DRŽAVNO UREĐENJE SRBIJE

1. Teorijska shvatanja o poreklu države

Država, to sam ja!
Postoji 6 teorija o poreklu države:
a) Teorija o prirodnom poreklu - Čovek je po prirodi dr. biće (zoon politikon)
b) Teorija o božanskom poreklu – Bog je stvorio državu (kao i sve ostalo) i dao
odabranima pravo i mogućnost da upravljaju/vladaju drugima
c) Teorija patrijarhalne porodice – država je proširena porodica, a vladar isto što i
porodični starešina
d) Teorija prirodnog prava i društvenog ugovora – država je racionalna društvena
tvorevina; obustavlja prvobitno stanje rata svih protiv sviju; “pravo na život, slobodu i
vlasništvo” (Lok); “U prirodnom stanju, vlast nije postojala i bez ovlašćenja da zaštite
ljude jedne od drugih, život je bio okrutan, brutalan i kratak”(Hobs)
e) Klasna teorija – država je nastala radi očuvanja privatne svojine; oruđe u rukama
vladajuće klase; Engels, Lenjin
f) Teorija sile – država je proizvod nametnute sile; osvanjanje i pokoravanje drugog

Sociološko tumačenje porekla države – nastanak države je povezan sa razvojem podele

rada: razvoj podele rada  povećanje funkcija kojima se zadovoljavaju opšte društvene
potrebe  potreba za regulacijom ovih funkcija  posebna funkcija regulacije i grupa
koja je vrši. Iz sociološke perspektvine pojava države znači: a) stvaranje posebnog
društvenog sloja ljudi koji imaju povlašćeni položaj i raspolažu sredstvima prinude; b)
stvaranje zajedničkog pravnog poretka koji obezbeđuje integraciju i stabilnost društva; c)
zamenu krvno-srodničkih veza kao osnovne društvene povezanosti principom teritorijalne
povezanosti, a vlast dobija bezlični karakter.

2. Četiri elemanta i funkcija države

Elementi: a) stanovništvo (državljani-stranci)
b) teritorija (trodimenzionalni proctor, granica, postojanost i promenjivost)
c) suverena vlast (donošenje i primena zakona, samostalnost, državni organi i
funkcije, autoritet i monopol fizičke sile)
d) međunarodni subjektivitet (delovanje na međunarodnoj političkoj sceni)
Funkcije države: a) očuvanje društvenog reda
b) vršenje javnih funkcija
c) obezbeđivanje sigurnosti i javne odbrane
d) ekonomska stabilnost
3. Teritorija kao konstitutivni element države
područije na kojem se prostire suverena vlast države; trodimenzionalni proctor:
 a) određeni deo zemljine površine
b) prostor iznad njega(vazdušni proctor)
c) prostor ispod njega(rudna bogatsva, voda, fosilna foriva..)

državna granica – linija koja deli teritoriju dveju susednih država(astronomske, prirodne,
veštačke)

državna teritorija: a) kopneno područije (teritorija unutar državnih granica; jedinstven

državni suverenitet)

drugi oblici državnog suvereniteta: a) kondominijum (dve države imaju = suverenitet na

nekoj teritoriji, nekad Kiribati); b) enklava ( teritorija neke države koja je u potpunosti
okružena teritorijom druge države; Vatikan); c) eksteritorijalnost ( teritorija na kojoj se
nalazi ambasada neke druge države)

b) teritorijalno more (morski pojas uz obalu neke primorske države koji se nalazi pod
njenom državnom vlašću; svaka država uglavnom samostalno određuje širinu teritorijalnog
mora, Konvencija o pravu mora 1982)

c) jezera i reke (sastavni deo teritorije; jezera su na državnim granicama podeljena

površinski pravim linijama koje spajaju kopnene granice; rečna granica kod plovnih reka
ide sredinom vodotoka, kod neplovnih sredinom korita)

d) vazdušni prostor ( deo atmosfere iznad kopnenog područja i teritorijalnog mora koji
kontroliše neka država; dva tipa kontrolisani I nekontrolisani vazdušni prostor; može biti
podeljen na zone)

e) rudna bogatsva

Teritorijalne promene - promena teritorijalnog statusa i izvorne i izvedene teritorijalne

promene

- Izvorne teritorijalne promene - svako sticanje teritorije koje počiva na jednostranom aktu
države koja uvećava svoju teritoriju
- Izvedene teritorijalne promene – zasniva se na međunarodnom ugovoru između države
koja je do tada imala suverenitet i države koja stiče suverenitet nad teritorijom
Najčešći razlozi teritorijalnih promena: priraštaj, okupacija, porobljavanje, ustupanje
teritorije

