Pamagdoy ug Panugilon:

October 7-8, 2019

Taboan Writers’ Festival

Central Bicol State University of Agriculture

Pili, Camarines Sur

Nagsugod kining estorya dihang misugyot kanako si Nyor Kevin Lagunda nga

mag-abot mi sa E-mall aron magpa-printa sa among t-shirt nga motugma sa tema nga

science fiction. Gidala nako ang akong inahan, nga sama sa kasagarang inahan,

gipabawnan mi’g usa ka plastik nga pagkaon aron kuno dili mi gutmon sa among

paglakaw paingon sa tinagoang lagkaw ni Nyor Cheeno “CD” Borden, nga maoy

among silbing huwatanan. Didto sa usa ka gamay apan malinawon nga lawak sa

Casuntingan, Mandaue, nagpaabot ang tulo ka delegado sa Bathalad, aron dili

intawon abton sa kalaay kay ang takna nga biyahe ala una pa man sa kaadlawon.

Gikalingawan namong tulo ang salida nga “Strange Days”, science fiction

gihapon nga genre aron kuno “in-character” ming tulo inig sangka na namo’s among

i-presentar nga topic kun lecture de literature didto sa Taboan. Kining maong paglaroy-

laroy sa tulo ka sugboanong bugoy ginastohan sa gobyerno pinaagi sa National

Commission on Culture and the Arts (NCCA), pinangulohan ni Dr. Hope Sabanpan-

Yu isip chairperson sa National Committee on Literary Arts (NCLA). Human namo

tagbawa ang among kagusla sa kaalam, angay lang nga ang pagkutoy na sab sa

among mga tiyan ang among aksyonan, maong nakahukom ming mokaon usa sa

restawran daplin sa karsada. Manok among gisud-an. Pagbalik na namo sa among

headquarters, gilawog ni CD ang among sobrang bukog sa iyang duha ka iring, si

Continental Op ug si Mr. Mang a.k.a. Mr. Ming, unya amoa silang gipananghiran.

Pag-abot sa airport, miagi mi sa tibuok proseso sa high-tech frisking diin ang

bulsa ni Cheeno nga dunay sulod nga Cloud-nine, kuryosong gihinol sa guwardiya.

“Unsa ni sir?” matod pa sa sekyu, “Chocolate?” tubag ni CD. Angay habwaon tanan

inig sulod sa airport, lakip na ang bakos kay kon masipyat ka’g sul-ob, pwerting

langasa sa censor. Naswertihan tingali ko, wala gyod na-detect ang akong bakos,

peke man god siguro ni.

Naabot si Ma’am Hope pasado alas dose ug sa wala madugay, misakay mi sa

eroplano. Taud-taod na pod sukad ko nakasakay og eroplano, morag siyam ka tuig

na pod siguro. Siyok nga dunggan ug daw gikutaw nga ginhawaan maoy gihatag

kanako sa eroplano dihang mokirang kini o di kaha makahigaom kini og “turbulence”.

Minaog mis Ninoy Aquino International Airport (NAIA) human ang dul-an usa

ka oras nga biyahe. Gisusi ni Ma’am Hope kon ang iyang bagahe, segun sa iyang

pahimangno, diretso ba gyod paingon sa Bicol. Apan dihang iya lang gyong giseguro,

migawas sa conveyor iyang bagahe. Mayra gyod nga iyang na double-check.

Gipakaon mi ni Ma’am didto sa Wendy’s, gagmay ang takos sa ilang kan-on maong

wala kalikayi ni CD nga mo-order og extra rice.

Pipila ka higayon niana, kay lagi connecting flight man mi, misakay na usab mi

paingon sa Naga City, Camarines Sur. Didto sa ibabaw, nakita nakong nagka gamay

ang mga isla, nakita nako ang Mall of Asia nga nag-anam og tuman sa iyang

katungdanan sa uniberso, inanay siyang nahimong tuldok sa akong panan-aw.

Ikatandi kining esena sa duha ka linya sa balak nga Map ni Wislawa Szymborska,

“Everything here is small, near, accessible. I can press volcanoes with my fingertips...”
 Tuod man, nagkagamay ang Metro Manila kon sud-ongon namong toa didto sa

kapunaw-punawan, dili na kini usa ka emperyo. Usa na lamang kini ka lubog nga

pungpong sa nagkadaiyang atop.

