See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/322896456

Kontra-Gahum: Pagsipat sa Tema, Pilosopiya at Ideolohiya ng Piling

Kontemporaryong Tulang Radikal Tungo sa Kontekstwalisasyon ng Kritisismong
Marxista

Article · January 2010

CITATIONS READS
0 1,922

1 author:

David Michael Marcelino San Juan

De La Salle University
30 PUBLICATIONS   10 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Marxism in the Third World View project

K to 12 View project

All content following this page was uploaded by David Michael Marcelino San Juan on 02 February 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

130 DALUMAT

Kontra-Gahum: Pagsipat sa Tema, Pilosopiya at Ideolohiya

ng Piling Kontemporaryong Tulang Radikal Tungo sa
Kontekstwalisasyon ng Kritisismong Marxista

David Michael M. San Juan

Philippine Normal University

Panimula

S a panahon ng walang habas na globalisasyong pang-ekonomiko at sa kabila

ng pagkalugmok nito sa kumunoy ng matinding krisis, patuloy na
nangingibabaw sa ekonomya ng Pilipinas ang Estados Unidos at mga kaalyado
nito. Tumatagos sa edukasyon, kultura at panunuring pampanitikan ng
Pilipinas ang ganitong gahum, hegemonya o pangingibabaw ng mga
pamantayang kanluranin at/o banyaga. Gayunman, sa pagtindi ng
pandaigdigang krisis, dumarami ang mga mamamayan na nagsisimula nang
tumutol sa hegemonya sa ekonomya at kultura ng Estados Unidos, ang
nangungunang bansang tahas na kapitalista. Sa larangan ng panitikan, unti-
unting lumalakas ang mga panawagan at pagtatangkang ikiling ang
panunuring pampanitikan mula sa pagbibigay-tuon sa porma tungo sa
pagbibigay-diin sa nilalaman. Nanunumbalik sa kontemporaryong diskurso
ang pagtanaw sa panitikan bilang salamin ng lipunan, sa halip na bukod na
entidad. Muling nabubuhay ang interes ng mga akademista sa kritisismong
ginagabayan ng Marxismo. Kakatwa na sa ganitong proseso, mga padrong
kanluranin at/o banyaga pa rin ang nangingibabaw. Hindi pa gaanong marami
ang mga kritikong kagaya nina Epifanio San Juan, Rosario Torres-Yu, Elmer
Ordoñez, Bienvenido Lumbera at Rolando Tolentino na nangangahas na
sumalungat sa gahum ng mga pormalista sa pamamagitan ng indigenisasyon
ng kritisismong Marxista sa konteksto ng karanasan ng mga Pilipino.

Sa ganitong diwa, tinangka ng papel na ito na mag-ambag sa

kontekstwalisasyon ng kritisismong Marxismo sa panitikang Filipino. Binaybay
ng papel na ito ang kasaysayan at pag-unlad ng kritisismong Marxista sa
Pilipinas, mula sa pagsisimula ng hegemonyang Amerikano hanggang sa
panahong kontemporaryo, bilang batayan ng pagsipat sa piling
kontemporaryong tulang radikal ni Bienvenido Lumbera, isang Pambansang
Alagad ng Sining at Ramon Magsaysay Awardee sa larangan ng panitikan.
Sinipat ng papel ang tema, pilosopiya at ideolohiyang nangingibabaw sa mga
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 131
paksa ng tula, sa tanglaw ng mga luma at bagong kaisipan, katutubo man o
banyaga, kanluranin man o oriental, upang makatulong sa paglinang ng
paggamit at kontekstwalisasyon ng teoryang Marxismo sa panunuring
pampanitikan sa Pilipinas.



Sa panahon ng walang habas na globalisasyong ekonomiko at sa

kabila ng pagkalugmok nito sa kumunoy ng matinding krisis, patuloy na
nangingibabaw sa ekonomya ng Pilipinas ang Estados Unidos at mga kaalyado
nito. Tumatagos sa edukasyon, kultura at panunuring pampanitikan ng
Pilipinas ang ganitong gahum, hegemonya o pangingibabaw ng mga
pamantayang kanluranin at/o banyaga. Patuloy na namamayani sa diskursong
akademiko ang mga pormalistikong pagsipat sa panitikan.

Gayunman, sa pagtindi ng pandaigdigang krisis na nag-ugat sa

pagsambulat ng mga kapalpakan ng sistemang kapitalismo, unti-unting
dumarami ang mga sumasalungat sa hegemonya sa ekonomya at kultura ng
Estados Unidos na siyang nangungunang bansang tahas na kapitalista.

Sa larangan ng panunuring pampanitikan, dumarami ang mga

kritikong umiiwas at/o sumasalansang na sa mga Amerikanistang pagsipat
sa literatura partikular na ang pormalismo at Bagong Kritisismo. Lumalakas
ang mga panawagan at pagtatangkang ikiling ang panunuring pampanitikan
mula sa pagbibigay-tuon sa porma tungo sa pagbibigay-diin sa nilalaman.
Nanunumbalik sa kontemporaryong diskurso ang pagtanaw sa panitikan
bilang salamin ng lipunan – at ng mga kontradiksyon sa loob nito – sa halip
na bukod na entidad. Muling nabubuhay ang interes ng mga akademista sa
kritisismong ginagabayan ng Marxismo. Ngunit ano nga ba ang kritisismong
Marxista?

Marxismo: Tunggalian ng mga Uri

Obligadong bumalik sa isang itinuturing na s u b e r s i b o n g

dokumento ang sinumang nagnanais umunawa sa diwa ng ideolohiyang
Marxismo at sa teoryang Marxismo sa panitikan. Sa unang kabanata ng
Communist Manifesto na sinulat nina Karl Marx at Friedrich Engels (1888),
malinaw na mauunawaan ang buod at ubod ng paniniwala ng mga Marxista:
“Ang kasaysayan ng lahat ng mga lumipas at umiiral na lipunan ay kasaysayan
ng tunggalian ng mga uri. Malayang tao o alipin, patrisiyano o plebiyano,
panginoong maylupa o manggagawang bukid, sa isang salita, umaapi at
inaapi, lahat sila ay laging nakatindig laban sa isa’t isa, tuluy-tuloy nilang
isinulong ang isang walang patlang, minsang tago, minsang lantad na
pingkian, labanang laging nagtatapos, kundi man sa isang rebolusyunaryong
muling pagbubuo ng lipunan, ay sa pagkawasak ng mga nagtutunggaliang
uri.” Sa maikling salita, ang Marxismo ay ideolohiyang naninindigan sa
132 DALUMAT

pagkakaroon ng dalawang pangkalahatang uring nagtutunggalian sa isang

lipunan: ang mga umaapi at inaapi, ang mga nagsasamantala at
pinagsasamantalahan.

Kung gayon, ang panunuring ginagabayan ng Marxismo ay

tumutukoy sa teoryang nagbibigay-diin sa pag-iral ng tunggalian ng mga uri
sa panitikan. Kaugnay ng pananaw na ito, may limang tanong ang karaniwang
hangad sagutin ng isang kritikong Marxista ayon kay Delahoyde (c.2000): 1)
Ano ang gampanin ng uri (class) sa katha; ano ang pagsusuri ng may-akda sa
ugnayan ng mga uri?; 2) Paano naigpawan ng mga tauhan ang pang-aapi/
pagsasamantala?; 3) Sa anong paraan nagsisilbing propaganda ng status quo
ang katha; o ito ba’y nagtatangkang sumalansang sa status quo?; 4) Ano ang
sinasabi ng katha ukol sa pagsasamantala; o isinasantabi ba nito ang mga
tunggalian sa lipunan, dili kaya’y isinisisi sa ibang bagay?; 5) May solusyon
bang inihahapag ang katha sa mga suliraning inilahad nito, sa porma ng
utopyanong larawang-diwa?

Kung susundin ng mga kritikong Marxista ang mga gabay na tanong

ni Delahoyde, madaling mahihinuha na ang teoryang Marxismo ay maaaring
ilapat sa kahit anong akdang pampanitikan, radikal o konserbatibo, moderno
o tradisyunal, kanluranin o silanganin.

Halimbawa, ang El Filibusterismo ni Jose Rizal (na hindi Marxista at

tila hindi rin nakapagbasa ng mga akdang Marxista, batay sa implikasyon ng
dalawang artikulo ni Ambeth Ocampo (61-62, 63-64) ay maaaring sipatin ng
isang kritikong Marxista sa pamamagitan ng pagbibigay-diin sa tunggalian
sa pagitan ng mga abusadong pinunong Kastila ng gobyernong kolonyal sa
Pilipinas, mga Kastilang prayleng ipokrito at imoral, at mangilan-ngilang
Pilipinong elitista, burukrata at mersenaryo na nagsisilbing instrumento,
kundi man latigo ng gobyernong kolonyal sa isang panig (kapitan heneral,
Padre Salvi, Don Custodio, Senyor Pasta, mga gwardya-sibil atbp.), at ng mga
inaapi, dinudusta at pinagsasamantalahang Pilipino sa isa pa (pamilya ni Tales,
si Basilio, ang mga tulisan na sumunod sa yapak nina Tandang Pablo at Elias).
Ang ganitong pagsipat sa panitikan ay mauugat sa pagpasokl ng mga kaisipang
Marxista at iba pang kaugnay na ideolohiya sa Pilipinas mula pa noong mga
huling taon ng hegemonya ng mga Kastila sa bansa.

Bilangguan: Ugat ng Marxismo sa Pilipinas

Nagbibigay ng himaton si William Henry Scott (1992) sa kanyang

monograpong The Union Obrera Democratica: First Filipino Labor Union kung
paano nakarating sa bansa ang ideolohiyang Marxismo. Aniya,
naimpluwensyahan ng mga kaisipang anarkista si Isabelo delos Reyes
(mamamahayag na isa sa mga nagtatag ng Union Obrera Democratica at
Iglesia Filipina Independiente) nang itinapon at ikinulong siya ng kolonyal
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 133
na gobyernong Kastila sa Espanya dahil sa diumano’y pagtangkilik niya sa
separatismo. Nakasama niya sa bilangguan ang noo’y mga kilalang anarkista
at radikal na republikano sa Europa. Ang anarkismo ay ideolohiyang
ipinanganak din ng Marxismo. Parehong nagbibigay-diin sa tunggalian ng
mga uri ang dalawang ideolohiyang ito bagamat nagkakaiba sila ng lipunang
pinapangarap itayo: isang pamayanang walang gobyerno ang nais ng mga
anarkista samantalang isang daigdig namang pinamumunuan ng mga
manggagawa ang pangarap ng mga Marxista.

