You are on page 1of 30

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩؞‬ ‫علم البالغة ‪ /‬املعاني‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬

‫محاضرات‬
‫في‬
‫علم البالغة‬

‫إعداد‪ :‬إبراهيم أوزقيليج‬

‫إسطنبول‪۲٠١١ -‬‬

‫‪-0-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩‬
‫ـ‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ــــــــــــــ ــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ـــــــــــــــــ‬ ‫۩؞‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫املحتويات‬
‫املحتويات ‪- ١ -...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مبادئ علم البالغة ‪- 3 -....................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نشأة علم البالغة ومراحل تطورها ‪- 4 -............................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مباحث علم البالغة ‪- 5 -.................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪/‬البيان ‪- 6 -...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫أغراض التشبيه ‪- 8 -...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز‪/‬أ‪ -‬املجاز اللغوي‪ /‬أأ‪ -‬اإلستعارة ‪- 9 -.............................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز ‪ /‬أ‪ -‬املجاز اللغوي ‪ /‬أب‪ -‬املجاز املرسل ‪- ١٠ - ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز ‪ /‬ب‪ -‬املجاز العقلي ‪- ١١ - ................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -3 /‬الكناية ‪- ١2 - .................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪- ١3 - .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۱/‬الكالم‪/‬أ‪ -‬الخبر ‪- ١4 - ............................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫أضرب الخبر ‪- ١5 - ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۱/‬الكالم‪/‬ب‪ -‬اإلنشاء ‪- ١6 - ...................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اإلنشاء الطلبي ‪- ١7 - ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫األمور املتعلقة باإلنشاء الطلبي ‪- ١8 - ..................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫*خروج صيغ األمر عن معناها االصلي ‪- ١8 - .................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫*خروج النهي عن معناها الحقيقي ‪- ١8 - .........................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫* املعاني التي تستفاد من اإلستفهام بالقرائن ‪- ١9 - ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫*خروج النداء عن معناها األصلي ‪- 2٠ - .............................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -2/‬القصر ‪- 22 - ...............................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۳ /‬الفصل و الوصل ‪- 23 - ......................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪ 4‬علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ - /‬أ‪-‬اإليجاز‪ /‬ب‪ -‬و املساوات‪ /‬ج‪ -‬اإلطناب ‪- 24 - ............................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪-1-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ /‬ج‪ -‬واإلطناب‪- 25 - .........................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬


‫علم البالغة ‪ /‬البديع ‪- 26 - ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬البديع ‪ -١ /‬املحسنات اللفظية‪- 27 - .................................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علم البالغة‪ /‬البديع ‪ -۲ /‬املحسنات املعنوية ‪- 28 - ..................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪-2-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫مبادئ علم البالغة‬


‫‪ -‬مطابقة الكالم ملقتض ى الحال والسامعين‪.‬‬ ‫‪-١‬الحد‪ :‬البالغة‪:‬‬
‫‪ -‬ايصال املعني املراد الي قلب السامع مع التعبير عنه باسلوب جميل‬
‫‪ -‬معرفة جمال اللسان وعناصر هذا الجمال وكيفية تكوينها(امين الخولي)‬
‫‪ -٢‬املوضوع‪ :‬هواللفظ العربي البليغ (القران والسنة والنص البليغ)‬
‫‪ -٣‬الثمرة‪ :‬هي معرفة أصول القرآن من جهة اإلعجاز واإليجاز والوقوف على أسرار القرآن وسائر كالم العرب الفصيح‪ .‬وهي اصول لفهم القران‬
‫‪ -٤‬فضله بين العلوم‪ :‬هو من أشرف العلوم ألنه يتعلق بأشرف الكالم‪.‬‬
‫‪ -٥‬النسبة‪ :‬ينتسب إلى اللسان كما أن املنطق ينتسب إلى املفهوم والعقل‬
‫‪ -٦‬الواضع‪ :‬هو الشيخ عبد القاهر الجرجاني (البيان واملعاني) (‪ /)47١‬ابن املعتز (البديع)‬
‫‪ -٧‬االسم‪ :‬البالغة‪( :‬البيان واملعاني والبديع)‬
‫‪ -٨‬االستمداد‪ :‬القرآن والشعر واللفظ العربي الفصيح‬
‫‪ -٩‬حكم الشرع‪ :‬فرض كفاية بالنسبة للجميع وفرض عين بالنسبة للشارعين فيه‪.‬‬
‫‪ -‬البيان‪ :‬التشبيه واملجاز والكناية‬ ‫‪ -١٠‬املسائل‪:‬‬
‫‪ -‬املعاني‪ :‬الجملة والقصر والفصل والوصل واإليجاز واملساواة واإلطناب والحذف‬
‫‪ -‬البديع‪ :‬املحسنات اللفظية واملعنوية‪.‬‬

‫‪-3-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫نشأة علم البالغة ومراحل تطورها‬

‫نشأة علم البالغة‬

‫ومراحل تطورها‬

‫‪ -٣‬مرحلة اإلزدهار‪:‬‬ ‫‪ -۲‬مرحلة النمو‪:‬‬


‫‪ -٤‬مرحلة التقنين‬ ‫‪ -١‬مرحلة النشأة ‪:‬‬
‫تبـ ـ ـ ــدأ هـ ـ ـ ــذه املرحلـ ـ ـ ــة عبـ ـ ـ ــد‬ ‫تبــدأ مــن القــرن الثــاني لل جــرة إلــى القــرن الخــام‬
‫والجمود‬ ‫لل ج ـ ــرة‪ .‬وق ـ ــد س ـ ــاهم ـ ــي هـ ــذه املرحلـ ــة كثيـ ــر مـ ــن‬ ‫تبدأ هذه املرحلة من العصـر‬
‫الق ـ ـ ـ ــاهر الجرج ـ ـ ـ ــاني وتنته ـ ـ ـ ــي‬
‫‪ -‬الس ــكا ي (‪ :)626‬مفتـ ــال العلـ ــوم (لخـ ــص‬ ‫العلماء ومنهم‪:‬‬ ‫الجـ ـ ــاهلي وتمت ـ ـ ــد إلـ ـ ــى الق ـ ـ ــرن‬
‫بالسكا ي‬
‫فيه علم البالغة)‬ ‫‪ -‬أبو عبيدة معمر بن مثنى (‪ :)2١٠‬مجاز القرآن‬ ‫الثاني لل جرة‪ .‬وبنـزول القرآن‬
‫‪ -‬عبـ ـ ـ ـ ــد القـ ـ ـ ـ ــاهر الجرجـ ـ ـ ـ ــاني ‪ -‬شرل املفتال كثير من العلماء ومنهم‪:‬‬ ‫‪ -‬الجاحظ (‪ :)255‬البيان والتبيين‬ ‫وص ـ ـ ـ ــلت البالغ ـ ـ ـ ــة ـ ـ ـ ــي ه ـ ـ ـ ــذه‬
‫‪ -‬محمد الشيرازي (‪ )7١٠‬مفتال‬ ‫(‪ - :)47١‬دالئ ـ ـ ـ ـ ـ ــل اإلعج ـ ـ ـ ـ ـ ــاز‬ ‫‪ -‬عبدهللا بن املعتز (‪ :)296‬البديع‬
‫املرحلة إلى قمتها‪.‬‬
‫املفتال‬ ‫(املعاني)‬ ‫‪ -‬قدامة بن جعفر (‪ :)337‬نقد الشعر‬
‫‪ -‬التفت‪-‬زاني (‪)79١‬‬ ‫ق ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد اعتن ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــى ال ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــحابة‬
‫‪ -‬الرماني (‪ :)386‬النكت ي إعجاز القرآن‬
‫‪ -‬الخلخالي‪ :‬شرل املفتال‬ ‫‪ -‬أبو هالل العسكري (‪ :)395‬صاحب الصناعتين‬ ‫والت ـ ـ ـ ـ ـ ــا عون وم ـ ـ ـ ـ ـ ــن ت ـ ـ ـ ـ ـ ــبعهم‬
‫‪ -‬ابن كمال باشا (‪ : )94٠‬شرل املفتال‬ ‫‪ -‬الباقالني (‪ :)4٠3‬إعجاز القرآن‬ ‫بأسلوب القرآن محاولة لفهـم‬
‫أ‬
‫‪ -‬طاش كبري زاده (‪)962‬‬ ‫‪ -‬خفاجي (‪ :)466‬سر الفصاحة‬ ‫القيم القرآنية‪.‬‬
‫س‬
‫‪ -‬الشيخ زاده (‪)95١‬‬
‫ر‬
‫ا‬
‫ر‬
‫‪-4-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ا‬
‫ل‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫مباحث علم البالغة‬


