e against .co m http://eagainst.

co m/articles/ado rno -παρ αίτηση/

Adorno: Παραίτηση

Αναδημοσ ίευσ η απ ό Platypus Θεσ σ αλονίκης

Παραίτηση

T.W. Adorno

Εμείς οι π αλιότ εροι εκπ ρόσ ωπ οι αυτ ού π ου καθιερώθηκε υπ ό τ ην ονομασ ία «Σχολή

τ ης Φ ραγκφούρτ ης» κατ ηγορηθήκαμε π ρόσ φατ α με π ροθυμία για π αραίτ ησ η. Είχαμε όντ ως αναπ τ ύξει
σ τ οιχεία μιας κριτ ικής θεωρίας τ ης κοινωνίας, αναφέρει η κατ ηγορία, αλλά δεν ήμασ τ αν έτ οιμοι να
εξαγάγουμε τ ις π ρακτ ικές τ ης σ υνέπ ειες. Και έτ σ ι, ούτ ε π αρείχαμε π ρογράμματ α δράσ ης, ούτ ε καν
υπ οσ τ ηρίξαμε τ η δράσ η αυτ ών π ου ένιωθαν π ως εμπ νέοντ αι απ ό τ ην κριτ ική θεωρία. Δεν θα
κατ απ ιασ τ ώ με τ ο ερώτ ημα, αν αυτ ό μπ ορεί να απ αιτ είτ αι απ ό θεωρητ ικούς διανοητ ές, οι οπ οίοι είναι
σ χετ ικά ευαίσ θητ οι δέκτ ες, κατ ά κανένα τ ρόπ ο απ ρόσ βλητ οι απ ό κραδασ μούς. Η απ οσ τ ολή π ου τ ους
έχει ανατ εθεί μέσ α σ τ ην κοινωνία τ ης κατ αμερισ μένης εργασ ίας μπ ορεί να αμφισ βητ ηθεί, αφού οι ίδιοι
μπ ορεί να π αραμορφώνοντ αι απ ό αυτ ή. Όμως εξίσ ου διαμορφώνοντ αι απ ό αυτ ή• βέβαια, δεν μπ ορούν
να κατ αργήσ ουν με τ ην απ λή βούλησ ή τ ους αυτ ό τ ο οπ οίο έγιναν. Δεν θα ήθελα να αρνηθώ τ ο σ τ οιχείο
τ ης υπ οκειμενικής αδυναμίας π ου ακολουθεί τ ην π εριορισ τ ική επ ικέντ ρωσ η σ τ η θεωρία. Πισ τ εύω π ως η
αντ ικειμενική π λευρά είναι π ερισ σ ότ ερο σ ημαντ ική. Η αντ ίρρησ η, εύκολα διατ υπ ωμένη, είναι π άνω-κάτ ω
η εξής: όπ οιος αυτ ή τ ην ώρα αμφισ βητ εί τ η δυνατ ότ ητ α ριζικής αλλαγής τ ης κοινωνίας, επ ομένως, ούτ ε
σ υμμετ έχει σ ε θεαματ ικές και βίαιες ενέργειες ούτ ε τ ις π ροτ είνει, αυτ ός έχει π αραιτ ηθεί. Θεωρεί π ως
αυτ ό π ου έχει σ τ ο μυαλό τ ου δεν μπ ορεί να π ραγματ ωθεί• σ τ ην π ραγματ ικότ ητ α, ούτ ε καν θέλει να τ ο
π ραγματ ώσ ει. Αφήνοντ ας τ ις σ υνθήκες ανέγγιχτ ες, τ ις απ οδέχετ αι ανομολόγητ α.

