Elementi poezije

Osnovni elementi poezije – podsetnik i vodič za tumačenje

Poezijom se u svakodnevnom govoru nazivaju književna dela pisana u stihovima. U

najširem smislu reči ovo shvatanje i nije toliko pogrešno mada ga je neophodno dopuniti
određenim pojašnjenjima i i delimično ispraviti. Treba imati u vidu da se u okviru pojma
stiha javljaju i tzv vezani stih i slobodni stih, pri čemu se slobodni stih u nekim
slučajevima može veoma približiti proznom načinu izražavanja (kao npr u pesmi
Doručak). S druge strane i prozni tekstovi se mogu ritmički i melodijski veoma čvrsto
organizovati tako da ih je teško razlikovati od pesama u slobodnom stihu. Stoga proza i
poezija ne čine dva uvek jasno odvojena i razgraničena oblika iskazivanja.

Prednost definisanja poezije preko pojma stiha leži u činjenici da se na osnovu stiha
veoma lako mogu razlikovati velike i male književne vrste u stihovima. Veličina i
kratkoća poetskih dela nije tek neka spoljašnja, slučajna osobina književnih dela; o dužini
odnosno kratkoći književnih dela u stihovima ovisi i niz drugih bitnih odlika poezije, i to
do te mere da kratke i duge književne stihovane vrste možemo izdvojiti kao dve zasebne
skupine književnih tekstova. Tako ćemo izdvojiti epsku poeziju kao grupu dugih
stihovanih vrsta, i lirsku poeziju kao skup kratkih stihovanih vrsta.

Lirska poezija upravo zbog stiha i kratkoće ostvaruje tip književnog iskazivanja u kom
neke od mogućnosti jezičkog kazivanja postaju posebno naglašene i izražene. Zbog
kratkoće, reč kao reč u lirici, i sasvim posebni, neuobičajeni odnosi među rečima postaju
izuzetno važni i značajni za razumevanje pesme; a zbog stihovane organizacije govora,
veliki značaj u razumevanju značenja reči imaju i ritam, odnosno zvukovni, melodijski
efekti koji su postignuti određenim rasporedom reči. Otuda se lako zapaža određena
srodnost lirske poezije i muzike. I sama reč lirika upućuje na tesnu povezanost između
poezije i muzike. Lirska poezije je nastala u svojevrsnom sinkretizmu (prema grčkom
synkretismos, stapanje, sjedinjavanje) govora, plesa, muzike, glume i književnosti.

Zbog kratkoće i sažetosti izraza lirska pesma je naizgled vrlo jednostavna. U njoj se
obično tek u nekoliko rečenica iznosi neki doživljaj, opisuje neki predmet, pejzaž ili
osoba, ili se pak izražava neka misao. Jednstavnost uspele lirike je rezultat veoma složene
strukture u kojoj svaki element ima svoje mesto i svoju određenu funkciju (kao što ste
videli da svaki deo cveta ima svoju ulogu). I zato je ponekad liriku veoma teško tumačiti
jer treba pažljivo izučiti njenu strukturu, a i sami pesnici se nekada svesno mogu
poigravati sa čitaocima, stvarajući neobične spojeve reči, izmišljajući neke nove reči.
Lirika pesnicima daje svojevrsnu dozvolu da u potpunosti eksperimentišu sa jezikom što
nekada može izazvati zbunjenost kod čitalaca. Međutim, i pored toga, lirika je ipak jedan
od način ljudskog iskazivanja pa samim tim uvek ima svoju funkciju i svoju svrhu, koja
može da obuhvati niz različitih efekata. Poezija može da zabavi, da opisuje, podstiče i
izaziva emocije, da priča priču, da iznosi ideje i provocira ljudsku misao, da obaveštava,
da pruži utehu, da proslavljava...
Pošto smo već spomenuli da u lirskoj pesmi nalazimo veoma složenu strukturu koju treba
protumačiti, sada ćemo istaći neke od osnovnih elemenata te strukture o kojima ćemo
govoriti na časovima tumačenja poezije:

