Gordana TOMOVI}

\URA[ - TRE]I VITEZ U CARA STJEPANA*

Apstrakt: Kameni nadgrobni spomenik viteza \ura{a sa Pre-

vlake u Boki Kotorskoj sadr`i va`ne podatke za istoriju plemstva u
vreme cara Du{ana, kao {to su titula stavilac i tre}i vitez. Analiza
izvorne gra|e dopu{ta zakqu~ak da pokojnik nije pripadao ni porodi-
ci \ura{evi}a, nije bio ni ~elnik \ura{, niti \ura{ Iliji}, sin
zetskog kefalije Ilije, ve} pripadnik lokalnog plemstva koje se uzdi-
glo do dvorskih titula.
Kqu~ne re~i : nagrobni }irili~ki natpis, sredwi vek, vitez, sta-
vilac, Prevlaka.

U sedi{tu zetske mitropolije na Prevlaci u Boki Kotorskoj, u

ti{ini manastirskog grobqa ispred hrama Sv. Arhan|ela Mihaila,
me|u {im{irom, lovorom i ~empresima na{ao je ve~ni mir pre vi{e
od {est vekova vitez \ura{, unuk stavilca \ura{a Vran~i}a. O tome
svedo~i natpis na kamenoj plo~i, poznat u nauci ve} stopedeset godi-
na, od 1849. kada je prvi put objavqen. Gruba obrada plo~e sa prirod-
nim nervurama u kamenu, ve}i broj spojenih slova, nepravilna visina
redova i slova, zadavali su muke istra`iva~ima da pravilno protuma-
~e sadr`aj. “Kao da je u nekoj hitwi rezan natpis na \ura{evoj plo~i”
- zapisao je Mladen Crnogor~evi} 1893. godine.1 Nejasno}e i nesigurno-
sti u ~itawu natpisa su otklowene, objavqen je i crte` kopiran sa ori-
ginala,2 ali o samom pokojniku i wegovoj porodici ima tuma~ewa koja

Saop{tewe sa nau~nog simposiona #780 godina Zetske episkopije”, Mi-

*

hoqska Prevlaka - Beograd, 1999.

1
M. Crnogor~evi}, Mihoqski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar 10
(1893) 1-73, o \ura{evoj plo~i str. 22 - 27, tab. V ( crte` natpisa). Natpis je
objavio , izostavqaju}i deo prvog reda, i \. Stratimirovi}, O pro{losti i
neimarstvu Boke Kotorske, Spomenik Srpske kraqevske akademije XXVIII (1895)
16.
2
G. Tomovi}, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd 1974,
73.
106 Гордана ТОМОВИЋ

nisu u skladu sa ~iwenicama koje natpis saop{tava. ^inilo se oprav-

danim, povodom obele`avawa 780 godina od osnivawa Zetske episkopi-
je, u~initi poku{aj da se boqe objasne zanimqive pojedinosti koje ot-
kriva sadr`aj natpisa.
Spomenik poti~e sa starog grobqa na Prevlaci, ali ta~no me-
sto gde se grob prvobitno nalazio odavno je palo u zaborav. Prenet je u
novu crkvu Sv. Trojice i danas se ~uva u lapidarijumu na Prevlaci.3
Nadgrobna plo~a je od `u}kasto-sivog sitnozrnastog tvrdog ka-
mena, du`ine 66 cm, {irine 57 cm i debqine 19 cm. Natpis se nalazi
u gorwem delu plo~e koji je grubo zagla~an, dok je dowi deo ostao samo
pritesan. Preko o{te}ewa i neravnina na kamenu urezan je natpis u
{est redova koji zapremaju poqe dugo 29, 5 cm, a {iroko 52 cm. Visina
slova varira od 2,5 do 6 cm.
Tekst natpisa po~iwe simboli~nom invokacijom u obliku krsta
i glasi:

