1

He³ee&JejCe : SkeÀ DeJeueeskeÀve

(Environment : An Overview)

ieìe®eer j®evee
1.0 GefÎ<ìs
1.1 DeesUKe
1.2 He³ee&JejCe
1.2.1 He³ee&JejCee®eer j®evee DeeefCe IeìkeÀ
1.2.2 He³ee&JejCee®es ÒekeÀej
1.3 mepeerJe me=<ìer DeeefCe YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeb®³ee Dev³eesv³e Òeefleef¬eÀ³es®es µeem$e
(Ecosystem) ns He³ee&JejCee®ee SkeÀ Yeeie
1.3.1 SkeÀesefmemìerce ceOeerue mebIeìves®eer keÀe³ex DeeefCe HeeleUîee
1.3.2 SkeÀesefmemìerce®eer meceepe DeeefCe DeLe&µeem$e nîee®³eeµeer pees[Ceer
1.4 efJekeÀemee®es Go³eeme ³esCeejs efJe<e³e
1.4.1 He³ee&JejCe meeOevemebHeefÊe DeeefCe GlHeeoves nîeeb®ee SkeÀ m$eesle DeeefCe keÀesþej cnCetve.
1.4.2 DeLe&µeem$eefJe<e³ekeÀ efJekeÀemee®ee He³ee&JejCeeJej DeeIeele
1.4.3 efJekeÀemee®ee DeeOeej ve osCeejs He³ee&JejCeJee®ekeÀ efJe<e³e / ¢<ìerkeÀesve
1.5 meeOevemebHeefÊe®ee iejpee YeeieefJeC³eeHegjlee JeeHej
1.5.1 DeeOeejYetle efJekeÀeme
1.5.2 yengefµemleye× ¢<ìerkeÀesve
1.5.3 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe
1.6 Lees[ke̳eele DeekeÀueve keÀ© ³ee
1.7 µeyokeÀesµe
1.8 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve
1.9 ieìe®³ee µesJeìer J³eJemee³e
 2

1.0 GefÎ<ìs (Objectives)

• He³ee&JejCee®eer j®evee DeeefCe IeìkeÀ nîee®ee DeY³eeme keÀjCes.

• mepeerJe me=<ìer DeeefCe YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeb®ee Dev³eesv³e Òeefleef¬eÀ³es®es µeem$e cnCepes®e
HeefjefmLeleerkeÀer®³ee keÀecekeÀepee®eer mlegefle keÀjCes.
• HeefjefmLeleerkeÀer®³ee meceepe DeeefCe DeLe&µeem$e nîeeb®³eeµeer pees[Ceer nîee®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
• efJekeÀemee®ee He³ee&JejCeeJej HeefjCeece nîee®es DeekeÀueve keÀjCes.
• meeOevemebHeefÊe®ee iejpesHegjlee JeeHej keÀjCes nîee®eer iejpe efn®es cetu³eebkeÀve keÀjCes.
• meO³ee®³ee HeefjefmLeleerleerue peieele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe nîee®es meceLe&ve
keÀjCes.

1.1 DeesUKe (Introduction)

DeeHeuee He=LJeer ûen ne peerJevee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Del³eble ³eesi³e Demee Deens.
ÒeeC³eebvee µJemeveemeeþer YejHetj ÒeceeCeele / Hegjsmee ÒeeCeJee³et (Oxygen) Je pevceeuee ³esCeeN³ee
efvejefvejeUîee ÒekeÀej®³ee peerJeveefJe<e³ekeÀ ©Heemeeþer Hegjsmes HeeCeer DeeefCe Heewef<ìkeÀ DeVee®es DeefYemejCe
Goe. HeeCeer®e¬eÀ, keÀeye&ve®e¬eÀ Fl³eeefo ns He=LJeerJej peerJevee®eer osKeYeeue keÀjC³eemeeþer Deens. nîee
ûene®es veeieefjkeÀ cnCetve DeeHeu³eeuee He³ee&JejCe keÀecekeÀepeeefJe<e³eer GlmegkeÀlee ner Demeueer®e Heeefnpes.
SkeÀoe DeeHeu³eeuee He³ee&JejCe nîee µeyoe®ee Keje DeLe& mecepeuee cnCepes l³ee®³ee iegCeJeÊesefJe<e³eer
DeeHeues ³eesieoeve ns DeeHeCeeme mecepetve ³esles. DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®ee ne®e cegK³e nslet
Deens.

Deepe DeeHeCe Keefvepes ner ceesþîee ÒeceeCeele GkeÀ©ve keÀe{tve, DeeHeu³ee Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³es®eer iejpe YeeieefJeC³ee®³ee veeoele µeeqkeÌle®ee JeeHej keÀ©ve DeeefCe otef<ele HeoeLe&
(Pollutants) yeensj ìeketÀve He³ee&JejCeeJej HeefjCeece keÀjlees. Deefleµe³e efHeUJeCetkeÀ DeeefCe
otef<eleerkeÀjCe nîeebveer DeeHeu³ee peerJevee®³ee DeeOeej ÒeCeeueer nîee KeeTve ìekeÀu³ee Deensle
(Corrode) JeeleejJeCeeleerue meerHeÀmeer (CFC) ne Deepe Heg{erue ³esCeeN³ee µelekeÀele DeesPeesve®ee Lej
efjkeÀecee keÀ©ve ìekeÀCes ®eeuet®e þsJeCeej Deens. uegHle (extinct) Peeuesues JevemHeefle / ÒeeCeer nîeeb®³ee
peeleer Hegvne keÀOeerner Hejle ³esCeej veenerle. DeeHeu³eeuee DeeOeej ve osCeeN³ee efJekeÀemee®es HeefjCeece
nîeeyeÎue peeie©keÀ jeefnues Heeefnpes Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ iegCeefJeµes<e ®eebieues keÀjC³eemeeþer peemleerle
peemle Òe³elve keÀjC³eeme efµekeÀues Heeefnpes.

1.2 He³ee&JejCe (Environment)

meb%ee ’He³ee&JejCe“(Environment) ner ÖeWÀ®e µeyo ’SvJnerje@ve“ nîeeHeemetve le³eej
Peeueer Deens nîee®ee DeLe& Jes{Ces (encircle) efkebÀJee YeesJeleer DemeCes (Surround). DeeHeu³ee
YeesJeleer p³ee Òel³eskeÀ iees<ìer Deensle. nJee, HeeCeer, meJe& mepeerJe Je efvepeeaJe iees<ìer ns DeeHeues He³ee&JejCe
Ie[efJeleele Je l³ee®ee DeeHeu³ee peerJeveeJej HeefjCeece neslees. DeeHeu³ee YeesJeleeue®³ee nîee®e He³ee&JejCeeletve
DeeHeCe KeeC³eemeeþer DeVe, efHeC³eemeeþer HeeCeer, µJemeveemeeþer nJee Je DeeHeu³ee peerJeveµewueer efJe<e³ekeÀ
meJe& iejpee efceUefJelees.
 3
ieF&³ee ie=efnleevegmeej (Gaia ûeerkeÀ osJelee ceelee He=LJeer), He=LJeer Je meJe& mepeerJe IeìkeÀ ns SkeÀ
ÒeCeeueer efvecee&Ce keÀjleele efpe®es IeìkeÀ ns mJeleb$e Demeleele Je l³eeb®³eekeÀ[s mJe³ebefve³ecevee®eer keÀle&yeieejer
(ability) Demeles.

pemes ns IeìkeÀ Debleie&le pees[uesues Je HejmHejebJej Debleie&leHeCes DeJeuebyetve Demeleele l³eecegUs

He³ee&JejCe ner SkeÀ efpeJeble ®ewlev³e Demeuesueer ÒeCeeueer Deens. DeeefCe cnCetve®e SKeeÐee IeìkeÀeble kesÀuesuee
yeoue nîee®es ®e¬eÀer³e He×leerves Dev³e meJe& IeìkeÀeble efmLel³eblej kesÀues peeles. peesHe³e¥le lees mebHetCe& ÒeCeeueer
Dee®íeotve ìekeÀlees leesHe³e¥le. ns DeekeÀueve ns mecepetve IesC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deens keÀer, ceeveJeer
DeeIeele ne He³ee&JejCee®es keÀecekeÀepe nîee®³eele De[LeUe efvecee&Ce keÀjlees Je l³ee®es HeefjCeece ns
DeveLe&keÀejkeÀ (disastrous) Demeleele.

pebieuelees[ peceerve leeHeceeveele HeeJemeele keÀesj[s

(Deforesteti) (Soil) Jee{ Ieì nJeeceeve
(Increase Reduction HeefjefmLeleer
in in (Dry
Temperature) Rainfall Climatic
conditions)

pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee veeµe

(Loss of Biodiversity)

Deesmee[ (JeeUJebìer) Òeosµe

(Desertification)

Jejerue ef®e$e mHe<ìHeCes metef®ele keÀjles keÀer, He³ee&JejCee®ee efJekeÀemeemeeþer GHe³eesie ne ceeveJeer
meceepeemeeþer HeÀe³eosµeerj JeeìCes µeke̳e Deens HeCe He³ee&JejCeemeeþer SkeÀ ÒeCeeueer cnCetve efveefµ®eleHeCes
ueeYeoe³ekeÀ veener. ceeveJeer meceepeebveer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ cetueêJ³eeb®ee kesÀuesuee veeµe nîeecegUs nîee
µelekeÀele KetHe iebYeerj HeefjefmLeleer nîee efvecee&Ce Peeu³ee Je vepeerkeÀ®³ee YeefJe<³ekeÀeUele DeveLe&keÀejkeÀ
efvekeÀeue efometve ³esleerue.
1.2.1 He³ee&JejCee®eer j®evee DeeefCe IeìkeÀ
JewefµJekeÀ He³ee&JejCeeuee ®eej HejmHejmebyebOeer Debleie&leef¬eÀ³ee keÀjCeejs IeìkeÀ Deensle.
1. µeerueeJejCe (Lithosphere)
2. peueeJejCe (Hydrosphere)
3. JeeleeJejCe (Atmosphere)
4. peerJeeJejCe (Biosphere)
 4
peerJeeJejCe ne ceO³eJeefle& peeiee J³eeHelees Je He³ee&JejCee®ee Dev³e DeeJejCeeletve peerJeveeuee
DeeOeejefJe<e³ekeÀ cetueêJ³es efceUefJelees – Jee³eg©He cegueêJ³es pemes keÀye&efÜÒeefCele Jee³et (Carbon
dioxide), ve$eJee³eg (Nitrogen), ÒeeCeJee³et (Oxygen) Fl³eeefo ns JeeleeJejCeeletve, HeeCeer ns
HeeCeerJejCeeletve DeeefCe Keefvepes Hees<eCeêJ³es ce=oeJejCeeletve efceUefJelees.
He³ee&JejCee®eer j®evee (Structure of Environment)

JeeleeJejCe (Atmosphere)

Jee³et (Gases)

peerJeeJejCe
(Biosphere)

Keefvepes HeeCeer
Minerals (Water)

µeerueeJejCe peueeJejCe
(Lithosphere) (Hydrosphere)

He³ee&JejCee®es IeìkeÀ (Components of Environment)

ce=oeJejCe (Lithosphere) :
ce=oeJejCe ne He=LJeer®ee Del³eble yeensj®ee Demee IeÆ peceerve He=<þYeeie Demetve lees ceesþîee
ÒeceeCeele pJeeueecegKeer®³ee Òeef¬eÀ³escegUs efvecee&Ce Peeuesuee Deens. p³eeceO³es ce@icee (efJeleUuesues oie[) ns
Leb[ nesleele DeeefCe IeÆ peceerve le³eej keÀjC³eemeeþer Ieve©He yeveleele. lees megceejs 15 nUnUt Jeentve
DeeCeuesu³ee Huesìdme p³ee efJeleUuesu³ee oie[eb®³ee Debµele: LejeJej Demeleele (Asthenosphere)
nîeeb®ee meceeJesµe keÀjlees. nîee Huesìdme DeeHeu³eeyejesyej mecegêe®eer peceerve DeeefCe Keb[ Jeentve vesleele.
µeerueeJejCe ns Keb[ce³e Òeosµeele Del³eble pee[ (mejemejer 40 efkeÀueesceerìj) DeeefCe mecegêeKeeueer
Del³eble HeeleU Demeles (megceejs 10-12 efkeÀueesceerìj)
HeeCeerJejCe (Hydrosphere) :
Demes ie=efnle Oejues peeles keÀer, HeeCeerJejCe ns 1360 ue#e ke̳egefyekeÀ efkeÀueesceerìj HeeCeer
meeceeJetve Iesles. peemle peJeU HeeC³ee®eer ceesþer mebK³ee (97…) ner mecegêele DeeefCe mecegêe®³ee Deeleu³ee
peceerveerle Deens. megceejs 2 ìkeÌkesÀ HeeC³ee®es m$eesle ns efnceveie DeeefCe efnceveoer (glacier) nîeele
yebefomle Peeues Deens. Gjuesues SkeÀ ìkeÌkeÀe ns YegHe=<þ HeeCeer meeOevemebHeÊeer cnCetve veÐee, leueeJe, ÒeJeen,
leUer, Yegpeue (ground Water) DeeefCe JeeleeJejCeeleerue HeeC³ee®eer JeeHeÀ cnCetve GHeueyOe Demeles.
 5
JeeleeJejCe (Atmosphere) :
JeeleeJejCe ns nJes®es FlejebHeemetve otj þsJeCeejs Dee®íeove Deens. p³eeceO³es 78… ve$eJee³eg,
21… ÒeeCeJee³eg, 1… Dejiee@ve DeeefCe Flej Jee³eg Je yeoueles HeeC³ee®eer JeeHeÀ mebK³ee nîeeb®ee meceeJesµe
Deens. JeeleeJejCe ns JevemHeleermeeþer keÀye&efÜÒeeefCeue Jee³et (keÀeye&ve [e@³eDee@keÌmeeF&[) ®ee ÒecegKe m$eesle Je
ÒeeCeJee³eg®ee ÒeeCeer Je JevemHeefle nîee oesIeebmeeþer ÒecegKe m$eesle efvecee&Ce keÀjles. He=LJeer®³ee JeeleeJejCee®ee
DeesPesve®ee Lej ne He=<þYeeieekeÀ[s Heesnes®eCeeN³ee peblegHeej efkeÀjCes. Glmepe&vee®es ÒeceeCe efjkeÀeces keÀjC³eele
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJelees. He=LJeer®es JeeleeJejCe ns ûenefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleerkeÀer DeeOeej osCes nîeemeeþer
ieg©efkeÀ}Áer IeìkeÀ cnCetve mesJee keÀjles.

peerJeeJejCe (Biosphere) :
peerJeeJejCe ne He=LJeer®ee yeenîe keÀJe®ee®ee Yeeie Demetve p³eeceO³es peerJeve ns Dee{Utve ³esles.
l³eeceO³es efvejefvejeUîee ÒekeÀej®ee mepeerJe me=<ìer Je YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeb®³ee Dev³eesv³e
Òeefleef¬eÀ³es®es µeem$e ÒeCeeueer nîeeb®ee meceeJesµe Deens DeeefCe ceeveJeer ÒeeC³eebmekeÀì meJe& ÒekeÀej®es peerJeve
Oe©ve þsJeles. DeepeHe³e¥le, JevemHeleeR®es 3,50,000 Hes#ee peemle peeleer DeeefCe 11 ue#e ÒeeC³eeb®³ee
peeleer nîeeb®eer DeesUKe Heìueer Deens. peerJeeJejCee®eer Jej®eer ce³ee&oe ner ÒeeCeJee³et®eer GHeueyOelee, JeeHeÀ,
nJes®ee oeye DeeefCe leeHeceeve nîeeb®³eeJej efveefµ®ele kesÀueer peeles. nîee IeìkeÀebceO³es Ieì DeeefCe Gb®eerceO³es
Jee{ ner pewefJekeÀJejCee®eer Jej®eer ce³ee&oe ner Deefve³ebef$ele keÀjles.