4. Stanovništvo kao konstitutivni element države

stanovništvo je populacija koja naseljava teritoriju neke države i stoga je podvrgnuta
državnoj vlasti i obavezi da poštuje važeći pravni poredak.
Postoje tri tipa stanovništva:
 a) državljanin ( lice koje je steklo pravo državljanstva po zakonima neke države i to pravo
nije izgubilo. Načini sticanja državljanstva: pravo krvi(dete rođenjem stiče državljanstvo
roditelja), naturalizacija(sticanje državljanstva države u kojoj se dugo živi),
sukcesija(sticanje državljanstva države koja je izvršila pripajanje teritorije neke druge
države), pravo opcije(biranje ili dvojno državljanstvo), pravo zemljišta(sticanje
državljanstva države rođenja)
b) strani državljanin (lica koja su državljani neke druge države, a trajno ili provremeno
borave na teritoriji neke druge države; imaju građanska prava kao i domicilno stanovništvo,
ali nemaju politička prava; načelo reciproteta – organi jedne države odnose se prema
državljanima druge države onako kako se organi te države odnose prema njihovim
sugrađanima)
c) apartidi (ljudi bez državljanstva)

5. Suverena vlast kao konstitutivni element države

državna vlast je suverena ako je vrhovna, nezavisna i neograničena; danas uslovna
neograničenost (vlast ograničena državnim zakonima, međunarodnim pravom i Ustavom)
suverena vlast je ona koja je trajna i koja pripada suštini same države i političke zajednice,
bez obzira na to ko je nosilac vlasti; suverena vlast je nedeljiva i neprenosiva
Manifestacije suverenosti: donošenje Ustava i zakona, postojanje vojne službe i carine,
državni simboli (himna,zastava,grb)
Tipovi suvereniteta: a) unutrašnji (suverenitet u nekoj državi)
b) spoljašnji (nezavisnost države i njena jednakost sa drugim
državama; nema uplitanja u unturašnje poslove neke druge države)

6. Predsednički sistem horizontalne podele vlasti

stroga podela vlasti: zakonodavna(legislativna) vlast skupština
izvršna(egzekutivna) vlast  predsednik
sudska(juridikativna) vlast sudski sistem
ranije samo u SAD, danas široko prihvaćen; Latinska Amerika, Kipar, Centralna i Istočna
Afrika, Centralna i Jugoistočna Azija
- izvršna vlast : monocefalna izvršna vlast, šef države + šef vlade, njegova ovlašćenja su das
am formira administraciju, nema pravo zakonodavne inicijative, raspolaže suspenzivnim i
džepnim vetom, komandir oružanih snaga, rukovodi spoljnom politikom I imenuje
federalne sudije, sudije Vrhovnog i Žalbenog suda. Mandat od 4 godine, election day
utorak posle prvog ponedelja u novembru, elektronski koledž se u svakoj državi bira
onoliko koliko ona daje zbirno članova Kongresa(prvi ponedeljak posle druge srede u
decembru – tajno glasanje o predsedniku, elektori daju glas kandidatu koji je osvojio
većinu u njihovoj saveznoj državi, zapisnik se šalje u Kongres SAD, za mora da bude 270
elektronskih glasova, ako niko toliko ne osvoji, izbor se prebacuje u Predstavnički dom –
 jedna država jedan glas, tajno glasanje). Mandat predsednika ističe u podne 20.01. kada se
vrši predaja funkcije
- odsustvo mehanizma kojima jedna vlast može uticati na postojanje druge, parlament ne
može da obori predsednika, pravo na impičment, predsednik ne može da raspusti parlament
- sudska vlast pripada nezavisnim sudovima
7. Polupredsednički/semiprezidencijalni sistem
podela, saradnja i ravnoteža vlasti zakonodavne, izvršne i sudske vlasti; parlamentarno-
predsednički iki predsedničko-parkanentarni sistem, nastaju tokom 20.veka; bivše države
real-socijalističkog bloka(Alžir, BIH, Kina, Finska, Francuska, Srbija, Nemačka, Rusija…)
zakonodavna vlast skupština; izvršnapredsednik, vlada; sudskasudski sistem
obeležja polupredsedničkog sistema: a) bicefalna izvršna vlast (predsednik i vlada imaju
izvršnu vlast)
b) predsednik ( bira na neposrednim izborima,
značajna ovlašćenja su u međunarodnim poslovima, može da inicira referendum, da vetira
zakone, da inicira amandmane na Ustav, da imenuje i razrešava premijera, da pokrene
postupak raspuštanja skupštine)
kontrola vlasti: a) u okviru izvršne vlasti predsednik imenuje i razrešava dužnosti
premijera, uz konsultaciju sa parlamentom
b) u okviru izvršne zakonodavne vlasti predsednik može da raspusti
parlament uz konsultaciju sa premijerom i predsednicima parlamentarnih domova

