V 0170 Doğru Akım Makineleri 95

9 Doğru akım makineleri

9.1 Motorun yapısı

Şekil 9.1.1 de bir doğru akım makinesinin yapısı Endüvinin her bir sargısı kollektörün lamelleri ile
görülmektedir. Manyetik alan gövdesi olarak da bağlantılıdır. Şekil 9.1.3 de A ... F tek tur
adlandırılan stator çelik bir gövde, saç paketten sargılarının her biri bir sargıyı sembolize
ana kutup, kutup pabucu ve uyartım sargılarından etmektedir.
meydana gelir. Uyartım sargılarını görevi manyetik
alan gövdesi içinde sabit olarak duran bir manyetik
alan oluşturmaktır. Yüksek güçlerdeki makinelerde
genellikle ilave olarak yön değiştirme kutupları ve
kompenzasyon sargıları bulunur. (ileri ünitelerde
daha fazla bilgi verilecektir)

Şekil 9.1.3 Kollektör ve sargılar

Kollektör aralarına mika yalıtkan yerleştirilmiş olan

haddeden geçirilmiş sert bakır dilimlerden
meydana gelmiştir. Karbon fırçalar üzerinden
elektrik akımı endüviye işletilir (şekil 9.1.4)
Şekil 9.1.1 Bir doğru akım makinesinin yapısı

Rotor olarak da adlandırılan endüvi mil, milin

üzerine oturan saçtan endüvi paketi, oyuklara
yerleştirilmiş olan endüvi sargıları ve yine mil
üzerine yerleştirilmiş olan komütatör veya kollektör
olarak isimlendirilen bir akım çeviriciden meydana
gelir (bkz. Şekil 9.1.2). Endüviye akım iletimi
kollektör üzerinden yapılır.

Şekil 9.1.4 Karbon fırçalar ve kollektörün bir

Şekil 9.1.2 Bir doğru akım makinesinin endüvisi bölümü

www.hps-systemtechnik.com
96 Doğru Akım Makineleri
9.2 Kollektörün çalışması
Şekil 9.2.1 de görülen “basit” bir motorun sargı
kontak uçlarına doğru gerilim uygulanacak olursa,
sargı (bobin) üzerinde bir kuvvet meydana gelir.
Bunun yanı sıra bir dönme momenti meydana
gelir, bu hareket sayesinde sargı (bobin) bir miktar
yatay doğrultuda döner (nötr alanın oluşumu).
İçinden akım geçen iletkenin stator alanı içinde
sürekli olarak bir dönme momenti meydana
getirebilmesi için, yarım tur dönmeden sonra
endüvide akım yönünün değiştirilmesi gerekir. Bu
olay kollektör yardımı ile gerçekleştirilir. Burada
verilen basit örnekte kollektör, sargı iletkeni ile
birbirlerine bağlanan, izole edilerek birbirinden
ayrılmış iki adet silindirik dilimden meydana gelir.
Bobin nötr alandan dolayı dönme hareketi yaptığı
zaman, kollektör de bobin içindeki akım yönünü
değiştirir.
Şekil 9.2.1 Kollektörün çalışması
9.3 Çalışması
Doğru akım makinelerinde çalışma özelliğinden
temel olarak değişik yüklerde devir sayısı/dönme
momenti arasındaki oranın durumu
anlaşılmaktadır. Doğru akım makineleri büyük bir
çekme kuvveti oluştururlar ve devir sayılarının
kademesiz bir şekilde kumanda edilmelerine
olanak verirler. Çalışma karakteristikleri büyük
ölçüde makinenin tipine bağımlıdır ve bu nedenle
bir sonraki ünitede doğru akım makinelerinin türleri
daha yakından açılanacaktır.
www.hps-systemtechnik.com
V 0170
9.4 Doğru akım makinelerinde alanlar
Şekil 9.4.1 Bir doğru akım makinesinde alanlar
• Kutup alanı
Günümüzde en çok kullanılan doğru akım
makinelerinde kutup alanı elektro mıknatıslar
tarafından meydana getirilir. Stator içindeki
sargılar kutup alanı sargısıdır. Bu alan endüvi
saç paketi üzerinden devresini tamamlar (şekil
9.4.1a).
• Endüvi alanı
Endüvide de içinden akım geçen her iletken bir
manyetik alan meydana getirir. Birbirlerine
paralel olarak duran iletkenlerin içinden aynı
yönde bir akım geçecek olursa, bu iletkenlerin
hepsi birden bir manyetik alan oluşturur. Bu
manyetik alan makinenin kutup alanını
kesecek doğrultudadır (şekil 9.4.1b).
• Toplam manyetik alan
Kutup alanı ve bu alanı kesen endüvi alanı
birlikte toplam manyetik alanı meydana getirir.
Bu alan, endüvi içinden geçen akım ne kadar
büyük olursa, o kadar kuvvetli olur. Kutup alanı
ve endüvi alanı toplanarak bir bileşke alan
oluşturur. Kesme yönündeki endüvi alanı nötr
bölgede akıma bağımlı olarak bir dönme etkisi
yapar (kastedilen eksen endüvinin endüksiyon
gerilimi meydana getirmediği doğrultudur).
Endüviden geçen akım ne kadar büyük olursa,
nötr ekseni o kadar fazla kayar (bkz.şekil
9.4.1c).
Endüvi reaksiyonu
Endüvi alanının kutup alanı üzerine yaptığı etkiye
endüvi reaksiyonu adı verilir. Bu etki nötr bölgeyi
döndürür ve kutup alanında zayıflama meydana
getirir. Yüksüz olarak çalışan motorlarda kutup
V 0170 Doğru Akım Makineleri 97