Η απ όσ τ ασ η απ ό τ ην π ράξη θεωρείτ αι κακόφημη απ ό όλους. Όπ οιος δεν θα ήθελε π ραγματ ικά να

σ τ ρωθεί σ τ η δουλειά και να λερώσ ει τ α χέρια τ ου, είναι ύπ οπ τ ος, λες και η απ οσ τ ροφή δεν είναι θεμιτ ή,
αλλά έχει π αραμορφωθεί απ ό τ ο π ρονόμιο. Η δυσ π ισ τ ία π ρος αυτ όν π ου δυσ π ισ τ εί απ έναντ ι σ τ ην
π ράξη εκτ είνετ αι απ ό αυτ ούς π ου βρίσ κοντ αι σ τ ην απ έναντ ι π λευρά και επ αναλαμβάνουν τ ο π αλιό
σ ύνθημα «τ α π ολλά λόγια είναι φτ ώχια», μέχρι τ ο αντ ικειμενικό π νεύμα τ ης διαφήμισ ης π ου διαδίδει τ ο
π αράδειγμα – τ ο οπ οίο απ οκαλούν π αράδειγμα π ρος μίμησ η – τ ου δρασ τ ήριου, ενεργητ ικού ατ όμου,
είτ ε είναι βιομήχανος, είτ ε αθλητ ής. Ο καθένας π ρέπ ει να σ υμμετ άσ χει. Όπ οιος μοναχά σ κέφτ ετ αι,
απ οσ ύρετ αι, θεωρείτ αι αδύναμος, δειλός, κατ ’ ουσ ίαν π ροδότ ης. Χωρίς να γίνετ αι αντ ιληπ τ ό, τ ο εχθρικό
κλισ έ τ ου διανοούμενου διεισ δύει βαθιά μέσ α σ τ ην ομάδα εκείνων τ ων αντ ιπ ολιτ ευόμενων, οι οπ οίοι με
τ η σ ειρά τ ους λοιδορούντ αι ως διανοούμενοι.

Οι σ κεπ τ όμενοι π ρακτ ικισ τ ές απ αντ ούν ως εξής: ανάμεσ α σ τ α π ράγματ α π ου π ρέπ ει να αλλάξουν
π εριλαμβάνετ αι ακριβώς η κατ άσ τ ασ η τ ου διαχωρισ μού θεωρίας και π ράξης. Η π ράξη είναι αναγκαία,
ακριβώς, π ροκειμένου να απ αλλαγούμε απ ό τ ην κυριαρχία τ ων π ρακτ ικών ανθρώπ ων και τ ου π ρακτ ικού
ιδεώδους. Όμως αυτ ή η π ράξη μετ ασ χηματ ίζετ αι τ αχύτ ατ α σ ε μια απ αγόρευσ η τ ης σ κέψης. Το
π αραμικρό αρκεί ώσ τ ε η αντ ίσ τ ασ η απ έναντ ι σ τ ην κατ απ ίεσ η να σ τ ραφεί κατ απ ιεσ τ ικά απ έναντ ι σ ε
αυτ ούς, οι οπ οίοι, όσ ο λίγο κι αν θέλουν να εκθειάσ ουν τ ην ύπ αρξή τ ους, δεν εγκατ αλείπ ουν αυτ ό π ου