Natpisno poqe nije potpuno obra|eno. Klesar je morao da prila-

go|ava neravnoj povr{ini raspored slova, pravac redova i slovne ob-
like. I pored toga, raspoznaje se stil pisma, sa ritmom mawih i ve}ih
slova, zapa`a se {iroka petqa na slovu A, karakteristi~an oblik slo-
va G koje ga pribli`ava slovu R, i drugi oblici slova koji odgovaraju
srpskom epigrafskom pismu sredine i druge polovine XIV veka. Tekst
je jednostavan, sa odlikama govornog jezika kao {to je: bi, umesto bist,
u cara u Stjepana, pisa se i prestavi se, ali, istovremeno, devetnaest
ligatura od dva slova i ~etiri od tri slova, odaju pismenost osobe,
verovatno iz manastirske obiteqi, koja je sastavila natpis.
Iako je kratak, tekst sadr`i vi{e podataka koji ga izdvajaju me-
|u drugim epigrafskim spomenicima. Uz ime pokojnika, umesto uobi~a-
jenog “ rab bo`iji” upotrebqen je re|i izraz “rab Hristu”, kao na
nadgrobnoj plo~i monaha Vasila (1327) u crkvi Bogorodice Qevi{ke u
Prizrenu i u nadgrobnom natpisu kneza Vojislava Vojinovi}a (1363) u
manastiru Bawi kod Priboja.4 I mona{ko ime Joakim retko je u nad-
grobnim natpisima toga doba. \ura{ Vran~i}, ded Joakima \ura{a,
3
\. Stratimirovi}, nav. delo 16.
4
G. Tomovi}, nav. delo, 49 - 50, br.30 i 74, br. 58.
 Ђураш - трећи витез у цара Стјепана 107

imao je titulu stavioca , dvorsko zvawe poznato u XIV veku u Srbiji i

u Bosni. Sam \ura{ bio je tre}i vitez, pripadnik odre|enog vite{kog
reda u Srpskom carstvu, o kome se zna jedino po ovome spomeniku. U nat-
pisu nije zabele`ena godina \ura{eve smrti, samo dan i mesec, 5. sep-
tembar, {to je bilo va`no da bi se znalo kada se daje pomen pokojniku.
Budu}i da je bio “tre}i vitez u cara Stjepana”, \ura{ev `ivotni put i
dru{tveni uspon odre|en je naj{ire u vreme Srpskog carstva, od 1346
- 1371. godine. Me|utim, iako su oba cara imala titularno ime Stefan,
u nadgrobnim natpisima iz tog perioda Du{an se pomiwe kao Stefan,
~e{}e Stepan, a wegov naslednik kao Uro{, stoga se vreme smrti \ura-
{a i postavqawe plo~e mo`e ograni~iti na devet godina, od progla{e-
wa Carstva 1346. do 1355, posledwe godine `ivota cara Du{ana.
Za \ura{a Vran~i}a i wegovog unuka viteza \ura{a u nau~noj
literaturi vezuju se dve li~nosti poznate iz drugih izvora: prvi je
~elnik \ura{, vlastelin mladog kraqa Du{ana i kraqa Stefana De-
~anskog, a drugi je \ura{ Iliji}, sin zetskog kneza i kefalije Ilije.
Kako se \ura{ Iliji} u izvorima pomiwe do 1362. godine, cene}i da
je re~ o istoj li~nosti koja je sahrawena na Prevlaci ispred hrama Sv.
Arhan|ela Mihaila, K. Jire~ek je odredio 1362. godinu kao terminus ante
quem non za postavqawe nadgrobnog spomenika.5 Iako je upadqivo pona-
vqawe istog li~nog imena, zbog ~ega se \ura{ Vran~i} i wegov unuk
\ura{ povezuju sa poznatom zetskom porodicom \ura{evi}a,6 izgleda
da se radi o ~lanovima tri razli~ite porodice. Na to upozorava na-
~in na koji se isti~e patronimija u natpisu, druga~ija nego u izvorima
u kojima se pomiwu navedene li~nosti.
^elnik \ura{ sre}e se me|u qudima koji su okru`ivali mladog
kraqa Du{ana 1325. godine. U~estvovao je u dubrova~koj akciji 1326.
godine protiv Branoja, posledweg od Branivojevi}a, koji je, potom,
bio zato~en u Kotoru.7 Zabele`en je kao jedan od svedoka u poveqi o tr-
govini koju je kraq Stefan Uro{ III De~anski izdao Dubrov~anima na
Dawu 25. marta 1326. godine.8 Navedeni podaci pokazuju da je bio me|u
uva`enim li~nostima oko srpskog vladara. Me|utim, postoje dva raz-