alanı, kutup pabuçları üzerinde simetrik olarak
dağılır. Makine ne kadar fazla yüklenirse, ana
kutup alanı zayıflaması ve nötr bölgenin kayması o
kadar fazla olur.
Manyetik endüksiyon kutupların altında kendi en
büyük değerine ulaşırken, kutuplar arasında sıfır
olur. Endüksiyonun meydana gelmediği tek bölge
nötr bölgedir. Endüviye akım sağlayan fırçalarında
bu endüksiyon oluşmayan bölgede yer alması
gerekir.
Nötr bölgede bir kayma, besleme akımının artık
endüksiyonsuz alanda olmasını engellediğinden
dolayı, fırçalarda kuvvetli bir “şerare“ oluşmasına
neden olur. Şerare kollektör ve karbon fırçalarda
aşırı aşınmaya neden olur. Bu durumun
oluşmasını engelleyebilmek için fırçaların, sürekli
endüksiyon alansız bölgede olmalarını sağlayacak
şekilde, yüke bağımlı olarak ayarlanması gerekir.
Bu durum tabi ki sürekli olarak değişen
yüklemelerde mümkün değildir. Nötr bölgenin
kayması olayı “yardımcı kutuplar” kullanılmak
suretiyle ortadan kaldırılır.
Kompenzasyon sargılı doğru akım makineleri
Büyük güçlü ve büyük yüklerde kullanılan doğru
akım makinelerinde yardımcı kutupların etkisi
yeterli gelmez. Ana kutuplardaki alan zayıflaması,
kutup pabuçları köşelerinde tek taraflı olarak bir
doyma meydana getirir. Bu nedenle endüvi
sargılarının bazı bölümlerinde izolasyon
problemleri oluşur. Meydana gelen alan
zayıflaması ana kutupların altına açılan oluklara
yerleştirilen ilave bir sargı (kompenzasyon sargısı)
kullanılarak yok edilebilir. Bu sargılarında yine
yardımcı kutup sargılarında olduğu gibi, endüvi ile
seri olarak bağlanması gerekir. Kompenzasyon
sargılarının akım yönünün endüvi sargıları akım
yönüne zıt yönde olması gerekir. Şekil 9.4.3 de
yardımcı kutup ve kompenzasyon sargılı bir doğru
akım makinesi görülmektedir.

Yardımcı kutuplu doğru akım makineleri

Yardımcı kutuplar, ana kutupların arasına gelecek

şekilde düzenlenmiş, dar kutuplardır. Yardımcı
kutuplar endüvi ile seri olarak bağlıdırlar ve endüvi
alanına ters yönde aynı büyüklükte bir alan
meydana getirirler. Şekil 9.4.2 bu uygulama
sayesinde nötr bölgenin salınım yapan yüklemede
dahi daima aynı yerde kaldığını göstermektedir.
Endüvi alanı nötr bölge içinde ortadan kalkar.

