie wzbudzonym i jego powloka walencyjna zawiera wtedy 4 niesparowane clektrony: 2s Op 2s Op mW GO ———-7]] G07) atom wegla w stanie atom wegla w stanie wzbudzonym; nalezy pamietad, 3e energia takiego atomu jest nieco wyzsza niz atomu w-stanie podstawowym podstawowym przenos! 1 zelektronéw orbitalu 2s na wolny orbital 2p czyli strukture powfoki walencyjnej wzbudzonego atomu wegla mozna opisaé nastepujacym wzorem Lewisa: podezas gdy elektronom walencyjnym atomu siarki mozna przypisa¢ wz6r Lewisa: iS: gdyz powloka walencyjna atomu siarki w modelu klatkowym ma postaé: 1H] LET ETE 3s 3p 5.1, RODZAJE WIAZAN CHEMICZNYCH Atom wegla wytwarza wigc 2 wiazania z jednym atomem siarki i 2 wiaza- nia z drugim atomem siarki: IS: Cras S| co zapisujemy wzorem elektronowym: IS=C=S§| We wszystkich powyzszych czasteczkach istnieja wiazania atomowe niespolaryzowane, poniewaz taczgce sie atomy maja jednakowe, albo prawie jednakowe, wartoSci elektroujemnosci. w 5.1.3. Wigzanie kowalencyjne spolaryzowane Wiazania powstajace pomiedzy atomami 0 réznej elektroujemnosgci wy- (@ Utworzenie wspdlne} kazuj tak zwang polaryzacje: przesunigcie pary lub par wiazacych w kie- pary elektronowe} runku atomu o wigkszej wartogci elektroujemnogci. Poréwnajmy przez atomy 0 ré:zne} 3 wigzania utworzone przez atom wegla: C—H, C—Br i C—F wystepuja- aetna . ce w ozasteczkach CH,, CBr, i CF,. ae eae Atom wegla w stanic wzbudzonym ma 4 niesparowane elektrony, przy kowaleneyjnego ezym do oktetu brakuje mu dalszych 4 elektronéw. Uwsp6lnia je z 4 ato- spolaryzowanego. mami wodoru, tworzac czasteezke CH, 0 wzorze elektronowym: H Hon | H Pojedyncze wiazanie migdzy atomem wegla a atomem wodoru po- wstaje dzigki przenikaniu sig orbitalu 1s atomu wodoru z jednym z orbi- tali wegla, takze zawierajacym niesparowany elektron: 4 t one 1+ Qe j t ' Ryc, 5.10, Powstanie pojedynczego wiazania. W podobny sposéb powstaja pozostale 3 wiazania C—H. Poniewaz jednak elektroujemnosé wodoru wynosi 2,1 a wegla 2,5, para elektronowa tworzaca wigzanie ulega przesunigciu w strong bardziej clektro- ujemnego atomu wegla. Oznacza to nadmiar fadunku ujemnego dia atomu Wegla i pewien niedobdr fadunku ujemnego dla atomu wodoru. Sq to ezqstko- we ladunki dodatni i ujemny na obu atomach, oznaczane symbolami $+ oraz &(cayt, delta), W wigzaniu zaznaczamy taki stan w spos6b nastepujacy: Be H-=C 149@ o 150 5, WIAZANIA CHEMICZNE acaly wz6r czasteczki zapisujemy w postaci: be H Be ks. be HCH H B+ Stopied polaryzacji wigzania C—H jest niewielki, poniewaz réznica elektroujemnoéci AE = 0,4. Takie wigzanie okreglamy jako stabo spola- ryzowane wigzanie atomowe. Wiazanie C—Br w czasteczce CBr, powstaje analogicanie jak wiqzanie C—H przez uwspélnienie po 1 clektronie atomu wegla i atomu bromu: & 3 IBre—C W powyzszym zwigzku réznica elektroujemnoéci jest bardzo ablizona do poprzedniej: AE = 2,8 — 2,5 = 0,3, ale tym razem czastkowy tadunek ujemny powstal na atomic bromu a wegiel uzyskal czastkowy tadu- nek dodatni, Wynika to z faktu, ze atom bromu jest bardziej elektroujemny i silniej przyciaga wspOlng parg elektronowa. Wz6r catej czasteczki zapisu- jemy w postaci: b= (Bri & Be (Br C= Br Bil = Moina powiedzieé, ze dwa powyzsze wigzania C—H i C—Br maja podobny stopien polaryzacji, ale ing deformacje chmury elektronowej, wige réwniez inng wartoS¢ ladunku czgstkowego. ‘W ezasteczce CF, mamy do czynienia z silnie spolaryzowanym wigza- niem atomowym, gdy2 miedzy atomami wegla i fluoru istnieje bardzo duza réznica elektroujemnosgci (AE = 4,0 -2,5 = 1,5). Umownie przyjmuje sig, ze wiazania pojedyncze pomiedzy atomami, dla ktérych réznica elektroujemnosci nie przekracza wartosci 1,7, nalezq jesz- ze do kategorii wigzart atomowych spolaryzowanych. Powyzej tej wartosci wiazanie okreslamy jako wigzanie jonowe. Przyktad Postugujac sig wartosciami elektroujemnosgci i regula oktetu, zapropo- nuj wzory sumaryczne i elektronowe czasteczek zbudewanych z: a) azotu i wodoru, b) tlenu i wodoru, ¢) potasu i fluora. 5.1, RODZAJE WAZAN CHEMICZNYCH Rozwiqzania a) Atom azotu posiada 5 elektronéw walencyjnych, wigc do oktetu brakuje mu 3 clektronéw, ktére moze zdobyé, tworzac 3 wiqzania z3 atomami wodoru. Prowadzi to do powstania czgsteczki 0 wzorze NH,. W czasteczce tej kazdy z atoméw wodoru uzyskuje, wskutek utworzenia wiazania z atomem azotu, konfiguracjg dubletu elektro- nowego. Pomiedzy atomem azotu i wodoru istnieje réznica elektro- ujemnosci 3,0 - 2,1 = 0,9, wige wigzania w ezasteczce NH, sa wiaza- niami kowalencyjnymi spolaryzowanymi. Poniewaz atom azotu jest bardziej elektroujemny to silniej przyciaga elektrony. Zyskuje w efek- cie czastkowy ladunek ujemny. Czgsteczka jako caloé¢ jest elektrycz- nje obojetna wige na atomach wodoru powstaja tadunki dodatnie. Strukture czasteczki NH, przedstawia nastepujacy wz6r elektronowy: Se & & H—*N*—H H B+ b) Atom tlenu ma 6 elektronéw walencyjnych, zatem do konfiguracji oktetu brakuje mu 2 elektronéw, ktére zyskuje poprzez stworzenie wigzah z 2 atomami wodoru. W ten spos6b powstaje czasteczka o wz0- rze H,O. W ezasteczce tej kazdy z atoméw wodoru ma konfiguracj¢ dubletu elektronowego, ktérg uzyskuje poprzez utworzenie wiqzania zatomem tlenu. Poniewaz pomiedzy atomami tlenu i wodoru istnieje roznica elektroujemnosci 3,5 - 2,1 = 1,4, wiazania w czgsteczce H,O sq wiazaniami kowalencyjnymi spolaryzowanymi, Na bardziej elektro- ujemnym atomie tlenu powstaje ezastkowy ladunek ujemny a na ato- mach wodoru gromadza sie dodatnie ladunki czastkowe. Struktura ezasteczki HO jest opisana nastepujacym wzorem elektronowym: 8 Br \O™——H H Be c) Poniewaz pomiedzy atomem potasu i fluoru istnieje réznica elek- troujemnosci 4,0 ~ 0,9 = 3,1, tworzy si¢ wiqzanie jonowe. Atom flu- oru ma 7 elektronéw walencyjnych, wiee konfiguracje oktetu uzy- skuje poprzez przyjecie elektronu i przeksztaicenie sig tym samym w jon F’, Elektron dodatkowy pochodzi od atomu potasu, ktéry od- daje sw6j jedyny elektron walencyjny i przeksztaica sig w jon K* o konfiguracji oktetu. Czqsteczke KF opisuje nastepujacy w26r elektronowy (nalezy jednak pamigtaé, ze nie istniejg pojedyneze czasteczki fluorku potasu, lecz ten zwiazek tworzy strukture krystalicznej sieci jonowej): KT ORD 151Dawce pary elektronowe) w wigzaniu koordynacyjnym nazywa sig ezgsto donorem pary elektronéw, a biorce pary elektronowe| ~ akceptorem. 152 wo 5. WIAZANIA CHEMICZINE tw 5.1.4, Wiazanie koordynacyjne Do tej pory, méwigc o powstawaniu wigzaii kowalencyjnych, rozwazali- Smy przyklady uwspélnienia niesparowanych elektronéw pochodzacych od 2 réznych atomow. Tymezasem okazuje sie, Ze wspdlna wigzaca para elektronowa moze pochodzié w catoSci tylko od jednego z atoméw. Atom ten (dawca pary elektronowej) przekazuje swoja pare na wytwo- yzenie wigzania, podczas gdy drugi atom jest biorea pary. Powstajgce w ten sposéb wiazanie jest nazywane wiqzaniem keordynacyjnym. Wy- stepuje ono miedzy innymi w czastecace SO,. Ot6z atom siarki o konfi- guracji powloki walencyjnej 3s°p', ezyli: iT) a te 2 niesparowane elektrony uczestnicza, w twarzeniu wigzania podwejnego siarka-tlen ity Lit jedna z tych par elektronowych moze byé wykarzystana do tworzenia wiazania koordynacyjnego osiaga konfiguracje oktetu juz po utworzeniu jednego wigzania podw6j- nego siarka-tlen. Drugi atom tlenu zostaje polaczony z atomem siarki wigzaniem koordynacyjnym, czyli jest biorca cate] pary elektronowej atomu siarki, co zapisujemy za pomoca wzoru: 101 ln lol W kreskowych wzorach elektronowych wiqzanie koordynacyjne dla odréénienia od zwyklych kowalencyjnych mogna oznaczyé strzaika skie- rowang od donora do akceptora (czasem rysuje sig je jako zwykte kre- ski). Zauwaémy, Ze w wiqzaniu koordynacyjnym siarka nie zdobywa do- datkowych elektronéw, jak to sig dzieje podczas tworzenia wigzania kowalencyjnego. W ten spos6b moze ona awiaza¢ wigce; niz 1 atom tlenv, zachowujac jednoczesnie konfiguracje oktetu. Natomiast atom tlenu zwiazany wigzaniem koordynacyjnym uzyskuje, w wyniku przyjecia pary elektronowej, konfiguracje oktetu, poniewaz pierwotnie mial on tak zwa- ng luke elektronowa, czyli niezapelniona przestrzefi orbitalna zdolng po- miegci¢ 2 sparowane elektrony. Atom tlenu w stanie podstavowym ma konfiguracj¢ elektronowa po- wtoki walencyjnej 2s’p', w tym 2 pary elektronowe i 2 niesparowane elektrony, co odpowiada zapisowi klatkowemu: Hh) Gt] ia ag! 5.1, RODZAJE WIAZAN CHEMICZNYCH Jak widaé na schemacic, w atomie tlenu sq wypeinione — catkowicie lub polowicznie — wszystkie orbitale walencyjne. Aby zwolni¢ jeden z orbita- li, elektron ulega przesunigciu. Tworzg sig 3 pary elektronowe, co odpo- wiada wzorowi elektronowemu: 101 lub schematowi w zapisie klatkowym: Ht} LAL 52 2p! pojawita sie przestrzer Mogaca pomiescié cudza pare elektronowg Przy takim zapisie widaé wyragnic, ze tlen zyskuje oktet, przyjmujac do- datkowa pare elektronowa. Polecenia kontrolne 1. Wykorzystujac regulg oktetu, zaproponuj, jakie jony beda najko- rzystniejsze dla atoméw: a) tlenu, b) chloru, ¢) potasu, d) wapnia. 2. Postugujac si¢ skala Paulinga, okresl, w ktorym wiazaniu stopiefi polaryzacji bedzie wigkszy: a) w wiqzaniu C—O czy w wiazaniu N—O, b) w wiazaniu C—H czy w wiazaniu Si—H, ¢) w wigzaniu O—Cl czy w wiazaniu O—F, d) w wigzaniu Cl—F czy w wiazaniu I—Br. 3. Wykorzystujac regute oktetu, zaproponuj wzory sumaryczne i strukturalne zwiqzkéw zbudowanych z atoméw: a) wegla i jodu, b) azotu i bromu, c) fosforu i wodoru, d) potasu i chloru. 4, Narysuj elektronowe wzory strukturalne nastgpujacych czasteczek: NF;, SCh, SiH,, CS, SrCh, SOs. 5. Okreél, jakie tadunki czqstkowe, dodatnie czy ujemne, zgromadzo- ne zostaly na poszezeg6Inych atomach w czasteczkach: a) HS, b) SCL, c) OF,. 