Ilirska religija

Odrednice iz Leksikona religija i mitova drevne Evrope, sastavili Aleksandrina Cermanović-

Kuzmanović i Dragoslav Srejović, Savremena administracija, Beograd, 1992.

Ilirska religija podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale indoevropskih plemena koja su u
I milenijumu pre n. e. naseljavala jugozapadne delove Balkanskog poluostrva, odnosno istočne
obale Jadranskog mora, od Istre do Valonskog zaliva. Imenom Iliri nazivalo se najpre jedno malo
pleme između Skadarskog jezera i reke Mati, a tek od sredine IV. v. pre n. e. pod tim imenom
podrazumevala su se i ostala njima bliska plemena na Balkanskom poluostrvu. Ilirska plemena
bila su razjedinjena i samo je jednom od njih, Ardiejima, pošlo za rukom da ostvare državu, sa
kraljem na čelu, koju su Rimljani razbili 168. g. pre n. e.

Izvori za ilirsku religiju izuzetno su oskudni. Grčki pisci već od VII v. pre n. e. (Alkman, Hekatej iz
Mileta, Pseudo Skilaks) pominju pojedina plemena koja se kasnije ubrajaju u Ilire, ali ne daju
nikakve podatke o njihovoj religiji i mitologiji. Kasniji grčki i rimski autori (Plinije Mlađi,
Pomponije Mela, Apijan, Strabon, Diodor i dr.) opisuju ilirske zemlje i sukobe pojedinih ilirskih
plemena sa susedima i Rimljanima, ali ni oni ne govore o verovanjima Ilira. Arheološka građa sa
ilirskih teritorija veoma je bogata, posebno ona koja je otkrivena na nekropolama. Raznolikost
ove grade pokazuje, međutim, da Iliri nikada nisu ostvarili jedinstvenu kulturu niti konzistentnu
religiju. Jasno se uočavaju izvesne razlike u duhovnoj i materijalnoj kulturi između južnoilirskih i
severnoilirskih plemena. Arheološki nalazi sa južnih ilirskih teritorija ukazuju na kult zemlje, dok
oni sa severnih teritorija naseljenih Ilirima upućuju na astralne kultove, prvenstveno na kult
Sunca. Ni način sahranjivanja nije jedinstven: na jugu se pokojnici gotovo isključivo sahranjuju u
opruženom položaju pod tumulima, za središnje oblasti su karakteristični grobovi u vidu kamenih
sanduka u koje su polagani pokojnici u zgrčenom stavu, dok su u severnim oblastima oni
spaljivani i sahranjivani u urnama. Kako su mrtvi redovno sahranjivani sa velikim brojem priloga,
može se zaključiti da je kod svih ilirskih plemena postojalo verovanje u život posle smrti. Velike i
složene grobne konstrukcije koje se uočavaju na nekropolama iz VI—IV v. pre n. e. ukazuju da je
kult mrtvih u to vreme prerastao u kult herosa. Na nekropolama u Istri (Nezakcijum, Pula)
nađene su kamene ploče sa udubljenjima na kojima su prinošene žrtve. Za grobove u
Nezakcijumu verovatno se vezuju i kamene skulpture (naga ženska figura sa detetom, itifalični
konjanici) s kraja VI v. pre n. e. koje su nadahnute idejom o stalnoj obnovi života. Na liburnskim
nekropolama uočeni su nad grobovima ostaci daće. Posebnu grupu čine takozvane kamene
japodske urne iz V—VI v. pre n. e., sa predstavama koje su svakako povezane sa kultom mrtvih.
Na njima je najčešće prikazana scena libacije, i to redovno dve žene ili dva muškarca koji zalivaju
tečne žrtve u jednu veliku posudu. Predstavljene su i povorke konjanika i žena, verovatno pri
ceremoniji sahrane, kao i heroiziran pokojnik na prestolu. Figure bika, divljeg vepra, ribe i ptice
pokazuju da su te životinje imale određenu ulogu u verovanjima o svetu mrtvih i podzemnim
silama. Iz nešto kasnijeg vremena (III—II v. pre n. e) potiču metalne pojasne pločice koje su
otkrivene u grobovima sa šire ilirske teritorije, od Like do Albanije (Prozor, Ošanići, Gostilj, Donje
Selce), a na kojima su predstavljeni različiti religiozni simboli i koplje sa Meduzinom glavom
pobodeno u zemlju, grifoni, delfini, ptice ili heroizirani pokojnik na konju, koji sa zmijom iza sebe
uništava neprijatelja.