Şekil 9.4.3 Yardımcı kutup ve kompenzasyon

sargılı bir doğru akım makinesi

hps SystemTechnik tarafından kullanılan doğru

akım makinelerinde ne yardımcı kutup ne de
kompenzasyon sargıları bulunmamaktadır.

Şekil 9.4.2 Yardımcı kutuplu doğru akım makinesi

www.hps-systemtechnik.com
98 Doğru Akım Makineleri
9.5 Doğru akım makinelerinde yol
verme yöntemleri
Bir doğru akım makinesi direkt olarak şebeke
gerilimine bağlanacak olursa, ilk anda bir ivme
momentine gerek duyulduğu ve sakin konumda
endüvide sadece çok düşük değerde bir omik
direnç etkili durumda olduğundan, başlangıç akımı
nominal akım değerinden 10 ... 20 kat daha fazla
olur. Ancak endüvinin dönmeye başlaması ile
endüvi sargılarında, alan sargılarının kesilmesiyle
zıt yönlü bir gerilim meydana gelir. Bu gerilim
değeri devir sayısının artmasıyla yükselir ve
çekilen akım değeri azalır.
Yüksek başlangıç akımı değeri endüvi sargıları
önüne bir yol verme direnci bağlanmak suretiyle
engellenebilir (bkz. Şekil 9.5.1). Bu direnç
genellikle kademeli bir direnç olur ve devir sayısı
arttıkça kademeli olarak devre dışı kalır. Endüvini
kendi tam devir sayısına erişmesinden sonra, yol
verme direnci kısa devre edilebilir veya edilmelidir.
Bu yol verme metodu duruma göre, direnç
tarafından harcanan enerji faydasız ısı olarak
kaybolduğu için, ekonomik değildir.
Şekil 9.5.1 Dört kademeli yol verme direnci ile
başlangıç akımının sınırlanması
Değişken bir gerilim kaynağı üzerinden makineye
yol vermek ekonomik olan bir yöntemdir. Bu
yöntemde gerilim kaynağı yaklaşık kayıpsız olarak
çalışır.
www.hps-systemtechnik.com
V 0170
9.6 Doğru akım makinelerinde devir
sayısı kumandası
Bir doğru akım makinesinin devir sayısı çok geniş
bir sahada değiştirilebilir. Devir sayısının
değiştirilmesi için uygulamada iki farklı yöntem
kullanılır:
Gerilim kumandası
Devir sayısı değerinin sakin konumdan anılan
değere kadar her değerde istenilmesi durumunda,
devir sayısı kumandası endüvi gerilimi üzerinden
yapılır (bkz. Şekil 9.6.1). Bu anda alanın tamamen
uyartılmış olması gerekir. Endüvi geriliminin
aşağıya çekilmesi ve yük değerinin arttırılması
devir sayısının düşmesine neden olur. Bu tür
çalışmada verim bağlanan ön dirençteki ısı
kaybından dolayı düşüktür. Sıfır devir sayısı ile
kalkınma, yol vermenin ince ayar kademeli
olmasını gerektirir.
Şekil 9.6.1 Endüvi gerilimi kumandası üzerinden
devir sayısının değiştirilmesi
Devir sayısı değiştirmede tristör kumandalı
doğrultucuların kullanılması oldukça daha
ekonomik bir yöntemdir. Bu devreyle görece daha
zahmetsiz bir şekilde yaklaşık kayıpsız olarak,
şebeke geriliminden kademesiz ayarlanabilen
doğru gerilim elde edilebilir. Tabi ki uyartım
sargıları sabit bir gerilim kaynağına bağlanmalıdır.
Şekil 9.6.2 Tristör kumandalı doğrultuma devresi
ile devir sayısının değiştirilmesi
V 0170 Doğru Akım Makineleri
Alan kumandası
Şekil 9.6.3 de görüldüğü gibi uyartım devresine
bağlanılan bir ön direnç üzerinden uyartım akımı
(alan zayıflatma) değeri azaltılarak, makinenin
nominal devir sayısından daha düşük devirlerde