8. Parlamentarni sistem horizontalne podele vlasti

zasnovan na podeli vlasti između parlamenta i vlade
gipka/meka podela vlasti tj ekvilibrijum vlasti – parlament može da izglasa nepoverenje
mladih, a vlada može da raspusti parlament, Engleska kao kolevka
parlamentarizma(Magna Charta Libertatu)
bicefalna izvršna vlast – predsednik/monarh države + vlada; izvršna vlast šefa države
formalna, a izvršna vlast vlade suštinska i veoma razuđena
vlada odgovara pred parlamentom, parlament bira vladu i kontroliše njen rad
vlada ima kontrolu nad parlamentom, ima pravo da podnese ostacku, da traži glasanje o
poverenju i da traži raspuštanje parlamenta
parlament ima: a) ustavnotvorna i zakonodavna ovlašćenja
b) ovlašćenja vezana za kontrolu rada vlade
c) ovlašćenja vezana za izbore
parlament može biti jednodomni (Albanija, Hrvatska, Grčka, Turska..) i višedomni
(Nemačka, Engleska, Italija..)
9. Sistem horizontalnog jedinstva vlasti – skupštinski/konventski sistem
 bazira se na jedinstvu vlasti; apsolutno i relativno jedinstvo (sve državne funkcije vrši jedan
državni organ); relativno jedinstvo (državne funkcije vrše posebni državni organi, ali jedan
od njih ima nadmoć tako das u ostali organizaciono i funkcionalno podređeni)
skupština = zakonodavna + izvršna + sudska vlast
skupština je nosilac zakonodavne vlasti u celini što joj daje za pravo da utiče na rad nosilaca
drugih državnih funkcija ili da sama neposredno vrši te funkcije; skupština bira i opoziva
članove organa izvršne i sudske vlasti; koncentracija vlasti u skupštini posledica je toga što
se ona smatra neposrednim izrazom narodnog suvereniteta; nosioci ostalih funkcija
državnih vlasti ne mogu se mešati u red zakonodavnog organa
10. Unitarna država
postoji jedna vlast koja je nosilac državnog suvereniteta; funkcije državne vlasti su u
nadležnosti organa na centralnom nivou; imaju pravo da vrše zakonodavnu, izvršnu i
sudsku vlast; funkcije vlasti nisu podeljene između centralnih/regionalnih/lokalnih organa
vlasti; centralni organi vlasti imaju pravo i povere necentralnim organima vršenje
određenih poslova
zakoni i odluke koje donose centralni organi vlasti važeći su i obavezni na teritoriji cele
države i za celo njeno stanovništvo; homogenost vlasti u unitarnoj državi – jedna vlast,
jedan ustav, isti zakoni
unitarna država nije isto što unija; kod unije zakoni nisu jednako primenjivi na celoj
teritoriji
unitarna država može biti decentralizovana
postoje tri načela prenosa nadležnosti: a) decentralizacija – prenošenje vlasti od centralnih
na necentralne organe; funkcionalna decentralizacija(priznavanje nezavisnosti
necentralnih organa); teritorijalna(samostalnost teritorijalne celine)
b) dekoncentracija – povećanje ovlašćenja lokalnih organa vlasti prenošenjem delokruga
odlučivanja, ali pod kontrolom centralne vlasti
c) supsidijarnost – odluke treba da se donose na nivou koji je najbliži građaninu i
odlučivanje viših nivoa treba da bude ograničeno

