POSTANAK I RAZVOJ

SRPSKE NACIJE
(NEKI METODOLOŠKO-TEORIJSKI PROBLEMI U
IZUČAVANJU POSTANKA I RAZVOJA SRPSKE NACIJE

IRO NARODNA KNJIGA

MARKSISTIČKI CENTAR CK SK SRBIJE
BEOGRAD
Uređivački odbor:
MIROSLAV ĐORĐEVlC
DRAGOSLAV JANKOVIĆ
DUŠAN JANJIO
MILENKO MARKOVIC
MIRKO MIRKOVIC

Uredni oi:
DUŠAN JANJIC
MIRKO MIRKOVIC

Lektor:
MIRJANA PRIBICEVIC

Za izdavača:
MIRKO MIRKOVIC
VIDAK PERIC
 S A D R Ž A J

Milenko Marković: UVODNE NAPOMENE — — — — — — 5

PRILOZI — — — — 7
Andrej Mitrović: NEKOLIKO TEZA O USLOVIMA I MOGUĆNO­
STIMA PROUČAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE
NACIJE — — — — — — — — — — — — — 9
Miroslav Đorđević: POLITICKO-ISTORIJSKI PRISTUP IZUČA­
VANJU POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — 19
Dragoslav Janković; SRPSKA DRŽAVA I NASTAJANJE SRPSKE
NACIJE — — — — — — — — — — — — — 45
Mirko Mirković: PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBA NA NJIHO­
VOM PUTU OD NARODA DO NACIJE (O NEKIM ISTORIO-
GRAFSKIM SAZNANJIMA I PROBLEMIMA ISTRAŽIVANJA) 57
Radomir D. Lukić: O NASTANKU SRPSKE NACIJE SA SOCI­
OLOŠKOG GLEDIŠTA — — — — — — — — — — 73
Petar Vlahović: POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE (ETNO­
LOŠKI PRISTUP) — — — — — — — — — — — 85
Prvoslav S. Plavšić: PROBLEMI U IZUČAVANJU NASTANKA
I RAZVITKA SRPSKE NACIJE (ETNOPSIHOLOSKI PRI­
STUP) — — — — — — — — — — — — — — 113
Slavko Vukomanović: SRPSKI KNJIŽEVNI JEZIK KAO FAKTOR
KONSTITUISANJA NACIJE I DEMOKRATIZACIJE NACI­
ONALNE KULTURE — — — — — — — — — — 121
Dušan Breznik- DEMOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA PO NACIO­
NALNOSTIMA (NEKI METODOLOŠKI I ANALITIČKI PRO­
BLEMI) — — — — — — — — — — — — — 145
DISKUSIJA — — — — —— — — —— — — — 163
Danica Milić: ULOGA EKONOMSKOG FAKTORA U FORMIRA­
NJU SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — 165
Branislav Đurđev: NAPOMENE O ODREĐENJU NACIJE — — 173
Nikola Petrović: OBJEKTIVNE PRETPOSTAVKE I SUBJEKTIV­
NI FAKTORI U PROCESU FORMIRANJA SRPSKE NACIJE 179
Skender Rizaj: UTICAJ RAZLIČITIH ETNOSA BALKANA NA
NASTANAK I RAZVITAK SRPSKE NACIJE — — — — 189

3
Boško V. Popović: NAPOMENE O IZUČAVANJU IDENTITETA
LIČNOSTI U OKVIRU IZUČAVANJA NASTANKA I RAZVO­
JA NACIJE — — — — — — — — — — — — 193
Vukašin Stambolić: NAPOMENE O TEORIJSKO-METODOLO-
ŠKIM ELEMENTIMA PROUČAVANJA NACIJA — — — 197
Ilija Stanojčić: GRAĐANSKE TEORIJE I TEORETIČARI NA­
RODNOSTI I NACIONALNOG PITANJA DO SEDAMDESE­
TIH GODINA XIX VEKA — — — — — 205
Prvoslav S. Plavšić: PSIHOLOGIJA, NAROD I NACIJA — — 221
Dušan Breznik: O NEKIM PITANJIMA IZUČAVANJA DEMO­
GRAFSKIH OSOBINA NACIONALNOSTI _ _ _ _ _ 229
Petar Vlahović: ETNOLOŠKE KOMPONENTE U PROUČAVANJU
SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — — — 233
Radomir D. Lukić: PITANJA O RAZLICI NARODA I NACIJE — 235
Andrej Mitrović- NEKA PITANJA IZUČAVANJA NASTANKA I
RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — — — 243
Ljubomir Međeši: POTREBA SPOZNAJE MEĐUETNIČKIH OD­
NOSA U IZUČAVANJU SRPSKE NACIJE — — — — — 247
Ružica Guzina: PRVOBITNA AKUMULACIJA KAPITALA U
SRBIJI XIX VEKA I ODNOS NAROD—NACIJA — — — 255
Slavko Vukomanović: JEZIK, NAROD, NACIJA — — — — 263
Miroslav Đorđević: KA INTEGRACIJI IZUČAVANJA POSTAN­
KA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — 267
Momčilo Zečević: NAPOMENE O METODOLOŠKO-TEORIJSKIM
PRETPOSTAVKAMA ZA IZUČAVANJE NASTANKA I RA­
ZVITKA SRPSKE NACIJE — — — — — — — — — 275
Milija Stanišić; NAROD I NACIJA — — — — — — — — 281

4
 UVODNE NAPOMENE
Ovaj Zbornik sadrži saopštenja i diskusije sa naučne ra­
sprave o temi NEKI METODOLOSKO-TEORIJSKI PROBLE­
MI U IZUČAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE
NACIJE, koja je, 25. i 26. aprila 1978. godine održana u Beo­
gradu, u organizaciji Sekcije za međunacionalne odnose Mark­
sističkog centra CK SK Srbije.
U pripremanju i organizovanju ovog naučnog skupa Sek­
cija za međunacionalne odnose Marksističkog centra CK SK
Srbije rukovodila se nekim opštim i nekim posebnim naučnim
i društvenim razlozima. Opšti razlozi proizlaze iz aktuelnosti
i značaja nacionalnog fenomena i međunacionalnih odnosa u
savremenim društvenim kretanjima, kako u svetu tako i u
našoj jugoslovenskoj socijalističkoj zajednici, ali i iz potrebe
da se ta značajna problematika adekvatnije iskazuje i u mark­
sističkoj teoriji nacionalnog pitanja. Posebniji razlozi pro­
izlaze iz saznanja da nam u kontekstu nedovoljnih istraživanja
i naučiih obrada fenomena nacije u savremenim društvenim
kretanjima posebno nedostaju marksistički zasnovan naučni
uvid u genezu istorijskih uslova, determinanata, nastanka i
formiranja srpske nacije, što je inače značajan elemenat sve­
ukupnih, međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji. Imala se,
dakle, u vidu nedovoljnost u ovoj oblasti ne samo građanske
misli nego i samog marksizma. Čini nam se da je to jedan
»prazan prostor« u kompleksu naših saznanja koji je, ukoliko
ga ne ispunjava marksistička naučna misao, podložan i razli­
čitim nenaučnim i, sledstveno tome, i iracionalnim tumače­
njima i različitim vidovima mistifikacije. Verovatno je u
pitanju jedan značajan segment naših saznanja koji ima aktu-
elan i naučni društveni smisao. Naučno poniranje u istorijske
uslove i determinante nastanka i razvitka ma koje nacije na
našem tlu, omogućava svakako dublja, potpunija i svestranija
saznanja o svim razvojnim fazama nacije — sve do njenog
savremenog stepena razvitka. Zato je, čini mi se, opravdan i
značajan za raspravu o temi srpske nacije onaj metodološki
5
pledoaje kojim se upozorava na potrebu da se u izučavanju
nacije obuhvataju i momenti njenog nastojanja i momenti
njenog razvoja i preobražavanja. Pri tom se mora voditi ra­
čuna i o mogućim zamkama projekcije savremenih shvatanja
i kategorija nacionalnog na prošlost, ili pak da se pojedine
pojave i kategorije vezane za nastanak nacije uzimaju kao
nešto što je fiksirano samo za tu epohu, što bi zapravo spre­
čavalo mogućnost uočavanja momenata razvojnosti, preobra­
žavanja u fenomenu nacije.
Cilj rasprave je bio da se na određen način doprinese
marksističkoj revalorizaciji našeg istorijskog nasleđa i kriti­
čkom suprotstavljanju, simplifikacijama i mistifikacijama u
pristupima izučavanju problematike nastanka i razvitka srp­
ske nacije, da se ukaže na metodološko-teorijska i društveno-
-politička pitanja, potrebu i smisao naučnoistraživačke obrade
ove problematike; da se kritički preispitaju mogućnosti poje­
dinih naučnih disciplina i metoda u izučavanju ove problema­
tike i naznače metodološko-teorijske odrednice jednog mogu­
ćeg integralnog, marksistički zasnovanog pristupa izučavanju
nastanka i razvitka srpske nacije.
Posebno želim da istaknem da ova rasprava nije organi-
zovana sa zadatkom da pruža neki prikaz, pa čak i skicu pri­
kaza istorije nastanka i razvitka srpske nacije. To bi, čini
mi se, moglo da dođe tek u nekoj kasnijoj fazi izučavanja.
Imajući u vidu činjenicu da nikada nije dovoljno takozvanih
prethodnih radnji, posebno metodoloških, rasprava je zamiš­
ljena kao neka vrsta radnog doprinosa, sudelovanja u stva­
ranju moguće sinteze saznanja o nastanku i razvitku srpske
nacije. Verovatno bi, za ovaj trenutak, bilo dovoljno ako bi
objavljivanje rezultata naučnog skupa u ovom zborniku pod-
staklo na aktivniji i celovitiji naučnoistraživački rad u izu­
čavanju problematike nastanka i razvitka srpske nacije.
MILENKO MARKOVIĆ

6
PRILOZI
 ANDREJ MITROVIC
NEKOLIKO TEZA O USLOVIMA I MOGUĆNOSTIMA
PROUČAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE
NACIJE
Zadatak ovog priloga je da ponudi neke teze koje bi
mogle poslužiti kao okvir i povod za dalja razmatranja, i to
uz vođenje računa o ranije dostavljenim referatima u kojima
su uži stručnjaci izložili osnove i pristupe, koje proučavanju
srpske nacije pružaju posebne društvene nauke.1 Nas su, s
obzirom na ovo, zainteresovale tri grupe pitanja: o naučnoj
potrebi proučavanja ove vrste tema danas, o savremenim op-
štim osnovnim uslovima istraživanja ovakve tematike i o po­
sebnim sadržajima izučavanja srpske nacije.

I. NAUČNI SMISAO TEME

Novija istorija sveta i Evrope, tj. negde od poslednje
četvrtine XVIII veka pa sve do današnjeg dana — inače isto­
rija veoma složena, dinamična i sa stalnim geografskim šire­
njem obima područja najsnažnijih ispoljavanja — među svojim
najuočljivijim i najvažnijim opštim pojavama, a koje se, tako-
đe, rasprostiru tokom čitavog njenog razdoblja, sadrži i pojavu
nacije. To znači da su tokom otprilike dva poslednja veka ge­
neracije i generacije živele i da nadalje egzistiraju, odnosno
istorijski su delale i delaju u uslovima kada je postojanje na­
cije bilo značajan faktor, i upravo zato su nosile i nose sasvim
određene ideje i osećanja. Otuda ukoliko nacija kao pojava

1 Ti referati su objavljeni u ovom Zborniku. Kada je reč o našim

novijim proučavanjima nacije, posebno smo se poslužili sledećim knji­
gama: E. Kardelj-Sperans, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja,
Beograd s.a.; Z. Lerotić, Nacija, Teorijska istraživanja društvenog te­
melja i izgradnje nacije, Zagreb 1977; Pristup izučavanju nacije, Neki
metodološko-teorijski problemi, Zbornik radova, Zagreb — Beograd 1978.

9
nije dovoljno saznata, ne može se tačnije shvatiti ni pomenuto
istorijsko razdoblje u celini ni savremenost kao deo tog raz­
doblja.
Sva dosadašnja opštija proučavanja pomenutog istorijskog
odseka, ili bar samo razmišljanja o njemu, uzimaju u obzir
naciju. Naučno-istraživački duh epohe, koji se može i okarak-
terisati kao radoznali racionalizam usmeren na tačno saznava­
nje sveta kako bi se doprinelo mogućnosti njegovog višestrukog
menjanja, traži i otkriva stalno nova saznanja i sve više teži
njima, pretpostavljajući da je to izuzetno vredno. U okvirima
ove angažovanosti na više načina se proučava i nacija, tim pre
i tim više što se pojava nacije istorijski do sada snažno i mno-
govrsno iskazala, pa se nudi i kao važno i kao široko i bogato
posebno područje saznavanja sveta. Takođe se s razlogom čini
da se na osnovu saznanja može podesiti ponašanje prema njoj
u smislu ili oslobađanja od ograničavajućih dejstava nekih nje­
nih delovanja, koji su tim uticajniji što je čovek njih nesve-
sniji, ili negovanja onoga u njoj što predstavlja vrednost u
oslobađanju čoveka i u stvaranju slobodnog društva.
Može se uzeti da postoje dva osnovna puta istraživanja
nacije. Oni međusobno ne samo što se ne isključuju nego njih,
smatramo, treba shvatiti kao međusobno dopunske ukoliko se
želi postići potpunije saznanje. Jedan od tih puteva je teorij­
ski i on se pre svega bavi celinom pojave i teži otkrivanju nje­
nih suština, a drugi je analitički i bavi se nacijama kroz nji­
hove posebne sadržaje uz naglasak na karakteristikama s ob­
zirom na istorijsko vreme i istorijsko-geografski prostor.
Naučni saznaj ni napor čini se posebno potreban u nas,
pošto smo stanovnici prostora jugoistočne Evrope, na kome su
se u novovekovnoj istoriji snažno iskazale mnogobrojne, mada
relativno male nacije, i na kome su te nacije i danas jedna od
osnovnih činjenica istorijskog života. Tim pre što u samoj
državi čiji smo građani živi upravo, u našem vremenu, izme-
šano više nacija i što saznavati ove sa savremenih istraživa­
čkih osnova predstavlja napor od naučnog, kulturnog i šireg
društvenog značaja.
Naša je tema ovoga puta ograničena na srpsku naciju, tj.
na njen nastanak i razvitak, i naš napor razumemo kao poku­
šaj iznalaženja istraživačkog pristupa jednom mogućem poseb­
nom primeru iz okvira proučavanja i saznavanja pojave na­
cije. Ako ovaj pokušaj urodi rezultatom, onda on može poslu­
žiti, mada je u prvom redu prilog jednoj posebnoj tematici,
kao iskustvo za posebna proučavanja drugih nacija i može da
bude koristan za proučavanje pojave nacije u celini. Odnosno,
polazimo od uverenja da se i posebnim istraživanjem neke od
nacija mogu dopuniti i unaprediti znanja o putevima sazre-
vanja i razvitka nacije uopšte.
10
 II. SADAŠNJI OPŠTI OKVIRI ISTRAŽIVANJA NACIJE
1. Istorijski okviri
Svako saznanje nastaje u sasvim određenim istorijskim
okvirima i nosi jasna obeležja osnovnih okolnosti svoga vre­
mena. S obzirom na ovo mislimo da na današnja istraživanja
nacije izuzetno značajno deluju tri šire istorijske činjenice.
Prva činjenica je u tome što živimo u epohi u kojoj je
još uvek nacija jedna od važnijih istorijskih pojava, mada je
Zemlja sve više jedna istorijska celina; čak smo u tu pojavu
i sami uključeni time što smo, bar kada je reč o ogromnoj
većini današnjih ljudi, pripadnici neke posebne nacije. Tu či­
njenicu smatramo i delimično povoljnom za istraživača, pošto
nije upućen jedino na metode kojima se služi istorijska nauka,
nego znanja može da stvoni i stvara proučavanjem sebi savre-
menog sveta metodama drugih društvenih nauka, i delimično
nepovoljnom, jer je, najpre, smanjena inače potrebna distanca
od predmeta koji proučava, odnosno istraživač može, nesvesno
ili svesno, da naučno nekritično prihvati sisteme vrednosti ili
ograničenja koja na finiji ili grublji način nameću istorijsko-
-društvene okolnosti.2
Druga istorijska činjenica je u tome što je nacija relativ­
no star fenomen3 i što se stoga tokom skoro dvesta godina
svog dosadašnjeg snažnog istorijskog ispoljavanja umnogome
iskazala kao istorijska pojava.4 Ovo smatram povoljnim za
istraživača, pošto mu na raspolaganju stoje raznovrsni sadr­
žaji d mnogostruka uloga nacije, i to u vidu istorijskog ra­
zvitka posebnih nacija.
2 Mislimo na neophodnost da nauka ne izneveri sebe postajući
vulgarna apologija.
3 Postoje starije i mlađe nacije. Ovoga puta mislimo na naciju
kao istorijsku pojavu uopšte i polazimo od njenih prvih istorijskih
iskazivanja.
4 Istorija poslednjih dva veka sadrži više nacija i karakteriše se
stalnom afirmacijom novih nacija, tj. društvenih zajednica sa svojim
osobitim privrednim, šire uzeto kulturnim, društvenim i političkim ži­
votom, sa svešću o svojoj posebnosti na kojoj temelji posebna politička
svest o svojim interesima. Na toj osnovi svet je i multilateralno orga-
ndzovan. sa stalno prisutnim težnjama da se izgrade nove nacionalne
države ili autonomije u okvirima višenacionalnih država. Takođe se
pokazalo da u političkom pogledu ima veoma raznovrsnih nacionalnih
pokreta, od slobodarskih do totalitarnih, od — u odnosu na druge na­
cije — nesebičnih do sebičnih, i to često u okvirima jedne te iste nacije
i u isto vreme. Uporedo je nacija istorijski srasla sa drugim i druga­
čijim istorijsikim pojavama, uključiv i dve najvažnije, najšire i najslo­
ženije pojave istorije XIX i XX veka — kapitalizam i socijalizam.
Nacija je začeta na području borbe za slobodu i to je delom ostala do
danas, posebno kroz delovanja odgovarajućih političkih pokreta, ali je
u daljem razvitku povezivana i za autoritarne pokrete i imperijalističke
težnje, pa je istorijski život nekih nacija duže ili kraće ispunjen i
totalitarnim režimima i osvajačkim spoljnopolitičkim težnjama, pa i
pokušajima.

11
 Treća istorijska činjenica je u tome što smo žitelji, naj-
pre, jednog socijalističkog društva, posebno i ovog konkretnog
jugoslovenskog socijalizma. Ovu činjenicu shvatamo kao pred­
nost za istraživača, jer se socijalizam po pretpostavci racional­
no odnosi prema naciji: prihvata je kao pojavu koja ima svoje
vrednosti u traganjima za društvom slobode, ali može da bude
i ograničavajući faktor. A svim ovim je pretpostavljena po­
trebna umna distanca od predmeta koji se želi da proučava,
i to bez obzira što se istorijski istraživač nalazi i u epohi de-
lovanja nacije i najčešće je jedinka u okvirima sasvim odre­
đene nacije.5*Istovremeno je reč i o uslovu osmišljavanja na­
učnog napora, pošto otvara jasan put društvene upotrebljivosti
naučnog rezultata.

2. Osobitost nacije kao predmet saznanja

Nacija predstavlja složen predmet saznanja. Njena struk­
tura je veoma kompleksna, pošto je čine stopljene u neraskidi-
vo jedinstvo — sačinjeno od mnogostrukih dijalektičkih veza
— sve četiri osnovne oblasti istorijskih pojava: politika, uklju-
čiv i državu i ideologiju; društvo, uključiv različite društvene
slojeve, i to ne samo kao učesnike nego i kao nosioce nacional­
nog života; privreda, uključiv i kapitalističke i socijalističke
oblike proizvodnje; kultura, uključiv mnogobrojne i veoma
raznovrsne oblike iskazivanja nacije u njoj, od načina života
do nacionalnih osobenosti umetnosti i nauka. Složena je i zato
što joj je, kao istorijskoj pojavi, kretanje jedna od suština, tj.
što je kao celina promenljiva (pa svaka posebna nacija prolazi
kroz svoje faze razvitka) i što joj je sadržina takođe dinamična
(pa su njeni delovd podložni promenama, nastaju, razvijaju se
i nestaju, i međusobno su spleteni stalnim odnosima).® Najzad,
složena je i zato što u stvarnosti istorije postoji samo preko
posebnih naaija.
Takođe, nacija je, tako da kažemo, jedan od »sugestivnih
objekata saznanja«. Nacije, uzete posebno, izgradile su svoje
vlastite poglede na sebe, često sačinjen od sistema vrednosti,
i teže da nametnu — posebno svojim pripadnicima, ali i dru­
gima — da ove poglede i vrednosti uzimaju kao istine u koje
nije potrebno sumnjati i koje ne treba (čak koje se ne smeju)
ispitivati, pa ni naučno istraživati. Reč je o samoviđenju i sa-
mopredstavljanju koji mogu imati karakter dogmi, od kojih
deo ima ulogu — bez obzira na cilj radi kojeg su nastali —
5 Nije dakle ovde reč o vremenskoj udaljenosti, nego o teorijsko-
-metodološkoj distanci koja omogućava istraživaču da posmatra celinu
i sadržaje svog predmeta (u ovom slučaju nacije) radi proučavanja.
• Kao i istorijl uopšte, i naciji je kretanje jedna od suština; pri
tom je reč o mnogovrsnim i složenim tokovima.

12
da stvarno prikriju prave sadržaje, čak i suštine.7 Ne retko,
međutim, ove dogme na sebe uzimaju ruho naučno ili naučno-
-filozofski zasnovanih stavova i vrednostd, bez obzira da li su
to stvarno ili nisu.

3. Načela istraživanja
Da bi bile savladane teškoće o kojima je bdio reci, potreb­
na su jasna polazišta istraživanja. Kao načela koja obezbeđuju
uspešna proučavanja nacije uopšte ili posebnih nacija, čini se
da se danas mogu, sažeto izneseno, preporučiti sledeća:
Uprkos sve neraskidivijoj vezanosti današnjeg istraživača
za epohu delovanja nacije, kao žitelja te epohe, i bez obzira
na njegovu moguću pripadnost nekoj od posebnih nacija, na­
ciju treba uzeti kao deo objektivnog sveta (dakako sveta čove-
kove istorije) i dosledno tome posmatrati je, uprkos svoj pro­
tivrečnosti, kao objekt van istraživača, svesno nastojeći da se
apstrahuju inače objektivno postojeće i uistinu neraskidive
veze koje spajaju naučnika i proučavano.
Pošto je reč o istorijskoj pojavi koja ima, s jedne strane,
i svoju prošlost i svoju sadašnjost u okvirima novije istorije,
i, s druge strane, najraznovrsnije sadržaje — naciju treba is­
traživati interdisciplinarno s tim što okosnicu treba, mislimo,
da pruži metod istorijske sinteze.
Kada je reč o opštoj teorijsko-saznajnoj osnovi, nju u na­
šem vremenu treba tražiti u marksizmu. I to najmanje zbog
tri razloga. Prvo, za naučni marksizam je svet u celini, pa i
svet istorije, objektivan i vlada se po svojim zakonima, bez
obzira što o njemu misle ljudi jedne epohe. Drugo, marksizam
polazi od naučnog uverenja o saznajnosti sveta, i prirode i
društva, te pruža i optimistički filozofski saznajni podsticaj i
traži, saglasno Marksovoj kritici Prudonovog shvatanja istorije,
svestran napor da se dosegnu objektivne suštine društveno-
-istorijskih pojava. Treće, marksizam pretpostavlja društvenu
složenost pojava i kretanje unutar nje, i, posebno kada je reč
o društvenoj strukturi nacije, kao i o društvenim izvorima i
uzrocima pojedinih njenih samoprikazivanja i od nje stvorenih
sistema vrednostd, traži utvrđivanje onih društvenih snaga ko­
je, najpre zbog svojih društveno-privredndh interesa, datoj na­
ciji nameću oblike politike, oblike svesti (u okviru ove i samo-
svesti), oblike privređivanja itd.
7 Svaku naciju prati razvijen sistem ideja koje predstavljaju njenu
samosvest, ali time i njeno samoprikazivanje putem, sadržajem i for­
mom sugestivnih, vrednosnih stavova. Sami po sebi zanimljiv predmet
za istraživanje, ovi sistemi ideja često predstavljaju svojevrstan plašt
koji treba razgrnuti da bi se uočili pravi sadržaji koje pokriva i da bi
se utvrdio stvarni odnos između tih sadržaja i njihovog ideološkog
omota.

13
 III. PROUČAVANJE SRPSKE NACIJE
1. Posebnost teme »srpska nacija«
Čini nam se da gore navedeni opšti stavovi mogu biti ko­
risni i u proučavanju teme »srpska nacija«, ali pod uslovom
— pošto je u ovom slučaju predmet istraživanja sasvim odre­
đen — da se vodi računa o posebnostima i osobenostdma onoga
što se hoće da istraži. Međutim, sistematsko i podrobno izjaš­
njavanje o tome koje su to karakteristike, tj. za njih se opre-
deliti — zadatak je koji u ovom času smatramo da nije do­
voljno istraživački pripremljen. Ipak, iznećemo jedan predlog,
ali samo zato da bismo možda doprineli podstreku za dalji
rad.
a) Karakteristike
Za razliku od zapadne i srednje Evrope, u kojima se nacije
jasno pojavljuju tek u epohi dosta razvijenog kapitalizma (u
vreme visoko razvijene manufakturne proizvodnje, a posebno
posle industrijske revolucije), u Srba je nacionalizam jasno
prisutan još u vreme kada postoje samo prvi oblici nera­
zvijenog kapitalizma. Moguće je reći d to da se jači ili slabiji
elementi nacionalnosti mogu prepoznati već u okvirima patri­
jarhalnog društva s tipičnim balkanskim odlikama krajem
XVIII veka. Naučna zanimljivost ove činjenice ne umanjuje
to što je uticala razvijena nacionalnost Srba u Vojvodini, gde
su već bili zasnovani, naravno svojevrsni, građansko društvo
i kapitalistička privreda.
Na drugoj strani, u pitanju je jedna od onih nacija koje
se svojim imenom vezuju za davna vremena, ovoga puta još
za rani srednji vek, i na tom imenu različiti i geografski re­
lativno udaljeni delovi tih nacija zasnivaju uverenje o svojoj
međusobnoj povezanosti i posebnosti prema drugima. U slu­
čajevima kada je reč o osećanju i svesti pripadnosti jednoj
naciji, izgleda da izuzetnu ulogu ima svest o ranijem pripad-
ništvu jednoj zajednici u okvirima sopstvene države u razvi­
jenom srednjem veku. Čini se, takođe, da se može postaviti i
radna hipoteza (tj. teza koju treba preispitivati) da je ovakva
svest odigrala ulogu jedne od hronološki prvih oznaka nastan­
ka srpske nacije.
Ima, dalje, razloga i za ispitivanje hipoteze da se srpska
nacija ne konstituiše, opet za razliku od nekih zapadnoevrop­
skih nacija (francuske, nemačke) u velikom ratu sa nekom
drugom nacijom (odnosno sa drugim nacijama), nego da se
ona u za nju prvom velikom ratu (prvi srpski ustanak) samo
dalje oblikuje u jednom od svojih jezgara, u Srbiji, pošto je
u osnovi tada već bila nastala.
14
 Ako bi se sve napred postavljene hipoteze mogle dokazati
kao tačne, onda bi proizašao zanimljiv zaključak da su narod­
ni književni jezik i stvaranje sopstvene države sledili oform­
ljenje srpske nacije i da su obe ove činjenice samo dopninele
njenom konačnom učvršćenju i oblikovanju.
Crkva je jedan od važnih faktora i u rađanju i konsti-
tuisanju ove nacije (prvenstveno u okvirima nacionalne svesti
kao važnoj sastavnici nacije), što je, saglasno ulozi pravoslavne
crkve i u nekim drugim zemljama istočne i jugoistočne Evrope
(Rusija, Bugarska, Grčka), a suprotno suštinskoj ulozi katoli­
čke crkve u zapadnoj i srednjoj Evropi (zbog njenih univer­
zalnih osnova i bez obzira što se kasnije i katolička crkva
pokazuje prilagođena naciji i čak mnogo puta uistinu nacional­
na, kakav je, na pnimer, slučaj sa anglikanskom crkvom u
Francuskoj). Ovo je zanimljiva činjenica, jer su nacionalno
osećanje i nacionalna svest u stvari svetovnog karaktera, a
sama nacija deo epohe u kojoj ateizam nadvlađuje religioznost.
U XIX veku srpska nacija postoji u više država, od kojih
su neke najpre bile vazalne a potom suverene nacionalne, a
neke tuđinske (habsburška i osmanlijska država). Istovremeno,
nacionalna osećanja i svest u ovo vreme postoje ne samo u
različitim slojevima nerazvijendjeg ili razvijenijeg građanskog
društva nego i u još uvek patrijarhalnim zajednicama (ovde
bi posebno trebalo odrediti obime uticaja: nacionalne propa­
gande vođene iz tada postojećih državnih jezgara ili država,
spontanog uticaja uspešne borbe za emancipaciju delova nacije
nastanjenih na drugim teritorij ama i vlastitog unutrašnjeg ra­
zvitka pojedinih delova).

b) Problemske tačke
Čini nam se da ima više problema u naučnom smislu reči,
koji su to ili usled složenosti i nejasnosti samog objektivnog
toka, ili su oni prividni, jer im se nauka nije do sada posve­
tila, odnosno nije dovoljno posvetila. Od tih problema izdvojili
bismo sledeće:
Nejasno je na koji se način stvara srpska nacija, koje su
se uže pojave u nju ugradile i koje su činjenice odlučujuće
uticale.
Još je teško sa dovoljno dokaza odgovoriti na pitanje kada
počinje da se stvara srpska nacija, a kada se može smatrati
da je ona konačno i stvorena. Ova teza, uzeta povezano sa
prethodnom, dozvoljava da se postavi i pitanje o dužini pro­
cesa nastajanja srpske nacije.
Izgleda da su razlike između naroda i nacije ovoga puta
takve da se u okviru užih pojava i opštijih i posebnih či­
njenica moraju tražiti »kritične tačke« od kojih se nacionalno
15
javlja kao istorijska činjenica.8 Isto se može reći za uži pro­
blem vezan za osećanja i svest o pripadnosti naciji za razliku
od osećanja i svesti pripadništva narodu.
Kada je reč o ulozi kapitalizma, mora se voditi računa
da je u pitanju ili sasvim primitivni kapitalizam, ili manje ili
više nerazvijeni kapitalizam, pa je potrebno sasvim određeno
i podrobno utvrditi značaj i ulogu kapitalizma u saznavanju
naše teme, a ne čini se, naučno uzeto, dovoljno ostati na naj-
opštijim stavovima.

c) Postignute naučne osnove

Srne se tvrditi da je opšte gledište o neophodnosti inter­
disciplinarnog istraživanja najbolje polazište i kada se uzme
neka uža tema, odnosno kada se jedino hoće da prouči neka
određena nacija. Međutim, posebne nauke u nas suviše idu
samo svojim putevima i otuda preovlađuju različita polazišta,
raznovrsni metodi i razdrobljeni rezultati, te tek treba težiti
selekciji i sintezi metoda i rezultata.
Kada je reč o humanističkim naukama i jednom delu nji­
ma bliskih društvenih nauka, može se zapaziti da su one
otkrile obilje podataka, da su zasnovale mnoštvo posebnih
gledišta i da su u mogućnosti da iz svog ugla rekonstruišu
osnovne linije razvitka posebnih sadržaja unutar teme o srp­
skoj naciji (etnos, jezik, država, crkva...). Međutim, kako su
ovi rezultati plod istraživanja usmerenih ka posebnim temat­
skim područjima, otuda problem uklapanja ovih rezultata u
proučavanje jedne nacije shvaćene kao ćelovite istorijske po­
jave. Drugi deo društvenih nauka usmerava pažnju na osnove
i povezujuće sastavnice ove teme i traga za njima, takođe
ukazuje na to gde su neka nova istraživačka područja, a i
pruža korisne podstreke za izgradnju radnog istraživačkog mo­
dela. Ali, upravo se kod ovih nauka oseća da su one tek kod
svojih prvih koraka u proučavanju srpske nacije i, štaviše, da
— prenoseći na istraživanja ove teme svoju diskusiju o bitnim
pitanjima o sebi samim — ostavljaju mesta razmišljanjima o
njihovim pravim mogućnostima.
Kao ono što nedostaje kod svih dosadašnjih istraživanja
može se, po našem utisku, navesti sledeće: nije utvrđena ona
»kritična tačka« (ili: nisu utvrđene one »kritične tačke«) od
koje se (od kojih se), hronološki i sadržinski uzeto, može go­
voriti o srpskoj naciji za razliku od srpskog etnosa; još se ne
vide ni suštinske i za različita područja zajedničke linije ra­
zvitka celine; nema još predloga teorijskih modela strukture
8 Ovde je pre svega u pitanju određivanje promene u kakvoći koja
čini da jedna istorijska pojava nastane, a tek potom o utvrđivanju
kada se po važećoj hronologiji to desilo.

16
i dinamike razvitka ove pojave, koji bi u stvari donosili razvi­
jene radne pretpostavke sadržaja i razvitka srpske nacije kao
istordjske pojave; uprkos dosadašnjim i sadašnjim obimnim
istraživanjima, još je ostalo dosta važnih odseka i pitanja koji
tek čekaju obradu.
d) Predstojeća istraživanja
Odrediti buduća istraživanja jeste u današnjim uslovima
zadatak sitručnjaka-specijalista za novovekovnu nacionalnu is-
toriju i za našu sociologiju, odnosno možda i etnopsihologiju,
i to na osnovama pažljivih i dugotrajnih proučavanja. Zato
ćemo jednostavno samo zabeležiti neka gledišta, pitanja i pro­
bleme koji se nama čine važnim.
Najpre, istraživanje tematike o kojoj je ovde reč mora
da pođe od shvatanja srpske nacije kao ćelovite pojave koja
je sastavljena od političkog, privrednog, društvenog i kultur­
nog kompleksa, ali nikako kao od odvojenih i u sebi složenih
područja, nego kao od suštinski međusobno sraslih strana iste
celine. Drukčije rečeno, srpsku naciju kao objekt istraživanja
treba shvatiti kao svojevrsnu složenu celinu, a ne kao meha­
nički zbir činjenica strogo razdeljenih »po rubrikama« velikih
oblasti istorijskih pojava. Ovo ne isključuje nego, naprotiv,
uključuje uža ispitivanja pojedinih odseka i pojava, pre svega
onih koji su deo nacije, shvaćene kao celine, i izdvojenih samo
radi ili lakšeg empirijskog dosezanja suština ili dopunjavanja
celovite slike.
Jedno uže područje koje se čini od izuzetne važnosti, a
koje čeka da bude obrađeno, jeste ono gde je moguće i po­
trebno pažljivo i sasvim tačno utvrditi kada i kako nastaje
srpska nacija. Ovo podrazumeva, s jedne strane, precizna ispi­
tivanja za razdoblje XVIII i početka XIX veka (a možda i
vremenski šire): a) svih vrsta usmenih i pismenih samosvedo-
čenja Srba o sebi, i b) svih vrsta zapisa drugih o Srbima, a,
s druge strane, ispitivanje relevantnih privrednih, društvenih,
političkih i kulturnih činjenica.
Od nacije je nerazdvojan svojevrstan kolektivno-psiholo-
ški fenomen sačinjen od nacionalnog osećanja i nacionalne
svesti, u čemu je uvek sadržan i jasan sistem ideološko-politi-
čkih vrednosti. Ispitivanje ovoga mora da pođe od pretpostav­
ke da nije reč o jedinstvenom, nego unutar sebe heterogenom
fenomenu, čije se sastavnice — na osnovu znanja utvrđenih
za druge nacije — međusobno razlikuju ideološki i politički, i
(dosta pojednostavljeno rečeno i koristeći se uobičajenim reč-
nikom) mogu biti obeležene kao desničarske, usmerene (ili li­
beralne) i levičarske. Međutim, ovaj fenomen se na osnovama
marksizma i savremene nauke može tačno ispitati i saznati, s
tim što je potrebno posebno voditi računa da je društveno
17
zasnovan i određen, što znaöi da je neophodno sasvim određeno
i po istorijskim razdobljima utvrditi društvene slojeve, grupe,
ustanove i pojedince koji zastupaju desničarska, liberalna i
levičarska uverenja, tj. pojedine sisteme vrednosti. Ovo podra-
zumeva i utvrđivanje kada, kako i zašto preovlađuju određeni
pogledi i sistemi vrednosti.
Važno je ponaosob ispitati, mislimo, i odnos srpske nacije
prema nizu mnogo širih ideja zajednica, tj. prema idejama
jugoslovenstva, slovenstva (sveslovenstva), južnoslovenstva i,
možda, zajedništva balkanskih naroda, ali, drugo, i sasvim su­
protno, prema lokalizmima, regionalizmima i separatizmima
unutar nje same.

18
 MIROSLAV ĐORĐEVlC
POLITIČKO-ISTORIJSKI p r is t u p iz u č a v a n ju
POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE
Političko-istorijski pristup ne može da iscrpi svu proble­
matiku izučavanja nacije, možda ne uvek ni onu najvažniju,
ali bi svako izučavanje nacije bez političkih aspekata bilo ne
samo nepotpuno već i suštinski neprihvatljivo. Političko-isto-
rijsko posmatranje jedna je od metodoloških kompo­
nenata izučavanja nacije. Svi njegovi aspekti, naravno, ovde
se ne mogu zahvatiti. Pretežno je reč o razmatranju nekih
uslova i obeležja nacionalnog u procesu postanka srpske na­
cije koje bi omogućilo da se doslednije prate i značajni mo­
menti u njenom razvitku.
Izlaganja su ujedno i prilog raspravljanju nekih metodo­
loško-teorijskih problema u izučavanju postanka i razvitka
srpske nacije. Takva usmerenost nije dozvoljavala da se iz­
dvoje čisto teorijska od konkretno-istorijskih pitanja. Stoga je
u vezi sa konkretnim političko-istorijskim zahvatima i radi
njihovog obrazloženja, gde je to bilo neophodno, ukazivano i
na odgovarajuće metodološko-teorijske probleme. Naravno, ne
radi doprinosa izgrađivanju neke teorije o naciji uopšte, već
radi pokušaja uspešnijeg prilaženja stvarnim problemima u
izučavanju postanka i razvitka srpske nacije.

I
U prirodi je političko-istorijskih pristupa da se suočavaju
ne samo sa pitanjima postanka već i sa pitanjima razvitka
nacije. Ne samo stoga što je to problemski potpuniji i istorijski
širi već i metodološki pravilniji zahvat. Opravdano je pretpo­
stavljati da i nacija, kao istorijska kategorija, ne može potpu­
nije da se odredi ako se ne sagleda njen ukupni razvojni put
(do sada dostignut), tj. istorijski razvitak u kome ona ostvaruje
19
kontinuitet — upotpunjujući svoje istorijske elemente, razre-
šavajući svoje istorijske protivrečnosti i rađajući nove, da i
njih prevazilazi. Tek iz tih razvojnih perspektiva može se prići
sagledavanju osobenog identiteta nacije, pa se i u njenom na­
stanku i u njenim daljim ispoljavanjima mogu istraživati novi
kvaliteti koje njena obeležja stiču.
Reč je o različitim dstorijskim situacijama, društvenim
konfliktima i njihovim razrešenjima, pri kojima se bitno menja
karakter ekonomskih, društvenih i političkih odnosa, a iden­
titet nacije ipak ne dovodi u pitanje. Naravno, pri tome se
dovode u pitanje pojedina shvatanja identiteta nacije, bitnih
njenih obeležja i korena iz kojih se povlače ta obeležja.
Činjenica što je buržoazija na prelasku iz srednjeg veka
u novi vek bila hegemon nove, nacionalne integracije, kao i
činjenica što je ta integracija ispoljavala dominaciju buržo-
askih interesa u unutrašnjim i spoljnim odnosima, vodila je
različitim pretpostavkama o naciji u daljem društvenom ra­
zvitku. Bilo je i mišljenja da sa prestankom buržoaske hege­
monije u društvenoj integraciji prestaje i taj nacionalno-poli-
tički izražen momenat zajedništva, da bi ustupio mesto druk­
čijem zajedništvu, koje proizlazi iz razrešenja klasnih odnosa.
Međutim, iz istorijskog fenomena »prisvajanja« nacije od
strane buržoazije nikako ne proizlazi buržoaski karakter nacije
uopšte, niti je ta kategeorija zasnovana isključivo na buržo-
askom obliku društvenosti i zajedništva, da bi trajala samo
dok taj oblik traje.
Istorijski primeri razvitka nacija u uslovima socijalisti­
čkog preobražaja, zatim izrastanje novih nacija u procesima
oslobađanja zavisnih i kolonijalnih zemalja — ukazuju da ka­
rakter nacionalnog zajedništva u ukupnom istorijskom razvit­
ku prevazilazi koncepte vezane isključivo za primere konsti-
tuisanja nacija iz vremena nastanka buržoaske epohe. U
pitanju je, dakle, obeležavanje nacije kao šireg fenomena za­
jedništva koji ima svoje osnovne okvire, ali dobij a i istorijski
različita obeležja i sadržaje, prema klasnim odnosima društva
čije zajedništvo ispoljava. Razrešenjem buržoaskih odnosa
nacija ne prestaje da postoji, nego se oslobađa svojih dotadaš­
njih protivrečnosti, klasnih ograničenosti, klasnog prisvajanja
i klasne reprezentacije. Ujedno, razrešenjem klasnih protiv­
rečnosti i ograničenosti, sve više postaje izraz stvarne društ­
vene integracije zasnovane na ljudskoj ravnopravnosti. Rad­
nička klasa ne prisvaja »buržoasku nacionalnost«, već nacio­
nalnost razrešava buržoaskih protivrečnosti i ograničenja,
vraćajući pojmu nacije veću homogenost. Utoliko više ukoliko
se ona ostvaruje i u razvitku samog društva.
U jugoslovenskim uslovima, iskustveni raspon po suština­
ma koje ga karakterišu istorijski je vrlo širok i bogat — od
postanka nacija do nacionalnog razvitka u uslovima samo­
20
upravnog socijalizma. To, svakako, prevazilazeći mnoga druga
iskustva, posebno zapadnoevropska, predstavlja osnovu i za
mnoge nove teorijske razrade, pa i za dublje istorijsko razma­
tranje ukupnog istorijskog razvitka nacije — u njegovom ok­
viru i za izučavanje postanka i razvitka srpske nacije.

II
Navedeni zaključci o istorijskim dimenzijama nacionalnog
(do savremenih njegovih manifestacija) nisu istaknuti da bi
se iz njih izvukao zaključak: da je sve što se kao nacionalno
manifestovalo u prošlosti imalo buržoaski karakter nastanka i
prisvajanja, klasni i protivrečan — a da sve što se danas os­
tvaruje u složenim i diferenciranim pojavama razvitka socija­
lizma kao svetskog procesa, samo sobom odmah daje sve uslove
za razvitak nacije kao novog integriteta, lišenog posebnih inte­
resa, pa ii uslova za konfliktne situacije.
Nastanak nacija bio je dug i složen proces, koji je na
osoben način izražavao zajedništvo snaga koje su se borile
protiv feudalnog poretka, a u nekim istorijskim okolnostima i
protiv tuđinske vlasti. Što su istorijski uslovi nastanka nove
epohe ispoljili dominirajući ulogu buržoazije u nacionalnom
formiranju i manifestacijama »nacionalnih interesa«, posledica
je onih istih uslova koji su odredili i njenu dominirajuću ulo­
gu u novom društvenom poretku, oslobođenom, istina, stale-
ških privilegija i feudalnih stega, ali opterećenog novim kla­
snim protivrečnostima. I kao što je taj poredak malo zado­
voljio interese masa koje su se borile protiv feudalizma, tako
isto je malo zadovoljio i njihove težnje za novim zajedništvom,
koje je društvenim pokretima i ideološkim borbama bilo na­
javljivano kao zajedništvo oslobođenih ljudi i oslobođenih
naroda.
U savremenim uslovima, lišavanje nacionalnog zajedništva
unutrašnjih i spoljnih konfliktnih odnosa i situacija, takođe je
složen istorijski proces. On se ostvaruje kroz nove ekonomsko-
-društvene i političke uslove, koji su neophodna i stvarna
osnova toga zajedništva. Samo sada je situacija bitno izmenje-
na, jer istorijski uslovi idu u prilog razvitku socijalističkih
odnosa, kao osnove stvarnog zajedništva unutar nacija i izme­
đu nacija. Stoga borba za samoupravne socijalističke odnose
i borba za slobodan razvoj nacija i njihovu ravnopravnost nisu
dve paralelne borbe, već suštinski jedna ista borba — borba
za nove odnose koji se manifestuju i kao društveni i kao na­
cionalni.
Ukupni okvir istorijskih osnova nacionalnog razvitka do
savremenog doba nije naglašen zato da bi se vršila metodo­
loški neprihvatljiva projekcija savremenih shvatanja, katego-
21
rij a ili institucija na prošlost. Ali za savremena naučna izu­
čavanja prošlosti neprihvatljivo je i to da se pojedine pojave
i kategorije u svakoj epohi ili periodu ocrtavaju isključivo
onim obeležjima koja su karakterisala njihovo nastajanje. S
druge strane, takođe je neprihvatljivo davati naciji u svakoj
epohi i periodu takva posebna obeležja, koja bi onemogućila
da se istorijski razvitak ocrta kao razvitak određenog nacio­
nalnog identiteta.
Nacija ima izvesna opšta obeležja, kao posebna istorijska
kategorija. Ali, upravo stoga što je istorijska kategorija, oblici
i sadržaji nacionalnog se u procesima razvitka ostvaruju kroz
protivrečnosti kroz koje se kreće i sam društveni razvitak.
Nacija u svome nastanku i razvitku na osobeni način prima
uticaje osnovnih pokretačkih snaga ukupnog društvenog ra­
zvitka — inače se ne bi ni mogla ostvarivati kao posebna
kategorija. Nastala u određenim istorijskim uslovima, ne može
se trajno identifikovati sa svim uslovima u kojima je nastala,
jer se i dalje razvija, i u novim istorijskim uslovima i sama
preobražava. Upravo stoga se o naciji kao istorijskoj kategoriji
može govoriti samo ako se ima u vidu ukupan njen razvitak,
uz uvažavanje svih uslovljenosti i osobenosti koje prate svako
istorijsko kretanje, i uz uvažavanje svih preobražaja koji su
njegova tekovina.

III
Političko-istorijska razmatranja sreću se sa nacionalnim
stremljenjima, nacionalnim borbama, nacionalnim dostignući­
ma; nacionalno takođe dobij a svoje mesto u političkim pokre­
tima, programima i ostvarenjima; istorijski tokovi ukazuju na
dinamične elemente sukoba unutar nacije i između nacija, na
društvene i političke odnose kao faktore konflikata ili sarad-
nje. U konkretnim političko-istorijskim razmatranjima otkri­
vaju se različite i različito ispreplitane okolnosti. Bilo je zajed­
nica u kojima se nacionalni preobražaj ispoljavao kao unutraš­
nji proces društvenog i političkog razvitka; druge su zajednice
stajale i pred zadatkom nacionalnog oslobođenja; nekim je za­
jednicama predstojalo i nacionalno ujedinjenje.
U slučaju postanka srpske nacije kao da se sreću svi
istaknuti momenti političko-istorijskog posmatranja, odnosno
sve složenosti u kojima se nastanak nacije može konkretno-
-istorijski ostvarivati: društveni preobražaj, nacionalno oslo­
bođenje, nacionalno ujedinjenje — a sve to u osobenim odno­
sima sa drugim zajednicama na balkanskom području i u slo­
ženim širim, evropskim okvirima istorijskih zbivanja.
Svakako, te su složenosti otežavale naučna izučavanja,
koja su sve više zaostajala za dinamičnim procesima razvitka.
22
 Može se reći da za potpuniju sintezu ukupnog razvitka srpske
nacije još nema dovoljno predradnji ni metodološkog karak­
tera ni s obzirom na istraživanja empirijskog materijala. Do­
sadašnji domašaji u izučavanju i prikazima društveno-političke
i nacionalne istorije Srba nisu dovoljno razgraničili ni poje­
dine istorijske epohe, a ni periode koje one obuhvataju, da bi
se postavila potpunija osnova za jednu istorijsku sintezu.
Ipak, različita je situacija u istraživanju pojedinih epoha
i perioda. Na to su uticala i sama istorijska zbivanja. Od revo­
lucionarnih promena u našoj zemlji, i nacionalno pitanje i
pitanje nacije, kao istorijske kategorije, najšire su i najinten­
zivnije proučavani u okviru istorijskih zahvata borbi za revo­
lucionarni preobražaj i kao njen deo, kao i u tokovima raz­
vitka socijalističkih odnosa. S druge strane, svestrano su ra-
svetljavani i koreni nacionalizma i oblici njegovih ispoljavanja,
kao i mnoga pitanja povezana sa borbom protiv nacionalisti­
čkih pojava.
Usmerenost političkih, teorijskih i istorijskih interesovanja
na novija i savremena zbivanja potpuno je razumljiva. Ali,
u uslovima koji se pružaju integralnim naučnim izučavanjima
manje ima opravdanja izostajanje potrebnih napora na pot­
punijem izgrađivanju jedne sinteze razvitka od samog postan­
ka srpske nacije (i uslova koji su taj postanak pripremali).
Stoga često pojedina shvatanja i interpretacije sa pozicija
buržoaske ideologije, koje i same predstavljaju oblik ispolja­
vanja nacionalizma, za pokušaje svoje afirmacije koriste či­
njenicu što još nema potpunijih rezultata naučnog istraživanja
istorijskih okolnosti i istorijskih suština, koje su dovele do
stvaranja srpske nacije i dale joj određena obeležja. U takvoj
situaciji pokušava se sa proturanjem davno prevaziđenih (i
razobličenih) shvatanja o obeležjima nacionalnog u postanku
srpske nacije.
Ne treba, naravno, potcenjivati ni teškoće prilikom obez-
beđenja svih potrebnih uslova za svestranija naučna izučavanja.
Za mistifikacije nacionalnog već je stajao na raspolaganju ceo
arsenal koji se stvarao više od jednog veka buržoaske klasne
vladavine i buržoaskog nacionalizma. Ali, može se reći i to,
da se za objektivna naučna tumačenja istorijskih procesa u
XIX veku nisu dovoljno koristile tekovine progresivne dru­
štvene, političke i nacionalne misli. Ima dosta izvora iz kojih
su se mogla potpunije koristiti i sva ranija revolucionarna
saznanja. Potrebno je šire mobilisati nasleđe svih onih gene­
racija koje su tokom gotovo dva stoleća prolazile kroz okršaje
i obračune u borbama za nacionalno i društveno oslobođenje,
a zatim za pravednije društvene odnose i nacionalnu ravno­
pravnost.
U našim savremenim ostvarenjima i stremljenjima, pozi­
vamo se na zaista vredne istorijske tradicije, posebno na shva-
23
tanja nacionalnog od početaka razvoja srpske socijalističke
misli. Međutim, okrenuti pretežno vezama te tradicije sa našom
savremenošću, manje smo u istorijskoj nauci sagledavali i
izučavali istorijske naslage društvene i nacionalne problema­
tike čije su protivrečnosti otkrivale političke borbe i revolu­
cionarna misao XIX veka. Jer ona nije dala samo revolucio­
narne najave novog već i revolucionarni obračun, oštar i be­
skompromisan, sa prošlošću. Ukratko, ta vremena nisu samo
najavljivala budućnost već su rasvetljavala i prošlost, upravo
stoga što su i sve snage i odnosi prošlosti bili dovedeni na
krupnu istorijsku prekretnicu, koja je nametala ispoljavanje
određenih istorijskih opredeljenja.
Konfliktne društvene, političke i ideološke situacije, koje
su se ispoljile sedamdesetih godina XIX veka, najavile su
mnoga pitanja daljeg razvitka srpske nacije, a u delu Sveto-
zara Markovića nazirali su se i mnogi problemi socijalizma.
Međutim, i Markovićevo delo, kao i mnoga svedočans-tva nje­
govog vremena i ranijih nastojanja, značajan su oslonac i za
političko-istorijsko razmatranje prethodnog razvitka, dinamike
i protivrečnosti postanka i razvitka srpske nacije. Ukratko,
pružaju doprinose onim izučavanjima postanka i razvitka
srpske nacije koja se ostvaruju kao naučna upravo stoga što
obuhvataju kontinuitet nacionalnog razvitka, sagledavajući i
njegove podsticaje u protivrečnostima društvenih i političkih
kretanja.

IV
S druge strane, već se od kraja XVIII veka, sa novim
ekonomskim odnosima, kapitalističkim, i nastojanjima za he­
gemonijom građanske klase kao nove društveno-politički inte-
grišuće snage i u nacionalnom vidu, razvijao buržoaski koncept
nacije i nacionalnog, koji je inspirisao i naučno stvaralaštvo.
Ali, pri posmatranju toga razvitka ne mogu se, naravno, iden-
tifikovati stvarnost koja je dala impulse nacionalnom formi­
ranju, pa i ulozi buržoazije u njemu — i nacionalni koncept
buržoazije koji se razvija i modifikuje kroz čitavo njeno tra­
janje kao vladajuće klase, izražavajući i sve promene njene
istorijske uloge.
Ulogu građanstva u nacionalnom »buđenju«, formiranju
nacionalne misli, zatim u nacionalnim pokretima i nacionalno-
oslobodilačkim borbama, nije zanemarivala ni srpska građan­
ska istorijska nauka. Ali se prema ovoj problematici različito
odnosila, već prema tome da li je negovala tradicije vremena
u kome je građanstvo istupalo kao progresivna društvena sna­
ga, ili se pak, kada je građanstvo prestajalo da bude faktor
progresivnog razvitka, odricala i njegove revolucionarne tra-
24
dicije. Srpska građanska istoriografija imala je uslova da pru­
ži izvesne doprinose samo izučavanju onoga perioda u kome
je građanstvo doprinosilo nacionalnom konstituisanju u uslo-
vima borbe protiv feudalizma i tuđinske vlasti. Ali ne i za
periode u kojima je buržoazija očigledno sopstveni ideal unu­
trašnjeg jedinstva i spoljne ekspanzije nastojala da prikaže
kao tradicionalnu srpsku misao, ili pak nacionalni zadatak
Srbije.
U razvitku građanske misli ispoljavaju se i specifične od­
rednice istorijskih, društveno-političkih i ideoloških situacija.
U Srbiji je na taj razvitak uticala i struktura građanske klase,
karakter njenih partijsko-političkih opredeljenja i diferenci­
ranja, kao i stepen zaoštravanja društveno-političkih suprot­
nosti i opšteg odnosa klasnih snaga. Iz pera pojedinih pisaca
krajem XIX i početkom XX veka nastajali su ozbiljniji pri­
lozi izučavanju postanka i razvitka srpske nacije, mada su se
u to vreme u vladaj učim vrhovima razvijale i najekstremnije
velikosrpske tendencije. Sami ti pisci nisu prevazilazili bur-
žoaska ubeđenja, ali su nastojali da ih ponovo ožive na tra­
diciji nekadašnje istorijski progresivne uloge građanstva.
S druge strane, već sredinom XIX veka moglo se uočiti
kako građanska misao i literatura o srpskoj naciji i nacional­
nim zadacima Srba počinje da se ograđuje od svakog nadove-
zivanja na vremenski bliske revolucionarne tradicije građan­
stva, a i samog srpskog naroda. Ta građanska misao ne odvaja
se od dnevne nacionalističke politike svoga vremena, a mnogi
njeni tvorci su i nosioci te politike. I upravo je to vreme
stvorilo glavniji arsenal nacionalističke misli i argumentacije,
kojim se služio i kasniji nacionalizam. A ujedno i arsenal misli
koje su se projicirale unatrag, kao da je srpska nacija nastala
i razvijala se na tim odlikama koje su odgovarale velikosrp­
skom nacionalizmu iz sredine XIX veka i njegovim aspiracija­
ma u unutrašnjoj i spoljnoj politici.
Podvajajući ove dve varijante u razvitku građanske misli
o srpskoj naciji, potrebno je istaći ne samo njihovu razliku u
stavovima već i značaj doprinosa nauci koji je imala jedna
od njih. U pojedinim svojim domašajima, građanska literatura
je sa dosta oštrine analizirala i prikazivala sukob novovekov-
nog i srednjovekovnog, građanskog i narodnog sa feudalnim i
religioznim, upravo u procesima nastanka srpske nacije. S
druge strane, takođe je karakteristično što se u tom nasleđu
na dosta mesta ističe — kao prateća (pa i suštinska) pojava
formiranja srpske nacije — potiskivanja ideološkog i društve-
no-političkog uticaja crkve i predstava o srednjovekovnoj
državnosti, a nasuprot tome sve jači uticaj novog društveno-
-političkog i idejnog razvitka.
Građanska misao, naravno, ni u tumačenju prve, revolu­
cionarne etape nije mogla da bude potpuno dosledna, jer ni
25
u demokratskom preobražaju buržoazija nije išla do kraja.
Ali, i taj njen domašaj obavezuje da se postavi pitanje u kojoj
meri pojedini savremeni prikazi i na koji način prevazilaze
prikaze koje su dali »klasici« srpske građanske misli pišući o
nacionalnom »buđenju« i rađanju nacionalne kulture, posebno
o pojavama na prelasku iz XVIII u XIX vek. Katkad se
previđa sukob srednjovekovnog i novovekovnog, koji su gra­
đanski pisci naglašavali i u nastanku srpske nacije. Time se
neopravdano zamagljuju već uočene osnovne društveno-poli-
tičke konfrontacije iz doba nastanka srpske nacije.
Bez takvih jasnijih razgraničenja ne mogu se potpunije
razumeti ni različite tendencije u razvitku misli o srpskoj
naciji, niti potpunije razjasniti ideološke konfrontacije sedam­
desetih godina XIX veka. A one su značajne i zbog odricanja
građanstva od sopstvenih revolucionarnih tradicija (i revolu­
cionarnih tradicija srpskog naroda uopšte), i vraćanja na fe­
udalnu epohu, na srednjovekovno pravoslavlje, pa i na »duh«
institucija srpske srednjovekovne države, radi njihovog ugra­
đivanja u »biće« srpske nacije.
Najzad, nije potrebno naročito naglašavati da se bez ovih
domašaja (protivrečnih i u razvitku građanske misli) ne može
pravilno oceniti ni doprinos koji je revolucionarna misao u
Srbiji XIX veka dala izučavanju postanka i razvitka srpske
nacije. Odatle i izvesno zaostajanje za njom i u savremenim
naučnim nastojanjima za prikazom suštine društvenih, politi­
čkih i nacionalnih preobražaja Srbije od kraja XVIII do sre­
dine XIX veka.

V
Postanak srpske nacije i sam je izraz nastajanja nove
epohe, raspadom feudalizma i svih srednjovekovnih oblika živ­
ljenja i mišljenja. Dakle, izraz onih procesa koji su i širom
Evrope već najavljivani i ostvarivani, ukazujući na neosporne
elemente razdvajanja novog doba od srednjovekovlja, bez
obzira koliko su bili kraj jedne i nastanak nove epohe utkani
jedno u drugo.
Međutim, u istorijskim uslovima razvitka Srba, nije samo
to proizlaženje jedne epohe iz druge često vuklo ka tome da
se više govori o predistoriji postanka srpske nacije nego o
samoj njegovoj istoriji, a ne retko i da se ta predistorija i
istorija identifikuju. Razlog se obično nalazio u istorijskoj či­
njenici što su u srednjem veku Srbi potpali pod tursku vlast
i u teškoj situaciji morali da se bore za očuvanje svoga etni­
čkog identiteta i zajedništva. Polazeći od toga da bez etničkog
identiteta i zajedništva nema jedne bitne osnove nacije, uslovi
očuvanja etničkog, i kada su se pravilno shvatali, prilično
 proizvoljno su se tumačili kao faktori nastanka srpske nacije.
Pri tom se zaboravljalo da ni iz etničkih sastava u zemljama
u kojima oni nisu bili ugroženi nije nastajala nacija bez jasno
određenih, novih istorijskih uslova. Ti istorijski uslovi su
stvarna polazna osnova i za izučavanje postanka srpske nacije.
Sam pojam etničkog i njegova shvatanja, kao osnove poj­
ma naroda, novijeg su doba, kada se narod i stvara kao nova
zajednica. Stoga su problematične mnoge predstave o etničkom
u feudalnom dobu, posebno sa gledišta faktora njegovog oču­
vanja u smislu narodne zajednice. A to je i razumljivo, jer
se pojam naroda izgrađuje kao društveni i politički pojam,
narod je istorijska kategorija za čije je razumevanje nedovolj­
na njegova etnička osnova. On je jedan od stvarnih preduslova
i za formiranje nacije, pod određenim ekonomsko-društvenim
i političkim podsticajima stvaranja novog zajedništva.
U pitanju su nove tendencije i nastojanja koji su doveli
do novih društvenih kvalifikacija ne samo građanina kao isto-
rijskog subjekta već i etničke mase iz koje se oblikuje narod,
kao nova društvena kategorija. Od kmetova pod vladavinom
feudalaca, i vernika o čijoj »duši« vodi brigu crkva — postaje
narod, istina najpre kao zbir podanika na vladarevoj teritoriji,
kao masa iz koje se regrutuje vojska, kao radna snaga i po-
reski obveznici. Još uvek su »prost«, »glup«, »lenj« gotovo
sinonimi pojma narod, ali je on ipak dobio veći značaj u
državnoj politici, postao je i objekt državnog staranja i pro-
svećivanja, makar i potčinjenog interesima »prosvećenog apso­
lutizma« čija je deviza bila: »Sve za narod, ništa pomoću
naroda«.
Koraci od humanizma do prosvetiteljstva, i od prosveti-
teljstva do revolucionarne koncepcije rušenja društveno-fe-
udalne, političko-apsolutističke i religiozno-crkvene ukupnosti
izražavali su se i u novim svojstvima i obeležjima naroda.
Upravo su i bili izraz neophodnosti i mogućnosti da se zasta-
reli društveno-politički poredak revolucionarno ruši pomoću
naroda. To primarno antifeudalno jedinstvo buržoazije i na­
rodnih masa davalo je i izrazite oblike nacionalnog stapanja
(ali ne i klasnog) u ovom revolucionarnom obračunu. Izražava
se politički i u novom, nacionalnom predstavništvu, narodnoj
skupštini, nasuprot ranijim oblicima staleškog predstavništva.
Prelaz u novu istorijsku epohu i u srpskoj istoriji je ma-
nifestovao antifeudalna stremljenja, i to kako u suprotstavlja­
nju prosvetiteljskog racionalizma religioznim pogledima tako
i građanskog društva feudalnoj crkvenoj organizaciji. S druge
strane, arhaičnim etničkim obeležjima feudalnog sela suprot­
stavljao se politički pojam naroda (»uzdizanje naroda do svesti
o njegovom političkom biću«).
U takvim istorijskim konfrontacijama različita raspravlja­
nja, npr. o ulozi pravoslavne crkve u očuvanju etničkog iden­
27
titeta srpskog naroda, kao faktora postanka srpske nacije,
mogu da unesu izvesne nesporazume. A nesporazumi neizbežno
nastaju ako se ne postavi izvesna (a i bitna) razlika između
faktora očuvanja etničkog identiteta i integriteta i faktora koji
su uticali na stvaranje nacije. Reč je o narodu kao takvoj
istorijskoj, društvenoj kategoriji za čije je objašnjenje nedo­
voljna etnička osnova. Sa njom se ne može identifikovati čak
ni u onom smislu u kome je etničko zajedništvo jedno od obe-
ležja nacije. Jer i etničko u funkciji izgrađivanje nacije nosi i
Izvesna nova svojstva. Kao što npr. i narodni jezik dobija iz-
vesna nova svojstva kao jezik nacije.
Uloga pravoslavne crkve u očuvanju etničkog identiteta
srpskog življa u »prednacionalnom dobu«, bez obzira kako se
ona ocenjivala, ne može se jednostavno prevesti na odgovara­
juću ulogu u formiranju srpske nacije. U Vojvodini se vodila
borba protiv društveno-političkih tendencija koje su i u sop-
stvenoj, srpskoj sredini kočile proces nacionalnog formiranja.
Ujedno je ta borba ukazala da je — bez obzira na ulogu
crkve u srednjovekovnim nastojanjima za očuvanje srpskog
etničkog integriteta i njegovih obeležja — do vremena
formiranja srpske nacije — trebalo pomoću prosvetiteljstva i
njegovog racionalizma raščistiti sa religioznim pogledom na
svet, jer nije odgovarao društvu koje se rađalo. Nasuprot
tome, u užoj Srbiji (najpre u okvirima beogradskog pašalukaj
ustanak protiv Turaka, izrazito antifeudalnog, društveno-pro-
gresivnog karaktera, čistio je put za nove odnose, ali i takve
u kojima će se mnoge privilegije tek stvarati.
Borbi protiv feudalne i tuđinske vlasti u Srbiji nisu izra-
zitije stajale na putu neke sopstvene društveno-konzerva-
tivne tendencije, a ni pravoslavna crkva, koja se u domaćem
sastavu svodila na najniži sloj sveštenstva. I ukoliko će se
javljati izvesne pretenzije za značajnijom ulogom crkve, one
će se morati vezivati za nove društvene odnose i nove politi­
čke okvire. Stoga je i sveštenstvo sopstvene perspektive mo­
ralo tražiti u borbi naroda za oslobođenje od tuđinske vlasti,
i u daljim tokovima izgradnje nove srpske državnosti.

VI
Ekonomski i društveni razvitak Srbije krajem XVIII i
početkom XIX veka ukazuje na izvesne bitnije elemente no­
vih ekonomskih i društvenih odnosa kao preduslova za na­
stanak srpske nacije. Ipak, ne može se reći da se obim i
domašaj tih uticaja d njihovih rezultata mogao odmah pridru-
žuti izrazitij im primerima nacionalnog konstituisanja buržo-
aske epohe. Zakonitosti nacionalnog konstituisanja ne menja-
ju se time što se ostvaruju u posebnim uslovima, ali način
28
 konkretnog postanka pojedinih nacija bliže karakteriše obe-
ležja nacije, najpre u njenom nastanku, a zatim i obeležja
nacionalnog u njegovom razvitku. I kod posmatranja postanka
srpske nacije ne može se ograničiti samo na faktore koji su
u osnovi toga procesa, već su bitni i oni momenti koji karak-
terišu naciju kao osobenu pojavu, u njenim konkretnim obe-
ležjima.
Na osnovu pojedinih podataka, u društvenoj i ekonom­
skoj osnovi mogu se nabrajati seoski trgovci i izračunavati
obim njihove razgranate trgovine po stranim tržištima već od
kraja XVIII veka, a katkada procenjivati i kapitali kojima su
raspolagali; mogu se davati i primeri ugleda trgovca u srp­
skom selu i uloge u srpskim ustancima. Međutim, obazrivije
treba prilaziti oceni da li oni već tada predstavljaju takvu
građansku snagu koja nije samo snažan faktor novih procesa
već i vidljivije stvara novu društvenu integraciju, političko
zajedništvo i obeležje nacionalnih osobenosti.
Srpske ustanke izrazito su nosili selo, knežina, nahija.
Tim okvirima življenja bila je saobražena i organizacija usta-
riičkih vojnih odreda. Bila je to oštra borba protiv turske
vlasti identifikovane sa feudalnim izrabljivanjem. Ali, to još
nije značilo neposredne mogućnosti da nešto što bi već sazre­
lo u utrobi feudalne epohe kao novi, kapitalistički i buržoaski,
ekonomski u društveni odnos dobije pun zamah i sopstveni
politički oblik. Ustanička revolucionarna ostvarenja bila su
rezultat borbene snage i istrajnosti seljačkih masa, ali i sla­
bosti turskog feudalnog sistema koji se raspadao ne stvarajući
u sebi ništa novo. U takvom rasponu između srušenog feudal­
nog i tuđinskog, i još neizgrađenog buržoaskog kao »sopstve-
nog«, jedinu uočljivu rezervu obeležja nacije koja je nastajala
davalo je ono što je živelo u srpskom narodu.
Afirmacija postojećeg narodnog, od Višnjićeve guslarske
epike do uobličenja književnog jezika i »narodnog blaga«,
koja je među narodne običaje stavljala i veru i crkvu, ne
izražava samo tradiciju sela i snagu ustaničko-seljačkog. Ispo-
ljava i odsustvo gradova i građanskog, građanske kulture i
građanskog potčinjavanja crkve — ukratko, svih onih vidlji­
vih dstorijskih rekvizita građanske hegemonije u nacionalnom
konstituisanju. Međutim, ne treba zanemariti ni one tradicije
narodnog koje su se ispoljile u novim kretanjima i tendenci­
jama, idući u susret novim oblicima političkog življenja.
Već i savremenici koji su prvi počeli beležiti i uobličavati
istoriju srpskog naroda ili su pak pisali o njegovom životu, u
njegove običaje su stavljali i način rešavanja zajedničkih, ži­
votnih pitanja. Ne samo što su pisali o narodnoj samopomoći,
o mobi i pozajmici, već i o samoupravi u selu i knežini. I kad
je narod ustajao da iskaže svoja shvatanja onoga što je tre­
balo da mu donose oslobođenja od turske vlasti, ustajao je
29
 kroz pokušaje da neposredno vrši upravo ta svoja prava, koja
je smatrao neprikosnovenim. Pri tome, posebno u đakovoj
buni 1825. godine, zahtevi za konstituisanjem narodne skup­
štine ćele Srbije (a ne samo u lokalnim okvirima) predstav­
ljali su nastojanja za višim domašajem narodnog samoorgani-
zovanja. Tome je svakako doprinelo i to što su ove zahteve
podržavali, a dobrim delom i formulisali, oni slojevi seoske
buržoazije koji su bili nezadovoljni monopolističkim pozicija­
ma starešinskog sloja, privilegisanih nosilaca nove srpske vla­
sti. Sve je to ukazivalo na izrazite tendencije ka novim obli­
cima političke integracije, ali ih još nije ostvarilo.
Bez ostvarenja buržoasko demokratske osnove, u istorij-
skim uslovima u kojima je ona bila neophodna za izrastanje
nacije, mnoga progresivna nastojanja u srpskom narodu nisu
se mogli uzdići do punijeg značaja niti predstavljati odgova­
rajući faktor nacionalnog razvitka. Uza svu veličinu i značaj
narodnog doprinosa u stvaranju uslova za rađanje nacije (i
izgrađivanje nacionalnih obeležja), ono je bilo opterećeno
istim slabostima kojima i rađanje novog društva. Osim traj­
nijeg etničkog i jezičkog, kao i tradicija o samoupravnosti,
mnogi elementi narodnog iz tih vremena raspadaće se u pro­
cesu raspada onih seoskih odnosa u kojima su nastajali i u
kojima su se ispoljavali. Ali, nisu dobij ali odmah zamenu u
novim odnosima i oblicima društvenog razvitka i političkog
konstituisanja, niti u novim društvenim i političkim vredno-
stima. Selo se brže raspadalo i gubilo svoja ranija obeležja,
nego što je građanstvo postajalo integrišuća snaga nacije i
doprinosilo daljoj izgradnji nacionalnih obeležja. Politički —
narod je pre izgubio svoja prava nego što je građanstvo steklo
svoja. Rezultat je bio jedan period koji su mnogi savremenici
nazivali uvođenjem »birokratskog sistema«, pa i vladavinom
»birokratske klase«.

VII
U Srbiji je, s obzirom na okolnosti njenog ekonomsko-
društvenog razvitka, osobene uslove oslobodilačke borbe
protiv turskog feudalizma i turske vlasti, kao i tokove kon­
stituisanja sopstvene, nove državnosti, trebalo dosta vremena
da se savladaju mnoga zakašnjenja. Ne bi se moglo reći da
se istovremeno, i u punom smislu ostvarilo i nacionalno oslo­
bođenje i buržoaska revolucija. Snage koje su bile dovoljne
da u vreme kriza turske imperije razaraju feudalne odnose i
emanaipuju se od tuđinske vlasti nisu se ispoljile kao one
snage koje su bile dovoljne da odmah, na tekovinama ustana­
ka, izgrađuju buržoasko društvo, buržoasku državnost i bur-
žoaski politički sistem. Stoga nisu mogle biti ni hegemon na-
30
 cionalnog konstituisanja u onome smislu u kome bi se odmah
ostvarilo nacionalno zajedništvo izrazito buržoaskog karakte­
ra. Sporost u formiranju gradske buržoazije otežavala je da
ona presudnije utiče u situacijama u kojima se u Srbiji pita­
nje vlasti neposrednije postavljalo i rešavalo. To se uočava u
razvitku ustaničke Srbije 1804—1813, stvarne samouprave
1815—1830, i u razvitku kneževine Srbije od 1830. godine
nadalje, sve do sedamdesetih godina XIX veka.
Izučavanje razvoja ekonomskih odnosa može u znatnoj
meri da objasni klasne osnove »birokratskih režima« koji su
se smenjivali u Srbiji u XIX veku. Ali, značajni su i oni
ušlovi koji su u svesti masa (i ne samo masa već i prve
građanske inteligencije) kao unutrašnje sukobe Srbije ocrta­
vali sukobe birokrati je i naroda, nerešdve bez zbacivanja bi­
rokratske vlasti. Odsustvo čak i najneophodnijih elemenata
društvene i političke integracije za oblikovanje svesti o za­
jedništvu, dovelo je do poslovičnog antagonizma i samih poj­
mova narod i vlast. Birokrati ja nije mogla da pruži ni privid
društvenog i političkog zajedništva i zaštite opštih interesa.
S druge strane, »birokratski period« političke istorije Srbije,
čiji je izraz »ustavobraniteljski« režim, nije se odlikovao po­
sebnim inicijativama daljem srpskom oslobođenju i ujedinje­
nju. Svedočanstvo o okvirima u kojima je ovaj birokratski
režim mogao to pitanje da posmatra, predstavlja Garašani-
novo Načertanije iz 1844. godine. Pritisak austrijske i ruske
politike na Balkanu u okvirima evropskih interesa u rešava-
nju tzv. Istočnog pitanja našao je odgovor u projekciji jedne
politike prisajedinjenja Srbiji oblasti koje bi »otpadale« od
oslabljenog turskog carstva. To hi bila »Velika Srbija«, ali to
još nije velikosrpska misao, koja će imati korene u drukči­
jim klasnim odnosima i istorijskim situacijama. Cak ni veli-
kodržavne koncepcije iz vremena vlade kneza Mihaila, a ni
Namesništva posle njega, ne prevazilaze birokratsko-državni
koncept »Velike Srbije« i ne dopiru do velikosrpske misli kao
ideološke osnove i izraza srpskog buržoaskog nacionalizma. A
još manje se približavaju suštinskim društvenim i političkim
problemima izgrađivanja srpske nacije.
Ekonomska izučavanja mogu opravdano mnoge pojave u
klasnoj relaciji »birokratskog« i »buržoaskog« u Srbiji da
svedu na zajedničke interese novog, kapitalističkog razvitka.
Ali, istorijska je činjenica da je i u načinu zadovoljavanja
objektivnih interesa kapitalističkog razvitka bilo dosta vari­
janata. Tako se i osnovni buržoaski interes katkad ostvarivao
sa potčinjenom ulogom same buržoazije, ako nije bila osobito
sposobna za krupne istorijske poteze. Interese kapitalizma, a
kroz njih i svoje nove sopstvene interese ostvarivali su i
pruski junkeri, ako ne klasičnom buržoaskom revolucijom, a
ono revolucijom druge vrste — »revolucijom odozgo«.
31
 VIII
Sredinom XIX veka u Srbiji sa varoška buržoazija još
nalazila u podređenoj ulozi u odnosu na birokratiju. Bila je
nesposobna da se odlučnije bori protiv posebnih interesa bi-
rokratije, jer joj je podrška birokratije i dalje bila potrebna
za ostvarenje sopstvenih interesa. To joj, naravno, nije sme­
talo da stalno priželjkuje takvu poziciju sa koje bi svoje
interese sama mogla potpunije da ostvaruje. AK, nije bila
spremna da se za njeno izvojevanje izloži riziku koji bi no­
silo neko revolucionarnije istupanje zajedno sa nezadovoljnim
masama.
Spori razvitak srpske buržoazije, sa priličnim obeležjima
zelenaškog sticanja i ćiftinskog gledanja na »otečestvo«, nije
mogao biti osnova izrazitijih nacionalnih tekovina i nacional­
nih tvorevina. Nije ta buržoazije praktično bila ni nosilac na­
cionalnog zajedništva kakvo se ostvarivalo u nekim drugim
zemljama, u uslovima buržoaskog revolucionarnog uspona, u
kome je hegemonija gradske buržoazije ostvarivala i krupnije
zadatke u rađanju nove istordjske epohe. U razvitku buržoazi­
je u Srbiji, ni sredinom XIX veka nije se praktično ispolja-
vala neka njena sposobnost da se uzdigne do širih koncepcija
čak i svojih sopstvenih interesa. Time se može objasniti zašto
su u nastajanju građanske inteKgencije ne samo njeni prvi
radikalniji (oni iz pedesetih godina XIX veka) već i prvi
liberalniji pogledi bili u prUičnoj suprotnosti sa stvarnim bi­
ćem klase čija je nastojanja trebalo da izražavaju.
Ukratko, ima osnova za shvatanje da sve ono što se ma-
nifestovalo u nastojanjima mlade građanske inteKgencije i u
razvitku njene poKtičke misli ne treba smatrati kao nepo­
sredni izraz težnji tadašnje srpske buržoazije. Bilo je tu i
izvesnog nastojanja za samostalnom ulogom inteKgencije u
poKtičkom posredovanju između protivrečnih interesa biro­
kratije i čaršije. Ali, sa svoje strane, ta su posrednička nasto­
janja znatno doprinela daljem produbljivanju suprotnosti in­
teresa građanstva i narodnih masa. To su ušlovi koji su poK-
tički kompromitovali buržoaski liberalizam u Srbiji, najpre
zbog njegovog odnosa prema režimu kneza Mihaila, a zatim
i odnosa prema Namesništvu. Stoga se nova, revolucionarna
društvena i poKtička misao u Srbiji, sedamdesetih godina
XIX veka, počinje da ispoljava upravo kroz obračune sa li-
beraKzmom.
Sve su te suprotnosti našle izraza i u shvatanjima o
srpskoj naciji i nacionalnim zadacima Srbije. Bilo je to vre-
me koje je još pružalo neke izglede da se produženjem bur-
žoasko-demokratske revolucije istorijski dograđuje srpska
nacija. Ali, trebalo je odlučnije savlađivati otpore demokrat­
skom preobražaju od strane onih snaga koje su se u prav­
32
 danju konzervativne i protivnarodne politike takođe počele
pozivati na neke sopstvene ideje o srpskoj naciji i nacional­
nim zadacima Srbije.
Konfrontacija dotadašnjih domašaja građanske misli i no­
ve, socijalističke misli o pitanjima srpske nacije više je u
našoj literaturi razmatrana teorijski nego istorijski. Drukčije
nije ni moglo biti bez dubljeg zahvata u istorijski nastanak
situacije u kojoj su se razvijale određene teorijske misli. A
to doba je upravo istorijski prelomno ne samo po mislima
već i po stvarnosti koju su te misli izražavale. Ako tadašnja
stvarnost nije bila još zrela za odgovarajuća praktična reše-
nja i ostvarenja, ona je bila već dovoljno protivrečna da uka­
že na buržoaski reakcionarno i socijalistički progresivno u
shvatanju nacije i obeležavanju nacionalnih zadataka.
Za posmatranje toga vremena značajne su i njegove
evropske razmere. Ne treba zanemariti da je sredina XIX
veka doba obično obeležavano nacionalizmom, sadržalo i ele­
mente daljeg razvitka nacija — razvitka koji se nije iscrplji­
vao u buržoaskim manifestacijama nacionalizma. To je ujed­
no i doba rađanja proleterskog intercionalizma, koji nije bio
anacionalan, nego je u svojoj osnovi imao drukčiji koncept
nacije, pritešnjene protivrečnostima buržoaskog društva, i
drukčija gledišta na odnose među narodima.
Pređeni istorijski put Srbije imao je svoje osobenosti, ali
način na koji su se ukazivale perspektive razrešavanja dru­
štvenih i nacionalnih protivrečnosti bio je svojstven opštoj
najavi nove istorijske epohe. Pokazalo se da su u Srbiji bile
u pitanju samo istorijske konkretnosti uslova u kojima su se
ostvarivale one iste zakonitosti koje su postojale i u evrop­
skom razvitku. Stoga se ne može govoriti samo o idejnim
uticajima sa Zapada već i o uslovima stvarnosti Srbije u
kojima su se prihvatala i razvijala određena društvena saz­
nanja.
Procesi unutrašnjeg društvenog i političkog diferencira­
nja, kao i izgrađivanja novih pravaca društveno-političke i
nacionalne misli, započeli su već krajem četrdesetih godina,
a dobij ali su svoje izraze i u različitim programskim stavo­
vima i razradama. Pri tome, situacija nije bila jednosmerna
ni u nastojanjima za održavanjem postojećeg poretka, ni u
borbama protiv vladajućeg režima. Ona to nije bila ni u
društveno-političkom smislu, ni u nacionalnim ispoljavanji-
ma. Karakter tih razlika može da objasni zašto će njihovo
produbljavanje biti izraz zaoštravanja unutrašnjih odnosa
sedamdesetih godina XIX veka. S druge strane, može da obja­
sni i stavove koji su se u novim stremljenjima zauzimali pre­
ma različitom istorajskom nasleđu, koje će se uznositi kao
nacionalna tradicija i oživljavati u novim istorijskim
uslovima.
33
 IX

Nastanak »ustavobraniteljskog« režima bio je rezultat

borbe starešinske oligarhije protiv samovlade kneza Miloša.
I to uz podršku Porte, koja je u tim unutrašnjim sukobima
videla mogućnost svojih intervencija i održanja uticaja, šireg
nego što bi to moglo biti po odredbama hatišerifa iz 1830. o
samoupravi Srbije. Tzv. »turski ustav« za Srbiju (iz 1838)
predstavljao je veliki nazadak prema srpskom ustavu od 1835.
godine. Savetska oligarhija nije htela da čuje za narodnu
skupštinu, a još manje za one težnje koje su podsticale zah-
teve za uvođenjem narodne skupštine. S druge strane, od
režima koji se održavao uz tursku podršku, i u kome se prvi
put razvila čak i »turskofilska struja«, nije se moglo očeki­
vati da bude nosilac dalje borbe za srpsko oslobođenje, koje
je pretpostavljalo nastavak oružane borbe protiv Turske.
Međutim, time nisu zaustavljena različita društveno-po-
litička i nacionalna nastojanja, niti su izbrisane tradicije na
koje se, u novim uslovima, nadovezivalo obeležavanje pravaca
borbe za dovršenje unutrašnjeg i spoljnjeg oslobođenja. Prvo,
bila je prisutna tradicija o nekadašnjoj srpskoj državi i nje­
nom položaju na Balkanu, njenoj veličini i slavi, u poređenju
sa kasnijim vremenima robovanja Turcima. Druga, novija
tradicija razvila se iz ustaničkih borbi za oslobođenje od Tu­
raka, a nosila je obeležja novih istorijskih uslova, novih dru­
štvenih, političkih i nacionalnih vrednosti. Te dve — prilično
divergentne — tradicije postaće osnove ideoloških uobličenja
različitih tendencija u daljem razvitku Srbije i ostvarivanju
njenih nacionalnih zadataka, pa i s obzirom na različite po­
glede na »biće« srpske nacije.
Prvi jasno formulisan spoljnopolitički program Srbije, u
smislu »Velike Srbije«, obeležen je 1844. godine u Načerta-
niju ministra Garašanina. Međutim, taj program nije bio iz­
raz snage režima i njegove želje da se dalje bori za oslobo­
đenje od turske vlasti, već svojevrstan izraz njegove nemoći.
Naime, trebalo se obezbediti da u neizbežnom raspadu Turske
Srbija ne ostane po strani, i da teritorije koje bi Turska gu­
bila ne postanu plen zainteresovanih evropskih sila. Umesto
da unutrašnja snaga bude nosilac revolucionarnih oslobodila­
čkih poduhvata, državno uređenje Srbije trebalo je da služi
i konsolidaciji vlasti konzervativnog režima.
Državno-politička koncepcija »Velike Srbije« javila se
kao rezultanta unutrašnje i spoljne situacije u kojoj se nala­
zio ustavobraniteljski režim, ali samu tu situaciju nije mogla
da promeni. Karakteristični ja je za shvatanje unutrašnje i
spoljne politike, nego kao spoljnopolitička praksa. Kasnije će
se slična koncepcija takođe razvijati kao »nacionalni pro­
gram«, u različitim varijantama, koje su izražavale političke
34
aspiracije vladajuoih režima i političkih grupacija koje su ih
podržavale.
U opoziciji prema ustavobraniteljskom režimu razvijali
su se pogledi na reforme političkog sistema u »liberalnom
duhu«. Ali, ocrtavala su se i radikalnija strujanja, koja će
oštrije isticati pitanje unutrašnjih sloboda i spoljne nezavi­
snosti Srbije. Ta nova društvena i politička kretanja nisu bila
bez uticaja na držanje režima. Ali, u tom smislu da još grče­
vitije brani postojeći poredak. Zbog istih razloga, sve do
šezdesetih godina XIX veka, vladajući režim i njegovi nosioci
nisu bili mnogo opsednuti ni nacionalnim zadacima Srbije.
Svakako da su bili pod neugodnim utiskom onih političkih
najava koje su u jedinstvenom pojmu oslobođenja naroda
imale u vidu spoljnje i unutrašnje oslobođenje: borbu za dve
nedeljive slobode, čijem je ostvarenju jedna od glavnih smet­
nji bio postojeći režim u Srbiji.
Radikalnija buržoasko-demokratska tendencija (ocrtana
npr. u članku Jevrema Grujića, »Obzor države«, 1847), ka-
rakterisala je pokret opozicije u Srbiji, koji se prilično raz­
mahao u vreme Svetoandrejske skupštine (1858). Ali, bio je
znatno suzbijen već u prvim godinama vladavine kneza Mi-
haila. Taj pokret se najpre ispoljio kroz delatnost »Družine
mladeži srpske«, osetio se na Petrovskoj skupštini (1848), a
kulminirao je na Svetoandrejskoj skupštini svojim stavovima
0 narodnom suverenitetu i suverenoj narodnoj skupštini. Me­
đutim, rođen u omladinskim krugovima četrdesetih godina,
nije dobio svoj pravi nastavak u »Ujedinjenoj omladini srp­
skoj«, šezdesetih godina XIX veka. U čitavom svom razvitku,
1 u pretežnim svojim opredeljenjima, ona neće prevazilaziti
buržoasko-liberalne poglede. Ipak, prisutne primese radikal­
nijih buržoasko-demokratskih pogleda, mada u njoj nisu do­
minirale, biće dovoljne da dovedu do žučnih polemika koje
će se sve izrazitije razvijati i u pitanjima nacionalnih politi­
čkih i ideoloških orijentacija.

X
U uslovima režima kneza Mihaila, koji nije omogućavao
nikakva politička grupisanja, »Ujedinjena omladina srpska«,
osnovana u Novom Sadu, za liberalnu opoziciju u Srbiji i
njen deo koji se nalazio u emigraciji, predstavljala je upo­
rište političkog organizovanja i delovanja. Ali, nastala u su­
protstavljanju unutrašnjoj politici režima, ta je opozicija
ubrzo bila spremna da u ime »nacionalnih zadataka« ostavi
po strani »unutrašnje razmirice« i krene za knezom Mihailom
u ostvarenje »Velike Srbije«. I više ga je napadala što ne
sprovodi takvu nacionalnu politiku, nego zbog karaktera same
35
te politike. Nedoslednost liberala u pitanjima unutrašnje i
spoljne politike Svetozar Marković je u jednom od svojih
prvih članaka (»Velika Srbija«) u potpunosti razotkrio dajući
ujedno, i prvu širu osnovu svojih pogleda na povezanost unu­
trašnje i spoljne politike. Svoju kritiku i svoje poglede sve
je potpunije razrađivao prateći nova politička zbivanja posle
ubistva kneza Mihaila.
»Ujedinjena omladina srpska«, onako kako se njen po­
kret ispoljio u Srbiji (ostavljajući ovde po strani njen voj­
vođanski deo), bila je krajnji domašaj i (potpuna konfuzija)
buržoaske liberalne misli. Završio se neslavnim kompromisi­
ma sa namesničkim režimom, koji je zvučno najavljivao »no­
vu eru« u životu Srbije. Taj kompromis bio je izraz potrebe
ujedinjavanja birokratskih vrhova i mlade varoške buržoazi­
je koja je izrastala — podjednako ugroženih manifestacijama
narodnog nezadovoljstva i pojavom nove, revolucionarne mi­
sli. Na pomolu je bio društveni i politički pokret koji je odba­
civao kako buržoaski društveni koncept tako i buržoasko-bi-
rokratsko gledište na srpsko ujedinjenje. Pokret za koga je
oslobođenje i srpskog i ostalih balkanskih naroda bilo revolu­
cionarno delo, a ne akt kabinetske politike kojim bi se uvećao
broj podanika dinastije Obrenovića.
Već u svome početku novi pokret se ispoljio i u nasto­
janjima za novom orijentacijom Omladine. Ali, ni nova borba
za »reorganizaciju Omladine na novim načelima« neće imati
praktičnog uspeha s obzirom na sam omladinski pokret. Me­
đutim, kako je on bio najizrazitiji nosilac srpske nacionalne
misli, sukobi shvatanja biće od značaja što će ispoljiti pot­
puno suprotna gledišta na srpsku naciju, njeno »biće« i njene
istorijske zadatke, kao i na stvarne nosioce tih zadataka.
Buržoaski liberalizam nije imao snage, a ni namere da
daje revolucionarnu kritiku postojećeg unutrašnjeg poretka.
Spoljni program, ostvarenje »Velike Srbije«, nastojao je da
osveži širom koncepcijom srpske nacije i njenih zadataka na
oslobođenju i ujedinjenju. Ali, diferencirajući svoja gledišta
upravo u složenoj situaciji sedamdesetih godina XIX veka,
dakle i u konfrontaciji prema novim progresivnim stremlje­
njima, taj je koncept uopšte zaobilazio društveni i politički
razvitak Srbije u XIX veku. Odustao je od toga da u njego­
vim protivrečnostima istražuje stvarni karakter narodnog i
stvarna obeležja srpske nacije. Zaobilazeći čak i ustanke po­
četkom XIX veka, klasične po svome antifeudalnom karak­
teru i emancipaciji od tuđinske vlasti, vraćao se u srednji
vek. Posebno je u nemanjićskoj državi tražio »osnove snage
i veličine srpstva«, a na feudalnim ustanovama (npr. srednjo-
vekovnom saboru) zasnivao demokratski duh srpskog naroda,
mada je za to imao bliže i izrazitije istorijske priimere.
36
 Očigledno, i sam upregnut u režimsku borbu protiv tih
bližih istorijskih primera demokratizma u srpskom narodu,
liberalizam je išao za mistifikacijama vaskrsavajući i srednjo-
vekovnu državnost i srednjovekovno pravoslavlje kao osnove
srpske nacije. Pokušavao je da velikodržavnu koncepciju na-
dahne nacionalnim osobenostima i tradicijama Srba, a ujedno
se znatno više angažovao i na tome da nađe oslonca u širim
masama nego što je to činio raniji »birokratski« poredak.
»Srpsko jedinstvo« i »jedinstveni nacionalni zadaci« Srbije
— bili su fraze kojima je trebalo prikriti sve dublje unutraš­
nje društvene i političke protivrečnosti.
Upravo stoga viđenje one druge strane nacije, koje je
našlo izraza u delima Svetozara Markovića, ima veliki meto­
dološki značaj za posmatranje nacionalnog razvitka u protiv-
rečnostima srpskog društva njegovog doba. Ujedno, nije od
manjeg značaja i kao anticipacija rešavanja osobenih nacio­
nalnih problema u uslovima koje će stvarati socijalistički
razvitak.

XI
Sedamdesete godine XIX veka u srpskoj istoriji obele-
žavaju susret buržoaskih domašaja u izgradnji nacionalne mi­
sli sa prvim ali značajnim anticipacijama preobražaja nacije
u socijalističkom razvitku, ujedno i kao faktora toga razvitka.
Problematika postanka nacija u istorijskoj epohi prelaska iz
feudalnog u buržoasko doba, razmatrana kroz podsticaje koje
kapitalistički razvitak i borbe buržoazije daju nacionalnom
konstituisanju, sada već prerasta u problematiku novih isto­
rijskih uslova za dalji razvitak i dalje preobražaje nacije.
Kritika velikosrpske nacionalne misli nije bila samo kri­
tika političkih aspiracija režima i građansko-liberalne garni­
ture koja se spregla sa njim. Ona je u spisima Svetozara
Markovića polazila od stvarnih problema srpskog naroda i
zajedničkih problema balkanskih naroda, za čije je rešenje i
velikosrpska i svaka druga velikodržavna koncepcija bila su­
štinski neprihvatljiva. Polazeći od uslova i potreba društve­
nog i političkog razvitka kao opredeljujućeg sadržaja i samog
nacionalnog razvitka, Marković je mogao da razvije i nove
misli o srpskom narodu i njegovoj ulozi u revolucionarnim
procesima koji su zahvatali Evropu i Balkan.
Razotkrivajući smisao nastojanja režima da se prikaže
kao nosilac nacionalne ideje, Marković je, zadivljujućom
pronicljivošću, istakao povezanost između unutrašnje i spolj-
ne politike, unutrašnjeg pritiska i spoljnih hegemonističkih
aspiracija. Svoja shvatanja o rešenju nacionalnog pitanja u
balkanskim razmerama razradivo je i s obzirom na etničku
37
raznovrsnost i podjednaka prava na samostalnost svih naroda.
To nisu bile deklaracije, već ukazivanje na presudnost borbe
za ostvarenje takvih ekonomsko-društvenih uslova koji one­
mogućuju eksploataciju čoveka od strane čoveka, pa dakle i
nacije od strane nacije. Iz te osnove proizlazila bi i neophod­
nost političkog rešenja u smislu federacije oslobođenih
naroda.
Takav razvitak Marković je obeležavao kao nužno isto-
rijsko razrešenje društvenih i političkih odnosa u Srbiji, dakle
i kao smisao istorijskog kretanja srpskog naroda, na koji je
ukazao svojom istorijskom sintezom — delom Srbija na Isto­
ku. Jasno je razgraničio dva lika Srbije i izrazio svoje opre-
deljenje s obzirom na stvarne nosioce Srbije kao zajednice i
njenih istorijskih zadataka. »Srbija — to nije knez, nisu mi­
nistri, nisu načelnici i kapetani, sudi je i kmetovi, nadleštva i
kancelarije, Srbija — to je narod srpski što živi u Srbiji...
onaj narod, koji je u početku ovog veka započeo revoluciju
u Turskoj, započeo borbu za oslobođenje celoga srpskog na­
roda od tuđinskog gospodarstva... Zadatak je i dužnost toga
naroda da svoju revoluciju produži«. A govoreći o socijalizmu —
ne shvatajući ga kao jednu doktrinu pored ostalih doktrina,
već kao istorijski predstojeće društveno ostvarenje — istakao
je i »smisao socijalizma za Srbiju«. Upravo nadovezujući se
na ranije istaknuti zadatak srpskog naroda, on ga je na dru­
gom mestu i konkretizovao, u smislu socijalističkih ostvare­
nja. Praktični smisao socijalizma za unutrašnji razvitak srp­
skog naroda obeležio je sledećim rečima: »socijalni preobražaj
iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opštinske samo­
uprave; revolucija u Turskoj i federacija na Balkanskom po-
luostrvu«.
U federaciji Marković nije video samo politički oblik. To
je za njega bio nephodan oblik zajedništva koji je proizlazio
iz društvenog preobražaja i iz nacionalnog oslobođenja. To
je zajedništvo svoj smisao dobijalo upravo u novoj društvenoj
sadržini, koja je i omogućavala da se nacionalno pitanje reši
na načelima ravnopravnosti. S druge strane, kao što je taj
oblik društveno-politički izražavao uklanjanje svake eksplo­
atacije i političkog tutorstva, na istim suštinskim osnovama
predstavljao je i uklanjanje svake mogućnosti nacionalnog
ugnjetavanja i otvarao mogućnosti stvaranja ravnopravne vi­
šenacionalne, zajednice. A na nju su i srpski narod i drugi na­
rodi Balkana bUi upućeni zbog više razloga. Stoga nije samo
neka formalna sličnost što se te anticipacije u znatnoj meri,
i po obliku i po suštini, povezuju sa sadašnjim zajedništvom
naroda i narodnosti u samoupravnoj socijalističkoj Ju­
goslaviji.
Prema tome, nije reč o nekoj doktrinarnoj anticipaciji.
Praktična rešenja Marković je sagledavao u konkretnom po­
38
ložaju srpskog naroda, jedinstvenoj osnovi i za odbacivanje
velikosrpskog koncepta, i za puteve stvarnog oslobođenja i
ujedinjenja i srpskog i drugih naroda. Markovićevo shvatanje
je postalo i samo velika istorijska tekovina stoga što se obli­
kovalo kao sagledavanje objektivnih zakonitosti kretanja dru­
štvene stvarnosti ka novim razrešenjima.

