cenejeä^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe ceb[U, HegCes ³eeb®³ee 2013 – 2014 Je ³eeHeg{erue
DeY³eeme¬eÀceeJej
  DeeOeeefjle 

F³ellee yeejeJeer
DeLe&µeem$e
 

 
First Edition: January 2015
 

 
þUkeÀ Jewefµe<ìîes:
 
• DeY³eeme¬eÀcee®ee Òeµve Je GÊejeb®³ee mJeªHeele HeefjHetCe& meceeJesµe
 
• HeeþîeHegmlekeÀeleerue meJe& Òeµveeb®eer Je yees[e&®³ee ÒeµveHeef$ekeÀeb®eer (cee®e& 08- cee®e& 14) GÊejs meceeefJe<ì
  • Òel³eskeÀ Òeµveemeeþer meg³eesi³e iegCe³eespevee
  • DeefOekeÀ mejeJeemeeþer cenÊJee®es Flej Òeµve meceeefJe<ì
 
• GpeUCeermeeþer Òel³eskeÀ ÒekeÀjCee®³ee µesJeìer meejebµe
• yees[e&®³ee ÒeµveHeef$ekesÀ®³ee veJeerve DeejeKe[îeevegmeej oesve vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesµe
 
• yees[e&®eer cee®e& 2014 ®eer ÒeµveHeef$ekeÀe meceeefJe<ì
 
• meeOeer DeeefCe DeesIeJeleer Yee<ee
  • mJe³ebcetu³eceeHeveemeeþer GHe³egkeÌle
 

   

  Printed at: Repro India Ltd., Mumbai

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical
including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.
 

  TEID : 827
 ÒemleeJevee
DeLe&µeem$e ner meeceeefpekeÀ µeem$ee®eer Deµeer µeeKee Deens, peer GlHeeove, efJelejCe, Jemlet Je mesJeeb®ee GHeYeesie DeeefCe l³eeb®es keÀe³e&#ece J³eJemLeeHeve
³eeb®³eeµeer efveieef[le Demeles. l³ee®es cegK³elJes oesve Yeeie He[leele – met#ceue#eer DeLe&µeem$e DeeefCe meceûeue#eer DeLe&µeem$e. met#ceue#eer DeLe&µeem$e DeeHeu³eeuee
ueneve Jew³eefkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ Jele&CegkeÀer®es efJeµues<eCe keÀjC³eele ceole keÀjles, lej meceûeue#eer DeLe&µeem$e ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee
Jele&CegkeÀerµeer efveieef[le Demeles.
DeO³eeHevee®³ee cegÎîeebefJe<e³eer veJeerve ¢ef<ìkeÀesve IesTve Deecner `F³ellee yeejeJeer JeeefCep³e: DeLe&µeem$e' ns HegmlekeÀ DeeHeu³eekeÀefjlee IesTve ³esle
Deenesle, DeeefCe l³ee³eesies ³ee efJe<e³ee®³ee meKeesue DeY³eemee®ee Hee³ee j®eC³ee®ee Deece®ee Òe³elve Deens.
meoj HegmlekeÀ efµe#eCe ceb[Ue®³ee megOeeefjle DeY³eeme¬eÀce Je ceeie&oµe&keÀ leÊJeebvegmeej efueefnC³eele Deeuesues Demetve ³eeceO³es HeeþîeHegmlekeÀeleerue Òeµveebyejesyej®e
cee®e& 2008 les cee®e& 2014 He³e¥le®³ee yees[e&®³ee ÒeµveHeef$ekeÀebceOeerue Òeµveeb®eer GÊejs meceeefJe<ì keÀjC³eele Deeueer Deensle.
lemes®e, Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeele mejeJeemeeþer DeefOekeÀ Òeµveeb®ee meceeJesµe kesÀuee Deens. ³eeceeies, efJe<e³ee®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCes ne SkeÀcesJe nslet
vemetve ³ee mHeOee&lcekeÀ³egieele efJeÐeeL³ee¥vee DeveskeÀefJeOe mHeOee¥vee ³eµemJeerHeCes meeceesjs peeC³eemeeþer le³eej keÀjCes nener nslet meeO³e kesÀuee Deens.
GHeefJe<e³eebceO³es efJeYeeieCeer kesÀuesu³ee Òeµve Je GÊejeb®³ee mJeªHeeleerue j®evescegUs ns HegmlekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee efJe<e³ee®es menpe DeekeÀueve keÀjC³eemeeþer
meene³³eYetle þjsue.
lemes®e, Òel³eskeÀ Òeµveeb®³ee GÊejeb®eer cegÎsmeto yeebOeCeer kesÀueer Deens. p³ee³eesies GÊejs ue#eele þsJeCes Je leer Hejer#esle efueefnCes meesHes peeF&ue. Òel³eskeÀ
Òeµvee®es cenÊJe ue#eele ³eeJes ³eemeeþer vecegvee Òeµve meg³eesi³e iegCe³eespevesmeefnle efoues Deensle.
DeY³eemeuesu³ee ÒekeÀjCee®eer GpeUCeer JneJeer ³eemeeþer Òel³eskeÀ ÒekeÀjCee®ee µesJeì meejebµe Je HegvejeJeueeskeÀveeves kesÀuesuee Deens. HegmlekeÀele yees[e&®³ee
ÒeµveHeef$ekesÀ®³ee DeÐe³eeJele DeejeKe[îeevegmeej oesve vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀeb®eener meceeJesµe kesÀuee Deens.
meoj HegmlekeÀ efJeÐeeL³ee¥meeþer DeY³eemee®es GÊece meeOeve þjsue Je DeefOekeÀ DeesIeJel³ee Yee<esle efJeÐeeL³ee¥vee ³ee efJe<e³eeleerue mebkeÀuHevee mecepetve
IesC³eeme meene³³e keÀjsue ³ee®eer Deecnebuee Kee$eer Deens.
JesUs®es ³eesi³e efve³eespeve Je efve³eefcele DeY³eemeeves ³eµe ÒeeHleer keÀje. legce®³ee ceoleermeeþer Deecner meowJe lelHej Deenesle. HegmlekeÀ meJeexÊece nesC³eemeeþer
meJeexHejer Òe³elve keÀjC³eele Deeues Deensle. les DeefOekeÀeefOekeÀ GÊece JneJes ³eekeÀefjlee DeeHeu³ee yengcetu³e met®evee DeeefCe DeefYeÒee³e mJeeieleen& Deens. DeeHeCe
DeeHeu³ee met®evee efkebÀJee Òeefleef¬eÀ³ee Heg{erue F-cesueJej HeeþJet µekeÀlee. mail@targetpublications.org
meJe& efJeÐeeL³ee¥vee neefo&keÀ µegYes®íe !
ÒekeÀeµekeÀ

yees[e&®³ee ÒeµveHeef$ekesÀ®ee DeejeKe[e

JesU: 3 leeme SketÀCe iegCe: 80
Òe.1. Jemlegefve<þ Òeµve. [16]
³eeceO³es leerve GHeÒeµveeb®ee meceeJesµe neslees. meJe& GHeÒeµve mees[efJeCes DeefveJee³e& Deens.
(De) Heg{s efouesu³ee kebÀmeeleerue ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeves HetCe& keÀje.
Hee®e GHeÒeµve efoues peeleerue. Òel³eskeÀ GHeÒeµveemeeþer ®eej He³ee&³e efoues peeleerue. [Òel³eskeÀer 1 iegCe]
(ye) ³eesi³e pees[îee pegUJee.
Hee®e GHeÒeµve efoues peeleerue. Òel³eskeÀ GHeÒeµveemeeþer ®eej He³ee&³e efoues peeleerue. [Òel³eskeÀer 1 iegCe]
(keÀ) Heg{erue efJeOeeves yejesyej efkebÀJee ®etkeÀ les efuene.
mene GHeÒeµve efoues peeleerue. [Òel³eskeÀer 1 iegCe]
Òe.2. (De) Heg{erue mebkeÀuHeveeb®³ee J³eeK³ee Ðee efkebÀJee mHe<ìerkeÀjCe keÀje. [06]
(meneHewkeÀer keÀesCelesner leerve) [Òel³eskeÀer 2 iegCe]
 (ye) keÀejCes Ðee efkebÀJee efJeOeeves mHe<ì keÀje. [06]
(meneHewkeÀer keÀesCelesner leerve) [Òel³eskeÀer 2 iegCe]
Òe.3. (De) HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje. [06]
(meneHewkeÀer keÀesCelesner leerve) [Òel³eskeÀer 2 iegCe]
(ye) mebef#eHle efìHee efuene. [06]
(®eejHewkeÀer keÀesCelesner oesve) [Òel³eskeÀer 3 iegCe]
Òe.4. Heg{erue Òeµveeb®eer Lees[ke̳eele GÊejs efuene. [12]
(meneHewkeÀer keÀesCelesner leerve) [Òel³eskeÀer 4 iegCe]
Òe.5. Heg{erue efJeOeeveebµeer DeeHeCe mencele Deenele keÀer veener les mekeÀejCe mHe<ì keÀje. [12]
(meneHewkeÀer keÀesCelesner leerve) [Òel³eskeÀer 4 iegCe]
Òe.6. meefJemlej GÊejs efuene. [16]
(®eejeHewkeÀer keÀesCelesner oesve) [Òel³eskeÀer 8 iegCe]
SketÀCe: 80
cetu³eceeHeve ³eespevee
iegCe
(De) uesKeer Hejer#ee 80
(ye) ÒekeÀuHekeÀe³e& (leeW[er Hejer#esmen) 20
SketÀCe: 100