1.2.2 He³ee&JejCee®es ÒekeÀej (Types of Envionments)

He³ee&JejCe ns mLetueceeveeves vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efkebÀJee ceeveJeer He³ee&JejCe
nîeeceO³es JeieeakeÀjCe kesÀues peeT µekeÀles.

vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe ns He=LJeerJej Dee{UCeeN³ee mepeerJe Je efvepeeaJe Jemlet nîeeble Jes{tve ìekeÀles.
les SkeÀ mepeerJe me=<ìer Je YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer nîeeb®es µeem$e Demeuesuee ieì Demetve pees ceeveJeer
nmle#esHeeKesjerpe vewmeefie&keÀ ÒeCeeueer cnCetve keÀece keÀjlees. Goe. Ieveoeì pebieueebleerue Deeleuee Yeeie,
µeg× efve³ebef$ele peeieeleerue He³ee&JejCe, JeeUJebì He³ee&JejCe, Oe´gJeÒeosµeer³e He³ee&JejCe, efkeÀveeje He³ee&JejCe
Fl³eeefo.

vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®eer ceeveJeer efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe nîeeb®³eeµeer leguevee kesÀueer peeles.
l³ee®³eeceO³es ceeveJeer ke=Àleer efkebÀJee efJe®eej nîeeb®ee ÒeYeeJe Demeuesues IeìkeÀ DeeefCe #es$e nîeeb®ee meceeJesµe
Deens. Goe. µenjer He³ee&JejCe, meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe, jepekeÀer³e He³ee&JejCe, DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe
Fl³eeefo. legcner µenjer He³ee&JejCe Je ûeeceerCe He³ee&JejCe nîeeb®³eeµeer Heefjef®ele Deenele. pejer ûeeceerCe
He³ee&JejCee®es mJe©He ns Del³eble meeOes Demeues lejer µenjer He³ee&JejCe ns l³ee®³ee le³eej keÀjC³eele
leb$e%eevee®ee JeeHej Demeu³eecegUs peemle iegbleeiegbleer®es Deens. l³ee®eÒeceeCes SKeeÐeeuee meeceeefpekeÀ
He³ee&JejCe DeeefCe jepekeÀer³e He³ee&JejCe nîeeceOeerue HeÀjkeÀ menpeHeCes mecepetve ³eslees. keÀejCe meeceeefpekeÀ
He³ee&JejCe cnCepes SKeeÐee efJeefµe<ì Oece&, peeleer nîeeb®³ee meceepeeves efJekeÀefmele kesÀuesu³ee meeceeefpekeÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mebmLee DeeefCe jepekeÀer³e He³ee&JejCe cnCepes l³eeceO³es meceepeeJej HeefjCeece
Ie[efJeCeeN³ee mejkeÀej, keÀe³eos DeeefCe efve³eceve ÒeCeeueer nîeeb®³ee ©Heeb®ee meceeJesµe Demelees.
 6
legce®eer Òeieleer leHeemetve Heene (Check Your Progress) :
1. ’He³ee&JejCe“ ner meb%ee mHe<ì keÀje. ³eesi³e GoenjCes Ðee.
2. vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer He³ee&JejCe nîeeceO³es ÒecegKe YesoYeeJe keÀe³e Deens?
3. ’He³ee&JejCe ner SkeÀ ÒeCeeueer Deens“ GoenjCeebmen meceLe&ve keÀje.
4. He³ee&JejCee®³ee IeìkeÀebefJe<e³eer Lees[ke̳eele ceeefnleer efuene.
5. mebef#eHle ìerHee efuene.
De) ceeveJeer He³ee&JejCe
ye) µeerueeJejCe (Lithosphere)

1.3 mepeerJe me=<ìer DeeefCe YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeb®³ee HeefjefmLeleerkeÀer

(Ecosystem) ns He³ee&JejCee®ee SkeÀ Yeeie

(Ecosystem As a Part of Environment)

meJe& ÒekeÀej®³ee JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer ns peeieeflekeÀ He³ee&JejCe ÒeCeeueerle efìketÀve jeneleele les
peerJeeJejCe (Bopsphere) efvecee&Ce efkebÀJee le³eej keÀjleele. l³ee®es DeeCeKeer Heg{s yee³eescesme
(Biomes) ceO³es Heesì efJeYeepeve Peeues Deens. keÀejCe He=LJeeruee efvejefvejeUîee nJeeceevee®es YetkeÀefìyebOe
(Zones) Deensle DeeefCe cnCetve efJeefµe<ì ÒekeÀej®³ee JevemHeefle (Vegetation) Je ÒeeCeer peerJeve
nîeeb®es SkeÀerkeÀjCe Jee meb³eesie (Combination) Deens. Goe. meewc³e nJeeceeve pebieues, efJe<egJeJe=Êeer³e
HeeJemeeUer pebieue Fl³eeefo ner peiee®³ee efJeefYeVe Yeeieele Dee{Utve ³esleele. pewJe (Biomes) ns
cetuekeÀCe HeeleUerJej Deensle. nîee pewJekeÀCeele efvejefvejeUîee me=<ìer ÒeCeeueer Deensle (Ecosystem)
leUs me=<ìerÒeCeeueer (Pond Ecosystem) JeeUJebì me=<ìer ÒeCeeueer (desert Ecosystem)
Fl³eeefo.
 7

He³ee&JejCe (Environment)

peerJeeJejCe (Biosphere)

HeefjefmLeleerkeÀer (SkeÀesefmeefmìce - Ecosystem)

1.3.1 HeefjefmLeleerkeÀer (Ecosystem)

peer Jemlet SKeeÐee efouesu³ee #es$eeleerue YeeweflekeÀ He³ee&JejCeeµeer HejmHejebµeer mebyebefOele ef¬eÀ³ee
keÀjCeeN³ee meJe& DeJe³eJe DeeefCe HeefjHetCe& peerJeeb®ee meceeJesµe keÀjles, p³eecegUs µeeqkeÌle®ee ÒeJeen ne ce³ee&oe
mHe<ì keÀjCeeN³ee G<Ce keÀefìyebOe j®evee (Tropic Structure), pewefJekeÀ efJeefJeOelee
(biodiversity) DeeefCe YeeweflekeÀ ®e¬esÀ (mepeerJe DeeefCe efvepeeaJe YeeieebceO³es Deoueeyeoue) nîeeb®³ee
ÒeCeeueerle HeefjCele neslees (Leads to) l³eeuee HeefjefmLeleerkeÀer (Ecosystem) Demes cnCeleele.

peerJeme=<ìer ÒeCeeueer (Ecosystem) ner veJeerve meb%ee S. peer ³evemues (1935( nîeeves
He³ee&JejCee®es peerJeefJe<e³ekeÀ DeeefCe YeeweflekeÀ IeìkeÀ nîeeceOeerue HejmHej ef¬eÀ³ee mebyebOe mHe<ì keÀjC³eemeeþer
le³eej kesÀueer.

DeepeHe³e¥le pejer YeeweflekeÀ HeefjefmLeleer nîee peerJeme=<ìer ÒeCeeueer®³ee mJe©He DeeefCe efJeµes<e
iegCeOece& ns efveefµ®ele þjefJele Demeu³ee lejerner mepeerJe me=<ìer®³ee meceepeele DeJekeÀeµemebyeOeer®es
(Spatial) HeÀjkeÀ Deensle. nîee efJe®eejmejCeerJej DeeOeeefjle me=<ìerÒeCeeueer efn®es oesve ÒecegKe Jeiee&le
efJeYeepeve kesÀues peeT µekeÀles.

1. YegÒeosµemebyebOeefJe<e³ekeÀ efkebÀJee peceerveerJej Hee³eeYetle me=<ìerÒeCeeueer.

2. peue®ej me=<ìerÒeCeeueer cnCepes HeeC³eeleerue HeefjefmLeleerkeÀer.
 8
YegÒeosµeefJe<e³ekeÀ me=<ìerÒeCeeueer (Terrestrial Ecosystem)

vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerkeÀer ceeveJeefveefce&le me=<ìerÒeCeeueer

HeJe&leer³e me=<ìerÒeCeeueer
(Mountain Ecosystem) efHekesÀ GÐeeve me=<ìer
me=<ìerÒeCeeueer Garden
crop field Ecosystem
Ecosystem
ieJeleeU me=<ìerÒeCeeueer
(Grass field Ecosystem)

pebieue me=<ìerÒeCeeueer
(Forest Ecosystem)

ìgb[^e me=<ìerÒeCeeueer
(Tundra Ecosystem)

JeeUJebìer me=<ìerÒeCeeueer
Desert Ecosystem

Leb[ JeeuegkeÀece³e me=<ìerÒeCeeueer iejce JeeuegkeÀece³e me=<ìerÒeCeeueer

(Cold Desert Ecosystem (Warm Desert Ecosystem)
 9

peue®ej me=<ìerÒeCeeueer
Aquatic Ecosystem

vewmeefie&keÀ me=<ìerÒeCeeueer ceeveJeefveefce&le me=<ìerÒeCeeueer

Natural Ecosystem Man made Ecosystem

mecegê me=<ìerÒeCeeueer leepesHeeCeer me=<ìerÒeCeeueer celmeeue³e me=<ìerÒeCeeueer meeb[HeeCeer me=<ìerÒeCeeueer

Marine Fresh Water Aquarium Sewage
Ecosystem Ecosystem Ecosystem Ecosystem

cenemeeiej ÒeJeeU
me=<ìerÒeCeeueer Ke[keÀ Jeenles HeeCeer me=<ìerÒeCeeueer mebLe HeeCeer me=<ìerÒeCeeueer
Flowing Water Still Water
Ocean me=<ìerÒeCeeueer
Ecosystem Ecosystem
Ecosystem Coralrect
Ecosystem

veoer me=<ìerÒeCeeueer Pejs me=<ìerÒeCeeueer

River Stream
Ecosystem Ecosystem

efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer
me=<ìerÒeCeeueer
Coastal Ecosystem

[yekesÀ meKeue oueoueer®eer

me=<ìerÒeCeeueer me=<ìerÒeCeeueer
Pond Marsh
Ecosystem Ecosystem

leUs me=<ìerÒeCeeueer
Lake Ecosystem
 10
Òel³eskeÀ me=<ìerÒeCeeueer efnuee efveefµ®ele mebIeìve Demetve l³eele j®eveelcekeÀ DeeefCe keÀecekeÀepe
keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesµe Demelees. j®eveelcekeÀ IeìkeÀeble DepewefJekeÀ (Abiotic) DeeefCe pewefJekeÀ
(biotic) IeìkeÀeb®ee meceeJesµe Deens. keÀecekeÀepe keÀjCeejs IeìkeÀ cnCepes p³ee ÒeceeCeele Je DeekeÀejele
YeeweflekeÀ Jemlet DeefYemejCe (circulation) keÀjles DeeefCe l³ee ÒeCeeueerle Gpex®es Jenve keÀjles les IeìkeÀ.

j®eveelcekeÀ me=<ìerÒeCeeueer®es IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) pewefJekeÀ IeìkeÀ DeeefCe 2) DepewefJekeÀ IeìkeÀ (Abiotic component)

pewefJekeÀ IeìkeÀ cnCepes efpeJeble DemeCeejs DeJe³eJe³egkeÌle DeeefCe HeefjHetCe& peerJe me=<ìerÒeCeeueerle
(Ecosystem) ceO³es jeneleele. HeeueveHees<eCee®³ee efvejefvejeUîee Deµee ÒekeÀejeJe©ve l³eeb®es
JeieeakeÀjCe ns Heg{erueÒeceeCes kesÀues peeles.
1. GlHeeokeÀ (Producers)
2. GHeYeeskeÌlee (Consumers)
3. efJeIeìvekeÀejkeÀ (Decomposers)

GlHeeokeÀ – JevemHeefle GHeYeeskeÌlee (Consumers)

DeVe le³eej keÀjleele. ÒeeLeefcekeÀ (Primary)
og³³ece (Secondary)
le=leer³e (Teritary)

efJeIeìvekeÀejkeÀ (Decomposers)
Deeflemet#ce peblet (Bacteria), yegjµeer, DeUbyeer (Fungi) Fl³eeefo JevemHeleer®es ÒekeÀej ns ce=le
JevemHeleeR®³ee iegbleeiegbleer®³ee meb³egieeb®es (Compounds) Je ce=le ÒeeC³eeb®ee efkeÀ®ekeÀì meb³egieeb®es
efJeIeìve keÀjleele DeeefCe GlHeeovekeÀl³ee&uee Hegvne JeeHej keÀjCes µeke̳e nesF&ue Deµeer Keefvepe³egkeÌle
Hees<eCeêJ³es ceeskeÀUer keÀjleele.