5
K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1981, 398 - 399.
6
K. Jire~ek, nav. delo, 398, nap. 40; R. Mihaq~i}, Stavilac , Istorijski
~asopis 23 (1976), 5 - 21, zakqu~uje da je rodona~elnik \ura{evi}a bio stavi-
lac ]ura{ Vran~i}, str.10.
7
S. ]irkovi}, Zeta u dr`avi Nemawi}a, u: Istorija Crne Gore II - 1,
Titograd 1970, 1- 95, o ~elniku \ura{u , str.70.
8
Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma I- 1, Beograd - Sr. Karlov-
ci 1929, 41, br. 47.
108 Гордана ТОМОВИЋ

loga zbog kojih bi trebalo ~elnika \ura{a izostaviti pri poku{aju

odgovora na pitawe ko su bile dve li~nosti iz natpisa sa Prevlake.
Kako je upozorio R. Mihaq~i},9 ~elnik \ura{ ne mo`e se identifiko-
vati sa \ura{em Vran~i}em, jer je ovaj drugi umro sa titulom stavio-
ca, ne dospev{i do titule ~elnika, koji je u srpskoj dr`avnoj hijerarhi-
ji imao vi{i rang. Ne mo`e se izjedna~iti ni sa wegovim unukom, jer
Joakim \ura{ nije bio ~elnik, ve} tre}i vitez.
Druga li~nost, koja se u literaturi identifikuje sa Joakimom
\ura{em, je \ura{ Iliji}. 10 Otac mu je bio Ilija, comes de Çenta, name-
snik kraqa Milutina u Zeti od 1318. godine, koji je tri godine kasnije,
1321, postao zetski kefalija. Kao neka vrsta gradona~elnika, kefalija
je bio dr`avni upravnik odre|ene oblasti sa sedi{tem u gradu, a u we-
govoj nadle`nosti je bilo sprovo|ewe reda, bezbednosti i sudstva.
Mo}na i ugledna li~nost, Ilija je ostao poznat i posle smrti. Wegov
sin \ura{, pomiwe se u izvorima gotovo redovno kao \ura{, sin pokoj-
nog Ilije iz Ra{ke,11 ali nijednom kao vitez. “Plemi}i zetski javqaju
se, u XIV veku u javnim aktima s ~itavom svojom porodicom”, zakqu~io
je Konstantin Jire~ek upravo na primeru porodice \ura{a Iliji-
}a.12 Javno isticawe uglednih ~lanova porodice, ~inova i titula pre-
daka, bila je uobi~ajeva pojava u sredwovekovnom dru{tvu, namewena
negovawu porodi~ne tradicije i naslednih prava. Tako je bilo nekada
u sredwovekovnoj Zeti, a tako je ostalo u Crnoj Gori do dana{wih da-
na. Upravo stoga, tre}i vitez \ura{, kao monah nazvan Joakim, sahra-
wen na Prevlaci, ne mo`e biti \ura{ Iliji}, o kome Mavro Orbin
pri~a da je sa ro|acima dr`ao Gorwu Zetu, i da su ga ubili Bal{ini
sinovi.13 Tada bi, bez sumwe, u nadgrobnom natpisu bilo zabele`eno
ime pokojnikovog oca , poznato ime zetskog kefalije Ilije. U nadgrob-
nom natpisu Joakima \ura{a nagla{ene su dve va`ne ~iwenice iz
`ivota pokojnika i wegove porodice. U woj su postojale dve znamenite
li~nosti : ded, stavilac \ura{ Vran~i}, i, ne sin, ve} wegov istoime-
ni unuk, koji je bio carev tre}i vitez, jedina li~nost poznata sa tom
titulom u srpskoj sredwovekovnoj dr`avi. Uz li~no ime deda ustalilo
se i drugo - Vran~i}, kao prezime, poreklom od nadimka. Vran~i}i su
verovatno pripadali porodici lokalne vlastele, ~iji su ~lanovi slu-
`ili na srpskom dvoru, ali koja je nestala, ostav{i bez potomstva.
Obojica, i ded i unuk, imali su dvorske ~inove.
10
K. Jire~ek, nav. delo I,260, 243, nap. 32; Isti, nav. delo II, 391.
11
S. ]irkovi}, nav. delo, 67. S. Ljubi}, Listine o dono{ajih izmedju ju`noga slavn-
stva i Mleta~ke Republike, III, (od godine 1347 do 1358), Zagreb 1872, 304 - 305.
12
K. Jire~ek, nav. delo II, 41.
13
M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 64, 317.
 Ђураш - трећи витез у цара Стјепана 109

