Ünite 4: Evren ve Örneklem

“Temel Kavramlar

Araştırmanın sınırlılıkları dahilinde çok sayıda birime ulaşmanın zor olduğu

durumlarda başvurulan örnekleme sürecine geçmeden önce örnekleme ile ilgili bazı
temel kavramları açıklamak faydalı olacaktır. Örnekleme sürecinde en çok
karşılaşılan kavramlar birim, evren, çalışma evreni ve tamsayımdır.
Birim: Belirli bir araştırma için geliştirilen bir tanıma uyan ve üzerinde
özellikleri ile ilgili ölçüm veya gözlemlerin yapılacağı gerçek nesne, birey veya
olaylardır. Bir olayın, nesnenin ya da bireyin birim kabul edilebilmesi için açık
ve kesin bir biçimde tanımlanması, sayılabilir ve ölçülebilir olması gerekir.
Evren: Araştırma sonuçlarının genellendiği, araştırma kapsamı içerisinde yer alan
ortak özelliklere sahip birimler bütünüdür. Evren genel evren ve çalışma evreni
olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel evren, tanımlanması kolay, fakat ulaşılması
güç ve çoğu zaman imkânsız olan birimler bütünüdür. Çalışma evreni, araştırmacının,
ya doğrudan gözleyerek ya da ondan seçilmiş bir örnek küme üzerinde yapılan
gözlemlerden yararlanarak, hakkında görüş bildirebileceği evrendir. Ayrıca evren
sonlu evren ve sonsuz evren olmak üzere ikiyi ayrılır. Sonlu sayıda birim içeren
evrenlere sonlu evren denir. Sonsuz sayıda birim içeren evrenlere sonsuz evrenler
adı verilir. Tamsayım: Hakkında araştırma yapılacak sonlu evrenin bütün
birimlerinin sayılması işlemine tam sayım adı verilir. Genellikle küçük hacimli
sonlu evrenlerde uygulanabilir.

Örneklem

Örneklem, evrenin bir alt kümesidir. Örnekleme, seçildikleri evreni temsil

edebilecek özelliklerde belli sayıda birimden oluşan alt elemanlar grubu
oluşturulması sürecidir. Örneklemi oluşturan birimlerin sayısına örneklem hacmi
denir ve “n” harfi ile gösterilir. Örneklemenin amacı araştırmacıya evren hakkında
genellemeler yapabileceği bilgiyi, evrenin bütününü tek tek araştırmasına gerek
kalmadan sağlamaktır.

Örnekleme Süreci

Nicel araştırma yöntemlerinde izlenmesi gereken örnekleme süreci dört (4) aşamadan
oluşmaktadır. Bunlar; Araştırma evreninin tanımlanması, problemin tanımının örnekte
kimlerin yer alması gerektiği şeklinde kesin ifadeler haline çevrilmesidir.
Örnekleme çerçevesinin belirlenmesi, örneğin seçildiği evrende yer alan bütün
elemanların yazılı olduğu listedir. Örneklem hacminin belirlenmesi, örnek bir
kütleden elde edilen verilerden yola çıkarak evren hakkında genellemeler
yapılabilmesi için araştırmacının hem temsil yeteneği sağlayan örnek büyüklüğünü
hem de maliyet, zaman ve veri analizi şartlarını göz önünde bulundurması
gerekmektedir. Örneklem hacminin belirlenmesinde aşağıdaki yaklaşımlar dikkate
alınabilir.