11. Federacija
federalizam – lat. foedus(ugovor); osnovni oblik složene države; pojedinačne države imaju
sopstvenu samostalnost, ali su sjedinjene u saveznu državu koja raspolaže većim
kompetencijama od svake države ponaosob
priroda federacije: a) ustavno pravo kao osnov formiranja
b) ustav federalne države ima prvenstvo u odnosu na sve druge pravne akte (ne isključuje
postojanje federalnih država npr. SAD)
ciljevi federacije: a) sklad između suvereniteta federacije i autonomije federalnih jedinica
c) podela nadležnosti između federacije i federalnih jedinica(Ustav), federacija moćnija od
federalnih jedinica(vojska, carina, policija..)
 prema načinu postanka: a) nastale metodom agregacije – odluka pojedinačnih država da
obrazuju federaciju (SAD, Švajcarska)
d) nastale metodom devolucije – unitarna država koja se preuređuje u federaciju (Ruska
federacija, SFRJ, Čehoslovačka)
prema nacionalnom sastavu: a) sa etničkim homogenim stanovništvom (Nemačka,
Austrija, Meksiko, Venecuela)
e) sa etničkim stanovništvom/višenacionalne (Kanada, Švajcarska,Rusija, Indija, SAD)
prema federalnoj strukturi: a) federacije sa stalnom strukturom – stalan broj federalnih
jedinica
f) federacije sa promenjivom strukturom – promenjiv broj federalnih jedinica: prijem novih
jedinica, unutrašnja reorganizacija jedinica, izlazak jedinica iz federalne države
prema načinu organizovanja federalnog područja: a) skup federalnih jedinica (Nemačka,
Austrija)
g) skup federalnih jedinica i drugih područja van federalnih jedinica (SAD, Kanada)
ravnopravni kantoni – Ustav i glavni grad, jednodomna kantonalna skupština, kantonalno
veće i sud
ovlašćenja kantona – organizacija kantona, školski sistem, zdravstvo, planiranje i gradnja,
policija, sudstvo i porezi
Funkcionisanje federacije: a) supremacija federalne države – federalna država raspolaže
punim suverenitetom; veća moć federalne države
b) autonomija federalnih jedinica – u određenim oblastima u određenoj meri; ravnoteža
autonomije i suverene vlasti federalne države
c) participacija federalnih jedinica – federalne jedinice nisu pasivni posmatrači u federaciji;
federalne jedinice učestvuju u vršenju određenih nadležnosti; u protivnom protektorat,
unija nejednakih
horizontalna organizacija vlasti u federaciji – odnosi se na postojanje federalnih organa
zakonodavne vlasti, izvršne vlasti sudske; federalni dom najčešće dvodomni(prvi dom –
reprezent građanstva, drugi dom – reprezent teritorijalnosti, jednak broj predstavnika svake
federalne jedinice)
federalne države kroz istoriju: srednji vek (udruživanje gradova-država radi očuvanja
samostalnosti, privilegija ekonomskog jačanja), modern federacije (SAD, Ustav 1787.),
danas (Australija, Indija, Rusija, Kanada, Španija, Nemačka..)
12. Regionalna država
razlozi za formiranje: istorijski, etnički, kulturni, verski, jezički..
kombinacija pozitivnih obeležja unitarne i federalne države (omogućava jedinstvo
različitosti i sprećava preveliku koncentraciju vlasti)
cilj: približiti vlast građanima i omogućiti podelu vlasti ne samo na horizontalnom nivou
Španija, Italija
Osnovni principi regionalne države: a) postoji podela vlasti između organa lokalnog,
regionalnog i centralnog nivoa
 b) regioni se ustanovljavaju ustavom
c) status, teritorija i granice regiona garantuju se ustavom i konstitutivnim aktom regiona
d) regioni nemaju elemente državnosti, ali imaju sopstvene izborne organe
e) region ima pravo na samoorganizovanje, najviši akt i finansijsku autonomiju
osnovni modeli regionalizacije: a) ekonomska regionalizacija (cilj: efikasan razvoj
privredno slabijih delova države; Grčka, Švedska, Danska, Finska..)
b) administrativna i funkcionalna regionalizacija ( Francuska – region kao nivo državne
administracije sa rel.autonomijom; Engleska – unitarna država podeljena na 4
funkcionalnih regiona)
c) političko-teritorijalna regionalizacija (Italija, Španija, Portugalija, Belgija)
prednosti regionalizacije: lakša i brža artikulacija interesa, fleksibilnost, ekonomičnost
saradnje između regiona, lakše i brže donošenje i sprovođenje odluka
13. Unija
oblik međunarodnog povezivanja dve ili više država, može biti personalna i realna
a) personalna unija – zajednica dve ili više država koja se bazira na priznavanju
zajedničkog vladara; države koje čine personalnu uniju su suverene, samo imaju
zajedničkog vladara; najlabaviji oblik unije Austro-Ugarska, Holandija, Luksembur,
Komonvelt( 53 države, na čelu britanski monarh, države članice mogu da napustte kad
to požele..)
b) realna unija - zajednica država koje zadržavaju svoju samostalnost iako imaju neke
zajedničke državne organe i poslove; imaju zajedničkog vladara, vojsku i zajedno
nastupaju kao jedna država u međunarodnim odnosima(ostale funkcije, sudstvo, uprava
zakoni vrše posebno); države u realnu uniju povezuje postojanje određenog interesa;
nastaje sklapanjem ugovora ili ustavnom transformacijom neke države
primeri: Austrija i Ugarska od 1867.
Nemačka i Pruska od 1871. do 1918.
14. Monarhija
monarh – jedini nosilac i izvršilac državne vlasti
monarh = jedan vladar
nije pravno odgovoran, on je suveren i iznad prava, njegov položaj je bitno drugačiji od
položaja ostalih građana
tipovi monarhije: a) nasledna (dinastija, red nasleđivanja, primogenitura, senioritet)
b)izborna ( izbor iz dinastije ili van nje)
c) apsolutna ( potpuna vlasdt u rukama monarha, neograničena)
d) ustavna ( parlamentarna monarhija, monarh vlada, ali ne i upravlja, ograničeno)
neograničene monarhije - vladar je jedini nosilac suverene vlasti, ne ograničava ga
nijedan državni organ; obavlja zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast; njemu su
odgovorni svi ostali organi (Egipatsko carstvo, Rimsko carstvo, Vizantijsko carstvo,
Persija..)
 ograničene monarhije – vlast vladara je ograničena nekim drugim organom sa kojim
vladar deli suverenu vlast (skupštine i parlamenti)
dva tipa ograničenih monarhija: staleške i ustavne
15. Republika
Res publicae
javna stvar, opšte dobro, stvar kojom se ne može trgovati
Stari Rim: republika je udruženje mnogih ljudi koji su se okupili s obzirom na zajedničko
shvatanje prava i zajedničku korist
u savremenom kontekstu: republika je oblik vladavine suprotan monarhiji u kojem je
nosilac vlasti izabrana većina, a poglavar države vrši određene funkcije bez ličnih
privilegija, uz pravnu i političku odgovornost
Monteskje: a) demokratska republika (suverenost pripada celom narodu, savremene
republike)
b)aristokratska republika (nosilac suverenosti je samo deo naroda; Atina, Dubrovnik,
Mletačka republika)

republike prema HPV: predsednička (SAD), parlaentarna (Srbija), skupštinka republika

(Švajcarska)

republikanizam : ideologija veličanja republike kao jedino ispravnog oblika vlasti; korene vuče iz
Rimske republike, srednjeg veka, antičke prakse u polisima..