Batay sa pananaliksik ni Scott, masasabing si delos Reyes ang isa sa

mga unang Pilipinong nahantad sa impluwensya ng Marxismo. Malaon,
naging isang mahusay na lider ng mga manggagawa si delos Reyes. Marahil
ay tumatak sa mga unyon ang pamanang ideolohikal ni delos Reyes kaya ang
mga sumunod na lider-unyonista gaya ni Lope K. Santos (na higit na kilala sa
pagiging kampeon ng wikang Tagalog, at malao’y naging senador din) ay
nakapagsulat na ng mga akdang may pahiwatig ng mga kaisipang Marxista.
Nakatala sa kasaysayan ang Banaag at Sikat ni Santos bilang kauna-unahang
nobelang tumatalakay sa sosyalismo, ang sistemang pang-ekonomya na
minimithi ng mga Marxista. Kakatwa na sa kabila ng paglaganap ng mga mala-
Marxistang panitikan sa panahong yaon, walang nakatalang pagtatangka na
gamitin ang teoryang Marxismo sa panunuring pampanitikan, lalo pa sa
wikang Filipino.

Panitikan at Lipunan: Simula ng Marxistang Pagsipat sa Panitikan

Panandang bato ang pagkakalimbag ng aklat na Literature and

Society (1941) ni Salvador Lopez na may mga bahaging himig-Marxista.
Tinukoy dito ni Lopez ang mga gampanin ng manunulat, at marahil ng
kritikong Pilipino: “A valid criticism of present-day Philippine Literature,
whether in the vernacular or in English, is that it is largely preoccupied with
trifles...The Filipino writer must grow up...He must write of virile people
winning victories towards freedom, or of emaciated human beings enfeebled
by anti-human civilization. In short, he must write a red-blood literature.”
(ii)

Sa sanaysay na pinamagatang Proletarian Literature: A Definition,

higit na naging malinaw ang mala-Marxistang pagsipat sa panitikan ni Lopez
(1940): “Since the truly sensitive writer is inevitably a child of his times, it
follows that his work must reflect with more or less accuracy the conditions
of the society in which he lives. And since those conditions, as we have said,
are largely the result of social and economic factors, the validity of concept
of proletarian literature is at least equal to that of the concept of social
classes. That such social classes exist today – as they have existed in the past
– upon an economic basis is a fact universally accepted” (Ordonez 175).
Gayunman, hindi tahasang binanggit ni Lopez kung nagtutunggalian ba o
134 DALUMAT

hindi ang mga uri: “Whether or not we believe that they are complementary,
is a different question altogether. The point is that they exist apart and distinct
from each other, possessing a culture specifically their own, which is the
product of their peculiar fears, hopes, joys, aspirations and idiosyncrasies”
(175) Sa ganitong diwa binigyang-diin ni Lopez ang pagiging obhetibo ng
konseptong “panitikang proletaryo” o “panitikan ng uring manggagawa.”
Sapagkat bahagi ng kultura ang panitikan, ang mga manggagawa na may
sariling kultura ay may sarili ring panitikan na magmumula sa kanilang
kolektibong damdamin.

Tradisyong “gahum” at “kontra-gahum”

Sa huling bahagi ng dekada 50 hanggang sa maagang hati ng dekada

60, napatampok naman ang panulat ng isa pang unyonista (na naging
konsehal ng Maynila at malao’y tinanghal na Pambansang Alagad ng Sining)
na si Amado V. Hernandez. Habang nakapiit sa gawa-gawang kasong
“rebellion complexed with other crimes,” isinulat ni Hernandez ang Mga Ibong
Mandaragit (1969), isang nobelang tumalakay sa mga masasamang dulot ng
imperyalismo, kolonyalismo at pyudalismo sa Pilipinas (sa panahon ng mga
Amerikano), at tahasang nanawagan ng sosyalismo. Matapang na inilarawan
ni Hernandez ang aping kalagayan ng mga magbubukid sa ilalim ng
administrasyong kontrolado at impluwensyado ng mga panginoong maylupa
at mga dayuhan. Mulat at matagumpay niyang naihanay ang mga “mang-
aapi” at ang mga “inaapi” sa lipunang Pilipino sa kanyang kapanahunan. Sa
ibang salita, pinalinaw ni Hernandez ang tradisyong “gahum” at “kontra-
gahum” sa panitikang Pilipino na maaaring nagsimula sa Noli Me Tangere at
El Filibusterismo ni Rizal: ang lantad na tunggalian ng mga inaapi at nang-
aapi sa konteksto ng lipunang Pilipino. Nagsilbing opening salvo ang Mga
Ibong Mandaragit sa malao’y pananaluktok ng Marxismo sa panunuring
pampanitikan sa Pilipinas sa huling hati ng dekada 60 hanggang sa dekada
70.

Rurok ng Marxismo: radikalisasyon ng mga kampus

Saksi ang buong mundo sa radikalisasyon ng mga kampus sa dekada

60, 70 hanggang sa unang hati ng dekada 80. Tahasang pinag-usapan ang
Marxismo sa mga paaralan. Naging palasak ito sa panunuring pampanitikan
at lalo pa sa pagsusuri sa kalagayan ng lipunan. Itinuring ng mga kabataan
na isang malaking tatsulok ang lipunan: tatsulok na pinangingibabawan ng
kakaunting mang-aapi at nakararaming inaapi. Noong Disyembre 26, 1968,
muling itinatag ang Partido Komunista ng Pilipinas sa pamumuno ng isang
propesor sa Unibersidad ng Pilipinas na si Jose Maria Sison.
Naimpluwensyahan kundi man pinangunahan ng Partido Komunista ang mga
kritiko at manunulat na tahasang nagsuri at/o nagsulat sa gabay ng Marxismo.
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 135
Isang taon bago ideklara ang Batas Militar, binigkas ni Sison ang
talumpating Mga Tungkulin ng mga Kadre sa Larangan ng Kultura sa kongreso
ng PAKSA/Panitikan para sa Kaunlaran ng Sambayanan (isang radikal na
pangkat ng mga manunulat, kritiko. guro at estudyante ng panitikan na
malao’y idedeklarang subersibo sa panahon ng Batas Militar) na may temang
Panitikan Mula sa Masa at Tungo sa Masa. Itinatagubilin ni Sison na “lagyan
ng rebolusyunaryong nilalamang makauri ang iba’t ibang anyo ng panitikan:
sanaysay, kuwento, nobela, dula, at tula.” Sa payak na pananalita, hangad ni
Sison na makalikha ng panitikang nakabatay sa mga karanasan ng mga
pangkaraniwang mamamayang inaapi at pinagsasamantalahan (“mula sa
masa”), at naglalayong makapagbunsod ng kamalayang panlipunan na
magbubunga ng pagpapalaya ng sambayanan at pagbabagong panlipunan
(“para sa masa”).

Banyagang alingawngaw sa kontekstong katutubo

Ang mga pahayag ni Sison ay tila alingawngaw ng sinabi ni Mao Tse

Tung (1942), ang marahil ay pinakatanyag na Asyanong Marxista, sa kanyang
talumpati sa Yenan Forum on Literature and Art: “Writers and artists should
study society, that is to say, should study the various classes in society, their
mutual relations and respective conditions, their physiognomy and their
psychology. Only when we grasp all this clearly can we have literature and
art that is rich in content and correct in orientation...With us, literature and
art are for the people...”

Maituturing na mabisa ang pagpapahayag ni Sison sapagkat nagawa

nitong ilagay sa kontekstong katutubo ang sa simula’y tila banyagang
alingawngaw lamang. Isang henerasyon ng mga manunulat sa dekada 70
ang nakabuo ng prolipikong bilang ng tinatawag ni Lilia Quindoza-Santiago
(c. 1980) na “panulaan ng protesta” at ni Particia Melendrez-Cruz na
“modernong Pilipinong maikling kwento” na bagamat may tendensyang
indibidwalista ay nakapokus pa rin sa mga tunggalian (Ordonez 252-306).

Patuloy na kontekstwalisasyon ng Marxismo sa Pilipinas

Sa mga Pilipinong Marxistang kritiko, pinakakilala na marahil si

Epifanio San Juan, Jr. Karamihan sa kanyang mga kritika ay nakasulat sa wikang
Ingles ngunit malaki ang ambag niya sa kontekstwalisasyon at indigenisasyon
ng Marxistang pagsipat sa panitikan. Taong 1966 nang isalin niya sa Ingles
ang mga piling tula ni Amado V. Hernandez. Sinundan ito ng pagpapakilala
niya sa mga Marxistang akda ni Carlos Bulosan (isang migranteng Pilipino sa
Amerika na nagsulat sa Ingles) noong 1975, gaya ng The Power of the People,
na tumatalakay sa tunggalian ng mga magsasaka at natitira pang mga
rebeldeng Hukbalahap (na malao’y magiging HMB o Hukbong Mapagpalaya
ng Bayan) sa isang panig, at ng gobyernong Pilipino na impluwensyado kundi
136 DALUMAT

man kontrolado ng mga Amerikano sa isa pa. Sa isang sanaysay na

pinamagatang For Whom Are We Writing? (1981), binigyang-diin ni San Juan
ang papel ng manunulat at kritiko sa pagtitistis ng mga kontradiksyon o
tunggalian sa lipunang kanyang ginagalawan: “It means the invention of an
art-form, a symbolic vehicle whose primary function would be to articulate
these contradictions...I emphasize here the need to articulate the
contradictions, not to slide them over...It means finally for the critic a
recognition and interpretation of any literary work as a specific linguistic
practice, the product of a world-view construed as the theoretical expression
of a particular social class... ( Teodoro at San Juan 51-52”.

Panulaang mapulitika: kontra-gahum, Marxista

Kulang tatlong dekada mula nang manawagan ng Marxistang

perspektibo sa pagsulat at kritisismo si San Juan, mistulang sumagot sa
panawagan si Bienvenido Lumbera, isang Pambansang Alagad ng Sining.

Inilabas ni Lumbera noong 2008 ang antolohiyang Poetika/Politika.