Evrenin %20’sini örneklem olarak alma

Korelasyon çalışmalarında en az 30 birim
Nedensel karşılaştırmalarda her gruptan 30’ar birim
Deneysel araştırmalarda her grupta 15’er birim
Araştırrmadaki değişken sayısının 10 katı birim (örneğin araştırrmada 15 değişken
varsa örneklem büyüklüğü 150 kifli)

Likert tipi seçeneklerden oluşan veri toplama araçlarında madde sayısı X likert
seçenek sayısı kadar birim (Veri toplama aracında 7’li likert tipinde 40 madde yer
alıyorsa örneklem büyüklüğü (7x40) 280 kifli)

Uygun örnekleme yönteminin belirlenmesi, örnekleme yöntemleri örneklem için birim

seçiminde uygulanan tekniğin keyfi ya da tesadüfi (rassal) olmasına göre olasılığa
dayalı (olasılıklı) örnekleme yöntemi ve olasılığa dayalı olmayan (olasılıklı
olmayan) örnekleme yöntemi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Olasılıklı Örnekleme
Yöntemleri Olasılıklı örnekleme yöntemlerinin temeli yansızlık kuralıdır.
Yansızlık, belli bir örneklem büyüklüğüne ulaşmada, evrendeki her birimin örnekleme
girebilme olasılığının belli, bağımsız ve birbirine eşit olması durumudur.
Olasılıklı örnekleme yöntemleri;

basit rassal örnekleme

sistematik örnekleme
tabakalı örnekleme
küme örneklemesi
olmak üzere dört başlık altında ele alınabilir. Basit Rassal Örnekleme: Evrendeki
her birimin eşit seçilme şansına sahip olduğu ve bir birimin seçiminin diğerini
etkilemediği örnekleme türüdür. Sistematik Örnekleme: Sistematik örnekleme
yönteminde evreni oluşturan birimlerin numaralandırma işlemi yansız olarak yapılır
veya hazır listelerde var olan sıralama kullanılır. Örnekleme birimlerinin her
birinin k’ıncı adlardan seçildiği ve bu adların hepsinin bir liste oluşturduğu
örnekleme türüdür. Tabakalı Örnekleme: Tabakalı örnekleme belli bir değişken
dikkate alınarak, evrende bu değişkene ilişkin özelliklerin örneklemde de aynı
oranda temsil edildiği örnekleme yöntemidir. Evrendeki alt grupların belirlenip
bunların evren büyüklüğü içindeki oranlarıyla örneklemde temsil edilmelerini
sağlamayı amaçlayan bir örnekleme yöntemidir. Küme Örnekleme: Örnekleme biriminin
kümeler (gruplar) olarak tanımlandığı durumlarda evrenden örneklem alma işi gruplar
temelinde yapılır ve bu süreç küme örnekleme olarak adlandırılır. Bu örnekleme
yöntemi,

evren hacminin çok büyük olması

birimlerin geniş bir coğrafi alana yayılmış olması
birimlerle ilgili güncel bir çerçevenin bulunmaması
çerçeve oluşturmanın hem masraflı hem de zaman alıcı olması
durumları için uygundur.

Olasılıklı Olmayan Örnekleme Yöntemleri

Olasılık dışı yöntemlerde örneklem oluşturulurken, evrendeki birimler arasında fark