XII
U analizama postanka nacije, kroz nastanak buržoaske
epohe, velika se pažnja posvećivala ekonomsko-društvenim
odnosima, društvenim pokretima, društvenim shvatanjima i
političkim delovanjima; objašnjavala se uloga prosvetiteljstva
u nacionalnom »buđenju«, značaj avangardne buržoasko-de-
mokratske misli za razradu sadržaja i oblika novih kategorija
naroda i nacija, i izgrađivanje samosvesti o novom zajedni­
štvu. Ali, još nisu šire zasnovana naučna istraživanja o tome
kako se dalje društveno i političko kretanje u XIX veku,
progresivna društvena snaga kao što je proleteri jat i progre­
sivna misao kakva je socijalistička, konkretno ispoljavaju kao
faktori novih sadržaja nacionalnog, adekvatnih ovom zajed­
ništvu u novim istorijskim uslovima. A ti uslovi nisu bili
manje dinamični, i nisu bili manje sposobni da ukažu na
puteve razvitka novih sadržaja, u novoj integralnosti društve­
nog i nacionalnog, koja nije identična onoj, iz nastanka bur­
žoaske epohe.
Pri posmatranju istorijski prelomne situacije u Srbiji se­
damdesetih godina XIX veka, već se izrazito uočava da se
srpska nacija u svome razvitku ne može obeležavati samo sa
gledišta konstitutivnih elemenata i faktora iz vremena njenog
nastanka i presudnosti tadašnjih društveno-političkih faktora.
Odnosno, sve je izrazitije dejstvo novih ekonomsko-društve-
nih i političkih odnosa i faktora, najavljujući nove kvalitete
nacionalnog kao zajedništva koje nema samo istorijski nasta­
nak već ima i istorijski razvitak.
Prethodno ocrtavanje postanka srpske nacije i njenog
razvitka do sedamdesetih godina XIX veka, sa političko-isto-
rijskog aspekta, ne daje potpunu istorijsku sliku, ali daje
osnovu za šire razastiranje metodoloških problema koji se
javljaju pri konkretnim istraživanjima i interpretacijama
ukupnog istorijskog razvitka. Posebno se nameće pitanje zbog
čega sedamdesete godine XIX veka i u Srbiji predstavljaju
krupnu istorijsku prekretnicu, i u kome se smislu dalji naci­
onalni razvitak nadovezuje na nju. Pri tome, bio je očigledan
smisao krupnih istorijskih najava nove epohe koja prevazilazi
buržoasku epohu; ali, nedostajale su mnoge dimenzije onog
39
istorijskog kretanja, koje otvara i realne uslove za istorijska
ostvarenja.
Značaj sedamdesetih godina XIX veka u istoriji Srbije
i tadašnjih socijalističkih shvatanja društvenog i nacionalnog
nije rezultat nikakvih istorijskih slučajnosti. Stoga i činjenica
što se pri razmatranju istorijskih »nadovezivanja« i »konti­
nuiteta«, u vezi sa izvesnim suštinskim pitanjima savremenih
ostvarenja, ukazuje na taj period kao na značajnu tradiciju.
Od buržoaskih revolucija do Pariške komune, raste jedna
društveno-politička (klasna) protivrečnost, dovoljno snažna
da jasno najavi epohu koja će doći posle buržoaske; ali, i
sa odnosom snaga koji je ukazivao da će mnogi teški i ne-
izbežni potresi i borbe pratiti puteve ka toj epohi. Sva su ta
saznanja već do sedamdesetih godina XIX veka, u opštim
evropskim razmerama revolucionarnih kretanja, dobila svoje
glavne konture, pa i mnoge određenije elemente. Naravno,
zadaci koji su se istorijski najavljivali već tada, nastankom
novih klasnih društvenih i političkih protivrečnosti, mogli su
se rešavati tek u novijim i savremenim istorijskim uslovima.
Ali, iz te iste osnove potiče i misaona srodnost vremenski
dosta razdvojenih perioda revolucionarnih najava i revoluci­
onarnih ostvarenja.
Ekonomsko-društveni razvitak u drugoj polovini XIX
veka vodio je izvesnoj stabilizaciji buržoaskog poretka, u sva­
kom slučaju izrazitoj prevlasti uticaja buržoaske klase. To je
u priličnoj meri suzilo revolucionarna nastojanja na novu
istorijski progresivnu klasu, proletarijat. Poražen u svojim
revolucionarnim istupanjima do Pariške komune (ali ne i u
razvitku revolucionarne svesti), proletarijat je u novim uslo­
vima razvitka kapitalizma i građanskog društva, u svom no­
vom sopstvenom rastu, morao da se organizuje kao samostal­
na društvena snaga. S druge strane, i relativnu konsolidaciju
novih nacionalnih država pratila je hegemonija buržoaske
klase i u nacionalnim odnosima. U takvom društveno-politi-
čkom integritetu kakav predstavlja nacija, nije moglo doći
do odlučnijih promena (ni u samim shvatanjima), sve do
nove revolucionarne situacije, u kojoj će se proletarijat ja­
viti kao istorijski predstavnik celog društva.
U razvitku Srbije te činjenice nisu od manjeg značaja.
Bez obzira na prirodu realnih ili pretpostavljenih društvenih
odnosa, koji su u Srbiji sedamdesetih godina XIX veka uticali
na ocene o nastanku revolucionarne situacije (i u pitanjima
nacionalnog oslobođenja), sama situacija nije bez osnova pod-
sticala revolucionarna gledišta s obzirom na rešavanje unu­
trašnjih i spoljnih odnosa. A ta gledišta su upravo obuhva-
tala integritet društvenog i nacionalnog, prevazilazeći kon­
cept, a i uticaj, buržoaskih nastojanja.
40
 XIII
Od sedamdesetih godina XIX veka do prvog svetskog.
rata protivrečnosti u nacionalnom razvitku Srbije zaoštravaju
se i u unutrašnjim i u spoljnim aspektima: u unutrašnjim —
daljim društvenim diferenciranjem, jačanjem buržoazije, osi­
romašenjem i proletarizacijom masa; u spoljnim — početkom
ostvarivanja buržoaskih velikosrpskih aspiracija, pa i poku­
šaja da se obezbedi hegemonija na Balkanu koja bi čak i
njih prevazilazila.
Velika Istočna kriza, koja se otvorila 1875. godine na
Balkanu, nije dovela do revolucionarnog puta u dovršenju
oslobodilačkih borbi protiv turske vlasti i konstituisanju no­
vih odnosa na Balkanu, onako kako je bilo obeleženo revolu­
cionarnim shvatanjima i programima.
Posle srpsko-turskih ratova i mnogih unutrašnjih obra­
čuna u Srbiji, ali i kao posledica novog ekonomskog i klasnog,
razvitka, dolazi do relativne konsolidacije buržoaskog poretka.
Ne ispoljavaju se dublje društvene krize i revolucionarne si­
tuacije, kakve su pratile raniji razvitak. Pored toga, sve
do početka XX veka nema izrazitijih povoda za ispoljavanje
neposrednijih spoljnopolitičkih aspiracija. To je uticalo i na
slabljenje neposrednijih i izrazitijih klasnih društvenih i idej-
no-političkih borbi, i na preovladavanje oštrijih političkih su­
koba među buržoaskim političkim strankama, dsprepletanim
čestim dvorskim državnim udarima.
Tek od 1903. godine, promenom političkog režima u Srbi­
ji i promenama u balkanskoj situaciji, nastaju izrazitiji uslovi
za oživljavanje društvenih i idejnih borbi i, kao deo tih borbi
— sukoba u shvatanjima nacionalnih zadataka Srbije u no­
vim istorijskim uslovima.
Velike krize turske vlasti na Balkanu praćene su novim
talasima buržoaskog nacionalizma, sa novim dimenzijama na­
cionalističkih aspiracija. Velikosrpska buržoazija, u ekonom­
skoj i političkoj zavadi i sa Austro-Ugarskom (posebno od
»carinskog rata« 1906), tražeći oslonac kod carske Rusije,
upravlja svoje poglede prema Makedoniji, a ubrzo i prema
Albaniji. »Izlaz na more« ističe se kao imperativ ekonomskog,
opstanka, ali kako je ka njemu vodilo zavojevanje i nacional­
na hegemonija, nisu manje isticani »nacionalni interesi« Srbi­
je. Utoliko više su isticani, što se nastojanja za novom he­
gemonijom nisu mogla pravdati ni buržoaskim shvatanjem
srpskog nacionalnog ujedinjenja, jer su se daleko prelazile
srpske etničke granice.
Na drugoj strani, ali u vezi sa navedenim procesima,
nastaju nedovoljno ispitana pomeranja u masi nacije, koja
su uticala na preslojavanja u seljaštvu i na njegova oprede-
ljenja. Radnička klasa bila je tek u svome prvom rastu i nije
41.
•se moglo računati sa nekom njenom samostalnom odlučuju­
ćom ulogom. U nacionalnom smislu, inicijative su prešle u
ruke buržoazije.
Srpska socijaldemokratska stranka, prema svojim opre-
deljenjima u klasnoj političkoj borbi, kao i u nacionalnom
pitanju, značajno je doprinela shvatanju novog nacionalnog
položaja Srbije. Oštro je razobličavala buržoasku nacionalisti­
čku politiku u najkritičnijim situacijama aneksione krize
(1908), balkanskih ratova (1912/1913) i prvog svetskog rata.
U tome je posebno Tucović, u svojoj političkoj i publicističkoj
delatnosti, produžavao one borbe koje je svojevremeno vodio
Svetozar Marković protiv buržoaskih aspiracija za ekspanzi­
jom i potčinjavanjem drugih naroda.
Međutim, slično se ne može reći za pitanje integralnijeg
shvatanja nacije, konkretno i sagledavanju ukupnog položaja
srpske nacije i puteva njenog daljeg razvitka. Tu nije bilo
one širine kojom se sedamdesetih godina XIX veka zahvatala
ukupnost društvenih odnosa Srbije, njenih novih integrišućih
snaga, kao snaga daljeg pokretanja narodnih masa na nova
istorijska ostvarenja. Neophodna su posebna izučavanja, sa
ukupnih nacionalnih aspekata, da se proceni koliko je stavo­
vima prema klasnom radničkom pokretu i prema »seljačkom
pitanju«, početkom XX veka, mogla da se otvara neka ne­
posrednima perspektiva širih progresivnih nacionalnih ostva­
renja. Ali, izgleda neosporno da je socijaldemokratija zaosta­
jala za onim naporima koje je buržoazija uložila u mobilisa-
nje »nacije« shodno svojim hegemonističkim interesima.
Zaostajala je i zbog toga što je novu istorijsku situaciju obe-
ležavao prvi talas rasta radničke klase u Srbiji. Trebalo je
preći na njeno organizovanje i izgrađivanje njene klasne sve­
sti, a stalno se boriti i protiv neposrednih nasrtaja buržoazije.
U takvoj situaciji nedostajalo je daha i snage za organizova­
nje, pa i za dublje shvatanje šireg masovnog pokreta koji bi
svojim nastojanjima izražavao i nove istorijske klasne inte­
rese, a kroz njih i novo biće srpske nacije i novi karakter
međunacionalnih odnosa.
Taj istorijski zadatak sagledavanja i rešavanja nacional­
nog pitanja u višenacionalnom zajedništvu preuzeće KPJ.

U prethodnim razmatranjima obuhvaćeni su periodi po­

stanka i razvitka srpske nacije, koji su manje izučavani u
širem kontinuitetu, a još nisu potpuno dovedeni do novijih
zbivanja, od vremena stvaranja Jugoslavije u ishodu prvog
svetskog rata i početka delatnosti KPJ. Tada, ujedno, nastaje
novi razvitak, u posebnim istorijskim uslovima i okvirima.
42
Proces daljeg razvitka srpske nacije ostvaruje se u uslovima
višenacionalne jugoslovenske države.
Nacionalno pitanje u okviru borbe KPJ za revolucionarni
društveni preobražaj i nacionalnu ravnopravnost, zatim kroz
narodnooslobodilačku borbu i nacionalni razvitak u procesu
izgradnje socijalističkih odnosa, potpunije su obrađeni nego
prethodni razvitak, do prvih decenija XX veka. Upravo je
ta nesrazmera i imala za posledicu da se različite pseudona-
učne interpretacije i mnoga buržoaska istorijska i ideološka
vrednovanja povlače na teme i probleme ranije srpske isto-
rije, gde su se i u prošlosti razvijale mistifikacije podsticane
velikosrpskim nacionalizmom.
Ignorisanje protivrečnosti i otvorenih pitanja nacional­
nog konstituisanja od vremena postanka srpske nacije, koja
je postavljala ranija revolucionarna društvena misao sa svo­
jim gledištima na položaj i zadatke srpskog naroda, imalo je
za cilj i da se, posredno, ospori značaj revolucionarnih ostva­
renja savremenog doba za nacionalni razvitak Srba. Stoga su
se zaobilazile ili potcenjivale ranije revolucionarne anticipa­
cije, koje jasno ukazuju na kontinuitet revolucionarnih na­
stojanja.
Pitanje odnosa prema prošlosti postavlja se, dakle, kao
pitanje odnosa prema protivrečnostima njenog društvenog i
nacionalnog razvitka, i prema nastojanjima da se uklanja­
njem društvenih i političkih protivrečnosti ostvari potpunije
nacionalno zajedništvo, oslobođeno unutrašnjih i spoljnih
konfliktnih odnosa prethodne istorijske epohe. Reč je o na­
cionalnim težnjama i nacionalnim ostvarenjima, koja tek u
uslovima samoupravnog socijalizma skidaju istorijski balast
buržoaskih interesa manifestovanih u nacionalističkim aspi­
racijama.
U tome razrešavanju istorijskih protivrečnosti i leži ot­
klanjanje mogućnosti da istorijska prošlost srpskog naroda
bude uporište nacionalističkih interpretacija. Istorijska viđe­
nja progresivnih kretanja, ocrtana u ranijoj revolucionarnoj
misli, sa svoje strane takođe postaju snažno oruđe u potiski­
vanju nacionalističkih shvatanja i interpretacija sa svih
pozicija.

43
 DRAGOSLAV JANKOVIC
SRPSKA DR2AVA I NASTAJANJE SRPSKE NACIJE
Tvrđenje da nacija teži stvaranju države i, obratno, da
država ima značajnu ili presudnu ulogu u formiranju nacije;
drugim recima: da država i nacija izazivaju jedno drugo; ili,
drukčije i još uopštenije rečeno: da postoji određena među­
zavisnost i uzajamna povezanost između procesa stvaranja
modernih država i procesa formiranja nacija — takva ili slič­
na formulisana tvrđenja nisu ništa novo ni retko u sociolo­
škoj, istordjskopravnoj, ustavnopravnoj ili politikološkoj lite­
raturi. Kod nas u Srbiji srešćemo ih kod mnogih autora, i
konzervativnih i marksističkih, i starijih — kod jednog Slo­
bodans Jovanovića,1 a i kod novijih, savremenih — jednog
Naj dana Pašića’2 na primer.
No takva tvrđenja, bilo da su uopštena ili imajući u vidu
samo srpsku državu i naciju, nalaze se u našoj literaturi kao
više ili manje uzgredno rečeno. Koliko nam je poznato, nema
nijednog posebnog rada u kome bi se svestrano, s gledišta
više relevantnih disciplina a u osnovi s istorijskim pristupom,
konkretno istraživao proces formiranja srpske nacije i u kome
bi se, u sklopu takvog istraživanja, posebna pažnja obratila
na državu kao na jedan od određujućih faktora u tome pro­
cesu. Ovaj nedostatak bi se, možda, mogao donekle objasniti
time što je proces formiranja srpske nacije, uostalom kao i
drugih nacija na Balkanu, bio veoma komplikovan, što se
ostvarivao najsporije, najneravnomemije i pod najsloženijim
uslovima,3 pa je verovatno to jedan od razloga što do sada
i Država, Sabrana dela, XIII, Beograd, str. 197—198.
* Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Beograd, 1973, str
33—35.
* Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Beograd,
1973, str. 83.

45
nije bio predmet širih, detaljnijih i svestranijih naučnih is­
traživanja.
U ovom prilogu, koji ima prvenstveno metodološki ka­
rakter i namenu, pokušaćemo da ukažemo na potrebu i ko­
risnost istoriografskog pristupa problemu nastanka srpske
nacije, a posebno uloge države u tom nastajanju. Nije nam
svrha da se upustimo u istraživanja tog problema, već samo
da skrenemo pažnju na pitanja koja bi, s gledišta istorije a
posebno državnopravne istorije, valjalo proučiti, pa eventu­
alno i kako proučiti. Jer verovatno zbog oskudice u naučno
zasnovanim radovima nisu samo u svesti običnih ljudi nego
i u stručnoj literaturi, čini nam se, retka proizvoljna tvrđenja
i ocene, nekritički, sa primera zapadno-evropskih nacija pre­
uzete i neproverene šeme, kao i na prvi pogled primamljive
a u suštini sumnjiva uopštavanja.
1. — Prvi pomeni o Srbima u X veku, u poznatom spisu
Konstantina Porfirogenita De administrando imperio, kao i
u drugim vizantijskim i ostalim izvorima do XII veka, ne
omogućuju da se dozna što, bliže i sigurnije, o Srbima kao
etničkoj grupaciji toga vremena, o njihovoj etničkoj strukturi
i svesti. Na osnovu analogija s drugim društvima na istom
stepenu razvitka i uz određeno korišćenje kasnijih izvora,
stvorili smo izvesnu sliku o putu prelaska Srba iz prvobitne
zajednice, tj. iz plemenskog života u državni život, ali pot­
puno je istorijski neodređen i nejasan njiihov put od rodov-
sko-plemenskih zajednica, u kojima su se doselili na Bal­
kansko poluostrvo, u teritorijom povezanu narodnu zajedni­
cu, u srpski narod. Isto tako nije istraženo ni pitanje da li
su, i u kojoj meri, te prve, takozvane ranofeudalne državice
uticale na etničko zbližavanje, povezivanje, udruživanje, for­
miranje narodne celine. Direktnih izvora za ovaj najstariji
period srpske istorije, do XII veka, kao što je poznato, nema.
Ali, ne bi li se ipak novim čitanjem i kasnijih, poznatih izvo­
ra moglo i što novo iščitati, doznati ili bar naslutiti o tome?
Situacija s izvorima posle XII veka, onima iz nemanjić-
kog perioda, relativno je bolja; bogatiji izvori iz tog razdoblja
omogućuju nam da bolje sagledamo ulogu države u formira­
nju srpskog naroda. Istoričar Sima Ćirković, koji je prvi,
u nekoliko svojih radova,4 otvorio ovaj problem, našao je da
je, počev još od Nemanje, pripadanje državi Nemanjića, koja
je u svoje vreme shvatana istovremeno i kao svetovna i kao
religijska zajednica, povezivalo ljude u jednu etničku celinu
— »stado«, kako su tu celinu biografi XIII veka nazivali.
4 Enciklopedija Jugoslavije, 7, Zagreb 1968: Srbi, Etnički razvoj:
Pravoslavna crkva u srednjovekovnoj srpskoj državi, zbornik: Srpska
pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd 1969, str. 35—51.; Moravska
Srbija u istoriji srpskog naroda, zbornik: Moravska škola i njeno doba,
Beograd, 1972, str. 101—109.

46
 Tu je zajednicu pripadnika nemanjićke države i srpske crkve,
nerazdvojno združenih, gotovo sjedinjenih, srpska država po­
jačavala i učvršćivala u svesti širokih slojeva, proglašujući
vladare nemanjićke dinastije za svetitelje, a oni su, sa svoje
strane, takođe raznim sredstvima širili i podržavali taj svoj
kult, kult vladara-svetitelja. »Etničko jezgro zaštićeno i ne-
govano u čvrstoj ljusci narodne države« prvih Nemanjića bilo
je poljuljano za vreme cara Dušana zbog njegovih univerza-
lističkih ambicija, a još više za vreme cara Uroša zbog raspa­
da dotle jedinstvene države na samostalne oblasti više feudal­
nih gospodara. Međutim, posle 1370. godine ne samo što je
bila prevaziđena kriza već su u vreme Despotovine bili stvo­
reni i uslovi — tvrdi Cirković — da se srpska etnička svest
konsoliduje: na severu Srbije obrazovao se kontinuirani etni­
čki prostor, pojačan seobama krajem XVII i u XVIII veku.
Poslednji Brankovići, verni tradicijama nemanjićkih vreme­
na, nastojali su da obnavljaju srpski državni i srpski crkveni
život i da ih povezuju, sasvim po ugledu na Nemanjiće. Na
tom su se prostoru stvarali uslovi da se srednjovekovne tra­
dicije pronesu i tokom teških vremena turske vlasti, i da se
stvore osnovi za kasnije (u XVIII veku) rađanje moderne
srpske nacionalne svesti.
Ova inteligentno sagledana i koncipirana slika, ovde samo
najsumarnije prikazana, u kojoj nam je Cirković ukazao na
najtešnju povezanost države, crkve i naroda u srpskom sred­
njem veku, zasluživala bi da se dopuni istraživanjima još i
u nekim drugim pravcima. Do cara Uroša srednjovekovna
srpska država bila je »sve jače centralizovana«, ali samo u
političkom smislu; istovremeno i stalno ona je bila, u dru-
štveno-ekonomskom smislu, feudalno razdrobljena. Kako je i
koliko ta feudalna rascepkanost uticala na etničku celinu, na
njeno jedinstvo i na svest o etničkoj celini? Vlastelin je van
svake sumnje imao svest, verovatno razvijenu svest (klasnu)
o svojoj pripadnosti svom, tj. vlastelinskom, staležu kao i
svest (političku) o pripadnosti svom vladaocu, odnosno svojoj
državi (u feudalnom poretku vladalac je bio oličenje države,
te se pojam države najčešće poklapao s pojmom vladaoca).
Ali, da li je imao, i u kojoj meri, i svest (etničku) o pripad­
nosti srpskom narodu? Zanimljivo bi bilo ako bi se moglo
nešto više doznati, i reći, o odnosima srpske i grčke vlastele
u vreme kada se Srbija, posle kralja Milutina, proširivala i
na južne, vizantijske teritorije. Analogno pitanje valjalo bi
postaviti i za sebe: da li je njihova svest o klasnoj pripad­
nosti bila potisnula, sasvim (kao npr. u slučaju vlaha) ili
ne, njihovu svest o etničkoj pripadnosti? Koliko je jezik bio
zajednički za vlastelu i sebre i isti za razne oblasti srednjove­
kovne Srbije? Ispitivanja tih i drugih sličnih problema su,
razume se, izuzetno teška, prvenstveno zbog oskudice rele­
47
vantnih istorijskih izvora, ali medievisti, koji su danas kod
nas s nekadašnjih istraživanja isključivo političke istorije s
uspehom prešli i na istraživanja društveno-ekonomske i kul­
turne problematike, mogli bi, i trebalo bi, da prošire svoja
interesovanja i na etničke odnose (razume se, ukoliko to
razni izvori dopuštaju, a to bi značilo da starim izvorima
priđu na nov način, s novim interesovanjem i s novim pita­
njima (od kojih smo samo neke gore pomenuli).
2. — S konačnim padom Srbije pod tursku vlast u XV
veku nastala je i dotadašnja uloga srpske države — nema-
njićke i moravske — u konstituisanju i konsolidovanju etni­
čke svesti srpskog naroda. Istovremeno je ekonomsko napre­
dovanje — koje se u vreme despotovine ispoljavalo u porastu
proizvodnje, osobito u proširenoj eksploataciji rudnika, zatim
u daljem razgranjavanju trgovine, zanatstva itd. — turska
vladavina, uopšte uzev, zaustavila ili usporila, a time je
stvarno odložena i pojava novih društvenih snaga i proces
njihovog povezivanja i zgušnjavanja. Ali funkciju koju je u
povezivanju naroda i formiranju srpske etničke svesti ostva­
rivala srednjovekovna srpska država nastaviće da vrši srpska
pravoslavna crkva, u jednoj patrijahalnoj i konzervativnoj
društvenoj sredini, preuzimajući u izvesnom smislu na sebe,
posebno u periodu obnovljene Pećke patrijaršije, i onaj deo
koji je dotle obavljala država. Srpska crkva, tj. srpska pa-
trijaršija 1557—1767. godine nije predstavljala produženje
niti obnavljanje srednjovekovne srpske države, niti je bila
nekakva »država u državi«, tj. teokratski upravljana država
u okviru osmanske države, kako su to neki autori (L. Hadro-
vic, a od naših P. Popović, J. Radonić i dr.) pokušavali da
prikažu,5 ali je ona, koristeći se dodeljenim povlasticama, ne
samo preuzela izvesne društveno-političke funkcije i okuplja­
la sve narodno-samoupravne organe nego je, što je za našu
temu značajnije, u najvećoj meri integrisala srpski narod,
okupljala sve pripadnike naroda, pomažući mu time da se
odupre asimilaciji i da održi celinu. U društvu u kome je
pripadnost religiji određivala i društveni status, klasnu pri­
padnost (kao što je to bilo izrazito u severnoj Srbiji krajem
XVIII veka: hrišćani — raja, a muslimani — gospodari, vla­
dajući sloj), crkva je morala da ima još veći značaj i uticaj
u narodu nego što ga je imala u nemanjićkoj državi. I kada
su njeni feudalni vrhovi sarađivali s Turcima, pa i kasnije
kada je krenula ustaničkim putem, srpska pravoslavna crkva
u periodu turske vlasti odigrala je prvorazrednu ulogu u po­
litičkom i etničkom okupljanju, odbrani i održavanju srpskog
naroda kao posebne etničke grupacije. Na idejnom planu
srpska crkva je i pod Turcima prenosila i dalje gajila nema-
5 M. Mirković, Pravni položaj i karakter srpske crkve pod tur­
skom vlašću (1459—1766), Beograd, 1965, str. 151—152.

48
 njićku tradiciju o vladarima — svetiteljima i uopšte svest o
državi.
Drugi značajan faktor, pored crkve, u formiranju i oču­
vanju etničke svesti srpskog naroda pod turskom vladavinom
i u prenošenju i očuvanju mita o velikoj srednjovekovnoj
carevini bila je usmena narodna književnost, a pre svega
epska poezija. Junačka epika i narodna poezija uopšte odi­
grale su ulogu vrlo efikasnog instrumenta u očuvanju i raz­
vijanju etničke, kao i kasnije nacionalne svesti srpskog na­
roda. O udelu usmene narodne poezije, slično uostalom kao
i kod udela srpske pravoslavne crkve, u formiranju etni­
čke i nacionalne svesti u Srba pisalo se kod nas dosta i
relativno često. No stiče se utisak da je to pisanje pretežno
literarnog, ili kvaziliterarnog karaktera (pisalo se najviše o
sadržaju junačkih pesama, o likovima u narodnim pesmama
kao nosiocima vekovne borbe za slobodu, oličenjima heroj­
stva, o moralnim shvatanjima naroda, itd. i si.), a mnogo
manje naučnog, istorijskog, odnosno sociološkog karaktera
(da bi se utvrdilo, konsultovanjem putopisa i drugih izvora,
kada su i kako najpre nastale gde su se od XV do XVIII veka,
u kojim sredinama i uslovima, pevale, i si.).
'i'reći značajan faktor u konstituisanju etničke svesti pod
turskom vladavinom i u njenom kasnijem prevođenju u na­
cionalnu svest bile su: seobe, etnička pomeranja i kretanja
srpskog naroda. Etnička pomeranja Srba iz stare Raške i s
Kosova i Metohije prema severu u moravsku Srbiju započela
su, kao što smo već pomenuli, još u periodu Despotovine. U
drugoj polovini XV veka i u XVI veku ta su se seljenja
nastavila preko Save i Dunava. Pred najezdom Turaka, zbog
njihovih pustošenja, pljačkanja i terora, Srbi su tokom turske
vladavine kolonizirali južnu Ugarsku dopirući daleko na se­
ver. Istovremeno je jedan deo naselio i opustošene bosanske
i hrvatske krajeve — Bosansku krajinu, Liku, severnu Dal­
maciju. U tim seobama, u zbijanju i zgušnjavanju redova
radi očuvanja, u otporima prema tuđinu — morala je da jača
etnička svest Srba.
Posebno u južnoj Ugarskoj (današnjoj Vojvodini), posle
velike seobe 1690. godine, formirala se značajna kompaktna
masa Srba; u njoj su se nalazili najugledniji i najimućniji
stanovnici varoši i narodne starešine koji su stajali na čelu
protivturskog ustanka, pa su zbog toga i morali da emigri­
raju. U novoj sredini čiji je ekonomski, društveni i kulturni
život bio razvijeniji od onog u Turskoj, Srbi su se nalazili
u više-manje stalnoj borbi za svoju posebnu teritoriju ili za
svoje autonomne organe vlasti, što ih je sve zbijalo i jačalo
njihovu etničku svest. Reklo bi se da se ovaj faktor seoba,
u tumačenju formiranja srpske nacije, nije uzimao u obzir
u svoj svojoj kompleksnosti i u meri koju zaslužuje.
49
 3. — U Vojvodini je tokom XVIII veka stalno jačao sloj
srpskih trgovaca i zanatlija, iz koga se vremenom razvilo
srpsko građanstvo kao odlučujući faktor u borbama za auto­
nomiju, za očuvanje »privilegija« i za razvoj svoje, nacional­
ne kulture. Posle terezijanskih ratova (1740—1763) taj sloj
srpske (i cincarske) trgovačke buržoazije društveno-ekonom-
ski je još više ojačao i u drugoj polovini XVIII veka intenzi­
virao borbu za svoju autonomiju i za vodeću ulogu u kulturi.
I dok je ranije protiv germanizacije i mađarizacije istupao
vazda pod vodstvom ili zajedno s pravoslavnom crkvom (koja
ga je, između ostalog, i materijalno pomagala), sada je taj
građanski sloj vodio borbu koja će, osobito pod uticajem
antiklerikalnih reformi Josifa II pretposlednje decenije XVIII
veka, dobij ati sve više prosvetiteljsko racionalni karakter.
Ideolog tadašnjeg vojvođanskog građanstva, Dositej Obrado-
vić, zalagao se uporno, upravo u to vreme, za prosvećenost,
protiv svemoći vrhova pravoslavne crkve i zloupotreba klera,
za svetovnu školu, za nastavu na maternjem jeziku, za na­
rodni jezik i u književnosti, za jednostavnije pismo, ukratko:
za sve one uslove koji bi trebalo da doprinesu pojavi novog,
antifeudalnog društva.
U toku Kočine krajine (tj. austrijsko-turskog rata
1788—1791) ratovali su protiv Turaka zajedno Srbi iz Srbije
(beogradskog pašaluka) i Srbi iz Vojvodine (južne Ugarske).
Njih su povezivale ne samo zajedničke tradicije i zajednička
vera nego i »trgovina stokom, koja je srbijanske trgovce i
njihove vojvođanske ortake, preko Pančeva, Zemuna i Mi-
trovice, Novog Sada i Osijeka dovodila do Soprona, Beča i
Budima«.6
Za Srbe u Vojvodini, ne samo za vreme vladanja austrij­
skog cara Josifa II nego i neposredno posle njegove smrti
(1790. godine), nastale su relativno povoljnije okolnosti. Nji­
hov narodno-crkveni Temišvarski sabor, održan na inicijativu
bečkog dvora 1790. godine, tražio je da se Srbima južne
Ugarske dodeli autonomna teritorija u Banatu. To im u Beču
nisu dali, ali umesto toga Srbi su 1791. dobili Ilirsku dvorsku
kancelariju u Beču, a Mađari su bili prinuđeni da Srbima
potvrde neke ranije privilegije, kao, pravo slobodnog vero-
ispovedanja pravoslavlja, da mogu biti činovnici i sopstvenici
nepokretnosti i dr.
Nekako u isto vreme, južno od Save i Dunava, u beo­
gradskom pašaluku nastale su posle Kočine krajine, odnosno
posle Svištovskog mira kojim je taj rat bio zaključen, takođe
značajne promene koje su najvećim svojim delom išle Srbima
u prilog i u njihovoj sredini stvarale uslove za formiranje
• S. Gavrilović, Vojvodina i Srbija u vrem e Prvog ustanka, Novi
Sad, 1974, str. 14.

50
 srpske nacionalne svesti i ideologije. Među tim društveno-
-ekonomskim i političkim promenama posle Svištovskog mira
poseban značaj i odlučujući uticaj na formiranje i jačanje
nacionalne svesti Srba imale su dve osnovne okolnosti, obe
proizišle iz fermena sultana Selima III od 1793. i 1794. godine
— sloboda trgovine i proširenje lokalne samouprave u beo­
gradskom pašaluku. Zahvaljujući tome, a u vezi i s drugim
prirodnim okolnostima i političkim promenama, u beograd­
skom pašaluku su se, osobito krajem XVIII veka, trgovina
stokom i uopšte robno-novčani odnosi i privredni život razvi­
jali brže, a uporedo s njima i elementi novog, buržoaskog
društva. Posle drugog svetskog rata istoričar Dušan Perović
je, prvi kod nas, obratio pažnju na društveno-ekonomske
procese uoči i u toku prvog srpskog ustanka, ističući njihov
značaj i njihov uticaj na karakter i društvenu, klasnu sadr-
žinu srpskog ustanka. Perović je posebno skrenuo pažnju na
proces formiranja i na ulogu sloja trgovaca — seoske bur­
žoazije (gazdinske kuće i zadruge) seljaka obogaćenih trgovi­
nom, sa razgranatim vezama kako u narodu tako i sa Tur­
cima i prekosavskim Srbima. Po njemu, ojačala i proširena
»knežinska autonomija, s jedne strane, odražava taj proces,
a s druge, daje i osnove za njegov brži razvoj. Seoska buržo­
azija sa gledišta svojih trgovačkih interesa i već ostvarenih
pozicija autonomne vlasti ima i nov odnos prema turskom
feudalizmu, daje nov sadržaj narodnim zahtevima i unosi
novu određenu perspektivu u oslobodilačku borbu kojoj se
stavlja na čelo«.7 Ta skica društveno-ekonomskih procesa u
beogradskom pašaluku uoči i za vreme ustanka (koju Perović,
na žalost, nije stigao da šire i dublje razradi) objašnjava suš­
tinu procesa buđenja i jačanja srpske nacionalne svesti, i
zato bi je valjalo dalje razviti i produbiti, budući da sadrži
neke najhitnije tačke koje objašnjavaju početke i suštinu
procesa stvaranja srpske nacije u Srbiji.
Prema tome, robno-novčana privreda i počeci kapitali­
stičkih društveno-ekonomskih odnosa kao i s njima povezani
procesi nacionalnog buđenja, formiranja nacionalne svesti ja­
vili su se najpre među Srbima nastanjenim u južnoj Ugar­
skoj, dakle u tuđinskoj, austrijskoj državi, a potom i među
Srbima u beogradskom pašaluku, dakle opet u tuđinskoj tur­
skoj državi (nastavljajući potom da se razvijaju i jačaju u
ustanku, tj. u nacionalnoj srpskoj državi prvog srpskog ustan­
ka). Znači li to da država nije imala uticaja na proces stva­
ranja srpske nacije ili, drugim rečima, da slučaj formiranja
srpske nacije protivreči onome što smo u početku rekli o
vezi između države i stvaranja nacije? Ne. Veza između njih
postoji, samo valja razlikovati situaciju u višenacionalnoj,
7 D. Perović, Teze za srpsku istoriju, »Savremena škola«, Beo­
grad, br. 9—10/1948, str. 5—6.

51
odnosno u tuđinskoj državi od situacije u nacionalnoj državi.
U višenacionalnoj državi, kao što je bila Austrija, država tj.
vladajuća klasa vladajuće nacije vršila je pritisak, ekonomski
i politički, na Srbe u svojim granicama, sputavala njihove
težnje za autonomnim životom, odnosno za samostalnošću,
ponekad ugrožavala i njihov politički i etnički opstanak, a
time, na tako reći negativan način, ubrzavala proces, odigrala
ulogu neke vrste katalizatora u nastajanju srpske nacije. U
tuđinskoj Turskoj pak, pod režimom okupacije, srpski narod
u beogradskom pašaluku morao je da pitanje svog nacional­
nog opstanka i samostalnog političkog razvitka rešava preko
ustanka i narodnooslobodilačkog rata. Drukčija situacija je,
međutim, u nacionalnoj državi, kao što ćemo videti na pri-
meru Srbije XIX veka: tu je država, tj. vladaj uća klasa
jedine, srpske nacije višestruko i intenzivno, samo u pozitiv-
nomnom smeru, uticala na integrisanje i ubrzavala jačanje
srpske nacionalne svesti.
4. — U toku prvog srpskog ustanka (1804—1813), koji
je po svojoj društvenoj sadržini, po svom karakteru bio anti-
feudalan, a to znači u osnovi buržoasko-demokratska revolu­
cija, seoska buržoazija predvodila je oružanu borbu protiv
Turaka, a u isto vreme i borbu za stvaranje svoje države i
formiranje novog, antifeudalnog, buržoaskog društva. I jedan
i drugi put borbe dovodio je ne samo do daljeg bogaćenja i
isticanja, jačanja ustaničkih starešina (vojvoda, knezova i dr.)
nego i do daljeg jačanja nacionalne svesti i ideologije u
srpskom narodu. Ti su se procesi toliko međusobno preplitali
da bi se moglo tvrditi da se razdoblje formiranja moderne
srpske države početkom XIX veka (i njen dalji razvitak u
XIX veku) najvećim i najznačajnijim svojim delom podudara
s razdobljem formiranja nacije u Srbiji.
Interesantno je da je na tom putu konstituisanja i ja­
čanja srpske nacionalne svesti vladajući sloj u prvom ustanku
u pomoć pozivao i koristio istorijsku tradiciju sređnjovekov-
ne srpske države. O tome je istoričar Vuk Vinaver još u
vreme proslave 150-godišnjice ustanka objavio interesantan
članak.8 Da bi pravno-istorijski obrazložili i potkrepili svoje
pretenzije i da bi ojačali svoj položaj i autoritet, vođi ustanka,
trgovci, knezovi i vojvode morali su posegnuti za srednjove-
kovnom državnom tradicijom. Karađorđe je — navodi, iz­
među ostalog, Vinaver — imao pečat sa inicijalima koji su
značili »Božjom milošću Georgije Petrović, svega naroda
Srbije i Bosne«. U Sovjetu, u bivšoj pašinoj kući u beograd­
skom gornjem gradu, stajala je slika cara Dušana kao »slavna
uspomena, legitimitet novih gospodara«. U Budimu je 1808.
8 V. Vinaver, Istorijska tradicija u Prvom srpskom ustanku,
»Istorijski glasnik«, Beograd. 1—2/1954, str. 103—119.

52
godine štampan kalendar koji je na naslovnoj strani imao
bistu Karađorđa sa krunom i orlovima Nemanjića. Te su
godine ustaničke starešine sasvim otvoreno postavile zahtev
da njihova država dobije »nekadašnje (drevne) granice«, tj.
granice srednjovekovne Srbije. Karađorđe je obnavljao ne­
manjićke zadužbine i sa svojim vojvodama bio ktitor mana­
stira, kao srednjovekovni gospodari. On im je potvrđivao i
imanja — posede, a njegova žena Jelena obdarila je život
Stevana Prvovenčanog vezenim pokrovom, itd.9 Sve to uka­
zuje da se vladajući sloj tokom prvog ustanka osećao još
nedovoljno jak i da mu je radi učvršćivanja njegovih pozicija
u vlasti bio potreban autoritet i tradicija velike srednjove­
kovne, carske prošlosti.
S tim u vezi je i uloga pravoslavne crkve i pravoslavnog
klera u stvaranju srpske nacije tokom prvog ustanka. Pravo­
slavna crkva u Srbiji je vazda bila sklona, i nastojala je, da
preuveliča svoju ulogu i svoje zasluge ne samo u konstituisa-
nju u održavanju etničke svesti srpskog naroda u srednjem
veku nego i svoju ulogu u izradi moderne nacionalne svesti,10
pokušavajući da izjednači sebe sa srpskim narodom, pravo­
slavlje sa srpstvom, a svoju pravoslavnu ideologiju da pri­
kaže kao bitan i nerazdvojan sastavni deo nacionalne srpske
ideologije. (Zabeležimo ovde, uzgredno, da su i neki hrvatski
građanski političari, kao A. Trumbić i F. Šupilo, za vreme
prvog svetskog rata, a i neki kasnije, takođe smatrali da su
kod Srba vera i narodnost potpuno istovetni, pa su sa stra­
hom i nepoverenjem govorili o »srpsko-ortodoksnom eksklu-
zivizmu«.)
Pravoslavna crkva odigrala je, nema sumnje, vrlo zna­
čajnu ulogu u Srbiji; ona je u srednjem veku, kao što smo
videli, bila najtešnje, nerazdvojno povezana s vladajućim fak­
torima u državi, bila je državna crkva, a to je ostala i ka­
snije u XIX i XX veku (do 1918. godine, tj. do kraja posto­
janja srpske države). Međutim, tokom vremena menjao se
karakter kako tog odnosa vladajućih faktora, tj. države, pre­
ma crkvi tako i odnosa članova pravoslavne verske zajednice
prema organizaciji crkve. Nove društvene snage, ne bez uti-
caja prosvetiteljske filozofije XVIII veka, koje su pripremale
i vodile ustanak, uspele su da u svojim odnosima s pravoslav­
nom crkvom u Srbiji odnesu pobedu nad njom i da je pot­
puno potčine sebi, koristeći je, kao i srednjovekovnu državnu
tradiciju, otvoreno, do cinizma, za svoje nacionalne i političke
ciljeve. S druge strane, masa naroda u Srbiji, neobrazovana

• V. Vinaver, Istorijska tradicija u Prvom srpskom ustanku, »Is-

torijski glasnik«, Beograd, 1—2/1954.
10 Stopedesetogodišnjica Ustanka u Srbiji, 1804—1954, Beograd.
1954 (trobroj »Glasnika«, službenog lista Srpske pravoslavne crkve).

53
i konzervativna, koja nikad nije imala dogmatske veze s
crkvom, sada se sve više oslobađala njenih stega i njenog
tutorisanja. Niži kler (seoski popovi i kaluđeri) imao je sud­
binu mase prostog, seljačkog naroda, bio povezan s njim i
bliži njemu, njegovim shvatanjima i verovanjima, nego vi­
sokom kleru, predstavnicima crkve (koji su, uz to, bili grčke
narodnosti). Ugroženi u svom opstanku, i popovi i kaluđeri
su se uključivali u ustanak, ističući se često junaštvom i voj­
nom veštinom, ali ne i pobožnošću i religioznim vrlinama; oni
su se u revoluciji borili kao deo i kao sinovi pobunjenog
naroda, a ne crkve.11
5. — Srpska nacija počela je da se formira, nastajala
je, u tuđim državama: Austriji i Turskoj krajem XVIII veka,
ali se njeno pravo uobličavanje i njeno ekonomsko, socijalno
i kulturno konsolidovanje obavljalo u srpskoj državi XIX i
XX veka, uporedo s razvitkom i jačanjem kapitalizma i bur-
žoaskog društva, zahvaljujući vrlo mnogo »uniformišućoj sili
države«, tj. politici i određenim aktivnostima vladajućih
faktora.
Vladajuća klasa u srpskoj državi još od prvog srpskog
ustanka uticala je na kovanje jedinstva srpske nacije raznim
načinima i sredstvima. Boreći se za ukidanje feudalnih odno­
sa u agraru, protiv feudalne rascepkanosti, protiv ranije po­
sebnosti nahija i knežina, za jedinstveno tržište, protiv par-
tikularističkih težnji vojvoda, itd. i si., Karađorđe se u stvari
borio za uspostavljanje i jačanje unitarizma ne samo na po­
litičkom nego i na nacionalnom planu. Jedinstveni pravni
poredak, opštevažeće pravne norme (u meri u kojoj je to
tada bilo moguće) i jedinstvena državna organizacija (Sovjet,
sudstvo, policija, vojska itd.), na čemu se još tokom prvog
ustanka živo insistiralo a dosta i postiglo, takođe su značajno
unapređivali procese nacionalnog jedinstva. Sistem škola i
uopšte prosvetnih i kulturnih ustanova, čije su uspostavljanje
i izgrađivanje pomagali i ljudi iz Vojvodine u toku prvog
ustanka, isto je tako mnogo doprineo proširivanju i unapre­
đivanju procesa nacionalnog integrisanja. Zajedničko ratova­
nje u toku više ustaničkih godina zbližavalo je i ujedinjavalo
ljude, itd.
Ti procesi započeti u prvom ustanku nastavljali su se
tokom XIX veka. U drugom srpskom ustanku i posle njega
borba se vodila za proširenje i učvršćivanje autonomije i za
teritorijalno proširenje Srbije srpskim nahijama koje su bile
oslobođene još u toku prvog ustanka. Međutim, posle toga, od
sredine XIX veka, u periodu ustavobranitelja i u kasnijim
11 D. Janković, Karakteristike srpske države u periodu Prvog
ustanka, »Anali« Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, april-jun
1954, str. 148—149.

54
decenij ama, vladaj uća građanska klasa u Srbiji vodila je naj­
češće zavojevačku politiku teritorijalne ekspanzije. Iako vazda
pod vidom borbe za oslobođenje i ujedinjenja srpstva, ona
je stvarno postala nosilac ideologije reakcionarnog naciona­
lizma, proglašavajući za Srbe sve stanovnike u susednim pa
i udaljenijim oblastima. Povodom ratova i u određenim spolj-
nopolitičkim odnosima i situacijama vladajući krugovi re­
dovno su u narodnim masama raspaljivali patriotizam, ali i
šovinističke strasti.
Valjalo bi ovde makar samo pomenuti veze i odnose srp­
ske države i nacije sa nacijama i državama: makedonskom i
crnogorskom u XIX i XX veku.
Govoreći o »Makedonskim Slovenima« početkom XX ve-
ka, Jovan Cvijić je ukazivao na ulogu i značaj države u
uobličavanju makedonskog stanovništva u posebnu naciju. On
je, naime, kao što je poznato, tvrdio da je stanovništvo Ma­
kedonije (iz koje je on izdvajao skopsku i tetovsku oblast,
smatrajući ih delovima Stare Srbije), u nacionalnom pogledu
»flotantna narodna masa« koja ima predispoziciju da posta­
ne Srbima ili Bugarima, zavisno od toga u čijoj će se državi,
srpskoj ili bugarskoj, naći, od kada i za koje vreme.12 Cvijić
je, po našem mišljenju, očigledno precenjivao ulogu države u
procesu formiranja nacije, smatrajući je presudnim faktorom
toga procesa, ali je nesumnjivo da je stvaranje makedonske
nacije bilo znatno usporeno i za duže vreme odloženo, dok
god su se Makedonci nalazili u položaju državljana Srbije
(posle 1912. godine) i Jugoslavije.
Slučaj crnogorske nacije i države u izvesnom smislu je
suprotan od makedonskog slučaja: dok je življenje Makedo­
naca u srpskoj i jugoslovenskoj državi usporilo i odložilo
formiranje njihove nacije, dotle je življenje Crnogoraca van
države Srbije, a u svojoj .crnogorskoj državi, značajno dopri-
nelo, podstaklo i ubrzalo formiranje crnogorske nacije. Okol­
nost što je čak i u jednom razdoblju srednjeg veka crnogor­
ski narod imao svoju posebnu državu, što je tu istorijsku
tradiciju preneo i u XIX vek, vek nacionalnih preporoda,
kada je takođe imao svoju posebnu državu, odvojenu od Srbi­
je, i teritorijalno turskom oblašću razdvojenu — bila je, po
našem mišljenju, jedan od odlučujućih činilaca zbog kojih
se nije formirala jedna zajednička, jedinstvena srpska nacija,
nego se u Crnoj Gori — doduše sa znatnim zakašnjenjem,
zbog njene ekonomske i društvene nerazdvojenosti — a naj­
više tek u najnovije vreme, u narodnooslobodilačkom ratu i
posle njega, formirala posebna crnogorska nacija.

12 J. Cvijić, Promatranja o etnografiji Makedonskih Slovena, Beo­

grad, 1906.

55
 6. — Nekako u isto vreme kad su se počele formirati
srpska i druge jugoslovenske nacije, u periodu, dakle, njiho­
vih buđenja i nacionalnih preporoda, javila se i jugoslovenska
ideja kao ideja o njihovom zajedništvu, zajedničkom oslobo­
đenju i eventualnom zajedničkom životu u jednoj državi. Ju­
goslovenska misao pojavila se najpre u Hrvatskoj u ilirskom
pokretu, koji je u osnovi bio nacionalni pokret. Ilirska, Gaje­
va ideja, istovremeno i nacionalna (hrvatska) i južnosloven-
ska, ponikla je u otporu protiv mađarizacije i pojačanog pri­
tiska mađarskog plemstva, pod spoljašnjim pritiskom, u si­
tuaciji ugroženosti.
Istoričar Milorad Ekmečić izneo je tezu da proces for­
miranja jedne jedinstvene jugoslovenske nacije, koji je za­
počeo u XIX veku, nije uspeo zbog toga što ga je nadrasla
konzervativna realnost seljačkih društava Balkana. Religija
se — smatra on — pokazala moćniji faktor u objedinjavanju
pojedinih naroda, odnosno u njihovom međusobnom razjedi-
njavanju, nego što je to mogla da učini zajednica jezika ili
kulture.13 Ako se ova Ekmečićeva koncepcija može prihvatiti,
onda bi u njoj, pored faktora religije, trebalo svakako uneti
i istaći takođe faktor države.
Austrija odnosno Austro-Ugarska, tj. vladajući faktori u
njoj bili su jedan od glavnih činilaca razjedinjavanja jugo-
slovenskih naroda, brana njihovom zbližavanju i ujedinjava­
nju, a, s druge strane, vladajući krugovi u srpskoj državi
dugo nisu imali interesa za ostvarivanje jugoslovenske ideje.
Sto se jugoslovenska ideja javila u Srbiji sa znatnim vre­
menskim zakašnjenjem, za to je čini se »kriva« država, jer
je srpski narod u Srbiji u nacionalnoj državi imao »svoj
krov nad glavom«. Vladajuća klasa u Srbiji smatrala je da
može i da treba da vodi ne nacionalnu, nego »državnu«
politiku, tj. politiku širenja svoje države. Kad se jugosloven­
ska ideja javila u Srbiji, imala je u sebi elemente srpske
državnosti. Pod parolom o jednom troimenom narodu u vreme
kad su se gotovo svi jugoslovenski narodi, neki mnogo ranije
a neki tek u novije i najnovije vreme, već bili uobličili u
posebne nacije, vladajuća klasa srpske države vodila je u
prvom svetskom ratu politiku oslobađanja i objedinjavanja u
jednu zajedničku državu.

,s I. Božić, S. Ćirković, M. Ekmečić, V. Dedijer: Istorija Jugo­

slavije, Beograd, s.a., str. 235—245; M. Ekmečić, Odgovor na neke
kritike »Istorije Jugoslavije« (XIX vijek), »Jugoslovenski istorijski ča­
sopis, Beograd, 1—2, 1974, str. 221—224.

56
 MIRKO MIRKOVIC
PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBA NA NJIHOVOM
PUTU OD NARODA DO NACIJE

(O nekim istoriografskim saznanjima i problemima

istraživanja)
1. — Istoriografija se još nije latila organskog, svestra­
nog ili bar višestranog ispitivanja uloge srpske crkve u obra­
zovanju i razvitku srpske nacije. Uputnije rečeno, istoriograf-
ska misao je samo, iako počesto, dodirivala pojedine delove
tog tematskog spleta.1 I to, bilo srpsku crkvu sa nekolikim —
dosta uskim i pojednostavljenim — obzirima prema njenoj
široj društvenoj sredini, bilo — prevashodno — srpski narod
i srpsku državu, sa njihovim društvenim i političkim ustano­
vama — donekle uključujući tu i crkvu — a ne, ili svakako,
nedovoljno, sve njih zajedno, u uzajamnom dejstvu, na dru­
štvenim, klasnim i političkim putevima i obrtima XIX i XX
veka. Nedovoljan je, do sada i za sada, i hronološki domet
istoriografskog bavljenja ovom celinom. Veća je naklonost
prema razmatranjima mesta pravoslavne crkve i njene poli­
tike u doba nastajanja negoli sazrevanja imena srpske nacije.
Pa i pri takvom stanju, istoriografija škrto pruža produblje­
nije nalaze o delovanju pravoslavne crkve u okviru početnog,
društvenog i idejnog vrenja koje će — tokom prvih decenija
XIX veka — omogućiti rane izraze i prvobitne kristalizacije
srpske nacionalne svesti. Prilazi tom vremenu i predmetu
istraživanja — kako bi se reklo, njihovoj predistoriji — nisu
1 Značajne naučne osnove za dalje istraživačke pristupe predmetu
o kome je reč postavio je B. Đurđev (vidi: »Uloga crkve u starijoj
istoriji srpskog naroda«. Sarajevo 1964 i dr) A. Cubrilović doveo je
svoja sintetička razmišljanja o društvenoj i političkoj ulozi srpske
crkve pod Turcima od vremena začinjanja srpske nacije (vidi: »Srpska
pravoslavna crkva pod Turcima od XIX veka«, Zbornik Filozofskog
fakulteta Beograd, V—1. 1960, i dr).

57
međutim neraskrčeni, naučno neprosvetljeni. Dosta se i pouz­
dano zna o srpskom feudalizmu, srpskom narodu pod stranom
vladavinom i udelu srpske crkve, u tim epohama, u zidanju
a potom izoštravanju i očuvanju narodne svesti u Srba.
Do društvenih i klasnih oznaka tih epoha, i srpske crkve
u njima, već uveliko se dolazi čistijim, naučnim putem, sa
koga su mukotrpno uklanjana romantičarsko-idealistička op­
terećenja. Od J. Ruvarca na ovamo, uz polemičke iskre i po­
vremene znatne padove u romantičarstvo, istoriografska kri­
tička misao oplodila se i osvojila pravo na život. Bez nje se
ne bi dospevalo do polaznih, naučnoosnovanih pitanja o tome
kako je i do koje mere srpske crkva bila jedan od činilaca
gradnje narodne, potom nacionalne svesti u Srba.
2. — Tu, odnosno tim povodom i započinje jedan od isto-
riografskih zapleta, postoj eć u mnogim, čak i kritičkim pri­
lozima, koji se uzgred ili pretežno bave uzajamnim odnosima
srpske crkve i srpske nacije, tačnije, uplivisanjem te crkve
na klijanje srpske nacionalne svesti. U njima, bilo da su na­
stali u ranijem ili novijem vremenu, izdašno se, dosta le­
žerno, izjednačavaju pojmovi srpski narod — srpska nacija,
narodna — nacionalna svest. Stoga se, nadalje, bez osetljivo-
sti za razlike među njima — koje nisu samo pojmovno-lek-
sičke već pre svega temelj no-istorijske — srpska crkva vazda
prikazuje u istom kvalitetu tj. kao konstituens, razvijač i ču­
var srpske narodne ili, samo drugačije rečeno, nacionalne
svesti. Otuda je osnovana bojazan da se, u tom krugu istra­
živanja, ne vrši istinsko kvalitativno razgraničavanje istorij-
skih epoha kroz koje su prolazili Srbi kao društvena, poli­
tička i kulturna zajednica. Da je to donekle tako, svedoči i
(ranije česta, sada proređena) upotreba naslovnih i pojmov­
nih kompozicija kao što su: »vaskrs države srpske«, »buđenje
srpske nacionalne svesti« i dr., koje sve — odnoseći se na
početke XIX veka — pre podsećaju na nastavke pređašnih
(svojevremeno iscrpljenih) nego na stvaranje novih procesa i
stanja. Kada se u takav idejno-analitički sklop i pravac umet-
ne i srpska crkva, što konzervativni stvaraoci i čine, onda
se — po logici stvari — i ona uviđa i razmatra pretežno
kao puki nastavljač predburžoaske tradicije, odnosno krupna
odbrana u njoj sadržanih tzv. trajnih etičkih i duhovnih vred-
nosti srpskog naroda. Izgleda da je to kretanje stranputicom.
Ono zamagljuje tako masivnu a naučno obrađivanu činjeni-
•cu da na osvitu i tokom XIX veka iz srpskog naroda, dosta
sporo ali svakako, izrasta buržoazija, njegov nov, revolucio-
nišući hegemon. Baš ona sobom nosi prevrate u sadržini i
sistemu mišljenja, menja red društvenih vrednosti i same
vrednosti i prema svom klasnom metru povezuje staro i novo
u srpskom društvenom telu i njegovoj svesti o sebi samom.
Srpska buržoazija izvodila je to »prirodno«. U krajnjoj liniji,
.58
 shodno promenama u proizvodnim odnosima. Uz odbir, zadr­
žavanje i podržavanje onih elemenata tradicije koji su joj
odgovarali. Ali, nadasve, stvaranjem ideoloških i kulturno-
-političkih programa, grubo rečeno, revolucionarnih pa kon­
zervativnih, srazmerno društvenim prilikama, koje će, pred
sredinu XX veka, obelodaniti da je ona dosegla stanje ne-
izlečive jalovosti i da treba da siđe sa istorijske scene.
Na relativno dugim deonicama toga puta srpska bur­
žoazija je održavala premoć nad mladim radničkim i socija­
lističkim snagama, koje će je — kad očvrsnu — napokon i
opozvati. Ali sve dotle, svest o sebi, svome korenu i ulozi ili
svoju samosvest ona je kultivisala kao uverenje svih Srba o
idejnim temeljima svoga bivstva. S obzirom na to trebalo bi
da se izvrši dalekosežno proučavanje značaja srpskog pravo­
slavlja u svim razdelima vladavine srpske buržoazije. U stva­
ri, i mnogo više od toga. Valjalo bi, bilo bi čak neophodno,
da se pod naučnu lupu stave ne samo sipska crkva i srpsko
društvo u Srbiji XIX i XX veka i ranije već i srpske crkve
i Srbi van nje, koji su sve do 1918. godine bili pod stranom
vlašću, imali svojevrsne društvene i političke razvitke. Tek
tada bi moglo da otpočne jednovremeno i opsežnije naučno
odgovaranje bar na četiri osnovna pitanja: a) koje i kakve
primese narodno-političke i kulturne svesti sobom nosi srp­
ska crkva pri najavi buržoaske epohe u Srba; b) da li, kako
ili sa čim i do koje mere srpska crkva — čiji su ogranci, kao
i delovi Srba, podložni stranim suverenitetima — povezuje
svest državno-politički rasparčanog naroda o zajedničkim is-
torijskim svojstvima i zajednici životnih interesa; c) šta srp­
ska buržoazija prima od crkve, kako njen idejno-politički
arsenal sebi prilagođava i to kroz glavne činove svoga biti-
sanja: od svojih nacionalno-oslobodilačkih poteza do naciona­
lističkih programa, i od ovih do svoje programsko-delotvorne
istrošenosti i konačnog kraha tokom drugog svetskog rata; d)
kako srpska crkva idejno doživljava sve te činove istorije, u
koje — od određenih tačaka — prodiru radnički pokret sa
svojom klasnom predstavom o srpskom nacionalnom biću,
građanski izraz jugoslovenstva, prva jugoslovenska država sa
građanskim i druga sa socijalističkim atributima, i šta povo­
dom njih čini.
3. — Nije izlišno podsećanje na to da je kristijanizacija
Srba davnašnjeg datuma. Na Balkanu — od VI veka — vrši
se sve uočljiviji raspad njihovog preddržavnog (društvenog)
uređenja i na njemu zasnovane paganske svesti. Tu, i pri­
bližno od tog vremena, Srbi su na pragu istorije i na domaku
hrišćanstva i njegovih ustanova. U njihovoj društvenoj utrobi
tromo se ali neopozivo nagoveštava pojava klasa, a spolja se
— prema oskudnim izvorima — uviđa da se u njih učvršćuje
monoteizam, kao preovladavajući oblik religijske svesti. Po
59
tome glavnom bili su ako ne pripremljeni, onda svakako u
objektivnoj pripremi i za istorijski susret sa hrišćanstvomr
koje se uveliko odmaklo od svoje praverzije i pretvorilo u
ideološki suprojektant feudalnog društva. Tadašnji srpski
ogranak Južnih Slovena još se osećao kao migraciona kolona
koja uvire u strana tela i područja. Poglavito prema Vizantiji
i njenoj verziji hrišćanstva, u kome će do konačnog raskola
doći 1054 godine, kada je srpsko državno (ranofeudalno) jez­
gro beležilo oko dva veka svoga postojanja.
Srbi migracionog (i kasnijeg) vremena opsedali su Vizan-
tiju; usidrili se u njoj, na tadašnjem njenom prostoru začeli
(krajem VIII odnosno početkom IX veka) državnu tvorevinu,
ali su i sami bili opsedani, između ostalog, žilavom hrišćan-
skom misionarskom akcijom. Počeci kristijanizacije Srba od­
vijali su se pod zaštitom stranog skiptra i jezikom tuđina;
bili su relativno dugo i fanatički uporno versko-političko os­
vajanje osvajača, bez mnogo uspešnih zasada i plodova. Tek
oko 870 godine — u vreme vladavine Vasilija I — stanje
počinje da se menja, u korist hrišćanske crkve, ali i Srba,
čija nadgradnja poprima razvijeniju hrišćansku kulturnu bo­
ju. Do većeg a, izvesno je, i dubljeg ubrizgavanja hrišćanstva
u svest Srba dolazi sa unošenjem slovenskog pisma i obreda u
crkvenu službu. Ta zamisao i njeno ostvarivanje izazvali su
nepopravljive pukotine u elementima srpskog prethrišćanskog
verovanja. Ono posustaje, ali zadugo vegetira ili se nešto od
njega i legalizuje pod hrišćanskom fasadom. Ni u ovom slu­
čaju, međutim, dejstvo nije bilo jednosmemo. Sa pojavom
slovenskog pisma i spremnošću da se podrži slovenski crkve­
ni obred, vizantijsko-istočni deo hrišćanske crkve i sam je,
nehotice, olakšavao da se u njegovom krilu uobličava srpsko-
-hrišćanska crkvena organizacija i da se— kad dospe vreme
— dz njega izdvoji.
Mnogo šta je tu još neproučeno. Usled oskudice izvora
nema (izgleda neće ni biti) mogućnosti da se podrobno utvrdi
kako su delovi srpske klasno polarizovane ili, bolje, polari-
šuće zajednice doživljavali nalete hrišćanstva. Retki podaci
daju tek kakve-takve osnove za naučni doživljaj tog vremena
i pretpostavku da je u zametku srpske vlastele, više i brže
nego među opadaj učim slobodnim i umnožavanim zavisnim
seljaštvom, rastakan imunitet prema hrišćanskoj crkvi i nje­
nim feudalnim, socijalnim i političkim nazorima. I na tom
terenu, čini se, prednjačile su i privlačile su klasne sličnosti,
odnosno sposobnosti približavanja. Takozvano čisto spiritual-
no u kultu koji je pridolazio — žilavosti starih verovanja
— nije, po svemu sudeći, imalo odlučujuću ulogu. I kada bi
bilo više činjenica, teško da bi se bitno izmenio kvalitet tih
saznanja.
60
 Najzad, ako je već predmet ovog saopštenja srpska crkva
i srpska nacija — zašto je sve to uopšte i trebalo reći? Sva­
kako zato da bi se pošlo od »iskonskog« a ipak relevantnog
prologa, da se ne previdi da je na tom istorijskom stepeniku
tek reč o hrišćanskoj odnosno pravoslavnoj crkvi koja se
gnezdi u Srba, a još ne o srpskoj pravoslavnoj crkvi, u punom
smislu te reći.
4. — Srpska crkva je pod okriljem i u skladu sa inte­
resima srpske srednjovekovne države prešla višestepeni raz­
vojni put. Na njemu je 1.219 godina predstavljala osnovnu
tačku obrta. Tada je srpska crkva oslobođena podređenosti
Ohridskoj arhiepiskopi]i. Stekla je položaj nezavisne arhiepi­
skopije. Takav razvoj doprinosio je jačanju srpske državne
nezavisnosti i odgovarao posebnim verskim i društvenim in­
teresima i zahtevima crkve. Bez spoljnih crkveno-političkih
smetnji, koje inače nikada nisu bile samo kanonske i verske,
srpska crkva i država našle su formulu političkog prožimanja
i tvoračke ideološke sprege.
U razvijenom srpskom feudalizmu pravoslavna crkva je
ispoljila odgovarajuću organizacionu plastičnost. Sirila se po­
put srednjovekovne srpske države; osnivala je ili sebi podre­
đivala episkopije tamo i sve dotle dokle je ta država uspevala
da se teritorijalno protegne. Istraživanja S. Ćirkovića2 pouz­
dano ukazuju na politički i etnički značaj rasprostiranja
ustanova srpske crkve. Sa njim se prenose i srpska etnička
obeležja. Želi se da ih »pop srpski« odomaći ili održi. Ta
crkveno-politička nastojanja sadrže, naravno, feudalnu klasnu
inspiraciju ali, po mnogim primerima, i prilično jaku srpsku
etnopolitičku boju.
Srpska srednjovekovna crkva stvara i kult vladalaca sve­
titelja. On je zajedničko, versko i psihopolitičko oruđe crkve
i države. Kult vladalaca svetitelja jačao je — na svoj način
— svest o posvećenom vrhu narodne i verske zajednice. Nje­
gova sakralna simbolika raspolagala je snagom potčinjavanja,
ali i ujedinjavanja. Kao i sama crkva, i on je — kao njen
proizvod — bio jedan od ređih elemenata uopštavanja i po­
vezivanja svesti. U jednom društvu kao što je bilo srpsko
feudalno, u kome je, uz sve centralizacije i namah jake cen-
tralizatorske težnje, partikularizam društveni, ekonomski i
politički ipak činio jedno nezanemarljivo svojstvo, crkva i
njene kultne ustanove zrače jedinstveno i prema celini i de-
lovima koji je čine. Teško je, međutim, naučno znati kolika
je bila dubina njihovih zahvata. Na osnovu raspoloživih isto-
rijskih spomenika o tome je — kao što se vidi — lakše
graditi statičke, pomalo sholastičke zaključke i neke življe*40
2 Pravoslavna crkva u srednjovekovnoj srpskoj državi;
Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd, 1969, str.
40 i br.

61
 analitičke pretpostavke negoli prava dijalektičko-istorijska
rasuđivanja. Pošto se zna da je srpska crkva toga doba bila
svojevrsna predohrana i odbrana feudalnog uređenja, umesno
je ispitivanje odjeka njenog dejstva u klasno i staleški ispar-
celisanom društvu, kao što je, s druge strane, celishodno da
se — ako se uopšte može — odgoneta kako su klasni otpori
(u verskom ruhu ili bez njega) utiskivani u nepovršinske slo­
jeve narodne svesti i svest o narodnoj i verskoj celokupnosti.
Za sada se tek nešto o tome može zaključivati; nešto čak i
na osnovu posmatranja ponašanja klasa i slojeva srpskog
društva i srpske crkve na počecima osmansko-turske vlada­
vine. To, međutim, nije neposredan već usiljeni, krnj i po­
sredan pristup odgovarajućim pitanjima prethodnog vremena.
To je pre uočavanje izvesnih njegovih posledica, nego naučno
razgrtanje etnopsiholoških stanja s obzirom na etnopolitičko
stvaramje srpske crkve u uslovima domaćeg feudalizma.
5. — Srpski narod i srpska crkva — šezdesetih godina
XV veka — konačno su izgubili svoju srednjovekovnu državu.
Osmansko-turski osvajači ubacili su ih u svoj politički, dru­
štveni, pravni i kulturni milje. Feudalni proizvodni odnosi
ostali su neprekinuti, ali su zadobili nova obličja i osebene
uslove reprodukovanja. Srpska crkva, sa svim svojim nasle-
đem, suočila se sa turskom državnom mašinerijom i njenim
islamskim političko-pravnim kodeksom. U njemu je visoko
mesto imalo načelo podele po veroispovestima, pri čemu je i
pravoslavna veroispovest pravno tolerisana i sankcionisana.
Veroispovešću je uokviravana i donekle identifikovana narod­
na zajednica. No i pri takvim okolnostima srpska crkva —
kao takva — gotovo je ćelo prvo stoleće turske vladavine
bila obezličena odnosno potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji.
Tada su u njoj činjeni naropi, burni i tihi, da sačuva odnosno
obnovi svoj identitet. U takvim uslovima — to je objektivno
bila i borba da se spreči razlivanje srpskog narodnog iden­
titeta, odnosno da se onemogući da se preko njega preliju i
da ga prozrače elementi grčke pravoslavne kulture. Do po­
voljnog ishoda, u tom smislu, došlo je 1557, kada je odlukom
sultana obnovljena Pećka patrijarsija. U jezgru te odluke
nalazila se procena turske centralne vlasti da će joj takav
akt biti politički celishodan.
Od obnove do ukidanja Pećke patrijaršije (1766) srpska
crkva na nov način i sa novim smislom predstavlja srpski
narod i podržava njegovu svest. Stečeno je više uslova da
se to postiže. Jedan se opaža u činjenici što je oblast jurisdik­
cije Pećke patrijaršije postala pravno određena d prostrana.
Negde do početka XVIII veka ona se protezala od Komorana
i Erdelja na severu, do severne Makedonije na jugu i od
zapadne Bugarske preko centralnih balkanskih teritorija sve
do Dalmacije. Ima dokaza da je na tom teritoriju srpska
62
 crkva aktivirala bitan deo svog predturskog nasleđa, u kome
su se preplitale primese verske i narodne svesti. Turska kate­
gorizacija stanovništva po verama odnosno legalnim crkvama
išla je na ruku etno-verskoj ekspanziji Pećke patrijaršije.
Kako je tekla migraciona lavina srpskog naroda, tako je ovu
sledila srpska crkva. Tamo gde je srpska crkva pobadala oz­
nake svoje jurisdikcije, njen kler je etno-verski dejstvovao,
pokušavao da ta svoja dostignuća učini neosporivim. U tom
sklopu uočljivo i važno mesto imao je pećki patrijarh. On je
pravno smatran poglavarom svoje verskonarodne zajednice.
I pravno i politički, uz mnoge epizodne promene, patrijarh je
mnogo značio i prema turskim organima i prema versko-na-
rodnoj zajednici. Baš u toj zajednici on je bio vodeći prime-
njivač prava i pravnih ovlašćenja. Njegova jurisdikcija, koja
se odnosila na kler i laike, gotovo je sva bila oslonjena na
srpsko srednjovekovno kanonsko i svetovno pravo. Preko
njega i njegovih organa to pravo je živelo, prepisivalo se i
prema potrebama delimično preinačavalo. Na teritoriji Pećke
patrijaršije ono je bilo jedinstveno i jedinstvenog istorijskog.
porekla i kao takvo reprodukovalo tradiciju i svest o versko-
-narodnoj ukupnosti.
Pojedini delovi oblasti Pećke patrijaršije bili su pod ma­
njim ili većim, ali neprestanim dejstvom unijatske akcije. U
tim uslovima ona je vodila ne samo verskom preobraćanju
već i odnarođivanju. Srpsko-pravoslavni otpori njoj imali su,
otuda, kohezioni značaj; prevazilazili su domen versko-poli-
tičke odbrane; postajali su akti narodno-političkog zbijanja,
kojima je na čelu stajao patrijarh »gospodin Srbljem«.
Srpska crkva pod Turcima bila je autonomna verska or­
ganizacija koja je, u krajnjoj liniji, funkcionisala kao osobeni
deo osmanskog političko-državnog sistema. Svoju funkciju
vršila je samo prema svojim vernicima. Teritoriju njene per­
sonalne jurisdikcije bila je odredila država. S takvim osnov­
nim oznakama, Pećka patrijaršija je vršila i širu koordinaci-
ono-političku ulogu. Povezivala je prvake atomizirane narod­
ne samouprave pod Turcima, kao jedina organizacija u srp­
skom narodu koja je bila integralna i stoga mogla integrišuće
da deluje. Otuda je ona obimno uplivisala na tadašnju pro-
tivtursku političko-narodnosnu borbu. Činila je to bez teo­
kratskih težnji. U tom smislu bila je spremna da ostane u
predturskoj tradiciji i da služi domaćoj državi, ako bi do
njene obnove moglo doći, da bude — kako bi se to moglo
reći — idejni pojačivač reinkarnacije tzv. nemanjićke slave
i veličine.
U tom dobu je bio čini se, zenit njene uloge u homo­
genizaciji srpske narodne svesti. Nezaobilazna je pomisao da
je ona dotle dospela ne samo zbog svoje privrženosti tradiciji
već i zbog vladaj ućih normi, načina i oblika društvenog orga-
63.
nizovanja, društveno-političkih prilika i neprilika u osman­
skoj Turskoj. Pitanje je da li bi njen domet — u tom smislu
— bio takav u srednjovekovnoj srpskoj državi da je ona ne­
smetano nastavila da živi i doživela »prirodan« kraj.
Postoji mišljenje da je srpska crkva pod Turcima i više
no markantni činilac u očuvanju srpske narodne individual­
nosti. Ide se do tvrdnje da je u njenom krilu materijalizovan
pojam srpske nacije. Možda je episkop gornjokarlovački Si­
meon u tome pogledu jedan od najjasnijih. Po njemu je
srednjovekovno »otačastvo« za vreme robovanja, kada je na­
rod živeo sa crkvom bez države, preraslo u srpsku naciju.
Tome dodaje: »Pojam nacije izgrađen je u crkvi koja je
posle pada države nasledila ideju državnosti i počela da živi
i propoveda ideal vaskrsenja države i carstva, izgubljenog na
kosovu«.3 U tom shvatanju nema objašnjenja pojma nacije.
Da je ono bilo kako dato, shvatanje — o kome je reč —
izgubilo bi nešto od svoje apodiktičnosti, ali samim tim, ve-
rovatno, ne bi dobilo i naučnu uverljivost. To može da se
pretpostavi već po istorijskom okviru u koji pisac smešta
nastanak srpske nacije, a zatim i po njegovom uverenju da
je crkva nastajalište srpske nacionalne suštine. Sudeći po
tome, shvatanje ovog pisca je iza već znatno obogaćenih na­
učnih i teorijskih saznanja o istorijskoj uslovljenosti, dru-
štveno-ekonomskim osnovama i klasno-političkim i kulturnim
osobinama bića nacije.
Izvesni pisci, kad već ulaze u suštinu ovih pitanja, na­
stojali su da izreknu završni sud o ulozi srpske crkve u
održanju srpskog naroda pod Turcima. Među njima ističe se
V. Cubrilović, koji veli: »Nije srpska crkva očuvala srpski
narod u tursko doba, nego je srpski narod iskoristio srpsku
crkvu kao autonomnu crkvenopolitičku ustanovu posle obnav­
ljanja Pećke patrijaršije 1557. u svojoj borbi za odbranu na­
rodne individualnosti, verskog uverenja i kulturne osobenosti
u okviru jedne islamske države, kakva je bila Turska«.4 U
tom suštinskom pravilnom sintetičkom zaključivanju kao da
se srpska crkva prejako i previše jednostavno svodi na puko
i iskoristljivo oruđe srpskog naroda u tadašnjoj njegovoj bor­
bi za opstanak. Bila je ona i više od toga: jedini opšteorga-
nizovani odgajivač narodnog političkog i kulturnog pamćenja.
Nije li, stoga, naučno umesnije da se u odnosima srpski narod
— srpska crkva prevashodno ne istražuje ko je među njima
imao primat, već kakve su korelacije ostvarivali i sa kakvim
idejno-političkim i versko-kulturnim posledicama.
3 Episkop gornjokarlovački Simeon: Karakterologija srpskog pra­
voslavlja: Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969, Beograd
1969, str. 387.
4 V. Cubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beo­
grad, 1958, str. 26.

64
 6. — I pre ukidanja Pećke patrijaršije (1766) odpočelo je
osipanje organizacija srpske crkve. Osobito seobe Srba, kra­
jem XVII i početkom XVIII veka, učinile su da na habzbur-
škoj teritoriji nastane jak ogranak te crkve, zapravo njen
sve samostalniji deo. A kada je i Pecka patrijaršija ukinuta,
njene je ustanove preuzela Vaseljenska crkva. Posle toga
čina usleđilo je menjanje vodećih sastava dotadašnje srpske
crkve. U njima je bila instalirana grčka hijerarhija ili podr­
žavan grčkofilski element srpskog porekla. To je mestimično
izazivalo grčevite otpore preostalih srpskopravoslavnih orga­
na. Oni su sprovođeni s namerom da se obnovi srpska crkva
i institucionalno osigura versko-narodna ukupnost Srba. U
poslednjoj četvrtini XVIII veka još je sve bilo u znaku
shvatanja da bez srpske crkve nema osnovnih uslova za or­
ganizaciono obezbedenje celokupnosti Srba. Cetinjski mitro­
polit Sava molio je, 26. februara 1776, moskovskog mitropo­
lita za pomoć u ime »... jednoverija i jedinojazičija i jedino-
krovija s nami« da podigne presto srpske crkve; takođe kaže:
»Zastupi nas pri Portje, čto Greki ne bi mješalis u serbski
nacion«. To se izgovara u ime svih tj. i prognanih arhiereja
bivše Pećke patrijaršije i najveći je mogući zahtev u ime
porobljenog naroda i crkve.*
Pa ipak, dalji život srpsko-pravoslavnih organizacija u
Turskoj i Austriji kretao se različitim političkim stazama.
Nejednaki društveni i politički uslovi u tim državama, i nji­
hovim pojedinim pokrajinama, uslovili su postojanje posebnih
srpsko-pravoslavnih takozvanih pomesnih crkava. I uz održa­
nje predstava o prošlosti, stvarni život bledeo je nadu da će
se ubrzo obnoviti Pećka patrijaršija. Pomesne srpsko-pravo-
slavne crkve, čije je delovanje samo ovlaš proučavano i to
po metodološkim navikama crkvene istoriografije najviše,
bile su upućene da svaka za sebe i na svom teritoriju raču­
naju sa dugovečnošću izgrađenih stanja i stvaraju posebne
strategije i taktike opstajanja u njima. Shodno tome i politi­
čki život podeljenog srpskog naroda, koji je još prevashodno
pulsirao u okviru partikulariziranih crkava, ušančivao se
u uže granice.
No i pored toga, u crkvama i izvan odnosno oko njih
održavala se zajednička narodna tradicija sa antipartikular-
nom, povezujućom političkom i kulturnom porukom. Njen
društveno-egzistencijalni smisao i njena ornamentika, tek po­
nešto zahvatani političko-istorijskom analizom, dograđivani su
vremenom, prema stepenu narodne ugroženosti i silini nagona
za samoodržanjem, a objašnjavani su crkveno-kultnim i se-
ljačko-poetskim jezikom. Tom tradicijom vršila se istorijska5
5 Prema Lj. Durkoviću-Jakšiću, Udeo Cetinjske mitropolije u
borbi za uspostavljanje redovnog stanja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi;
Zbornik: Srpska pravoslavna crkva 1219—1969«, Beograd, 1969, str. 252.

65
 prepirka sa stranim osvajačima; negovala se svest o predtur-
skom dobu i mogućnosti njegove obnove. A da bi se to, radi
opstanka činilo umesnijim, nije se prezalo od ulepšavanja fa­
sada srednjovekovne Srbije i pojedinih društvenih i moralnih
činova u njoj. Tako se davalo grupno etičko-političko objaš­
njenje smisla postojanja i stvarala idejna građa iz koje se
izvlačilo pravo na budućnost i njeno stvaranje.
7. — Početkom XIX veka srpski narod je započeo na-
cionalno-oslobodilačku i antifeudalnu borbu. Na počecima te
putanje, čiji je politički i oružani izvor u beogradskom paša-
luku, i više decenija posle njih, ono što je bilo antifeudalno,
buržoasko i kao takvo vodeće i odlučujuće za podizanje Srba
do stepena nacije, ispoljavalo se kao krhki i poklecljivi zame­
tak. Oslobodilački pokret izbio je i pored nepostojanja Pećke
patrijaršije. S druge strane, nije ga omelo ni to što su vrhovi
pravoslavne crkve na prostoru živovan ja Srba bili građani po
političkom ukusu Vaseljenske patrijaršije. To je — po uoča­
vanju V. Čubrilovića — najbolji dokaz koliko su onovremeni
srpski oslobodilački napori malo zavisili od crkve.6
Srpski oslobodilački pokreti nisu tekli svuda na isti način
i sa podjednakim zamahom. Obrazovana su — najopštije re­
čeno — dva istorijska kruga i prostora njihove inicijative i
taktike. Jedan u Turskoj, drugi na području Austrije, odno­
sno Austro Ugarske. Oni su se nadopunjavali, objektivno vo­
dili istom cilju. U onom prvom krugu, sa epicentrom u beo­
gradskom pašaluku, za trajanja i posle oružanih borbi rođena
je i uz mnoge peripetije izgrađivana buržoasko srpska država.
Ne brzo, ali uporno i svim raspoloživim sredstvima u njoj
je sprovođena prvobitna akumulacija kapitala. Nacionalna
vlast, sa smešom svog seljačko-patrijarhalnog i postupno
čvrsto izbirokratiziranog mentaliteta, u tom društveno-eko-
nomskom procesu odigrala je ulogu glavne babice.
Tradicionalističko-pravoslavno i seljačko-patrijarhalno,
na jednoj, i novopečeno, građansko u svesti toga previrućeg
društva, na drugoj strani, zadugo su se mešali i teško povla­
čili liniju svog uzajamnog razgraničenja. Ali u tom vrenju,
koje se završilo prevagom buržoaske misli, od samih njegovih
početaka crkva nije zauzimala mesto glavnog idejnog dirigen­
ta stvaranja srpske nacije. I prvobitni seljačko-trgovački i
ustaničkostarešinski slojevi i potonji nosioci birokratsko-pa-
ragrađanske politike i najzad, klasno potpunije izbrušena
srbijanska buržoazija, smatrali su crkvu sekundantom svoga
državno-političkog stvaranaj. Istina, to im i nije bilo teretno.
Jer glavnina sitnog srpskog sveštenstva, svojim nepovoljnim
društvenim položajem u predvečerje srpskog ustanka, bila je•
• V. Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beo­
grad, 1958, str. 27.
pripremljena da se uvrsti u oslobodilačka zbivanja i da voj­
nički i politički učestvuje u njihovom izvođenju. Sem toga,
srpska pravoslavna organizacija nije bila opterećena ni pre­
velikom dogmatikom ni papocezarističkom doktrinom, što bi
je inače — bilo kako — sputavalo da se u novostvaranim
uslovima prilagođava i državnoj politici podređuje.
Kada je upornim dejstvom državnog vodstva oslobođena
neposrednog nadzora Vaseljenske patrijaršije, nacionalizovana
u svojim vrhovima i postavljena u položaj državne crkve,
pravoslavna organizacija je, tek sa nešto malo teoloških za­
čina, uglavnom sudelovala u naglašavanju i sprovođenju
državne politike. Tako je i svojim društvenim bićem i opse­
gom laičkog, nacionalno-političkog u svome propovedanju,
ona izrastala kao idejnoklasna aparatura vladajuće srbijanske
buržoazije. Pravoslavna crkva u Srbiji ulivala se znatnim de-
lom svoje kulturno-političke tradicije naročito u prvodobni
rast srpske nacije. Tadašnje srbijanske predvodničke snage i
društvo iz koga su one poticale još su osećale tu tradiciju
prihvatljivom i upotrebljivom. I to zbog njene državotvorno­
sti i mitske simbolike, čiji sjaj starine treba, prema potreba­
ma vladajućih snaga, da služi prosjajivanju i održavanju ili
podržavanju novine. To počinje snažnije da se menja sedam-
desetih-osamdesetih godina XIX veka. Tada u tom društvu,
na osnovu dubljih klasnih podela, dolazi do početnih sudara
između socijalističke i građanske svesti. Iskre iz tih sudara
doprinosile su spaljivanju opne srpsko-pravoslavnog tradici­
onalizma, odnosno otkrivanju njegove nove buržoaske klasne
kičme.
Pravoslavna crkva u Srbiji sledila je i preobraćanje na-
cionalnooslobodilačke u nacionalističku politiku srbijanske
buržoazije. Tek bi trebalo da se ispita znatna građa o tom
delu prvorazrednih pojava. Pogotovu ona koja govori o uslo­
vima i načinima upotrebe srpskih crkvenih organa u brojnim
sučeljavanjima balkanskih buržoazija.
Srpske pravoslavne organizacije van Srbije kretale su se
drukčijim putevima. Dugotrajno suočavane sa tuđim država­
ma, čije su suverenitete trebalo da podnose, one su podosta
vremena nosile pokrete za crkvenoprosvetnu odnosno crkve-
no-narodnu autonomiju. U Karlovačkoj mitropoliji, koja se
razvijala na tlu Austro-Ugarske, došlo je na toj osnovi i do
izdanaka srpsko-pravoslavnog klerikalizma i klerikalne poli­
tike. U celini gledano, borba ovih organizacija za crkveno-
-prosvetnu autonomiju sadržavala je građanske nacionalno-
oslobodilačke zahteve. Jačanje i političko organizovanje srp­
skog građanstva u predelima njihove jurisdikcije učinilo je
da se ove crkve napokon podrede građanskoj politici. Nastaja­
nje i postojanje srpske građanske države u tim crkvama i
građanstvu okupljenom oko crkvenih opština, stranaka i dru­
67
štava izazvalo je istorijski osećaj da se u Srbiji presudno
vaja jezgro srpske nacije. To ih je navelo da prema Srbiji polažu
političke mostove i da ostvaruju uzajamno povezivanje. Pri
svemu tome bilo je i neusklađenosti i sudara interesa pojedi­
nih delova celokupne srpske buržoazije. Postojale su različite
istorije delova srpske nacije u stvaranju i crkava u njihovim
okvirima. Otuda i njihovi pogledi na načine dospevanja do
ujedinjenja Srba nisu bili uvek istovetni.
8. — Jugoslovensko državno ujedinjenje — izvedeno 1.
decembra 1918. — nije zateklo ujedinjenu srpsku pravoslavnu
crkvu. Postojale su posebne pravoslavne crkve, sa različitim
položajem. U vreme brzog primicanja jugoslovenskom držav­
nom ujedinjenju, pred kraj I svetskog rata, iz tih crkava nisu
poticala hitra, markantna i javna projugoslovenska izjašnje-
nja. Pravoslavna crkva u Srbiji službeno je — u tom pogledu
— sledila liniju državne politike. Njeni unutrašnji pogledi na
to pitanje ostali su, međutim, neodgonetnuti i svakako zaslu­
žuju punu pažnju istoriografije. Ostale pomesne crkve, s obzi­
rom na nezavidan položaj u doba krupnih političkih previra­
nja, objektivno su se nalazile na marginama inicijativa šire
jugoslovenske politike. Ostaje za sada nepoznato u kojoj su
meri rukovodeći organi tih crkava, podstaknuti tadašnjim op-
štim okolnostima, po svojoj inicijativi pomišljali na ujedinje­
nje svojih organizacija i na njemu samostalno radili. Jedno
je, međutim, jasno: državnici Srbije pripremili su teren za
ujedinjenje svih pravoslavnih crkava jugoslovenskog terito­
rija i ponovno uspostavljanje Pećke patrijaršije. Izvesni po­
daci stavljaju do znanja da se srbijanska građanska politika
napregla da se što pre domogne jedinstvene verske organiza­
cije pomoću koje bi, uz svoj laički instrumentarij um, u znatno
složenijim političkim uslovima, uspešno širila krug svojih na-
cionalno-političkih uticaja.
Ubrzo pošto je stvorena kraljevina SHS proglašeno je
(26. maja 1919) ujedinjenje srpske pravoslavne crkve. U toku
sopstvenih promena srpska pravoslavna crkva je osmatrala
prilike na novonastalom jugoslovenskom državnom prostoru
i procenjivala kakav je njegov politički klimat. Kako izgleda,
jugoslo venski unitarizam posebno se nametao pažnji jednog
dela pravoslavne javnosti. O problemima nastalim u vezi sa
insistiranjem na jugoslo venskom unitarizmu više su govorili
publicisti bliski pravoslavnoj crkvi nego njena visoka jerar-
hija. Jugoslovenski unitarizam izazivao je u njoj različita ali
za sada nedovoljno proučena reagovanja. Bilo je i izraza nje­
gova prihvatanja, ali i odbijanja. U pojedinim pravoslavnim
krugovima naglašavalo se da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan
narod, koji su uz državne granice odvajale i religije, pa se
zalagalo za službu tzv. jedinstvu narodnom i, postepeno, ver-
skom. Pri tom su se nazirale i težnje da srpska pravoslavna
68
crkva, radi toga, stupi u prozelitsku akciju, odnosno da pro­
širi svoje polje dejstva i van srpske crkvene zajednice. Tome
je, s druge strane, suprotstavljana zabrinutost zbog zanema­
rivanja užeg nacionalnog rada srpske pravoslavne crkve u
uslovima ujedinjenja i zvanične podrške mnoštva vladaj ućih
laičkih činilaca politici jugoslovenskog unitarizma. Stavljeno
je do znanja da se bez dovoljno rasuđivanja »juri za jugo­
sloveniziranj em« i nastojalo da ubuduće srpska pravoslavna
crkva ne prenebregava nacionalni rad. Ćelo ovo problematsko
područje tek je označeno najnovijim istraživanjima, pa bi se
moglo očekivati da će ono, u svojoj višeznačajnosti, pažljivije
ispitati.
Pod dejstvom nacionalnih buržoazija i njihovih naciona­
lističkih politika, u prvoj jugoslovenskoj državi, jačale su
nacionalne suprotnosti. Prema njima nisu bile imune ni vero-
ispovest odnosno crkve kao njihovi institucionalni izrazi. I
pravoslavna crkva, prema mogućnostima sopstvenog idejno-
-političkog naoružanja, razgarala je svest o neodvojivosti
verskog od nacionalnog bića.
Tim putem, ona je — kao i druge velike jugoslovenske
veroispovesti — začinjavala sudare pojedinih, osobito isklju­
čivih građanskih nacionalno-političkih grupacija. Na rast na­
cionalnih, a posredno i verskih suprotnosti osobito je i izazva­
no uticala zvanična, uporno sprovođena unitaristička doktrina
i politika. Iz politike srpske pravoslavne crkve, i pored njenih
stvarnih i jakih sprega sa pojedinim elementima vladajuće
velikosrpske buržoazije, izbijali su osećanje potisnutosti i sve
češće isticana zabrinutost za dalju tzv. nacionalno-duhovnu
sudbinu srpskog naroda. U osnovi sa tim raspoloženjem, a
sve oštrije konfrontirana sa borbenim i dobro organizovanim
rimokatolicizmom, ali i sa naprednim snagama srpskog dru­
štva, koje su slobodu Srba vezivale za slobodu i ravnoprav­
nost svih ostalih jugoslovenskih i drugih naroda, srpska pra­
voslavna crkva dočekala je i slom bivše Jugoslavije.
9. — Od 1941., kada je na jugoslovenskom prostoru za­
počela narodnooslobodilačka borba i socijalistička revolucija,
srpska pravoslavna crkva — u mnogome poput ostalih ver­
skih zajednica — suočila se sa pravim uvodom kvalitativnih
društvenih i političkih promena. Ni to, kao ni pređašnje raz­
doblje njenog života posebno u odnosu na nacionalni činilac,
nije dublje proučavano. Za sada se može poći bar od opštih
saznanja. Pre svega odatle da su u uslovima antifašističke
borbe, zasnovane na revolucionarnoj strategiji KPJ, drama­
tično nastavljeni procesi društveno-političke polarizacije, na­
stali u bivšem jugoslovenskom državnom ambijentu. Najagre­
sivniji šovinistički odredi jugoslovenskih buržoazija stupili su
u međusobne obračune i, pri tom, u promenljivoj skali kori­
stili i pojedine verskonacionalne antagonizme. Do osobitih
nacionalističkih sudara, u kojima je bilo zapaljive verske
materije, došlo je pri sučeljavanju ekstremnih snaga srpske,
hrvatske i muslimanske buržoazije. Nacionalistički delovi
srpsko-pravoslavme jerarhije sudelovali su u njima, posredno
ili neposredno. Ta zbivanja činila su sastavni deo obračuna­
vanja nacionalističkih vojnih i političkih grupacija sa patriot­
skim i svim naprednim snagama Jugoslavije. U snažnom po­
retku, prema pravoslavnoj crkvi su nastupali oni elementi
rimokatoličkog klera koji su bili zadojeni klerofašističkom
ideologijom. U ćelom tom nastojanju, koje su okupatori po­
dupirali, da bi se narodi i narodnosti Jugoslavije nepovratno
razišli, učestvovalo je i sveštenstvo drugih, u jugoslovenskim
uslovima manje značajnih konfesija.
Antipod svemu tome predstavljao je narodnooslobodilački
pokret sa svojim idejnim i akcionim jezgrom — KPJ. Njegova
programska bit suprotstavlja se uslovima koji su reproduko-
vali međunacionalne i međuverske obračune i potpirivali
skeptičan odnos prema mogućnosti postojanja zajednice na­
roda i narodnosti Jugoslavije.
Narodnooslobodilački pokret projektovao je i otkrivao
nove političke uslove i oblike i to one koji bi već u antifaši­
stičkom ratu, radi njegovog uspešnog ishoda i za vreme posle
njega, trebalo da uravnotežuju odnose naroda i vera jugo-
slovenskog teritorija. Rešavajući formulu, on je nalazio ne
u obnovi ili »modernizovanju« stare već u građenju nove
Jugoslavije — države nacionalnih i verskih sloboda i ravno­
pravnosti, čija će društvena, klasna, politička i pravna oruđa
obezbeđivati i razvijati njenu društveno-oslobodilačku suštinu
i njene neophodne prateće oblike. Ta formula bila je proni­
cljiva i istorijski pravilna osnova političkog okupljanja naro­
da i narodnosti Jugoslavije.
Narodnooslobodilački pokret nije mimoilazio problem ve-
roispovesti. Pridržavao se načela verske ravnopravnosti. Ono
je bilo organski pripadak njegove političke linije.
U procesu revolucionarnog savladavanja nepatriotskih,
oportunističkih, klerofašističkih i kvislinških sastojaka doma­
ćih buržoazija, prikupljali su se narodi i građani Jugoslavije.
Među njima i delovi pravoslavnog sveštenstva kao i svešte-
nici pojedini drugih verskih zajednica. Bilo je, međutim, u
verskim zajednicama različitih reagovanja na takva revolu-
cionarno-oslobodilačka zbivanja. Pre svega dosta odbijanja da
se takav tok primi. Idejno-politička previranja izražavala su
se i u okviru srpske pravoslavne crkve. I u njoj — njenim
redovima — bilo je vidljivo da opstaju nacionalistička usme-
renost i mišljenje da se narodnooslobodilački pokret samo iz
akciono-taktičkih razloga zalaže za slobodu veroispovesti.
Osobito od oslobođenja zemlje srpska pravoslavna crkva
suočava se sa ubrzano razvijanim i preo vladujućim društve­
70
nim, ekonomskim i političkim stremljenima i ostvarenjima
socijalističkog tipa. Ona se prema njima tegobno i prevashod-
no konzervativno određivala i to shodno svojim klasno-ide-
ološkim i političkim vidicima i merilima. Pri svemu tome
u njoj su delovale razgovetne i nerazgovetne ili bar nedovolj­
no poznate suprotnosti. Posebno one između pojedinih ele­
menata patriotskog sveštenstva i episkopata, koje nisu bile
irelevantne za veličinu i kvalitet snage njenih političkih sta­
vova. No, ćelo klupko ovih problema traži brojna i dugotrajna
analitička sekciranja. Bez njih se ne može sačiniti naučno
valjana sinteza o srpskoj pravoslavnoj crkvi u srpskoj naciji
u savremenim uslovima.