(De) IeìkeÀefvene³e iegCeefJeYeeieCeer

Deveg¬eÀceebkeÀ IeìkeÀ iegCe efJekeÀuHeebmen iegCe
De - efJeYeeie
1. met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®eer DeesUKe 4 08
2. GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve 6 10
De. ceeieCeer®es efJeµues<eCe 8 15
3.
ye. ceeieCeer®eer ueJe®eerkeÀlee 8 15
4. GlHeeokeÀe®eer Jele&CetkeÀ 6 10
5. yeepeeje®es ÒekeÀej Je HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefµ®eleer 6 10
6. GlHeeovee®es IeìkeÀ 4 06
ye - efJeYeeie
7. meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®eer DeesUKe 4 08
8. je<ì^er³e GlHeVe 6 13
9. SketÀCee®es efveOee&jkeÀ 8 15
10. Hewmee 4 07
11. J³eeHeejer yeBkeÀ 6 10
12. ceO³eJeleea yeBkeÀ 6 10
13. meeJe&peefvekeÀ DeLe&µeem$e 4 07
SketÀCe: 80 144
 (ye) GefÎ<ìebvegmeej iegCeefJeYeeieCeer
Deveg¬eÀceebkeÀ GefÎ<ìs iegCe ìkeÌkesÀ efJekeÀuHeebmen iegCe
1. %eeve 17 21 30
2. DeekeÀueve 20 25 36
3. GHe³eespeve 28 35 50
4. keÀewµeu³e 15 19 28
SketÀCe: 80 100 144
(keÀ) ÒeµveÒekeÀejebceOeerue iegCeefJeYeeieCeer
Deveg¬eÀceebkeÀ ÒeµveÒekeÀej iegCe ìkeÌkesÀ efJekeÀuHeebmen iegCe
1. Jemlegefve<þ Òeµve 16 20 16
2. Lees[ke̳eele GÊejs 48 60 96
3. meefJemlej GÊejs 16 20 32
SketÀCe: 80 100 144

¬eÀ. Heeþe®es veeJe He=<þ ¬eÀceebkeÀ

`De' efJeYeeie (met#ceue#eer DeLe&µeem$e)
1. met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®eer DeesUKe 1
2. GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve 14
(De) ceeieCeer®es efJeµues<eCe 34
3.
(ye) ceeieCeer®eer ueJe®eerkeÀlee 52
4. GlHeeokeÀe®eer Jele&CetkeÀ 69
5. yeepeeje®es ÒekeÀej Je HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefµ®eleer 95
6. GlHeeovee®es IeìkeÀ 108
`ye' efJeYeeie (meceûeue#eer DeLe&µeem$e)
7. meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®eer DeesUKe 121
8. je<ì^er³e GlHeVe 135
9. SketÀCee®es efveOee&jkeÀ 161
10. Hewmee 194
11. J³eeHeejer yeBkeÀ 212
12. ceO³eJeleea yeBkeÀ 228
13. meeJe&peefvekeÀ DeLe&µeem$e 253
vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀe – 1 269
vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀe – 2 271
yees[e&®eer ÒeµveHeef$ekeÀe: cee®e& 2014 274

met®evee: HeeþîeHegmlekeÀeleerue meJe& Òeµveebvee * ®eer KetCe kesÀuesueer Deens.

 
  get Publications Pvt. Ltd.
Tar 01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe

01 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe

DeO³e³evee®es cegÎs ii. met#ceue#eer DeLe&µeem$e DeLe&J³eJemLesleerue ueneve

1.1 ÒemleeJevee Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeb®³ee cnCepes®e, efJeefµeä GHeYeeskeÌlee,
1.2 met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®eer SsefleneefmekeÀ Jeeì®eeue GlHeeovemebmLee, GlHeeokeÀ Fl³eeoeR®³ee DeeefLe&keÀ
1.3 met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®ee DeLe& Je J³eeK³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCeejs µeem$e Deens.
iii. DeLee&le met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®ee ¢efäkeÀesve ne
1.4 met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®eer J³eeHleer Je DeY³eemeefJe<e³e
1.5 met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®eer Jewefµe<ìîes J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej®ee Deens, cnCepes®e ns µeem$e
1.6 met#ceue#eer DeLe&µeem$ee®es cenÊJe DeeefCe GHe³egkeÌlelee Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeesie, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe Fl³eeoeR®ee
DeY³eeme keÀjles.
1.1 ÒemleeJevee iv. ns µeem$e `cetu³e efme×evle' cnCetvener DeesUKeues peeles.
Òe.1. DeLe&µeem$ee®ee DeLe& mHeä keÀje. [2 ] meceûeue#eer DeLe&µeem$e:
GÊej: i. DeLe&µeem$e ns ceeveJeer Jele&veeµeer efveieef[le Demeuesues i. Fbûepeerleerue Macro ³ee µeyoe®eer GlHeÊeer cetU ûeerkeÀ
meeceeefpekeÀ µeem$e Deens. ns µeem$e efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®es µeyo ‘Makros’ ³eeHeemetve Peeueer Deens.
GlHeeove, JeeìHe lemes®e GHeYeesie ³ee®es efJeµues<eCe keÀjles. ‘Makros’ ³ee®ee DeLe& ceesþe Demee neslees.
ii. uee³eesvesue je@efyevme ³eeb®³ee celes, ’efJeefJeOe iejpee ii. meceûeue#eer DeLe&µeem$eele meceûe DeLe&J³eJemLes®³ee
DeeefCe He³ee&³eer GHe³eesie DemeCeejer ce³ee&efole HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme
meeOevemeeceûeer ³eeb®³ee HejmHejmebyebOeebµeer efveieef[le kesÀuee peelees. Goe. jeä^er³e GlHeVe, jeä^er³e GlHeeove
Demeuesu³ee ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCeejs Fl³eeoer.
µeem$e cnCepes DeLe&µeem$e nes³e.“ iii. cnCepes®e, meceûeue#eer DeLe&µeem$ee®ee ¢efäkeÀesve
iii. Òee. me@c³egSumeve ³eeb®³ee µeyoele, ’ceeveJe Je meceg®®e³eelcekeÀ Demelees. cnCepes®e, les SketÀCe
meceepe, Hewµee®³ee meene³³eeves DeLeJee l³eeefµeJee³e iegbleJeCetkeÀ, SketÀCe GHeYeesie Fl³eeoeR®ee DeY³eeme
ogefce&U Je J³eeJemeeef³ekeÀ¢<ìîee ieefleµeerue Demes keÀjles.
GlHeeove IeìkeÀ p³ee He×leerves JeeHeªve efJeefJeOe iv. ns µeem$e `GlHeVe efme×evle' cnCetvener DeesUKeues peeles.
Jemletb®es GlHeeove keÀjle jenlees Je meceepeeleerue Òe.3. HeÀjkeÀ mHeä keÀje. met#ceue#eer DeLe&µeem$e Je meceûeue#eer
efJeefJeOe J³ekeÌleer DeeefCe ieìebvee l³ee®es Jele&ceeve Je DeLe&µeem$e.
YeefJe<³eeleerue GHeYeesieemeeþer JeeìHe keÀjlees, l³ee [cee®e& 09, 12, 13, Dee@keÌìesyej 10, 11] [2]
Òeef¬eÀ³es®³ee DeY³eemeeme DeLe&µeem$e Demes cnCeleele. GÊej:
Òe.2. DeLe&µeem$ee®eer efJeYeeieCeer mHe<ì keÀje. [4] Deveg
met#ceue#eerr DeLe&µeem$e meceûeue#eer DeLe&µeem$e
GÊej: DeLe&µeem$ee®eer oesve µeeKeebceO³es efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. ¬eÀ.
met#ceue#eer DeLe&µeem$e Je meceûeue#eer DeLe&µeem$e. 1. Fbûepeer µeyo Micro ³ee®eer Fbûepeer µeyo Macro ³ee®eer
met#ceue#eerr DeLe&µeem$e: GlHeÊeer cetU ûeerkeÀ µeyo GlHeÊeer cetU ûeerkeÀ µeyo
i. Fbûepeerleerue Micro ³ee µeyoe®eer GlHeÊeer cetU ûeerkeÀ Mikros ³eeHeemetve Peeueer Makros ³eeHeemetve Peeueer
µeyo ‘Mikros’ ³eeHeemetve Peeueer Deens. ‘Mikros’ Deens.³ee®ee DeLe& Del³eble Demetve l³ee®ee DeLe& ceesþe
³ee®ee DeLe& Del³eble ueneve efkebÀJee SkeÀ-oµeue#eebµe Yeeie. ueneve Demee Deens. Demee Deens.
  1
 