TEMA, MOTIVI FORMA RIMA

LICE (GLAS) POEZIJA RITAM

PESNIČKE SLIKE TON, ATMOSFERA STILSKE FIGURE

TEMA, MOTIVI

Pošto svako književno delo govori o nečemu, i to o nečemu jedinstvenom, tako i u lirskoj
poeziji možemo govoriti o temi kao jedinstvenom značenju dela. Tema predstavlja
ono o čemu se peva u nekoj lirskoj pesmi, a kažemo jedinstveno značenje zato što tema
objedinjuje sve druge elemente pesme. Npr, analizom pesme Doručak došli smo do
zaključka da je tema pesme otuđenost. Nakon tog zaključka mogli smo videti kako svi
delovi pesme (i kratki izlomljeni stihovi i pesničke slike...) upućuju na tu temu, to
osnovno osećanje iskazano u pesmi. Temu je ponekad veoma teško odrediti i zato je
veoma važno pažljivo proučiti i iščitati pesmu nekoliko puta, istražiti njena značenja te na
kraju doći do zaključka o tome šta je centralno, jedinstveno značenje pesme. U tom
procesu može nam veoma često pomoći i naslov pesme koji često upućuje na temu dela.

Prilikom istraživanja i tumačenja teme u pojedinim lirskim pesmama, vodite računa o

sledećim pitanjima koja vam mogu pomoći u definisanju osnovne teme:

O čemu peva pesma? Koje je dominantno osećanje istaknuto u pesmi? Koja slika ili ideja
ima najveći značaj u pesmi? Kakva je simbolika, odnosno značenje naslova pesme?

Kada budete vodili beleške o pojedinim pesmama, nastojte da pored stihova upisujete
odgovore na ova pitanja kako biste kasnije mogli da ih proverite i ispravite ukoliko ste
došli do novih otkrića i zaključaka o centralnoj temi pesme.

Pošto smo do sada govorili o temi kao o centralnom značenju pesme, trebalo bi istaći da
se svaka tema može razlagati na motive. Motiv je najmanja tematska jedinica koja se ne
može dalje razlagati, i to su oni delovi u kojima se opisuje jedan lik, predmet, ili jedna
situacija. Motivi su u lirici veoma često u funkciji isticanja i razvijanja osnovne teme.
Npr, u pesmi Doručak osnovna tema jeste otuđenost, a manje tematske celine koje ulaze
u sastav te teme mogu biti:

motiv ćutanja Ne govoreći mi ništa

motiv kiše Obukao

kišni mantil
 jer je padala kiša

motiv odlaska i izašao

na kišu

Kao što vidite, motivi u lirici mogu biti iskazani samo u jednom ili u nekoliko stihova, ali
su svi istaknuti motivi u vezi sa osnovnom temom pesme, sa otuđenošću dvoje ljudi.

LICE (GLAS)

U lirskoj poeziji je veoma važno odrediti u kom licu je su ispevani stihovi (prvom,
drugom ili trećem) pošto i izbor lica, tj glasa utiče na naše razumevanje značenja
poetskog teksta. Kada u pesmi pronalazimo govor u prvom licu, tada govorimo o lirskom
subjektu kao nosiocu tog iskaza, a ne o pesniku ili autoru. Termin lirski subjekat
koristimo zato što pesnici mogu napisati pesmu u prvom licu ali da to prvo lice ne
pripada njima već lirskom liku koji su želeli da stvore u pesmi.

Zahvaljujući iskazu u prvom licu u pesmi se naglašavaju subjektivnost,

neposrednost doživljenih emocija ili iskazanih ideja, i čitalac se može intenzivnije
saživeti sa osećajnim svetom lirskog subjekta.

Stihovi ispevani u drugom licu (mada nisu česta pojava u lirici) naglašavaju
dijaloški odnos između ja i ti, pošto postoji obraćanje; dok se trećim licem pojačava
objektivnost, osećanje distanciranosti od onoga o čemu se peva.

Npr, u pesmi Doručak prvi stihovi deluju kao stihovi napisani u trećem licu čime
je s jedne strane postignuta objektivnost opisa, a s druge posebno naglašena
distanciranost dvoje ljudi, između kojih se sada nalazi svet banalnih predmeta i radnji
poput mešanje kafe, dolivanja mleka...