71
 RADOMIR D. LUKIC
O NASTANKU SRPSKE NACIJE
SA SOCIOLOŠKOG GLEDIŠTA

I
Pre no što bi se prešlo na samo osnovno pitanje o na-
nastanku srpske nacije, trebalo bi rešiti dva prethodna važna
pitanja, od čega u znatnoj meri zavisi i rešenje osnovnog pi­
tanja. Ta dva pitanja su odredba pojma nacije i odredba so­
ciološkog »gledišta« ili metoda, odnosno, tačnije, pojma same
sociologije.
Što se tiče pojma nacije, ovo pitanje se postavlja kao
pitanje razlike između nacije i one društvene zajednice koja
joj prethodi i iz koje se po pravilu ona razvija, a koja se
obično označava kao narod. Treba utvrditi šta je nacija, od­
nosno čime se ona razlikuje od naroda, da bi se u konkret­
nom istraživanju utvrdilo u kom trenutku nastaje ta razlika,
što u stvari znači da u određenom trenutku od naroda postaje
nacija. Kako su i narod i nacija društvene zajednice u kojima
postoji svest članova da pripadaju zajednici i određena veza
koja ih vezuje s ostalim njenim pripadnicima, to treba u
stvari odrediti prirodu te veze koja vezuje ljude i narod,
odnosno u naciju, što znači da treba videti da li se razlikuje
veza koja ih vezuje u narod, od veze koja ih vezuje u naciju.
Ako se posmatra ta veza, lako je utvrditi da je ona
subjektivne prirode, tj. da se sastoji u osećanju bliskosti,
srodnosti s ostalim pripadnicima naroda, odnosno nacije, što
opet, obrnuto, znači da postoji osećanje udaljenosti i nesrod-
nosti s drugim narodima, tj. nacijama. Iz te veze proizlazi i
spremnost na saradnju s ostalim pripadnicima istog naroda,
odnosno nacije, kao i na uzajamnu pomoć. Kad se uporede
veze koje vezuju ljude u narod i u naciju, izgleda da nema
73-
nikakve bitne razlike između njih, tj. da se veza koja ih
vezuje u narod ni sadržinski ni po jačini mnogo ne razlikuje
od veze koja ih vezuje u naciju. Cak se verovatno može reći
da je veza koja ljude vezuje u narod i, još ranije, u pleme
ili rod čvršća od one koja ih vezuje u naciju. U svakom
slučaju, teško je reći da između njih ima kvalitativnih ra­
zlika.
Ali, ako se i usvoji da su ove veze suštinski iste, iz
toga se još ne može zaključiti da uzroci koji dovode do
takvih veza, odnosno činioci koji ih održavaju moraju biti isti
za narod i za naciju. Takve veze mogu, primera radi, kad
je reč o narodu, biti izazvane, recimo, zajedničkom proizvod­
njom i zajedničkim tržištem ili zajedničkom državom.
Ako je pak tačno da između veza koje ljude vezuju u
narod i onih koje ih vezuju u naciju nema suštinskih razlika,
onda na prvi pogled izgleda da i nema osobitog smisla ispi­
tivanje kad jedan narod postaje nacija, pošto je i narod i
nacija u osnovi isto. Pa ipak, ovakav zaključak ne bi bio
■osnovan ako se držimo onog što je maločas rečeno o činioci­
ma koji dovode do nestanka pomenutih veza. Jer ako se či­
nioci koji te veze — inače istovetne — koje čine narod, od­
nosno naciju, menjaju, te jedni prestanu da deluju a drugi
to počnu, održavajući istu vezu, onda se može reći da je
s njihovom promenom od naroda nastala nacija. Tako, ako,
na primer kažemo da je narod ona zajednica koja je pro­
izvedena nekim drugim uzrocima, a ne zajedničkom proizvod­
njom i tržištem, a da je nacija, naprotiv, zajednica koja je
proizvedena ovim poslednjim uzrocima, onda će se narod pre­
tvoriti u naciju kad počnu delovati ovi drugi uzroci namesto
■onih prvih.
Isto tako, ako jedan narod nastaje stapanjem više ple­
mena ili ako jedna nacija nastaje stapanjem više naroda ili
više nacija, onda takođe ima smisla tražiti kad se i zašto to
zbilo.
Shodno tome, ovde ćemo smatrati da srpska nacija nasta­
je nastankom kapitalizma, razvojem zajedničke privrede i trži­
šta. Svesni smo, međutim, da je to rešenje koje ima svoje
slabosti. Naime, ono je prihvatljivo kad je reč o zajednici
koja je zaista spojena teritorijalno, privredno, politički, kul­
turno. Ali, ako je ta zajednica podeljena u više zajednica,
odvojenih na sve pomenute načine, kako objasniti što one
ipak sve čine jednu zajednicu, naciju, »proizvedenu« upravo
tim uzrocima koji ovde nedostaju? No, o tome kasnije.
Isto tako, činilac zajedničke proizvodnje, odnosno tržišta,
iako u manjoj meri, postojao je i ranije, pre kapitalizma, gde
god postoji razmena proizvoda. Ona se, doduše, vrši u užim
zajednicama i u manjoj meri, ali se ipak vrši. Ispadalo bi
74
 da te uže zajednice čine posebne nacije u okviru jednog istog
naroda kao šire zajednice! Tako bi pojedina naselja ili čak
šire porodice, kao zadruge, trebalo smatrati nacijama! Na
ovo bi se odmah nešto moglo odgovoriti i tako, izgleda nam,
otkloniti tu teškoću. Može se, naime, reći da na takvom ste-
penu razvoja privrede, naturalnom stepenu, gde su sasvim
male zajednice privredno autarhične te samo u njima postoje
tesne privredne veze — da su na takvom stepenu veze koje
takve uže zajednice vezuju u narod toliko čvrste da onemogu­
ćavaju da se svaka takva zajednica, samo na osnovu privred­
nih veza, konstituiše kao nacija, različita od drugih u okviru
istog naroda. Potrebno je, naprotiv, da te privredne veze obu­
hvate šire zajednice: ako ne ćele narode, ono bar znatne
njihove delove, te da ih tako čvrsto povcžu, da se isto tako
jako razviju nove političke, kulturne i ostale veze da sve
zajedno postanu osnovne i potisnu one ranije koje su stva­
rale narod. Ovo se ne može postići ako privredne veze postoje
u sasvim malim zajednicama, jer se na osnovu njih ne mogu
razviti ostale veze. Ukoliko od jednog naroda nastaje više na­
cija, potrebno je da nove veze budu tako jake da prekinu
stare, narodne veze, odnosno da ih jako oslabe te da nova
zajednica, nacija, potisne staru, narod.
Ali, kao što ćemo videti kasnije, možda se nacija može
stvoriti i bez razbijanja narodnih veza, a time i naroda.
Drugo prethodno pitanje je šta je sociologija, odnosno šta
znači istraživati nastanak srpske nacije s gledišta sociologije.
Pri tom se polazi od činjenice da će se taj nastanak, sem sa
sociološkog gledišta, ispitivati i s ekonomskog, političkog, et­
ničkog, kulturnog i drugog stanovišta. Na ovo pitanje može
se odgovoriti sledeće. Poznato je koliko se sociolozi između
sebe razlikuju u određivanju pojma sociologije i njenog me­
toda. Ne ulazeći u raspravljanje ovog pitanja, čemu ovde nije
mesto, treba samo reći da se u praksi sociološko stanovište
svodi na dve osnovne stvari. Prvo je pokušaj sintetičkog obu­
hvata delovanja svih društvenih činilaca na neku pojavu —
ovde: na nastanak srpske nacije. Konkretno, to znači da bi
sociolog uzeo u obzir delovanje svih navedenih činilaca po­
sebno (ekonomskog, političkog itd.) i stvorio neku sintezu de­
lovanja svih njih, mereći njihov odnosni značaj. Drugo, mož­
da bi se mogli odvojiti neki činioci, odnosno strane, vidovi
pojave, koji ne obuhvataju sve ove posebne nauke, odnosno
stanovišta, i koji ostaju kao »čisto« sociološki, te bi njih ne­
posredno ispitivala sama sociologija, koja se u tom slučaju
ne bi samo služila rezultatima drugih nauka. Takvi hi činioci
bili, na primer, seobe, klasno raslojavanje, društveni dodiri,
odnosno veze (rođačke, bračne, prijateljske i dr.) i si.
U tom će se smislu ovde i resiti ovo drugo prethodno
pitanje.
75
 II
Kad su ovako rešena prethodna pitanja, može se preći,
na rešavanje glavnog pitanja — nastanak srpske nacije sa so­
ciološkog stanovišta. Rečeno je da se obično smatra da nacije
nastaju u procesu nastanka kapitalizma, negde na prelazu
iz XVIII u XIX vek. Tako su nastale francuska, nemačka,
talijanska nacija (prva ranije, druge dve kasnije). Pri tom
se uzima da su one nastale spajanjem prethodnih užih zajed­
nica, koje se nazivaju narodima, plemenima i si., a za koje
se smatra da su bile etnički zasnovane. Do tog spajanja je
došlo nastankom robnotržišne privrede, koja je manja tržišta
i manje privredne celine povezivala u jedinstveno, široko
nacionalno tržište, pri čemu su lokalni jezici (dijalekti) bili
povezani, odnosno ukinuti jednim nacionalnim (književnim)
jezikom, održavajući se još, više-manje, u svojim oblastima.
Ljudi su se, tako, počeli osećati u prvom redu Francuzima,
odnosno Nemcima, pa tek u drugom redu, recimo, Normanđa-
nima, Gaskonjcima itd. ili Prusima, Bavarcima itd., dok je
pre toga bilo obrnuto.
U vezi s onim što je rečeno ranije, ovom se gledištu
može prebaciti što ne pokušava da utvrdi da li ima neke
kvalitativne razlike između veze koja je, npr., Bavarce ve­
zivala u Bavarce i one koja je Nemce vezivala u Nemce.
Jer i Bavarci su se isto tako (možda čak i jače, kao što je
napomenuto) osećali Bavarcima kao što se Nemci osećaju
Nemcima. I Bavarci su se osećali Bavarcima zato što su bili
povezani privredno (makar i ne tržišnom privredom, ali ipak
razmenskom privredom), teritorijalno itd. Drugim rečima,
osećanje povezanosti koje čini i naciju i narod, a i prethodeće
pleme, rod itd., može biti izazvano različitim činiocima —
narod se povezuje privredom, teritorijom i kulturom na jedan,
a nacija na drugi način, jer se privreda, teritorija i kultura
razlikuju prema svom stepenu razvoja, ali ove veze mora
uvek da postoje da bi došlo do zajednice. I ta veza, koja je
rezultat ovih činilaca, kvalitativno je uvek ista, makar bila
rezultat delovanja različitih činilaca. Drukčije rečeno, iako su
Bavarci bili vezani, recimo, feudalnom privredom, feudalnom
državom i feudalnom (crkvenom) kulturom, a Nemci kapitali­
stičkom privredom, državom i kulturom, ipak je veza koja
vezuje Bavarce po kvalitetu ista kao ona koja vezuje Nemce.
O ovom prigovoru već se raspravljalo. Pošto nauka do­
sad zaista nije ispitivala karakter veza koje vezuju ljude u
narod, odnosno u naciju, taj problem ostaje i ovde se ne
može rešiti. Polazeći od postavke da su te veze u suštini iste,
a da su im uzroci različiti, ovde se neće dalje ulaziti u to
pitanje. Utvrdiće se samo da ima smisla ispitati kako su
veze koje su vezivale ljude u više naroda bile zamenjene
76
jednom jedinstvenom vezom koja ih vezuje u naciju, u Nem-
ce, Francuze, Talijane ili, možda, kako su se nove, nacionalne
veze stvorile pored starih, narodnih, ne razarajući ove.

III
Kad se ovakav postupak pokuša primeniti na nastanak
srpske nacije, onda izgleda da takav pokušaj ne može da
uspe. Ovo zbog prostog razloga što zajednica Srba kao takvih
nije nastala na prelazu iz feudalizma u kapitalizam (zbog de-
lovanja odgovarajućih činilaca), nego mnogo ranije, najvero-
vatnije već negde u XIV, a svakako tokom XV i XVI veka.
Već pod Nemanjićima, a osobito pod kasnim Nemanjićima,
Srbi su se osećali Srbima. Bitno je, međutim, da, za razliku
od Francuza, Nemaca i Talijana, nije bilo nikakvih užih za­
jednica koje se nisu osećale u prvom redu Srbima (nego,
npr., Timočanima, Kosovcima, Sremcima itd.) i koje su go­
vorile različitim jezicima i si., a koje bi se u XVIII ili XIX
veku spojile u širu zajednicu, u Srbe, stvorivši nov jezik itd.
Stapanje tih užih zajednica izvršilo se znatno ranije, svakako
pod Nemanjićima, ako ne i pre, što bi trebalo podrobno ispi­
tati. Jezik je pak stvoren još od prvih Nemanjića i, s pro­
pašću sopstvene feudalne države, potpuno je uobličen kao
narodni jezik, da s Vukom postane i zvaničan i književni
jezik.
Ovde treba istaći jedan osoben sociološki činilac u užem
smislu. Naime, u nastanku nacije razvijenih zapadnih zema­
lja, koji se uzima kao tipičan i prema kome je i stvorena
teorija da nacije nastaju na prelazu iz feudalizma u kapita­
lizam — u stvari, u toku buržoaskih revolucija — značajnu
ulogu je imao razvijen feudalizam, koji u Srba nije uspeo
da se razvije usled pada pod Turke. Taj razvijeni feudalizam
je, pored horizontalne podeljenosti po feudima, odnosno ma­
njim zajednicama, koje su kasnije prerasle u naciju, doveo i
do vertikalne podele društva po staležima, odnosno klasama.
Postojala je feudalna klasa, plemići (duhovni i svetovni), i
narod — treći i »četvrti« stalež, buržoazija i kmetovi. Vlada-
juća klasa feudalaca je bila potpuno razvijena i daleko od
naroda, naročito od kmetova, ne samo po ekonomskom i po­
litičkom položaju nego i po kulturi i, Čak, po jeziku. Jezik
te klase bio je ili latinski ili »nacionalan«, ali zaseban, bu­
dući jezik jedinstvene nacije, različit od dijalekata. Latinski
je bio osobito jezik intelektualaca i nastajuće birokratije, što
je pojačavalo vertikalnu podelu koja se počela javljati između
buržoazije i četvrtog staleža, kmetova, odnosno seljaštva.
Buržoaske revolucije su rušenjem feudalizma teritorijalno
ujedinile male feude (i državice), koji su ratovale među sobom,
77
u veliku državu, a rušenjem plemstva i proglašavanjem naci­
je odstranile i vertikalnu podelu, dok se buržoazija, pa i njeni
intelektualci, u procesu pripreme revolucije, ponovo pribli­
žila »prostom« narodu, odrekla se latinskog, a proglasila na­
cionalnim, nasuprot dijalektima, onaj nacionalni jezik koji se
razvio u njenom krilu i u krilu feudalne klase. Tako je narod,
stvarno dotad rascepljen u dve »nacije«, feudalce (s kojima
je delimično bila i buržoazija) i »prost« narod, buržoaskom
revolucijom spojen u jednu jedinstvenu naciju, jer se feudal­
na klasa ili raspala, pretvorivši se i sama u deo nacije, ili
emigrirala, a nacionalni jezik je, pod vodstvom buržoazije,
stvarno prihvatio i narod (mada vrlo sporo, tako da taj pro­
ces nije ni do danas završen).
U Srba je teritorijalno ujedinjenje izvršeno uglavnom
već za prvih Nemanjića, a proces vertikalne podele se nije
mogao do kraja ni razviti, iako je bio znatno uznapredovao.
Dok su se feudalna klasa u Evropi, a i začeci intelektualaca,
odnosno birokrata, pre osećali kao delovi neke intemacionale
nego kao sastavni deo jedinstvene zajednice zajedno sa selja­
cima, dotle se naši feudalci i »inteligencija«, odnosno »biro-
kratija«, nisu još bili toliko udaljili od naroda da se ne bi,
kao i oni, osećali Srbima. Jezik je, što još nije dovoljno ispi­
tano, svakako u osnovi ostao zajednički, iako je verovatno
bilo izvesnih, pa i znatnijih razlika između jezika feudalaca
(i »inteligencije«) i jezika »prostog« naroda. Val turskih osva­
janja uništio je i naše feudalce i naše »intelektualce« i »bi­
rokrate«, a uglavnom i krupniju buržoaziju, ukoliko se bila
razvila (trgovce, začetke manufakturista), i ostao je sam ne­
pismen narod, s nešto sveštenika, koji su bili jedva pismeniji
od njega. Taj narod je bio jedini činilac celog daljeg razvoja
u savremenu naciju na najvažnijoj i najvećoj teritoriji na
kojoj se stvorila savremena srpska nacija — onoj pod tur­
skom vlašću.
Izuzetak od toga predstavlja Bosna i Hercegovina, gde
je prelaskom u muslimanstvo očuvana ili stvorena feudalna
klasa, što je verovatno bio jedan od činilaca u stvaranju
savremene muslimanske nacije, različite od srpske.
Otud jak kontinuitet između zajednice koju smatramo
narodom — tokom feudalizma — i nacijom — tokom kapita­
lizma i socijalizma. Između njih kao da i nema stvarnih
razlika, jezik, kultura, osećanje zajedništva itd. — izgradila je
ista društvena snaga, homogeno, uglavnom nepismeno seljaš­
tvo. Cak ni ono što je otvorilo vrata kapitalizmu — nacional­
na revolucija protiv Turaka u prvom i drugom srpskom
ustanku — nije, po snazi koja ju je nosila, bila nikakva
buržoaska nego čisto seljačka revolucija, iako su u njoj uče­
stvovali i začeci buduće buržoazije — trgovci, knezovi i si.
Dolazak kapitalizma i buržoazije, koji se takođe nisu do kra­
78
ja razvili usled ranog nastupanja socijalističke revolucije,,
nije doneo ništa bitno novo. Oni su samo nastavili i produ­
bili proces stvaranja nacionalne (ili narodne, svejedno) zajed­
nice, koji je već bio daleko odmakao, koji je u stvari bio u
osnovi završen, dodajući mu samo neke manje važne ele­
mente. Zato je za Srbe zaista teško da se kaže da su im
naciju doneli kapitalizam i buržoazija u XIX veku, jer nema
nijednog odlučujućeg činioca ni trenutka kad bi se u tom
kontinuiranom procesu moglo reći da je do njega postojao
samo narod, a da je od njega nastala nacija.
Nešto je drukčije bilo stanje u oblastima van turske
vlasti, onim u Austriji, a osobito u Vojvodini. Tu su se tokom
XVIII veka počeli stvarati i buržoazija i plemstvo istovre­
meno (što je takođe odstupanje od opšteg zakona), pri čemu
je buržoazija, i kao inteligencija, odnosno birokratija, i kao
kapitalisti bila značajnija od već preživelog, iako tek nastaju-
ćeg plemstva. Ovo je uticalo i na udaljavanje te više klase od
naroda-seljaka, pa i na stvaranje posebne kulture, što se oso­
bito zapaža u početku stvaranja posebnog jezika, slaveno-
srpskog. No, ovaj proces odvajanja više klase trajao je suviše
kratko, i pod delovanjem stvaranja jedinstvene kulture i je­
zika u slobodnoj Srbiji, s Vukom na čelu, on je prekinut i
više-manje je nastalo isto stanje kao u Srbiji, naročito posle
ujedinjenja u Jugoslaviji.
Tako, dakle, i ako treba govoriti da je srpski narod
prerastao u naciju (a izgleda nam da je u našem slučaju to
samo upotrebljavanje dva imena za istu stvar!), onda treba
reći da je taj proces bio kontinuiran tokom ćele naše istorije,
da tu nije bilo nikakvih drastičnih promena i da se jedino
može priznati da su spone koje drže srpsku naciju, za razliku
od onih koje su držale narod, pre svega sopstvena država i
kapitalistička, odnosno socijalistička privreda, ali da nema
nekih bitnih razlika u onom što je srž i naroda i nacije —
zajednička kultura, osećanje zajedništva i solidarnosti.
Odavde se može zaključiti da dolazak kapitalizma nije
ništa suštinski promenio u određivanju Srba kao Srba. Oni
su kao takvi bili određeni već mnogo ranije.
Ali, ako se hoće da upotrebi uobičajena terminologija,
koja u našem slučaju ne označava nikakvu kvalitativnu ra­
zliku kao u drugim slučajevima, Srbi su ranije činili narod
u smislu koji smo odredili, a s dolaskom kapitalizma postaju
nacija.
Shodno tome, izgleda da ima dva pitanja kad je reč o
nastanku Srba kao naroda ili nacije. Prvo je: kad i kako su
Srbi postali Srbi, tj. da li spajanjem više užih zajednica (ple­
mena, rodova, naroda) ili, naprotiv, izdvajanjem iz šire
zajednice? To je svakako bilo mnogo pre kapitalizma, možda,
u osnovi, čak i pre Nemanjića. Ovo pitanje svakako zaslužuje
79>
veliku pažnju i treba ga brižljivo izučavati. Drugo pitanje je
kako su se Srbi održali kao Srbi, odnosno kako su pojedini
delovi Srba prestajali to da budu?
Ako se pođe od ova dva pitanja, izgleda svakako tačno
da su već pre Nemanjića bili dati osnovni činioci koji su
stvorili zajednicu Srba, iako nedovoljno čvrstu. Tada su se
već uže celine (plemena) spojile u Srbe, ali tačno razgrani­
čenje Srba s drugim narodima nije bilo još izvršeno. Podela
crkve na katoličku i pravoslavnu u XI veku, pa zatim stva­
ranje srpske nemanjićke države, sprskog jezika, crkve, kul­
ture itd. (naravno, na osnovu teritorijalnog, privrednog i po­
litičkog jedinstva) ovu narodnu vezu učvršćuju toliko da ni
pad srpske države i raseljavanje Srba preseljenjem pre svega
na sever, a zatim i na zapad i istok, bežeći ispred Turaka,
pri čemu se prekida teritorijalna, a time i politička i privred­
na veza između značajnih skupina Srba (u Hrvatskoj, Ugar­
skoj, Rumuniji, Rusiji) i njihove matice — niti nepovoljni
činioci uglavnom ne dovode do odnarođavanja ovih odvojenih
skupina, sem izuzetaka, što važi i za skupine koje bivaju
izolovane na starom tlu (Kosovo). Činioci što su, pored za­
jedničkog porekla, etničkog srodstva i dotadanje zajedničke
kulture i istorije, držali te odvojene skupine da i dalje budu
Srbi i što su ih istovremeno još čvršće vezivali jesu: borba za
opstanak, prvenstveno protiv Turaka, ali i protiv drugih; vera
i crkva (ova je za porobljene Srbe u izvesnoj meri bila i
društveno-politička zajednica); narodna pesma i istorijska
tradicija; neprestane seobe, koje su iz matice neprekidno do­
vodile nove skupine i osvežavale osećanje srodstva, kao i,
naravno, iako slabe, druge veze s maticom: privredne, politi­
čke, kulturne, rođačke, bračne itd. Znatnu ulogu je takođe
imala i politika država u kojima su ove izolovane skupine
Srba živele i koje često nisu ni pokušavale (ili su to činile
u blagom obliku) da ih odnarode.
Tako su se Srbi održali kao narod uglavnom sve do kraja
XVIII veka i u više-manje istom okviru koji je nastao po-
menutim raseljavanjima s prvobitne srpske teritorije. Već to­
kom toga veka u izvesnim delovima Srpstva počinje se ja­
vljati kapitalizam i time i stvarati nove veze, što dovodi do
stvaranja srpske nacije. To je složen proces koji zahteva briž­
ljivo proučavanje, ma koliko da je u tom pravcu već dosta
i učinjeno. Ovde se može naznačiti samo ono što izgleda
glavno.
Neki delovi Srba kao naroda nisu ušli u srpsku naciju,
bilo zato što su se izdvojili u novu naciju ili što su se uklju­
čili u neke druge nacije bilo, čak, zato što su sa srpskom
nacijom ostali vezani pretežno vezama koje su u suštini još
bile narodne, a ne nacionalne. S druge strane, verovatno je
 da su se neki delovi drugih naroda takođe uključili u srpsku
naciju. To sve, naravno, treba podrobno ispitati.
Osnovne veze koje dovode do stvaranja srpske nacije
jesu, najpre, teritorijalne i na njima zasnovane privredne,
političke, socijalne i kulturne, pri čemu su se kulturne veze
najmanje izmenile, dok su se privredne i političke izmenile
suštinski. Teritorijalna razbijenost Srba nije smetala da se
održe kao narod, ali je smetala da od svih Srba postane jedna
nacija. Na osnovu teritorijalnih veza pak, nastale privredne,
političke i druge veze dovode do povezivanja jednog dela
Srba u srpsku naciju, pri čemu izvesni delovi ostaju sa tom
srpskom nacijom jedan jedinstveni narod (iako ne i nacija),
a drugi prestaju da budu Srbi i pretvaraju se ili utapaju u
druge nacije.
Konkretnije gledano, to izgleda ovako. Jezgro srpske na­
cije stvara se na teritoriji oslobođene Srbije, uglavnom u
prvoj polovini XIX veka. Ovde postoji teritorijalno i državno
jedinstvo, na čijem se osnovu počinje razvijati kapitalistička
privreda, a na osnovu ove stvarati i nova kultura, koja odgo­
vara kapitalističkom stepenu razvoja. Pri tom je bitna poli­
tička veza — ona određuje obim onog dela srpskog naroda
koji će stvoriti to jezgro srpske nacije. To je jezgro omeđeno
državnim granicama slobodne Srbije. Zbog tesnih teritorijal­
nih, privrednih, kulturnih i socijalnih veza, iako nedostaju
političke državne veze, jedno drugo jezgro gde se počela
oblikovati srpska nacija, Vojvodina, spaja se sa jezgrom u
Srbiji tako se stvara srpska nacija na datoj teritoriji.
U procesu njenog stvaranja u ovim uslovima izvršeno je
više ili manje jasno razgraničenje između Srba i Bugara
(uglavnom uzduž državne granice), kao i između Srba i Ma­
kedonaca, a Crnogorci su se počeli izdvajati u posebnu naciju,
pri čemu je državna granica takođe imala važnu ulogu, jer
je otežala da se, na osnovu teritorijalne veze, uspostave i
ostale veze koje dovode do stvaranja nacije, a ubrzala stva­
ranje takvih veza u užem okviru. Takođe su se počeli izdva­
jati u posebnu naciju Muslimani, gde je važniju ulogu imala
vera, kultura i tradicija. Kad su kasnije, stvaranjem Jugo­
slavije, stvorene državne veze, proces razvoja u posebne na­
cije bio je već toliko odmakao da bi mogao biti zaustavljen.
Oni delovi Srba, uglavnom na tlu Jugoslavije, koji su
teritorijalno bili bliže novonastajućoj srpskoj naciji, pa time
stajali s njom u bližim i ostalim vezama, sa Srbima koji su
činili tu naciju ostali su povezani u srpski narod, jer još nisu
ušli u sastav srpske nacije. Njihovu vezu je snažio proces
nastajanja srpske nacije, kojoj su ovi želeli da se priključe,
što je najzad i ostvareno. Time nam se čini da se može resiti
zamršeno pitanje koje smo naveli ranije, pitanje šta biva sa
onim delovima naroda koji ne uđu u naciju koja iz ovoga
81
nastaje, a ne stvore posebnu naciju niti se utope u neku
drugu naciju. Koliko je ovo rešenje pravilno, treba raspraviti.
U svakom slučaju, čini nam se da je ono bar jedno od mogu­
ćih, ako ne i jedino.
Oni delovi Srba pak koji su bili dalje od matice srpske
nacije i čije su veze s njom slabile, utopili su se u druge
nacije u čijem okviru su živeli. Tako je bilo sa Srbima u
Mađarskoj, Rumuniji, Rusiji, Turskoj, Austriji, mada u nekim
od ovih zemalja proces ovog pretapanja u druge nacije i
prestanka njihovog osećanja srpstva još nije potpuno završen.
U ovim procesima deluju mnogi činioci, od kojih su glav­
ni pomenuti. I ove i one koji eventualno nisu pomenuti treba
brižljivo i podrobno izučiti, što zahteva posebno obiman, te­
žak i dugogodišnji rad, koji stoji pred našom naukom, pa i
pred sociologijom kao njenim delom.

IV
Na kraju, izgleda nam da je ono što je rečeno dovoljan
osnov da se postave neka zanimljiva pitanja. To je u prvom
redu pitanje da li narod ne nadživljava naciju, tako da može
postojati i kad se u njegovom krilu razviju i izdvoje jedna
ili više nacija. Kao što se vidi, mi smo na to pitanje odgo­
vorili potvrdno kad je reč o Srbima, smatrajući da su oni
Srbi koji nisu ušli u srpsku naciju niti stvorili posebnu na­
ciju ostali deo srpskog naroda isto kao i Srbi koji su obrazo­
vali naciju. Naravno, kad se stvori nacija od naroda, mogu se
prekinuti i veze koje su prethodno činile narod iz koga su te
nacije izrasle. Ali, možda se može tvrditi da se i ne moraju
prekinuti, u svakom slučaju ne odmah kad se stvore nacije.
U vezi s tim može se, npr., postaviti pitanje da li su severni
Irci, npr., ukoliko su stvorili posebnu naciju, još uvek delovi
irskog naroda, ili da li su nemački, francuski, italijanski Svaj-
carci, iako sastavni deo švajcarske nacije, ipak još uvek delovi
nemačkog, francuskog, talijanskog naroda (ne nacije). Obrnu­
to, ukoliko su Prusi ili Bavarci činili narode, pre utapanja u
nemačku naciju, možda se može tvrditi da su još uvek narod,
iako su kao nacija Nemci.
Drugo pitanje koje se u vezi s tim postavlja je pitanje
da li nacija mora da nastaje samo na osnovu prethodno po­
stojećih naroda bilo izdvajanjem iz jednog ili spajanjem više
njih, odnosno pretvaranjem celog naroda u naciju, ili može
da nastane iz više nacija. Kao dokaz za ovu mogućnost možda
se može navesti upravo švajcarska nacija, ukoliko bi se doka­
zalo da je ona postala posle nastanka Nemaca, Francuza i
Talijana kao nacija. Ali je nesumnjivo bolji primer spajanje
82
Engleza i drugih nacija u američku naciju, koja je svakako
stvorena tek pošto su nastale nacije iz kojih se ona stvorila.
Ako su ovi odgovori koje dajemo na navedena pitanja
tačni, onda bi se teorijski moglo osnovano zaključiti da su
narod i nacija zaista dve relativno različite pojave, koje na­
staju na različite načine i mogu postojati uporedo, bez obzira
što veze koje ih čine u suštini nisu različite. To bi pak zna­
čilo da se isti čovek može na isti način, iako zbog drugih
uzroka, osećati vezan s jednim ljudima u naciju, a s drugima
u narod. Ne sporimo naravno, da bi ovakav zaključak mogao
da služi i kao osnov za dokazivanje da u takvom slučaju
mora da postoji i razlika između veza koje čine narod i onih
koje čine naciju.
Na to bi se možda moglo odgovoriti da su te veze iste
po kakvoći, ako ne i po jačini — da su samo jače, a ne i
suštinski različite veze koje ljude vezuju u naciju od onih
koje ih vezuju u narod.
Najzad, još jedno pitanje. Postoje šire zajednice od na­
roda i nacija — postoje Sloveni, Germani, Latini. Kakve su
to zajednice, koje veze ih vežu kakav je njihov odnos prema
narodima i nacijama?
Čini nam se da sva ova pitanja zaslužuju pažnju i da
nauci proširuju vidike o ovim društvenim zajednicama. Pri
njihovom proučavanju treba uzeti u obzir sve činioce, pa i
one koji spadaju u područje sociologije. Posao vrlo težak, ali
zanimljiv i važan.

83
 PETAR VLAHOVlC
POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE
Etnološki pristup

I Uvod
Za razliku od drugih naučnih disciplina, pre svega isto-
rije i sociologije, gde je urađeno nešto više, etnološka nauka
nije posvećivala posebnu pažnju proučavanju nacije kao po­
sebne kategorije. Smatralo se naprosto da je ovo gotova či­
njenica, pa je kao takva do nedavno prihvatana, a i danas
se prihvata u tradicionalnoj etnologiji. S druge strane, reklo
bi se da je za posao ovakve vrste, proučavanje nacije, etno­
lozima nedostajalo smelije ulaženje u složene etničke procese
čije proučavanje zahteva širi naučni pristup. Međutim, u no­
vije vreme o naciji kao posebnoj kategoriji i u etnologiji se
obraća više pažnje, pa i razmatranja o kojima će ovde biti
reći treba shvatiti samo kao prilog i podsticaj za rad o pi­
tanjima o kojima u nauci o narodu još nema odgovarajućih
sinteza i teorijskih radova.
Na značaj proučavanja nacije u srpskoj etnologiji prvi
je, makar i posredno, skrenuo pažnju M. S. Filipović radom o
stvaranju etničkih grupa na planinama (Naučno društvo BiH,
Radovi XVIII, Sarajevo, 1961).1 To je dalo povoda M. Dra-
škoviću da u svoja dva priloga još bolje osvetli ovaj problem
i da tako radovima: Udeo srpske arhaične kulture u srpskoj
nacionalnoj kulturi u prošlosti i danas (Poznanj, 1974)2 i Raz­
matranje o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na mišljenje u*
1 M. S. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, Naučno
društvo Bosne i Hercegovine, Radovi XVIII, Sarajevo 1961.
* M. Druškić, Udeo srpske arhaične kulture u srpskoj nacionalnoj
kulturi u prošlosti i danas, »Problemy ludwej i narodowej«, Poznan
1974.

85
jugoslovenskoj naučnoj literaturi (»Glasnik EI SANU« XXIV,
Beograd, 1975)3 načne ovaj veoma složeni problem.
Nekako u isto vreme (1974) pojavio se i rad T. Vukano-
vića Etnogeneza Južnih Slovena (Vranje, 1974),4 u kome se
uzgredno govori i o srpskoj naciji kao rezultanti složenih
etnogenetskih procesa na Balkanskom poluostrvu. Time bi, na
žalost, za sada bila iscrpena lista radova koji neposredno ra­
spravljaju o ovom problemu, mada priloga o drugim zajed­
nicama ima znatno više i u etnološkoj i u srodnim naukama.
Zbog toga se samo po sebi nameće veoma složeno metodološko
pitanje: kako pristupiti proučavanju nacije, u konkretnom slu­
čaju srpske, i koje elemente uzeti u obzir kao povezujuće na
unutrašnjem i razgraničavajuće na širem planu? Razume se,
svaka odrednica je u ovom slučaju dragocena. Ali, isto tako,
sve se to ne može obuhvatiti, već je neophodno iz brojnih
pitanja izdvojiti nekoliko pomoću kojih se može, koliko-toliko,
ukazati na najvažnije odrednice koje su bitne za suštinu po­
stavljenog sklopa pitanja. Pitanja o kojima će ovde biti reči
odnose se pre svega na one odrednice koje imaju integrativ­
no diferencijalno značenje, kao što su ime, etno-istorijski ra­
zvoj, antropološke osobine, jezik pismo, religija i neki elementi
iz društvene, duhovne i materijalne kulture, kao i drugi in-
tegraciono-diferencijalni elementi o kojima nam pružaju po­
datke i etnologiji srodne nauke. Ali, pre nego se priđe kon­
kretnim razmatranjima, nužno je ukazati na pojam nacija s
etnološkog stanovišta. Nije reč ni o kakvoj strogoj definiciji,
već o mestu ovog naziva u sklopu oznaka za druge ljudske
zajednice koje su predmet etnoloških promatranja.

II Ljudske zajednice u svetlu etnologije

Ljudska misao je vekovima nastojala da razume i objasni
raznolikost i podeljenost čovečanstva na različite zajednice.
Težilo se pri tom da se dođe do što pouzdanijih i jasnijih
saznanja. Usled toga su se stvarale odgovarajuće klasifikacione
sheme čiji je cilj bio da se u ovo šarenilo unese više reda i
jasnoće. Zbog toga su u tu svrhu korišćena različita obeležja,
kao što su poreklo jezika, kultura, teritorijalna povezanost i
druge karakteristike svojstvene odgovarajućoj zajednici.
Uglavnom su te zajednice zamišljene kao trajne i nepromen-
ljive celine , nastale u toku prirodnog razvoja, nezavisno od
svesti njihovih pripadnika i od dinamike društvenih procesa.*

3 M. Drašklć, Razmatranja o pojmu naroda i nacije sa osvrtom

na m išljenje u jugoslovenskoj naučnoj literaturi, Glasnik Etnografskog
instituta, »SANU XXIV«, Beograd 1975.
* T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, »Vranjski glasnik X«,
Vranje 1974.
 Dakle, kako kaže S. Cirković, nauka o narodu težila je po­
uzdanim saznanjima, ali je u isto vreme bila deo samosvesti
čitave jedne epohe i ostala je njen dokumenat.5
Savremena etnologija uglavnom prihvata i za obeležava-
nje ljudskih zajednica upotrebljava izraze kao što su horda,
grupa, porodica, rod, bratstvo, pleme, narod, narodnost i, naj­
zad, nacija. Ukoliko se na ljudske zajednice može primeniti
jedan od ovih naziva, onda su to etničke zajednice odgovara­
jućeg stepena. Složenost koja je sadržana u samoj reči (horda,
grupa itd.) otkriva, pored prirodne jezičke osnove, i druge
elemente koji su na određenom stepenu razvoja uticali na
oblikovanje i povezivanje odgovarajuće zajednice. Pored vre­
mena kao nerazdvojnog činioca, očigledno je u tome bila od
značaja i povezanost u teritorijalno-političkim celinama, koja
je u nastajanju jedne zajednice bilo kog tipa značajnija uko­
liko je veća njena samostalnost i trajnost.6 S druge strane,
svi ovi nazivi zajednica nisu čvrste i nepromenljive kategorije
već su u prošlosti često menjale svoju sadržinu i značenje.7
Ovome bi se mogli dodati i drugi oblici ljudskog zajedništva
o kome je u etnologiji sabrana bogata građa, ali su ipak takve
zajednice najčešće ostale nedefinisane i nerazjašnjene. Reč je
o lokalnim, teritorijalnim i drugim grupama. Sve ove zajed­
nice su, kako s pravom ističe M. S. Filipović, promenljive
veličine, jezički i kulturno homogene, endogamne i svesne
svoga postojanja. U njima se produžavaju i menjaju nasledne
osobine (biološko prilagođavanje), kao što se prenose i stva­
raju nova duhovna dobra (kulturno prilagođavanje). Prema
tome, jedna etnička zajednica nije stabilna nego, posmatrana
u toku zbivanja, dinamički efekat ravnoteže između centripe­
talnih i centrifugalnih sila koje utiču na stvaranje i raspa­
danje ovakvih zajednica.8 Ovakve zajednice mogu biti raznih
obdma, užih i širih razmera, od onih lokalnog tipa, do većih
skupina koje su se preko plemena i drugih zajednica razvile
u veće integracione oblike, kao što su Sloveni, Germani ili
• S. Cirković, Moravska Srbija u istoriji srpskog naroda, Mo­
ravska Škola i njeno doba, Beograd 1972, 101; Izvod u Bagdala br.
118, januar 1969, str. 8—9, Kruševac (dalje citiranje: Cirković, Mo­
ravska Srbija); D. Milošević, Moravska Srbija — ljudi i dela (kata­
log), Kruševac 1971.
• Uporedi: B. Grafenauer, Pitanje srednjovekovne etničke struk­
ture prostora jugoslavenskih, naroda i njenog razvoja. »Jugoslovenski
istorijski časopis br. 1—2«, Beograd 1966, 10 (dalje citiranje, B. Gra­
fenauer, str. ).
7 Uporedi, B. Grafenauer, str. 6.
• Vidi: M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str.
103; M. Gušić, Etnička grupa Bezjaci, »Zbornik za narodni život i
običaje Južnih Slovena«, knj. 43, Zagreb 1967, P. Vlahović, Pojave
incestne i društvene endogamije kod nekih jugoslovenskih etničkih
grupa, »Časopis za zgodovino in narodopisje«, »Nova vrsta letnik 5«,
Maribor 1969.

87
 Romani, na primer.9 Moglo bi to, po F. Culinoviću, predstav­
ljati »istorijski nastalo integrisanje genetski srodnih skupi­
na«,10 izuzimajući naciju koja može nastati i stapanjem etni­
čki heterogenih elemenata.11
Etnologija je već odavno zauzela stanovište o hordi, po­
rodici, rodu, bratstvu i plemenu. Bavila se, kako je pisao M.
Filipović, prvenstveno utvrđivanjem etničkih grupa i njihovih
karakteristika, a ujedno i proučavanjem kulture uopšte kao
jedne od najznačajnijih tekovina i osobina ljudskoga roda.12
Međutim, etnos, narod i nacija kao kategorija o kojima
je sabrana obimna građa, u etnologiji su teorijski manje obra­
đivane. Očekivalo bi se da će problem i pojam etnosa biti u
centru etnološke pažnje. Ali, u etnološkoj nauci i već ogrom­
noj etnološkoj literaturi ovakvih radova je malo ne samo u
nas nego i u svetu uopšte. Ali, zanemarivanje teorije o etnosu,
kao što je poznato, nije ipak smetalo etnologiji da se razvija
i napreduje i da doprinese boljem poznavanju čoveka uopšte,
kao i pojedinih ljudskih grupa ili etnosa.13
Iz radova koji su se do danas pojavili može se zaključiti
da je svaka etnička grupa, bez obzira na veličinu, koja se po
svom načinu života i po svojim shvatanjima izdvaja kao celina
iz drugih grupa istog ranga, u stvari je etnos, etnička grupa.
U etnologiji utvrđeno je i to da svaka etnička grupa, pored osta­
log, predstavlja dvojstvo po tome što se sastoji: prvo, od
ljudskih bića koja su tvorci i nosioci toga posebnog načina
života i shvatanja, i onoga što se obično zove etničkim osobi­
nama ili etničkom kulturom i, drugo, od njihovih tvorevina
koje su ujedno i njihove karakteristike.14 »Etničko« se i danas
vrlo često kao stalno i nepromenljivo, suprotstavlja »nacio­
nalnom«, koje je zavisno od grupne svesti i podložno pro-
menama.1516
Narod kao pojam u etnološkoj literaturi se uglavnom
uzima kao gotova činjenica i nešto što se samo po sebi po-
drazumeva. Međutim, pod pojmom narod podrazumeva se i
zajednica ljudi sa višestrukim značenjem. Narod u državno-
-pravnom smislu znači pripadnost određenoj državi, a u etni­
čkom označava, najkraće rečeno, sveukupnost pripadnika jed­
ne određene zajednice, a može se govoriti i o narodu odre­
• F. Culinović, Nacija i etnička zajednica, »Zbornik za narodni
život i običaje Južnih Slovena«, knj. 45, Zagreb 1971, 234 dalje citi­
ranje: Culinović, Nacija, str. ).
10 F. Culinović, Nacija, str. 235.
11 Isto.
12 M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str. 104.
13 Isto, str. 103.
14 M. Filipović, Stvaranje etničkih grupa na planinama, str.
103—104.
16 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 101.
 đenog područja.16 Vremenom, pojam narod se oslobodio veze
sa predeonim ćelinama, pa se po jezičkoj zajednici povezao
sa zajedničkim kulturnim životom, a u istorijskoj perspektivi
i sa zajedničkom tradicijom i političkim životom.17
Nacija je takođe pojam o kojem se u etnologiji manje
raspravljalo. Uziman je kao nešto što se podrazumeva da
postoji u sklopu ljudskih zajednica, ili se jednostavno preko
ove činjenice prelazilo. Kod nas je jedino M. Draškić,18 sa
dva svoja već pomenuta priloga, neposredno skrenuo pažnju
i sa etnološkog stanovišta pokušao da u ovo složeno pitanje
unese više svetla. M. Draškić je zastupao tezu, koja inače u
nauci i društvu postoji, da se nacija ne može smatrati etni­
čkom zajednicom, već je ona posebna kategorija koja ima
specifična obeležja. Pripadnici određene nacije ne moraju da
budu međusobno genetski povezani. Nacija se stvara i pove­
zuje u zajedništvo na osnovu teritorije i ekonomike,19 kao i
nekih drugih kriterijuma, koje Draškić takođe uzima u obzir
obrazlažući ovo shvatanje.20
Činjenica je da se u prošlosti i pojam nacija različito
shvatao i tumačio. U prvo vreme upotrebljavan je u smislu
rode, rodovski vladajući, a kasnije je označavao slobodnu i
suverenu društvenu zajednicu.21 Međutim, svet danas živi pod
uticajem diferencijalnih faktora koji se uglavnom mogu svr­
stati u tri grupe. Jasno se izdvajaju ideološko političke, rasno-
-diferencijalne i nacionalne diferencijacije sa svim svojim ne­
gativnim posledicama. Svet se danas, ,kako kaže F. čulinović,
ne može izbaviti iz tog spleta njegovih savremenih suprotnosti,
mada mnogi znaci ukazuju na ipak nešto bolju budućnost.2-
U ovom kontekstu se postavlja neminovna potreba za odgo­
vorom na pitanje: šta je nacija, kada i kako se ona javlja,
zašto nastaje, koje su njene pokretačke snage, koji su njeni
dalji putevi i kakva joj je budućnost u razvitku ljudskog
društva?23 Bez pretenzije o bilo kakvoj definiciji, a njih već
ima mnogo u literaturi, može se reći da je nacija društvena
pojava koja se ne može izdvojiti iz sredine u kojoj je nastala.
To je unutrašnja jedinstvena zajednica ljudi koji su povezani
istim integrativnim i diferencijalnim osobinama, istorijski na­
stala radi odbrane egzistencijalnih interesa svoje skupine. Po
tome se odvaja i istodobno razlikuje od drugih njoj sličnih
18 F. Čulinović, Nacija, str. 234.
17 Uporedi: B. Grafenauer, str. 12.
18 M. Draškić, Udeo seoske arhaične kulture u srpskoj nacionalnoj
kulturi u prošlosti i danas, Poznanj 1974. Isti, Razmatranje o pojmu
naroda i nacije. .. »Glasnik EI SANU« XIV, Beograd 1975.
,B M. Draškić, Razmatranja o pojmu naroda i nacije... str. 52.
s# Videti Radove M. Draškića pod napomenom br. 14.
11 B. Grafenauer, str. 8.
22 F. Čulinović, Nacija, str. 216—217.
83 F. Čulinović, Nacija, str. 218.

89
skupina.24 Sa marksističko-lenjiniističkog stanovišta, nacija je
istorijska kategorija nastala na određenom stepenu istorijskog
razvitka, u određenim društveno-istorijskim prilikama i uslo-
vima, kad društvena podela rada i odnosi proizvodnje postig­
nu meru koja obavezno dovodi do prerastanja etnički više-ma-
nje homogenih i srodnih zajednica u modeme nacije.25
Ovako istorijski nastalu ljudsku zajednicu karakteriše
ustaljena zajednica ekonomskog života (kada postoji radnička
klasa), teritorija, jezik (osobito književni), svest etničke pri­
padnosti, pa i neke karakteristike mentaliteta, tradicija na­
čina života, kulture i oslobodilačke borbe. Svi ovi elementi,
sem ekonomske povezanosti i kulture (koja je u predindus­
trijskoj eri vlasništvo krajnje uskih grupa), nalazili su se još
u predistoriji savremene nacije, u periodu koji seže do preta­
panja plemena u etničke zajednice, odnosno narodnosti.26
U ovom svetlu i sa ovog stanovišta učinjen je pokušaj
da se, koliko je to moguće, etnološkom građom ukratko pri­
kaže postanak i razvoj srpskog naroda i nacije. Preduslovi za
prerastanje srpske etničke zajednice u nacionalnu, kao što će
se videti, nisu bili nimalo laki, ni jednostavni, ni usklađeni.
Izukrštane protivrečne, pa i suprotne komponente pokretale su
ceo ovaj istorijski proces,27 koji je imao svoju bar hiljadu-
godišnju staru istoriju.

III Kratka etnička istorija Srba

Reč je o veoma složenom pitanju na kome su se »ogle­
dala« mnoga učena pera, domaća i strana. Literatura je o
ovim pitanjima veoma pristupačna i poznata. Ali, radi kon­
tinuiteta, širine i značaja problema o kome je ovde reč —
postanak i razvoj srpske nacije — ipak se, makar i u najkra­
ćim potezima, mora obratiti pažnja na etno-istorijske procese
koji su se u prošlosti odvijali među Srbima i uslovili nasta­
nak srpskog naroda i srpske nacije. Razume se, iako to izri­
čito ne kaže, podataka ima o tome u radovima Jovana Cvijića,
posebno u radu Raspored balkanskih naroda28 zatim u radu
Geografski i kulturni položaj Srbije (Sarajevo 1914), kao i u
njegovoj studiji Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zem­
u E. aKrdelj, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd
1957, S. Suvar, Nacionalno i nacionalističko, Split 1974.
2S F. Culinović, Nacija, str. 218—219.
24 B. Grafenauer, str. 13.
27 N. Petrović, O nekim specifičnostima razvitka srpske nacije u
Habsburškoj Imperiji, »Jugoslovemski istorijski časopis 12«, Beograd
1970, 41 (dalje citiranje: N. Petrović, Razvitak srpske nacije, str. 49).
28 J. Cvijić, Raspored balkanskih naroda, ,»Glasnik Geografskog
društva II«, Beograd 1913; Isti, Geografski i kulturni položaj Srbije,
Sarajevo 1914.

:90
 lje.29 Za novija razdoblja, od XVIII do XX veka, sabrano je
i objavljeno dosta građe u poznatim etnološkim publikacija­
ma.30 Međutim, celovit pregled stiče se kada se sve to posma-
tra i u kontekstu brojne istorijske literature.31
Etnička istorija Srba ulazi u kompleks opšteslovenskog
doseljavanja na Balkansko poluostrvo. To je doba o kome se
nije sačuvalo mnogo podataka u izvorima onoga vremena. Ali,
zahvaljujući naporima savremene kritičke istoriografije, koja
je to povezala u sklop opštih i širih kretanja onoga doba, mo­
žemo da približno rekonstruišemo sliku procesa koji su se
odvijali u prošlosti na Balkanskom poluostrvu i doveli do
stvaranja srpskog etničkog jezgra.
U nauci je istaknuto, da su VI i VII vek bili obuzeti
groznicom naseljavanja na novim zemljama u rimskim obla­
stima Balkanskog poluostrva. Međutim, kraj VIII i početak
IX veka već se mogu smatrati razdobljem kristalizacije, koje
se odrazilo u uzajamnom spajanju srodnih elemenata koji su
geografski bili jedan do drugog, ili na zemljištu neke geograf­
ske ili administrativne celine.32 Po opisu K. Porfirogenita,
Srbi su na Balkansko poluostrvo prispeli iz Bojke (istočna
Galicija) i to dolinom Tise. Zatim su dolinom Morave i Var­
dara dospeli do Solunske teme i osnovali »Serviju«, a u VII
veku i grad Gordoserbon — grad Srba.33 Ostala srpska ple­
mena koja su sačinjavala plemenski savez naselila su se iz­
među Save i Dunava na severu i Jadranskog mora na jugo­
zapadu.34 Međutim, oblasti prvobitnih pravih Srba, po opisu
K. Porfirogenita, prostirale su se u unutrašnjosti daleko od
Mora i Dunava. Bio je to, kako se javlja u franačkim ana­
lima, koji se pripisuju Ajnhartu, silan narod, koji drži veliki
deo Dalmacije u rimskom smislu.35
Pop Dukljanin spominje u planinama duž vododelnice za­
sebnu drugu oblast Podgorja sa župama Rama, Nevesinje,
Piva, Onogošt, Morača i druge. Ali, ta vest se ne potvrđuje
drugim izvorima. Po Porfirogenitu, oblast Srba na jugu gra­

29 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Beo­

grad 1966.
30 Videti: »Srpski etnografski zbornik«, Beograd 1894 i dalje; Gla­
snik Etnografskog instituta SANU«; »Zbornik radova Etnografskog
instituta SANU«; »Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu i druge.
31 Videti, na primer, radove; St. Stojanovića, St. Novakovića, S.
Cirkovića, F. Culinovića, V. Cubrilovića, N. Petrovića i druge.
32 S I Novaković, Nekolika teža pitanja srpske istorije, Iz srpske
istorije, SKZ, Beograd 1966, str. 64 (dalje citiranje: St. Novaković,
Nekolika teža pitanja, str. ).
33 Đ. Sp. Radojčić, iNekoliko napomena o postanku srpskog naroda
i srpske feudalne države, »SANU«, posebna izdanja, knj. CDU, Spo­
menica, knj. 30, Beograd 1967, 222 (dalje citiranje: Đ. Sp. Radojčić,
Nekoliko napomena, str. ).
34 Đ. Sp. Radojčić, Nekoliko napomena, str. 223.
35 K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 67.

91
ničila se kod izvora Lima i na kosama Prokleti ja sa vizantij-
skim brdovitim krajem Pilotom. Njenu etničku granicu, kako
kaže K. Jireček, obeležavao je pogranični grad Ras na reci
Raškoj. Na severoistoku su Srbi u VIII veku graničili sa Ava­
rima, koji su još dugo držali Srem. Prema tome, oblast prvo­
bitnih Srba obuhvatala je krajeve na Limu i na gornjoj Dri­
ni, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne
Morave.86 Na ovoj teritoriji živeli su Neretljani, Zahumljani,
Travunjani, Konavljani, koji se računaju u Srbe, ali i Srbi
u užem smislu čija se zemlja zove »Krštena Srbija«. Dukljani,
koji su živeli između Boke i Bojane, ne pribrajaju se izričito
Srbima u Porfirogenitovom spisu. Mada pojava dvojakog obe-
ležavanja širim i užim plemenskim imenom nije još ozbiljnije
proučena, ipak se mogu izvesti dva objašnjenja. Jedno je u
tome da je čitava prostrana oblast naseljena jezgrom koje je
nosilo srpsko plemsko ime u čijim su se okvirima pojavila
lokalna teritorijalna imena (Neretljani, Zahumljani, Travu­
njani) kao političke organizacije. Drugo tumačenje može biti
da su ova imena primarna i odgovaraju imenima Timočana,
Strumljana i ostalim na drugim stranama.3637*Između Rasa i
Serdike nepoznata su imena slovenskih plemena. Donja do­
lina Morave dugo je bila u posedu Avara. U Podunavlju
franački izvori pominju Timočane (818. g.) na reci Timoku,
dalje u »Dakiji na Dunavu« u susedstvu Bugara pominju se
Bodrići. U XI i XII veku, gde se kasnije proširila srpska
vlast, zabeleške pokazuju da se veliki deo Gornje Mezije zvao-
Morava.88
Prema tome, ime Srbi bi u slučaju dvojnog obeležavanja
prvobitno bilo ograničeno na onu oblast koja je sredinom X
veka važila kao »Krštena Srbija«, iz koje se, zahvaljujući po­
litičkim i drugim vezama, proširilo na druge oblasti.8*
Istorija srpske etničke zajednice koja se u VIII i IX veku
izdvojila, afirmisala je srpsko plemensko ime i potiskivala
regionalne oznake. Tokom IX i X veka pominju se neke župe
i župani, što upućuje na začetke stvaranja organizovanih drža­
va. Međutim, pre XI veka nije bilo pokušaja da se organizuje
država u pravom smislu.40 Ne isključuje se ni mogućnost da
je srpsko ime izbilo na videlo prilikom otpora nekim spoljnim
napadima na zemlje Raške, Zete i Podgorja.41
Za raniju etničku istoriju Srba značajna je pojava dva
veća centra okupljanja. Jedan je bio u Zeti, a drugi u Raškoj.
36 K. Jireček, navedeni rad, str. 57. .
« S. Oirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7,
eb.
m K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 69.
m S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije
40 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str 104—105.
41 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 105.

92
 Grupisanje plemena u Zeti imalo je drugi značaj od onog
u raškim predelima. Zeta je relativno rano došla do kraljev­
ske titule (po legendi oko 1014. godine). Sira posledica kra­
ljevske titule bila je ta što su se oko novog jezgra prikupila
gorska plemena iz neposredne okoline. Ali, snaga Zete bila
je ograničena malim prostorom. Protezala se od Bojane do
Cetine, a unutra do bregova koji se u tom kraju nalaze blizu
mora. S druge strane, to je bio veoma siromašan kraj.42
U Raškoj se takođe obrazovalo središte koje je dosta rano
prikupilo toliko moći koliko je bilo potrebno da se oko njega
ujedine srpska plemena i njihove poglavice. Zna se takođe
da su ovi krajevi usvojili hrišćanstvo, slovenski crkveni jezik
i vizantijsko crkveno poglavarstvo. Dakle, primali su se uti-
caji Carigrada, dok se u Zeti, s obzirom na veru, nailazilo na
pristalice Rima.43 Monarhija Stevana Nemanje i njegovih na-
slednika imala je ogroman značaj za dalji razvoj etničkih
odnosa. Uloga političke organizacije u procesu etničkog uobli-
čavanja Srba bila je velika.44
Srednjovekovna srpska država (Raška) od kraja XII veka
započela je snažnu ekspanziju. Osnovni pravac njenog šire­
nja vodio je u središte Balkanskog poluostrva, kroz kosovsku
ravnicu i vardarsku dolinu. Prve korake učinio je veliki župan
Nemanja (1170—1196) koji je srpsku državu proširio i u ce-
linu povezao srpske zajednice u oblastima između Zapadne i
Velike Morave. Zatim je pridružio deo stočne Srbije, Vranj-
sku oblast, Kosovo, Metohiju, Gornji i Donji Pilot u sevemoj
Albaniji i Zetu sa gradovima. Pod Nemanjinim naslednicima
srpska ekspanzija je, sa manjim zastojima, nezadrživo napre­
dovala postižući značajne uspehe u vreme kralja Milutina
(1282—1321), koji je zauzeo gotovo čitavu Makedoniju, i u
vreme Dušanovo, »cara Srba i Grka« (1331—1355), koji je že-
leo da svojom državom zauzme Vizantijsko carstvo, od koga
je osvojio Epir, Tesaliju i Albaniju.45 To je doprinelo da se
Srbija u XIV veku razvije u snažnu silu. Ali, to je uticalo
i na dalji razvoj etničkih odnosa u Srbiji. Izvršeno je, na
primer, potpuno slaviziranje ostataka romanizovanog ilirskog
stanovištva. Romanski gradovi na jadranskoj obali prilivom
iz zaleđa dobili su slovenski etnički karakter, iako su sačuvali
jaka obeležja romanske kulture. Nemački doseljenici Šasi, koji
su se pojavili kao rudari u Srbiji u XIII veku, takođe su se
utapali u srpsku sredinu. Važnu ulogu je vršila crkva propa­
giranjem sakralnog i harizmetskog kulta dinastije i kraljevske
vlasti. Nemanjićki svetitelji Simeon (Nemanja) i Sava (Rastko)
važili su kao osnivači države i crkve, koja je istovremeno
« St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 107, 108, 111.
43 St. Novaković, Nekolika teža pitanja, str. 105.
44 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
45 Narodi Jugoslavije, *SANU«, Beograd 1965, 14—15.

93
bila i politička i religijska zajednica. Zbog toga se i pravo­
slavlje javilo kao bitno obeležje srpstva i srpskog naroda, kao
kriterij um razgraničavan ja.46
Ideja Stefana Dušana o osvajanju Carigrada završila se
posle njegove smrti raspadom srpske države. Krupni feudalci,
sa separatističkim težnjama koje su došle do punog izraza za
vlade Dušanovog naslednika cara Uroša (1355—1371), nisu mo­
gli da shvate ceo vidik svoga vremena, a posebno snagu koja
je proticala iz Male Azije, s organizacijom mnogo jačom i
čvršćom nego što je bila bilo koja druga u ono vreme. Južne
oblasti došle su u vazalan položaj prema Turcima. Pokušaj
kneza Lazara da zaustavi turska osvajanja završio se nesreć-
no, porazom u bici na Kosovu 1389. godine. Oslanjanjem na
Ugarsku uspeli su despoti Stefan Lazarević (1389—1427) i
Đurađ Branković (1427—1456) da još nekoliko decenija saču­
vaju samostalnost srpske države, čije je središte prenošeno u
oblasti uz Moravu, Savu i Dunav. Za vreme velikih osvajanja
sultana Mehmeda II, osvojena je Srbija (1459), ubrzo za njom
i Bosna (1463), dok su se oblasti bliže Primorju održale nešto
duže: Hercegovina 1482, a Crna Gora do 1499. godine.47
Turski period ima nekoliko etapa svoga razvoja. U fazi
od pada Despotovine do 1530. godine snage su se usredsredile
na konsolidaciju vlasti i mirniji život. Ne zapažuju se neki
veći pokreti. Međutim, krajem XVI veka osećaju se znatnija
politička strujanja, kretanje stanovništva, dolazi do ustanaka
u nekim krajevima i do pregrupisavanja stanovništva. Od
kraja XVII veka prilike se ponovo stišavaju. Ali, to je vreme
u kome dolaze etničke grupe, kao što su Tatari i drugi, koji
će ostaviti svoj trag u etničkoj istoriji ovoga područja. Nove
potrese izaziva bečki rat 1683, zatim rat 1690—1699. koji se
završava Karlovačkim mirom. To je period velikih seoba, na­
puštanja oblasti, etničkog slabljenja u pojedinim oblastima,
pregrupisavanja stanovništva i stvaranja novih društvenih od­
nosa u izmenjenoj sredini. Slično je stanje i u periodu od
1718. do 1737. godine, u vreme austrijske okupacije Srbije. U
toku velikih evropskih ratova područje Srbije je više puta
gotovo evakuisano, jer je postalo ratište na kome se sukoblja­
vaju tursko i austrijsko carstvo. U retkim mirnim razdobljima,
od kraja XIV pa sve do sredine XIX veka, slabo naseljena
rodna zemlja privlačila je mnoge naseljenike različitog etni­
čkog i kulturnog sastava, koji su se kretali velikim migraci­
onim tokovima. To stanovništvo je teklo u Šumadiju u četiri
velike migracione struje, koje je fiksirao J. Cvijić. Najviše ih
je bilo iz Crne Gore, Bosne, Hercegovine i Makedonije. Dakle,
iz krajeva u kojima će se u izmenjenim uslovima, od istog
tog stanovništva, obrazovati posebne nacionalne grupacije.*41
99 S. Cinkković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
41 Narodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, 15.

94
 Ipak, najveću masu sačinjavali su stari Rašani, narod srednjo-
vekovne srpske države, sa državotvornom tradicijom i svešću.
Usled seoba jedno stanovništvo je smenjeno drugim, drukči­
jih osobina, negde jezika, a često i dijalekata. Nastali su etni­
čki i etnobiološki procesi koji su obrazovali nov amalgam i
umnogome izmenili etnički izgled pojedinih krajeva.48
Propašću srednjovekovnih država raspada se i srpsko
srednjovekovno društvo. Dinastije i vlastela se iseljavaju, ginu
ili turče. Zato je seljaštvo kod Srba u vreme otomanske vlasti
postalo glavni nosilac narodne osobenosti. Ono je u Turskoj
bilo potlačeno kao kmet, a zatim nacionalno i verski. Srbi su
jednostavno smatrani građanima drugog reda.49 Zbog toga
se srpsko stanovništvo iseljava krajem XV i početkom XVI
veka i naseljava u priličnom radijusu od Bele krajine i Ja­
dranskog mora do Vlaške i Erdelja.50
Doseljavanje novog stanovništva u Srbiju u XVIII veku,
koje se mehanički povećalo više od šest puta, dobija još veći
etnološki značaj kada se ima u vidu da u njemu učestvuju
sve okolne oblasti, posebno predeli Crne Gore, stare Raške
i Hercegovine. Ovo stanovništvo sobom donosi svoju kulturu
očuvanu u kućnoj zadruzi, seoskoj, knežinskoj i plemenskoj
samoupravi, kao nov podstrek daljem društvenom životu.51
Oslobodilački pokret koji je započeo u početku XIX veka
prvim srpskim ustankom iz temelja je izmenio društvene od­
nose u zemlji uništavajući u njoj osmanski feudalizam. »Ko
god prouči istoriju Srpske revolucije u početku ovog stoleća
mora uvideti, kaže Sv. Marković, da tu nije učinjena promena
vlasti, podela državnog zemljišta i uopšte neka promena poli­
tička, već je tom prilikom učinjena duboka društvena revolu­
cija koja je iz korena izmenila stroj srpskog društva pod Tur­
cima, pa je zahvatila i same pojmove srpskog naroda«,52 za­
ključuje Marković. Na ovoj socijalnoj revoluciji izgradiće se
u Srbiji posle drugog ustanka (1815) građansko društvo i
država XIX veka. U tom razdoblju javlja se Dositej Obrado-
vić, kao ideolog građanskog društva, počinje Vukova reforma
jezika i pisma, proklamuje se Garašaninovo Načrtanije i pro­
gram Ujedinjene omladine srpske.53 Zelja ustalog naroda u
Srbiji, da se njegova revolucija proširi što dalje na zemlje
pod Turcima, bila je dominantna. Ustanak u tom smislu dobija
karakter opšte srpske revolucije.54 Događaji koji su potom*402
48 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i juŽnoslovenske zemlje, Beo­
grad 1966, M. Draškić, Razmatranja o narodu, str. 53.
48 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske od St. Nova-
kovića, Beograd 1954, 22.
40 St. Stojanović, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926, 315.
51 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 21.
42 Sv. Marković, Srbija na Istoku, Novi Sad 1872, str. 1.
48 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 23.
44 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 26.
nastali doneli su krupne promene u prestruktuiranju društva.
Društveni razvitak posle proterivanja Turaka i ukidanja tur­
skih feudalnih odnosa u Srbiji neminovno je vodio klasnoj di­
ferencijaciji srbijanskog društva na selu. Ova diferencijacija
se javlja i u političkoj borbi, koja se odražava u potiskivanju
narodnih masa, u izobličavanju samouprava u selu i u nede­
mokratskom načinu rešavanja narodnih poslova. Tu je koren
permanentne krize srbijanskog društva i države i posle drugog
ustanka,55 sa kojima će se ući i u XX stoleće.
Od XX veka pa do sloma stare Jugoslavije 1941. godine
Srbija je prošla kroz jednu od najburnijih epoha u svojoj
istoriji. Vodila je za to vreme četiri rata. Dva puta se dovo­
dio u pitanje i njen opstanak. Od 1941. srpski narod, zajedno
s ostalim narodima i narodnostima Jugoslavije, proživljava
najveću revoluciju u svojoj istoriji, koja mu je dala osnovu
društvenih odnosa uklapanjem u širu jugoslovensku zajednicu
i to na tekovinama sopstvene kulture i na savremenim soci­
jalističkim osnovama.* 6768
Učinjen je pokušaj da se u najkraćim, najsažetijim i naj-
uopštenijim potezima ukaže na glavne etape koje su bile pre­
sudne za etničku istoriju Srbije i stvaranje srpskog naroda i
novog građanskog društva u čijim okvirima izrasta i radnička
klasa kao nova društvena snaga (slovenski period, period Ne­
man] ića, život Moravske Srbije, turska okupacija, oslobodila­
čke borbe XIX i XX veka).
Tokom približno ovakvog društveno-istorijskog i kultur-
no-političkog procesa, o kome je napred bilo reči, srpski na­
rod je stvorio svoja specifična, a preko toga i šira etnička
obeležja. To se odražava u imenu, antropološkim osobinama,
jeziku, pismu, književnosti, religiji i drugim oblicima sadrža­
nim u društvenom duhovnom i materijalnom stvaralaštvu.
IV Ime Srbi kao etnička, narodna i nacionalna odrednica
Naučno je utvrđeno da ime Srbi pripada starim sloven­
skim plemenskim nazivima.57 Na Balkansko poluostrvo Slove-
ni su ga doneli iz pradomovine, iza Karpata. Plinije u I veku
nove ere pominu Srbe oko današnjeg Azovskog mora, a za
njih zna i Ptolomej iz II veka nove ere.68 Značenje reči Srbi
sadržajno i etimološki ni do danas nije u nauci razjašnjeno.
Uglavnom je prihvaćeno mišljenje Nika Zupanića po kome se
osnova ovom imenu može tražiti u kavkaskim jezicima gde:
ser-sar, sir-sor, sur na lezgijskom jeziku znači čovek, a sa
nastavkom bi u pluralu ljudi ili narod. Po P. Šafariku, zna­
čenje reči Srbin izvedeno je od osnove ser — roditi, što bi u
55 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 33.
*• V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 16.
67 S. Ćirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
68 Đ. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, sitr. 219.

96
množini i prenosnom smislu označavalo rođaci, srodnici, na­
rod.59 Pozivao se i na rusku reč pa-serb i poljsku pasierb, što
znači momak, pastorak. Pretpostavljao je takođe da je ime
SRB svojevremeno bilo opšte za sve Slovene. Međutim, danas
je ova Safarikova hipoteza o zajedničkom imenu, kao i ona
K. Porfirogenita, da Srbi tobože znači oni »koji su robovali
rimskom caru« napuštena u nauci kao neosnovana. Daničić je
takođe smatrao da se koren SAR može determinisati kao
branitelj ili borac.60 Na Balkanskom poluostrvu ime Srbi se
pominje u pisanim izvorima od prvih decenija IX veka, a u
kasnijim spomenicima se upotrebljava u trojakom značenju.
Prvo značenje se odnosi na izvor pri naseljavanju, i to za deo
stanovništva. Drugi smisao je sadržan u kazivanju franačkih
anala o Srbima, kao i o neposrednom uključivanju pokrajine
Bosne i opisu Srba kod Konstantina Porfirogenita. U trećem
značenju ime se upotrebljava za stanovnike Srbije, to jest jed­
nog dela docnije Raške. Ove razlike, kako kaže B. Grafemauer,
govore o različitom spajanju, mada izvori ne dopuštaju si­
gurnije zaključke o oblicima koji su osnova za upotrebu ime­
na Srbi u oba šira značenja. Da li je, naime, reč o staroj
široj povezanosti ili o odrazu političkog položaja u X veku?
Srbin je čovek iz Srbije, a isto tako izraz se upotrebljava da
označi etničku razliku od ostalih tamošnjih stanovnika Grka,
Bugara ili od stranaca Latina, pa i od trgovaca, Dubrovčana
itd. Označava i poljoprivrednika za razliku od stočara Vlaha
ili rudara Sasa. »Srbije« u množini znači obično ili stanovnici
srpske države ili Srbija, srpska država, srpska zemlja. Izrazi
se naročito izjednačavaju u vladarskim titulama i titulama
patrijarha.61
O prostiranju srpskog imena i tendencijama u njegovom
širenju ili sužavanju malo se zna u uslovima još vrlo jedno­
stavne društvene strukture prednemanjićkog perioda.62
Ime Srbi oko sredine X veka ustalilo se u oblastima koje
su u to vreme važile kao srpske, a prostirale su se od Cetine
do Ibra i Boke Kotorske, mada ima pomena o ovom imenu i
u drugim delovima Balkanskog poluostrva.63 Dalji razvoj vo­
dio je u pravcu afirmacije srpskog plemenskog imena i poti­
skivanju regionalnih oznaka. Jedan grčki izvor XI veka du-
kljanskog kneza Vojislava naziva Srbinom, a grčki izvori XI*•

*• N. Županić, Srbi Plinija i Ptolomeja, »Zbornik radova posvećen

J. Cvijiću«, Beograd, 1924.
«• V. Novak, Srbi, Narodna enciklopedija SHS IV, Zagreb 1929,
307, N. Zupanić, Srbi Plinija i Ptolomeja; Đ. Sp. Radojičić, Nekoliko
napomena, str. 219—220.
« Uporedi B. Grafenaiuer, str. 9.
« Uporedi S. Cirković, Moravska Srbija, str. 102.
w S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.

97
i XII veka stanovnike ovih prostranih oblasti nazivaju Srbi­
ma.64 Od XI veka preko episkopije grada Rasa javlja se naziv
oblasti Raša (u docnijim izvorima »raška zemlja«, a Raška
tek od XVI veka) i oznaka za stanovnike Rašani. Mađari su
došli u dodir sa Srbima kada su ovi imali političku organi­
zaciju pa su Srbi vekovima ostali u mađarskom jeziku Ras-
ciani, Raczok, za razliku od Arbanasa, Romana i Grka koji
su ih obeležavali opštim pojmom Sloveni. Seveme granice
Raške istovremeno bi bile i seveme granice prostiranja srp­
skog imena u prednemanjićkom periodu.65 U rasprostiranju
srpskog imena presudan je period Nemanjića. Tokom dva na­
redna stoleća, ispunjena veoma značajnim društvenim i poli­
tičkim procesima, razvio se jedan okvir koji je potisnuo i za-
menio ranije regionalne zajednice i bacio u zasenak nekadaš­
nje partikularističke težnje, koje su se snažno ispoljavale od
X do XII veka.66 Širenje prema severu pred kraj XVIII veka
i talasi kolonizacije, koji su potom usledili, omogućili su usta-
ljivanje srpskog imena u oblastima uz Savu i Dunav. Od kra­
ja XV veka, kao što je poznato, ovamo se prenosi srpsko
političko ime i kulturno središte i istovremeno se stvara mo­
gućnost za dalje širenje ovog imena na nove prostore.67
Turski upadi i osvajanja po Balkanskom poluostrvu i
srednjoj Evropi uticali su na širenje srpskog imena i izvan
njegovih nekadašnjih etničkih granica. To su poznate seobe
tokom XV, XVI, XVII i XVIII veka, koje su doprle do Bele
krajine i Dravskog polja na severozapadu, a na istoku do
današnje Rumunije i Ukrajine. Razume se, ime Srbi bilo je
oznaka onog stanovništva koje je sticajem prilika živelo u di­
jaspori i jedno vreme čuvalo uspomenu na svoja etnička obe-
ležja.68 Ali, ovo ime i u ovakvom značenju odrednice moglo
se očuvati samo onda kada se ustalilo u matici kao etnička pa
i politička oznaka, odnosno kada se razvila svest o Srbiji kao
teritoriji.69

V Antropološke karakteristike i njihova etnološka

specifičnost
Antropološki podaci su veoma važan činilac u razgrani­
čavanju ili povezivanju pojedinih ljudskih zajednica. Na ža­
lost, u Srbiji je na tom poslu malo urađeno, pa se sigurniji•
M S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
6S S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
M S. Cirković, Moravska Srbija, str. 102.
91 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
•8 M. Filipović, Srpska naselja u Beloj Krajini, ANU BiH, Radovi,
knj. XXXV, Sarajevo 1969.
•• Videti: Prilozi za književnost, jezik istoriju i folklor IX, Beo­
grad 1929, 199.
 rezultati mogu očekivati od smišljenijih i širih proučavanja.
Na osnovu onoga što je do sada sondažno i parcijalno urađeno
mogu se izvesti samo neke najuopštenije postavke o antropo­
loškom tipu i promenama koje su u njemu nastale tokom po­
jedinih istorijskih epoha.
Rani slovenski period, koji obuhvata i Srbe kao njihovu
integrativnu celinu, s antropološkog stanovišta je malo pro­
učen. To su skromne vesti, bolje reći vizuelni utisci pojedinih
vizantijskih i rimskih hroničara. Ali, i ovi oskudni podaci
omogućavaju da se, makar i u širokim lukovima, premoste
pojedina razdoblja i shvate biotipološke karakteristike sloven­
skog stanovništva u balkanskim prostorima.
Prokopije, vizantijski istoričar, kao dobar poznavalac Slo-
vena, obaveštava u VI veku da su Sloveni koji su dospeli na
Balkansko poluostrvo neobično razvijeni, snažni, okretni i
brzi. Poznat je i podatak iz 539. godine da je jedan Sloven
»velikog tela i neobično snažan« uhvatio živog Gota i pre-
neo ga iz neprijateljskog u svoj tabor. T. Simokata priča u
VII veku kako se Mavrikije 591. godine divio veličini i snazi
Slovena.70 Međutim, strogo uzeto, ovo su nedovoljni podaci
da se izraze prave biotipološke karakteristike ondašnjih slo­
venskih populacija. Ovakvo stanje je dosta kritično i za ka­
snija razdoblja. Ono malo antropoloških podataka koje nam
na materijalu iz slovenskih nekropola, sa našeg terena, sa-
opštavaju Škerlj, Dolinar, Ivaniček, Gavrilović i Pilarićeva
takođe su nedovoljni za bilo kakva zaključivanja i uglavnom
su izvan »srpskog prostora«. I ovi podaci su svedeni na
uopštavanja. Takvo je stanje za čitav rani i razvijeni srednji
vek, mada iz tog perioda ima opet nekih opisa koji bi mogli
poslužiti za rekonstrukciju ukoliko bi se došlo i do osteološkog
materijala.
U jednom anonimnom opisu iz 1308. godine piše da su
Srbi »visokog i lepog stasa i ljudi i žene«. Jedan Mlečanin,
koji je kao poslenik 1550. godine putovao srpskim krajevima,
zabeležio je kako su Srbi »jaki i visoki ljudi«, a u jednoj
kosmografiji Levanta iz 1554. godine obeležavaju se kao ljudi
»krupna tela«. Takođe je u jednom delu o Al. Velikom 1618.
godine napisano da »u Srbiji... živi najlepši narod na svetu,
ljudi visokog stasa i junačni«, a u zvaničnom austrijskom
izveštaju iz 1747. za Srbe u Slavoniji i Krajini kaže se da su
»lepi ljudi, visoki.. .«71
Antropološka nauka smatra da su Sloveni, pa prema tome
i Srbi, u vreme dolaska na Balkansko poluostrvo bili doliho-
kefalne glave, a pri kraju ranog srednjeg veka oseća se antro­
pološka promena u pravcu brahikefalije. To, bez sumnje, sve-
doči o mešavini došljaka i starosedelaca, na jednoj, i plemena
70 St. Stanojević, Iz naše prošlosti, Beograd 1934, 54—55.
71 St. Stanojević, Iz naše prošlosti, str. 55—57.

99
i naroda koje je pokrenula velika seoba naroda, na drugoj
strani. Do sličnog zaključka došao je i N. Županić, koji je
ustanovio da Srbi i Arbanasi čine jednu fizio-antropološku
zajednicu koja je nastala na podlozi ilirskog supstrata, poseb­
no posle prodora Turaka u XV veku.72 Naporedo s ilirskim
očigledno je i učešće tračkog antropološkog tipa u izvesnim
srpskim skupinama istočne Srbije. Na ovakvo uobličavanje
takozvanog »srpskog čoveka«, po podacima Al. Petrovića, Br.
Maleša, L. Jovančića i 2. Gavrilovića,73 delovalo je više fak­
tora. Najznačajnije su bile migracije koje su dovodile i slo­
vensko i drugo stanovništvo u određene prostore, u kojima se
vršilo, kako bi rekao 2upanić, »amalgamisanje« i međusobno
prožimanje, ne samo biološko nego znatno više kulturno i
kroz to etničko, koje je davalo nov antropološki fenotip, danas
uglavnom svojstven Srbima.74 Brahikefalija je, kao i tamno-
putost, reklo bi se, postala »lepotni ideal«, pa je u tu svrhu
vršeno i veštačko doterivanje lobanja kod dece.75 Međutim,
ova veštačka deformacija može se shvatiti samo kao društve­
na, a ne i izrazita antropološka pojava koja danas uslovljava
za Srbe prevladujuću brahikefaliju kao i neke druge odred­
nice, koje su se vremenom oblikovale u određene varijatete.

VI Jezik, pismo i književnost kao etnološke odrednice

Jezik i pismo su dva važna elementa u identifikovanju
određene grupe pogotovu ukoliko se razvijaju u kontinuite­
tu i tako postanu odrednice za razgraničavanje. Književnost
ima zapaženu ulogu u oblikovanju svesti. Istina, ima od ovog
odstupanja u istoriji i savremenom svetu, što ipak nije karak­
teristično za Srbe i njihov istorijski razvoj.
Prilikom dolaska na Balkansko poluostrvo jezik Slovena
bio je relativno jedinstven. On je verovatno bio posledica
čestih mešanja i prelivanja raznih migracionih tokova76 koji
su vodili određenom ujednačavanju, ali u određenim epohama,
društvenim i istorijskim, i delimičnom razgraničavanju. Razli­
7* N. Zupančić, Etnogeneza Jugoslovena, Rad JAZU 222, Zagreb
1920, P. Vlahović, Protobalkanske fizičko-antropološke osobenosti sa-
vremenog stanovništva Jugoslavije, »Glasnik Etnografskog instituta
SANU«, XXIII, Beograd 1975.
73 Antropološka bibliografija o Jugoslaviji, Uredio P. Vlahović,
Posebna izdanja Antropološkog društva Jugoslavije sv. 1, Beograd 1963.
74 T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, »Vranjski glasnik
X«, Vranje 1974, 176.
75 'S. Trojanović, Neki problemi o srpskom narodu, »Glasnik Etno­
grafskog muzeja u Beogradu II«, Beograd 1927, M. Filipović, Defor-
misanje lubanja u Jugoslaviji, »Glasnik Etnografskog muzeja u Beo­
gradu X«, Beograd 1935, T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena,
str. 177.
73 B. Grafenauer, str. 22—24.

100
 kovanje grupa po jezičkim kriterijumima uvek je jasno kada
je reč o grupama koje govore na raznim jezicima. Ali, gde
se spajaju grupe srodnih narodnih govora, ova granica je
manje jasna, pa čak gotovo i neprimetna na terenu i na gra­
nici modernih naroda.77
Ustaljivanje južnoslovenskih masa na Balkanskom polu-
ostrvu uglavnom je normalizovalo uslove za jezičku diferen­
cijaciju. Tokom vremena stvaraju se uvek nove izoglase, na­
ročito na linijama slabijeg dodira, a to znači tamo gde nastaju
geografske ili istorijske prepreke u širenju.78 U srpskoj poli­
tičkoj formaciji razvio se štokavski dijalekat sa nizom inova­
cija koje su karakteristične za nemanjićku epohu.79 Jezik je,
kao što je poznato, podložan promenama pa se tako tokom
vekova razvio u posebnu odrednicu koja je postala karakte­
ristična i za Srbe bez obzira na određene dijalekatske razlike
koje su rezultat geografskih, istorijskih, etničkih i drugih pro­
cesa o kojima su detaljnije govorili P. Ivić i B. Grafenauer
u svojim radovima.80
Pismo je takođe jedna od odrednica koja se može uzeti
za razgraničavanje i unutrašnje povezivanje. Prema zabele-
škama, Srbi su po dolasku na Balkansko poluostrvo imali
svoje znake za brojanje, gatanje i podsećanje. Bili su to po­
nekad mnemonički simboli, zatim »crte i reze« koje su bile
poznate i drugim Slovenima. Ali, od X veka i kod Srba se
razvilo pismo koje nije počelo na srpskom jeziku. Nosilac
pismenosti u srednjem veku, pa i kasnije, bila je crkva, koja
se služila ograničenim brojem sakralnih jezika.
Preko srpskih prostora u balkanskoj sredini prolazila je
granica između latinske i grčke pismenosti, koja se poklapa
sa još starijom podelom između dveju glavnih kulturnih zona
poznate antike, latinske i grčke.81 Tako se dogodilo da je
slovensko stanovništvo ranije počelo pisati latinski i grčki ne­
go na svom jeziku. Ali, ova pismenost nije bila masovna.
Naprotiv, to je bila privilegija koju je potreba nametala sve
dok nije nastalo slovensko hrišćanstvo i slovensko pismo za
koje su zaslužni Solunjani Ćirilo i Metodije. Oni su sastavili
azbuku (glagoljicu), koja je dala osnovu još jednom velikom
sakralnom i književnom jeziku srednjovekovne i docnije
Evrope. Taj jezik se danas naziva staroslovenski. Ali, kako
su ga Srbi prihvatili — ostaje tajna u tami vekova. Uz gla­
goljicu se pojavila i azbuka koja sada nosi ime ćirilica. To
je, u stvari, tadašnje svečano grčko pismo prilagođeno potre­
77 B. Grafenauer, str. 13.
78 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, Srpska književna zadruga,
Beograd 1971, 33.
79 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 42.
80 Videti, P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, B. Grafenauer,
nav. rad. »Jugoslovenski istorijski časopis 1—2«, Beograd 1966.
81 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 107 i dalje.

101
 bama slovenskog jezika dodavanjem slova za glasove kojih
nema u grčkom. Kao praktičniji, ovaj tip azbuke prevladao
je od kraja XII veka uglavnom na području istočne crkve,
odakle je postalo jedno od obeležja (»recenzija«) srpskog na­
roda u daljem toku njegove istorije.82 Ovim jezikom i ovim
pismom otpočeli su Srbi i svoju književnost, zasnovanu na
usmenom stvaralaštvu, koje je u odnosu na ono doneto iz
matice menjalo sadržaj i dobij alo nove oblike.83
Kulturna povezanost se odražavala u živom književnom
jeziku i njegovoj potrebi u svetovnoj književnosti. To je pro­
ces koji se poklapa sa pojavom narodne svesti, mada će dugo
biti bez seoskih masa, ograničen na uzan krug viših slojeva.84
Tekstovi XIII i XIV veka uključuju srpsku istoriju u
kratke izvode vizantijske hronologije i daju Srbima sasvim
određeno mesto u hrišćanskoj viziji svetske istorije, koja od
stvaranja sveta vodi preko Hristove žrtve do strašnoga suda.85
S druge strane, rodoslovi uključuju Srbe u svetsku istoriju
preko tobožnjih Nemanjinih predaka i vezuju poznati deo
srpske istorije za hrišćanski antički svet, za cara Konstantina.
Makar i imaginarna, slika srpske prošlosti povezana je tako
u čvrstu celinu.86 Ako se ovome dodaju, u turskom periodu,
tvorevine samonikle, takozvane usmene književnosti — onda
ova povezanost postaje još jasnija u svojoj istorijskoj dubini.
U izgradnji srpske nacije veliki značaj se pridaje doga­
đajima koji su se krajem XVIII veka odigrali na idejnom i
književnom polju. To je pre svega pojava Dositeja Obradovi-
ća, koji je kod Srba prvi postavio načelo prirodnih kriteri-
juma — princip jedinstva jezika i roda, kao osnov svesti na­
cionalnog jedinstva.87 Pojava D. Obradovića, koji je 1783.
godine izdao Život i priključenije, bila je znak da su srednjo-
vekovne klase srpskog društva, posebno one u Ugarskoj,
dobile suparnika pred kojim će morati da se povuku šezde­
setih i sedamdesetih godina XIX veka, a pobeda Vukove re­
forme i konačna afirmacija književnog jezika na osnovu na­
rodnog govora skladno je upotpunila istorijski proces.88
Svi ovi događaji, međusobno povezani u celinu, zajedno
sa istorijskom prošlošću i prvim srpskim ustankom, bili su
od prelomnog značaja u procesu formiranja srpske nacije. Oni
su uticali na sazrevanje nacionalne svesti Srba, podstakli for­
miranje srpskog književnog jezika, učvrstili veze između Srba
s južne i severne obale Dunava i Save i postavili čvrstu osno­
02 P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, str. 107, B. Grafenauer,
str. 31.
08 Đ. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, str. 226—227.
84 B. Grafenauer, str. 14.
05 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 107.
80 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 108.
87 B. Grafenauer, str. 10.
80 N Petrović, Razvitak srpske nacije, str. 49—52.

102
vu srpskog naroda u borbi za nacionalna prava i sopstvenu
državnost. Srpsko pitanje na taj način izlazi iz lokalnih okvi­
ra i postaje važan problem velike evropske politike.

VII Verska obeležja kao odrednice

Jedan od oblika razgraničavanja tokom istorije postala je
i crkvena organizacija. Dogmatska i kanonska pitanja u na­
rodu nisu bila mnogo poznata. Ali su zato verski obredi i
narodni običaji prilikom praznika i svetaca bili međusobno
isprepletani, a poreklo tih običaja nije uvek bilo ni hrišćan-
sko ni pravoslavno. Njihove korene treba tražiti u posebnim
prilikama u kojima je srpski narod vekovima živeo i pro­
izvodio sredstva neophodna za život i opstanak u patrijarhal­
nim uslovima jedne sredine u kojoj se vodila teška borba za
opstanak i život.89
U srpskoj feudalnoj državi bile su u početku dve crkvene
organizacije: pravoslavna i katolička.90 Međutim, vremenom
se i ovde stvorio jedinstven okvir izdvajanjem samostalne
srpske crkve 1219. godine, koji se poklapao sa područjem ne­
manjićke države. Na taj način došlo se do posebnog kriteri-
juma koji je, uz drugo, služio za razgraničavanje.91 Pripadanje
srpskoj crkvi stolećima se smatralo kao bitno obeležje »srp­
stva«. Preko »svetih kraljeva« i dinastije koja je dala sveti­
telja, osnivača autokefalne crkve, politička tradicija je ugra­
đena u crkvenu tradiciju.92 Srpskoj crkvi posebnu aktuelnost
dalo je sukobljavanje sa Turcima. Ljudi XV veka videli su
državu i crkvu u doba Nemanjića u nerazdvojnoj povezano­
sti. kao što su videli i narod u okviru Nemanjića države kao
religioznu i svetovnu zajednicu.93 Zahvaljujući tome, posle
propasti srednjovekovne srpske države, Srbe pod turskom
vlašću povezala je jedino privilegovana organizacija srpske
crkve, kao personalni savez srpskog, u nekim razdobljima i
susednog slovenskog, pravoslavnog življa. Ovaj položaj bio
je bliži prirodnom, jezičkom i kulturnom razlikovanju etničkih
grupa, pa se upravo u tim stolećima formirao jasniji pojam
srpskog naroda i njegove povezanosti u celini. Ovaj pojam se
zbog toga upotrebljavao pri razlikovanju etničkih grupa sve
do XVIII veka. To je kriterij um koga Evropa, izvan oblasti
Turskog Carstva, a donekle i pre Turskog Carstva, u oblasti­
ma koje nisu bile pod uticajem vizantijske kulture, nije po­
znavala. Naime, nacionalna pripadnost se određivala po veri
*• N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 48.
,0 Đ. Sp. Radojičić, Nekoliko napomena, str. 225—226.
91 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
92 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 108.
93 S. Cirković, Moravska Srbija, str. 108.

103
i crkvi.94 Ovako politički i etnički obeležena, crkva je posle
turskih osvajanja čuvala i prenosila srednjovekovnu državnu
i političku tradiciju, koja je ostala bitan elemenat etničke
svesti kod Srba.95* Masa srpskog naroda u ovoj svojoj speci­
fičnoj organizaciji imala je oslonac i kakvo-takvo uporište u
borbi protiv feudalizma uopšte, a posebno protiv pokušaja
da je pretvore u podložnike i kmetove.98 Ovo posebno dolazi
kod Srba u Austriji i Ugarskoj. Organizacija koja je pove­
zivala mase srpskih doseljenika bila je verskog karaktera. Ali,
ona je uz to imala i određene društvene funkcije, posebno
u odbrani od unijaćenja.97 Kada verska pripadnost ima i po­
litički karakter, kao što je bio položaj srpske crkve u Ugar­
skoj, onda i ova strana povezivanja postaje izvanredno moćan
faktor pri oblikovanju široke svesti o nacionalnoj pripadnosti.98
Uticaj pravoslavne crkve osetio se tokom XVIII veka i u
privrednom smislu. Ona je postala imućna, što je uticalo na
formiranje i postepeno jačanje srpskog trgovačkog građan­
stva koje je svugde imalo odlučujući uticaj na formiranje na­
cionalne svesti i snaženje modernih nacija.99
Pravoslavna crkva u Austriji bila je specifičan politički
i organizacioni okvir, koji je omogućavao da se posebnosti
srpske etničke zajednice sačuvaju, dalje razvijaju i postanu
komponenta jednog procesa koji će dovesti do formiranja
srpske nacije sevemo i južno od ovih reka.100
Pravoslavna crkva nije bila jedina snaga ni jedini čuvar
etničkih osobina i posebnosti srpskog naroda, pa ni jedina
komponenta u procesu formiranja srpske nacije. Međutim,
njen značaj se ne srne potcenjivati niti precenjivati, a najma­
nje idealizovati.101

VIII Neka obeležja narodnog života u Srba

Za poslednjih stotinak godina sabrana je obilata građa
o narodnom životu u Srba, koja je objavljena u stručnim i
drugim publikacijama. Ona omogućava da se iz opšteg i u
okviru zajedničkog ljudskog stvaralaštva izdvoje neki elemen­
ti koji su se vremenom stopili sa srpskim načinom života i
postali njegov sastavni deo. Ovi elementi se mogu zapaziti u
privredi, načinu stanovanja, domaćem životu, narodnom stva­
ralaštvu, običajima, verovanjima i drugim oblicima u kojima
84 B. Grafenauer, str. 9—10.
85 S. Cirković, Srbi — etnički razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.
88 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 45.
87 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 41.
88 B. Grafenauer, str. 14.
88 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 48.
100 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 45.
101 Uporedi, N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 46.

104
 se odražava i izražava ljudski život. Bez obzira što to mogu
biti elementi poznati i drugim narodima i kulturama, oni su
se vremenom toliko stopili sa srpskim načinom života da su
u okviru opšteg postali i njegova odlika i njegova specifika.
Primeri uzeti s reda, o kojima će u daljim izlaganjima
biti reči, verovatno će ovo najbolje potvrditi ili opovrgnuti.
Privredni život sadrži niz radnih procesa koji su svojstve­
ni određenom stepenu razvoja i postaju obeležje učesnika u
procesu rada. Kod Srba su neke privredne grane veoma rano
postale njihovo osnovno zanimanje, pa su se u skladu sa
opštim, razumljivo, stvarale i neke specifičnosti. Stočarstvo
je, na primer, u prošlosti, a ponegde i danas, bilo glavno za­
nimanje velikog dela srpskog stanovništva. U planinskim kra­
jevima gajena je stoka sitnog zuba uz dobro poznati bačijski
ili katunski način stočarenja, koji su i ranije bili zastupljeni
u balkanskim prostorima. Stoka je, kao i kod ostalih naroda,
bila glavno bogatstvo, a u XIX veku Srbija je bila poznata
po izvozu svinja, jer su velike hrastove šume Sumadije, do
krčenja, davale dosta žira za njihovu ishranu. Ovo se, bez
sumnje, do nedavno moglo uzeti kao jedno od obeležja u
stočarskoj privredi srbijanskog sela. Slično je i sa zemljo­
radnjom, koja ima dugu tradiciju, a pratile su je ne samo
mnoge narodne tehnološke već i obredno-religijske radnje. U
okviru voćarstva gajenje šljiva je bilo, pa dobrim delom i
danas je ostalo, jedno od obeležja Sumadije i drugih krajeva
u kojima za to ima prirodnih uslova. Šljiva je na ovaj način
postala »srpska nacionalna biljka«, kao i proizvod od nje —
srpsko nacionalno piće — rakija šljivovica. U lovu i ribolovu
očuvale su se mnoge arhaične i specifične zamke (»vukova
vešala«) i oruđa. U prenosu dobara i transportu, pored opštih,
ima i nekih specifičnosti. Tereti su se uglavnom prenosili to­
varima, a zatim, i uporedo s tim, upotrebom volovskih ili
konjskih zaprega. Rasprostranjena su bila drvena kola, a zimi
i prenos saonicama. Ono što posebno skreće pažnju bilo je
karavansko kretanje, a u planinskim predelima manji tereti
su se prenosili u rukama, na glavi, na plećima i leđima,102
što ne znači da toga još nema. Oblik konjske opreme samar
sa drvenicama, imao je karakterističan izgled, pa se kao takav
dosta dugo očuvao u upotrebi. U trgovini je preovlađivala
razmena dobara uz karakterističan »prido« kao i dobro po­
znata »trampa« (razmena).
Srbija nema jedinstven tip staništa. Početni oblici bili
su sibare, busare, šljive, lubare, a zatim jednodeljne pokretne
brvnare i »kuća na ćelici«, koje su u Srbiji bile karakteristika
mnogih krajeva. U pomoćnim zgradama pažnju privlači čo-
vanski »kućer« i »vajat« kao stambena zgrada oženjenih za­
drugara sa specifičnim izgledom i opremom.
105 Uporedi, Narodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, str. 59.

105
 Domaći život je imao posebno obeležje. Znao se red pri
leganju i ustajanju, kao i redosled pri sedenju za obed. Naj­
veći teret domaćih poslova, poslova u kući, padao je na ne-
vestu. Ona je morala svakog člana da usluži, od dodavanja
vatre muškarcima koji su pušili kad sede u kući, do raspre-
manja obuće svim ukućanima i njenog iznošenja da se obuju
kad to zatreba, odnosno polivanja vodom da se čeljad umiju
ujutro i u drugim prilikama. Nevesta je prva ustajala i palila
vatru na ognjištu u kući, a poslednja odlazila na počinak, i
to kad obavi sve domaće poslove.
Ishrana srpskog stanovništva je različita u raznim obla­
stima. Ali, ono što se može uzeti kao specifičnost jeste da je
najslabija bila u letnjem periodu kada se obavljaju najteži
radovi. Tada se uglavnom zadovoljavalo hlebom od raznih
žitarica i mlekom i mlečnim proizvodima, dok su se s jeseni
i zimi pripremala jela s mesom i varivom. Ipak, neki krajevi
postali su poznati po spravljanju sira, kajmaka, pastime i
pršute (suvo meso), proizvodima koji su dobili »nacionalno
obeležje«. Jedan od takozvanih »nacionalnih specijaliteta« je
»cicvara«, kaša od ukuvanog pšeničnog brašna, kojoj se do­
daju kajmak i sir, odnosno mast i jaja. Sir se ponekad ostavlja
zajedno sa paprikom, što mu daje specifičan ukus, a ima i
drugih »specijaliteta nacionalne kuhinje« pozajmljenih pa
prilagođenih srpskom stilu života (gibanica, ćevapčićići, meso
na ražnju itd.).
Narodna nošnja na teritoriji Srbije razlikovala se po obla­
stima. Ali, gotovo je suvišno podsećati da su se posle upo­
trebe arhaičnih haljetaka, kao što su pelengiri, košulja tipa
tunike, kabanica, zuban, pregača, tozluci, priglavci, opanci
oputaši od presne kože itd. izdvojile kao »srpske nacionalne«
šumadijska muška i takozvana »srpska građanska« nošnja,
koje su postale oznaka srpske etničke pripadnosti.
U srpskom društvenom životu takođe ima i arhaičnosti
i specifičnosti. Bitna osobina je bila u zajedništvu i kolektiv­
nom načinu života, koji se odvijao u velikim porodicama, ka­
snije nazvanim »zadruge«, i u seoskim opštinama, kao i javno
odlučivanje na skupovima o pitanjima od opšteg interesa.
Plemensko uređenje kod Srba, koje uočavaju već klasični
pisci,103 postepeno gubi značaj, jer se krvna zamenjuje teri­
torijalnom povezanošću (selo), a bratstva se dele u pojedine
porodice koje se jednostavno nazivaju »kuća« ili »rod«. Use­
ljenici u današnju Srbiju i posle više generacija znaju kojem
su plemenu pripadali njihovi preci u matici.104 Životne prilike
bile su takve da se porodice nisu rado delile. Očevi, braća,
sinovi, unuci sa ženama i decom dugo su ostajali zajedno na
103 Videtri K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 75.
144 Uporedi, K. Jiriček, Istorija Srba I, str. 77.