  get Publications Pvt. Ltd.
Tar F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
2. met#ceue#eerr DeLe&µeem$eele meceûeue#eer DeLe&µeem$eele,   v.  l³eebveer JeeHejuesues meerceevle leÊJe ns met#ceue#eer
ueneve Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ meceûe efkebÀJee mebHetCe& DeeefLe&keÀ efJeMues<eCee®es cenÊJee®es Je DeefveJee³e& meeOeve
IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ DeLe&J³eJemLes®³ee HeeleUerJejerue Peeues Deens.
Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee DeY³eeme vi.  [sefJe[ efjkeÀe[ex, Je pes. Sme. efceue ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ
peelees. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ kesÀuee peelees. Goe. jeä^er³e efJeJes®eveelener met#ceue#eer ¢efäkeÀesve Dee{Utve ³eslees.
GHeYeeskeÌlee, efJeefµeä GlHeVe, jeä^er³e GlHeeove, vii.  pes. Deej. efnkeÌme, Òee. me@c³egSumeve, Òee. efHeieg,
GlHeeovemebmLee, Jew³eeqkeÌlekeÀ SketÀCe GHeYeesie, SketÀCe ®eWyejueerve, Þeerceleer peesve je@efyevmeve Fl³eeoer Dev³e
GlHeeokeÀ Fl³eeoer. iegbleJeCetkeÀ Fl³eeoer. DeLe&Meem$e%eebveerner met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee
3. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns meceûeue#eer DeLe&Meem$e ns efJekeÀemeele ceesuee®es ³eesieoeve kesÀues Deens.
DebMeue#eer Deens. meceg®®e³eelcekeÀ Deens.
1.3 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je J³eeK³ee
4. ³eeuee cetu³e efme×evle Demes ³eeme GlHeVe efme×evle Demes
cnìues peeles. cnìues peeles. *Òe.5. cenÊJee®³ee J³eeK³eeb®³ee meboYee&men met#ceue#eer
5. ³ee Meem$eele DeebeMf ekeÀ ³ee Meem$eele meJe&meeOeejCe DeLe&Meem$ee®ee DeLe& mHeä keÀje. [4]
meceleesuee®es efJeMues<eCe meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues GÊej: i. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeLe&
kesÀues peeles. peeles. De. Fbûepeerleerue Micro ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer cetU
6 ³eele efJeYeepeve He×leer®ee ³eele SkeÀ$eerkeÀjCe efkebÀJee ûeerkeÀ µeyo Mikros ³eeHeemetve Peeueer Deens.
JeeHej kesÀuee peelees. jeMeer He×leer®ee JeeHej kesÀuee l³ee®ee DeLe& Del³eble ueneve Demee Deens.
peelees. ye. ³ee Meem$eele DeLe&J³eJemLesleerue ueneve
[keÀesCelesner ®eej cegÎs DeHesef#ele Deensle.] Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee Jele&vee®es
efJeMues<eCe kesÀues peeles. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ
1.2 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer SsefleneefmekeÀ Jeeì®eeue GHeYeeskeÌlee, efJeefMeä GlHeeovemebmLee,
*Òe.4.mebef#eHle ìerHe efuene: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀ Fl³eeoer.
SsefleneefmekeÀ Jeeì®eeue. [3 ] keÀ. DeLee&le, met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns J³eeqkeÌleiele
GÊej: i. met#ceue#eer ¢efäkeÀesve ne ª{ o=efäkeÀesve Demetve ³ee mJeªHee®es Deens Je l³eeme cetu³e efme×evle
He×leer®ee ÒeejbYe meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee cnCetve DeesUKeues peeles.
keÀeueKeb[ele Peeuesuee Deens. ii. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee J³eeK³ee:
ii.  DeLe&Meem$ee®es pevekeÀ De@[ce efmceLe ³eebveer met#ceue#eer De. kesÀvesLe yeesu[eRie ³eeb®³ee celes, ’efJeefMeä
DeLe&Meem$ee®ee Hee³ee Ieeleuee. 1776 ceO³es ÒekeÀeefMele GlHeeovemebmLee, efJeefMeä kegÀìgbye, Jew³eeqkeÌlekeÀ
Peeuesu³ee l³eeb®³ee `jeä^e®eer mebHeÊeer' ³ee HegmlekeÀele l³eebveer efkeÀceleer, Jesleve, GlHeVe, efJeefMeä GÐeesie
efJeefMeä Jemlet DeeefCe GlHeeovee®es IeìkeÀ ³eeb®³ee efkeÀceleer DeeefCe efJeefMeä Jemlet®ee DeY³eeme keÀjCeejs
keÀMee efveOee&ejf le kesÀu³ee peeleele ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Meem$e cnCepes met#ceue#eer DeLe&Meem$e nes³e.“
Deens. kesÀvesLe yeesu[eRie ³eeb®³ee Jejerue J³eeK³es®ee
iii. Hejbleg, met#ceue#eerr DeLe&Meem$ee®ee KeN³ee DeLee&ves DeLe&, met#ceue#eer DeLe&Meem$e ne GHeYeesie
efJekeÀeme Je Òemeej veJemeveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e [e@. #es$eeleerue ueneve SkeÀkeÀ cnCetve kegÀìgbyee®ee,
DeeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀuee. GlHeeove #es$eeleerue ueneve SkeÀkeÀ cnCetve
iv.  l³eebvee met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es Kejs efMeuHekeÀej cnCetve GlHeeovemebmLeeb®ee Je efJeefMeä Jemlet®³ee
DeesUKeues peeles. 1890 meeueer ÒekeÀeefMele Peeuesues l³eeb®es GÐeesiee®ee lemes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ efkeÀceleer, Jesleve,
`DeLe&Meem$ee®eer cetueleÊJes' ns HegmlekeÀ met#ceue#eer DeeefLe&keÀ GlHeVe ³eeb®ee Je l³eeb®es efveOee&jCe keÀmes nesles
¢efäkeÀesveeJej DeeOeeefjle Deens.    ³ee®ee DeY³eeme Deens.
2

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
ye. cee@efjme [e@ye ³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLes®es
met#ceoMeea DeO³e³eve cnCepes met#ceue#eer
DeLe&Meem$e nes³e. cee@efjme [e@ye ³eeb®³ee ³ee
J³eeK³esÒeceeCes, met#ceue#eer efJeMues<eCeele
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee met#cemlejeJej
mJeleb$eHeCes Je leHeMeerueJeej DeY³eeme kesÀuee
peelees.
*Òe.6.J³eeK³ee Ðee efkebÀJee mebkeÀuHevee mHeä keÀje:
met#ceue#eer DeLe&Meem$e.
[cee®e& 09, 10, 12, 13, Dee@keÌìesyej 10, 11, 12] [2]
GÊej: ÒeMve 5 DeY³eemee [met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeLe& keÀesCel³eener
SkeÀe J³eeK³esmen]
Òe.7. mebef#eHle ìerHe efuene: met#ceue#eer DeLe&Meem$e.
[Dee@keÌìesyej 8, cee®e& 9] [3]
GÊej: i. Fbûepeerleerue Micro ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer cetU ûeerkeÀ
Meyo Mikros cnCepes®e Del³eble ueneve, ³eeHeemetve
Peeueer Deens. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns jeä^er³e
DeLe&J³eJemLesleerue ueneveeleu³ee ueneve IeìkeÀeMeer
mebyebefOele Deens.
ii. ³ee Meem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee, efJeefMe<ì
GlHeeovemebmLee, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀ Fl³eeoer ueneve
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees.
iii. ns Meem$e mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®eer ueneve Jew³eeqkeÌlekeÀ
IeìkeÀebceO³es efJeYeeieCeer keÀªve Òel³eskeÀ ueneve
SkeÀkeÀe®es mJeleb$eHeCes DeO³e³eve keÀjles.
iv. met#ceue#eer DeLe&Meem$e cnCepes DeLe&J³eJemLes®es
met#ceoMeea DeO³e³eve Demeles.
1.4 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer Je DeY³eemeefJe<e³e
*Òe.8.met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer Je DeY³eemeefJe<e³e
mHeä keÀje. [8]
GÊej: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e ÒeecegK³eeves Heg{erue
efme×evleebMeer efveieef[le Deens.
i. Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®es efme×evle:
SKeeÐee Jemlet DeLeJee mesJes®eer efkebÀcele keÀMeer efveOee&efjle
kesÀueer peeles, ns ³ee efme×evleele mHeä kesÀues peeles.
01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
keÀesCel³eener Jemlet®eer efkebÀcele ner Jemlet®eer ceeieCeer Je
HegjJeþe ³ee oesve MekeÌleeRveer þjles. cnCetve®e Jemlet®³ee
efkebÀcele efveefµ®eleer®³ee ÒeefkeÀ³es®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
Jemlet®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîee®es efJeµues<eCe DeeJeµ³ekeÀ
þjles. ceeieCeer®³ee efJeMues<eCeele GHeYeeskeÌl³ee®³ee
JeeieCegkeÀer®ee leHeMeerueJeej DeY³eeme kesÀuee peelees;
lemes®e, HegjJeþîee®³ee efJeMues<eCeele GlHeeovee®eer efmLeleer,
GlHeeove Ke®e& lemes®e GlHeeovemebmLee Je efJeefMeä
GÐeesiee®es Jele&ve DeeoeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
DeLee&le, Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®ee efme×evle
ne ceeieCeereJf e<e³ekeÀ efme×evle DeeefCe GlHeeove Je
GlHeeove Ke®e& efJe<e³ekeÀ efme×evle DeMee oesve GHeieìele
efJeYeeieuee peelees.
ii. GlHeeove IeìkeÀeb®eer efkebÀcele efveefM®eleer:
GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀceleer cnCepes®e Yetceermeeþer
Keb[, Þeceemeeþer Jesleve, Yeeb[Jeueemeeþer J³eepe Je
meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe ns keÀmes þjleele ³ee meboYee&leerue
DeY³eeme ³ee efme×evleeceO³es kesÀuee peelees.
iii. DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es efme×evle:
ne DeY³eeme ÒeecegK³eeves meeOevemeeceûeer®³ee keÀe³e&#ece
JeeìHeeMeer mebyebefOele Deens. pej meeOevemeeceûeer®³ee
Peeuesu³ee JeeìHeecegUs mebHetCe& meceepeeuee cenÊece
meceeOeeve ÒeeHle nesle Demesue lej les JeeìHe keÀe³e&#ece
JeeìHe Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
DeeefLe&keÀ keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej leerve ÒekeÀejs kesÀuee peelees.
De. GlHeeove #es$eeleerue keÀe³e&#ecelee:
GHeueyOe meeOevemeeceûeer®³ee ceoleerves DeefOekeÀlece
GlHeeove Ie[Jetve DeeCeCes cnCepes®e GlHeeove
#es$eeleerue keÀe³e&#ecelee nes³e.
ye. GHeYeesiee®³ee #es$eeleerue keÀe³e&#ecelee:
mebHetCe& meceepee®es peemleerle peemle meceeOeeve
nesF&ue DeMee He×leerves GlHeeefole Jemlet Je
mesJeeb®es ueeskeÀebceO³es efJelejCe nesCes cnCepes
GHeYeesiee®³ee #es$eeleerue keÀe³e&#ecelee nes³e.
keÀ. GlHeeovee®³ee j®evesmeboYee&leerue keÀe³e&#ecelee:
ueeskeÀebvee ÒeeOeev³eeves nJ³ee DemeCeeN³ee Jemletb®es
GlHeeove nesCes cnCepes GlHeeovee®³ee
j®evesmeboYee&leerue keÀe³e&#ecelee nes³e. cnCepes®e
SkebÀoj DeeefLe&keÀ keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej ³eele neslees.
  3