Sa kanyang “paunang paglilinaw” sa antolohiya, pinabulaanan at binasag
niya ang pagkakaroon ng sariling uniberso ng mga tula, (ix-x) ayon sa mga
nagsusulong ng Bagong Kritisismo na walang iba kundi panibagong bihis sa
kilusang art for art’s sake (purong sining; diumano’y paglikha ng panitikang
“malaya” sa dikta ng anumang ideolohiya) na matagal nang nalaos kahit sa
Europa at Amerika. Ibinandila ni Lumbera ang konseptong ang tula at
anupamang akdang pampanitikan ay isinisilang sa sinapupunan ng lipunan.
Kung gayon, ang isang akdang pampanitikan ay natural lamang na maglaman
ng mga ideya, emosyon, pananaw, paniniwala atbp. ng taong lumikha nito
at ng lipunang kanyang ginagalawan.

Sapagkat natural na batbat ng mga tunggalian ang pakikihamok ng

tao sa buhay, ang panitikan ay natural lamang na tumalakay at pumaksa sa
mga kontradiksyon sa lipunan. Inalay ni Lumbera ang kanyang antolohiya sa
“lahat ng kabataang makata na nakikibaka para sa kalayaan at demokrasya,
alinpamang wika ang kanilang ginagamit sa pagtula.” Dito pa lamang ay
maliwanag na ang pagkiling ni Lumbera sa tradisyong kontra-gahum ng
Marxismo: ang paggamit sa panitikan bilang ekspresyon ng mga pang-aapi
at pagsasamantala ng mga nasa kapangyarihan at pagsusulong ng kamulatan
na magbubunsod ng pagbabago (gaya ng “kalayaan at demokrasya”) at
pagpapabuti ng buhay hanggang sa ganap na liberasyon ng mga inaapi at
pinagsasamantalahan.

Unang prinsipyo ng kontekstwalisadong Marxismo

Sa puntong ito higit na nagiging malinaw ang isa sa prinsipyo ng

kontekstwalisadong Marxismo sa pagsipat ng panitikang Pilipino: ang
tradisyong “gahum” at “kontra-gahum.” Mula sa Noli Me Tangere at El
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 137
Filibusterismo ni Rizal, Florante at Laura ni Francisco Balagtas, Mga Ibong
Mandaragit ni Amado V. Hernandez, Tata Selo ni Rogelio Sicat, Desaparesido
ni Lualhati Bautista, Canal dela Reina ni Liwayway Arceo, at hanggang sa
Poetika/Pulitika ni Bienvenido Lumbera, malinaw at lantad ang iba’t ibang
mukha ng gahum, ng hegemonya, ng diktadura, ng mismong tirano, diktador
o naghahari-harian, at ang mukha ng kontra-gahum, ng mga demokrata, ng
mga anti-diktadura, ng mga inaapi at pinagsasamantalahang mamamayan,
ng sambayanang pinaghaharian ngunit tuluy-tuloy nakikibaka upang
makalaya sa gahum ng diktador na nag-iiba-iba lamang ng pangalan, mukha
at hugis sa iba’t ibang panahon ng ating kasaysayan.

Ang papel na ito ay magtatangkang magsuri sa tema, pilosopiya at

ideolohiya ng antolohiya ni Lumbera, sa diwa ng binanggit na tradisyong
gahum at kontra-gahum at iba pang mga luma at bagong kaisipan, katutubo
man o banyaga, kanluranin man o oryental upang makatulong sa paglinang
ng paggamit at kontekstwalisasyon ng teoryang Marxismo sa panunuring
pampanitikan sa Pilipinas.

Optimistikong Pakikiisa sa Api

Pamagat pa lamang ng antolohiya ni Lumbera (Poetika/Pulitika) ay

mulat nang sumasalansang sa mga pormalistikong teorya. Lubos na magiging
malinaw ang ganitong panimulang pagsipat sa pagtanaw naman sa pamagat
ng tatlong hati ng antolohiya: Pakikiisa, Pagtutol at Pakikibaka.

Bilang makata, sa mga mahiwagang salita panimulang nakikiisa si

Lumbera. Aniya sa tulang Himala: “Halina, hiwaga ng mga salita/Nais kong
malunod sa inyong himala.” Ngunit ito’y hindi pagpapakalunod na gaya ng
mga romantisista. Hindi ito pagpapakalunod sa walang habas na
sentimentalismo, bagamat ang tulang Barcarolle: Sa Paglalayag nina Joi at
Pierre ay handog sa kasal ng dalawang malapit sa loob ng makata. Ito’y
pagpapakalunod sa kongkretong daigdig. Inaamin mismo ng makata sa tulang
ito – di gaya ng utopyanismo ng mga romantisista – na ang kasal ay hindi
magtitiyak ng habambuhay na kasiyahan: “Ang alon at hangi’y/ May sariling
balak/ Katig mang matibay/ Ipinapahamak.” Patunay ito na nakatungtong sa
lupa si Lumbera: inilalarawan niya ang aktwalidad at mga posibilidad sa
lipunang puno ng kontradiksyon.

Tahasang kontradiksyon sa lipunan ang mababasa sa Sagot sa Sulat

ni Eman na tugon ng makata sa tatlong tulang Ingles ng makata-rebeldeng si
Emmanuel Lacaba (Open Letters to Filipino Artists). Krudo ngunit may-bisa
ang paglalahad ni Lumbera sa umiiral na tunggalian noon sa lipunan. Sa isang
banda, naroon ang mga kagaya ni Lacaba na “Nakikipamuhay sa mga inapi/
nakikilaban para sa pinagsasamantalahan” at mga taong nananatili “Sa
Makati, napagkit yata/ Ang cursor ng mga computer/Na kumukuwenta sa
138 DALUMAT

tubo ng mga multinasyonal.” Malinaw kung gayon sa makata ang pagkakaiba

ng mga rebeldeng kapanalig ng mga api at ng mga nakakulong sa kani-
kanilang maliit na sapot sa daigdig na pinangingibabawan ng mga
kumpanyang multinasyonal. Sa tulang ito’y binanggit din ni Lumbera ang
bisa ng panulat ng makatang rebelde sa “Mga propesor at estudyante sa
Diliman/ Na ang mga dila at bolpen ay pinitpit/Ng pangamba at
pagsususpetsa,” na matapos mabasa ang akda ni Lacaba ay pawang “Dinalaw
ng pagkabalisa/ At sa klasrum, nadurog ang chalk/ Na gumuguhit sa pisara/
Sa halip na Disiplina/Ang tumitik ay Makibaka.” Ang mismong makata (si
Lumbera) ay nagpahayag ng pakikiisa sa prinsipyo ni Lacaba: “Pangarap mong
pinakislap/ Susunding liwanag.”

At tuluy-tuloy ngang nakiisa sa mga “inapi at pinagsasamantalahan”

si Lumbera kahit pa hindi niya sinundan ang yapak ni Lacaba sa kagubatan at
kabundukan. Sa gubat na syudad ng Metro Manila, ipinakita ni Lumbera ang
pakikiisa sa mga maralita sa pamamagitan ng tulang nagpahayag na May
Batang Grasa sa Gilid ng Flyover sa Tandang Sora. Pamagat pa lamang ay tila
ipinakikita na ng makata ang minsa’y di lantad na kontradiksyon sa lipunan:
sagisag ng matindi at malaganap na kahirapan ang batang grasa habang
simbolo naman ng kaunlarang ipinangangalandakan ng pamahalaan ang
flyover. Ang deskripsyon sa “batang grasa sa gilid ng flyover...” ay isang
kondenasyon sa lipunang paimbabaw na nagpapahayag ng kaunlaran sa
kabila ng katotohanang di mapagtakpan na sa nguso mismo ng sinasabing
kaunlara’y matatagpuan ang karalitaan. Binabagabag ng konsensya ang
makata bunsod ng kanyang pakikiisa sa aping kalagayan ng mga maralita:
“Ano nga ba ang mga larawang/ Hinihintay dumapo sa balintataw?/ Ano
nga ba ang mga buhol ng utak/ Na isa-isang kinakalag?...Tigilan ba kita at
lunsarin/ Sabay dantay ng palad sa balikat na marusing/ Usisain, hinging
magbitaw ng mga salita/ Na lalagom sa hapding hindi maidaing?” Sa bandang
huli, naghahandog ang makata ng pangako ng tuluy-tuloy niyang pakikiisa
at pag-asa ng katubusan sa mga dukha: “Pagdating ng araw/ Aalukin ng mga
salitang ipupuno sa wala/ Paghihintaying sikatan ng gintong tala/ Ang
sandipang langit ng kapwa mo dukha.”

At totoo nga, ang makata ay patuloy na nag-aapuhap sa “gintong

tala” at “sandipang langit” na maiaalay niya sa dukhang pinangakuan.
Tinupad ito ni Lumbera sa isa pang obrang pinamagatang Dalangin para sa
Batang Grasa. Nagsimula ito sa melodramatikong litanya ng mga kahilingan
para sa maralita: Sanlagok na tubig/Sansubong kanin/Kapirasong bubong/
Sambutil na asin...” at nagtapos din sa isang taimtim na dalangin at hiling:
“Tatanga sa wala/Ang walang pag-asa/Apo Diyos sa itaas/Dungawin mo sana.”
Ipinakikita rito ng makata ang pananampalataya sa isang Makapangyarihang
Lumalang na para sa kanya – higit sa anupaman – ay Diyos na mahabagin sa
mga dukha, Diyos na magbubunsod kundi man maghahatid ng katarungan.
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 139
Hindi lamang sa karalitaan at pag-ibig nakikiisa sa kapwa tao ang
makata. Maging sa lumbay ng pagpanaw ng isang kaibigan at “kaprinsipyo”
ay may insensong alay ang makata. Sa Elehiya para kay Renato Constantino,
melodramatiko ngunit may paninindigan pa rin ang tono ni Lumbera. Sa
simula ay makikita ang ganitong sentimyento “Tutulaan kita ng tulang
malumbay/Tula ng hinagpis at panghihinayang/ Kaming inulila ng iyong
paglisan/Nagpapasalamat at kami’y dinalaw.” Ipinaliwanag sa mga sumunod
na saknong ang dahilan ng lumbay ng makata sa paglisan ng kaibigan: “Lahat
ng akda mo ay tungkol sa lipunan/ Ilaw na nagbukas sa daming pintuan/ Ang
pinasok nami’y bulwagan ng araw/ Sumanib sa amin ang kaliwanagan...Itong
sambayanang itinanikala/ Binigyan ng dila’t pinapagsalita/ Kanilang himagsik
at mithiing paglaya/ Binigyan ng puwang ng diwa mo’t katha.” Sa huli’y
nanindigan ang makata sa pagpapatuloy ng sinimulan ng pumanaw na
kaibigan: “Kaming pinalaya ng kaliwanagang/ Dulot ng diwa mong katimyas-
timyasan/ Uusigin namin ang kinabukasan/ At tutulaan ka ng tulang palaban.”
Imahe ito ng “resureksyon,” ng pagpapatuloy ng dakilang adhika ng isang
yumaong kapanalig na makikita pa sa ibang tula ni Lumbera.