106
 jednom zajedničkom imanju. Najvidnije obeležje njihovog
zajedništva bilo je zajedničko ognjište, gde članovi kuće, kako
se to kaže, jedu iz jednog kotla. Znak rasturanja bio je dim
iz vajata. Sa ovakvom organizacijom — zadrugom — živeli
su Srbi i na zemljištu pod turskom, austrijskom, mletačkom
i dubrovačkom upravom.105* Oblici kolektivnog rada i među­
sobnog pomaganja ostaci su iz vremena seoske opštinske orga­
nizacije. To su moba — kolektivna dobrovoljna pomoć, po­
zajmica — kada rad treba da se vrati; sprega — objedinja­
vanje stočne radne snage za naizmenično svršavanje poslo­
va,100 supaša — zajedničko čuvanje ovaca, i drugi oblici koji
su i opšti i specifični. Prela i posela, sa svojim osobenostima,
takođe su na svoj način jedno od srpskih obeležja, što ne
znači da ih nema i kod drugih naroda, ali u izmenjenom
obliku.
U običajima o rođenju sadržane su takođe neke specifič­
nosti. Na primer, strižba i postupaonica, iako su dobro poznati
običaji, imaju i svoju »srpsku varijantu«. Slično je i u svad­
benim običajima. Sama struktura svadbene povorke sa okiće­
nim časnicima i čaj om, veseljakom i duhovitim čovekom, ali
isto tako i sa religijsko-mađijskom komponentom, imaju mno­
ga posebna obeležja. Sličan je slučaj sa svadbenim ručkom,
izvođenjem mlade iz roditeljskog doma i dočekom u mlado-
ženjinoj kući, s nakonjčetom u rukama i cerealijama kao
simbolima reprodukcije ljudske vrste.
U pogrebnom ritualu, pored vidnog iskazivanja tuge, do­
voljno je podsetiti na takozvano »veselje« u žalosti, kad umre
za ženidbu ili udaju stasala osoba, kao i na obavezu podiza­
nja spomenika do godine dana, koja je do nedavno bilo stro­
go poštovano pravilo.
Široko su bila rasprostranjena i dobro poznata verovanja
u »zle oči«, »nečiste sile«, »natprirodna bića« i drugo što je
u narodnom shvatanju dobij alo fantastičan odraz. Veliki broj
praznika praćen je magijskim obredima i radnjama čiji je
krajnji cilj zdravlje, napredak i ekonomsko blagostanje do­
maćinstva. Među njima je i slava — krsno ime — koju danas
smatraju isključivo »srpskim nacionalnim obeležjem«, jer je
kao takva hodom istorije prihvaćena za razgraničavanje i
identifikaciju.
U bogatom kolektivnom usmenom narodnom stvaralaštvu
odražena su zbivanja minulih epoha, ali i isklesani likovi iz
žive i mrtve prirode, koji predstavljaju »nacionalne« simbole.
Marko Kraljević, Miloš Obilić, kosovski junaci, Prokleta Je-
rina, hajduci, uskoci, sirotinja raja, zulumćari — izraz su
narodnih osećanja i htenja šireg »nacionalnog« shvatanja.
105 K. Jireček, Istorija Srba I, str. 78.
109 iNarodi Jugoslavije, »SANU«, Beograd 1965, 80.

107
Najzad, gusle kao simbol muzike i poezije bile su i ostale
izraz herojske zabave.
Ima i drugih obeležja u srpskom narodu, jer ovde je uka­
zano samo na neka, na žalost, bez analize i dubljih komentara.
Na jednu grupu takvih obeležja svojevremeno je skrenuo paž­
nju Sima Trojanović. Po Trojanoviću, redosledom kako to on
opisuje, kao obeležja pažnju privlači: bušenje ušiju deci, da­
vanje imena, minđuše, postupaonica, kumstvo, momčanik,
kapa kriškara, način češljanja kose, vezena jabuka, prsten
i obeležavanje smrti.107*
Primera kao što su ovi, pa svakako i karakteristični]ih,
može se mnogo navesti iz srpskog narodnog života. Ali, i ovo
je dovoljno da posvedoči kako je srpska etnička zajednica
prošla sve faze u svojoj konsolidaciji izgrađujući kroz to ili
prilagođavajući sebi određene tekovine koje su postale svoj­
stvene toj zajednici i preko toga se uklapaju u tokove razvoja
ljudskog društva kao njeno obeležje. Sa ovim uobličavanjima
i stvaralačkim dostignućima širih razmera ušlo je srpsko sta­
novništvo u novu etapu svoje društvene emancipacije, kultur­
nog napretka i ekonomskog razvoja i preko toga se uklopilo,
odnosno postalo činilac u savremenim tokovima naučne, teh­
ničke, tehnološke i socijalne revolucije savremenog sveta.

IX Konsolidacioni okviri srpskog etničkog razvoja

U prethodnim izlaganjima bilo je reči uglavnom o tome
kroz koje je glavne društvene političke, etničke i stvaralačke
procese prolazio srpski etnos u svom razvojnom putu od ro-
dovsko-plemenske, preko državotvorne, do svesti izražene u
narodu i naciji kao društvenim kategorijama savremenog
doba.
Slovenska plemena u prvim fazama doseljavanja na Bal­
kansko poluostrvo nisu imala, kako ističu istraživači, neke
državne svesti. Zajednice su se obrazovale prema potrebi i
naklonosti, uglavnom radi odbrane koja je pretila spolja, a
kada i to prođe, savezi su se rasturili do nove potrebe. Ovako
spajanje omogućila je svest o srodnosti, zajedničkim navika­
ma i relativno jedinstvenom jeziku koji se u početku, do
diferencijacije etničkog jezgra, nije bitnije razlikovao. Tek sa
razvojem državnih centara mogla se razviti svest ne samo o
plemenskoj već isto tako i teritorijalnoj povezanosti. Terito­
rijalna povezanost je dobila i svoja spoljna obeležja. Kraljev­
sku titulu dobila je Zeta, a to je omogućilo da oko sebe
107 Videti, S. Trojanović, Glavna obeležja srpskog naroda, Pose­
ban otisak iz »Glasnika Etnografskog muzeja u Beogradu«, knj. I,
Beograd 1926.

108
 okupi brdska plemena iz neposredne okoline.108 Staviše i za­
stava, kao simbol države, pominje se u Zeti 1078. godine,109
a to je bio znak da se stvaraju predstave o određenom okup­
ljanju. Srbija se, istina, u početku razvijala iz skromnih za-
četaka. Ali, uvek je uspevala, čak i kada se našla, i to neko­
liko puta, u zavisnom položaju, da sačuva unutrašnje jedin­
stvo i da uvek iznova nađe svoj put sve do svoga velikog
uspona.110
Malo se zna o prostiranju srpskog imena i srpske svesti,
o tendencijama u njihovom širenju ili sužavanju u uslovima
još vrlo jednostavne društvene strukture prednemanjićkog
perioda. Od sredine XI veka Srbija je trajno objedinjavala,
u zajedničkoj državnoj organizaciji, Rašku, Duklju i Travu-
niju, a povremeno i Zahumlje i Bosnu i Neretljansku Kne­
ževinu. Tržište razvoja bilo je samo u XI veku u Duklji,
u XII veku ponovo se prenelo na Rašku, odakle će postepeno
početi širenje ka Pomoravlju, zatim prema severu do Dunava
i, najzad, širenje na teritoriju Slovena u Makedoniji, koje je
trajalo nepun vek — razdoblje suviše kratko da bi ostavilo
trajnije posledice. Politička povezanost je u početku XIII veka
bila dopunjena posebnom crkvenom organizacijom. Iz starog
kristalizacionog jezgra izoblikovala se svest o etničkoj pri­
padnosti na bazi države, koju ne potvrđuje samo učvršćivanje
istog imena i na severu, već i još jasnije upotreba toga imena
u etničkom smislu, prilikom seobe Srba u južnu Ugarsku,
posle pada (1459) samostalne srpske države pod tursku
vlast.111 Okvir nemanjićke države verovatno je negde zahva­
tio populacije koje dotle nisu bile etnički diferencirane ili su
bile integrisane samo u malim regionalnim grupama, a na
drugoj strani je ostavio neobuhvaćene delove stanovništva
koje je dotle nosilo srpsko ime, a koje su postepeno gubili
baš zbog toga što kasnije nisu sudelovali u razvoju celine.112
Presudan period u etničkoj konsolidaciji Srba bio je raz­
doblje Nemanjića. Tokom dva stoleća, ispunjena veoma zna­
čajnim društvenim i političkim procesima, jedino se stabilno
držao jedinstven okvir koji je potisnuo i zamenio ranije re­
gionalne političke zajednice i bacio u zasenak njihove parti-
kularističke težnje.113 Feudalno povezivanje je u velikoj meri
uticalo na nastanak docnijih naroda, pa je to bio slučaj i
sa srpskim, bez obzira što je narodno osećanje sazrevalo i u
kasnijim stolećima.114 Dušanovo carstvo je unelo poremećaj
1,8 St. Novaković, Nekolika težo pitanja, str. 111.
188 St. Stanojević, Iz srpke proSlosti, Beograd 1934, 78.
1.0 Videti, B. Grafenauer,, str. 31—32.
111 Videti, B. Grafenauer, str. 32.
1,2 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 102.
1.1 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 102.
i h videti, B. Grafenauer, str. 15.

109
u razvoj Srba kao etničke zajednice. Dušanova država je osta­
la nominalno srpska. Ali njegovo realizovanje carstva ugro­
zilo je tadašnje etničko jezgro, do tada čuvano u čvrstoj ljusci
narodne države.115 Događaji za vreme cara Uroša trenutno
su ugrozili sudbinu srpstva. Posle 1371. poljuljani su temelji
čitavog dotadašnjeg razvoja. Jedinstvena država je praktično
iščezla, a »svetorodna« dinastija izumrla. Dotadašnji državni
tok razlio se u nekoliko regionalnih korita i nije se znalo
da li će se bilo kada ponovo spojiti.116 Ali, kriza ne samo
što je brzo prebrođena već se srpska svest u novim uslovima
na severu posle 1371. konsolidovala tako da gubitak države
nije imao sasvim tragične posledice. To je razdoblje poznato
kao »moravski period« Srbije koji se odrazio u pomeranju
stanovništva, kolonizaciji, demografskim promenama, politi­
čkim odnosima i kulturnoj orijentaciji.117 Istorijski idealni
kontinuitet (Nemanjići-Lazar-Brankovići) bio je važan za odr­
žavanje i učvršćenje etničke svesti Srba. Ova svest je dobila
istorijsku dubinu, kao jednu od svojih dimenzija, koja se
preko literature onoga doba (rodoslovi, letopisi, saznanija o
srpskih carej, srpskih gospod) odrazila u vemosti tradicijama,
koje sretamo u svim oblastima života Moravske Srbije. Srbi
su se prilagođavali svetu koji se menjao. Ali, ostali su do-,
sledni svojoj veri, despotskoj tituli, svojim ugovornim obave­
zama, sopstvenim zakonima, nasleđenim običajima i forma­
ma.118 Ovaj tradicionalizam je pomogao da se srpska svest
učvrsti i pronese kasnije kroz teška vremena turske vlasti.119
Pomeranjem centra oblasti na severu u Pomoraviju i Podu­
navlju su čvršće uključene u život, pa se tu obrazovalo
jedno novo populaciono jezgro koje je postalo nosilac etničkog
razvitka u vreme kada je pod turskim pritiskom gušeno staro
jezgro na jugu.120 Na sever Srbije su se naslanjale naseobine
u južnoj Ugarskoj, tako da se, umesto pred turskim osvaja­
njima obrazovao kontinuiran etnički prostor. Tokom vremena
taj prostor je sužavan na rubovima, ali se u središnjem delu
očuvao i bio pojačan seobama koje su usledile krajem XVII
i u XVIII veku. Na ovom prostoru je u XVIII veku, severno
i južno od Save i Dunava, bila kolevka buduće srpske nacije.
Doseljeni Srbi u Južnoj Ugarskoj osvežili su slovenski
živalj koji je ovamo dospeo ranijim migracijama, koje su po­
čele još u XII veku i trajale i u XIII i u XIV veku, na
primer za vlade Dragutinove. Na ovim prostorima, kroz za­
115 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 104.
118 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 104.
1.7 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 105.
1.8 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 108—109.
1.8 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 109.
120 S. Ćirković, Moravska Srbija, str. 105.

110
 drugu, selo i knežinu, ojačalo je seljačko patrijarhalno srpsko
društvo. U ovako slobodno izgrađenom društvu XVIII veka,
sa njegovim demokratskim, antifeudalnim i antiturskim
stremljenjima, izgrađivao se srpski čovek onakav kakav se
javlja u masi narodnoj u XIX veku.121
Srbi u Austriji su u novoj sredini sačuvali čitav niz etni­
čkih obeležja donetih iz stare postojbine. Okolnost što je nova
sredina bila naprednija samo je ubrzala proces konsolidacije
i formiranje srpske nacije u XVIII, a posebno u XIX veku,
i to pre svega kod Srba u Austriji, pa zatim i uporedo kod
Srba južno od Save i Dunava,122 u nacionalnoj državi. Razvi­
tak srpskog građanstva u Ugarskoj, osobito u Vojvodini, u
drugoj polovini XVIII veka dao je prve ideološke osnove za
pretvaranje srpskog naroda u savremenu naciju.123
Tokom perioda formiranja srpske nacije teritorija koju
je naseljavao srpski živalj bila je ispresecana državnim grani­
cama. Ali, to je ipak bila jedinstvena kontinuirana teritorija,
dok su privredne veze, razmena dobara i širi dodiri na kul­
turnom polju preko tih granica sve više jačali, osobito u XIX
veku.124
Neophodno je ovde spomenuti da se pod pritiskom tuđe
vlasti kod Srba u Ugarskoj, kao i Srba uopšte, javila ideja
0 bližem povezivanju sa Rusijom i o ruskoj zaštiti srpskog
življa. To je dobilo slovensku varijantu, pa je u izvesnoj meri
uticalo i na stvaranje nacionalne svesti Srba.125
Srpska etnička zajednica prošla je, kao što se vidi, kroz
niz etapa društvenog i drugog razvoja u toku svoga konsoli-
zovanje naroda, a druga nacije u savremenom smislu. Narod
dovanja. Ali, u tom procesu bitne su dve faze. Jedna je obra-
se formirao prvo na etničkoj pripadnosti, integracijom i dru­
gih etničkih elemenata koji su postepeno primili osećanje
pripadnosti kasnijem srpskom narodu. U procesu razvoja stvo­
rena je teritorija, zajednički život, istorijska prošlost, antro­
pološki izgled, jezik, pismo, literatura na narodnom jeziku,
vera, specifičan stil života, svest o pripadnosti srpskom na­
rodu i, na osnovi svega ovoga, nacionalna država. Ceo ovaj
složeni proces dao je narod i naciju sa svojom ekonomskom
integracijom i drugim obeležjima savremenog doba.
Modema nacija, kao rezultat višeg stepena podele rada
1 znatno razvijenijih privrednih odnosa u društvu, predstavlja
zajednicu povezanu mnogo čvršćim unutrašnjim vezama nego
što je to slučaj kod etničkih zajednica u pretkapitalističkim
121 V. Cubrilović, Predgovor u Vaskrs države srpske, str. 21.
122 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 41—42.
123 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305.
124 N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 52.
125 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305.

111
društvenim formacijama. Međutim, to ne znači da je nacija
skladan, harmonično komponovan organizam lišen unutrašnjih
trvenja, političkih sukoba, oštrih klasnih borbi i drugog. To
nije zatvoren organizam, ograđen od sveta, dovoljan sam sebi,
statičan, koji ne podleže promenama. U svakoj naciji postoje
dve nacije rekao je Lenjin. Ali, te osobenosti dobijaju nove
komponente i nova obeležja pod rukovodstvom radničke kla­
se, kao nove društvene snage.126

» Videti, N. Petrović, Razvoj srpske nacije, str. 52.

112
 PRVOSLAV S. PLAVSlC
PROBLEMI U IZUČAVANJU NASTANKA
I RAZVITKA SRPSKE NACIJE
(Etnopsihološki pristup)
Izučavati nastanak i razvitak bilo koje nacije, pa prema
tome i srpske nacije, sa etnopsihološkog stanovišta izuzetno
je teško ukoliko ne postoji valjana saglasnost oko toga šta
je to etnopsihologija uopšte, odnosno šta je njen predmet,
a zatim, ako ne postoji kontinuitet odgovarajućih istraživanja
saobrazan hodu u drugim naukama. U našem slučaju, čini se,
ne postoji nijedna od ove dve pretpostavke, pa će najpre biti
potrebno da se zaustavimo kod raznih određenja ove prilično
zapostavljene discipline i kod opisa njenih ranijih zahvata
na našem tlu. Već po tome ovaj se pristup odvaja od ostalih
uz koje ide u ovom projektu. Druga razlika nastaće onda
kada se shvati da ni posle izvesnog raščišćavanja čitavog
niza nerazrešenih i zanemarenih problema neće moći da se
da odgovor na izabrano pitanje.
Etnopsihologija nije dosta razvijena nigde u svetu, pa
tako ni kod nas, mada je kao nauka začeta, ali ne i sasvim
uobličena, još u drugoj polovini prošlog veka (pre svega u
Nemačkoj). Naša etnopsihologija novijeg je datuma i vezuje
se za prve decenije ovog veka, ali ima korisnih priloga i iz
ranijih perioda. Kako ne postoji dovoljno slaganje ni o pred­
metu ni o metodu etnopsihologije, a kod nas se o njima go­
tovo i nije pisalo ni raspravljalo nekoliko poslednjih decenija,
nije na odmet da ih ovde u najkraćim crtama razmotrimo
navodeći istovremeno i moguće veze sa obradom teme o pro­
blemima u izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije.
Osnovno pitanje koje neki autori uvek iznova postavljaju
— da li uopšte može da postoji etnopsihologija, odnosno da
li je njen predmet realan — nećemo opet razmatrati jer
bar u tome postoji elementarna saglasnost među autorima i
113
učesnicima u obradi teme, budući da je etnopsihološki pri­
stup prihvaćen kao deo naučnog prilaza multidisciplinamog
modela obrade problema. No, možda ipak treba dodati da
nam se čini da je jasno da ako postoji fenomen etnosa, što
niko ne osporava, moraju postojati i njegova obeležja i ka­
rakteristike, a među njima i psihičke, ili psihološke kada se
govori o etnopsihologiji kao nauci. Na ovaj način dovoljno
je rečeno i o potrebi i o opravdanosti ovog pristupa, pa mo­
žemo dalje govoriti o nekim problemima i mogućnostima nji­
hovog izučavanja u okviru etnopsihologije. Dodajmo odmah
da je treba smatrati i prirodnom i društvenom naukom, empi­
rijskom disciplinom i sastavnim delom etnologije i psihologije.
Da li se može prihvatiti etnopsihologija kao nauka o
zakonitostima (autohtonosti) »psihičkog razvitka« naroda u
funkciji spoznaje ljudske humane prirode na veoma važnoj i
zanimljivoj tački kontinuuma od univerzalnog i opšteg ka
pojedinačnom? Pri svakom razmatranju njenog predmeta nad-
vija se opasnost metafizičkog poimanja prirode pojava koje
treba da izučava. Istorijski gledano, pojmovi »narodne duše«
i »narodnog duha« mogu se smatrati najstarijim i najopštijim
u ovoj oblasti, a svoje vezivanje za nadindividualno duguju
Herderu i Hegelu. Ono se, po njima, ispoljavalo u mitu, je­
ziku, pravu, običajima, umetnosti i religiji, što i danas čini
osnovu zaključivanja o jednom narodu, pa ni mi ne bismo
smeli da ispuštamo ove činjenice iz vida pri izučavanju srp­
skog naroda. Svakako, niko danas neće prihvatiti, kao što ni
Pauli još krajem prošlog veka nije mogao da uvaži, ovakvo
nadindividualno tumačenje, budući da se konkretni psihički
procesi javljaju u konkretnih, realnih pojedinaca, a ne van
njih. Prvi etnopsiholozi, uslovno rečeno, kao što su bili La­
zarus, Stajntal, Dirkem i Viljem Vunt, uvodeći pojam grupne
ili kolektivne svesti i razlikujući je od individualne svesti,
objašnjavali su društveno ponašanje. Prva dvojica su poje­
dinačnoj svesti suprotstavili sličnu svest mnogih dajući joj
(metafizičko) obeležje samostalnog bića. Vunt se nije slagao
sa ovim smatrajući da nema duha van svesti, ali je tvrdio
da postoji samostalna narodna duša koja se ispoljava preko
jezika, mitova i običaja. Značajno je napomenuti da je nje­
gova psihologija naroda bila usmerena na više mentalne pro­
cese uslovljene socijalnim činiocima koje ne zahvata tzv. indi­
vidualna psihologija.
Odavno se znalo da postoje određene speoifičnosti psihi­
čkih karakteristika naroda, ali do prve polovine našeg veka
nije bilo potpunijih naučnih prikaza takvih karakteristika ne­
kih naroda, pa ni oni koji su se tada javili, nisu bili prevashodno
psihološki, nego su proistekli iz nekih drugih radova. Našu
etnopsihologiju, takođe, mahom su razvijali antropogeografi i
etnolozi, dok su se psiholozi veoma retko i samo delimično
114
 uključivali malo doprinoseći njenom konstituisanju. Napušta­
jući već klasične pojmove »narodne duše«, etnopsiholozi su
se sve više, kao i antropolozi i psiholozi uostalom, okretali
pojmu kulture naj različitije shvaćenom. Odmah da dodamo
da je i za obradu naše teme pojam kulture od najvećeg
značaja (svakako pojam narodne kulture Srba). Posle drugog
svetskog rata ovakva stanovišta naročito su rasprostranjena,
ali pomenućemo sada samo Gelenenovo određenje da je kul­
tura sve ono što je čovek (u prirodi) preradio za svoje potrebe.
Svakom narodu se pripisuje sopstvena kultura, a »karakter
naroda« vezuje se za osobenosti njegove kulture, pa tako mo­
žemo reći da je i kultura Srba, u kojoj se izražavaju »indi­
vidualni karakteri« pripadnika ovog naroda i pod čijim se
uslovima oni i stvaraju, od najvećeg značaja za našu temu.
Time se kultura određuje i kao izraz i kao struktura uslova
(varijacija) individualnih karaktera, pa su jasniji i njihova
veza i međusobni odnosi. Spoznaja o postojanju ovih varija­
cija dovela je do uverenja da karakter jednog naroda mo­
žemo razumeti samo ako se one uzmu u obzir, a zatim oda­
beru najčešći karakteri i ponašanja, pa se stoga uvode i
pojmovi »modalne« i »»modusne ličnosti« Dubisa i »bazične
strukture ličnosti« Kardinera i Lintona.
Po vremenu nastanka nešto raniji pokušaji svođenja ka­
rakterističnih crta jednog naroda na jedan jedini imenitelj,
tip, nisu prihvaćene, te danas preovlađuje mišljenje o više-
dimenzionalnosti svih kultura bez obzira na stepen njene
homogenosti, pa se stoga koriste i nove tehnike (npr. faktor-
ska analiza) da bi se upoređivale različite kulture (Katel,
Hofšteter).
Napuštajući uopšteno i prevaziđeno usmerenje etnopsiho-
logije na tzv. narodnu dušu koja se ne može ni opisati ni
operacionalisati prema zahtevima savremene nauke, zadrža-
ćemo se kratko na vezivanju određenja ove discipline za do­
minantne orijentacije naučne psihologije. Poći ćemo od ge-
štaltističkog shvatanja značaja celine i celovitosti pojava, od­
nosno nastojanja čoveka da sve doživljava kroz usklađene ce­
line. Neki autori (npr. Aš) ukazali su da se drugi ljudi opa­
žaju kao celine, i to da se prvo uočavaju one osobine koje
daju jedinstvenu sliku, a da se dodaju kasnije i one koje
upotpunjavaju takvu sliku. Pominjemo ovo učenje zato što
smatramo da je način opažanja drugih fenomen koji ne treba
da izmakne pažnji etnopsihologa, a onda i stoga što objašnja­
va kako se uobličava slika — karakteristika jednog naroda. Bi-
hejvioristička S-R shema (stimulus-reakcija) pokušava da
objasni oblike socijalnog ponašanja, pa i one koji spadaju u
oblast etnopsihološkog posmatranja, kao stečene odnosno na­
učene a neka ekstremna učenja (npr. Skinerovo) i govor sma­
traju verbalnim »ponašanjem« i rezultatom namemog uslov-
115
ljavanja sredine. U etnopsihologiji nalazimo tragove ovakvih
objašnjenja tamo gde se prenaglašava uloga socijalne sredine,
a ličnost pojedinca shvata kao plastelin oblikovan spoljnim
uticajima. Najzad, uticaj psihoanalize u »nauci o narodnoj
duši« očigledan je kod tumačenja njenih pojava kao ispolja-
vanja potisnutih, nesvesnih psihičkih procesa, nagona, odnosno
libida, i navođenja troslojne strukture ličnosti. Odgovarajuća
objašnjenja nalazimo i pri razmatranju društvenog ponašanja
i sukoba zbog neusklađenosti ciljeva društva sa ciljevima po­
jedinca. Od ovakvog pristupa unekoliko treba razlikovati često
navođeno učenje o »kolektivnom nesvesnom«, koje je uveo
Jung, i koje govori o nasleđenom i zajedničkom nesvesnom
kod pojedinca koje je kao takvo karakteristično za sve.
Ne upuštajući se u dalju elaboraciju psihoanalitičkog pri­
stupa, napomenućemo da nam izvesnu pomoć može pružiti
njegov pojmovni aparat u obradi naše teme. Mogli bismo,
dakle, reći da je za jedan narod bitno postojanje samosvojnog
EGO-a pripadnosti, s obzirom na određena obeležja, baš ovom
narodu. Jedna od funkcija svesnog »JA-odnosa« prema stvar­
nosti je i adaptivna, u duhu je samoodržanja a ta svest je
aktivna snaga oblikovanja određenih etničkih specifičnosti.
Dozvolićemo sebi slobodu da odmah dodamo da je ovakav
odnos verovatno bio odavno razvijen u Srba s obzirom na
njihov opstanak i razvoj u istorijski nepovoljnim uslovima i
pod izrazitim i dugim pritiscima drugih naroda. Ovaj fenomen
(Ja, kolektivni Ego) spada verovatno u najznačajnije pred­
mete etnopsiholoških analiza.
Prigovori koji se mogu uputiti pomenutim teorijskim pri­
stupima otklonjeni su nekim savremenijim shvatanjima (npr.
»teorije otvorenog sistema«), koja ukazuju na povezanost sre-
dinskih promenljivih kao i značaj motivacionih činilaca u
ljudskoj aktivnosti i njihov uticaj na datu sredinu. Na uza­
jamnom dejstvu objektivnih uslova u kojima čovek živi i same
ljudske delatnosti insistira i Marksovo učenje pridodajući to­
me i stvaralaštvo čoveka i njegove ideje značajne za kretanje
društva.
Sve ovo ne bi bilo od posebnog značaja za predmet izla­
ganja da ne postoji uverenje da na društveno ponašanje u
jednom narodu (što spada i u oblast etnopsiholoških izučava­
nja) odlučujuće utiču upravo »društveni činioci« često zane­
marivani i u vrlo ozbiljnim teorijskim sistemima u psiholo­
giji, posebno socijalnoj psihologiji. Mek Dugal je, između
ostalog, insistirao na značaju naše aktivnosti koja je uvek na-
meraa i svrsishodna, ali je smatrao da su njeni pokretači
urođene tendencije opažanja, doživljavanja i reagovanja. Mi
ne smatramo da se u jednom narodu takve snage mogu svesti
na instinktivne i trajne.
116
 Pogledajmo sada ukratko smisao etnopsihološkog pristupa
kroz izučavanje ličnosti i uticaja socijalne (i narodne) sredine
na sklop i razvoj ličnosti i rasprostranjenost određenih »tipo­
va« ličnosti u jednom narodu. Lako se može uočiti da u
ovom ovakvom kontekstu nema mesta shvatanju o »zajedni­
čkom« ili »kolektivnom« u narodu, ali zato se javljaju pro­
blemi u vezi sa pojmom »nacionalnog karaktera« koji se
uvodi, mada je teško navesti pojave sa kojima je on povezan
i uslove njegovog stvaranja. Jedno od osnovnih pitanja je
šta se uopšte može smatrati nacionalnom karakteristikom, da
li su to specifične ili pak zajedničke crte, da li su to u stvari
karakteristične kombinacije obeležja koje u sličnim ili druk­
čijim konstelacijama možemo sresti i u drugih naroda. Dru­
gim rečima, da li se može povući paralela između »individu­
alne« i »narodne« psihologije pa reći da kao što svaka jedinka
ima svoje karakteristike složene iz različitih veličina zastu­
pljenosti svih postojećih crta čoveka, tako i neki narod ima
sve što i drugi narodi, ali u drugom prepletaju promenljivih
i u drugom tipu pojavnosti ni boljem ni gorem nego različi­
tom od drugih. Prvo što je, dakle, potrebno isključiti iz na­
učne etnopsihologije bilo bi vrednovanje i vrednosno upo-
ređivanje, a zatim »učenje o izuzetnom« zadržavajući se samo
na »osobenom« (rekli bismo »narodno-ličnom«). Vrlo je
verovatno, naime, da nema nijedne crte koju možemo sresti
samo kod jednog naroda (npr. Srba), a da je nema i kod
drugih naroda. Pitanje je, međutim, u kakvom složaju veličina
nalazimo tu karakteristiku, u kojim uslovima i kada se ona
uobličila i na koji način se ispoljava. Shodno tome, trebalo bi
reći da ni u »karakteru jednog naroda« nema ničega što ne
bi bilo već sadržano »karakteru pojedinca« koji je deo tog
naroda. Na taj način sasvim pouzdano se otklanja implicitna
metafizičnost od koje strepe, čak kada to i ne kažu, mnogi
savremeni autori koji odriču svaku pomisao o stvarnom po­
stojanju predmeta etnopsihologije.
Respektujući, dalje, činjenicu da teorijske osnove za etno-
psihološka izučavanja nisu uobličene na zadovoljavajući način
s obzirom na oštre savremene naučne standarde, naglašavamo
potrebu da se i u okviru ovoga projekta na njima dalje radi
a upravo pomenuti stavovi smatraju samo skicom za takvu
aktivnost.
Danas je jasno da na ličnost utiče kultura kao celina pa,
dakle, i kultura odnosnog etnosa, ali neslaganja počinju kada
se postavi pitanje »šta je to što utiče« u smislu u kojem to
zanima etnopsihologiju. Pribegavanje nomotetskim objašnje­
njima, tako čestim u današnjoj nauci, ovde nije dovoljno, jer
se konstatacijama da se neke osobine u jednom narodu sreću
češće nego drugde ili da su one učestalije nego u drugih na­
roda, ne približavamo naročito efikasno shvatanju celovitosti
117
onog fenomena, koji je po našem mišljenju u centru etnopsi-
hološkog interesovanja, a kojeg smo sasvim uslovno nazvalil
»narodno-ličnim«.
Pokušaj svođenja ovakvih izučavanja na izdvajanje poje­
dinih osobina, bilo da je reč o njihovoj učestaloj pojavi bilo
o vidovima karakterističnosti u nekom narodu, nije dovoljan
već zbog toga što se odgovarajuće karakteristike sreću i u
drugih naroda. Prihvatljiviji je Rismanov stav da ne postoje
trajne i jednoobrazne karakteristike jednog naroda, nego iz-
vesna mera zastupljenosti nekih vidova ponašanja u nekom
društvu koji se u sličnim uslovima javljaju i u drugim dru­
štvima. Tako bi se »oblici ponašanja« mogli posmatrati kao
zavisno promenljive veličine. Njegovi zaključci o nepostojanju
trajnih karakteristika u američkom društvu dopunjeni su
opaskama o razlikama između etničkih grupa i klasa, što nas
upućuje na značaj valjanog razlikovanja nivoa u etnopsiho-
loškom prostoru. Drugim rečima, smatra se da etnopsiholo-
gija ne može zameniti one specifične uglove posmatranja ko­
jima obiluje npr. socijalna psihologija koja otkriva sve nove
entitete u društvima sve raznovrsnije strukture i sve bogatije
slojevitosti. Veza ove dve discipline vidi se i u nekoliko ekvi­
valentnih zahvata pri izučavanju sistema značenja, koji se
izražavaju i jezikom i na mnoge druge načine, sistema vred-
nosti i mišljenja. Vrednosne orijentacije u jednom narodu
možda su najspecifičnije područje etnopsihologije, pa bi ih
tako trebalo posmatrati i u ovom projektu. Vrednosne orijen­
tacije srpskog naroda tokom istorije nisu dovoljno proučavane
u našoj nauci, pa se tim pre ova potreba sama nameće. Za
razliku od pojavnih oblika drugih etnopsiholoških činjenica,
gde na izgled isti fenomeni imaju sasvim različito značenje
kod raznih naroda, što usložnjava njihovo tumačenje, vred-
nosti bi trebalo da pokazuju relativnu stabilnost i okosnicu
modela ponašanja u narodu od uticaja i na materijalnu kul­
turu i društveni život (da ne naglašavamo njihov prirodni
međusobni uticaj). Sociologija i psihologija morala predstav­
ljaju stoga izuzetno značajan oslonac etnopsihologiji (posebno
su značajni najnoviji radovi R. Lukića i B. Popovića).
Da bismo bili precizniji u nekim razgraničenjima, dodaj­
mo da smatramo da ovde ne treba govoriti o nekoliko pojava
bliskih predmetu naše rasprave. Etnopsihologiju, tako, razli­
kujemo od psihologije mase i gomile (posebno od starijih
tumačenja, npr. Gistava le Bona) koji ume naročito da nagla­
si svođenje svesti pojedinca u masi i regresiju njegovog po­
našanja, što nikako nije pojava na koju bi se usredsredila
psihologija naroda. Takođe, njen predmet se ne može svesti
ni na etničke stereotipije, etničke preferencije i etničku
distancu koje od tridesetih godina privlače posebnu pažnju
socijalnih psihologa u svetu (Kac i Brejli) i kod nas. Na
118
 to ukazuju obe grupe teorija o ovim pojavama, jer po jednima
etnički stereotipi su generalizacije sa nepotpunom indukcijom
i funkcijom olakšavanja snalaženja čoveka u sredini preko
kategorizacije iskustva (Aš, Vinake), dok su, po drugima, to
prave predrasude i projektovane agresivne tendencije sa
funkcijom da se takve tendencije racionalizuju u psihološkom
smislu i u odnosu na neki drugi narod (Ajsenk). Očigledno
je da etničke stereotipije i srodne pojave više govore o onome
ko opaža, nego o opaženom narodu (mada se izvesna realna
zasnovanost ne može uvek odreći). Nama se čini da i ove
pojave ulaze u sastav psihologije naroda ako se posmatraju
kao deo karakteristika (opažanja) naroda koji stvara stereoti­
pije, odmerava etničku distancu itd.
Na ovom mestu se ne možemo upuštati u raspravu ni o
metodološkim načelima psihologije naroda, mada bi to moglo
biti korisno za naš projekat, ali ćemo zato pomenuti nekoliko
problema. Vigotski je smatrao da za izučavanje društvene psi­
hologije nije dovoljno proučavati samo psihologiju pojedinog
čoveka. Verovatno je da se izučavajući pojedine crte kod
većeg broja ljudi takođe ne približujemo ni psihologiji naroda
u dovoljnoj meri, jer kao što društveno ponašanje nije zbir
ponašanja pojedinaca nego novi entitet, tako i ovde treba
shvatiti sintezu ili »rezultantu osobina« kao pojavu koja nije
izvedena nego je stvarna, bez obzira što današnje metode
parcijalnog zahvata ne mogu dokučiti takve pojave. Upravo
zato ćemo baš ovde pomenuti vanredan Cvijićev »metod ce-
line« koji nije cepao ličnosti jednog naroda na sastavne de-
love, pa se njegovi opisi i zaključci ne odnose samo na poje­
dine aspekte i »delove« ličnosti, nego je zahvata ju kao celinu
uz izdvajanje njenih karakteristika. Savremenost njegovog po­
stupka sadržana je, dalje, u uopštavanju (bez obzira na oprav­
danost svih njegovih zaključaka) onih nalaza o čoveku koji
se odnose na tzv. humane osnove ličnosti iz kojih se izvode
i vrednosti. Savremeni nomotetski pristup manje je pogodan
u ovoj oblasti, jer je manje važno utvrditi učestalost pojave
od određivanja kriterij uma procenjivanja, kao što su npr.
specifičnost kombinacija karakteristika, stepen značaja i veli­
čina uticaja na razvoj kulture naroda, diferencijalni elementi
uticaja na ličnost, tipovi međuodnosa ličnosti, stavovi, uve-
renje itd., a sve to u istorijskoj ravni nastanka i razvoja
jednog naroda. Smatra se da etnopsihologija mora pažljivo
uvoditi i idiografski (morfogeni) pristup koji otkriva jedin­
stvenosti i specifičnosti individue da bi mogla razumeti ljud­
ska bića koja su činila ili čine jedan narod.
Savremene potrebe za etnopsihološkim proučavanjima
očekivano rastu, jer zaključivanje o etnosu postaje sve nepo-
uzdanije na osnovu činilaca materijalne kulture, zbog pozna­
tih razloga koje nećemo navoditi, pa ćemo verovatno sve više
119
morati da se okrećemo ka socijalnom i psihološkom prostoru
pri izučavanju naroda. Jasno je, takođe, da će ove specifično­
sti, kao i do sada, imati značajnu ulogu i u razvoju društve­
nih odnosa i kulture.
Smatramo da će i obrada ove teme biti pripomoć sna­
ženju potrebe da se na osnovu nekih ranijih uspešnih istra­
živanja i savremenih zahteva nauke uobliči naša etnopsiholo-
gija kao korisna naučna disciplina ne samo za izučavanje
srpskog naroda nego i svih naših naroda i narodnosti radi
njihovog boljeg upoznavanja i učvršćivanja načela zajedni­
čkog života.

120
 SLAVKO VUKOMANOVIC
SRPSKI KNJIŽEVNI JEZIK KAO FAKTOR
KONSTITUISANJA NACIJE I DEMOKRATIZACIJE
NACIONALNE KULTURE
U različitim teorijskim razmatranjima koja se bave feno­
menom nacije postoje mnoge definicije, u kojima se na sažet
način navode najvažniji konstitutivni elementi nacije. Jezik
kao konstitutivni faktor uzimaju u obzir gotovo svi poznatiji
teoretičari nacije. Treba, međutim, istaći da se u tim teorija­
ma o naciji pojam jezika obično shvata veoma široko. Najčeš­
će se tu misli, naročito u ranijim radovima, na govorni (na­
rodni) jezik kojim se ljudi svakodnevno sporazumevaju. Kada
se, dakle, u tim sociološkim razmatranjima govori o jeziku kao
jednom od relevantnih obeležja nacije, ispušta se često iz vida
da su se još u rano civilizacijsko doba počele javljati razlike
između govornog jezika (dijalekta) i onog jezika na kome se
razvija pismenost i kultura. Zato, svakako, treba pri tim te­
orijskim uopštavanjima uzeti u obzir da nije isto, ni u funk­
cionalnom ni u lingvističkom smislu, jezik kojim ljudi svako­
dnevno komuniciraju i jezik koji u jednoj društvenoj, etničkoj;
zajednici služi kao oruđe kulture. Govorni jezik se obično
razvija, u skladu sa svojim unutrašnjim zakonitostima, spon­
tano, bez ikakvih spoljašnjih ograničenja i prinude. Svaki pi­
sani jezik, međutim, još u vreme svog nastanka počinje, po
nekim svojim elementima, da se razlikuje čak i od onog
dijalekta na čijoj podlozi je nastao. Do tih razlika najčešće
dolazi zbog toga što se pisani jezik, fiksiran u okviru jednog
više-manje strogog grafijskog i ortografskog sistema, znatno
sporije menja od živog govornog jezika. U govornom jeziku
stalno se stvaraju uslovi za inovacije, koje u toku vre­
mena dovode do različitih dijalektskih diferencijacija,
dok, na drugoj strani, gramatički sistem pisanog jezika dugo.
ostaje u okviru svoje prvobitne grafijsko-ortografske fiksacije.
121
Tu su stoga inovacije uvek znatno sporije. To u podjednakoj
meri važi i za one stare periode kada se kod pojedinih naroda
pisani jezik pojavljuje obično sa nastankom pismenosti, pisa­
njem obrednih crkvenih knjiga, natpisa na spomenicima i si.
Na toj osnovi se, dakle, još u to rano doba, uporedo sa
pojavom pismenosti, stvara, u okviru iste etničke zajednice
svojevrsan vid jezičkog dualizma: na jednoj strani je živ na­
rodni govor, sa svojim lokalnim dijalekatskim razlikama, kao
sredstvo neprestanog, svakodnevnog komuniciranja, i, na dru­
goj strani, jasno se izdvaja pisani (književni) jezik, sa nizom
svojih specifičnosti, kao instrument kulturne nadgradnje. Ste-
pen lingvističke polarizacije između ova dva tipa jezika u
pojedinim društvenim zajednicama veoma je različit. Te razli­
ke su najviše uslovljene istorijskim okolnostima, društvenim
uslovima u kojima dolazi do stvaranja književnog jezika. Tu,
naime, treba imati u vidu da konkretni socijalno-politički
uslovi, različite društvene potrebe i interesi imaju odlučujuću
ulogu u nastanku nekog književnog jezika. Zavisno od tih
specifičnih istorijskih okolnosti i društvenih potreba, za osno­
vicu pisanog (književnog) jezika može se, na primer, uzeti
neki dijalekat koji je u datom trenutku najviše podesan (usled
svoje velike rasprostranjenosti i društvenog prestiža) da u jed­
nom kolektivu postane jezik kulturnog saobraćaja. Tako je,
na primer, atički dijalekat uzet za osnovicu starog grčkog
književnog jezika na kome su od V veka pre naše
ere pisana mnoga književna i filozofska dela. Govor Jegejske
Makedonije ušao je u osnovicu najstarijeg pisanog jezika slo­
venskog (staroslovenski), na koji su u drugoj polovini IX
veka sa grčkog prevedeni mnogi obredni crkveni spisi. Pone­
kad književni jezik nastaje na podlozi više srodnih dijalekata
(interdijalekat). Najzad, treba istaći da se u funkciji književ­
nog jezika može javiti i tuđi jezik preuzet preko crkvene,
■obredne i svetovne književnosti, ili pak naturen silom prilikom
vojničkog i političkog porobljavanja pojedinih naroda — na
primer, nametanje nemačkog jezika slovenačkom narodu pre
reformacije. Sirenje tuđeg jezika preko crkvene književnosti,
nauke i kulture došlo je u prošlosti osobito do izražaja u više-
vekovnoj upotrebi latinskog jezika kod većine evropskih na­
roda. Sličnu ulogu u srednjem veku imao je nešto modifikovan
staroslovenski jezik kod Južnih i Istočnih Slovena. Kako je
upotreba staroslovenskog jezika na slovenskom jugu ostavila
veoma duboke tragove u razvoju srpske srednjovekovne knji­
ževnosti i kulture, potrebno je, radi boljeg razumevanja dru­
štvenih i kulturnih uslova koji su prethodili (Stvaranju našeg
modernog književnog jezika, da se kratko osvrnemo na tipove
književnog jezika što su ih upotrebljavali Srbi pre Vukove
jezičko^pravopisne revolucije, koja je na kulturnom planu
bila od velikog značaja za konstituisanje srpske nacije.
122
 Kada je početkom VII veka slovenski puk, nepismen i
kulturno zaostao, u primitivnoj rodovskoj organizaciji, dolazio
na Balkan, on se tu susreo sa jednom vrlo razvijenom civi­
lizacijom — grčkom i rimskom. Nije, svakako, slučajno što je
moravski knez Rastislav, vođen, istina, političkim razlozima,
tražio baš od vizantijskog cara, u drugoj polovini IX veka,
učitelje za poznatu kulturnu misiju među moravskim Slove-
nima. Sloveni su se u to vreme već bili naselili na Balkanu
i sve su više na balkanskoj sceni postajali snaga sa kojom su
morali ozbiljno računati i njihovi kulturno i politički mnogo
razvijeniji susedi.
Prevođenjem jevanđeljskih i drugih obrednih spisa od
strane Ćirila i Metodija i njihovih učenika sa grčkog na ma­
kedonski jezik Sloveni su prvi put dobili pismenost na jednom
svom dijalektu. Ako su se oni do tada u kulturnom saobra­
ćaju i služili nekakvim jezikom i pismom, onda su to, vero-
vatno, bili samo retki pojedinci, koji su, zahvaljujući svom
obrazovanju, znali grčki književni jezik. Bitno je, međutim,
uočiti da se tek u drugoj polovini IX veka prvi put jedan
slovenski dijalekat (iz okoline Soluna) uzima za osnovicu slo­
venskog pisanog izraza. To je, kao što znamo, za ceo slovenski
svet imalo ogroman značaj. Taj najstariji pisani jezik sloven­
ski, na koji su sa grčkog prevedeni biblijski tekstovi (staro-
slovenski), nešto izmenjen i modifikovan pod uticajem našeg
jezika, upotrebljavao se u srpskoj književnosti i kulturi od
najranijeg vremena pa sve do XVIII veka.
Nema nikakve sumnje da se jedan makedonski dijalekat,
koji je još u IX veku uveden u slovensku pismenost, usled
razvitka inovacija u srpskom narodnom jeziku, u srpskoj sre­
dini sve više osećao neprirodan. Ako je taj jezik u IX veku
još i bio dosta blizak narodnom jeziku Srba i Hrvata, on je
njima u XVIII veku, nesumnjivo, zvučao veoma nestvarno i
arhaično, budući da se on tada, celokupnim svojim gramati­
čkim sklopom, bio veoma udaljio od srpskohrvatskog narod­
nog jezika. U to vreme imali smo, znači, na jednoj strani
dinamičan razvitak narodnog jezika, sa puno inovacija, i na
drugoj strani jedan dosta rano grafički fiksiran, mrtav pisani
jezik, koji se upotrebljavao više vekova u uskom krugu pred­
stavnika srpske pismenosti.
Ne treba, međutim, izgubiti iz vida da su Srbi, uporedo
sa ovim pisanim jezikom čija je podloga staroslovenska, od
početka svoje pismenosti upotrebljavali jedan tip poslovnog
jezika kojim su pisani trgovinski i drugi međudržavni ugo­
vori i pisma između pojedinih vladara iz susednih srednjove-
kovnih država. Do danas je očuvano mnogo povelja i pisama
koje je Dubrovačka Republika slala raškim, zetskim, bosan­
skim i dr. vladarima i oni njoj. Ti tekstovi — jedna vrsta
ugovora, poslovne i diplomatske prepiske — pisani su uglav­
123
nom na lokalnom dijalektu, istina, sa dosta primesa crkveno-
slovenskog (srpskoslovenskog) jezika, čija je podloga bio sta-
roslovenski jezik.
Kao što se vidi, u staroj srpskoj pismenosti postojala su
dva tipa pisanog jezika koji su se međusobno razlikovali i po
gramatičkom sklopu (sistemu) i po leksičkom fondu. Ali treba
imati u vidu da to nisu samo u lingvističkom smislu zasebni
tipovi jezika. Važno je uočiti da su se ta dva pisana jezika
veoma razlikovala i po sferi upotrebe, po različitoj funkciji
u kulturnom saobraćaju. Srpskoslovenskim jezikom pisane su
crkvene knjige (jevanđelja i drugi obredni spisi) i srpska
srednjovekovna književnost (biografije, hagiografije, apokrifi
i si.). Srpskoslovenski je, dakle, bio jezik srpske crkve i stare
srpske književnosti, koji su u srednjem veku u idejnim i kul­
turnim tokovima u srpskoj sredini imali odlučujuću ulogu. Na
drugoj strani postojanje ove druge poslovne pismenosti na
podlozi narodnog jezika bilo je, u okviru srednjovekovnih
književnih i kulturnih stremljenja, od efemernog značaja.
Kada je, dakle, reč o staroj srpskoj književnosti, bitno
je uočiti da je ona od svojih prvih početaka pa sve do XVIII
veka uglavnom pisana srpskoslovenskim jezikom, koji se puno
razlikovao od narodnog jezika. Mora se, isto tako, posebno
istaći da je u XVIII veku među Srbima koji su živeli u južnoj
Ugarskoj (današnja Vojvodina) stvorena dosta bogata knji­
ževnost i pismenost na jednom novom tipu književnog jezika,
na tzv. ruskoslovenskom jeziku, koji je još više udaljio knji-
ževnojezički izraz od narodnog jezika. Poznato je, naime, da
su na traženje Srba iz južne Ugarske u njihovu sredinu po­
četkom XVIII veka došli ruski učitelji, koji su sa sobom
doneli bukvare, knjige, osnovali škole u kojima je nastava
bila na ruskoslovenskom jeziku. To je bio u osnovi staroslo-
venski jezik, samo znatno rusificiran. To je, u stvari, ruska
redakcija staroslavenskog jezika. Taj, dakle, jezik koji su do­
neli u naše krajeve ruski učitelji u XVIII veku sve je više,
preko škole i knjiga štampanih u Rusiji, osvajao pozicije i
u srpskoj književnosti i kulturi. Pod ovim ruskim jezičkim
uticajem postepeno se u drugoj polovini XVIII veka stvarao
jedan dosta hibridan, veštački jezik, jedan konglomerat, pri­
lično neizdiferencirana, nenormirana jezička stihija nastala na
podlozi staroslovenskog, ruskog i srpskog narodnog jezika. To
je tzv. slovenoserbski jezik, u kome se, naročito u leksici i
sintaksi, osećaju mnogi tuđi nanosi. Sve te nove, veštačke sla-
venoserbske razlike još više su produbile jaz između srpskog
književnog i narodnog jezika.
Iz ovog našeg osvrta na istoriju srpskohrvatskog književ­
nog jezika ranijih epoha vidi se da su Srbi u prošlosti u
kulturnom saobraćaju upotrebljavali nekoliko tipova književ­
nog jezika. U XVIII veku, u kome je D. Obradović svojim
124
 prosvetiteljskim idejama utirao puteve za Vukovu jezičku i
pravopisnu revoluciju, Srbi u južnoj Ugarskoj imali su tri
tipa književnog jezika (srpskoslovenski, ruskoslovenski i sla-
venoserbski), koji su se znatno razlikovali od narodnog jezika.
Osnovicu srpskoslovenskog jezika činio je staroslovenski je­
zik, čija je podloga, kao što smo već istakli, jedan makedonski
dijalekat iz druge polovine IX veka. Ruskoslovenski je imao
u sebi, uz osnovni staroslovenski sloj, puno rusizama, a sla-
venoserbski je bio hibridna mesavina ruskog, staroslovenskog
i srpskog narodnog jezika. Stoga nema nikakve sumnje da
su svi ovi književni jezici srpskom narodu toga doba bili
vrlo daleki i nerazumljivi. Ne treba se zato čuditi što je baš
u XVIII veku, u kome su književnost i kultura tražile nove
puteve, oslobađajući se definitivno uticaja hrišćanske ideolo­
gije i tutorstva crkve, među vojvođanskim Srbima pitanje je­
zika postalo vrlo aktuelno. Traženje novog jezičkog izraza,
znatno gipkijeg i narodu razumljivijeg, može se lepo pratiti u
crkvenim besedama G. S. Venclovića. Takvi pokušaji pisanja
na narodnom jeziku javljaju se i u literarnom stvaralaštvu
Jovana Rajića i Zaharija Orfelina.
Treba, međutim, uočiti da je ova intuitivna, spontana
upotreba narodnog jezika kod više pisaca XVIII veka izazva­
na čisto praktičnim potrebama, tj. težnjom tih pisaca da svo­
je literarne poruke učine razumljivim i širim slojevima naro­
da. U propagiranju narodnog jezika u XVIII veku naj­
dalje je otišao — vođen svojim prosvetiteljskim raciona­
lizmom — Dositej Obradović. Čuvena je njegova izreka:
»Jezik ima svoju cenu od poize koju uzrokuje«. Iz ove ezo-
povski kratke, programske poruke vidi se koliko se Dositej i
u pitanjima jezičkim držao svojih prosvetiteljskih načela.
Nema nikakve sumnje da je u ovoj Dositej evoj lakonskoj iz­
reci implicite sadržan i protest protiv tadašnjeg književnog
jezika »kojega u celome narodu od deset hiljada (podvukao
S. V.), jedva jedan kako valja razume i koji je tuđ materi
mojoj i sestrama«. Zato, svakako, nije ni čudo što se Dositej,
odbacujući jedan narodu tuđ, veštački jezik, strasno zauzimao
za upotrebu narodnog jezika u književnosti i kulturi. Ostajući
i kad je reč o jeziku dosledan racionalist, silno zaokupljen
prosvetiteljskim utilitarizmom, »polzom« koju narodni jezik
ima u prosvećivanju i kulturnom uzdizanju naroda, on se za­
čuđeno pitao: »Kako bi mogao ko utverždavati da jedan
mnogočislen narod ne valja njegovim prirodnim dijalektom
obučavati i prosveštavati«.
U pravu je, svakako, A. Belić kad ističe da »niko ni do
Dositeja ni posle njega nije sa tolikom dubinom, obrazlože-
nošću i rečitošću izneo potrebu da u ćelom narodu našem bude
jedan jedini književni jezik zasnovan na narodnom jeziku«.
Možemo zato s pravom reći da je Dositej Obradović bio idejni
125
preteča Vukove jezičke revolucije. Međutim, stvarni revolu­
cionar, koji je tim Dositejevim prosvetiteljskim idejama dao
nov impuls i životnu snagu, bio je Vuk Karadžić.
Radeći u znatno drukčijim društvenim i političkim okol­
nostima, u vreme kada je u Karađorđevoj Srbiji narod digao
oslobodilački ustanak i u vreme kada je kneževina Srbija pod
upravom Miloša Obrenovića posle više vekova ropstva dobila
političku autonomiju, Vuk je instiktom revolucionara osetio
da se srpske seljačke mase mogu uvesti u kulturne tokove
samo preko jednog drugog jezičkog izraza, mnogo jednostav­
nijeg i narodu bližeg. Jer treba imati u vidu da još u Kara-
đorđevo vreme u Srbiji, po kazivanjima samog Vuka, ni u
sto sela nije bilo jedne škole. Jedini pismeni ljudi tada su bili
popovi i kaluđeri i osim njih »jedva bi čovek u 1000 duša
mogao naći jednog čoveka koji zna pomalo čitati.. .«* Od dva­
naest članova Srpskog sovjeta samo njih četvorica su bili
pismeni.1 2 Opisujući život i običaje srpskog naroda toga doba,
Vuk čak kaže da srpski narod »nema drugih ljudi osim se­
ljaka«.3
Ali, s druge strane, ne treba gubiti iz vida da su Srbi u
Ugarskoj još u XVIII veku imali dosta razvijenu pismenost
i jaku kulturnu i književnu tradiciju. Sve to jasno pokazuje da
su se iza spora oko jezika početkom prošloga veka, koji su
vodili Vuk i predstavnici pravoslavne crkve i konzervativnog
vojvođanskog građanstva, krile dublje društvene protiv-
rečnosti.
U uskom krugu crkvene hijerarhije, u redovima vojvođan­
skog građanstva ruskoslovenski i slavenoserbski jezik imali
su u XVIII veku duboke korene. Oni se nisu upotrebljavali
samo u crkvi, školstvu, književnosti i si. već su obrazovani
ljudi često na tim jezicima međusobno govorili.4
Na drugoj strani, u srbijanskoj sredini, gde su tek sa
Karađorđevim ustancima, uporedo sa stvaranjem moderne
srpske države i nacije, široke mase naroda stupale na istorij-
sku scenu, slavenoserbski jezik nije imao gotovo nikakve tra­
dicije. Jasno je onda što u takvoj Srbiji, koja se početkom
XIX veka budila iz viševekovne društvene i kulturne zaosta­
losti, slavenoserbski jezik, sa puno ruskoslovenskih elemenata
koji su ga znatno udaljili od jezičkog osećanja srpskog naro­
da, nije mogao postati oruđe kulture.
Taj rat oko jezika bio je, u stvari, osobito u početku,
sukob između konzervativnih društvenih slojeva (crkvena hi­
jerarhija, konzervativno srpsko plemstvo i građanstvo) iz
1 V. Stef. Karadžić, Srpska istorija našega vremena, Nolit — Beo­
grad, str. 70.
2 V. Stef. Karadžić, n.d., str. 184.
3 V. Stef. Karadžić, n.d., str. 58.
4 J. Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd, 1953, str.

126
južne Ugarske i jedne plebejske, narodne (i narodnjačke) ori­
jentacije koja je težila demokratizaciji kulture.
Veličina Vuka Karadžića upravo i jeste u tome što je
on veoma tačno shvatio sve te društvene i političke protiv-
rečnosti, taj novi tok istorije, i što je, u skladu sa tim, uporno
zastupao — kad je reč o jeziku — ona gledišta pred kojima
je bila budućnost. Posle početnih kolebanja i lutanja, Vuk
je, krećući se u Beču u društvu romantičara, ubrzo došao do
saznanja da je mladom srpskom društvu, srpskoj naciji, kojoj
je ustanak dao nove, revolucionarne smernice, potreban za
kulturnu misiju i novi knjiženi jezik. Slavenoserbski jezik,
sa mnoštvom proizvoljnosti, dubleta, krivih analogija, sa mno­
go rusizama i germanizama, u ondašnjim socijalnim i politi­
čkim prilikama nije mogao postati jezik jedne nove nacional­
ne kulture koja je bila u buđenju i usponu. I zato je Vuk
odlučno ušao u sukob sa pobornicima slavenoserbskog jezika,
prekinuvši ubrzo i sam sve veze sa dotadašnjim književnim
jezikom. On je, kao što je poznato, za osnovicu književnog
jezika uzeo jedan narodni govor — novoštokavski dijalekat,
na kome je i sam pisao svoja dela.
I, prirodno, sada su se sa raznih strana javili mnogi
protivnici, koji su u tom obračunu oko jezika branili u stvari
svoje društvene pozicije. Ne treba se zato čuditi što je najveći
otpor Vukovoj pravopisnoj i jezičkoj revoluciji u početku do­
lazio od visoke crkvene hijerarhije i konzervativnog srpskog
građanstva iz južne Ugarske, gde je slavenoserbski jezik imao
i najjače uporište. Dakle, crkva, kler i konzervativno građan­
stvo protivili su se Vukovoj revoluciji, jer su osećali da s
tim novim pokretom gube mnoge društvene i kulturne privi­
legije. Tu su, svakako, veliku ulogu imale i navike, jezička
tradicija, i kada se pojavio narodnjak iz Tršića (kako je za
Vuka figurativno rekao jedan naš poznati lingvista) sa no­
vim, smelim idejama, došao je, prirodno, iz tih konzervativnih
društvenih slojeva žestok otpor. Ali uprkos mnogim nedaćama
Vuk je u toj borbi izdržao. U toj dugoj Vukovoj borbi pre­
sudna je, svakako, bila godina 1847, kada se pojavilo više dela
na narodnom jeziku. Te godine su, kao što je dobro poznato,
objavljeni Novi zavjet, koji je preveo Vuk, Njegošev Gorski
vijenac, Brankove Pesme, Daničićev Rat za srpski jezik i pra­
vopis. Sva ova dela napisana su narodnim jezikom, za koji su
Vukovi protivnici sa puno oholosti govorili da je to jezik
opančara, govedara, jedan prostački jezik na kome se ne može
zasnovati kultura. Vuk je, dakle sve to izdržao i možemo reći
da su njegove ideje o narodnom jeziku konačno 1847. godine
doživele praktičnu potvrdu. Otpori su, istina još dolazili, na­
ročito iz Ministarstva prosvete, osobito protiv novog pravopisa
i Vukove azbuke, ali sve to nije potrajalo dugo i Vukov
princip, koji je on, u stvari, preuzeo od Nemca Adelunga: »Piši
127
kao što govoriš i čitaj kao što je napisano« — doživeo je
potpuni triumf.
Epohalni značaj Vukove jezičke revolucije jeste, svakako,
u tome što se njome moderni srpski književni jezik maksi­
malno približio narodnom govoru. Prvi put u svojoj istoriji
Srbi su uzeli jedan narodni dijalekat — novoštokavski govor,
čiji je predstavnik bio Vuk i koji se govorio na širokom pro­
storu — za osnovicu književnog jezika. Takvo rešenje bilo je
od velikog značaja za docniji razvoj i demokratizaciju celo-
kupne srpske kulture.
Na pobedonosni ishod Vukove borbe uticalo je više fak­
tora. Pored napred pominjanih socijalnih i političkih prilika
koje su dovele do stvaranja modeme srpske države i postepe­
nog konstituisanja srpske nacije, u ovom ratu za srpski jezik
i pravopis presudan značaj imalo je nekoliko drugih mome­
nata.
Veliku ulogu u toj Vukovoj borbi odigralo je, nesumnji­
vo, usmeno narodno stvaralaštvo. Srećna je, svakako, okolnost
što je Vuk, uporedo sa radom na reformi jezika i pravopisa,
počeo da se široko interesu je za onu našu književnost koja
se vekovima usmeno prenosila sa generacije na generaciju.
I kada je on obelodanio mnoge narodne pesme o legendarnim
srpskim junacima, Marku Kraljeviću, Milošu Obiliću, hajdu­
cima i uskocima, zatim narodne balade, bajke i gatke, u
svet je tada prvi put prodrla jedna nova literatura visoke
umetničke vrednosti pisana narodnim jezikom. Kada su ne­
davno na televiziji pitali jednog našeg poznatog pisca šta je
naša klasika, on je bez dvoumljenja odgovorio: »Naša klasika
su — gusle«. Nije, svakako, slučajno što je F. Engels, u
širokom interesovanju (evropskom i svom) za sloven­
sku filologiju, učio, po vlastitom priznanju, srpski jezik da bi
mogao u orginalu da čita naše narodne pesme.
Narodna poezija, izašla iz srca naroda, bila je spontani
umetnički izraz viševekovnih narodnih shvatanja i revoluci­
onarnih oslobodilačkih htenja. I kada je sa srpskim ustani­
cima narod postao značajan činilac na društvenoj sceni i kada
se u kulturi moralo obračunati sa svim što je vuklo natrag,
nema nikakve sumnje da su i u jezičkim pitanjima visok
umetnički domet narodne literature i njena nacionalnooslo-
bodilačka aktuelnost imali veliki značaj. S druge strane, u
vreme kada se pojavio Vuk sa svojim revolucionarnim ide­
jama, na slavenoserbskom jeziku, koji je, kao što smo videli,
bio u haotičnom previranju, nije bilo velikih književnih ostva­
renja iz kojih bi jezik crpao životnost i snagu. Po svojim li­
terarnim, umetničkim dometima narodna knjiženost je, ne­
sumnjivo, bila znatno iznad onih literarnih dela koja su stvo­
rena na slavenoserbskom jeziku.
128
 Veliki značaj za pobedu narodnog jezika imala je, sva­
kako, i okolnost što je novoštokavski dijalekat, koji je Vuk
uzeo za osnovicu književnog jezika, bio veoma blizak jezičkom
osećanju velikog dela srpskog naroda. Novoštokavski govori,
čiji je predstavnik i Vuk bio, zauzimaju najveći deo srpske
jezičke teritorije. Ta okolnost omogućila je kasnije širo­
kim slojevima naroda relativno brzo ovladavanje gra­
matičkom normom književnog jezika. Uzmemo li još u obzir
da je Vuk reformom građanske ćirilice, koja je u srpsku
sredinu stigla preko knjiga pisanih ruskoslovenskim jezikom
i preko ruskih učitelja u XVIII veku, stvorio jednu savršenu
azbuku u kojoj je odnos između fonema i grafema potpuno
simetričan (jedna fonema — jedna grafema), onda postaje
jasnije sa kolikom su lakoćom neobrazovani slojevi naroda
usvajali pisani jezički izraz.
Za uspeh Vukove borbe nije, dakle, bilo bez značaja to
što je njegova jezička i pravopisna revolucija stvorila maksi­
malne uslove za jednu dalekosežnu, trajnu demokratizaciju
kulture. Slavenoserhski jezik i pravopis, znatno komplikovaniji
i teži, do te demokratizacije kulture nisu, razume se, mogli
dovesti. Ovde još treba imati u vidu da su se u tokovima
kulturnog i književnog života kod nas u Vukovo vreme de­
šavale krupne promene. Poznato je da upravo sa Vukom srp­
ska književnost i kultura napuštaju klasicizam i sentimenta-
lizam i ulaze u epohu romantizma, kada oživljava interesova-
nje za usmeno narodno stvaralaštvo i narodni jezik.
Ćelom ovom spletu različitih društvenih, političkih i kul-
tumoistorijskih okolnosti koje su osigurale pobedu Vukovih
načela o narodnom jeziku i novom pravopisu treba, svakako,
dodati i ogromnu ulogu koju je u borbi za narodni jezik
imao sam Vuk Karadžić. Poznato je da se Vuk u Beču,
sticajem okolnosti, sreo i sprijateljio sa Jemejem Kopitarem.
Kopitar je, nesumnjivo, puno pomogao Vuku još na početku
njegovog rada da izabere pravi smer. Čak se može reći da je
susret sa Kopitarem presudno uticao na Vuka da se potpuno
posveti filološkom radu. A to što je Karadžić postao filolog,
imalo je kasnije, svakako, veliki značaj za uspešan ishod nje­
gove borbe za novi književni jezik i pravopis. Jer kad je
jednom ušao u rat oko jezika i pravopisa, rešivši da tumarne
»kroz ovo trnje pa makar na drugu stranu sav krvav izašao«,
Karadžić je pola veka, ne obazirući se na bilo kakve otpore,
zabrane, mnoge lične uvrede d spletke, koje su dolazile od nje­
govih moćnih protivnika, težak materijalni položaj, loše zdrav­
lje mnoge porodične tragedije, sa strašću revolucionara voje­
vao za svoje ortografske i jezičke principe. On sam bio je
više decenija ceo jedan filološki pokret!
Iz svega što je do sada rečeno o Vukovoj borbi za novi
književni jezik i pravopis vidi se, mislim, jasno da se ona
129
odvijala u veoma specifičnim socijalnim, političkim i kultur­
nim uslovima. Danas za nas, svakako, nema nikakve sumnje
da su društveno-politička podloga Vukove revolucije bili Ka-
rađorđevi ustanci i stvaranje nove srpske države. Tek je,
naime, u Srbiji sa oslobodilačkom borbom širokih slojeva na­
roda početkom prošloga veka pitanje književnog jezika postalo
veoma aktuelno. Tada su bili sazreli uslovi za stvaranje za­
jedničkog nacionalnog književnog jezika. On nije mo­
gao nastati na podlozi ranijih književnih jezika jer, videli
smo, da ni ruskoslovenski, ni slavenoserbski jezik nisu mogli
postati oruđe kulture sprskih seljačkih masa, koje su sa ka-
rađorđevim ustancima, posle viševekovnog ropstva, morale
otpočeti svoj društveni i kulturni preporod. Zato je, svakako,
u pravu B. Havranek kada — priznajući, razume se, velike
Vukove zasluge u borbi za književni jezik — ističe da »ne
bi bilo pravilno da se novi književni jezik koji je Vuk uveo
u život posmatra i ocenjuje kao slučajno individualno delo,
ušlovij eno samo ličnim momentima i sposobnostima pojedinca
ili opet izolovano od svog vremena i njegovih ideoloških ten­
dencija i konkretnih potreba«.5 Ovo upozorenje uglednog
češkog lingviste, nesumnjivo jednog od najpoznatijih teoreti­
čara književnih jezika, dobiva naročito na značaju ako se ima
u vidu da su naši filozofi i lingvisti, poneseni, verovatno,
najviše Vukovom snažnom ličnošću, tumačili nastanak srpskog
nacionalnog književnog jezika veoma jednostrano, glorifiku-
jući obično samo Vukove zasluge i gotovo sasvim ispuštajući
iz vida sve one društvene i političke prilike koje su same
po sebi zaoštravale borbu oko književnog jezika, usmerava-
jući sve više njen konačni ishod ka vukovskim demokratskim
načelima. Naši filozofi su, svakako, grešili što u pozadini Vu­
kove borbe nisu videli njen socijalni i politički karakter,
prikriveni sukob između različitih društvenih slojeva i njiho­
vih klasnih interesa. Oni su ceo spor oko jezika posmatrali
uglavnom kao filološko pitanje, ne videći dovoljno i onu nje­
govu drugu, socijalno-političku i ideološku stranu. Ne treba
se stoga čuditi što oni uvođenje narodnog jezika u srpsku
književnost i kulturu objašnjavaju gotovo isključivo ličnim
Karadžićevim zaslugama. Vukove su zasluge tu, kao što zna­
mo, ogromne, ali se ne srne gubiti iz vida da je Karadžić
vojevao za narodni jezik na »oslobodilačkim tekovinama usta-
ničke Srbije«, u sredini »u kojoj je narod bio nosilac borbe
za društvene i političke slobode«, i gde »još nije bilo izdvo­
jenih društvenih slojeva sa formalno potvrđenim privilegija-
ma i posebnom kulturom, koja bi ih odvajala od seljačkih

® Bohuslav Havranek, Značaj Vuka Stefanovića Karadžića za ra­

zvoj srpskohrvatskog književnog jezika, »Anali Filološkog fakulteta«,
sv. 5, Beograd, 1965, str. 259.

130
masa«.6 Indikativno je, na primer, da je i u samoj Srbiji
docnije, nekoliko decenija posle oslobodilačkih ustanaka, kada
dolazi do socijalne diferencijacije i stvaremja novih društvenih
slojeva, jačanja birokratije i osnivanja naučnih i kulturnih
institucija, počeo organizovan otpor protiv narodnog jezika i
novog pravopisa. U tome otporu je osobito prednjačila cen­
tralna državna vlast. Poznato je da je knjaz Miloš Obrenović
1832. godine zasebnom uredbom zadržao staru grafiju i orto­
grafiju i da je kasnije taj pravopis dugo ostao u upotrebi
zahvaljujući najviše administrativnim intervencijama Mini­
starstva prosvete (Popečiteljstva prosveščenija). Protiv tog
pravopisa i njegovog administrativnog nametanja bilo je
Društvo srpske slovesnosti, koje je nekoliko puta odlučno
tražilo od Popečiteljstva prosveščenija da pomenutu uredbu
Knjaza Miloša ukine i dozvoli uvođenje novog pravopisa. Ali
stvar nije bila samo u pravopisu već i u zvaničnom, osobito
administrativnom jeziku, koji je bio pun veštački stvarane
(prema tuđim uzorima) terminologije i sintaksičkih obrta. De­
taljnije bi trebalo proučiti kojim je sve putem prodirao u
Srbiju ovaj jezik državne administracije i koji su sve dru­
štveni slojevi bili njegovi nosioci i pobornici.
U tom ispitivanju bi posebno trebalo videti koliki su udeo
u širenju toga jezika u Srbiji imale kulturne publikacije,
obrazovne ustanove i školovani ljudi iz Vojvodine, iz čijih su
redova u početku uglavnom i regrutovani državni činovnici i
srbijanska inteligencija. S druge strane, valjalo bi bolje pro­
učiti sve one objektivne društvene, političke i kulturne prili­
ke koje su polovinom prošloga veka konačno omogućile stva­
ranje modernog srpskog književnog jezika na vukovskim de­
mokratskim načelima. Tu je, svakako, veliku ulogu imao do­
sta dinamičan kulturni razvitak Srbije, stvaranje jedne nove
generacije domaće inteligencije, koja je svoje široko, kosmo-
politsko obrazovanje sve više sticala u univerzitetskim evrop­
skim metropolama (u Parizu, na primer).
Za potpunu afirmaciju jednog narodnog dijalekta u kul­
turnom stvaralaštvu bilo je, svakako, važno i to što su Vuk
i ljudi iz njegova kruga, koji su i u teoriji i u praksi pri­
hvatili Vukove ideje, i sami pisali na tom dijalektu. Njihova
pisana dela ubrzo su postala klasični obrasci novog književnog
jezika. Taj književni jezik vukovske epohe bio je, istina, još
dosta neprevreo, sa mnoštvom narodnih epiteta, metafora,
perifrastičnih poređenja i folklornih frazeoloških konstrukcija.
Takvi čisto narodski stilski i sintaksički obrti davali su tome
jeziku posebnu figurativnost i slikovitost. Docnije je naš knji­
ževni jezik, šireći stalno sferu svoje upotrebe, sve više išao
ka apstrakciji, dobivajući sa novim pojmovima i nove reći,•
• M. Đorđević, Klasni karakter borbi oko srpskog književnog je­
zika, »Kultura«, Beograd, 1976, sv. 32, str. 159.

131
druge prelive značenja, nove sintaksičke spojeve i znatno veću
stilsku izražajnost i raznovrsnost. Tako se u toku vremena
književni jezik sve više iznutra diferencirao na pojedine pod-
sisteme i stilske varijante, kao što su: jezik lepe književnosti,
publicistike i žurnalistike, nauke, zakonodavstva, administra­
cije i si.
Uporedo sa ovom unutrašnjom lingvističkom evolucijom
našeg književnog jezika tekla je i njegova spoljašnja istorija,
koja je, kao što smo još na početku istakli, uvek najuže po­
vezana sa socijalnim i političkim prilikama koje određuju
unutrašnji razvitak društvene zajednice koja se služi tim je­
zikom. U toj spoljašnjoj evoluciji srpskog književnog jezika
posebno mesto nesumnjivo, ima, Bečki književni dogovor i
politički događaji koji su mu prethodili. Ako se izuzme Vukov
»rat« za srpski jezik i pravopis, onda slobodno možemo reći
da nijedan kasniji događaj nije imao tako dalekosežne posle-
dice na jezičku politiku kao Bečki dogovor. Tim dogovorom
pitanje književnog jezika koje je do tada rešavano uglavnom u
okviru srpske nacije, dobilo je šire, srpsko-hrvatske relacije.
Od ukupno pet tačaka Bečkoga dogovora, koji su 1850.
godine potpisali istaknuti srpski i hrvatski književnici (Vuk
St. Karadžić, Đ. Daničić, I. Kukuljević, D. Demetar, I. Mažu-
ranić, V. Pacel, S. Pejaković) i veliki slovenski filolog
Slovenac F. Miklošič, pažnju zaslužuju naročito prve dve,
u kojima se ističe da za književni jezik Hrvata i Srba treba
primiti jedno (južno) narečje.
Nastojanje potpisnika Bečkog dogovora da se za osnovicu
književnog jezika Srba i Hrvata polovinom prošloga veka i
zvanično uzme jedno (štokavsko) narečje predstavljalo je, u
stvari, pretakanje u život onih ideja o jezičkom i kulturnom
jedinstvu južnih Slovena oko kojih su se deceniju-dve pre
Bečkog dogovora tako mnogo angažovali Ljudevit Gaj i pred­
stavnici ilirskog pokreta. Ilirski pokret — prožet, naročito u
početku, idejama o jednom maglovitom slovenskom i južno-
slovenskom kulturnom i jezičkom zajedništvu i vizijom o stva­
ranju velike Ilirije — bio je romantična iluzija, daleka od
stvarnog života, realnih društvenih i političkih uslova u koji­
ma su u prošlom veku živeli, rascepkani d obespravljeni u
okviru nekoliko uglavnom vojničkim osvajanjima stvorenih
država, južni Sloveni. Ali ako se ilirski pokret posmatra od­
vojeno od ove njegove šire panslavističke vizije u okvirima
hrvatske kulturne istorije, onda nema nikakve sumnje da je
on važna etapa u kulturnoj prošlosti hrvatskog naroda. Uloga
iliraca bila je naročito velika u stvaranju hrvatskog nacional­
nog književnog jezika, i hrvatske nacionalne svesti. Znamo
da su Hrvati sve do ilirskog pokreta u književnom stva­
ralaštvu upotrebljavali više regionalnih dijalekata. Tim dija­
lektima pisane su hrvatske pokrajinske knjiženosti (u Du­
132
 brovniku, Dalmaciji, Istri, Slavoniji, Banskoj Hrvatskoj i si.).
Raniji pokušaji da se odabere jedno hrvatsko narečje za os­
novicu književnog jezika nisu urodili plodom. Poznato je, na
primer, da je B. Kašić još u XVII veku predlagao da se u
književnosti uzme jedan (bosanski) govor. Ali tek su ilirci,
dva stoleća kasnije, prekinuli taj viševekovni jezički partiku­
larizam uzevši za osnovicu hrvatskog književnog jezika što­
kavski dijalekat. Taj momenat imao je docnije dalekosežne
posledice u stvaranju tešnjih veza između srpske i hrvatske
književnosti i kulture, jer su ilirci, uzimanjem štokavskog
dijalekta za osnovicu hrvatskog književnog jezika, mnogo
doprineli približavanju srpskog i hrvatskog književnojezičkog
izraza, budući da je i Vuk Karadžić u svojoj jezičkoj reformi
pošao od novoštokavskog dijalekta.
Polazeći, dakle, od ilirske i Vukove novoštokavštine, koja je
polovinom prošloga veka već bila stekla svoje mesto u hrvat­
skoj i srpskoj književnosit i kulturi, potpisnici Bečkog dogo­
vora mogli su još na početku svog proglasa onako patetično
reći kako »jedan narod treba jednu književnost da ima« (pod­
vukao S. V.). U shvatanjima tih ljudi koji su, živeći u veoma
specifičnim socijalnim i političkim prilikama, u vreme kada
balkanski narodi nisu imali još svoje potpune političke auto­
nomije, etnička bliskost srpskog i hrvatskog naroda mogla je
dobiti tako širok politički smisao. Jer treba imati u vidu da
su sve te njihove panslavističke i ujediniteljske egzaltacije
nastajale, u krajnjoj liniji, iz težnje srpskog i hrvatskog na­
roda da se oslobodi viševekovne tuđinske dominacije. Koliko
je u prošlosti ta želja za slobodom zaokupljala naše narodne
tribune vidi se i iz onoga što je Juraj Križanić, poznati hrvat­
ski panslavista i preteča ilirizma, rekao u Varšavi 1647. go­
dine jednom ruskom diplomati. Tu svoju dirljivu setno-lirsku
meditaciju Križanić počinje ovako:
»Gospodine, ja sam Ilirac, rodom Hrvat, rimski katolik
i svećenik... Uzrok je mojega dolaska ovamo što moj narod
ilirski, budući potčinjen Turcima, Nijemcima i Talijanima,
kvari svoj jezik, miješajući u nj mnogo riječi pomenutih na­
roda, od čega mu je jezik silno oštećen. Pošto me to jako
boli, nastojao sam jednako da štogod uradim za taj jezik.. .
Da tu svrhu što ljepše polučim, držao sam za potrebno, da
se upoznam sa svim narječjima. Ja već sada znam hrvatski,
srpski i kranjski, a ovamo sam došao, da naučim poljski i
ruski... vi jedini (Rusi) između svih naših naroda imate svoga
vlastitoga domaćeg vladara te vršite sve državne i crkvene
poslove svojim vlastitim jezikom«.7
Ova iskrena ispovest Jurja Križanića jednom ruskom di­
plomati još polovinom XVII veka jasno nam govori da se u
7 Jagić Vatroslav, Život i rad Jurja Križanića, Zagreb, 1917, str.
61.
133
ideji panslavizma, čija se klica kod Hrvata javila znatno pre
ilirskog pokreta, u stvari, krije težnja »ilirskog naroda« za
kulturnom i političkom autonomijom i oslobođenjem od tur­
ske, nemačke i talijanske dominacije. Križanić tu posebno
ističe kako jedino Rusi, između svih slovenskih naroda, imaju
»svoga vlastitoga domaćeg vladara« i da stoga jedino oni
mogu vršiti »sve državne i crkvene poslove svojim vlastitim
jezikom«. Kao što se vidi, još je Križanić jasno shvatao da
je kulturna i jezička emancipacija neraskidivo povezana sa
punom političkom autonomijom.
Ova čežnja za političkom i kulturnom samostalnošću, ko­
jom je tako nostalgično bio zaokupljen Juraj Križanić pre ne­
koliko vekova, dobiće na slovenskom jugu svoje realne obrise
tek u prošlom stoleću, kada je Karađorđe u Srbiji započeo
oslobodilačke ustanke protiv turskog zuluma i tiranije. Želeći
da se odupru viševekovnoj tuđinskoj dominaciji, bilo je pot­
puno prirodno što su kulturni predstavnici hrvatskog i srp­
skog naroda polovinom prošloga veka, u vreme kada još pro­
ces formiranja srpske nacije nije bio završen i kada je hrvat­
ska nacija počinjala svoje konstituisanje, nisu imali do kraja
jasnu viziju o srpskom i hrvatskom narodu. Oni tada, razume
se, još nisu mogli znati kojim putem će kasnije krenuti proces
političke i kulturne emancipacije ova naša dva po etničkim
obebležjima veoma bliska naroda. Oni su tada o tome razmi­
šljali u duhu svog vremena, koje je bilo bremenito mnogim
političkim protivrečnostima i neizvesnostima. Njima je tada
najprirodnije bilo da etničku srodnost Srba i Hrvata, koja je
stajala u velikom kontrastu sa etničkim obeležjima onih na­
roda pod čijom su dominacijom oni vekovima bili (Turci,
Nemci, Mađari, Italijani i si.) vezuju za jedan narod. Jer treba
imati u vidu da nijedan naš narod u to vreme nije bio
ostvario svoju punu političku i teritorijalnu integraciju. Isti­
na, većina srpskog naroda živela je u Srbiji, ali ne treba
zaboraviti da je znatan deo Srba bio nastanjen po varošima
i selima južne Ugarske, zatim u Bosni i Hercegovini, Lici
i Dalmaciji. U srpskom narodu u prošlom veku javila se,
usled njegovog dužeg življenja i veštačke podeljenosti u dve
velike militarističkim osvajanjima stvorene carevine (Turska
i Austrija, docnije Austro-Ugarska), koje su se po celokup-
nom svom ustrojstvu i načinu života veoma razlikovale, znat­
na podvojenost u socijalnom, ekonomskom, političkom i kul­
turnom razvitku. Ta podvojenost je početkom prošlog stoleća
stvarala u samom srpskom narodu različite konfliktne situacije
koje su, razume se, uz čisto spoljašnje političke momente, bile
znatna prepreka njegovoj bržoj nacionalnoj homogenizaciji.
I sukobi dveju različitih srpskih sredina (vojvođanske i srbi­
janske) dobili su naročito oštar vid u diskusijama oko jezika,
u kojima vojvođanski tradicionalisti i konzervativci nikako
134
 nisu hteli da prihvate Vukova demokratska ortografska i je­
zička načela.
Ova politička i kulturna podeljenost bila je u prošlosti
posebno karakteristična za one naše krajeve u kojima je ži-
veo hrvatski narod. Tamo je još u vreme ilirskog pokreta, sa
kojim je počinjalo nacionalno i kulturno buđenje hrvatskog
naroda, postojala tzv. trojedna kraljevina Hrvatska koju su
činile tri teritorijalno i politički osamostaljene pokrajine
(Hrvatska, Dalmacija i Slavonija). Posebnu celinu činili su u
to vreme Dubrovnik i istarska regija. Koliko je ta regionalna
izdeljenost na slovenskom jugu još u prvoj polovini prošloga
veka bila snažno izražena vidi se i po tome što se Ljudevit
Gaj 1834. u svom Oglasu za »Novine Hrvatske« obraća »Hor-
vatom, Slavoncem, Dalmatinom, Dubrovčanom, Srbljem, Sta-
jercem, Korušcem, Istrianom, Bošnjakom, ter ostalem Slo­
vencem. ..«.
Nema nikakve sumnje da je taj neprevladali teritorijalno-
-politički i kulturno-jezički partikularizam bio još u XIX sto-
leću veliki balast i opterećenje u borbi jugoslovenskih naroda
za njihovu nacionalnu i političku emancipaciju. Da su to tako
osećali i ljudi koji su živeli u vreme kulturno-jezičkog pre­
poroda za koji se u Srba borio Vuk Karadžić i u Hrvata
predstavnici ilirskog pokreta vidi se iz ovih reči Dragutina
Rakovca: »U jugozapadnoj ili jadranskoj Slaviji ima toliko
imena koliko u šipka koštica. Ta su nas imena već do toga
bila dovela da je svaka grana, rodoslovna ili pokrajinska, mi­
slila da je već sama po sebi narod... Pojaviše se u raznim
pokrajinama pisci koji su knjige u domaćem svojem podno-
rječju pisali, i podnorječje ono krstili imenom jezika. Tako
postade jezik hrvatski, jezik srpski, jezik slovenski, da, i jezik
kranjski, štajerski, dalmatinski itd... Sve te patuljaste litera­
ture nit su mnogo koristile cijelomu jugozapadno-slavensko­
mu narodu, niti su bile kadre odoliti silnomu nasrtaju inostra­
nih jezika (podvukao S. V.) u našu opću domovinu.. .«8
A kolika je opasnost tada pretila hrvatskom narodu od
tuđinske asimilacije vidi se iz ovog protestnog pokliča Ivana
Kukuljevića, koji poziva na otpor i odbranu: »U društveni ži­
vot i familiju našu uvukao se je s vremenom jezik njemački
i promijenio rođenu našu narav i način mišljenja otaca naših,
u Primorju pako učinio je to jezik talijanski... Mi smo malo
Latini, malo Nijemci, malo Talijani malo Mađari, malo Slo-
veni.. .«9 Ista opasnost od asimilacije nadvila se bila i nad
slovenačkim narodom. Na nju upozorava Slovence polovinom
prošloga veka Stanko Vraz, jedan od najistaknutijih pobor­
nika ilirizma, ovim rečima: »... Sta ćemo mi kukavice Slo-*•
8 Viktor Novak, Antologija jugoslovenske misli i narodnog jedin­
stva, Beograd, 1930, str. 91.
• Viktor Novak, n.d., str. 96.

135
veni, slabi i po broju i po uplivu? Tu neima drugog izbora,
nego li se složiti duševno (književno) sa jačim, bližim grana­
ma, ili propasti u tuđem elementu kao vlastiti i značajan na­
rod. A gdje imamo opet bližnjega i srodnijega elementa, nego
li što su južno-slovenske ostale grane osobito štokavska, koja
je po broju, po dugovodstenim uspomenama i književnim
dragocjenostima starijih i novijih jaka. Nas dakle dostoji, da
se složimo s njima duševno, književno, da ih potpomažemo,
a tom pomoću i sami sebe izbavimo od propasti duševne i
materijalne (podvukao S. V.), koja slijedi duševnu. Ilirska
ideja naš je dakle temelj, na kojeg treba da donosimo naše
gradivo.. .«10
Važno je ovde istaći da u vreme nacionalnog buđenja na
srpskohrvatskom jezičkom području nije bilo uopšte zasebnih
političkih zajednica (država) čije bi se granice poklapale sa
etničkim granicama. Postojala je, nasuprot tome, veoma velika
regionalna rascepkanost i etnička izmešanost, stvorena na ba­
zi veštačkih političkih granica, koje su vekovima na tom bal­
kanskom prostoru određivali strani porobljivači. Zato se ne
treba čuditi što je etnička bliskost srpskog i hrvatskog na­
roda stvarala tada utisak da su Srbi i Hrvati jedan narod
koji se razlikuje samo po veri. Sirenju tog uverenja naročito
je pogodovalo to što oba ta naroda govore jednim jezikom.
Polazeći od tog jezičkog kriterij uma, često su u prošlom veku
najistaknutiji naši filozofi mislili da na slovenskom jugu ima
onoliko naroda koliko i jezika. To je bilo posebno uočljivo u
shvatanjima F. Miklošiča, Vuka Karadžića.
Poznato je, na primer, da je Vuk, oslanjajući se na Por-
firogenitovu teoriju o doseljavanju Srba i Hrvata na Balkan
u dva talasa i na dijalekatske razlike, u početku mislio da su
štokavci Srbi, čakavci Hrvati i kajkavci (kekavci) Slovenci.
To Vukovo nerazlikovanje dijalekta (jezika) od naroda, razu­
me se, bilo je pogrešno, jer su među Srbe ubrajani svi Hrvati
štokavci, a među Slovence Hrvati kajkavci. Idući tu za Miklo-
šičevim filološkim kriterijumima (Miklošič je smatrao da su
srpski i hrvatski jezik dva jezika), Vuk je, dakle, bio uveren
da su Hrvati samo čakavci. Mi, međutim, danas tačno znamo
da Hrvati, za razliku od Srba koji su svi štokavci, govore na
tri svoja dijalekta: čakavskom, kajkavskom i štokavskom di­
jalektu.
Pažljivim čitanjem Vukovih tekstova lako je otkriti da
se on ovde u podeli naroda strogo držao filoloških kriteri-
juma. Pošto je, polazeći od filološke analize, najpre u 17 ta-
čaka utvrdio da se na ostrvima i primorskim mestima govori
»jezikom malo drukčijim od srpskoga«, Vuk u svom članku
Srbi svi i svuda, dalje konstatuje da je najviše tih jezičkih
razlika nastalo po dolasku na Balkan, pa »tako vrlo lasno
10 Viktor Novak, n.d., str. 96.

136
 može biti da su Srbi i Hrvati, kad su se amo doselili, bili
jedan narod pod dva različita imena«. Vuk je, dakle, verovao
da su Srbi i Hrvati nekad verovatno, bili jedan narod samo
zato što tada u njihovom jeziku nije bilo gotovo nikakvih
razlika. Znači, po Vukovom mišljenju, tamo gde je jedan
jezik može biti samo jedan narod. Zapostavljanje, dakle, svih
drugih etničkih obeležja, različite istorijske sudbine i narodne
tradicije i njihovo svođenje na jezik kao jedini narodnosni
znak logično je dovelo Vuka do krivog zaključka da su svi
štokavci Srbi. To se lepo vidi iz ovakvog njegovog rezonova-
nja: »Da reku da su Hrvati (Vuk misli na Hrvate štokavce
— prim. S. V.) ja bih rekao da ovo ime po pravdi pripada
najprije samo čakavcima, koji su po svojoj prilici ostaci Por-
firogenitovijeh Hrvata i kojijeh se jezik malo razlikuje od
srpskoga, ali je opet bliži srpskome nego i jednome sloven­
skom narječiju... ali ne znam kako bi se čijem imenom mo­
gla nazvati ona braća naša zakona Rimskoga koja žive n.p.
u Banatu, ili Bačkoj, ili Srijemu, ili Bosni i Hercegovini, ili
u Dubrovniku, i govore onakijem istijem jezikom kao Srbi«.11
(podvukao S. V.). Ta, dakle, »braća naša zakona rimskoga■<
koja govore, isto kao i Srbi, štokavski, po Vukovoj uskofilo-
loškoj koncepciji naroda, mogu biti samo Srbi. Vuk, istina,
oseća da se oni od Srba razlikuju po »zakonu« (veri), ali po
njegovom shvatanju vera ne može biti osnova za podelu na­
roda. To se jasno vidi iz ovih njegovih reći: »Kad čovjek po­
misli, n.p. da Madžara ima i rimskoga i kalvinskoga zakona
pa se svi zovu Madžari; ili: da Nijemaca ima i Rimskoga i
Lutoranskoga i Kalvinskoga zakona, pa se opet svi zovu Ni­
jemcima; mora se čuditi kako se barem ovi Srbi zakona Rim­
skoga neće Srbi da zovu. Amauti su u ovoj stvari za nas
još bliži i priličniji primjer nego i Madžari i Nijemci: njih
(Arnauta) ima i Rimskoga (a može biti gdješto i Grčkoga) za­
kona, pa se svi zovu Arnauti, i da rečimo da se između sebe
malo mrze, ali prema drugijem narodima žive kao i braća,
kao da su svi jednoga zakona, i jedan bi od njih Turskoga
zakona ubio deset pravijeh Turaka za jednog Amautina ma­
kar koga Hrišćanskoga zakona, kao što bi i Amautin Rimsko­
ga zakona ubio Talijanaca za jednog Arnautina Turskoga
zakona«.12
Pošavši, dakle, od jezika kao jedinog etničkog obeležja,
Vuk je, logično, smatrao da su religija i vera potpuno irele­
vantne za stvaranje narodne svesti. U svim ovim slučajevima
koje on navodi kao ilustraciju za svoju tezu (Nemci, Mađari,
Albanci) bio je, nesumnjivo, u pravu. Vuk je, međutim, gre-
šio što je ovim pojedinačnim primerima davao univerzalan
11 Vuk Stef. Karadžić, Etnografski spisi, Sabrana dela Vuka Kara-
džića, knj. XVII, Beograd 1972, str. 34^35.
11 Vuk Stef. Karadžić, n.d., str. 31—32.

137
-značaj, prenoseći ih mehanički i na naše srpsko-hrvatske pri­
like. Danas nema nikakve sumnje da su upravo na području
srpskohrvatskog jezika, gde su se konstituisale četiri nacije,
religija i vera, crkvena tradicija, igrale veliku ulogu u stva­
ranju narodne (nacionalne) svesti. S druge strane, tu narodni
jezik, kome je Vuk u podeli nacija davao univerzalni značaj,
nije uopšte bio bitan elemenat za razgraničavan je i podelu
pojedinih nacija.
Ali, uz sve ove Vukove zablude, mora se priznati da je
on u vreme kada je pisao svoj članak Srbi svi i svuda tačno
uočio da Srbi i Hrvati nisu, kao što su docnije deklarativno
isticali potpisnici Bečkog dogovora, među kojima je bio i
sam Vuk, jedan, već dva naroda. Nema, dakle, nikakve sum­
nje da je Vuk u ovoj globalnoj podeli naroda na Srbe i
Hrvate mnogo bolje anticipirao docniji razvitak nego Safarik,
koji je u početku čak mislio ne samo da su jedan narod
Srbi i Hrvati već i Bugari. Šteta je, svakako, što se tom Šafa-
rikovom mišljenju o jednom srpskohrvatskom narodu docnije,
u vreme potpisivanja Bečkog dogovora, priklonio i Vuk.
To mišljenje o jednom srpskohrvatskom narodu kasnije su ši­
roko prihvatili i najistaknutiji predstavnici hrvatskog naroda.
Ilustracije radi navešćemo ovde šta su o tome mislili Ban Jelačić,
F. Rački, J. Kukuljević, Vinko Pacel... Ban Jelačić: Nemojmo
govoriti sad ni o Serbstvu ni o Hervatstvu: mi smo svi jedan
narod, jedna braća bez razlike vjere«;13 Rački: Narodnost
srpska i hrvatska jest jedna; to valjda neće nitko tajiti«
» ... Hrvati i Srbiji po jeziku i običaju tako su srodni, pače
jednaci, da se samo imenom razlikuju«. »Ja smatram Hrvate
i Srbije za dva plemena jednoga istoga naroda, razdvojena
samom poviješću«;14 I. Kukuljević: » ... neda se tajiti ni to,
da su ove dvije grane jugoslovenske (Srbi i Hrvati — prim.
S. V.), ako po istoriji razdijeljene, ipak jedna cijelost i jedan
narod«;15 Vinko Pacel (1863): »Sve ove razlike, izuzev dvoje
pismo, jesu neznatne uporediv ih s onim biljegama, koje do­
kazuju: da je Hrvat i Srbin jedan jednicat narod, a i jest
svaki za se pleme.. .«16
Posebno treba naglasiti da su ovu tezu o jednom srpsko­
hrvatskom narodu mnogo docnije, u staroj Jugoslaviji, širili
predstavnici građanske istoriografije, istorije književnosti i
filologije. Nju je obilato iskorišćavao velikosrpski režim u
propagiranju i naturanju unitarističkog, asimilatorskog jugo-
slovenstva. Tragovi tog unitarističkog shvatanja i politike ose-
ćaju se u ovim našim nacionalnim naukama sve do danas.
Poznato je, na primer, da se sve do naših dana u raspravama
18 Viktor Novak, n.d., str. 194.
14 Isto, str. 244 i 277.
18 Isto, str. 254.
14 Isto, str. 299.