16. Autokratija
oblik političkog režima u kojem vlast poseduje i sprovodi jedan vladar sprovodeći
sopstvenu volju, zbog čega vlast dobija obeležja lične vlasti
tri karakteristike: neograničena vlast vladara, koncentracija vlasti/moći, nedostatak
demokratskog legitimiteta vlasti (vladar vlada uprkos volji naroda, sredstva prinude,
harizmatski i tradicionalni legitimitet)
veoma izražena odvojenost vladara od naroda
autokratije : klasične (tiranija i despotija)
modern ( cezarizam,diktatura, totalitarizam)
diktatura – vladavina jednog lica koji prisvaja svu vlast u državi bez ograničenja; nastaje
nelegitimno(državni udar); nema podele vlasti već postoji nametnuta vlast pojedinca;
diktator nema nasledno pravo; prethodno postojeća prava i slobode se zamrzavaju;
manipulacija podanicima
totalitarizam – vlast pojedinca koji osim vlasti u političkoj i pravnoj sferi, sada kontroliše
i privredu i privatan život podanika; vladajuća ideologija kao dominantan pogled na svet;
potpuna kontrola nad sredstvima komunikacije i informisanja; monopol nad sredstvima
sile i prinude; teror  suština totalitarizma
cezarizam – ekstremno ispoljavanje lične vlasti vladara koji se koristi krajnjim sredstvima
kako bi sačuvao vlast; vlast maksimalno personalizovana i skoncentrisana u rukama
 pojedinca; pojedinac vlada uz podršku mase – populizam; manipulacija kolektivnim
osećanjima
17. Demokratija
karakteristike: a) privrženost građanima
b)smanjivanje socijalnih razlika
c) povezanost ličnih sa opštim interesima
d) konkurentska, na zakonu osnovana borba, za legitimitet političkih odluka
e) vladavina većine uz garantovanje prava manjina
f) postojanje predstavničkih mehanizama
g) postojanje države i civilnog društva

demokratija je opozit autokratiji; demokratija podrazumeva skup pravila kojima se

utvrđuje ko i na koji način može da donosi kolektivne odluke; cilj – minimalizovati odvojenost
državnih organa vlasti od građana

tri oblika demokratije : neposredna/direktna, posredna, plebicitarna

neposredna – politički režim u kojem narod bez posrednika učestvuje u donošenju političkih
i drugih odluka; Atina

posredna – od 18. veka, Tokvil: američka revolucija kao paradigm uspostavljanja

demokratije; parlament je predstavničko izabrano telo koje između izbora zastupa volju naroda
kao nosioca suverene vlasti

plebiscitarna – srednja forma između direktne i predstavničke demokratije; građani

neposredno i organizovano odlučuju o dr.bitnim pitanjima(referendum); Švajcarska

18. Oligarhija
vladavina manjine u korist manjine koja crpi moć iz bogatstva, vojne sile, strahovlade,
obrazovanja..; prisustvo moćnih krugova/porodica koje prenose svoju moć s generacije na
generaciju
dve vrste oligarhija: a) oligarhija de jure – vlast moćnik zasnovana na zakonu
b)oligarhija de facto – vlast moćnika zasnovana na posedovanju
resursa

