Borba oko univerzalija

Uvod
Podučavanje formalne logike u Srednjem veku bilo je povezano sa pitanjem logičkog i
metafizičkog statusa rodova i vrsta. Ali bila bi greška pomisliti da je ovo pitanje imalo samo
dijalektičku vrednost i da je služilo kao predmet za vežbanje mišljenja. Naprotiv, učenjaci
Srednjeg veka (i na zapadu i na istoku, međusobno nezavisno) su imali beskrajne diskusije na
ovu temu iz čega se može zaključiti da je ova tema predstavljala ozbiljnan problem. Još je u
antičkoj Grčkoj Aristotel u kategorijama formulisao ovaj problem. Sokrat je zadao zadatak da
se misli svet u pojmovima, te je nastalo pitanje kako se rodni pojmovi odnose prema
realnosti. To je proizvelo Platonovo učenje o idejama i Aristotelovu logiku, a kako je antička
logika kao najbitniji sadržaj imala učenje o formama koje su zavisne od univerzalija,
razumljivo je da su ljudi Srednjeg veka, iako su imali samo fragmente ovih učenja, ponovo
došli do problema univerzalija. No sada se ovo pitanje razvilo u mnogo težim okolnostima,
jer za razliku od Grka nisu posedovali znanje koje se u Grčkoj vekovima nagomilavalo.
Srednjevekovni učenjaci su se oslanjali isključivo na formalno-logičke apstrakcije zbog čega
su se dugo vrteli u krug, jer su pokušavali da stvore metafiziku iz čisto logičkih razmišljanja
I iako je u antičkoj Grčkoj bilo dosta rasprava oko ovog pitanja, u Srednjem veku ih nisu
znali. Razlog njihove zainteresovanosti za univerzalije bio je mnogo dublji. Ovom temom su
se bavila plemena koja će postati nosioci kulture. Sa crkvenim učenjem dobili su filozofiju
koja je govorila o tome da priroda stvari leži u univerzalnim vezama, metafiziku koja je
prepoznavala različite intenzitete realnosti bitka. Upravo je ovde ležalo neslaganje koje je
bilo pokretač ove problematike.
Realizam
1.
Eriugena je veoma jasno izneo svoje stavove koji su se oslanjali na Sokratovsko-Platonov
princip: da istinu i bitak treba tražiti u opštosti, i on prikazuje stepene opštosti i prioritete
bitka. Opštost se ovde pojavljuje kao najbitnija i izvorna stvarnost, koja stvara iz sebe i sadrži
u sebi (vrstu, a posle i individualno). Univerzalije nisu samo supstancije, već su više od toga,
one su izvornije od pojedinačnih stvari, one stvaraju i određuju, realnije su, i što su opštije to
su realnije. U ovakvom shvatanju logički odnosi postaju metafizički odnosi, imaju formalni
raspored i realno značenje.
Pojmovna piramida uzdignuta na metafizičko značenje na svom vrhu ima ono što je
najopštije, Boga. Ali poslednji proizvod apstrakcije (apsolutno opšto) je neodrediv, te mu se
pripisuje samo ono što nije (negativna teologija). No i pored toga Bog je kao najviši bitak
označen kao “nestvorena, ali po sebi stvarajuća priroda”, jer kao najopštije stvara iz sebe
sveukupnost stvari koje ne sadrže ništa drugo do njegovu pojavu (odavde sledi panteizam,
das u Bog i svet jedno). Proces razvoja napreduje u stepenima logičke opštosti, iz Boga sledi
inteligibilni svet kao “priroda koja je stvorena i sama stvara”, carstvo univerzalija, ideja, koje
pokreću čulni svet. Tu takođe postoji nebeska hijerarhija, gde su opštije ideje iznad manje
opštih. I na kraju imamo čulne stvari koje su “priroda koja je stvorena, a sama ne stvara”,
pojedinačne stvari imaju najmanju snagu postojanja. Takođe suprotno od procesa razvoja
postoji process regresa: vraćanje svih stvari u Boga, raspadanje pojedinačno oblikovanog
sveta. Ovde se Bog označava kao “priroda koja niti je stvorena, niti sama stvara”.
2.
Postoje stepeni bitka, odnosno postojanja. Postojanje se shvata kao i bilo koje drugo
svojstvo, može se porediti. Da bi se shvatile metafizičke teotije Srednjeg veka, treba imati na
umu kako su realisti shvatali postojanje kao svojstvo. Tako imamo Anselmov ontološki
argument za postojanje Boga. Što je veća opštost to je nešto realnije, ako je Bog najopštiji, on
je najrealniji (apsolutno opšt-apsolutno realan). Te se ne može zamisliti nešto veće i više. Sa
pojmom bitka stopljena je osobina savršenosti. Stepen bitka je stepen savršenosti, te je Bog
apsolutno savršen. Po ovim pretpostavkama Anselmo ispravno zaključuje da iz pojma Boga
mora slediti njegova egzistencija. To dokazuje na više načina. U Monologijumu prati
kosmološki argument, da jer nešto postoji, mora postojati i nešto apsolutno, od kojeg sve
ostalo dobija svoje postojanje i koje jeste samo iz sebe i postoji po nužnosti svoje prirode.
Takođe izlaže u Proslogionu svoj ontološki argument…….. Očigledno je da je Anselno
dokazao samo da Bog kada je zamisljen, mora biti zamišljen kao postojeći. On je verovao da
će samo iz pojma Boga doći do njegovog postojanja, time je na tipičan način prikazao
osnovnu ideju realizma, odnosno da realisti pojmovima, bez obzira kako se stvaraju u
ljudskom umu daju status istine, odnosno realnosti. Zato je Gaunilov primer sa ostrvom
pogodio slabu tačku