138
 oko jezika veliki značaj pridavao Bečkom književnom dogo­
voru i jezičkom jedinstvu za koje su se zauzimali njegovi pot­
pisnici. Pri tom se po pravilu gubilo iz vida da su Srbi i Hrvati
u vreme potpisivanja tog dogovora živeli u uslovima znatne
teritorijalne i političke izdeljenosti u granicama tuđih care­
vina, čiji su se matični narodi po svojim etničkim obeležjima
i društvenim i političkim tradicijama znatno razlikovali od
obespravljenog slovenskog življa. Istakli smo već da tada i
najistaknutiji predstavnici srpskog i hrvatskog naroda nisu
imali potpuno tačne predstave o prošlosti svog naroda, nje­
govom etničkom kontinuitetu (etnogenezi) i jasnu viziju o
docnijem nacionalnom i političkom organizovanju.
Videli smo, isto tako, da se tada mislilo da su Srbi i
Hrvati jedan narod, jer imaju jedan jezik. Znači da se pri
određivanju broja naroda polazilo od broja jezika, što mi
danas, kada imamo u vidu naciju kao sasvim drukčiju etni-
čko-političku kategoriju, ne možemo, razume se, prihvatiti.
Ne možemo se, dakle, danas zadovoljiti krivim gledanjima na
narod i naciju kakva su imali predstavnici ilirskog pokreta,
Vuk i ćela plejada najistaknutijih srpskih i hrvatskih filologa,
istoričara i književnika u prošlom veku.
Zato kada raspravljamo o našoj prošlosti i stvaranju srpske,
hrvatske i drugih jugoslovenskih nacija, moramo biti svesni
činjenice da čak i danas, u našem socijalističkom vremenu,
ponekad dovodi do zabune okolnost što se formiralo više na­
cija na jednom etnički veoma srodnom području. Ta etnička
bliskost sada, kada hoćemo da potpuno emancipujemo pojedine
nacije, stvara ponekad u glavama ljudi, koji ne prave razliku
između naroda i nacije, nacije i jezika i si. veliku zbrku. Ali
ako te stvari odvojimo, ako, dakle, naciju ne svodimo samo na
njene etničke komponente, onda je jasno da će u jednom de­
mokratskom društvu kakvo je naše u naciji izvesne etničke
razlike u budućnosti sve više gubiti značaj. Zato u jezičkoj i
kulturnoj politici, zalažući se za potpunu toleranciju, uzajam­
no prožimanje i saradnju, o tome uvek treba voditi računa.
Ali, s druge strane, mi danas ne možemo poglede Vuka Kara-
džića, iliraca Šafarika, Kukuljevića, Račkog i dr. mehanički
presađivati u naše vreme, jer su oni, kao što smo već istakli,
živeli u drukčijim uslovima, mislili u kategorijama svoga doba,
polazeći uvek i od tadašnjih političkih potreba naroda koji su
predstavljali. Dodamo li tome da su oni mnogo manje znali
o dijalektima, o jezicima, o odnosima između naroda, biće
nam jasno da je njihovo saznanje bilo veoma ograničeno vre­
menom u kome su živeli.
Događa se, na žalost, čak i danas da se često gube iz vida
sve one socijalne i političke okolnosti u kojima su živeli u
prošlom veku ti veliki ljudi pa se onda nekritički prenosi nji­
hovo gledanje na srpsko-hrvatsko i jugoslovensko etničko i
139
jezičko jedinstvo u naše doba, u kome su se desile tako krup­
ne društvene i političke promene, i u kome je naše ukupno
saznanje i poznavanje činjenica o narodima i jezicima veoma
obogaćeno. To je, razume se, krupna metodološka greška. Ta­
kav krivi pristup vlastitoj kulturnoj prošlosti, idealizovanje
i glorifikovanje ilirizma, Bečkog dogovora i širenje roman­
tičnog mita o apsolutnom kulturnom i jezičkom jedinstvu u no­
vim društvenim i političkim prilikama — bili su na našem
srpskohrvatskom jezičkom području često jedan od povoda za
ozbiljne sukobe i razilaženja oko književnog jezika.
Znamo da je čak i u nedavnoj prošlosti bilo u stručnim
glasilima u drugim javnim publikacijama dosta zajedničkih
proglasa i pojedinačnih istupa koji su polazili od jezičke is­
ključivosti i netolerancije. Ako bismo sada pokušali da sve te
netrpeljivosti, sukobe i slučajeve dovedemo u neku unutraš­
nju vezu, onda je mislim lako uočiti da se tu uvek radilo o
jezičkoj netoleranciji. I ta jezička netolerancija u našoj, srp-
sko-hrvatskoj sredini najčešće se ispoljavala u dva svoja vida:
u pokušajima veštačkog deljenja jezika i, s druge strane, u
širenju uverenja, koje je naročito bilo dugo ukorenjeno u
srpskoj sredini, i sa kojim se mi još u ideološkim, teorijskim,
naučnim raspravama nismo dokraja obračunali, da je srpsko-
hrvatski književni jezik jedinstven, bez gotovo ikakvih spe­
cifičnosti i varijantskih polarizacija.
Poznato je, međutim, da te razlike i specifičnosti u knji­
ževnom jeziku postoje i da su one danas naročito vidljive u
dve najviše polarizovane varijante srpskohrvatskog književ­
nog jezika: u srpskom i hrvatskom književnojezičkom izrazu;
To je i sasvim prirodno. Dovoljno je da se malo udubimo u
političku i kulturnu istoriju ta dva naša naroda, pa da lako
zapazimo da je bliskost hrvatskog i srpskog književnog jezika
čak mnogo veća nego što bi se moglo očekivati na osnovu dosta
velike viševekovne političke, kulturne i jezičke podvojenosti
srpskog i hrvatskog naroda. Ako, na primer, posmatramo di­
jalekatsku podelu srpskohrvatskog jezika, vidimo da se srpski
i hrvatski dijalekti samo delimično poklapaju. Znamo da
hrvatski narod govori kajkavskim, štokavskim i čakavskim
dijalektom, ali Hrvati koji govore štokavski uglavnom su ikav-
ci. Poznato je, isto tako, da nema Srba ni kajkavaca ni čaka­
vaca. Svi su oni štokavci, ali štokavci ekavci i ijekavci.
Ako se osvrnemo na prošlost, na kulturu, na književnost
Srba i Hrvata, lako je uočiti da su to bila dva kulturna i
jezička toka, u ponečem još od prvih početaka pa sve do XIX
veka, do iliraca i Vuka Karadžića. Videli smo da su Srbi u
svojoj srednjovekovnoj pismenosti, kulturi, književnosti, crkvi,
naročito od turskih osvajanja upotrebljavali staroslovenski
jezik srpske redakcije. Još od XII veka njihovo pismo je ćiri­
lica. Hrvati su u početku imali jezik hrvatske redakcije i
140
 uglavnom glagoljsko pismo. Od polovine XIV veka u hrvat­
skoj pismenosti javlja se latinica. Od XV i XVI veka nastaju
znatne nove diferencijacije između jezika srpske i hrvatske
književnosti. U hrvatskoj sredini se od tada počinju upotreb­
ljavati pojedini regionalni književni jezici čija je osnovica
lokalni dijalekat. Nasuprot tome, Srbi u južnoj Ugarskoj u
XVIII veku pišu uglavnom ruskoslovenskim i slavenoserbskim
jezikom, koji su se znatno razlikovali od narodnog jezika.
Ako, dakle, uzmemo u obzir sve te srpsko-hrvatske dija­
lekatske razlike, nejednaku kulturnu i književnojezičku tradi­
ciju, bilo bi logično očekivati mnogo veći stupanj razlika u
današnjem srpskom i hrvatskom književnom jeziku. Ali zna­
mo da je tu mostove, naknadne veze uspostavio XIX vek,
rad iliraca i Vuka Karadžića, koji su došli do zajedničke di­
jalekatske osnove srpskog, odnosno hrvatskog književnog je­
zika idući svako svojim putem... Rezultat tog književnojezi-
č-kog približavanja bio je i Bečki književni dogovor.
Kada danas teorijski analiziramo to jezičko zajedništvo,
moramo imati mnogo savremeniji, moderniji pristup.
Moramo imati najpre u vidu da su od Bečkog dogovora pa do
danas u našoj sredini oko jezičkog jedinstva širene mnoge mi-
stifikacije. Danas je, mislim, jasno da se svi ti jezički dogo­
vori, uključujući i poslednji, Novosadski dogovor, ankete
(Skerlićeva anketa) i si. moraju objektivnije tumačiti. To treba
gledati sa jednog šireg istorijskog stanovišta. Kada je potpi­
sivan Bečki dogovor videli smo da su jugoslovenski narodi
živeli u vrlo teškim političkim i socijalnim uslovima. U to
doba postojao je, naročito u hrvatskoj sredini, veliki teritori­
jalni i politički regionalizam. Videli smo, isto tako, da Bečki
dogovor polazi od jedne netačne konstatacije da jedan narod
treba da ima i jednu književnost. Ono što su tada ilirci i Vuk
Karadžić, polazeći od dosta velike etničke srodnosti srpskog i
hrvatskog naroda i imajući u vidu jednu širu nacionalnooslo-
bodilačku ulogu jezičkog i kulturnog zajedništva, smatrali
jednim narodom, lako je objasniti mnogim ograničenostima
vremena u kome su živeli. Tu tezu o dva plamena istoga na­
roda docnije su preuzeli od iliraca i Karadžića pobornici ju-
goslovenstva. Tu, dakle, treba uzeti u obzir istorijske okolnosti
u kojima su se rađale takve ideje. Znamo, na primer, da se
hrvatski narod još tada nije bio konstituisao u zasebnu naciju
i živeo je u teškim uslovima austro-ugarske dominacije. Pa
šta je bilo prirodnije nego da etničku srodnost sa srpskim na­
rodom i drugim slovensldm narodima oseća kao nešto blisko,
jednako, isto. To osećanje etničke bliskosti i kulturnog zajed­
ništva kod jugoslovenskih naroda u XIX veku nužno je nosilo
u sebi i jedan širi politički smisao. Mi smo posle, naročito oni
filolozi i lingvisti koji su odgojeni na jednoj prevaziđenoj,
belićevskoj koncepciji, dosta nekritički sve to preuzeli i puno
141
se zauzimali za jezičko jedinstvo. To preterano insistiranje na
jedinstvu jezika dovelo je, kao što znamo, do ankete Matice
srpske čiji je završni čin bio Novosadski dogovor.
Danas je mislim svima jasno da Novosadski dogovor, koji
je došao stotinu godina posle Bečkog, nije uspeo da reafirmiše
istinsku težnju za jedinstvenim književnim jezikom. Zašto taj
dogovor nije uspeo? Kada se danas prisećamo tog vremena
u kome je pokrenuta Matičina anketa, našoj pažnji ne srneju
izmaći neki detalji koji su dosta važni za razumevanje ka­
snijih događaja. Prvo, tu inicijativu je dala Matica srpska.
Jezičko jedinstvo nije, dakle, tražila Matica hrvatska ili neka
druga hrvatska institucija, nego je taj zahtev došao iz srpske
sredine, u kojoj se za vreme stare Jugoslavije mnogo radilo
na veštačkom uklanjanju jezičkih i pravopisnih razlika. Nije
zato bilo dobro da baš predstavnici najmnogobrojnije, srpske
nacije budu inicijatori tog dogovora. Bilo je mnogo prirodnije
da su malobrojnije nacije dale tu inicijativu, jer bi, jedino
ona mogla dovesti do jezičkog zajedništva.
Anketa je vođena i svi učesnici u njoj uglavnom su ista­
kli da razlike u književnom jeziku postoje. Posle toga je
održan sastanak na kome je bilo: šest predstavnika iz SR
Hrvatske, osamnaest iz SR Srbije i dva iz SR Bosne i Her­
cegovine. Iz SR Crne Gore nije bio niko. A kada je potpisi­
van Novosadski dogovor, poznati hrvatski lingvist, čovek širo­
ke jugoslovenske orijentacije, prof. S. Ivšić, uz svoj potpis
dodao je sledeću opasku: »Ovaj potpis dajem s napomenom
da izjava u 4. t. Zaključaka17 ne smije služiti za propagandu
ekavskog izgovora na dosadašnjem književnom ijekavskom
području«. I tek nakon što je sporazum bio potpisan, naj­
istaknutiji lingvisti iz Zagreba i Beograda počeli su u struč­
nim glasilima polemiku oko ključne osme tačke Zaključaka,
u kojoj se, pored ostalog, kaže: »Treba sprečiti štetnu pojavu
samovoljnog prevođenja tekstova i poštovati originalne teks­
tove pisaca«.
Iz svega ovoga se jasno vidi da Zaključci novosadskog
dogovora nisu bili na čvrstim nogama ni u času kada su usvo­
jeni. Ne treba se onda čuditi što nijedna od deset tačaka No­
vosadskog dogovora, u socijalističkoj Jugoslaviji, koja se sta­
rala da nacionalnu politiku vodi na lenjinskim principima,
nije u praksi ostvarena. Čak i knjiga novog pravopisa, koji je
nastao kao zajedničko delo naših lingvista, nije uvela u sve­
mu jedinstven pravopis. Svugde gde su dozvoljeni dubleti,
jedna kulturna sredina se držala ranije tradicije, što je i
prirodno s obzirom na pravopisnu naviku, a druga sredina
je ostajala opet pri onoj staroj pravopisnoj normi koja je
17 Četvrta tačka zaključaka glasi: »Oba izgovora, ekavski i ije­
kavski, takođe su u svemu ravnopravna«.

142
njoj bila bliža. Znamo, isto tako, da ni zvanično ime jezika
više nije isto. Zajednički rečnik književnog jezika koji su
počele da rade dve matice nije zajedno završen, jer je Ma­
tica hrvatska, nakon krize i međusobnog optuživanja dveju
matica, prekinula rad posle prve dve knjige. A o termino­
logiji i drugim tačkama novosadskih zaključaka nisu čak pre-
duzimane nikakve praktičke inicijative. Očigledno je, da­
kle, da je i Novosadski dogovor, isto kao i neki raniji poku­
šaji stvaranja jedinstvenog književnog jezika (Bečki dogovor,
Skerlićeva anketa), bio samo jedna iluzija, romantičarska vi­
zija, daleka od života i jezičke stvarnosti.
Danas nam je, verovatno, konačno jasno da je za razvi­
tak književnog jezika, njegovo normiranje i uzajamno proži­
manje varijanata mnogo važnija demokratska jezička politika
i stvarna jezička ravnopravnost od krupnih deklarativnih
izjava. Nema nikakve sumnje da se mi danas u svojoj sredini
sve više moramo boriti za punu jezičku toleranciju. Mi, dakle,
treba da se, što se tiče književnog, standardnog jezika, pot­
puno otvorimo. To znači da treba sve potpisane tekstove koji
se publikuju u našim časopisima i novinama da objavljujemo
onako kako su napisani, sa svim varijantskim raznolikostima
i obeležjima. I to bi, mislim, bila na delu prava jezička tole­
rancija, koja svakom građaninu, i kao predstavniku nacije i
kao pojedincu omogućava punu jezičku slobodu.
Poslednjih godinu-dve u štampi i u časopisima u Beo­
gradu se sve više tako radi. To, svakako, treba ohrabriti,
podržati, i na tome u praksi insistirati. Ali mislim da bi bilo
loše ako bismo sada drugim republikama mi savetovali kakvu
jezičku politiku one treba da vode. A takvih pokušaja upli-
tanja u jezičku politiku drugih sredina bilo je u vreme
nacionalističkih euforija od strane nekih naših lingvista.
Iz iskustva znamo da nas svako podozrenje, nepoverenje
vodi u konflikte. Mislim da mi kod nas, u srpskoj sre­
dini, treba, u teorijskim, naučno-stručnim raspravama, da
se dokraja obračunamo s ostacima unitarističkih po­
gleda na naše jezičko jedinstvo. Znamo da su se ne baš tako
davno kod nas pojavljivali stručni napisi u kojima nisu priz­
navane jezičke varijante. Treba isto tako reći da su, kad
je propao Novosadski dogovor, pojedini njegovi potpisnici i
vatreni pobornici jezičkog jedinstva u jednoj anketi o ćirilici
alarmantno tražili da se hitno izglasa zakon o obaveznoj upo­
trebi ćirilice u SR Srbiji. Neki su čak išli dalje, pa su zahte-
vali da se i u srpskom i u crnogorskom ustavu nađe i odredba
koja bi obavezivala na upotrebu ćirilice. Dakle, vidimo da
isti ljudi koji su, potpisujući Novosadski dogovor, tvrdili
kako su oba naša pisma ravnopravna, docnije, kada na »kul­
turnom tržištu« ćirilica nije najbolje prošla, traže da se ona
143:
zaštiti srpskim i crnogorskim ustavom.18 Stvar je, međutim,
oko primata ćirilice i latinice sasvim jasna. Nije to hir po­
jedinih ljudi, »loših Srba«, što se ponekad i u Srbiji prednost
daje latinici. Dobro se mislim zna da latinica često pri upo­
trebi bolje »prolazi«, jer ima širu primenu i lakše se »deši-
fruje«. Ako, na primer, na jednom putokazu napišemo Beo-
grad-Novi Sad, Zagreb-Sarajevo i si. ćirilicom, onda ljudi koji
dolaze iz sveta, stranci (izuzetak su Rusi i Bugari) neće to
moći pročitati. To se isto dešava ako napišemo ćirilicom »Cen-
troprom«, »Jugoturs«, »Jugobanka«, hotel »Jugoslavija« i si.
Dodamo li tome da protiv ćirilice danas sve više ide i štam­
parska tehnika, pisaće mašine, zatim da se u medicini, bota­
nici, matematici, simboličkoj logici, matematičkoj lingvistici i
uopšte u naučnoj transkripciji širom sveta upotrebljava lati­
nica, biće jasno da se ljudi koji se na rečima zalažu za najširu
toleranciju, punu slobodu u upotrebi jezika i pisma, zahtevima
da se ćirilica nametne ustavnim odredbama, u stvari ne bore
za jezičku ravnopravnost, već za jezičku prinudu i isključivost.
Mi u Srbiji što se tiče ćirilice nemamo razloga da se žalimo.
Sve naše naj tiražni je novine i časopisi štampaju se ćirilicom.
Ćirilicom se u Beogradu izdaje i većina knjiga.
Na osnovu svega što je ovde rečeno o pojedinim aktu-
elndm teorijskim pitanjima jezika jasno je, mislim, da su nam
u ovoj oblasti potrebne celovitije studije koje bi sve ovo
obrađivale savremenije, polazeći pre svega od današnjih te­
orijskih saznanja o odnosima između nacije i jezika.*i

18 Bilo bi, svakako, interesantno videti, sa jednog šireg aspekta,

kako su pojedini današnji »zaštitnici« srpstva, koji su u vreme dosta
jakih unitarističkih tendencija mnogo »jugoslovenstvovali«, sada, kada
je unitarizam u našoj federaciji izgubio svaku realnu šansu, počeli
odjednom da puno »srbuju« tražeći inspiraciju za to čak u svetosavlju
i srednjem veku.

144
 DUŠAN BREZNIK
DEMOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA
PO NACIONALNOSTIMA
(Neki metodološki i analitički problemi)
1. UVOD (DEFINICIJA I KLASIFIKACIJA)
Istraživanju stanovništva različitih nacionalnosti u istoj
zemlji ili iste nacionalnosti u različitim zemljama odnosno po­
dručjima posvećivana je do sada u svetu, pa i kod nas,1 manja
pažnja nego što bi se očekivalo, kad se imaju u vidu mogućno­
sti koje demografska analiza pruža, odnosno kad se ima u
vidu naučni interes za pomenuta ispitivanja kao i njihov prak­
tičan značaj sa gledišta razvitka nacionalnosti u mnogim obla­
stima (prirodno kretanje, migracija, promena u starosnoj, so­
cioekonomskoj, obrazovnoj i drugim strukturama).1
1 U svetskoj demografskoj literaturi do sada su uglavnom prouča­
vana sledeća pitanja (imajući u vidu višenacionalne zajednice):
a) Sastav stanovništva zemlje po nacionalnosti i promene u tome
sastavu.
b) Izučavanje diferencijalnog ffertiliteta, mortaliteta i migracije
po nacionalnostima, s tim što se u prvom redu insistiralo na utvrđi­
vanju razlika, a manje na ustanovljavanju uzroka razlika.
c) Ispitivanje učestalosti broja mešovitih brakova i eventualno
razlika u divercijalitetu.
d) Ostala pitanja, osobito demografske strukture, manje su obu­
hvaćena u pomenutim istraživanjima.
U našoj zemlji je uglavnom slična situaoija, mada je interes za
demografska istraživanja nacionalnosti u poslednjevreme veoma po­
rastao, što je podstaklo demografe da se njima, tj. izučavanjima demo­
grafskog razvitka kod nacionalnosti više posvete. Pomenućemo neke od
radova:
M. Sentić i D. Breznik, Demografske karakteristike etničkih, re­
ligioznih i rasnih grupa, »Stanovništvo«, broj 3—4/1968, str. 141—183.
M. Sentić i D. Breznik, Les Hudes demographiques et la nationa­
lity, Vexample de la Yugoslavie, »Revue de Psychologie des Peuples«,
4/1966, Le Havre, pjp. 411—422.

145
 Za ispitivanje različitih aspekata etničkog sastava stanov­
ništva u demografiji se upotrebljava više kriterijuma, kao što
su: pripadnost nacionalnosti, matemji jezik, državljanstvo i
zavičajna zemlja. Državljanstvo i zavičajna zemlja su pravno-
-formalna obeležja, koja se mogu objektivno ustanoviti, ali
koja ne daju etničku sliku odnosno sastav stanovništva, naro­
čito ne kod zemalja sa višenacionalnom strukturom. Matemji
jezik (»jezik kojim je dete progovorilo u ranom detinjstvu«)
takođe je obeležje objektivnog karaktera i na osnovu njega
se dobij a najčešće etnička struktura (tamo gde obeležje mater-
njeg jezika odgovara obeležju nacionalnosti), ali se, ipak, u
mnogim slučajevima (pa i na nivou stanovništva) mogu jav­
ljati razlike u odnosu na nacionalnost. Nepodudarnost etničke
i jezičke pripadnosti javlja se vrlo često kao posledica asimi-
lacionih procesa, kojima su izloženi emigranti u novoj postoj­
bini (npr. SAD, Kanada, Australija itd.), ili kada manjinske
ili razdvojne grupe prihvataju kao osnovno sredstvo opštenja
drugi jezik. Neki autoii pominju rezultate popisa u SSSR-u
od 1959. godine, prema kome je gotovo 12 miliona izjavilo da
je njihov matemji jezik — Jezik drugih naroda, tj. prven­
stveno slučaj prelaženja teritorijalno razdvojenih grupa Ukra­
jinaca, Belorusa i drugih naroda na ruski jezik). Sto se tiče
»govornog jezika« (Umgangssprache), koji se takođe upotreb­
ljava u nekim ispitivanjima (npr. u popisima stanovništva u
bivšoj Austro-Ugarskoj ili u Austriji), ispitivanje na osnovu
njega je neadekvatno i vrlo često se na osnovu pomenutog
pitanja dobija potpuno iskrivljena slika o etničkoj strukturi.
Pripadnost nacionalnosti pak određuje se na osnovu subjek­
tivnih osećanja, što u određenim uslovima (npr. političkim,
itd.), može da oteža uporedivost između područja u istoj zemlji,I.
I. Stanojčić i M. Sentić, Neke promene u međunacionalnoj struk­
turi i odnosima u Jugoslaviji, »Statistička revija«, broj 1—2/1968, str.
1— 20.
Grupa autora iz CDI-a, Razvitak stanovništva Jugoslavije u po­
sier atnom periodu, odeljak 11 »Sastav i razvitak stanovništva u Jugo­
slaviji prema nacionalnoj pripadnosti«, Beograd, 1974, str. 158—178.
Opširnije studije CDI-a o demografskom razvitku po nacionalno­
stima su umnožene, na primer:
Grupa autora, Demografski razvitak nacionalnosti u SR Srbiji,
urađeno za potrebe Zavoda za društveno planiranje SR Srbije, Beo­
grad, 1967, str. 500.
Grupa autora (M. Sentić, D. Breznik, I. Ginić, D. Đošdć i M.
Kmeta), Demografska kretanja i karakteristike stanovništva Jugosla­
vije prema nacionalnoj pripadnosti, Beograd, 1973, umnoženo, str 200.
Ova studija je u pripremi za štampu.
Pominje se, takođe, da je u znatnom broju studija saradnika
CDI-a koje su posvećene problematici fertiliteta stanovništva planira­
nja porodice u Jugoslaviji obuhvaćena problematika razlika po nacio­
nalnosti, koje su se ispoljile u pomenutim pogledima.

146
 odnosno između istraživanja koja su sprovedena u različitim
vremenskim periodima. Međutim, sa gledišta ispitivanja ra­
zvitka stanovništva kod različitih nacionalnosti u višenacional­
nim zajednicama — po našem mišljenju — pitanje o nacio­
nalnoj pripadnosti, ako se stanovništvo potpuno slobodno može
izjašnjavati o njemu, najadekvatnije je kako za ispitivanje
samog etničkog sastava tako i za istraživanje razvitka sta­
novništva pojedinih nacionalnosti.2
U Jugoslaviji prilikom svih popisa stanovništva u posle-
ratnom periodu postavljena su pitanja o narodnosti i mater-
njem jeziku. Pod pitanjem »narodnost« podrazumevala se kako
pripadnost narodima Jugoslavije tako i narodnostima SFRJ
(ranije u smislu nacionalne manjine),3 odnosno za pripadnike
ostalih naroda i narodnosti, pa i etničkih grupa. U svim po­
pisima stanovništva u Jugoslaviji posle rata odgovor na pita­
nje o narodnosti upisivao se prema slobodno izraženoj nacio­
nalnoj pripadnosti potpuno odgovara Ustavom proklamovanoj
i dosledno sprovođenoj politici ravnopravnosti naroda i narod­
nosti Jugoslavije i slobodnog nacionalnog opredeljenja svih
građana. Pomenuto pravo o slobodnom izjašnjavanju o svojoj
narodnosti ili etničkoj pripadnosti uključuje i pravo da se
uopšte ne izjasne, ako to ne žele.4
2 Pripadnost nacionalnosti odnosi se na etnički koncept koji izra­
žava pripadnost jednoj kulturnoj zajednici, najčešće jezičkoj, koja nije
uvek obuhvaćena istim državnim granicama. »Etnička nacionalnost je
istorijska kategorija koja se razvija uporedo sa procesom ekonomske
integracije u nacionalnim okvirima. Ona je značajna za sagledavanje
različitosti kultura, običaja i mentaliteta, a svi ti elementi stvaraju
osećanje solidarnosti između lica koja pripadaju istoj grupi. Određi­
vanje objektivnih kriterijuma za razlikovanje etničkih nacionalnosti
predstavlja — usled stalnih procesa i promena, kao i usled delimične
subjektivnosti u izražavanju osećanja pripadnosti — jedno kontraverz-
no pitanje, jer njihovo formiranje proizlazi iz različitih istorijskih
procesa, u kojima su jezička i kulturna zajednica, bliskost narodnih
običaja i tradicija i zajedničko doživljavanje perioda političkog uspona
ili pada u prošlosti stvorili osećanje i svest o nacionalnoj solidarnosti
kao glavnoj odlioi etničke nacionalnosti« (citirano iz prvog rada koji
je pomenut u fusnoti 1).
3 Termin »nacionalna manjina« je novim Ustavom zamenjen ter­
minom »narodnost«, jer u samoupravno-socijalističkom društvenom si­
stemu ne može biti »nacionalnih manjina i većina«.
4 Prema klasifikaciji obeležja »narodnost« prilikom popisa sta­
novništva 1971. godine, izvršeno je grupisanje stanovništva na dve
grupe: »nacionalno se izjasnili« i »nisu se nacionalno izjasnili«. Za
lica koja su se nacionalno izjasnila ustanovljen je abecedni red na­
cionalnosti u klasifikaciji, i prvo za pripadnike naroda Jugoslavije
(Crnogorci, Hrvati, Makedonci, Muslimani, Slovenci, Srbi), zatim za
pripadnike narodnosti Jugoslavije (Albanci, Bugari, Česi, Italijani, Ma­
đari, Rumuni, Rusini, Slovaci i Turci), za pripadnike ostalih nacional­
nosti, i etničkih grupa (Austrijanci, Grci,, Jevreji, Nemci, Poljaci, Ro-
mi-Cigaii, Rusi, Ukrajinci, Vlasi, ostali). Lica koja se nisu nacionalno
izjasnila razvrstana su u ove grupe: nisu se uopšte izjasnili; izjasnili
se kao Jugosloveni; izjasnili se u smislu regionalne pripadnosti.

147
 Kad je reč o matemjem jeziku, prilikom istraživanja u
Jugoslaviji u posleratnom periodu se striktno primenjuje već
pomenuta definicija, prema kojoj je matemji jezik onaj jezik
na kojem je dete progovorilo u ranom detinjstvu. U nekim
slučajevima, odnosno kod stanovništva nekih narodnosti, na
osnovu pitanja o matemjem jeziku dobijaju se dopunska oba-
veštenja o etničkoj strukturi stanovništva, npr. u našoj zemlji
prilikom popisa stanovništva od 1961. godine za 182.964 Tu­
raka je po matemjem jeziku bila sledeća distribucija: 90.883
sa turskim, 27.976 sa srpskohrvatskim, 26.813 sa makedonskim,
32.189 sa albanskim matemjim jezikom itd.; ili npr. znatan
broj Srba sa prilikom istog popisa (105.178) izjavio da im je
matemji jezik vlaški; međutim, kod svih ostalih narodnosti je
nepodudarnost narodnosti i maternjeg jezika bila gotovo ne­
znatna prilikom već pomenutog popisa stanovništva (1961).
Prilikom popisa stanovništva 1971. godine, stanovništvo
srpske, hrvatske, crnogorske i muslimanske narodnosti je na
pitanje o matemjem jeziku dalo sledeće odgovore: srpsko-
hrvatski, hrvatskosrpski, srpski, hrvatski. Pošto je na osnovu
pitanja o narodnosti već dobijen etnički sastav tog dela sta­
novništva (sastav stanovništva po nacionalnoj pripadnosti), to
smatramo da nije neophodno u iskazivanju rezultata po ma-
ternjem jeziku davati sve četiri pomenute klasifikacione gru­
pe, već samo jednu.5
Još bi jednu napomenu trebalo istaći kad se razmatraju
definicije i klasifikacije obeležja »narodosti«, za koju je re­
čeno da je subjektivnog karaktera. Neophodno je da su upu-
stva za popis (za druga istraživanja) precizna i da se obezbedi
potpuna nepristrasnost popisivača da odgovore daju lica koja
se popisuju, a kod dece njihovi roditelji (kod dece do 14
godina).

2. NAUČNA OSNOVANOST PROUČAVANJA

RAZVITKA STANOVNIŠTVA PO
NACIONALNOSTIMA
Predmet demografskih istraživanja je izučavanje stanov­
ništva i njegovog razvitka na određenoj teritoriji. Dok teorij-

5 Naime, kod pojedinih narodnosti javljaju se gotovo svi mogući

odgovori, zavisno od toga kako je stanovništvo naučilo da odgovara
na pitanja o matemjem jeziku (u školi ili kasnije). Izneti problem se
i ranije isticao, i njega bi trebalo razmotriti pre objavljivanja rezul­
tata narednog popisa stanovništva (1981); klasifikaciona grupa mogla
bi imati sledeći naziv:
— srpskohrvatski
— hrvatskosrpski.

148
 ska odnosno opšta demografija izučava zakonomernosti u ra­
zvitku stanovništva uopšte i njena se saznanja zasnivaju na
sintezi koja se dobij a na osnovu izučavanja konkretnih popu­
lacija, odnosno pomoću metoda naučnog zaključivanja, posebna
demografija je okrenuta konkretnim populacijama i u pro­
učavanjima koristi se metodom demografske analize, zatim
statističkim metodom kao i drugim specifičnim i opštdm meto-
dima (npr. istorijski, komparativni, dijalektički metod itd.).
Stanovništvo koje se želi izučavati ne mora da je defi-
nisano samo pripadnošću stanovnika određenoj teritoriji već
i pomoću drugih kriterijuma, ali imajući u vidu i pripadnost
stanovnika određenoj teritoriji. Tako npr. postoji mogućnost
da se posebno izučavaju demografske pojave (komponente kre­
tanja stanovništva i demografske strukture, zatim činioci koji
utiču na komponente kretanja i na strukture stanovništva,
međuzavisnost i međuuslovljenost kretanja i struktura stanov­
ništva itd.) kod stanovništva pojedinih narodnosti, a u odre­
đenoj zemlji ili na određenom području. Slične mogućnosti
postoje i s obzirom na uvođenje drugih kriterijuma za defi-
nisanje populacije, koji će se proučavati sa gledišta demograf­
skog razvitka (npr. gradsko i seosko stanovništvo u određenoj
zemlji ili na određenoj teritoriji; stanovništvo manjih područja
u zemlji itd.).
Kada su iznete pomenute mogućnosti definisanja stanov­
ništva kao skupa, za koji će se izučavati demografske osobine
i pojave, imali su se u vidu neki razlozi zbog kojih demografi
svoj posao obavljaju na načdn koji je delom bliži istraživaču
u egzaktnim, a delom istraživaču u društvenim naukama, od­
nosno imali su se u vidu neki stavovi koji kažu nešto više o
suštini demografije kao nauke. Reč je o sledećim stavovima:6
a) Predmet demografije je univerzalan — proučavanje
broja, distribucije (regionalne), sastava (strukture) i dinamike
populacije, odnosno činilaca koji objašnjavaju demografske
pojave i strukture — bez obzira na veličinu populacije. Uzmi­
mo, na primer, proučavanje demografskih pojava i struktura
kod stanovništva različitih narodnosti, kod populacija malih
područja i uporedimo ih sa ispitivanjima većih populacija.
Može se reći da nema razlika u predmetu studije za pomenute
populacije.
b) Pojedini koncepti su bolje postavljeni, odnosno mogli
su da budu bolje postavljeni nego u drugim društvenim na-•

• Pomenute stavove su izneli L. Tabak, J. Viet (francuski demo­

grafi) u knjizi Dtmographie (Tendences actuelles et organisation de la
recherche, 1955—1965). Oni se ovde koriste što se tiče ideja, a primeri
i bliža objašnjenja nekih stavova predstavljaju razmišljanje pisca ovih
redova.

149
ukama. Na primer, koncept »stabilne« hipotetičke populacije,7
koji je postavljen još od A. Lotka pre 50 godina, po mnogim
svojim osobinama liči na zakone u fizici.
c) Faktori su malobrojniji nego u ostalim društvenim na-
ukama, mada se model sve više komplikuje kad se želi po­
stići što bolja saglasnost sa realnošću, dozvoljavajući na taj
način demografiji veće približavanje ostalim društvenim na-
ukama.
d) Metodi demografske analize su homogeni i gotovo iden­
tični za sve populacije, bez obzira na njihovu veličinu. Neop­
hodno je samo da se vodi računa o raspoloživosti podataka
(duži ili kraći period, da li ih uopšte ima, razrađenost klasifi­
kacija, da li su metodi i klasifikacije standardizovani), o nji­
hovoj preciznosti, ali i o neophodnosti da se neke demografske
pojave analiziraju modifikovanim metodama (npr. analiza fer­
tiliteta stanovništva u režimu postojanja regulisanja rađanja
u brakovima, odnosno u režimu bez pomenute kontrole). Kod
malih populacija treba voditi računa o slučajnim odstupanji­
ma, o neophodnosti da se posmatra duži period itd. Ipak, i
pored navedenih modifikacija, način saznanja ostaje isti.
e) Empirijska građa je, po pravilu, sigurnija nego u ve­
ćini društvenih nauka. Naime, instrumenti posmatranja (popisi
i vitalna statistika) u nekim zemljama već se dugo koriste, a
dobij eni podaci odnose se na čitav skup. Kao i kod drugih
masovnih pojava, na osnovu metoda uzorka (reprezentativni
metod) mogu se istražiti specifični problemi »dubinski«. Me­
7 Koncept stabilnog stanovništva je teorijska konstrukcija, u stva­
ri funkcionalno-deteiministički model, odnosno familija modela, sa
pretpostavkama konstantne smrtnosti po starosti i konstantne plodnosti
po starosti, iz čega proizlazi konstantna stopa prirodnog priraštaja (r)
i mnoge druge osobine. Sa istim pretpostavkama, ali u slučaju da je
r = 0, dobija se stacionarno stanovništvo (u stvari, tablice mortaliteta),
čija primena u radu na projekcijama ukupnog stanovništva po starosti
i polu i radne snage po starosti i polu, na oceni proste reprodukcije
radne snage (koliko će radne snage biti potrebno da se zameni usled
mortaliteta, starosnog i invalidskog penzionisanja — uz upotrebu i dru­
gih tablica^ npr. tablica invaliditeta itd.), zatim kod osiguranja života,
itd. je opšta. Koncept stabilnog stanovništva — u poslednje vreme
uopšten i proširen — danas je od posebnog značaja i za demografsku
analizu populacija, za koje se raspolaže sa manje podataka (npr. kon­
cept kvazistabilnog stanovništva s konstantnim fertilitetom po starosti
i sa opadajućom smrtnošću). Primena pomenutih koncepata veoma je
značajna i u demografskoj analizi, npr. u definisanju sintetičkih poka­
zatelja o mortalitetu (srednje trajanje života novorođenih) ili o repro­
dukciji stanovništva (bruto i neto stope reprodukcije ženskog stanov­
ništva). Mada je model stabilnog stanovništva hipotetičan i njegovi
uslovi se retko ispoljavaju kod konkretnih populacija, njegova primena
u analizi stanovništva i kod izrade projekcije predstavlja neophodnost,
bez koje bi demografska analiza teško mogla da napreduje toliko ko­
liko je to došlo do izražaja u poslednjem periodu. Detaljnije o modelu
stabilnog stanovništva u knjizi La concept de la population stable,
OVN, New York 1966, zatim u knjizi D. Breznika Demografija; analiza,
metodi i modeli, Beograd, 1977, str. 385—432.

150
đutim, istraživač raspolaže podacima za čitav skup na osnovu
potpunih statističkih istraživanja (popisi, vitalna statistika), što
omogućava bolje korišćenje podataka iz uzoraka.
Prethodni stavovi se potpuno odnose i na istraživanja de­
mografskog razvitka kod stanovništva pojedinih nacionalnosti.
Posebno treba istaći da isto tako postoje sličnosti u primeni
metoda demografske analize kod ukupnog stanovništva i kod
stanovništva pojedinih nacionalnosti, na primer:
— Učestalost umiranja po starosti i polu za stanovništvo
pojedinih narodnosti može se proučavati kad se za stanov­
ništvo određene nacionalnosti raspolaže podacima o distribu­
ciji umrlih lica date nacionalnosti po starosti i polu, s jedne,
i o distribuciji svih stanovnika iste nacionalnosti po starosti
i polu, s druge strane. Prvi se podaci dobij aj u na osnovu vi­
talne statistike, a drugi iz popisa stanovništva. Primenom od­
govarajućih metoda može se izračunati verovatnoća umiranja
i definisati sve ostale biometrijske funkcije u tablicama mor­
taliteta itd. Razumljivo je da treba voditi računa o statističkoj
signifikativnosti podataka, tj. da su posmatrani skupovi takvi,
da mogućnosti pojavljivanja slučajnih odstupanja bude manje,
što se može postići ili posmatranjem smrtnosti za duži period,
ili da distribucija umrlih po starosti bude data po širim klasi-
fikacionim grupama.
— Fertilitet žena po starosti može se analizirati za sta­
novništvo svake nacionalnosti, ako se raspolaže podacima o
distribuciji svih žena pojedinih nacionalnosti po starosti (iz po­
pisa) i sve živorođene dece za iste nacionalnosti po starosti
majki, itd.
I kauzalna analiza, tj. istraživanja uzročnosti komponena­
ta kretanja stanovništva (smrtnost, fertilitet, nupcijalitet itd.)
i promena u demografskim strukturama odvija se na sličan
način, bez obzira da li se izučava ukupno stanovništvo date
teritorije ili stanovništvo pojedinih nacionalnosti na određenoj
teritoriji.

3. ZNAČAJ I KORISNOST ISTRAŽIVANJA

STANOVNIŠTVA POJEDINIH NACIONALNOSTI
Sa gledišta naše diskusije, neophodno je videti čemu služe
ispitivanja stanovništva pojedinih nacionalnosti. U ovome radu
sa pomenutog aspekta obradiće se neka opšta, kao i neka
specifična pitanja.
a) Na ovom mestu biće iznet jedan opšti stav, iz članka
Sentićeve i Breznika,8 koji je kasnije Često potvrđivan, bar
kad je reč o istraživanju demografskog razvitka kod nacional­
8 M. Sentić i D. Breznik, Demografske karakteristike etničkih,
religioznih i rasnih grupa, »Stanovništvo«, broj 3—4 1968, str. 141—183.

151
nosti u našoj zemlji. »U jednoj mnogonacionalnoj zajednici
nije bez značaja za ravnopravan razvitak svih narodnosti to,
kakve razlike postoje u obrazovnoj, ekonomsko-socijalnoj ili
profesionalnoj strukturi stanovništva pojedinih narodnosti. Su­
kobi će se ublažavati ukoliko se pomenute razlike smanjuju,
odnosno ukoliko međusobne veze između pojedinih nacional­
nosti postaju tešnje (porast broja mešovitih brakova, zajedni­
čki život pripadnika pojedinih nacionalnosti u urbanizovanim
sredinama, međusobno upoznavanje u pogledu jezika i drugo).
Ako su razlike jednom konstatovane, onda se postavlja pita­
nje, u kojoj su meri uočene razlike uslovljene pripadnošću
narodnosti (odnosno različitošću kulture, mentaliteta i drugih
elemenata koji su stvorili nacionalnosti), a u kojoj meri posle-
dica delovanja drugih faktora (ekonomskih i socijalnih razlika
itd.). Verovatno je opravdana hipoteza da pripadnost narodno­
sti (ili uopšte etničkoj grupi) uslovljava demografski razvitak
samo u onoj meri u kojoj i svako drugo socijalno obeležje i
da će se razlike u demografskim karakteristikama ublažavati,
ako dođe do ujednačavanja u pogledu ekonomsko-socijalnih
uslova«.
b) U našoj zemlji već je nekoliko decenija u toku proces
opadanja smrtnosti. Još pre tri decenije razlike po područjima
bile su velike. Međutim, danas su one veoma mnogo smanje­
ne, a opadanje smrtnosti bilo je najznačajnije na slabije razvi­
jenim područjima. Izjednačavanje nivoa mortaliteta — sem
kod odojčađi i male dece — u punom je toku i stanovništvo
svih područja sve više se približava nivou niskog mortaliteta.
Pomenuti proces treba sagledavati i za stanovništvo različitih
nacionalnosti na određenom području, odnosno kod istih nacio­
nalnosti na različitim područjima. Tako ćemo uočiti da li či­
nioci mortaliteta deluju više-manje slično, odnosno da li se
razlike u delovanju pomenutih činilaca sve više smanjuju. Kod
smrtnosti odojčadi i male dece takođe se ispoljava tendencija
opadanja, ali su razlike — kako po područjima tako i kod
različitih nacionalnosti — ostale još na višem nivou. Svakako
je značajno da se ispitaju uzroci pomenutih procesa i razlika,
takođe sa gledišta pripadnosti nacionalnosti.
c) Slični razlozi postoje i za ispitivanje razlika i u drugim
pojavama kod stanovništva različitih nacionalnosti, npr. ferti­
litet, migracija, nupcijaltet, divorcijalitet, aktiviranje ženskog
stanovništva, kvalifikaciona i obrazovna struktura itd. Pome­
nute analize će pokazati na koji se način ispoljavaju mere
prosvetne politike (ekspanzija školovanja kod stanovništva
svih nacionalnosti s obzirom na činjenicu što deca svih nacio­
nalnosti imaju nastavu na svome jeziku), zatim politika za­
pošljavanja (veći obuhvat zapošljavanjem žena i kod onih na­
cionalnosti kod kojih je nivo zaposlenosti bio nizak itd.). Tre­
ba nastojati da se utvrdi da li se pomenute razlike smanjuju,
152
koliko pod uticajem mera različitih politika, odnosno potpuno
ravnopravnog tretmana pripadnika svih narodnosti, a koliko
su još prisutni otpori tradicionalizma i konzervatizma kod po­
jedinih nacionalnosti, odnosno otpori određenih sredina, kad
se u realnom životu još javljaju uticaji koji usporavaju sve
brži razvitak odlika stanovništva različitih nacionalnosti u
svim slučajevima.

4. OSVRT NA NEKE KARAKTERISTIKE

STANOVNIŠTVA PO NACIONALNOSTIMA U
JUGOSLAVIJI I SRBIJI
a) Sastav stanovništva Jugoslavije i Srbije
po nacionalnostima
Za Jugoslaviju biće izneti podaci o strukturi stanovništva
po nacionalnostima na osnovu popisa stanovništva iz 1948. i
1971. godine (tabela 1), a za Srbiju na osnovu podataka popisa
stanovništva iz 1971. godine (tabela 2).
Sastav stanovništva Jugoslavije po nacionalnoj pripadno­
sti u razdoblju od 1948. do 1971. godine pretrpeo je izvesne
promene na koje su uticali ovi činioci:
a) prirodno kretanje stanovništva (natalitet i mortalitet);
Tabela 1. — Stanovništvo Jugoslavije prema nacionalnoj pripadnosti po
popisima 1948. i 1971. godine
1948. 1971. Indeks
Nacionalna Broj sta­ Broj sta­ 1971.
pripadnost °/o novnika #/o
novnika 1948.

Ukupno 15 772 098 100,0 20 522 972 100,0 130.1

Pripadnici
naroda SFRJ
Crnogorci 425 703 2,7 508 843 2,5 119,5
Hrvati 3 784 353 24,0 4 526 782 22,1 119,6
Makedonci 810 126 5,1 1 194 784 5,8 145,5
Muslimani1 808 921 5,1 1 729 932 8,4 213,8
Slovenci 1 415 432 9,0 1 678 032 8,2 118,6
Srbi 6 547 117 41,5 8 143 246 39,7 124.5
Pripadnici
narodnosti SFRJ
Albanci 750 431 4,8 1 309 523 6,4 175,5
Bugari 61 140 0,4 58 627 0,3 95,9
Cesi 39 015 0,2 24 620 0,1 63,1
Italijani2 79 575 0,5 21 791 0,1 27,4
Mađari 496 492 3,2 477 374 2,3 96,1
Uumuni 64 095 0,4 58 570 0,3 91,4
Rusini3 37 140 0,2 24 640 0,1 103,5
Slovaci 83 626 0,5 83 656 0,4 100,0
Turoi4 97 954 0,6 127 920 0,6 1'30,6

153
Pripadnici ostalih
narodnosti i etničkih
grupa
Austrijanci5 852 0,0
Grci® 1564 0,0
Jevreji® 4 811 0,0
Nemci 55 337 0,4 12 785 0,1 23,1
Poljaci® 3 033 0,0
Romi — Cigani 72 736 0,5 78 485 0.4 107,9
Rusi 20 069 0,1 7 427 0,0 37,0
Ukrajinci3 ...... 13 972 0,1
Vlasi 102 953 0,7 21990 0,1 21,3
Ostali 19 883 0,1 21722 0,1 109,9
Nisu se nacionalno
izjasnili
Nisu se uopšte
izjasnili 32 774 0,2
Izjasnili se kao
Jugosloveni _ _ 273 077 1,3
Izjasnili se u smislu
regionalne pripadnosti _ _ 15 002 0,1 _
Nepoznato — — 67138 0,3 —
Izvor: »Statistički bilten« broj 727, SZS, Beograd, 1972, i Aneks iz
pamenutog biltena.
Napomena:
1 U rezultatima popisa 1948. iskazani kao »Muslimani neopre-
deljeni«.
* Na osnovu Londonskog memoranduma o STT od 1953. godine
došlo je, po pravu opcije, do iseljenja znatnog broja pripadnika ita-
lijanske narodnosti u Italiju.
3 Po popisu 1948. godine Rusini i Ukrajinci su iskazivani zajedno.
Kod računanja indeksa i za 1971. godinu sabran je podatak za obe
4 U popisu od 1953. godine broj pripadnika turske nacionalnosti
je bio 259 535. Do ovakvih znatnih razlika u popisima došlo je zbog
različitih izjava prilikom popisa, jer se 1948. godine jedan deo Tu­
raka izjašnjavao za Muslimane i Albance, a tek 1953. godine za Turke.
Posle 1953. godine dobrovoljno su se iseljavali pripadnici turske na­
cionalnosti u Tursku.
5 U popisu od 1948. godine uključeni su i »ostali«.

b) imigracija i emigracija iz zemlje;

c) zavisnost od subjektivnih kriterij uma za obeležje o na­
cionalnoj pripadnosti (građani daju odgovor na pitanje o na­
cionalnosti na osnovu svog ubeđenja);
d) od ukupnog broja brakova na mešovite brakove otpada
11 do 12%. Deca iz tih brakova izjašnjavaju se za nacionalnu
pripadnost oca ili majke (za decu do 14 godina odgovor daju
roditelji), ili se uopšte ne izjašnjavaju;
e) potomci lica koja se preseljavaju, ukoliko je u pitanju
seoba na drugo homogeno etničko područje — često pohvata­
ju nacionalnu pripadnost tog drugog područja;
154
 f) u 1971. godini l,9°/o stanovništva Jugoslavije nije se
nacionalno opredelilo (tj. 387.991 stanovnik). Kod lica koja su
dala odgovor »Jugosloven« znatan deo, verovatno, otpada na
decu iz mešovitdh brakova.
Tek detaljna analiza svih pomenutih činilaca, ali i rezul­
tata popisa od 1953. i 1961. godine, koji u tabeli 1 nisu uneti,9
doprinela bi objašnjenju nastalih promena u sastavu po nacio­
nalnoj pripadnosti. Nema sumnje da su osnovni razlozi pro­
mena u kretanju obe komponente prirodnog priraštaja (opšta
stopa nataliteta i opšta stopa smrtnosti). Vrlo visok porast
stanovništva kod Muslimana i Albanaca je, pre svega, po-
sledica vrlo visokog odnosa nataliteta gotovo u čita­
vom periodu. Tek poslednje godine zapažena je kod Muslima­
na nešto veća, a kod Albanaca nešto slabija tendencija opa-

Zivorođenih na 1000 Umrli na 1000

stanovnika stanovnika
1953. 1961. 1970/71. 1953. 1961. 1970/71.

Ukupno 28,8 22,8 17,7 12,4 9,0 8,9

Crnogorci 33,3 28,1 21,1 10,6 7,1 7,3
Hrvati2 25,4 21,1 15,6 12,8 9,2 9,8
Makedonci 34,6 23,8 18,3 12,1 7,6 7,0
Muslimani 43,6 38,5 23,7 17,5 10,3 6,2
Slovenci 22,7 18,1 15,6 10,0 8,9 10,5
Srbi 28,0 19,3 15,1 11.2 8,2 8,7
Albanci 47,5 45,3 38,4 25,2 14,0 9,4
Bugari 26,9 20,8 16,5 8,8 8,3 8,6
Mađari 19,7 15,2 11,4 11,9 10,9 13,0
Rumuni 18,1 14,8 11,4 17,8 14,5 14,6
Slovenci 23,1 17,3 13,1 14,6 10,4 11,6

Napomena:
1 Sve stope su izračunate na osnovu vitalne statistike o broju
živorođenih i umrlih po nacionalnosti i na osnovu podataka popisa
stanovništva Jugoslavije o sastavu stanovništva po nacionalnosti u
odgovarajućim godinama.
2 Hrvati, Srbi, Slovenci i Bugari imaju danas niske, a Mađari,
Rumuni i Slovaci vrlo niske stope nataliteta. Zatim, Crnogorci i Ma­
kedonci imaju srednje, Muslimani srednje visok natalitet, a Albanci
vrlo visok natalitet. Kod stanovništva svih narodnosti došla je do
izražaja tendencija opadanja nataliteta. Mortalitet je vrlo brzo opadao
kod Muslimana i Albanaca, opšta smrtnost počinje da raste usled de­
mografskog procesa starenja — naime, u ukupnom stanovništvu je
veći procenat starog stanovništva, itd.*

* Rezultati za ova dva popisa (sastav po nacionalnoj pripadnosti)

objavljeni su u knjigama popisa (kod oba popisa knjiga 1).

155
danja stope nataliteta,10 dok je opšta smrtnost (usled opadanja
smrtnosti po starosti i usled mlade starosne strukture) kon­
stantno opadala. Pomenuti zaključak u nešto manjoj meri važi
i za Makedonce, ali treba reći da je pad nataliteta bio brži i
da je u znatnoj meri došao do izražaja d, uticaj emigracije.
Kod Crnogoraca bi porast na osnovu prirodnog priraštaja bio
veći od prošeka za Jugoslaviju da nije 1971. godine bilo većeg
uticaj a, koji potiče iz karaktera izjave, što se može videti iz
podataka za Crnu Goru (na relaciji Cmogorci-Srbi). I kod Mu­
slimana je 1948. godine, verovatno, jedan od odgovara bio za
drugu nacionalnost (Srbi, Hrvati). Kod Hrvata, Slovenaca i
Srba prirodni priraštaj je bio ispod prošeka za ćelu zemlju.
Mađari, Rumuni, Rusini i Slovaci imali su nizak prirodni pri­
raštaj. Pored toga je na smrtnost u velikoj meri uticala sta­
rosna struktura koja je bila karakteristična po odmaklom de­
mografskom procesu starenja (porast udela starih lica u ukup­
nom stanovništvu). Pomenute konstatacije posebno važe za
Čehe. Međutim, kod svih naroda i narodnosti postojao je uti­
caj migracije, što se osobito može reći za Italijane i Turke
(videti napomene 2. i 4. uz tabelu 1), a donekle i za Bugare,
koji su imali prirodni priraštaj na nivou prošeka za Jugoslavi­
ju, ali je njihov ukupan broj bio 1971. godine nešto niži nego
1948. godine. Kad je reč o pripadnicima ostalih nacionalnosti
i etničkih grupa, emigracija je imala najveći uticaj kod Ne-
maca (pored toga i starosna struktura) i Rusa. Kod Vlaha
pak samo u 1948. godini se veći broj deklarisao na pitanje o
narodnosti za »Vlahe«, dok se u narednim popisima (1953,
1961. i 1971. godine) deklarisao za »Srbe« (ovo se vidi, kad
se podaci analiziraju po manjim jedinicama). Međutim, prema
podacima po maternjem jeziku, oni su odgovorili »vlaški ma-
ternji jezik«. Prema tome, sa gledišta analize etničkog sastava
stanovništva korisno je da se upoređuju distribucije po narod­
nosti i po maternjem jeziku.
Uticaj i koji su pomenuti pod d) e) teško se mogu analizi­
rati samo na osnovu podataka popisa. Naša je pretpostavka
da uticaj asimilacionih procesa (navedeno pod d) nije bio od
većeg značaja.
Narodnosti sa ispod 5.000 stanovnika u SR Srbiji nisu
unete u tabelu 2.
b) Mortalitet stanovništva opada kod svih starosti, a ra­
zlike između pojedinih narodnosti brzo se smanjuju. Jedino
su se kod najmlađe starosne grupe zadržale veće razlike. Na
razvijenim područjima, kod nekih starosnih grupa, mortalitet
muškog stanovništva već se nalazi na višem nivou od smrtno­
sti kod istih starosnih grupa na slabije razvijenim područjima.
U tabeli 3. su, ilustracije radi, dati određeni podaci.
10 Stope1 nataliteta i mortaliteta bile su po nacionalnoj pripad­
nosti sledeće:

156
 Tabela 2. — Stanovništvo SR Srbije po nacionalnoj pripadnosti 1971. godine
_______SR Srbija____________________

1
3
•g
s

§
s
1

§
1
Broj

rt £
8
Broj Broj

m
1 •r-,
0

loicewH o* £ g D > fc ŠJ2

Izjasnili se u smislu
regionalne pripadnosti 10 409 0,1 4 895 0,1 259 0,0 5 255
Nepoznato ______________ 30 274_______ 04 ________ 22 338________ 04_________1_595________ 01________ 6 341

157
Izvor: »Statistički bilten« broj 727, SZS, Beograd, 1972, i Aneks uz pomenuti bilten
Tabela 3. — Specifične stope m ortaliteta prema starosti i nacionalnosti,
1953. i 1970/71. godine

Nacionalna Broj umrlih na 1 000 stanovnika

GoJüu
pripadnost Ukupno 0—4 10—14 25—44 45—64

a) Muški 1953. 12,9 37,3 1,2 3,3 9,4

Ukupno 1970/71. 9,4 13,6 0,6 2,7 7,3

Narodi SFRJ
Crnogorci 1953. 10,6 27,3 1.4 2,8 7,7
1970/71. 7,3 9,2 0,7 1,9 5,5
Hrvati 1953. 13,2 36,1 1,2 3,2 9,5
SttSSŽS 1970/71. 10,6 10,0 0,4 3,1 8,9
Makedonci 1953. 12,2 37,1 1,2 2,6 7,1
1970/71. 7,0 11,4 0,5 1,7 5,2
Muslimani 1953. 18,4 60,2 1,9 4,8 14,3
1970/71. 7,0 19,2 0,6 2,4 5,7
Slovenci 1953. 10,8 17,2 0,7 3,3 8,8
1970/71. 11,8 6,4 0,5 3,9 9,9
Srbi 1953. 11,4 30,7 1,1 3,2 9,4
1970/71. 9,3 10,2 0,6 2,6 6,6

Narodnosti SFRJ
Albanci 1953. 23,1 85,7 2,6 5,3 12,7
1970/71. 9,2 27,3 0,7 1,9 6,2
Bugari 1953. 9,5 22,6 2,1 6,7
1970/71. 9,7 11,5 bis 1,9 6,0
Mađari 1953 12,5 26,9 0,9 2,9 7,6
1970/71. 14,0 8,0 0,7 3,1 9,1
Rumuni 1953. 17,8 33,8 4,1 8,2
1970/71. 15,3 18,1 1,0 2,2 7,0
Rusini 1953. 12,9 32,1 4,6 7,7
1970/71. 13,3 7,4 3,0 7,0
Slovaci 1953. 15,9 40,6 3,2 10,7
1970/71. 12,9 11,0 0,6 (4,0) 7,5

b) Ženski 1953. 12,1 34,7 1,0 3,2 6,9

Ukupno 1970/71. 8,3 12,8 0,4 1,5 4,0

Narodi SFRJ
Crnogorci 1953. 10,6 27,2 0,8 3,5 7,0
1970/71. 7,3 9,8 0,2 (0,1) 4,2
Hrvati 1953. 11,5 31,8 0,8 2,5 5,8
1970/71. 9,0 8,6 0,3 1,4 4,1
Makedonci 1953. 11,9 33,2 0,8 3,5 7,0
1970/71. 6,1 11,9 0,3 1,0 3,1
Muslimani 1953. 16,6 58,0 1,6 5,5 10,8
1970/71. 5,9 16,4 0,5 (0,2) 4,3
Slovenci 1953. 9,2 13,0 0,5 1,8 5,0
1970/71. 9,4 5,8 0,4 1,5 4,2
Srbi 1953. 11,0 28,4 0,8 3,2 7,3
1970/71. 8,3 8,8 0,4 1,4 4,1

158
Narodnosti SFRJ
Albanci 1953. 27,4 91,0 3,2 11,1 14,1
1970/71. 9,6 31,1 0,4 2,3 4,5
Bugari 1953. 8,0 21,5 1,8 5,6
1970/71. 7,6 7,6 (1,4) 0,9 4,1
Mađari 1953. 11,4 21,0 0,8 2,3 5,6
1970/71. 12,0 7,0 0,4 1,4 4.4
Rumuni 1953. 17,8 33,5 3,2 8.4
1970/71. 14,0 10,5 Ofl U 2,5
Rusini 1953. 11,0 29,8 2,8 7,0
1970/71. 10,2 7,9 1,1 3,8
Slovaci 1953. 13,4 30,1 2,3 7,0
1970/71. 10,5 5,3 (i,ö) 1,2 3,5

Napomena: Izračunato na osnovu podataka vitalne statistike o distri­

buciji broja umrlih prema starosti, polu i narodnosti, i popisa
stanovništva o distribuciji ukupnog stanovništva po starosti, polu
i nacionalnoj pripadnosti.
Ako su stavljene tri tačke (...), onda u pomenutoj kalen­
darskoj godini nije bilo smrtnog slučaja u odgovarajućoj sta­
rosnoj grupi. Ako je podatak dat u zagradi, smatra se da po­
dataka nije statistički signifikantan. Trebalo bi posmatrati više
godina. Ovo važi i za slučajeve sa tri tačke.
Specifične stope su date u tabeli 3 samo za neke grupe
starosti, jer i te grupe veoma dobro reprezentuju učestalost umi­
ranja. Slične su tendencije, naime, i u susednim grupama starosti.
Optša stopa smrtnosti nije pokazatelj intenziteta umira­
nja, pošto zavisi od starosne strukture stanovništva. Specifične
stope umiranja po starosti, pak, veoma dobro ilustruju uče­
stalost umiranja, a njihovo računanje u različitim vremenskim
periodima ukazuju na promene koje su se ispoljile u prošlom
periodu. Kao što vidimo iz podataka tabele 3, u posmatranom
periodu je došlo do značajnog opadanja smrtnosti, ali i do
smanjenja razlika od stanovništva jedne do stanovništva druge
narodnosti.
c) Koje su promene nastale u broju lica sa školom višom
od osnovne po nacionalnoj pripadnosti u Jugoslaviji, prikazano
je u tabeli 4.
Samo za deset godina ukupan broj lica koja raspolažu
školom za kvalifikovane radnike, gimnazijom, srednjom stru­
čnom školom ili fakultetom gotovo je udvostručen (podaci za
ćelu zemlju). Broj lica sa višom školom je pak utrostručen.
Kada se analiziraju podaci o broju lica sa pomenutim vrstama
školske spreme prema nacionalnoj pripadnosti, vidi se da je
broj školovanih lica najbrže rastao kod onih nacionalnosti
kod kojih je ranije bio veoma nizak (Muslimani, Makedonci,
Albanci). Kod ostalih nacionalnosti proces obrazovanja — po-
smatran sa dinamičkog aspekta i upoređujući ga sa jugoslo-
venskim prošekom — išao je dosta ravnomerno.
Demografska istraživanja razvitka stanovništva prema na­
cionalnoj pripadnosti u Jugoslaviji pokazala su da su razlike
159
160
 n i Mi s§* n i ni n i

CD « CO CO f ©

SSS U S sli lsi *15 §s!

gii us hs n i m n t k« II
fl
sss sss”
aui^-> ssi
~*m\a sss sgs gaf
«■»*•-< c o « c 4 c~ to •-< A
sss
^ t-n m n
as

es
143.3
101,0

179.2
131,3
135,1

h§^ SS
622
116

375

620
160

794
397

423

001
774

COM 8^
W>
0>*°

^ 3 uep ^D- 3'ö

to t- *0
^ 3 ^to * 3• 'd jc ojr d 3'd C^O ^3'S
CD f *0 CD i> 'S T3 M
®ä d S ac 235 225 225 225 225
raspolagalo rezultatima.
Narodnosti SFRJ'

1 S i •3
i 5*
os
to |
i i § 1 W

161
u demografskim karakteristikama nacionalnosti neosporno re­
zultat dugogodišnjeg razvitka stanovništva. Isto tako one su
rezultat socijalno-ekonomskog razvoja u prošlosti, zatim po­
stignutog stepena razvoja na području gde pripadnici nacional­
nosti žive, stepena kulturnog i obrazovnog nivoa, itd. Kod
mnogih demografskih karakteristika nacionalnosti već postoji
tendencija smanjivanja razlika, dok su kod nekih drugih ra­
zlike ostale naglašene. Može se prihvatiti zaključak — ovo
važi i za grupe stanovništva koje se diferenciraju po drugim
karakteristikama — da je delovanje bioloških faktora na de­
mografske procese slično i da se može menjati u veoma dugo­
ročnim razdobljima, dok je delovanje sredine (pod ovim se
podrazumeva delovanje socijalno-ekonomskih, socijalno-kul-
tumih itd. činilaca) osnovno za razlike u demografskim oso­
binama. Potvrda ovog zaključka nalazi se, između ostalog, i
u tome što se promene dešavaju često i u veoma kratkim
razdobljima. Ravnopravan položaj nacionalnosti u Jugoslaviji
doprineće da se ostvare povoljni opšti ciljevi u pogledu demo­
grafskog razvitka svih nacionalnosti, na primer, smanjenje
smrtnosti uopšte na najniži mogući nivo (posebno smrtnost
odojčadi), eliminisanje nepotrebnog morbiditeta, svesno rodi­
telj stvo, podizanje obrazovne strukture stanovništva na što viši
nivo, shodno mogućnostima, pomoć ženi da može učestvovati
kako u privrednom i društvenom životu tako i u reprodukciji
stanovništva, puna zaposlenost, smanjenje ekonomske emi­
gracije itd.
Kratak osvrt na sastav stanovništva po nacionalnoj pri­
padnosti, na smrtnost i na obrazovnu strukturu stanovništva,
takođe po nacionalnoj pripadnosti, dat je samo radi ilustracije,
kako bi se ukazalo na značaj i korisnost demografskih analiza
po nacionalnoj pripadnosti. Pomenute su analize neophodne
osobito za zemlje koje imaju višenacionalnu strukturu stanov­
ništva. Redovna statistička služba trebalo bi da pruži potrebne
podatke za demografska proučavanja, ali bi takođe trebalo
imati u vidu da se neki specifični problemi moraju proučavati
i u »dubinskim« demografskim anketama, što znači da bi u
odgovarajuće upitnike trebalo uključiti pitanje o nacionalnoj
pripadnosti.

162
DISKUSIJA
 DANICA MILIC

ULOGA EKONOMSKOG FAKTORA

U FORMIRANJU SRPSKE NACIJE

Ovaj prilog diskusiji odnosi se na pretpostavke za formi­

ranje srpske nacije s obzirom na ekonomski faktor. Istraživa­
njem sam došla do onih karakteristika koje su neposredno
vezane za razvoj novog društva.
U ovom toku razvoja uočavamo tri etape, i o svakoj od
njih iznete su posebne karakteristike.
Za razliku od drugih evropskih zemalja u kojima su se
novi društveni i privredni oblici, koji su označavali i nov
kapitalistički sistem razvijali u krilu feudalnog društva — u
balkanskim zemljama njegovi su nosioci bili pripadnici drugog
naroda, u odnosu na ostale mase stanovništva. Tu su se ele­
menti socijalnih razlika preplitali s elementima nacionalnih,
što je davalo i pečat čitavom periodu oslobodilačkih borbi u
kojima su isticana dva cilja: nacionalno i socijalno ekonomsko
oslobođenje.
Ova specifična situacija rađala je i niz drugih suprotnosti
koje su, kada je reč o privrednom životu i pojavama u njemu,
takođe bile složene. Nalazeći se po svom geografskom položaju
upravo na mestu preko koga su i ranije prelazile komunika­
tivne spojnice Istoka i Zapada, beogradski pašaluk se, sticajem
takvih okolnosti, uklapao u stanje koje je u poslednjim dece­
nij ama XVIII veka odlikovalo odnose između Austrije i
Turske.
Postepeno, i u skladu sa razvojem svojih privrednih snaga
istupajući prvenstveno kao izvoznik stoke, tada veoma tražene
robe na evropskom tržištu, srpski trgovci su u okvirima
Turske, odnosno koristeći prava i povlastice iz austro-turskih
ugovora postali stalni učesnici u ovom prometu. Ovaj uprošće-
165
ni prikaz, u stvari, odražava promene koje su se tada odi­
gravale.
Uporedo sa jačanjem spoljnog tržišta teklo je i formiranje
unutrašnjih odnosa, kao rezultat razbijanja okvira naturalne
privrede, što je bilo neobično sporo i povezano sa nizom te­
škoća. Istovremeno olakšan razvojem privrednog života, uspon
trgovine bio je usporavan nizom administrativnih mera, bilo
sa austrijske ili turske strane, a kasnije i unutrašnjim smet­
njama koje je porađao monopol najbogatijeg sloja trgovaca.
S obzirom na dažbine koje su teretile seljake, protivrečno-
sti su bile u tome što su ove mere posredno uticale i na
razvoj robno-novčanih odnosa kao izvora prihoda seljaku ko­
jim je mogao da reguliše svoje dažbine. Pored stoke i njenih
proizvoda kao osnovne izvozne robe, iz beogradskog pašaluka
izvožene su već tada i druge sirovine. Uvoznu robu, pored
soli i žitarica, sačinjavali su, u izvesnoj meri, i zanatski i
industrijski proizvodi.
Glavni nosioci ove gradske trgovine bili su oličeni u po­
javi specifično formiranog tipa orijentalnog trgovca, Grka,
Cincarina, Jevrejina, Turčina. Nosioci izvozne trgovine bili su
uglavnom Srbi. Akumulacija iz ove trgovine ostaje njima, kao
što akumulacija iz gradske trgovine ostaje prvima. Centar iz­
vozne trgovine postalo je selo, a njeni nosioci doskorašnji sa-
moodgajivači stoke. To je bio sadržaj novih promena, čime
je trgovina stokom postala, i ako ne isključiv, ali svakako naj­
važniji način afirmacije srpske trgovine, a time i privrede na
inostranom tržištu.
U ovoj početnoj etapi novog srpskog društva osnovne su
oznake, pored pojave sloja seoskih trgovaca, njihovo imovin­
sko diferenciranje i njihove težnje ka slobodi trgovanja i
traženje nesmetanih puteve u vreme kada je sve bilo poveza­
no sa nizom dozvola i dažbina koje su uslovljavale njihovo
dobijanje, sa pravno-imovinskom nesigumošću koja je svakim
danom sve više jačala kao i težnjom za formiranjem sopstve-
nog zemljišnog poseda kao osnove za dalji razvoj i jačanje
privredne delatnosti, u ovome slučaju poljoprivrede stočar­
stva. Ekonomska zaostalost, nizak stepen razvoja gradske pri­
vrede, u to vreme, su vodile posebnoj vrsti razvoja kapitaliz­
ma na selu. Nju je uočio i Marks govoreći o slučaju razvoja
ovčarstva u Engleskoj. Prema tome, posebna varijanta eko­
nomskih i društvenih odnosa bila je polazna osnova za dalji
razvoj u beogradskom pašaluku na prelazu XVIII u XIX vek.
Pored ostaloga i nacionalne svesti i srpske nacije. Kada je reč
o istorijskoj pojavi prvog srpskog ustanka, treba ukazati da
su se upravo u tome razdoblju stvarali dalji uslovi za razvoj
prve etape u procesu formiranja ovog društva,vodeći računa
o dvojakim uzrocima. Onima koji su poticali iz unutrašnjeg
života društveno-političkog razvoja, ugroženog većom eksplo­
166
 atacijom početkom XIX veka, koja je produbljavala već posto­
jeću nacionalnu protivrečnost u složenim odnosima beograd­
skog pašaluka. I drugo, politički uzroci koji su bili okvir u
kome se odvijao ustanak u jednoj provinciji sa posebnim gra­
ničnim položajem u turskoj imperiji, o čemu je bilo više reči
u drugim prilozima. Okviri stvoreni pobedama u prvom ustan­
ku i mnogim njegovim tekovinama bili su vrlo povoljni za
privredni razvitak koji je, istovremeno, bio i otežan realnim
istorijskim uslovima ustanka u kojima je samo pet godina bilo
relativno mirnijih.
Uprkos svemu, ekonomski potencijal Srbije došao je u
tim godinama do većeg izražaja, iako su efekti ekonomskog
razvoja dopunjavani i rezultatima mera vanekonomske prinu­
de: trgovačka akumulacija kapitala dopunjavana je prikuplja­
njem i grabljenjem imovine turskih vlasnika, što se sve
gomilalo u rakama velikaša. Stočarstvo je i dalje kao privredna
grana pružalo najširu osnovu za trgovinu, ali je posredno
uticalo na društvene promene, budući da su njegovi nosioci
bili u isto vreme i nosioci društvenog progresa svoga doba.
Ustanak je ukinuo neke od razlika koje su postojale na rela­
ciji selo-grad, seoski i gradski trgovac, a situacija se rešavala
u korist sela, koje je počelo da osvaja grad infiltracijom novih
snaga sa sela. Veliki broj doskorašnjih samo seoskih trgovaca
postao je i deo starešinskog kadra u ustanku zadržavajući svo­
je ranije zanimanje kao osnovno, i tada i kasnije. Trgovina
kao zanimanje postala je masovna pojava, iako su se nejedna­
kosti unutar ovog sloja i dalje ispoljavale.
Pored svih zajedničkih odlika koje su uočene u analizi
specifičnosti pojava u privredi i društvu, u beogradskom paša-
luku u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka, kao za­
jednički imenitelj izbija fenomen pripadnosti srpskom narodu,
koji se vremenom još više istakao posle uspeha ustanka, jer
je polarizacija na narod koji je u svemu bio potisnut, a po­
sebno u privrednom pogledu, i na onaj drugi narod koji je
uživao privilegije — i dalje vršena, ali sada u obrnutom sme-
ru. O tome svedoče i odgovarajući zakonski akti i naredbe
ustaničkog perioda, koji su još više doprineli učvršćivanju
snage i značaju funkcije nosilaca ovog sloja.
Ovde treba da se ukaže na još jednu pojavu koja je bila
povezana sa pripadnošću određenom narodu, a bila je od veli­
kog značaja i pre, a i tokom ustanka. Reč je o privrednoj
saradnji, pre svega trgovaca Srba iz susednih oblasti Austrije
i Ugarske, koji su na razne načine pomagali uspon i razvoj
trgovaca u beogradskom pašaluku.naj češće posredovanjem i
plasiranjem njihove robe na dalja evropska tržišta i stalnim
uvlačenjem u trgovinu sve novih i novih ljudi.
Sto se karakteristika ovog trgovačkog sloja iz susednih
oblasti Austrije i Ugarske tiče, oni su u svemu već bili izra­
167
ženi kao posebna društvena grupa koja je, u celini uzev, iako
sa pojedinačnim razlikama, raspolagala već značajnom aku­
mulacijom trgovačkog kapitala, zauzimala odgovarajuće pozi­
cije u društvu i preduzimala akcije koje su svedočile o for­
miranoj svesti klase, i nacije.
O delatnosti već ranije formiranih srpskih trgovačkih
kompanija, čija je polazna tačka za udruživanje bila na naci­
onalnoj osnovi, ima poznatih podataka pa je to potrebno imati
u vidu ako se govori o uticaju na razvoj trgovačkog sloja u
susednoj Srbiji i formiranju njegove svesti kod srpskih trgo­
vaca, tj .na formiranje njihovih težnji da se uzdignu i steknu
svoj društveni položaj i značaj.
U okviru pitanja koja se mogu postaviti u ovoj prvoj
etapi razvoja srpske države i društva je i pojava i ocena zna­
čaja zajedničke teritorije, u našem slučaju beogradskog paša-
luka, koji je predstavljao po razmerama dosta malu ali ipak
jedinstvenu i povezanu celinu. U ovim okvirima razvijali su
se dalji i složeniji privredni oblici, koji su nužno vodili kohe­
ziji tog stanovništva upućenog, u raznim slučajevima društve­
ne podele rada, jedne na druge.
Drugo, reakcija na depresivni period srpskog ustanka
1813. i 1815. bila je upravo u tome što je narodni razvitak
doveo do bujanja privrednog života, do razgranjavanja novih
privrednih grana, umnožavanja nosilaca privrednog života, di­
ferenciranja unutar ovoga sloja uglavnom na osnovu imovin­
skih razlika. Tok političkog života ove društvene zajednice,
obuhvaćene okvirima vazalne kneževine Srbije, umnogome se
poklapa sa tokom privrednog razvoja, njihove su se manife­
stacije preplitale, uzajamno uticale i podsticale. Ovde je na­
ročitu ulogu odigrala primena fermana iz 1830—1833, stva­
ranje slobodnog sitnosopstveničkog seoskog poseda sa kojim
uporedo teče i pokret zagrađivanja i zahvatanja zemlje.
Međutim, valja istaći i to da je veliki broj zahteva nove
države, uperen prema seljaku i drugom stanovništvu, nepo­
voljno odjekivao, jer su imovinske mogućnosti ovih bile u ne­
skladu sa velikim zahtevima za dažbinama. Ojačale su i težnje
za slobodnom privrednom aktivnošću, trgovinom, koje su bile
ograničavane specijalnim režimom, koje je ove slobode kočio
u interesu privrednog monopola jedne manje grupe, sa Kne­
zom kao glavnim eksponentom centralističkih težnji na čelu,
i u državnoj i u privrednoj politici.
Ostvareni stepen unutrašnje samouprave bez obzira na
sizerenske okvire, koji su se odražavali još nekoliko decenija,
bio je dovoljan da se razbukti privredna aktivnost u ranije
postavljenim oblastima. Ovde se, pored promene u agraru, u
prvom redu misli na promenjen stil života i rada koji u uslo-
vima prelaska sa nomadskog na ustaljeni način života ima sa­
168
 svim druge perspektive. Sada se pažnja posvećuje obradi i
kultivisanju zemljišta, uvođenju novih vrsta u gajenju poljo­
privrednih kultura i u stočarstvu. Otpočinje i sistematska eks­
ploatacija rudnog blaga, razvoj zanata u novim evropskim
gradovima.
Za trgovinu kao privrednu granu bili su, u ovom periodu,
stvoreni bolji uslovi nego ranije, i tokom godina oni su se
još više poboljšavali. Nasuprot nužnom zakonu razvitka tržišta,,
na kome 6U delovali stihijski zakoni privrednog razvitka, kon­
kurencije, delovale su kao protivteže i mere koje Knez, da
bi ukrotio ove zakone nasilno sprovodio. Ishod je bio u Kne­
ževu korist, tj. u njegovom obezbeđivanju monopola na tržištu
stoke i soli kao dveju najvažnijih grana. Borba između tih
dveju sila, slobodnog tržišta i monopolizma Kneza, ometala
je brzinu i tok razvoja ovog početnog stadijuma trgovačkog
kapitala. Pa ipak, iako dovoljno snažan da da pečat jednom
periodu privrednog razvoja, ovaj knežev monopolizam nije bio
u stanju da onemogući tendencije u konkurenciji i nužni pro­
ces kapitalističkog razvoja sa manjim ili većim oscilacijama,
koji je nadživeo i ličnost i vreme delovanja i kneževu moć.
Otuda u trgovini Srbije u periodu do 1838. odsustvo slobode,
trgovine koja se posle Ustava ipak razvijala kao slobodna
označavajući početak liberalizma u trgovini Srbije XIX veka.
Broj učesnika u prometu ogromno je narastao. To je bilo za­
nimanje kome se odao svako pa i sa malo početnog kapitala
u džepu, bez obzira na drugo zanimanje i društveni položaj.
U redovima trgovaca se pored seljaka-stočara, kneza i velika­
ša susretao i pop i učitelj i činovnik.
Knez je, prema učešću stranih trgovaca, zauzeo poseban
stav koji je obeležio merama zaštite domaćeg trgovca i doma­
ćeg tržišta, računajući pre svega na sopstvene interese. Ovde
se može govoriti o nacionalnom obeležju privredne politike.
Kada je reČ o povezivanju unutrašnjeg tržišta, o njegovoj
otvorenosti i pristupačnosti svima, dolazile su do izražaja i
primese feudalnog shvatanja i postupka koje su se ispoljavale
u zabrani trgovanja i istupanja na nekom trgu, u određivanju
užih okvira od onih koje bi ovaj posao morao da ima. Ovaj
se period odlikovao i konsolidacijom unutrašnjeg tržišta, nje­
govom organizovanošću, iako se baš na njemu žestoko razbuk­
tavala vatra u borbi za prestiž na relaciji selo — grad. Razlike
su se uvećavale dobijajući, kasnije, i političko obeležje. Glavni
oblici u kojima je živelo ovo unutrašnje tržište, pored grad­
ske trgovine u čaršiji, trgovine određenim pazarnim danima,
je i ustaljivanje sve bolje organizovane trgovine, u određenim
periodima i na određenim mestima, poznatim kao »panađur«
(vašar). U odnosu na povezivanje raznih privrednih regiona,
za stvaranje jedinstvenog tržišta najviše značaja imala je
trgovina na vašarima, koji su svojom mrežom po određenom
169
redosledu obuhvatali ćelu zemlju. Zakonom iz 1839. regulisano
je sve u vezi sa njima. Već u XVIII veku izbio je po svome
značaju među najvažnije panađure na Balkanu onaj u Va-
ljevu. Posle uredbe iz 1838, kojom je propisana i usmerena
aktivnost ovih tržišta, oni su bili više okrenuti prema unu­
trašnjem nego spoljnom tržištu postajući sve manje stecište
stranih trgovaca. Ovde je opet došla do izražaja težnja da se
zaštiti razvoj domaćeg zanatlijskog staleža, koje je otpočeo
razvoj u uslovima jake konkurencije inostranih zanatlija, a
još više trgovaca industrijskom robom.
Naj pozitivni ja uloga panađura posle nove organizacije i
sređivanja prilika na ovome tržištu bila je u oživljavanju
prometa među nahijama, a kasnije okruzima. Na panađure su
ljudi dolazili uprkos slabim komunikacijama udaljenosti i
svakakvim teškoćama. Panađuri su tokom XIX veka gubili
svoj značaj u obrnutoj srazmeri sa jačanjem gradskog tržišta
i ustaljenim načinom trgovanja, tako da su kao relikti često
ostajali manje-više simbolično prilikom crkvenih slava. Jedan
se broj i dalje održavao sve do naših dana, ali zbog čisto
komercijalnih razloga.
Nesumnjivo je trgovina više od ostalih privrednih grana
bila uslovljena dobrim komunikacijama, čiji je razvoj još du­
go vremena ozbiljno zaostajao za potrebama. Pa ipak, i ovde
je nešto učinjeno s obzirom na aktiviranju vodenih puteva,
tokom ovog perioda, prosecanju novih, podizanju mostova i
sličnih objekata. I jednom sagrađene komunikacije i uspo­
stavljen stalan trgovački kasnije i poštanski saobraćaj, i te
kako je imao značaja i za druge oblike veza među stanovni­
štvom ove inače male kneževine.
Privredni život bio je snažno aktiviran, pre svega u gradu
razvojem zanata, gradske trgovine, kasnije i formiranjem gra­
dova kao administrativno-upravnih centara. Niz ovih gradova
koji su tada ponikli ovo najbolje potvrđuje, mada je bilo i
takvih koji su iščezli, jer kao središte novog nacionalnog živo­
ta nisu igrali nikakvu ulogu. Ovde treba istaći i unutrašnji
život ovih naselja u kojima su se razvijali i prvi oblici orga-
nizovanja prosvete, koja je dala domaće kadrove privredi,
trgovini, kasnije i poljoprivredi i rudarstvu. Potiskivanje sta­
rih snaga čaršije i prodor i suvereno ovladavanje nove bur­
žoazije ispoljilo se u preuzimanju običaja i načina života ra­
nijih uglednih ljudi i uvođenju novih modernih navika, uki­
danju jezika gročkog kao poslovnog. Srbi su sada postali sta-
rešine esnafa, odbornici, kmetovi, dobrotvori, pomažući čla­
novi raznih dobrotvornih akcija i prosvetnih poduhvata, pret­
platnici na novine i knjige. Ne treba posebno isticati da je
među njima najčešće zanimanje bilo trgovac, zanatlija, pa tek
onda činovnik.
170
 U ovoj, kako smo obeležili, drugoj etapi formiranja srpske
nacije i nadalje su značajno uticali došljaci iz susednih oblasti.
Pre svega Srbi-intelektualci, trgovci, zanatlije, nosioci novih
i modernijih shvatanja, znanja i veština. I doseljavanja iz dru­
gih oblasti koje nisu bile u sklopu kneževine bila su stalan
oblik povećanja, populacije, i njihovo brzo srastanje sa po­
stojećom sredinom, ukazuje i na želju za uključivanjem u
nju, na otvorenost te sredine i njenu želju za asimilacijom.
Bile su česte migracije i u okviru same kneževine, koja je,
sa svoje strane, ukazivala na povezanost stanovništva ove te­
ritorije. O velikom udelu ostalih faktora istaknuto je u osta­
lim prilozima u ovoj diskusiji.
Treće, u procesu modernizacije u raznim sferama društve­
nog i privrednog života, koji karakteriše poslednje decenije
XIX veka, od kraja 60-tih godina, glavni je akcenat bio na
modernizaciji, koja je nalazila svoj odraz u privredi. Pored
doslednije primene i izgradnje privremenog zakonodavstva,
osnivanja prve banke, početka kovanja sopstvene monete, pri­
premalo se i za prelazak na nov sistem mera. Deceniju kasnije
usvojen je Zakon o zaštiti domaće industrije; pokušala su da
se osnuju prva domaća akcionarska društva; otpočela je reali­
zacija niza programa u izgradnji železnica, a potom i naoru-
žavanje preko zaključivanja državnih zajmova. Prihvaćena je
internacionalizacija dunavske plovidbe; privlači se u zemlju
strani kapital pod posebnim uslovima; uspostavljene su u ve­
ćem broju spoljno-trgovinske veze sa nizom zemalja što se
upotpunjuje posle Berlinskog kongresa i nizom adekvatnih bi­
lateralnih trgovinskih sporazuma.
Poslovanja u vidu fondova u kojima se manipuliše aku-
mulisanim državnim i privatnim kapitalom trebala su da pre-
vaziđu fazu zelenašenja, koja je i te kako uzela maha u
Srbiji. Organizacija privrede, donošenje raznih mera, priprema
trgovinskih ugovora — vršilo se preko organizovanih akcija
ljudi iz privrede, među kojima je bilo sve više školovanih
sinova u stranim školama. Preplitali su se razni uticaji koji
su pretili da nadjačaju nekadašnji, gotovo isključivi uticaj
Austro-Ugarske Monarhije, pri čemu svakako ne treba zane­
mariti značaj francuske kulture i belgijskog, engleskog pa i
nemačkog kapitala. U tom periodu možda više nego ranije
pojavili su se elementi nacionalne isključivosti, ne samo kada
je reč o odbrani od konkurencije već i u dobij anju koncesija
i položaja. Pojedine beneficije odnosile su se samo na pri­
padnike srpskog naroda.
I ovaj se tok privrednog života nastavio i novi su se
problemi javljali sa prisjedinjavanjem novih teritorija, sa nji­
hovim uključivanjem i priključivanjem već formiranom or­
ganizmu.
171
 Prema iznertom, postoji dakle podudarnost u razvoju srp­
ske nacije i razvoju trgovačkog kapitala, i njegovih nosilaca
što se u iznetim fazama poklapa. Međutim, smatram da je
ovo jedan od izrazitih slučajeva koji ukazuju na posebnost u
istorijskom razvoju srpske nacije XIX veka. Iako je potrebno-
iz navedenih primera izvoditi dalji zaključak da li je privredni
razvoj imao nekog bitnog udela u formiranju srpske nacije,
mislim da bi odgovor morao biti pozitivan. Shvaćena u vre­
menu i prostoru na koji se sve to odnosi. Postoji, naravno, i
shvatanje o tome da je ovaj ekonomski faktor u razvoju srp­
skog dništva bio mnogo slabiji nego što se prikazuje. Takva
su shvatanja, po našem mišljenju, rezultat nepoznavanja kon-
kretno-istorijskih prilika koje .istini za volju, u nas nisu u
svemu dovoljno izučene. Isto tako ne bi vredelo u razvoju
tražiti i neke elemente kojih- u razvoju te specifične situacije
u Srbiji nije ni bilo.

172
 BRANISLAV ĐURĐEV:
NAPOMENE O ODREĐENJU NACIJE
Ovde se ističe da bismo trebali da priđemo izučavanju
nastanka i razvitka srpske nacije sa stanovišta marksizma. Sa
kojeg marksizma? Da li sa posmarksističkog apsolutnosocio-
loškog stanovišta, da li sa izvornog marksizma ili stojeći na
izvornom marksizmu savremenog marksizma? To nije sve­
jedno.
Druga moja primedba je da ja pojam »istorijski« shvatam
znatno šire nego što se to obično misli. Slažem se sa drugom
Mitrovićem, tj. smatram da pojam istorijski obuhvata i pro-
cesualnu i tekovinsku stranu. Postmarksizam, kao i pozitivi-
zam, uzima u obzir samo procesualnu stranu, a o tekovinskoj
strani malo vodi računa. Iz procesa u tekovinskoj strani isto-
rijsko se taloži u prirodu čoveka. Treba suprotstaviti prirodno-
-istorijski prilaz, onaj koji je zastupao Marks, postmarksisti-
čkom apsolutnosociološkom prilazu. Bez toga nećemo prići fe­
nomenu nacija, što je i procesualni problem. Sa tekovinske
strane to je prirodno-istorijski problem. U referatu povodom
jubileja druga Tita ukazao sam na to da drug Tito istorijskim
problemima prilazi prirodno-istorijski, a ne jednostrano soci­
ološki. I drugo, da je drug Tito baš u govoru našoj Akademiji
istakao da je socijalizam proces socijalnog i nacionalnog oslo­
bođenja čoveka, čovekove ličnosti. Takođe, zastupam gledište
da je do modeme civilizacije, istorija bila imperijalna, a da
sada postepeno postaje antiimperijalna.
Ovo sve sam kazao kao napomene, te bih prišao i samom
pitanju nacije. Ovome kao i problemu razvitka naroda koji
prethodi postanku nacija mora se prići kao prirodno-istorij-
skom razvitku koji ima i svoju prirodnu i svoju istorijsku
stranu. Te etničke fenomene moramo posmatrati i u njihovom
prirodnom i u istorijskom razvitku. Svi odgovori koji su ovde
dati o fenomenu nacije polaze sa stanovišta procesualnog. Cak
se tvrdi da je to čisto istorijska tvorevina. U Vlahovićevom
173
 referatu to se citira. Vlahović ne zastupa samo to, ali citira
gledište da nacija nije etnička kategorija. Moslim da se tu
moraju posmatrati prirodnoetnički elementi, prirodna etnička
strana, a i kulturno-istorijska strana. Pri tome kulturno nije
samo ono što se zove nadgradnja. O tome sam i pisao, ali
na žalost, to se ne pominje.
Nacija je takođe etnička kategorija, ali etnička kategorija
koja je istorijski formirana u onom smislu o kome mi govo­
rimo, tj. ne samo kao proces nego i kao taloženja u prirodu
čoveka. Nacija je etnička kategorija koja se organizuje na
izvesnim društvenim pravima — bilo da su to prava nacional­
ne države, bilo da su to kulturno-istorijska prava, odnosno
kulturna, bilo da su to neka druga prava. Pri tom jezik ima,
razume se, svoju ulogu. Nacija se formira na narodu. Jezik
je pre prirodno svojstvo čoveka, nego njegovo društveno svoj­
stvo. Iako se prirodno-istorijski razvija, on je prirodno svoj­
stvo čoveka. Jezik nije vezan za društvo, nego za društvenu
zajednicu, bilo da je ona plemenska ili posle društvena. On
na kraju nije vezan za društvo, nego za narod. Kad je reč o
jeziku koji povezuje naciju, tada zadiremo u književni jezik.
Jedan jezik ne mora da formira jednu naciju. Ali, nacija
mora biti na jednom jeziku, jednom, već sam rekao, književ­
nom jeziku. Nisu se samo kod nas različite nacije — kao što
su srpska, hrvatska, muslimanska i crnogorska — formirale
na jednom jeziku. Dobro je poznat slučaj Belgije, Svajcarske.
Svajcarska nije jednonacionalna država, nego višenacionalna.
Svajcarska nacija ne postoji u smislu u kojem taj pojam mi
upotrebljavamo. U kulturnom smislu postoji romanska Svaj­
carska i germanska Svajcarska. Ili, na primer, američka na­
cija, koja je još donekle u etnografskom formiranju. Ipak je
najvažniji element saobraćaja u čovećanstvu, od njegovog po­
četka do danas. Ogromno su narasla sredstva saobraćaja izme­
đu ljudi, čak počinju da se i preovladavaju jezičke barijere.
Ali, jezik je još najvažnije sredstvo saobraćaja. Da bi se stvo­
rilo unutrašnje tržište, preko je potreban saobraćajni jezik.
Za stvaranje tržišta jezik je od ogromnog značaja, jer u trgo­
vini moraš da se sporazumevaš. Prema tome, saobraćajni jezik
je važan element i u formiranju nacije.
Hteo bih da ukažem na Ekmečićevu formulaciju formira­
nja jugoslovenskih naroda na osnovu religije, a ne na osnovu
jezika.
Pre svega, Ekmečić nije to rekao za jugoslovenske na­
rode, kako je ovde neko napisao u jednom referatu, nego je
rekao za srpskohrvatski preporod. Drugo, on je, istina, iz
srpskohrvatskog preporoda izveo dalekosežne zaključke. Srp­
ska nacija se prema bugarskoj naoiji, a i prema makedonskoj
naciji formirala na jeziku. Cak se i crnogorska i srpska nacija
nisu razdelile po religiji. Srpska se prema hrvatskoj i musli­
174
 manskoj formirala po religijskom kriterij umu. Religija odvaja
srpsku od hrvatske nacije. Pri tome ima ulogu srpska crkva,
ne religija kao takva. U Bosni se uglavnom to tako. i obra­
zovalo kako kaže Ekmečić, ali tu je odnos uglavnom srpsko-
-hrvatski. Nije jedino zbog toga što nije razvijena buržoazija.
Pored toga momenta postoje i drugi elementi. Tu se, zaista,
postavlja pitanje kako se nataložila istorija — s te strane
moramo da priđemo. To Ekmečić nije učinio. Nisam hteo da
o Ekmečićevom prilazu govorim ranije zbog toga što je u to
vreme postojala politička kampanja protiv njega. Ne kažem
da marksisti ne treba da se suprotstave tom njegovom sta­
novištu. Ja se sad suprotstavljam, ali u ono vreme kada je
bila politička kampanja naročito nisam hteo da se složim sa
nekim pravaškim ocenama njegovog stava. M. Gros ima pravo
kad kaže da Ekmečić pojednostavljuje problem. Jer, kod Srba
je crkvena organizacija koja čuva nemanjićku tradiciju, kod
Hrvata je zapravo državno pravo a ne religija kao takva. U
tom državnom pravu religija ima svoju ulogu. Dakle, Ekmečić
to pojednostavljuje.
Vukašin Stambolić* je pokrenuo pitanja koja zaista po­
stoje. Ali, nije pomenuo jednu sintezu. Pomenuo je sociološku
sintezu, istorijsku sintezu, a nije pomenuo prirodno-istorijsku
sintezu, po čemu se izvorni marksizam razlikuje od svih pro­
gresivnih evolucionističkih shvatanja, i od postmarksizma,
kako pozitivističkog tako i hegelijanskog.
Marks i Engels su nam ostavili u amanet da doradimo
neka opita teorijska pitanja. Stoga nam nije samo zadatak
da saobrazimo naš savremeni marksizam novonastaloj istorij-
skoj situaciji i novim dostignućima u nauci. Osnivači mark­
sizma su ponešto i izričito rekli što su nam ostavili u amanet.
U jednom pismu upućenom Blohu 1890. godine Engels kaže
da su Marks i on donekle krivi što se njihova teorija pogrešno
razumela. Oni su poprilično zapostavili pitanje forme okvira
u kojem se istorijski procesi odigravaju želeći da se izbore za
suštinu, za osnovno pitanje njihove teorije. To je kritika
izvornog marksizma koju je dao jedan od njegovih osnivača.
Ali, Engels je rekao da se u njihovim konkretnim ispitivanji­
ma vidi koliki su značaj davali oblicima ili okvirima u kojima
se odigravaju istorijski procesi. Stoga se izvorni marksizam
kao naučni metod mora izučavati i na konkretnim pitanjima
koje su obrađivali Marks i Engels, a ne samo na njihovim
teorijskim iskazima, većinom uzgred rečenim. Pa i u Nemačkoj
ideologiji, gde je najpotpunije izloženo izvorno marksističko
stanovište, u gornjem smislu je nedorađeno rečeno povodom
kritike nemačke ideologije, dakle opet jednim povodom, ne
* Vidi: Diskusija Vukašina Stambolića, Akcentovanje nekih ele­
menata teorijsko-metodološkog pristupa izučavanju nacija.

175
lcao formulacija. Marksistima, teoretičarima istorije ostavili su
Marks i Engels da dorade i formulišu teorijska pitanja forme,
okvira u kojima se u istoriji odigravaju funkcionisanje i pro­
cesi razvitka zajedničkog života ljudi orgamizovanog društva
i funkcionisanje i procesi razvitka samih društvenih odnosa.
U istoriji (ne u praistoriji i samo na kraju praistorije) to su
narodi, a kasnije u toku razvitka nacije, koji nisu jednom
čistom linijom međusobno ograničeni i u drukčijim kompli-
kovanim odnosima. I s tim u vezi teritorija je opet vrlo kom-
plikovano povezana sa narodima. Engels u pomenutom pismu
govori o narodima, o naciji i geografskom momentu.
Da ne govorimo o drugim društvenim oblicima koji pret­
hode kapitalizmu, da se ograničimo na feudalizam, jer nas
on interesuje u ovom slučaju. U feudalizmu narod je okvir
u kome se razvija i funkcioniše život, ali seljački deo naroda
nije subjekt istorije, jer se u okvirima naroda kao subjekt
istorije (ne hegemon subjekta istorije, što će biti buržoazija)
pojavljuje feudalna klasa koja se društveno integriše u zajed­
nici , dok seljaštvo ostaje društveno neintegrisano živeći u
lokalnim zajednicama. Prirodno je što se društvena integra­
cija vrši i po jezičkoj karakteristici, reč je o glavnom sredstvu
saobraćaja među ljudima. Ali sve što je prirodno u istoriji
se ne ostvaruje ili, bolje reći, ne ostvaruje se u potpunosti.
Prema tome, nije čudno što se srpska feudalna klasa, koja je
govorila srpski, integrisala u srpsko plemstvo i obrazovala
srpsku feudalnu državu. Jezik kao sredstvo saobraćaja imao
je svoju ulogu i u stvaranju mentaliteta.
Šta je narod u feudalnom smislu, kada je reč o njegovoj
feudalnoj dimenziji, to je mislim jasno. Ali šta je narod u
feudalnom smislu u svojoj seljačkoj dimenziji? Seljaci po
svom položaju u društvu imaju preku potrebu za zajednicom,
a ne i veliku potrebu za društvom. U svojoj seljačkoj dimen­
ziji narod u feudalnom smislu je onaj narod koji je svoju po­
trebu za zajednicom povezao sa određenom narodnom feudal­
nom državom. Izostavio sam pitanje jezika, feudalne knji­
ževnosti u srpskom narodu i narodnog jezika, kao i pitanje
feudalne kulture i narodne kulture. Da bih došao do čistih
pojmova, izostavio sam komplikacije koje su nastale poroblja­
vanjem tuđih naroda, kada je reč o srpskom narodu u sred­
njem veku. Za srpski narod pod turskom vlašću i u seljačkoj
dimenziji i u feudalnoj dimenziji (ukoliko je ostalo srpskog
feudalnog elementa: crkva ili neki drugi) nemanjićka država
je, u ideologiji porobljenog naroda, postala idealna zajednica.
U stvaranju i očuvanju toga imala je veliku ulogu srpska
crkva u turskom periodu. Neću detaljno da raspravljam o
tome da je srpska crkva bila feudalna organizacija u azijskom
načinu proizvodnje i u azijskom društvenom obliku (ovo je
rečeno u Marksovom smislu). Jer u azijskom takođe postoji
176
vazalitet, a srpska je crkva unutar tog azijskog vazaliteta bila
feudalna organizacija.
Srpski narod je ostao donekle narod u feudalnom smislu
i u turskom periodu. Staviše, u srpskoj crkvi do polovine
XVIII veka imao je političkog predstavnika. Zbog uticaja crkve
srpski narod do polovine XVIII veka nije vodio nacionalnu
borbu za uspostavljanje svoje države, nego za priključenje
hrišćanskom svetu.
Od ukidanja Pećke patrijarsije u Srbiji ne postoji srpska
crkva kao vazalna feudalna organizacija. U Vojvodini je po­
stojala, ali je postepeno prestala da bude neosporni vod.
Narod ili deo naroda kao etnička posebnost postaje na­
cijom kad se konstituiše u subjekta istorije svesnog sebe, koji
treba da ima svju političku integraciju. Pri tom je etnički
prirodni element ušao unutra, modifikovan. Integracija se
vrši bilo u nacionalnu državu bilo u nacionalna kulturna pra­
va itd. Relativno je lako odgovoriti kako se narod pretvara u
naciju, teško je odgovoriti šta je narod.
Narod na osvitku istorije (a osvitak istorije kod svih na­
roda nije isti i u isto vreme) jezička je i kulturna skupina
koja ima, zbog srodnosti jezika i kulture, svest o jednom po-
reklu. Pripadnici te skupine smatraju sebe braćom, čak i dru­
ge srodne narode bratskim narodima. Tu izvesnu ulogu ima i
srodan mentalitet.
Sta je narod, u feudalnom smislu, u daljem razvitku re­
kao sam. Dodajem da ne mora svaki narod da bude narod u
feudalnom smislu pre nego postane nacija. Kod nas Slovenci
i Makedonci nisu postali nacija iz naroda u feudalnom smislu,
iako su Makedonci u stvaranju nacije oživeli svest o posto­
janju makedonske feudalne države, a i Slovenci o začetku fe­
udalne državnosti. Hrvati, Srbi i Muslimani bili su narodi u
feudalnom smislu. Neću ovde da govorim o Bugarima. Izo­
stavljam pitanje Crnogoraca, jer su se Crnogorci konstituisali
u naciju u okviru države koja je nastala iz patrijarhalnih za­
jednica. Izostavljam takođe pitanje srpskog porekla crnogor­
ske nacije.
Različiti su putevi postanka naroda i nacije, ali postanak
modernih evropskih nacija u svojoj osnovi ima izrastanje gra­
đanskog društva. Za mene je pitanje da li su stari Grci nacija
i da li je Populus Romanus nacija, ali to izostavljam. Među­
tim, samo građansko društvo postoji i u društvenom poretku
antičkog načina proizvodnje, postoji u feudalizmu, naročito u
njegovoj osmanskoj varijanti u kojoj su se ranije tendencije
za stvaranje odnosa privatne feudalne svojine ostvarile u
XVIII veku. U njima suprotnosti između sela i grada, po re-
čima Marksa i Engelsa u Nemačkoj ideologiji, stvaraju na
jednoj strani gradsku životinju, a na drugoj seosku životinju.
To nije samo podela rada nego i podela celokupnog načina
177
života. Zapravo, za feudalizam treba reći, s obzirom na to
šta mu je uporište u selu, da takva situacija stvara veliku
razliku između integrisane životne zajednice u feudalnoj di­
menziji i sela životno dezintegrisanog u lokalnim zajednicama.
Nacionalni preporod stvaranja nacije u vezi je sa izra-
stanjem građanskog društva. Ali, zaista ne znam gde su Marks
i Engels rekli da je nosilac nacionalne revolucije isključivo
buržoazija i gde nisu rekli da seljačke bune u eri stvaranja
temelja građanskog društva ne nose u sebi buržoasku revo­
luciju. Jer, društvena sadržina buržoaske revolucije je razre-
šenje agrarnih odnosa, stvaranje slobodnog seljaka.
Hteo sam reći nešto i o prvom srpskom ustanku kao na­
cionalnoj buržoaskoj revoluciji — da pokažem, čak i na pri-
merima, da je srpski seljački narod potrebovao buržoasku
modernu državu. I o tendencijama u privredi u prvom srp­
skom ustanku. Takođe sam hteo da ukažem da u drugom
srpskom ustanku nisu bile iste tendencije. Otkuda seljaštvo i
njegovi predstavnici formiraju stvaranje moderne građanske
države?
Samo bio još ovo rekao. Razvitak naroda u naciju, u for­
miranju nacije, jedan je pojam, a kad se to konstituiše kao
»longue duree en histoire«, kad se nacija ustali kao prirodni
okviri, onda je to drugi proces razvitka nacije.
Kazao bih još samo nešto o naciji u buržoaziji, i u soci­
jalističkoj zemlji. Kratko formulisano, buržoaski poredak stva­
ra nacionalizam, socijalistički treba da stvara internacionali­
zam, i to ne zato što mi to ovako proklamujemo, nego zato
što je u pitanju industrijska civilizacija, sasvim drugi životni
i prirodni stadij um u prirodnom razvitku čovečanstva. U tom
stadij umu se ostvaruje, na jednoj strani, u samom procesu
međunarodna organizacija na pitanju mira (tj. »večiti mir«
kod Kanta), a ujedno se i postavlja pitanje razvitka »podrušt-
vljenog čovečanstva« (Marks) danas, što je već sad proces.
To je humanizacija ljudskih odnosa koja više nije filantropsko
pitanje, nego pitanje opstanka čoveka. Socijalno i nacionalno
oslobođenje i dogovaranje među narodima danas znače spas
za čovečanstvo. To je sasvim drukčija životna situacija, sasvim
drukčija prirodna situacija, novi stadij um u razvitku ljudskog
roda.