183przenikanie sig czotowe dwoch orbitali 1s tworzacych ezasteczke H, ds 1s 5.2, Wiazania o i 7t oraz ich wlasciwosci (5.2.1. Wiqzania o w czasteczce Wigzania kowalencyjne migdzy atomami powstaja na skutek przenika- nia sig orbitali atomowych. Spos6b ich przenikania sig pozwala na okre- Slenie. typu wiazania — zazwyczaj sq to wiqzania pojedyneze lub podw6j- ne. W czasteczce przewaknie wystepuja wiazania pojedyncze. Wigzania takie powstajq w ten spos6b, Ze orbitale tworzace wigqzanic naktadaja sig czolowo, to znaczy przenikajg si¢ na osi 1gezqce] dwa atomy. Wiqzania te nazywamy wiazaniami typu O. W najprostszych wypadkach przenikaja sie dwa orbitale typu s, dwa orbitale typu p, a takze orbital typu s z orbi- talem typu p. Graficznie mozna przedstawié wymienione typy przenikania sig orbi- tali w nastepujacy sposéb: H F | LIN x ) a } 1s 2p. 2p, przenikanie sig czolowe przenikanie sig oeioee orbitali 1s i 2p dwach orbitali 2p w cagsteczce fluorowodoru w ozasteczee fluoru ‘Bye. 5.11, | Przenikanie sig orbitali tworeacych wigzanie o. 154 Najprostsze wiazanie typu 6 wystepuje Ww czgsteczce wodoru; ezasteczka Hp ae ortiitale 1s atoméw wodoru Rye. 5.12. Wiazanie & w czasteczce wodoru. Kuliste orbitale atom6w wodoru przenikaja sig wzdluz osi taczqcej ich jadra, W przestrzeni miedzy jadrami zachodzi najwigksze prawdopodo- biefistwo znalezienia obu elektronéw. O takim orbitalu powiemy, 2¢ jest to orbital molekularny typu oO. Jak juz méwiligmy, wigzanie typu G moze powstaé takze podezas przenikania si¢ orbitalu s i orbitalu p. Poniewaz ksztait orbitalu p nie jest kulisty, duze znaczenie ma sposdb, w jaki zbliy sig do niego orbital s. Ot6z orbital p jest polozony wadtuz osi tgczacej jadra obu atoméw two- rzacych wiazanic, jak to pokazano na rycinie 5.11, a orbital s (kulisty) przenika sie z orbitalem p ,,czotowo”. Taki typ przenikania sig mozna przypisaé na przyktad czasteczce HF 0 wzorze elektronowym: H—FI 5.2. WIAZANIA | 7E ORAZ ICH WLASCIWOSC! gdzie kulisty orbital s atomu wodoru przenika sig czolowo z orbitalem p atomu fluoru, Jezeli przenikaja si¢ 2 orbitale p, jak to ma miejsce na przyktad w czq- steczce F,, w wyniku ezego powstaje pojedyncze wiazanie typu 0, oba or- bitale p muszq byé polozone wadtuz osi laczqcej jadra atoméw tworzg- cych czasteczke. Moze wtedy nastapié przenikanie czotowe orbitali, jake to przedstawiono na rycinie 5.11 (s. 154). Wiazania pojedyncze typu 6 powstaja takze podczas przenikania sig nieco przetworzonych orbitali nazywanych orbitalami zhybrydyzowa- nymi. Atomy potaczone wiazaniem pojedynezym maja. mozliwos¢ obrotu wokét wiazania, cecha ta pozwala na réznorodne ukladanie sig czastecz- ki w przestrzeni. Jest to szczegélnie wazne w wypadku czasteczek wielo- atomowych. Na przyklad w czasteczce etanu o wzorze sumarycznym CH, i wzorze strukturalnym: tt H-C-4_C—H H 4H istnieje mozliwosé swobodnego obrotu wok6l kazdego z wigzan (wszyst- kie wiazania sq bowiem pojedyncze), choé zauwazalne sa przede wszyst- kim obroty wokét wiazania wegiel-wegiel. Mozemy wi¢c obserwowaé rézne odmiany przestrzenne tego samego zwiazku: Ryc. 5.13. Réne formy przestrzenne ceasteczki etanu. Na rycinie 5.13 przedstawiono 2 skrajne ufozenia atoméw wodoru uzy- skane na skutek obrotu wok6! wiazania wegiel-wegiel: a) atomy wodoru lezq doktadnie naprzeciw siebie, b) atomy wodoru leza w potozeniach maksymalnie oddalonych od siebie. Nalezy pamigtaé, 2e wszystkie om6éwione powyzej odmiany wigzania pojedynczego ulegaja polaryzacji zgodnie z wystepujaca roznica elektro- ujemnosci. (@ Wkaidej czasteczce majace| wigzanie 6 Istnieje modliwosé obrotu atomow wok6t ‘tego wigzania. 1555, WIAZANIA CHEMICZNE ao 5.2.2. Wigzania typu 70 Orbitale typu p majq dodatkowa modliwosé przenikania sig. Jesli 2 orbi- tale p pochodzace od 2 réznych atoméw maja mozliwosé ustawienia sig idealnie rownolegle do siebie, moze nastapié tak zwane przenikanic Wigzanie 7¢ nie pozwala @) ,,boczne” — tworzy sig wtedy wigzanie typu 7, jak to jest przedstawione weozgsleczce na rycinie 5.14. naswobodny obrét > atomow wakdt takiego \ wigzania ee 2D 2p, 2p, Ryc. 5.14. Tworzenie sig wigzania 7 na skutek bocznego przenikania sie orbitali p. Wiazanie 7 nie wystepuje jednak samodzielnie, ale towarzyszy Wiqza- niu o, Mamy wige z nim do czynienia tylko w wypadku wystapienia w czastecace wigzania podw6jnego lub potréjnego, Podstawowe (najsil- niejsze) jest wigzanie typu 6, a pozostate elementy wigzania wielokrot- nego sq wiqzaniami typu 7. W czasteczce CO, tworza sig wiqzania podw6jne pomigdzy atomem wegla a atomami tlenu: Kaide 22 wigzafi podwéjnych jest zlozone z jednego wiazania 6 i jednego wigzania 1. Z wigzaniami 1 mamy tez do czynienia w czastecace azotu N, 0 wzorze elektronowym: iIN=NI Jedno z wiazai miedzy atomami azotu jest wiazaniem typu G, a 2 pozo- stale sq wiazaniami typu 1. Dzieje sie tak, poniewaz 3 orbitale p atomu Ps ‘ [Pe J | Jf \ < Wiazania x b = ) ol ee Kye AR pl Be wigzanie o | «| _, wiazanie 1 A VF Py! wigzanie x Ryc, 8.15, Powstawanie wiqzania potidjnego w czasteczce azotu: A ~ motliwosé przenikania sig poszczegéinych orbitali 2 atoméw azotu; B - poloenie wiazan w stosunku do usytuowania orbitali pojedynczego atomu azotu. 156 5.2, WIAZANIA © LIL ORAZ ICH WtASCIWOSCI azotu ustawione sq w stosunku do siebie prostopadle. Czolowe przeni- kanie sie dowolnego orbitalu p jednego atomu azotu z dowolnym orbita- lem p drugiego atomu azotu wymusza na dwéch pozostalych orbitalach przenikanie sig boczne zgodnie z rycing 5.15 (s. 156). Wigzania 7 sq slabsze od wiazan o, dlatego podezas reakeji chemicz- nych to one pierwsze ulegaja zerwaniu; niemniej jednak cale wigzanie potrdjne jest bardzo mocne. Przykiady ozqsteczek z wigzaniem potréjnym: etyn (acetylen): cyjanowodér: azot: IN=NI Charakterystyka wigzania chemicznego powinna okreslaé przede wszystkim jego rzad (czyli wielokrotnos¢), diugo&¢ i moc, oraz. polary- zacja wynikajaca z réznicy elektroujemnosci mig¢dzy atomami tworzacy- mi dane wigzanie. Najprostsza charakterystyka wiazan wegiel-wegiel jest nastepujaca: ~340 kJ/mol ~600 kJ/mol ~830 kJ/mol Polecenia kontrolne 1, Okreél liczbg wiazan o w czqsteczkach: wody, amoniaku i chloru. 2. Narysuj elektronowe wzory strukturalne czgsteczek CO), Cl,, HS, S, i okreél, ile wiqzafi o im wystepuje w kaédej z nich. 3. Narysuj elektronowy wz6r strukturalny czasteczki H,CO, i okresl w niej liczbg wiazai O oraz 1. 4, Wyjasnij, analizujac strukture czasteczek azotu i chlor, dlaczego azot jest tak bierny, a chlor tak aktywny chemicznie. 5. Wymysl elektronowy wz6r strukturalny czqsteczki zwigzku zbudo- wanego z wegla i wodoru, jezeli wiesz, Ze ma tyle samo wigzati 1, co wigzan o.5.3. Okreslanie ksztattu czqsteczek Ksztatt czasteczki (yO czgsteczce, a zatem i jej ksztaicie, méwimy glownie w wypadku ukta- okrestamy Jedynie dla dow o wigzaniach kowalencyjnych i koordynacyjnych. Jesli w awiazku Tae ed chemicznym wystepuja wiazania jonowe, okreslenic jezasteczka” traci ‘ koordynacyjnych sens, gdyz mamy wtedy do czynienia z ukladem ogromnej liczby jonéw ufozonych obok siebie. Zatem nie mogac wyodrebnié pojedynezej cza- steczki zwigzku jonowego, nie méwimy 0 jej ksztalcie. Ksztalt pojedynczej czqsteczki zalezy od liczby wolnych par elektro- nowych atomu centralnego i liczby wigzah wytwarzanych przez atom. Teraz oméwimy kolejno wplyw tych czynnikéw na ksztalt czasteczki. Mozna w uproszezeniu stwierdzié, ze wiqzania w czasteczce rozklada- ja sie tak, aby byé jak najdalej od sicbie. Wynika to oczywiscie z faktu, ze kazde wigzanic tworzy para elektronowa majqca ladunek ujemny. Roz- waimy ksztalt czasteczki wodorku berylu BeH,, przedstawionej wzorem elektronowym: HBeH Grasteczka liniowama @P — Wiazania beryl-wodér polozone sq jak najdalej od siebie, czyli na jed- pomigdzy wigzaniarnl nej. proste}. Dlatego czqsteczka BeH, ma ksztalt liniowy z katem pomi¢- water. dzy wiazaniami rownym 180°: Ryc. 5.16, Model czqsteczki BeH,. Podobnie w ezasteczce wodorku boru BH;, przedstawionej wzorem elektronowym: H | zs H H wigzania sq rozlozone jak najdale} od siebie, czyli leza w jednej ptasz- Grasteczka trygonaina (gy) czyénie pod katem 120°. Taki ksztalt czqsteczki nazywamy trygonalnym. Jest plaska, 2 katami migdzy wigzaniaml rownymi 120°. Ryc. 5.17. Model ezasteczki BH, 158 5.3. OKRESLANIE KSZTALTU CZASTECZEK Czasteczka metanu CH,, 0 4 wigzaniach wegiel-woddr i wzorze elek- tronowym: i H- c -H H nie ma, jak by si¢ moglo wydawaé, plaskiego ksztaltu kwadratu, lecz ksztalt przestrzenny. Wieksze oddalenie wiazaii zostato bowiem uzyska- ne poprzez rezygnacje z ksztattu plaskiego. Dlatego wiazania w czastecz- ce CH, nie sq ufozone pod katami 90°, ale okolo 109°, co odpowiada strukturze tetraedryeznej. Cata czasteczka jest wpisana w czworoscian Sp Czasteczka fotemny, czyli tetraedr — atomy wodoru sq umieszczone w jego narozach, tetraedryczna ma ksztalt natomiast atom wegla znajduje si¢ w Srodku tetraedru. Zostalo to poka- praestrzenry, zane na ponizszej rycinie. a pomieday wezaraln ma katy réwne akoto 109°. Ryc. 5.18. Model czasteczki CH, W podobny sposéb wplywaja na sicbie wiqzania i wolne pary elektro- nowe. Czasteczka NH;, przedstawiona wzorem elektronowym: N JIN HyH ma ksztatt taw. piramidy trygonalnej, poniewaz tylko wtedy wolna para elektronewa i 3 wigzania utozone sq moiliwie najdalej od siebie. Ksztalt przestrzenny NH, przedstawia ponizsza rycina: Ryc. 5.19. Model czasteczki NH}. Warto zwréci¢é uwage, ze wiazania wiclokrotne i koordynacyjne trak- tuje sie przy przewidywaniu ksztaltu czqsteczki tak samo, jak pojedyn- eze, Na prayklad czasteczka tlenku wegla(IV) CO, ma ksztalt liniowy, co wynika z obecnoéei 2 podwéjnych wiazari wegiel-tlen: O=—C=O 159160 5. WIAZANIA CHEMICZNE Ryc, 5.20, Model czasteczki CO,, Czasteczka SO,, przedstawiona wzorem elektronowym: \0l t oo Sy @ oO ma ksztalt trygonalny, czyli jest czasteczka plaska (wszystkie atomy leza wjednej plaszczyZnie), spowodowany przez odpychanie sig 2 wiqzan ko- ordynacyjnych i 1 wiazania podwdjnego. Ryc, 5.21. Model czasteczki SO. Przyktad 1 Napisz wzory elektronowe i okre$] ksztalty czqsteczek: a) H,Se, b) Na,O, c) NaOH. Rozwiazania a) 1 krok. Speinienie reguly oktetu. Atom selenu ma na powloce walencyjnej 6 elektronéw rozlozonych w postaci 2 par elektronowych i 2 pojedynezych elektronéw, co zapisu- jemy schematyceznie: ISe- Dazy on do oktetu, wytwarzajac 2 wiqzania pojedyncze z atomami wo- doru. Natomiast atom wodoru, tworzac wiazania z atomem selenu, zy- skuje konfiguracj¢ helu. Otrzymujemy zatem wz6r: ‘Se. H H 5.3. OKRESLANIE KSZTALTU CZASTECZEK 2 krok. Okreslenie charakteru wiazati. Poniewaz elektroujemnosé selenu wynosi 2,4, a wodoru 2,1, wigzania sa lekko spolaryzowane i zachodzi przesuni¢cie wiazacych par elektro- nowych w strong selenu, co zapisujemy: B= “Ses ue 7 NG. H H W czasteczce wystepuja wiec 2 wigzania kowalencyjne spolaryzowane. 3 krok. OkreSlenie ksztattu ezasteczki. Poniewaz oddziatuja na siebie 2 wiqzania i 2 wolne pary elektronowe, to najkorzystniejsze rozlozenie w przestrzeni jest zgodne z modelem tetra- edrycznym, Ponidsza rycina przedstawia tylko rozmieszczenie atoméw w ezasteczce H,Se, nie uwzgledniajgc wolnych par elektronowych. Ryc. 5.22. Model czasteczki H,Se. b) 1 krok. Spelnienie reguly oktetu. Atom tlenu ma 6 elektronéw walencyjnych, rozlozonych w postaci 2 par ¢lektronowych i 2 pojedynezych elektronéw, co ilustruje schemat. (1O- Z kolei atom sodu dysponuje 1 elektronem walencyjnym: Na‘ Dlatego w czasteczce tlenku sodu do speinienia reguly oktetu przez atom tlenu potrzebne sq 2 atomy sodu. |O-Na Na 2 krok. OkreSlenie charakteru wigzan. Poniewaz elektroujemnoéé tlenu (3,5) jest znacznie wigksza od elek- troujemnoéci sodu (0,9), elektrony obu atoméw sodu zostajg przenic- sione do atomu tlenu: Ca Na 161162 5.AWIAZANIA CHEMICZNE W ten sposéb kaady z atoméw sodu staje sig jonem o tadunku 1+, na- tomiast atom tlenu przyjmujacy 2 elektrony przeksztatca si¢ w jon 0 fa- dunku 2-. Pomiedzy tak powstatymi jonami wystgpuje przyciaganie clektrostatyczne, nazywane wiqzaniem jonowym, co zapisujemy w na- stepujacy sposdb: ite (Ol Nat Nea* Kazdy z atomow sodu, tracgc sw6j elektron walencyjny, uzyskal konfi- guracje neonu. Atom tlenu, przyjmujac 2 dodatkowe elektrony, takze. osiagnal konfiguracj¢ neonu. 