GlHeeokeÀ (Producers):
efnjJ³ee JevemHeleer p³ee íe³eeSkeÀerkeÀjCeeble (Photosnthesis) meg³ee&®³ee µeeqkeÌle®es
DeVeµeeqkeÌleceO³es ©Heeblej keÀjleele l³eebvee GlHeeokeÀ Demes cnCeleele. l³ee mJele:®e HeeueveHees<eCe keÀjerle
Demeu³eecegUs l³eebvee Dee@ìesì^eHeÌme (Autotrophs) cnCepes mJe³ebGlHeeovekeÀej Demes mebyeesefOeues peeles.
GHeYeeskeÌlee (Consumers) :
SkeÀefpevemeer mepeerJe ÒeeCeer pes nefjle JevemHeleeRceOeerue DeVeGpee& ner Òel³e#e Jee DeÒel³e#eHeCes
JeeHejleele l³eebvee JeeHejoej Demes cnCeleele.
De) ÒeeLeefcekeÀ GHeYeeskeÌlee (Primary Consumers) :
ieJeleeJej peieCeejs (Herbivores) cnCepes®e les DeVeemeeþer efnjJ³ee JevemHeleeRJej
DeJeuebyetve Demeleele. Goe. iegjs, nefjCes, yekeÀN³ee, memes, keÀerìkeÀ Fl³eeefo.
 11
ye) og³³ece JeeHejoej (Secondary Consumers) :
ceebme KeeCeejs ÒeeCeer pemes keÀesune, ceebpej, meeHe Fl³eeefo pes ÒeeLeefcekeÀ JeeHejoejeb®ee
DeVeemeeþer JeeHej keÀjleele.
keÀ) eflemeN³ee opee&®es JeeHejoej (Tertiary Consumers) :
ceesþs ceebmeenjer ÒeeCeer (Carnivores) pes DeVe ceebmeenejer Je µeekeÀenejer ÒeeC³eeb®eer efµekeÀej
keÀjleele les ÒeeCeer Goe. efmebn, JeeIe, memeeCee, efieOee[ Fl³eeoer.

efJeIeìvekeÀej (Desomposers) :
meg#ce mepeerJe ÒeeCeer pemes µesJeeUs Je DeVe met#ce peblet pes l³eeb®es mJele:®es DeVe le³eej
keÀjC³eeme DemeceLe& Demeleele Je pes ÒeeCeer Je JevemHeefle nîee®³ee ce=le µejerjeJej Jee kegÀpeCeeN³ee µejerjebJej
peieleele les efkeÀ®ekeÀì DeJe³eJe³egkeÌle ce=le Yeeiee®³ee Jemletb®es efJeIeìve keÀjleele Je les GlHeeokeÀebvee
GHeueyOe JneJesle cnCetve l³eeb®es meeO³ee mJe©Heeble ©Heeblej keÀjleele. êeJe mees[tve (Enzymes) les
yeekeÀer jeefnuesu³ee ce=le DeJeµes<eeb®es peeoe He®eve keÀjleele DeeefCe l³ee®es meeO³ee efvepeeaJe HeoeLee&le ©Heeblej
keÀjleele (Inorganic Substances).
pewefJekeÀ efJeefJeOelee (Biodiversity) :
efvejefvejeUîee ÒekeÀej®es GlHeeovekeÀej Je JeeHejoej ns me=<ìerÒeCeeueerceO³es l³eeb®³ee pewefJekeÀ
efJeefJeOelesvegmeej meb%ee efoues peeleele (denote). pewefJekeÀ efJeefJeOelee ner me=<ìerÒeCeeueer®³ee
GlHeeokeÀlesuee ®eeuevee osles. ceesþîee ÒeceeCeeleerue efJeefJeOelee peeleer nîee meJe& ÒekeÀej®³ee peerJeve ©Heeb®eer
vewmeefie&keÀ HegjlesHeCee nîee®eer Kee$eer keÀ©ve osleele Je Deejesi³eoe³eer me=<ìerÒeCeeueer ner efvejefvejeUîee
ÒekeÀej®³ee DeveLee¥vee leeW[ osT µekeÀles Je l³eeletve Hegvne GYeer jent µekeÀles. cnCetve DeeHeueer pejer nîee
He=LJeer ûeneJej DeefOemeÊee Jee Je®e&mJe Demeues lejer DeeHeCeeuee pebieueer peerJevee®es jeKeCe keÀjCes Depetvener
iejpes®es Deens.
DepewefJekeÀ IeìkeÀ (Abiotic Components) :
DepewefJekeÀ IeìkeÀ ns pewefJekeÀ IeìkeÀeb®es peerJeve DeefmlelJeele jeneC³eemeeþer Hees<eCeêJ³eeb®eer
lejleto keÀjleele. nîee DepewefJekeÀ IeìkeÀeble Heg{erue meceeefJe<ì Deensle.
De) efvepeeaJe HeoeLe& - HeeCeer, Jee³et©He cegueêJ³es, lemes®e GlHeeovekeÀejebvee ©Heeblej keÀjC³eeme
DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs Keefvepe HeoeLe& nîeeb®ee meceeJesµe Deens.
ye) mepeerJe HeoeLe& ns ce=le JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer l³ee®eÒeceeCes l³eeb®eer efJe<þe (Excreta) nîeeHeemetve
GlHeVe nesleele.
keÀ) nJeeceeve efJe<e³ekeÀ cegueleÊJes pemes leeHeceeve ÒekeÀeµe, Jeejs, HeeTme, yee<He Fl³eeefo ns DemepeerJe
(efkebÀJee efvepeeaJe) HeoeLe& me=<ìerÒeCeeueer®³ee pewefJekeÀ IeìkeÀeb®es mJe©He nîee®³eeJej ÒeYeeJe
ìekeÀC³ee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. keÀejCe oesvnerner IeìkeÀ ns Debleie&lejerl³ee pees[uesues
DeeefCe SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Deensle.
 12

DepewefJekeÀ IeìkeÀ JevemHeleer efkebÀJee Autotrophs

ÒekeÀeµe
HeeCeer
nJee GHeYeeskeÌlee
yee<He / JeeHeÀ (Consumers)
leHeceeve ÒeeLeefcekeÀ
Ke[keÀ DeeefCe ceeleer og³³ece
Keefvepes le=leer³ekeÀ opee&
Yet j®evee
(Topography) DeHeIeìvekeÀej
Decomposers

JevemHeleer efkebÀJee mJe³ebGlHeeovekeÀej (Autotrophs) ns DepewefJekeÀ cegueêJ³ee®ee JeeHej

keÀjleele Je Dev³e pewefJekeÀ cegueleÊJeemeebþer DeVe le³eej keÀjleele. cnCepes®e JeeHejoejebmeeþer. JevemHeleer
Je ÒeeCeer nîee®es ce=le DeJeµes<e nîeeb®es efJeIeìvekeÀejebkeÀ[tve ueneve ueneve legkeÀ[s nesleele Je Hees<eCeêJ³es ner
Hegvne me=<ìerÒeCeeueer®³ee (Ecosystem) DepewefJekeÀ IeìkeÀebvee Hejle kesÀueer peeleele. nîee Deµ³ee
HejmHej ÒekeÀej®³ee veelesmebyebOeecegUs vewmeefie&keÀ me=<ìer ÒeCeeueer nîee mJe³ebefve³eb$eCe Je mJe³ebosKeYeeue
keÀjC³eeme meceLe& Deensle.
1.3.2 me=<ìerÒeCeeueer ceOeerue mebIeìves®eer keÀe³ex DeeefCe HeeleUîee (Functioning and
Levels of Organisation in the Ecosystem) :
keÀece keÀjCeejs IeìkeÀ cnCepes DeekeÀejceeve DeeefCe oj p³ee efþkeÀeCeer HeoeLee&®es DeefYemejCe
nesles DeeefCe HeefjefmLeleerkeÀerceO³es Gpes&®ee ÒeJeen Jeent ueeielees.
meJe& ÒeCeeueeRvee keÀece keÀjCes µeke̳e JneJes cnCetve ceeue YejCes pe©jer®es Deens (inputs) Je l³ee
meJe& ceeuee®eer efveHepe (output) GlHeeove keÀjleele.

He³ee&JejCee®eer vewmeefie&keÀ me=<ìerÒeCeeueer µeeqkeÌle (efkebÀJee Gpee&) ner met³ee&Heemetve efceUefJeles.

mJe³ebGlHeeovekeÀej efkebÀJee JevemHeleer met³ee&®³ee Gpex®ee JeeHej keÀjleele Je HeÀesìesefmebLesefmeme Òeef¬eÀ³esceO³es
DeVe le³eej keÀjleele. l³eeveblej ner DeVeµeeqkeÌle ogmeN³ee mepeerJeebkeÀ[s Heg{s HeeþefJeueer peeles cnCepes®e
me=<ìerÒeCeeueer®es GHeYeeskeÌlee.

met³e& JevemHeleer ÒeeLeefcekeÀ og³³ece eflemejs

meewjµeeqkeÌle DeVeµeeqkeÌle JeeHejoej JeeHejoej JeeHejoej
DeVeGpee& DeVe DeVeµeeqkeÌle

DeVe meeKeUer (Food chain) : DeVeGpex®es nmleeblejCe m$eesleeHeemetve JevemHeleeRceO³es ns

mepeerJeeb®³ee DeVe JeejbJeej KeeCeeN³ee ceeefuekeÀeceOetve nesle Demeles Je Keeu³eeveblej l³eeuee DeVemeeKeUer
cnCetve mebyeesOeve efoues peeles.
 13
DeVe meeKeUer®eer Heg{erue GoenjCes nîeeceO³es l³ee®ee JeeHej keÀjCeejs ns Heg{erueÒeceeCes
ef®evneefkeÀle kesÀues iesues Deensle.

ieJele ieesieueiee³e yeokeÀ yeefnjer memeeCee

(grass) (slug) (Duck) (Hawk)

yeerpe Gboerj meeHe keÀesune

(seed) (mouse) (snake) (Fox)

efnjJeer ìesU yes[tkeÀ meeHe yeefnjer memeeCee

JevemHeleer (grassh (Frog) (snake) (Hawk)
opper)

DeVe meeKeUîee nîee Deueie ¬eÀce veenerle Hejbleg SkeÀceskeÀebµeer Debleie&lejerl³ee pees[u³ee iesuesu³ee
Deensle. JeeHeje®³ee Debleie&le yebefomle j®evesuee DeVe peeUs (Food web) Demes cnCeleele.

ìesU
Heeue
efnjJ³ee
JevemHeleer
(Lizzard) yeefnjer memeeCee
memee
(Green (Hawk)
(Rabbit)
Plants) meeHe

Gboerj

yeefnjer memeeCee keÀesune

yeokeÀ meeHe

ieesieueiee³e Gboerj

ieJele yeerpe
 14
peµeer Gpee& ner SkeÀe HeeleUerletve ogmeN³ee HeeleUerJej Heg{s vesueer peeles, lesJne efpeJeble
jeneCeeN³ee mepeerJe ÒeeC³ee®³ee µejerjele l³ee Gpex®ee keÀener efnmmee efµe}ÁkeÀ jenelees. yengleskeÀ Gpee& ner
G<Celesle ©Heeblej kesÀueer peeles Je JeeleeJejCeeuee Hejle efoueer peeles. mepeerJee®³eeceOetve peemle G<Celes®es
ÒeceeCe nîee®ee veeµe nîee keÀejCeecegUs me=<ìerÒeCeeueerle Gpex®ee HegjJeþe ne KeeCeeN³ee Òel³eskeÀ ieìeyejesyej
Jesieeves yeoue keÀceer keÀjerle Demelees.

Heg{erue pees[Ceer DeejeKe[eef®e$e ns Gpex®ee vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerkeÀerceOeerue Deefoµeenerve ceeie&

mHe<ì keÀjles.

met³e& Gpee& He³ee&JejCeekeÀ[s Hejle ³esles.

mJe³eb
PC SC TC
GlHeeovekeÀej

JeeHejoej – PC ÒeeLeefcekeÀ JeeHejoej, SC og³³ece JeeHejoej, TC eflemejs JeeHejoej

pej ieJele KeeCeeN³eeveer (Herbivores) JevemHeleer Gpex®³ee 1000 K ke@Àuejer Keeu³ee

lej megceejs 100 ke@Àuejer®es ©Heeblej ns µeekeÀenejer HesµeerceO³es nesles, 10 K ke@Àuejer nîeeb®es Heefnu³ee
HeeleUerJejerue ceebmeeJej GHepeerefJekeÀe keÀjCeeN³eebvee GlHeeoveele nesles cnCepes 90… µeeqkeÌle®ee veeµe ne
SkeÀe Yegmlejer³e HeeleUerJe©ve Heg{erue HeeleUerJej neslees. Dev³e µeyoeble pej meebiee³e®es Peeues lej
Gpee&HeeleUer nUtnUt DeVemeeKeUerle efvecegUleer nesle peeTve SkeÀ ®eej ®eewkeÀesveer yeepet Demeuesueer
Ieveeke=Àleer j®evee (Pyramid) le³eej keÀjles. cnCetve DeVeMebketÀ j®eves®es DeeuesKe ÒeefleefveOeerlJe nîeeuee
SkeÀe@uee@efpekeÀ efHeje@efce[med Demes cnCeleele.

P.C

Autotrophers

PC - ÒeeLeefcekeÀ JeeHejoej, S - og³³ece JeeHejoej

cegueYetleHeCes leerve ÒekeÀej®³ee Ieveeke=Àleervee ceev³elee efoueer iesueer Deens.

1) mebK³eeJee®ekeÀ Ieveeke=Àleer (Pyramid of Numbers) :
GlHeeokeÀ ns mebK³esves DeefOekeÀÊece Deensle Je mebK³ee ner Òel³eskeÀ ueeieesHeeþ ³esCeeN³ee
HeeleUeryejesyej keÀceer nesle peeles.
 15
2) pewefJekeÀ Jemlegceeve Ieveeke=Àleer (Pyramid of Biomass) :
He=LJeer mebyebOeer®³ee me=<ìerÒeCeeueerle efHeje@efce[ ne GYee Demelees (upright) HeCe peue®ej
me=<ìerÒeCeeueerle lees Gueìe (Inverted) Demelees. JevemHeleer HueJebie, Deuieer (Algae) Je ueneve
peuece³e JevemHeleer nîee pewefJekeÀ Jemlegceeveele nueke̳ee Demeleele Je l³eebvee ÒeeLeefcekeÀ JeeHejoejebkeÀ[tve
Jesieeves KeeTve ìekeÀues peeles (efkeÀìkeÀ, HeeCeefHemeJee - Water fleas) Fl³eeefo.
3) µeeqkeÌle®³ee Ieveeke=Àleer (Pyramid of Energy) :
ceesþîee ÒeceeCeele Gpee& ner ÒeeLeefcekeÀ JeeHejoej HeeleUerHes#ee GlHeeovekeÀej HeeleUerJej
GHeueyOe Demeles Je ÒeeLeefcekeÀ HeeleUerJejerue µeeqkeÌle ner ogmeN³ee HeeleUerHes#ee peemle®e Demeles. ³eejerleerves
Ieveeke=Àleer®eer meJe&meeceev³e j®evee ner uebye©He Jee GYeer meJe& me=<ìerÒeCeeueerle jeneles.
peerJe YeewieesefuekeÀ jmee³eveerkeÀ ®e¬esÀ (Biogeochemical Cycles) :
pejer Gpex®ee ÒeJeen ne me=<ìerÒeCeeueerceO³es SkeÀe ceeiee&ves Demeuee lejer Hees<eCeêJ³es nîeeb®eer
mepeerJe Jemlet efvecee&Ce keÀjC³ee®eer iejpe nîeemeeþer ÒeCeeueerceO³es JeeleeJejCe, HeeCeerJejCe, ce=oeJejCe DeeefCe
pewefJekeÀJejCe nîeeceOetve efHeÀjefJeueer peeleele. Je l³ee®ee yeN³ee®e JesUsuee HegveJee&Hej kesÀuee peelees. Goe.
peue®e¬eÀ (water cycle) ner ®e¬esÀ oesve ÒekeÀej®eer Deensle.
1. Jee³eg©He ®e¬esÀ p³eeceO³es meeþJeCeer®eer peeiee (Reservoir) ner JeeleeJejCe Demeles. Goe. keÀeye&ve,
ÒeeCeJee³eg, ve$eJee³eg.
2) ieeUeHeemetve Peeuesueer ®e¬esÀ (Sedimentary Cycles) p³eeceO³es meeþe keÀjC³ee®eer peeiee ner
MeerUeJejCe (Lithosphere) Demeles. Goe. HeÀe@mHeÀjme DeeefCe meuHeÀj ®e¬eÀ.
keÀeye&ve ®e¬eÀ (Carbon Cycle)

JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve [e@³eDee@keÌmeeF&[

pJeueve HeÀesìesefmebLesefmeme éemeve (Respiration)

Burning efJeIeìve (Decomposition

ÒeeCeer
efnjJ³ee JevemHeleer
DeJeµes<e
FbOeveeleerue
keÀeye&ve
DeJeµes<eerkeÀjCe
ce=le mepeerJe JemletbceOeerue keÀeye&ve meb³egies

keÀeye&ve ne JeeleeJejCeele keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[ cnCetve efceUlees, mepeerJe meb³egies cnCetve

JevemHeleer DeeefCe ÒeeC³ee®³ee µejerjele, keÀesUmee Je Hesì^esefue³ece meeþs nîeeb®³eele DeeefCe mepeerJe keÀeyeexvesì
cnCetve peueKe[keÀ keÀJe®es Fl³eeefo ceO³es Dee{Utve ³eslees. HeÀesìesefmebLesefmeme ns nJesleerue keÀeye&ve pewefJekeÀ
 16
HetueceO³es DeeCeles lej mepeerJe Jemletb®es éemeve DeeefCe efJeIeìve nîee Òeef¬eÀ³ee JeeleeJejCeeleerue keÀeye&veceO³es
Yej Ieeueerle Demeleele.

ve$eJee³eg ®e¬eÀ (Nitrogen Cycle)

JeeleeJejCeeleerue ve$eJee³eg

ve$eJee³eg efmLejerkeÀjCe vee³eì^sìmed

JevemHeleer
ÒeeCeer
vee³eì^eF&ìme
efJeIeìve Deceesefve³ee

meJe& mepeerJe ÒeeC³eemeeþer ve$eJee³eg ns cenÊJee®es cegueêJ³e Deens. ve$eJee³eg®ee ÒecegKe meeþe ne
JeeleeJejCeeleerue nJee Deens. pewefJekeÀ ve$eJee³eg efmLejerkeÀjCe ns (Fixation) keÀener Deeflemet#ce pebletveer
(Bacteria) kesÀues peeles Je efveUs efnjJes MewJeeU ns JeeleeJejCeeleerue ve$e [esn (Pool) ns peceerve
efkebÀJee peue®ej µejerjele DeeCeleele pesLetve lees pewefJekeÀJejCeekeÀ[s vesuee peelees. JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer
nîeeb®es efJeIeìve DeeefCe kegÀpeCes ns Deceesefve³ee le³eej keÀjleele p³ee®es ©Heeblej ns vee³eì^eF&ìceO³es
ye@keÌìsefj³ee ceeHe&Àle kesÀues peeles (Nitromonas) Je l³eeveblej vee³eì^sìceO³es ©Heeblej ns vee³eì^esye@keÌìj
meejK³ee met#ce peblet®³ee keÀe³e& keÀjC³eecegUs kesÀues peeles. ner ef[vee³eì^erefHeÀkesÀµeve Òeef¬eÀ³ee ner
efme[esceesveme veeJee®³ee ye@keÌìsefj³eeceeHe&Àle kesÀueer peeles. (lemes®e Lee³eesye@ke̳egueme Fl³eeefo) Je les
vee³eì^sì®es ©Heeblej ns cegueêJ³e ve$eJee³egceO³es keÀjleele pees Jee³eg µesJeìer JeeleeJejCeele Ye©ve ìekeÀuee
peelees.

meJe& meeOeejCele: Òel³eskeÀ ®e¬eÀ ner leerve efJe<e³eeb®es OeejCee keÀjCeejs Deens 1) FveHetì 2)
efveHepe DeeefCe 3) Debleie&le Hees<eCe êJ³eeb®es ®e¬eÀerkeÀjCe. Hees<eCeêJ³es ner peceerveerceOetve JevemHeleerÜeje
µees<etve Iesleueer peeleele DeeefCe l³eeb®³ee DeVee®ee SkeÀ Yeeie yeveleele. DeVe ns GlHeeovekeÀejekeÀ[tve
JeeHejoejekeÀ[s, l³ee®³eekeÀ[tve efJeIeìvekeÀejekeÀ[s Deµeer neue®eeue keÀjles Je Hees<eCeêJ³es ner peceerve
efkebÀJee JeeleeJejCe nîeeceO³es met#ce peblet®³ee keÀecekeÀepe keÀjC³eecegUs Hejle mees[ueer peeleele.
1.3.3 me=<ìerÒeCeeueer®eer meceepe DeeefCe DeLe&µeem$e nîeeb®³eeµeer pees[Ceer (Linkage of
Ecosystem with Society & Economy)
me=<ìerÒeCeeueer®³ee IeìkeÀebveer osT kesÀuesu³ee mesJeebceOetve DeeHeCeeme me=<ìerÒeCeeueer®eer meceepe
DeeefCe DeLe&µeem$e nîeeb®³eeµeer pees[Ceer ner mecepet µekeÀles. SkeÀef$elejerl³ee l³eebvee me=<ìerÒeCeeueer mesJee
(Ecosystem Services) Demes cnìues peeles. Goe. pesJne yegjMeer (Fungi), peblet DeeefCe
ye@keÌìsefj³ee ns meg³e&ÒekeÀeµe, keÀeye&ve DeeefCe vee³eì^espeve ner keÀ®®eer ’IeìkeÀêJ³es“ nîeeb®es HeÀefuele
 17
peceerveerceO³es efmLel³eblej Ie[Jetve DeeCeleele lesJne l³ee efmLel³eblejeuee me=<ìerÒeCeeueer mesJee Demes
mecepeleele. met³eexo³eeveblej Iejeyeensj ®eeueCes DeeefCe met³ee&®eer efkeÀjCes DeeHeu³ee lJe®esJej IesCes ner ef¬eÀ³ee
keÀje. HegÀueHeeKeª ns HegÀueeuee HejeieerYeJeve (Pollinatina) keÀjleevee yeIee. DeeefCe cebo JeeN³ee®³ee
PegUtkeÀ nîeeves Leb[eJee DevegYeJee. met³e&, HejeieerYeJeve DeeefCe JeeN³ee®eer cebo PetUtkeÀ ner meg×e
me=<ìerÒeCeeueerves lejleto kesÀuesu³ee mesJeemegefJeOee®eer GoenjCes Deensle.

Deelee DeeHeCe DeeCeKeerve keÀener GoenjCes mecepetve IesT ³ee.

1) HeeCeLeU Òeosµeeleerue Pee[s (Mangroves) DeeefCe ÒeJeUeb®es PegyekesÀoej Ke[keÀ pes
mecegêefkeÀveejHeÆer®eer Peerpe (Erosion) DeeefCe ceesþe HesÀme nîeebHeemetve mebj#eCe keÀjleele.
2) ìekeÀeT keÀ®eN³ee®es efJeIeìve Je Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe
3) HeÀesìesefmebLesefmeme
4) JevemHeleerceOeerue keÀeye&ve®ee ceesþîee ÒeceeCeele meeþe
5) nJeeceeve, HeeCeer Fl³eeefob®es efve³eceve
6) pewefJekeÀ Jemlegceeve, GlHeeove, JeeleeJejCeeleerue ÒeeCeJee³eg®es GlHeeove, peceerve efveefce&leer,
Hees<eCeêJ³eeb®es ®e¬eÀerkeÀjCe.
SkeÀe neleeuee me=<ìerÒeCeeueer mesJeeb®eer ceesþer ³eeoer Deens lej ogmeN³ee neleeuee ceeveJeer meceepe ns
l³eeb®³ee Jee{l³ee ceeieC³ee HegN³ee keÀjC³eemeeþer nîee mesJee efnmekeÀeJetve Iesle Demeleele. peemle Òeieleer®eer
ceeieCeer Hegjer keÀjC³eemeeþer efkebÀJee DeLe&µeem$ee®ee efJekeÀeme nîeemeeþer DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce ns ceesþîee
ÒeceeCeele efJekeÀefmele kesÀues peeleele DeeefCe me=<ìer ÒeCeeueerves osT kesÀuesu³ee mesJee nîeeb®eer efveo&³eHeCes
efHeUJeCetkeÀ kesÀueer peeles.

me=<ìer ÒeCeeueer meceepe (%eeve,

(pewefJekeÀ DeeefCe keÀewµeu³es, cegu³es,
DepewefJekeÀ mesJee veerefleµeem$e,
cegueêJ³eeb®eer mebmke=Àleer, Kejsoer
ÒeCeeueer keÀjC³ee®eer
leekeÀo

me=<ìer ÒeCeeueer®³ee IeìkeÀ êJ³eeb®eer iejpee Je megKemees³eer nîeeb®³eeµeer

efHeUJeCetkeÀ mebyeefOele ceeieC³ee

DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee efJekeÀemeeJej®e DeeefLe&keÀ mLeeve ns DeJeuebyetve Deens.

DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce – GlHeeove ns me=<ìerÒeCeeueer®³ee cegueêJ³eeb®³ee Òeef¬eÀ³esceOetve kesÀues peeles.
µesleer, ce®íerceejer, pebieueerkeÀjCe, KeeCekeÀece, ÒeeC³eeb®es HeeUCes DeeefCe HeeueveHees<eCe, GÐeesieOebos
 18
iesu³ee 50 Je<ee&le ceeveJeebveer vewmeefie&keÀ me=<ìer ÒeCeeu³ee nîee ceeveJeer Feflenemee®³ee legueveelcekeÀ
keÀeUeHes#ee peemle Jesieeves Je ceesþîee ÒeceeCeele yeouetve ìekeÀu³ee Deensle. ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ Je
leb$e%eeve #es$eeleerue Òeieefle nîeebveer me=<ìerÒeCeeueerJejerue leeCe Jee{efJeuee Je l³ee®ee HeefjCeece ne cenÊJee®ee
me=<ìerÒeCeeueer®ee veeµe nîeeceO³es Peeuee. p³ee HeeCeer, nJee Je peceerve (ceeleer) ns m$eesle µeg× keÀjerle
nesl³ee l³eele Yej Ieeueerle nesl³ee. ogozJeeves, me=<ìerÒeCeeueer mesJee nîee HegÀkeÀì Je cegkeÌleHeCes efceUle
Demeu³eecegUs l³eeb®eer efkebÀcele ner vesnceer keÀceer kesÀueer peeles HeCe pej DeeHeCe vewmeefie&keÀ ceeueceÊes®eer
iegCeJeÊee keÀe³ece þsJeueer lej DeeHeu³eeuee l³eeHeemetve ueeYekeÀejkeÀ HejleeJes efceUleerue.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Heene (Check Your Progress)

1. me=<ìerÒeCeeueer (Ecosystem) cnCepes keÀe³e nîee®eer J³eeK³ee Ðee. me=<ìerÒeCeeueer®es keÀesCeles

efvejefvejeUs ÒekeÀej Deensle?
2. me=<ìerÒeCeeueer®es JeieeakeÀjCe nîee®eer veeWo keÀje.
3. me=<ìerÒeCeeueer®es efvejefvejeUs IeìkeÀ keÀesCeles? ³eesi³e GoenjCeebmen l³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
4. pewefJekeÀ efJeefJeOelee (Biotic diversity) ner meb%ee ³eesi³e leer GoenjCes osTve mHe<ì keÀje.
5. vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeele p³ee keÀece keÀjleele Deµee He=LJeerJejerue me=<ìerÒeCeeueeR®eer ³eeoer Ðee.
6. pewefJekeÀ efJeefJeOelee keÀe cenÊJee®eer Deens? pej Heg<keÀU ÒekeÀej®³ee peeleer / Òepeeleer vemeleerue lej
®eeuet µekesÀue keÀe?
7. me=<ìerÒeCeeueer®³ee keÀecekeÀepe keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
8. Hees<eCeêJ³es ®e¬eÀ nîee®ee DeLe& keÀe³e Deens? keÀeye&ve ®e¬eÀe®es GoenjCe IesTve mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
9. pewefJekeÀ Yetieesue jmee³eefvekeÀ ®e¬esÀ cnCepes keÀe³e? (Biogeochemical Cycles)
10. me=<ìerÒeCeeueerceOeerue Gpee& ÒeJeene®es mJe©He mHe<ì keÀ©ve meebiee
11. me=<ìerµeem$eefJe<e³ekeÀ Ieveeke=Àleer (Ecological Pyramids) cnCepes keÀe³e Deensle?
12. Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) mJe³ebGlHeeovekeÀej (Autotrophs) JevemHeleer
ye) DeVe meeKeUer (Food Chain)
keÀ) DeVe peeUs (Food web)
[) HeÀe@mHeÀjme ®e¬eÀ
13. Deieoer Lees[ke̳eele me=<ìerÒeCeeueer DeeefCe meceepe DeeefCe DeLe&µeem$e nîeeb®³eeceOeerue pees[CeeryeÎue
ceeefnleer efuene.
 19

1.4 efJekeÀemee®es Go³eeme ³esCeejs efJe<e³e (Emerging Issues of

Development)

iesu³ee keÀener oµekeÀele ns Jee{l³ee ÒeceeCeele þUkeÀHeCes efometve Deeues keÀer, JeweféekeÀ
me=<ìerÒeCeeueer (Global Ecosystem) efn®eer Deelee HeÀkeÌle ce³ee&efole HeeleUerJej JeeHej menve
keÀjC³ee®eer #ecelee Gjuesueer Deens. me=<ìerÒeCeeueer ner meeOevemebHeÊeer ceO³es Hegvne Yej Ieeuet µekeÀCeej
veener, l³eeb®ee iewjJeeHej kesÀuee iesuee efkebÀJee leer ce³ee&os®³ee yeensj JeeHejueer iesueer lej SkeÀe ef®ebleepevekeÀ
efþkeÀeCeeJej Jee{Ceeje leeCe ne vewmeefie&keÀ meceleesue DeefmLej keÀjlees. veJeueHetCe& jerl³ee, DeeHeCe SkeÀ
meceepe cnCetve peer µeeqkeÌle me=<ìerefJe<e³ekeÀ DeJeveleer (degration) keÀjerle Deens. efle®ee peesjoejHeCes
ÒeeflekeÀej keÀ© µekeÀle veener. nîee ÒeYeeJeer µeeqkeÌle cnCepes meceepeeleerue®e efJeYeeie pes ’PeìHeì efJekeÀeme
keÀje Þeercebleer efceUJee“ ne ¢<ìerkeÀesve JeeHejleele DeeefCe DeeHeCe l³eebvee Heeefþbyee oslees keÀejCe DeeHeu³eeuee
efJekeÀemee®eer HeÀUs ®eeKee³e®eer iejpe Deens. DeeHeCe DeeOegefvekeÀ ®ewveer®eer peerJeveµewueer GHeYeesie IesC³ee®eer
F®íe keÀjlees. nîeeble mebµe³e®e veener keÀer, efJekeÀeme ne DeeHeu³ee HeÀe³eÐeemeeþer Deens (DevegketÀuelee DeeefCe
Deejece) Hejbleg ne me=<ìerceeles®³ee ceeueeceÊesJej efJeveeµee®eer ìebieleer leueJeej Deens. efJekeÀemee®ee DeeHeCe
De³eesi³e DeLe& Iesleu³eecegUs®e ns cegK³ele: Ie[tve Deeues Deens. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve efJekeÀefmele DeeefCe
efJekeÀmeveµeerue osµe nîee oesIeebceO³es yeN³ee®e iebYeerj mecem³ee GlHeVe Peeu³ee Deensle.