178
 NIKOLA PETROVIC
OBJEKTIVNE PRETPOSTAVKE
I SUBJEKTIVNI FAKTORI
U FORMIRANJU SRPSKE NACIJE
Treba pozdraviti inicijativu Marksističkog centra da se
na dnevni red postavi jedno od zaista suštinskih teorijskih
pitanja naše istorijske nauke. Smatram da je to bilo korisno
osobito stoga što, po mojoj oceni, istorijska nauka prilično za­
ostaje u razvoju teorijske osnove svojih istraživanja. Cak bih
rekao da treba preduzeti veoma ozbiljne mere kako bi se izu­
čavanje teorije uopšte, posebno i u prvom redu marksističke,
postavilo na znatno širu osnovu nego što je to slučaj danas,
i to, čini se, u većini naših visokih škola i naučnih instituta.
Proučavanje teorijskih pitanja može se veoma uspešno podsti-
cati upravo iz marksističkih centara, ali su, razume se, insti­
tucije, naučne i školske, pozvane da ta pitanja produbljavaju
i da naročitu pažnju posvete vaspitavanju mladih kadrova
naših istoričara, teorijski mnogo spremnijih nego što ih danas
imamo. Time će nestati određen raskorak između opšteg
uspona teorijske marksističke misli u nas i njenog zaostajanja
u istorijskoj nauci.
Dvadeset godina bez Marksa na našim univerzitetima nije
moglo a da ne ostavi vrlo duboke tragove u teorijskom nivou
i spremi naših istoričara. Otuda se i na poslednjem Kongresu
jugoslovenskih istoričara u Novom Sadu, oktobra 1977. moglo
zapaziti, maltene, panično raspoloženje da će istorijsku nauku
potpuno potisnuti filozofi, sociolozi i politikolozi. Da li će do
toga doći ili ne, zavisi pre svega i u prvom redu od samih
istoričara, a ne od sociologa, filozofa i politikologa. Ja sam
protiv svake konfrontacije. Naprotiv! Između jedne, druge i
treće naučne discipline treba uspostaviti što bližu saradnju.
Pitanje formiranja modernih nacija trebalo je utoliko pre
postaviti na dnevni red jer se, u nekim zemljama, posle dru­
gog svetskog rata, veoma mnogo radilo na izučavanju tih pi­
179
tanja. Pomenuo bih, na primer, Mađarsku, gde su vođene
veoma opširne i oštre diskusije. Kao i svaka druga nacija, i
formiranje mađarske ima svoje specifičnosti. Upravo nedavno
je izašla još jedna knjiga u Mađarskoj o tom pitanju, sa na­
slovom Od feudalnog naroda do moderne nacije, od akademika
E. Aratoa. U Poljskoj je, pre nešto više od godinu dana, ve­
oma vredni i istaknuti teoretičar nacionalnog pitanja, J. Hle-
bovščik, izdao jedno zapaženo delo, koje je izašlo već u dva
izdanja, o formiranju nacija u istočnoj Evropi. Češki istoričar
Hroh poznat je po tome što je pokušao da objašnjavanju tih
pitanja priđe sa strukturalističkih pozicija. Pre desetak godina
vođene su oštre i opsežne diskusije o tome i u SSSR-u. Na
svetskom Kongresu istorijskih nauka, održanom 1970, to pita­
nje je tretirano kao jedna od tzv. velikih tema Kongresa.
Ako pogledamo današnji svet, posebno ono što se dešava
u bivšim kolonijama, današnjim zemljama u razvoju, možemo,
kao u živoj, velikoj laboratoriji, uočiti šta moderna nacija
znači kao pojava u modernoj istoriji. I obrnuto, kakve muke,
kakve ogromne poteškoće u svom opštem razvitku, pa i po­
litičkom, imaju one zemlje u kojima je tribalizam još prisutan.
Prvi svetski rat je, sa raspadom dveju mnogonacionalnih im­
perija, Osmanlijskog Carstva i Habsburške Monarhije, i sa
nestankom mnogonacionalne Ruske Imperije, pokazao snagu i
značaj nacionalnog pitanja i nacija kao istorijskih pojava.
Drugi svetski rat je značaj tog pitanja još mnogostruko istakao.
Smatram da su jugoslovenski istoričari, pripadnici jedne zem­
lje poznate po svojoj nesvrstanoj spolj noj politici, po dubokom
prijateljstvu sa narodima koji su nekada bili pod jarmom
kolonijalizma, pozvani da tom pitanju posvete posebnu pažnju.
Što se tiče teorijske strane pitanja, imali smo priliku da
čujemo izlaganje druga Đurđeva i ono na čemu on insistira
već mnogo godina. Naime, na onom što je Marks u prvom i
ponovio u drugom Predgovoru svog Kapitala: da su istorijski
procesi prirodno-istorijske pojave. Mislim da se na ovu Mark-
sovu misao takođe treba — možda opet na podsticaj Marksi­
stičkog centra i u sklopu još nekolikih pitanja — ponovo vra­
titi. Ja sam u jednoj upravo završenoj svojoj knjizi, koja
govori o plovidbi i privredi u doba merkantilizma krajem
XVIII veka, bio slobodan da. dam neke svoje interpretacije
Marksove postavke o prirodno-istorijskom karakteru istorij­
skih procesa. Ne tvrdim da sam pogodio suštinu stvari i pret­
postavljam da oko toga može doći do konstruktivne, akadem­
ske diskusije. Smatram, štaviše, da su diskusije oko čitavog
niza ključnih teorijskih pitanja istorijske nauke ono što nama
trenutno najviše nedostaje. Jedno od tih pitanja je i struktu­
ralizam, koji je za mene neprihvatljiv kao teorija.
Jedno od vrlo krupnih pitanja, koje pominje više refe­
rata spremljenih za ovaj skup, jeste istorija srpske pravoslavne
180
crkve osvetljena, objašnjena i osmišljena na nov načie. Mi i
u tom pogledu ogromno zaostajemo i, stoga, treba ukazati na
rezultate koje je profesor M. Mirković postigao. Zeleo bih da
naglasim da se u svetu i na tom pitanju dosta radi, više nego
kod nas. Pre godinu dana objavio je profesor Univerziteta iz
SR Nemačke, iz Bohuma, Emanuel Turčinski, knjigu u kojoj
pokušava da osvetli značaj religije, odnosno crkve, pri formi­
ranju srpske i rumunske nacije. O istoj temi, ali samo kod
Rumuna, napisao je knjigu Kejt Hičins.1 Mislim da je ovo
jedna od, rekao bih, kapitalnih tema, u kojima zaostajemo za
nekim istoričarima u svetu. A trebalo bi da prednjačimo! Ba­
veći se istorijom jugoistočne Evrope, strani naučnici su naišli
na problem pravoslavne crkve, i pošto im mi nismo dali naše
odgovore i interpretacije, sami su pokušali da odgovore. Na-
pisaću o tim knjigama informativne prikaze. Međutim, ni sa
pojavom ovih knjiga, ni sa mojim prikazom, pitanja neće biti
skinuta sa dnevnog reda. Naprotiv!
Sada ću nešto reći o problemu pravoslavne crkve u Voj­
vodini. Još nismo rekonstruisali, još manje marksistički osve-
tlili sve crkveno-školske sabore održane u Vojvodini u XVIII
i XIX veku. Ne znamo uvek tačno ni šta se na njima rasprav­
ljalo. Znamo, doduše, da su održana tri veoma značajna crkve-
no-školska sabora, sa izrazitim političkim karakterom. To su
Temišvarski sabor, Majska skupština i Blagoveštenski sabor
(1790; 1848; 1861). Znači da su se u okvirima pravoslavne
crkve u Habsburškoj Imperiji odigravali vrlo krupni politički
događaji. Ovde bih želeo takođe da napomenem da je, u odre­
đenom momentu, u srpskoj crkvi u Ugarskoj, upravo u mo­
mentu kada građanstvo stupa na političku pozornicu kao
osamostaljena snaga i kada počinje prerastanje onog dela srp­
skog naroda u modemu naciju, koji je živeo sevemo od Du­
nava i Save, došlo do idejnog rascepa u crkvi i u društvu.
Pravoslavna je crkva, kao organizovani verski i idejni centar,
imala pozitivnu ulogu sve do trenutka kada formiranje nacije
stupa u odlučujuću etapu, da bi postepeno prestala da ima
ulogu koju je dotle imala. Sa pojavom Zaharija Orfelina i
njegovih predstavki Mariji Tereziji, pogotovu sa pojavom Do-
siteja Obradovića, idejni monopol Srpske pravoslavne crkve u
Ugarskoj je narušen. Sa pojavom Matice srpske narušen je i
njen organizacioni monopol. Javlja se jedna organizacija no­
voga tipa u srpskom narodu u Vojvodini, i to van organizaci­
onih okvira crkve. Na obe ove pojave srpska visoka hijerar­
hija, koja je bila deo feudalne strukture Habsburške Imperije,
reagovala je oštro i negativno. Sukobi u pravoslavnoj crkvi u
Vojvodini, oko njene buduće politike i položaja u društvu, do-
biće šezdesetih godina XIX veka takvu oštrinu kakva se ra­
1 E. Turzeynski, Konfession und Nation. Keith Hitschins, Ortodoxy
and Nationality, Univerzitet Harvard, SAD.

181
nije nije mogla ni pretpostaviti. Pa ni na Temišvarskom sabo­
ru 1790, gde su sevnule prve varmice između dveju oprečnih
društvenih snaga.
Proučavajući to pitanje i pokušavajući da nađem adekvat­
nu ocenu za ono što se događalo u političkom životu Vojvodine
šezdesetih godina XIX veka, da sukob konzervativno-klerikal-
nih snaga na jednoj strani, i demokratsko-liberalnih, (okuplje­
nih oko Miletićeve Narodne stranke) na drugoj, što preciznije
okarakterišem, taj sukob sam nazvao malom revolucijom bez
krvi. To je bio konačan raskid progresivnih buržoaskih, demo­
kratskih i liberalnih snaga sa srednjovekovnim pravoslavljem;
nisu pristalice Narodne stranke bili ni neprijatelji crkve ni
ateisti, nego društvene i političke snage koje su želele crkvu
da izvuku ispod hegemonije jedne preživele društvene struk­
ture — crkvene hijararhije i starog, srednjovekovnog cehov­
skog građanstva. Prema najnovijim dokumentima su srpski
klerikalci, čak, sklopili pravi tajni savez sa bečkom vladom i,
uz pomoć bečke policije vodili svim sredstvima, pa i uz pomoć
austrijske policije borbu protiv nove, napredne, demokratske
buržoazije koja je želela da i samu crkvu demokratizuje, pre­
obrazi i prilagodi novim društvenim potrebama, što joj je,
posle konačne stabilizacije kapitalističkog društvenog uređe­
nja, početkom sedamdesetih godina XIX veka, i uspelo.
Prema tome, značaj Srpske pravoslavne crkve u Vojvodini
kao organizacije treba posmatrati istorijski i pod uglom pre­
viranja koja u Srbiji u XVIII i XIX veku nije bilo. Proces
o kome je reč odvijao se severno od Dunava i Save, u Hab­
sburškoj Monarhiji, u uslovima tzv. velike apsolutne monar­
hije, jednog oblika države i vlasti karakterističnog za pozni
feudalizam. Marks u Kapitalu tvrdi da je velika feudalna
apsolutna monarhija bila rezultat kapitalističkog razvitka u
krilu feudalnog društva. Ali, i nacija je rezultat kapitalističkog
razvitka!
Prema tome, kad govorimo o razvoju Srpske pravoslavne
crkve u Vojvodini posle velike seobe od 1690, moramo imati
u vidu šta je, istorijski posmatrano, značila apsolutna monar­
hija u habsburškoj državi XVIII veka. Poslednjih godina sam,
u više navrata, pokušao da pružim doprinos teorijskom razja­
šnjavanju tog pitanja, polazeći od Marksovih ocena i pokuša­
vajući da proces prikažem onako kako se on, konkretno, ra­
zvijao kod nas i kako je uticao na nacionalni razvoj Srba u
Ugarskoj.
Uopšte, kad govorimo o fenomenu nastanka modernih na­
cija i njihovom rađanju u periodu raspada feudalizma i rađa­
nja kapitalizma u njegovom krilu, dužni smo da se konsultu-
jemo sa Marksovim Kapitalom, gde je rađanju kapitalizma
posvećena velika pažnja. Zaslužuje, na primer, posebnu pažnju
182
 Marksova misao da su raspadom feudalizma stvoreni elementi
za nastanak kapitalizma.
Sa raspadom feudalnog privrednog poretka stvarali su se
sve bolji uslovi za društvenu podelu rada i integracione pro­
cese u privredi i društvu. Kao idejni odraz integracionih pro­
cesa u društvu rađa se građanska ideologija i sve više uobli-
čava nacionalna svest, nacionalna ideja, misao o jedinstvu na­
cije. Ta dva toka istog istorijskog procesa kreću se, u početku,
prividno odvojeno, da bi se naposletku slili ujedno, zahvata-
jući, katkad i dosta sporo, sve šire slojeve naroda (etnikuma).
Kretanja u idejnoj sferi čine se savremenicima kao sasvim
autonomni, izdvojeni, samostalni procesi. U određenoj meri
oni to i jesu. Formiranje nacionalnog jezika i nacionalne kul­
ture u svemu tome ima izvanrednu ulogu. Politički sukobi i
podvajanja između »starog« i »novog« posledica su i simptom
tih složenih istorijskih kretanja, čini mi se da se, na tom
putu, mogu uočiti i izdvojiti sledeće izuzetno markantne tačke:
Zaharije Orfelin — Dositej Obradović — Matica srpska —
Vuk Karadžić — Srpski pokret 1848—1849 — Blagoveštenski
sabor 1861 — Ujedinjena omladina srpska (1866). Sukob iz­
među konzervativnih i progresivnih snaga i shvatanja prisutan
je u svakoj od tih etapa. Odnosi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi
u Ugarskoj nisu više kakvi su bili ranije.
Postavka o međuzavisnosti objektivnih i subjektivnih fak­
tora odnosi se i na razvitak onog dela srpske nacije koji se
razvijao u okvirima Srbije, i onog dela srpskog naroda koji
je, u XVIII i XIX veku, živeo pod vlašću Otomanske Imperije.
Sto se tiče Srbije i njenog ekonomskog razvitka, treba posta­
viti konkretan zadatak, bez koga, čini mi se, pitanje o kojem
danas raspravljamo nećemo biti u stanju da rešimo, da nam
je hitno potrebna istorija razvoja kapitalizma u Srbiji. U vezi
s tim moraćemo objasniti glavne etape u razvoju trgovačkog
kapitala i trgovačke buržoazije u Srbiji! čini se da se dosta
često susrećemo sa prilično uopštenim, nepreciznim tretira­
njem kategorije građanstvo — buržoazija. Ako u mislima pre-
letimo jedan veliki luk od sto godina, od prvog srpskog ustan­
ka do jednog tako značajnog istorijskog događaja kao što je
bio carinski rat između Habsburške Monarhije i Srbije, vide-
ćemo kakav je težak proces prošlo srpsko građanstvo dok se
nije razvilo u modernu srpsku buržoaziju. Buržoazija je jedna
dinamična, pokretljiva i promenljdva istorijska kategorija.
Buržoazija, u svom razvoju ni danas ne miruje niti stagnira
u svetu. Sto se tiče razvoja trgovačkog kapitala u Srbiji, vrlo
je karakteristična činjenica, koja je ovde već pomenuta, naime,
da su se u Srbiji prvi trgovci regrutovali sa sela. To nije
specifičnost samo Srbije. Marks, u jednom za nas značajnom
odeljku svog Kapitala, analizira istoriju trgovačkog kapitala.
On ukazuje na tri osnovne etape u njegovom razvoju. Na
183
 prvu, gde se trgovački kapital još nije osamostalio od poljo­
privrede i izdvojio u samostalan faktor, kada još ne dejstvuje
kao samostalan agent proizvodnje. Taj oblik trgovačkog kapi­
tala još je usko vezan sa nerazvijenim oblicima privređivanja
i, stoga, oslonac konzervativizma i konzervativne politike.
Kada se trgovac i njegov kapital osamostale, oni deluju raza­
rajuće na stare, zatečene, nerazvijene društvene odnose. U
Srbiji je taj proces, čini se, došao do određenog kritičnog
stepena i zaokreta u vreme Svetoandrejske skupštine 1858.
Liberalizam je njegov politički odraz i izraz. Razume se, ni tu
se procesi ne odvijaju sinhrono; nije reč o nekoj mehaničkoj
međuzavisnosti. Ipak se, čini mi se, može tvrditi da se u
Srbiji, na određenom stepenu osamostaljivanja trgovačkog ka­
pitala, javlja srbijanski liberalizam. Slabost srbijanskog libe­
ralizma je refleks nerazvijenosti trgovačkog kapitala, trgova­
čke buržoazije i robno-novčanih odnosa. U krajnjoj konsekven-
ci srbijanski liberalizam bio je refleks vrlo usporenog menja-
nja oblika trgovačkog kapitala. U vezi s tim bila je i nerazvi­
jenost tzv. liberalnih profesija i liberalne inteligencije u
Srbiji.
Treća etapa u razvitku trgovačkog kapitala, koji Srbija,
verovatno, nije ni dostigla do 1918. godine, je ona kada osa­
mostaljeni trgovački kapital postaje agent industrije, kada
industrija potčinjava sebi trgovački kapital. Razume se, razvoj
kapitalizma u Srbiji bio je specifičan u mnogo čemu. Premda
su se Marksove analize prvenstveno odnosile na Veliku Bri­
taniju, njegov metodološki pristup i njegovi zaključci mogu
nam veoma mnogo koristiti.
U pogledu ekonomskog razvitka Srbije susrećemo se i da­
nas sa jednom ekonomskom ocenom koju bi, smatram, trebalo
preispitati. Zbog jednog lapsusa veoma istaknutog pionira
marksističke misli u Jugoslaviji, Veselina Maslaše, govori se,
često, i danas o prvobitnoj akumulaciji u Srbiji. Međutim, u
Srbiji nikakva prvobitna akumulacija u Marksovom smislu
nije postojala. Marks naziva prvobitnu akumulaciju »takozva­
nom prvobitnom akumulacijom«. Vezuje je za Englesku, i
kao prvu njenu karakteristiku navodi odvajanje neposrednih
poljoprivrednih proizvođača od njihovog vlasništva na zemlju,
njihovo pretvaranje u proletere ili paupere. U Srbiji toga nije
bilo.
U Srbiji su procesi akumulacije novca imali druge oblike.
To treba, opet, konkretno izučiti i ne stvarati zabunu, ne
mešati akumulaciju novčanog kapitala sa prvobitnom akumu­
lacijom..
Umesto toga trebalo bi u Srbiji izučiti jednu drugu po­
javu. Naime, na jednom predavanju, pre dve-tri godine, isto-
ričarka umetnosti iz Zrenjanina, R. Popović, koja je više go­
dina istraživala u Rumuniji umetničke spomenike srpskih ve­
184
 likaša iz XIX veka, iznela je gotovo zaprepašćujuće stvari..
Neverovatno je kakve su dvorce i crkve podigli i imali u Ru-
muniji Obrenovići, Simići, Karađorđevići, posebno Miša Ana-
stasijević. U njegovoj crkvi i danas se nalaza odlično sačuvano
njegovo mumificirano telo. Po oceni stručnjaka to je najbolje
sačuvano balzamovano telo u Evropi. Vanekonomskim sred­
stvima prinude Miloš Obrenović je, sa svojim ortacima, zgrtao
novac, prebacivao ga u Rumuniju i ulagao u feudalne zemlji­
šne posede. Zbog čega? Ako makar malo prelistamo Marksovu
teoriju zemljišne rente, doćićemo do zaključka da su od toga
srpski velikaši imali velike koristi. I obrnuto! Bez dovoljno
novca u opticaju ne mogu se razvijati robno-novčani odnosi
ni moderna kapitalistička privreda. To je bila osnovna poluga
i za razvitak kapitalizma u Srbiji XIX veka, ukoliko se želeio
da se upotrebne vrednosti pretvore u robu, da seljak proizvodi
za tržište, i stvore preduslovi za razvitak kapitalističke privre­
de. Međutim, Miloš i njegovi ortaci izvlačili su iz Srbije novac
i ulagali ga u feudalnu poljoprivredu Vlaške, postali su ru-
munski bojan, pa i mađarski magnati. Umni Vuk Karadžić je
u svom čuvenom pismu Milošu Obrenoviću rekao »Gospodaru,
svet će reći da je bolje biti vlaški bojar nego srpski knez«.
Kapitalistički razvitak u Srbiji, osamostaljivanje trgovačkog
kapitala, rađanje jedne klase trgovaca koja je mogla biti oslo­
nac liberalnih profesija, liberalne i demokratske građanske
inteligencije kao nosioca nacionalnog pokreta i snaga koja će
širiti modernu nacionalnu svest, — toga u Srbiji ili nije bilo
ili se javljalo u nerazvijenim, rudimentarnim oblicima. Što se
u Vojvodini ranije stvorila modema, ili bar modernija bur­
žoazija i javio jedem srazmemo snažan sloj liberalne i demo­
kratske inteligencije, svakako je imalo i svoje objektivne pret­
postavke u strukturi srpskoga društva u Ugarskoj. Ona, ta
nova srpska buržoazija, postaje nosilac nove, savremenije po­
litičke, antiklerikalne i antikonzervativne nacionalne demo­
kratske misli. Od tog trenutka nije više Srpska pravoslavna
crkva vodeće idejna i politička snaga i povezujući, integraci­
oni faktor kao pre toga. Štaviše, ona se, šezdesetih godina XIX
veka, usko vezuje za vladajuće strukture u Beču i Pešti. Zbog
čega? Srpska crkvena hijerarhija, kao što smo rekli, bila je
usko vezana za feudalizam kao i staro cehovsko srpsko gra­
đanstvo. Nova srpska buržoazija, naprotiv, okreće svoje pogle­
de prema Balkanu i Beogradu, stavlja u svoj program kako
pitanje nacionalne političke ravnopravnosti u okvirima Monar­
hije tako i rušenja feudalizma i rešenja nacionalnog pitanja
na Balkanu. Vladimir Jovanović, na primer, u jednom pismu
upućenom Stojanu Boškoviću iz petrovaradnskog zatvora 1868.
piše: »Nemojte napadati ovdašnje narodnjake. Za njih je Srbi­
ja važnija od ženice u oku«. Vojvođanska srpska buržoazija je
pravilno uočila da, objektivno, na Balkanu postoje revolucio-

185.
nama žarišta, a da takva žarišta u Monarhiji ne postoje. Ona
nije postavljala pitanje razbijanja Austrije, jer je buržoasko-
-demokratska revolucija, na ovaj ili na onaj način, ovde već
bila izvršena, podela vlasti između ranije feudalnih struktura
i modeme austrijske buržoazije takođe već bila izvršena, dok
su revolucionarni potencijali bili još veoma prisutni i aktivni
na Balkanu, dok su u Monarhiji bili u određenoj meri iščezli.
Da bi se bolje razumeo težak politički sukob koji je izbio
među Srbima u Ugarskoj u trenutku njihovog konačnog pre­
rastanja u modemu naciju, treba se za trenutak vratiti na
Temišvarski sabor (1790). Temišvarski sabor održao se 1790.
godine, u kriznoj godini za Habsburšku Monarhiju, posle pada
jozefinizma. Ta godina je bila krizna u celoj Evropi. Međutim,
u jednom od referata prezentiranih ovom skupu rečeno je da
je Temišvarski sabor održan, navodno, po želji bečkoga Dvora.
Ta zastarela, prevaziđena ocena postala je neodrživa, nužno
je morala pasti i biti zamenjena novom posle, nedavnog, objav­
ljivanja knjige građe o Temišvarskom saboru pre nekoliko go­
dina. (Priredili TST. Petrović i S. Gavrilivić). Dokumenti sabrani
u ovoj knjizi jasno potvrđuju da inicijativa za otvaranje poli­
tičke akcije među Srbima nije došla od bečkog Dvora, nego
od Jovana Muškatirovića, uglednog srpskog pravnika iz Bu­
dimpešte, i to jednim dopisom upućenim karlovačkom mitro­
politu Moj siju Putniku. Zatim ćela stvar prolazi kroz više
etapa, sve dok Leopold II, naslednik Josifa II, nije primio
mitropolita Putnika i dao saglasnost za sazivanje Sabora. Sva­
kako su bečki dvorski krugovi, pri tome, imali nameru da
Sabor iskoriste za pritisak na Mađare. Ali to još ne znači da
je taj Sabor bio oruđe u rukama bečkog Dvora. Snažan ma­
đarski pokret od 1790—91. koristio je bečki Dvor protiv po­
kreta Srba i Rumuna, ali to uopšte ne znači da je mađarski
pokret bio oruđe u rukama bečke vlade.
Za temišvarski sabor, međutim, karakteristična je druga
stvar, koja se tek na osnovu dokumenata mogla ustanoviti u
svom čistom, nezamućenom obliku. Prvo, da je Sabor održan
u uslovima dubokog političkog previranja u srpskim masama,
kako u Provincijalu tako i u Vojnoj granici. Isto tako i među
Rumunima koji su bili pod jurisdikcijom pravoslavne Karlo­
vačke mitropolije. Dodaću, Rumuna je, pri tom, bilo u zajed­
ničkoj crkvi više od 50%. Ta previranja imala su izrazitu
antifeudalnu notu. Zahtevana su veća nacionalno-politička i
građanska prava, kao i »ekskorporacija« jednog dela Banata
radi stvaranja jedne autonomne »ilirske« oblasti.
Za temu koja je, danas i ovde, na dnevnom redu izuzetno
je važno što je na Temišvarskom saboru došlo do političke po­
larizacije među srpskim predstavnicima. Iz izveštaja kraljev­
skog komesara Smitfelda jasno se vidi da se, na jednoj strani,
obrazovala građansko-graničarska grupa, dok se na drugoj for­
186
 mirala politička grupa srpskih plemića i crkvene hijerarhije.
U nekoliko izveštaja i dokumenata može se naći termin »na­
cionalisti«, doduše ne sa uvek istom i preciznom interpreta­
cijom tog novog termina. Imajući u vidu te činjenice, smatrao
sam da se taj Sabor može oceniti kao početak modernog poli­
tičkog života u Srba. Tu se dve socijalne grupe, već prisutne
i osamostaljene unutar srpskog naroda, međusobno sukobljava­
ju oko dva suprotna politička i nacionalna programa. Na čelu
građansko-graničarske grupe nalazio se Jakov Sečanac. Na
čelu suprotne grupe stajao je Sava Tekelija, veliki dobrotvor
koji je učinio mnogo za školovanje srpske inteligencije. On je
bio jedan od vođa konzervativno-klerikalnog tabora, koji je
okupio crkvenu hijerarhiju i srpsko plemstvo, klasu koja ni
ranije nd kasnije nije učestvovala na saborima. Zanimljiva i
indikativna bila je sudbina rukovodilaca jedne i druge grupe,
često i razvoj pojedinih ličnosti može štošta objasniti. Sava
Tekelija će, kasnije, biti četiri godine predsednik Matice srp­
ske, u najkonzervativnijem periodu njene istorije. Tekelija je
vodio oštru borbu za slaveno-serbski jezik i protiv Vukovih
reformi, što je usporavalo konačno formiranje srpske nacije.
Međutim, Jakov Sečanac je 1795—96. bio upleten u ču­
venu hrvatsko-mađarsku jakobinsku zaveru Ignjata Martino-
vića i Jošefa Hajnocija (Jozsef Hajnoczy).
Činjenica što se na Temišvarskom saboru javlja srpsko
građanstvo kao već osamostaljena politička i društvena snaga
predstavlja važan korak napred prema Dositeju Obradoviću,
koji je svoj prosvetiteljski rad razvio na književnom i kul­
turnom polju. A upravo građanstvo je uvek bdio nosilac naci­
onalne misli, nacionalne emancipacije i integracije. Ništa ne
menja ni to što će, u prvoj polovini XIX veka, i ono pro­
laziti kroz proces sazrevanja i transformacija i što će se tek
šezdesetih godina preobraziti u modernu buržoaziju. To je di­
jalektika njegovog razvoja, njegovog uspona, njegovog sazre­
vanja i, zatim, početak njegovog kretanja po silaznoj liniji i
njegove društvene i političke dekadence.
Prvi srpski ustanak, Dositejev dolazak u ustaničku Srbiju,
Vukova gigantska borba, uloga Matice srpske (osnovane 1826)
— sve su to značajni međaši, značajne etape na putu formi­
ranja modeme srpske nacije severno i južno od Dunava i
Save. Moderne nacije su, dakle, izuzetno značajne istorijske
pojave, u kojima se i jedinstvo podiže na viši stepen, ali i
protivrečnosti unutar pojedinih naoionalnih zajednica javljaju
u novim, ne manje oštrim oblicima nego u doba narodno-etni-
čkih zajednica. Međutim, da bismo bolje razumeli proces rađa­
nja srpske nacije, moraćemo, ubuduće, ne manju pažnju po­
svetiti problemima njene etnogeneze. Na pitanju etnogeneze
još je manje urađeno nego na pitanju formiranja srpske nacije.
187
 Prof. A. Mitrović je govorio o kritičnim tackama u pro­
cesu formiranja nacija. Rekao je u diskusiji da mu se čini da
je Temišvarski sabor upravo takva tačka. To je, dakako, tačno.
Hteo bih samo dodati da se u procesu formiranja modeme
srpske nacije uopšte, pa i onog njenog dela koji je živeo u
Ugarskoj, ne može odrediti jedna kritična, ili čvoma tačka.
Bilo je nekoliko takvih tačaka, više značajnih etapa, gde se
čak na eksplozivan način ispoljavalo da se, u idejnoj i poli­
tičkoj sferi, kao odraz procesa u bazi društva, nešto događa i
sazreva. O tim pojavama može se govoriti kao o čvornim,
kritičkim tačkama u sklopu jednog te istog istorijskog procesa.
Smatram da ćemo se prof. A. Mitrović i ja u potpunosti slo­
žiti da se ne može ni tražiti ni naći jedna jedina kritična
tačka, i reći: od ovog trenutka Srbi postaju nacija! Reč je o
jednom istorijskom kretanju, procesu, koji kod Srba u Voj­
vodini počinje, zapravo, već sa Žefarovićem i njegovom Ste-
matografijom, nastavlja se, zatim, dalje i ima svoj apogej u
Narodnoj stranci i u Ujedinjenoj omladini srpskoj krajem šez­
desetih godina XIX veka. Nacionalna svest je kod Srba u
Ugarskoj, pa i u drugim regionima, u drugoj polovini šezde­
setih godina XIX veka došla do jednog stepena koji, na mo­
mente, prima oblike nacionalne egzaltacije. Samo tu treba ra­
zlikovati ono što je bilo od suštinskog značaja u Omladini, a
što sporedno. To je umela da razlikuje i evropska diplomatija,
o čemu svedoče mnogi, doskora nepoznati dokumenti iz
austrijskih, mađarskih, francuskih i sovjetskih arhiva. Bogat
novim, prvorazrednim arhivskim izvorima je i nedavno objav­
ljen zbornik građe o Omladini, sa materijalima iz sovjetskih
arhiva (izdanje Matice srpske). Pripremaju se i novi zbornici
građe iz drugih evropskih i domaćih arhiva.
Ovde je, takođe, postavljeno pitanje od kakvog je značaja
bilo formiranje država za postanak i sazrevanje nacija. Do­
zvolite mi da, na kraju, iznesem o tome svoje gledište.
Razmišljajući o odnosu između nacije i države Fridrih
Engels je došao do zaključka da postoji svetskoistorijska ten­
dencija ka stvaranju nacionalnih država. To gledište pri hvatAi
su i V. I. Lenjin i K. Kaucki. Ako nacije, unutarnjom dija­
lektikom svog istorijskog kretanja i svog istorijskog bića, teže
ka objedinjavanju u nacionalne države, — uloga nacionalnih
državnih zajednica za konačno sazrevanje i dalji razvoj mo­
dernih nacija ne može biti bez značaja i ne sme se potcenji-
vati. Naprotiv! Na zapadu Evrope velike apsolutne monarhije
bile su, u početku, državni okviri u kojima su se razvijale i
uobličavale modeme nacije. Sa slomom tih monarhija i po-
bedom buržoaskih revolucija, npr. u Velikoj Britaniji i Fran­
cuskoj, konačno sazrevanje nacija dobilo je snažne podsticaje.
To su neki rezultati mojih istraživanja i razmišljanja o
problemima nastanka i razvitka srpske nacije.
188
 SKENDER RIZAJ
UTICAJ RAZLIČITIH ETNOSA BALKANA NA
NASTANAK I RAZVITAK SRPSKE NACIJE

Reći ću nekoliko reči samo sa aspekta moga posmatranja

ovog problema, tj. sa aspekta uticaja različitih etnosa Balkana
na nastanak i razvitak srpske nacije. Razume se da se svaka
nacija, u ovom slučaju i srpska nacija, razvijala pod speci­
fičnim društveno-ekonomskim i političkim okolnostima. Meni
se čini da pri tome treba uzimati u obzir i faktor političke
»klime« određenog istorijskog perioda, zatim psihološku, filo­
zofsku »klimu« dtd.
Čini mi se da je srpska nacija nastala i razvijala se tokom
istorijskog perioda koji je prilično dug. Ona je nastala i ra­
zvijala se od slovenskih plemena, koja su se naselila na tlo
današnje Srbije, zatim od etničkih elemenata starosedelaca
Balkana, Ilira i Tračana. Kasnije, kada se razvijala srpska
država pod Nemanjićima, albanski i drugi etnički elementi
Balkana uticali su na razvoj srpske nacije. Recimo, vlaški
elemenat je znatno uticao. A bilo je i drugih primesa, posebno
za vreme dugogodišnje tursko-osmanske vladavine. Gotovo
slično poreklo ima i albanska nacija, jer imaju nešto ilirskog,
nešto slovenskog, nešto srpskog, nešto vlaškog etničkog ele­
menta.
Pokušaću da govorim figurativno, da biste me bolje shva­
tili. Da uzmemo kao primer tri nacije Balkana koje su među­
sobno najbliže: srpsku, makedonsku i albansku. Ove tri nacije
razvijale su se manje-više pod istovetnim okolnostima. Svaka­
ko ima i specifičnosti. Naime, ako se želi da se umesi hieb
od tri vrste brašna — pretpostavimo da su Srbi pšenica, Al­
banci raž, Makedonci kukuruz — pa se 50% pšeničnom brošnu
doda 25% raži i 25% kukuruza. Tada dobijemo jednu vrstu
hleba. Taj hieb, pošto ima više pšeničnog brašna, i zbog svoje
specifičnosti i karakteristika, nazivali bismo pšenični hieb.
Dakle, kažemo da je pšenični hieb srpska nacija. No, ako se
189
mesi hieb od 50°/o raži, 25%> kukuruza i 25% pšenice dobili
bismo, takođe, hieb, ali malo drukčijeg ukusa i osobina. A
ovaj hieb nazvali bismo hieb od raži i predstavljao bi albansku
naciju. A hieb od 50% kukuruza, 25% pšenice i 25% raži je
»makedonska nacija«. Svakako ovakva upoređenja nisu naj­
bolja, ali, u ovom trenutku, nisam našao sretnija rešenja.
Inače, na Balkanu ima više primesa pored ove tri. Haj-
dete da se ovde međusobno pogledamo. Niko ne može da
potvrdi, po liku, šta sam ja: da li sam Albanac, Srbin, Crno­
gorac, Makedonac ili pak Turčin. Svi smo jednoobrazni, jer
smo svi pomešani od različitih etničkih elemenata i predstav­
ljamo gotovo jedan etnos, odnosno jednu grupu naroda koja
ima različite etničke primese.
Srbi kažu za sebe da su Sloveni, tj. da su slovenskog po­
rekla. Međutim, da je ovde, među nama, jedan Rus, odmah
bismo ga propaznali. To znači veća razlika postoji između
Srba i Rusa, nego između Srba i Albanaca, Makedonaca itd.
Zašto? Zato što je vekovima tokom istorije došlo do različitih
etničkih primesa.
Dopustite mi da Vam ispričam jednu anegdotu. U Arhivi
Predsedništva vlade Turske (Ba?bakanlik Arhivi) u Istanbulu
upoznao sam se sa jednim Tunižaninom. On je istraživao do­
kumenta za tunižansku istoriju, a ja za istoriju naših naroda.
Tom prilikom, kad Tunižanin saznade odakle sam, reče: »Po­
bogu, ti više ličiš na severoafrikanca nego ja«. Zatim, on za
sebe reče: »Mene u Tunisu ne priznaju da sam Arapin, da
sam Afrikanac!« Ja ga upitah zašto. »Imam plave oči!«, reče
Tunižanin. A ja u šali dodadoh: »Znate li ko je za to kriv?«
Krivi su Turci osmanlije, jer za vreme 500—600 godina nji­
hove vladavine doneli su u Evropu crnu afričku boju, a plavu
evropsku boju su poslali u Afriku. Tako su se boje izmešale!
Ovaj fenomen mogu i dokumentovati. U Arhivi Predsed­
ništva vlade Turske u Istanbulu video sam mnoga dokumenta
koja ukazuju na prisustvo naših ljudi sa Balkana: Albanaca,
Bosanaca, Srba u Africi i Aziji. Oni su pošli tamo kao ja-
ničari, vojnici i drugi osmanski dostojanstvenici, ili pak kao
deportirani i iseljeni. Na primer, Mehmet Ali-paša i njegov
sin Ibrahim-paša sa svojom vojskom, sastavljenom uglavnom
od Albanaca, uspeli su da odcepe veći deo arapskih zemalja
od osmanske vlasti — Egipat, Libiju, Sudan, Saudijsku Ara­
biju, Jemen, Siriju, Palestinu i dr. i da stvore kraljevsku di­
nastiju Egipta — kralja Faruka.
Dakle, bilo je mnogo naših ljudi u Africi i u Aziji. No,
sada, gde su i šta su oni? Nema ih. Postali su Arabljani ili
Turci, zavisno od područja i ambijenta gde su živeli i delova-
li. Oni su se asimilirali u tamošnje narode, odnosno nacije.
Dakle, delovali su u formiranju i razvoju arapske i turske
nacije.
190
 No, bilo je i obrnutih primera. Ovamo, na Balkanu, ta-
kođe su došli različiti ljudi iz Azije i Afrike, bilo kao vojnici,
bilo kao visoki osmanski dostojanstvenici, bilo kao doseljeni
stočari — juruci, zanatlije itd. I oni su se mešali sa balkan­
skim narodima. Otuda je crna boja na Balkanu.
Tvrdi se da su Albanci ilirskog porekla, a Iliri su bili
plave boje. To se može videti preko malisora (brđana) Alba­
naca kod kojih su najviše sačuvani ilirski elementi. Takođe,
ukoliko se kaže da su Srbi slovenskog porekla, onda nijedan
Srbin ne bi smeo da ima crnu boju. Sto znači, od doseljenja
Slovena na Balkanu pa tokom čitavog perioda formiranja i
razvitka srpske nacije, Srbi su se udaljavali od svojih predaka
u ogromnim razmerama, kako u genetskoj strukturi tako i u
duhovnoj, kulturnoj nadgradnji. Prema tome, Srbi, Albanci,
Turci, Makedonci, Crnogorci na Balkanu su po poreklu vrlo
bliski.
Uloga srpske, odnosno pravoslavne crkve u formiranju
srpske nacije je neosporna. U početku pravoslavna crkva nije
bila samo srpska crkva. Kasnije, u periodu osmanske vlasti,
pravoslavna crkva na ovom delu Balkana primila je takva
obeležja, pa je postala nacionalna crkva Srba. U srednjem
veku, pa i u prvim vekovima osmanske vlasti, kako nam ka­
zuju osmanski tefteri i vatikanski izvori, na Kosovu je bilo
pripadnika pravoslavne crkve ne samo iz redova Srba nego i
iz redova Albanaca, Vlaha itd. Cak je i popova pravoslavne
crkve bilo iz redova Albanaca.
Pravoslavna crkva bila je vazal tursko-osmanske vlasti.
Katolička crkva nije bila vazalna. Zbog toga je izvršen pri­
tisak na katolike Kosova. Pravoslavna crkva je takođe razli­
čitim metodama vršila pritisak na katolike da prelaze u islam
ili u pravoslavnu veru. To se posebno dogodilo na tlu Kosova.
Preko tursko-osmanskih i vatikanskih izvora pratio sam
na Kosovu jedan fenomen do XVIII veka. Naime, Albanci, koji
su primili islam, bilo da su pripadali pravoslavnoj ili katoli­
čkoj veri, ostali su Albanci, a oni koji su ostali u pravoslav­
noj veri, srbizirali su se. Zbog toga nema Albanaca pravosla­
vaca na severu. Ali nije isključena mogućnost da su se poje­
dini Srbi prelaskom u islam asimilirali u etničku zajednicu
koja je dominirala na odnosnom području, tj. u Turke, Alban­
ce itd. Ali, ipak, srpski narod najmanje se islamizirao od svih
naroda Balkana, bilo zbog uticaja pravoslavne crkve bilo zbog
inata. U najnovije vreme Srbi poreklom, zato što su katolici,
kroatiziraju se. To je tačno, kroatiziraju se. To se dešava na
Kosovu. Hoću da potvrdim ovo što reče profesor Đurđev.
Recimo, u Janjevu je u XVII veku bila prva albanska škola.
Iz Janjeva je bilo i visokih crkvenih dostojanstvenika iz sre­
dine Albanaca. Na primer, u XVII veku vikar Toma Raspa-
sari, koji je odigrao veliku ulogu u političkim događajima
191
 krajem XVII veka, bio je Albanac iz Janjeva. U Janjevu je
bilo i Srba. U XV i XVI veku Šasi su najviše asimilirani u
Srbe i u Albance. Danas u Janjevu nema Albanaca katolika.
Takođe nema ni Srba. Pod uticajem katoličke crkve oni su se
hrvatizirali.
Navešću još jedan psihološki momenat. Naime, reč je o
psihološkoj i političkoj »klimi« koja je uticala na asimilira-
nje Vlaha. Ova pojava je vrlo interesantna. Vlasi su, kao et­
nička grupa, postojali u srednjem veku, za vreme osmanske
vlasti, pa i kasnije. Savremeno doba je donelo nešto novo. To
je zaista fenomen, jer npr. u Albaniji Vlasi su postali Albanci,
u Makedoniji Makedonci, u Srbiji Srbi. Ne samo to nego Vlasi
imaju i veoma značajnu ulogu u političkoj, javnoj, kulturnoj
i naučnoj delatnosti Albanije, Makedonije i Srbije.
Pitanjem nastanka i razvoja naroda-nacija dosada su se
bavili mnogi eminentni teoretičari. Sve te teorije uvažavam
sa respektom, pošto su one doprinele razvoju sociološko-filo-
zofsko-istorijske misli. Međutim, mislim da ovde nije shodno
da spominjem nijednu od tih teorija, jer su one svim učesni­
cima ovoga skupa vrlo dobro poznate. Samo, o tome želim
da iznosim svoja gledišta.
Kao istoričar, ne vidim veliku razliku između naroda i
nacije. Najveća razlika, čini mi se, je u tome što je nacija
strana reč. Istina, smatra se da je nacija nastala u XIX veku
i da je to plod kapitalističkog društvenog poretka isključivo
zbog toga što je ljudsko društvo u to vreme dostiglo veći ste-
pen svoga razvitka i što je doživelo u svemu veliki preobražaj.
Ako zbog tog »preobražaja« »narod« nazivamo »nacija«, kako
ćemo onda nazvati naciju XX veka, odnosno u socijalizmu,
kada je doživela još veći preobražaj. Socijalizam, kako nam
potvrđuje istorija, nije doveo naciju do odumiranja; naprotiv,
do jačanja, do njenog većeg razvoja i preobražaja. U socijaliz­
mu se čak »»rađaju« nove nacije, odnosno narodi koji su već
postojali sa svim svojim narodnim-nacionalnim osobenostima,
ali sada zbog povoljne klime socijalizma proglašavaju se za
»nacije«, ili ih pak socijalizam priznaje za »nacije«.
Prema tome, narod ili nacija predstavlja složeniju ljudsku
— društvenu zajednicu sastavljenu od nekoliko etničkih ele­
menata, zavisno od područja i međusobnog uticaja. Ona na­
staje pod specifičnim društveno-ekonomskim i političkim okol­
nostima datog istorijskog perioda i stalno je u neprekidnom
procesu svoga razvoja i preobražaja, primajući specifična je­
zična i antropološka obeležja i posedujući određenu teritoriju.

192
 BOŠKO V. POPOVIC
NAPOMENE O IZUČAVANJU IDENTITETA LIČNOSTI
U OKVIRU IZUČAVANJA NASTANKA I RAZVOJA
NACIJE
Prilog raspravi »o metodološko-teorijskim problemima u
izučavanju nastamca i razvitka srpske nacije« započeću napo­
menom da govorim kao psiholog koji se bavi ličnošću nacije,
posebno njenim nastankom i »unutrašnjim zbivanjima«. Ra­
zume se da nije potrebno dokozivati da ovakvo opredeljenje
nipošto ne znači poricanje potrebe da se prouče i njene druge
strane, kao i njeni odnosi sa »»spoljašnjim zbivanjima« tokom
istorije. Time se bave druge grane psihologije i srodne dis­
cipline, pa ću se stoga ograničiti na svoju oblast.
Smatram da pitanje koje smo sebi postavili ne možemo
uspešno razrešavati ako se nastojanjima istoričara, pravnika,
sociologa, etno-psihologa i drugih poslenika nauke ne pridruže
i psiholozi koji proučavaju nastanak ličnosti jedinke, njenu
unutrašnju stranu, jer se u njoj sustiču spoljašnji uticaji i iz
nje nešto izvire. Najkraće rečeno, iza fenomena nacije su
ličnosti — nema identiteta nacije bez identiteta ličnosti je­
dinki. Razume se da taj odnos nije jednostavan, i valja ga
proučiti. Je li u pitanju puko mehaničko zbrajanje jedinki pod
uticajem društveno-istorijskih činilaca, ili pak dolazi do spe­
cifičnog novog kvaliteta u ličnostima? Ima li u identitetu lič­
nosti jedinki nečega što je specifično, što nam daje pravo da
govorimo o sopstvenom identitetu, identitetu srpskog naroda,
ili specifičnost treba tražiti jedino u spoljašnjim institucijama
i odlikama, kao što su jezik, običaji, nošnja itd. Da li jedino
spoljašnji uslovi određuju naciju svojim neposrednim dejstvom
na zametke ličnosti pri rođenju?
Nemam gotov odgovor na ova pitanja, jer kod nas nisu
sprovedena u delo odgovarajuća ispitivanja, a zasad jedino
mogu da odredim svoj uopšten stav: sumnjam u teorije o iz­
dvajanju i »neposrednosti« uticaja (naslednih i sredinskih),
193
koji su u ličnosti mehanički zbrajaju, već pre pristajem uz
one koji govore o uzajamnosti uticaja na formiranje ličnosti,
0 njihovom dijalektičkom preoblikovanju koje daje nove, više
složajeve (strukture) i vidove unutrašnje organizacije.
Pored pitanja koja je pokrenuo P. Plavšić, sa kojim se
potpuno slažem, sada valja voditi računa o još nekoliko, razu­
me se uz uslov da se prihvati gore izložena pretpostavka. Prvo,
jasno je da je predmet proučavanja nastanka srpske nacije,
1 o tome su govorili istoričari, sociolozi i ostali. Oni, po svemu
sudeći, raspolažu priličnom građom na kojoj zasnivaju svoja
mišljenja. S druge strane, ako se prihvati tvrdnja da ima
mesta proučavanju ličnosti, da bez znanja kako nastaje iden­
titet jedinki, organizacija njihovih ličnosti i poredak vrednosti
— ne možemo pouzdano govoriti ni o naciji, onda treba odmah
priznati da stanje nije zadovoljavajuće kao u slučaju poslenika
ostalih nauka. O čemu je reč?
Prvo, govoreći o opštoj metodološkoj strani pitanja, vredi
upozoriti da psiholozi ne mogu objašnjavati (eksplanacija) lič­
nost bez oslonca na pouzdane opšte obrasce (modele) ličnosti,
ili teorije ličnosti i odgovarajuće zakone; oni nam pomažu da
predviđamo, naročito retrogradno predviđamo.1 Sve u svemu,
danas ličnost objašnjavamo držeći se postojećih teorija — njih
je oko dvadeset — čiji tvorci smatraju da su opštevažeće
teorije ličnosti za objašnjavanje i predviđanje svih ljudi sveta.
Evo, odmah, i pitanja: jesu li doista savremene teorije ličnosti
prikladne za tako veliki zadatak? Sumnji ima mesta, jer blisko
je pameti da su pomenute teorije ličnosti dobrim delom plod
i društveno-istorijskog trenutka posebnih sredina u kojima su
nastale. Zbog toga se rodilo pitanje: ne primeravamo li mi
sebe uz tuđe aršine? Ali, dopustimo da je istina da to danas
ne smeta i razmislimo da li se isto može reći kada je u
pitanju objašnjavanje nastanka i razvoja identiteta naših pre­
daka? Teško bi se takva tvrdnja mogla održati, jer je savršeno
jasno da nekadašnji ušlovi u kojima se formirala srpska na­
cija nisu jednaki sa uslovima kada su nastale najpoznatije te­
orije ličnosti. To je početak ovog veka.
Ovim sam hteo da pokažem da je potrebno vršiti temelj­
na istraživanja u ovoj sredini uz uračunavanje uslova u koji­
ma je nastao i razvijao se naš identitet. To ne bi bio nimalo
lak posao, pošto bi za samo psihološko istraživanje trebalo
obezbediti saradnju mnogih drugih stručnjaka — poznavalaca
istorije, sociologije, istorije književnosti, etike i drugih. Za­
jedničkim trudom trebalo bi utvrditi da li se u davnini javio
jedan nov, specifičan psihološki kvalitet u vidu nacionalnog
1 Za retrogradno predviđanje smatramo da bi bilo valjano sred­
stvo za prodor u prošlost, pogotovu ako se takvi nalazi združe sa nala­
zima o prošloti do kojih su došli stručnjaci ostalih nauka, osobito isto­
ričari i istoričari književnosti.

194
identiteta, kada je to bilo i u kojim uslovima. Jasno je da se
ovim ne poriče tvrdnja mnogih savremenih teoretičara ličnosti
da ona ima i opšte odlike, zajedničke odlike (dimenzije) koje
njihove teorije objašnjavaju, ali tu je i uverenje da postoje i
specifične odlike za čije su postojanje odgovorni različiti isto-
rijski putevi razvoja pojedinih nacija. Da ponovim: pitanje je
ima li u našim ličnostima nečega što nas zbližava i ujedno
razlikuje od drugih nacija, ili je suština nacionalnog identiteta
stvar samo spoljašnjih odlika i uslova življenja?
Pored teškoća koje se dovode u vezu s objašnjenjem re­
čeno je da je tu i neprikladnost savremenih tuđih obrazaca
za razjašnjavanje ličnosti naših predaka. I upravo u pozivu
nekih stručnjaka da se prouči istorijska strana problema koji
je pred nama, nalazim tačku slaganja mnogih disciplina. Na­
ime, potrebno je dobro upoznati đruštveno-istorijske uslove u
kojima je nastala srpska nacija, ali uz to i »prizmu« kroz koju
su se oni prelamali. Ništa manje nije dragoceno razumevanje
uloga koji svemu prilaže osnovna ličnosna građa, što znači da
je u središtu pažnje sadejstvo raznorodnih uticaja u izgradnji
identiteta. Ponoviću da tako zamišljeno istraživanje ne mogu
izvršiti poslenici samo jedne ili dveju nauka, već je neopho­
dan multidisciplinaran pristup, i stoga se slažem s rečima prof.
A. Mitrovića o saradnji naučnih disciplina.
Kad je reč samo o ličnosti, o njenom nastanku, identitetu,
organizaciji, složaju i osnovnim atributima — onda, govoreći
s metodološke tačke gledišta, napominjem da bismo o starijim
pogledima na ovako određenu psihološku stranu čoveka mogli
doznati na osnovu starih izvora o našim, recimo, vladarima,
svecima i junacima, uz pomoć pisanih dokumenata iz Carevog
zakonika i ostalih povelja u kojima se ljudi određuju nekim
atributima. Ne treba ispustiti iz vida ni mitove i verovanja i
sve to valja proučiti u raznim tačkama tokom istorije kako
bi se uočili uzajamni odnosi spoljašnjih i unutrašnjih činilaca
i njihova postojanost. Možda bi se na taj način doznalo koje
su osobine kada nastale, u kojim izuzetnim okolnostima, kada
se neke gube a izrastaju nove, itd.
Atributi kojima su određivani ljudi iz naše prošlosti, čak
i ako su služili za ulepšavanje, nipošto nisu pozajmljeni iz
nekog vanzemaljskog rečnika; oni su se upotrebljavali u ta­
dašnjoj našoj »psihološkoj sredini«. Dakle, nije u pitanju pro­
učavanje ličnosti ovog ili onog pojedinca, već način dolaženja
do pojmova kojima je ličnost nekada određivana. Ako bi se
steklo znanje kako je nekada ličnost određivana i ukoliko bi
se omogućilo praćenje razvoja tokom vremena, verovatno bi
se moglo odgovoriti na ključna psihološka pitanja koja su ra­
nije postavljena. Ponoviću da nema smisla govoriti o naciji i
njenom identitetu ako se ne prouči identitet ličnosti jedinki
koje sačinjavaju naciju. Treba doznati šta je to što čini re­
195
lativnu istovetnost jedinki tokom vremena i u različitim okol­
nostima tokom razvoja. Jer, ako bi se pokazalo da nema
jasnih, postojanih psiholoških osobenosti koje nas izdvajaju
od drugih, onda bitne odlike nacije valja tražiti na drugom
mestu — van ličnosti. I bilo koji odgovor da se dobije —
bio bi značajan za nauku.
Gornje pitanje se tiče i načela organizacije ličnosti. Naime,
reč je o tome da treba otkriti kojim se načelom može obja­
sniti skladan, postojan sistem ponašanja, mišljenja, doživlja­
vanja, koji nazivamo ličnošću. Da li je u pitanju neko nati-
vističko načelo, sredinsko ili okolnosno (situaciono), ili pak
neka njihova kombinacija dijalektičkog karaktera? Ovo su,
razume se, psihološki problemi koji zaslužuju posebnu pažnju,
jer određenje nastanka nacije nije puko ustanovljavanje neke
fiksirane tačke u vremenu nekog datuma kad je nastala na­
cija, već objašnjenje nekog preloma, skoka, javljanja novog
kvaliteta, kao što je rekao prof. A. Mitrović.
što se tiče pitanja uloge ličnosti u konkretnim istorijskim
zbivanjima, zapravo njenog uticaja na događaje, o tome sada
neće biti reči, jer iako se to pitanje ne omalovažava, jasno je
da su prethodna važnija za ovu priliku. Ističem, na kraju, da
sam ovim samo hteo da potkrepim zamisao da psihološka pro­
učavanja ličnosti mogu koristiti prilikom određenja nacije i
objašnjenja njenog nastanka i razvoja, bilo u okviru etno-psi-
holoških studija ili na drugi način.

196
 VUKASIN STAMBOLIC
NAPOMENE O TEORLJSKO-METODOLOŠKIM
ELEMENTIMA PROUČAVANJA NACIJA
Ovde je dodirnuto mnogo tema, izraženo mnogo teza, po­
krenuta mnoga pitanja. Neke su inspirativne u smislu novih
osvetljenja pa će to pomoći dalji rad. Ali ima i takvih o
kojima bi se moglo, a možda i moralo još raspravljati.
Ja bih se ograničio na nabrajanje i na naglašavanje nekih
elemenata teorijsko-metodološke prirode. Povod za to su po­
jedine teze u nekim saopštenjima. To, naravno, u ovoj prilici
ne mogu da učinim toliko celovito i toliko sistematično koliko
bi zahtevala priroda same stvari.
Dok smo na početku razgovora o traženju daljih istraži­
vačkih puteva, možda nije suvišno da se neka pitanja samo
pomenu. Vraćanje na prethodna metodološka pitanja sadrži
skolastičke i pragmaitističke opasnosti, kao i zamke nihili­
stičkog odnosa prema dosadašnjim tekovinama nauke, posebno
prema rezultatima marksističke misli u Jugoslaviji. Jer, zaista
nismo u situaciji da polazimo sa ledine. Pitanje je sa kojih
njiva, sa kojih brazda polazimo, tj. kakvi su plodovi pojedinih
semena u dosadašnjim razmatranjima? Da li se koriste sve
glavne tekovine savremene naučne misli u svetu i kod nas?
U vezi s tim postavlja se prvo pitanje: šta je osnovno i
šta je osobenost u naciji kao društveno-istorijskom realitetu,
kao specifičnoj društvenoj zajednici? Šta je to što bi se moglo
nazvati integral nacije? Mnogo šta govori da to postoji. Zašto
se to pitanje postavlja? Zato što su ovde ponuđene okosnice
raznih vrsta sinteza. Jednom se nudi sociološka sinteza. Drugi
put se predlaže istorijska sinteza, itd. To je sigurno potrebno.
Ali u kakvom međusobnom odnosu stoje sve sinteze, da li su
još neke sinteze potrebne i može li postojati neka zajednička,
celovita teorijsko istorijska sinteza? Jer, znamo, u istoriji misli
o naciji prisutna su sva moguća redukovanja. Ona su nastajala
zbog raznih razloga. U to sada ne ulazim. Ona su toliko pri-
197
sutna da ako ima pitanja sa kojim se valja »uhvatiti u koštac«,
to je problem raznih redukcija u vezi sa nacijom i nacional­
nim pitanjem.
U uvodnoj reči profesora Mitrovića na više mesta ima ne­
potpunosti i nepreciznosti, kojima se, na primer, u poimanju
nacije stavlja u prvi plan, ili bar pridaje relativno veliki zna­
čaj osećanju, svesti itd. Svedoci smo takođe da u teorijskoj
misli ima raznih apsolutizacija nacionalnog kao i negiranja
nacionalnog. I ovo su povodi za pitanje šta je integral i koji
je konkretno-dstorijski vid ovog integrala u raznim periodima,
u raznim društvima, posebno u socijalizmu i kod nas danas?
U vezi s tim pominjem jedan detalj. Zalažemo se za interdis­
ciplinarni pristup. Možda bi bilo bolje da se to nazove jedin­
stveni, konzistentni višedisciplinami pristup. Jer u tretmanu
mnogolike pojave nacionalnog fenomena, ovo »inter« može da
se tumači kao neki posebni entitet koji sadrži apstraktno opšte,
a može da bude ime za eklektička ukrštanja. Jednom rečju,
ukoliko je predmet izučavanja složeniji »utoliko je i karakter
povezanosti i sjedinjenosti pojedinih metoda složeniji, a po­
treba usklađenosti posebnih naučnih pristupa veća.
Stanovište Edvarda Kardelja o društvenom karakteru na­
cije je jedan od najplodonosnijih odgovara na pitanje šta je
integral nacije. (Pri tome je simptomatično što je to tačka u
njegovom pogledu koju neki sovjetski teoretičari obnovljeno
u raznim periodima stavljaju u centar kritike.) Ovde ne mogu
ulaziti u problem klasnog hegemona u nacija, u probleme pri­
svajanja i karaktera vlasništva u razmatranje teze o »dve na­
cije u svakoj naciji« itd. Ali vraćanje na to šta je glavno u
svemu, šta je integral nacije mislim da je potrebno zbog saz-
najnih razloga.
A šta je osobeno u naciji? Koje su sve posebne a koje
mogu biti pojedinačne osobenosti nacije kao društveno-istorij-
ske pojave u odnosu na druge društveno-istorijske pojave?
Kako tu deluju opštedruštvene zakonitosti? Profesor Mitrović
kaže da je nacija sugestivan objekt istraživanja. Sasvim je
tako, osobito u smislu razgraničenja sa romantičarskim, senti-
mentalističkim i sličnim prstupima. Ali nameće se potreba
preciznije odredbe te sugestivnosti, njene prirode, stepena i
oblika. Jer i klasa, i država, i partija, i mnoge druge društve­
ne pojave su sugestivne, ali svaka na svoj način.
Drugi elemenat ove osobenosti je priroda i vrsta ljudskog
okupljanja ili grupisanja u nacije u odnosu na druge vrste
globalnih ljudskih grupisanja, u odnosu na druge vrste zajed­
nica. Treći elemenat jeste osobenost spleta onog što, u nauč­
nom smislu uslovno, zovemo subjektivno i objektivno. Sigurno
je da je nacija tipičan i svojevrstan društveno-istorijski
subjekt.
198
 Ali šta iz ovih osobenosti sledi za saznaj ne metode? Os­
novana je teza da je prema naciji kao predmetu istraživanja
nužna umna distanca. Isto tako, kada se kaže da je nacija
objekt van nas, u to se mora sigurno uključiti i činjenica da
sve društveno na neki način prolazi kroz ljudsku glavu. I
sama naučna svest odgovarajućih perioda sastavni je deo onog
što se zove nacionalno.
Zajedno sa osobenostima postavlja se šire pitanje odnosa
opšteg i posebnog i odnosa teorije i prakse u celini. Ovaj odnos
ima izuzetnu važnost za našu temu. Pojednostavljeno razdva­
janje koje se izražava u stavu da je teorijsko, pre svega za
celinu, a da je analitičko, pre svega za posebne nacije, vodi
na stranputice. Jedan savremeni sociolog marksističke orijen­
tacije je u pravu kada kaže: »Specifičnost nije sinonim za
nesvodivost na analizu i teorijsko mišljenje univerzalnog tipa.«
Zbog svega ovoga mislim da je potrebna bar polazna jadna
saglasnost o definiciji nacije, o tome šta stvarno a ne forma-
listički podrazumevamo pod pojmom nacije. U vezi s tim ovde
bih samo naglasio nekoliko dimenzija nacije.
Prvo, kako treba odrediti naciju u odnosu na samu sebe,
za razliku od uobičajenog i pretežnog definisanja nacije u od­
nosu na druge nacije, narode i slične fenomene. Pretežno ra­
zvijanje spoljašjih »strana» nacije je objašnjivo u vremenima
i situacijama kada su u prvom planu odnosi između nacija.
Ali ukoliko ovi spoljašnji odnosi nisu akutni kao primarni
problem utoliko se više otvaraju pitanja o tome šta je i kakva
je nacija unutar sebe, kuda streme društveni odnosi i društve­
ne snage u svakoj naciji. Sta je u ovom smislu nacija u da­
našnjim jugoslovenskim uslovima? Sta je nacionalna ravno­
pravnost u sklopu ukupne društvene ravnopravnosti uopšte i
u jugoslovenskom socijalizmu posebno?
Drugo, šta se zbiva, šta može da se zbiva, šta su stanja i
potencije u nacijama i njihovim odnosima u današnjem svetu?
Kakva je posebna priroda ove problematike u socijalizmu?
Kakve tekovine sadrže i koje mogućosti nose uslovi i prodori
kursa na socijalističko samoupravljanje? Kakva nova društve­
na rešenja mogu nastajati? Sta je društvena uloga nacije u
takvim uslovima? Smatram da je od izuzetnog teorijsko-meto-
dološkog značaja razvijenost i obogaćenost odgovora na ova
pitanja. Naravno, ne radi toga da bismo ih oktroisali na pro­
šlost, nego pre svega radi naučnog poniranja u savremena
zbivanja.
Sociolog Anvar Abdel Malek je pisao da bežanje sa polja
istorije vodi nerazumevanju i da pogoduje strukturalističkim
prilazima naciji. A radikalistički orijentisani Franc Fanon je
pokazivao da nacionalnu istinu treba pre svega tražiti u stvar­
nosti, to jest »ne kod mrtvaca u prošlosti nego kod pokrenu­
tih narodnih masa u sadašnjosti«. Koja mera usklađenosti ovih
199
 akcenata vodi većoj egzaktnosti? Kakvo je njihovo mesto u
analizama koje polaze od pretpostavke da u socijalizmu naj­
dubljih prodora postoje nova pitanja u vezi sa nacionalnim
pitanjem i nacijom?
U vezi s tim otvara se, izgleda, čitava serija pitanja, ma­
kar u smislu tumačeja njihovog izmenjenog sadržaja i zna­
čenja, bar u smislu traženja kompletnijih odgovora. Jer, u
analizi jedne nacije u savremenom svetu moraju se imati u
vidu ne samo konstante nego i promenljiva i izmenjena snaga
pojedinih komponenti. Biću slobodan da samo redam jedan
broj pitanja o takvim komponentama.
Na primer, koje su osnovne a koje posebne i pojedinačne
protivrečnosti savremenog sveta i kako se one izražavaju u
nacionalnoj problematici? Kakav je faktor nacija u rešavanju
protivrečnosti u pojedinim društvenim sistemima? Kakav je
ona danas oslobodilački faktor? Kakva je njena uloga u borbi
protiv obezličavanja i uniformisanja ljudi i naroda, posebno u
uslovima tehnološke revolucije? Kako i u čemu se sve danas,
u ovom kontekstu, postavlja problem kolektivne a ne samo
lične autentičnosti?
Ili, drugo pitanje. Kakvi procesi nastaju i mogu da nasta­
ju, na primer, u srpskoj ili bilo kojoj drugoj naciji u Jugosla­
viji u uslovima tendencija, s jedne strane povezivanja i udru­
živanja, i s druge strane tendencija društvenih podela rada i
osamostaljivanja pojedinačnih i kolektivnih društvenih subje­
kata? Jedan profesor sociologije saopštio je podatak da danas
postoje samo četiri procenta stanovništva u svetu koje živi u
homogeno čistim nacionalnim zajednicama. O uzajamnom
raznovrsnom obogaćivanju na našem tlu juče je govorio pro­
fesor Skender Rizaj. Višesmerna prolazna stanja širom sveta
postoje i kao prirodne i kao nasilne tendencije i dejstva. Ka­
kav je u vezi s tim odnos razvijenih i nerazvijenih? Kako u
posebnim regionima deluju pojedine istorijske konstante?
Kako u našem prostoru i u ovom vremenu danas deluju neke
trajnije svetske strategije? Zalažem se za uključivanje među­
narodnog aspekta u razmatranje problematike nastanka i ra­
zvoja srpske nacije. Ova potreba je izrazitija od one koja joj
je do sada data na ovom našem skupu?
Treće, šta danas znače tendencije stvaranja regionalnih
veza, stvaranje regionalnih grupacija naroda u čitavom svetu
i po raznim osnovama: idejnim, ekonomskim, političkim, voj­
nim itd? Šta danas znači u odnosu na razmatranje razvoja na­
cija taj krupni složeni problem koji se zove »prostorno-teri-
torijalni aspekat ekonomskog razvitka?
Ove elemente redam bez konzistentnijeg sistema. Težište
mi je na isticanju celovitog spleta okolnosti. Teorijski zasno­
200
 vani racionalni razlozi omogućili bi njihovo razlikovanje po
snazi tendencija kao i raspoređivanje po stepenu značaja.
Posebni značaj za našu temu i duboki aktuelni teorijsko-
-metodološki smisao ima primenjenost principa konkretno-isto-
rijskog pristupa. Pregled naše posleratne društveno istorijske
literature ukazuje na potrebu kritičke analize samog poima­
nja, a još više načina i stepena ostvarenosti konkretno-istorij-
škog pristupa. Meni izgleda da ne bi bilo na odmet obnavlja­
nje celovite teorijske predstave o tome šta je to konkretno-is-
torijski pristup danas.
Neko je juče rekao da bi u tome trebalo ići do kraja.
Moji nalazi, na primer, pokazuju da kod nas postoje pojave
koje izražavaju geograficiranje i razne varijante teritorijaliza­
cije marksizma pri čemu se potkopava njegov naučni smisao.
Postoje isto tako pokušaji da se ono što je hronološki i u
praksi prvo proglašava za primamo d u teoriji. To je, na
primer, slučaj davanja primata ili teorijske apsolutizacije te­
kućem nacionalnom interesu u odnosu prema klasnom interesu
odgovarajućeg nacionalnog kolektiviteta. Ili vrlo su česte po­
jave izjednačavanja ili mešanja »golih« empirijskih i naučnih
činjenica.
Uporedo sa ovim moguć je, sa nivoa našeg društvenog ra­
zvitka, doprinos marksističkoj teoriji, doprinos kritici različitih
savremenih doktrina o naciji i međunacionalnim odnosima.
Poznato je da u svetu postoje pojave da se, pod okriljem
marksizma, široko obrazlažu stvaranja nacija od strane sub­
jektivnog faktora kao i pojave uništavanja nacija ili njihovih
delova. Prisutne su pri ovome razne ideološke konstrukcije.
Na drugoj strani postoje pokušaji napada na osnove
marksizma u oblasti tretmana nacije i nacionalnog pitanja. To
se čak čini pod firmom stvaralačkog marksizma. To se najčešće
čini u obliku identifikacije marksizma sa staljinizmom. Na-
vešću samo jedan primer. U časopisu »Nju Left Rivju« (broj
105, London, 1977) ima jedan opsežan tekst u kome se, izme­
đu ostalog, kaže: »Fenomen nacije bio je taj koji je prvi do-
prineo da se marksizam ozbiljno dovede u pitanje.« Ili: »na­
cija može izmeniti uloge i izokrenuti se u sudiju marksizma«.
Ili: »Uveren sam da je nacija atomski nukleus u opštem po­
žaru marksizma kao teorije i socijalizma kao prakse.«
Hteo sam ovim samo da ilustrujem potrebu razgraniča­
v a la od raznih gledišta koja se nazivaju marksistička. Ona
dopiru u našu zemlju, a u nekim sredinama u svetu su vrlo
uticajna. To ne bi bio suviše ambiciozan, niti od razmatranja
nastanka i razvoja srpske nacije akademski odvojen zadatak.
Posebnu grupu pitanja čine neki teorijsko-metodološki
akcenti koji imaju neposredan značaj za proučavanje nastanka,
razvoja i savremenog stanja srpske nacije.
201
 Sigurno je da prostorno ograničavanje predmeta naučnog
istraživanja nije teorijsko-metodološki sporno. Tu čak postoje
i prednosti za dublje poniranje, za plodnije bavljenje osobe-
nostima. Ali, postavlja se pitanje koje dodatne teorijsko-me-
todološke elemente treba uneti u polje naučnog posmatranja
da se sužavanjem predmeta ne bi zapalo u parcijalne i naučno
neosnovane rezultate? U vezi s tim ovde ističem samo jednu
tezu koju sam pre dva meseca zastupao u raspravi o Projektu
izučavanja međunacionalnih odnosa u Vojvodini. Potreban je
veći udeo i potpuna razvijenost u primeni nekih teorijsko-me-
todoloških principa ukoliko se predmet izučavanja prostorno
sužava. Tim više ako je reč o složenoj društveno-istorijskoj
pojavi. U ovom slučaju to posebno važi za zastupljenost prin­
cipa svestranosti i celovitosti u vremenskom i u prostornom
smislu. Sta na primer sa ovog stanovišta sadrži nastanak i
razvitak srpske nacije i ukupno nacionalno pitanje danas u
uslovima današnje Jugoslavije, u uslovima socijalizma, u uslo-
vima svetskih okolnosti? Sta znači ne samo politička procena
da niko sam ne bi bio ništa na ovom prostoru i koje konse-
kvence iz toga slede?
Drugo, smatram da nije samo idejno-politička teza niti
marksistička dogma ono na čemu je insistirao profesor Đorđe-
vić, koji je oslanjajući se na Svetozara Markovića obnovio pi­
tanje: šta je smisao socijalizma za Srbiju? Da samo dodam,
ne više socijalizma u zamislima, nego stvarnog socijalizma.
Koji je u vezi s tim danas konkretno-istorijski odnos klasnog
i nacionalnog u Srbiji u uslovima samoupravljanja i udruži­
vanja rada na ovim osnovama? Koje su tu klice progresivnog?
Koje su tu osobenosti što ih je proizveo dosadašnji revolucio­
narni razvitak i naš put u socijalizam? Šta se suštinski pro-
menilo u odnosima između naroda u Jugoslaviji, i između
naroda i narodnosti? Kakva internacionalistička svest danas
nastaje? Koji stereotipi danas žive, u kom obliku, šta se u
njima zbiva?
U pogledu osobenih pitanja, na primer, koje su i u čemu
danas žive posledice ranijih deoba i današnjih seoba na ovom
prostoru? To pitanje je preče od onog da li su nacije malo­
brojne ili mnogobrojne. Ili uzmimo probleme odnosa radničkog
pokreta i komunističke partije i srpske nacije.
U vezi sa analizom osobenosti i potrebnog kritičkog odno­
sa prema pojavama redukcionalizama u rešavanju problema
specifičnosti biće potrebna selekcija mnogih teza i pitanja sa
stanovišta one umne kritičke distance o kojoj je govorio pro­
fesor Mitrović. Biće neophodne mnoge revalorizacije sa nivoa
današnje marksističke misli. Doći će u tome, verovatno, i do
preispitivanja nekih dosadašnjih, takozvanih marksističkih pri­
stupa naciji u našoj sredini.
202
 U svetu postoje studije o krizi dosadašnjih socioloških
koncepata za proučavanje nacije. Ne mislim da je kod nas
tako, ali neki problemi postoje. Ovde je, na primer, pomenuto
da narodni jezik i država slede oformljenje nacije u Srbiji.
Da li je tako? Sta nastaje zajedno a šta čemu prethodi?
Ovakve teze podležu kritičkoj proveri i detaljnijoj analizi.
Meni je ovo palo u oči i zbog jednog šireg teorijskog razloga.
To je činjenica da su u svetu prisutne nove tipologije nacija
(ne ulazim ovde u analizu njihovih saznajnih vrednosti) koje
za jednu od osnova u stvaranju tipologija upravo uzimaju to
šta hronološki jedno drugom prethodi. Otuda pomenuta teza
može da ima šire teorijske konsekvence.
Isto tako trebalo bi preciznije formulisati i obrazložiti
stav o »samoviđenju i samopredstavljanju«. Postoji opasnost
da se to apriorno i jednosmerno tumači. U tom slučaju jedna
od posledica bi bila potreba da od drugih tražimo da nam,
naprimer, trasiraju naš samoupravni put i revolucionarni pra­
vac. Druga bi jednostranost dovodila do apsolutizacije nečeg
posebnog u univerzalno.
Na kraju, još jedan predlog u okviru želje da se stvaraju
i neki praktički metodološki standardi za operativne pristupe.
Naša društvena praksa je već odavno nametnula potrebu da
se ustanovljavaju neki naučni i stručni standardi za praćenje
procesa u razvitku i odnosima nacija i narodnosti u Jugosla­
viji. Poznato je, na primer, da su sadašnji kriterij umi za pra­
ćenje stepena razvijenosti razvijenih i nerazvijenih podložni
i stručnoj i političkoj kritici. Zato bi kao jedan od rezultata
ovih naših prethodnih rasprava mogli da budu i takvi meto­
dološki stavovi koji bi mogli da služe egzaktnijem naučnom
praćenju onoga što se kod nas zbiva.
Rizikovao sam da eksplicitno pominjem neke komponente
pristupa koje učesnici ovog skupa podrazumevaju. Smisao iz­
loženog je bio u tome da se pridružim onim mišljenjima koja
su za dalji usredsređeniji rad na tzv. prethodnim pitanjima,
na stvaranju još zrelijeg naučno-teorijskog tla za izbor onih
elemenata koji bi sačinjavali što celovitiju koncepciju izuča­
vanja nastanka i razvitka srpske nacije. Jedan preduslov je
sigurno u tome da se pođe od savremenih naučnih dostignuća,
sa nivoa najviših prodora socijalističke prakse, od našeg viđe­
nja pravaca savremenog društvenog razvitka. Možda treba iz­
dvojeno raspraviti čitav organizacioni pristup i u tome posebno
objedinjavanje naučnog rada na ovom delikatnom fenomenu.
Jer zaista postoje snage i dobre namere za traganje i ot­
krivanje.

203
 ILIJA STANOJČIĆ
GRAĐANSKE TEORIJE I TEORETIČARI NARODNOSTI
I NACIONALNOG PITANJA DO SEDAMDESETIH
GODINA XIX VEKA

Prvi značajniji radovi o »narodnosti« što se kod nas

javljaju ne predstavljaju čisto naučno-teorijska razmatranja i
pokušaje definisanja samog pojma nacije. Njima se prvenstve­
no tražilo da se formulišu praktično-pohtička rešenja u to vre-
me dominantnog »istočnog pitanja« koje je već duže vreme
snažno bojilo i determinisalo mnoga zbivanja u Evropi na
početku XIX veka, »veka narodnosti«. Ta prevashodno politi­
čka nastojanja da se naši narodi najzad oslobode tuđinske vla­
sti (»iga«), u većini slučajeva karakterišu izrazito jugosloven-
ske tendencije. Kada se u bilo kom kraju naše zajednice jače
ispoljila težnja za nacionalnim oslobođenjem i nezavisnošću,
javljala se i misao da se svaka narodnost može u potpunosti
osloboditi samo u sadejstvu sa ostalim južnoslovenskim na­
rodima.1
Tu ideju južnoslovenskog zajedništva determinisale su,
pre svega, opšte ekonomsko-politioke prilike u tim zemljama,
i u svetu oko njih, i istorijskom neumitnom praksom sticana
iskustva o tome da pojedinačne akcije protiv daleko nadmoć­
nijeg neprijatelja ne mogu da se uspešno realizuju.2
Iskustvo, koje je naročito jasno uočavano posle 1848. go­
dine, a i kasnije, u doba sticanja srpske i crnogorske nacional­
ne nezavisnosti i suvereniteta, pokazalo je da je suština daljeg
održanja i razvijanja svih južnoslovenskih naroda u njihovom

1 Vidi o tome: Ferdo Culinović, Razvitak jugoslavenskog federa­

lizma, Zagreb, 1952, str. 1.
2 Ibidem. To pitanje južnoslovenskog ujedinjenja detaljno je ra­
spravio u svom radu Rodoljub Colaković, pod naslovom: Rešenje ia-
cionalnog pitanja u Jugoslaviji, »Komunist«, 1950, br. 4—5.

205
jedinstvu. To je zapazila i Ujedinjena omladina, i kasnije Sve-
tozar Marković, i u svojim nacionalno-oslobodila&kim akcijama
borili su se za stvaranje što prisnijeg saveza ne samo južno-
slovenskih nego i svih balkanskih naroda.
No sama ideja o nužnosti oslobođenja i ujedinjenja nije
se kod svih naših naroda javljala uniformno, niti se svuda s
podjednakom snagom razvijala, jer su u pojedinim regionima
naše sadašnje države delovali i raznorodno ekonomsko-politi-
čki, religiozni i kultumo-tradicionalni faktori.8 Pa ipak, iz tih
brojnih i raznorodnih koncepcija, planova i programa, može­
mo izvući dva tipična (po svom dometu i političkim implika­
cijama), u osnovi svojoj potpuno suprotna smera tih koncep­
cija i pokreta — unitaristi.ko-centralistički i federalni odnosno
konfederalni.'*
U programu svoje »spoljnopolitičke Tadnje«, i jedan i dru­
gi smer teže zajedničkom cilju — jugoslovenskoj državi, dok
se na pitanju budućih unutrašnjih međusobnih odnosa tih na­
roda koji je »sklapaju«, oni u potpunosti razilaze.
Pristalice centralizma zasnivaju svoje teorijske zaključke
na principu unitarizma,345 tj. na shvatanju da postoji jedinstve­
na jugoslovenska narodnosna zajednica, koju obeležavaju je­
dinstvo jezika, kulture i osnovnih životnih interesa naroda na­
stanjenog na zaokruženom geografskom području, uprkos i
vidljivim regionalnim razlikama.6 Takvo shvatanje jugosloven-
skog unitarizma vodi ka državnom centralizmu, zato što, pre­
ma njemu, svaki drugi način državnog sistema može dovesti
samo do razjedinjavanja tog tobož nužnog integralnog narod­
nog jedinstva.78Te koncepcije oživotvorene su za vreme prvog
ujedinjenja Jugoslavije. »Aktom od 1. decembra 1918. taj
princip dobio je svoje naročito ozakonjenje i postao je osnov­
nim zakonom države«.8 Ali to centralističko uređenje negativ­
no je uticalo na dalje jačanje ideje jedinstva južnoslovenskih
naroda, što nikako ne znači da je južnoslovenska država bila
neka istorijska slučajnost. Naprotiv, bila je istorijska nužnost,
jer je značila realizovanje težnji i snova najboljih njenih
sinova.9
Klice toga unitarističkog centralizma nalazile su se i u
namerama mnogih građanskih političara, koji su bili protivnici

3 F. Culinović, cit. delo, str. 2.

4 Ibidem.
5 Ibidem, str. 3.
* Ibidem.
7 Ibidem.
8 Ibidem.
8 Vidi o tome opširnije: R. čolaković, cit. studija, str. 48.

206
 ideje »integralnog jedinstva«, pa su zastupali ili ideju »Velike
Srbije« — kod Srba10 ili »Velike Hrvatske« — kod Hrvata.11
Od ovog »svesrpstva«12 i »svehrvatstva«,13 kojima je ne­
girano postojanje drugih jugoslovenskih nacija osim srpske i
hrvatske, a išlo se ka stvaranju jedne centralističke jugoslo-
venske države, moramo odvojiti separatizam, čiji nosioci u
svojim teorijskim i publicističkim napisima priznaju postoja­
nje različitih jugoslovenskih nacija, ali praktično nastoje da
pojedinu naciju odvoje od ostalih i zasnuju stvarno veliko­
srpsku, odnosno velikohrvatsku državu.14
Na srpskoj strani, ovaj separatizam naročito se ispoljio u
politici desnog krila nekadašnje Narodne radikalne stranke15 i
u pojedinim političkim akcijama Pašića.16
Kod Hrvata taj separatistički šovinizam vidan je naročito
u predvečerje drugog svetskog rata, a svoju praktičnu i zloči­
načku stranu pokazao je za vreme takozvane NDH; korene
mu valja tražiti u uslovima života pod Austro-Ugarskom, čija
je osnovna politička »deviza« bila huškanje jedne nacionalno­
sti na drugu, i osobito zavađanje južnoslovenskih naroda koji
su živeli u njenim granicama.17 To se najviše ispoljilo za vre­
me banovanja zloglasnog Khuena-Hedervarija (1883—1903).
Ban je uspeo da stvori »srpsko pitanje«, suprotstavljajući ga
»hrvatskom pitanju«, i da istupi kao »izmiritelj«. Plod njegove
politike jeste pojava dr Josipa Franka, čija je politička kasnija
aktivnost imala kobnih posledica po Hrvatsku, pa i šire.18
10 Taj velikosrpski pokret nastao je krajem tridesetih godina pro­
šlog stoleća, ali bez one kasnije šovinističke oštrice koju je dobio-
krajem XIX veka. Još 1839. godine Jovan Subotić naglašava da vidi
u svim južnoslovenskim zemljama samo Srbe. (Neke misli o književnom
sojuzu Slovena na jugu i imenu toga sojuza, Lj. M. S. 1839, knj.
48, str. 93 pa dalje). Šezdesetih godina jača taj velikosrpski pokret
baš u odnosu na Bosnu i Hercegovinu: Vladan Đorđević, Srpsko pitanje,.
zatim još zaoštmlje i reakcionarnije u radovima Miroslava Spalaj-
kovića itćL
11 Ideju »velike Hrvatske« stvorio je A. Starčević i izložio u svo­
jim spisima: Bili slavenstvu ili po Hervatstvu, Zagreb, 1860, Ime Serb,.
1867, Slovoserbsko u Hervvatskoj 1870. Vidi o tome opširnije: Mile
Starčević, Dr Ante Starčević i Srbi, Zagreb, 1936.
Ti pokreti su dobili su naročitu oštrinu pred kraj XIX stoleća.
12 Ideju »svsrpstva« (ne »velikosrpstva«) izneo je Vuk Karadžić
u svom spisu Srbi sve i svuda.
13 Tipični predstavnik »svehrvatstva« bio je Ante Starčević.
14 Dr. F. Culenković, dt. delo, str. 5.
15 Ibidem, str. 6.
10 Tu svoju velikosrpsku politiku, koja je išla za stvaranjem Ve­
like Srbije, ispoljio je Pašić u prvom svetskom ratu, i u događajima
posle njega u doba atentata na Radića. Ovim se nikako ne odriče
značajnost i uticaj Pašićeve političke uloge u životu Srbije, pa i
kraljevini SHS.
17 Vidi o tome opširnije: Vasa Bogdanov, DruStvene i političke
borbe u Hrvatskoj, izd. Jugoslovenske akademije znanosti, Zagreb,
1949, str. 69 i dalje.
18 F. Oulinović, cit. delo, str. 8.

207
 No sve te akcije raznih separatista nisu nikad imale
čvrstog korena u širokim narodnim masama, nego su počinjale
i završavale u tankom sloju buržoaskih, sitnoburžoaskih i lu-
menproleterskih elemenata. To je sa naročitom očiglednošću
pokazala naša narodna socijalistička revolucija, ostvarivši naj­
zad davne težnje najprogresivnijih društvenih snaga; sa rad­
ničkom klasom i njenom uvek aktivnom komunističkom avan­
gardom na čelu. Do ujedinjenja Južnih Slovena je trebalo i
moralo doći; to je bila ideja najnaprednijih ljudi u zemljama
koje su se nazivale južnoslovenskim«.1® Upornost da realizuju
te svoje težnje pokazuju nam ne samo stremljenja i nejednake
borbe koje su pojedini naši narodi vodili na ovoj »političkoj
vetrometini« nego i brojne ideje, koncepcije i planovi kojima
su nastojali da naučno i ideološko-politički dokažu nužnost ju-
goslovenskog ujedinjenja na osnovama federacije.*20 U svim
tim koncepcijama o ujedinjenju, iako su ponekad bile naivne,
ponekad konfuzne i bez čvrstog oslonca na određene društvene
snage koje ga mogu izvojevati postoji »jedno racionalno i
progresivno jezgro, koje se u suštini svodi na sledeće: u svetu
u kome mi živimo, okruženi državama koje su neprijatelji
naše nacionalne slobode i nezavisnosti (Austrija, Nemačka,
Italija, Mađarska, Turska), za nas južnoslovenske narode, je­
dini uslov da se održimo, da živimo i da se razvijamo kao
nacije jeste da se ujedinimo«.21 A jedna između tih brojnih
teorija i koncepcija jeste i ona Svetozara Markovića, koja ne­
osporno predstavlja najviši domet u svom vremenu i svojoj
sredini u tim pokušajima traženja da se što određenije i ade-
kvatnije reši nacionalno pitanje svih naših naroda. Ona je
takva zbog toga što je proizlazila i zasnivala se na postojećim
društveno-političkim odnosima, na stvarnim snagama i strem­
ljenjima širokih radnih masa, a ne na akciji monarhija, vlada
i diplomatije. Ovde će biti ukratko iznete samo osnovne gra­
đanske koncepcije i »predloži« koji su sa raznih strana i sa
različitih pozicija analizirale i akciono interpretirale veoma
složenu i protivrečnu problematiku.
Postoji shvatanje22 da se začeci ideje južnoslovenske za­
jednice nalaze u akciji onih ljudi koji su bili preteče svih
tih nacionalnooslobodilačkih pokreta. Tu se imaju na umu:

» Josip Broz, Politički izveštaj CK KPJ, u knjizi V kongres

Komunističke partije Jugoslavije, stenografske beleške, »Kultura«, str.
21 .
20 Tako su i Strosmajer (1815—1905) i Rački, iako su bili pred­
stavnici integralnog jedinstva, pristajali na federativno uređenje, makar
kao privremeno. (F. Culinović, cit. delo, str. 13.)
21 R. Čolaković, cit. studija, str. 48.
22 F. Culinović, cit. delo, str. 14.

208
Juraj Križanić,23 Pavle Riter Vitezović24 i grof Đorđe Bran-
ković.25
Bliže će se prići samom pitanju koje se obrađuje ako se
taj vremenski raspon skrati i u proučavanju pođe od Vuka
Karadžića, pa preko Garašanina i njegovog Načertanija, Sve-
tozara Miletića, dr Mihaila Polit-Desančića dođe do Svetozara
Markovića.26
Kada je ranije bilo reci o našem omladinskom nacional­
nom pokretu, istaknuto je da je ovaj uglavnom prožet čisto
nacionalnim idejama, dok je pitanje filosofije romantizma,
karakteristično za ostale evropske nacionalne pokrete, u njemu
bilo od sasvim sporednog značaja.27 Sva »Omladinska radnja«
zasniva se na isticanju ideje »narodnog duha«, koji se oživo-
tvoruje stvaranjem nacionalno nezavisne države.
Snažniji počeci buđenja nacionalne svesti kod Srba nasta­
ju u XVIII veku i vezani su na idejnom planu za pionirski
23 Juraj Križanić (1618—1683) bio je pristalica panslavizma. Godine
1659. odlazi u Rusiju gde propagira ujedinjenje jugoslovenskih naroda.
Tu svoju koncepciju ujedinjenja izložio je u svol delu Politika,
1661—1676 bio je u prognanstvu u Sibiru.
24 Pavao Riter Vitezović (1652—1713) bio je po struci istoričar. U
više svojih dela Cronica (1696), u Croatia rediviva (1700) zalaže se za
ujedinjenje Južnih Slovena, koji su i za njega svi — Hrvati.
25 Đorđe Branković — despot »Ilirski« — svojim Memorandumom.,
koji je bio upućen 1688. caru Leopoldu I, tražio je vlast nad dotada­
šnjim turskim zemljama u kojima su ne samo Srbi nego i drugi
narodi Balkana živeli. Tim svojim zahtevom on je nesvesno postao
preteča kasnijeg principa rešavanja istočnog pitanja na nacionalnom
načelu. (Vidi o tome opširnije: Jovan Radonić, Đorđe Branković, despot
»Ilirski«, Beograd, 1929, str. 121—131; Dr V. Popović, Istočno pitanje,
istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevine na Levan­
tu i na Balkanu, Beograd, 1928, str. 58. Izvrsnu studiju o značaju
Brankovića dao je M. Đorđević, Pogledi Vuka Karadžića na nacional-
no-oslobodiačku borbu, Istorijsko-pravni zbornik 2, Sarajevo 1949,
str. 117—134.)
w Ranije je istaknuto da su prvi teorijski radovi o »narodnosti«
kod nas bili u samoj stvari praktični predloži za rešavanje istočnog
pitanja. Pored Memoranduma Đorđa Brankovića, potrebno je istaći
Memorandum Stefana Stratimirovića (Bogoslov 1926, knj. I, st. 1, obja­
vio ga je St. M. Dimitrijević), koji je nastao kao protivpredlog sklop­
ljenom ugovoru između ruske carice Katarine II i cara Josifa II (1781),
po kome je trebalo da se, posle zajedničke akcije protiv Turske, stvori
grčko Carstvo na čijem bi čelu stajao veliki knez Konstantin, cari-
čđn unuk.
Mitropolit Stratimirović u svom Memorandumu, poslatom 1804.
caru Aleksandru. I, veoma detaljno iznosi sve one koristi koje bi
imala Rusija od stvaranja jedne srpske države. Ova država ne bi
odmah dobila punu samostalnost, nego bi i dalje bila vezana za
Tursku carevinu plaćanjem danka. Državni poglavar trebalo je da
postane jedan od velikih ruskih kneževa. Iz samog Memoranduma se
ne vidi jasno kakvi bi trebalo da budu međusobni odnosi Srba i
drugih naroda na Balkanu. Pitanje integriteta Austrije nije ni pome-
nuto, što je i razumljivo kada se ima u vidu da je taj projekt pisao
visok crkveni velikodostojnik u Austriji.
27 Vidi o tome opširnije: J. Skerlić, cit. delo, str. 202.

209
prosvetiteljski rad našeg prvog »racionaliste« Dositeja Obra-
dovića (1742—1811). Njegovo Pismo prijatelju Haralampiju
sasvim jasno izražava ideju o potrebi ujedinjenja svih jugo-
slovenskih zemalja u jednu državnu zajednicu. Isto tako tu
nalazimo i Dositejevo mišljenje da je jedinstvo jezika jedna
od bitnih odredbi svake narodnosti,28 a da verske razlike ne
mogu biti prepreka narodnom ujedinjenju i da vera nije od­
lučujuća komponenta u formiranju nacija.29
Tu Dositejevu prosvetiteljsku akciju pomaže u početku
imućni građanski stalež Srba nastanjenih u južnoj Ugarskoj,
koji, kao i svugde u svetu, inicira i razvija sve one napore
što su usmereni ka stvaranju jedinstvenog narodnog jezika i
»»jedinstvenog unutrašnjeg tržišta«.30
Imajući stalno u vidu onu naučnu istinu koja je u prvim
delovima ove knjige dovoljno istaknuta — da je nastajanje
nacije dug istorijski proces svojstven građanskom društvu,31
a ne neka metafizičko-mistička ili biološka pojava, biće onda
jasnije zašto se baš u Vojvodini intenzivnije javlja težnja za
nacionalnim oslobođenjem i ujedinjenjem.
Kasniji istorijski događaji koji su sledili bili su tesno di­
jalektički povezani sa izbijanjem prvog srpskog ustanka, koji
su činili »nacionalno jezgro«32 oko kojeg će se zatim formirati
srpska nacija, zahvaljujući pre svega revolucionarnoj borbi
Sumadije protiv Turaka i njihovog vojnog feudalizma, a zatim
i istorijskoj akciji koju je vodio Vuk Stefanović Karadžić (26.
oktobra 1787 — 26. januara 1864)33 za narodni jezik.34 Tu svoju
bitku otpočeo je on odmah čim su prilike u Srbiji to omogu­
ćile. Sva ta njegova obimna književna delatnost bila je sasvim
jasno usredsređena na stvaranje književnog (na bazi narodnog)
jezika, što je od presudnog značaja za stvaranje svake nacije,
pa i srpske. Poznato je, naime, iz marksističke teorije nacije
koliki je zapravo značaj stvaranja jedinstvenog književnog
jezika, kome su koreni u narodu, a srpskom književnom je­
ziku je to više nego i jednom. Jezik kao osnovno sredstvo op-
štenja među ljudima bio je i ovde ključni činilac, neophodan
element da se potpuno formira srpska nacija kao celina, sa
specifičnom i imanentnom kulturom na jedinstvenoj teritoriji,
unutrašnjim tržišnim sponama povezanoj. Stvaranjem knji­
18 Dela Dositeja Obradovića, Beograd, 1911, str. 4—5.
28 Ibidem. Dosdtej piše: »Zakon i vjera može se promijeniti, ali
rod i jezik nikada«.
80 Đ. Jovanović, Humanizam i rodoljublje Dositejevo, Beograd,
1949, str. 3.
31 Ibidem, str. 7.
32 K. Marks i F. Engels, Dela, t. IX, str. 395—397.
33 Lj. Stojanović, Život i rad Vrica Stefanovića Karadžića, Beo-
grad-Zemim, 1922, str. 1 (datumi su po starom kalendaru).
34 Lj. Stojanović, cit. delo, str. 146—162.