έγιναν. Η σ υχνά επ ικαλούμενη ενότ ητ α θεωρίας και π ράξης έχει τ ην τ άσ η να μετ ατ ρέπ ετ αι σ ε κυριαρχία
τ ης π ράξης. Πολλές τ άσ εις δυσ φημίζουν τ ην ίδια τ η θεωρία ως μια μορφή κατ απ ίεσ ης• λες και η π ράξη
δεν σ υνδέετ αι π ολύ π ιο άμεσ α με τ ην κατ απ ίεσ η. Στ ον Μαρξ, η διδασ καλία αυτ ής τ ης ενότ ητ ας
εμπ νεότ αν απ ό τ ην π ραγματ ική δυνατ ότ ητ α δράσ ης, η οπ οία ακόμη και εκείνη τ ην επ οχή δεν
π ραγματ ώθηκε (1). Αυτ ό π ου αναδύετ αι σ ήμερα είναι τ ο ακριβώς αντ ίθετ ο. Κάπ οιοι γαντ ζώνοντ αι σ τ η
δράσ η χάριν τ ης αδυνατ ότ ητ ας για δράσ η. Ήδη σ τ ον Μαρξ, ωσ τ όσ ο, υπ άρχει κρυμμένη μια π ληγή. Ίσ ως
π αρουσ ίασ ε τ ην ενδέκατ η θέσ η για τ ον Φ όιερμπ αχ τ όσ ο απ όλυτ α, διότ ι δεν ήτ αν εντ ελώς βέβαιος για
αυτ ή. Κατ ά τ η νεότ ητ ά τ ου είχε απ αιτ ήσ ει τ ην “αμείλικτ η κριτ ική καθετ ί υπ άρχοντ ος” (2). Στ η σ υνέχεια
χλευάζει τ ην κριτ ική. Αλλά η π ερίφημη σ αρκασ τ ική τ ου διάθεσ η απ έναντ ι σ τ ους νέους Εγελιανούς, η
φράσ η “κριτ ική κριτ ική” [“critical critique”] ήτ αν κάτ ι άχρησ τ ο και εξανεμίσ τ ηκε σ αν απ λή τ αυτ ολογία (3). Η
κριτ ική π ου εφάρμοζε ο ίδιος ο Μαρξ ανακόπ ηκε με ανορθολογικό τ ρόπ ο απ ό τ ην επ ιβληθείσ α
π ρωτ οκαθεδρία τ ης π ράξης [praxis]. Στ η Ρωσ ία και σ τ ην ορθοδοξία άλλων χωρών, η χαιρέκακη χλεύη
τ ης κριτ ικής κριτ ικής έγινε ένα εργαλείο έτ σ ι ώσ τ ε οι υπ άρχουσ ες σ υνθήκες να επ ιβληθούν με
τ ρομακτ ικό τ ρόπ ο. Η μοναδική σ ημασ ία τ ης π ράξης ήτ αν η αυξημένη π αραγωγή τ ων μέσ ων π αραγωγής.
Η μόνη κριτ ική π ου ήτ αν ανεκτ ή ήτ αν αυτ ή π ου σ τ ρεφότ αν κατ ά τ ων ανθρώπ ων κατ ηγορώντ ας τ ους ότ ι
δεν εργάζοντ αι αρκετ ά σ κληρά. Η υπ αγωγή τ ης θεωρίας σ τ ην π ράξη μετ ασ τ ρέφετ αι τ όσ ο εύκολα σ ε
εξυπ ηρέτ ησ η μιας επ αναλαμβανόμενης κατ απ ίεσ ης.