savremen oligarhije: Rusija, SAD, Kina, Saudijska Arabija

19. Pravna država

isti izvor – moderna pravna teorija; potreba da se ograniči apsolutna vlast i samovolja
vladara
isti cilj – neprikosnoveni autoritet prava
pravna država = delovanje vlasti po zakonu; germanskog porekla
vladavina prava = zaštita pojedinca od države; anglosaksonskog porekla
 pravni concept prema kojem delovanje vlasti u državi mora biti zasnovano na pravu (na taj
način se građani štite od samovolje i zloupotrebe vlasti)
građani imaju građanska prava; država je garant prava, a prava se štite na sudovima
ideja pravne države usko vezana za ideju podele vlasti
tri dimenzije pravne države:
a) ekonomska dimenzija – pravna država kao organizaciona forma slobodnog tržišta;
omogućava konkurenciju preduzeća, kapitala, radne snage..; razmena robe i kapitala se
odvija u stabilnom i pravno regulisanom sistemu
b) politička dimenzija – pravno organizovana politička vlast – jasna pravila političke
utakmice; bez pol.dimenzije, pravna država je čisto apstrakcija
c) pravna dimenzija – stabilnost pravnog sistema, niko nije iznad zakona, garancija prava
i slobode; državna vlast se vrši racionalno i planski
20. Vladavina prava
osnovni cilj vladavine prava je zaštita pojedinca od nosioca državne vlasti
17. vek Engleska – peticija Donjeg doma
Dajsi 1885. briga o zaštiti ljudskih prava i sloboda – vlada mora da deluje u zakonskim
okvirima, sudovi potvrđuju i sankcionišu povrede zakona; zakoni omogućuju visok stepen
predvidivosti
vladavina prava podrazumeva: izvršna vlast mora da argumentovano obrazloži odluke na
osnovu pravnih normi, ukidanje pojedinačne i grupne samovolje, kritički uvid u rad
javnih/državnih institucija, formirano i aktno javno mnjenje
vladavina prava se ostvaruje: na slobodnim i neposrednim izborima, podelom vlasti,
nezavisnom sudskom vlašću, poštovanjem Ustava i zakona
21. Nastanak države blagostanja
od kraja 19. veka program socijalnog i zdravstvenog osiguranja
nastanak: Engleska 16/17. vek Akt o siromašnima (1572)
predindustrijalizacija – pomoć u funkciji nadziranja i kontrole; model crkvene brige – azil,
bolnice, sirotišta; 18.vek osnivanje javnih bolnica, širenje institucija osnovnog obrazovanja
Francuska buržoaska revolucija – humaniji odnos prema marginalni grupama
kontra FBR – R. Maltus – aritm.povećanje sredstava za života
geom.progresija stanovništva, pozitivne i preventivne mere
Engleska – novi zakoni o siromašnima; socijalna zaštita u zamenu za politička prava
Nemačka – kraj 19.veka, Bizmark; zakon o opštem socijalnom osiguranju(1881); državni,
a ne lokalni nivo, obaveznost za zaposlene i poslodavce, različiti procenti države u
finansiranju
Srbija – prva polovina 19.veka; uredba o zanatima(1847), Rudarski zakon(1866), Pravilnik
bolesničkog i potpornog fonda(1895), Uredbe o penzijama činovnika (1841,1861,1871),
obavezno socijalno osiguranje(1922/1937), svi rizici, primena na celoj teritoriji,
finansiranje doprinosom zaposlenih i poslodavaca
 Posle Velike depresije i II SR – masovno siromaštvo, nezaposlenost, politička nestabilnost;
država kao garant prihoda u slučaju četiri glavna dr.rizika (starost, bolest, invalitet,
nezaposlenost), posle:obrazovanje, podrške porodici, stambena politika, programi za
malde
Švedski model – sistem osiguranja za nezaposlene, zajmovi i subvencije za stanovanje,
povećanje penzija, naknada za majke sa decom, plaćen dvonedeljni odmor zaposlenima,
državni zajmovi za pomoć mladim bračni parovima
1950-1970. “zlatno doba” države blagostanja – rast javne potrošnje za socijalne programe,
rastuća uloga države kao poslodavca, država blagostanja kao karakteristika modernih
razvijenih društava
Kriza države blagostanja – niži privredni rast, naftna kriza, politička nestabilnost,
podizanje nivoa odgovornosti pojedinca za sopstveno blagostanje i smanjenje uloge
države, napuptanje kenzijanizma i socijaldemokratije, rastući nekonzervatizam i
neobileralizam, ograničavanje socijalne politike, osiguranja i pomoći
22. Tipovi države blagostanja
tri tipa države blagostanja: liberalni, konzervativno-korporativni, socijalno-demokratski
a) liberarni tip – javne usluge socijalne sigurnosti, samo za najsiromašnije minimalna
egzistencija, fokus na socijalnoj pomoći; oštri uslovi za sticanje prava, uslovljavanje
sticanja prava, ukupan broj korisnika relativno mali; prava su često povezana sa
stigmom; visok nivo stratifikacije, privatno osiguranje za više društvene slojeve, država
blagostanja usmerena na radničku klasu; Anglosaksonske zemlje (SAD, Kanada,
Australija)
b) konzervativno korporativni tip – fokus na socijalnom osiguranju, manje na socijalnoj
pomoći; naknade su relativno visoke i bazirane na uplaćenim doprinosima (obezbeđuje
se održanje životnog standarda, ne samo minimalna zaštita); jaka država je preuzela
ulogu obezbeđenja socijalne zaštite i socijalne sigurnosti; najveći broj korisnika
pripada srednjoj klasi; poreklo modela – tradicija davanja privilegija pojedinim
društvenim slojevima kako bi se obzebedila njihova lojalnost; Nemačka, Italija,
Austrija, Francuska
c) socijalno-demokratski tip – fokus na univerzalnim davanjima i konceptu univerzalne
zaštite bez provere materijalnog stanja; naknade i davanja su visoku, uglavnom
finansirani iz poreza; uključuje sve slojeve, nema stratifikacije, svi su obuhvaćeni istom
šemom; Skandinavskse zemlje
principi države blagostanja
a) socijalno-ekonomski principi – druga polovina 20. veka Kejnzijanska ekonomska
politika; politika pune zaposlenosti, podsticnja tražnje, progresivno oporezivanje;
radnici i vlasnici kapitala nisu suprotstavljeni već zajedno stvaraju bogatstvo
b) politički principi – politički pluralizam, socijalni program političkih partija
c) pravni principi – socijalno zakonodavstvo – ublažavanje negativnih posledica promena
u načinu života (npr. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju)
23. Srbija i država blagostanja
država blagostanja u socijalističkim društvima – subvencionisane cene hrane, stanovanja,
komunalija; politika pune zaposlenosti, besplatno školovanje, relativno male nejednakosti
u prihodima i imovini
slom socijalističkog režima – smanjivanje uloge države u obezbeđivanju blagostanja –
tranzicija i kriza, raspad dotadašnjih oblika solidarnosti, niža izdvajanja za socijalnu
politiku, niska izdvajanja za socijalne usluge, usluge niskog kvaliteta, nedovoljno
razvijene, država ne zna kako da smanji prepreke u poslovanju