210
 ževnog jezika i pravopisa, Vuk je uspešno prokrčio put ka
konačnom oformljenju srpske nacije. No, Vuk istovremeno čini
i jedan od prvih teorijslđh pokušaja — da odredi srpsku na­
ciju baš tim jedinstvom jezika.
Svoju koncepciju izložio je Vuk35*38 u omanjoj studiji Srbi
sve i svuda, koja je trebala da posluži kao Uvod u delo Cma
Gora,36 ali je izašlo u njegovoj knjizi Kovčežić za istoriju,
jezik i običaje Srba sva tri zakona.37 Taj mali spis, na svega
27 strana, pisan još 1836. godine, od izvanrednog je značaja za
proučavanje istorijata pokušaja definisanja fenomena nacije od
naših teoretičara, književnika i političara.
Iako Vukovo delo po naslovu i bez dublje analize može
izgledati kao izvor iz kojeg će kasnije poteći reka velikosrp­
skog šovinizma, ono to nije bilo, jer takvih ideja u tome radu
zaista i nema. Naprotiv, kroz ceo napis provejava težnja o
potrebi zasnivanja jedne zajedničke države u koju bi ušli svi
naši narodi. Uzimajući u obzir samo jednu od bitnih odredbi
narodnosti — jezik, i ne vodeći računa o tome da i različite
nacije mogu govoriti istim jezikom, on proglašava sve naše
nacije za Srbe. Baš zato što je uzeo samo jednu od »strana
stvarnosti«, Vuk je morao u zaključku pogrešiti i pasti u iz-
vesna preterivanja. Zato je i potrebno istaći da je i on, kao
i Dositej, odbacio religiju kao odlučujuću odredbu nacije.38
Vuku je neshvatljivo zašto se i Hrvati ne bi nazivali Srbi­
ma, jer, kao što je rečeno, uzima u obzir jezik kao jedino
merilo određivanja pripadnosti nekoj naciji.39 On je tačno
zapazio i konstatovao da su postojeće razlike između Srba i
Hrvata nastale tokom feudalne epohe njihovog razvoja,40 a
kasnije ih potencirale i različite političke prilike u kojima su
živeli. Isto tako mora se uzeti kao tačno sledeće Vukovo tvr­
đenje: »... Nacionalno jezgro ovoga naroda gotovo su sve sami
seljaci i težaci«,41 jer su oni, po Vuku, čuvari svoje narodnosti,
dok su viši društveni slojevi (bosanska vlastela) u Bosni, (viša
crkvena hijerarhija) u Vojvodini spremni na razne nacionalne
kompromise. Na kraju, neophodno je istaći misao koju je Vuk
stalno ponavljao i koja se uvek naglašavala u naprednim dru­
35 O Vukovim pogledima na nacionalnooslobodilačku borbu srpskog
naroda napisao je interesantnu i dobru studiju Miroslav Đorđević, Po­
gledi Vuka Karadžića na nacionalno-oslobodilačku borbu, Istorijsko-
-pravni zbornik 2, Sarajevo, 1949, str. 117—177.
33 Lj. Stojanović, cit. delo, str. 688.
57 V. S. K., Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri za­
kona, Beograd, 1849.
38 V. S. K., cit. delo, str. 2.
38 Ibidem, str. 3.
40 Ibidem, str. 9.
41 Ibidem, str. 11.

211
štvenim pokretima, naime, »devizu« :da narod koji porobijava
druge narode nije ni sam slobodan.42
Kada se sve ovo uzme u obzir, može se zaključiti da je
Vuk stajao na pozicijama integralnog jugoslavenstva, i da je
svojim prvim pokušajem da odredi srpsku naciju — jedin­
stvom jezika — učinio vidan napor u tome smislu i doprineo
kasnijoj teorijskoj i ideološkoj borbi,43 koju su pojedini naši
teoretičari vodili protiv raznih zavojevačkih koncepcija što su
negirale postojanje srpske nacije.
Garašaninovo Načertanije44 je detaljno razrađen, prakti­
čan, spoljnopolitički program srpske vlade, čijom je politikom
za vreme kneza Mihaila rukovodio Ilija Garašanin (i ranije
za vreme ustavobranitelja). Tim svojim radom, napisanim još
1844. godine,45*pod uticajem ideja kneza Adama Cartoriskog40
i njegovog izaslanika Franje Zaha,47 udario je Garašanin te­
melje kasnijem zvaničnom shvatanju Srbije (njenih vladajućih
struktura) o rešenju nacionalnog pitanja svih balkanskih na­
roda. Iz Načertanija uzimale su kasnije srpske vlade pojedine
stavoe, da bi opravdale ovaj ili onaj svoj postupak. Garašanin
je opravdano istakao istorijsku neophodnost ujedinjenja svih
jugoslovenskih naroda, na što će se morati, po njegovom mi­
šljenju, obraćati pažnja i u budućem vođenju spoljne politi­
ke.48 Na osnovu praktično-političkog iskustva koje je sticao,
dopunjavao je svoj program i svestranije razrađivao svoje
ideje,49 koje, kad se uzmu u celini, mogu se programski izra­
ziti u paroli: »Balkan — balkanskim narodima«. Pri tom
smatra da je uslov uspešnog rešenja »»istočnog pitanja« one­
mogućavanje velikih sila u njihovoj akcij oko deobe i nasle-
đivanja Turske, a to se, po Garašaninu, može postići jedino
42 Vuku se usprotivio B. Sulek u Nevenu za 1856, i Vuk mu je
odgovorio 1861. u Vidovdanu. (Vidi o svemu tome opširnije: Ljub. Sto-
janović, cit. delo, str. 690—691.)
43 Vuk se u traženju stvaranja te srpske države, sasvim pravilno,
nije nikad pozivao na neko feudalno pravo — na »državno-pravne
akte«.
44 Garašaninovo Načertanije prvi je objavio M. Vukićević u Delu
(1906, knj. 38, sv. 3, str. 321—337), pod naslovom, Program spoljne po­
litike Ilije Garašanina na kraju 1864, kasnije ga ponovo objavljuje dr
D. Stranjaković, ali pod naslovom »Načertanije« Ilije Garašanina,
Glasnik istorijskog društva, Novi Sad 1931, knj. IV, sy. III. Prevedeno
na nemački jezik Načertanije se nalazi u Staatsarchivu XIX/1838 u
Beču. Ovaj podatak dobio je Stranjanović od dr V. Novakov (str. 393).
O svemu ovome vidi opširnije: F. Sišić, Jugoslovenska misao, Beograd,
1937, str. 97; F. Culinović, cit. delo, str. 18—20.
45 Dr V. Cubrilović i drugi V. Ćorović, cit. delo, str. 20.
48 Ibidem, str. 19; F. Culinović, cit. delo, str. 19; H. Batovski,
Jedan poljski preteča Balkanske unije, u K njizi o Balkanu, n , Beograd,
str. 175; F. Sišić, cit. delo, str. 87.
47 F. Culinović, cit. delo, str. 19.
48 Ibidem.
49 Dr V. Cubrilović i V. Corović, cit. delo, str. 20.

212
 zajedničkom »revolucionarnom akcijom« balkanskih naroda.
Uz to, oni se mogu oslanjati na zapadne sile, ali im ne smeju
dozvoliti da se mešaju u njihovu borbu.50
Garašanin politički opravdano, polazi u izgrađivanju svoga
programa od konstatacije da sa XIX vekom počinje brže ra­
spadanje Otomanske imperije i nastajanje nacionalnosti na
Balkanu, koje su tražile svoju nacionalnu nezavisnost.51 »Dvi-
ženije i talasanje među Slovenima počelo je i nikad prestati
neće«. Daljim analiziranjem političke situacije same Srbije52
Garašanin dolazi do ranije istaknutog zaključka — da Srbija
ovako mala ostati ne srne ako želi da napreduje, nego se mora
»»sojuziti« sa ostalim »okruživajućim je narodima«, da bi se»
na razvalinama turskog carstva, stvorilo jedno carstvo sastav­
ljeno od »svojih hristijanskih žitelja«.53
Pravo stvaranja takve jedne države ne zasniva Garašanin
na novom i revolucionarnom načelu narodnosti, nego na pravu
stare tradicije o srpskoj državnosti,54 ali pravilno naznačava-
jući sam put stvaranja te države, koji bi morao biti revolu­
cionarna akcija još neoslobođenih narodnosti, čiju bi »radnju<
moralno i materijalno morala da pomaže srpska vlada. Znači,
Srbija je trebalo da bude nacionalno i revolucionarno jezgro
okupljanja svih tih ustaničkih snaga, i da vodi dvostruku55
brigu, pre svega o svojoj srpskoj, a zatim i južnoslovenskoj
misiji. Znači, Garašanin teorijski ne razmatra ni načelo narod­
nosti ni nacionalno pitanje; on praktično radi na njegovom
rešenju. To se ispoljilo kroz brojne veze sa još neoslobođenim
Srbima, Hrvatima, Bosancima, Bugarima,56 Grcima i Arbana­
sima, naročito posle 1861 57* kada je postao ministar spoljnih
poslova kneza Mihaila. U skladu sa istaknutim principima, on
je uspostavio neposredan kontakt sa biskupom Strosmajerom,
s određenim ciljem da se ukloni verska netrpeljivost, na osno­
vu čega bi se moglo zaključiti da je u odnosu na Hrvate za­
mišljao centralističku državu. »U osnovi uzevši, kroz svu Ga-
rašaninovu tridesetogodišnju nacionalno-političku akciju pro­
vlači se kao crvena nit ova težnja za stvaranjem jedne velike
južnoslovenske države na Balkanu. To je i cilj njegovog, Na-

80 Delo, str. 18. Takođe: dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo,

str. 20.
51 Delo, str. 322.
52 Ibidem.
53 Ibidem.
54 Ibidem, str. 323.
58 Dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo, str. 20.
“ Vidi o tome opširnije: M. S. Piroćanac, Knez Mihajlo i zajedni­
čka radnja balkanskih naroda, Beograd, 1895, str. 36—42, gde su
detaljno iznesene tačke sporazuma između Kneza Mihaila i Bugarske
emigracije. Taj bukureški sporazum spaljen je 1867. Vidi takođe: dr
V. Cubrilović i V. Corović, cit. delo, str. 36.
87 Dr V. Cubrilović i dr V. Corović, cit. delo, str. 21.

213
čertanija — zaključuje dr V. Cubrilović svoja razmišljanja o
Načertaniju — ostalo je sve sredstvo«.58
Isto tako ni Svetozar Miletić (22. II 1826 — 4. I 1901),
narodni tribun i vođa Narodne liberalne stranke u Vojvodini,
nije imao posebnu teorijsku studiju o naciji i nacionalnom
pitanju uopšte, nego nam je ostavio svoje brojne stavove i
zaključke o načinu rešenja Istočnog pitanja.59601*
U ciklusu novinarskih članaka posvećenih tom problemu,
koji su izlazili u Srbskom dnevniku, Miletić je, iznoseći isto-
rijat samog istočnog pitanja, iskazao da u njemu postoje tri
osnovne faze, da bi odmah zatim naglasio sve one koristi koje
time dobij aj u oslobođeni hrištani,80 a i ćela civilizovana
Evropa.61 Posle ovoga on izlaže i dokazuje da narodi nastanje­
ni na Balkanu imaju sve potrebne uslove da naslede »bole­
snika na Bosforu«.62 Miletić sasvim opravdano smatra da se
svi ti vekovima porobljeni narodi mogu osloboditi samo zajed­
ničkim naporima.63 U završnom delu te svoje rasprave, za
koju on sam priznaje da je nastala pod neposrednim uticajem
njegovog mladog prijatelja koji je ranije objavio studiju
Istočno pitanje i ograničeno rešenje ovoga,84 predlaže Miletić
da ta buduća država bude zasnovana na konfederativnom i
federativnom principu, a sve na načelu narodnosti. Federacija
je trebalo da se zasnuje između Srba i Bugara, a u tu bal­
kansku konfederaciju ušli bi još Grci i Rumuni. »Osovina
Srbske države imala bd se sastojati iz današnje Srbije, Bosne,
Hercegovine, Zete, Stare Srbije i nekog dela Maćedonije u
kome je karakter Srbski običaji, srbskog načina mišljenja,
srbski simpatiji . . . a to je kraj do i nešto preko Vardara,
osobito je Solun za interese srbske trgovine zdravo važan«.65
Na zapad bi granica išla do Bosne. Od same Bosne trebalo je
da Austrija da njen zapadni deo od reke Vrbasa, u zamenu
za Dalmaciju, na jugoistok od reke Neretve. Bugarska je tre­
balo da dobije ostale oblasti istočno od Srbije i Grčka južno
od Srbije zajedno sa ostrvima i maloazijskom obalom.66
To Miletićevo mišljenje ušlo je u Bečkerečki program67
kao čuvena šesta tačka, u kojoj se traži da se prestane sa
48 Ibidem, str. 20—21.
49 Die Orientfrage von dr Svet. Miletisch, Neusatz 1877, to su u
samoj stvari skupljeni prevedeni na nemački jezik njegovi (lanci koji
su izlazili u Srbskom dnevniku (br. 174 od 13. VIII 1863. do br. 188
od 14. IX 1863). Vidi o tome: Dr V. Popović, cit. delo, str. 131.
60 Srbski dnevnik, br. 174 od 13. VIII 1863.
61 Ibidem, br. 179 od 25. VIII 1863.
02 Ibidem, br. 182 od 1. IX 1863.
M Ibidem, br. 185 od 8. IX 1863.
88 Odnosi se na delo: dr M. Polit, Die orientalische frage und ihre
organische Sösung, Wien, 1862.
84 Srbski dnevnik, br. 188 od 14. IX 1863.
96 Ibidem.
87 Vasa Stajić, Svetozar Miletić, Život i rad, Novi Sad, 1926, str.
250—257.
214
 svakom politikom koja pomaže održanje Turske carevine u
Evropi, ili ide na osvajanje tih naroda, pomagače se samo ona
politika koja ide na to da ti narodi postanu nacionalno
slobodni.
Kao što se vidi, Miletić u rešavanju nacionalnog pitanja
naših naroda ne ide u to vreme dalje od zahteva za rušenjem
Turske, dok Austrija sa njenim mozaikom nacija ostaje i dalje,
i samim tim i veći deo jugoslovenskih naroda, nacionalno po­
robljen.
U tom pogledu ništa se ne razlikuje i stav dr Mdhaila
Polit-Desančića, sa čijim teorijsko^naučnim delom naša gra­
đanska nauka dostiže svoj veoma visok domet, baš u pogledu
teorije o narodnosti i nacionalnog pitanja,68 jer i on ostavlja
nedirnut integritet Austrije.69
Sa njegovim delom Narodnost i njen državnopravni osnov
imamo prvi opširniji pokušaj celovitog određivanja kategorije
nacije, čiji su zaključci bili na visini njemu savremene evrop­
ske građanske nauke o toj problematici.70
U Uvodu te istinski značajne »brošure« Polit tačno utvr­
đuje činjenice: da je sama kategorija narodnosti rezultat du­
gog istorijskog procesa razvoja ljudskog društva i da se ni­
kako ne mogu identifikovati pojam nacije i pojam države.71
Ovaj njegov poslednji zaključak nastao je baš u protivstavu
prema vladaj učim nenaučnim koncepcijama koje su težile da
»naučno« obrazlože opravdanost integralnog postojanja
Austrije.
Isto tako se mora priznati kao naučno tačno njegovo
tvrđenje da su zajednički jezik i, u izvesnoj meri, zajedničko
poreklo nužne odredbe same nacije. No netačno je njegovo
stalno i uporno podvlačenje da je veza koja drži naciju na
okupu neki čist »sam po sebi i za sebe« duhovni princip. »Je­
dan jezik i poreklo — to je taj lični, piše dr Polit, duševni*•
M Poznata su njegova dela: Narodnost i njen državnopravni osnov,
Novi Sad, 1862; pomenuta studija o istočnom pitanju, zatim pojedini
članci u Ost und Wes tu, pojedini govori u Hrvatskom saboru u knjizi
Sve dosadašnje besede sa povesničkim crtama, I, od 1861—1883, Novi
Sad, 1883. U Narodu br. 35 od 1870. napada oštro namesničku spoljnu
politiku, itd. O njegovoj koncepciji nacionalnog pitanja pisao je opšir­
nije dr K. Milutinović, M. Polit — Desančić kao teoretičar narodnosnog
pitanja, Pregled, Sarajevo, septembar-oktobar 1935, str. 141.
•• U brojnim svojim govorima on ili zastupa tezu dualizma pre
Kraljevgradca 1866, pošle Austro-ugarske nagodbe on traži priznavanje
i srpske narodnosti.
7# Dr M. Folit-Desančić je većinu svojih teorijskih zaključaka baš
u pitanju narodnosti izvlačio pod uticajem dr Lorenca Stajna, profe­
sora narodne ekonomije i džavnih nauka na Bečkom unverzitetu, a i
pod uticajem dr Imbre Ignjatijevića-Tkolca (1824—1912), poznatog
hrvatskog publiciste. (Dr K. Milutinović, Mihailo Polit-Desančić kao
istoričar, Novi Sad, 1936, str. 11).
71 Dr Mihailo Polit-Desančić, Narodnost i njen državnopravni
osnov, Novi Sad, 1862, str. 1—3.

215
momenat, koji članove jednoga plemena tesno veže, koji pleme
čini višom individuom. Sveza, koja veže udove jednog pleme­
na, duševna je sveza, i zato je mnogo moćnija od sveze, koja
je postala od prirodne oblasti«.72 Iako su ovde izvedeni zak­
ljučci tipično idealistički (sve se izvodi iz duha i sve se svodi
na duhovno) i donekle biološko-organicistdčki, potrebno je
podvući da su uočene činjenice neophodne za proces oformlje­
nja nacije. To se naročito ispoljilo u njegovom tvrđenju da je
potrebno jedinstvo geografske, sredine da bi nacija egzistirala,
ali je to sasvim idealistički podveo pod neki apsolutni duhovni
princip. I on, kao i većina ostalih buržoaskih teoretičara, ne
uviđa da nacionalno osećanje proizlazi iz objektivne društvene
stvarnosti — izražene u društvenoj i ličnoj svesti određenih
ljudi — i da se koreni tog psećanja mogu naći u težnji kapi­
talističkog načina proizvodnje da zasnuje nezavisno nacionalne
države. Takvo idealističko tretiranje kategorije narodnosti i
kod Poli ta je rezultat neuviđanja posebnosti društvene zako­
nitosti. Uz to, i njegova metafizička i kruta podela čovekovog
»bića« na »prirodno u čoveku« (»des Eudliche«) i »lično i du­
ševno« u čoveku73 doprinela je ovakvom tretiranju nacionalnih
osećanja. Postavivši »glavačke« odnos čovekovog bića i njego­
vog mišljenja, Polit nije video da je čovekovo mišljenje rezul­
tat ne samo čovekove psihičke konstitucije nego da je ono,
isto tako, »suma, zbir celokupnog društvenog saznanja«, i da
je subjektivni odraz objektivne stvarnosti. Ne uviđavajući to
i zasnivajući sve na duhovnom principu, Polit će nepravilno
zaključiti da narodnost može postati od naroda samo onda kada
taj »duhovni momenat u ličnosti naroda nadvlada«.74
U ovoj čisto teorijskoj raspravi o pojmu nacije, koja je
nastala iz praktično-političke potrebe naučnog objašnjenja
razlike između nacije i države, Polit je uspeo, jer je povukao
graničnu liniju koja prolazi između genetičke narodnosti75* i
takozvane političke73 narodnosti. On ne raspravlja ovde o pi­
tanju prava svake nacije na samoopredeljenje, nego traži naj­
bolji mogući način za rešenje »narodnosnog pitanja« u
Austriji.77
Način rešenja, koji Polit borbeno brani, sastoji se u stva­
ranju federativnih država, koje su nužne na ćelom Istoku,
ističući pri tom da su same skale federativnog uređenja razli­
78 Ibidem, str. 7. »Obšti jezik, poreklo, povesnici običaji itcL, te
je ona moćna sveza, koja članove iste narodnosti veže, ma kako jedan
od drugog udaljeni bili« (str. 47, cit. dela). Ova definicija, iako nepot­
puna, naučno je tačnija od prve.
73 Dr M. Polit-Desančić, cit. delo, str. 5.
74 Dr M. Polit-Desančić, cit. delo, str. 9.
75 Pojam genetičke narodnosti identifikuje se sa pojmom nacija,
onako kako ga savremena nauka o društvu shvata.
73 Politička nacionalnost odnosi se na državljanstvo u mnogona-
cionalnoj državi.
77 Ibidem, str. 39—41.

216
 čite. Još jedan momenat u rešavanju nacionalnog pitanja u
mnogonacionalnim državama, čije nacionalne mase nisu kom­
paktne, nego su razbijene i izmešane sa drugim nacionalnosti­
ma, uočio je Polit i detaljno ga analizirao. To je njegovo isti­
canje da se u takvim slučajevima to pitanje može do kraja
rešiti uz postojanje opštinske samouprave,78 što u ono vreme
i za one uslove u kojima je Polit živeo nije mala zasluga.79
»U slobodnoj obštini naći će svaka narodnost okrepljenja, piše
Polit, a porodica biće sahranjena od odnarođavanja«. Samo­
uprava je »glavno uslovlje za državno pravljenje u ne narod­
noj (mnogonacionalnoj — I. S.) državi«.
Istaknimo još ovde da je koncepciju o potrebi federacije
kao buduće države jugoslovenskih naroda, i u njoj dosledno
sprovedeno načelo samouprave zastupao i Svetozar Marković
u svom učenju o nacionalnom pitanju naših naroda, samo je
on u tim zahtevdma išao daleko dublje i dalje, smatrajući sa­
moupravu kao odlučujući konstitutivni deb socijalizma.
Sam put rešenja istočnog pitanja, izložio je sa mnogo
razrađenih i uočenih detalja Polit u svojoj studiji Die orien-
tolische Frage und ihre organische Lösung (Wien 1862),80 koja
predstavlja dopunu Politovim teorijskim radovima o narodno­
sti, jer su pojam nacije i nacionalnog pitanja u izvesnim slu­
čajevima u neposrednoj kauzalnoj vezi. Za Polita je rešenje
istočnog pitanja samo dosledno sprovođenje njegovih ranijih
teorijskih razmatranja o načelu narodnosti.
Na prvim stranama ove svoje značajne rasprave Polit iz­
nosi istorijski značaj rešenja istočnog pitanja, koje se, po-
njegovoj zamisli, kako to i sam naslov studije kazuje, jedino
»organski« može dovesti do svog razrešenja.
Ovakvom tretiranju te istinski komplikovane političke
problematike koja se bila splela u teško razmrsivi splet ne bi
se zaista imalo šta prigovoriti. No o«no što ostaje mutno u
njegovom izlaganju — što je u samoj stvari utopizam i pla­
ćanje »duga« principu poštovanja postojećeg poretka — jeste
sam način realizovanja takve države. Ne govoreći nigde o
revolucionarnom rušenju Turske, Polit pogrešno misli da je
dovoljno da se Muslimani odreknu svoga privilegovanog polo­
žaja pa da se stvari dovedu u red. Isto tako, može se sa
pravom kritikovati njegovo identifikovanje uloge Srbije kao
»Pijemonta«, ali se svakako mora uzeti kao tačna njegova mi­
sao da se »organsko« rešenje istočnog pitanja »može izvesti
samo sa narodnostima i kroz narodnosti Turske, tako da se
te narodnosti i realno afirmiraju kao samostalni organizmi«.
78 Dr M. Folit-Desančić, cit. delo, str. 30.
79 Ibidem, str. 30.
80 Die orientalische Frage und ihre organische Lösung von dr M.
Polit, Wien, 1862, str. 1—4.

217
 Ovaj Politov teorijski rad na proučavanju kategorije na­
rodnosti i nacionalnog pitanja bio je u svoje vreme zapažen81
i ostavio je vidnog traga i u radu jednog isto tako liberalnog
teoretičara i omladinskog vođe, u delu Vladimira Jovanovića,
koje, po našem mišljenju, nije dostiglo onaj nivo na kome su
se nalazile Politove studije i dela.
Već samo definisanje nacije, koju nam daje Juvanović,
u odnosu na Politovu objektivno znači nazadak. »Narodnost je
večita ljubav za slobodu, za pravo na napredak, piše Vladimir
Jovanović, ona je živi protest protivu svake štete i zla — svake
nepravde što se narodu čini; ona je budan čuvar i neumitni
osvetač narodnog predanja, i naravno svesti i časti narodne,
sobstvena imena i slobodna života — ona (je) uzor čovečanskog
usavršavanja u svome radu i bratske jednakosti među svim
ljudima«.82 Kada se odbaci romantična frazeologija, uvideće se
da Jovanović uopšte i ne razmatra naciju kao specifičnu
društvenu pojavu, jer bi se svi ti epiteti mogli pripisati i bilo
kojoj društveno-političkoj ideji, dotičući se uz put i površno
samih nacionalnih osećanja, metafizički ih pretvarajući u neke
večite kategorije.
Isto tako, on idealistički izvodi stvarno pravo srpske na­
cije na samostalan život, ne na osnovu načela narodnosti, nego
to pravo idealistički izvodi iz slavne srpske prošlosti.83
Ono što se kao pozitivno mora istaći u celokupnom nje­
govom radu, jeste njegovo propagiranje u zapadnom svetu na­
ših težnji za stvaranjem jedne nacionalno nezavisne države,84
kao i njegovo tvrđenje da je srpski narod zreo da izvrši misiju
koju mu je istorija dodelila. Poznavajući dobro mentalitet
Engleza, Jovanović specijalno ističe sve one trgovačke koristi
koje bi za Englesku nastale stvaranjem civilizovanih hrišćan-
skih država.
U drugoj raspravi, pisanoj za Francuze,85 on je detaljno
izlagao srednjovekovnu istoriju srpske države, da bi na kraju
81 Dr Košta Milutinović, Mihailo Polit-Desančić kao istoričar,
Novi Sad, 1936, str. 86.
82 VI. Jovanović, Za slobodu i narod, Novi Sad, 1868, str. 201.
No postoji i jednamnogo određenija definicija narodnosti, koja je,
po njemu, »grupa ljudi koja se svojim potrebama i aspiracijama oseća
pozvana da živi zajedničkim kulturnim i političkim životom«. (Ibidem,
str. 14).
83 VI. Jovanović, Osnovi snage i veličine Srbske, Novi Sad, 1870,
6tr. 23—24. Ovaj Jovanovićev članak oštro je kritikovao još Svetozar
Manković, i pokazao njegovu neodrživost. No potrebno je istaći da je
i Jovanović u svojoj knjizi Srbski narod i Istočno pitanje (str. 78, 79,
82), sasvim pravilno, isticao da se balkanski narodi mogu jedino zajed­
ničkom akcijom osloboditi.
84 Odnosi se na knjigu: Vladimir Yovanovitch, The emancipation
and Uniti of the Serbion Nation, izašlu 1863.
85 Odnosi se na knjigu V. Yovanovitch, Les Serbes et la mission
de la Serbie dans UEurope d’Orient, Paris, 1870.

218
 izvukao pogrešan i šovinistički zaključak da Srbija treba da
odigra ulogu »Pijemonta«. Protiv ovog i ovakvog shvatanja
ustao je Svetozar Marković sa svojom Srbijom na Istoku, i
pokazao da je uloga Srbije, usled specifičnih uslova u kojima
se ova nalazila i posebnosti zadataka koje je imala da izvrši,
sasvim drugačija. Kratko rečeno, uloga Srbije mora biti re­
volucionarna.
To bi ukratko bili oni društveno-istorijski uslovi čije je
•objektivno postojanje dovelo do fenomena nacije i istovreme­
no kratak kritički istorijat učenja o naciji i nacionalnom pi­
tanju pre pojave Svetozara Markovića.

219
 PRVOSLAV S. PLAVSIC
PSIHOLOGIJA, NAROD I NACIJA
Od uključivanja psihologije u ovu sveobuhvatnu raspravu
mogu proisteći dvojake koristi. Jedne su vezane za njen dopri­
nos savremenoj multidisciplinarnoj obradi problema nastanka
i razvoja srpske nacije, što znači da je ona upućena i na tesnu
saradnju sa ostalim ovde prisutnim disciplinama. U većini do­
sadašnjih sličnih rasprava činjenice iz oblasti psihologije bile
su prisutne preko tri veoma rasprostranjena pojma — »na­
cionalna svest«, »nacionalna osećanja« i »mentalitet«, pri čemu
su sadržaji ovih odrednica bili ili sasvim neodređeni ili na
tako raznovrstan način shvatani da njihovo svođenje na za­
jednički imenitelj nije dolazilo u obzir. Prva dva pojma, ipak,
mahom su bila vezivana za oblike vezanosti i odgovarajuće
ispoljavanje nacionalne vezanosti i pripadnosti, a treća za glo­
balno i neoperacionalizovano objašnjenje (preovlađujućih) obe-
ležja (pripadnika) nekog naroda, odnosno nacije. No, ne samo
što naučna psihologija više ne može biti zadovoljna takvim
opštim naznačenjima — čime se uglavnom skidao s dnevnog
reda problem njenog uključivanja — nego se i u ostalim dis­
ciplinama pristupilo rasuđivanju pojmova iz ove oblasti. Pri-
mera radi samo iz jednog pripremljenog referata za obradu
ove teme možemo izdvojiti više od dvadeset takvih odrednica:
»svest o sebi — samosvest«, »svest o svome korenu i ulozi«,
»elementi tradicije u svesti«, »svest o narodnoj i verskoj ce-
lokupnosti«, »nepovršinski slojevi narodne svesti«, »homoge­
nizacija srpske narodne svesti«, »paganska svest i predhrišćan-
sko verovanje«, »preovlađujući oblik religijske svesti«, »srpski
narodni identitet«, »srpska narodna individualnost«, »srpska
nacionalna suština«, »radnički pokret sa svojom klasnom pred­
stavom o srpskom nacionalnom biću«, »zajednička istorijska
svojstva«, »zajednica životnih interesa«, »red društvenih vred-
nosti« i »same vrednosti«, »narodno političko i kulturno pam­
ćenje«, »održavanje predstava o prošlosti«, »žilavost starih
verovanja«, »seljačko-patrijarhalni mentalitet«, »mitska sim­
bolika«, »sadržina i sistem mišljenja«, »psihopolitičko oruđe
(kult vladalaca svetitelja)«, »istorijski osećaj«, itd.
221
 Pada u oči ne samo brojnost, nazovimo ih — etnopsiho-
loških odrednica nego i širina zahvata u psihološko u ovom
iistoriografskom pristupu. Ne ostaje se samo na svesti već se
uključuju i svojstva, interesi, mišljenje, vrednosti, pamćenje,
predstave, simbolika, osećanje, a zatim i identitet, jedan od
najrasprostranjenijih pojmova u savremenoj psihologiji. Psi­
hologiji, dakle, ne preostaje drugo do da se i sama što življe
uključi u ovu raspravu, i to tim pre što su i u ostalim pri­
stupima i saopštenjima prisutne brojne psihološke činjenice
mada kao takve nisu izdvajane, pa bi ih u nastavku rada
trebalo i tako označiti.
Druga korist od uključivanja psihologije u ovu raspravu
tiče se nje same i treba da posluži kao podsticaj njenog razvoja
u tom pravcu i to upravo ovde na našim prostorima i pod
ovakvim društvenim okolnostima.
S druge strane, doprinos psihologije rasvetljavanju pro­
blema koje smo ovde sebi postavili mora se razlučiti na »te­
kući« i »mogući«, budući da su oni nejednaki. U prvom smi­
slu njene su trenutne mogućnosti nevelike, a u drugom otvo­
rene i veoma primetne. Niko stoga verovatno i ne očekuje da
se ovom prilikom može odgovoriti na uobičajeno ali površno
postavljeno pitanje »kakvi su Srbi sada«,a još manje »kakvi
su oni nekada bili«. U širokim prostorima zdravorazumskog
odgovora je mnogo i starih i novih, ali naučnih nema čak ni
uz poštovanje tzv. objektivističkog pristupa ili primenu bihej-
viorističkog metoda koji se grubo svodi na poznatu šalu —
»vidim da si ti dobro, kaži mi kako sam ja«. Istini za volju
treba reći da naši raniji doprinosi na ovom polju, o kojima
ćemo još nešto kasnije dodati, nisu do sada bili podvrgnuti
stvarnoj naučnoj kritici, niti su na bilo koji način revalorizo-
vani njihovi metodi.
Mogući doprinos je izvestan samo u onoj meri u kojoj bi
se psihologija pomakla iz svojih uobičajenih voda i smelije
ušla u istorijsko-psihološke rekonstrukcije u ono što bi u ne­
dostatku boljeg termina mogli uslovno nazvati »psihološka
arheologija« i to ne da bi po svaku cenu došli do nekog kon­
kretnog rezultata u smislu malopređašnjeg pitanja, nego da bi
se time pribavile valjane polazne osnove za dalja i prava izu­
čavanja. Uzgred da dodam da (naša) psihologija ima samo
vreme sadašnje, ne osvrćući se mnogo u prošlost i malo šta
posmatrajući dijalektičko-istorijski.
Postavlja se pitanje da li je uopšte moguće, a u kojoj
meri je potrebno raditi na »rekonstruisanju psiholoških aso-
benosti srpskog etnosa i nacije« (npr. preko zapisa i dokume­
nata koje su ostavili Srbi o sebi i drugi o njima, preko ele­
menata materijalne i kulture ustanova, itd.) i da li će takvo
saznanje biti uporedivo sa današnjim tipom nalaza. Ako ima
mesta nedoumici kod prva dva pitanja, kod ovog trećeg smo
222
 sigurniji da takvi i nalazi u trenutnoj psihološkoj praksi mogu
malo šta imati zajedničkog što ne znači da jedni drugima
treba da budu argumenti za odbacivanje.
Ukazao bih sada na nekoliko teorijskih i metodoloških
problema kada je reč o obradi problema nastanka i razvoja
srpske nacije sa psihološkog stanovišta. Osim onoga što pre­
uzima od drugih disciplina, psihologija ima malo sopstvenih
saznanja i o narodu i o naciji, čak toliko nedovoljno da po­
štujući raspoloživi fond znanja kao psiholog ne bih ni imao
prava da povlačim odsečnu granicu između tih dveju istorij-
skih pojava. Svakako, to nipošto ne znači da osporavam bilo
koje od saznanja iz drugih, osim navedene, oblasti.
Sledeća teškoća je u tome što psihologija ne može ni na­
rodu ni naciji, ni srpskoj ni nekoj drugoj, da pristupi kao
celini, već se uvek bavi u osnovi pojedinačnim i konkretnim,
dakle, pripadnicima nekog naroda ili nacije. Ostaje, tako, pi­
tanje svođenja saznanja na ovde postavljeni nivo. Ona je ta-
kođe i metodološki neopremljena za ovaKva istraživanja, pa
u našem daljem radu tek treba uobličiti pojmovnu aparaturu,
a z reportoara postupaka izdvojiti ono što bi moglo da posluži
u ove svrhe. Ipak, pri svemu tome ostaje bitno teorijsko i me-
codološko pitanje kako pristupiti izučavanju nacije i zato se
zalažem za tačno razlikovanje nivoa posmatranja ne ispušta­
jući iz vida koji se slojevi i klase posmatraju i u kojim isto-
rijskim okolnostima. Teško da bismo se mogli vratiti unazad
i posmatrati koliko se individue jedne grupe razlikuju od in­
dividua druge grupe, ali je verovatno da idući u prošlost mo­
ramo zahvatati sve veće celine sa, uslovno rečeno, stanovišta
opštosti, ali zato sve manje celine sa stanovišta obuhvatnosti
i brojnosti. Mnogi autori i neki referenti u našoj raspravi sum­
njaju da se uopšte i mogu naći neke zajedničke crte u nekom
narodu koje bi činile njegov karakter, jer su individualne ra­
zlike tolike da se ne mogu svesti na zajednički imenitelj.
Uzgred da dodam da ima mišljenja da su ove individualne ka­
rakteristike i individualne razlike u Srba toliko izražene da
postaju jedno od obeležja srpskog naroda i nacije. Među sa-
vremenijim psihološkim nalazima takođe mnogi ukazuju na
nehomogenost ovog življa prema merilima današnje nauke, ali
razlike se najčešće uočavaju na relaciji selo (po tradicionalnom
shvatanju »narod«) — grad. Drugi, opet, smatraju da kod Srba
odavno postoje znatne sličnosti unutar određenih antropoge­
ografskih, kulturno-istorijskih i si. grupa, ali da se one me­
đusobno razlikuju, no, nama se čini da je ovde u pitanju samo
razlikovanje nivoa posmatranja, jer ako može da postoji nešto
zajedničko na jednom, nije isključeno da ne može da postoji
i na nekom drugom nivou. Idući ovim putem, mogli bismo
naići i na neke druge kontradiktornosti o kojima se sada ne
može raspravljati.
223
 Suočavajući se sa problemom naroda i nacije, opasnost od
subjektdvizma je višestruka. Na jedan od tih aspekata uka­
zano je u uvodnom saopštenju, a drugi se javlja ako se o
etničkom i nacionalnom govori samo preko nacionalnih ose-
ćanja i nacionalne svesti i ako se istraživanje svodi na izja­
šnjavanje (opasnost od tzv. nivoa deklarativnog) o tim oseća-
njima bez uzimanja u obzir brojnih drugih činilaca koji odre­
đuju pripadnost nekoj naciji. Ovo tim pre što ti činioci i ne
moraju biti praćeni odgovarajućim saznanjima, svešću, oseća-
njima i izjašnjavanjima. Kada je reč o psihologiji, na ovu
opasnost treba još određenije ukazati s obzirom na njeno
možda i preveliko oslanjanje na verbalni iskaz u proučavanju
i pojedinačnog i kolektivnog.
Dužan sam da na ovom mestu ukažem i na neke ranije
radove u nas i to ne zbog rezultata i zaključaka do kojih su
došli, nego zbog moguće koristi za naše dalje istraživanje. Iz-
dvojiću dva takva doprinosa koji se međusobno primetno ra­
zlikuju. Prvi od njih je poznati Cvijićev antropogeografski i
etnopsihološki rad koji po svojem zahvatu prevazilazi kasnije
slične pokušaje i o kojem je izrečeno niz globalnih ocena a
manje temeljnih kritičkih osvrta. Njegov metod, danas vero-
vatno neponovljiv, mada nedovoljno ekspliciran i od samog
Cvijića, nazvao bih »metodom celine« za razliku od većine dru­
gih pristupa. Osvrt na njega mogao bi pripomoći pri izboru
odrednica za sinteze na novim osnovama, ali malo je vremena
da sada o tome govorim. Drugi bismo mogli označiti kao »di­
ferencijalni etnopsihološki metod« Dušana Nedeljkovića, koji
je pre više decenija radio na »utvrđivanju psihološkog pro­
fila« izučavajući »izvesne psihičke sposobnosti koje su domi­
nantne prema drugim sposobnostima i koje tipski diferenciraju
individue ove grupe od individua drugih grupa«. On smatra
da se »opšte grupne ili etničke odlike mogu eksperimentalno
i precizno kao psihološki profil statistički utvrditi«, a njihove
oblike »nalazimo, sa vrlo malim izuzetkom, kod sviju indivi­
dua koje ih sačinjavaju«. Ovaj autor, dakle, utvrđuje kvanti­
tativne razlike u strukturi sposobnosti pojedinih etničkih grupa
i njih koristi za objašnjavanje raznih etničkih činjenica i po­
našanja, ali samo kada su u pitanju manje celine i grupe (npr.
Zašto su donjorekanski Torbeši mimetički promenili veru a
gomjorekanski jezik, Skoplje, 1933).
Pedesetih godina kod nas je preduzeto mnoštvo antropo­
geografskih ispitivanja, pa je izrađen niz monografija užih
regiona, zapravo pojedinih naselja. Ove studije, tematski ve­
oma širokog zahvata, bave se i stanovništvom, njegovim etni­
čkim sastavom i pokretljivošću, ali etnopsihološke činjenice
gotovo sasvim zanemaruju ili ih navode kao uzgredne opaske,
a tada oslanjajući se i ugledajući se na Cvijićeve radove. Tek
poneki rad (npr. Petra 2. Petrovića o Raškoj) obrađuje »glav-
.224
nije etničke osobine stanovništva« (od govora i nošnje do
»duševnih osobina i društvenih prilika«). U ove poslednje
ubrajaju se nacionalna svest, odnos prema religiji (pobožnost),
odnos prema starijima, porodični moral, šale, dosetke, oz­
biljnost itd.
Pada u oči da nema odgovarajućih studija iz pera psiho­
loga, koji, slobodno se može reći, nisu poslednjUi nekoliko
decenija posvećivali mi antropogeografiji ni etnopsihologiji go­
tovo nikakvu pažnju izuzev nekoliko manjih pojedinačnih ra­
dova. To se vidi već iz pregleda autora malopre pomenutih
monografija (Mirko Barjaktarović, Darinka Zečević, Mark
Krasnići, Željko Kumar, Dragoljub Milanović, Petar 2. Petro-
vić, Jovan Trifunoski, Atanasije Urošević...) i publikacija gde
su one objavljene (»Glasnik« Etnografskog instituta SAN,
»Glasnik« Srpskog geografskog društva). U našim psihološkim
časopisima ne nalazimo ovakve radove.
U prilog ovom zaključku govore i tri različita bibliograf­
ska pregleda iz oblasti društvenih nauka uopšte — uključu­
jući i etnologiju, sociologiju, demografiju, socijalnu psihologiju
i druge nauke (Bibliografska anotacija dela empirijskog ka­
raktera iz oblasti društvenih nauka u periodu od 1945. do
1963., IDN, Beograd, 1964, urednik Slobodan Bosnić), zatim iz
oblasti antropogeografije (Prilozi antropogeografskoj bibliogra­
fiji 1945—1950, pripremio 2. Kumar, »Glasnik« Etnograffskog
instituta SAN, 1953/54) i psihologije (Bibliografija publicira­
nih radova iz psihologije članova društva psihologa u Jugosla­
viji do 1970. godine, Zagreb, 1973., sakupio i uredio Dinko
Stary). U ovoj poslednjoj od oko 100 kategorija nijedna se ne
odnosi na predmet o kojem raspravljamo, a samo nekoliko od
dve hiljade i dve stotine jedinica mogu se uslovno svrstati u
ovu oblast, što znači da među nekoliko stotina psihologa čiji
su radovi navedeni nije postojao interes za izučavanjem etno-
psihološke problematike. Verovatno je, takođe, da ni programi
rada njihovih institucija ne predviđaju etnopsihološka istra­
živanja.
Za buduća istraživanja od većeg značaja mogu biti oni
radovi koji su već zahvatili neke od institucija u narodu, pa
i nacije koje i danas postoje a preko kojih se približavamo
uočavanju specifičnosti karakteristika u oblasti psiholoških
pojava. Možemo samo, primera radi, navesti brak (podsećam
na radove Milenka S. Filipovića, Brak između prvih rođaka
— bint’amm — kod srpskohrvatskih muslimana, 1960; Ante
Fiamenga, Studenti sarajevskog univerziteta — Pitanje braka
posmatrano iz aspekta nacionalne i religiozne pripadnosti i
stepena obrazovanja bračnih drugova, I960., itd.). Takođe, po­
javljuju se teze o karakterističnim oboljenjima pa i kliničkim
psihološkim profilima koji su češći kod življa jednog kraja, pa
i kod jednog naroda, nego kod drugog (kod nas je ova pro­
225
blematika zanemarena, a socijalnom patologijom bavio se više
pok. Vladimir Jakovljević, npr. Prilog proučavanja sociopsiho-
geneze neurotičnih poremećaja ličnosti, 1959).
Sasvim je, dakle, jasno da nasuprot nekih mišljenja, nema
mnogo radova o toliko osporavanom »narodnom duhu« i »na­
rodnom karakteru« naših naroda i posebno srpskog naroda čak
ako uzmemo i najstarije i za današnja merila sporne radove
Pavla Šafarika (Karakter slovenskog naroda voobšte, 1825) i
Alimpija Vasiljevića (Psihološke osobine srpskog naroda, 1886),
a uključimo i retke savremene radove (npr. Mirko Barjakta-
rević, Promjene u mentalitetu naših ljudi u periodu izgradnje
socijalizma, 1962). Očigledno je kao što smo još na početku
rekli, da ni o postanku i razvitku srpske nacije sa ovog sta­
novišta nećemo moći da govorimo odmah, ah zato možemo
postaviti pitanje »kakvi su mitovi, jezik, verovanja, običaji,
pravo, umetnost... u Srba«, da bismo se posredno približili i
ovom odgovoru. Pomenute pojave su u našem narodu inače
dobro i široko proučene, a mogu se sagledati i istorijski. Na­
stanak srpskog naroda (pa i nacije u manjoj meri) mogli bismo
tada vezati za nastanak svakog od ovih činilaca — dakle,
kada su Srbi uobličili, ustalili, prihvatili i identifikovali se
preko svojih mitova, jezika, verovanja, običaja i morala, prava
i umetnosti. Bez obzira gde povlačili granicu između naroda
i nacije, nećemo moći da spoznamo samo jedno od njih niti
njihov sled i razvoj od naroda u naciju, kako se to ovde
ističe.
Novije naše radove iz oblasti socijalne psihologije ne treba
posebno pominjati, jer oni su mahom poznati, ah dodajmo da
su u najbližoj vezi sa izabranom temom istraživanja etničkih
stereotipija (Nikola Rot, Nenad Havelka, Đorđe Đurić, Dra-
gomir Pantić).
Ostalo je samo još toliko vremena da u najkraćim crtama
pomenem nekoliko pojava i aspekata pri izučavanju nastanka
i razvitka srpske nacije. Ponovo naglašavam da je potrebno i
moguće sprovesti tzv. istorijsko-psihološki pristup s obzirom
na stanovište o dinamičkom sledu sklopova osobenosti, s jedne
strane, i na nužnost da i psihologija razlikuje kvalitativno
različite pojave u različitim istorijskim epohama u razvoju
srpske nacije. Primera radi, pomenimo samo neke faze a mož­
da i profile: a) u vreme doseljavanja slovenskih plemena (sa
imenom Srbi) na Balkanu, b) u vreme nastajanja, stvaranja i
jačanja srpske srednjovekovne države i primanja hrišćanstva,
c) pod vlašću tuđina, d) posle ustanka i stvaranja nove države,
e) u poslednje dve državne i društvene formacije Južnih Slo-
vena. Drugim rečima, problem obeležja jedne pa i srpske na­
cije nikako se ne srne posmatrati u jednom preseku i statično,
jer postoje osnovi da se tvrdi da su se ona menjala i uobli-
čavala i to različito pod različitim uticajima (nekada želeći —
226
svesno ili nesvesno — da se očuvaju, npr. pod stranom vlašću,
a nekada upravo u želji da se ta obeležja menjaju, npr. u
slobodi i novoj državi...).
Neka izučavanja ohrabruju me da ovde postavim i jednu
radnu hipotezu — recipročan je odnos (ranijih) »prirodnih
veza« (ne isključujući ni srodstvo, bratstvo, neposredan dodir
i zajednički život) u srpskom narodu i psiholoških činilaca koji
ga povezuju (kasnije) i upravo stoga sve više se insistira na
svesti o pripadnosti naciji. Svakako, ovu pretpostavku najpre
treba podrobnije objasniti i potkrepiti, a zatim proveriti i lo­
gički i istraživanjem.
Iz dalje rasprave i eventualnih istraživanja ne bismo smeli
ispustiti ni ova pitanja: Uobičajeno je shvatanje da moraju
postojati svi »klasični« konstituensi nacije da bi se uobličila
i nacija i nacionalna svest, ali ima slučajeva gde se ovi uslovi
nisu stekli a nacija se formira (može li i srpska nacija biti
primer za ovo?).
Pri posmatranju toka formiranja jedne nacije ne možemo
uzeti u obzir samo »istorijske okolnosti« (u užem smislu) i
uticaje nego u velikoj meri i već postojeća obeležja etnosa
kao snažno ishodište opredeljenja za neka rešenja (nije li kod
Srba karakteristična i ova pojava?).
Kakav je mogao biti uticaj izvesnog diskontinuiteta u ra­
zvoju zbog ropstva pod Turcima — zanimljivo je da Srbi ipak
imaju i jaku feudalnu državu i period kapitalizma a zatim
socijalističkog razvoja (kakav je uticaj preskoka, ako ga je
bilo, na razvoj činilaca koji preko kulture i drugih društvenih
pojava uobličavaju ličnost?).
Postoje, izgleda, prilične razlike u onome što se zapaža
kao preovlađujuće obeležje naroda između pojedinih regiona
ali opet se navodi da time nije dovedeno u pitanje i postoja­
nje zajedništva (neki smatraju da je reć o zajedništvu na vi­
šem ili opštijem nivou i na osnovu brojnijih »crta«). Ispitiva­
nje osobenosti narodnih grupa u okviru jedne nacije mora se
vezati i za regione razlikujući bar dva tipa takvih celina —
jedne u kojima je bilo veoma mnogo migracionih kretanja i
gde je stanovništvo svakako nehomogeno, i druge gde je ta
homogenost veća. Kod nas, svakako, preovlađuju oni prvi
regioni.
Mnoge od brojnih problema koje bi psihologija mogla po­
staviti u raspravi i istraživanju nastanka i razvoja srpske
nacije (među kojima su verovatno najmodernija stanovišta o
tipovima identiteta i uslovima njegovog izgrađivanja o kojima
je govorio kolega Popović) nismo uspeli ni da pomenemo, a
još manje da razjasnimo kako ih valja izučavati u Srba. Uto­
liko pre prilazem svoj glas da se i rasprava i istraživanja
nastave.
227
 DUŠAN BREZNIK
O NEKIM PITANJIMA. IZUČAVANJA DEMOGRAFSKIH
OSOBINA NACIONALNOSTI
Želim istaći da sam, u referatu, govorio pre svega o me­
todološkim pitanjima demografskih istraživanja, zatim o pred­
metu tih istraživanja sa gledišta sastava i komponenata kreta­
nja stanovništva pojedinih nacionalnosti. Pomenuta istraživa­
nja su moguća za savremena kretanja, jer se za prošli period
ne raspolaže potrebnim podacima, odnosno vrlo teško bi bilo
da se pomenute studije urade i za prošli period, sem o nekim
pitanjima (npr. sastav Italije po nacionalnosti). Dobre infor­
macije, koje su neophodne, postoje za period posle rata, tj.
za poslednjih 30—35 godina.
Danas bih želeo da nekoliko reći posvetim razvitku sta­
novništva srpske nacije, tj. da istaknem ukratko tri pitanja, i
to bi bilo izvesno proširenje onoga što sam rekao u svom re­
feratu.
Prvo, hteo bih da kažem da se naše stanovništvo u celini,
doduše različito po područjima i po nacionalnostima, nalazi u
izvesnoj velikoj transformaciji koja je karakteristična po tome
da se smrtnost i natalitet stabilizuju na niskom ili na vrlo
visokom nivou. To važi i za stanovništvo srpske nacije, a ra­
zlike koje postoje više-manje su na određen način povezane sa
razvijenošću područja gde njeni pripadnici žive.
Kao što je poznato, samo kod stanovništva nekih nacio­
nalnosti kod nas (Albanci, Turd, zatim još stanovništvo drugih
narionalnosti na malim područjima) zadržao se visok ili viši
natalitet, dok je smrtnost svuda niska. U smrtnosti se proces
njenog opadanja više-manje završio, sem nekih kategorija,
kao što su odojčad. Pomenute promene u reprodukriji našeg
stanovništva započete su, zavisno od područja, još krajem pro­
šlog stoljeća, a u odnosu na mnoge druge evropske zemlje one
su došle od pet do šest decenija kasnije. Ipak, treba reći da
se navedeni proces kod našeg stanovništva odvijao znatno
229
brže, s obzirom na to što je nešto kasnije započet. Posebno su
u periodu posle drugog svetskog rata kod stanovništva Jugo­
slavije kao celine bile naročito značajne pomenute promene.
Opadanje nataliteta je uslovilo proces starenja stanovni­
štva, koji je osobito značajan kod stanovništva srpske, hrvat­
ske, slovenačke, mađarske nacije i još nekih nacionalnosti
(npr. rumunske itd.). Pod uticajem industrijalizacije i prateće
urbanizacije, mada je stepen — naročito urbanizacije — u
poređenju sa drugim evropskim zemljama nizak, stanovništvo
Jugoslavije doživljava svoju brzu ekonomsku i socijalnu tran­
sformaciju. Koristim termin »nacionalnost «zbog toga što se
na taj način obuhvataju sve kategorije (narodi, narodnosti
SFRJ, ostale narodnosti itd.).
Kod stanovništva srpske nacionalnosti zadržava se nešto
veći procenat poljoprivrednog stanovništva nego kod nekih
drugih koji takođe žive na razvijenijim područjima. Ipak, do
kraja našeg milenij uma očekuje se da će preko 70% stanov­
ništva biti u gradovima, to je gotovo sigurno, i da će krajem
našeg stoleća biti samo 15% poljoprivrednog stanovništva.
Mislim da ove promene koje su u toku (to je ta velika tran­
sformacija), a naročito ono što očekujemo mora imati poseban
značaj i za razvoj svih nacija, ne samo sa demografskog gle­
dišta nego i uopšte.
Prostorna pokretljivost stanovništva, odnosno migracije u
prošlosti su ispitivane po drugim metodima, a ne po onim koji
se sada primenjuju. Danas se migracija istražuje statističkim
metodama. Ta prostorna pokretljivost je vrlo različita po tipo­
vima, lokalna (unutar opština) prema centrima (između naših
regiona) i prema inostranstvu. Migracija takođe može da utiče
na etničku strukturu pojedinih regiona, zatim na učestalost
mešovitih brakova i u drugom smislu.
Öini mi se da pomenuta, a i mnoga druga pitanja razvitka
stanovništva imaju svoj značaj i sa gledišta razvitka svih na­
cija i nacionalnosti uopšte.
Nešto više bih želeo reći o savremenom uticaju migracija,
posebno onih na duže distance. U periodu između dva rata,
pa i posle toga, sve do 1954. godine, jedino su Srbija (mislim
na uže područje) i Vojvodina imale pozitivan bilans unutraš­
njih preseljavanja. Tek posle 1954. godine druga razvijenija
područja u našoj zemlji, tj. Slovenija i Hrvatska, postali su
migraciono pozitivna. Doduše, može se reći da su tokovi na
duge distance, što se tiče unutrašnje migracije u našoj zemlji,
više ili manje ostali tradicionalni, čak ako ih analiziramo za
sto i više godina unazad. Naime, ti tokovi idu sa južnog i
jugozapadnog dela zemlje prema severu. Makedonija, mada s
obzirom na sve migracije ima negativan bilans, kad je reč o
unutrašnjim migracijama ima uravnotežen bilans. Ostala po­
230
 dručja, tj. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Kosovo, imaju
više iseljenika nego useljenika već niz godina.
Posle rata migracioni tokovi su išli i sa razvijenijih po­
dručja, to znači iz Slovenije, Hrvatske, Srbije i Vojvodine,
prema slabije razvijenijim (to su bile migracije kadrova), dok
su kasnije pomenuti tokovi gotovo iščezli, a pod uticajem eks­
panzije školovanja i raspoloživosti kadrovima i na slabije ra­
zvijenim područjima. Danas, kad je reč o migraciji na duže
distance, ona ide sa slabije razvijenih na razvijenija područja.
To ne važi samo za međurepubličke (međupokrajinske) migra­
cije — već i za migracije unutar republika (pokrajina). I istra­
živanja migracionih tokova sa gledišta sastava migranata po
nacionalnosti (ovaj aspekt istraživačke aktivnosti trebalo bi
produbiti, a neophodne su detaljnije informacije strukture
migranata po nacionalnosti i po drugim karakteristikama) po­
kazuju da pripadnost određenoj nacionalnosti predstavlja, od­
nosno znači veliki uticaj pri izboru migracionog pravca.
Istraživanja za period od 1961. do 1971. godine, pa i ra­
nije, pokazuju da su veći migracioni tokovi Srba prema Srbiji
i Vojvodini, odnosno Hrvata prema Hrvatskoj. Doduše, to je
u izvesnoj meri povezano sa gravitacionim područjima u koji­
ma žive Srbi odnosno Hrvati. To ne važi za Crnu Goru, čiji
su stanovnici tradicionalno migraciono vezani više prema
Srbiji.
Konačno, što se tiče Slovenije i Makedonije — a naročito
u poslednjem periodu — karakteristično je da ima manje mi­
gracija prema ostalim područjima zemlje.
Juče se diskutovalo o sličnosti fizičkih i mentalnih osobina
kod našeg stanovništva, bez obzira na nacionalnu pripadnost,
kao posledicama zajedničkog življenja u dugim periodima
prošlih vekova. Čini nam se da se može reći da različitost
(zadržaću se samo na demografskim) s obzirom na pomenute
osobine u okviru iste nacionalnosti najčešće, nisu manje nego
između pripadnika različitih nacionalnosti. Demografske karak­
teristike pojedinaca i stanovništva uslovljene su naslednom
komponentom kao i uticajem okoline u najširem smislu. Me­
đutim, sa gledišta onoga što smo mi istraživali, podsetio bih
da je jedno veće izučavanje u Centru sa demografskim istra­
živanjem (1965), gde smo konsultovali nekoliko desetina insti­
tucija celog sveta i koje govore o demografskim karakteristi­
kama etničkih, rasnih i religioznih grupa, pokazala da su u
pogledu fertiliteta, fekonditeta (mislim na sposobnost rađanja
i na sterilitet), zatim s obzirom na srednje trajanje života i
potencijalnog trajanja života uticaj i delovanja nasledne kom­
ponente slični kod različitih populacija, dok se, razume se,
kod pojedinaca zapaža kćmtinuelna varijacija. Izgleda da takvi
zaključci postoje u literaturi, da diferencijacija genetskih
struktura u okviru različitih grupa nije dovela do bitno razli­
231
čite uslovljenosti demografskih osobina. Na primer, u toku
ovog stoleća srednje trajanje života novorođenih je veoma
poraslo. Prema prof. A. Soviu (A. Sauvy, Theorie de la popu­
lation) ne postoji nikakav razlog, sa gledišta onog što mi zna­
mo na primer o dugovečnosti, da srednje trajanje života Šve­
đanina bude mnogo duže od srednjeg trajanja života stanov­
ništva koje živi u centralnoj Africi, a sa gledišta naslednog
faktora to znači što čovek nosi sobom, razlike između pome-
nutih i drugih populacija uslovljene su socijalnim, to jest
okolinskim činiocima.
Može se pretpostaviti — takav bi se zaključak mogao pri­
hvatiti za demografske karakteristike i pojave — da su pro-
mene u biološkoj, tj. naslednoj uslovljenosti dužine ljudskog
veka spore i da mogu doći do izražaja tek u drugom periodu
evolucije. Prema onome što mi znamo, za istorijska razdoblja
nema velikih promena u naslednoj uslovljenosti dužine života.
Sto nije došlo do diferencijacije u tome između ljudskih grupa,
to je zasluga bogatstva ljudskog genoma. Do smanjenja u
razlikama srednjeg trajanja života dolazi pod uticajem soci­
jalnih činilaca, tj. sredine u širem smislu. Na ovo ukazuju
podaci i analize smrtnosti, a i analize fertiliteta, kada govo­
rimo o njegovoj uslovljenosti genetskim i okolinskim faktorima.
Prema tome, mislim da se mogu odbaciti — sa gledišta
demografskih istraživanja — neka teorijska objašnjenja razli­
čitog fertaliteta stanovništva, kao i drugih demografskih ka­
rakteristika, koja nastoje da velike razlike objasne biološkim
razlikama. Dosadašnja demografska izučavanja pokazala su da
za razlike u fertilitetu i u drugim demografskim osobinama
pripadnost nacionalnosti u našim uslovima znači nešto slično
kao pripadnost socijalnim ili drugim grupama. Po mome mi­
šljenju, na pomenute razlike deluju socio-ekonomski faktori,
koji su različiti kod pojedinih nacionalnosti.

232
 PETAR VLAHOVIC
ETNOLOŠKE KOMPONENTE U PROUČAVANJU
SRPSKE NACIJE
Posle ovih teorijskih priloga i pristupa profesora Đurđe-
va i drugih, pokušaću da pojednostavljeno ukazem na neke
činjenice iz etnološkog pristupa proučavanju postanka i razvit­
ka srpske nacije u daljem našem radu.
Kada je reč o metodološko-teorijskim problemima u pro­
učavanju nastanka i razvitka srpske nacije, pored ostalih na­
učnih disciplina i etnologija sigurno može da kaže svoju reč.
U prilogu koji je pripremljen za ovo savetovanje, »Posta­
nak i razvoj srpske nacije« sa podnaslovom »Etnološki pri­
stup«, naglašeni su, odnosno bolje rečeno skicirani su samo
okviri i predmet etnoloških proučavanja. Možda i to ne celo-
vito. Dat je jedan uopšten pogled na ovo pitanje u njegovom
prirodno-istorijskom razvoju. Nacija je posmatrana kao proces
evolutivnog razvoja u odnosu na druge etničke kategorije. To
je jedan od problema koji je ostao nedorečen u etnološkoj li­
teraturi, čak i u naše vreme.
Uzroci ovakve pojave u etnologiji su sigurno višestruki-
Međutim, glavni je taj što je etnološka nauka još početkom
XIX veka, kada je nastala kao posebna naučna disciplina, da­
kle na samom svom začetku, bila opterećena nostalgičnim ro­
mantičarskim zanosom koga se, na žalost, još uvek teško oslo­
bađa. S druge strane, etnologija je na samom začetku bila
zamišljena i opredeljena kao naučna disciplina čiji je zadatak
bio da kompleksno proučava ljudske zajednice koje su se
razvile u vremenu i prostoru, a savremena zbivanja u dru­
štvenom i drugom životu prepuštala je, kao što je poznato,
ostalim disciplinama.
Zbog ovih razloga, izgleda, etnologija sve doskora nije pre­
lazila granicu u proučavanju naroda kao integralne društve-
no-ekonomske, kulturne, a u nekoliko i političke, odnosno
srodničke i teritorijalne zajednice. Naime, glavnu pažnju obra­
ćala je samo opisu pojedinih odrednica naroda i društvenih
jedinica koje su integrativne u svojim okvirima.
233;
 Smatram da je jedan od bitnih etnoloških zadataka, u
■okviru proučavanja problematike o kojoj je ovde reč, utvrđi­
vanje pojedinih etničkih kategorija. Kao što kaže i sam pro­
fesor Đurđev, tim pre ako se proučava prirodno-istorijski ra­
zvoj zajednica. Na žalost, u nauci još nisu raščišćeni pojmovi
0 etničkoj grupi, etničkoj zajednici, etnosu, rodu, plemenu,
narodu, a da i pe govorimo o naciji kao određenoj kategoriji.
U konkretnim uslovima etnos ima obeležje krvnog srod­
stva i običajnog života. Grupa, .rod, pleme — ima teritorijalnu
zajednicu, običajne norme, organizaciju i privrednu poveza­
nost, osećanje zajedništva po srodničkoj osnovi. Narod je ka­
tegorija koja ulazi u sferu složenijeg integriteta, gde se mnoge
lokalne osobenosti niveliraju i izjednačavaju kroz razne oblike
delovanja u kojima važnu ulogu ima kulturno povezivanje,
religija, politika, privreda, zakoni, običajni ili državni, država
1 drugi oblici povezivanja. Dakle, napušta se primat krvnog
srodstva, pa se traže drugi oblici obeležavanja koji su ponekada
preuzeti, kao na primer u materijalnoj i drugim oblicima kul­
ture: srpska nošnja, kuhinja, običaji, narodno usmeno i drugo
stvaralaštvo.
Pored ovih odrednica: razdvajanja, spajanja i istovremeno
i prožimanja, poseban značaj imaju i etnoantropološke osobine,
koje je ovde naglasio i nagovestio drug Skender Rizaj. Kao
što ovde čusmo , nekoliko puta je ponovljeno, nema čistih
nacija, kao što nema ni čistih rasa. To je integrativno-adap-
tivni proces novog oblika koji dobija svoju istorijsku dubinu.
Bitno obeležje ovog procesa je kulturna slojevitost. Starobal-
kanski, rimski, slovenski, orijentalni, srednjoevropski, zapad­
noevropski, karpatsko-rodopski i drugi slojevi prepliću se u
našem kulturnom nasleđu i povezuju nas u ceÜnu. Uvek su
ovde ljudske struje prispevale i ostavljale tragove koji su ušli
u naš mentalitet, koji je postao obeležje tzv. srpskog stila, kao
i svakog drugog stila, odražen kroz odgovarajuće istorijske i
privredne epohe.
Dakle, ukratko da kažem. U okviru istraživanja nastanka
i razvitka (srpske) nacije trebalo bi, pre svega, proučiti: odnos
narod-nacija; etničke zajednice i njihovo određivanje; etnoge-
netske procese; antropološki i biogenetski proces. Sve ovo
mora dobiti svoje mesto u okviru jednog ovakvog projekta.
Moraju se razmatrati kulturna preplitanja i njihove posledice.
Razume se, važno mesto mora zauzeti i mentalitet izražen u
stilu života i ponašanja i utvrđivanja odgovarajućih vrednosti
kao odrednica, i odnosi unutar zajednice kao i zajednice prema
drugim sličnim zajednicama u našim i širim okvirima.
To bi, po mom mišljenju, bilo nekoliko osnovnih pitanja
koja bi trebalo imati u vidu, sa etnološkog stanovišta, kada je
reč o proučavanju ljudskih zajednica, naroda i nacija, pa u
konkretnom slučaju i srpske nacije.
234
 RADOMIR D. LUKIC
PITANJA O RAZLICI NARODA I NACIJE
Smatram da je ovaj naš razgovor i priloženi referati ve­
oma korisno bez obzira što je ovo samo prvi korak ka razma­
tranju ovog vrlo složenog pitanja. Potpuno je ispravno što se
i u referatima, a još više u diskusiji pretežno postavljaju pi­
tanja, a manje daju odgovori. To je upravo dokaz da se na­
lazimo na početku rada. Sem toga, sama su se pitanja vrlo
mnogo proširila, osobito u diskusiji.
Međutim, i pored toga što se u referatima nismo dovoljno
držali teme, nego smo raspravljali i o mnogim drugim spo-
rednijim pitanjima, koja su doduše u vezi sa glavnim, ali
nisu i glavna, u diskusiji je tema još više proširena, pa se
mnogo manje i sa dosta nepreciznosti govorilo o osnovnim pi­
tanjima. Osnovno pitanje je postanak srpske nacije i njen ra­
zvoj, mada mi se čini da je važnije i teže, verovatno, pitanje
postanka nacije, pa smo o njemu više govorili. Razume se da
je veoma teško precizno se usredsrediti na pitanje, ali mislim
da bi ipak više koristilo da smo to mogli učiniti. Pošto je ovo
početak, nadam se da će ovaj Centar ili neko drugi zakazati
bar još jedan, a možda i više simpozij uma o ovome pre nego
što ljudi steknu hrabrost da nešto o tome napišu ozbiljnije i
više.
Mslim da smo u velikoj meri ili bar u izvesnoj meri pro­
mašili pitanje, odnosno govorili smo o mnogim drugim stva­
rima, a ne o dva centralna pitanja. Ovde je naslov »Neki teo-
rijsko-metodološki problemi pitanja nastanka i razvoja nacije«.
Koliko se meni čini, o metodološkim problemima, izričito na­
glašenim, gotovo niko nije govorio, iako metodologije, razume
se, ima ovde u sadržim, u podtekstu. Ali niko nije na to po­
sebno obratio pažnju. Međutim, za jedan uvodni i početni ko­
rak u ovu složenu problematiku zaista bi trebalo da mnogo
više razgovaramo o metodološkim problemima. To, dakle, os­
taje da se uradi. Pominjali smo ovde marksizam — stvaralački,
235
nestvaralački, izvoran iitd., ali jedno je pomenuti stvar uopšte,
a drugo je pokušati konkretno videti šta iz toga izlazi za pi­
tanje o kome je reč. S druge strane, teorijska pitanja su si­
gurno više razmatrana, ali ni ona možda nisu dovoljno. Mi­
slim, dakle, da smo ova pitanja prenebregli, a više govorili o
samoj stvari, tj. o nastanku nacije i eventualno nešto i o
njenom razvoju — dakle, više smo navodili činjenice koje
bi spadale u užu temu, a nismo dovoljno raspravljali
prethodna teorijsko-metodološka pitanja, kako je to bilo za­
mišljeno, kako mi se bar čini, prema karakteru simpozij uma.
Razume se, ovu drugu stranu pitanja, što znači samo izlaganje
konkretnog postanka i razvoja nacije, nismo mogli da završi­
mo, čak ni samo da ga dobro i načnemo. To je jedno ogromno
pitanje, gde postoji masa činjenica i, kao što je rekao drug
Petrović, gde treba konkretnoistorijski postupiti, što nije bio
zadatak simpozij uma. Prema tome, mislim da je veoma dobro
što smo čuli niz relativno novih stvari, naročito što smo po­
stavili niz pitanja, ali bi ipak bilo bolje da smo se strože
držali onog što je bilo namera, tj. metodološko-teorijskih pi­
tanja.
Sada, ako je o tim pitanjima reč, ne mislim da govorim
ovde o metodologiji — verovatno je trebalo da organizatori
simpozij uma zamole jednog ili dva ooveka da izričito o tome
govore. Zadržao bih se na jednom osnovnom teorijskom pita­
nju koje je ovde bilo pomenuto, naročito u reči druga Đurđe­
v a c i u reči drugih drugova, što je drug Mitrović istakao kao
potrebno, tj. govorio bih o osnovnom teorijskom pitanju, bez.
koga ne možemo rešiti osnovnu stvar — a to je pitanje šta je
nacija, odnosno kakva je razlika između naroda i nacija, ako
ta razlika uopšte postoji. Jer govoriti o postanku jedne kon­
kretne nacije kao što je naša, znači prethodno znati šta je
to nacija. Inače ne vredi govoriti. Bez odgovora na to pitanje
nećemo otići dalje. Kad je reč o samom pitanju, u referatu
sam izmeo jednu sumnju koja će ostati i posle ovog simpozi-
juma, odnosno posle ovih naših razgovora i rasprava, a to je
da li se stvarno može postavljati razlika između naroda i na­
cije. I to prvenstveno sa subjektivnog gledišta. Drugim recima,
smatram da je sasvim moguće da drukčiji činioci dovode do'
onog što se zove nacija od onih koji dovode do onog što se
naziva narod.
Danas smo čuli druga Stambolića, koji ističe društveni
karakter nacije. Mislim da on pod tim shvata da je narod ka­
tegorija više »prirodna«, po terminologiji druga Đurđeva. Dru­
gim recima, nije reč o zajedničkom poreklu i u vezi s tim
zajedničkom jeziku i eventualnim zajedničkim osobinama, te-
lesnim ili psihičkim, nego je reč o društvenoj pojavi izazvanoj
zajedničkim životom bez obzira na ove biološke, prirodne i
slične elemente. U svakom slučaju, ostaje kao jedno od gledišta
236
koje smo juče u izvesnom obliku čuli da je narod više prirod-
no-biološki fenomen zajedničkog srodstva i zajedničkih osobina
itd., a nacija manje.
Međutim, mislim da treba razlikovati ono kako mi sa
naučnog, teorijskog gledišta gledamo na naciju, od onoga kako
na to gledaju obični ljudi koji su pripadnici nacija ili naroda.
To je, uostalom, ovde više puta isticano. Ovo pominjem sa
jednog drugog gledišta. U tekstu druga Mitrovića ima jedno
interesantno mesto. Čini mi se da on kaže da nacionalno ose-
ćanje ili svest da ljudi pripadaju naciji nastaje jednog trenut­
ka, a pre toga je bila svest da pripadaju narodu. Drugim
rečima, ovde se zastupa prećutno gledište da ljudi imaju svest
da pripadaju narodu, a posle imaju svest da pripadaju naciji.
Mislim da je to netačno. Niko od nas, pa čak i obrazovanih
ljudi nema svest: ja sada pripadam narodu, a sutra ili posle
50 godina počinjem da pripadam naciji. Mi to u teoriji razli­
kujemo, pa kažemo: ovi ljudi čine narod, prema tome, njihova
je svest narodna svest, a ovi čine naciju, prema tome, njihova
je svest nacionalna svest. To može. Ali sami pripadnici nipošto
to ne mogu, tim pre što mi prisustvujemo stvaranju nacija u
ovom trenutku. Prema tome, postoje ljudi koji su 50, 60 go­
dina činili narod, a sad čine naciju, ali nema takve promene
u svesti da čak i vrlo obrazovan čovek koji se bavi problemom
naroda i nacije kaže: e, od danas imam nacionalnu svest.
Možda nisam razumeo tekst, ali u svakom slučaju, bez obzira
na to, ovo je bitna tačka: nema razlike u osećanju pripadništva
narodu i naoij.i, nego ljudi osećaju da pripadaju Srbima, Fran­
cuzima ili Nemcima, a kada i da li Srbi, Francuzi ili Nemci
postaju od naroda, nacija, to je stvar koju oni ne znaju, koja
na njihovu svest ne utiče i, što je bitnije, sa teorijskog gledišta,
pitanje je ima li i kakve kvalitativne razlike između narodne
i nacionalne svesti.
Sumnjam da ima. Bilo bi vrlo dobro kad bi neko pokušao,
i empirijski i teorijski, da pokaže u čemu je to narodna svest
drukčija od nacionalne svesti. U čemu je kvalitativna razlika
u svesti Srba da su Srbi do, recimo, kraja XVIII veka i posle
toga? Čini mi se da je ta svest u suštini ista.
Možemo govoriti, kao što rekoh, o izvesnim objektivnim
činiocima, koji tu svest koja je već stvorena o pripadništvu
Srbima podržavaju, održavaju i dalje. Nestalo je jednih, a po­
javili su se činioci, ali da su Srbi (ne da su narod ili nacija)
je isto.
Drugim rečima, možemo dobiti istu tvorevinu dejstvom
različitih činilaca. Postoji šema o prelasku iz naroda u naciju,
pa tu šemu, koja možda važi za druge, pokušavamo da prene­
semo na naš slučaj. Naveo sam neke razloge na osnovu kojih
mi si čini da je u slučaju Srba u pitanju jedan kontinuiran
proces, jer kod nas nije bilo niti buržoaske revolucije, niti
237
feudalnoga plemstva, niti spajanja naroda, kao što je bilo u
Francuskoj itd. Dakle, svi ti elementi nedostaju. Možda ima
drugih elemenata koji su učinili da Srbi koji su bili narod
postaju nacija. Ali, dajte da vidim koji su to elementi koji
čine da je njihova svest o pripadništvu Srbima bila drukčija
i da je sada promenjena jer je nacionalna, a nije narodna.
Razume se, ne mislim da su nacija i narod subjektivne
pojave u smislu da ničega objektivnog nema. Naprotiv, postoje
određeni objektivni činioci koji u jednom trenutku stvaraju
tu zajedničku svest. Ali ti objektivni činioci, sami po sebi, još
nisu ni narod ni nacija. Niko se ne rađa ni kao Srbin ni kao
Francuz nego to postaje. Njegovi roditelji su mogli biti
Srbi, a mogli su biti jedan Srbin, jedan Bugarin itd., a šta će
biti dete, to je stvar kulture, odnosno vaspitanja, odnosno
izgrađivanja deteta kao jedinke. Eno, u Ulcinju, ako se ne
varam, žive cmoi — Crnogorci. Prema tome, ima objektivnih
činilaca koji stvaraju svest pripadništva naciji. Ali sami ti či­
nioci ne konstituišu naciju dok se ta svest ne stvori na osnovu
njih.
Prema tome, ako kažem da se nacija zasniva na kapitali­
stičkom tržištu, recimo, to može biti sasvim tačno. Ja to ne
negiram, ali da li se na osnovu toga tržišta stvorila neka kva­
litativno drukčija svest nego što je pre toga postojala? Sum­
njam. Može biti da je ona kvantitativno bolja, ali sumnjam
da je nešto drugo nego što je tzv. narodna svest.
I zato mislim da kad govorimo kada je nastala nacija i
kako se razvijala, prenebregavamo tu osnovnu tačku, jer to
mora biti očigledno pokazano, ne može se samo tvrdiiti. Sve
definicije koje sam čuo o naciji u tom smislu su, po mom
mišljenju, promašile, sve te definicije možete preneti i na ple­
me, i na narod. Mislim da se svi slažemo da između naroda i
nacije nismo utvrdili razlike. A ja specificiram tu razliku; nije
reč o razlici u uzrocima ili činiocima koji stvaraju ili održa­
vaju jednu svest, nego o samoj svesti. Da li je ona različita?
Ako nije različita, onda ne postoji ni bitna razlika između
naroda i nacije, bez obzira što mogu da budu različiti činioci,
različiti uzroci koji ih stvaraju. Ja možda zaoštravam stvari
da bih ih istakao. Ali mislim da stvarno iz ovih referata i naše
diskusije proizlazi da treba dublje istražiti razliku između
naroda i nacije. Ja sam samo hteo da navedem neke argu­
mente koji, čini mi se, potvrđuju postojanje vrlo ozbiljnog
pitanja eventualne razlike između naroda i nacije.
Drugo što bih hteo da kažem odnosi se na naše drugove
etnopsihologe i psihologe. Reč je o karakteru nacija. Naši dru­
govi se pitaju mogu li se u ličnostima koje čine narod ili na­
ciju naći neki zajednički elementi koji predstavljaju karakter

238
 toga naroda, te nacije. Moram da kažem da mi se to čini
sumnjivo. Koliko znam, postoje stereotipi, ali etnopsiholozi bi
trebalo da na osnovu konkretnih empirijskih podataka pokažu
te zajedničke osobine, što je vrlo teško. Mislim da ima toliko
različitih karaktera u svakoj naciji da je zaista iluzorno poku­
šati neki zajednički mentalitet, zajednički nacionalni karakter
itd. Kakva je razlika između jednog tipičnog dinarca planinca
i jednog, recimo, Vojvođanina ili Piročanca. To su tipovi sa­
svim različiti u svemu. Naime, ne poričem postojanje kolek­
tivnog tipa ili kolektivnog karaktera, tj. više ili manje prepo­
znatljivog zajedničkog, tipičnog ponašanja jednog kolektiva.
Ali sumnjam da je to rezultat nacionalan. To je rezultat dru­
štven. Dakle, postoji društveni karakter, koji je određen ili
klasom, ili načinom proizvodnje, ili nizom drugih elemenata
koji nisu nacionalni, sem ako, razume se, ne tvrdimo da je
jedna nacija u tom smislu potpuno homogena, jer može i to
da se desi, recimo, na Islandu. Možda su na Islandu zaista svi
koji pripadaju Islanđanima kao naciji istovremeno istog dru­
štvenog karaktera. Ali čim je nacija podeljena na klase, čim
zauzima široku teritoriju, čim su različita zanimanja itd.,
dakle čim je niz društvenih faktora različiti u raznim kraje­
vima ili društvenim sredinama, odmah se razlikuju i društveni
karakteri ili mentaliteti, i to toliko mAogo da je vrlo teško
naći neki zajednički mentalitet. A to je jedno od tih metodo­
loških i delimično teorijskih pitanja. Time neću nimalo da
poreknem potrebu ni veoma dobar potez koji je učinjen pozi­
vanjem naših drugova koji se bave psihologijom da ovde dođu.
Očekujem da će ovaj naš razgovor biti podsticaj za njih da
u tom pravcu strogo naučno rade dalje kako to metodologija
zahteva.
Pošto sam pravnik, meni se čini da je za naciju ili narod
naročito važan politički, odnosno državni element. Možda je
naš slučaj upravo takav. Mi smo ovde isticali jedan drugi mo­
ment, koji kod nas takođe ima ogromnu ulogu. To je religija.
Ali smo dobro videli da je religija samo uz pomoć države pre­
cizirala te narodne ili nacionalne razlike. Jer pravoslavni su
se podelili na nekoliko nacija, uglavnom pomoću države (re­
cimo, Bugari i Srbi).
Hteo bih da drugovima istoričarima i etnolozima koji se
time bave, a koji nisu po struci pravnici, skrenem pažnju na
to pitanje, kao što će sigurno i nama pravnicima, pa i sociolo­
zima, vrlo dobro doći da vodimo računa o značaju drugih dis­
ciplina. A ovde se vrlo lepo pokazalo, na konkretnim refera­
tima i u diskusiji, koliko su i te druge discipline značajne. Zato
mislim da je interdisciplinarni karakter našeg sastanka izvan­
redno važan i da možda treba uključiti još i neke druge disci­
pline. Zato mi je žao što, recimo, ekonomisti nisu uključeni,
iako veoma cenim referat drugarice Milić.
239
 Komstatovao sam u početku da je ovaj skup, nezavisno od
mene, došao do problema narod-nacija. Prema tome, da taj
problem postoji, u tome smo svi saglasni. Ali, šta znači da
postoji problem? Znači da nije jasno. Znači predsedavajući i
nekoliko govornika koji su juče to isto rekli smatraju da ra­
zlika između naroda i nacije nije jasna. Je li tako?
Dakle, nisam isključivo ja krivac što ne znam tu razliku,
a svi ostali je znaju. Ja sam samo danas, kao i ranije u svom
referatu, hteo da uđem malo dublje u taj problem i da po­
sumnjam da M je uopšte ta razlika opravdana. Rekao sam u
svom referatu da možemo praviti uslovnu razliku, koja bi se
sastojala upravo u ovome o čemu se ovde govorilo, a što je
isto tako dobro znam kao i svi ostali — da se život, komuni­
kacije, jezik, kultura, tržište, sve to razlikuje u narodu i naci­
ji. Ali, ako idemo tim redom, onda ćemo sa svakom društveno-
-ekonomskom formacijom u najmanju ruku dobijati nove
društvene zajednice. Prema tome, u srednjem veku smo imali
narod, u robovlasništvu ne znam šta itd. Možda se može i
tako raditi.
Međutim, ja sumnjam u to. Mislim, ne treba to suviše
šematizovati. Dakle, meni je vrlo jasna ta razlika. Ali, ono što
pitam, vrlo precizno, to je da li ta činjenica koju nazivamo
pripadanje srpstvu ono što čoveka čini Srbinom, to znači nje­
gova svest, njegovo osećanje, njegova veza sa drugima, koji
su takođe Srbi, da li je ona promenjena?
Ako ja sada imam knjige, televiziju, sutra ću imati ko
zna šta novo što me vezuje sa drugim Srbima, a pre sam
imao samo gusle, da li je sada ta srpska veza, zato što je
raznovrsnija, bogatija sa tehničke strane i kvalitativno druk­
čija, drukčija no pre? Da li zato što sam pre išao na vašar, a
sada idem na sajam, što pre nisam išao u bioskop i u pozo-
rište nego u crkvu ili u kolo da igram — da li sam je sada
drukčiji, manje Srbin ili na drugi način Srbin sa drugim Srbi­
nom nego što sam bio? Da li se zato promenilo to što mi zo­
vemo srpstvo, nemstvo, francuzstvo?
Možemo eventualno pokušati da naciju i narod definišemo
objektivistički. Kao što otprilike drug Stanišić,* ako sam dobro
razumeo, čini. čini mi se da je drug Stanišić rekao da je
subjektivni element važan, ali da je on samo posledica i nije
bitan. Po mom mišljenju, nema nacije, kao što nema ni naroda,
dok nema svesti, osećanja pripadnosti. Pa ako nema, onda sve
ostalo pre toga još ne čini narod. Mislim da nisam član jednog
naroda ako ne osećam da sam pripadnik toga naroda. Inače da
li zato što mi je otac Srbin, moram biti i ja Srbin? Ne moram
biti.
* Vidi diskusiju Milije Stanišića, Narod i nacija, str. 281—283.

240
 Stalo mi je do toga da se zna šta ja govorim, gde postav­
ljam problem. Ne sporim sve ove objektivnosti. Ali pitam da
li su te objektivne stvari kvalitativno izmenile svest, osećanje,
moje pripadništvo srpstvu, ili crnogorstvu, francustvu itđ.
Sumnjam da se nešto izmenilo. Zato kažem da su te veze sad
možda čvršće, možda veći broj pripadnika te zajednice sada
oseća tu vezu, ali ne vidim kvalitativnu promenu.
I samo još jednu misao: Na primedbu da bi, pošto se na­
rodi dele u nacije ili, obrnuto, spajaju u nacije, bilo teško da
se narod i nacija poistovete, pitam se zašto bi jednom narodu
bdio zabranjeno da se podeli u dva ili više naroda i zašto ne
hi dva ili više naroda mogli da se spoje u jedan narod, nego
moraju da se dele i spajaju u nacije. Jer, ako je to neka pra­
vilnost, onda je veća protivrečnost ako se dva naroda spoje u
jednu naciju ili jedan narod podeli u dve nacije, nego ako
se narodi spajaju u naord ili dele na dva naroda. Zašto ne
bismo mogli smatrati da je postojao narod, kao što ste rekli,
kranjski, koruški, dolenjski, pa su se oni spojili u jedan slo­
venski narod? Ili, obrnuto, da se engleski narod podelio na ame­
rički, kanadski itd.? Da izvedemo eksperiment: dajte jednu
definiciju nacije i jedinu definiciju naroda. Biću vrlo zadovo­
ljan ako se mogu dati dve različite definicije.
Mislim da postojeće definicije nisu dovoljno određene, ne
utvrđuju kvalitativnu razliku. Ista definicija može se odnositi
i na narod i na naciju.
Napomenuo bih da je u našem Ustavu zvaničan termin
narod i narodnost (pri čemu smo mi reći »narodnost« potpuno
promenili značenje), a nema razlike između naroda i nacija.
Termin »nacija« nije uopšte u tekućoj upotrebi, nego je više-
-manje vezan za stručnjake ili ljude koji se tim problemima
bave. Mislim na nas ovde kad razgovaramo i pokušavamo da
razlikujemo narod i naciju. Ali stvarna terminologija u Usta­
vu, ne govori o nacijama. Rekao bih da u širokom, ne prostom
nego čak kulturnom svetu koji se tim pitanjima ne bavi nema
nikoga ko jasno razlikuje narod od nacije. Treba ljudima
držati predavanje da bi pokušali da shvate da je prešao iz
naroda u naciju i da kod nas sad postoje nacije, a da su pre
bili narodi.

241
 ANDREJ MITROVIC
NEKA PITANJA PRISTUPA IZUČAVANJU
NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE
Da pomenem kako sam zabeležio neke probleme, pitanja, ide­
je, za koje mislim da zaslužuju da se njima bavimo. Bez
obzira što smo išli često posebnim putevima i ponekada nismo
tačno razlikovali šta znači razmatrati problem nacije a šta
političku istoriju unutar srpske nacije, ekonomksu istoriju
srpske nacije i neka druga uža pitanja, imam utisak da je
diskusija blia plodna, jer je otvorila čitav niz vrlo važnih i
obimom velikih pitanja. Pri ovome ostaje napomena da, bez
obzira što neka od tih pitanja neosporno imaju metodološko-
-teorijski karakter, metodološko-teorijski pristup je bio u dru­
gom planu, ili je dolazio do izražaja u razmatranjima kon­
kretnih istorijskih sadržina.
Pre svega je jasno da je pred nama jedan poseban, celo-
vit i složen predmet istraživanja i da istraživanja i razmišlja­
nja moraju biti podređena toj činjenici, koja takođe traži
prevazilaženje postojeće klasifikacije po naučnim disciplinama
i naše uže stručnosti. Pred nama je celovit istorijski problem
koji se zove nacija, istina ovoga puta konkretizovan na srpsku
naciju, pa bi naši razgovori morali dalje da teku s obzirom na
ovu činjenicu.
Ovde je bilo zanimljivog razgovora o temi kapitalizma, o
njegovoj ulozi i značaju. Dalje, pojavilo se i pitanje o značaju
pojedinih društvenih slojeva (pominjana je buržoazija, biro-
kratija, kao i seljaštvo), pa su se čula i različita mišljenja.
Međutim, treba voditi računa da postoje i druge društvene
grupe i slojevi koje nismo pominjali, a bilo bi vrlo intere­
santno ako bismo mogli u daljem radu bar da skiciramo ili
da izgradimo metodološko-teorijske pristupe pitanju uloge
ostalih društvenih grupa i slojeva koji su imali svoju ulogu.
Dalje, otvoreno je pitanje o odnosu srpskog naroda i srpske
nacije, koje nisam shvatio kao jezički problem, terminološki
243
spor, nego u smislu: da li ove dve reči obeležavaju dve isto-
rijske pojave ili ne. Mnogi od nas pošli su od pretpostavke da
su tim rečima obeležene dve istorijske pojave. Međutim, bilo
je mišljenja da je reč, u stvari, o samo jednoj istorijskoj po­
javi. To je jedan od osnovnih teorijsko-naučnih pitanja. U
tom kontekstu je i problem kontinuiteta između naroda i na­
cije, a u vezi sa njim je problem značaja početka postojanja
nacije.
Pokrenuto je takođe još jedno vrlo zanimljivo pitanje, i
to sa dva aspekta, biološkog i psihološkog, pitanje o učestvo­
vanju drugih naroda i nacija u formiranju srpske nacije, što
je, mislim, dobar podsticaj za dalja traganja. Sa ovim bih po­
vezao i jedno sasvim drugo pitanje: uticaj uopšte jedne isto­
rijske epohe, zapravo epohe u kojoj nacije imaju važno mesto,
na formiranje nacionalne situacije na ćelom jugoistoku Evrope,
posebno srpske nacije. Mislim da treba odrediti vrstu i veliči­
nu značaja ovog pitanja, jer Srbi nisu živeli i ne žive van
opšteg istorijskog prostora, nemaju svoju istoriju u jednom
neistorijskom prostoru.
Naglašen je psihološki aspekt. To je novost, osobito na
skupovima gde preovlađuju istoričari. Ono što je ovde izloženo
može da bude osnova za dalja razmišljanja o vrednosti psiho­
loškog sveta istorije, naravno i šire i u vezi sa našom temom.
Najzad, jedno izuzetno važno pitanje treba da bude poseb­
no razmatrano duboko, i suštinski i empirijski. Istina, pomi-
njali smo ga: mislim na napomene da posebno moramo voditi
računa o osobitostima tematike srpske nacije u socijalizmu.
Na to sam pokušao da ukazem posredno u svom referatu, kada
sam upozorio da je u pitanju pojava koja traje nekih 200 go­
dina, čime sam hteo reći da se moraju obraditi svi periodi iz
istorije srpske nacije. Naime, potrebno je uzeti, i to očevidno
najpažljivije, u obzir i najnoviji period. Uprošćeno rečeno,
istraživač celine mora da vodi računa o više perioda: patri­
jarhalnom društvu, nerazvijenom kapitalizmu, relativno razvi­
jenom kapitalizmu i o socijalizmu, odnosno samoupravnom
socijalizmu. Kada je reč o periodu socijalizma u celini, on
zaslužuje izuzetnu i posebnu pažnju, zbog novih kvaliteta u
njemu i mnogobrojnih novih i osobitih pojava, zbog dinamike,
zbog života unutar jugoslovenskog zajedništva, itd.
Kratko bih još objasnio neke svoje stavove iz uvodnih
teza. Najpre, karakter teksta je tražio kratko izlaganje o pi­
tanjima i problemima koji inače zaslužuju opširnija razmatra­
nja; to da je uvodno izlaganje povereno jednom istoričaru
predodredilo je način pristupa temi i izbor njenog sadržaja.
Takođe, bez obzira što sam negde zauzeo čvršći, a negde manje
čvrst stav, stalno sam se rukovodio jedino željom da stvorim
mogućnost za razgovore oko jasno iznesenih gledišta. Na pri­
mer, ima mišljenja, ako se ne varam, da srpska nacija nije
244
konstituisana do 70-tih godina XIX veka, i to je rečeno u
kontekstu više drugih značajnih ideja. Upravo što sam to
smatrao vrlo zanimljivim, izišao sam sa predlogom da se raz­
motri situacija krajem 80-tih godina XVIII veka. Što se tiče
nacionalne svesti i osećanja, to su psihološke kategorije koje
su istovremeno i istorijske, dakle objektivno postojeće. One
ne mogu biti uzete za suštinu nacije, ali su važan spoljašnji
pokazatelj njenog postojanja, a ovo dokazuje i savremena
demografska empirija. Nacija je kao istorijska pojava složena
društvena zajednica (istina, ima ih složenih i više složenih;
onda, složenost se po pravilu uvećava sa daljim istorijskim
razvitkom itd.), koja uvek unutar svoje celovitosti, apstraktno
uzeto, obuhvata društvo u užem smislu, privredu, politiku i
kulturu. Sama država je jedna važna činjenica, ali nikako i
presudna. Za mene je, na primer, albanska nacija nastala ra­
nije nego albanska država. Pri ovome, vraćajući se opštoj pro­
blematici nacije, razlikujem nastanak nacije od njene konačne
oformljenosti, bez obzira što dozvoljavam da su u nekih nacija
ove dve tačke međusobno bliske (tj. pojedine nacije prelaze
put od svog nastanka do konačnog oblikovanja brže, a neke
sporije). Dalje, kod naučnih istraživanja ovakih i sličnih tema
smatram dragocenim marksističko shvatanje o objektivnosti
sveta. Dodao bih da je istraživač istorije onaj koji nastoji da
saznaje taj objektivan svet, dakle, u osnovi — mada i pojed­
nostavljeno rečeno — nije istorijski tvorac istorijskih, tj.
objektivnih sadržaja koje proučava. I naciju sa njenim posto­
janjem, rastom, razvitkom... istoričar mora da shvati kao
nešto što je deo objektivnog sveta. Pri tome sem govora o
naučnim načelnim polazištima, čime nije porečena činjenica
da je istoričar i sam u nekoj istoriji i da je time pripadnik
jednog društva (pa i nacije). Objektivnu protivrečnost koju
ovde nalazimo treba razrešavati u smislu naučnosti, a ne u
smislu apologetstva. Upravo Marks i Engels zastupaju uvere-
nje o saznatljivosti sveta od strane čoveka, naravno ne od
čoveka koji s neke druge planete posmatra društvo, nego ga
proučava i saznaje iz sasvim određene istorijsko-društvene
situacije. U vezi sa samoviđenjem i samoprikazivanjem, dodao
bih samo to da smatram da ovi nisu i a priori pogrešni, nego
samo da njih takođe treba (i da se mogu) naučnim metodom
ispitivati u smislu utvrđivanja njihove tačnosti s obzirom na
naučne normative istinitog. Na kraju bih rekao da i ja sma­
tram da treba težiti selekciji metoda posebnih nauka u smislu
stvaranja, da upotrebim izraz koji mi trenutno pada na um,
»sintetičkog« metoda koji bi odgovarao proučavanju nacije
shvaćene kao ćelovite a složene istorijske pojave.

245
 LJUBOMIR MEĐEŠI
POTREBA SPOZNAJE MEĐUETNIČKIH ODNOSA
U IZUČAVANJU SRPSKE NACIJE
Određivanje perioda koji bi se mogao označiti kao period
kada je srpska nacija formirana, odnosno da se taj period
pokuša odrediti, nameće se kao pitanje samo po sebi kada se
nacija tretira kao istorijska pojava — kao pojava koja se
razvija iz određene forme, prerasta tu formu i transformiše
se u jedan novi oblik, razvija se, ali istovremeno stvara uslove
za vlastito nestajanje. Pitanje je prisutno i imperativno, bez
obzira da li je formulisano u eksplicitnom ili implicitnom
obliku.
Mnogi autori se manje ili više dotiču toga pitanja. Na
primer M. Gross kada pravilno ističe Lerotićevu1 upotrebu ka­
tegorije »formiranje« i »izgradnja« nacije, a same te pojmove,
kategorije, zamenjuje sa »procesom nacionalne integracije« i
»punom afirmacijom« (S. Vukomanović se zalaže za zamenu
izraza na »razvitak nacije«),2 te postavlja pitanje: »Kako se
nacija integrira i kako i kada je proces integracije određene
nacije dovršen, pa može početi onaj drugi stupanj ’izgradnje’
nacije, tj. pune afirmacije i proširenja njenih dostignuća«?3
Slično je i kod A. Mitrovića kada kaže: »Teško je odgovoriti
kada počinje da se stvara srpska nacija, a kada se može sma­
trati da je ona konačna i stvorena«.4

1 Zvonko Lerotić, Nacija (Teorijska istraživanja društvenog teme­

lja nastanka i izgradnje nacija), »Kulturni radnik«, Zagreb, 1977.
* Slavko Vukomanović, Jezik kao etničko obeležje i sredstvo na­
cionalne komunikacije, Pristup izučavanju nacije, Centar CKSKH za
idejno-teorijski rad i Marksistički centar CK SK Srbije, Zagreb-Beo-
grad, 1978, str. 75/76.
3 Mirjana Gross, Interdisciplinarni i genetički pristup izučavanju
nacije, navedeni Zbornik, str. 60.
4 Andrej Mitrović, Nastanak i razvitak srpske nacije — teze za
uvodnu reč.