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
Lees[ke̳eele, met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e ne
ÒeecegK³eeves efkebÀcele efme×evle Je meeOevemeeceûeer®es JeeìHe ³eeb®³eeMeer
efveieef[le Deens. ns µeem$e GlHeeove, efJeYeepeve Je GHeYeesie
³eeb®³eeµeer mebyebefOele cetueYetle DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®ee DeY³eeme keÀjles.
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer:
i. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns J³eeqkeÌleiele mJeªHee®es Demeles.
ii. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee ÒecegKe DeY³eeme ne efkebÀcele
efme×evle Je meeOevemeeceûeer®es JeeìHe FLeHe³e&ble ce³ee&efole
Deens.
iii. ³ee Meem$eele efJeefMeä GHeYeeskeÌlee, GlHeeovemebmLee,
GlHeeokeÀ, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe, efkeÀceleer Fl³eeoer
Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ ue#eele Iesleues peeleele.
iv. mebHetCe& DeLe&æJ³eJemLes®ee efkebÀJee oeefjêîe, yeskeÀejer,
GlHeVee®eer efJe<ecelee Fl³eeoer jeä^er³e HeeleUerJejerue
mecem³eeb®ee ³ee Meem$eele DeY³eeme kesÀuee peele veener.
v. efJeÊeer³e Je ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCeebmeejKes keÀener
efme×evle met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®³ee
keÀ#esyeensj Deensle.
Lees[ke̳eele, met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer ce³ee&efole Deens.
*Òe.9.met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer Je DeY³eemeefJe<e³e
mHe<ì keÀje. [4]
GÊej: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e:
met#ceue#eer DeLe&Meem$e ÒeecegK³eeves Heg{erue efme×evleeb®ee
DeY³eeme keÀjles.
i. Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®es efme×evle:
ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesve MekeÌleeR®³ee DeeOeejs
keÀesCel³eener Jemlet®eer efkebÀcele þjJeCes ne ³ee
efme×evlee®ee ÒecegKe efJe<e³e Deens. ceeieCeer®es efJeMues<eCe
p³eele GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&CegkeÀer®ee efJe®eej neslees Je
HegjJeþîee®es efJeµues<eCe p³eele GlHeeovee®eer efmLeleer,
GlHeeove Ke®e&, GlHeeovemebmLee Je efJeefµe<ì GÐeesiee®es
Jele&ve ³ee®ee efJe®eej neslees, ³ee oesnesb®eener DeY³eeme ³ee
efme×evleele kesÀuee peelees.
ii. GlHeeove IeìkeÀeb®eer efkebÀcele efveefM®eleer:
®eej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀceleer efkebÀJee ceesyeoues
cnCepes®e, Yetceermeeþer Keb[, Þeceemeeþer Jesleve,
Yeeb[JeueeJej J³eepe Je meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe, ns keÀmes
þjleele ³ee meboYee&leerue efme×evlee®ee DeY³eeme
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
4
F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
iii. DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es efme×evle:
meeOevemeeceûeer®³ee keÀe³e&#ece JeeìHeecegUs mebHetCe&
meceepeeuee cenÊece meceeOeeve efceUeJes Je peemleerle
peemle keÀu³eeCe JneJes, ns ³ee efme×evlee®es ÒecegKe
GefÎ<ìs Deens. DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelesceO³es, GlHeeove
#es$eeleerue keÀe³e&#ecelee, GHeYeesiee®³ee #es$eeleerue
keÀe³e&#ecelee Je GlHeeovee®³ee j®evesmeboYee&leerue
keÀe³e&#ecelee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. cnCepes®e,
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee cegK³e efJe<e³e ne efkebÀcele
efme×evle Je meeOevemeeceûeer®es efJelejCe ne Deens.
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer:
  i. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee J³eeqkeÌleiele ¢efäkeÀesveecegUs
l³ee®eer J³eeHleerner ce³ee&efole Deens.
ii. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme ne ÒeecegK³eeves
cetu³eefme×evle Je meeOevemeeceûeer®es JeeìHe FlekeÀe®e
ce³ee&efole Deens.
iii. ³ee Meem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee, GlHeeovemebmLee,
GlHeeokeÀ, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe, efkeÀceleer Fl³eeoer
Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej neslees.
iv. meceûe DeLe&J³eJemLee efkebÀJee ieefjyeer, yeskeÀejer Deeoer je<ì^er³e
mecem³eeb®ee ³ee Meem$eele efJe®eej nesle veener.
v. efJeÊeer³e lemes®e ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCeebmeejKes keÀener
efme×evle met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee keÀ#esyeensj
Deensle.
cnCetve®e met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer ce³ee&efole Deens.
*Òe.10.mebef#eHle ìerHe efuene:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e
[cee®e& 14] [3]
GÊej: ÒeMve 8 DeY³eemee (met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e)
*Òe.11.met#ceue#eer DeLe&Meem$eele keÀesCel³ee cetueYetle DeeefLe&keÀ
ÒeMveeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees? [2]
GÊej: meeOevemeeceûeer ogefce&U Demeu³eecegUs efle®ee DeefOekeÀlece GHe³eesie
keÀªve meceepee®es peemleerle peemle DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe Ie[Jetve
DeeCeCes iejpes®es Deens.
met#ceue#eer DeLe&Meem$e Keeueerue cetueYetle ÒeMveeb®ee efJe®eej
keÀjles.

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
i. GlHeeove:
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®³ee
GlHeeoveemeeþer meeOevemeeceûeer®es keÀe³e&#ece efJelejCe
keÀjCes ne met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee cenÊJee®ee
DeY³eemeefJe<e³e Deens. ’keÀesCel³ee Jemletb®es Je efkeÀleer
ÒeceeCeele GlHeeove keÀjeJes? keÀesCel³ee He×leerves
keÀjeJes? Je keÀesCeer GlHeeove keÀjeJes?“ Fl³eeoer
ÒeMveeb®ee ³eele efJe®eej neslees.
ii. efJelejCe:
DeLe&J³eJemLesceO³es GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®es keÀe³e&#ece
efJelejCe ns ³ee®es GefÎ<ì Deens. ³eele ’GlHeeefole Jemlet
Je mesJeeb®es efJeYeepeve ueeskeÀebceO³es keÀmes keÀjeJes? Jemlet
keÀesCeeuee efJeleefjle keÀjeJ³eele?“ DeMee ÒeMveeb®ee
efJe®eej kesÀuee peelees.
iii. meeOevemeeceûeer®es keÀe³e&#ece JeeìHe Je DeeefLe&keÀ
keÀu³eeCe:
meeOevemeeceûeer®³ee keÀe³e&#ece JeeìHeecegUs meceepeeuee
peemleerle peemle meceeOeeve keÀmes ÒeeHle nesF&ue Je
ueeskeÀeb®es DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe keÀmes meeO³e nesF&ue ³ee®ee
³ee Meem$eele efJe®eej kesÀuee peelees.
*Òe.12.J³eeK³ee Ðee efkebÀJee mebkeÀuHevee mHeä keÀje:
DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee. [2 ]
GÊej: DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee cnCepes meeOevemeeceûeer®³ee
keÀceerlekeÀceer JeeHejeletve cenÊece meceeOeeve ÒeeHle keÀjCes. ³eele
leerve ÒekeÀej®³ee keÀe³e&#eceleeb®ee meceeJesMe Demelees.
i. GlHeeove #es$eeleerue keÀe³e&#ecelee:
GHeueyOe meeOevemeeceûeer®³ee ceoleerves peemleerle peemle
GlHeeove Ie[Jetve DeeCeCes cnCepes®e GlHeeove #es$eeleerue
keÀe³e&#ecelee nes³e.
ii. GHeYeesiee®³ee #es$eeleerue keÀe³e&#ecelee:
mebHetCe& meceepee®es peemleerle peemle meceeOeeve nesF&ue
DeMee He×leerves GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®es ueeskeÀebceO³es
efJelejCe nesCes cnCepes GHeYeesiee®³ee #es$eeleerue
keÀe³e&#ecelee nes³e.
iii. GlHeeovee®³ee j®evesmeboYee&leerue keÀe³e&#ecelee:
ueeskeÀebvee ÒeeOeev³eeves nJ³ee DemeCeeN³ee Jemletb®es
GlHeeove kesÀues peeCes cnCepes GlHeeovee®³ee
j®evesmeboYee&leerue keÀe³e&#ecelee nes³e. ner SkeÀ mebHetCe&
DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee Deens.
01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
1.5 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes
*Òe.13.met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes mHeä keÀje.
[8]
GÊej: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
i. Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele ueneve Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
Goe. efJeefMeä GlHeeovemebmLee, Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee,
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀ, efJeefMeä Jemlet®eer DeLeJee
IeìkeÀe®eer efkebÀcele Fl³eeoer.
³eele mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme kesÀuee
peele vemetve DeLe&J³eJemLes®³ee ueneve IeìkeÀe®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees.
ii. cetu³eefme×evle:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es Jemlet Je mesJeeb®³ee lemes®e
GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀceleer keÀMee þjJeu³ee peeleele
³ee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. Lees[ke̳eele, ns Meem$e
GlHeeove IeìkeÀeb®ee ceesyeouee, cnCepes®e YetæceerJej
Keb[, Þeceemeeþer Jesleve, Yeeb[JeueeJej J³eepe Je
meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe keÀmes þjleele ns mHeä keÀjles.
iii. efJeYeepeve He×leer:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele efJeYeepeve He×leer®ee JeeHej
neslees cnCepes®e ³eele DeLe&J³eJemLes®es ueneveele ueneve
Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀebceO³es efJeYeepeve kesÀues peeles Je veblej
Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee mJeleb$eHeCes Je leHeµeerueJeej DeY³eeme
kesÀuee peelees.
iv. DeebefMekeÀ meceleesue:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es efJeMues<eCe cnCepes DeebefMekeÀ
meceleesuee®es efJeµues<eCe nes³e. DeebefµekeÀ efJeµues<eCeele
Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee, efJeefMeä GlHeeovemebmLee,
efJeefMeä GÐeesie, Fl³eeoer Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeb®³ee meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues peeles.
³eeceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀeuee Flej IeìkeÀebHeemetve
JesieUs keÀe{ues peeles Je `Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece'
(Ceteris Paribus) ³ee cetueYetle ie=efnlee®ee DeeOeej
Iesle efJeJes®eveeme meg©Jeele kesÀueer peeles. DeeefLe&keÀ
®eueebceOeerue HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s ns efJeJes®eve ogue&#e
keÀjles.
  5