Stavilac je bio dvorski slu`benik koji se starao o hrani na dvo-

ru, imao je pravo na deo ulova ribe, upravqao je kuhiwom ili, kako je
re~eno u jednom zapisu, na~elstvovao u ma}upnici, gde se pekao hleb i
pripremala se jela za vladarsku trpezu. Kao li~nost odgovorna za sva-
kodnevne potrebe vladara, stavilac je biran iz redova ugledne vlaste-
le. Sama slu`ba omogu}avala mu je da stekne poverewe vladara, zbog
~ega su mu poveravani i drugi odgovorni zadaci. U srpskim izvorima
stavilac se prvi put pojavquje 1330. godine u de~anskoj hrisovuqi, ka-
da su na zboru srpske zemqe me|u glavnim predstavnicima crkvene i
dr`avne uprave stavioci nabrojani na posledwem mestu.14 Poznato je
da su dva brata iz iste porodice humske vlastele, sinovi vojvode Voji-
na, bili stavioci. Milo{ Vojinovi} je kao stavilac upisan me|u sve-
docima na poveqi kojom je kraq Stefan Du{an 22. januara 1333. godine
prodao Dubrov~anima Stonski Rt i Prevlaku.15 Oko 1350. godine na
dvoru cara Du{ana bio je stavilac Vojislav, brat Milo{a Vojinovi-
}a, potowi mo}ni veliki knez sve srpske, gr~ke i pomorske zemqe, kako
je zapisano na wegovom nadgrobnom spomeniku u manastiru Bawi kod
Priboja.16 I knez Lazar je u vreme cara Du{ana i cara Uro{a imao ti-
tulu stavioca. Prema Povesnom slovu o knezu Lazaru “ veliki stavila~-
ki ~in” dodelio mu je car Du{an.17 Lazar se sa titulom stavioca poja-
vquje u ugovoru o zameni poseda ~elnika Muse 1363. godine. Za milosni-
ke, koji su se u ime vladara starali o izvr{ewu pravnog ~ina, odre|e-
ni su knez Vojislav i stavilac Lazar. Po ugledu na dvor Nemawi}a,
Aleksandar, gospodar Kanine i Valone, imao je, 1368, svog stavioca,
neobi~nog imena - zvao se Uje|a, a posle 1377. ta slu`ba je bila ustano-
vqena i na bosanskom dvoru kraqa Tvrtka I i kraqa Stefana Dabi-
{e.18 I u Srbiji i u Bosni stavioci su bili iz poznatih i uglednih
vlasteoskih porodica. Takva li~nost morao je biti i ded Joakima \ura-
{a, stavilac \ura{ Vran~i}. Smatra se da je stavilac postao na dvoru
kraqa Milutina, po~etkom XIV veka, {to bi zna~ilo da je on prvi po
imenu poznat stavilac u srpskoj sredwovekovnoj dr`avi.19
14
R. Mihaq~i}, nav. delo 9, 11, nap. 36 i tabela na str. 21.
15
S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dr`ava sredwega veka, Srp-
ska kraqevska akademija - Beograd, 1912, 298.
16
G. Tomovi}, nav. delo, 74, br. 58.
17
Iz na{e kwi`evnosti feudalnog doba, priredili D. Pavlovi} i R. Ma-
rinkovi}, Prosveta -Beograd, 1975, 47-51.
18
R. Mihaq~i}, nav. delo, 12 - 14. M. Blagojevi}, Dr`avna uprava u srp-
skim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 34 - 35.
19
R. Mihaq~i}, nav. delo, 9 - 10; M. Blagojevi}, nav. delo, 34 - 35, zakqu-
~uje da stavilac nije imao neposredne nadle`nosti u dr`avnoj upravi, ali je
imao uticaj na izvr{ewe odre|enih poslova iz nadle`nosti dr`avne uprave.
110 Гордана ТОМОВИЋ