247
 Pristupajući razrešenju toga pitanja, a u kontekstu pro­
učavanja srpske nacije, možda bi, pored drugih izvora i poda­
taka, svakako uz interdisciplinarni naučni pristup, trebalo ko­
ristiti saznanja, odnosno formirane i prihvaćene stavove dru­
gih nacionalnih zajednica prema Srbima povezanim u obliku
zajednice koju mi nazivamo nacija. Naime, ako je samosvest
Srba, kao potreba i neophodnost, rezultat određenih društve­
nih procesa, onda se mora uvažavati činjenica da su ti isti
društveni procesi, pored ostalih, uticali na formiranje određe­
nog odnosa drugih prema Srbima. Drugim recima, razvitak
društvenih odnosa delovao je na formiranje nacije iz jedne ili
više etničkih formacija (naroda, narodnosti ili manjih etničkih
grupa), dok su istovremeno ti procesi u povratnom dejstvu
uticali na pripadnike drugih kategorija koji se nisu integrisali
u srpsku naciju. Iz toga proizlazi aktivan, a ne pasivan odnos.
Otuda je veoma bitno pratiti te procese, odnose, koji ne mo­
raju biti istog inteziteta, značaja i sadržaja, kako kod susednih
južnoslovenskih farmacija tako d kod nejužnoslovenskih, onih
koji imaju neposredan teritorijalni, ekonomski ili kulturni do­
dir sa Srbima u periodu nastajanja srpske nacije i periodu
njenog razvitka, odnosno realnog postojanja. Veoma je značaj­
no kako na formiranje d na već formiranu srpsku naciju gleda
sever, sevroistok i severozapad.
Vojvodina je, u etničkom smislu, speciffično područje, te
je i otuda njen poseban političko-pravni položaj u sklopu ju-
goslovenske zajednice. Izrazito povoljan geografski položaj,
razgranatost hidrografske mreže, povoljne klimatske prilike i
bogatstvo biljnog i životinjskog sveta teritorije koju obuhvata
Vojvodina uslovili su da je ova oblast bila migraciono područje
raznih naroda, od praistorije do savremenog doba. Ovuda su
prolazili i zadržavali se, kraće ili duže, Agatirzi, Geti, Kelti,
Rimljani, Goti, Huni, Gepidi, Sloveni, Avari, Franci itd. Sta­
novništvo se naseljavalo iz svih delova Evrope, pa i iz Azije,
bez obzira da li je ravničarsko ili planinsko. Ovde su tekli
procesi pretapanja jednog naroda u drugi, stvarale se čvršće
društvene organizacije, savezi, počinjali pljačkaški pohodi i vo­
dili se istrebljujući ratovi. Vojvođansko područje je bilo oblast
čestog menjanja političkog, kulturnog i društveno-administra-
tivnog uticaja jačih centara van njenih granica. Ovakvi uslovi
doprinosili su čestim i temeljnim promenama u etničkoj
strukturi.5
Stanje u etničkoj zastupljenosti, kakvo je prisutno u sa-
vremenim uslovima, uglavnom se formiralo počev od prvih
godina XVIII veka. To je bilo vreme nakon potiskivanja turske
sile južno od Dunava i Save, i vreme slabljenja osmanlijske
8 P. Vlahovdć, Migracioni procesi i etnička struktura Vojvodine,
»Glasnik« Etnografskog muzeja u Beogradu, 41, Beograd, 1977, str.
113—121.

248
 moći. Zemlje Srema, Bačke i Banata potresali su ratovi između.
Austrije i Turske, ali isto tako i unutrašnji nemiri, tako da
je starije stanovništvo ili pobijeno ili se velikim delom razbe-
žalo. To se uglavnom odnosi na srpsko stanovništvo, pa i dru­
ge južnoslovenske narode. Mađarsko stanovništvo se povuklo
u celini na sever. Konglomerat od pripadnika manjih popu­
lacija, Jermena, Jevreja, Bugara, Grka, Cincara, Makedonaca,
Albanaca, Vlaha itd., povukao se u većini sa turskom vojskom.
Ponovo zaposednute oblasti, austrijska carevina je pretvo­
rila u kameralna dobra i nastojala ih je planski naseliti. Od
Karlovačkog, Požarevačkog i Beogradskog mira do Nagodbe
1867. godine, prema planu ministra Mersilija, glavni elemenat
za naseljavanje i ekonomsko uzdizanje južnih delova Ugarske
činili su Nemci. Posle Nagodbe i otvorene mađarizacije Mađari
su se više naseljavali. Južnoslovenski narodi naseljavani su
da bi činili bedem prema Turcima, dok su i pripadnici ostalih
naroda, posebno iz severoistočnih oblasti Ugarske, korišćeni ili
kao posada po palankama, ili kao ekonomski elemenat.
Pored državne kolonizacije bilo je prisutno i individualno-
-pojedinačno doseljavanje manjih grupa na imanja imućnijih
i moćnijih plemićkih porodica, ali je bilo i samoinicijativnog
nekontrolisanog naseljavanja stanovništa iz ekonomski nerazvi­
jenih, ali gušće naseljenih oblasti: Prikarpatskih oblasti, Di­
narske oblasti itd.
U ovom razdoblju je »etnička karta« Vojvodine, u odnosu
na ranija vremena, poprimila potpuno novu sliku i nove ka­
rakteristike. Naime, već u periodu 1699—1867. godine etnička
zastupljenost Vojvodine u velikoj meri je dobila svoju defi­
nitivnu strukturu. Postupno su ovde naseljeni pripadnici na­
roda i manjih etničkih formacija koje susrećemo i u kasnijem
periodu, sve do sadašnjih dana, s tim što su intezitet njihovog,
naseljavanja, njihov razmestaj i brojčana zastupljenost bili
različiti.
Vojvođansko područje je, dakle, bila ta raskrsnica naroda
gde se svest o postojanju jednih i drugih usmenom tradicijom
mogla prenositi u veoma daleke oblasti, a, vertikalno gledajući,
mogla je biti prisutna u dubini proteklih vremena. Ipak, ako
se složimo da se neki izdiferencirani koreni nastajanja srpske
nacije treba da traže počev od konsolidacije Srba na Balkan­
skom poluostrvu, biće potrebno da utvrdimo kod kojih se na­
roda kontinuirano zadržavalo saznanje o etničkim i političkim
odlikama Srba. Trebalo bi utvrditi odnos tih naroda prema
Srbima (na primer, da li je on bio u skladu sa unutrašnjim
društvenim razvitkom Srba i refleksijom toga razvitka prema
spoljašnosti).
No, ako govorimo o prelomnom periodu kada se srpska
nacija već može smatrati da je formirana, moramo se vratiti
u nama bliži period, negde u XIX vek, koji većina autora
249v
pretpostavlja kao revolucionarni moment srpskog naroda, a
što se može videti iz prethodnih saopštenja pripremljenih za
ovaj simpozij um.
Svakako da Vojvodina XIX veka, u opštem značenju, i
Srbi u njoj, u izdvojenom značenju (a koji su prolazili kroz
značajnu fazu političkog i nacionalnog okupljanja — što se
može videti i iz izlaganja N. Petrovića), igra i te kako važnu
ulogu u oformljenju srpskog nacionalnog jedinstva. Otuda su
delovi naroda koji ovde žive zajedno sa Srbima imali tu isto-
rijsku mogućnost i ulogu da aktivno ili pasivno prate revolu­
cionarnost Srba. Time je to stanovništvo postalo ta istorijska
komponenta — »upijač papir« — na kojoj ostaju tragovi, ali
su te »beleške« za nas, u odnosu na Srbe, u reflektivnom,
izokrenutom zapisu.
Naučno dešifrovanje tih »zapisa« može biti od izvanrednog
značaja.
Ilustracije radi naveo bih nekoliko primera. Kod Rusina,
ovih današnjih, jugoslovenskih, u jeziku postoje tri etnikona:
Rac, Srbin i Srbijanac, tj. na rusinskom jeziku »Rac, Serb i
Serbijanjec«. Ta tri imena ne koriste se podjenako, nemaju
isto značenje. Etnikon »Rac« u nauci se smatra rezultantom
dodira Mađara sa Srbima u Raškoj državi i Rusini su ga mogli
primiti od Mađara, ali ga upotrebljavaju samo za Srbe koji
su se naselili u Ugarsku pre dolaska Rusina u Bačku, što znači
do sredine XVIII veka (naziv »Rac« za Srbe u rusinskom je­
ziku nema pogrdno značenje). Naziv »Serbijanjec« koristi se
samo za Srbe južno od Dunava i Save (možda samo za Srbe
u okviru novostvorene društveno-političke zajednice?), ali se
istovremeno koristi i naziv »Serb«. Tako, na primer, u usme­
noj tradiciji stanovnika Ruskog Krstura zadržalo se sećanje
na nemirnu 1848. godinu, kada su »Srbima pomagali Srbi iz
svih krajeva, ali prevagnuli su protiv Mađara tek kad im je
Serbijanac pritekao u pomoć«.
Treba imati na umu činjenicu da Rusini nisu stupili u
kontakt sa Srbima ovde, na današnjem poimanju predela
srpske zajednice, već su koliko zasad znamo, ove veze bile
prisutne počev od srednjeg veka, i to Rusina u njihovoj po­
stojbini i Srba nemanjićke i postnemanjićkih đruštveno-poli-
tičkih zajednica. Kasnije su Srbi i Rusini bili veoma bliski
susedi na ugarskoj teritoriji, pa sve do savremenih dana, po­
sebno u Vojvodini. Bilo bi veoma interesantno, između ostalog,
proučiti kakav je bio odnos »Rakocijevog naroda«, kako je
Rusine nazivao komesar potkarpatske Ugarske, prema Srbima
u Ugarskoj i Srbima južno od granice — u kojoj meri se
prihvatalo zajedništvo ili čak poistovećivanje Srba, ili se pri-
hvatalo stanje dvojnog poimanja, kako je to propagirala i že-
lela ugarska vlast. Ovakvi pokazatelji bili bi i pokazatelj ste-
pena razvitka procesa nastajanja srpske nacije. Te veze i od­
250
 nosi nisu do sada naišli odgovarajuće mesto u naučnom pro­
učavanju.
Da je povezivanje Srba u jednu čvršću zajednicu imalo
odraza na okolno stanovništvo nesumnjiva je činjenica. Re­
cimo, iako srpski živalj nije brojčano preovladivao na širem
jugu Ugarske, niti je bio politički ili kulturni elemenat koji
dominira, stanovništvo slovenskog, ali isto tako i neslovenskog
porekla, vrlo često oslonac za vlastito nacionalno ujedinjenje
i u borhi za samoodržanje nalazi u srpskoj političkoj organizo-
vanosti i agilnosti. Pratimo li to samo preko usmenog narod­
nog stvaralaštva i predanja, uočavamo da je srpska usmena
tradicija prihvaćena mnogo pre nego što su Srbi postigli po­
litičku emancipaciju, a ove oblasti ušle u sastav jugoslovenske
države.®
Međutim, ne bi trebalo isključivati činjenicu da su i Srbi
obogaćivali svoju kulturu u dodiru sa drugima i nalazili inspi­
racije za iskazivanje nacionalnog identiteta ugledajući se na
svoje susede. Tako, na primer, kako navodi J. Manga,* 7 Slo­
vaci su na mađarskoj teritoriji nalazili snage da slovakiziraju
Mađare koji su sa njima živeli, a to Srbima i ostalim nije
moglo biti nepoznato.
Srbi su u odnosu na katolički zapad bili u istom položaju
kao i ostalo nekatoličko stanovništvo. Još na sinodu u Požunu
dometa je odluka da se katolikinje ne udaju »za jeretike pa­
tarene, katare, šizmatike, ili neke druge protivnike katoličke
vere, a naročito ne za Rutene, Bugare, Srbe i Litvane«.8*Takav
tretman morao je ostaviti određenog traga u opštem narodnom
životu, pa i shvatanju »prava opredeljenja za jedne ili druge«.
Opšte je poznata osetljivost tadašnjeg stanovništva kad je u
pitanju nacionalno poreklo sveštenika, a naročito poglavara
crkve, pa tako pravoslavnom, rumunskom i rusinskom stanov­
ništvu nije smetalo da za crkvenog poglavara svoje crkve pri­
znaju Arsenija Camojevića kada se on, tumačeći Leopoldijske
diplome, nametnuo svim pravoslavnim u Habzburškoj monar­
hiji. Srpski patrijarsi su i kasnije pretendovali na ovakav
položaj, a što bi bilo potpuno neodrživo da nije bilo i široke
narodne sklonosti i saglasnosti.
Velike su se protivrečnosti javljale između želja crkvenih
hijerarhija, političke državne vlasti i ponašanja prostog naro­
da, a što se može videti iz toga kako se rešavalo pitanje štam­
parija u Monarhiji, ćiriličkih knjiga i crkvenih učenja.® Između
8 M. Radovanović, Sižeji srpskohrvatske epike u narodnoj prozi
kucurskih pripovedača, »Tradicionalna kultura«, Novi Sad, 1971, str.
152—154.
7 Slovakov v Mad arsku, Budapest 1975, str. 12—13.
8 D. Popović, Srbi u Vojvodini, knj. I, Novi Sad, 1957, str. 55.
9 N. Gavrilović, Istorija ćirilske štamparije u Habzburškoj monar­
hiji u XVIII veku, Novi Sad, 1974.

251
ostalog, ispostavilo se da unijatsko stanovništvo u molitvi ve­
liča ruskog cara,10 a pravoslavno neguje nemanjićku tradiciju,
iako su i jedni i drugi bili podanici habzburške krune. Poli­
tički obespravljeni narodi, u prvom redu slovenskog porekla,
i na taj način su manifestovali međusobno veoma blizak svoj
stav prema »istorijskim narodima«, kako su za sebe govorili
Nemci i Mađari. Bliskost potlačenih slovenskih naroda, sva­
kako i neslovenskih, bila je izražena u tolikoj meri da ih je
Ugarsko namesničko veće vrlo teško razlikovalo (njihove jezike
smatralo je za jedan i nazivalo ga »slavonski jezik«, a u popisu
stanovništva rubriku o nacionalnom poreklu, tj. o matemjem
jeziku, pod pritiskom i u nemogućnosti daljeg negiranja činje­
ničnog stanja, uvelo je tek 1880. godine). Sam narod je za
sebe, međutim, vrlo dobro razlikovao i razgraničavao nacio­
nalnu i konfesionalnu pripadnost, što se može videti ako se
analizira međusobni odnos stanovništva kada je u pitanju oro-
đavanje, biranje mesta nastanjivanja migracionih grupa, poli­
tičko povezivanje i slično.
U tom smislu bi trebalo proučiti postavljanje i rešavanje
nacionalnog pitanja. Konstatovanje Đorđevićevo da je nacio­
nalno pitanje u Austro-Ugarskoj prošlo kroz tri faze — »borbu
za upotrebu narodnog jezika u presveti, zahteve za domaćom
administracijom i teritorijalnom autonomijom etničkih gru­
pa«11 — u potpunosti se odnosi i na Srbe. Pitanje je, u sklopu
ovoga, u kojoj meri se građanska klasa Srba, Slovaka, Hrvata,
Rusina i drugih može smatrati sastavnim delom jedne zajed­
ničke, kompaktne građanske klase u Monarhiji koja »nije no­
silac jedne centripetalne nacionalne ideje, kao što je to slučaj
u nacionalno kompaktnim evropskim državama XIX veka, već
naprotiv, nosilac centrifugalnih težnji svojih naroda u borbi
za dzvojevanje posebnih nacionalnih prava«, kada se zna da
su građanske klase bile nacionalno obojene, da nisu imale
jednaka politička prava (posebno u odnosu na Nemce i Ma­
đare), pa samim tim i istu klasu, jednako nacionalno poreklo
i osećanje. Uostalom, i građanske političke organizacije pozi­
vale su se na nacionalnu pripadnost, jer su iza sebe morale
imati politički malo svestan, ali brojčano jak prosti narod.
Cak ni Socijaldemokratska partija Ugarske nije imala većeg
uspeha među radništvom kad je zapostavljala nacionalnu oso-
benost svoga članstva.12*
10 O. Mišanić, U bratskom sjedinjavanju. Ogled o književnim ve­
zama Zakanpatja s Ukrajinom i Rusijom u XVI—XVIII stoljeću, »Nova
dumka«, 13, Vukovar 1977, str. 80.
11 Raspad Habzburške monarhije 1918 — slučajnost ili neizbežnost,
JIC, 1—2, Beograd, 1968, str. 33.
12 Sire obrađeno kod F. Bikar, Nacionalna politika socijalističkih
pokreta na području šire Ugarske od osnivanja Socijaldemokratske
partije Ugarske do propasti Austro-Ugarske Monarhije, 1900—1918,
(doktorska disertacija), Univerzitet u Novom Sadu, 1975.

252
 Dakle, nije uvek bilo svejedno kakvog je nacionalnog pri-
padništva rukovodstvo političkih partija i koje narodne mase
može pokrenuti. I Srbi su u tome bili u sličnom položaju, jer
sem u okvirima Vojne granice, gde su živeli u manje-više
homogenim naseljima, u provincijalu su bili raštrkani d izme-
šani sa starosedelačkim ili novokolonizovanim stanovništvom,
različite nacionalne pripadnosti, pa se priklanjanje jednim ili
drugim, ili zadobijanje drugih za sebe, postavljalo kao veoma
bitan interes. Nije nimalo slučajno, na primer, što je Ivan
Franko, ukrajinski naučnik i publicista, prikazao prvi broj
srpske »Straže« i žalio što u njoj nema više napisa o tome
»kako živi srpski narod«, i o Svetozaru Markoviću, da bi se
upoznala »šira slovenska zajednica sa njegovim radom i zaslu­
gama«,13 a Srbin iz Novog Sada, advokat Košta Hadži, branio
»Ugroruse« u Marmoroškom procesu.14
Ne manji značaj ima proces posrbljivanja prezimena, Mija
na Mijačić, Pregun na Bregun, Palončaji na Palančanin itd.,
ali i obratno, naročito mađarizovanje srpskih prezimena.
Parcijalno gledajući odraz društvenog kretanja i razvoja
Srba na okolno stanovništvo, moglo bi se zaključiti da je u
pitanju osećanje inferiornosti manjih etničkih zajednica. Me­
đutim, fenomen veličine u osećanju vojvođanskih Slovaka,
Ceha, Rusa, Rusina, Rumuna, nije mogao biti zapostavljen.
Osobito ako se zna da su veze sa matičnim jezgrom bile i te
kako prisutne sve do raspada Habzburške Monarhije, a ti su
narodi u sklopu Austro-Agarske, i van nje, s vremena na vreme,
imali značajnu ulogu, iako nisu, pored donekle uvažene kul­
turne slobode, imali i političku slobodu i ravnopravnost.15
Staviše, i matična jezgra su mogla biti direktno upoznata sa
procesima kakvi su se odvijali među Srbima, ili indirektno
preko svojih delova u Vojvodini, i šire. U svakom slučaju,
srpsko pitanje nije bilo nepoznato u Evropi. To će uostalom
pokazati Berlinski kongres 1878. godine, balkanski ratovi, prvi
svetski rat itd.
Priklonio bih se autorima koji naciju smatraju za kvali­
tativno novu kategoriju u odnosu na narod, a u skladu sa
izloženim založio bih se za iznalaženje odgovora na pitanje da
li se o oformljenoj naciji, bilo kog etnosa, može govoriti ako
takvo stanje ne priznaju i pripadnici zajednica koje ne ulaze
u sastav te nacije. Tu svakako ne mislim reći da ako Bugari
kažu kako nema makedonske nacije, da je zaista i nema, ili
15 Ibid.
»« Odbrana Ugrorusa. Govor dra Koste Hadži, advokata iz Novog
Sada, održan 13 (26) februara pred Sudbenim stolom u Marmaroš Si­
getu u odbranu optuženih Ugrorusa, Novi Sad, 1914.
15 J. Kolejka — R. Pražek, Habzburška monarhija u godinama
1848—1860/61. Karakter novoapsolutističkog režima, JIC, 3—4, Beograd,
1977, str. 5—28.

253
da ako su Mađari propagirali stvaranje ugarskog naroda, da
je on zaista i postojao. Takvi i slični stavovi samo su politički
izraz određenih želja i nastojanja, a nikako odraz stvarnog
stanja. Manifesto van je određenog stanja može da bude samo
na osnovu ponašanja i odnosa celokupnog stanovništva kao
nacionalnog bića, te ako je u pitanju srpska nacija, buduća
istraživanja bi trebalo da pokažu u kojoj meri ostali narodi
počinju na Srbe gledati drukčije nego što su ih gledali u
kvantitativno manjoj formaciji i na organizaciono nižem ste-
penu povezivanja, iako Srbi unutar svoje zajednice možda i
nisu u izrazitoj meri promenili »samosvesno EGO o pripadno­
sti«, kako to formuliše P. Plavšić. To bi značilo da ako su
Srbi postali povezano jači, po bilo kom principu, a posebno
ako je u pitanju povezivanje po četiri osnovna elementa koji
karakterišu naciju, neminovno je da se ta povezanost odrazila
i na odnos njihovih suseda prema njima. To bi bilo »prihva-
tanje faktičkog stanja«, a koje stoji nasuprot nekoj političkoj
aproklimaciji.

254
 RUŽICA GUZINA
PRVOBITNA AKUMULACIJA KAPITALA U SRBIJI
XIX VEKA I ODNOS NAROD-NACIJA
U diskusiji je naglašeno, pored ostalog, da Srbija XIX
veka nije imala »tzv. prvobitnu akumulaciju kapitala«, mada
je »neke akumulacije bilo«. — Takva »akumulacija«, navod­
no, tipična je za Englesku, čija je obeležje odredio Marks. I,
kako je dalje u diskusiji navedeno, »Marks je smatrao da je
njena pretpostavka da veleposednik naj uruje sa zemlje slobod­
nog poljoprivrednog proizvođača...« — da bi sebi obezbedio
velike profite odgajivanjem ovaca kad je flamanska vunarska
manufaktura izazvala skok cena vuni... Pošto »mi u Srbiji
nismo imali tu stranu procesa« — nismo imali ni prvobitnu
akumulaciju.
Kako se pojava nacije, kao istorijske kategorije, vezuje za
razvitak kapitalizma i buržoaske države, a kapitalizam počinje
prvobitnom akumulacijom — pretpostavljamo da neke napo­
mene i o ovom pitanju ne bi izlazile iz okvira postavljene
teme.I

I
Karl Marks — da podsetimo — navodi nekoliko glavnih
karakteristika »prvobitne akumulacije«. Jedna bi bila da ona
»nije rezultat kapitalističkog načina proizvodnje, već njegova
polazna tačka«. — Druga, »njena istonja je u svakoj zemlji
drukčija i razne njene faze teku drukčijim redom i u raznim
istorijskim epohama«, (»klasičan oblik imala je ona samo u
Engleskoj...« — podvukla R. G.). — Treća, u takvoj »akumu­
laciji« — »osvajanje, podjarmljivanje, pljačke i ubijanje, jed­
nom reči nasilje, igra glavnu ulogu«. — I, na kraju zaključak,
posle mnogobrojnih podataka o tome: »Pljačka crkvenih do­
bara, lopovsko otuđivanje državnih dobara, krađa opštinske
255
svojine, uzurpatorsko i s bezobzirnim nasiljem sprovođeno
pretvaranje feudalne i plemenske svojine u modernu privatnu
svojinu — to su bili idilični metodi prvobitne akumulacije«.1
Ukoliko bi se prihvatilo mišljenje da Srbija XIX veka nije
imala prvobitnu akumulaciju, postavlja se, onda, pitanje kako
obeležiti neke pojave. Na primer, sticanje bogatstva i osiroma­
šenje naroda, tj. »rastavijanje proizvođača od sredstava za
proizvodnju«, pri čemu je, isto tako, nasilje »igralo glavnu
ulogu«? I, valjda, nije od značaja što »nasilnici« nisu bili
»veleposednici«, u ovom slučaju, već nosioci nacionalne vlasti!
Vuk Karadžić piše da su se »narodne starešine« već u to­
ku ustanka (1804—1813) — dok se narod borio za »slobodu«
— tako obogatile da su »postale najbogatiji ljudi u Srbiji«
(»... oni pritisnu po Beogradu najlepše kuće, dućane i magaze,
a oko Beograda njive i livade; Beogradsku i Ostružničku ske­
lu i đumruke niko drugi osim nji nije mogao zakupiti, niti je
i kake druge velike trgovine mogao ko voditi da oni u njoj
nisu bili pomešani«).1
2 — Jedan od vojvoda »kupio je na doboš
najlepše turske kuće, mehane, bašte i vodenice«.3 — Prilikom
javne prodaje turskih imanja niko se nije usuđivao da licitira,
»pošto su licitaciji prisustvovali knezovi, sa kojima se niko
nije mogao nadmetati, tako^ da su turska imanja pripala voj­
vodama«.4 Zatim, vojvode i buljkbaše »upotrebljavali su ku­
luk. .. na sređivanje svoji sopstveni, a i pritisnuti turski ze­
malja«. (»Vojvode nisu imale plate, nego su po jedno selo
imali, koje im je radilo...« Lično Karađorđu, kako je zabele-
ženo, kulučilo je oko tri hiljade »momaka«.5* — Karađorđev
delovodni protokol sadrži i podatke o svireposti starešina i
njihovih »momaka« prema narodu. (»Očevidac onoga vremena
ne može se bez užasa opominjati svega onoga što su ovi ljudi
onda činili«).0
Iz vremena posle drugog ustanka (1815) ima mnogo više
podataka o putevima bogaćenja »narodnih starešina«. — Poz­
nato je kako je knez Miloš Obrenović stekao velika bogatstva:
zakupima turskih prihoda (harača i spahijskog desetka), mo-
nopolisanjem spoljne trgovine i »Zahvatanjem« u »opštena-
rodnu imovinu«. — U prvom slučaju, prikupljanje turskih pri­
hoda obavljeno je ili preko »momaka« ili preko pazakupaca,
a ovi su, kako se navodi, »gore s ljudima nego Turci postu­
pali«.7 — U drugom slučaju, knez Miloš je stavio pod svoju
kontrolu gotovo sav trgovački promet (»da se ni edan usudili
ne biste marvi kakovu u Cesariju prevesti pređe nego bi vam
1 Kapital, I, str. 602—620.
2 Građa, II, str. 254—255.
3 Branič, 1888, str. 393.
4 Batalaka, Istorija srpskog ustanka, str. 377.
5 Glasnik Društva srpske slovesnosti, sv. III, 1851, str. 184.
9 Batalaka, Isto, str. 174.
7 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, II, str. 370—371.

:256
 sajbija one marve moje objavljenije na to pokazao«.8*— Otud
nije čudo što će narod tokom XIX veka, u svim bunama i
»prevratima« tražiti, pored ostaloga, da »trgovina bude slo­
bodna« i da se »zabrani činovnicima trgovati«. — U trećem
slučaju, knez je naređivao da se »zagrađuju u jesen čitave
planine« za ishranu žirom njegove stoke, kao i »čitava brda
i doline radi zverinjaka« 8 To isto su činili i njegovi ortaci i
doglavnici. — Zatim je došla na red sva dotadanja »opštena-
rodna imovina«. Seoske i knežinske ispaše, dobrim delom,
uzurpacijom su prešle u privatnu svojinu knezova. I ne samo
to nego je narod na »otetoj« zemlji besplatno kulučio. — Pri
tome, kako M. Gavrilović dalje navodi, »batina, kamdžija, ce-
rić, proštac, pa i sekira, bili su obično sredstvo u rukama na­
rodnih starešina«.10 — Dešavalo se to onda kad je »proređeno
stanovništvo posrtalo pod ogromnim naporima, koje je izdr­
žalo u borbi za opstanak«. — Odnosno, »kad je glad carovala
u punoj snazi«.11
Sa određivanjem autonomnog položaja Srbije prema Tur­
skoj (1830), stanje se nije popravljalo. Narod je nastavio da
kulači »starešinama«, zaduživao se kod činovnika-zelenaša i
prodavao imanje za porez i dugove, »u bescenje«. A oko osta­
taka »opštenarodne imovine« i dalje su se otimali seoski kme­
tovi, sreski i okružni načelnici i popečitelji (ministri). — U
Zapisima Jevrema Grujića sa sednica Državnog saveta iz vre­
mena ustavobranitelja (1842—1858) izneti su i o tome brojni
podaci. (Oni »ulaze u istoriju stvaranja velikih poseda u Srbiji
XIX veka«. — Za jednog okružnog načelnika kaže da »nije
ništa ni radio po zvaničnoj dužnosti, nego je zauzimao opštin-
ske zemlje i šume i gradio vodenice, i starao se kako će se
tuđim znojem i narodnim dobrima obogatiti«.12 — U Srpskim
novinama je objavljeno, povodom učestalih prinudnih prodaja
imanja prezaduženih seljaka, da će seljaci postati »mužići
svojih zajmodavaca«.13 Četrnaest godina docnije (1872) Ilija
Garašandn će izjaviti da »ako ova kriza još ovako ustraje,
nama u Srbiji neće biti potrebno komunu preporučivati, ona
će se sama među nas uvući bez svake larme«.14
Istovremeno sa svim ovim pojavama Srbija se naseljavala
stanovništvom iz krajeva koji su ostali pod Turskom. Naselja­
vanje je podsticano od strane vlasti. Uvidelo se, naime, da su
za opstanak države neophodni vojni i poreski »obveznici«. Po
naseljenju, doseljenici su dobij ali zemlju za iskrčivanje
(»trnje«). Ali, pošto bi je »očistili«, nisu bili sigurni da će je
8 Petrović, Građa za istoriju, I, str. 350—351.
• V. Karadžić, Pisma, 1847, str. 159.
10 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, II, str. 463.
11 Isto, I, str. 255.
18 Knj. I, str. 236—237.
,s Br. 31, 1858.
14 Pisma. .., krnj. n , str. 301—310.

257
i zadržati. Ima više podataka o »zahvatanju« čak i takve zem­
lje. Da pomenemo samo jedno pismo u kome se seljaci iz
Paleža žale knezu Milošu da im je »Uzun-Mirko« oteo »krče­
vinu« na kojoj je »radilo i živelo porodica 8 poreskih glava«.15
— Knez Miloš je bio prinuđen, na mnogobrojne žalbe seljaka
protiv knezova zbog »otimanja« i »zagrađivanja« zemlje, da
obrazuje »knjaževske komisije« za ispitivanje opravdanosti
podnetih tužbi. Usledili su »ukazi« kojima je knez Miloš za­
branjivao »činovnicima da što zakvačuju od naroda«. — I, ra­
zume se, pošto ukazi nisu sprečavali otimačine, seljaci su se
i sami branili. I knezovi su se žalili: »Mi zagrađujemo a oni
za nama idu i razgrađuju i pale«.16 — Sukobi oko zemlje u
Srbiji XIX veka posledica su i neregulisanih svojinskih odnosa
nasleđenih iz »turskog vremena«. Stanovništvo Beogradskog
pašaluka proređeno je u ratovima i migracijama, te je i zem­
lje bilo napretek. Po oslobođenju, zahvatalo se na sve strane.
Ko je imao više vlasti — bolju zemlju je i »zahvatao« (»za-
vatinari«).
I uzgred da napomenem: čak i u ovo vreme Srbija nije
predstavljala izuzetak s jagmom oko zemlje. Marks navodi da
su u Saksonskoj 1790. izbili seljački ustanci zbog pretvaranja
seljačke zemlje u pašnjake. Tek »Fridrih II je osigurao selja­
cima pravo svojine«, da bi ih podredio svojoj vladavini. A ta
vladavina je bila »»mešavina despotizma, birokratizma i fe­
udalizma. ..« — »neposredne poreze, kulučenje i svakovrsne
druge službe dave nemačkog seljaka koji osim toga plaća ne­
posredni porez na što kupuje... a da bi propast bila potpuna,
on ne srne svoje proizvode prodavati tamo gde hoće i tako
kako hoće«.17 U Engleskoj, sa klasičnim oblikom prvobitne
akumulacije kapitala — od 1801. do 1831. godine — velepo-
sedndci su oteli 3,511.770. ekera opštinske zemlje, »bez ijedne
pare odštete«.18
Na surovo postupanje organa vlasti prema narodu — na­
rod je i u Srbiji odgovarao tradicionalnim oblicima otpora:
hajdučijom i bunama. Dva važna istorijska izvora — Kara-
đorđev delovodni protokol i Karađorđev zakon — sadrže oštre
mere protiv hajdučije i u doba oslobodilačkih ustanaka. Za
kneza Miloša je rečeno da je od deset godina svoje prve vla­
davine »samo četri proveo na miru«. Ostale su ispunjene bu­
nama protiv njegovog »poretka«. — Pod knezom Mihajlom
Obrenovićem (1860—1868) proglašavano je »opsedno stanje«
i uspostavljeni su »»preki sudovi« za suđenje hajducima i nji­
hovim jatacima. Zapisano je da je hajdučija imala tada, uglav­
15 Državna arhiva Srbije, Knježeva kancelarija, br. 759. Beogradska
nahija.
10 Isto. KK, XXVII, br. 666. Smederevska nahija.
17 K. Marks, Kapital, l, str. 619, primedba 220.
18 Isto, str. 615. i dalje.

258
nom, »politički karakter« i fiskalne razloge. — Učesnicima u
bunama izricane su najteže kazne, srednjovekovne: prebijanje
ruku i nogu, kvrge, mrtva šiba, čak »odsecanje malo jezika«.
I da se tek pomenu čuvene »Vučićeve jame«, u koje su bacani
protivnici autokratskog režima. Ili, vešanja i streljanja usta­
nika posle timočke bune (1883). — Na Osnivačkoj skupštini
Radikalne stranke (1881) Pera Todorović, otprilike, ovim re-
čima je opisao položaj srpskog naroda: ima da »plaća porez,
trpi batine i ratuje za državu«. — Samo, što dobar deo naroda
nije bio u stanju da plaća porez. Da bi sprečile proletarizova-
nje seljaka, vlade su bile prisiljene da zabrane prodaju bar
okućnica za dugove. Jer, industrije u Srbiji nije bilo da bi
se osiromašeno stanovništvo u nju moglo uključiti. Viši oblici
proizvodnje, u agrarnoj Srbiji, dobiće svoje ubrzanje tek po­
četkom XX veka, odnosno sa carinskim ratom između Srbije
i Austrije (1906—1910) — kada počinje nagliji razvoj indu­
strije i bankarstva.
Srpski narod, prema tome, kao i drugi evropski narodi,
imao je svoju predkapitalističku etapu razvoja u kojoj je, isto
tako, »nasilje igralo glavnu ulogu«. Bila je to, neosporno,
prvobitna akumulacija kapitala — u nešto užim okvirima u
odnosu na evropske države i u »istorijskim uslovima« selja­
čkog oslobodilačkog ustanka. Taj ustanak, po smernicama ra­
zvoja, i buržoasko-demokratski, otvoriće puteve i formiranju
srpske nacije i nacionalne buržoazije, razume se, i kroz dalju
borbu za potpuno oslobođenje od Turske, kao i kroz unutrašnje
klasne sukobe.

II
U jednom od referata, kao i u diskusiji, postavljeno je i
pitanje odnosa »narod — nacija«. Rečeno je da su se Srbi kao
narod oblikovali u lokalnim zajednicama koje su, pod različi­
tim nazivima, nadživele i srpski i turski feudalizam. Nevažno
je da li su imenom i poreklom iz preddržavnog uređenja.
Osnovne osobine naroda su sačuvane, iako izložene i prome-
nama tokom vekova, naročito u ratovima i migracijama. Ma­
terijalni ušlovi života — uglavnom stočarstvo i zemljoradnja
— i feudalni državni okviri omogućili su im ustaljenost, a de­
zintegracija ovih država obezbedila im je samoupravni status.
Tako su se u plemenima i knežinama mogli negovati narodni
jezik i običaji, kultovi i znamenja, religija, svest o sopstvenoj
istorijskoj prošlosti, kao i svest o pripadnosti istom narodu itd.
Inače, kako bismo objasnili činjenicu da su Slovenci i pod
hiljadugodišnjom nemačkom vladavinom ostali Slovenci, ako
ne sličnim okvirima u kojima su mogli, i pored tuđinske vla­
davine, da sačuvaju svoju narodnu individualnost. Ili Make­
259
 donci, koji su, najvećim delom, ostali pod Turskom sve do
balkanskih ratova?
U tim zajednicama — posebno u nekima — razviće se i
one društvene snage koje će pokrenuti oslobodilačke ustanke,
i obezbediće se i potrebna materijalna osnova za uspeh usta­
nika. Za Srbe biće to Beogradski pašaluk, granična oblast pre­
ma Austriji, izložen njenim okupacijama i na udaru janičara.
Ovi će početkom XIX veka ugroziti i privredni razvoj Paša-
luka i stečene povlastice zagarantovane sporazumom između
Austrije i Turske, posle »Kočine krajine«, tj. ratovanja Srba
protiv Turaka na strani Austrije. Upadom janičara u Pašaluk
zaoštriće se do krajnje granice klasni odnosi između Turaka i
Srba zbog nametanja još većih dažbina i ukidanja tradicio­
nalne samouprave u knežinama i selima. — I Lenjin, kao da
je ovaj slučaj imao u vidu, navodi: »Ako... u zemlji, u kojoj
se državno uređenje odlikuje izrazito predkapitalističkim ka­
rakterom, postoji nacionalno razgraničena oblast sa brzim ra­
zvitkom kapitalizma, onda, ukoliko je taj kapitalistički razvoj
brži, utoliko je protivrečnost između njega i predkapitalisti-
čkog državnog uređenja jača, utoliko je verovatnije odvajanje
razvijene oblasti od celine, oblasti koja sa celinom nije po­
vezana »modernokapitalističkim« nego azijatskodespotskim ve­
zama«.19 Poznato je da je i u Beogradskom pašaluku glavnu
granu privređivanja predstavljalo stočarstvo. Iz ustaničkog
vremena ima dosta podataka o bogatstvu stanovništva. Da
navedemo samo jedan: »Do početka aprila 1814. godine vratilo
se u Srbiju na 30.000 emigranata s 15.000 komada krupne i
6.000 komada sitne stoke«.20 Ako se ima u vidu da je jedan
deo morao propasti prilikom prelaska u Austriju posle prvog
ustanka — to bogatstvo je moglo biti i mnogo veće. Razume
se, i »svetska zbivanja« početkom XIX veka imala su svoju
ulogu. Da pomenemo odjeke francuske revolucije (1789) u
Srbiji i u tome doprinos vojvođanskih Srba u toku ustanaka.
Zatim, trvenje velikih sila oko Turske na Balkanu, naročito
Austrije i Rusije, i njihove višestruke veze sa Srbima, ne samo
pre i za vreme ustanka već i tokom celog XIX veka. Ove i
mnoge druge veze sa spoljnim svetom doprinele su »buđenju
Srba iz feudalnog sna« i njihovom pripremanju »za samosta­
lan politički život«, sa izbijanjem ustanka. Zato smo mišljenja
da u razrešavanju pitanja postanka srpske nacije treba usme-
riti istraživanja u dva glavna pravca, u osnovi na dve speci­
fičnosti: na proučavanje društveno-ekonomskih odnosa u sa­
moupravnim lokalnim zajednicama Beogradskog pašaluka —
knežinama i selima, i, drugo, na osobenosti istorijskih uslova
izbijanje oslobodilačkog pokreta kod Srba. U prvom slučaju
19 Lenjin, Izabrana dela, »Kultura«, Beograd, 1960. knj. 8, str. 288.
20 M. Gavrilović, Miloš Obrenović, knj. I, str. 65 (Mozer-Sigentalu,
Vinkovci, 11. IV 1814).

260
 zbog toga što se kapitalizam razvijao — i odgovarajući bur-
žoaski klasni odnosi — na istim, nasleđenim oblicima privre­
đivanja, stočarstvu i zemljoradnji, te otud i vrlo usporenim
tempom. U drugom slučaju razjasnili bi i nepotpun uspeh
ustanka, tj. vazalan položaj Srbije prema Turskoj sve do 1878.
godine.
Ukoliko bi se prihvatile ove napomene, ipak ostaje otvo­
reno pitanje: koje su konkretne istorijske okolnosti uticale na
formiranje nacije? I, zatim, da li afirmacijom nacije narod,
kao njena podloga, gubi neke od svojih elemenata?
Ako se pođe od mišljenja da je nacija istorijska pojava
vezana za početne faze razvoja kapitalizma i nacionalne po­
krete, onda se antifeudalni, oslobodilački ustanci Srba u Beo­
gradskom pašaluku mogu uzeti kao polazna tačka u formira­
nju srpske nacije. Da pomenemo Lenjina koji se bavio ne samo
uopšteno ovim pitanjem već je u svojim razmatranjima imao
u vidu i balkanske narode, posebno Srbe. Naime, Lenjin prvo
ističe da je »istorijska tendencija kapitalizma« — »buđenje
nacionalnog života i nacionalnih pokreta, borba protiv svakog
nacionalnog ugnjetavanja, stvaranje nacionalnih država«. Ili,
dalje: »... Sada svako vidi da se najbolji uslovi za razvitak
kapitalizma na Balkanu stvaraju upravo toliko koliko se na
tom poluostrvu stvaraju samostalne nacionalne države« (Na­
cionalna država pravilo i norma kapitalizma). I, zatim, »prin­
cip nacionalnosti je istorijski neizbežan u buržoaskom društvu
i, vodeći računa o tom društvu, marksist potpuno priznaje is-
torijsku zakonitost nacionalnih pokreta«.21
Na osnovu ovo malo napomena, mišljenja smo da nacija,
kao politički pojam, i sa upotrebnom vrednošću za buržoaziju,
nastaje onog momenta kad se u oslobodilačkim, antifeudalnim
ustancima formiraju nacionalni organi vlasti na oslobođenoj
teritoriji. U prvom srpskom ustanku presudan momenat u tom
pravcu predstavlja skupština starešina za ćelu ustaničku teri-
triju, kao reprezentant pobuđenog naroda. Stvaranjem tog
novog organa razbijaju se dotadanje feudalne ograde u kojima
je narod živeo, ubrzava se privredni i politički razvoj, nastaje
nacija. Dojučerašnji kmet postaje građanin buržoaske države
(u perspektivi), oslobođen feudalnih veza, da bi mogao da se
podredi proizvodnom procesu koji buržoaska klasa nameće i
usmerava, »koristeći se državnom vlašću«, tj. silom, »da bi
i sama ojačala«. Razlika između naroda i nacije je samo u
tome što se narod razgrađuje da bi mogao da se, kroz naciju,
još više afirmiše u svemu onome što predstavlja osobine
naroda...

21 Lenjin, isto, str. 288, 360—367, 371.

261
 SLAVKO VUKOMANOVlC
JEZIK, NAROD, NACIJA
Čini mi se da je u našoj raspravi ostalo dosta neraščišćeno
po čemu se sve razlikuje narod od nacije. To pitanje je pole­
mički analizirano naročito u referatu profesora Lukića.
Prof. Đurđev nam je dosta pomogao da definišemo narod.
Ovde sam zapisao da je narod, kako on kaže, na osvitku isto-
rije (valjda misli u početku) jezička i kulturna skupina koja
ima svest o jednom poreklu i gde se ljudi smatraju da su
braća.
Mislim da jedna takva opšta definicija može da se prihva­
ti. Dok sam slušao prof. Đurđeva, setio sam se da je Vuk Ka-
radžić često za Hrvate govorio da su to naša braća rimskog
zakona, tj. katoličke vere. Naglašavam to braća. Ta veza po
poreklu, po krvi (iako su se krvi izmešale) prvobitno je, sva­
kako, kod svakog naroda prisutna. Tu su onda sva ona etnička
obeležja koja to još prate, među kojima se, svakako, nalazi,
kao veoma važan elemenat, i jezik. I to baš govorni jezik, jezik
kojim ljudi svakodnevno komuniciraju. Jezik je, nema nikakve
sumnje, i tu se svi teoretičari nacije manje-više slažu, veoma
važno etničko obeležje. Neki idu dalje i kažu da je to čak
najvažnije obeležje nacije.
Sada ću se zadržati na jeziku kao na etničkom obeležju,
imajući zasad u vidu narod, a ne naciju. Na tom, dakle, ra­
nijem stupnju, kad još narod nije nacija, nema nikakve sum­
nje, da je, lead ljudi komuniciraju i dolaze u međusobne veze,
prva granica koja ih oštro odvaja jezička granica. Tamo gde
su jezičke, dijalekatske razlike velike, ona onemogućava go­
tovo svaki kontakt između ljudi koji govore drugim jezikom
ili dijalektom. A tamo gde se taj jezički kontakt može ostva­
riti lako, gde ljudi govore jednim jezikom, ruše se i mnoge
druge barijere. Ne treba posebno dokazivati koliko se u jedno­
jezičnim zajednicama ljudi osećaju bliski, srodni.
263
 Ali bilo bi pogrešno iz toga izvesti zaključak da se etničke
i jezičke granice moraju poklapati, jer konstituisanje jedne
etničke zajednice, a pogotovu nacije, često je veoma složen
proces. Zbog mnogih specifičnih, socijalnih i političkih okol­
nosti etnogeneza se u različitim tačkama zemaljske kugle nije
vršila na isti način. Obično se uzima da u ranijim fazama, na
stupnju tzv. prirodnih, plemenskih, zajednica postoji podudar­
nost između jezika i plemena. To znači da tu imamo jedno
pleme — jedan jezik. Novija ispitivanja su međutim pokazala
da se čak i u plemenskim zajednicama, u kojima se javlja
visok stupanj etničke i jezičke podudarnosti, granice plemena
i jezika ne poklapaju. Tako, na primerpripadnici južnoafričkog
plemena Amba iz Ugande, koji imaju ista etnička obeležja:
iste običaje, obrede, i zajedničku svest o pripadnosti jednom
plemenu (trebalo bi, istina, precizno utvrditi koliko je to
stvarno u klasičnom smislu pleme), govore na četiri različita
jezika, što nam jasno pokazuje da se na tom afričkom po­
dručju (a to u Africi nije usamljen primer) etnogeneza vršila
u veoma specifičnim okolnostima.
Poznato je, isto tako, da se ljudi iz dva susedna sela, na
odstojanju od nekoliko milja, kad govore uopšte ne razumeju.
Mislim da u ovoj našoj raspravi treba posebno naglasiti
i jasno razgraničiti jezik kao etničko obeležje od standardnog,
književnog jezika kao sredstva zajedničke komunikacije u ok­
viru nacionalne zajednice. U razgraničavanju ovih pojmova
pažnju zaslužuju i termini jezik — dijalekat. I ti pojmovi
moraju da se posmatraju u konkretnim političkim i socijalnim
okvirima, jer nije dijalekat nešto što je, u čisto lingvističkom
smislu, bitno drukčije od jezika. Poznato je, na primer, da su
jezičke razlike između nekih nemačkih djalekata veće nego
između ukrajinskog, beloruskog i ruskog jezika. To možemo
jedino objasniti ako uzmemo u obzir društvene i političke
uslove koji su omogućili stvaranje nemačke države i jednog
nemačkog jezika sa još iz srednjeg veka nasleđenim veoma
oštrim polarizacijama.
Sve nam ovo pokazuje da povlačenje znaka jednakosti iz­
među naroda i jezika, a osobito između nacije i jezika, vodi
na stramputice, i taj se odnos mora uvek posmatrati u jednom
širem socijalnom i političkom kontekstu. A kada je reč o na­
ciji, važno je uočiti značaj nacionalnog književnog jezika. U
svakom etnosu postoji govorni jezik kojim se svakodnevno ko­
municira. Ali taj jezik može biti dijalekatski veoma različit,
čak nekad između regiona u kojima živi isti narod i nerazum­
ljiv. Zato konstituisanjem nacije, manje-više svake, mora da
se uzme jedan idiom (ili više njih) koji će biti sredstvo za­
jedničkog saobraćaja. Ističem, jedan ili više idioma. U slučaju
Švajcarske uzeto je više jezika. Ali šta je bitno uočiti u švaj-
carskom slučaju? Bitno je uočiti da tu nisu ostali u javnom
264
 saobraćaju pojedini dijalekti kao sredstvo komuniciranja, nego
normirani književni jezik (nemački, francuski, italijanski). To
znači da se niko ko učestvuje u bilo kom obliku zvanične
komunikacije ne služi nekim švajcarskim dijalektom, već jed­
nim od navedenih standardnih jezika.
A zajednički standardni jezik je nešto što je normirano,
ustaljeno, dosta opšte i obavezujuće za sve ljude koji na bilo
koji način participiraju u jednoj kulturi. Za sve njih to je
jedina mogućnost da se u sferi te kulture kreću i da u njoj
komuniciraju. Ako tako sagledamo tu stvar i onda posmatramo
feudalna društva, srednji vek, videćemo da između jezika kul­
turnog saobraćaja u srednjem veku (to je u zapadnoj Evropi
uglavnom bio latinski, a kod istočnih i južnih Slovena staro-
slovenski jezik, sa različitim lokalnim modifikacijama) i mo­
dernog književnog jezika postoji velika razlika.
U srednjem veku to je jezik elite, uskog sloja, gornjih
krugova, koji se mnogo razlikovao od onog jezika kojim je
narod govorio. I ako postoje, kako je Marks isticao, u svakoj
naciji dve nacije, onda, svakako, sa više osnova možemo reći
da su i u svakom feudalnom narodu postojala dva naroda.
Jer treba uzeti u obzir da u srednjem veku najveći deo naroda
u kulturi uopšte nije učestvovao. To je bila kultura dvora,
viših slojeva, crkve. Ona je i po jeziku na kome je stvarana i
po idejama, načinu mišljenja bila hermetički zatvorena.
Sa nastankom nacije, međutim, uporedo sa oslobođenjem
Čoveka od feudalnih okova i demokratizovanjem društvenih
odnosa, ruše se okviri feudalne zavisnosti i stvara se novo
društvo na načelima francuske revolucije: »sloboda, jednakost,
bratstvo«. Nema, dakle, više kmeta i roba, nego u novom eko­
nomskom poretku i političkom institunacionalizmu srednje-
vekovni podanici, kmetovi, meropsd i serbi postaju slobodni
građani. Takav socijalni i politički prevrat morao je nužno
dovesti do demokratizacije kulture i napuštanja srednjevekov-
nog jezičkog dualizma do koga je bila dovela upotreba mrtvih
jezika u kulturnom saobraćaju.*1
Ako, međutim, posmatramo narodni jezik, jezik kao naj­
šire etničko obeležje, tu nema nekih bitnih razlika između
onog jezika kojim je govorio, recimo, srpski narod u srednjem
veku i danas. Tada su čak dijalekatske razlike između poje­
dinih govornih tipova bile manje. Važne su, međutim, ovde
podvojenosti, razlike u kulturi koje su u srednjem veku bile
toliko velike da se čak i jezik kulturnog saobraćaja bitno ra­
zlikovao od narodnog jezika. Na ovoj liniji treba, svakako,
tražiti »kvalitativne« razlike između naroda i nacije, za koje
prof. Lukić misli da su slabi ili čak da uopšte ne postoje.
1 Srpski narod je, istina, u kasnijim fazama imao 6voju usmenu
književnost, ali to je već period turske okupacije, kada ceo politički
i kulturni razvitak dobija znatno drukčiji tok.

265-
'Verovatno kad je reč o narodnoj i nacionalnoj svesti, o jednom
subjektivnom osećanju o pripadnosti jednoj takvoj zajednici
•da nije lako povući granicu između narodne i nacionalne
svesti. Jer znamo da je postojanje narodne i nacionalne svesti
jedan od bitnih konstitutivnih elemenata naroda i nacije, pošto
u formiranju svakog naroda i nacije narodna i nacionalna
svest igraju veoma važnu ulogu. Samo je ovde vrlo teško
utvrditi po čemu se sve narodna svest razlikuje od nacionalne
svesti.
Tu je, dakle, teško povući granicu između narodne i naci­
onalne svesti. Ali iz toga ne treba izvesti zaključak da nema
razlike između -naroda i nacije. Nacija je narod na višem
stupnju ekonomskog, političkog i kulturnog razvoja. Nacija,
dakle, na specifičan način, u novim uslovima, na temeljima
kapitalističke podele rada, modernije političke i kulturne or­
ganizacije društva, »prerađuje« ranija etnička (narodna) obe-
ležja. Ali izgleda da bitne razlike u onom primarnom subjek­
tivnom osećanju »srpstva« između osećanja današnjih i sred-
njovekovnih Srba — nema. Nema, dakle, bitne razlike u samoj
svesti o pripadnosti »srpstvu« kao etničkonnacionalnoj kate­
goriji. Jer Srbi su i ranije kao narod bili »sebe svesni«, kao
što su i u novijem razvoju, kada su postali nacija, bili »sebe
svesni«. Samo, ova nas diskusija vodi na raspravu o dva na­
roda u feudalnoj državi, tj. na teorijsko razgraničenje šta su
Srbi u feudalnom smislu i šta su Srbi u jednom modemom,
građanskom, posebno današnjem, socijalističkom smislu. Ra­
zume se da tu razlike postoje.
Nastojeći da pomirim dve suprotne teorije o naciji — jed­
nu koja uglavnom naciju svodi na etnička obeležja i drugu
za koju je primarna država i politička organizacija društva —
došao sam do uverenja da je istina negde na sredini, i da je,
u stvari, nacija narod na višem stupnju ekonomske podele rada
(ono što je naročito naglasio drug Kardelj u predgovoru knji­
ge »Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja«. Bitna je, dakle,
jedna novija podela rada, koja nužno sobom nosi drukčije
ekonomske i političke odnose i građanska prava, drukčiju po­
litičku integraciju i univerzalnije širenje kulture putem za­
jedničkog, standardnog jezika.

266
 MIROSLAV ĐORĐEVIC
KA INTEGRACIJI IZUČAVANJA POSTANKA I
RAZVITKA SRPSKE NACIJE
Referati, dopunska izlaganja i diskusije na ovom skupu
značajno su doprineli izučavanju postanka i razvitka srpske
nacije, posmatranjima sa različitih aspekata. To je ohrabrenje
za dalji napor da se na osnovu svih referata i saopštenja, pre­
ko svih posebnih aspekata i doprinosa ocrta najkraći put do
izvesnih ukupnih sagledavanja. Naime, većoj integraciji izuča­
vanja postanka i razvitka srpske nacije kako u pogledu isto-
rij’sidh perioda tako i u pogledu problema koji se izučavaju.
U referatima i diskusijama periodi razvitka srpske nacije
nisu podjednako obrađivani. U nekim se išlo do prvog svet-
skog rata, u drugim do sredine XIX veka; negde se rasvetlja-
vao period nastanka srpske nacije, a u diskusiji se najviše
zadržalo na predistoriji i na nekim prethodnim, teorijskim pi­
tanjima. U našim daljim diskusijama bilo bi potrebno da se
ušmerimo na dzvestan, makar i sumaran domašaj u skiciranju
svih perioda i svih hitnijih problema kako bi dobili makar i
približno celovitu sliku.
Karakteristično je što u vezi sa izučavanjem postanka i
razvitka srpske nacije, potencijali naše nauke mogu da pruže
mnogo više priloga i činjenica kada je reč o preduslovima
koji su u postanku srpske nacije imali određenu ulogu, a koji
pretežno pripadaju prelasku iz srednjeg u novi vek. To poka­
zuje da za kontinuirano obuhvatanje procesa razvitka do danas
nije za sve periode dovoljno sređen odgovarajući empirijski
materijal, niti je pak stvorena potpunija metodološka osnova
za povezivanje različitih naučnih aspekata u jedinstveni po­
gled i jedinstveno saznanje nacionalne ukupnosti. Stoga je od
posebnog značaja ovakav susret različitih naučnih disciplina
na zajedničkim pitanjima, radi nalaženja zajedničkih odgovara
koji bi pomogli daljem istraživanju. I dovoljan bi bio, u nave­
denoj situaciji, i taj rezultat ovog skupa da se, polazeći od
267
onoga što je već rečeno, iskristališu određene sugestije u vezi
s istraživanjem razvitka srpske nacije do današnjeg dana.
U tome smislu bih najpre skicirao neka od potrebnih
upotpunjenja za političko-istorijska razmatranja, polazeći od
onih okvira u kojima sam o tome govorio u svome referatu
— naime, od perioda u kome su se razvijali uslovi za nastanak
srpske nacije, prelaska iz feudalne u buržoasku epohu, koji je
obeležen karakteristikama feudalizma u raspadu i buržoaskog
društva u nastanku, i elementima novog, nacionalnog konsti-
tuisanja.
Najava buržoasko-demokratskog u prodoru iz srednjeg u
novi vek, iz feudalizma u buržoasko doba, kroz krupna revo­
lucionarna zbivanja u kojima su učestvovale sve Mase i svi
društveni slojevi, istakla je i nacionalni okvir i sadržaj dru­
štvenih kretanja. U to doba, u determinirajućoj pozadini, nova
gravitaciona sila bio je kapitalizam, a nacionalno zajedništvo
dobijalo je onoliko kohezije koliko su za nju mogli da pruže
osnovu buržoasko-demokratski preobražaji. Naravno, ne samo
kao privid, izgrađivan ideološkim uticajima, već i kao konkret­
na perspektiva usMađivanja ekonomskih, društvenih, politi­
čkih interesa u smislu novog društvenog i nacionalnog zajedni­
štva, koje je raskinulo sa feudalnim partikularizmom i stale-
škim privilegij ama.
U kojoj su se meri brže ili sporije raspadale iluzije o do­
mašaju i značaju buržoasko-demokratskih ostvarenja, koliko
se moglo ići u nove borbe, sa novim ili sličniin iluzijama —
zavisilo je od osobenog razvoja u pojedinim zemljama.
U Srbiji su se izrazite protivrečnosti posebno ispoljile sre­
dinom XIX veka, u periodu koji sam, uz prethodni razvitak,
obuhvatio u svome referatu. Taj se period u evropskim razme-
rama, u uobičajenim prikazima političkog razvitka, nazivao
doba nacionalizma. Pod tim nazivom obično su se posmatrali
pokreti za nacionalno oslobođenje, ujedinjenje i konstituisanje
nacionalnih država, odnosno, kako se u Srbiji govorilo — za­
snovani na načelu narodnosti.
Period obeležen nacionalizmom uključivao je pored na­
vedenih procesa i prikaz nacionalističkih aspiracija, ujedno i
sukoba koji su se javljali u nacionalno-državnam konstituisa-
nju. Njegova protivrečna priroda ispoljavala se u tim suko­
bima, ali priroda samih tih protivrečnosti nije nalazila dovolj­
no prostora u istorijskim prikazima. Stoga je i ovo doba, u
istorijskim prikazima Srbije, ostalo bez svoje druge, Masne
dimenzije, i Masnog razjašnjavanja društveno-političkih i na­
cionalnih protivrečnosti.
U svojim buržoaskdm dimenzijama »doba nacionalizma«
je u Srbiji bilo izraženo karakteristikama velikosrpskog na­
cionalizma i velikodržavnih aspiracija. Sam izraz »veliko­
srpski« (od ideje o stvaranju »Velike Srbije«) nastao je u to
268
 vreme, a »velikosrpska misao«, u svojim bitnim osnovama,
nije tada samo propagirana već je i oštro kritikovana. Nije
bila reč samo o tome da se ukaže na društvene, političke i
druge konsekvence velikosrpskih aspiracija. U pogledima Sve-
tozara Markovića osnova kritike bilo je dublje istorijsko raz­
jašnjenje, koje je preraslo u koncept drukčijeg rešenja pitanja
srpskog oslobođenja i ujedinjenja i međusobnih odnosa bal­
kanskih naroda. Taj je koncept ponikao iz istorijske potrebe
— kako je Markoviić rekao — da se dovrši revolucija koju je
srpski narod pokrenuo početkom XIX veka. Tako su protiv-
rečnosti koje su karakterisale razvitak svake nacije u buržo-
askoj epohi dobile konkretan istorijski vid svoga ispoljavanja
i u Srbiji, diferencirajući i shvatanja o postanku, razvitku i
istorijskim zadacima srpske nacije. A takve dileme nisu bile
svojstvene samo tome dobu. Svetozar Marković, koji je u svo­
jim gledištima na dstoriju i u Srbiji na Istoku hteo da pokaže
srpskom narodu šta mu je donela revolucija početkom XIX
veka, šta je imao pa izgubio, a šta je mogao dobiti a nije
dobio — nije bdo jedini koji je postavljao to pitanje. Još ranije
je Vuk Karadžić, dajući priloge istoriji svoga vremena, na­
pomenuo kako se trudio da pronikne uziroke srpske bune
(ustanka) i kako se ona razvijala, i da je opiše, ako doživi —
i njen pravi svršetak. Svoje istorijske opise hteo je da dovrši
dovršavajući samu istorijsku praksu. Tu je prevazišao isto-
riografske rekonstrukcije, zašao je u istorijsko posmatranje, u
smisao koji imaju istorijska kretanja i sama po sebi, da bi
se mogla zaokružiti u istorijskom prikazu. Svoje viđenje pra­
vog svršetka dao je i u poznatom pismu knezu Miloša, u kome
je kritikovao njegovu vladavinu i obeležio neophodne promene
da bi Srbija stala u red naprednih država, ostvarujući zadatke
svoga nacionalnog oslobođenja.
Razvitak je pokazivao da u Srbiji buržoasko-demokratske
tendencije nisu ostvarene u vremenu svojstvenom za takva
ostvarenja. Iz te krize je i proizašao koncept prevazilaženja
buržoasko-demokratskog uzora u socijalistički, u nastojanju za
trajnijim rešenjima i punijim društveno-političkim preobra­
žajima.
U Srbiji je rušenje feudalizma u ustancima za oslobođe­
nje od turske vlasti stvorilo jedan prostor u kome je nekoliko
decenija nedostajala razvijenija (posebno gradska) buržoazija
kao odlučujući politički faktor. Zato se javlja, umesto resta­
uracije izvesnih oblika apsolutizma (kao što je bio slučaj na
Zapadu), njegovo svojevrsno izrastanje, a zatim i uspostavlja­
nje »birokratskog sistema«. Zato se i pitanje klasnih interesa
buržoazije postavlja izrazitije tek od sredine XIX veka, a tu
se ujedno javljaju i koreni buržoaskih nacionalnih aspiracija
i velikosrpskog naaionalizma. Dotle su preovladavale veliko-
državne koncepcije, posebno birokratske (ujedno »kabinetske«
269
i »diplomatske«, prema evropskoj terminologiji u Istočnom pi­
tanju), a ne i buržoaska velikosrpska misao, kao izraz samo-
svesti buržoazije o sopstvenoj snazi i interesima u istorijskim
zadacima Srbije.
Nije, dakle, slučajno što se u vreme šire razrade naciona­
lističkih programa, sedamdesetih godina XIX veka, javlja i
njihova oštra društvena i politička kritika. Upravo tada kada
se mlada gradska buržoazija počela osećati spremna da razvija
kapitalizam i njegove prateće društvene i političke institucije,
razvija se i nova, revolucionarna društvena i politička svest.
Ne treba zaboraviti da se buržoazija nije svuda razvila u
punoj snazi odmah posle sloma feudalnog poretka, pa ni u
ekonomski razvijenijim zemljama nego što je bila Srbija. A
upravo zbog tog zakašnjenja, koje je značilo i nemoć buržo­
azije da rešava ekonomska »društvena i politička pitanja, ovaj
uspon buržoazije došao je u vreme kada se zasnivao i novi,
revolucionarni društveni pokret, nalazeći velikog odjeka u
masama.
Ukratko, u Srbiji se sedamdesetih godina XIX veka ra­
zvila i socijalistička projekcija rešenja nacionalnih zadataka i
nacionalnog pitanja (»prava narodnosti«). Sva su ta pitanja
bila, kao akutna, stalno na dnevnom redu sve do ishoda srp-
sko-turskih ratova 1876—1878. Tada je već nastajao novi pe­
riod, sa svojim posebnim karakteristikama, koji ujedno u slo­
ženijem vidu postavlja pitanje određenih kontinuiteta u isto-
rijskom razvitku srpske nacije.
S jedne strane, može se pratiti relativna konsolidacija
buržoaskog društva i buržoaskog karaktera nacionalne države.
Bilo je u tome dosta činilaca koji su (uz opšte evropske i
balkanske uslove) uticali da pitanja nacionalnog razvitka nisu
otvarana na tako širokom frontu kao ranije, i sa takvim zna­
čajem za preobražaj društvene i državne nacionalne zajednice
— sve do početka XX veka.
S druge strane, može se konstatovati da se tokom Čitavog
tog vremena ni najmanje nisu ublažavale suštinske društvene
protivrečnosti. Činjenica je da se kroz njih već sedamdesetih
godina došlo do anticipacije nacije kao jedne homogenije za­
jednice, koja se može ostvariti tek u drugim ekonomsko-dru-
štvenim i političkim uslovdma. Ali, iskustva društvenih i po­
litičkih borbi toga vremena jasno su ukazala da je potrebno
duže sazrevanje uslova i borbenih snaga za novu društvenu
revoluciju, koja bi bila osnova za izgrađivanje novog nacional­
nog zajedništva i novih međunacionalnih odnosa.
Upravo u takvim osobenostdma nove istorijske situacije i
ostvarenja novih istorijskih procesa i kretanja, potreba konti­
nuiranog izlaganja razvitka srpske nacije nameće nove meto­
dološke i konkretno-empirijske probleme istraživanja. Jer,
dalji razvitak obeležavaju novi odnosi klasnih snaga, a sa
270
 razvitkom proletarijata i praktično se najavljuje borba za so­
cijalistička ostvarenja. A bez njih nije moglo biti novih ostva­
renja u nacionalnom smislu.
Od konsolidacije buržoazije kao klase, učvršćenja njenog
državnog aparata, uz određeni ekonomski polet, ni u evrop­
skim razmerama sve do pred kraj prvog svetskog rata nije
moglo biti, uprkos različitim krizama, izrazitij ih revolucionar­
nih situacija za nova istorijska rešenja. Pitanja koja su u Srbi­
ji otvorena već sedamdesetih godina XIX veka takođe su se
zaoštravala u novoj istorijskoj situaciji. I u društvenom i u
nacionalnom pogledu, i u jedinstvu tih pogleda. Avangarda
radničke klase, a i sama radnička klasa, sve je dublje sagle­
davala svoju istorijsku ulogu, ali i objektivne društvene uslove
čije je sazrevanje bilo neophodno da bi programi postali re­
volucionarna stvarnost. Slično je i sa anticipacijama nacional­
nog zajedništva, takođe uslovljenog društvenim i političkim
odonsima, koji su određivali i njegove protivrečnosti i puteve
razrešenja. Borba za osvajanje stvarnih uslova nacionalne in­
tegracije mogla se voditi samo sa klasnih pozicija radničke
klase. Bez društvenog jedinstva nije moglo biti ni jedinstva
nacije ni ravnopravnosti u međunacionalnim odnosima.
Kapitalizam u svome usponu, prelazeći u imperijalizam i
imperijalističke agresije, stvarao je novu situaciju u položaju
nacija, u nacionalnim aspiracijama i u pratećim ideološkim
borbama.U tim opštim novim okvirima, u unutrašnjim aspek­
tima Srbije, posebno je za buržoaziju bila važna dominacija
seljačkim masama, jer su predstojali novi balkanski ratni iza­
zovi. S druge strane, na organizovanom radničkom pokretu
ležao je zadatak da razotkrije politiku buržoazije i ukaže na
puteve borbe za nove društvene odnose, ujedno i nove oblike
i sadržaje nacionalnih ostvarenja.
Novi, revolucionarni period istorijski se manifestovao
kroz sazrevanje radničkog pokreta u jugoslavenskim razmera­
ma, kroz borbu KPJ i njene stavove u nacionalnom pitanju,
kroz narodnooslobodilačku borbu, preko stvaranja nove Jugo­
slavije do savremenog samoupravnog socijalističkog razvitka.
U tom periodu pitanje razvitka srpske nacije neodvojivo je
povezano sa pitanjem ostvarenja novog višenacionalnog zajed­
ništva ravnopravnih naroda i narodnosti.
U navedenoj skici ocrtana je ukupnost istorijskih uslova
razvitka srpske nacije, od njenog nastanka do savremenog vi­
šenacionalnog jugoslovenskog zajedništva. Naravno, skica je
više razvijena kao osnova za dalja izučavanja, nego kao osnova
za rezimiranje postojećih saznanja. Jer, kao što sam u referatu
istakao, ocrtavanje ukupnog razvitka jedne nacije metodološki
je preduslov da se dublje izučavaju njena obeležja i njene
promene u svakom pojedinom periodu. I to podjednako važi
za sve periode, pa i za savremeni period.
271
 U tom ukupnom sagledavanju sa političko-istorijskog as­
pekta bilo je nužno ocrtati objektivne uslove razvitka srpske
naoije, ali je isto tako nužno sagledati i sve ono što se razvija
u biću same nacije koje je takođe podložno istorijskim pro-
menama. U tome tek predstoje naučna izučavanja, posebno
istorijskih promena u savremenim tokovima. S jedne strane,
oni predstavljaju razrešenje protivrečnosti prethodnog istorij-
skog razvitka i stvaranje uslova za dalji razvitak odnosa naših
naroda i narodnosti. S druge strane, to nije samo rešenje na­
cionalnog pitanja, uspostavljanje nacionalne ravnopranosti u
međunacionalnim odnosima. Novo višenacionalno zajedništvo
pruža osnovu za prevazilaženje elemenata nacionalnog koji su
mogli biti (a i bili su) izvori i uporišta nacionalnih konfronta­
cija. U višenacionalnom zajedništvu menja se nešto i u biču
svake nacije jer elementi i vrednosti zajedništva postaju i
elementi i vrednosti svake pojedine nacije. To se oseća u na­
šoj praksi međunacionalnih odnosa, preciznije rečeno — više­
nacionalneg zajedništva. Međutim, to nije dovoljno razrađeno
ni dstorijski ni teorijski. Ako bih i ta pitanja podveo pod temu
ove diskusije, moglo bi se govoriti i o potrebi integracije isto-
rijskog i teorijskog posmatranja, neophodne za integraciju naše
naučne misli sa našom društvenom praksom.
Na kraju, i na osnovu onoga što sam istakao, vratio bih
se na neka od tzv. prethodnih pitanja, koja su upravo polazila
od odnosa teorijskog i istorijskog. Reč je o našim vrlo čestim
naporima da se prethodno defindše nacija, da bi se onda tek
pristupilo njenom izučavanju. Ovde je činjenica da je osnova
za rad našeg skupa bila ta da se, polazeći od različitih oblasti
naučnih istraživanja, dakle ne samo teorije i istonije, priđe
izučavanju postanka i razvitka srpske nacije. Nije se ni moglo
očekivati da će se odmah doći do kompletnih konstitutivnih
elemenata i obeležja pojma nacije, a najmanje istraživačkim
traganjem za uslovima i momentima koji su pratili postanak
i razvitak srpske nacije. Cilj je i bio da se sa različitih aspe-
kata uoči što više konkretnih elemenata koji bi poslužili da
se u jednom kasnijem sintetičkom zahvatu, polazeći od kom­
pletnij ih pretpostavki nego što to čine pojedinačne naučne
discipline, priđe svestranijem izučavanju postanka i razvitka
srpske nacije. Prema tome, već smo se unapred opredelili za
povezivanje empirijskog sa teorijskim. I to ne sa teorijskim
uopšte, nego u sklopu metodološko-teorijskih problema kon­
kretnog pristupa izučavanju postanka i razvitka srpske nacije.
Dakle, pristupa izučavanju jednog konkretnog istorijskog pro­
cesa. Takva, naučno zasnovana izučavanja nesumnjivo mogu
značajno doprineti nezavisno od toga da li uočavamo neke
manjkavosti u teorijskim definicijama nacije. A čisto teorij­
skim naporima na njihovom upotpunjavanju — svakako se
neće promeniti lik istorijske prakse koja je predmet naših is­
.272
traživanja. Teorijske manjkavosti često i proističu upravo zbog
nedostatka istorijskog posmatranja. Prema tome, nema pret­
hodnog, čisto teorijskog apstraktnog rešanja za pravilnu isto-
rijsku analizu, ali svakako da istorijska analiza ima značaja
i za teorijska uopstavanja.
Istorijski razvitak ima svoje tokove, svoje redoslede, a
pruža i vidljive manifestacije određenih procesa, bez obaira
koliko teorija uspeva da ih shvati i uobliči. Ako se teorijski,
u pogledu pojmovnih odrednica postavljaju dileme o tome šta
je narod a šta nacija, i koja su to obeležja nacije u buržoaskoj
epohi, a koja u socijalizmu, to je podsticaj više da se priđe
zaista bogatom istorijsko-empirijskom materijalu. Prema tome,
nije prethodno pitanje samo u tome da li ćemo pojam nacije
posmatrati najpre teorijski, a zatim ilustrovati empirijski, već
o usavršavanju jednog metodološko-teorijskog pristupa koji se
ostvaruje neposrednim savlađivanjem tokova društvene stvar­
nosti, ujedno i njenih nacionalnih vidova.
Kao jedan od konkretnih primera odvajanja teorijskog od
istorijskog, i stavljanja teorijskog kao »prethodnog« (mada
njemu prethodi istorijska praksa), pomenuo bih i pitanje »kla­
sičnog« i »specifičnog« u razvitku nacija. Obično se i ovo pi­
tanje postavlja prema onome što je prethodilo, u ovom slu­
čaju — nacionalno formiranje na Zapadu, dok se u manje
razvijenim zemljama procesi ispoljavaju na »specifičan« način.
Međutim, ako se za teorijsko sagledavanje uzme kao osnova
ukupno ostvareni proces istorijskog razvitka, onda se može
reći i to da smo u našoj zemlji istorijski dospeli do takvih
uslova i ostvarenja nacionalnog razvitka i međunacionalnih
odnosa prema kojima se mogu upravo pojave iz sfere nacio­
nalnog u mnogim drugim zemljama posmatrati kao neka »spe­
cifičnost«, nastala u njihovom zaostajanju za objektivnim
uslovima i potrebama savremenih društvenih i nacionalnih
kretanja.
To ujedno znači da teorija ne može zasnivati svoje »po­
stavke« šematski, na osnovu polaznih ili završnih momenata
jednog procesa, već mora sagledavati zakonitosti koje se otkri­
vaju kroz ukupne procese istorijskog razvitka.

273
 MOMCILO ZECEVIC

NAPOMENE O METODOLOŠKO-TEORIJSKIM
PRETPOSTAVKAMA ZA IZUČAVANJE NASTANKA
I RAZVITKA SRPSKE NACIJE

Umesto skice jednog metodološko-teorijskog modela za

izučavanje razvitka srpske nacije, utvrđivanja njegovih osnov­
nih obeležja i karakteristika, danas smo u stanju uglavnom
tek da konstatujemo da smo u ovoj oblasti još nekako na po­
četku posla. Potrebno je, ipak, istaći da su naša razmatranja
pružila zanimljive i korisne podatke i ocene o tome što je u
najvećoj meri relevantno za utvrđivanje metoda i modela za
naučno tumačenje fenomena nacije, od opštih pristupa do
konkretnih prilaza izučavanja razvitka srpske nacije. Zato se
može očekivati da bi nastavak ovakvih razgovora, na interdis­
ciplinarnoj naučnoj osnovi, mogao vrlo brzo da otkrije nove
i nadogradi postojeće polazne teorijsko-metodološke osnove
naučno-istraživačkog rada na postavljenoj temi.
Pozitivna je činjenica što u ovom razgovoru — pored so­
ciologa, politikologa, lingvista, etnografa, psihologa i drugih
struka — učestvuju i istoričari, jer u nekim ranijim sličnim
prilikama tako nije bilo. Nema sumnje da je istoriografija,
kao naučna disciplina koja ima za cilj otkrivanje, utvrđivanje
i naučno tumačenje činjenica i pojava iz prošlosti, po rezul­
tatima koje pruža u oblasti konkretnog saznanja, nužna pret­
postavka, tj. polazna osnova za interdisciplinarno izučavanje
prostorno i vremenski određenih pojava i odnosa. Upravo zbog
takvog njenog značaja bilo bi zanimljivo ukazati na karakter
i kvalitet te istoriografije koja nam i danas služi za utvrđiva­
nje metodološko-teorijskih okvira izučavanja srpske nacije,
odnosno istaći kakve nam činjenice i tumačenja može ponuditi
ova nauka npr. o državi, crkvi, politici, ekonomici, kulturi i
drugim sličnim oblastima bitnim za izučavanje istorijskog ra­
zvitka, u našem slučaju srpskog naroda odnosno razvoja tzv.
275
narodne, ili nacionalne svesti, tj. elemenata koji bliže određuju
osećanja i uverenja o nacionalnoj pripadnosti.
Može se tvrditi da je naša posleratna istoriografija, koja
se razvijala i zasnivala pretežno na primeni marksističkog di­
jalektičkog metoda, postigla zavidne rezultate. Međutim, tako-
đe je tačno i to da ona, posebno kad je reč o novijoj istoriji,
nije uspela da izvrši širu reviziju rezultata prethodne istorio-
grafije, tj. da preispita i obradi mnoge netačne inspiracije, do
danas neistražene ili samo delimično obrađivane oblasti isto-
rijskog razvitka. I dalje ostaje činjenica da se na našem pro­
storu uglavnom više pažnje poklanjalo političkoj istoriji, a
manje, ili sasvim neznatno, oblastima šireg društvenog razvit­
ka, kao npr. privrednoj i kulturnoj istoriji, koje su za sagle­
davanje razvoja fenomena nacije i nacionalne svesti značajne
kao i politička zbivanja i odnosi. nZači da je u istraživanjima
neophodan kritički odnos prema našem istoriografskom nasle-
đu, kako prema činjenicama koje preuzimamo iz tog nasleđa
tako i prema njihovim tumačenjima i ocenama. Ovo posebno
važi za obimnu zaostavštinu građanske istoriografije nastale
između dva svetska rata, koja svojim ogromnim fondom, kla­
snom i nacionalističkom obojenošću i danas predstavlja teško
premostive prepreke na putu istraživanja naše prošlosti.
Na primer, govorili smo o ulozi crkve u formiranju nacije
i posebno o značaju Srpske pravoslavne crkve u istoriji srp­
skog naroda, u turskom periodu, a i kasnije. U vezi s tim valja
istaći da je naša novija istoriografija o istorijskoj ulozi i zna­
čaju SPC, ako se izuzme nekoliko vrednijih novijih radova i
jedna do dve monografije, izuzetno siromašna, što znači nedo­
voljna da se šire i kritički sagleda tradicija o značaju pravo­
slavne crkve za očuvanje i formiranje srpske nacije i si. Isto­
riografija koja pokušava da zahvati i ovaj problem prinuđena
je, zbog nedostatka naših novijih istraživanja i radova, da
se u velikoj meri oslanja na podatke koje nudi crkveni i gra­
đanski istoričari, a onda se nije daleko od površnih ili po­
grešnih tumačenja. Čini md se da bi trebalo više naglašavati
činjenicu da je SPC pod Turcima, kao verska institucija (sa
onom ulogom koju bi objektivno imala u narodu i prema Tur­
cima), suštinski preuzela i mnoge karakteristike i funkcije
propale srpske države, tj. da je bila u određenoj meri, po svom
praktičnom delovanju, njen nastavljač. U tom smislu i sa tih
pozicija trebalo bi više nagoveštavati značaj SPC u održavanju
i razvijanju kontinuiteta svesti o zajedništvu u srpskom na­
rodu do kraja XVIII veka.
S druge strane, kada se posmatra uloga SPC u stvaranju
zajedničke jugoslovenske države i, zatim, za vreme njenog
trajanja između dva svetska rata, tj. odnos ove crkve prema
jugoslovenskoj državi i njenom životu, naša se znanja ovde
uglavnom kreću u man je-više improvizovanim i impresionisti-
276
 čkim ocenama, zasnovanim, reklo bi se, više na subjektivnim
procenama, nego na naučno utvrđenim činjenicama. U kojoj
je meri ova crkva bila »upregnuta u kola velikosrpskog naci­
onalizma«, ili koliko je ona bila samo »mirna i narodna« crkva,
u čemu je i dokle išla njena konffrontacija prema katoličan­
stvu i si., — odgovore treba tek dati. Do tada je teško da se
u nauci sa ovom institucijom ozbiljno operiše i procenjuje
njena uloga u razvitku nacionalne svesti srpskog naroda do
naših dana.
Utvrđivanje teorijsko-metodoloških pretpostavki za izuča­
vanje razvitka srpske nacije sugeriše da više pažnje treba po­
svetiti i veći značaj dati periodu 1918—1941. godine, tj. do­
gađajima i zbivanjima u bivšoj Jugoslaviji. Oblikovanje nacija
i nacionalne svesti u ovom periodu na jugoslovenskom prosto­
ru vršeno je, zbog više razloga, u jednoj izuzetnoj dinamici.
Moglo bi se reći da su te dve decenije, po svom uticaju na
razvitak nacionalne svesti, na integraciju i dezintegraciju na­
cije, bile značajnije od nekih prethodnih vekovnih razdoblja.
Na žalost, još nemamo pravih istoriograffskih odgovora čak i
o pitanju stvaranja Jugoslavije, a znatno ih je manje o mno­
gim drugim važnim događajima i pojavama koje je donelo
klasno i nacionalno konfrontirano građansko društvo. Uglav­
nom su poznati događaji iz političke istorije, ali još nisu izme-
reni i utvrđeni i mnogi drugi važni činioci razvoja iz ovog
perioda, kao na primer: budžetska, poreska i investiciona po­
litika te države i si.; nedostaju zatim analize obima i efekta
političke propagande, uloge štampe, karaktera međunacional­
nih odnosa, prosvteno-pedagoške politike itd., tj. mnogih ele­
menata koji su bili u funkciji te i takve političke borbe u
Jugoslaviji 1918—1941. i koji su posredno ili neposredno de-
lovali na razvoj nacionalne svesti.
Kada je reč o ovom istorijskom razdoblju, svakako je ne­
ophodno da se istakne da je još nepoznato i reflektovanje ta­
dašnjih društveno-političkih odnosa na. svest pojedinih dru­
štvenih klasa i slojeva, kao na primer radničke klase, seljaš­
tva, buržoazije, omladine d si., što je takođe za utvrđivanje
stanja nacionalne svesti od velikog značaja. Drugim rečima,
zajednički život jugoslovenskih naroda i narodnosti, koji su
se prvi put u istoriji našli pod istim krovom u jednoj državi,
organizovanoj u mnogo čemu suprotno njihovim istorijskim i
nacionalnim težnjama i interesima, imao je u uslovima tako
suprotstavljenih interesa nacionalnih buržoazija višestruke uti-
caje i na razvitak nacionalne svesti. Različite i uveliko umno­
žene sfere uticaja, od ekonomske osnove pa sve do snažne
propagandne mašinerije u službi raznih političkih, klasnih i
nacionalnih subjekata, višestruko su otvorile i osnažile mo­
gućnosti transformacije svesti o nacionalnom identitetu, što je
u osnovi bio odraz položaja i stanja pojedinih nacionalnih sre­
277
dina, ili njenih pojedinačnih pripadnika zasnovanih na objek­
tivnom društveno-ekonomskom položaju, ili pak usvojenoj
svesti o takvom stanju. Faktor međunacionalnih odnosa, ose-
ćaji nacionalne hegemonije, na jednoj, ili ugroženosti, na dru­
goj strani, u ekonomskom, kulturnom ili političkom smislu,
bili su prvorazredan problem jugoslavenske države 1918—
—1941. sazdane na centralističkom i unitarističkom konceptu.
Razvitak nacionalne svesti u tako složenim uslovima sukoba
vitalnih interesa imao je izuzetno brz trend, koji je morao
dovesti do revolucionarnog raspleta klasnih i nacionalnih su­
protnosti. Negativne posledice politike koja se vodila u bivšoj
Jugoslaviji iskazale su se u toku rata 1941—1945, dok su po­
zitivna stremljenja zajedništva i nacionalne ravnopravnosti
afirmisana u socijalističkoj revoluciji i državi. Međutim, ostaje
činjenica da svi relevantni uzroci ovih zbivanja još nisu na­
učno utvrđeni i objašnjeni, te u tom smislu, za period istorije
Jugoslavije 1918—1941, nisu poznati ni svi događaji značajni
za razvoj nacionalne svesti kod pojedinih njenih naroda.
Posebno zanimljivo pitanje jeste problem kvalitetnih ra­
zlika između narodne i nacionalne svesti. Osnovni razlog što
0 otom pitanju ne postoje jasni stavovi, takođe je nedovoljna
izučenost naše novije prošlosti, i to posebno s aspekta kretanja
1 položaja izvan uskih vidika političke istorije. Kada bi na
neki način mogle imati dublji uvid u širi kulturni razvoj po­
jedinog naroda, svakako bi imali i više mogućnosti za sigur­
nije opredeljivanje da M, na primer, postoji üi ne ta tzv. »kri­
tična tačka« u prelasku iz osećaja o pripadnosti jedinom naro­
du u neki viši stepen tzv. nacionalne svesti. Bio bi verovatno
jasniji odgovor u čemu je suštinska razlika između svesti o
pripadnosti narodu ili pak naciji. Ovde je već u vezi s tim,
kao primer, naveden i razvitak slovenačkog naroda, te bih u
tom smislu želeo da iznesem i neka svoja zapažanja.
Kako je već istaknuto, Slovenci, kao mali narod, uprkos
tome što su nekoliko stotina godina živeli pod nemačkom do­
minacijom, u tuđoj neslovenskoj državi, uspeli su da odole
stalnom germanizatorskom pritisku i da očuvaju osećaj svog
nacionalnog zajedništva. Međutim, tu je potrebno, čini mi se,
psoebno istaći jednu činjenicu koja se u istoriji potvrđivala,
naime da je pored unutrašnjeg narodnog otpora dominaciji
većine u okvirima raznih državnih tvorevina, faktor asimila­
cije bio ponekad i obrnuto srazmeran stepenu razvitka kulture
i civilizacije dotične sredine. Naime, kada je reč o Austro­
ugarskoj i narodima koji su živeli u okvirima njenog tada­
šnjeg pravnog sistema i državne organizacije, bilo je i nekih
rešenja koja su u određenoj meri i pozitivno uticala na ra­
zvoj nacionalnih i političkih kretanja naroda koji nisu pripa­
dali dominirajućoj nacionalnoj većini. Takve podatke, kada
je u pitanju na primer Bosna i Hercegovina, utvrdio je dr
278
M. Imamović u svojoj najnovijoj studiji Pravni položaj Bosne
i Hercegovine 1878—1914 (Sarajevo 1976), a slične literature
ima i u Cehoslovačkoj, Poljskoj i Mađarskoj.
Kad je reč o Slovencima, njihov istorijski položaj, pod
dugotrajnom nemačkom dominacijom, u odnosu na mogućno­
sti razvoja svesti o zajedničkoj nacionalnoj pripadnosti bio je
izuzetno složen, jer su administrativnom podelom, kulturnom
i ekonomskom politikom bili praktično razdeljeni na posebne
manje regije, često međusobno suprotstavljene. Njihov osećaj
zajedničke etničke pripadnosti nailazio je na prepreke veštački
stvorene političkim rešenjima. Nacionalno buđenje, i pored
svih teškoća, započelo je krajem XVIII i početkom XIX veka.
Posle 1848. došlo je do jačeg kulturnog i nacionalnog poleta u
okviru programa ujedinjene Slovenije, da bi se krajem XIX
i početkom XX veka počele da osnivaju slovenačke političke
stranke i snažnije i šire politizira slovenačko društvo u okviru
narastanja domaće buržoazije i snaženja radničke klase. Isto-
rijskd je zanimljiva činjenica da su Slovenci, iako ekonomski
i kulturno srazmemo razvijeniji u odnosu na druge južnoslo-
venske narode, stupili na scenu istorije kao politički oblikovan
narod tek pri kraju i po završetku prvog svetskog rata. Pod
vodstvom domaće buržoazije, prvo od početka 60-tih godina
XIX veka preko masovnih narodnih tabora, a zatim u okviru
poznatog deklaracijskog pokreta 1917—1918. godine, došlo je
prvi put u istoriji Slovenaca do šire politizacije narodnih ma­
sa. Razvitkom vlastitih oblika državnosti, osnivanjem predstav­
ničkih političkih organa vlasti, zatim i Države Slovenaca,
Hrvata i Srba, avgusta i oktobra 1918. godine, slovenački na­
rod se prvi put u istoriji deklarisao i afirmisao kao nacionalno
suveren. Za razvoj dubljih osećanja o zajedničkoj narodnoj
pripadnosti moglo bd se reći da su revolucionarni događaji
krajem prvog svetskog rata i slom Austro-Ugarske bali ona
odlučujuća faza kada se narodna svest podigla na stepen ose­
ćanja nacionalnog jedinstva kod svih nacionalnih političkih
činilaca u okviru programa o ujedinjenoj Sloveniji. Znači,
preko narodnih tabora i dekleracijskog pokreta, kada je reč
o Slovencima, moglo bi da se nekako uoči vreme transforma­
cije, tj. javljanja određenog višeg stepena tzv. nacionalne
svesti, za razliku od uprošćenijih veza o zajedničkoj narodnoj
pripadnosti. Od tada do danas, naravno, razvoj takve nacional­
ne svesti dobio je nova obeležja i novi kvalitet. Uopšte uzev,
mislim da se o nekoj bitnoj, kvalitetnoj razlici između svesti
o pripadnosti narodu i tzv. nacionalne svesti može govoriti o
onim fazama istorijskog razvitka pojedinog naroda kada ovaj
prelazi u stadijum organizovanog i u većoj meri politiziranog
društva u najširem smislu, tj. u određenim uslovima društvene
podele rada. To se uglavnom odnosi na XIX i XX vek, kada
se naglo razvijaju proizvodne snage i sve više ispoljava dru-
279
štveria podela rada, a posebno na savremeno doba gde je i
politika jedan opšti fenomen u razvitku ljudskog društva.
Na kraju bih izneo jednu hipotezu koja je, čini mi se, u
bliskoj vezi sa našim metodološkim razmatranjima. Naime, kada
je reč o istoriografiji koja izučava bližu prošlost, pored isto-
rijskih izvora, stručne osposobljenosti kadrova i primene me­
toda dijalektičkog materijalizma, potrebno je da i društveno-
-političke prilike u kojima istoričar stvara, svojim demokrat­
skim okvirima i praktičnim političkim rešenjima, pogoduju
opisivanju stanja i prošlosti. Za objektivno prikazivanje razli­
čitih i posebnih interesa pojedinih naših naroda pre stvaranja
jugoslovennske države, i docnije za utvrđivanje njihovih na­
cionalnih težnji u smislu obrazovanja nacionalno-ravnopravne
jugoslovenske zajednice, javlja se kao izuzetno važan mome-
nat postignuti stepen državnopravnih i političkih, tj. demo­
kratskih rešenja u vreme kada istoričar opisuje određene do­
gađaje. Tako, na primer, za razliku od istoiiografije nastale u
centralizovanim i etatističkim društveno-političkim sistemima,
koji su bili određene etape našeg razvoja, savremeni federa­
tivni i samoupravni sistem pružio je nacionalnim istoriografi-
jama optimalne mogućnosti razvitka. Takvo stanje najbolje
ilustruju manji radovi koji se javljaju u upravnoj srazmeri sa
demokratskim razvitkom našega društva i postignutim stepe-
nom nacionalne afirmacije pojedinih naših naroda. Takve po­
godnosti pružaju izuzetne uslove za preispitivanje naše zajed­
ničke prošlosti, tj. slike o toj prošlosti, koju je dala nauka
koja nije imala prednosti njenog savrememog položaja i njenih
mogućnosti za ostvarivanje osnovnih ciljeva.

280
 MILIJA STANISIC
NAROD I NACIJA
U svom saopštenj uprofesor Lukić zastupa tezu da nema
nekih hitnijih razlika između naroda i nacija (istina, pri tom
kaže »izgleda«), U svojoj današnjoj diskusiji — osobito u nje­
nom prvom delu — on uportno i još »tvrđe« brani ovu svoju
tezu.
Ovo pitanje zaseca u suštinu celokupnog teorijsko-meto-
dološkog pristupa izučavanju fenomena nacije. Za dolaženje
do pravih naučnih rezultata nije irelevantno sa kojih teorij-
sko-metodoloških pozicija nastupamo. Lukićeva teza, po mom
mišljenju, ne polazi sa stanovišta savremenih dostignuća na­
uke o naciji.
Mada u marksističkoj teoriji o naciji — od njenog početka
do danas — ima krupnijih razlika u tretiranju pitanja nacije,
ipak se svi slažu u shvatanju da je nacija društvena pojava,
da se javlja u epohi građanskog društva (kapitalizam) i da je
to viši stepen razvitka naroda.
Ako se osvrnemo na istoriju Srba, videćemo da postoje
veoma krupne razlike u društvenom životu srpskog naroda pre
i posle njegove nacionalne revolucije (formiranja nacije). U
ekonomskoj sferi ukidaju se feudalni odnosi u Srbiji i stvara
jedinstveno (nacionalno) tržište. Celokupna politička struktura
i politički život iz osnova se menjaju. Nastaju i kvalitativne
izmene u kulturnom životu naroda, koje su, na jednoj strani,
prouzrokovane jezičkom revolucijom, a, na drugoj strani, po­
letom građanskog društva u novostvorenoj državi. Kao što se
vidi, to su sasvim drukčiji društveni procesi od onih koji su
im prethodili. Ego, formiranje srpske nacije je nova društvena
pojava.
Ukoliko bi se prihvatila Lukićeva teza, onda bi proizašlo
da su se Srbi formirali kao nacija još u vreme prvih Nema-
njića (jer su tada bili narod). Međutim, takvo gledište bi po
svojoj suštini bilo blisko onima koji poistovećuju naciju sa
281
državom — što marksistička teorija ne prihvata i odbacuje.
Pomenimo i to da u građanskoj nauci takođe nema (ozbiljni­
jih) radova koji bi tvrdili da se nacija formirala u srednjem
veku.
Profesor Lukić je u diskusiji insistirao da mu se pruže
konkretne činjenice koje bi opovrgavale njegovu tezu. Pored
onoga što sam napred izneo o Srbiji, pokušao bih da mu po­
nudim još neke argumente.
Novija evropska istorija — da ne govorimo o afričkoj gde
su ti procesi još izrazitiji — pokazuje da se pojedini narodi
cepaj una više nacija. aTko se nemački narod pocepao u dve
nacije (Nemačka i Austrija), a normanski narod se u Skandi­
naviji podelio na posebne nacije. Takođe je dobro poznato da
su se više raznih naroda formirali u jednu naciju (Amerika,
Švajcarska). Ako bi narod i nacija bili jedno te isto, onda ne
bi ni dolazilo do formiranja više nacija od jednog naroda, niti
do formiranja jedinstvene nacije od više naroda. Očigledno,
reč je o različitim društvenim pojavama (narod i nacija) koje
se javljaju kao zakonitost razvitka društva — pri čemu je
za formiranje nacija kao posebnog i višeg oblka ljudskog za-
jeđnštva bitno što se procesi socijalne integracije odigravaju
na razvijenijem stepenu načina proizvodnje i podele rada (pri
tom su evidentne razlike koje se u pojedinim zemljama jav­
ljaju kao posledica njihove konkretne društveno-dstorijske si­
tuacije).
I u nekim pojavama društveno-istorijskog razvoja pojedi­
nih jugoslovenskih naroda može se videti razlika između na­
roda i nacije. Tako npr. u Hrvatskoj pre formiranja hrvatske
nacije među Hrvatima nije bilo jačih međusobnih ekonomskih,
političkih i kulturnih veza, već je njihova svest bila izrazito
regionalna (Hrvatsko Zagorje, Slavonija, Dalmacija). Slično je
bilo i u Sloveniji, gde je regionalizam preovladan tek formi­
ranjem slovenačke nacije. Oba ova primera govore da je na­
cija viši i specifičan stepen razvitka pojedinih naroda, proiza-
šao kao posledica kapitalističkog razvoja.
Sada bih pokušao odgovoriti i na pitanje profesora Lukića
koje je postavio u diskusiji: da li su Srbi »više Srbi« kad su
nacija od onih kad su bili narod? Mislim da su u etničkom
pogledu i u jednom i u drugom slučaju to »isti Srbi«, ali
da su u vreme formiranja nacije to »novi Srbi« — odnosno
narod sa novim obeležjem društvenog zajedništva, i sa novim
društvenim osobenostima i potencijalom.
Dakle, da zaključim o ovom pitanju: narod d nacija su
dve različite društveno-istorijske kategorije. Sa tog stanovišta
se mora poći u istraživanju i objašnjenju formiranja srpske
nacije.
A sad nekoliko reći o nacionalnoj svesti.
282
 Ovo je pitanje u našoj marksističkoj teoriji o naciji bilo
zapostavljeno. Njegov značaj je znatno istakao u posleđnje
vreme Zvonko Lerotić u svojoj knjizi Nacija — teorijska istra­
živanja društvenog temelja i izgradnje nacije.1 Očigledno, na­
cionalna svest je konstituens nacije, mada ne i vodeći. Ali ne
samo kao njen prepoznatelj (ornament) već, u prvom redu, kao
svest o samom sebi, ka oizraz volje da se pripada određenoj
društvenoj zajednici — naciji. Nacionalnog pripadništva nema
bez razvijene nacionalne svesti. Nacionalna svest je, dakle,
produkt materijalnog života društvene zajednice koja se for­
mirala u naciju. Pri tom nacionalna svest, kao i svaka druga
svest, može da kasni u odnosu na objektivno utemeljene pro­
cese društvenog razvoja. To se naj reljefnije može videti na
primeru formiranja crnogorske nacionalne svesti.

1 »Kulturni radnik«, Zagreb, 1978.

283
Izdavač:
IRO NARODNA KNJIGA — Beograd
MARKSISTIČKI CENTAR CK SK SRBIJE
POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE

Prvo izdanje

Tiraž: 3 000

Štampa: ŠIRO »SRBIJA«, Beograd, Mije Kovačevića 5

Povez i korice: OOUR štamparija „Slobodan Jović”,
Beograd, 1979.