Samantala, sa tulang Alay sa Guro, isang sektor ng sambayanan ang

pinagpupugayan ni Lumbera. Hindi lamang pinupuri ng makata ang mga
edukador dahil sa kanilang mga tradisyunal na tungkulin. Nilinaw ng makata
ang gampanin ng guro sa lipunang puno ng kontradiksyon: “Isang
sambayanang bantayog ng dangal/ Ang itinitindig nitong kabataang/Hinubog
ng gurong makabayang gabay/ Diwang pinagningas ng pakikilaban/ Para sa
paglaya ng ginagang bayan/ Pusong pinag-alab na mapaglingkuran/Ang
nakararaming dukhang kababayan.” Ang “gintong tala” na pangako sa batang
grasa ay maihahambing sa kahawig na inaasam para sa guro at sa bayan:
“Kung ngayon ma’y hamak, di pa natatanghal/ Sasapit ang bukas, may dalang
liwayway/ Guro’y magbabangon kasabay ng araw!” Paulit-ulit na
matutunghayan sa mga tula ni Lumbera ang ganitong optimistikong pakikiisa
sa mga api at pag-asa sa isang bagong araw na sisilay – ang bukang-liwayway
ng daigdig na pinapangarap.

Sa isa pang tula’y inihayag ng makata ang pagdatal ng minimithing

bagong araw. Ganito ang pambungad sa Awit ng Tagumpay: “May
namamanaag/ Na masuyong ningning/ Ang bagong umaga’y/ Ating
salubungin.” Nilinaw ng makata kung paano narating ang bagong umaga:
“EDSA at Mendiola/Ay ating tagumpay/ Tayo ang sambayanang/ Ayaw nang
palinlang.” Ngunit walang ilusyon ang makata na narating na ang tagumpay
ng inaaping sambayanan. Manapa’y simula pa lamang ng lahat ang pagsilay
ng bagong umaga kaya nagtapos siya sa ganitong makabuluhang tagubilin:
“Tibayan ang hanay/ Ng sambayanan/ Ating sasapitin/ Ang katanghalian!”

Sa Tatlong Kuha sa Aking Kamera, nagkahugis naman ang mukha

ng gahum, ng hegemonya, ng diktadura, ng mga nang-aapi sa anyo ng
140 DALUMAT

“...ahenteng naglisaw/ na ang ibinebenta’y kababayan,/ sa halip na

sweepstakes at anumang/ hindi nagwawasak/ ng balak at pangarap.”
Panahon ng Batas Militar nang isulat ang tulang ito kaya mahihinuhang ang
tinutukoy na “ahente” ay walang iba kundi ang mga bayarang tiktik ng
diktador na naghahanap ng mga “subersibo.” Sa ikalawang “kuha” sa kanyang
“kamera,” isinalaysay ni Lumbera ang sitwasyon ng kasintahan ng bilanggong
pulitikal: “Ilan nang upisina ang dinulugan/upang alamin kung paano, kailan/
lalaya ang kasintahan...” Samantala, sa ikatlong kuha’y tatambad sa
mambabasa ang tila purong relihiyosong eksena “sa kapilya ng Kardinal:”
“Marangyang kinang ng altar na pilak/ mga kandilang kumikisap-kisap/
umuuhong liwanag.” Gayunman, sa kabila ng atmosperang “madasalin” sa
kapilya ng Kardinal, hindi makalimutan ng makata ang aktwal na kalagayan
ng mga biktima ng kamay na bakal sa labas ng bahay-dalanginan: “...alam
mong sa labas ng kapilya/ sumisilakbo ngayong umaga/ ang pula ng
bugambilya/ sa gilid ng pinaputiang plasa/ (kagabi, isang magsasaka, tinadtad
ng bala/ may demolisyon, nagbarikada sina Jose at Maria/ sa pabrika anila,
“Sobra na, kami’y magwewelga!”)” Ipinakita ng bahaging ito ang tuluy-tuloy
na pakikiisa ang makata sa mga inaaping biktima ng diktadura saanman siya
mapadpad.

Tinapos ni Lumbera ang unang bahagi ng antolohiya na

pinamagatang Pakikiisa sa pamamagitan ng tulang tila personal ngunit sa
aktwal ay nagbibigay-diin pa rin sa pakikiisa ng makata sa mga inaapi. Sa
tulang Binyag (na handog niya sa binyag ng kanyang dalawang anak na
babae), ganito ang hangad ng makata: “Mapagpalang langis, loob nila’y
buksan/ Ang makasariling puso ay bihisan/ Nang ariin nilang karugtong ng
buhay/ Ang nakikibakang aping sambayanan.” Katulad ng pagbanggit sa “Apo
Diyos” sa tulang Dalangin Para sa Batang Grasa, ang pagtukoy sa ritwal sa
binyag ay instrumento ng makata sa pagpapahayag ng buhay na
pananampalatayang pinayayabong sa pamamagitan ng mabuting gawa – ang
pakikiisa sa aping sambayanan.

Pagtutol sa Gahum: Ang Paglalantad sa Iba’t Ibang Mukha ng Diktador

Ang ikalawang bahagi ng antolohiya ni Lumbera ay pinamagatang

Pagtutol. Di hamak na mas tahas na ang pagbatikos ng makata sa diktadura
at iba pang pwersa ng gahum sa bahaging ito. Panimulang yanig agad ang
hatid ng tulang Nabosesan na pumapaksa sa ipinagbabawal na Hello Garci
recordings. Tila bombang makapagpapabalik sa alaala ng bansang tila
nabiktima ng amnesia ang pambungad ng tula: “Isang araw, tumawag si
Mam/ Helow Garci/ Helow Garci/ At dalawang boses ang lumutang-lutang/
Sa polusyon alingasaw/ Ng papawirin sa Kamaynilaan/ Boses ni Garci, boses
ni Mam.” Nilinaw ng makata ang kriminal na intensyon ng nagtawagan:
“Dalawang boses nagkaintindihan/ Boses ng bayaran, boses ng mastermind/
Pinagbuhol ng tungkulin at kapangyarihan...Nahuling palutang-
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 141
lutang...Isiningaw ang lutong-makaw/ Ng Comelec at Malakanyang.” At bago
magwakas, pinagsalita ng makata si “Mam” (na nagpoposturang
omnipotente) upang malantad ang balatkayo ng diktador: “Huwag kang
lilitaw/ Tatawagin ko ang mga heneral/ Dapat ang bukas na tainga’y
ipagbawal/ Sasabihan ko ang Diyos kanyang pabulaanan...” Gayunman, may
tiwala ang makata sa sambayanang inaasahan niyang handang
makipagpingkian: “PERO HELOW,/ Hindi tanga ang bayan,/ Sanay
makiramdam./ Kung ang Diyos at militar ay kayang atasan,/ Pasaway ang
bayan,/ Tutol sa kasinungalingan... Sigaw nila’y Katotohanan!/ Mag-resign
ang magnanakaw!” Ang ganitong pagsampalataya ni Lumbera sa sambayanan
(na maihahalintulad sa kanyang matibay ring pagsampalataya sa Diyos ng
katarungan at kalayaan) ay mauulinig din sa iba pa niyang tula.

Dalawa pang diktador ang inaalisan ng maskara sa tulang Balada

ng Makatwirang Sagot na isinulat dalawang taon bago magwakas ang
hegemonya ni Marcos. Satirikal ang paraan ng pagtula ng makata. Gumamit
ng mga taguri/bansag at estilong tila nagkukuwento ng isang fairy tale o dili
kaya’y korido o awit na may ganitong pambungad: “Isang kaharian sa dakong
Silangan/ Ngala’y Pilipinas, bayang sakdal yaman,/ Mag-asawang salot ang
dito’y sumakmal,/ Mula Sisentaysais, ito’y ginatasan.” Sa ikalawang saknong,
“bininyagan” ng makata ang mag-asawang tirano na lubos na kinamumuhian,
sukdulang ihambing sa salot na pigsa: “Serdiman ang ngalan ng haring
pasista,/ Maldimam ang tawag sa reynang luhosa,/ Kung baga sa sakit, mag-
asawang pigsa,/ Maburok na nana, bulok nang talaga.” Idinetalye ang dahas
at luho ng mag-asawang diktador upang pasidhiin ang eksposisyon at
kondenasyon sa kanilang kabulukan at panggigipit sa mga lumalaban:
“Usyosong We Forum agad pinasarahan...kung siya’y magbihis parang laging
piyesta,/ At kung mag-alahas, masakit sa mata.” Ang We Forum ay pahayagang
pinamatnugutan ng yumaong si Jose “Joe” Burgos. Ang paulit-ulit na pagtukoy
sa luho at rangya ng mag-asawang tirano ay pagpapatingkad din sa
kontradiksyon sa pagitan ng buhay-maharlikang diktador at buhay-busabos
na sambayanan. Hinubdan din ng maskara ang mga karaniwang kasapakat
sa hegemonya o paghahari-harian ng mga sakim at ang kanilang tila
karaniwan ding pamamaraan: “Ang hari at reyna’y maraming bayarang/
Suwapang na opisyal at tutang heneral;/ Pagbaba sa tarmac nitong
balikbayan,/ Inutas sa putok kasabay ni Galman.” Gaya sa ibang katulad nitong
tula, inilarawan ng makata ang paglaban ng taumbayan: “Marami nang taong
ang baya’y tinakot,Nilinlang ng midya, yama’y kinurakot/ Ngunit marami
mang payapang natulog,/ Sa asasinasyon, nagising ang poot/ May dilaw na
ulan sa lahat ng dako/ Ang kalye at plasa’y nagsikip sa tao/ Ingay ng busina,
jogger sa pagtakbo/ Ang isinisigaw ay Ninoy Aquino!” Nilinaw rin ang papel
ng isa pang kaharian na nagpapataw ng sariling hegemonya sa kapuluang
pinamumunuan ng mag-asawang tirano: Isang kaharian sa dakong Kanluran/
Reynong Amerika, ang hari’y si Reagan/ Kay Haring Serdiman at Reyna
Maldimam/ Ay tusong kasosyo’t tagapagpautang.” Tinapos ng makata ang
142 DALUMAT

nag-aalab na tula sa isang nag-aalab na panawagan, isang makatwirang sagot

sa paghahari ng buktot: “Umaalingasaw na gobyernong bulok/ Simulang
lansagin sa bisa ng boykot!”