‫علم البالغة‬
‫هي مطابقة الكالم ملقتض ى الحال مع فصاحته‪.‬‬

‫البديع‬ ‫املعاني‬ ‫البيان‬

‫املحسنات‬ ‫املحسنات‬ ‫اإليجاز‬ ‫الفصل‬ ‫القصر‬ ‫الكالم‬ ‫الكناية‬ ‫املجاز‬ ‫التشبيه‬


‫املعنوية‬ ‫اللفظية‬ ‫واإلطناب‬ ‫والوصل‬
‫واملساواة‬

‫اإلنشاء‬ ‫الخبر‬ ‫اللغوي‬ ‫العقلي‬ ‫اإلستعارة‬ ‫املرسل‬ ‫‪-‬‬ ‫التمثيل‬ ‫الضمني‬ ‫املقلوب‬
‫املؤكد‬ ‫‪-‬‬
‫( ي اللفظ)‬ ‫( ي اإلسناد)‬ ‫التمثيلية‬
‫املجمل‬ ‫‪-‬‬
‫( ي التركيب)‬ ‫املفصل‬ ‫‪-‬‬
‫البليغ‬ ‫‪-‬‬

‫غير الطلبي‬ ‫الطلبي‬ ‫اإلستعارة‬ ‫املجاز املرسل‬


‫(العالقة املشابهة)‬
‫(العالقة غير املشابهة)‬

‫‪-5-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‬
‫البيان‬
‫تأدية املعنى بأساليب عدة من تشبيه ومجاز وكناية‪.‬‬

‫الكناية‬ ‫املجاز‬ ‫التشبيه‬

‫أداة التشبيه‬
‫وجه شبه‬

‫املشبه به‬

‫املشبه‬
‫العقلي‬ ‫اإلستعارة التمثيلية‬ ‫اللغوي‬
‫‪+‬‬ ‫املرسل‬
‫( ي اإلسناد)‬ ‫( ي التركيب)‬ ‫( ي اللفظ)‬ ‫‪-‬‬ ‫املؤكد‬
‫املجاز املرسل‬ ‫اإلستعارة‬ ‫‪-‬‬ ‫املجمل‬
‫‪+‬‬ ‫املفصل‬
‫(العالقة املشابهة)‬
‫(العالقة غر املشابهة)‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫البليغ‬
‫‪ -‬التصريحية‪ - :‬املكنية‪:‬‬
‫التمثيل‬
‫‪ -‬األصلية ‪ -‬التبعية‬
‫الضمني‬
‫‪ -‬املرشحة ‪ -‬املجردة ‪ -‬املطلقة‬ ‫املقلوب‬

‫‪-6-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -١ /‬التشبيه‬


‫التشبيه وأنواعه‬
‫بيان أن شيأ أو أشياء شاركت غيرها ي صفة أو أكثر بأداة هي الكاف أو نحوها ملفوظة أو ملحوظة‪.‬‬

‫املقلوب‬ ‫الضمني‬ ‫التمثيل‬ ‫ي‬ ‫املرسل‪ :‬ما ذكر فيه األداة‪ .‬مثل‪ :‬أنت الشم‬
‫إذا ان وجه الشبه فيه تشبيه ال يوضع فيه املشبه و هو جعل املشبه مشبها به‬ ‫الضياء‪.‬‬
‫صورة منتزعة من متعدد و املشبه به ي صورة من صور بإدعاء أن وجه الشبه فيه‬ ‫املؤكد‪ :‬ما حذف منه األداة‪.‬‬
‫مثل‪ :‬أنت الشم ي الضياء‪.‬‬
‫غير تمثيل إذا لم يكن وجه التشبيه املعروفة بل يلمحان ي أقوى و أظهر‪.‬‬
‫املجمل‪ :‬ما حذف منه وجه الشبه‪.‬‬
‫التركيب‪ .‬و هذا النوع يؤتي به‬ ‫الشبه كذلك‪.‬‬ ‫مثل‪ :‬أنت الشم‬
‫ليفيد أن الجكم الذى أسند إلى مثل‪ :‬كأن النسيم ي الرقة‬ ‫املفصل‪ :‬ما ذكر فيه وجه الشبه‪.‬‬
‫أخالقه‪.‬‬ ‫مثل‪ :‬و كأن الهالل نون املشبه ممكن‪.‬‬ ‫مثل‪ :‬أنت الشم ي الضياء‪.‬‬
‫لجين‬ ‫البليغ‪ :‬ما حذفت منه األداة و وجه الشبه‪ .‬مثل‪:‬‬
‫غرقت ي صحيفة زرقاء‪ .‬مثل‪ :‬قد يشيب الفتى و لي‬ ‫أنت الشم ‪.‬‬
‫وش‬ ‫أ‬ ‫مب‬ ‫م‬
‫عجيبا‬ ‫‪+‬‬ ‫املرسل‬
‫أن يرى النور ي القضيب‬ ‫‪-‬‬ ‫املؤكد‬

‫الرطيب‬ ‫‪-‬‬ ‫املجمل‬


‫‪+‬‬ ‫املفصل‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫البليغ‬

‫‪-7-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫أغراض التشبيه‬
‫أغراض التشبيه‬

‫‪-٥ -‬‬ ‫‪-١ -‬‬


‫تزين املشبه أو تقبيحه‬ ‫بيان إمكان املشبه‬
‫مددت يدك نحوهم احتفاء كمدها إليهم بالهبات‬ ‫دان إلى أيدي العفاة وشاسع عن ل ند ي الندى وضريب‬
‫۞‬ ‫البدر أفرط ي العلو وضوؤه للعصبة السارين ِجد قريب‬
‫وتفتح –ال انت‪ -‬فما لو رأيته توهمته بابا من النار يفتح‬

‫‪–٤ -‬‬ ‫‪-٣ -‬‬ ‫‪–۲ -‬‬


‫تقرير حاله‬ ‫بيان مقدار حاله‬ ‫بيان حاله‬
‫ُ‬
‫قوله ﷻ‪﴿ :‬والذين يدعون من دونه ال يستجيبون‬ ‫ما قوبلت عيناه إال ظنتا‬ ‫كأنك شم وامللوك واكب‬
‫لهم شيئ إال كباسط كفيه إلى املاء ليبلغ فاه وما‬ ‫تحت الدجى نار الفريق حلوال‬ ‫إذا طلعت لم يبد منهن وكب‬
‫هو ببالغيه﴾‬

‫‪-8-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز‪/‬أ‪ -‬املجاز اللغوي‪ /‬أأ‪ -‬اإلستعارة‬