O mestima žrtvovanja i svetilištima malo se zna. Kao svetilište protumačena je jedna zgrada
građena u tehnici suhozida, u Gorici kod Grude, na teritoriji Dalmata, sa jednom većom i jednom
manjom prostorijom. U zadnjem delu veće prostorije otkrivena je riznica sa različitim
predmetima (nakit, oružje) koji su tu, verovatno kao zavetni darovi, deponovani od početka VII
veka pre n. e. pa do vremena rimskih osvajanja. Sa periferije ilirske teritorije poznato je jedno
svetilište na gradini Pod, kod Bugojna, s kraja VII v. pre n. e., sa pravougaonom platformom i
žrtvenikom u središtu. Platforma je bila ukrašena ljudskim likovima modelovanim od gline na
vrhovima vertikalnih greda ili Sunčevim diskom. Mestima namenjenim za obavljanje kulta
smatraju se tumuli koji se često nalaze pokraj gradinskih naselja, a koji umesto grobova sadrže
slojeve paljevine, sa velikom količinom keramičkih fragmenata. O vrstama i načinu prinošenja
žrtvi malo se zna, a otvoreno je i pitanje da li su kod Ilira određena lica obavljala svešteničke
funkcije. Pretpostavlja se postojanje ljudskih žrtava, jer Arijan saopštava da su branioci grada
Peliona prineli na žrtve tri dečaka, tri devojke i tri crna ovna.

O ilirskim bogovima i herojima malo se zna. Mit o Iliriju, rodonačelniku Ilira, rođenom kao zmija,
svakako se zasniva na prastarim totemističkim shvatanjima koja se prepoznaju i u imenima nekih
plemena (Enhelejci — narod jegulja, Taulanti — narod lastavice, Delmati — narod ovca), kao i
nazivima pojedinih ilirskih naselja (Ulcinium — od Ulkas — vuk, Delminium — od delma — ovca).
Likovi i imena ilirskih božanstava poznati su tek sa spomenika iz rimskog doba. Ni u to vreme Iliri
nisu imali jedno zajedničko božanstvo, već je svako veće pleme poštovalo svoje tradicionalne
bogove, najčešće pod rimskim imenom. Na užem ilirskom području kao veliki bog poštovan je
Medaur, zaštitnik Risna, koji je predstavljen kao konjanik sa kopljem u ruci. Natpis iz logora u
Lambezi (severna Afrika) pokazuje da je Medaur poštovan kao domaće božanstvo, kao bog lekar.
Sa istočne periferije ilirskih teritorija poznati su nadgrobni spomenici sa predstavom konjanika i
daća, koje ukazuju na to da je i u ovim krajevima možda poštovan bog na konju. Na natpisu iz
okoline Užica pominje se Jupiter Partinski, verovatno vrhovni bog plemena Partina. Na području
Dalmata veoma su česti zavetni spomenici posvećeni Silvanu i Dijani, na kojima je taj božanski
par redovno predstavljan u društvu nimfi. Na području Japoda najveće poštovanje je uživao Bind
Neptun, čije je svetilište, sa mnogim zavetnim spomenicima, nađeno na izvoru rečice Privilice
kod Bihaća. Bind je izvesno bio bog voda i izvora, a predstavljan je nag, sa veslom ili trozupcem u
desnoj ruci. Njemu je bio blizak i Vidas, koji je poštovan zajedno sa boginjom Tanom. Žrtvenici
posvećeni tom božanskom paru otkriveni su u Topuskom, pokraj jednog toplog izvora, i to
zajedno sa oltarima posvećenim Silvanu. Na teritoriji Liburna poznata su uglavnom ženska
božanstva, i to Venera Anzotika, Ika i Jutosika, dok su u Istri poštovani Eja, Melesokus, Borija, Irija
i druga božanstva, o čijim funkcijama nije ništa pouzdano poznato. U rimskom Iliriku svake devete
godine bacana su u more po četiri konja kao žrtva nekom lokalnom božanstvu, identifikovanom
sa Neptunom, koji je nazivan Hipius, bilo zato što je Saturnu umesto Neptuna bilo dato ždrebe da
ga proguta ili što je Neptun udarcem trozupca iz zemlje stvorio konja. U procesu romanizacije,
tradicionalni likovi ilirskih bogova i heroja, kao i lokalni običaji, postepeno su se potpuno stopili
sa rimskim.

Bibliografija

O ilirskoj religiji još nije napisana studija zasnovana na kritičnom razmatranju relevantne
istorijske i arheološke građe. Raspoloživa grada iz praistorijskog razdoblja najčešće je sasvim
slobodno interpretirana, na primer A. Stipčević, Kultni simboli kod Ilira (Sarajevo, 1981). Znatno
su pouzdaniji zaključci koji se odnose na kultove lokalnih božanstava u vreme rimske dominacije,
videti: R. Marić, Antički kultovi u našoj zemlji (Beograd, 1933) i mnogi članci D. Rendića-
Miočevića, sakupljeni u knjizi Iliri i antički svet (Split, 1989).