çalıştırılması sağlanabilir. Alan zayıflatılma
işleminin tabi ki, santrifüj etkisinin meydana
gelerek kollektör ve endüviyi bozması söz konusu
olduğu için, sadece belirli bir sınır içinde yapılması
gerekir. Uyartım akımının hiçbir zaman tam olarak
devre dışı kalmamsı gerekir. Bu durumda makine
devir sayısı sonsuza kadar çıkmaya çalışarak
“dağılırdı”. Alan kumandası ile devir sayısı
değiştirilmesinde makinenin dönme momenti biraz
düşer (bkz. Şekil 9.6.3).
L+
L-
Şekil 9.6.3 Alan kumandası ile devir sayısının
arttırılması
9.7 Doğru akım makinelerinde devir
yönünün değiştirilmesi
Bir elektrik makinesinin yönünün belirlenmesi
konusu 1.7 ünitesinde önceden açıklanmıştı.
Bütün doğru akım makinelerinde devir yönünün
değiştirilmesi endüvi – veya uyartım sargılarında
akım yönünün değiştirilmesi ile sağlanır. Devir
yönü değiştirmede çoğunlukla endüvi sargılarının
kutuplarının değiştirilmesi tercih edilir.
Besleme gerilimi kablolarının yerleri değiştirilerek
doğru akım makinelerinin devir yönü
değiştirilemez!
www.hps-systemtechnik.com
99
9.8 Doğru akım makineleri çeşitleri
Doğru akım şönt makineler
Doğru akım – şönt makineler “kendinden” ve
yabancı uyartımlı olmak üzere iki değişik tipte imal
edilirler. Kendinden uyartımlı şönt makinelerinde
uyartım sargıları endüvi sargılarına gerilim
sağlayan aynı kaynaktan beslenir. Yabancı
uyartımlı makinelerde ise endüvi bir gerilim
kaynağından beslenir ve bu kaynaktan bağımsız
olarak diğer bir gerilim kaynağı ile uyartım sargıları
beslenir.
Bunların haricinde sadece tek sargıya sahip olan
(endüvi sargıları) bir tip daha şönt makine vardır.
Bu tiplerde uyartım manyetik alanı makine
gövdesine sabit olarak yerleştirilmiş olan bir
kuvvetli bir mıknatıs tarafından sağlanır.
Şönt makineler genellikle kumanda ve kontrol
tekniği ve kalıp imalatında kullanılmaktadır.
Doğru akım seri makineler
Seri makinelerde endüvi sargıları ve uyartım
sargıları birbirleri ile seri olarak bağlanmışlardır. Bu
makinelerde toplam çalışma akımının uyartım
sargılarından geçmesinden dolayı, hem endüvi
sargılarının, hem de uyartım sargılarının direnç
değerinin çok düşük olması gerekir. Seri
makinelerin özellikle kalkınma anında çektiği akım
değeri çok yüksektir ve bu nedenle bir yol verme
düzeneği üzerinden sınırlanmalıdır.
Seri makineler çok büyük kalkınma momentleri
oluşturabilecek özelliklere sahiptir ve bu nedenle
elektrikli taşıtlarda veya otomotiv tekniğinde
ateşleyici olarak kullanılırlar.
Seri makinelerin devir sayısı yüke bağımlıdır: yük
artarsa devir sayısı düşer ve yük değeri azalırsa
devir sayısı artar.
Seri makinelerin en büyük dezavantajı boşta
çalışma durumunda makinenin “dağılmasıdır”. Bu
makinelerin kesinlikle boşta çalıştırılmaması
gerekir. Aksi takdirde devir sayısı makinenin hasar
görerek bozulmasına kadar yükselir.
100 Doğru Akım Makineleri
Doğru akım kompunt makineler
Kompunt makinelerde hem seri sargılar, hem de
şönt sargılar birlikte bulunur. Kompunt makineler
seri ve şönt makinelerin özelliklerini birleştirirler.
Besleme gerilimi için sadece bir gerilim kaynağı
yeterli olur.