‫املجاز اللغوي ( ي اللفظ)‬
‫هو اللفظ املستعمل ي غير ما وضع له لعالقة مع قررينة مانعة من إرادة املعنى الحقيقي و العالقة بين املعنى‬
‫الحقيقي و املعنى املجازي قد تكون املشابهة و قد تكون غيرها‪ .‬و القرينة قد تكون لفظية و قد تكون حالية‪.‬‬
‫فلي سر ما تسر األضالع‬ ‫مثل‪ :‬إذا العين راحت و هي عين على الجوى‬

‫املجاز املرسل‬ ‫اإلستعارة‬


‫(العالقة غير املشابهة)‬ ‫(العالقة املشابهة)‬
‫تشبيه حذف أحد طرفيه و العالقة املشابهة دائما‪ .‬و هي قسمان‪:‬‬

‫‪ -‬األصلية‪ :‬إذا ان اللفظ الذى جرت فيه إسما جامدا‪.‬‬ ‫‪ -‬التصريحية‪ :‬ماصرل فيها بلفظ املشبه به‪.‬قال تعالى‬
‫يمج ظالما ي نهار لسانه و يفهم عمن قال ما لي يسمع‪.‬‬ ‫كتاب أنزلناه إليك لتخرج الناس من الظلمات إلى النور‪.‬‬
‫‪ -‬التبعية‪ :‬إذا ان اللفظ الذى جرت فه مشتقا أو فعال‪.‬‬ ‫‪ -‬املكنية‪ :‬ما حذف فيها املشبه به و رمز له شيئ من لوازمه‪.‬رب إني وهن‬
‫قال تعالى‪:‬وملا سكت عن موس ى الغضب أخذ األلوال‪.‬‬ ‫العظم مني واشتعل الرأس شيبا‪.‬‬

‫اإلستعارة التمثيلية ( ي التركيب)‬ ‫‪ -‬املرشحة‪ :‬ما ذكر معها مالئم املشبه به‪.‬‬
‫تركيب استعمل ي غير ما وضع له لعالقة املشابهة مع قرينة مانعة من‬ ‫‪ -‬املجردة‪ :‬ما ذكر معها مالئم املشبه‪.‬‬
‫إرادة معناه األصلي‪.‬مثل‪:‬عاد السيف إلى قرابه‪ .‬ومن يك ذا فم مر‬ ‫‪ -‬املطلقة‪ :‬ما خلت من مالئمات املشبه بهو املشبه‪.‬‬
‫مريض يجد مرا به املاء الزالال‪.‬‬

‫‪-9-‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز ‪ /‬أ‪ -‬املجاز اللغوي ‪ /‬أب‪ -‬املجاز املرسل‬


‫املجاز اللغوي‬
‫( ي اللفظ)‬
‫هو اللفظ املستعمل ي غير ما وضع له لعالقة مع قررينة مانعة من إرادة املعنى الحقيقي و العالقة بين املعنى‬
‫الحقيقي و املعنى املجازي قد تكون املشابهة و قد تكون غيرها‪ .‬و القرينة قد تكون لفظية و قد تكون حالية‪.‬‬
‫فلي سر ما تسر األضالع‬ ‫مثل‪ :‬إذا العين راحت و هي عين على الجوى‬

‫املجاز املرسل‬ ‫االستعارة‬


‫(العالقة غير املشابهة)‬ ‫(العالقة املشابهة)‬
‫لمة استعملت ي غير معناها األصلي لعالقة غير املشابهة مع قرينة مانعة من إرادة املعنى األصلي‪.‬‬ ‫تشبيه حذف أحد طرفيه و العالقة‬
‫أما العالقة‪:‬‬ ‫املشابهة دائما‪.‬‬

‫إعتبار ما يكون‬
‫املشاكلة‬ ‫اعتبار ما كان‬ ‫املحلية‬ ‫الحالية‬ ‫الكلية‬ ‫الجزئية‬ ‫املسببية‬ ‫السببية‬
‫مثل‪ :‬سأوقد قولهﷻ‪:‬‬ ‫قولهﷻ‪ :‬و‬ ‫قولهﷻ‪:‬‬ ‫قولهﷻ‪ :‬إن‬ ‫مثل قولهﷻ‪:‬‬ ‫عثنا‬ ‫كم‬ ‫قوله ﷻ‪ :‬ينزل‬ ‫له أياد علي‬
‫و مكروا و‬ ‫نارا‪.‬‬ ‫جعلـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫الجيش ّ‬
‫جرارا‬ ‫سا غة‪.‬‬
‫فليدع ناديه آتوا اليتامى‬ ‫األبرار لفي‬ ‫لكم من‬
‫مكر هللا‪.‬‬ ‫سندع الزبانية‪ .‬أموالهم‪.‬‬ ‫نعيم‪.‬‬ ‫أص ـ ـ ــا عهم ـ ـ ــي‬ ‫أرسلنا‬ ‫و‬ ‫السماء رزقا‪.‬‬
‫آذانهم‪.‬‬ ‫العيونا‪.‬‬

‫‪- 10 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -۲/‬املجاز ‪ /‬ب‪ -‬املجاز العقلي‬


‫املجاز العقلي‬
‫( ي اإلسناد)‬
‫هو إسناد الفعل أو ما ي معناه إلى غير ما هو له لعالقة مع قرينة مانعة من إرادة اإلسناد الحقيقي‬

‫إسناد املبني للمفعول إلى‬ ‫إسناد املبني للفاعل إلى‬ ‫إسناد الفعل إلى‬ ‫إسناد الفعل إلى‬ ‫إسناد الفعل إلى‬ ‫إسناد الفعل إلى‬
‫الفاعل‬ ‫املفعول‬ ‫مصدره‬ ‫مكانه‬ ‫زمانه‬ ‫سببه‬

‫مثل‪َ :‬ج َّد ِجدك و ‪ -‬قوله ﷻ‪ :‬ال عاصم ‪-‬قوله ﷻ‪ :‬إنه ان‬ ‫إزدحمت‬ ‫مثل‪:‬‬ ‫مثل‪. :‬نهار الزاهد‬ ‫مثل‪ :‬تمش ي به‬
‫َ‬
‫اليوم‪(.‬بمعنى معصوما) وعده مأتيا‪( .‬بمعنى آتيا)‬ ‫ك َّد ِك ُّد َك‪.‬‬ ‫شوارع القاهرة‪.‬‬ ‫صائم وليله قائم‪..‬‬ ‫العكاز ي الدير‪.‬‬
‫‪ -‬بنى عمر بن‬
‫(ض)‬ ‫العاص‬
‫مدينة فسطاط‪.‬‬

‫‪- 11 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪/‬البيان‪ -٣ /‬الكناية‬


‫الكناية‬
‫لفظ أطلق و أريد منه الزم معناه مع جواز إرادة ذلك املعنى‪.‬‬

‫باعتبار الوسائط‬ ‫بإعتبار املكني عنه‪:‬‬

‫‪ -٤‬التعريض‬ ‫‪ -٣‬اإليما واإلاشارة‬ ‫‪ -۲‬الرمز‬ ‫‪ -١‬التلويح‬ ‫‪ -٣‬النسبة‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪ -١‬الصفة‬