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
v. met#ceoMeea DeO³e³eve:
³ee Meem$eele DeLe&J³eJemLes®es met#ceoµeer& DeO³e³eve kesÀues
peeles. Òee. S. Heer. ueve&j ³eeb®³ee Meyoele Demes cnCelee
³esF&ue, ’met#ceDeLe&Meem$eeÜejs DeLe&J³eJemLeskeÀ[s peCet
keÀener met#ceoMe&keÀeÜejs Heeefnues peeles.
DeLe&J³eJemLeeªHeer Mejerjeleerue ueeKees HesMeer cnCepes
J³ekeÌleer Je kegÀìgbyes GHeYeeskeÌl³ee®³ee ªHeeves, lemes®e
J³ekeÌleer Je GlHeeovemebmLee GlHeeokeÀe®³ee ªHeeves
DeLe&J³eJemLes®³ee meb®eeueveeceO³es keÀMee ÒekeÀejs YetefcekeÀe
Heej Hee[leele ns DeY³eemeC³eemeeþer met#ceue#eer
DeLe&µeem$e ³ee HesMeeRkeÀ[s peCet keÀener met#ceoMe&keÀeletve
Heenles. cee@efjme [e@ye ³eeb®³ee celes, ’DeLe&J³eJemLes®es
met#ceoMeea DeO³e³eve cnCepes met#ceue#eer DeLe&Meem$e
nes³e.“ cnCepes®e met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es Òel³eskeÀ
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®es mJeleb$eHeCes Je
leHeMeerueJeej efJeMues<eCe lemes®e ef®eefkeÀlmee kesÀueer peeles.
Goe. ³eeceO³es mebHetCe& jeä^er³e DeLe&J³eJemLes®ee meceûe
HeeleUerJej efJe®eej kesÀuee peele veener, lej l³eeleerue
efJeefMeä IeìkeÀeb®ee met#ce DeY³eeme kesÀuee peelees.
vi. meeOevemeeceûeer®es JeeìHe Je DeeefLe&keÀ
keÀe³e&#eceleeb®es efJeMues<eCe:
ce³ee&efole ÒeceeCeele GHeueyOe DemeCeeN³ee GlHeeove
IeìkeÀeb®es efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveemeeþer
efJelejCe keÀmes kesÀues peeles ³ee®ee met#ceue#eer
DeLe&Meem$eele DeY³eeme kesÀuee peelees. GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee Je Jemletb®³ee efkeÀceleer ³eeb®³eeÜejs
meeOevemeeceûeer®es efvejefvejeȳee Jemletb®³ee
GlHeeoveele efJelejCe keÀmes þjles, Je l³eecegUs
keÀesCel³ee Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀjeJes, efkeÀleer
ÒeceeCeele GlHeeove keÀjeJes, l³ee®es efJelejCe keÀmes
kesÀues peeJes ns meJe& keÀmes þjles, ³ee meieȳee®ee
DeY³eeme met#ceue#eer DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
l³ee®eÒeceeCes, meeOevemeeceûeer®es Peeuesues efJelejCe ns
keÀe³e&#ece Deens keÀe ³ee®eer ef®eefkeÀlmee ³ee Meem$eele
kesÀueer peeles.
vii. meerceevle leÊJee®ee JeeHej:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele meerceevle leÊJee®ee
efJeMues<eCee®es meeOeve cnCetve JeeHej kesÀuee peelees.
SkeÀe Jee{erJe (meerceevle) veieecegUs SketÀCe HeefjceeCeele
6
F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
nesCeeje yeoue cnCepes meerceevle HeefjceeCe nes³e. meJe&
met#ceue#eer³e DeeefLe&keÀ efveCe&³e ns meerceevle HeeleUerJej
Iesleues peeleele. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee meJe&
efJeMues<eCeele meerceevle leÊJeeuee Devev³emeeOeejCe
cenÊJe Deens.
viii. DeveskeÀ ie=efnleeb®ee DeeOeej:
met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns HetCe& mHeOee&, mejkeÀej®es
efven&mle#esHee®es OeesjCe, Meg× Yeeb[JeueMeener, HetCe&
jespeieej, Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Fl³eeoer ie=efnleebJej
DeeOeejuesues Deens. Hejbleg JeemleJeele DeMeer HeefjefmLeleer
Dee{Ule veener. ³ee ie=efnleebcegUs efJeMues<eCe meesHes nesles.
Hejbleg efme×evlee®es efJeJes®eve efmLeleerMeerue yeveles.
l³ee®eyejesyej DeeefLe&keÀ ®eueebceOeerue
HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s DeeefCe yeouel³ee DeeefLe&keÀ
peieleekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles.
ix. ce³ee&efole J³eeHleer:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele jeä^er³e HeeleUerJejerue
DeeefLe&keÀ mecem³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peele veener. Goe.
YeeJeJee{, ceboer, J³eJenejleesuee®eer efmLeleer, oeefjêîe,
yesjespeieejer, ueeskeÀmebK³ee, DeeefLe&keÀ Jee{ Fl³eeoer.
l³eecegUs ³ee Meem$ee®eer J³eeHleer ce³ee&efole Deens.
x. yeepeej j®eveeb®es efJeMues<eCe:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es HetCe& mHeOee&, cekeÌlesoejer,
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej, Fl³eeoer
efJeefJeOe yeepeej j®eveeb®es efJeMues<eCe keÀªve ³ee
efvejefvejeȳee yeepeejele Jemlet®³ee efkeÀceleer Je
GlHeeovee®es ÒeceeCe keÀmes efveefM®ele nesles ³ee®es
mHeäerkeÀjCe kesÀues peeles.
Òe.14.J³eeK³ee Ðee efkebÀJee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje:
efJeYeepeve He×leer. [cee®e& 14] [2]
GÊej: ÒeMve 13 DeY³eemee [cegÎe ¬eÀceebkeÀ iii.]
*Òe.15. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes mHeä keÀje.
[cee®e& 11] [4]
GÊej: ÒeMve 13 DeY³eemee [keÀesCelesner 6 cegÎs DeHesef#ele]
*Òe.16. mebef#eHle ìerHe efuene:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer JewefMe<ìîes.
[cee®e& 08, 10, 12, 13, Dee@keÌìes 09, 10, 11] [3]
GÊej: ÒeMve 13 DeY³eemee [keÀesCelesner 4 cegÎs DeHesef#ele]

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
*Òe.17.J³eeK³ee Ðee efkebÀJee mebkeÀuHevee mHeä keÀje:
[Òel³eskeÀer 2 iegCe]
i.. Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀ.
GÊej: De. DeLe&J³eJemLes®³ee ueneveele ueneve IeìkeÀeme
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀ Demes cnCeleele.
Goe. Jew³eefkeÌlekeÀ kegÀìgbye, efJeefMeä
GlHeeovemebmLee, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe Fl³eeoer.
ye. met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ
DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees.
keÀ. ³eeceO³es DeLe&J³eJemLes®es ueneveele ueneve
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀebceO³es efJeYeepeve
kesÀues peeles Je l³eeveblej Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee
mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuee peelees.
ii. DeebefMekeÀ meceleesue.
GÊej: De. DeebefMekeÀ meceleesueele Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee,
efJeefMe<ì GlHeeovemebmLee, efJeefMe<ì GÐeesie
Fl³eeoer Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee
meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues peeles.
ye. ³ee He×leerle Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeuee
Flej DeeefLe&keÀ IeìkeÀebHeemetve JesieUs kesÀues peeles
Je `Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece' (Ceteris
Paribus) ³ee cetueYetle ie=en f lee®³ee DeeOeejs l³ee
IeìkeÀe®³ee meceleesuee®es efJeJes®eve kesÀues peeles.
keÀ. DeebefMekeÀ meceleesuee®³ee efJeJes®eveeceO³es
DeeefLe&keÀ ®eueebceOeerue HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s
ogue&#e kesÀues peeles.
iii. meeOevemeeceûeer®es JeeìHe.
GÊej: De. efvejefvejeȳee Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveemeeþer
meeOevemeeceûeer®ee JeeHej keÀjCes ³eeme
meeOevemeeceûeer®es efJelejCe Demes cnCeleele.
ye. Jemletb®³ee Je GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀceleercegUs
meeOevemeeceûeer®es efJelejCe keÀmes þjles, ³ee®es
mHe<ìerkeÀjCe met#ceue#eer DeLe&Meem$eeÜejs kesÀues
peeles.
keÀ. l³ee®eÒeceeCes meeOevemeeceûeer®es Peeuesues efJelejCe
ns keÀe³e&#ece Deens keÀer veener ³ee®eer ef®eefkeÀlmee
met#ceue#eer DeLe&Meem$e keÀjles.
01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
Òe.18.keÀejCes Ðee efkebÀJee efJeOeeves mHe<ì keÀje:
[Òel³eskeÀer 2 iegCe]
*i. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns cetu³eefme×evle cnCetve
ner DeesUKeues peeles. [cee®e& 11]
GÊej: De. Jemlet Je mesJeeb®³ee lemes®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
efkeÀceleer keÀMee þjleele ne met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®ee ÒecegKe DeY³eemeefJe<e³e Deens.
ye. efvejefvejeȳee Jemletb®³ee efkeÀceleer keÀMee
þjleele ns cetu³eefme×evleeceO³es mHe<ì nesles.
keÀ. efJeefJeOe GlHeeove IeìkeÀeb®ee ceesyeouee cnCepes®e
Yetceermeeþer Keb[, Þeceemeeþer Jesleve,
Yeeb[Jeueemeeþer J³eepe Je meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe
ne keÀmee þjJeuee peelees ³ee®ee DeY³eeme GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®³ee efme×evleeÜejs
kesÀuee peelees.
[. ³ee meJee¥®eer efkebÀcele DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer
Je HegjJeþe ³ee MekeÌleeRcegUs efveefM®ele nesles.
cnCepes®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns efJeefJeOe
Jemlet, mesJee lemes®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
efkebÀcele efveefM®eleerMeer efveieef[le Deens. cnCetve
l³eeme cetu³eefme×evle Demes cnìues peeles.
*ii. met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es DeebefMekeÀ
meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues peeles.
GÊej: De. DeebefMekeÀ meceleesueele Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeb®³ee meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues
peeles. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee, efJeefMe<ì
GlHeeovemebmLee, efJeefMe<ì GÐeesie Fl³eeoer.
ye. ³ee He×leerle Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeme Flej
DeeefLe&keÀ IeìkeÀebHeemetve JesieUs keÀe{ues peeles Je
`Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece'(Ceteris Paribus)
³ee ie=efnlee®³ee DeeOeejs efJeJes®eveeme meg©Jeele
kesÀueer peeles.
keÀ. met#ceue#eer DeLe&Meem$eeleerue DeveskeÀ efme×evle
DeMee ie=efnleeJej DeeOeejuesues Deensle.
[. l³ee®eÒeceeCes, DeebefMekeÀ meceleesuee®³ee
efJeJes®eveeceO³es DeeefLe&keÀ ®eueeb®³ee
HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s osKeerue ogue&#e kesÀues
peeles. cnCepes®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es
DeebefMekeÀ meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues peeles.
  7