Kompunt makinelerin devir sayısı şönt makinelerde
olduğu kadar kararlı değildir. Ancak devir sayısı
seri makinelerde olduğu gibi çok kuvvetli bir
şekilde de düşmez. Şayet şönt sargılar daima tam
olarak uyartılırsa, boşta çalışmada bir dağılma
durumu meydana gelmez.
Kompunt makineler yüklemenin darbe şeklinde
yapıldığı örneğin pres veya zımba gibi makinelerde
tercih edilmektedir.
Doğru akım eklemeli kompunt makineler
Eklemeli kompunt makinede prensip olarak normal
kompunt makineler gibidir ancak bu tip
makinelerde seri sargılara bir veya birkaç saplama
ucu yerleştirilmiştir. Bu saplama uçları yardımıyla
makinenin çalışma özelliği, seri çalışma
karakteristikleri etkilenecek şekilde, değiştirilebilir.
Seri sargıların her bir bağlantı durumuna göre şönt
sargıların etkisi kuvvetlendirilebilir veya
zayıflatılabilir.
9.9 Doğru akım makinelerinde
bağlantı işaretleri
Bağlantı işaretleri bir büyük harf ve bir rakamdan
meydana gelir. Bu işaretler aşağıdaki anlamları
ifade eder:
A Endüvi sargısı
B Yardımcı kutup sargısı
C Kompenzasyon sargısı
D Uyartım sargısı (seri)
E Uyartım sargısı (şönt)
F Uyartım sargısı (yabancı uyartım)
1 Sargı başlangıcı
2 Sargı sonu
3 Saplama
4 Saplama
www.hps-systemtechnik.com
V 0170
9.10 Doğru akım makinelerinde
frenleme yöntemleri
Şönt – seri makineler ve yabancı uyartımlı
makinelerde aşağıda belirtilen frenleme yöntemleri
kullanılmaktadır:
• Dirençle frenleme
Bu yöntemde örneğin yabancı uyartımlı bir
şönt makinenin endüvi sargıları besleme
kaynağından ayrılır ve aynı zamanda bir direnç
üzerinden kısa devre edilir. Bu direncin değeri
ne kadar küçük olursa, frenleme etkisi de o
kadar büyük olur. Bu yöntem örneğin vinç
sistemlerinde çok kullanılır.
• Servo frenleme
Servo frenleme yönteminde devir yönü sabit
olarak kalır. Makine artık manyetizmadan
dolayı kendiliğinden uyartılır ve endüvi sargıları
üzerinden bir akım geçirir. Bu akım indüklenen
gerilimle zıt yöndedir. Makine bu anda
jeneratör olarak çalışır ve frenlenir. Bu
frenleme yönteminde devir sayısı nominal
devir sayısının altında kalır. Seri makinelerde
bu yöntem kullanılacak olursa, kendiliğinden
uyartımın yok olmaması için,uyartım sargısı
kutuplarının değiştirilmesi gerekir. Servo
frenleme çoğunlukla elektrikli taşıtlarda
kullanılmaktadır.
• Yük azaltarak frenleme
Yük azaltarak frenlemede yükün azaltılması ile
devir yönü değişir. Bu esnada meydana gelen
enerji dirençleri ısıtır veya yeni bir enerji olarak
şebekeye beslenir. Şayet bu yöntem şönt
makinelerde kullanılacak olursa, kendiliğinden
uyartımın yok olmaması için, uyartım sargısı
kutuplarının değiştirilmesi gerekir. Bu frenleme
yöntemi genellikle seri makinelerde
kullanılmaktadır.
• Zıt yönlü akımla frenleme
Bu frenleme yönteminde akım yönü endüvi
sargıları yönü ters çevrilmek suretiyle
değiştirilir. Bu esnada iletilen güç değeri,
frenleme nedeniyle açığa çıkan gücün
değerinden defalarca daha fazla olabilir. Zıt
yönlü akımla frenlemede makine termik olarak
çok kuvvetli bir şekilde yüklenir.
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler 151