Η κατ απ ιεσ τ ική αδιαλλαξία απ έναντ ι σ τ η σ κέψη, η οπ οία δεν σ υνοδεύετ αι άμεσ α απ ό οδηγίες για
δράσ η, εδράζετ αι σ τ ο άγχος. Ο καθένας π ρέπ ει να φοβάτ αι τ ην απ ερίσ π ασ τ η σ κέψη και τ η σ τ άσ η π ου
δεν αφήνει τ ην τ ελευτ αία να ξεπ ουληθεί, διότ ι γνωρίζει βαθιά ό,τ ι δεν μπ ορεί να π αραδεχτ εί ανοικτ ά:
π ως η σ κέψη έχει δίκιο. Ένας π ανάρχαιος ασ τ ικός μηχανισ μός, με τ ον οπ οίο ήτ αν π ολύ εξοικειωμένοι
οι διαφωτ ισ τ ές τ ου 18ου αιώνα, λειτ ουργεί ξανά, αλλά απ αράλλακτ α: ο π όνος π ου π ροκαλείτ αι απ ό μια
αρνητ ική κατ άσ τ ασ η, αυτ ή τ η φορά απ ό τ ην απ οκλεισ μένη π ραγματ ικότ ητ α, γίνετ αι οργή π ρος αυτ όν
π ου τ ην θεματ οπ οιεί. Η σ κέψη, ο αυτ οσ υνείδητ ος διαφωτ ισ μός, απ ειλεί να απ ομαγεύσ ει τ ην ψευδο-
π ραγματ ικότ ητ α σ τ ην οπ οία, σ ύμφωνα με τ α λόγια τ ου Habermas (4), κινείτ αι ο π ρακτ ικισ μός. Ο
π ρακτ ικισ μός είναι ανεκτ ός μόνο για τ ον εξής λόγο, επ ειδή θεωρείτ αι ψευδο-π ραγματ ικότ ητ α. Η ψευδο-
π ραγματ ικότ ητ α σ υνδυάζετ αι με τ ην ψευδο-δρασ τ ηριότ ητ α ως τ ην υπ οκειμενική τ ης διάσ τ ασ η: τ η
δράσ η π ου υπ ερβάλλει εαυτ όν και φθάνει σ ε π αροξυσ μό για χάρη τ ης δικής τ ης publicity
[δημοσ ιότ ητ ας] δίχως να π αραδέχετ αι σ τ ον ίδιο τ ου τ ον εαυτ ό τ ον βαθμό σ τ ον οπ οίο λειτ ουργεί ως
υπ οκατ άσ τ ατ η ευχαρίσ τ ησ η, ανυψώνοντ ας τ ον εαυτ ό τ ου σ ε αυτ οσ κοπ ό. Οι εγκλωβισ μένοι θέλουν
απ εγνωσ μένα να δραπ ετ εύσ ουν. Σε τ έτ οιες κατ ασ τ άσ εις δεν σ κέφτ ετ αι π ια κανείς, ή σ κέφτ ετ αι υπ ό
π λασ ματ ικές π ροκείμενες. Καθώς απ ολυτ οπ οιείτ αι η π ράξη, μόνο η αντ ίδρασ η είναι δυνατ ή, άρα και
λανθασ μένη. Μόνον η σ κέψη θα μπ ορούσ ε να βρει μια διέξοδο, μια σ κέψη π ου δεν π ροδιαγράφει τ α
απ οτ ελέσ ματ ά τ ης, όπ ως σ υμβαίνει σ υχνά σ ε σ υζητ ήσ εις σ τ ις οπ οίες είναι π ροκαθορισ μένο π οιος
π ρέπ ει να έχει δίκιο, σ υζητ ήσ εις οι οπ οίες δεν π ροωθούν τ ον σ κοπ ό τ ους, αλλά μάλλον αναπ όφευκτ α
εκφυλίζοντ αι σ ε τ ακτ ικισ μούς. Αν οι π όρτ ες είναι αμπ αρωμένες, τ ότ ε, π ερισ σ ότ ερο απ ό π οτ έ, η σ κέψη
δεν π ρέπ ει να π αραλύσ ει. Θα έπ ρεπ ε να αναλύσ ει τ ις αιτ ίες και σ υνακόλουθα να εξαγάγει τ α
σ υμπ εράσ ματ α. Εναπ όκειτ αι σ τ η σ κέψη να μην απ οδεχτ εί τ ην κατ άσ τ ασ η ως τ ελική. Η κατ άσ τ ασ η
π ρέπ ει να αλλάξει, εφόσ ον είναι δυνατ όν, μέσ ω μιας αδιάκοπ ης εξέτ ασ ης. Το άλμα π ρος τ ην π ράξη
[praxis] δεν θεραπ εύει τ η σ κέψη απ ό τ ην π αραίτ ησ η, καθόσ ον τ ο άλμα έχει ως αντ ίτ ιμο τ ην κρυφή
γνώσ η π ως τ ο ίδιο οδηγεί σ ε αδιέξοδο.