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
*iii. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele meerceevle leÊJee®ee
efJeMues<eCee®es meeOeve cnCetve JeeHej kesÀuee peelees.
GÊej: De. SkeÀe Jee{erJe veieecegUs (meerceevle veieecegUs)
SketÀCe HeefjceeCeele nesCeeje yeoue ³eeuee
meerceevle HeefjceeCe Demes cnCeleele.
ye. meJe& cenÊJee®es met#ceue#eer DeeefLe&keÀ efveCe&³e ns
meerceevle HeeleUerJej Iesleues peeleele, cnCetve®e
³ee Meem$ee®³ee efJeJes®eveele meerceevle efme×evle
ne meeOeve cnCetve JeeHejuee peelees.
keÀ. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee meJe& efJeJes®eveebceO³es
meerceevle efme×evleeme Devev³emeeOeejCe cenÊJe
Deens.
[. l³ee®eÒeceeCes GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌlee ns
osKeerue ³ee leÊJee®ee JeeHej keÀªve DeeHeues
DeeefLe&keÀ efveCe&³e Iesle Demeleele.
cnCetve®e, meerceevle leÊJe ns met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®³ee efJeJes®eveele cenÊJee®es meeOeve
cnCetve JeeHejues peeles.
* iv. met#ceue#eer DeLe&Meem$eeleerue efme×evle DeveskeÀ
ie=efnleebJej DeeOeejuesues Demeleele.
[cee®e& 08, 14]
GÊej: De. DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer met#ceue#eer
¢ef<ìkeÀesveeJej DeeOeeefjle efJeefJeOe DeeefLe&keÀ
efme×evlee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. ³ee
meJee¥ceO³es `Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece' cnCepes®e
Ceteris Paribus ³ee cetueYetle ie=efnlee®ee
DeeOeej Iesleuesuee Deens.
ye. DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe efJeefMe<ì Jew³eeqkeÌlekeÀ
DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele DeebefMekeÀ
meceleesuee®es efJeMues<eCe kesÀues peeles.
keÀ. l³ee®eÒeceeCes, met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es HetCe&
mHeOee&, mejkeÀej®es efven&mle#esHee®es OeesjCe, Meg×
Yeeb[JeueMeener, HetCe& jespeieej Fl³eeoer ie=efnle
Oejues peeles.
cnCetve®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eve
ns DeveskeÀ ie=efnleebJej DeeOeejuesues Deens.
8
F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
v. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer ie=nerlekesÀ ner DeJeemleJe
Deensle. [cee®e& 10]
GÊej: De. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns DeveskeÀ ie=efnleebJej
DeeOeejuesues Deens. Goe. HetCe& mHeOee&,
mejkeÀejer efven&mle#esHee®es OeesjCe, Meg×
Yeeb[JeueMeener, HetCe& jespeieej, Flej
HeefjefmLeleer keÀe³ece, Fl³eeoer. Hejbleg JeemleJeele
DeMeer HeefjefmLeleer Dee{Ule veener.
ye. ³ee ie=efnleebcegUs efJeJes®eve meesHes peeles; Hejbleg
efme×evle efmLeleerMeerue yeveleele. l³ee®eyejesyej
DeeefLe&keÀ ®eueebceOeerue HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s Je
yeouel³ee DeeefLe&keÀ peieleekeÀ[s ogue&#e kesÀues
peeles.
vi. cetu³eefme×evle ne J³eeJemeeef³ekeÀebmeeþer GHe³egkeÌle
Deens.
GÊej: De. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele (cetu³eefme×evleeceO³es)
ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee efJe®eueveecegUs
efJeefMe<ì yeepeejHesþebceO³es Jemlet®eer efkebÀcele
lemes®e GlHeeovee®es ÒeceeCe keÀmes efveOee&efjle
kesÀues peeles ³ee®es efJeMues<eCe kesÀuesues Deens.
ye. Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®es
efme×evle lemes®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkebÀcele
efveefM®eleer®es efme×evle ³eeb®eer meb³eespekeÀ lemes®e
GlHeeovemebmLeevee DeveskeÀ He×leerves ceole nesles.
keÀ. efkebÀcele efveefM®eleer®³ee efme×evleecegUs
J³eeJemeeef³ekeÀebvee l³eebveer GlHeeefole kesÀuesu³ee
Jemlet efkebÀJee mesJeeb®eer efkebÀcele þjJeC³eele ceole
nesles.
[. GlHeeoveKe®ee&Meer efveieef[le Demes efJeefJeOe efveCe&³e
IesC³eelener l³eebvee ³ee efme×evlee®eer ceole nesles.
F. l³ee®eÒeceeCes, ³ee efme×evlee®³ee meene³³eeves
J³eeJemeeef³ekeÀ DeeHeu³ee meeOevemeeceûeer®es
keÀe³e&#ece efJelejCe keÀª µekeÀleele Je l³eeb®³ee
GlHeeovee®³ee ceeieCeer®³ee IeìkeÀeb®ee Deboepener
yeebOet MekeÀleele.
DeMee ÒekeÀejs, cetu³eefme×evle ne
J³eeJemeeef³ekeÀebvee Del³eble GHe³egkeÌle Deens.