13.6 Doğru akım eklemeli kompunt motor deneyleri

ˆ Deney 1: Doğru akım eklemeli kompunt makinenin devreye alınması

Deneyin amacı:

Doğru akım eklemeli kompunt makineyi yabancı uyartımlı, % 100 seri sargı oranlı (aşırı kompuntlama)
eklemeli kompunt motor olarak çalıştırınız.

Gerekli cihazlar:

− Doğru akım – kompunt makine (Tip 2704)

− Frenleme ünitesi (Tip 2719)
− Kumanda cihazı (Tip 2730)
− Üniversal besleme ünitesi (2740.1)
− 2 adet multimetre

Deney devresi:

Şekil 13.6.1 Deney devresi: Eklemeli kompunt makinenin devreye alınması

www.hps-systemtechnik.com
152 Doğru akım eklemeli kompunt makineler
İşlem basamakları:
• Ünite 2.1 de belirtilen emniyet
açıklamalarına dikkat ediniz!
• Deney makinesini frenleme ünitesine doğru
sürünüz ve makineyi frenleme makinesine
kuple ediniz.
Açıklama:
Adaptör ayaklarını deney ve fren makineleri
aynı eksen üzerinde olacak şekilde
düzenleyiniz!
• Sabitleme kolunu fren makinesi yönünde
çekerek deney makinesini sabitleyiniz.
• Şekil 13.6.1 ‘e göre deney devresini kurunuz.
Açıklama:
Endüvi akımı ve gerilimini kontrol etmek
amacıyla bir ampermetre (ölçme sahası: 10A)
ve bir voltmetrenin (ölçme sahası: 300 V DC)
kullanılması tavsiye edilir.
• Kumanda cihazı çalışma modu anahtarını
MANUEL ve “interne” konumuna getiriniz.
Dönme momenti zayıflatıcısı ayarına dikat
ediniz (bkz. Ünite 2.4).
• Kumanda cihazını açınız.
• Endüvi ve alan gerilimleri ile üniversal besleme
ünitesi koruma (toprak) hattının (PE) deney
makinesine doğru olarak bağlanmasını kontrol
ediniz.
• Endüvi gerilimi için potansiyometreyi sola
doğru son konumuna getiriniz (0 V).
• Üniversal besleme ünitesini açınız ve deney
makinesinde alan geriliminin olup olmadığını
(yeşil LED yanar) kontrol ediniz.
• Endüvi gerilimini makinenin nominal devir
sayısına (2000 dak-1) erişinceye kadar
arttırınız.
• Deney makinesinin devir yönünü not ediniz.
Devir yönü = .................
www.hps-systemtechnik.com
V 0170
• Üniversal besleme ünitesini kapatınız.
• Kumanda cihazında aşağıda belirtilen
ayarlamaları yapınız:
− Devir sayısı seçimi anahtarını daha önceden
not edilen (3600 dak-1) konumuna getiriniz.
− Devir yönü şalterini önceden not edilen yön
konumuna getiriniz.
• Frenleme makinesinin devir yönünü kontrol
ediniz. R/L anahtarı R sağa devir içindir ve
sağa devir LED ’inin yanması gerekir.
Açıklama:
Frenleme makinesinin devir yönü kumanda
cihazı üzerinde gösterilen devir yönünün tersi
yönündedir. Deney makinesinin doğru yönde
dönebilmesi için, frenleme makinesinin zıt
yönde dönmesi gerekir. Kumanda cihazı
üzerindeki devir yönü daima deney
makinesinin devir yönünü referans olarak
almaktadır.
• Frenleme makinesini START/STOP butonuna
kısaca basarak çalıştırınız.
• Önceden not edilen devir yönü ile gösterilen
devir yönünü karşılaştırınız ve gerekirse gerek
değer (soll) potansiyometresi ile yönleri aynı
duruma getiriniz.
Açıklama:
Devir sayısı ve dönme momentinin hassas bir
şekilde ayarlanması için bu amaçla ilave olarak
deney seti üzerine yerleştirilmiş olan uçlardan
bir multimetre yardımıyla gerilim değerleri
ölçülebilir.
• Üniversal besleme ünitesini açınız. Devir
sayısı bu anda nominal değere eşit olmalıdır.
Gerekirse devir sayısını gerek değer
potansiyometresi ile düzeltiniz.
• Deney sonunda önce üniversal besleme
ünitesini ve daha sonra kumanda cihazını
kapatınız.
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler 153

ˆ Deney 2: Doğru akım eklemeli kompunt motorlarda kompuntlama türleri

Deneyin amacı:

Eklemeli kompunt makineyi yabancı uyartımlı eklemeli kompunt motor olarak çalıştırınız. Normal
kompuntlama, düşük kompuntlama ve ters kompuntlama durumlarında yük eğrisini çıkarınız n = f (M).