24. Autonomija
Stara Grčka – autonomija kao cilj grčkog polisa
autonomija: oblik organizovanja u kome određene teritorije ili socijalne grupe zbog svoje
specifičnosti imaju poseban status i prava; skup autonomnih prava, sredstava za njihovo
ostvarivanje i posebna organizacija; određena državnom voljom, koja je i garantuje; pravo
na samoorganizaciju
oblici autonomije:
a) teritorijalna autonomija – formira se kada postoje specifičnosti određenih područja u
okviru unitarne države; pravo na donošenje sopstvenih zakona; pravo na izvršavanja
sopstvenih zakona i zakona države kada joj to bude povereno; može da postoji u
federaciji; nema svojstva federalne jedinice; garant autonomije je država
b) funkcionalna autonomija – često se izjednačava sa funkcionalnom samoupravom;
predstavlja oblik autonomije koji se zasniva na pravu na samostalno obavljanje
pojedinih delatnosti; spona sa drugim oblicima autonomije (personalna,verska,
kulturna)
c) personalna autonomija – autonomija određene nacionalne, profesionalne, staleške ili
neke druge društvene grupe, nezavisno od teritorije države na kojoj živi, da samostalno
upravlja svojim poslovima (npr. cehovi, gilde..); istorijski najstariji oblik autonomije,
danas jako redak
d) kulturna autonomija - kraj 19/početak 20.veka, srednja Evropa; pravo naroda koji su
manjina u višenacionalnoj državi da razvijaju svoju kulturu i jezik u okviru samostalnih
ustanova koje sami osnivaju, kojima sami upravljaju, ali u okviru jedinstvenog pravnog
i političkog poretka države kojoj pripadaju (npr. kulturna autonomija Srba u Vojvodini
u Austrougarskoj)
e) verska autonomija – rezultat posebnog statusa verskih organizacija (crkveno pravo –
položaj, organizacija, delatnost crkve); izuzimanje crkvenih osoba iz nadležnosti
državnih sudova i u njihovom stavljanju pod jurisdikciju crkvenih organa; učešće
crkvenih predstavnika u tzv.mešovitim sudovima (sporovi između crkvenih i svetovnih
lica); integracija sa svetovnim pravom povodom regulisanja nekih odnosa (brak,lažno
svedočenje..)
 f) institucionalna autonomija – pojedine ustanove koje obavljaju određene društvene
funkcije imaju određeni stepen slobode u njihovom osnivanju, upravljanju i
finansiranju npr.autonomija Univerziteta
g) regionalna ekonomska autonomija – oblik teritorijalne autonomije u privredi; ovaj
oblik autonomije uživaju regioni; cilj – unapređenje razvoja regiona
25. Ombudsman
zaštitnik građana, javni advokat; defensor del pueblo, difensore civico itd..
postavlja ga vlada ili parlament – samostalnost u radu, nacionalni, regionalni, lokalni nivo
nezvanični ombudsman – profesionalno telo, NVO, mediji
poslovi ombudsmana: a) briga o poštovanju interesa javnosti (istraga pritužbi na rad
državnih organa i njihovim rešavanjem)
b)identifikacija opštih sistemskih problema u oblasti javne
administracije i poštovanja ljudskih prava
c) identifikacija specifičnih sistemskim problema u oblasti javne
administracije i poštovanja ljudski prava (npr dečiji ombudsman)
razvoj institucije ombudsmana – preteče ( Kina 3vpne, Koreja tajni kraljevski inspector,
rimski tribuni)
Švedska – kontrola izvršne vlasti – zaštita prava građana; ombudsman (šved.) = osoba koja
ima sluha za narod; preteča ombudsmana u Švedskoj 1713. kontrolor izvšrne i
sudske vlasti; 1719. preimenovan u Kancelara pravde; 1809. parlamentarni
ombudsman (poraživanje informacija o (ne)orimenjivanju zakona + postupci protiv
državnih službenika
širenje institucije: prvo skandinavske zemlje, UK, Nemačka, Izrael..druga polovina
20.veka
doprinos međunarodnih institucija širenju ombudsmana – Savet Evrope, UN ( preporuke
za usvajanje ombudsmana, standardi rada, organizacije rada)
odnos obmudsmana i organa sudske vlasti – i jedan i drugi nadgledaju primenu zakona
prednosti obudsmana: pravo delovanja po sopstvenoj inicijativi i po inicijativi građana,
brže i efikacnije delovanje, kraće trajanje postupka, odsustvo formalizma
ombudsman danas ima ulogu koje je imalo sudstvo početkom prošlog veka
26. Obudsman u Republici Srbiji
Zakon o zaštitniku građana (2005/7), Ustav Republike Srbije (2006)
funkcija: kontrola pritužbi na rad državnih organa po zahtevu građana i po sopstvenoj
inicijativi
prava obudsmana: na imunitet, javna preporuka razrešenje državnog funkcionera, zahtev
za podnošenje krivične, prekršajne ili druge prijave protiv počinioca kod nadležnog organa
zakonska obaveza saradnje sa ombudsmanom
posebne oblasti interesovanja obudsmana: prava dece, prava manjina, prava osoba sa
invaliditetom, prava lica lišenih slobose, ravnopravnost polova, oblast dobre uprave
 procedura izbora i smene republičkog ombudsmana: predlog ( skupštinski odbor za ustavna
pitanja), izbor (Narodna skupština Srbije apsolutnom većinom), polaganje zakletve pred
Skupštinom
uslovi za izbor obudsmana: diplomirani pravnik sa min.10 godina iskustva, visoki moralni
i stručni kvaliteti, iskustvo u zaštiti ljudskih prava, ne može biti član političke partije, ne
može da obavlja druge javne funkcije ili profesionalne delatnosti
ombudsman se bira na 5 godina, najviše dva uzastopna mandata
četiri zamenika: prava deteta i rodna ravnopravnost, prava osoba sa invaliditetom, prava
nacionalnih manjina, prava lica lišenih slobode
prestanak funkcije ombudsmana: istek mandata/neizabiranje, smrt, ostavka, gubitak
državljanstva, ispunjene uslova za penziju, nastupanje trajne nesposobnosti
a) pokrajinski ombudsman: Zakon o utvrđivanju određenih nadležnosti autonomne
pokrajine(2002); imenovanje 2003. , početak rada 2004.
funkcija – opšta funkcija ombudsmana, posebno štiti ljudska prava i slobode od
povrede u radu pokrajinskih organa
izbor: skupština, većina ukupnog broja poslanika, predlog najmanje 30 poslanika ili
skupštinski odbor za pitanja organizacije rada i uprave
dodatni kriterijumi: ne može biti lice koje je u periodu od 12 meseci pre izbora bilo
predsednik ili podpredsednik Skupštine, predsednik ili član Izvršnog veća Vojvodine,
zamenik ili pomoćnik pokrajinskog sekretara, direktor službe, inspektor, gradonačelnik ili
predsednik opštine, predsednik ili podpredsednik Skupštine grada ili opštine, predsednik
ili podpredsednik izvršnog odbora skupštine grada ili opštine, sekretar skupštine grada ili
opštine ili načelnik gradske i opštinske uprave
izuzetno, Pokrajinski ombudsman se može baviti naučno-istraživačkom i obrazovnom ili
umetničkom delatnošću
mandate traje 6 godina, jedan uzastopni reizbor
četiri zamenika pokrajinskom obudsmana: zamenik, zamenik za zaštitu prava deteta,
zamenik za rodnu ravnopravnost, zamenik za zaštitu prava nacionalnih manjina
b) lokalni ombudsman: Zakon o lokalnoj samoupravi
funkcija: kontrola poštovanja građana, povrede u radu lokalnih organa uprave
mogućnost zajedničkih ombudsmana
2003. prvi lokalni ombudsman Bačka Topola