Midunggo mi sa Naga airport ug gisugat mi sa bus nga dunay marka nga

“Central Bicol State University of Agriculture [CBSUA]. Pili, Camarines Sur”. Gihatod

mi sa bus paingon sa among hotel diin kami gitakda nga manghigda. Villa Rosita

maoy marka sa dihang nihangad ko aron sutaon kon pila ka floors ang maong hotel,

sa akong bana-bana, lima ka storey ni.

“Room 211 nalang po kayo sir kasi hindi pa po na-prepare yung Room 311”

matod pa sa desk officer nga babaye nga daw nakatilaw napod og ginagmay nga

kasaba tungod sa mga kasaypanan sa accommodations. Tiaw mo ba’y masagol ang

delegado sa ilang language coordinator. Wala gayod kuno kini mahitabo sukad sa

kasaysayan sa Taboan, mor pa.

Siyam mi kabuok sa lawak 211, duna’y ubang delegado nga nasagol gikan sa

laing mga delegasyon sa nasod. Ang nakapait, dili tanang kutson adunay katre.

Gilatag sa sawog daw banig ang kutson namo ni CD. Kay medyo bangog pa man sa

biyahe, halos nahurot sa among pagkatulog ang tibuok adlaw sa Dominggo.

Nianang pagka gabii, gidala kami ngadto sa bookstore sa usa sab namo ka kauban,

si Christian. Didto nakaukay ko’g pipila ka libro aron idungag sa akong bagahe: Ivan

Klima, Ted Hughes, Michael Rosen ug Roger McGough. Dihang tali katulog na unta

mi, gihulmigas ming duha bisa’g buhi pa mi.

Nianang pagkabuntag sa Oktobre 7, isip permirong adlaw sa conference,

gihatod tanang delegado paingon sa CBSUA. Dako og wanang ang ilahang

Auditorium, sa akong tan-aw maigo ngadto ang tres siyentos ka tawo. Nagsugod na

og kurog ang akong tuhod kay lagi abi nako’g adto mi mopresentar sa among paper.

Gisugdan ang programa, sama sa naandan, sa pag-ampo ug sa nasodnong

awit ug gisegundahan sa usa ka sayaw sa Sentrong Artistikong Manlilikha na

Bumubuo ng Identidad at Talento (SAMBIT). Ang imbitado nilang keynote speaker

mao si Dr. Merlie Alunan, usa ka kanhi propesor ug pinasidunggan nga manunulat

sa Leyte, apan tungod tingali sa ubang kakulian. wala siya makatunga. Gipabasa

lang niya kang Ms. Yvonne Esperas, ang language coordinator sa Leyte, ang iyang

mensahe nga giuloha’g “Sampulong Guramoy”. Morag napulo gyod po to ka pahina

nga puros ininglis.

Ang ikaduhang speaker nga dili lang nako panganlan, apan anaa sa program,

wala makatunga tungod sa usa ka hinanaling kausaban. Siya unta’y gitahasan nga

mamatbat sa “Recored Hominin Presence in the Philippines at 709, 000 Years Ago”.

Dali namong gihurot ang tinakos nga paniudto, kasagaran sa gipang-serve mga

specialty nga putahe nila didto, ug mibalik sa Auditorium alang sa mga pahibalo.

Gibuksan sa programa ang parallel sessions diin ibutang sa lain-laing lawak kaming

mga speakers ug dunay mga estudyante ug mga magtutudlo nga maminaw sa among

pakigpulong. Tanang diskusyon nga pagahimuon magtuyok lamang sa tema nga

Lawas isip Literatura.

Didto ming tulo ni Kevin ug CD gi-assign sa Research Hall. Si CD, isip pamuno

sa Bathalad, maoy unang mipadayag sa iyang kaalam. Naghisgot siya mahitungod sa

Kalag Sa Science Fiction kun Foreign Body. Nahisgotan niya ang panuwat ni Gally

Sayson, ang usa sa inilang manunuwat og science fiction sa Sugbo. Lakip sa mga
obra ni Sayson mao ang “Mga Kaaway gikan sa Fornax” nga matod pa ni CD, amgid

sa nag-una nga nobela sa laing awtor nga “Our Friends from Frolex-8”

Pagkahuman niya, ako maoy sunod nga gitasahan sa pagpagarpar, akong

gipatin-awan nga ako dili usa ka propesor ni magtutungha sa kursong BA Literature

ug ako usab ang kinabataan sa tanang delegado maong angay lang nga ila akong

tagaan og dakong konsiderasayon. Nagtuki ako mahitungo kon kinsay nahiapil ug

angay i-konsiderar isip Sugboanong Manunulat. Milakbit usab ako sa mga manunulat

in Diaspora kun mga manunulat nga minglangyaw apan nagpadayon sa panuwat.