U pesmi Opomena od samog početka prepoznajemo stihove u prvom licu ali i

obraćanje nekom drugom (Čuj, reći ću ti svoju tajnu). Time je od početka pesme
uspostavljen lični odnos između ja i ti, odnos koji je posebno značajan i ozbiljan s
obzirom na postojanje motiva tajne, i njenog otkrića. Stihovi se nastavljaju u prvom licu i
u kasnijim strofama čime se sve vreme naglašava emotivnost, odnosno lični momenat u
svemu onome što se lirskom subjektu događa, a pošto se stalno ističe prvo lice, time se
pojačava i njeno osećanje usamljenosti koje predstavlja i jednu od mogučih tema ove
pesme.

Opšta pitanja za ovaj element poezije:

U kom licu je ispevana pesma ? U kom trenutku pesme otkrivate u kom licu je
ispevana? (može se desiti da se tek pri kraju pesme pojave stihovi u prvom licu, i vaš
zadatak je da otkrijete zašto se tek tada to otkriva, i kakav je efekat postignut tim
naknadnim otkrivanjem) )Kakav je efekat postignut izborom prvog/drugog/trećeg lica u
pesmi? Ili Zašto je odabrano prvo/drugo/treće lice u pesmi?

FORMA

Kada govorimo o pojmu forme u poeziji, tada pre svega mislimo na vizuelnu, tj grafičku
organizaciju pesme. Pesma može biti podeljena na strofe, koje dalje mogu sadržati
različit broj stihova što nam pomaže da razlikujemo više vrsta strofa:

distih (2 stiha)

tercet (strofa od 3 stiha)

katren (4 stiha)

kvinta (5 stihova)

sekstina (6 stihova)

Međutim postoje i pesme koje ne poznaju podelu na strofe, i tada govorimo o

astrofičnim pesmama.

Stihovi takođe mogu imati različit broj slogova pa razlikujemo šesterac, osmerac,
deseterac, jedanaesterac, dvanaesterac. Možemo takođe razlikovati vezani i slobodni
stih. Vezani stih je onaj stih koji je podvrgnut određenim pravilima organizovanja u
okviru pesme, koji ima pravilan sistem rimovanja, isti broj slogova, dok je slobodan stih
onaj koji nije podvrgnut pomenutim pravilima. Slobodan stih se često približava proznom
načinu govora.

Tip i dužina stiha, kao i tip strofe može bitno uticati na opšte zvučanje, ritam i
atmosferu pesme. Npr, u slučajevima kratkih stihova različite dužine, ritam pesme može
biti dinamičniji i brži, dok se dužim stihovima mogu naglašavati i podvlačiti osečanja
melanholije, tuge i teskobe (poput stihova u poslednje tri strofe pesme Opomena). Za
razliku od Opomene, pesma Doručak je ispevana u veoma kratkom, slobodnom stihu.
Takvim izborom stiha postignuti su sledeći efekti: u prvi plan su istaknuti predmeti i
bezlične radnje što naglašava stanje otuđenosti, cela slika je podeljena takvim stihom na
manje celine čime je naglašena banalnost situacije, a ritam govora podseća na prozni
govor što ukazuje na svakodnevnost i učestalost odnosa otuđenosti među ljudima, i na
kraju intenzivira se atsmofera napetosti i iščekivanja.

Opšta pitanja:

Kako biste opisali formu pesme? Kako je pesma podeljena? Koje vrste strofa
prepoznajete? Koju vrstu stiha? Kakva je dužina stihova (konstantna ili varira od stiha
do stiha)? Šta je postignuto izborom određenog stiha ili tipa strofe? Zašto su neki stihovi
duži a neki kraći? Kakav je efekat time postignut? U kakvoj su vezi određeni tip stiha ili
strofe sa osnovnom temom pesme, ili sa osnovnim osećanjima ili idejama iskazanim u
pesmi?