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
Òe.19. Keeueerue efJeOeeveebMeer DeeHeCe mencele Deenele keÀer veener
les mekeÀejCe mHe<ì keÀje: [Òel³eskeÀer 4 iegCe]
*i.. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeb®³ee JeeieCegkeÀer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
GÊej: nes³e, ceer Jejerue efJeOeeveeMeer mencele Deens.
keÀejCes:
De. Fbûepeer Meyo Micro ³ee®eer GlHeÊeer cetU
ûeerkeÀ µeyo Mikro – cnCepes Del³eble ueneve
- ³eeHeemetve Peeueer Deens.
ye. met#ceue#eer DeLe&Meem$eeceO³es efJeefMe<ì
GlHeeovemebmLee, Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee,
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀ Fl³eeoer ueneveele ueneve
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ
Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
keÀ. ³eeceO³es meceûe DeLe&J³eJemLes®³ee Jele&vee®ee
efJe®eej kesÀuee peele veener. Goe. SketÀCe je<ì^er³e
GlHeVe, SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove, SketÀCe
GHeYeesie, SketÀCe ieglb eJeCetkeÀ Fl³eeoer.
[. cnCepes®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eve ns
J³eeqkeÌleiele HeeleUerJejerue efJeJes®eve Deens.
F. ³eeceO³es efJeYeepeve He×leer®ee JeeHej keÀªve mebHetCe&
DeLe&J³eJemLes®es ueneveele ueneve Jew³eeqkeÌlekeÀ
DeeefLe&keÀ IeìkeÀebceO³es efJeYeepeve kesÀues peeles Je
l³eeveblej Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee mJeleb$eHeCes leHeMeerueJeej
DeY³eeme kesÀuee peelees.
HeÀ. l³eecegUs, DeLe&J³eJemLes®es met#ceoMeea DeO³e³eve
cnCepes®e met#ceue#eer DeLe&Meem$e Demes cnìues
peeles.
cnCepes®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$eele
Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ
JeeieCegkeÀer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
*ii.. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns GlHeVe efme×evle cnCetve
DeesUKeues peeles.
GÊej: veener, ceer Jejerue efJeOeeveeMeer mencele veener.
keÀejCes:
De. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns GlHeVe efme×evle cnCetve
veener lej cetu³eefme×evle cnCetve DeesUKeues peeles.
ye. GlHeVe efme×evlee®eer mebkeÀuHevee meceûeue#eer
DeLe&Meem$eeMeer mebyebefOele Deens.
01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
keÀ. Jemlet Je mesJee lemes®e GlHeeove IeìkeÀeb®eer
efkebÀcele efveefM®eleer ne met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®ee ÒecegKe DeY³eemeefJe<e³e Deens.
[. efJeefJeOe Jemletb®³ee efkeÀceleer keÀMee þjleele ns
Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀcele efveefM®eleer®³ee
efme×evleeletve mHeä nesles.
F. efJeefJeOe GlHeeove IeìkeÀeb®ee ceesyeouee cnCepes
Yetceermeeþer Keb[, Þeceemeeþer Jesleve,
Yeeb[Jeueemeeþer J³eepe Je meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe
keÀmee þjlees, ns GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkebÀcele
efveefM®eleer®³ee efme×evleeÜejs mHe<ì nesles.
HeÀ. DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesve
MekeÌleeRveer keÀesCel³eener Jemlet®eer efkebÀcele þjles.
cnCetve®e, met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns GlHeVe
efme×evle cnCetve veener lej cetu³eefme×evle efkebÀJee
efkebÀceleefme×evle cnCetve DeesUKeues peeles.
*Òe.20.keÀejCes Ðee efkebÀJee efJeOeeve mHe<ì keÀje:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eele Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees. [Dee@keÌìesyej 09] [2]
GÊej: ÒeMve 19 (i) DeY³eemee.
1.6 met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es cenllJe DeeefCe GHe³egkeÌlelee
Òe.21. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe keÀe³e Deens?
efkebÀJee
*met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe mHe<ì keÀje. [4 ]
GÊej:Heg{erue cegÎîeebceOetve met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe mHe<ì nesles.
i. cegkeÌle yeepeejHesþer³e DeLe&J³eJemLes®eer keÀe³e&He×leer
mecepeles:
p³ee DeLe&J³eJemLesceO³es keÀMee®es GlHeeove keÀjeJes,
efkeÀleer ÒeceeCeele keÀjeJes, GlHeeove keÀmes keÀjeJes Demes
Jemlet Je mesJeeb®³ee Keepeieer GlHeeoveeMeer mebyebefOele
efveCe&³e Keepeieer J³ekeÌleer DeLeJee Keepeieer mebmLee Iesle
Demeleele, l³ee DeLe&J³eJemLesme cegkeÌle yeepeejHesþer³e
DeLe&J³eJemLee Demes cnìues peeles. SKeeÐee Jemletuee
GHeYeeskeÌl³eekeÀ[tve ³esCeejer ceeieCeer efkebÀJee efceUCeejs
ÒeeOeev³e ³eeJej ns efveCe&³e DeeOeejuesues Demeleele.
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee efJeJes®eveecegUs DeMee cegkeÌle
yeepeejHesþer³e DeLe&J³eJemLes®eer keÀe³e&He×leer mecepeC³eeme
ceole nesles.
  9

  get Publications Pvt. Ltd.
Tar
ii. meeOevemeeceûeer®es JeeìHe:
ogceeaU meeOevemeeceûeer®es keÀe³e&#ece Je ÒeYeeJeer efJelejCe
keÀªve GlHeeokeÀ cenÊece GlHeeove keÀmes meeO³e keÀjleele
ns mHe<ì keÀjC³eele met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer ceole nesles.
iii. efkebÀcele efveefM®eleer:
Jemlet, mesJee Je GlHeeove IeìkeÀeb®³ee yeepeejHesþsceO³es
JesieJesieȳee Jemletb®eer efkeÀbcele keÀMeer efveefM®ele nesles,
l³ee®eÒeceeCes Yetceermeeþer Keb[, Þeceemeeþer Jesleve,
Yeeb[Jeueemeeþer J³eepe Je meb³eespekeÀemeeþer veHeÀe ³ee GlHeeove
IeìkeÀeb®ee ceesyeouee keÀmee þjlees, ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe
keÀjC³eele met#ceue#eer DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle þjles.
iv. GÐeespekeÀebvee efveCe&³e IesC³eele meene³³eYetle:
keÀesCel³eener Jemlet®es GlHeeove keÀjleevee, GÐeespekeÀeme
GlHeeove Ke®e&, DeefOekeÀlece GlHeeove, efkeÀceleer,
GHeYeeskeÌl³eeb®eer DeeJe[-efveJe[, Jemlet®eer ceeieCeer,
Jemlet®ee HegjJeþe Fl³eeoer DeveskeÀ efveCe&³e I³eeJes
ueeieleele. ³ee meJe& efveCe&³eÒeef¬eÀ³esceO³es met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®eer GÐeespekeÀeme ceole nesles.
v. mejkeÀejuee GHe³egkeÌle:
keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe, meeJe&peefvekeÀ Ke®e&efJe<e³ekeÀ
OeesjCe, efkebÀceleefJe<e³ekeÀ OeesjCe, lemes®e
meeOevemeeceûeer®³ee keÀe³e&#ece JeeìHeemeboYee&leerue OeesjCe,
DeMee DeveskeÀ OeesjCeeb®³ee DeeKeCeerceO³es mejkeÀejuee
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee GHe³eesie neslees.
vi. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ³ee
MeeKeeb®³ee DeY³eemeele meene³³e:
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue efJeefJeOe yeeyeer mHe<ì
keÀjC³eemeeþer met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer ceole
nesles. pemes pekeÀeleeR®es HeefjCeece, efJeefvece³e oje®eer
efveefM®eleer, Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeHeemetve ueeYe,
Fl³eeoer. lemes®e meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ³ee MeeKes®³ee
DeY³eemeele efJeefMe<ì keÀje®es HeefjCeece, keÀjeIeele
Fl³eeoer DeY³eemeC³eemeeþer osKeerue met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®eer ceole nesles.
vii. keÀu³eeCee®³ee DeLe&Meem$ee®ee Hee³ee:
meeOevemeeceûeer®ee DeHeJ³e³e ìeUtve l³ee®es keÀe³e&#ece
efJelejCe keÀjCes Je l³eeÜejs meceepee®es cenÊece
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe meeOeCes ³eemeeþer met#ceue#eer
DeLe&Meem$ee®³ee ef®eefkeÀlmes®ee GHe³eesie neslees.
10
F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
viii. ÒeeªHeeb®eer efveefce&leer:
met#ceue#eer DeLe&Meem$eeves efvecee&Ce kesÀuesueer meeOeer
ÒeeªHes, DeLe&J³eJemLesleerue iegbleeiegbleer®eer DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer mecepeC³eeme ceole keÀjleele. DeveskeÀ meb%ee,
mebkeÀuHevee, DeeefLe&keÀ HeefjYee<ee, DeeefLe&keÀ
efJeMues<eCee®eer meeOeves ³eeb®ee efJekeÀeme keÀªve ³ee
MeeKesves DeLe&Meem$eeme ceesuee®es ³eesieoeve efoues Deens.
*Òe.22. mebef#eHle ìerHe efuene:
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es cenÊJe. [3]
GÊej: ÒeMve 21 DeY³eemee [keÀesCelesner 6 cegÎs DeHesef#ele]
Òe.23.keÀejCes Ðee efkebÀJee efJeOeeve mHe<ì keÀje:
met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns mejkeÀejuee GHe³egkeÌle þjles.
[Dee@keÌìesyej 09][2]
GÊej: i. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ner DeLe&Meem$ee®eer MeeKee
Demetve ³eele Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ
Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
ii. Del³eble cenllJee®³ee OeesjCeeb®³ee DeeKeCeerceO³es
met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer ceole nesles. Goe.
keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe, meeJe&peefvekeÀ Ke®e&eJf e<e³ekeÀ OeesjCe,
efkebÀceleefJe<e³ekeÀ OeesjCe Fl³eeoer.
iii. meeOevemeeceûeer®es keÀe³e&#ece efJelejCe keÀªve l³eeÜejs
meceepee®es DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe meeOeC³ee®es GefÎ<ìs HetCe&
keÀjC³eele ³ee efJeJes®evee®eer mejkeÀejuee ceole nesles.
Jemlegefveÿ ÒeMve
I. keÀbmeele efouesu³ee He³ee&³eeleerue ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve
efJeOeeves HetCe& keÀje. [Òel³eskeÀer 1 iegCe]
*1. met#ce DeLe&Meem$e Je meceûe DeLe&Meem$e ³ee Meyoeb®ee
meJe&ÒeLece JeeHej _______ ³eebveer kesÀuee.
(De@[ce eqmceLe / je@efyevme / j@ievedj efÖeÀMe / ceeMe&ue)
2. DeLe&Meem$e ns _______ Meem$e Deens.
[Dee@keÌìesyej 10]
(jepekeÀer³e / vewmeefie&keÀ / meeceeefpekeÀ / ceeveJeJebMe)
3. _______ ns met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es Kejs
efMeuHekeÀej mecepeues peeleele.
(De@[ce eqmceLe / [e@. ceeMe&ue / j@ievedj efÖeÀMe / yeesu[eRie)
4. _______ ³eebvee met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es pevekeÀ
Demes cnìues peeles.
(De@[ce eqmceLe / [e@. ceeMe&ue / j@ievedj efÖeÀMe / yeesu[eRie)
 