Samantala, tinalakay naman ni Lumbera ang mga peligrong

naghihintay sa mga nangangarap maging musiko (miyembro ng brass brand),
mang-aawit o kaya’y artista sa tulang Mag-ingat Ka. Aakalaing simple at
simplistiko ang tula kung hindi papansinin ang isang saknong na bumabanggit
sa peligrong dapat pag-ingatan ng simpleng mamamayang may ambisyon:
“Ang radyo’y umaandar/ Umiikot ang plaka/ Telebisyo’y umaandap/
Yumayaman ang kapitalista./” Nauna pa rito’y tinukoy na ang nagpapataw
ng hegemonya sa anumang industriya at ang karilyong (puppet) pinagagalaw
niya: “May humahawak ng negosyo/ Ikaw ang instrumento/ Kung baga sa
ensayo/ Kumpas ay hawak mo/ Pero ang tugtog at tiyempo/ Idinidikta ng
amo.” Ang ganitong paghahati sa daigdig ay manipestasyon din ng tunggaliang
“inaapi” versus “nang-aapi” na siyang buod at ubod ng Marxismo.

Sa tulang Sinampay, nagsimula si Lumbera sa simpleng paglalarawan

sa mga nakasampay na damit hanggang sa magkahugis ang mga taong paulit-
ulit na naglalaba at nagsusuot ng mga ito: “Katawang iniwan ng
pambarkadang bihis,/ Nakatiwangwang ngayon/ Sa bugbog ng hapis at
ngitngit/ Ng linggong tumalilis.” Pagkatapos ay inilahad ng makata ang dahilan
ng “hapis at ngitngit,” ang gahum ng mga kasapakat ng mga nag-aastang
panginoon: “Militanteng awit,/ Siniil ng batuta ng sekyu/ At pulis.
Manipestong/ Punit, magiting/ Na islogang iginiit ay dagdag/ Sa suweldong
simpayat/ Ng dilis.” Binigyang-diin ng makata ang tuluy-tuloy na pakikibaka
ng inapi: “Sa bukas-makalawa, ibabangon/ Ang patang katawan/ Babalikan
ang awit/ Gigiit ang islogan/ Wawagayway ang jeans/ Haharot ang T-shirt.”

Ipinakita naman sa Balada ng Emergency Powers ni Cory ang

pagiging mapagmatyag ng makata sa nagbabadyang muling pagsilang ng
isang “diktadura.” Bunsod ng sunud-sunod na kudeta ay may mga
nagpanukalang bigyan ng emergency powers si dating Pangulong Corazon
Aquino. Malinaw pa sa balintataw ng makata ang bangungot ng nakaraang
diktadura kaya hinding-hindi siya papayag sa panunumbalik nito: “Ang
emergency rule tugon sa kudeta/ Hindi ito sagot sa aming problema/ Unang
hakbang ito tungong diktadura/ Emergency ngayon, bukas Martial Law na.”
Muling hinubdan ng maskara ng makata ang mga kasapakat ng tila sisibol
muling gahum: “Ang mga senador, kongresista/ Isinuko agad ang lehislatura...
Hindi magkamayaw ang mga bisnesman/ Alagaan natin negosyong dayuhan:/
Si Donya Corazon ay ating armasan/ Espada ni Cory ang ating tanggulan.”

Samantala, sa tulang Utusan, pinagsalita ni Lumbera ang mga nasa

ilalim ng tatsulok ng lipunan at tinukoy ang mga nagpapataw ng hegemonya
sa kanila: “Ulong tagatango, bisig na bumuhat/ Paang nagdumali, mukhang
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 143
kinausap/ Mga taong pinagtilad-tilad/ Tagasunod lamang ng taong mataas...
Naglilingkod kami sa mga malakas/ Paa’t bisig kami ng nais maakyat...” Sa
huli, may pag-asang hatid ang makata: “Ang bukas na iya’y tinatanaw-tanaw/
Pagbabagong-palad dinadasal-dasal/ Panahon ng aming muling pagkabuhay/
Pagbalik ng aming ngalan at katawan.”

Nagkahugis sa buong bayan ang mga hinakdal ng mga aping utusan

sa tulang Ang Laya ng Bayan. Tinukoy ng huling saknong ang diktador na
nagnakaw ng laya: “Bayan labanan mo/Punong mapagpanggap/ Ginaganyak
tayong/ Isangla ang bukas./ Kunwari’y paglaya/ Pangako ng bukas/ Iyon pala’y
kadena/ Gapos na pag-unlad.” Bago pa ito, tinula na ng makata ang kanyang
tiwala sa paninindigan ng bayan na tuluy-tuloy na makipaglaban para sa
kalayaan: “Ibon ang bayan ko/ Paglaya ang hanap/ Di kayang kulungin/ Ng
hawla at lakas/ Ang ibong malaya’y/ Layang nagkapakpak/ Tanikalaan man/
Ay nagpupumiglas.”

Idinetalye sa tulang Awit ni Ariel ang pagkaalipin ng bayan sa anyo

ng mga tanikala ng kagutuman at matinding kahirapan: “Kasiping minsan pa
ang sakiting tatay/ May konting almusal ang yayat kong nanay/ Ang aking
barkada’y hayo’t naghihintay/ Kakahig na naman sa dating tambakan.” Paulit-
ulit ang melodramatikong pagpapakilos sa kalikasan upang ito’y
makisimpatya sa karalitaan ng sambayanan: “Ang buwan sa ibabaw ng
bubong/ Naghahanap, nagtatanong/ Bata, bata saan naparoon?” Sinasagot
din ng makata ang tanong upang antigin marahil ang damdamin ng
mambabasa at makitanong na rin sila kasama ng buwan: “Sa bawat
lansangang nilisan ng buwan/ May gutom na batang laging nakaabang/
Kapirasong tinapay ang maputlang araw/ Pagsungaw sa langit, dagling
susunggaban.” Ang pagsunggab sa maputlang araw sa langit ay maaaring isa
ring pahiwatig ng pwedeng gawin ng bata upang marating ang minimithing
magandang bukas: ang pagbibigay niya ng sariling sagot sa tanong na ukol
sa kanyang kaawa-awang kalagayan.

Samantala, tahas na muling tinukoy ang isang dayuhang pinuno na

nagpapataw ng hegemonya sa bansa sa pamamagitan ng paanyayang
makigera (na sa aktwal ay tila utos na may kasamang “suhol”) sa katutubong
lider. Estilong sarkastiko/mapanudyo ang gamit ni Lumbera sa tulang ito:
“Halina sa Iraq/ Tayo ay magpasiklab/ Ng gerang uutas/ Sa mga teroristang
de-balbas...Halina, masdan ang iyong bukas–/ Dagdag na pautang,
pinaglumaang armas/ Ipamamanang lahat-lahat... Ang sarap!/ Langis na
dumaranak/ Itim na gintong naglalandas/ Tubo na sa Wall Street
tumatambak/Halina sa Iraq!” Ngunit, inilantad ng makata ang totoong
intensyon ng dayuhang tirano sa pag-uutos at pang-aakit sa bansang
pinangingibabawan niya: “IMF-World Bank ang hahawak/ Sa yaman ng mina
mo’t gubat/ Sa biyaya ng bukid mo’t dagat.”
144 DALUMAT

Maalab at matimyas na tinig naman ng makata ang mauulinig sa

Balada ng Paglansag sa Base Militar. Bago ipagdiwang ang tagumpay, itinala
muna ni Lumbera ang pagsusunud-sunuran/pangangayupapa ng lokal na
pinuno sa mga dayuhang tirano: “Gobyerno ng reyna’y baon na sa krisis/
Hanggang sa bumbuna’y lubog na sa foreign debt/ Soberanyang Pinoy
handang ipagpalit/ Basta’t makaraos sa kondisyong gipit.” Gayunman,
pinarangalan ng makata ang ilang lider na tila mesiyas ng bayan mula sa
hegemonya ng dayuhan at ng kanilang mga alipores na sunud-sunuran:
“Salamat na lamang meron pang pinunong/ Sa galit ng reyna’y umayaw
sumuko/ Anila’y tayo na’t itanim sa puso/ Diwang makabayang dinilig ng
dugo.” Tinutukoy nito ang mga senador na bumoto laban sa renewal sa
kontrata ng mga base-militar ng Estados Unidos sa Pilipinas. Ito ang dahilan
ng pagbubunyi ng makata at ng bayan: “Bayan, araw ngayong napakadakila
– / Batiin ng sigaw, ng awit, ng tula/ Ang piglas sa langit ng ating bandila/
Bagong Hunyo 12, ganap na paglaya!”

Tinulang Pakikibaka ng Sambayanang Api

Ang huling bahagi ng koleksyon ay pinamagatang Pakikibaka. Narito

ang mga pinakamapangahas at pinakaradikal na tula ni Lumbera sa buong
antolohiya. Sa tulang Panahon Na, nag-uusap sin Bonifacio at ang isang
Katipunero tungkol sa kawastuhan ng rebolusyon laban sa mga Kastila
(isinulat ito noong panahon ng hegemonya ni Marcos). Ibinabandila ni
Bonifacio ang kaapihan ng matagal nang nagtitiis na sambayanan: “Lahat ng
sadyang atin/ Inagaw at kinamkam/ Paano tutugunin/ Ang sigaw ng katwiran/
Paano sasagutin/ Usig ng Kasaysayan?/ Sambayanang inapi’y/ Kaytagal nang
naghintay./ Bawat patak ng dugo/ Ang hingi’y katarungan./ Ang sigaw ng
katwira’y/ Maghimagsik ka, bayan.” Paulit-ulit ang makahulugang sagot ng
katipunero laban sa mga tiranong Kastila: “Panahon na ngayon/ Ating lagutin/
Ang tanikalang gapos/ Sa inang bayan natin.” Pailalim na panawagan din ito
ng makata sa mga mamamayang namumuhay sa mahigpit na yakap ng
diktadura.