‫إن قلت الوسائط و أن يطلق الكالم و يشار‬ ‫إن قلت و خفيت‬ ‫إذا كثر الوسائط‪.‬‬ ‫مثــل‪ :‬املجــد بــين‬ ‫املوصوف‬ ‫مثــل‪ :‬فالنــة عيــدة‬
‫به إلى معنى آخر يفهم من‬ ‫مثل‪ :‬كثير الرماد‪.‬‬ ‫ـدت في ــك‬ ‫مث ــل‪ :‬وج ـ ك‬
‫وضحت أو لم تكن‪.‬‬ ‫الوسائط‪.‬‬ ‫ثوبيـ ـ ــك و الك ـ ـ ــرم‬ ‫مهوى القرط‪.‬‬
‫مثل‪ :‬الفضل يسير السياق‪.‬‬ ‫من‬ ‫فالن‬ ‫مثل‪:‬‬ ‫عن‬ ‫(كناية‬ ‫ملء برديك‪.‬‬ ‫بن ـ ـ ـ ـ ــت ع ـ ـ ـ ـ ــدنان دارا‬ ‫‪ -‬طويل النجاد‬
‫َّ‬
‫مثل‪ :‬خير الناس أنفعهم‬ ‫حيث سار فالن‪.‬‬ ‫املسترحين‪( .‬كناية عن‬ ‫الجود‪:‬كثير الطبخ و‬ ‫ذكرته ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــا بـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداوة‬
‫للناس‪( .‬تقوله لشخص‬ ‫الجهل والبالهة)‬ ‫الضيوف)‬ ‫األعراب‪.‬‬
‫يضر الناس)‬

‫‪- 12 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩؞‬ ‫علم البالغة ‪ /‬املعاني‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني‬


‫املعاني‬
‫تأدية الكالم مطابقا ملقتض ى الحال والسامعين‬

‫اإليجاز و اإلطناب و املساواة‬ ‫الفصل و الوصل‬ ‫القصر‬ ‫الكالم‬

‫اإلنشا‬ ‫الخبر‬
‫اإلطناب‬ ‫ال و صل‬ ‫ال ف صل‬ ‫باعتبار‬ ‫بحسب‬ ‫بحسب‬
‫املساواة‬ ‫اإليجاز‬ ‫‪ -‬اإلبتدائي‬
‫الحقيقة‬ ‫طرفيه‬ ‫طرقه‬
‫‪ -‬إيجاز‬ ‫‪ -‬الطلبي‪.‬‬
‫واإلضافة‬ ‫‪ -‬اإلنكاري‬
‫حذف‬
‫‪ -‬إيجاز قصر‬
‫الطلبي‬ ‫غير الطلبي‬
‫‪ -‬األمر‬
‫‪ -‬النهي‬
‫القصر‬ ‫القصر‬ ‫‪ -‬اإلستفهام‬
‫اإلضا ي‬ ‫الحقيقي‬ ‫‪ -‬التمني‬
‫‪ -‬الندا‬

‫‪- 13 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩‬
‫ـ‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ــــــــــــــ ــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ـــــــــــــــــ‬ ‫۩؞‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۱/‬الكالم‪/‬أ‪ -‬الخبر‬


‫الخبر‬
‫هو ما ي ح أن يقال لقائله إنه صادق فيه أو اذب‪.‬‬
‫فإن ان الكالم مطابقا للواقع ان قائله صادقا‪ ،‬و إن ان غير مطابق له ان قائله اذبا‪.‬‬
‫أما الغرض من إلقا الخبر‬

‫الحث على السعي و‬ ‫الفخر‬ ‫إظهار التحسر‬ ‫إظهار الضعف‬ ‫االسترحام‬ ‫الزم الفائدة‬ ‫فائدة الخبر‬
‫الجد‬
‫ملا دعوت الصبر إذا بلغ الفطام‬ ‫ولد النبيﷺ أنت تعمل ي إن البرامكة الذين قوله تعالى‪ :‬رب‬
‫عدك و األس ى أجاب لنا صبي تخر له ولــي أخــو الحاجــات مــن‬ ‫حديقتك ل رموا لديك بداهية إني وهن العظم‬ ‫عام الفيل‪.‬‬
‫بـ ــات نائمـ ــا و لكـ ــن أخوهـ ــا‬ ‫االس ى طوعا و لم الجبابر‬ ‫صفر الوجوه عليهم مني و اشتعل‬ ‫يوم‪.‬‬
‫من يبيت على وجل‬ ‫ساجدينا‬ ‫يجب الصبر‪.‬‬ ‫الرأس شيبا‪.‬‬ ‫خلع املذلة بادية‪.‬‬

‫‪- 14 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫أضرب الخبر‬
‫أضرب الخبر‬

‫اإلنكاري‬ ‫الطلبي‬ ‫االبتدائي‬


‫إذا ان املخاطب خالي الذهن يلقي الخبر إذا ان املخاطب مترددا‪.‬يلقي الخير إذا ان املخاطب منكرا يلقي الخير مؤكدا‬
‫وجوبا‪.‬‬ ‫مؤكدا استحسانا‪.‬‬ ‫خاليا من التوكيد‪.‬‬
‫مثل‪ :‬وهللا إن زيدا لقام‪.‬‬ ‫‪-‬مثل‪ :‬إن زيدا قائم‪.‬‬ ‫مثل‪ :‬ولد النبي ﷺ ي مكة‪.‬‬

‫ألمارة بالسوء‪ -.‬ثم إنكم عد ذلك مليتون‪ – .‬وإلهكم‬ ‫‪ -‬خروج الخبر عن مقتض ي الظاهر‪ - :‬وال تخاطبفي ي الذين ظلموا إنهم مغرقون‪ – .‬وما أبرئ نفس ي إ ن النف‬
‫إله واحد‪ -.‬الجهل ضار‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫‪ -‬لتوكيد الخبر أدوات كثيرة منها‪ :‬إن وأن والقسم والم االبتداء ونونا التوكيد وأحرف التنبيه والحروف الزائدة وقد وأما الشرطية‪.‬‬
‫وقد يجري الخبر على خالف ما يقتضيه الظاهر العتبارات يلحظها املتكلم ومن ذلك ما يأتي‪:‬‬
‫أ‪ -‬أن ينزل خالي الذهن منزلة السائل املتردد إذا تقدم ي الكالم ما يشير إلى حكم الخبر‪ .‬كقوله ﷻ‪ :‬وما أبرئ نفس ي إن النفس ألمارة بالسو ‪.‬‬
‫ب‪ -‬أن يجعل غير املنكر املنكر لظهور أمارات اإلنكار عليه‪ .‬مثل قوله ﷻ‪ :‬ثم إنكم بعد ذلك مليتون‪( .‬ألنهم غفلوا عن ذكر املوت كأنهم نزلوا منزلة املنكر‪).‬‬
‫ج‪ -‬أن يجعل املنكر كغير املنكر إن ان لديه دالئل وشواهد لو تأملها الرتدع عن إنكاره‪ .‬قوله ﷻ‪ :‬وإلهكم إله واحد‪ .‬والجهل ضار‪( .‬تقوله ملن ينكر ضرر الجهل)‬

‫‪- 15 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۱/‬الكالم‪/‬ب‪ -‬اإلنشا‬