Η ψευδο-δρασ τ ηριότ ητ α είναι γενικά η απ όπ ειρα να διασ ωθούν νησ ίδες αμεσ ότ ητ ας εν μέσ ω μιας π έρα
για π έρα διαμεσ ολαβημένης και άκαμπ τ ης κοινωνίας. Αυτ ή η απ όπ ειρα εκλογικεύετ αι με τ ον ισ χυρισ μό
ότ ι μια μικρή αλλαγή εκλαμβάνετ αι ως ένα μικρό βήμα σ τ ο μακρύ δρόμο π ρος τ ον μετ ασ χηματ ισ μό τ ου
όλου. Το κατ ασ τ ροφικό μοντ έλο τ ης ψευδο-δρασ τ ηριότ ητ ας είναι τ ο «Do it yourself », κάν’ τ ο μόνος
σ ου: δρασ τ ηριότ ητ ες π ου επ ιτ υγχάνουν ό,τ ι εδώ και καιρό μπ ορεί να επ ιτ ευχθεί με καλύτ ερο τ ρόπ ο
μέσ ω τ ης βιομηχανικής π αραγωγής, μόνο για να εμπ νεύσ ουν σ τ α ανελεύθερα άτ ομα, τ α οπ οία έχουν
π αραλύσ ει μέσ α σ τ ον αυθορμητ ισ μό τ ους, τ ην αυτ οπ επ οίθησ η π ως όλα εξαρτ ώντ αι απ ό τ ους ίδιους.
Η ανοησ ία τ ου «κάν’ τ ο μόνος σ ου» σ τ ην π αραγωγή υλικών αγαθών, ακόμη και σ ε π ολλές
επ ιδιορθώσ εις, είναι εντ ελώς π ροφανής. Ομολογουμένως, η ανοησ ία δεν είναι καθολική. Με τ ην
ελάτ τ ωσ η τ ων λεγόμενων services [υπ ηρεσ ιών], κάπ οιες φορές π εριτ τ ά – σ ύμφωνα με τ ην τ εχνική
ανάπ τ υξη – μέτ ρα, τ α οπ οία διεκπ εραιώνοντ αι απ ό ιδιώτ ες, εκπ ληρώνουν κάπ οιο σ χεδόν έλλογο
σ κοπ ό. Η π ροσ έγγισ η τ ου «κάν’ τ ο μόνος σ ου» σ τ ην π ολιτ ική δεν έχει εντ ελώς τ ον ίδιο χαρακτ ήρα. Η
κοινωνία π ου απ ροσ π έλασ τ α αντ ίκειτ αι σ τ ους ανθρώπ ους είναι εντ ούτ οις αυτ οί οι ίδιοι οι άνθρωπ οι. Η
εμπ ισ τ οσ ύνη σ τ ην π εριορισ μένη δράσ η μικρών ομάδων ανακαλεί τ ον αυθορμητ ισ μό, ο οπ οίος ατ ροφεί
κάτ ω απ ό τ ην σ υγκαλυμμένη ολότ ητ α και χωρίς τ ον οπ οίο αυτ ή η ολότ ητ α δεν μπ ορεί να γίνει κάτ ι
διαφορετ ικό. Ο διοικούμενος κόσ μος έχει τ ην τ άσ η να σ τ ραγγαλίζει κάθε αυθορμητ ισ μό, ή τ ουλάχισ τ ον
να τ ον διοχετ εύει σ ε ψευδο-δρασ τ ηριότ ητ ες. Τουλάχισ τ ον αυτ ό δεν λειτ ουργεί τ όσ ο ομαλά όσ ο θα
π ροσ δοκούσ αν οι π αράγοντ ες τ ου διοικούμενου κόσ μου. Ωσ τ όσ ο, ο αυθορμητ ισ μός δεν π ρέπ ει να
απ ολυτ οπ οιείτ αι• εξίσ ου δεν π ρέπ ει να απ οσ π άτ αι απ ό τ ην αντ ικειμενική κατ άσ τ ασ η ή να
ειδωλοπ οιείτ αι όπ ως ο ίδιος ο διοικούμενος κόσ μος. Ειδάλλως, τ ο τ σ εκούρι σ τ ο σ π ίτ ι, τ ο οπ οίο π οτ έ
δεν υπ οκαθισ τ ά τ ην εργασ ία τ ου ξυλουργού, θα σ π άσ ει τ ην κοντ ινότ ερη π όρτ α, ενώ η ομάδα
επ ιδρομών είναι σ ε επ ιφυλακή (5). Ακόμη και π ολιτ ικές ενέργειες μπ ορούν να βουλιάξουν μέσ α σ τ ις
ψευδο-δρασ τ ηριότ ητ ες και μέσ α σ τ η θεατ ρικότ ητ α. Δεν είναι τ υχαίο π ως τ ο ιδεώδες τ ης άμεσ ης
δράσ ης, ακόμη και οι π ροπ αγανδισ τ ικές ενέργειες, έχουν ανασ τ ηθεί, αφότ ου π ρώην π ροοδευτ ικές
οργανώσ εις έχουν ενσ ωματ ωθεί με π ροθυμία και αναπ τ ύσ σ ουν σ ε όλες τ ις χώρες τ ης γης τ α
χαρακτ ηρισ τ ικά γνωρίσ ματ α σ τ α οπ οία κάπ οτ ε αντ ιτ άσ σ οντ αν. Αλλά με αυτ όν τ ον τ ρόπ ο δεν
ακυρώνετ αι η κριτ ική σ τ ον αναρχισ μό. Η επ ισ τ ροφή τ ου είναι αυτ ή ενός φαντ άσ ματ ος. Η ανυπ ομονησ ία
απ έναντ ι σ τ η θεωρία, η οπ οία απ οκαλύπ τ ετ αι εντ ός αυτ ής τ ης επ ισ τ ροφής, δεν ωθεί τ η σ κέψη π έρα
απ ό τ ον εαυτ ό τ ης. Λησ μονώντ ας τ η σ κέψη, η ανυπ ομονησ ία υπ ολείπ ετ αι αυτ ής.