Nagpatuloy ang panawagan ni Lumbera para sa kalayaan sa tulang

Balada ng Paglaya na naisulat sa panahon ng Batas Militar. Sa buong tula’y
namayani ang matibay na pag-asang lalaya ang bayang iniibig, anu’t anuman
ang mangyari: “Bayan ko, lalaya ka/ Gabi mo’y anong tagal/ Daratal ang
umaga.” Binibigyang-diin din ang normal na kontradiksyon ng mga api at
mga nagpapanggap na panginoon, at ang optimistikong pananaw ng makata
sa pagdatal ng bukang-liwayway ng kalayaan: “Kasaysayan ay may aral/ Na
ang api’y magbabangon – / Ang hinamak ay aakyat/ Sa nanghamak
nakatuntong/ Uring laong binusabos/ Tatanghaling panginoon!” Tinukoy rin
ng makata ang kalaban ng bayan sa anyo ng kalagim-lagim na diktador at
nanawagan sa bayan na igpawan ang takot at ipagpatuloy ang laban:
“Pamamaslang, panlilinlang/ Pandarahas ng diktador/ Ng estadong
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 145
nabubulok/ Malakas man ito ngayo’y/ Makibaka, huwag matakot!” Muli ring
binigyang-diin ng tula ang gampanin ng mga api sa kanilang sariling paglaya:
“Ang bayan ko ay lalaya/ Manggagawa’t magsasaka/ Sa pabrika at bukirin/
Ay nagbigkis, nagkaisa/ Ayaw nang pabusabos/ Sa dayuhan at burgesya.”
Gaya ni Rizal sa El Filibusterismo. Dahas laban sa dahas ang preskripsyon ng
makata sa paglaya: “Pang-aapi’y wawakasa’t/ Sa apoy ng laksang baril/
Kalangitan ay pupula/ Pipiglas sa papawirin/ Ang paglayang tila ibong bagwis
ay awitin.”

Sa Awit sa Pagbubuo ng Unyon, muling nagbigay-tuon ang makata

sa isa pang sektor sa ilalim ng tatsulok ng lipunan at sa mga naghahari-hariang
nangingibabaw sa kanila: “Limang manggagawa/ Isang kapitalista/ Pa’no
babanggain ng lima ang isa/ Pag di nagkaisa’y mahina ang lima.” Ipinakita ng
makata na ang katubusan ng mga api’y nasa kanila ring palad: “...Bigkisin
ang lakas/ Unyon, unyon, unyon/ Kamaong matigas/ Unyon, unyon, unyon/
Pandayin ang bukas!” Inilarawan din ang ganting tugon ng mang-aapi sa
pag-aaklas ng inaapi, at ang kahihinatnan ng anumang lalong panggigipit:
“Libong manggagawa/ Nagpasyang magwelga/ Ulol na kapitalista, sila’y
pinasista/ Unyon ay tumibay sa pakikibaka.”

Samantala, sa tulang Mga Pilas ng Litrato, tagpi-tagping larawan ng

bagong diktadura ang ipinakita ni Lumbera sa mga mambabasa: ang pag-
aresto sa mga anti-hegemonya: “Sa harap ng EDSA Shrine, mga
mamamayang/ Gumugunita sa pagpapatalsik kay Marcos/ Hinarang ng mga
pulis, dinampot si Randy (propesor ng sosyolohiya sa Unibersidad ng
Pilipinas)/ Dinala sa presinto. Destabilizer daw”; ang pagpaslang sa mga
aktibista: “Sa Hacienda Luisita...naka-itim na bonnet/ Ang humagibis, sabay
putok. Bulagta si Antonio Ramos...”; ang pakulong proklamasyon ng state of
emergency at ang pagpipiit sa mga kongresistang kritiko ng tirano:
“Proklamasyon 1017... Dinakip si Ka Bel (Ang yumaong si Anakpawis Rep.
Crispin Beltran na ikinulong muli sa bisa ng kasong 20 taon nang naibasura).
Ginawang bimbinan ang Kongreso/ Nina Satur. Paeng, Lisa at Teddy (kabilang
sa tinatawag na Batasan 5: Bayan Muna Rep. Saturnino Ocampo, Anakpawis
Rep. Rafael Mariano, Gabriela Rep. Liza Maza, Bayan Muna Rep. Joel Virador
at Bayan Muna Rep. Teddy Casiño)...”; ang kakatwang pag-aresto sa ilang
namamasyal: “Nang mamasyal sa Baywalk sina Dinky (dating DSWD Sec.
Corazon “Dinky” Soliman) at mga kasama/ Hinuli sila dahil naka-itim na T-
shirt, na ang sinasabi’y/ Patalsikin, ngayon na.” Sa huli, puno ng pag-asang
nanawagan ang makata sa mga beterano ng mga nagdaang Edsa People
Power na muling magkapit-bisig upang palayasin ang isang bagong diktador:
“...Halina at sama-sama nating pag-umagahin ang hatinggabi/ Pagbagahin
ang silangan/ At ang init nito’y ating isaloob/ At saksihan ang pagsilang/ Ng
bayang Malaya!”
146 DALUMAT

Tahas na kondenasyon naman ng mga utusa’t bayarang

tagapagpatupad – mga duwag na asesino – ng bagong diktadura ang tulang
Mga Demonyong Pakawala ng Malakanyang: “Atas sa kanilang limasin ang
bayan, burahin ng bala/ Ang rebolusyong umuusbong sa dibdib at utak/ Ng
mga supling na inulila ng magulang/ Ng mga komunidad na ginaga at
nilapastangan/ Ng mga estudyanteng walang pagkaubos/ Ang palabang
hanay.” Walang takot na tinukoy ni Lumbera ang direktor ng madudugong
pista ng diktadura: “Hoy, Maginoong Heneral, ikaw ang pastol/ Ng mga
demonyo ng Malakanyang...” Ang mga huling taludtod ay babala sa mga
“demonyo”: “...maghintay ka lang,/ Ang mga manggagawa, magsasaka,
maralitang-lungsod/ At kabataang sinisindak mo at niyuyurakan/ May baga
at ningas silang inaalagaan/ At bawat pamamaslang ay buga ng habagat/ Sa
alab ng himagsikang magpapaabo sa burak na katawan/ Ng mga demonyong
pakawala ng Malakanyang.” Tipikal ito sa maraming tula ni Lumbera: ang
pagsampalataya sa sambayanang magbabangon/nagbabangon tungo sa
pagbubukang-liwayway ng pinapangarap na daigdig.

Paksa rin ng tulang Agunyas sa Hacienda Luisita ang marahas na

pagpaslang sa mga tumututol sa hegemonya. Inilarawan kung sino ang
biktima at ang salarin, ang inapi at ang mga kasangkapan ng mga nang-aapi:
“Walang kampanang kumalembang ng panangis/ Nang kayo’y paslangin ng
mga pulis at sundalong/ Bayaran ng naghaharing uri./ Kalasti lamang ng
gatilyong humaplit/ sa balang inip na inip/ sa baril ng mga berdugo...Walang
benditang tumigmak sa amoy-lupang bihis/ Ng mga welgistang humingi ng
dagdag/ Sa 9.50 lingguhang kita...” Sa huli, binanggit muli ang preskripsyon
ng makata sa mga kaapihang dinaranas ng taumbayan: “...ipu-ipong
nagpupuyos/ Sa mga dalisdis ng Sierra Madre/ Na papatag sa mga tubuhang
Cojuangco/ At sa mga kamalig at pabrika ng asendero...Hahawanin ang
lupaing sasaksi/ Sa itatanim naming lipunang/ Malaya at di na paaapi.”

Ang pakikibaka ng sambayanan ay muling nagkahugis sa isang taong

matagal nang kakapit-bisig ng taumbayan sa tulang Ka Bel. Bagama’t tila
oda sa isang tao ang tula, ito ay isang papuri sa taumbayang patuloy na
nakibaka kahit pa ang kanilang lider ay ikinulong na: “Ang lider ay isang
sangkap lamang ng tagumpay/ Ang masa ang siyang tunay na
mapagpasya...Nang maikandado ang seldang kulungan/ Inakala nilang
nalumpo na ang himagsikan/ Kaliweteng party-list di na makagagalaw...”
Hinarap ng taumbayan ang kanilang mga kaaway sa kabila ng panggigipit at
pandarahas sa kanilang mga pinuno: “Ang masa, ang masa, pag nabuksan
ang isipan/ Uugit ng landas tungo sa kalayaan.” Ayon sa makata, ang ikinulong
na lider ay nagsilbi pang inspirasyon sa pagpapatibay ng pakikipaglaban ng
inaaping sambayanan: “Diwa ni Ka Bel...Naging sinag ng araw...At ngayo’y
liwanag na nagpupumiglas sa dilim at lagim na isinasabog ng Malakanyang...”
Ang di magaping pag-asa ni Lumbera sa pagtatagumpay ng sambayanan ay
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 147
muli na namang namutawi sa dulo ng tula: “Bukang-liwayway ng ating
paglaya’y/ Hinding-hindi na mapipigilan!”

Samantala, sa tulang Nang Magsalita ang mga Biktima, muling

binigyang-diin ang aping kalagayan ng mga simpleng mamamayan na
tinatapak-tapakan lamang ng mga naghahari-harian sa pamahalaan. Narito
ang hinanakit at himagsik ng mga biktima sa mga nang-aapi sa kanila: “Nasa
inyo nang lahat ang di-kayang kamtan/ Ng taumbayang paulit-ulit ninyong
nilinlang/ Upang maluklok kayo sa kapangyarihan... Nakalarawan sa inyong
telebisyon/ Ang inyong karangyaan... Kayo ang may-ari ng di-masukat na
lupain/ Inyong kamalig ang umangkin sa ani namin...” Inihahambing sa
ganitong tayog at rangya ng mga hari-harian ang aping kalagayan ng mga
alipin: “Basura ninyong sahig, ang bubong at dingding/ Ng mga kubo’t
kubakob na tirahan namin.” Inilarawan din ang kalupitan ng mga hari-hariang
hindi nakuntento sa pagpapakasaya lamang: “Ang kubo’t kubakob na inyong
giniba/ Katiting na lupang inyo pang sinuba/ Unyong winasak upang welga’y
mapinsala/ Tortyur at pagpatay ng iba sa inyo ang paniwala...” Gaya ng iba
pang tula ni Lumbera, may pag-asang sumisilay sa wakas: “...ang hukbong
lumalaban/ Upang karapatan namin ay pagbuksan/ Karapatang lakas namin
ang magpapasilang.”