‫اإلنشا‬
‫هو ما ال ي ح أن يقال لقائله إنه صادق فيه أو اذب‪.‬‬

‫اإلنشا غير الطلبي‬ ‫اإلنشا الطلبي‬


‫هو ما ال يستدعي مطلوبا‪.‬‬ ‫ما يستدعي مطلوبا غير حاصل وقت الطلب‪.‬‬
‫أما صيغ اإلنشا غير الطلبي‪:‬‬
‫‪ -١‬التعجب‪ :‬بنفس ي تلك األرض ما أطيب الربا!‬ ‫أما صيغ اإلنشا الطلبي‪:‬‬
‫وماأحسن املصطاف واملتر عا!‬ ‫‪ -١‬األمر‪ :‬طلب الفعل على وجه اإلستعالء‪.‬‬
‫أما عد فنعم البديل من الزلة االعتذار‬ ‫‪ -۲‬و املدح‪:‬‬ ‫‪ -۲‬النهي‪ :‬طلب الكف عن الفعل على وجه اإلستعالء‪.‬‬
‫وبئ العوض من التوبة اإلصرار‪.‬‬ ‫‪ - ٣‬و الذم‪:‬‬ ‫‪ -٣‬االستفهام‪ :‬طلب العلم شيئ لم يكن معلوما من قبل‪.‬‬
‫وحياة‬ ‫دملثلها‬ ‫‪ - ٤‬و القسم‪ :‬وحياة رأسك ال أعو‬ ‫‪ -٤‬التمني ييي‪ :‬طل ــب أم ــر محب ــوب ال يرج ــى حص ــوله‪ ،‬إم ــا لكون ــه‬
‫رأسك‬ ‫مستحيال‪ ،‬إما لكونه ممكنا غير مطموع ي نيله‪.‬‬
‫‪ - ٥‬و أفعال الرجا ‪:‬أحبب حببك هونا ما عس ى أن يكون‬ ‫‪ -٥‬الندا ‪ :‬طلب اإلقبال بحرف نائب مناب أدعو‪.‬‬
‫غيضك يوما ما‪ ،‬وأ غض غيضك هونا ما عس ى أن يكون حببك يوما ما‪.‬‬
‫‪ - ٦‬و صيغ العقود‪:‬‬

‫‪- 16 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫اإلنشا الطلبي‬
‫اإلنشا الطلبي‬
‫ما يستدعي مطلوبا غير حاصل وقت الطلب‪.‬‬

‫الندا‬ ‫التمني‬ ‫االستفهام‬ ‫النهي‬ ‫األمر‬


‫طلب اإلقبال بحرف نائب مناب‬ ‫طلب أمر محبوب ال يرجى‬ ‫طلب الكف عن الفعل طلب العلم شيئ لم يكن معلوما من قبل‪.‬‬ ‫طلب الفعل على وجه‬
‫أدعو‪.‬‬ ‫حصوله‪ ،‬إما لكونه‬ ‫‪ -‬الهمزة‪:‬أأنت قلت هذا؟‬ ‫على وجه اإلستعالء‪.‬‬ ‫اإلستعالء‪.‬‬
‫‪...‬‬ ‫مستحيال‪ ،‬إما لكونه‬ ‫أأنت مسافر أم أخوك؟‬
‫صيغ الندا‬ ‫ممكنا غير مطموع ي‬ ‫وللنهي صيغة واحدة و ‪ -‬هل‪ :‬هل أنت بخير؟‬ ‫صيغ األمر‬
‫‪ -‬الهمزة‪ :‬أ مالك رقي‬ ‫نيله‪.‬‬ ‫هي الفعل املضارع ‪ -‬من‪ :‬يطلب بها تعيين العقالء‪ .‬مثل‪ :‬من‬ ‫‪ -‬فعل األمر‪ :‬أنصر‪.‬‬
‫‪ -‬أي‪ :‬أي بني أعد علي ما سمعت‬ ‫صيغ التمني‬ ‫املقرون ب(ال) الناهية‪ .‬اختط القاهرة؟‬ ‫‪ -‬املضارع املقرون بالم‬
‫مني‪ .‬و هما للقريب‪.‬‬ ‫‪ -‬ليت‪ :‬يا ليت لنا مثل ما‬ ‫‪ -‬ما‪ :‬يطلب بها شرل اإلسم أو حقيقة املسمى‪.‬‬ ‫ك‬
‫ينصر‬ ‫مثل‪ :‬ال‬ ‫األمر‪ :‬لينصر‪.‬‬
‫‪ -‬يا‪ :‬ياايها الناس‬ ‫أوتي قارون‪.‬‬ ‫ما الكرى؟ ما الحق؟‬ ‫ك‬
‫تنصر‬ ‫ال‬ ‫‪ -‬إسم فعل األمر‪ :‬عليكم‬
‫‪ -‬آ‪ :‬آ علي‬ ‫‪ -‬هل‪ :‬فهل إلى حروج من‬ ‫‪ -‬متى‪ :‬متى يعود علي؟ ‪ -‬أيان‪ :‬أيان يوم‬ ‫أنفسكم‪.‬‬
‫‪ -‬آي‪ :‬آي عمرو‪.‬‬ ‫سبيل‪.‬‬ ‫القيامة؟‬ ‫‪ -‬املصدر النائب عن فعل‬
‫‪ -‬أيا‪ :‬أيا جامع الدنيا‪.‬‬ ‫‪ -‬لو‪ :‬فلو أن لنا كرة‬ ‫‪ -‬كيف‪ :‬كيف حالك؟‬ ‫األمر‪ .‬و بالوالدين إحسانا‪.‬‬
‫‪َ -‬ه َيا‪ :‬هيا عمرو ‪.‬‬ ‫فنكون من املؤمنين‪.‬‬ ‫‪ -‬أين‪ :‬أين أبوك؟ ‪ -‬أني‪ :‬يا مريم أنى لك هذا؟‬
‫‪ -‬وا‪ :‬وا قدساه‪.‬‬ ‫‪ -‬لعل‪ :‬يا هامان ابن لي‬ ‫‪ -‬كم‪ :‬كم يوما بقيت هناك؟‬
‫صرحا لعلي أبلغ األسباب‬ ‫‪ -‬أي‪ :‬أي يوم‪ /‬مكان‪/‬كتاب؟‬
‫أسباب السماوات‪.‬‬

‫‪- 17 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫األمور املتعلقة باإلنشا الطلبي‬

‫*خروج صيغ األمر عن معناها االصلي‬


‫وقد تخرج صيغ األمر عن معناها األصلي إلى معان أخرى تستفاد من سياق الكالم‪:‬‬
‫‪ -‬كاإلراشاد‪ :‬شاور سواك إذا نابتك نائبة يوما وإن كنت من أهل املشورات‪ /.‬واخفض جناحك إن منحت إمارة وارغب بنفسك عن ردى اللذات‬
‫‪ -‬والدعا ‪ :‬قوله ﷻ﴿ ربنا وتقبل دعاء﴾‬
‫سقط اللوى بين الدخول فحومل‪.‬‬ ‫‪ -‬وااللتماس‪ :‬قفا نبكي من ذكر ى حبيب ومنزل‬
‫بصبح وما اإلصبال منك بأمثل‬ ‫‪ -‬والتمني‪ :‬أال أيها الليل الطويل أال انجل‬
‫فلي ُجد كفاني نداكم عن جميع املطالب‬ ‫‪ -‬والتخيير‪ :‬فمن شاء فليبخل فمن شاء َ‬
‫بين طعن القنا وخفق البنود‬ ‫‪ -‬والتسوية‪ :‬عش عزيزا أو مت وأنت كريم‬
‫وهاتوا كريما مات من كثرة البذل‬ ‫‪ -‬والتعجيز‪ :‬أروني بخيال طال عمرا ببخله‬
‫ولم تستحي فاصنع ما تشاء‬ ‫‪ -‬والتهديد‪ :‬قولهﷻ‪﴿ :‬قل تمتعوا فإن مصيركم إلى النار﴾ إذا لم تخش عاقبة الليالي‬
‫‪ -‬اإلباحة‪ :‬قوله ﷻ﴿ لوا من طيبات ما رزقناكم﴾‬