27. Pojam i tipovi ustava

Ustav u materijalnom smislu je skup pravnih ili običajnih normi na kojima se izgrađuju
država i pravo, državno i društveno uređenje
Ustav u formalnom smislu je pisani opšti akt najjače pravne nage iz kojeg nastaje pravni
sistem neke države
pravni smisao – izraz volje ustavodavca, najviši pravni akt
politički smisao – skup pravil kojima se ograničava uticaj državne vlasti na slobodne
društvene procese
sociološki smisao – skup pravila kojima se reguliše odnos političkih sila u društvu
bitna svojstva ustava : odraz postojećeg tipa društva, ideološko-politički instrument
vladavine, najopštiji pravni akt, deklarativni akt, akt stabilizacije i ograničavanja vlasti
merilo demokratičnosti društva, donosi ga poseban organ po posebnoj proceduri
prvi ustavi: Hamurabijev zakonik, Magna Carta Libertatum, Dušanov zakonik..
prvi moderni ustav: Kromvelov ustav 1653.
Tipovi ustava:
1) Pisani ustavi (pravni ustavi)
2) Nepisani ustavi (običajni ustavi)
3) Kodifikovani ustavi ( ustavi u formi jednog akta)
4) Nekodifikovani ustavi ( više pravnih akata)
5) Čvrsti/rigidni ustavi ( menjaju se i donose po posebnoj procedure, primer ustav SAD
iz 1787.)
6) Meki/fleksibilni ustavi ( menjaju se i donose po istoj procedure kao i zakoni, primer
ustav Kine 1975/1978)3
7) Republikanski ustav
8) Monarhijski ustav
9) Predsednički ustav
10) Parlamentarni ustav
11) Federalni ustav
12) Unitarni ustav
13) Oktroisani/podareni ( jednostrani akt monarha)
14) Ustavni paktovi (saglasnost monarha i parlamenta)
15) Narodni/demokratski ustavi (referendumski ili skupštinski)