Isa na namang eksposisyon ng magkasalungat na kalagayan ng api

at mga nang-aapi ang tulang Lupa. Partikular na ipinakikita ang pagkabusabos
ng mga magsasaka at ang pandarahas sa kanila ng mga panginoong maylupa/
landlord: “Sa Mendiola noon ang hinihingi namin ay lupa...Subalit nag-utos
ang mga panginoong maylupa/ At ang mga burukratang hawak nila/ At kami
ay sinalubong ng teargas at bala... Kayong nakatira sa mansiyon at
nagtatayugang kondo... Lupa kami sa inyong paningin...” Nagtapos ang tula
sa isang babala sa pagdating ng bukas na hinahangad ng makata at ng mga
magsasaka: “Alalahanin lamang, isang araw/ Isang mapulang araw/ Ang lakas
nami’y mananalaytay/ Sa bisig ng buong bayan... Kami ay lupang/ Aalsang
bundok/ Ng bato at tiningkal/ Guguho, tatabon, magbabaon/ Sa uring nagkait
sa amin/ Ng tinatawag ninyong/ Hustisya sosyal.”

Sa Pagtatapat ng Patalim na Nagkamalay, pinagsalita ni Lumbera

ang patalim na pumatay sa isang obispong anti-diktadura: “Ako nga po ang
berdugong patalim/ Sinugo ako upang salaksakin/ Kung saang bahagi ng
kalooban/ Ni Obispo Alberto Ramento/ Nakatanim ang paninindigang/
Palaban sa naghahari-harian.” Tila naghuhugas-kamay ang patalim (marahil
binigyang-diin ng makata na ang diktador ang tunay na salarin): “Hamak na
metal lamang ako...Walang utak, sunud-sunuran/ Sa wala ring utak na
bayarang kamay/ Pinakinang ng salaping hinuthot sa bayan...” Inamin ng
patalim na sa dalisay na dugo ng kanyang biktima ay “nagkamalay” siya at
naghayag ng sumpa laban sa diktador: “Dugong pinabulwak ay mantsang
tumina/ Sa metal... Kusang isinulat sa pader ng palasyo/ Bilang na ang araw
148 DALUMAT

ng mga berdugo.” Ngunit hindi ang patalim ang kusang magbibigay-

kapangyarihan sa sumpa. Ang mesiyas na maghahatid ng katubusan sa bayan
ay walang iba kundi ang taumbayan – ang Kamay ng Diyos – mismo na
bubuhay sa alaala at diwang palaban ng obispong pinaslang: “...babangon
ang liwayway na nagluluningning/ Kamay ng Diyos ang siya namang huhugot
sa akin/ Gagabay sa talim ng paghihiganting gugunaw/ Sa kapangyarihang
ninakaw ng alagad ng dilim/ At ang dugong dadanak ay sisigaw/ Alberto
Ramento, bubuhayin kang muli ng sambayanan.”

Mukha pa rin ng diktadura ang inilalantad sa tulang Babala sa Tuko.

Ito’y mariing kondenasyon sa bagong diktador na tila wala nang balak
bumaba sa kapangyarihan. Inisa-isa ng makata ang mga ebidensyang
nagpapatunay sa pagsipot ng bagong hegemonya: “...Boto ni FPJ
dadambungin/ Basta pagka-Pangulo tuluy-tuloy maangkin... Hanggang
ngayon pinekeng totoo... Pondo sa abono, pondo ng OFW/ Kurakot sa
jueteng, pagbusal sa testigo/ Suhol sa kongresista, pati na sa obispo/
Pagkulong, pagpaslang sa tapat na tao/ Nakatalang lahat ang mga krimen
mo.” Maging ang pananakit ng tiyan ng tinaguriang diktador ay inugat ng
makata sa talab ng sariling kasinungalingan nito: “...kinakalawang tuloy ang
bakal na sikmura mo/ Ang pagsisinungaling kasi may bagsik ng asido/ Kinakain
ang bituka ng Pangulong/ Pumipeke sa totoo.” Ang araw ng pagtutuos, ang
araw ng pagdatal ng pag-asa ay muling sinaysay ng makata sa huli: “...Isang
araw, kasabay ng dilim at bagyo/ Sasabog na bulkan ang poot ng tao/
Kumukulong apoy at putik lalamon sa trono/ Ng nagsasatukong pekeng
Pangulo.”

Muling namang matutunghayan sa tulang Kamatayan at Pagkabuhay

ni Ka Pepe ang melodramatikong estilo ni Lumbera ng pagpaparangal sa isang
yumao. Inilarawan ng makata ang kalungkutang dulot ng pagkamatay ni
Senador Jose Diokno na kilalang tagapagtaguyod ng karapatang pantao sa
pamamagitan ng litanya ng mga bangungot na bunsod ng inaasahang muling
pagpipista ng mga berdugo ng karapatang pantao: “...may lagitikan ng mga
gatilyong takaw/ sa asero ng bala. Patay na si Diokno... Sa mga selda ng
Republika/ nakaamba, nakanganga/ mandaraklot/ magsasara/ ang rehas at
seladura/ aangkinin ang bawat biktimang/ walang tinig pagkat walang kilala./
Si Diokno ay patay na...” Sa bandang huli ng tula, ang kalungkuta’y ginawang
inspirasyon para sa sambayanang nakikibaka: “...lipunang iniwa’y lalo pang
naggubat/ tanglaw na gagabay ang iyong liwanag.”

Ang huling tula sa koleksyon ni Lumbera ay pinamagatang Alay Kay

Kumander Tangkad. Ito’y isa ring nagluluksa ngunit naghihimagsik na tula
na alay sa isang pinatay na kumander ng NPA. Sa panimula nito’y tinangka
ng makata na pasibulin ang inspirasyon ng patuloy na pakikibaka mula sa
kalungkutang dulot ng kamatayan: “Romulo Jallores!/ Ang mga sugat mo’y
bungangang binuksan/ ng punlong dumagsa’t nagwalat sa laman/ At nang
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 149
pumulandit/ dugo’y nagkatinig, umigkas ang sigaw/ ng laksang inaping taga-
Kabikulan.” Sa ganito ring tono ng mapanghimagsik na pagbibigay-inspirasyon
winakasan ng makata ang tula: “At ang aming hapis/sa iyong pagyao ay
magsasadupil/ gagawing gatilyo ng sanlaksang baril...”

Salimuot at Sikut-sikot ng Gahum at Kontra-Gahum

Batay sa ginawang pagsusuri sa mga piling tulang radikal ni

Bienvenido Lumbera, lumilitaw na sa kontekstong Pilipino, sa dalawang
pangkat maaaring hatiin ang mga tauhan ng tula: ang pangkat ng mga maka-
gahum (mga nang-aapi/diktador), ang pangkat ng mga kontra-gahum (mga
inaapi/alipin). Umaakma ito sa dalawang-panig na tunggalian ng uring
burgesya at uring proletaryo na binabanggit nina Marx at Lenin sa
pangunahing dokumentong nagluwal sa ideolohiyang Marxismo. Gayunman,
higit na masalimuot ang konseptong gahum at kontra-gahum sapagkat sa
kontekstong Pilipino, ang diktador ay maraming mukha at minsa’y tago o
kaya’y nakabalat-kayo (na sa ilang pagkakatao’y nagkakahugis sa kanyang
mga kasapakat o alipores): isang dayuhang pinuno, mag-asawang tirano,
mandarayang pangulo, flyover na sagisag ng huwad na kaunlaran, mga
demonyong asesino, heneral atbp. Kagaya rin ng alipin na maaaring mag-
anyong utusan, guro, manggagawa, magsasaka, rebelde, patalim (na isa
lamang kagamitan) o kaya’y batang grasa.

Ang Manunubos ng Api: Deus Ex Populi

Marami sa mga tula ang kakikitaan din ng isa pang tila bukod na
tauhan: ang tagapagligtas/manunubos o mesiyas ng mga kontra-gahum.
Karaniwan sa mga tula ni Lumbera, ang sambayanang Pilipino o ang isang
sektor na bahagi nito (gaya ng mga utusan, guro, manggagawa o magsasaka)
na inaapi at pinagsasamantalahan ang siya ring tagapagligtas/manunubos o
mesiyas ng mga kontra-gahum.

Iminumungkahi ng mananaliksik na tawagin itong deus ex populi

(diyos mula sa tao/god out of the people), sunod sa tradisyong deus ex
machina ng kritisismong kanluranin. Ang deus ex machina ay tumutukoy sa
paggamit ng “artipisyal na resolusyon” o “pilit na paglutas” ng mga suliranin
sa akda sa pamamagitan ng mga tauhan o bagay na bigla na lamang sumulpot
sa kawalan. Ang mungkahing gamitin ang terminong deus ex populi ay
inspirado ng ganitong literary tool sa mga akdang kanluranin, ngunit
binibigyang-linaw ng mananaliksik na sa kontekstong Pilipino, hindi na
artipisyal ang resolusyon ng suliranin, kundi natural, may laman/nagkalaman
sa anyo ng taumbayan na hindi na rin biglang sumulpot gaya ng mga diyos
na ibinababa sa pamamagitan ng tali sa mga dulang Griyego. Sa halip, buhay
at makapangyarihang kagaya ng Diyos ngunit hindi omnipotente – minsa’y
nabibigo, namamatay, napapatay bagama’t tila imortal sapagkat
150 DALUMAT

nagpapatuloy sa katauhan ng iba kaya “deus” at hindi “Deus.” Kung minsan,

ang tagapagligtas na hinihintay ng mga kontra-gahum ay nagkakahugis din
sa Makapangyarihang Nilalang, sa Diyos ng katarungan at kalayaan (batay
na rin sa himig ng mga tulang Dalangin Para sa Batang Grasa, Binyag at
Pagtatapat ng Patalim na Nagkamalay). Gayunman, sa mga tula ni Lumbera,
ang Diyos ng katarungan at kalayaan ay hindi Diyos na arbitraryong magliligtas
sa sambayanan, kundi isang Makatarungang Lumikha na handang maggawad
ng bendisyon at tagumpay sa nakikibakang sambayanan.