3 krok. Okreslenie ksztaitu ezasteczki. Poniewaz w tlenku sodu wystepuja wiqzania jonowe, nie mozemy wy- odrebnié pojedynczej czasteczki, a zatem okreslié jej ksztaltu, gdyz powstaje jonowa sieé, zawierajaca ogromne liczby jonéw Na*iO*. c) 1 krok. Spelnienie reguly oktetu. Atomy tworzace czqsteczkg w stanie podstawowym maja nastepujace konfiguracje powloki walencyjnej: Na: H- IO: Atom tlenu potrzebuje 2 elektronéw do uzyskania oktetu elektrono- wego. Tlen uzyskuje oktet, uwspdlniajgc elektrony z 2 réznymi atoma- mi — atomem sodu i atomem wodorv. Dla tych atoméw ukiad wigzati speiniajacych reguig oktetu jest nastepujacy: 0-H Na 2krok. Okreglenie charakteru wiazai. Uwspéinione elektrony polozone migdzy atomem tlenu a atomem so- du sq spolaryzowane w znacznie wiekszym stopniu niz uwspélniona para elektronowa migdzy atomem wodoru i atomem tlenu, poniewaz sd ma duzo mniejszq elektroujemnosé niz atom wodoru. Réanica elektroujemnosci miedzy atomami sodu i tlenu sugeruje istnie- nie wiazania jonowego, natomiast réznica elektroujemnosci migdzy ato- mami wodoru i tlenu wskazuje na istnienie w tym miejscu wiazania kowa- lencyjnego spolaryzowanego, jak pokazano we wzorze elektronowym: Na [0-H] 3 krok. OkreSlenie ksztattu czasteczki. Wiazanie jonowe pomigdzy jonami Na* i OH” nie pozwala na wyod- rebnienic pojedynczej czqsteczki, zatem nie méwimy 0 jej ksztalcie. Powstaje jonowa sieé Nat [OH]. 5.3, OKRESLANIE KSZTARTU CZASTECZEK. Przyktad 2 OkreSl ksztalty czasteczek: HO, CCl, CS,, CHO, NH;, HCN i nary- suj ich modele przestrzenne. Rozwiazanie ybranych 2 Czasteczka nieliniowa ~ te- raedryezny rozklad par “Oy elektronowych i wigzan wy- oN inika z odpychania sig 12 wigzan | 2 wolnych par woda j elektronowych, w zwigzku | ztym czasteczka wody jest | plaska (katowa). ai ICl\-C-Gll —Tetraedryezny — wynika idu | z odpychania sie 4 wiazan. tetrachlorek wegla Tee Liniowy - wynika 2 odpy- = Cc—s ichania sig 2 wigzan po- disiarczek wegla ==; dwéjnych. H i “oc ao | Trygonalny — wynika 2 od- Z = : pyehania sig 2 wigzan poje- H i dynczych i 1 podwéjnego. | N Pirarnida trygonalna — wy- fa nika z odpychania sie 8 H wigzan i jednej wolne} pary Ssieetae elektronowej | Liniowy — wynika z odpy: H-C=nNI ichania sie wlazania poje: i dynezego i potrojnego, cyjanowodér i twerzonego przez atom | wegla.164 5, WIAZAMIA CHEMICZNE Przyktad 3 Okreél strukture elektronowg i ksztait ezasteczek: a) H,S0,, b) HNO. Rozwiazania a) 1 krok. Speinienie reguly oktetu. Atomy tworzace czqsteczkg w stanie podstawowym maja nastepujace konfiguracje powloki walencyjnej: H IS 10: Poniewaz H,SO, jest kwasem tlenowym, atomy wodoru facza si¢ z ato- mem siarki poprzez tlen, co prowadzi do wzoru elcktronowego niepel- nej czasteczki: Ho, "e 4 5 wo - Atom siarki zyskuje wtedy oktet elektronowy, a wiec kolejne atomy tlenu moga zosta€ przytaczone tylko poprzez utworzenie wiazan koor- dynacyjnych: — 7 OY » 5 s™ uO & 2 krok. Okreglenie charakteru wigzan. ‘Analiza réznic elektroujemnogci pozwala na okreslenie polaryzacji i zaznaczenie ladunk6w: 5- na bardziej elektroujemnym atomie tlenu, 8+ na mniej elektroujemnych atomach wodoru i siarki: Be ai 38 35 Hp ae HO © O, O OL a Xa s 4 s35 ne *@ of “s: al 38 HY Oy 7 3 krok. OkreSlenic ksztaitu czgsteczki. 4 wigzania tworzone przez atom siarki ulozone sq zgodnie z rozmiesz- czeniem tetraedrycznym. Ponadto katy powstale przy wigzaniu wo- dértlen-siarka sq zblizone do 109°, kata charakterystycznego dla struktury tetraedrycznej. Jest to uwarunkowane odpychaniem sig 2. wiaza tworzonych przez atom tlenu i 2 jego wolnych par elektrono- wych. W rezultacie czasteczka H,SO, ma ksztatt zgodny z rycing: 5.3, OKRESLANIE KSZTALTU CZASTECZEK 2 0. . FO Przylaczenie dodatkowego atomu tlenu odbywa sig za pomoca wigza- nia koordynacyjnego. Kwas azotowy(V) ma wige nastepujacq struktu- re elektronowa: & H—O-—-NO “oe 2 krok. OkreSlenie charakteru wiazai. Przypisanic wartoSci elektroujemnosci poszczegdlnym atomom po- awala okreslié tadunek czastkowy dla wigzaii pomiedzy atomami, tak jak na ponizszym schemacie: a" 21 38 Ye H—O—-N. ae B SC 0 os: © ee H—O——N mY. O8_ 165166 5. WIAZANIA CHEMICZNE 3 krok, Okreélenie ksztattu czasteczki. Rozklad atoméw tlenu wok6t atomu azotu jest ukladem trygonalnym, co- wynika z odpychania sig par elektronowych 3 wigzan tworzonych przez atom azotu, zatem atom azotu i 3 atomy tlenu lezq na jednej ptaszczy2- nie. Kat utworzony przez wiqzania wod6r-tlen-azot jest w przyblizeniu réwny 109°, poniewaz podobnie jak w kwasie siarkowym(VI) nastepuje odpychanie sie wigzacych i wolnych par elektronowych atomu tlenu. W rezultacie czasteczka HNO; ma ksztalt zgodny z ponizsza rycina: (oO Ryc. 5.24, Model czasteczki HNO. Okreglenie ksztaltu czasteczki wymaga skrupulatnej analizy liczby wigzant iwolnych par elektronowych potozonych woké6l atomu centralnego oraz Wo- k6t atoméw niebedacych atomami ,,skrajnymi” w analizowanej czasteczce. Jezeli wige atom centralny tworzy 2 wiazania z 2 innymi atomami i jedno- ezeSnie nie ma wolnych (niewiazacych) par elektronowych, to czasteczka jest czasteczka liniowg. Jesli atom centralny tworzy 3 wigzania (pojedyn- eze albo podwéjne) i nie ma wolnych (niewiqzacych) par elektronowych, to ezasteczka ma ksztatt trygonalny, czyli jest czqsteczka plaska, majaca wszystkie atomy poiozone w jednej plaszczyinie, Jegeli atom centralny tworzy 4 wiazania (pojedyneze albo podwéjne), to czasteczka przyjmuje ksztalt tetraedryczny. W przypadku gdy atom centralny tworzy 3 wiqzania ima wolng pare elektronowa to czasteczka ma ksztalt piramidy trygonalnej. Jeéli w ezasteczce jest atom centralny tworzacy 2 wigzania i jednocze- Snie wystepuja na atomie centralnym 2 wolne (niewigzace) pary elektro- nowe, to wigzania te ulozone sq w stosunku do siebie pod katem nieco zblizonym do 109°. Polecenia kontralne 1. Podaj przyktad ezasteczki o ksztaicie liniowym, trygonalnym i tetra- edrycznym. 2. Narysuj wz6r elektronowy czasteczki H,PO,. Okresl rodzaj wiazaf w tej czasteczce oraz jej ksztalt przestrzenny. 3, Rozpatrz budowe nastgpujacych ezasteczek: BaF,, BeCl,, H,Te. Na- rysuj ich wzory elektronowe i okreél ksztalt przestrzenny. 4. Okreél, ktére z wymienionych czqsteczek majq budowe¢ plaska: BCI;, NH, H,O, CH,, PCl;, SO. . Wyjasnij, dlaczego nie méwimy o ksztatcie takich czqsteczek, jak: KI, CaO, Na,S. w 5.4. Przewidywanie wiaSciwosci zwiazku na podstawie budowy jego czasteczek Na podstawie znajomosci wzoru elektronowego i ksztaltu czasteczek (@ Budowa i ksztalt zwiazku chemicznego mozemy w wielu wypadkach okresli¢: polarnosé tego zwigzku, trwalos¢, reaktywno§é oraz zdolnosé do uczestniczenia wréznego rodzaju oddzialywaniach mig¢dzyczasteczkowych. @ 5.4.1. Polarnosé czasteczek Jak jué méwiliémy, gdy atomy sq polaczone wiazaniem kowaleneyjnym spolaryzowanym, to na atomie o wiekszej elektroujemnosci pojawia sig czastkowy ladunek ujemny, a na mniej elektroujemnym czastkowy ladunek dodatni. Czasteczke, w ktérej mozna wyrdznié biegun dodatni i ujemny, nazywa si¢ dipolem. Miarg wielkoSci dipola jest elektryczny moment dipolowy {1 (czytaj: mi). Moment dipolowy jest rowny iloczy- nowi ladunku czastkowego (8+ lub 8-) i odleglosei/ miedzy tadunkami: weél Ryc. 5.25, Dipol elektryezny. Zatem, im wieksze sa ladunki czastkowe, tym wigkszy moment dipolowy. Czasteczka polarna jest dipolem, Wszystkie czqsteczki zlozone z dwoch réénych atoméw sq mniej lub bardziej polarne. Na przyklad czasteczka chlorowodoru HCl jest polarna, bo zawiera polarne wiqzania: & & H—di Natomiast w przypadku czasteczek wicloatomowych nalezy odréznié wiqzanie polarne od czasteczki polarnej. Ksztalt czasteczki decyduje o tym, czy wieloatomowa czasteczka jest, czy tez nie jest polarna. Na przyklad tréjatomowa czasteczka tlenku wegla(IV) CO, wykazuje polaryzacj¢ wigzan. Jednak czasteczka ta jako calos¢ jest niepolarna gdyz dwa dipole sa skierowane przeciwnie i znosza sig. 5- oe we) Ryc, 5.26. Model niepolarngj czasteczki CO, czasteczki warunkuja je) wiasciwosel fizyozne i chemiczne. Dipol jest uktadem dwéch réwnych pod wegledem wartosci, réznoimiennych tadunkow elektryeznych, znajdujacych sig w niewielkie| odleglosci od slebie. Miara polarnosci czastecaki jest wartosé jej momentu dipolowego. Dwuatomowe czasteczki zlozone ztych samych plerwiastkaw np. H,, Cl, 0, ni¢ sa potarne, poniewaé na ich atomach nie wystepuja fadunki ezastkowe 1675, WIAZAMIA CHEMICZNE Gay czasteczka wieloatomowa zawiera polarne wigzania rozmiesz- czone w przestrzeni w taki spos6b, ze ich momenty dipolowe si¢ nie znosza, to czasteczka jest polarna. Przyklady takich polarnych czaste- ezek to: H,O, SO,, HCN. Przyktad 1 Okredl, kt6re z nastepujacych ezasteczek: CCly, CS, CH,O, SO, HCN sq polarne. Rozwiazanie = sa Gl _ a ) — symotryezna budowa Icl-C—Cl! f . umoiliwia znoszenie sie a @ \ momentow dipolowych cll 4 pa) i wieza. Czasteczka _niepolama i —wynika to z jej symetryoz- lame wigzania rozmiesz- zone sq w przestrzeni w taki sposdb, Ze ich mo- menty dipolowe si¢ nie zn0szq, lol 6 ¥ ) 'Ozqsteczka niepolarna t < | = wynika to z je] symetrycz- DX “ ) inej budowy, momenty di- € y polawe znosza sie. @ 9 Lp —40 Gzasteczka polarna — mo- menty dipolowe sig nie | znosza, _} 5.4. PRZEWIDYWANIE WLASCIWOSC! ZWIAZKU NA PODSTAWIE BUDOWY JEGO CZASTECZEK te 5.4.2. Trwatose czasteczek chemicznych Moana prayjaé, ze najbardziej trwate sa te ezasteczki lub zwiqzki, w kto- rych wszystkie atomy uzyskujg trwate konfiguracje elektronowe — dublet helowy lub oktet. Trwaly jest na przyktad tlenek sodu Na,O czy potasu K,O, gdzie séd i potas tworza jony Na* i K* o konfiguracji najblizszych gaz6w szlachetnych (czyli Ne dla Na*i Ar dla K*), a tlen tworzy jon © konfiguracji neonu O* . Do nietrwalych natomiast nalezy PCI, w ktérego czasteczkach atom fosforu wytwarza 5 wigzaii i nie zyskuje korzystnej struktury oktetu. O trwalosci zwiazku decyduje tez wielko$¢ atoméw tworzacych jego czasteczki. JeSli w czasteczce wystepuj duze réznice wielkosei poszcze- gélnych atoméw, czasteczka ta jest czesto niezbyt trwala. Na przyktad w czasteczce NH, niezbyt duzy atom azotu otoczony jest 3 malymi ato- mami wodoru — stad czasteczka ta jest trwala. Natomiast w przypadku trijodku azotu NI, niewielki atom azotu okalaja duzo wigksze od niego atomy jodu, co powoduje, 2e zwiazek ten jest nietrwaly i rozktada sig wy- buchowo juz pod wplywem Ickkiego potarcia. Przyktad 2 Odczytaj w tablicach, jakie promienie maj atomy wodoru, azotu i jo- du. Nastepnie ulep z plasteliny kulki o promieniach proporejonalnych do odpowiednich promieni atomowych. Z kulek tych zbuduj modele czasteczek NH, oraz NI,, pamigtajac, jaki maja one ksztalt. Ocei, w ktorym wypadku atomy sa silniej stloczone. Rozwiazanie Promienie poszezegélnych atoméw wynosza: wodoru — 30 pm, azotu -71 pm, jodu — 133 pm. Modele ezqsteczek NH; i NI, z zachowaniem skali, sq przedstawione na ponizszej rycinie: NH, NI, Ryc. 5.27. Modele czasteczek NH3 i Nia. W czasteczce NI, obserwujemy silne stloczenie przestrzenne atoméw, ktdre zmniejsza trwalosé tego zwigzku. (ey Czqsteczka jest tewata, Jesii tworzace ja atomy maja zbltzone promienie, 169Rodnik jostto szasteczka (lub fragment ozgsteczk)) majaca nigsparowany elektron lub niesparowane elektrony. 