1.4.1 He³ee&JejCe – meeOevemebHeÊeer DeeefCe GlHeeoves nîeeb®ee SkeÀ m$eesle DeeefCe keÀesþej
cnCetve (Environment As Source And Depository of
Resources and Products)

keÀesCeleerner iees<ì peer ceeveJeer iejpeeb®es meceeOeeve keÀjles efkebÀJee peer iees<ì ceeveJeeuee HeÀe³eosµeerj
þjles efleuee meeOevemebHeÊeer (Resource) Demes cnCeleele. ceeveJeer ÒeeC³eeb®es efpeJeble jeneC³eemeeþer Je
ceeveJeer meceepee®³ee Òeieleermeeþer p³ee®eer ceeieCeer Deens Deµee efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®es
He³ee&JejCe ns SkeÀ ceesþs keÀesþej Deens (store house) HeeCeer ns SkeÀ meeOevemebHeÊeer Deens. DeeHeCeebme
efHeC³eemeeþer, OegC³eemeeþer, mJe³ebHeekeÀemeeþer DeeefCe lemes®e µesleer, GÐeesieOebos DeeefCe efJeÐegleµeeqkeÌle efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer HeeC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens. efHekeÀeb®³ee Jee{er®es mJe©He ns l³eeuee ueeieCeeN³ee ÒekeÀej®³ee
peceerveerJej DeJeuebyetve Demeles. HeeCeer ner µesleermeeþer SkeÀ cegueYetle meeOevemebHeÊeer Deens. oie[, JeeUt
nîeeb®ee yeebOekeÀeceemeeþer JeeHej keÀjleele. Oeelet Je DeOeelet Keefvepes ner DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee DeeOeej
osleele. FbOeves (Fuels) ner DeeHeu³ee Gpex®eer iejpe YeeieJeleele. pebieues ner Fceejleer ueeketÀ[
(Timber) DeeefCe Flej cetu³eJeeve GlHeeoveJemlet nîeeb®eer lejleto efkebÀJee HegjJeþe keÀjleele. nîee
meeOevemebHeÊeer®eer ³eeoer ner ceesþer Je Hegjsµeer Deµeer Deens peer ceeveJe meceepeeveer JeeHejuesu³ee Je
efvejefvejeUîee ÒekeÀej®³ee GlHeVe nesCeeN³ee meeOevemebHeÊeer®es m$eesle DeeefCe Yeeb[ejIej cnCetve
He³ee&JejCee®es cenÊJe mHe<ì keÀjles.

vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ner Òel³e#eHeCes JeeHejueer peeles efkebÀJee þjeefJekeÀ ceeieC³ee HetCe&
keÀjC³eemeeþer efvejefvejeUîee ©Heeble Òeef¬eÀ³ee kesÀueer peeles. Demes Òeef¬eÀ³ee kesÀuesueer meeOevemebHeÊeer efnuee
meebmke=ÀeflekeÀ meeOevemebHeÊeer Jee GlHeeove Jee ceeue Demes cnCeleele. Goe. Keg®eea, penepe, Hetue, efyemkeÀerìs
Fl³eeefo.
 20
He³ee&JejCe (Environment)

nJee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe meebmke=ÀeflekeÀ

(Air) (DeVeOeev³e, Yeep³ee, meeOevemebHeefÊe
HeeCeer ceemes) HebKes, Jeerpe,
(Water) mebieCekeÀ

He³ee&JejCeeletve efvecee&Ce Peeuesues GlHeeove Jemletb®es JeeHej

1.4.2 DeLe&µeem$eefJe<e³ekeÀ efJekeÀemee®ee He³ee&JejCeeJej DeeIeele (Impact of

Economic Development on Environment)
mebHetCe& Feflenemeele, ceeveJeÒeeCeer nîeebveer He³ee&JejCeeJej Je mJele: Deµee oesIeebJej HeefjCeece
Peeuee Deens Je He³ee&JejCeeves ceeveJeeJej HeefjCeece kesÀuee Deens. Je l³ee®ee JeeHej DeeefCe yeoue ne yeN³ee®e
ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebveer efvejefvejeUs efnlemebyebOe DeeefCe cetu³es nîeeb®³eemeeþer kesÀuee Deens. ceeveJee®es
He³ee&JejCeeyejesyej Debleie&le Yeso ne Deµce³egieele Jee{uee (Paleolithic Era) (megceejs 50 npeej les
1 ue#e Je<ee&HetJeea) pesJne l³eeves cnCepes ceeveJeeves He³ee&JejCeele yeoue keÀjC³eemeeþer Deefive Je nl³eejs
nîeeb®es %eeve efceUefJeues. Deµce³egiee®³ee GÊejeOee&leerue keÀeU ne (Neolithic period megceejs
10000 les 60000 F.me. HetJe&) JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer nîeeb®es Iej Je kegÀìgbyeemeeþer JeeHej, Oeeletb®ee
JeeHej DeeefCe Gpexuee keÀeceeue ueeJeCes nîee iegCeefJeµes<eebveer Yejuesuee neslee. yeeBPe³egie (3000 F.me. HetJe&
veblej Deieoer ueJekeÀj) Je ueesKeb[ ³egie (1000 F.me. Heemetve meg©Jeele) ner oesvner ³egies ceesþîee
ÒeceeCeele pebieuelees[, kegÀjCeeb®es iegjebmeeþer ®ejCes, ceeskeÀUer peceerve µesleermeeþer Je efmLej IesC³eemeeþer nîee
iees<ìermeeþer Òeefme× Deens.

ceeveJeer meceepe He³ee&JejCe efvejefvejeUîee

(Human Society) ÒekeÀej®³ee
%eeve, keÀewµeu³es Je vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe meebmke=ÀeflekeÀ
leb$e%eeve meeOevemebHeefÊe®es
GlHeeove
keÀesþej (meeþe) GlHeeove Jemlet

20 J³ee µelekeÀeleerue leb$e%eeve Gl¬eÀebefle efnves HeÀkeÌle meeOevemebHeÊeer®eer efHeUJeCetkeÀ Je

GlHeeove nîeeb®ee®e Jesie Jee{efJeuee veener lej meeþe keÀjC³ee®eer #ecelee HeCe Jee{efJeueer.
Deejeceemeeþer efkebÀJee megKeemeeþer efvejefvejeUîee leNns®³ee lebb$e%eeveefJe<e³ekeÀ GlHeeoveebkeÀ[s
ÒeJesµe nîeeves ceeveJeer ceveesJe=Êeerle yeoue Ie[Jetve DeeCeuee Je lees ueesYeer Je yesefHeÀkeÀerj Je efve<keÀeUpeer
yeveuee. l³ee®ee HeefjCeece JeeHejerkeÀjCe Je YeeweflekeÀerkeÀjCe nîee®eer ueeì efnves vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee
JeeHej nîeeble cenÊJeHetCe& Jee{ Peeueer Je GlHeeove efJeYeeieeJej leeCe He[uee Je l³ee®³ee Deveg<ebieeves
yeepeejHesþe nîee Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee cegueYetle Je megKekeÀejkeÀ iejpee nîeeb®es meceeOeeve
keÀjC³eemeeþer nîee GlHeeove Jemletbveer Ke®etve Yeju³ee iesu³ee. Deµee HeefjefmLeleerle He³ee&JejCeeleerue
ìekeÀeT keÀ®eje nîeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer.
 21

He³ee&JejCe meeOevemebHeefÊe GlHeeoves ceeveJeer meceepe

efvemeie&oÊe osCeieer iejpee
(Endowment) efJekeÀeme ®ewve vewmeefie&keÀ Je
efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ
vewmeefie&keÀ Yesìer meeOevemebHeefÊe®es
DepewefJekeÀ ceeveJeer meceepeele efvecee&Ce JeeHejoej
efJeIeìveelcekeÀ keÀ®eje Peeuesuee ìekeÀeT keÀ®eje
DeeefCe IeelekeÀ ìekeÀeT
Òeog<eCes

ceeveJeer meceepee®eer DeeefLe&keÀ Jee{ ner megboj vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es ceesþîee kegÀ©He keÀ®ejekegbÀ[er
/ ìesHeueer nîeeble ©Heeblej keÀjles.

1.4.3 efJekeÀemee®ee DeeOeej ve osCeejs He³ee&JejCeJee®ekeÀ efJe<e³e / ¢<ìerkeÀesve

(Environmental Issues of Unsustainable Development)

ns ue#eele IesCes cenÊJee®es Deens keÀer, 50000 Je<ee¥HetJeea mebHetCe& peiee®eer SketÀCe ueeskeÀmebK³ee ner
10 ueeKeentve peemle vemeeJeer Demee Deboepe kesÀuee iesuee Deens. Hejbleg 1800 Heemetve 1 Deype nîee
mebK³esJe©ve 1987 ceO³es 4 Deype Deµeer Òe®eb[ Jee{ ueeskeÀmebK³esle Peeueer Deens Je Deepe lej ceeveJeer
meceepeeves 6 Deype ner mebK³eeHeCe Deesueeb[ueer Deens.

HetJeea®³ee keÀeUeleerue ueneve ceeveJeÒeeCeer mebK³escegUs pewefJekeÀ keÀ®eje ner iebYeerj mecem³ee veJnleer. HeCe
Deepe, pewefJekeÀ DeeefCe DepewefJepekeÀ Demee Òe®eb[ mebK³esleerue keÀ®eje ìeketÀve osCes DeeefCe l³eecegUs meJe&
ÒekeÀej®³ee Òeot<eCeeuee neleYeej ueeJeCes nîeecegUs He³ee&JejCee®es Del³eble vegkeÀmeeve nesle Deens.