Ilirije

U grčkoj mitologiji eponimni heroj Ilira, naroda zmija, koji su živeli na istočnoj obali Jadranskog
mora, u susedstvu Enhelejaca, naroda-jegulja. Pričalo se da su tebanski kralj Kadmo i njegova
supruga Harmonija došli u zemlju Enhelejaca da im pomognu u borbi protiv suseda. Posle
pobede, Kadmo je postao kralj osvojene teritorije, a Harmonija mu je tu rodila sina Ilirija, po
kome je nazvana ta zemlja. Tu su Kadmo i Harmonija dočekali duboku starost, a posle smrti su
preobraženi u zmije (v. Kadmo). Neki kažu da su oni pretvoreni u zmije pred polazak iz Tebe i da
je sam Ilirije rođen kao zmija.

Prema kasnijem predanju, Ilirije je Polifemov i Galatejin sin, Keltov i Galatov brat. Ilirijevi sinovi
Antariej, Enhelej, Perhaib, Taulo, Darto, Disaro i Parto postali su eponimni heroji ilirskih plemena.

Kadmo

U grčkoj mitologiji sin feničanskog kralja Agenora i Telefase, Europin, Kilikov i Fenikov brat. Kad je
Zevs oteo Europu, Agenor je poslao svoje sinove da traže sestru i naredio im da se bez nje ne
vraćaju u zavičaj. Kadmo je krenuo na put zajedno sa svojom majkom Telefasom. Posle kraćih
boravaka na ostrvima Rodu i Teri, duže se zadržao kod Edonaca, u Trakiji, gde je Telefasa umrla.
Kadmo je zatim otišao u Delfe da od proročišta sazna gde se nalazi Europa. Pitija mu je rekla da
odustane od daljeg traganja za sestrom i da osnuje grad na mestu do koga će ga dovesti jedna
krava. Dok je prolazio kroz Fokidu, među govedima Amfidamantovog sina Pelagona ugledao je
kravu koja je na bedrima imala beli znak u vidu punog Meseca. Kadmo je kupio tu kravu i dugo je
sledio, sve do tebanskog polja, gde je životinja od umora pala. Na tom mestu postavio je Atenin
kip i odlučio da boginji žrtvuje kravu. Pošto mu je za žrtvu bila potrebna voda, Kadmo je poslao
nekoliko svojih drugova da je donesu sa obližnjeg izvora. Strašni zmaj, Arejev sin, koji je čuvao taj
izvor, napao je i usmrtio Kadmove drugove. Na njihove po vike Kadmo je dojurio i ubio zmaja. Po
Ateninom savetu, on je polovinu zmajevih zuba posejao, dok je drugu polovinu boginja poklonila
kolhidskom kralju Ejetu. Iz posejanih zuba odmah su iz zemlje iznikli naoružani ljudi, Sparti
(Posejani). Kadmo je među njih bacio kamen, a oni, ne tražeći krivca, otpočeli su ljutu borbu.
Posle tog okršaja, u životu su ostala samo petorica Sparta.

Zbog ubistva zmaja, Kadmo je morao osam godina da služi Areja. Posle tog službovanja, Atena
mu je darovala vlast nad Tebom, a Zevs mu je dao suprugu Harmoniju, Arejevu i Afroditinu kćer.
Kadmovo i Harmonijino venčanje proslavljeno je u najvećem sjaju u Kadmeji, utvrđenju oko koga
će se kasnije razviti grad Teba. To je bila prva svadba smrtnika kojoj su prisustvovali svi
Olimpljani. Muze, sa zlatnim vencima u kosi, pevane su svadbene pesme, a bogovi su doneli
mladencima sjajne darove. Kadmo je darivao Harmoniju ogrlicom, koju mu je poklonio Hefest,
Afrodita ili Europa, kao i divnom haljinom. Ta dva dara donela su nesreću svima koji su ih kasnije
posedovali (v. Alkmeon, Amfijaraj, Enfila).

Kadmo je u Tebi srećno živeo sa Harmonijom, koja mu je rodila petoro dece: sina Polidora i
kćerke - Autonoju, Inonu, Agavu i Semelu. U dubokoj starosti supružnici su bili prinuđeni da
napuste grad. Prepustili su tebanski presto svom unuku Penteju, a zatim su otišli u zemlju
Enhelejaca. Proročište je objavilo da će Kadmo i Harmonija, na volovskim kolima i u vidu zmija,
predvoditi silnu varvarsku vojsku, koja će pobeđivati sve dok ne pokuša da otme delfsko blago.
Tek tada će varvari biti uništeni, dok će Kadmo i Harmonija biti preneseni na Ostrva blaženih.
Pričalo se daje grad Butoe (Budva) dobio ime po volovima koji su dovukli kola sa Kadmom i
Harmonijom u zemlju Ilira. Enhelejcima je rečeno da će pobediti svoje susede Ilire ako Kadma
izaberu za vođu. Kad su oni poslušali taj savet, Kadmo je izvojevao pobedu nad Ilirima i
zagospodario njihovom zemljom. Harmonija je tu rodila sina Ilirija. Neki pričaju da su supružnici
pretvoreni u zmije tek u ilirskoj zemlji i da je to bila kazna za ubistvo Arejevog sina.

Kadmov i Harmonijin grob pokazivan je kod Epidamna (današnji Drač).