RITAM

Opštija definicija ritma u okviru umetnosti poput poezije, muzike, igre govori da
ritam predstavlja manje ili više ravnomerno ponavljanje stalnih elemenata u relativno
kraćim vremenskim intervalima koje neposredno doživljavamo. Ritam vam je svakako
najbolje poznat iz različitih razbrajalica, ili dečijih uspavanki koje ste svakako čuli kada
ste bili mlađi. Ritam može odigravati veoma značaju ulogu i stvaranju opštijeg tona i
atmosfere u pesmi, i u zavisnosti od različitih faktora, ritam možete odrediti kao pravilan
ili nepravilan, dinamičan ili usporen. Kako ćete opisati ritam neke pesme zavisi od
sledećih faktora:

 dužine i vrste stiha – npr, ukoliko je pesma ispevana u dugim stihovima,

tada ćemo ritam često opisivati kao usporen, pravilan, monoton, dok bi
postojanje kraćih stihova dovodilo do isprekidanog, ubrzanog ritma

 rime

 rasporeda reči u stihu – u zavisnosti od rasporeda reči u stihu ritam

pesme može biti više nalik ritmu proznog govora, ili značajno
odstupati od njega. Kada raspored reči u rečenici odstupa od
uobičajenog govora, tada govorimo o inverziji.

primer:

Uporedite dva načina organizacije sledećih stihova. Koji je bliži

proznom, svakodnevnom načinu govora? Kakva je razlika u ritmu
između ova dva primera?

Nikad nije vito tvoje telo Moja mlada ruka nije nikad

Ruka moja mlada obavila obavila tvoje vito telo

 naglašavanja pojedinih reči

 interpunkcije

Opšta pitanja:

Kako biste opisali/odredili ritam pesme? Čime je ostvaren takav ritam? Kojim
se postupcima autor poslužio da ritam pesme učini
neravnomernim/pravilnim/usporenim/monotonim? Šta je takvim ritmom želeo da
postigne? Kakva je veza ritma u određenim stihovima i osećanja iskazanih u tim
stihovima? Kakva je veza ritma i osnovne teme pesme?
RIMA

Rima predstavlja glasovno podudaranje na kraju stihova. Ona označava i

naglašava kraj stih, a istovremeno povezuje taj stih sa drugim stihovima, i ima
ulogu u stvaranju specifičnih zvukovnih efekata, kao što su melodija i ritam
pesme. Rima takođe pojačava unutarnju povezanost i jedinstvo pesme, ali isto
tako može da izdvoji i naglasi značaj pojedinih reči za razumevanje cele pesme;
takođe, rima čini da pesma zvuči melodično, utiče na opšti ritam stihova, i može
nesvesno da utiče na čitaoca time što povezuje pojedine pesničke slike u
stihovima koji se rimuju.

Prilikom čitanja pesme, veoma je važno da znate kako obeležavamo stihove koji
se rimuju u pesmi. Stihove koji se rimuju obeležavamo istim slovom abecede, kao
u primeru :

Blizu do neba gora je čarna a

ne treba orlu tek jedan let b

samo da pusti krila nemarna a

Prezro je davno prezreni svet b

Postoji nekoliko tipova rime:

parna rima : aabb

ukrštena rima: abab

obgrljena rima: abba

Opšta pitanja:

Kakva je rima u pesmi? Koja je njena funkcija? Kakvi su efekti postignuti

upotrebom rime? Koji su stihovi povezani rimom? Kakva je značenjska veza
između rimovanih stihova ?

PESNIČKE SLIKE

Pod pojmom pesničke slike podrazumevamo određeni prizor, sliku, situaciju koju
možemo vizuelno zamisliti tokom čitanja, kao što je npr slika crnog leptira nad
teškom vodom u pesmi Opomena. Pesničke slike u lirici mogu imati za cilj da
stvore određenu atmosferu i raspoloženje u pesmi, ili da naglase i istaknu
određena prenesena (metaforička) značenja u pesmi. Kada čitate poeziju, nastojte
da izdvojite određene pesničke slike koje prepoznajete u stihovima, i da
odgovorite na ključno pitanje Kakva je funkcija tih slika? Šta je njima iskazano?
 Zašto su baš te slike upotrebljene? Šta nam otkrivaju u vezi sa temom? U kakvoj
su vezi te slike sa lirskim subjektom

Pesničke slike su veoma blisko vezane za pojam stilskih figura pošto se u

pesničkim slikama često srećemo sa tzv figurativnim upotrebom jezika.