ns mHe<ìHeCes metef®ele keÀjles keÀer, 21 J³ee µelekeÀele vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej ceeveJeer oyeeJe ne
efvemeiee&uee De[LeUe DeeefCe vewmeefie&keÀ jceCeer³e YegÒeosµe nîeeceO³es legkeÀ[s legkeÀ[s nesCes nîeeb®eer DeekeÀej Je
keÀe³e&#ecelee nîee meb%ee®³ee ©Heeble ceesþe Deens DeeefCe ³eeÒeceeCes yengcetu³e vewmeefie&keÀ me=<ìer ceeueceÊee ner
iebYeerj mJe©Hee®es efJe<e³eeble ©Heeblejerle nesles.
1) nJee, mecegê, HeeCeer nîeemeejK³ee efvejefvejeUîee ©Heebleerue Òeot<eCe, OJeefve Òeot<eCe ne SkeÀ
iebYeerj efJe<e³e Deens Je JeweféekeÀ ÞesCeerJej nîee Òeog<eCe HeeleUîee melele Jee{le Deensle. GÐeesieOebos
nîee®³eeyejesyej Jeeneves ÒecegKe iegvnsieej Deensle p³eebveer Deece®³ee He=LJeer ûeneuee Òeogef<ele kesÀues Deens.
 22
2) nJee Òeog<eCe (Air Pollution) :
Òeogef<ele GÐeesieOebos DeeefCe Jeenveeb®eer jnoejer (Vehicular traffic) nîeecegUs nJee Òeot<eCe
efvecee&Ce nesles. keÀ®eje peeUCeeN³ee Hesìl³ee YeÆîee, (incinerators) lemes®e YeÆîee Je mìesJn ³eecegUs
HeCe les le³eej nesles. Jeeje ne Òeot<eCe HewÀueeJe keÀjC³eeme peyeeyeoej Deens. nJesleerue DeesPeesve®ee Lej
nîeeuee neveer Heesnes®eueer Deens keÀejCe meerHeÀmeer®ee JeeHej (keÌueesjesHeÌuegjeskeÀeye&ve) p³eeb®ee JeeHej ne
DeewÐeesefiekeÀ, J³eJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer GHe³eesieemeeþer kesÀuee peelees.
3) HeeCeer Òeot<eCe (Water Pollution) :
GÐeesieOebos DeeefCe keÀejKeeves ns efJe<eejer keÀ®eje / ìekeÀeT Jemlet HeeC³eeme mees[leele.
lesuee®³ee ìBkeÀjceOetve nesCeejer ieUleer ner mecegêe®³ee Òeog<eCeeme keÀejCeerYetle Deens. keÀerìkeÀveeµekesÀ
(Pesticides) DeeefCe Keles (fertilizers) ns HeCe HeeCeer Òeog<eCe le³eej keÀjleele. µenjebveer HeeC³eele
mees[uesues meeb[HeeCeer. (Sewage) Demes YeeefkeÀle kesÀues iesues Deens keÀer, HeeC³ee®³ee ogefce&UlescegUs
osµeeosµeeceO³es Yeeb[Ces efvecee&Ce nesleerue.
4) peceerveer®eer Peerpe (Soil Erosion) :
pesJne JevemHeefle DeeefCe Pee[s nîeeb®ee veeµe kesÀuee peelees l³eecegUs peceerveer®eer Peerpe Jee{C³eeme
les keÀejCeerYetle nesles.
5) pewefJekeÀefJeefJeOeles®ee veeµe (Destruction of Biodiversity) :
yeN³ee®e JevemHeleer DeeefCe ÒeeC³eeb®³ee peeleer nîee uegHle Peeu³ee Deensle efkebÀJee veeefnµee
nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle nîee®es keÀejCe ceeveJeer keÀe³e&¬eÀce ns Deens. ceeveJemeeþer nîee Oeeske̳eele
DemeCeeN³ee peeleeR®es cenÊJe ns Deew<eOes Je µeem$e nîeeb®³ee¢<ìerves JeeHej keÀjC³eemeeþer Deens.
6) vewmeefie&keÀ ceguemLeevee®eer veemeOetme (Devastation of Natural Habitats):
JeeIe DeeefCe efmebn nîeeb®³eemeejK³ee Jeie& (specia) nîeeb®³ee mebK³esceO³es Ieì nesle Deens
keÀejCe les p³eeb®ee GHe³eesie keÀjleele leer vewmeefie&keÀ ceguemLeeveW®e ceeveJeÒeeCeer nUtnUt veeµe keÀjerle Deens.
7) Ieì nesle peeCeejer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer (Diminshing Natural
Resrouces):
ceeveJepeele (Mankind) ner vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee GHe³eesie Oeeske̳ee®³ee ÒeceeCeele
keÀjerle Deens. FbOeve, HeeCeer, Keefvepes, Fceejleer ueeketÀ[ nîeeb®ee Jesieeves JeeHej nesle Deens. lesue DeeefCe
vewmeefie&keÀ Jee³eg meeOevemebHeÊeer ner nîee µelekeÀe®³ee DeKesjerme mebHeg<ìele ³esF&ue Deµeer DeHes#ee kesÀueer peele
Deens.
8) mecegê ceguemLeeveeble Òeot<eCe (Pollution in Marine Habitat) :
Deefle ÒeceeCeele ceemesceejer J³eJemee³e nîeecegUs yeN³ee®e ceeµeeb®es ÒekeÀejJeie& ns uegHleÒee³e nesTve
iesues Deensle. cenemeeiej ns efJeµeeue Deensle HeCe lejerner Òeot<eCeemeeþer les YesÐe (Vulnerable)
Deensle.
9) meecegefnkeÀ ÒeJeemeer ueeskeÀeb®ee efJeHeefjle HeefjCeece – nîeecegUs meJe& ÒekeÀej®eer Òeog<eCes ner
ueeskeÀefÒe³e DeeÞe³emLeeveeble (Resorts) efometve ³esleele.
 23
10) mejkeÀejer OeesjCeeb®ee efJeHeefjle DeeIeele (Adverse Impact of
Government policies) :
GÐeesieOebos, JeeneletkeÀ DeeefCe Gpee&#es$es nîeeceO³es Deceueele DeeCeuesueer mejkeÀejer OeesjCes
nîee®ee Lesì / Òel³e#e Je vegkeÀmeeve keÀjCeeje DeeIeele ne yebojs (coasts), ÒecegKe veÐee (OejCe
yeebOeCeer DeeefCe mebyebefOele keÀeueJes yeebOekeÀece) Je HeJe&le jceCeer³e YegÒeosµe (ÒecegKe jml³eeb®es peeUs)
11) Ieve keÀ®eje ìeketÀve osC³ee®eer mecem³ee (Problem of solid waste
disposal) :
Ieve keÀ®eje ne oeleebveer kegÀjle[CeeN³ee ÒeeC³eebvee (Goe. Gboerj, Keej, memes Fl³eeefo)
(Rodent) DeeefCe efkeÀìkeÀebvee DeekeÀef<e&le keÀ© µekeÀlees pes ie@mì^esFbìsefmìveue ÒeeCeer, HeerlepJej
(Yellow fever) pebble DeeefCe Huesie Je Dev³e HeefjefmLeleer ceeveJe ÒeeC³eemeeþer efvecee&Ce keÀ© µekeÀleele.
nîee ìekeÀeT keÀ®eN³ee®ee Del³eble JeeF&ì Je OeeskeÀeoe³ekeÀ cegÎe Demee Deens keÀer, yejs®e JesUe l³eeceO³es
Òe®eb[ efJe<epev³e DeeefCe neveerkeÀejkeÀ HeoeLe& Demeleele pes ceeveJeer Deejesi³e DeeefCe He³ee&JejCe iegCeJeÊee
nîee oesIeebmeeþer keÌuesµeoe³ekeÀ Demeles. Deµee ³ee mebkeÀì³egkeÌle keÀ®eN³eeuee GIe[îeeJej ìekeÀCes nîeecegUs
ceppeelebletefJe<e³ekeÀ efyeIee[ (neurological disorders) efvecee&Ce nesleele, mebmeiee&ves
HewÀueeJeCeeN³ee jesieebvee ÒeeflekeÀejµeeqkeÌle keÀceer nesles, lemes®e keÀke&Àjesieeuee HeCe ÒeeflekeÀej nîeele Ieì nesles.
keÀ®eje ne peceerveerJejerue HeeCeer, YetieYee&leerue HeeCeer (ground water) peceerve DeeefCe nJee nîeebvee
otef<ele keÀ© µekeÀlees Je ceeveJepeeleeruee®e veJns lej me=<ìerÒeCeeueerceOeerue Dev³e ÒeeCeer Jeiee¥vee HeCe peemle
mecem³ee efvecee&Ce keÀ© µekeÀlees.
12) JeweféekeÀ efkebÀJee peeieeflekeÀ iejceHeCee (Global warmina) :
peeieeflekeÀ iejceHeCee cnCepes He=LJeer®³ee peJeUerue nJesleerue mejemejer leHeceeve nîeeble Jee{
l³ee®eÒeceeCes meecegefêkeÀ leHeceeve Jee{ ner 20 J³ee µelekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve nefjleJee³eg Iejs nîeeb®³ee
Jee{l³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeves efvecee&Ce Peeueer Demetve leer ceeveJeer keÀe³ee&ceOetve Goe. DeJeµes<e, FbOeve pJeueve Je
Pee[s Jeiewjs lees[tve efvepe¥ieueerkeÀjCe (deforestation) Peeueer Deens.
13) pebieuee®³ee Dee®íeovee®eer neveer (Loss of Forest cover) :
Fceejleer ueeketÀ[, yeebOekeÀece DeeefCe peemle µesleerefJe<e³ekeÀ peceerve mebHeeove keÀjC³eemeeþer
pebieues / DejC³es ner lees[ueer peele Deensle. efJeµes<ekeÀ©ve HeeJemee®eer pebieues nîeeceOeerue Je=#elees[ ner
iebYeerj Deens keÀejCe HeeJemeeUer pebieues ner nJeeceeve efve³eceve keÀjleele; cnCepes®e l³eeb®ee veeµe ne peemle
nJeeceeveele HeefjCeece Jee yeoue keÀjlees l³ee®eÒeceeCes yejs®e ÒeeCeer Je Pee[s efkebÀJee JevemHeefle nîeeb®es
cetuemLeeve ve<ì keÀjlees p³eeefþkeÀeCeer®e leer HeÀkeÌle Dee{Utve ³esleele. peieeleerue meJee&le cenÊJee®es
HeeJemeeUer pebieue ns De@cesPee@ve HeeJemeeUer pebieue Deens pes meeOeejCe 5.5 ueeKe ®eew. efkeÀueesceerìj #es$e
ns Dee®íeoerle keÀjles (1.4 oµeue#e SkeÀj) nîee HeeJemeeUer pebieuee®ee peJeUpeJeU 20 ìkeÌkesÀ Yeeie
ne DeeOeer®e ve<ì Peeuee Deens Je DeeHeCe pej meO³ee®³ee®e keÀueeves Heg{s peele jeefnuees lej DeeHeCe meJee&le
ceesþe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeveLe& ne FeflenemeeceO³es efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee meercesJej Demet.
ner ³eeoer ve mebHeCeejer Deens. pej DeeHeCe ke=Àleer keÀjC³eeme DemeHeÀue þjuees lej DeeHeCe keÀener
HejleeJee efceUCeej veener Deµee DeJemLesuee ³esT pesLes DeeHeCeeuee keÀesCelesner Ghee³e ns yeekeÀer jenCeej
veenerle. DeeHeu³ee Feflenmeebleerue ner Deµeer JesU Deens pesLes DeeHeCe Demes oeKeJetve efoues Heeefnpes keÀer,
DeeHeu³eeuee DeeHeuee He=LJeer ûen veeµe ve keÀjlee l³ee®es j#eCe keÀmes nesF&ue Deµee ÒekeÀej®³ee yegef×ceÊes®ee
þsJee ueeYeuee Deens. DeeHeu³ee YeeJeer efHe{îee nîee He=LJeerJej efpeJeble jeneJ³eele ner iees<ì DeeHeCe efJemejlee
keÀecee ve³es.
 24
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check your progress) :
1. F&µJejoÊe mebHeÊeer DeeefCe meeOevemebHeÊeer nîeeble keÀe³e HeÀjkeÀ Deens? GoenjCes Ðee.
2. ’He³ee&JejCe ns meeOevemebHeefÊe®ee m$eesle DeeefCe Yeeb[ejIej Deens“ mHe<ì keÀje.
3. ceeveJeer meceepee®eer Òeieefle DeeefCe l³ee®ee He³ee&JejCeeJej HeefjCele nesCeeje Òenej nîee®³eeJej Yee<³e
keÀje.
4. ceeveJeer meceepeele meeOevemebHeefÊe keÀµeer efJekeÀefmele nesles DeeefCe He³ee&JejCeeceO³es keÀ®eje efvecee&Ce kesÀuee
peelees nîee Òeef¬eÀ³eebJej ®e®ee& keÀje.
5. DeLe&µeem$eefJe<e³ekeÀ Jee{ efkebÀJee efJekeÀeme nîee®es HeefjCeece nîeeb®eer efìHeCeer keÀje.
6. pebieue DeeefCe ÒeeCeer meeOevemebHeefÊe nîeemebyebOeer®³ee efJe<e³eebJej JeeoefJeJeeo keÀje.
7. mebef#eHle ìerHee efuene.
De) peeieeflekeÀ G<cee (leHeceeve) (Global warmina)
ye) Òeog<eCe (pollution)
keÀ) Ieve keÀ®eje (solid waste)

1.5 meeOevemebHeefÊe®ee iejpee YeeieefJeC³eeHegjlee JeeHej (Sustainable Use of

Resources)

Deepe, He³ee&JejCe ne peeieeflekeÀ/JeweféekeÀ efJe<e³e Deens pees DeeHeCeeme efJe®eej keÀjC³eeme Yeeie
Hee[lees. DeeHeCe keÀe³e keÀjerle Deenesle? pej DeeHeues ceeie&, He×leer DeeefCe GefÎ<ì nîeeceO³es pej DeeHeCe
megOeejCee / yeoue kesÀuee veener lej keÀe³e Ie[tve ³esF&ue?

leb$e%eeve DeeefCe keÀewµeu³es nîeeb®ee efJekeÀeme ne ceesþîee ÒeceeCeele HeÀe³eosµeerj Je Òeefle<þeoe³ekeÀ

Demee ceeveJeer meceepeemeeþer Deens HeCe efveefµ®eleHeCes He³ee&JejCeemeeþer veener.

Deelee DeeOeer®e KetHe Gµeerj Peeuee Deens keÀer DeeHeCe l³eeJej HegveefJe&®eej keÀjeJe³eeme nJee Deens
DeeefCe iejpesHegjlee®e JeeHej keÀjCeeN³ee peeieeflekeÀ meceepee®eer yeebOeCeer keÀjC³eemeeþer HeeJeues G®eueueer
Heeefnpesle. DeeHeCeeHewkeÀer Òel³eskeÀpeCe ne iejpe YeeieefJeCeeN³ee peerJeveµewueer®ee mJeerkeÀej keÀ© µekeÀlees. ns
 25
ue#³e meeO³e keÀjC³eemeeþer DeeHeCe DeeHeueer peerJeveµewueer ner yeoueueer Heeefnpes DeeefCe DeeHeu³ee
He³ee&JejCeeµeer Debleie&leef¬eÀ³ee nîeele HeCe yeoue kesÀuee Heeefnpes.

efvemeiee&meeþer Òesce DeeefCe mevceeve ner ®eebieueer YeeJevee Deens keÀer, DeeHeCe efvemeiee&®³ee yeeyeleerle
yesefHeÀkeÀerj Je efve<keÀeUpeer ve jenlee l³ee®es keÀeUpeerJeenkeÀ yevet (care taker). HeeJemee®³ee
ceesmeceeleerue pebieueeleerue meewob³e&, PeN³eeb®es efveleU Je mJe®í HeeCeer, Yejleer DeeefCe Deesnesìer nîee®ee
leepesHeCee DeeefCe Gpee& nîee meJe& iees<ìeRyeÎue veerì efJe®eej keÀje. pej DeeHeCe l³eebvee ceeve efouee lej
DeeHeCe peerJeveeuee DeeOeejYetle þjCeeN³ee ÒeCeeueeruee me=<ìerÒeCeeueeruee veeµe nesF&ue ns ke=Àl³e keÀjC³eeme
OepeCeej veener.

1.5.1 ef®ejbleve efJekeÀeme (Sustainable Development) :

ef®ejbleve efJekeÀeme ns metef®ele keÀjlees keÀer, meO³ee®³ee iejpee YeeieJetve YeeJeer efHe{er®³ee l³eeb®³ee
mJele:®³ee iejpee HegN³ee keÀjC³eemeeþer le[pees[ ve keÀjC³ee®eer ³eesi³elee.

ef®ejbleve efJekeÀeme ner meb%ee efn®eer DeesUKe 1987 ceO³es He³ee&JejCe Je efJekeÀeme nîee®³eeJejerue
peeieeflekeÀ keÀefceµeveves keÀ©ve efoueer. (ye´gbìueB[ keÀefceµeve) leer l³eeb®³ee ’Deece®es meceeve
YeefJeleJ³e“. ³ee DenJeeueele keÀ©ve efoueer.

Deelee DeeHeCe mJele:uee®e cegueYetle Òeµve efJe®ee© ³ee - ³ee peieele He=LJeer peemleerle peemle
efkeÀleer ueeskeÀmebK³esuee DeeOeej osT µekesÀue? pej l³eele Yej He[C³eeDeeOeer®e DeeHeCe DeeHeues
vetleveerkeÀjCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ meeOevemebHeÊeer Jesieeves JeeHejle iesuees lej DeLee&le®e l³ee®ee HeefjCeece ne
meeOevemebHeefÊe®eer keÀcelejlee ner Deelee nesF&ue Je YeefJe<³eele Deieoer leerJe´ ìb®eeF& efkebÀJee ner meeOevemebHeefÊe
uegHleÒee³e nesF&ue. DeeHeCe meeOevemebHeÊeer®ee DeeOeej keÀe³ece þsJeC³ee®es efµekeÀues Heeefnpes l³eecegUs
meO³ee®³ee Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue ceeveJeer mepeerJeeb®³ee efpeJeble jeneC³ee®eer lejleto kesÀueer peeF&ue.

ner SkeÀ yeouee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es meeOevemebHeÊeer®eer HetCe& efHeUJeCetkeÀ iegbleJeCegkeÀer®³ee
efoµee, leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe mebmLeelcekeÀ yeoue nîee®es mebyebOe efveefµ®eleer (Orientation)
ns meJe& megceOegj Deens, DeeefCe ceeveJeer iejpee Je DeekeÀeb#ee HegN³ee keÀjC³eemeeþer meO³ee Je Heg{erue
efmLeleerpev³e ®eeueveeµeeqkeÌle nîee oesvner Jee{efJeCeejs Deens.