Αυτ ό καθίσ τ ατ αι ευκολότ ερο για τ ο άτ ομο μέσ ω τ ης σ υνθηκολόγησ ης απ έναντ ι σ τ η σ υλλογικότ ητ α, με
τ ην οπ οία τ αυτ ίζετ αι. Το άτ ομο απ αλλάσ σ ετ αι απ ό τ ην αναγνώρισ η τ ης ανημπ όριας τ ου• οι λίγοι
φαντ άζοντ αι π ως είναι π ολλοί. Αυτ ή η ενέργεια, και όχι η ατ αλάντ ευτ η σ κέψη, αντ ισ τ οιχεί σ ε π αραίτ ησ η.
Δεν κυριαρχεί κάπ οια διαφανής σ χέσ η ανάμεσ α σ τ ο σ υμφέρον τ ου εγώ και τ ης σ υλλογικότ ητ ας σ τ ην
οπ οία π αραδίδει τ ον εαυτ ό τ ου. Το εγώ π ρέπ ει να εγκατ αλείψει τ ον εαυτ ό τ ου έτ σ ι ώσ τ ε να ευλογηθεί
απ ό τ η χάρη τ ης επ ιλογής τ ου εκ μέρους τ ης σ υλλογικότ ητ ας. Άρρητ α έχει τ εθεί μια σ χεδόν καντ ιανή
κατ ηγορική π ροσ τ αγή: π ρέπ ει να σ υνυπ ογράψεις. Το αίσ θημα μιας καινούργιας ασ φάλειας εξαγοράζετ αι
με τ η θυσ ία τ ης αυτ όνομης σ κέψης. Η π αρηγοριά π ως η σ κέψη βελτ ιώνετ αι σ τ ο π λαίσ ιο τ ης
σ υλλογικής δράσ ης είναι π αραπ λανητ ική: η σ κέψη, ως ένα απ λό εργαλείο τ ης δράσ ης, αμβλύνετ αι όπ ως
κάθε εργαλειακός λόγος. Αυτ ή τ η σ τ ιγμή καμία ανώτ ερη μορφή τ ης κοινωνίας δεν είναι ορατ ή με
σ υγκεκριμένο τ ρόπ ο: γι’ αυτ ό, οτ ιδήπ οτ ε δρα ωσ άν [η ανώτ ερη μορφή κοινωνίας] να απ οτ ελούσ ε
εύκολο σ τ όχο, ενέχει κάτ ι οπ ισ θοδρομικό. Όμως, με βάσ η τ ον Φ ρόιντ , αυτ ός π ου οπ ισ θοδρομεί δεν
έχει ακόμη επ ιτ ύχει τ ον ενορμητ ικό σ κοπ ό τ ου. Αντ ικειμενικά, η οπ ισ θοδρόμησ η είναι ματ αίωσ η, ακόμη
και ότ αν θεωρεί τ ον εαυτ ό τ ης τ ο αντ ίθετ ο και ανυπ οψίασ τ α π ροπ αγανδίζει τ ην αρχή τ ης ηδονής.