Dok se o slu`bi stavioca i pojedinim nosiocima tog zvawa sada

mnogo vi{e zna, titula tre}i vitez, koju je imao Joakim\ura{ u lai~-
kom svetu, ostala je zagonetka, iako odavno pobu|uje pa`wu istra`iva-
~a. To je najraniji pomen viteza i do sada jedini u srpskoj sredwovekov-
noj dr`avi Nemawi}a. Sama re~ vitez, dospela je u slovenske jezike kao
strani termin, verovatno sli~no kao naziv knez, sa germanskog govor-
nog podru~ja, od starijeg Vithungi, preko withasi. Tako su se u XII veku
nazivali kowanici - vitezovi kod Zapadnih Slovena u okolini grada
Hale.20 U Srbiju su vitezovi mogli dospeti rano, zajedno sa krsta{ima,
sa saskim doseqenicima u XIII veku, a sigurno ih je bilo me|u stranim
najamnicima u slu`bi srpskih vladara. Jedan italijanski ratnik u slu-
`bi srpskog kraqa Milutina, Francisko de Salomone, bio je darivan
vojnim pojasem (militari cingulo donatus), i o tome je ostavio natpis na plo-
~i u crkvi u Trevizu 25. marta 1304. godine.21 Smatra se da je on time
bio proizveden za viteza kao pripadnik telesne stra`e kraqa Miluti-
na.22 U latinskim izvorima, me|utim, ekvivalent vitezu je eques, kowa-
nin, a ne miles, vojnik. Na Zapadu su bili jasno odre|eni zahtevi i mo-
ralne norme, formirane pod uticajem crkve, koje je morao da ispuni
vlastelin ili vlasteli~i} da bi postao vitez. Prvo je bila obavezna
odgovaraju}a obuka kao {titono{e kowanika, zatim posebno vaspita-
we i posedovawe potpune opreme, ~esto veoma skupe. Uvo|ewe u vite-
{tvo, kroz posebnu i dugu ceremoniju, obavqao je po pravilu drugi vi-
tez, poznat po juna{tvu, otac, ro|ak ili vladar, kako je to bio obi~aj u
Francuskoj u XII veku. Uvo|ewe u vite{tvo, poznato kao adubman, ozna-
~avalo je, u stvari, naoru`avawe viteza opremom koju su ~inili: ma~ sa
pojasom, mamuze, oklop, {lem, {tit, kopqe i kow.23 Oprema viteza nije
se bitno promenila ni posle tri veka. U svom testamentu iz 1475. godi-
ne jedan od “ po~tenih vitezova” u bosanskoj dr`avi, Pribislav Pohva-
li} ostavio je ma~, mamuze i pojas onome sinu koji bi postao doktor
ili vitez.24

20
S. ]irkovi}, Vitez, Leksikon srpskog sredweg veka, Knowledge - Beo-
grad, 1999, 83 - 84.
21
S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, Zbornik Filozofskog
fakulteta 10,1 (1968) 259 - 276, str. 275, nap. 81.
22
M. Dini}, [panski najamnici u srpskoj slu`bi, Zbornik radova Vizan-
tolo{kog instituta 6, Beograd 1960, 15 - 28; S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pri-
bislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968), 275.
23
@. Kalmet, Feudalno dru{tvo, Veselin Masle{a - Sarajevo, 1964, 128 - 129.
24
S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968), 261,
nap. 10 : “ ... se algun de miei fioli fosse Doctor o Chavalier che habia la mia Spada e mie
spironi, e una centura .”
 Ђураш - трећи витез у цара Стјепана 111