170 5, WIAZAINIA CHEMICZNE @ 5.4.3. Reaktywnosé czasteczek Bardzo reaktywne sq czasteczki o nieparzyste] liczbie elektronéw, czyli posiadajace niesparowany elektron. Czasteczki takie sq nazywa- ne rodnikami. Tak na przyktad tlenek azotu(II) NO, majacy w sumic 15 elektronéw w czasteczce (8 od tlenu i 7 od azotu), eechuje sig obec- nofcig niesparowanego clektronu. Czqsteczce NO mogna przypisaé strukture: o=N- NO jest substancja fatwo reagujaca z innymi zwiqzkami. Na przyktad w zetknigciu 2 powietrzem natychmiast utlenia sig do NO, zgodnie zrownaniem: 2NO + O,—-2NO, Powstajacy tlenek azotu(IV), takée z niesparowanym elektronem w czasteczce, ma budowg przedstawiong na ponizszym wzorze, odpo- wiadajaca plaskiej strukturze trojkatnej: (01 oe O=N: ObecnoSé niesparowanego elektronu umozliwia dimeryzacj¢ zwiazku 2NO,=N,O, tlenck azotu([V) tertratienck diazotu czyli tworzenie si¢ ukladu o strukturze: (Ol 101 et ie O=N—N=0 Jak wynika 2 powyZszego schematu, dimeryzacja polega na taczeniu sie 2 czasteczek zwigzku. Duza reaktywnosé maja tea ezasteczki, w ktérych z réznych wagledéw zostaja naprezone (zgigte tub rozciagni¢te) wigzania chemiczne. Polecenia kontrolne 1. WyjaSnij nastepujqce pojecia: rodnik, dimeryzacja, dipol. 2, W czasteczce H,O i CO, wystepuja wigzania kowalencyjne spolary- zowane, Jednak jedna z nich nie jest dipolem. Dlaczego? 3. Z podanych czasteczek wybierze te, kt6re sa czasteczkami polarny- mi: CH], SO,, CBr,, HCl. 4. Wyjasnij, dlaczego czasteczki NI, sa mniej trwale niz czasteczki NH. 5. Czy ezasteczka Cl, jest dipolem? 5.5. Oddziatywania miedzyczasteczkowe Sily miedzyezasteczkowe to slabe oddzialywania migdzy czqsteczkami. qj Oddzalywania Sa one duzo slabsze od wigzafi chemicznych, czyli sil utrzymujacych ato- my wewnatrz czqsteczki. O nieduzej mocy sil migdzyezasteczkowych $wiadczy fakt, ze ich znaczenic szybko maleje w miarg zwigkszania odle- gloSci migdzy czasteczkami. Wiele czasteczek jest zdolnych do przyciagania takich samych lub in- nych czasteczek 2a pomoca oddzialywan (inaczej: sil) migdzyezqsteczko- wych. Oddzialywania takie moga wystepowaé w stanie stalym i ciektym - pomigdzy czasteczkami znajdujacymi sig w roztworze oraz, w nielicz- nych wypadkach, w fazie gazowej. Na przyklad czasteczki wody zawarte w parze wodnej stopniowo, wskutek oddzialywanh migdzyczasteczko- wych, 1aczq sie w wieksze zespoly, zwane asocjatami. Proces ten prowa- dzi do przechodzenia pary wodnej w mele. ‘W najprostszych ukladach sily miedzyczasteczkowe tqczq dwie jedna- kowe czasteczki w tak zwany dimer. W bardziej zlozonych przypadkach wiele czasteczek taczy sig w asocjat homoczasteczkowy (zbudowany z ta- kich samych czasteczek) lub heteroczasteczkowy (zbudowany z réznych ezasteczek), Za kazdym razem asocjacja za pomoca wiazah migdzyczg- steczkowych powoduje zmiang znacznej czesci wlasciwosci fizyeznych, a niekiedy takze pewnych wiasciwo$ci chemicznych substancji. Na przy- klad gdyby czasteczki wody nie oddziatywaty na siebie duzymi sitami migdzyczasteczkowymi, ktérych nature wyjasnimy dalej, to ze wzgledu na swoja niewielka mas¢ powinny one w temperaturze pokojowej i pod normalnym cignieniem tworzyé faze gazowa. Fakt, ze woda jest ciceza, zawdzi¢czamy wlasnie oddziatywaniom migdzyczgsteczowym. Mozna wigc powiedzieé, 2e sily te sq odpowiedzialne za istnienie zycia na Ziemi. Podstawowym rodzajem oddzialywan migdzyczasteczkowych sq od- dzialywania dipol-dipol, wigzania wodorowe oraz — znacznie stabsze od obu poprzednich — sity van der Waalsa. ta 5.5.1. Oddziatywania dipol-dipol Czynnikiem odgrywajacym najwigkszq role w pojawianiu sig sit migdzy- czasteczkowych jest polarnosé czasteczek. Jesli czqsteczki maja duze momenty dipolowe, czyli sq polarne, to ladunki czastkowe istniejace w czasteczce nie pozwalaja jej ustawié sig dowolnie w przestrzeni wypel- nionej przez inne czqsteczki polarne. Dlatego czasteczka polarna usta- wia sie tak, by jej biegun dodatni znalazt sig w sasiedztwie bieguna ujem- nego innej ezasteczki. 1 odwrotnie — biegun ujemny danej czasteczki zbliza sie do bieguna dodatniego czasteczki sqsiedniej. W ten sposdb podezas krzepniecia cieczy zbudowanej z czasteczek polarnych nastepu- je tworzenie uporzadkowanej struktury krystalicznej. i migdzyczasteczkowe 5 ‘anacanie slabsze od wigzaf wewnatrz czasteczK, Asocjat to nietrwaly zesp6l dwoch lub wigce] drobin, asocjacja zmienia cze ‘wlasnosei fizycanych ichemicznych ‘substancji. mS.WIAZANIA CHEMICZNE Oddzialywania dipol-di- pol to rodzaj sit, jakie moga zaistnieé pomi¢dzy jednako- wymi lub réznymi czastecz- kami zwiazkéw chemicznych. Oddzialywania Oddzialywanie dipol-dipol dipol-dipal wystepula jest elektrostatyeznym przy- pomigdzy czasteczkami . . . . ; as ; cigganiem si¢ przeciwnie na- polamymi | polegela na ' " przecl ajeqaat eb adowanych biegunéw czaste- iéancimiennych Rye, §.28, Schemat oddzlalywai\ dipol-dipol, ®#*K. Energia oddzialywania biegundw. 2 dipoli jest zalezna od wiel- koéci momentu dipolowego czasteczek, ich wielkogci i ksztattu. Przykta- dem czasteczck, kt6re oddzialujq na siebie silami dipol-dipol, sq cza- steczki tlenku siarki(IV). ‘5.5.2. Wigzanie wodorowe Wiazanie wodorowe @) Do najlepiej poznanych wiazah wodorowych naleza oddziatywania w wo- polega na przyciqganiu dzie. Wigzanie migdzy tlenem i wodorem w czasteczcc wody jest silnic spo- Per ioprsaa acl laryzowane. Silnie elektroujemny atom tlenu przyciaga w swoim kierunku {sine eletroujernnym| elektrony tworzgce wigzanic kowalencyjne, co powoduje pojawienie si¢ na atomie wodoru czastkowego tadunku dodatniego. Ten dodatnio naladowany atom wodoru jest z kolei przyciggany przez wolng pare elek- alomamt zawieralgcymi wolng pary élektronowe (N, 0, F), tronowg atomu tlenu sasiedniej czgsteczki. “Py soos H—O| ‘ wigzania ae wodorowe H—O| H V2 5,8, QDDZIARYWANIA MIEDZYCZASTECZKOWE Wiazanie wodorowe powstaje, gdy atom wodoru jest polaczony wigza- niem kowalencyjnym z innym atomem 0 duzej elektroujemnoéci (np. z tle- nem) i wolna para elektronowg innego silnie elektroujemnego atomu (flu- oru, tlenu, azotu). Najczesciej wiazanie wodorowe powstaje pomicdzy odrebnymi czasteczkami. Jezeli wigzanie wodorowe tworzy si¢ migdzy czasteczkami tej samej substancji, to tworza sig dimery, trimery i polimery. Wiazanie wodorowe jest znacznie stabsze i dtuzsze niz znane nam juz wiazanie kowalencyjne. Przyktad 1 Sposréd zwiazk6w NH,, HE, H,S wybierz te, kt6re po skropleniu two- rza wigzania wodorowe. Roawiqzanie 30 21 Zaréwno atom azotu jest dostatecznie silnie naladowany H—N—H___ uiemnie, jak i na atomach wodoru sq na tyle duge tadunki | dodatnie, ze zasteczki NH, moga wytwarzac miedzy so- H ba wiazania wedorowe. Zaréwno atom fluoru jest dostatecznie silnie natadowany 21 40 ujemnie, jak ina atomie wodoru gromadazi sig na tyle duzy —Fi ladunek dodatni, ze czqsteczki HF wytwarzaja miedzy so- bg silne wiqzania wodorowe, 29 ' : & Ani na atomie siarki, ani na atomach wodoru nie groma- TEX dzq sig na tyle duze fadunki czastkowe, by ezgsteczki H H H,S mogly wytwarzaé miedzy soba wiazania wodorowe. 21 Wiazania wodorowe powstajq przede wszystkim w wodzie w stanic cieklym i statym, ale takze w wiclu innych substancjach, na przyktad cie- ktym amoniaku NH,, cieklym fluorowodorze HF i wodnym roztworze kwasu octowego CH,COOH, ezyli occie. Czy wiesz, ze... Wystepowanie wigzati wodorowych w bardzo istotny sposéb wplywa na wiasciwosci zwiqzkow znajdujacych sie w komérkach organizméw zywych. Na prayktad czasteczka DNA, bedaca nosnikiem informacji genetycznej, sktada sie z 2 nici polaczonych ze soba whasnie wiazaniami wodorowymi. Wiazania wodorowe warunkuja takze odpowiedni ksztalt czasteczek bia- tek, a warto wiedzie¢, ze biatko jest aktywne biologicznie tylko wtedy, gdy jego czasteczka jest zwinieta w odpowiedni ksztatt. Tak wigc bez istnienia wiqzaf wodorowych w naszym organizmie nie moglyby prawidiowo dzia- fa¢ enzymy. 173Oddziatywania van der Nagy Waalsa sq najslabsze sposrdd oddzialywan nigdzyczasteczkowych. LotnaSé zwigzku tage okresia tatwose ego preechodzenia wstan gazowy, 5. WIAZANIA CHEMICZNE a 5.5.3. Sity van der Waalsa Okazuje sig, ze czasteczki niebedace dipolami tez sie prayciagaja. Na wyst¢- powanie tego rodzaju oddzialywan pierwszy zwrécil uwage i zaczal prowa- dzié badania nad nimi holenderski fizyk Johannes Diderik van der Waals. Z tego powodu oddziaiywania te nazwane zostaly sitami van der Waalsa. Oddzialywania van der Waalsa powstaja na skutek chwilowych defor- macji chmur elektronowych atoméw lub czasteczek. Jedna cze8¢ czastecz- ki staje sie w6wezas dodatnia podczas gdy druga - ujemna. Czasteczka sta- je sie wtedy chwilowym dipolem i moze indukowaé dipol w czasteczce sasiedniej. Sily van der Waalsa sq tym wigksze, im wieksze sq oddziatujgce na siebie chmury elektronowe, im wigksza jest liczba elektronéw a wiec takze masa molowa. Oddzialywania van der Waalsa wystepuja w réznego typu krysztalach, w tym w krysztalach molekularnych. Ponadto maja duze znaczenie w zjawiskach absorpcji. Sily te sq jednak duzo stabsze od oddziatywati dipol-dipol i ujawniaja sie tylko wtedy, gdy czasteczki lub atomy sq bardzo blisko siebie, tak ze prawie si¢ stykajq. 4o/ 5.5.4, Wplyw sit migdzyczasteczkowych na wlasciwosci fizyczne zwiqzku Wystepowanie oddziatywai migdzyczasteczkowych ma wplyw na wiele wiasciwosci fizycznych zwigzku, przede wszystkim na lotnosé (ezyli ta- twoSé przechodzenia w stan gazowy — latwoSé parowania i wrzenia) oraz na rozpuszczalnosé w réznych rozpuszczalnikach. Lotnosé jest cecha dobrze nam znana z zycia codziennego. Powiemy, ze benzyna czy alkohol, ktére latwo odparowuja z bibuly lub ubrania, sq zwigz- kami bardzo lotnymi. Woda, ktéra odparowuje wolniej, ma muniejszq lot- noéé, za§ najmniejsza lotnosciq cechuje si¢ na przyktad olej roslinny uzywa- ny do smazenia, ktéry odparowuje bardzo wolno nawet z rozgrzanej patelni. Miarg lotnoSei zwiazku jest wartos¢ jego temperatury wrzenia — awigzki o du- 2ej lotnoSci maja niska temperature wrzenia, zwiqzki o matej lotnosci — wysoka. lotnosé Se = temperatura wizenia 5.5, ODDZIAEYWANIA MIEDZYCZASTECZKOWE ze chlor w temperaturze pokojowej pozostaje gazem, natomiast brom jest ciecza. JednoczeSnie, im silniejsze sq oddzialywania migdzyczqsteczkowe, tym trudniej pojedynezym czasteczkom oderwat sig od pozostatych, wigc tym trudniej substancji parowaé. Dlatego wiaSnie czasteczki polarne o sil- nych oddziatywaniach dipol-dipol sq zdecydowanie mnie} lotne niz czq- steczki niepolarne, ktére moga przyciagaé si¢ tylko stabymi sifami van der Waalsa. To tlumaczy, dlaczego polarna woda jest ciecza, natomiast niepo- larny metan CH, gazem. (Warto zwrdécié uwage, ze czasteczki te praktycznie nie rézniq sie masa). Na mala lotnosé wody dodatkowy wplyw ma tworzenie przez czqsteczki H,0 silnych wigzai wodorowych. Wplyw masy czqsteczko- wej i polarnosci na lotnosé zwigzku mozna zilustrowaé nastepujgco: lotnosé ~_ ~ polarnosé czasteczek, masa czasteczkowa Ryc. 5.30. Schemat zaleznosci lotnosci od masy czasteczkowa| | polarnoéc. Przyktad 2 Odszukaj w tablicach temperatury wrzenia: wodoru, tlenu, siatkowo- doru, jadowodoru. Uporzadkuj je od substancji najmniej do najbar- dziej lotnej i uzasadnij, jakie cechy budawy czasteczek decyduja o réznicach w ich lotnosci. Rozwiazanie Podane substancje mozna nastepujaco uporzadkowat zgodnie 2 ro- snacq temperatura wrzenia, czyli malejgcq lotnoscia: H, (-252,8°C), O, (-182,96°C), H)S (-60,28°C), HI (-35,4°C). Wodor i tlen zawieraja czasteczki niepolarne, przy czym tlen ma znacznie wieksza mase czasteczkowa, dlatego jest mni¢j lotny. Siarko- wod6r i