‫*خروج النهي عن معناها الحقيقي‬


‫قد يخرج صيغ النهي عن معناها الحقيقي إلى معان أخرى تستفاد من السياق وقران األحوال‪:‬‬
‫‪ -‬كالدعا ‪ :‬قوله ﷻ‪ ﴿:‬ربنا وال تحمل علينا إصرا كما حملته على الذين من قبلنا﴾‬
‫‪ -‬و اإللتماس‪ :‬وال تثقال جيدي بمنة جاهل أرول بها مثل الحمام مطوقا‬
‫أآل ليت الشباب يعود يوما فأخبره بما فعل املشيب‪.‬‬ ‫‪ -‬والتمني‪:‬‬

‫‪- 18 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫كذب فما يفيدك إال املأثم الح ِلف‬ ‫‪ -‬واإلراشاد‪ :‬ال تحلفن على صدق وال ِ‬
‫‪ -‬و التوبيخ‪ :‬قوله ﷻ‪﴿:‬ال سخر قوم من قوم عس ى أن يكون خيرا منهم﴾‬
‫‪ -‬والتيئيس‪ :‬قوله ﷻ‪﴿:‬ال تعتذروا قد كفرتم عد إيمانكم﴾‬
‫َّ‬
‫صعب وعش مستريحا ناعم البال‬ ‫‪ -‬والتحقيير‪ :‬ال تطلب املجد إن املجد ُسلمه‬

‫* املعاني التي تستفاد من اإلستفهام بالقرائن‬


‫وشيكا وإال ضيقة وانفراجها؟‬ ‫هل الدهر إال غمرة وانجالؤها‬ ‫‪ -‬للنفي‪:‬‬
‫قيام دليل أو وضول بيان؟‬ ‫أتلتم األعداء عد الذي رأت‬ ‫‪ -‬لإلنكار‪:‬‬
‫وهذي الضجة الكبرى عالما؟‬ ‫إالم الخلف بنكم إال ما؟‬ ‫‪ -‬للتوبيخ‪:‬‬
‫فقدت بفقدك نيرا ال يطلع‬ ‫‪ -‬للتعظيم‪ :‬من للمحافل والجحافل والسرى‬
‫ضاعوا ومثلك اليكاد َّ‬
‫يضيع‬ ‫ومن اتخذت على الضيوف خليفة‬
‫قوله ﷻ‪﴿:‬فهل لنا من شفعاء فيشفع لنا﴾‬ ‫‪ -‬للتنمني‪:‬‬
‫أين املحاجم يا افور والجلم؟‬ ‫من أية الطرق يأتي مثلك الكرم؟‬ ‫‪ -‬للتحقير‪:‬‬
‫َ‬
‫وما سراه على خف وال قدم؟‬ ‫‪ -‬لإلستبطاء‪ :‬حتام نحن نساري النجم ي الظلم‬
‫أنت من الزحام؟‬
‫وصلت ِ‬
‫ِ‬ ‫فكيف‬ ‫أبنت الدهر عندي ل بنت‬ ‫‪ -‬للتعجب‪:‬‬
‫قوله ﷻ﴿سواء علينا أوعظت أم لم تكن من الواعظين﴾‬ ‫‪ -‬للتسوية‪:‬‬
‫‪ -‬للتشويق‪ :‬قوله ﷻ﴿هل أدلكم على تجارة تنجيكم من عذاب أليم﴾‬
‫إذا مالم يكن للحمدجاب؟‬ ‫ألست املرء يجبي ل حمد‬ ‫‪ -‬للتقرير‪:‬‬

‫‪- 19 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫*خروج الندا عن معناها األصلي‬


‫و قد يخرج عن معناها األصلي إلى‪:‬‬
‫‪ -‬التعظيم‪ :‬يا رب إن عظمت ذنوبي كثرة فلقد علمت بأن عفوك أعظم‬
‫إذا جمعتنا يا جرير املجامع‬ ‫‪ -‬و التحقير‪ :‬أولئك آبائي فجئني بمثلهم‬
‫ّ‬
‫يا قلب ويحك ما سمعت لناصحملا ارتميت وال اتقيت مالما‬ ‫‪-‬و الزجر‪:‬‬
‫‪ -‬و التحسر‪ :‬أيا قبر معن كيف واريت جوده وقد ان منه البر والبحر مترعا‬
‫يا مظلوم تكلم‬ ‫‪-‬و اإلغراء‪:‬‬

‫‪- 20 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫اإلنشا غير الطلبي‬


‫اإلنشا غير الطلبي‬
‫هو ما ال يستدعي مطلوبا‪.‬‬
‫و صيغه‬

‫و صيغ العقود‬ ‫و أفعال الرجا‬ ‫و القسم‬ ‫و الذم‬ ‫و املدح‬ ‫التعجب‬


‫وحياة رأسك ال أعود أحب ـ ــب حبب ـ ــك هون ـ ــا م ـ ــا‬
‫ِ‬ ‫أما عد فنعم البديل أما عد فنعم البديل‬ ‫بنفسـ ـ ـ ـ ي تل ـ ـ ــك األرض‬
‫عس ي ى أن يك ــون غيض ــك‬ ‫وحياة رأسك‬
‫ِ‬ ‫ملثلها‬ ‫من الزلة االعتذار‬ ‫من الزلة االعتذار‬ ‫ما أطيب الربا!‬
‫يوم ـ ـ ـ ـ ـ ــا مـ ـ ـ ـ ـ ــا‪ ،‬وأ غ ـ ـ ـ ـ ـ ــض‬
‫العوض من وبئس العوض من‬ ‫وبئ‬ ‫وماأحس ــن املص ــطاف‬
‫غيض ــك هون ــا م ــا عسي ي ى‬
‫التوبة اإلصرار‪.‬‬ ‫التوبة اإلصرار‪.‬‬ ‫واملتر عا!‬
‫أن يكون حببك يوما ما‪.‬‬

‫‪- 21 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -٢/‬القصر‬


‫القصر‬
‫تخصيص أمر بآخر بطريق مخصوص‪.‬‬

‫باعتبار الحقيقة و اإلضافة‬ ‫باعتبار طرفيه‬ ‫بحسب طرقه‬

‫قصر موصوف على صفة‬ ‫قصر صفة على موصوف‬


‫إنما الحياة تعب‪.‬‬ ‫إنما الرزاق هللا‪.‬‬
‫قولهﷻ‪ :‬إنما هللا هو إله واحد‪.‬‬ ‫قوله ﷻ‪ :‬إنما يخش ى هللا من عباده العلماء‪.‬‬

‫القصر اإلضافي‬ ‫القصر الحقيقي‬


‫هو ما ان اإلختصاص فيه بحسب اإلضافة إلى‬ ‫هو أن يختص املقصور باملقصور عليه بحسب الحقيقة والواقع‪.‬‬
‫شيئ معين‪ .‬مثل‪ :‬ال جواد إال علي‪.‬‬ ‫مثل‪ :‬إنما الرزاق هللا‪ .‬اليروى مصر من األنهار إال النيل‪.‬‬

‫تقديم ما حقه التأخير‬ ‫العطف‬ ‫إنما‬ ‫النفي و االستثنا‬


‫قوله ﷻ‪:‬إياك نعبد و إياك نستعين‪.‬‬ ‫ال‪ :‬األرض متحركة ال ثابتة‪.‬‬ ‫إنما الحياة تعب‪.‬‬ ‫ال يفوز إال املجد‪.‬‬
‫على الرجال العاملين نثني‪.‬‬ ‫بل‪ :‬ما األرض ثابتة بل متحركة‪.‬‬ ‫قوله تعالىﷻ‪﴿:‬وما محمد إال رسول﴾‬
‫لكن‪ :‬ما األرض ثابتة لكن متحركة‪.‬‬ ‫(املقصور عليه ذكر عد اإلستثناء‪).‬‬