  get Publications Pvt. Ltd.
Tar 01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
5. met#ceue#eer DeeefLe&keÀ efJeMues<eCe He×leer®ee efJekeÀeme Je 15. met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme ne _______
Òemeej _______ ³eebveer kesÀuee. mJeªHee®ee Deens.
(De@[ce eqmceLe / ceeMe&ue / j@ievedj efÖeÀMe / yeesu[eRie) (meceg®®e³eelcekeÀ / J³eeqkeÌleiele / SkeÀef$ele /
6. De@[ce eqmceLe ³eeb®es _______ ns HegmlekeÀ 1776 meJe&meceeJesMekeÀ)
meeueer ÒekeÀeefMele Peeues. II. ³eesi³e pees[îee pegUJee. [Òel³eskeÀ pees[erme 1 iegCe]
(je<ì^e®es keÀu³eeCe / je<ì^e®eer mebHeÊeer / je<ì^er³e *1.
mebHeÊeer / je<ì^er³e keÀu³eeCe)
*7. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele _______ DeY³eeme kesÀuee ieì `De' ieì `ye'
peelees. 1. De@[ce eqmceLe De meceûe IeìkeÀ
(mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee / meJe&meeOeejCe efkebÀcele 2. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ye Òee. yeesu[eRie
HeeleUer®ee / je<ì^er³e GlHeeovee®ee / Jew³eeqkeÌlekeÀ 3. meceûeue#eer DeLe&Meem$e keÀ DeLe&Meem$ee®es pevekeÀ
DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®ee) 4. [e@. ceeMe&ue [ Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ
8. _______ DeY³eeme cnCepes met#ceue#eer DeLe&Meem$e F DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee
nes³e. [cee®e& 09] HeÀ DeLe&Meem$ee®eer cetueleÊJes
(GlHeeovemebmLes®ee / mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee / GÐeesiee®ee /
je<ì^er³e GlHeVee®ee) GÊejs: (1 − keÀ), (2 − [), (3 − De), (4 − HeÀ)
9. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele _______ ®ee DeY³eeme 2
kesÀuee peelees. [Dee@keÌìesyej 11] ieì `De' ieì `ye'
(ueneve IeìkeÀ / ceesþs IeìkeÀ / DeLe&J³eJemLee / 1. meerceevle leÊJe De De@[ce eqmceLe
mebHetCe& ceeieCeer) 2. DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®ee ye [e@. ceeMe&ue
10. Keb[ ne _______ Jejerue ceesyeouee Deens. efme×evle
(Yetceer / Þece / Yeeb[Jeue / meb³eespekeÀ) 3. je<ì^e®eer mebHeÊeer keÀ met#ceue#eer DeLe&Meem$e
11. _______ ³ee efme×evleele meeOevemeeceûeer®³ee 4. DeebefMekeÀ meceleesue [ DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee
keÀe³e&#ece efJelejCee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. F efHeiet
(DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®ee efme×evle / GlHeeove
IeìkeÀeb®eer efkebÀcele efveefM®eleer / Jemlet Je mesJeeb®eer GÊejs: (1 − ye), (2 − [), (3 − De), (4 − keÀ)
efkebÀcele efveefM®eleer / mebHeÊeer) 3.
*12. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns _______ cnCetvener ieì `De' ieì `ye'
DeesUKeues peeles.
1. Mikro De efHeiet
(GlHeVe efme×evle / cetu³eefme×evle / Je=×er®es
2. J³eepe ye. Del³eble ueneve
efme×evle / jespeieej efme×evle)
3. Ceteris Paribus keÀ Yetceer
*13. met#ceue#eer DeLe&Meem$eer³e efJeµues<eCeele _______ 4. ceeieCeer®es leÊJe [ Yeeb[Jeue
He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.
F Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece
(SkeÀ$eerkeÀjCe / meceg®®e³e / efJeYeepeve / meceeJesMeer)
HeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer efkebÀcele
*14. met#ceue#eer DeLe&Meem$e cnCepes _______ efveefM®eleer
meceleesuee®ee ¢ef<ìkeÀesve nes³e. [cee®e& 14]
(DeebefMekeÀ / meJe&meeOeejCe / SketÀCe / yeng®eueer³e) GÊejs: (1 − ye), (2 − [), (3 − F), (4 − HeÀ)

  11
 
  get Publications Pvt. Ltd.
Tar F³eÊee 12 Jeer : DeLe&Meem$e
III. Keeueerue efJeOeeves yejesyej keÀer ®etkeÀ les efuene. 13. meerceevle efme×evle ns met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee
[Òel³eskeÀer 1 iegCe] efJeJes®eveeleerue DeefveJee³e& Demes meeOeve Deens.
*1. [e@. ceeMe&ue ns DeLe&Meem$ee®es pevekeÀ cnCetve 14. HegjJeþe leÊJe ns GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkebÀcele
DeesUKeues peeleele. efveefM®eleerle menYeeieer Demeles.
*2. GlHeeovemebmLeeb®³ee efme×evleeb®ee DeY³eeme met#ceue#eer
15. DeebefMekeÀ meceleesuee®³ee efJeJes®eveeceO³es DeeefLe&keÀ
DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees. ®eueebceOeerue HejmHejeJeuebyeveekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles.
*3. met#ceue#eer DeLe&Meem$e meeOevemeeceûeer®³ee JeeìHee®³ee
16. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ne meceûe IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
Òeµveebµeer mebyebefOele Deens.
Deens. [cee®e& 08]
*4. met#ceue#eer DeLe&Meem$eele HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer
ie=efnle Oejueer peeles. 17. met#ceue#eer Je meceûeue#eer DeLe&Meem$eele keÀener HeÀjkeÀ
veener.
*5. met#ceue#eer DeLe&Meem$eer³e efme×evle YeeJeJee{er®eer
mecem³ee mees[JeC³eemeeþer OeesjCes meg®eefJeleele. 18. efkebÀceleefveefM®eleer®ee efme×evle ne met#ceue#eer
6. yeesu[eRie ns met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®es Kejs efMeuHekeÀej DeLe&Meem$ee®ee DeeOeej Deens.
[cee®e& 13, Dee@keÌìesyej 09]
Deensle.
GÊejs: 1. ®etkeÀ 2. yejesyej
7. [e@. ceeMe&ue ns veJemeveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e Deensle.
3. yejesyej 4. yejesyej
8. met#ceue#eer ¢ef<ìkeÀesve ne leguevesves veJeerve Deens. 5. ®etkeÀ 6. ®etkeÀ
9. Jemletb®eer efkebÀceleefveefM®eleer ne meceûeue#eer 7. yejesyej 8. ®etkeÀ
DeLe&Meem$ee®ee DeY³eemeefJe<e³e Deens. 9. ®etkeÀ 10. yejesyej
10. efJeYeepeve He×leerceO³es DeLe&J³eJemLes®eer ueneve ueneve 11. yejesyej 12. yejesyej
Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀebceO³es efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. 13. yejesyej 14. ®etkeÀ
11. SkeÀe Jee{erJe veieecegUs SketÀCe HeefjceeCeele nesCeeje 15. yejesyej 16. ®etkeÀ
yeoue cnCepes meerceevle HeefjceeCe nes³e. 17. ®etkeÀ 18. yejesyej
12. ®eWyejueerve ³eebveer met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀemeele
ceesuee®es ³eesieoeve efoues Deens.
meejebMe

DeLe&Meem$e

met#ceue#eer DeLe&Meem$e meceûeue#eerDeLe&Meem$e

1. cetU GlHeÊeer ûeerkeÀ Meyo Mikros ³eeHeemetve
2. Mikros ®ee DeLe& Del³eble ueneve
3. ueneve ueneve Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ Jele&vee®es
efJeMues<eCe keÀjC³eele meene³³eYetle.
Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeeskeÌlee, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀ Fl³eeoer.
4. met#ceue#eer DeLe&Meem$e ns J³eeqkeÌleiele mJeªHee®es Demeles.
1. cetU GlHeÊeer ûeerkeÀ Meyo Makros ³eeHeemetve
2. Makro cnCepes ceesþe efkebÀJee meceûe
3. meceûe DeLe&J³eJemLes®³ee efJeMues<eCeele meene³³eYetle Goe.
SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe, SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove, SketÀCe
GHeYeesie Fl³eeoer.
4. meceûeue#eer DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eve ns meceg®®e³eelcekeÀ
mJeªHee®es Deens.

12
 
  get Publications Pvt. Ltd.
Tar 01: met#ceue#eer DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
DeeefLe&keÀ ®eue

met#ceue#eer ®eue meceûeue#eer ®eue

1. meJe&meeOeejCele: ns ®eue HejmHejebJej DeJeuebyetve vemeleele.
2. mebHetCe& DeLe&J³eJemLesJej ³eeb®ee ÒeYeeJe vemelees.
3. ³eele Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer, Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe DeeoeR®ee
meceeJesMe neslees.
4. ns DeLe&J³eJemLes®³ee ueneve IeìkeÀeMeer efveieef[le Deens.
1. ns ®eue HejmHejeJeuebyeer Je HejmHejebMeer mebyebefOele Demeleele.
2. mebHetCe& DeLe&J³eJemLesJej ³eeb®ee ÒeYeeJe Demelees.
3. ³eele meceûe ceeieCeer, meceûe HegjJeþe Fl³eeoeR®ee meceeJesMe
neslees.
4. ns meceûe DeLe&J³eJemLesMeer efveieef[le Deens.

met#ceue#eer DeLe&Meem$e

JewefMe<ìîes cenÊJe

1. Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme 1. cegkeÌle yeepeejHesþer³e DeLe&J³eJemLes®eer keÀe³e&He×leer

2. efkebÀceleefme×evle efkebÀJee cetu³eefme×evle mecepeC³eeme GHe³eesieer
3. efJeYeepeve He×leer 2. meeOevemeeceûeer®es keÀe³e&#ece JeeìHe
4. DeebefMekeÀ meceleesue 3. efkebÀcele efveefM®eleer
5. met#ceoMeea ¢ef<ìkeÀesve 4. GÐeespekeÀebvee efveCe&³e IesC³eeme GHe³eesieer
6. meeOevemeeceûeer®es JeeìHe Je DeeefLe&keÀ keÀe³e&#eceles®es efJeMues<eCe 5. mejkeÀejuee GHe³egkeÌle
7. meerceevle efme×evlee®ee JeeHej 6. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ³eeb®³ee
8. efJeefMe<ì ie=efnleebJej DeeOeeefjle DeY³eemeele meene³³ekeÀ
9. ce³ee&efole J³eeHleer 7. keÀu³eeCee®³ee DeLe&Meem$ee®ee Hee³ee
10. yeepeej j®eveeb®es efJeMues<eCe 8. ÒeeªHeeb®eer efveefce&leer

  13