DeeHeu³ee YeefJe<³ekeÀeUeleerue efHe{îeeb®eer mesJee keÀjC³eemeeþer peerJeveeOeej ÒeCeeueeR®³ee

efmLeleerpev³e ®eeueveeµeeqkeÌle nîee®eer Kee$eer keÀ©ve osC³eemeeþer, DeeHeCe DeHegveJeeave meeOevemebHeÊeer
(non-renewable resources) nîeeb®ee JeeHej keÀceer kesÀuee Heeefnpes efkebÀJee l³eeb®eer veemeOetme
ìeUueer Heeefnpes. DeeOeejYetle veJeefvecee&Ce meeOevemebHeefÊe®ee ³eesi³e JeeHej p³eele leepes HeeCeer, peceerve Je
pebieues nîeeb®ee meceeJesµe Deens Deµee leNnsves kesÀuee Heeefnpes pees vewmeefie&keÀ Deoueeyeoueer®ee oj ne keÀe³ece
þsJeC³ee®eer DeeefCe mLeeefvekeÀ Je peeieeflekeÀ keÀ®eN³ee®eer #ecelee µees<etve IesC³ee®eer Kee$eer keÀ©ve oslees
p³eeceO³es veÐeeb®es ogYebieCes, pewJelegkeÀ[soe³ekeÀ keÀ®eje lemes®e me=<ìerÒeCeeueer®eer JeweféekeÀ ÒeCeeueer efn®eer
#ecelee pemes nJeeceeve, pes nefjleie=n Jee³eg µees<etve IesCes nîeeb®ee meceeJesµe Deens.
 26
1992 ceO³es efjDees[er peevesefjDees ³esLes He³ee&JejCe DeeefCe efJekeÀeme meb³egkeÌle je<ì^ Heefj<eo
Yejueer nesleer DeeefCe peesnevmeyeie& ³esLes 2002 ceO³es ³eesi³e ÒeceeCeele efJekeÀeme nîeeJej peeieeflekeÀ efµeKej
meYee Peeueer nîee oesvneRveer He³ee&JejCee®ee nesle ®eeueuesueer Peerpe DeJemLee nîeekeÀ[s peieYejeleerue meJe&
ueeskeÀeb®es ue#e JesOetve Iesleues Deens. ns mHe<ì Deens keÀer, He=LJeerleueeJejerue keÀesCeleener veeieefjkeÀ ne
He³ee&JejCeJee®ekeÀ efJe<e³eeyeÎue De%eeveer (ignorant) Demet µekeÀCeej veener. SJe{s®e veener lej DeeHeueer
Hegjeleve HeefJe$e ûebLemebHeoe (scriptures) nîeebveer He³ee&JejCe mebj#eCe nîee efJe<e³eeJejerue He×leer Je
cetu³es nîeebvee cenÊJe efoues Deens. Deelee lej HetJeeaHes#eeefn DeJemLee ner Deµeer mebHetCe& Deµee
ceeveJepeeleermeeþer iebYeerj Jee ef®ebleepevekeÀ yeveueer Demetve l³eemeeþer He³ee&JejCeJee®ekeÀ efJe<e³e nîeeb®es mHe<ì
DeekeÀueve DeeefCe ceeHeÀkeÀ iejpes®eer peerJeveµewueer DevegmejCes ns ¬eÀceÒeeHle Deens.

De) meeOeer jenCeer DeJeuebye keÀje. DeeHeues peerJeve Deeveboer / megKeer keÀjC³eemeeþer DeeHeu³eeuee
Kej®e Fleke̳ee YeeweflekeÀ Jemletb®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens keÀe ne Òeµve mJele:uee®e efJe®eeje.
ye) Yee[îeeves Ðee, keÀpee&T Ðee efkebÀJee Deoueeyeoue keÀje. p³ee iees<ìer legcner Deieoer keÌJeef®ele®e
JeeHejlee l³ee efJekeÀle ve Ieslee Yee[sleÊJeeJej IesTve legcner pees ceeue JeeHejlee l³ee®³ee jkeÀcesle
legcner Iej keÀ© µekeÀlee keÀe?
keÀ) Jemletb®es Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe efkebÀJee HegveJee&Hej keÀje Je DeeHeCe Kejsoer kesÀuesu³ee Jemletb®ee Deieoer
meJeexlke=À<ì (optimum) GHe³eesie keÀje.
[) vewmeefie&keÀ GlHeeoerle Jemlet KejsoerkeÀje. cew$eerHetCe& He³ee&JejCe He×leerle GlHeeove kesÀuesu³ee
Jemletbmeeþer ue#e þsJee.
F) mLeeefvekeÀ efþkeÀeCeer efvecee&Ce Peeuesu³ee Jee Jee{uesu³ee Jemlet Kejsoer keÀje.

pej Òel³eskeÀeves DeeHeeHeu³ee owvebefove peerJeveele ke=Àleer keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer lej
HeefjefmLeleerle vekeÌkeÀer®e megOeejCee nesF&ue DeeefCe l³eecegUs DeeHeu³eemeeþer Je DeeHeu³ee ³esCeeN³ee YeeJeer
efHe{îeemeebþer DeeHeCe ®eebieu³ee me=<ìerÒeCeeueer mesJeebmeeþer ³eesieoeve osT µeketÀ
1.5.2 yeng efJe<e³e ye× ¢ef<ìkeÀesve (Multidisciplinary Approach) :
Deepe®ee Del³eble cenÊJee®ee efJe<e³e ne He³ee&JejCeJee®ekeÀ iegCeJeÊee ne Deens, cnCetve DeeHeu³ee
megKemece=ef×®es pes cegueieeceer Hee³ee Deensle Demes vewmeefie&keÀ m$eesle Je He³ee&JejCee®es j#eCe Je ®eebieu³ee
peerJevee®eer iegCeefJeµes<elee nîeeb®eer Kee$eer keÀ©ve IesC³eemeeþer He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve nîeemeeþer ³eesi³e
¢<ìerkeÀesve / cegÎs µeesOetve keÀe{Ces ns DeeHeCeeme SkeÀ DeeJneve Deens. Deµee ÒekeÀej®³ee DeeJneveebvee meeceesjs
peeC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee JejJej®³ee %eeveeHes#ee Deepe®³ee keÀeUele peemle meKeesue %eevee®eer iejpe
Deens. ne leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ, jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ He³ee&³e nîeeb®es meKeesue DeekeÀueve keÀ©ve
IesC³eemeeþer DeeefCe meceepe Je He³ee&JejCe nîeeb®ee DeY³eeme Je GYe³eleeceOeerue veelesmebyebOe J³eJemLee nîee
oesvner iees<ìeRmeeþer J³etnj®evee nîeemeeþer yeng efJe<e³e ye× ¢ef<ìkeÀesve nîee®eer Kejer DeeJeµ³ekeÀlee Deens.
³eeÒeceeCes, He³ee&JejCe DeY³eeme nîeemeeþer efvejefvejeUîee Heg<keÀU GHe³eesieer He[CeeN³ee iees<ìerle
efJekeÀefmele %eeve ns DeeJeµ³ekeÀ Deens.
1) YeeweflekeÀ µeem$es p³eeceO³es jmee³eveµeem$e Je YeeweflekeÀµeem$e ns meceeefJe<ì Demetve l³eeb®³ee
pees[erves Yetj®eveeµeem$e (geology) JeeleeJejCeefJe<e³ekeÀ µeem$e, meeiej Je meeiejeceOeerue me=<ìer
 27
nîeeb®es DeY³eemeµeem$e (oceanography), Yetieesue Fl³eeefo DebleYee&Je Demeuesues Je DepewefJekeÀ efkebÀJee
peerJeve vemeuesues nîee He³ee&JejCee®³ee IeìkeÀeb®eer YeeweflekeÀ-jemee³eefvekeÀ j®evee nîeeb®es %eeve Jee{efJeleele.

2) peerJeve µeem$es p³eeceO³es JevemHeleerµeem$e ÒeeCeerµeem$e, pewefJekeÀ jmee³eveµeem$e, pewefJekeÀ

leb$e%eeve (biotechnology), met#cepeerJeµeem$e (Microbiology), peerJe µeem$eeleerue
DevegJebµekeÀles®es µeem$e (genetics), me=<ìerµeem$e (Ecology) Fl³eeefo®ee DebleYee&Je Demetve les
He³ee&JejCee®³ee pewefJekeÀ IeìkeÀ mecepetve IesC³eemeeþer ceole keÀjleele.

3) ieefCele, mebK³eeµeem$e (statistics) mebieCekeÀ µeem$e ns meeOevemebHeefÊe J³eJemLeeHeveele

ÒeYeeJeµeeueer meeOeve (tool) cnCetve mesJee keÀjleele.

4) efµe#eCe ns ueeskeÀebvee efvejefvejeUîee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee DeeefCe l³eeJejerue Ghee³e efkebÀJee

GÊejs nîeeyeÎue peeie©keÀ keÀjC³eemeeþer meene³³e keÀjleele.

5) DeLe&µeem$e, meceepeµeem$e, yengpevemeceepe oUCeJeUCe / mebHeke&À ns meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ

efJe<e³eeb®eer J³eJenej keÀjC³eemeeþer ceeefnleer HegjefJeles.

6) jep³eµeem$e Je He³ee&JejCe keÀe³eoe ns He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeemeeþer v³ee³eeue³eerve

J³eJemLeeHeve®es meeOeve HegjefJeleele.

yeng efJe<e³e ye× ¢<ìerkeÀesveeyejesyej He³ee&JejCee®ee DeY³eeme ne DeeHeCeeme ns mecepeC³eemeeþer

ceole keÀjlees keÀer, meeOevemebHeefÊe®ee iejpesHegjlee JeeHej ne Deepe®³ee keÀeUele Je YeefJe<³ekeÀeUemeeþer
DeefveJee³e& Deens. ³eeÒeceeCes He³ee&JejCeJee®ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe ns Deepe®³ee peieele melele Jee{le
peeCeejs Deens.

1.5.3 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe (Importance of Environmental

Studies) :

DeeHeCee meJee¥vee þeTkeÀ Deens keÀer, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Òeµve ns HeÀkeÌle mebK³esceO³es®e Jee{le
veenerle lej ÒeceeCeele HeCe l³eeb®eer Jee{ nesle Deens. DeeHeues YeefJeleJ³e keÀe³e? Deepe pej DeeHeu³eekeÀ[s
efJekeÀemee®ee efvekeÀeue nîeeHeemetve Peeuesueer He³ee&JejCe efJe<e³eeb®eer ceesþer ³eeoer Deens, lej nîee Òeef¬eÀ³esceO³es
DeeHeueer YetefcekeÀe keÀe³e Demet µekesÀue? Deepe pej DeeHeCeeme HeeCeer, DeVe Je Dev³e peerJeveeJeµ³ekeÀ iejpee
nîeeb®eer keÀcelejlee Yeemele Deens lej YeefJe<³ekeÀeUele keÀe³e nesF&ue? DeeHeu³ee peerJeveefJe<e³ekeÀ iejpee
nîeeb®eer meelel³eHetCe& GHeueyOelee nîee®eer Kee$eer nJeer Demesue lej keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee ÒeJe=efÊe yeoue ne
DeeJeµ³ekeÀ Deens?

Deepe®³ee keÀeUele, ns Deefleµe³e iejpes®es Deens keÀer, He³ee&JejCeJee®ekeÀ Òeµveeb®eer keÀejCes nîee®es
cegUeHeemetve %eeve DeeefCe DeuHe cegole Je oerIe& cegoleer®es HeefjCeece nîeeb®es %eeve efceUefJeCes, p³eecegUs DeeHeCe
DeeHeueer YetefcekeÀe nîee Òeef¬eÀ³esceO³es keÀe³e DemeeJeer ns mecepetve IesT µekeÀlees. nîee Òeµveeb®eer GÊejs DeeHeCe
He³ee&JejCe DeY³eeme nîee®³eeceOetve efceUJet µekeÀlees Demes efometve ³esles keÀer, efJekeÀemeecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee
He³ee&JejCeJee®ekeÀ mecem³ee nîee leb$e%eeveecegUs veenerle efkebÀJee efJekeÀemeekeÀefjlee iejpe nîeecegUs veenerle lej
 28
keÀoeef®ele He³ee&JejCe JeeieCegkeÀerefJejeOeer Dece³ee&efole DeeefCe Deefve³ebef$ele HeefjCeece nîeeb®³eeyeÎue®eer
peeie©keÀles®eer GCeerJe nîeecegUs Demet µekeÀles. cnCetve ceeCemeeves kesÀuesueer J³eeqkeÌleiele ke=Àleer efn®eer efle®³ee/
l³ee®³ee ceveele He³ee&JejCeJee®ekeÀ HeefjCeece cnCetve pees[Ceer kesÀueer Heeefnpes, l³eecegUs SKeeÐeeuee
He³ee&JejCee®³ee yeepetves Jele&ve Je He³ee&JejCeeefJejesOeer JeeieCetkeÀ ke=Àleer nîeeceOeerue leHeÀeJele Jee YesoYeeJe
mecepet µekeÀlees.

pemes DeeHeCe He³ee&JejCee®eer ceeveneveer keÀjerle Deenesle leµeer Òel³e#eele DeeHeCe mJele:®es®e vegkeÀmeeve Je
DeeHeu³ee Heg{®³ee / YeeJeer efHe{îeeb®es vegkeÀmeeve keÀ©ve þsJeerle Deenesle.

ns nesT µekeÀles pesJne µew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³ee ner µeeUe Je ceneefJeÐeeue³e HeeleUerJej l³ee®ee DeLe&
keÀe³e n³ee efµekeÀefJeC³ee®eer lejleto keÀjleele. DeeHeu³eeµeer mebyebefOele He³ee&JejCeeyeÎue Òeµveeuee ³eesi³e lees
DeLe& HegjefJeCes ner He³ee&JejCee efJe<e³eer He#eHeeleer yeepet nîee®eer Heefnueer Hee³ejer Deens.

ceer vesnceer He=LJeer ceeles®eer keÀeUpeer IesF&ve.

ceer meeOevemebHeefÊe®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjsve.
ceer vesnceer He³ee&JejCee®ee mebj#eCeemeeþer keÀece keÀjsve.
p³ee Jemlet vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊeceOetve le³eej Peeu³ee Deensle.
l³ee ceer efve<keÀeUpeerHeCes otj HesÀkeÀCeej veener.

³eejerleerves, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efµe#eCe nîee®eer He³ee&JejCeeµeer cew$eer He×leer nîeeb®ee mJeerkeÀej

keÀjC³eemeeþer ueeskeÀebvee ®eeuevee osCes nîeemeeþer cegueYetle YetefcekeÀe Deens.
He³ee&JejCe nîeeb®³eeµeer mebyebefOele efJe<e³eebkeÀefjlee, Òel³eskeÀe®es meef¬eÀ³e menkeÀe³e& ns iejpes®es Deens.
J³eeqkeÌle nîee SkeÀef$eleHeCes meceepe le³eej keÀjleele Je ®eUJeUer p³ee ieJelecetUs HeeleUerJej meg© nesleele,
l³eeJe©ve KeeueHe³e¥le meg©Jeele keÀ©ve efouesu³ee OeesjCeeHes#ee mebHetCe& osµe SkeÀ cnCetve
keÀuHeveeGÊHeefÊeµeem$e Je OeesjCes ner HeefjCeecekeÀejkeÀ jerl³ee ÒeYeeJe keÀjleele. peemle megOeejCee ner HeCe
Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveµewueer efveCe&³e nîeebveer mebHeeove kesÀueer peeT µekeÀles.