Gerekli cihazlar:

− Doğru akım – kompunt makine (Tip 2704)

− Frenleme ünitesi (Tip 2719)
− Kumanda cihazı (Tip 2730)
− Üniversal besleme ünitesi (2740.1)
− 2 adet multimetre

Deney devresi:

Şekil 13.6.2 Deney devresi: Eklemeli kompunt motorun aşırı kompuntlama da (% 100 seri sargı) yük eğrisi

www.hps-systemtechnik.com
154 Doğru akım eklemeli kompunt makineler
İşlem basamakları:
• Ünite 2.1 de belirtilen emniyet
açıklamalarına dikkat ediniz!
• Şekil 13.6.2 ’ye göre deney devresini kurunuz.
• Endüvi gerilimi için potansiyometreyi sola
doğru son konumuna getiriniz (0 V).
• Deney 1 ’de açıklandığı gibi sistemi devreyi
alınız. Motoru aşırı kompuntlama durumunda
çalıştırınız. Dönme momenti zayıflatıcısı
ayarına dikkat ediniz.
• Uyartım sargılarında UF = 205 V değerinde bir
alan gerilimi olacak şekilde ayarlayınız.
• Endüvi gerilimini UA = 205 V değerine
ayarlayınız. Bütün deney süresince endüvi
gerilimini sabit olarak tutunuz.
• Motoru frenleme ünitesi ile yükleyiniz. Bu
amaçla tablo 13.6.1 ’de verilen dönme
momenti değerlerini ayarlayınız. Her bir
yükleme durumunda devir sayısı n değerini
ölçerek bu değerleri tablo 13.6.1 ’e kaydediniz.
Açıklama:
Dönme momentinin ayarlanması esnasında
endüvi gerilimi değişir. Her iki değeri de
değişim anlarında çok hassas bir şekilde
ayarlayarak dengeleyiniz.
• Mümkün olduğu kadar ölçümleri herhangi bir
gecikme olmadan yapınız. Dinamo aşırı
derecede ısınırsa, bu durumda ölçme
sonuçlarında sapmalar meydana gelir,
dinamonun soğutulması gerekir.
Şekil 13.6.3 Eklemeli kompunt motorun normal kompuntlama da (% 20 seri sargı) yük eğrisi
www.hps-systemtechnik.com
V 0170
Dikkat!
• Her bir devre değişikliğinde önce endüvi
gerilimini sıfır volt konumuna getirip daha
sonra üniversal besleme ünitesini ve en
son olarak da kumanda cihazını kapatmaya
dikkat ediniz.
• Her devre değişikliğinden sonra makinenin
yeniden devreye alınması gerekir.
• Ters kompuntlama da makinenin sadece
yaklaşık 2,4 Nm değerine kadar
yüklenmesine dikkat ediniz. Daha büyük
yük değerlerinde makine “ambale” olur.
• Endüvi gerilimini sıfır volta getiriniz. Önce
üniversal besleme ünitesini ve daha sonra
kumanda cihazını kapatınız.
• Devreyi şekil 13.6.3 (normal kompuntlama),
şekil 13.6.4 (düşük kompuntlama) ve şekil
13.6.5 (ters kompuntlama) verilen şemalara
göre kurunuz. Yukarıda belirtilen işlem
basamaklarına göre ölçmeleri yaparak,
belirlediğiniz değerleri tablo 13.6.1 ’e
kaydediniz.
• Şekil 13.6.6 ’de hazırlanmış diyagrama yük
eğrisini çiziniz.
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler 155

Şekil 13.6.4 Eklemeli kompunt motorun düşük kompuntlama da (seri sargısız) yük eğrisi

Şekil 13.6.5 Eklemeli kompunt motorun ters kompuntlama da (% 20 seri sargı) yük eğrisi

www.hps-systemtechnik.com
156 Doğru akım eklemeli kompunt makineler V 0170

Kompuntlama türü M / Nm 0 0,4 0,8 1,2 1,6 2,0 2,4

Aşırı

Normal
n / dak-1
Düşük

Ters Dikkat!