O vite{tvu u doba cara Du{ana pru`aju podatke dubrova~ki

istori~ari Mavro Orbin i Jaketa Lukarevi}, na osnovu nekih danas
izgubqenih i nepoznatih izvora. M. Orbin (1601) ka`e za Du{ana da je
voleo i cenio vaqane qude i bio prema wima {irokogrud. “Stoga je
svojim dvorjanima ~esto darovao kowe, novac, zlatne i srebrne opasa-
~e, ode}u od svile i najfinijeg sukna; hteo je da se lepo obla~e i ve`baju
u oru`ju. Prire|ivao je tako|e ~esto vite{ke turnire i pijanke, obda-
ruju}i one koji su se isticali i druge pobe|ivali. Zato je kraqevstvo
Ra{ke u wegovo vreme bilo vrlo slavno i prepuno vaqanih qudi koji
su bogatstvom prevazilazili qude drugih kraqevstava.”25 J. Lukare-
vi} (1605) je odnekud znao da je car Stefan Du{an ustanovio vite{ki
red Svetog Stefana (instiutui l’ ordine de ´cavalieri, domandato colona di San
Stefano..).26 Iako kasna, ova svedo~ewa uklapaju se u sliku o vite{kom
duhu Zapada na dvoru cara Du{ana, koji odra`ava \ura{eva vite{ka
titula. Ostaje nerazja{weno {ta ozna~ava redni broj tre}i u wegovoj
tituli, da li odre|eni stepen u vite{kom redu sa pravom na no{ewe
odgovaraju}eg odli~ja ili tre}eg viteza po juna{tvu i vite{kim deli-
ma na dvoru cara Du{ana. Poznati ugarski Zmajev red vitezova, ustano-
vqen 1408. godine, imao je u prvom stepenu samo 24 ~lana, dok u drugom
stepenu nije bio ograni~en broj pripadnika. Prvom i najvi{em stepe-
nu vitezova Zmajevog reda pripadao je despot Stefan Lazarevi}, sa
pravom da i sam proizvodi vitezove.27 Mo`e se pretpostaviti, da je tre-
}i vitez \ura{ bio pripadnik tre}eg stepena vite{kog reda Sv. Stefa-
na, koji je ustanovio car Du{an. U svakom slu~aju, imao je pravo na
trajno i javno isticawe titule tre}i vitez, slu`e}i sa drugim vitezo-
vima caru Stefanu Du{anu kao li~na telesna stra`a u miru ili oru`a-
na pratwa u ratu. Aktivna slu`ba viteza, na kowu i pod punom opre-
mom, zahtevala je krepko stawe duha i tela. Nemo}an da je obavqa,
\ura{ se vratio u kraj odakle je, verovatno, bio rodom, i poput mno-
gobrojne srpske vlastele, posledwe dane `ivota proveo kao monah, pod
okriqem svetog ratnika Arhan|ela Mihaila, u metohiji Svetog Miha-
ila na Prevlaci.

25
Mavro Orbin, nav. delo, 33 - 34.
26
S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968) 274,
nap.79.
27
M. Antonovi}, Despot Stefan Lazarevi} i Zmajev red, Istorijski gla-
snik 1-2, (1992), 15 - 23. S. ]irkovi}, Vitez, Leksikon srpskog sredweg veka,
Knowledge - Beograd, 1999, 83 - 84.
112 Гордана ТОМОВИЋ
 Ђураш - трећи витез у цара Стјепана 113

Gordana Tomovi}

SUMMARY

The cyrillic inscription on the tombstone of Djuraš, found in the graveyard around the
monastery of Saint Michael on Prevlaka in Boka Kotorska, has been known since 1849. It con-
tains some important data for the history of Serbian medieval chivalry. The deceased was the
third knight on the court of the emperor Dušan where his grandfather had the function of stavi-
lac, who was responsable for food . Two other persons have been connected with knight Djuraš
by historiographers: ~elnik Djuraš and Djuraš Iliji}, the son of the prince and kefalia Ilija. Ho-
wever, the analysis of historical sources showed that the knight Djuraš was neither of these two,
nor he belonged to the family of Djuraševi}i.