STILSKE FIGURE

Stilske figure možemo definisati kao utvrđene načine izražavanja koji se mogu
posebno izvdvojiti i označiti zahvaljujući njihovom odstupanju od uobičajenog načina
govora. Mada treba imati u vidu da se i u svakodnevnom govoru možemo često sresti sa
određenim stilskim figurama koje često ne prepoznajemo zbog njihove učestale upotrebe
( vreme je proletelo, mrtav sam gladan, kakav kralj! )

Osim osnovnog poznavanja određenog broja stilskih figura, od vas se u ovoj

godini očekuje da ih prepoznate u pojedinim lirskim pesmama, da odredite tip figure, ali
da pre svega dođete do zaključaka o funkciji stilskih figura na određenom mestu u pesmi.

Opšta pitanja:

Koja stilske figure su upotrebljene u pesmi ? Koje stilske figure dominiraju u

pesmi ? Izdvojte neke od primera stilskih figura i razmislite o sledećem pitanju : Koja je
funkcija stilske figure u pesmi? Šta bi se izgubilo kada ne bi bilo te stilske figure ? Čemu
doprinosi upotreba te stilske figure ?

TON, RASPOLOŽENJE, ATMOSFERA

Kada govorimo o tonu, raspoloženju i atmosferi u poeziji, možemo se veoma

praktično osloniti na svoja iskustva prilikom slušanja muzike. Razmislite o tonu i
raspoloženjima izazvanim prilikom slušanja muzike: Kakve sve tonove i
raspoloženja možete prepoznati? U lirici možete prepoznati i doživeti čitav niz
različitih tonova. Ovo su neka od mogućih određenja tona koji možete pronaći u
pesmama, mada lista nije konačna.

Melanholičan, ironičan, ciničan, smiren, ozbiljan, težak, teskoban, ljutit,

religiozan, oštar, filozofski, tužan, podrugljiv, komičan, dramatičan, bezličan,
intiman, ravnodušan, ličan, razigran, direktan, neozbiljan, nestašan

Raspoloženje se, iako blisko povezano sa tonom, više odnosi na drugi efekat, tj
na atmosferu koju jedna pesma stvara. Mada se često dešava da je veza između
tona, raspoloženja i atmosfere veoma jasna i direktna, tako da će određeni ton
stvoriti odgovarajuću atmosferu i raspoloženje u pesmi.

Za vaše tumačenje poezije veoma važno je odgovoriti na nekoliko pitanja:

 Kako biste opisali ton neke pesme? A kako opšte raspoloženje i atmosferu u
pesmi? Čime je postignut određeni ton u pesmi, odnosno atmosfera i
raspoloženje? U kreiranju atmosfere i raspoloženja u pesmi, veliki značaj imaju
izbor reči, dužina i vrsta stiha, ritam i osećanja iskazana putem pesničkih slika i
stilskih figura.

Kao što se mogli videti u ovom kratkom priručnik za tumačenje poezije,

postoje opšta pitanja za svaki od pomenutih elemena, na koja treba da odgovorite
kako biste što bolje razumeli pesmu i protumačili njenu temu i neke od osnovnih
ideja. Ukoliko obratite pažnju na pitanja koja se odnose na svaki od elemenata
videćete da se većina pitanja u tumačenju poezije mogu svesti na tri ključna
pitanja:

O čemu se peva u pesmi?

Kako je napisana pesma? Kako su upotrebljeni određeni elementi pesme?

Zašto je pesma/strofa/stih napisan baš na takav način?

Opšte uputstvo za vođenje beležaka o poeziji

Dok čitate pesme, trudite se i nastojte da uz svaku pesmu zapisujete svoje beleške koje
mogu obuhvatiti :

- pitanja u vezi sa određenim mestima koja vam nisu jasna

- vaše zaključke i otkrića o određenim značenjima pesme

- vaše ideje o mogućim značenjima

- vaše asocijacije

I naravno, vaše beleške treba da sadrže i odgovore na opšta pitanja koja se tiču
osnovnih elemenata poezije (tema/motivi, forma, stih...) a primenjeno na
pojedinačne primere lirskih pesama.