Αντ ιθέτ ως, αυτ ός π ου σ τ ην π ραγματ ικότ ητ α δεν υπ οκύπ τ ει είναι ο ασ υμβίβασ τ α κριτ ικός διανοητ ής, ο
οπ οίος ούτ ε π αραδίδει τ η σ υνείδησ ή τ ου ούτ ε επ ιτ ρέπ ει τ ον εαυτ ό τ ου να δρα υπ ό τ ο καθεσ τ ώς τ ης
τ ρομοκρατ ίας. Η σ κέψη δεν είναι η νοητ ική αναπ αραγωγή αυτ ού π ου ούτ ως ή άλλως υπ άρχει. Στ ο
βαθμό π ου δεν διακόπ τ ετ αι, η σ κέψη σ υντ ηρεί τ η δυνατ ότ ητ α. Η ακόρεσ τ η π λευρά τ ης, η απ οσ τ ροφή
τ ης απ έναντ ι σ τ η βιασ τ ική ικανοπ οίησ η, αρνείτ αι τ ην ανόητ η σ οφία τ ης π αραίτ ησ ης. Η ουτ οπ ική σ τ ιγμή
σ τ η σ κέψη είναι τ όσ ο ισ χυρότ ερη όσ ο λιγότ ερο αυτ ή – επ ίσ ης μια μορφή υπ οτ ροπ ής –
εξαντ ικειμενικεύετ αι σ ε ουτ οπ ία, υπ ονομεύοντ ας σ υνακόλουθα τ ην π ραγμάτ ωσ ή τ ης. Η ανοικτ ή σ κέψη
π αραπ έμπ ει π έρα απ ό τ ον εαυτ ό τ ης. Απ ό τ ην π λευρά τ ης, απ οτ ελεί μια σ υμπ εριφορά, μια μορφή
π ράξης, π ου σ υγγενεύει π ερισ σ ότ ερο με τ η μετ ασ χηματ ισ τ ική π ράξη π αρά με μια σ υμπ εριφορά π ου
είναι σ υγκατ αβατ ική για χάρη τ ης π ράξης. Προτ ού απ οκτ ήσ ει οπ οιοδήπ οτ ε σ υγκεκριμένο π εριεχόμενο,
η σ κέψη είναι π ραγματ ικά η δύναμη τ ης αντ ίσ τ ασ ης και μόνο με μεγάλη δυσ κολία έχει απ οξενωθεί απ ό
αυτ ήν. Μια τ έτ οια εμφατ ική έννοια τ ης σ κέψης δεν π ροσ τ ατ εύετ αι π ράγματ ι ούτ ε απ ό τ ις υπ άρχουσ ες
σ υνθήκες ούτ ε απ ό τ ον π ρος επ ίτ ευξη σ κοπ ό, ούτ ε απ ό οπ οιαδήπ οτ ε τ άγματ α. Οτ ιδήπ οτ ε είχε
υπ άρξει αντ ικείμενο τ ης σ κέψης, μπ ορεί να απ ωθηθεί, να ξεχασ τ εί, να αφανισ θεί. Αλλά κανείς δεν
μπ ορεί να αρνηθεί π ως κάτ ι απ ό αυτ ό επ ιζεί. Διότ ι η σ κέψη έχει τ ο σ τ οιχείο τ ου καθολικού. Αυτ ό π ου η
σ κέψη σ υνέλαβε με π εισ τ ικό τ ρόπ ο, έσ τ ω για μια φορά, π ρέπ ει να τ ο σ κεφτ ούν άλλοι, αλλού: αυτ ή η
εμπ ισ τ οσ ύνη σ υνοδεύει ακόμη και τ ην π ιο μοναχική και αδύναμη σ κέψη. Όπ οιος σ κέπ τ ετ αι, δεν είναι
εξοργισ μένος, π αρά τ ην κριτ ική τ ου: η σ κέψη έχει μετ ουσ ιώσ ει τ ην οργή. Καθώς τ ο σ κεπ τ όμενο άτ ομο
δεν χρειάζετ αι να σ τ ρέψει τ ην οργή σ τ ον εαυτ ό τ ου, δεν επ ιθυμεί να τ ην σ τ ρέψει και σ τ ους άλλους. Η
ευτ υχία π ου χαράζει σ τ η ματ ιά τ ου σ κεπ τ όμενου ατ όμου είναι η ευτ υχία τ ης ανθρωπ ότ ητ ας. Η καθολική
τ άσ η τ ης κατ απ ίεσ ης αντ ιτ ίθετ αι σ τ ην σ κέψη ως τ έτ οια. Η σ κέψη είναι ευτ υχία ακόμη κι ότ αν ορίζει τ η
δυσ τ υχία: καθώς τ ην εκφράζει. Μόνον έτ σ ι εκτ είνετ αι η ευτ υχία μέχρι τ ην καθολική δυσ τ υχία. Όπ οιος δεν
τ ην αφήνει να ατ ροφήσ ει, αυτ ός δεν έχει π αραιτ ηθεί ακόμη.