gözetilerek, evrendeki birimlere örnekleme seçilmeleri konusunda eşit şans
verilmez. Kolayda Örnekleme: Kolay ulaşılabilir birimleri seçerek örneklem
oluşturma işlemidir. Bu örneklem yöntemi pilot çalışmalar (uygulamalar) ve
anketlerin ön testleri için uygundur. Pilot çalışma, gerçek uygulamaya geçilmeden
önce örneklem grubuyla benzer özelliklere sahip daha az sayıda bireyden oluşan bir
grup üzerinde araştırmada kullanılacak ölçme araçlarında herhangi bir sorunun olup
olmadığı, ölçme araçlarının doldurulma süresinin belirlenmesi gibi araştırma
sürecine ilişkin fikir edinmek için yapılan ön uygulamadır. Yargısal (Amaçlı)
Örnekleme: Bu örneklemenin temeli, araştırmanın amaçları doğrultusunda evrenin
temsilî bir örneği yerine, amaçlı olarak bir ya da birkaç alt kesimini örnek olarak
almaktır. Örnekleme girecek birimlerin araştırmacının düşünce ve deneyimlerine
dayalı olarak seçilmesi yani evrenin, soruna en uygun bir kesimini gözlem konusu
yapmaktır. Kota Örnekleme: Evrenin özelliklerini belirlediğine inanılan değişkenler
dikkate alınarak, belirlenen sayıya ulaşıncaya kadar örneklemin oluşturulması
işlemidir. Bu değişkenler cinsiyet, yaş, eğitim durumu, meslek, etnik köken gibi
değişkenler olabilir. Belirlenen bir sayıya (kotaya) ulaşıncaya kadar örneklem
seçme işlemine devam edilir. Kartopu Örnekleme: Rassal olarak seçilen evrene dahil
bir bireyle temas kurulmasının ardından, bu bireyin yardımıyla diğer bir bireyle
görüşüp zincirleme olarak örneklemi oluşturma işlemidir. Aşırı veya Aykırı Durum
Örneklemesi: Tek ve değişik katılımcıları seçme işlemidir. Derin bir incelemeye
tabi tutulabilecek sınırlı sayıda ancak bilgi bakımından zengin durumların
çalışılmasını öngören bu örnekleme tekniği, aşırı veya aykırı durumların normal
durumlara göre daha zengin veri ortaya koyabileceği ve araştırma problemini
derinlemesine ve çok boyutlu bir biçimde anlamamıza yardımcı olabileceğini
savunmaktadır. Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi: Uçlardaki durumları temsil edecek
birimleri seçmedir. Maksimum çeşitlilik örneklemesinin amacı çeşitlilik gösteren
durumlar arasında ortak ya da paylaşılan olguların olup olmadığını bulmaya çalışmak
ve bu çeşitliliğe göre problemin farklı boyutlarını ortaya koymaktır. Benzeşik
Örnekleme: Amacı küçük, benzeşik bir örneklem oluşturma yoluyla belirgin bir alt
grubu tanımlamak olan benzeşik örnekleme, maksimum çeşitlilik örneklemesinin tam
tersi bir örnekleme tekniğidir. Tipik Durum Örneklemesi: Amacı ortalama durumları
çalışarak belirli bir alan hakkında fikir sahibi olmak ya da alan, konu, uygulama
veya yenilik konusunda bilgisi olmayanları bilgilendirmek olan tipik durum
örneklemesi yeni bir uygulamanın veya yeniliğin tanıtımında, uygulamanın yapıldığı
ya da yeniliğin olduğu bir dizi durum, kişi ve grup arasından en tipik bir veya
birkaç tanesi saptanmasıdır. Kritik Durum Örneklemesi: Çalışılan olay ya da olguyu
anlamak için en önemli birimleri seçme işlemidir. Doğrulayıcı veya Yanlışlayıcı
Durum Örneklemesi: Araştırmacının bulduğu sonuçlara zenginlik ve derinlik katan,
bulguların geçerliğini artıran ek durumlar doğrulayıcı durumlar iken bulunan
sonuçlara alternatif veya zıt açıklamalar getiren durumlar yanlışlayıcı
durumlardır. Araştırmalarda örneklemeyi kullanırken şu noktalara dikkat
edilmelidir;

Araştırmada yer alan örneklem birimleri açık ve detaylı olarak tanımlanmalıdır .

Evren tanımlanmalıdır.
Örnekleme yöntemi tanımlanmalıdır.
Geri dönüş oranı verilmelidir.
Örnekleme girecek birimlerin seçimi önyargıdan uzak olmalıdır.
Örneklem seçim süreci araştırma problemine uygun olmalıdır.
Örneklemdeki birim sayısı evreni temsil edebilir nitelikte olmalıdır.
Nitel araştırmalardaki katılımcılar araştırma problemi için derinlemesine bilgi
verebilecek kişiler olmalıdır.
Araştırmacı, amacına bağlı olarak yukarıda aktarılan olasılıklı ve olasılıklı
olmayan örnekleme yöntemlerini kullanarak araştırma örneklemini belirlemelidir.”

BILIMSEL ARASTIRMA YONTEMLERI

by ADİLE AŞKIM KURT - ADİLE AŞKIM KURT