jodowodér majg czasteczki polarne, dlatego sq mniej lotne niz wodér i tlen. Jodowodé6r ma przy tym najwigkszq mas¢ czasteczkowa, dlatego jego lotnogé jest najmniejsza. Cechg uzaledniong od zdolnogci do wytwarzania sit migdzyczasteczko- (q_Substancie niepolame Ryc. 5.29. Schemat Zien! nee od temperatury wrzenia. wych jest takze rozpuszczalnos é zwigzku w wodzie i innych rozpuszczalni- rozpuszczajq sig la Dlatego substancje, ktére w temperaturze pokojowej sq gazami (np. kach, na przyklad w benzynie. Zazwyezaj czasteczki polarne dobrze si¢ ‘aad soa tlen), maja duzo wiekszg lotnoS¢ niz substancje, ktére w tych samych wa- rogpuszezajq w rozpuszezalnikach polarnych, natomiast substancje niepo- —w rozpuszezainikach runkach sq cieczami (np. woda) ezy cialami stalymi (np. sé] kuchenna). larne - w rozpuszczalnikach niepolarnych (zgodnie ze znana powszechnie polarnych. Lotnosé zwigzku zalezy gg? Lotnoégé zwiazku zalezy od 2 czynnikéw — masy czasteczek i ich zdolno- regula, ze ,podobne rozpuszeza sig w podobnym”). Oczywiscie rozpusz- od masy | polarnosc| Sci do wytwarzania oddzialywaf miedzyczasteczkowych. Oczywiscie, im czalniki polarne to takie, kt6re sq zbudowane z czasteczek polarnych. Jego ezasteczek, wieksza jest masa czasteczek, tym trudniej im przcjsé w stan gazowy, czyli NajezgSciej stosowanym rozpuszczalnikiem polarnym jest woda. Do grupy majq mniejszq lotnosé— czy tez mowige inaczej -wyzszq temperature wrze- tej mozna réwnicz zaliczyé alkohol etylowy, Rozpuszezalniki niepolarne nia. Dlatego wlasnie czasteczkowy chlor Cl, (o masie 71 u) jest bardziej lot- sq zbudowane z czqsteczek niepolarnych. Jako przyktad mozna tu ny od czgsteczkowego bromu Br, (o masie 160 u), co tatwo poznaé¢ po tym, wymienié nafte i benzyng. Istnicje tez grupa zwiazkéw o Sredniej polarno- 174 175Obecnosé wigear gp wodorowyeh poweduje, te woda jest ciecza, W lemperaturze pokolowel. 176 5. WIAZANIA CHEMICZNE Sci ezasteczek. Zaliczamy do nich aceton (powszechnie stosowany jako zmywacz lakiera do paznokci). Rozpuszczalniki takie maja duze zastaso- wanie jako Srodki rozpuszezajqce w sobie zwigzki polarne i niepolarne. Dlatego wiaSnie polarne czasteczki amoniaku dobrze rozpuszczaja si¢ w wodzie, natomiast niepolarne ezqasteczki dwutlenku wegla rozpuszcza- Ja sig w niej slabo (o czym mozemy sig przekonaé, otwierajac butelke Z gazowana, czyli nasycona CO, wodg mineralna — obserwujemy wtedy intensywne wydzielanie sig slabo rozpuszczalnego dwutlenku wegla). Czasteczki tluszcz6w, jako niepolarne, zdecydowanie lepiej rozpuszezaja sig w niepolarnej benzynie niz w wodzie, o czym wie kazdy, kto usilowal usunaé tlustg plame z ubrania. Doswiadczenie Badanie rozpuszczalnosci substancji w réznych rozpuszczalnikach. Do 3 probéwek nalej po 1 cm’ wody, benzyny i acetonu. Do kazdej probéwki dodaj kropl¢ oleju jadalnego, kt6ry jest zwiqzkiem niepolar- nym. Poréwnaj rozpuszczal- | 1 nosé oleju w tych 3 rozpusz- i | i cezalnikach. Nastepnie do 3 | | | | | | | probéwek nalej ponownie 1 cm? wody, benzyny i aceto- | nu i wraué do kazdej kilka | krysztatkéw cukru, ktéry jest i | | ] substaneja polarna. Poréw- i naj rozpuszczalnoégé cukru w tych 3 rogpuszezalnikach. Ryc. 5.31. Od lewej: cukier + benzyna, olej + benzyna, cukier + aceton, olej + aceton, cukier + woda, ole + woda. Przykiad 3 Oceii, czy w wodzie lepiej rozpuszeza sig tlen, czy chlorowod6r. Uza- sadnij swoja decyzj¢. Rozwigzanie Tien, zlozony z czasteczek niepolarnych, jest slabo rozpuszczalny w wodzie, podezas gdy polarne czasteczki chlorowodoru w wodzie roz- puszezajq sie bardzo dobrze. Zdolnosé do tworzenia wigzafi wodorowych wywiera bardzo silny wplyw na wiasciwosci wielu substancji. Najwazniejsza sposréd takich sub- staneji jest woda. W wodzie najlepiej rozpuszczaja sie te zwiazki, ktére sa. w stanie wytworzyé z nig wiazania wodorowe. I dlatego alkohol, ktérego 5,5. ODDZIALYWANIA MIEDZYCZASTECZKOWE czasteczki wigza sie z czasteczkami wody wiqzaniami wodorowymi, miesza sie z nia w kazdej proporeji. Polecenia kontroine 1. Oceti, czy pomiedzy czasteczkami CCl, wystepuja oddziatywania van der Waalsa, czy oddzialywania dipol-dipol. 2. Ocen, czy pomiedzy ezasteczkami CO, moga istnieé oddzialywania dipol-dipol. 3. Niewielkie czasteczki, mogace wytworzyé z woda wigzania wodoro- we, dobrze si¢ w niej rozpuszczaja. Oceii, czy fluorowodér jest dobrze rezpuszczalny w wodzie. 4, Wyjasnij, dlaczego w temperaturze pokojowej woda jest ciecza, ametan gazem. 5, Wyjaénij, dlaczego CO, stabo rozpuszcza sig w wodzie, HBr zag bar- dzo dobrze. Podsumowanie Atomy, laczac sig w czasteczki, uzyskujg trwale konfiguracje elektronowe - powstaja wtedy wigzania chemiczne. Najwazniejsze rodzaje wiazan to: wiqzania kowalencyjne niespolaryzowane (czyste wigzania atomowe), wiazania kowalencyjne spolaryzowane, wiqzania koordynacyjne i wiqza- nia jonowe. Rodzaj wiazafi chemicznych zalezy giGwnie od réznicy elek- troujemnosci pomigdzy laczqcymi si¢ atomami. Przyjmujemy umownie, ze wiazania pomigdzy atomami 0 r6znicy elektroujemnosci wiekszej niz 1,7 nazywamy wiqzaniami jonowymi. Pomigdzy atomami moga powstawa¢ 2 rézne typy wiazai: T io. Wiazanie pojedyncze jest zawsze wiazaniem typu 0, wigzania wiclo- krotne zawieraja dodatkowo pary elektronowe 1. Wraz ze wzrostem rzedu wiazania ulega ono skréceniu i wzmocnieniu. Warunkiem zaistnienia wigzania 0 jest mozliwos¢ czofowego na- kiadania sie orbitali atomowych. Wigzania te charakteryzuja sie réznq diugoscia, moca i stopniem polaryzacji, ale posiadaja tez cechy wspdl- ne: usytuowanie elektronéw wiqzqcych na osi faczgcej atomy i swobod- ny obrét wok6! wiqzania polaczonych nim atoméw lub grup atoméw. Czasteczki pierwiastkéw i zwiazk6w chemicznych moga si¢ przy- ciagaé z niewielkich odlegtosci sitami migdzyczasteczkowymi, do kté- tych naleza oddzialywania dipol-dipol, wiazania wodorowe i najstab- sze z nich sily van der Waalsa. Oddziatywania migdzyczqsteczkowe sq znacznie slabsze od wewnatrzczqsteczkowych wigzan chemicznych. Mimo to decydujq one 0 niektérych wlaSciwosciach fizyeznych zwigz- ku, przede wszystkim lotnoSci i rozpuszczalnosci. Zwiazki zbudowane z czasteczek polarnych dobrze rozpuszczajq si¢ w rozpuszczalnikach WwW178 5. WIAZANIA. CHEMICZNE polarnych (np. wodzie), natomiast zwiazki zbudowane z czasteczek niepolarnych —w rozpuszczalnikach niepolarnych (np. benzynie). Substancje zlozone z czasteczek dzialajacych na siebie silnymi od- dzialywaniami migdzyczasteczkowymi sq znacznie mniej lotne (maja wyisze temperatury wrzenia) niz substancje zawierajace ezasteczki 0 podobnej masie, zwigzane oddzialywaniami slabymi. Istnienie wiqzati wodorowych decyduje o tym, Ze woda w tempera- turze pokojowej i pod normalnym cisnieniem jest ciecza. 6. WLASCIWOSCI CIAL STALYCH, CIECZY | GAZOW 6.1. Alotropia pierwiastkow chemicznych Alotropia to zjawisko polegajace na tworzeniu przez dany pierwiastek wiecej niz jednej formy substancji prostej. Formy te nazywamy odmiana- mi alotropowymi. Réénig sig one od siebie np. skiadem tworzonych ho- mojadrowych czasteczek lub struktura krysztal@w, a co za tym idzie, wlasciwosciami fizyeznymi i niejednokrotnie aktywnoscia chemiczna. Ponizej oméwiono odmiany alotropowe tlenu, wegla, siarki i fosforu. tg 6.1.1. Alotropia tlenu Tlen tworzacy czasteczki O, jest gazem bez barwy, smaku i zapachu. Nato- miast odmiana tlenu, ozon, o czasteczkach O;, w stanie gazowym ma barwe niebieskawa, a woniq nieco przypomina zapach powiettza po burzy. Za- réwno tlen, jak i ozon po skropleniu tworzq ciecze o barwic niebieskie}. Krysztaly tlenu sq ciemnoniebieskie, natomiast ozonu granatowofioletowe. Prayktad W warunkach normalnych 1 dm? tlenu ma mas¢ 1,43 g. Tlen skrapla sig w temperaturze -183°C, a krzepnie w temperaturze -218,4°C. Z kolei 1 dm? ozonu w warunkach normalnych ma masg 2,15 g, skrapla sig w temperaturze -112,4°C, a krzepnie w temperaturze —193°C. Ocefi, kt6ra z odmian alotropowych jest bardziej lotna. Rozwigzanie Tien czasteczkowy ; gaz ciato stale i-193,0 200 -100 temperatura [°C] Rye. 6.1, Poréwnanie temperatur wrzenia i topnienia tlenu oraz ozonu. ‘Odpowiedé: W temperaturze na przyktad -115°C ozon jest ciecza, a tlen jeszcze gazem, ezyli ozon ma mniejszq lotnogé od tlenu. @ Zmiana stanu skupienia ezasami pociaga za soba zmlang barwy substangji. 179200 6, WEASCIWOSCI CIAE STAEYCH, CIECZY IGAZOW Nalezy jednak pamigtaé, ze najmniejszy i najbardziej elektroujemny z flu- oroweéw fluor nie tworzy kwas6w tlenowych, a jedyny jego zwiazek z tlenem tak naprawdg nic jest tlenkiem, a fluorkiem (nazwa tlenek, wodorek, fluorek stosowana jest w zwiazkach dwupierwiastkowych w ten spos6b, 2e pierwia- stek bardziej elektroujemny decyduje o okresleniu zwigzku. Stad NaCl to chlorek sodu, NaH to wodorek sodu, a OF, — fluorek tlenu). Fluor, z powodu swojej budowy, jest pierwiastkiem ogromnie reaktywnym i tworzy potaczenia dwupierwiastkowe prawie ze wszystkimi picrwiastkami, Polecenia kontroine 1. Wyjasnij, dlaczego fosfor bialy przechowujemy w wodzie, podczas gdy azot moze stykaé sie z tlenem, nie reagujac z nim natychmiast. 2, Wyjasnij, dlaczego szkto peka na nieforemne kawatki. 3. Opisz budowe czasteczek Br, HC] i H,O. Oceni, jakie wigzania be- dq wystepowaly w krysztalach uzyskanych po ochfodzeniu tych zwiazk6w ponizej ich temperatury topnicnia. 4, Porownaj budowe i mase pierwiastk6w F,, Cly, Br, i I;. Uzasadnij, analizu- jac budowe tych czasteczek, wlaSciwoSsci zwigzk6éw przez nie tworzonych, 5. Podaj przyktad krysztatu kowalencyjnego, jonowego, molekularne- go i metalicznego, wykorzystujac do tego celu tylko séd, tlen, krzem oraz mozliwoéé tworzenia przez nie zwigzk6w pomiedzy soba. 6. Wyjasnij, dlaczego zima ulice posypuje sig sola. Podsumowanie Wystepowanie jednego pierwiastka w kilku odmianach nazywamy alo- tropia, a kazda z odmian — odmiang alotropowa. Przyezyna wystepowa- nia odmian alotropowych moze byé odmienna struktura krystaliczna (np. diament i grafit) lub rézna liczba atoméw w ezasteczce (np. ozon i tlen dwuezasteczkowy), Poszezegélne odmiany alotropowe moga przechodzié jedna w druga (np. fosfor bialy w fosfor czerwony). Odmiany alotropowe rézniq si¢ wlasciwosciami fizycznymi i, czesto, reaktywnoScig. W reakcjach daja jednak zawsze te same produkty. Analizujac strukturg cial stalych, mozemy podzielié je na substancje bezpostaciowe lub krystaliczne. Ciata stale bezpostaciowe nie maja uporzadkowanej struktury wewnetrznej, podezas gdy ciata krystalicz- ne tworza uporzadkowang sie¢ krystaliczng, Analize tej sieci mozemy przeprowadzié, biorac pod uwage jej ksztalt i symetrie, Méwimy wtedy © krysztatach majacych sie¢ regularna czy rombowa. Strukture we- wnetrzng krysztalu mozemy takze analizowaé, biorac pod uwage wigza- nia pomi¢gdzy czastkami tworzacymi sieé krystaliczng. Mowimy wtedy o krysztatach jonowych, kowalencyjnych, metalicznych i molekularnych. Polimorfizm polega na tym, ze ten sam zwigzek chemiczny wystepuje w dwu lub wigcej odmianach, rézniacych sig postacia krystaliczng. Odpowiedzi 1.1, Substancje jako jedna z form istnienia materii 1, Masa, objetos¢, przenikliwosé dla réznego rodzaju promieniowania, niezniszczalnosé w procesach chemicznych. 