[Σ.τ .μ.: Οι αγγλικές λέξεις π ου αφήσ αμε σ τ ο κείμενο (με τ η μετ άφρασ ή τ ους εντ ός αγκυλών)
π αρατ ίθεντ αι απ ό τ ον Αντ όρνο σ τ α αγγλικά σ τ ο π ρωτ ότ υπ ο. Οι σ ημειώσ εις είναι τ ου άγγλου
μετ αφρασ τ ή].

1. Ραδιοφωνική έκδοσ η: «Στ ον Μαρξ, η διδασ καλία τ ης ενότ ητ ας θεωρίας και π ράξης εμπ νεότ αν
απ ό τ η δυνατ ότ ητ α τ ης δράσ ης, η οπ οία ακόμη και εκείνη τ ην επ οχή δεν είχε π ραγματ οπ οιηθεί
αλλά ούτ ε είχε γίνει ακόμη αισ θητ ή».
2. Αναφορά σ τ ο γράμμα τ ου Μαρξ σ τ ον Άρνολντ Ρούγκε, τ μήμα τ ης δημόσ ιας αλληλογραφίας μετ αξύ
αυτ ών και τ ου Μπ ακούνιν και τ ου Φ όιερμπ αχ, τ ο οπ οίο δημοσ ιεύτ ηκε σ τ ο Deutsch-Französische
Jahrbücher (1844): «Αν δεν έχουμε δουλειά με τ ην οικοδόμησ η τ ου μέλλοντ ος ή με τ ην π αντ οτ ινή
τ ου οργάνωσ η, δεν μπ ορεί να υπ άρχει αμφιβολία για τ ο έργο με τ ο οπ οίο βρισ κόμασ τ ε
αντ ιμέτ ωπ οι σ τ ο π αρόν: Εννοώ τ ην αμείλικτ η κριτ ική καθετ ί υπ άρχοντ ος, αμείλικτ η με τ ην έννοια
π ως δεν π ρόκειτ αι να π εριορισ τ εί ούτ ε απ ό τ ις ίδιες τ ης τ ις ανακαλύψεις ούτ ε απ ό τ ην
σ ύγκρουσ η με τ ις υπ άρχουσ ες δυνάμεις». (Marx, Early Writings, μετ άφρασ η R. Livingstone and G.
Benton, Penguin Books, 1992, σ ελ. 207)
3. Βλ. τ ην π ρώτ η κοινή έκδοσ η τ ων Μαρξ και Ένγκελς, μια σ ατ ιρική π ολεμική σ τ ον Μπ ρούνο
Μπ άουερ και τ ους Νέους Εγελιανούς: “Η αγία οικογένεια, ή κριτ ική τ ης κριτ ικής κριτ ικής”.
4. Βλ. Γιούργκεν Χάμπ ερμας, «Η φαινομενική επ ανάσ τ ασ η και τ α τ έκνα τ ης: έξι θέσ εις για τ ην τ ακτ ική,
τ ους σ τ όχους και τ ις αναλύσ εις τ ης κατ άσ τ ασ ης τ ης αντ ιπ ολιτ ευόμενης νεολαίας», Frankf urter
Rundshau, Ιούνιος 5, 1968, σ ελ. 8.
5. Αναφορά σ τ ην τ ρίτ η π ράξη, σ κηνή π ρώτ η, τ ου Γουλιέλμου Τέλλου (1804) τ ου Σίλερ.

Μετ άφρασ η: Γιάννης Ντ ούρος (απ ό τ α αγγλικά)

Αντ ιπ αραβολή με τ ο γερμανικό π ρωτ ότ υπ ο και επ ιμέλεια: Δώρα Βέτ τ α, Γιώργος Στ εφανίδης, Θοδωρής
Βελισ σ άρης

Ο π αραπ άνω αφορισ μός π εριλαμβάνετ αι σ τ ο βιβλίο τ ου Αντ όρνο: Stichworte. Kritische Modelle 2.
Frankf urt am Main 1969