Panitikan Bilang Salamin ng Lipunan

Karamihan sa mga sinuring tula ay tumatalakay sa diktadura,

kalayaan, kaapihan ng sambayanan at karalitaan ng mamamayan. May ilang
pumapaksa sa tila personalistikong mga bagay gaya ng kasal (na naglantad
din sa mga sigwa ng tunay na buhay), binyag (na naging okasyon din ng
pananalangin para bigyan ng Diyos ng kamalayang maka-mahirap ang
dalawang anak ng makata) at pagpupugay sa mga yumaong kaibigan (na
hindi lamang papuri sa yumao kundi pagbibigay-inspirasyon din sa
sambayanang kanilang pinaglingkuran). Sa kabuuan, sinalamin ng panulat
ni Lumbera ang mga masalimuot na pakikibaka ng mga mamamayan para sa
kalayaan at laban sa diktadura, gayundin ang busabos na kalagayan ng
pinagsasamantalahang sambayanan. Buhay na buhay pa rin ang mga imahe
ng pamamaslang, panlilinlang, pandaraya, pagtutol, pakikibaka, pag-ibig sa
bayan at pagmamalasakit sa kapwa na matutunghayan sa mga tulang radikal
ni Lumbera. Mahusay na nagampanan ng makata ang aspektong utile
(“tungkulin sa lipunan”) ng panitikan na binabanggit ni Horace. Nakatugon
din si Lumbera sa paniniwalang tinutukoy ni Almario (2006) na “isang mimesis
ang panitikan, isang panggagaya ng buhay at daigdig.”

Optimistikong Pilosopiya ng Pulitika ng Pakikibaka at Pag-asa

Higit pa sa simpleng panggagaya ng buhay at daigdig, nagtagumpay

si Lumbera sa paglikha ng panitikang may pulitika, isang panitikang
naglalaman ng kritisismong panlipunan kagaya ng mga tula at nobela ni
Amado V. Hernandez na sinuri ni Torres-Yu (2006). Hindi nakuntento ang
makata sa simpleng paglalarawan ng lipunan, bagkus ay tahas siyang
nagpahayag ng pagtutol sa inhustisya ng iba’t ibang diktadura na bumibiktima
sa mga mamamayan at pakikiisa sa pakikibaka ng sambayanan para sa
pinapangarap na bukang-liwayway ng kaunlaran, kalayaan at katarungan.

Marami sa mga sinuring tula ang nagpahayag ng pananampalataya

ng makata sa tao at sa Diyos na kagaya rin ng pagsampalataya ni Hernandez
sa Isang Dipang Langit: “Ang tao at Bathala’y di natutulog/ Habang may
Bastilya’y may bayang gaganti...” Nananalaytay sa bawat salita ng tula ni
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 151
Lumbera ang di-magaping pag-asa na magtatagumpay ang makatwirang
pakikibaka ng sambayanan, ang pagdatal ng bukas kung saan ang mga dating
inapi at inalipin ay siyang tatanghaling panginoon. Mahaba man ang gabi,
lalaya ang bayan, wika ni Lumbera. Matagal man ang digmaan, mararating
ang tagumpay sa bawat paghakbang.

Ideolohiyang Maka-Rebolusyon

Sa ilang tula, tahas na binanggit ng makata ang pakikibaka ng

sambayanan sa anyo ng armadong rebolusyon na kahawig ng preskripsyon
ni Rizal sa El Filibusterismo, kawangis ng maaaring pagbalingan ng mga
natirang tauhan sa Mga Ibong Mandaragit ni Hernandez (kung may mangahas
magtuloy sa istorya nito), kawangki ng inilarawang pag-aaklas sa Dugo sa
Bukang-Liwayway ni Rogelio Sicat, at kagaya ng tinatalakay sa The Power of
the People ni Carlos Bulosan.

Inalayan ni Lumbera ng tula ang isang yumaong kumander ng NPA

(si Kumander Tangkad) at sinagot naman sa isa pa ang panitik ng isang
rebeldeng makata (si Emmanuel Lacaba) at nagbigay-pugay sa kanilang landas
na tinahak. Ngunit hindi bulag na pagsunod sa isang ideolohiya ang
mababanaag sa panulat ni Lumbera, bagkus ay mga kalkulado at
rasyunalisadong deklarasyon ng pakikiisa at “pakikikawit-bisig” (ang
terminong ginamit ni Almario sa isang sanaysay tungkol sa mga tula ni
Hernandez) na epekto ng matamang pagmamasid at pagdanas ng makata sa
mga inhustisyang hindi matuldukan ng panalangin at pagmamakaawa. Paano
nga naman haharapin ng sambayanan ang diktador na gumagamit din ng
dahas, ng nakamamatay na dahas, kundi sa pamamagitan din ng dahas,
ngunit makatwirang dahas na kaiba sa walang katuturang dahas ng mga
alipores ng diktador. Ang panulaan ni Lumbera ay sumunod lamang sa nauna
nang tradisyong maka-rebolusyon ng mga Pilipinong manunulat mula sa iba’t
ibang panahon, at ang pagpapatuloy niya ng gayong tradisyon sa pagsulat
ay manipestasyon lamang ng kolektibong kabiguan ng mga Pilipino na lutasin
ang laksa-laksang suliraning panlipunan – partikular ang tunggalian sa pagitan
ng mga inaapi at mga nang-aapi, ng mga walang tinig at ng mga
makapangyarihan – sa mapayapang paraan.
152 DALUMAT

SANGGUNIAN

Agoncillo, Teodoro A. and Milagros C. Guerrero. History of the Filipino People.

Quezon City: R.P. Garcia Publishing Co., 1977.

Almario, Virgilio. Pag-unawa sa Ating Pagtula (Pagsusuri at Kasaysayan ng

Panulaang Pilipino). Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2006.

Batnag, Aurora (ed.). Panunuring Pampanitikan: Mga Nagwagi sa Gawad

Surian sa Sanaysay (1980-1983). Manila: Surian ng Wikang
Pambansa, 1984.
Constantino, Renato. The Philippines: A Past Revisited. Quezon City, 1980.

Cuddon, J.A. at C.E. Preston. The Penguin Dictionary of Literary Terms and
Literary Theory. London: Penguin Books, 1999.

Delahoyde, Michael. Introduction to Literature. Washington State

University. c.2000. http://www.wsu.edu/~delahoyd/
marxist.crit.html retrieved: March 10, 2008>

Elmer A. Ordoñez (ed). “Proletarian Literature: A Definition” Nationalist

Literature: A Centennial Forum. Quezon City: University of the
Philippines Press, 1996.

Elmer A. Ordoñez (ed). “The Filipino People Against US Imperialism: The

Example of Carlos Bulosan,” Nationalist Literature: A Centennial
Forum. Quezon City: University of the Philippines Press, 1996.

Freire, Paulo. The Politics of Education: Culture, Power and Liberation.

(translator) Donaldo Macedo. Massachusetts: Bergin and Garvey
Publishers, Inc., 1985.

Hernandez, Amado V. Isang Dipang Langit: Katipunan ng mga tula ni

Amado V. Hernandez. Quezon City: Ken Incorporated, 1996.

Lopez, Salvador. Literature and Society. Manila: University Pub. Co.,1941.

Lumbera, Bienvenido et al. (ed). Mula Tore Patungong Palengke:

Neoliberal Education in the Philippines. Quezon City: Ibon
Foundation, Inc. 2007.

Lumbera, Bienvenido et al., (ed.). Paano Magbasa ng Panitikang Filipino

(Mga Babasahing Pangkolehiyo). Quezon City: University of the
Philippines Press. 2006.
 David Michael M. San Juan: Kontra-Gahum 153
Lumbera, Bienvenido. Poetika/Pulitika (Tinipong Mga Tula). Quezon City:
University of the Philippines Press, 2008.

Mao Tse Tung. Mao Tse Tung on Art and Literature. (reprinted).Manila:
Popular Bookstore, 1990

Marx, Karl at Friedrich Engels. The Communist Manifesto. Reprinted)

London: ElecBook.1998

Melendrez-Cruz, Patricia. “The Modern Pilipino Short Story (1946-1972):

Consciousness and Conter-Consciousness” Nationalist Literature:
A Centennial Forum. (ed.) Elmer A. Ordoñez. Quezon City:
University of the Philippines Press, 1996.

Ocampo, Ambeth R. Rizal Without the Overcoat. Pasig City: Anvil

Publishing Inc., 2000.

Quindoza-Santiago, Lilia. “Pilipino Poetry of Protest in the Seventies”,

Nationalist Literature: A Centennial Forum. (ed.) Elmer A.
Ordoñez. Quezon City: University of the Philippines Press, 1996.

San Juan, Jr. Epifanio. “From Jose Garcia Villa to Amado V. Hernandez:
Sketch of a Historical Poetics,” Nationalist Literature: A Centennial
Forum. (ed) Elmer A. Ordoñez. Quezon City: University of the
Philippines Press, 1996.

Scott, William Henry. The Union Obrera Democratica: First Filipino Labor
Union. Quezon City: New Day Publishers, 1992.

Shalom, Stephen Rosskamm. The United States and the Philippines: A

Study of Neocolonialism. Quezon City: New Day Publishers, 1986.

Sison, Jose Ma. “Mga Tungkulin ng mga Kadre sa Larangan ng Kultura”

Nationalist Literature: A Centennial Forum. Elmer A. Ordoñez
(ed). Quezon City: University of the Philippines Press, 1996.

Torres-Yu, Rosario. “Kritisismong Panlipunan sa mga Akda ni Amado

Hernandez” Kilates: Panunuring Pampanitikan sa Pilipinas.
Rosario Torres-Yu (ed). Quezon City: University of the Philippines
Press, 2006.

__________________. Toward A People’s Literature: Essays in the

Dialectics of Praxis and Contradiction in Philippine Writing.
Quezon City: University of the Philippines Press, 2005.

View publication stats