2. a) wegiel kamienny — naturalna, koks — przetworzona, wiékno weglo- we — otrzymana sztucznie; b) polietylen — otraymana sztucznie, szyba szklana ~ przetworzona, bursztyn — naturalna; c) kauczuk — naturalna, guma — przetworzona, sztuczny kauczuk — otrzymana sztucznie. 3. Ludaie wykorzystuja migdzy innymi palnosé paliw, przezroczystosé szkta i niektérych tworzyw sztueznych, twardosé stali i stopow nie- Ktorych metali, sprezystosé stopéw i tworzyw, odpornogsé chemiczng stopéw metali i tworzyw sztucznych, wlaéciwosci izolacyjne, na przy- klad styropianu i waty mineralnej, wlaSciwoéci wiazace cementu, za- prawy: gipsowej i wapniowej, klej6w, kitéw i spoin naturalnych (np. kauczukowych) lub sztucznych. Wlasciwosci szkodliwe to gléwnie toksycanos¢, dzialanie mutagenne, niezamierzona nadmierna pal- nos¢ lub wybuchowoSé, odpornosé na degradacje biologiczna i zwia- zane z tym ktopoty z odpadami, szkodliwoSé dla grodowiska pray- rodniezego. 4. a) widkna Iniane i jutowe, kostki z topionego bazaltu, tran z ryb, bry- kiety z wegla kamiennego lub brunatnego; b) margaryna z olejéw ro- Slinnych, aspiryna, ktéra jest pochodng naturalnie wystepujacego kwasu salicylowego, sztuczne pizma uzywane w przemySle kosmetycz- nym, mydia i Srodki powierzchniowo-czynne; c) sztuczne glinokrze- miany uzywane jako adsorbenty zanieczyszezeii, syntetyczny ZrO, (tzw. cyrkonia imitujaca diament); d) nowe odmiany alotropowe we- gla, szkliwa metaliczne, = -2, Substaneje i mieszaniny substangji = . Surowce — wapieii, gaz ziemny, ruda zelaza; materialy — wapno palone, etylen, suréwka; tworzywa —zaprawa wapienna, polietylen, stal stopowa. . Prawo stalosci sktadu dotyczy przyktadéw: a, c, d, g, h. . Osolona woda moze mieé rdine stezenia soli (poréwnaj zasolenie Morza Baityckiego, ocean6éw i Morza Martwego), a wigc jest to typo- wa mieszanina. Cukier (dokladniej sacharoza) to zwiqzek 0 wzorze CpH29)). . W zyciu codziennym sq stosowane nastepujace substancje— metale: Al (w naczyniach kuchennych i przewodach elektryeznych), Cu (w prze- wodach elektryeznych), W (w zarnikach zaréwek); niemetale: 0, (w butlach do spawania), Ne, Ar, Kr (w lampach réinego typu), C (w tabletkach jako carbo medicinalis); sole: NaCl (s6l kuchenna, nie- er S 201202 ‘ODPOWIEDZI kiedy z niewiclkim dodatkiem NaI), NHjHCO, — proszek do piecze- nia, MgSO, - s6l gorzka; cukry: sacharoza — C,,H,,O,,, glukoza i nie- kiedy fruktoza, obydwa o wzorze C,Hy,0;. 5. Mieszaniny o stanie skupienia stalym — stop mosigzny, gazowym — po- wietrze, cieklym —woda z sola kuchenng. 1.3. WiaSciwosci fizyczne substancji 1. Temperatura topnienia, temperatura wrzenia, gestosé, a takée zalez- nosci tych wla$ciwoéci od cignienia. 2, Gestogci podanych cial stalych mieszeza sig w granicach od 0,54 g/cm? do 15,6 g/cm’, a gestosci cieczy od 0,79 g/cm’ do 13,5 g/cm’, zatem za- réwno wartosci skrajne, jak i zaktes zmiennosci sq bardzo zblizone inie mozna kategorycznie twierdzié, ze ciata stale maja zawsze gesto- Sci wigksze od cieczy. 3. Fluorek arsenu(III) (AsF,) - ciecz (temp. topn. = — 6°C, temp. wrze- nia = 58°C); tlenek chromu(II]) (Cr,0,) - cialo state (temp. topn. = = 2430°C); bromowedér (HBr) - gaz (temp. wrzenia = — 67°C). 4, Pierwiastki te to w kolejnogci: neptun — A temp. (temp. topn. — temp. wrzenia) = 4560°C; tor - A temp. = 2850°C; uran —- A temp. = = 2800°C. 5. Agl — cialo stale barwy zéltawej, Swiatloczuly, nierozpuszczalny w wodzie, tatwo si¢ topi, rozktada sig przed osiagnieciem temperatu- ty wrzenia; BaSO, ~ cialo state barwy bialej, nierozpuszczalne w wo- dzie, rozktada sig podezas topienia w temperaturze 1580°C; KBr — tworzy bezbarwne krysztaly, dobrze rozpuszczalny w wodzie, daje sig topié i ogrzewaé do wrzenia (temp. topn. = 739°C, temp. wrzenia = 1435°C). 1.4. Rozdzielanie mieszanin 1. Stan skupicnia mieszaniny, liczba skladnik6w, liczba faz, r6znica w fi- zycznych wlasciwosciach skladnikéw np. gestosci, rozpuszczalnosci, temperatury wrzenia. 2. Nie, poniewaz obydwie substancje stanowigce mieszaning maja zbli- zone temperatury wrzenia. . Najprosciej za pomoca magnesu oddzielié opitki zelaza, a nastepnie dolaé wode w dostatecznej ilogci — s61 rozpusci sie w wodzie, siarka opadnie na dno naczynia, a okruchy styropianu wyplyna na po- wierzchnig¢. }. Tylko w jednej z wymienionych mieszanin mozna zastosowaé rozdzial poprzez sqczenie. Rozdzieleniu nie ulega roztwér soli w wodzie, po- nicwaz jest to mieszanina jednorodna fizycznie. Z mleka mozna teo- retycanie oddzieli¢ przez saczenie zawiesing kropelek tluszezu, ale wa B QDPOWIEDZI jest to bardzo niedogodne ze wzgledu na duzq lepkoSsé tego sktadnika —zamiast tego stosuje sig metody separacji grawitacyjnej wspomaga- nej przez wirowanie. Majonez, bedacy emulsja 26itek jaj w oliwie, ma zbyt duza lepkos¢ i obie sktadowe mieszaniny ciekte. Farba malarska to zawiesina stalego pigmentu w wodzie (z dodatkiem kleju) i w wy- padku farby wodnej — sgczenie jest mozliwe. Farba olejna to zawiesina pigmentu w pokoscie, z dodatkiem ewentualnych rozcienczalnikow. Duza lepkosé tej mieszaniny skutecznie utrudnia saczenie, ale jest ono mozliwe pod zwiekszonym cisnieniem. 5. Nalezy odsqezyé piasek, a nastepnie pozostawié wodny roztwor cukru na pewien czas, aby wykrystalizowal. 6, Konieczna jest znajomosé: a) temperatury wrzenia do zastosowania de- stylacji lub rektyfikacji; b) rozpuszezalnosci w wedzie — do saczenia; c) temperatury wrzenia— do destylacji, rozpuszezalnosci w benzynie lub in- nym rozpusz¢zalniku do zastosowania ekstrakeji, gestoSci — do zastoso- wania rozwarstwienia; d) wlaSciwosci magnetycznych — do separacji ma- gnetycznej, gestoSci — do separacji grawitacyjnej w cieczach. 7. Mozna zastosowaé separacjg magnetyczna, ekstrakcje woda albo se- paracj¢ grawitacyjna w cieczy o odpowiednio duzej gestosci, np. w CH,Br (d = 2,48 g/cm’) sél (d = 2,06 g/om*) wyplywa na po- wierzchnig cieczy, a zelazo tonie. 1.5. Substancje proste, czyli pierwiastki chemiczne 1. Dopicro 5 nastepnych pierwiastk6w, od krzemu do sodu wigcznie, ma razem zawartosé podobna (suma = 46,3%) do zawartoéci tlenu w gér- nych warstwach skorupy Ziemi. 2. W stanie czystym uzywane sq na co dziefi niektére metale, np. Pb, Al, Cu, Au, W, inne wykorzystuje sie w postaci stopéw, np. Ni, Co, Fe, Sn, Sb, Mo. 4. Wodér i hel. 6. Wylacznie w stanie wolnym wystepujq na Ziemi jedynie helowce: He, Ne, Ar, Kr, Xe i promieniotwérczy Rn. Poza nimi spotykamy w stanie wolnym O, (i O;), Nz, $, C, H, (w gérnych warstwach atmos- fery), metale szlachetne: Au, Ag, Pt i inne. Sporadycznie zdarzaja sig tez w stanie wolnym inne metale: Cu, Hg, Bi, Fe (pochodzenia meteorytowego), w wyziewach wulkanéw za$ mozemy natrafié na gazowy Cl, i Br. 1.6. Substancje zfozone, czyli zwiqzki chemiczne 1. a) CF, tetrafluorek wegla_b) H,S siarkowodér c) NaCl chlorek sodu—_d) CaF, fluorek wapnia 203204 ODPOWIEDZ: 2, Al,O; -tritlenek diglinu albo tlenek glinu; AIF; - trifluorek glinu albo fluorek glinu; OF, - difluorek tlenu albo fluorek tlenu(II). 3. Na 2 sposoby, jezeli wzory og6Ine A,B i BA, uznamy za jednakowe (to samo dotyczy praypadk6w A,B; i B-A,); A,B to np. Lic — we! glik tetra- litu i CF, - tetrafluorek wegla, za$ A,B, to np. Ca,P, — difosforekc tri- wapnia i Al,S, — trisiarczek diglinu. 4, Tetrabromek wegla - CBr. tlenek siarki(VI) - SO,; tlenek azotu(II) = NO; trichlorek zelaza - FeCl. 1.7. Tlen oraz jego zwiqzki — otrzymywanie i wlasciwosel chemiczne tlenkow 1.8 + 0, — SO,; K,SO, + 2 HC! — 2 KCI + H,O + SO, 2.€ + O, — CO, 2 CO + 0, — 2. COZ CaCO, — CaO + CO; CaCO, + 2 HCl — CaCl, + CO; + H,0 3.CaO + CO, — CaCO, CaO + 2 HCl —- CaCl, + H,0; CaO + H,O — Ca(OH),; CaO + H,SO, — CaSO, + H,0 4, Ogrzewanie gazowanej wody mineralnej; dodanie octu do sody oczysz- zone}. 5. Tlenek zelaza(II), tlenek zelaza(III), tlenek wapnia, tlenck wegla(II), tlenek wegla(IV). 1.8. Wodorotlenki — otrzymywanie i wlasciwosci chemiczne 1. Wodorotlenek miedzi(ID), tlenek srebra, wodorotlenek cynku, wodo- rotlenek zelaza(II), tlenek zelaza(II1). 2, Spalanie wapnia w powietrzu; rozklad termiczny weglanu wapnia; rozktad termiczny siarezanu(IV) wapnia. 3. Tak, poniewaz oba zwiazki rozpuszczaja sig w wodzie, tworzac roztwor 0 odezynie zasadowym. 4.) Ba(OH), + 2 HCl — BaCl, + 2 H,0; b) 3 KOH + H,PO, — _. K;PO, + 3 H,0; c) Fe(OH); + 3 HNO; — Fe(NO;), + 3 HO; d) 2. Ca(OH), + SnCl, — 2 CaCl, + Sn(OH), | 5.) AIC, + 3 NaOH — Al(OH), { + 3 NaCl; b) K,0 + HO — — 2 KOH 1.9. Kwasy - otrzymywanie i wlasciwosci chemiczne 4. Kwasy mocne: HCl - solny, HNO; - azotowy(V), H,SO, = siarko- wy(VI), HI - jodowodorowy; kwasy stabe: HF — fluorowodorowy, HNO, - azotowy(III), H,SO, - siarkowy(1V), H,CO, — weglowy. 2. SO, + H,O — H,SO5; Na,SO, + 2 HCl — H,SO,; + 2 NaCl 3.2 Ag + 2 H,SO, — Ag,SO, + SO, + 2,0 4, Powstanie s6l — siarezan(VI) sodu, tlenek wegla(IV) i woda. 5. BaCl, + H,SO, —- BaSO, + 2 HCL OpPOWIEDZI 1.10. Sole — otrzymywanie i wlaSciwosci chemiczne 1. Drugim skladnikiem musi byé jakié kwas, np. kwasck cytrynowy. 2. Jezeli powstajacy kwas jest stabo zdysocjowany, trudno rozpuszezalny Jub jest gazem. 3. NH, Cl - chlorek amonu. 4, Al,(CO})s, BaS, Na;SO,, Sr(NO;)>, MnF,, Ba;(PO,),, FeSO;, Cr,(SO,)s. 5, Siarczek manganu(II1), azotan(¥) glinu, ortofosforan(V) chromu(IID), kxzemian(TV) cyny(I1), manganian(VII) potasu, azotan(III) chromu(LI), azotan(V) chromu(II). 2.1. Podstawowe pojecia zwiazane z ilosciowg interpretacja przemian chemicznych 1. Masy atomowe: sodu — 23 u, siarki — 32 u, tlenu - 16 u, Zelaza ~ 56 u. 2. a) 78 u; b) 262 u; c) 242 u. 3..0,5 mola atomow zelaza. 4, 6,02» 10™ ezasteczek CO). 5, a) 23 g/mol; b) 31 u; c) 98 g/mol; d) 63 u. 6.a) 2 Mg + O, — 2 MgO 2atomy magnezu + czasteczka tlenu —+ 2 czasteczki tlenku magnezu 2 mole magnezu + mol tlenu —- 2 mole tlenku magnezu 48 g magnezu + 32 g tlenu — 80g tlenku magnezu b) H,SO, + 2KOH — K,SO, + 2,0 czasteczka kwasu siarkowego(VI) + 2 czqsteczki wodorotlenku pota- su — ezasteczka siarczanu(VI) potasu + 2 czasteczki wody mol kwasu siarkowego(VI) + 2 mole wodorotlenku potasu — mol siarczanu(VI) potasu + 2 mole wody 98 g kwasu siarkowego(VI) + 112 g wodorotlenku potasu — — 142 g siarczanu(VI) potasu + 36 g wody 7. 3,33 mola wodorotlenku zelaza(III). 8. 4,4 g wodoru. 9, 1,43 g/d’, 10. 40 dm’ azotu, 11. 36,5 g/mol. 12. 16,66 g tlenku magnezu. 13. 28,98 g soli. 2.2. Roztwory 1. Roztwér wiasciwy jest mieszaning ezastek 0 bardzo malych rozmia- rach, doktadnie wymieszanych ze sobg. Koloid stanowi mieszaning czastek gredniej wielkosci; wystepuje w nim efekt Tyndalla.206 CDPOWIEDZI 2. Tak, pod warunkiem uzycia ciektych zwiqzkéw lub roztworéw. 3. Roztwér 0,167-molowy. 4. 13,4 g soli. 2.3. Rozpuszezalnasé 1, Zazwyczaj jest wydzielana lub pochtaniana pewna ilos¢ ciepla, czasa- mijednak tak mata, ze niezauwazalna. Spotyka sig (choé rzadko) pro- cesy rozpuszezania zachodzace bez wymiany ciepla z otoczeniem. 2. a) SO, — okolo 10,6 g/100 g wody; b) NaCl - okolo 38 g/100 g wody: c) KNO - okolo 63 g/100 g wody. 3. Przygotowaé naczynie z woda. Do wody dodawaé porcjami zwiazek, ktory cheemy rozpuscié. Mieszaé. az do rozpuszczenia sig calej poreji. CaynnoS€é te nalezy powtarzaé tak dlugo, az mimo diugotrwatego mie- szania nie mozna rozpuscié kolejnej poreji zwiqzku. 