Nahilakip niini silang Nyor Michael “Mike” Obenieta, Ma’am Ester Tapia, Ambassador

Vicente “Butch” Bandillo ug anhing Temistokles Adlawan ug uban pa.

Gipalawoman ni Kevin Lagunda ang diskusyon mahitungod ni Butch Bandillo

sa iyang lecture nga nag-uloha’g “Poet as Diplomat, Poetry in Diplomacy”. Nahatagan

ni Kevin ug katin-awan ang panuwat ug estilo ni Maestro Bandillo diha sa iyang lecture.

Sa dihang nahatag na sa tanang speakers ang ilahang dos sentimos, nagtapok mi sa

may lobby ubos sa Auditorium aron sa lain nasad nga pahibalo mahitungod sa

Nagueños tour.

Lahi kini nga tour, matod pa sa organizers, kay duna man kami sumban nga

libro isip giya sa mga lugar nga among adtoan. Sinuwat sa ilang premyadong

manunuwat, Carlos Ojeda Aureus, ang maong pungpong sa sugilanon –Nagueños.

Didto mi gipakanaog sa Ateneo de Naga University diin gibasa sa main

entrance ang unang tipik sa koleksyon nga nag-uloha’g “Reunion”. Mahitungod kadto

sa usa ka tawo nga wala na mailhi sa iyang mga classmates human sa pila ka tuig

nga panaglagyo, Ikatandi nako ang libro ni Aureus sa obra ni James Joyce nga

Dubliners. Sama sa Dublin, Ireland ni Joyce, estrikto nga Katoliko ang Naga City.
 Lakwon unta namo ang gipangsaysay nga mga lugar sa manunuwat aron

masinati pod namo ang iyang sensibilidad bisan sa modernong katilingban apan

gipugngan kami sa ulan.

Misakay kami sa bus ug naagian namo ang Unibersidad de Santa Isabel, ang

unang pormal nga tunghaan sa South East Asia ug ang katedral sa Naga. Milakaw mi

og gamay unya naabot namo ang laing setting sa sugilanon, ang seminaryo. Didto

gibasahan na usab kami og laing sugilanon, ang “Chinita”.

Nag-anam og kagamay ang sulod sa bus kay nakahukom ang ubang delegado

nga dili na mopadayon sa tour. Matira ang matibay maoy dagway sa kahaponon.

Mikanaog mi sa Train Station, nga sukwahi sa gituohan sa kagdahan, maoy ginganlan

og “Bicol Express”, ikaduha na lang to ang ilang sud-an. Gibasa na usab ang

kataposang sugilanon “The Train Does Not Arrive Here Anymore”, apan dili ako

segurado sa insakto nga titulo. Natuman namo ang sugilanon kay wala man gyod

Mikasa diha sa riles ang ligid sa gipaabot namong train.

Alang sa among panihapon, gihatod mi paingon sa Pili Municipal Complex,

apan lagi kay medyo gusla naming tulo, mingtimo usa kami sa duol nga pungko-

pungko.

Didto gipalingkod ming mga delegado ug ang mga koordinator, mga opisyales

sa mayor, ug kadagkoan sa CBSUA, anaa sa pinasidunggan nga dapit. Mibutyag ang

pangulo sa CBSUA nga usa ka milyon ka pesos ang gigahin nga badyet alang niining

kinatibuk-ang kalihokan apan tinakos gihapon ang among panihapon.

Gitapos ang kalihokan pinaagi sa nagkadaiyang sayaw sa SAMBIT, halos

tanang sayaw sa Pilipinas ilahang nahimo. Anaa usab ang ilang award-winning

composer nga mipabati kanamo sa Bikolnon nga musika, sa iyang tulo ka kanta
nagbalik-balik ang linya nga “Gabos kita”. Miuli mi ug natulog nga malinawon sa

gihulmigas namong lawak.

Nianang pagkabuntag, nagdungan og ka-barado ang duha ka kasilyas sa

among lawak. Gawas nga makita ka sa gawas kon maligo ka, dili pa gyod usa namo

magamit kay nabara. Gitawgan namo ang maintenance ug mikabat gyod og pila ka

gutlo usa niya kini ayoha. Sama sa among naandan, tinakos na usab ang pamahaw.

Mibalik na usab kami sa CBSUA sa lungsod sa Pili aron tiwason ang ikaduhang

adlaw sa kombensiyon. Naminaw mi sa kahimtang sa panuwat sa Bikol isip unang

plenary session ug nakahukom kong mopalit sa short story collection ni Tito Valiente,

Tales from Ticao human kini gidayeg sa usa sa mga speakers. Nadani ko sa iyang

pag-advertise sa maong libro.