‫‪- 22 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ -۳ /‬الفصل و الوصل‬


‫الفصل و الوصل‬

‫الوصل‬ ‫الفصل‬
‫عطف جملة على أخرى بالواو‪.‬‬ ‫ترك عطف جملة على أخرى‪.‬‬

‫مواضع الوصل‪:‬‬ ‫كمال االتصال‪:‬‬ ‫مواضع الفصل‪:‬‬


‫إذا قصد إاشراكهما في الحكم اإلعرابي‪.‬‬ ‫أن يكون بين الجملتين إتحاد تام‪.‬و ذلك بان تكون الجملة الثانية؛‬
‫مثل‪ :‬و حب العيش أعبد ل حر‬ ‫أ‪ -‬توكيدا لألولى‪ :‬و ما الدهر إال من رواة قصائدي‬
‫و علم ساغبا أ ل املرار‬ ‫قلت شعرا أصبحت الدهر منشدا‬ ‫إذا ُ‬
‫ب‪ -‬بيانا لها‪ :‬الناس للناس من بدو وحاضرة‬
‫عض لبعض و إن لم يشعروا خدم‬
‫إذا إتفقتا خبرا أو إنشا و كانت بينهما مناسبة تامة‪.‬‬
‫ج‪ -‬بدال منها‪ :‬قال تعالى‪ :‬يدبر األمر يفصل اآليات لعلكم بلقالء ربكم توقنون‪.‬‬
‫مثل‪ :‬يشمر للج عن ساقه‬
‫و يغمره املوج ي الساحل‬
‫اشبه كمال االتصال‬ ‫كمال االنقطاع‬
‫أن تكــون الجملــة الثانيــة جوابــا عــن ســؤال يفهــم مــن‬ ‫أن يكــون بينهمــا تبــاين تــام‪ .‬ككــون إحــدى‬
‫إذا إختلفتا خبرا و إنشا و أوهم الفصل خالف املقصود‪.‬‬ ‫األولى‪.‬‬ ‫الجملتين إنشاء واآلخرى خبرا‪.‬‬
‫مثل‪ :‬و أدن إلي القربى املقرب نفسه‬ ‫لي الحجاب بمقص عنك لي أمال‬ ‫مثل‪ :‬يا صاحب الدنيا املحب لها‬
‫ُ‬
‫و ال تشهد الشورىامرأ غير اتم‬ ‫إن السماء ت َرجى حين تحتجب‬ ‫أنت الذي ال ينقض ي تعبه‬
‫‪-‬‬

‫جاجة۩؞‬
‫لكـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬ ‫ال و بارك هللا فيك (تجيب بذلك من قال هل‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــ‬
‫‪- 23 -‬‬
‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫أسعدك ي قضائها؟)‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫‪ ٤‬علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ - /‬أ‪-‬اإليجاز‪ /‬ب‪ -‬و املساوات‪ /‬ج‪ -‬اإلطناب‬


‫اإليجاز و املساواة و اإلطناب‬

‫اإلطناب‬ ‫املساواة‬ ‫اإليجاز‬


‫أن تكون املعاني بقدر األلفاظ و األلفاظ بقدر املعاني‪ .‬ال يزيد‬ ‫جمع املعاني املتكاثرة تحت اللفظ القليل مع اإلبانة و اإلفصال‪.‬‬
‫عضها على عض‪.‬‬
‫قال ﷻ‪ :‬وما تقدموا ألنفسكم من خير تجدوه عند هللا‪.‬‬

‫ص ٍر (سهل ممتنع)‬‫إيجاز ق َ‬ ‫إيجاز حذف‬


‫ِ‬
‫و يكون بتضمين العبارات القصيرة معاني كثيرة من غير حذف‪.‬‬ ‫ويكون بحذف لمة أو جملة أو أكثر مع قرينة تعين املحذوف‪.‬‬
‫قال ﷻ‪ :‬أآل له الخلق و األمر‪( .‬الخلق و األمر يتضميان‬ ‫قال تعالىﷻ‪ :‬و جاء ربك و امللك صفا صفا‪( .‬أمر ربك)‬
‫األمورالكثير)‬

‫‪- 24 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬املعاني ‪ /‬ج‪ -‬واإلطناب‬


‫اإلطناب‬
‫زيادة اللفظ على املعنى لفائدة‪.‬‬
‫طرق اإلطناب‬

‫ذكر العام بعد الخاص‬ ‫ذكر الخاص بعد العام‬


‫إلفادة العموم مع العناية شأن الخاص‪.‬‬ ‫على فضل الخاص‪.‬‬
‫قوله ﷻ‪:‬رب اغفر لي ولوالدي و ملن دخل بيتي مؤمنا و للمؤمنين و املؤمنات‪.‬‬ ‫مثل قوله ﷻ‪ :‬تنزل املالئكة و الرول فها‪.‬‬

‫التكرار لداع‬ ‫اإليضاح بعد اإلبهام‬


‫‪ -‬تمكين املعنى من النفس‪:‬‬ ‫مثل قوله ﷻ‪ :‬و قضينا إليه ذلك األمر أن دابر هؤالء مقطوع مصبحين‪.‬‬
‫ُ‬
‫الرمال كأنها أشطان بئر ي لبان األدهم‬ ‫يدعون عنتر و‬
‫يدعون عنتر و السيوف كأنها ملع البوارق ي سحاب مظلم‬ ‫االعتراض‬
‫‪ -‬التحسر‪ :‬فيا قبر معن أنت أول حفرة من األرض خطت للسماحة موضعا‬ ‫هو أن يأتي ي أثناء الكالم أو بين كالمين متصلين ي املعنى بجملة أو أكثر ال محل لها من اإلعراب‪.‬‬
‫ويا قبر معن كيف واريت جوده و قد ان منه البر و البحر مترعا‬ ‫(للتنبيه والتنزيه والدعاء)‬
‫إذا قلت أما عد أني خطيبها‬ ‫‪ -‬طول الفصل‪ :‬لقد علم الحي اليمانون أنني‬

‫التذييل‬
‫االحتراس‬ ‫تعقيب الجملة بجملة أخرى تشتمل على معناها توكيد لها‪ .‬و هو قسمان‪:‬‬
‫حينما يأتي املتكلم بمعنى يمكن أن يدخل عليه فيه لوم‪ ،‬فيفطن لذلك و يأتي‬ ‫ومن يعطي أثمان املحامد يحمد‬ ‫‪ -‬جار مجرى املثل‪ :‬تزور فتى يعطي على الحمد ماله‬
‫‪ -‬غير جار مجرى املثل‪:‬‬
‫بما خلصه منه‪.‬‬
‫لم ُيبق جودك لي شيئا أؤمله تركتني أصحب الدنيا بال أمل‬
‫مثل‪ :‬صببنا عليها –ظاملين‪ -‬سياطنا فطارت بها أيد سراع و أرجل‪.‬‬

‫‪- 25 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩؞‬ ‫علم البالغة ‪ /‬املعاني‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬

‫علم البالغة ‪ /‬البديع‬


‫البديع‬
‫تزيين األلفاظ أو املعنى بألوان بديعة من الجمال اللفظي واملعنوي‪.‬‬

‫املحسنات املعنوية‬ ‫املحسنات اللفظية‬

‫الطباق‬ ‫التورية‬
‫‪ -‬طباق اإليجاب‬ ‫السجع‬ ‫اإلقتباس‬ ‫الجناس‬
‫‪ -‬طباق السلب‬ ‫‪ -‬الجناس التام‬
‫‪ -‬الجناس الناقص‬
‫حسن التعليل‬ ‫املقابلة‬