4, Podezas ogrzewania coca-coli maleje rozpuszczalnosé dwutlenku wegla, dlatego po otwarciu butelki nastepuje gwaltowna ucieczka gazu z roztworu. 5. Podczas ochiadzania goracego nasyconego roztworu KNO, nast¢puje wytracanie sig osadu, gdyz rozpuszczalnosé tego zwigzku silnie maleje wraz ze zmniejszaniem sig temperatury. Zadania 1..a) 3,01 - 10% ezasteczek; b) 1,7 - 10 czgsteczek; ¢) 1,34 « 10 czasteczek. 2.a) 42 g: b) 280 g; c) 1,71 g; d) 15 g; ¢} 9,3 mg, 3. a) 22,4 dm; b) 17,6 dm; ¢) 0,286 em’; d) 1,0 cm’; e) 18,0 cm}, 4. 2 mole kwasu. 5, 630 g kwasu. 6. 2460 g soli. 7. 26,2 2 kwasu. 8. 223,2 g osadu. 9, 123,8 2 kwasu. 10.466 g osadu. 11, 16,88 g osadu. 12. 23,5-procentowy roztwar soli. 13..5-procentowy roztwar soli. 14. 6,33-procentowy roztwor. 15. 0,15-molowy roztwér soli. 16. 300 cm’ wody. 17. 2,37-procentowy roztwér KOH. 18. 11,65-molowy roztwér zasady. 19. 30 cm’ roztworu kwasu. 20. 46,5 g roztworu. 21. 17,8 g osadu. ODPOWEDZI 3.1. Rozw6j koncepeji dotyezacych budowy materii 1. Stwierdzenia Daltona, ze atomy sa niezniszczalne chemicznie oraz 2€ istnieje tyle réznych atomow, ile jest pierwiastkw chemicznych, po- zostaja zgodne z dzisiejsza wiedza na temat budowy materii, pozosta- fe zaS sq 2 nig sprzeczne. 2.5em = 5-10’ nm, 60m = 6-10 nm, 7km = 7-10"nm, 2mm = 2- 10° nm. 3. Atom zbudowany jest z dodatnich protonéw i ujemnych elektronéw. 4. Ruchy Browna sa to ruchy drobin wystgpujace na skutek zderzef z in- nymi drobinami, 3.2. Czqstki tworzqce atom 1. Protony i neutrony. 2. a) Fe** < Fe* < Fe; b) Cu* < Cut < Cu. 3. GC, TINa, Cl. 4, Bor: 5 protondéw, 5 clektronéw, 5 neutronéw; azot: 7 protonéw, 7 elektronéw, 7 neutronéw; wapi: 20 protonéw, 20 elektronéw, 20 neutrondéw. .Mg**: 12 protonéw, 10 elektronéw, 12 neutronéw; S*: 16 protondw, 18 clektronéw, 16 neutronéw; Br’: 35 protondéw, 36 elektronéw, 44 neu- trony. a) 4X i ISX, b) ZN i EX. w an 3.3. Promieniotworezosé naturaina 1a, By. 2. Tak, poniewaz szeregiem promieniotworczym nazywamy zestaw pier- wiastkow wystepujacych w przyrodzie powstalych w drodze samorzut- nego przeksztalcania si¢ izotop6w promieniotwérezych. 3. Tak, poniewaz ol6w jest pierwiastkiem trwalym, koficzacym naturalny szereg promieniotwérozy. 4, a)°4U — *8Th + {He przemiana a; 7Th — “Ra + He przemiana ct, czyli X = BTh, ¥ = Ra; b) 4{C — 4N + e° przemiana B, ezyli Z ='3N. 5. Hel: 2 protony, 1 neutron; tlen: 8 protonéw, 8 neutrondw; wapi: 20 protonéw, 28 neutronéw; chlor: 17 protonéw, 20 neutrondow. 6. Bi: A = 209, Z = 83, p = 83,e = 83,n = 126;N:A = 14,2 =7,p=7, e=7,n=7;8:A = 32,Z = 16, p= 16,c = 16,n = 16. 7. a) 20; b) 9; c) 10, 8. Okolo 16,5 dnia. 9. Okoto 0,9 mg. 10, Po 204 latach. 207208 OpPowIEDZI 4.1. Elektronowa budowa atomu 1, Latwiej otrzymaé jon Cut. 2. Cu** < Cu* < Cu. 3. a) 2; b) 6; c) 20. 4. W wyniku ogrzania metalu do wysokicj temperatury jego atomy zosta- ja wprowadzone w stan wzbudzenia, co oznacza, ze nicktére elektrony przemiescily sie na powloki o wyzszej energii. Atomy takie, powraca- jac do stanu podstawowego, emituja energie w postaci Swiatla. 5. Tak. 6. a) 2, Ti: 1s? 2572p 35°3p° 45? 3d": b) gO: Ls? 2572p; C) ysBr: 1s? 2s72p8 3573p"3d" 4s*4p*. 7. Se: 1s? 25*2p8 35°3p'3d" 4s*4p', waar Lewisa: “Sc . 8. a) ,5P: [Ne] 3573p’; b) ;N: [He] 2s?2p°: c) ygK: [Ar] 4s!. 9. a) 1; b) 2; c) 3. 4.2. Ukiad okresowy pierwiastkow 1, Rubid — s, cyna —p, arsen —p, chrom — d, zelazo —d. 2, Arsen: ‘As* ;brom: |Br+ ;cez: Cs, 3, Atom wapnia ma na powloce walencyjnej 2 sparowane elektrony, kt6- re trudniej zjonizowaé niz elektrony pojedyncze w atomie potasu. 4, Oba atomy uzyskuja konfiguracje najblizszego gazu szlachetnego. Atom potasu, tracac elektron walencyjny, zyskuje konfiguracj¢ argo- nu, natomiast atom chloru, pobierajac 1 elektron, zyskuje r6wniez konfiguracjg argonu. 5, Poniewaz bardzo jatwo traca swoje elektrony walencyjne. 5.1, Rodzaje wiazaii chemicznych 1..a) O75 b) Ch c) Kt; d) Ca¥ 2. a) C—O; b) wiazania C—H i Si—H beda prawie tak samo spolaryzowa- ne, ale bedzie inna deformacja chmury elektronowej; c) O—F; d) CL—F. 3. a) Cl; b) NBry; c) PH; d) KCl. 4. N aN H “is aN | ~ < IF [FIFI Ici) |cll H-Si-H s=c=5 H re) ars iar | AN a oO ODPOWIEDZ! 5. & cil hoo 8- (0 —= F| ‘SN 8 be | ~ - $i — IC a7 Ng rosin H H | 3-E icll Be 5.2. Wiazania o i 7 oraz ich wlasciwosci 1. Woda = 2; amoniak — 3; chlor — 1. 2. 5 7 Pi a ofcsO CHG By SED H H 3. HO. “CLO HzO” 4. W ezasteczce azotu IN=NI jest wiazanie potréjne, a w czasteczce chloru !C1— Cll tylko wigzanie pojedyncze. Dodatkowo w czqsteczce chloru wystepuje duza liczba elektronéw, kt6re nie tworza wiazania, lecz odpychajae sie, zmniejszaja trwatos¢ czasteczki. 5. Zwiazki wegla i wodoru, tworzac polaczenie cykliczne, stajq sig coraz ubozsze w atomy wodoru, az do utraty ich wszystkich. Polaczenia cy- kliczne © bardzo wielu wiqzaniach wiclokrotnych maja silnie odksztal- cone wiazanie 0, przez co s4 wyjatkowo nietrwale i bardzo trudne do uzyskania. Nalezy pamigtaé, ze zaproponowana czasteczka bylaby ogromnic nic- trwaia: i-% c=C 5.3, Okreslanie ksztattu czqasteczek 1, Czasteczka liniowa: CO.; trygonalna: SO,; tetraedryczna: CH,. 2. W HPO, wystepuje 6 wigzaf kowalencyjnych spolaryzowanych w stro- ne atoméw tlenu i 1 wiazanie koordynacyjne. Czasteczka ma ksztait te~ traedryczny, gdzie w Srodku tetraedru umieszezony jest atom fosforu, aw narozach polozone sq atomy tlenu. Atomy wodoru leq na zewnatrz tetraedru, —>¢ ® HO. P. oN 4 HO, OL H 209210 OpPOWIEDZI 3, [EI Ba’ |F/ jonowa sieé krystaliczna, nie okregla sig ksztaltu czq- J steezki; |CI—Be— Cll czasteczka liniowa;“Te czasteczka nieli- niowa. re Wy 4, BCl, H,0, SO,. 5, Wymienione czasteczki tworzq jonowe sieci krystalicane. 5.4. Przewidywanie wlasciwosci zwiqzku na podstawie budowy jego ozqsteczek 2. Czasteczka CO, jako calosé nie jest dipolem poniewaz symetria czasteczki (liniowa ezasteczka) umoéliwia znoszenie si¢ momentéw dipolowych wiazat. 3, CHI,, SO,, HCl. 4, NI, jest mnicj trwaly, poniewaz atomy jodu, majqce duzy prom ie, nie. mieszeza sig bezpogrednio przy atomie azotu. 5. Nie, poniewaz na je} atomach nie wystepuja fadunki czastkowe. 5.5, Oddziatywania migdzyczasteczkowe 1, Oddzialywania van der Waalsa. 2. Nie. 3. Tak. 4. Woda jest ciecza, gdyZ wytwarza silne wiqzania wodorowe, natomiast metan — jako catkowicie niepolarny zwigzek ~ wytwarza miedzy czq- steczkami tylko oddzialywania van der Waalsa. 5, Poniewaz CO, jest czasteczka niepolarna, a HBr — polarna. 6.1. Alotropia pierwiastkow chemicznych 3. pdb; wz6r piergcieni Sy 4, Poniewaz palne sq pary, a diament tworzy wyjatkowo trwale cialo stale. 5. Fosfor bialy tworzy sieé krystaliczng zbudowana z malych niepotaczo- nych ze soba czasteczek, jest wigc bardziej lotny. ODPOWIEDZ! 6. Ponicwaz pomiedzy pierscieniami siarki istnieja slabe oddzialywania ilatwo te pier$cienie przesuwat wzgledem siebie. 7. Poniewaz w graficie wigzania mi¢dzy plaszezyznami weglowymi sq bardzo slabe. 6.2. Budowa ciat statych 2. Zestalony tlen tworzy krysztaly molekularne. 3. Nie, poniewaz atomy wegla w sadzy nie tworz regularnych sieci kry- stalicznych, ale taw. wegiel bezpostaciowy. 4, Kowalnos¢, zwigzana bezposrednio z brakiem kierunkowosci wiqzan metalicznych. 5. Cukier tworzy krysztaly mniej twarde niz NaCl, poniewaz wiazania pomiedzy elementami sieci sq slabsze. 6.3. Wiasciwosci cieczy 1. Poniewaz w fosforze biatym sq mnie} trwate wiazania pojedyncze, podczas gdy w azocie istnieja trwale wiqzania potrdjne. 2. Szkio peka wzdiua, przypadkowych plaszezyzn, gdyz nie tworzy regu- Jarnej sieci krystalicznej. 3. Br, - czasteczka niepolarna z wiazaniem pojedynczym, w stanie sta- tym tworzy krysztal molekularny, w ktérym wystepuja wigzania van der Waalsa. HC1i H,O sa czasteczkami polarnymi, tworzacymi w ciele statym du- zo silniejsze oddzialywania migdzyczasteczkowe: HCI — dipol-dipol, H,0 - wiazania wodorowe. 4.F, jest czasteczka najlzejsza, czyli fluor jest najbardziej lotny. W awiazkach fluor wykazuje najwigkszq ze wszystkich pierwiastkéw elektroujemnos¢, tworzac zwigzki, w kt6rych zawsze obdarzony jest tadunkiem ujemnym. Wiekszoé¢ czasteczek metal-fluor ma wiazania jonowe. W miare wzrostu promienia i masy fluorowca maleje jego lotnogé i sklonnosé do tworzenia wigzafi jonowych, Najmniej lotny 1, w warunkach pokojowych jest cialem stalym o krysztalach moleku- larnych. . Krysztat kowalencyjny - SiO;, jonowy - Na,O, molekularny — zestalo- ny O, i metaliczny — Na. 6. S61 obniza temperature topnienia lodu, powodujac zamarzanic wody w temperaturze nizszej niz 0°C. wn 2Literatura pomocnicza ‘Chemia nieorganiczna A. Bielafiski, Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 1999. J. A. Coonrod, G. C, Pimentel, Chemia dzigi jutro, Wroctaw 1993. J. Lubezak, R. Lubczak, J. Kalembkiewicz, Nazwy zwigzkdw chemicznych, Rzeszow 1999, L. Pajdowski, Chemia ogdlna, Warszawa 1997. L. Pauling, P. Pauling, Chernia, Warszawa 1989. Tablice chemiczne, red. W. Mizerski, Warszawa 1997. Stechiometria J. Emsley, Chemia — przewodnik po pierwiastkach, Warszawa 1997. R. Marcinkowski, N. Sygniewicz, M. Torbicka, Stechiomeiria, Warszawa 1995. L. Pajdowski, Chemia ogdina, Warszawa 1997. Poradnik chemika analityka, red. J. Ciba, Warszawa 1994, Tablice chemiczne, red. W, Mizerski, Warszawa 1997. Budowa atomu i czqsteczki J. Araminowicz, K. Matuszyfiska, M. Praytuta, Laboratorium fizyki jgdrowej, Warszawa 1974. A. Czerwitiski, Energia jadrowa i promieniotworezose, Warszawa 1998. J. Cipera, Podstawy chemii ogdlnej, Warszawa 1988. {. Fichstaedt, Ksigga pierwiastkow, Warszawa 1970. J. Emsley, Chemia — przewodnik po pierwiastkach, Warszawa 1997. Fizyczne podstawy chemii, red. L. Werblan, Warszawa 1988. A. Huczko, Fullereny, Warszawa 2000. W. Kolos, Elementy chemi kwantowej sposobem niematematyeznym wylozone, Warszawa 1979. 212 Aktyn Ameryk Antymon Argon Arsen Astat Azot Bar Berkel Beryl Bizmut Bohr Bor Brom Cer Cez Chior Chrom Cyna Cynk Cyrkon Dubn Dysproz Einstein Erb Europ Ferm Fluor Fosfor Frans Gadolin Gal German Glin Hafn Has Hel Holm Ea aCe dod Kadm Kaliforn ur Kobalt Krypton Krzem Ksenon Lantan. Lit Lorens Lutet Magnez Mangan Meitner Mendelew Miedz Maolibden Neodym Neon Neptun Nikiel Niob Nobel Otow Osm Pallad Platyna Pluton Polon Potas Prazeodym Promet Protaktyn w kolejnosei alfabetyczne| Rad Radon Ren Rod Rteé Rubid Ruten Rutherford Samar Seaborg Selen Siarka Skand Séd Srebro Stront Tal Tantal Technet Tellur Terb Tien Tor Tut Tytan Ununbium Ununnilium Ununquadium Unununium Uran Wanad Waph Wegiel Wod6r Wolfram, Zioto Zelazo Uub Uug Uuu JRESstog Osle Csle Cel8 bo eC CeCe] A | @ @3s| GF 2 Ort» Onl CsOr E as Qs @s Ge # 2 Cie Oils lOO 3] OE 8 @& @8 J ° zos| a()3|2 (8 Or a( a ak) 216 Gestosé wodnych roztwordw zasad, kwaséw i alkoholu etylowego w temperaturze 291 K i eee NO Heese ern 30 | 1,828 4,151 1,185 1,220 0,955 35 4,384 1,176 1,217 1261 | 0,046 40 1,431 1,199 1,250 1904 0.937 46 4,479 4,283 1949 (0.926 50 1,527 13140 | 1307 | 0,916 55 1944 1447 0.904 60 i i : 4,372 1500 0,898 65 ; | 1897 1855 | (0881 70 4418 1912 | 0.869 75 1,438 4,671 | (0,887 80 1,487 1720 0.845 85 4,873 17810838 90 1489 «= 1817, 820 95 1500 : 1,836 : 0,806 400 1620 1,843 | 70H 217TABLICE , Indeks saat 183 % ale / *: imer a ; 2 ‘ dimeryzacja zwiqzku 170 @ dipol 167 %