Tablo 13.6.1 Devir sayısı

Şekil 13.6.6 Aşırı, normal, düşük ve ters kompuntlama da eklemeli kompunt motorun yük eğrisi

www.hps-systemtechnik.com
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler
Değerlendirme:
Soru 1:
Şekil 13.6.6 ‘de çıkarılan yükleme eğrilerinden hangi bilgiler elde edilir?
Cevap:
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
www.hps-systemtechnik.com
157
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
158 Doğru akım eklemeli kompunt makineler V 0170

ˆ Deney 3: Doğru akım eklemeli kompunt makine yük eğrileri

Deneyin amacı:

Doğru akım eklemeli kompunt makineyi yabancı uyartımlı seri motor olarak çalıştırınız. Yük eğrilerini
çıkarınız n = f (IF) ve IA = f (M).

Gerekli cihazlar:

− Frenleme ünitesi (Tip 2719)

− Kumanda cihazı (Tip 2730)
− Üniversal besleme ünitesi (2740.1)
− Üniversal direnç (Tip 2750)
− 2 adet multimetre

Deney devresi:

Şekil 13.6.7 Deney devresi: Seri motor olarak çalışan eklemeli kompunt makinenin yük eğrileri

www.hps-systemtechnik.com
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler 159

İşlem basamakları:

• Ünite 2.1 de belirtilen emniyet Dikkat!

açıklamalarına dikkat ediniz!
• Seri makinelerin “ambale” olması
• Şekil 13.6.7 ’ye göre deney devresini kurunuz. tehlikesine karşı daima kontrol altında
tutulması gerekir.
• Endüvi gerilimi için potansiyometreyi sola
• Aşırı ısınma durumunda kumanda cihazının
doğru son konumuna getiriniz (0 V).
frekans çeviricisi devre dışı kalır, yani seri
makine devir sayısını her hangi bir engel
• Deney 1 ’de açıklandığı gibi sistemi devreyi olmadan yükseltebilir. Üniversal besleme
alınız. Makineyi seri motor olarak çalıştırınız. ünitesinin otomatik devre kesme düzeneği
Dönme momenti zayıflatıcısı ayarına dikkat olmadığı için termik devre kesme süreci
ediniz. sürekli olarak kontrol edilmelidir ve gerekli
olursa üniversal besleme kaynağı manuel
• Endüvi gerilimini UA = 205 V değerine olarak kapatılmalıdır.
ayarlayınız. Bütün deney süresince endüvi
gerilimini sabit olarak tutunuz. • Kumanda cihazının çalışma esnasında
kapatılmaması gerekir.
• Motoru frenleme ünitesi ile yükleyiniz. Bu
amaçla tablo 13.6.2 ’de verilen dönme
momenti değerlerini ayarlayınız. Her bir
yükleme durumunda endüvi akımı IA ve devir
sayısı n değerlerin ölçerek bu değerleri tablo
13.6.2 ’e kaydediniz.

Açıklama:
− Dönme momentinin ayarlanması esnasında
endüvi gerilimi değişir. Her iki değeri de
değişim anlarında çok hassas bir şekilde
ayarlayarak dengeleyiniz.
− Mümkün olduğu kadar ölçümleri herhangi bir
gecikme olmadan yapınız. Dinamo aşırı
derecede ısınırsa, bu durumda ölçme
sonuçlarında sapmalar meydana gelir,
dinamonun soğutulması gerekir

• Deney sonunda önce üniversal besleme

ünitesini ve daha sonra kumanda cihazını
kapatınız.

• Şekil 13.6.8 ’de hazırlanmış olan diyagrama

yük eğrilerini çiziniz.

www.hps-systemtechnik.com
160 Doğru akım eklemeli kompunt makineler V 0170

M / Nm 0,3 0,6 0,9 1,2 1,5 1,8 2,1 2,4

n / dak-1

IA / A

Tablo 13.6.2 Devir sayısı ve endüvi akımı

Şekil 13.6.8 Seri motor olarak çalışan eklemeli kompunt makinenin yük eğrileri

www.hps-systemtechnik.com
V 0170 Doğru akım eklemeli kompunt makineler 161

Değerlendirme:

Soru 1: Soru 2:
Şekil 13.6.8 ‘de çıkarılan yük eğrisinden hangi Motorun nominal güç değeri büyüklüğü ne
bilgiler elde edilir? kadardır?

Cevap: Hesaplama:
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................

www.hps-systemtechnik.com