‫تأكيد الذم بما يشبه املدح‬ ‫تأكيد املدح بما يشبه الذم‬

‫أسلوب الحكيم‬

‫هو تلقي املخاطب غير‬


‫ما يترقبه‪ ،‬إما بترك‬ ‫‪- 26 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞۩ ـ‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ــــــــــــــ ــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــ ـــــــــــــــــ‬ ‫۩؞‬
‫سؤاله و اإلجابة عن‬
‫سؤال لم يسأله‪ ،‬و إما‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬البديع ‪ -١ /‬املحسنات اللفظية‬


‫املحسنات اللفظية‬

‫اإلقتباس‬ ‫الجناس‬ ‫السجع‬

‫تضمين النثر أو الشعر شيئا من القرآن الكريم أو‬ ‫أن يتشابها اللفظان ي النطق و يختلفا ي‬ ‫توافق الفاصلتين ي الحرف األخير و‬
‫الحديث الشريف من غير داللة على أنه منهما‪ ،‬و‬ ‫املعنى‪.‬‬ ‫أفضله ما تساوت فقره‪.‬‬
‫يجوز أن يغير ي األثر املقتب قليال‪ .‬مثل‪:‬‬ ‫لمتان يتفقان لفظا ويختلفان معنى‪.‬‬ ‫مثل قول النبي ﷺ‪:‬‬
‫رحلوا فلست مسائال عن دارهم‬ ‫وهو نوعان‪:‬‬ ‫اللهم اعط منفقا خلفا‪ ،‬و ممسكا تلفا‪.‬‬
‫أنا (باخع نفس ي على آثآرهم)‬

‫الجناس التام‪:‬‬ ‫الجناس غير تام‪:‬‬


‫و هو ما إتفق فيه اللفظان ي أمور أربعة هي‪ :‬نوع الحروف‪ ،‬و‬ ‫و هو ما اختلف فيه اللفظان ي واحد من األمور األربعة املتقدمة‪.‬‬
‫شكلها‪ ،‬و عددها‪ ،‬و ترتيبها‪ .‬مثل قوله تعالىﷻ‪:‬‬ ‫مثل قوله تعالىﷻ‪ :‬فأما اليتيم فال تقهر و أما السائل فال تنهر‪.‬‬
‫و يوم تقوم الساعة يقسم املجرمون ما لبثوا غير ساعة‪.‬‬ ‫و مثل‪ :‬هال نهاك ُنهاك‬
‫مثل‪ :‬سميته يحي ليحي‪.‬‬ ‫قال ﷻ‪ :‬خشيت أن تقول فرقت بين بني اسرائيل‪.‬‬

‫‪- 27 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫علم البالغة‪ /‬البديع ‪ -۲ /‬املحسنات املعنوية‬


‫املحسنات املعنوية‬

‫أسلوب الحكيم‬ ‫املقابلة‬ ‫حسن التعليل‬ ‫التورية (التلويحات)‬


‫هــو تلق ـي املخاطــب غيــر مــا يترقبــه‪ ،‬إمــا بت ـرك ســؤاله و اإلجابــة عــن‬ ‫(لف نشر مرتب‪/‬مشوش)‬ ‫أن ينكر األديب صراحة أو ضمنا علة‬ ‫أن يذكر املتكلم لفظا مفردا له معنيان‬
‫سؤال لم يسأله‪ ،‬و إما بحمل كالمه على غير مـا ـان يقصـد؛ إشـارة‬ ‫أن يؤتى بمعنيين أو أكثر‪ ،‬ثم‬ ‫الشيئ املعروفة‪ ،‬و يأتي علة أدبية‬ ‫قريب ظاهر غير مراد‪ ،‬و عيد خفي هو‬
‫إلى أنه ان ينبغى له ان يسأل هذا السؤال أو يقصد هذا املعنى‪.‬‬ ‫يؤتى بما يقابل ذلك على‬ ‫طريفة تناسب الغرض الذي يقصد إليه‪.‬‬ ‫املراد‪.‬‬
‫مثل قوله تعالىﷻ‪ :‬يسألونك عن األهلة قل هي مواقيت للناس و‬ ‫الترتيب‪ .‬مثل قول النبيﷺ‬ ‫مثل‪:‬‬ ‫أصون أديم وجهي عن أناس‬
‫ُك‬ ‫ُ‬
‫الحج‪.‬‬ ‫لألنصار‪ :‬إنكم لتكثرون عند‬ ‫و ما لفة البدر املنير قديمة‬ ‫لقاء املوت عندهم األديب‬
‫الفزع و تقلون عند الطمع‪.‬‬ ‫و لكنها ي وجهه أثر اللطم‬ ‫و رب الشعر عندهم غيض‬
‫و لو وا ى به لهم حبيب‪( .‬اسم لشاعر)‬
‫قولهﷻ‪ :‬يحل لهم الطيبات‬
‫ويحرم عليهم الخبائث‪.‬‬

‫تأكيد الذم بما يشبه املدح‬ ‫الطباق‬ ‫تأكيد املدح بما يشبه الذم‬
‫وهو ضربان‪:‬‬ ‫الجمع بين الشيئ و ضده ي الكالم‪ .‬و هو نوعان‪:‬‬ ‫وهو ضربان‪:‬‬
‫‪ -‬أن يستثنى من صفة مدح منفيةصفة ذم‪.‬‬ ‫‪ -‬أن يستثنى من صفة ذم منفية صفة مدح‪ .‬مثل‪:‬‬
‫مثل‪:‬‬ ‫لي به عيب سوى أنه ال تقع العين على شبهه‪.‬‬
‫ال جمال ي الخطبة إال أنها طويلة ي غير فائدة‪.‬‬ ‫طباق السلب‪:‬‬ ‫طباق اإليجاب‪:‬‬
‫‪ -‬أن يثبت لشيئ صفة مدح و يؤتى بعدها بأداة استثنا‬
‫‪ -‬أن يثبت لشيئ صفة ذم‪ ،‬ثم يؤتى بعدها بأداة‬ ‫و هو ما اختلف الضدان إجابا و سلبا‪.‬‬ ‫و هو ما لم يختلف فيه الضدان‬
‫تليها صفة مدح أخرى‪ .‬مثل قول النبيﷺ‪ :‬أنا أف ح‬
‫استثنا تليها صفة ذم أخرى‪ .‬مثل‪ :‬القوم‬ ‫مثل قوله ﷻ‪ :‬يستخفون من‬ ‫إيجابا و سلبا‪ .‬مثل قوله تعالىﷻ‪:‬‬ ‫العرب بيد أني من قريش‪.‬‬
‫شحال إال أنهم جبناء‪.‬‬ ‫الناس و ال يستخفون من هللا‪.‬‬ ‫و تحسبهم أيقاظا وهم رقود‪.‬‬

‫‪- 28 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ؞۩‬ ‫علم البالغة‬ ‫۩ ؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ؞‬

‫تم التلخيص في علم البالغة بعناية هللا ﷻ وتوفيقه وهو ولي التوفيق‬
‫واملطلوب من أهل العلم النقد البنا‬
‫‪۲٣/ ٠٤/۲٠١١‬‬
‫إسطنبول‬
‫عبر اإلنترنيت‪:‬‬
‫‪ibrahimozkilic@hotmail.com‬‬
‫‪ozkilicibrahim@yahoo.com‬‬

‫‪- 29 -‬‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ؞۩ ؞‬ ‫؞۩؞ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬

You might also like