You might also like

• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5814)
• The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  

  From Everand

  The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  Brene Brown

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1092)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (844)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Principles: Life and Work

  

  From Everand

  Principles: Life and Work

  Ray Dalio

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (609)
• The Glass Castle: A Memoir

  

  From Everand

  The Glass Castle: A Memoir

  Jeannette Walls

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1716)
• Grit: The Power of Passion and Perseverance

  

  From Everand

  Grit: The Power of Passion and Perseverance

  Angela Duckworth

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (590)
• Sing, Unburied, Sing: A Novel

  

  From Everand

  Sing, Unburied, Sing: A Novel

  Jesmyn Ward

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1104)
• Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  

  From Everand

  Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  Margot Lee Shetterly

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (897)
• Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  

  From Everand

  Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  Phil Knight

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (540)
• The Perks of Being a Wallflower

  

  From Everand

  The Perks of Being a Wallflower

  Stephen Chbosky

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2104)
• The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  

  From Everand

  The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  Ben Horowitz

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (348)
• Bad Feminist: Essays

  

  From Everand

  Bad Feminist: Essays

  Roxane Gay

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1018)
• Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  

  From Everand

  Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  Ashlee Vance

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (474)
• Her Body and Other Parties: Stories

  

  From Everand

  Her Body and Other Parties: Stories

  Carmen Maria Machado

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (822)
• The Outsider: A Novel

  

  From Everand

  The Outsider: A Novel

  Stephen King

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1850)
• The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  

  From Everand

  The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  Siddhartha Mukherjee

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (271)
• The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  

  From Everand

  The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  Viet Thanh Nguyen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (122)
• Angela's Ashes: A Memoir

  

  From Everand

  Angela's Ashes: A Memoir

  Frank McCourt

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (441)
• Brooklyn: A Novel

  

  From Everand

  Brooklyn: A Novel

  Colm Toibin

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (1947)
• The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  

  From Everand

  The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  Meik Wiking

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (401)
• A Man Called Ove: A Novel

  

  From Everand

  A Man Called Ove: A Novel

  Fredrik Backman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (4770)
• The Art of Racing in the Rain: A Novel

  

  From Everand

  The Art of Racing in the Rain: A Novel

  Garth Stein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (4203)
• The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  

  From Everand

  The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  Thomas L. Friedman

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2259)
• Steve Jobs

  

  From Everand

  Steve Jobs

  Walter Isaacson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (807)
• A Tree Grows in Brooklyn

  

  From Everand

  A Tree Grows in Brooklyn

  Betty Smith

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1929)
• The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  

  From Everand

  The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  Sarah M. Broom

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (98)
• Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  

  From Everand

  Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  Gilbert King

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (266)
• Yes Please

  

  From Everand

  Yes Please

  Amy Poehler

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1898)
• Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  

  From Everand

  Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  Doris Kearns Goodwin

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (234)
• A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  

  From Everand

  A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  Dave Eggers

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (231)
• The Woman in Cabin 10

  

  From Everand

  The Woman in Cabin 10

  Ruth Ware

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2522)
• English Plus 2 Workbook

  

  Document106 pages

  English Plus 2 Workbook

  Ewelian

  64% (33)
• Fear: Trump in the White House

  

  From Everand

  Fear: Trump in the White House

  Bob Woodward

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (738)
• Wolf Hall: A Novel

  

  From Everand

  Wolf Hall: A Novel

  Hilary Mantel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3811)
• John Adams

  

  From Everand

  John Adams

  David McCullough

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2409)
• On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  

  From Everand

  On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  Naomi Klein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (74)
• The Light Between Oceans: A Novel

  

  From Everand

  The Light Between Oceans: A Novel

  M.L. Stedman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (789)
• Interface 2 - Teacher's Book

  

  Document321 pages

  Interface 2 - Teacher's Book

  Ewelian

  50% (4)
• Manhattan Beach: A Novel

  

  From Everand

  Manhattan Beach: A Novel

  Jennifer Egan

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (792)
• The Constant Gardener: A Novel

  

  From Everand

  The Constant Gardener: A Novel

  John le Carré

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (104)
• The Unwinding: An Inner History of the New America

  

  From Everand

  The Unwinding: An Inner History of the New America

  George Packer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (45)
• Fizyka Liceum 1

  

  Document496 pages

  Fizyka Liceum 1

  Ewelian

  No ratings yet
• Gateway Plus 2 Workbook

  

  Document62 pages

  Gateway Plus 2 Workbook

  Ewelian

  50% (2)
• Gateway Plus 2 Workbook

  

  Document62 pages

  Gateway Plus 2 Workbook

  Ewelian

  50% (2)
• Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  

  From Everand

  Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  Jay Sekulow

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (137)
• Little Women

  

  From Everand

  Little Women

  Louisa May Alcott

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (104)
• Chemia 1 Wyd Operon LO Poziom Rozszerzony

  

  Document146 pages

  Chemia 1 Wyd Operon LO Poziom Rozszerzony

  Ewelian

  No ratings yet
• Interface 2 - Workbook

  

  Document160 pages

  Interface 2 - Workbook

  Ewelian

  67% (3)
• Grammar Plus 3

  

  Document99 pages

  Grammar Plus 3

  Ewelian

  No ratings yet