Migawas mi aron mangita og mainom didto sa mga tindahan sulod sa

unibersidad. Dunay bookstore sa kilid nga dunay matahom nga tindera. Mipalit ko’g

libro ni Haruki Murakami ug Sophie’s world ni Gaarder.

Naminaw ug gihuman namo ang lecture nga warm bodies nila ni Propesor John

Jack Wigley ug sa iyang kauban sa plenary. Pagkahuman, nipaambit ko og pangutana

kon puyde bang mamakak kita kon magsuwat og “creative non-fiction”. Mitubag si JJW

nga ang “insight” kunoy importante kay malubog man gyod ug dili kasaligan ang

panumduman. Tuod man, kining akong gisuwat ron, mao rapo’y nadawdaw sa akong

lubog nga panumduman.

Ang labing makalilisang nga panghitabo sa paniudto mao kini: Nakakaon ang

usa ka babaye nga kanhi propesor sa UP og usa ka dangaw nga alambre kay nagtuo

siya’g langkay sa alugbati. Mora kinig alambre nga atong gamiton isip hayhayan sa

biste.
 Misibat ming tulo human sa paniudto kay tagbuon unta ang akong iyaan nga

anaa ra pod nagpuyo sa San Fernado. Apan sama sa among absurdo nga paniudto,

ang panagtagbo namo sa akong iyaan wala sa’y klaro. Dunay gamay nga similarities

ang Sugboanon ug Bikolnon nga pinulongan ug ako kining napamatud-on sa dihang

miingon ang drayber sa jeep nga among gisakyan ngadto sa dispatsyer og “Boang

kas”. Alang kanako, ang bahakhak nilang duha maoy senyales sa iyahang gipasabot.

Nangukay mi og kadyot sa Booksale sa SM Naga ug nakadala og pipila. Mibalik

nalang mi sa CBSUA kay ang panagkita namo sa akong iyaan, hanap na man.

Pag-abot sa eskuylahan, gipa-snack mi og kadali unya gipundok aron manakay

paingon sa Capitol alang sa kataposang seremonyas. Didto sa bus nakasakay nako

ang usa ka Bicolano nga manunuwat nga ginganlan og Niño, mao ni siya ang

nangutana kang Isidoro Cruz nga “Ilang delegates ba from the National?” diin gitubag

ni Prof. Cruz og “National what? National Bookstore?”. Nagkalantugi pod mi’g gamay

ni Niño ug ako siyang napikhan mahitungod sa Imperyalismo sa Manila kon Katitikan

na maoy hisgotan.

Didto’y man-made resort duol sa gi-renovate nilang Capitol. Nagkuha mi’g

litrato kadali ug akong gidala si Nyor CD ug Kevin sa gawas. Ming-order mi’g ilimnon.

Ni CD pa, “mao ni tatak Bathalad”. Didto sulod sa usa ka function room sa ilahang

guba nga Capitol, dunay kanta og sayaw. Medyo duna gyo’y tataw nga kasadya.

Naglaway kong nagtan-aw sa nagbuy-od nga inasal. Sa akong hunahuna “kini,

haybol man gyod ning litsona ba”. Apan, usa ka platito lamang maoy akong

napahimoslan, wala ko kalingkawas sa pagtakos sa waitress.

Gidawat namo ang among mga sertipiko ug midawat sab ug pipila ka lamano.

Misakay sa bus pabalik sa daw gitunglo nga hotel. Pagkabuntag, nagpatukar og “Kahit
Konting Pagtingin” si CD Borden isip madugya kanamo sulod sa lawak. Nangatawa

ang among mga kaubang delegado kay ako mang gikomedyahan nga “Punk ito [si

CD] sa labas para sabihing tough guy ngunit ganyan talaga mga music nga sa loob

ng kanyang silid”. Gikahimuot usab ni CD ang akong komedya.

Naabot mis airport pasado alas 10:00 ug ang kataposang tanghaga mao ang

pagbayad namo og additional usa ka libo ka pesos kay wala bayri sa organizers sa

Taboan ang among bagahe pabalik. Nakahunahuna na unta kaming ilabay nalang

gawas sa eroplano ang among bagahe hinaot nga motugpa og Cebu.

Mao kini kinatibuk-ang panghitabo sa Taboan, segun sa akong

nahinumduman, sa akong mga nakalimtan dunay uban tinuyo ug duna po’y bunga sa

akong ka pabaya sa detalye ug sa akong kadanghag.