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe ns Jee{ues®e Deens keÀejCe

1. les vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer nîee oesvner He³ee&JejCee®³ee iegCeJeÊesyeÎue peeie©keÀlee efvecee&Ce keÀjles.
2. He³ee&JejCe, DeLe&µeem$e DeeefCe meceepe nîeeceOeerue keÀe³e&jle pees[Ceer nîeeefJe<e³eer les DeY³eeme keÀjles.
3. vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer Deµee oesvner He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Go³eeme ³esCeeN³ee efJe<e³eeb®ee les ceeieesJee Iesles.
4. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee keÀceer keÀjCes Je meewc³e keÀjCes (mitigate) nîeeyeeyeleerle keÀe³e Ghee³e
kesÀues peeleerue l³eeb®es cenÊJe nîeeJej peesj osles.
5. ueeskeÀebvee cew$eerHetCe& He³ee&JejCe peerJeveµewueer mJeerkeÀejC³eemeeþer ÒesjCee osles.
6. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ iebYeerj mecem³ee – l³eeb®eer keÀejCes DeeefCe HeefjCeece nîeeb®³eeyeÎue meJe&meeOeejCe
peeie=efle efvecee&Ce keÀjles.
Deepe peie ns Del³eble cenÊJee®³ee ÒeµveeJej GÊej µeesOeerle Deens – iejpesHegjlee efJekeÀeme ns
O³es³e keÀmes meeO³e keÀjeJe³ee®es ?
 29
DeeHeueer Òeieleer leHeemee (Check your progress) :
1. iejpesHegjlee efJekeÀeme nîee mebkeÀuHeves®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
2. Deefve³ebef$ele iejpesHegjlee efJekeÀeme nîeeHeemetve legcner keÀe³e DeekeÀueve keÀjlee?
3. DeeJeµ³ekeÀ lesJe{e®e efJekeÀeme nîeeyeÎue Lees[ke̳eele ceeefnleer efuene.
4. yeng efJe<e³e ye× ¢<ìerkeÀesve nîee®eer iejpe ner He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Deens nîee®es
meceLe&ve keÀje.
5. He³ee&JejCeJee®ekeÀ DeY³eeme nîee®es cenÊJe cegu³eebkeÀve keÀje.

11.6 Lees[ke̳eele DeekeÀueve keÀ© ³ee (Let us Sum up)

He³ee&JejCe ner efpebJele ®ewlev³eefJe<e³ekeÀ ÒeCeeueer Deens. He³ee&JejCee®³ee efvejefvejeUîee

me=<ìerÒeCeeueer nîee mJeefve³ebef$ele Je mJe³ebDeeOeej osCeeN³ee Deensle. me=<ìerÒeCeeueerves (Ecosystem)
osT kesÀuesu³ee mesJee nîee ceeveJee®³ee Yeu³eemeeþer Del³eeJeµ³ekeÀ Deensle. leLeeefHe, meO³ee®³ee efHe{er®³ee
meeOevemebHeefÊe®ee efJekeÀeme nîee meb%ee®³ee ©Heeble ceeveJeer meceepeeleerue Òeieleer ner vekeÀejelcekeÀ jerl³ee
YeeJeer efHe{îeebvee me=<ìerÒeCeeueer mesJeeb®ee HegjJeþe keÀjC³eele HeefjCele nesle Deens.

Deµee ÒekeÀej®eer yejs®e meceeve ceeuekeÀer®eer meeOevemebHeefÊe Deens peer DeeHeCe He³ee&JejCeeHeemetve
efceUefJelees Je DeeHeCe meJe&peCe leer SkeÀ meceeve meceepe cnCetve JeeHejlees. efvemeiee&ves Hegve®e&ef¬eÀ³esle kesÀuesues
HeeCeer, DeeHeCe éeeme Ieslees leer nJee, pebieues DeeefCe nefjle peefceveer p³ee DeeHeues nJeeceeve DeeefCe Yetefce
nîeeb®eer osKeYeeue keÀjleele ns meJe& meceeve ceeueceÊee m$eesle Deensle. nîee meeOevemebHeefÊe®ee Òeieleermeeþer
JeeHej ne ceeveJeer meceepeemeeþer ueeYeoe³ekeÀ Deens HeCe efveefµ®eleHeCes He³ee&JejCeeuee SkeÀ ÒeCeeueer cnCetve
HeÀe³eosµeerj veener DeeHeCe pes HeeCeer efHelees, DeeHeCe peer nJee éeemeeves Ieslees, DeeHeCe pes DeVe Keelees ns
JeeF&ìjerl³ee Òeotef<ele nesles. pebieues / DejC³es ner De¢µ³e nesle ®eeueueer Deensle. µenjeleerue nefjle HeÆs
nîeeb®eer peeiee ner efmeceWì keÀeb¬eÀerì Fceejleerveer Iesleueer Deens. ìekeÀeT GlHeeove Jemlet nîee DeboeOegboHeCes
HesÀkeÀu³ee peele Deensle. HeeCeer ns efHeC³eemeeþer Deefleµe³e ogef<ele Deens. nJee ner éemeveemeeþer Deme#ece
Deens. peeieeflekeÀ leHeceeve Jee{ ne OeeskeÀeoe³ekeÀ efJe<e³e yeveuee Deens. ceeveJeer meceepeebveer He³ee&JejCeJee®ekeÀ
cegueêJ³eeb®ee kesÀuesuee efyeIee[ Je veeµe ne KetHe iebYeerj HeefjefmLeleer Je vepeerkeÀ®³ee YeefJe<³ekeÀeUele DeveLe&
GlHeVe keÀjsue. ceeveJe Jebµe ne®e mJele: efvecee&Ce kesÀuesu³ee nîee DeveLee&®³ee ìeskeÀeJej GYee Deens.
meeOevemebHeefÊe®ee DeveeJeµ³ekeÀ JeeHej nîeele Ieì keÀ©ve Je ueeskeÀmebK³ee Jee{ efve³eb$eCe nîee
He=LJeer®³ee YegHe=<þYeeieeJej efpeJeble jeneC³eemeeþer ceeveJepeeleermeeþer Del³eble Del³eeJeµ³ekeÀ Deensle.
 30
DeeHeCe m$eesleeb®³ee iejpesHegjlee JeeHej nîee efoµesves JeUues Heeefnpes l³eecegUs DeeHeCe He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ
Òeµve nîeeb®eer mebK³ee Je leerJe´lee keÀceer keÀ© µeketÀ DeeefCe keÀener ÒeceeCeele peerJeveeuee DeeOeej osC³eeN³ee
ÒeCeeueer®es j#eCe keÀ© µekeÀlees.

yeng efJe<e³e ye× ¢<ìerkeÀesve nîee®³ee pees[erves He³ee&JejCee®ee DeY³eeme ne DeeHeCeeme ns mecepetve
IesC³eeme ceole keÀ© µekesÀue keÀer, vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®ee iejpesHegjlee JeeHej ne meO³ee DeefveJee³e&
Deens l³ee®eÒeceeCes YeeJeer efHe{îeebmeeþer meg×e DeeefCe cnCetve Deepe®³ee peieele He³ee&JejCeJee®ekeÀ DeY³eeme
nîee®es cenÊJe ns vesnceer®e Jee{le peeCeej Deens.

1.7 µeyokeÀesµe (Glossary)

1. pewefJekeÀ-efveke=À<ì opee& (Bio-degradation) : met#ce peblet®³ee ceolekeÀeceeves vewmeefie&keÀ

HeoeLee¥®es ÒeeCeJee³et meb³eesie efyeIee[.
2. yee³eesce (Biome) : JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer nîee®ee ceesþe SkeÀefpevemeer meceepe p³eele efJeefµe<ì
ÒekeÀej®³ee ÒeYeeJeer JevemHeefle Je menkeÀejer / men³eesieer ÒeeCeer nîeeb®es iegCeefJeµes<e Yejuesues Deensle.
3. JeeUJebìerkeÀjCe (Desertification) : JeeUJebì le³eej nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee.
4. me=<ìerµeem$e (Ecology) : DeJe³eJe³egkeÌle Je HeefjHetCe& peerJe DeeefCe He³ee&JejCe nîeeceOeerue
veelesmebyebOee®ee DeY³eeme.
5. DeVe meeKeUer (Food Chain) : JeejbJeej KeeCeejs DeeefCe Kee}Ás peeCeejs nîeeyejesyej SkeÀe
mejU js<ee He×leerves J³eJeefmLele ceeb[Ceer kesÀuesu³ee mepeerJe ÒeeC³eeb®eer ceeefuekeÀe.
6. DeVe peeUs (Food web) : Debleie&le pees[uesu³ee DeVe meeKeUîeeb®es iegbleeiegbleer®es peeUskeÀece.
7. JeweféekeÀ leeHeceeve Jee{ (Global warming) : nefjleie=n Jee³eg nîeeb®³ee Deefve³eefcele
Jee{ercegUs He=LJeer®³ee leHeceeveeleerue Jee{.
8. ÒekeÀeMe mebMues<eCe (Photosynthesis) : efnjJ³ee JevemHeefle / Pee[s met³e&ÒekeÀeµe, HeeCeer
Je keÀeye&ve[e@³e Dee@keÌmeeF[ JeeHejleele Je DeVe le³eej keÀjleele leer Òeef¬eÀ³ee.

1.8 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve (Suggestive Reading) :

1. [@efve³eue yeesìefkeÀve DeB[ S[Je[& kesÀuej, 2000 – SvJne@³ejceWìue mee³evme : DeLe& De@pe SkeÀ
efueefJnbie Hue@vesì, pee@ve Jee³eues DeB[ mevme.
2. Sme. Heer. efceÞee DeB[ Sme. Sve. Heeb[îes, 2010 – SmmeWefµe³eue SvJne@³ejceWìue mì[erpe, Deves
yegkeÀmed Òee³eJnsì efueefceìs[.
3. [er. kesÀ. DemLeevee DeB[ ceerje DemLeevee, 2007 – S ìskeÌmìyegkeÀ Dee@HeÀ SvJne@³ejceWìue
mì[erpe, Sme. ®eebo.
4. Heer. peer. efµebos DeB[ Deome&, 2009 – S v³et keÀesme& Fve SvJne@³ejceWìue mì[erpe, µesþ Heefyueµeme&
 31

5. Fje®e Ye©®ee, 2005 – ìskeÌmìyegkeÀ Dee@HeÀ SvJne@³ejceWìue mì[erpe HeÀe@j Deb[jûe@p³egSì

keÀesmexme, ³egefveJnefme&ìer Òesme.
6. efJeefue³ece Heer. keÀefvebien@ce DeB[ cesjer De@ve keÀefvebien@ce, 2002 – efÒeefvmeHeume Dee@HeÀ SvJne@³ejceWìue
mee³evme, FvkeÌJee³ejer DeB[ De@efHuekesÀµevme.

1.9 ieìe®³ee µesJeìer®ee J³eJemee³e (Unit End Exercises)

Òe. 1 He³ee&JejCee®eer j®evee DeeefCe IeìkeÀ keÀesCeles?

Òe. 2 He=LJeerJej peerJeve keÀmes DeeOeej efoues peeles?
Òe. 3 me=<ìerÒeCeeueer meceepe Je DeLe&µeem$e nîee®³eeyejesyej®eer Debleie&leef¬eÀ³ee efn®es mJe©He keÀe³e
Deens?
Òe. 4 DeeHeu³eekeÀ[s He³ee&JejCeJee®ekeÀ efJe<e³eeb®eer ceesþer ³eeoer keÀe Deens?
Òe. 5 meO³ee®³ee Òe®eefuele ceeveJe meceepe efHe{erves meeOevemebHeefÊe®ee iejpesHegjlee JeeHej keÀe kesÀuee
Heeefnpes?
Òe. 6 Deepe®³ee efoJemeeleerue peieele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe keÀe³e Deens?
Òe. 7 DeeHeCe He³ee&JejCee®es j#eCe keÀjCes nîee®eer keÀe iejpe Deens?
Òe. 8 He³ee&JejCee®eer J³eeK³ee meebiee. He³ee&JejCee®es efvejefvejeUs IeìkeÀ keÀesCeles?
Òe. 9 me=<ìerÒeCeeueerves osT kesÀuesu³ee mesJee nîeeJej Yee<³e keÀje.
Òe. 10 iejpesHes#ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjC³ee®es keÀe³e HeefjCeece Deensle?
 32

2
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer
(Natural Resources)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure) :

2.0 GefÎ<ìîes
2.1 DeesUKe
2.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe
2.2.1 vewmeefie&keÀ m$eesle ¿ee meb%es®eer DeesUKe Je DeLe&
2.2.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es cenÊJe
2.2.3 vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es JeieeakeÀjCe
2.3 meeOevemebHeefÊe efJekeÀemee®ee JewefMJekeÀ vecegvee
2.3.1 vewmeefie&keÀ mebHeefÊe mece=× ÒeosMe
2.3.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe oefjêer osMe
2.3.3 mece=× (Þeerceble) DeeefCe iejerye ÒeosMe ¿eebceOeerue Go³eeme ³esCeejer ojer
2.4 DeeHeCe Lees[ke̳eeble GpeUCeer keÀ©³ee.
2.5 MeyokeÀesMe
2.6 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve
2.7 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e

2.0 GefÎ<ìîes (Objectives) :

• vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es cetu³e mecepetve IesCes.

• vewmeefie&keÀ m$eesle ³eeceOeerue meejKesHeCee Je HeÀjkeÀ ¿ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjCes.
• JewefMJekeÀ (peeieeflekeÀ) Demeceevelee ¿ee®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.

2.1 DeesUKe (Introduction) :

He³ee&JejCe ns ceesþîee efJeefJeOelee Demeuesu³ee pewefJekeÀ Je DepewefJekeÀ DeMee cetueleÊJeeb®ee HegjJeþe

keÀjles. ner cegueleÊJes efkebÀJee m$eesle ns ceeveJeer meceepeeble cetueYetle DeeefCe ®ewveer®³ee iejpee ¿eeb®es meceeOeeve
keÀjC³eemeeþer JeeHejues peele Deensle. Dev³e Meyoeble, ceeveJeer yegef×ceÊee peer meeOevemebHeefÊe®ee efJekeÀeme
 33
¿ee®eer ieCevee keÀjles. ceeveJeebvee ceWot®es ke=ÀHeeÒemeeo efceUtve pees Flej Dev³e ÒeeC³eebHes#ee peemle Þes<þ
Deens. ceeveJeer ceWot ns ng<eejer®es HeefjJele&ve keÀewMeu³es Je kegÀMeueleeb®es Yee<eeblej leb$e%eeve ¿eeceO³es keÀjles.
ceeveJe ns vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es GlHeeovekeÀej, JeeHejoej DeeefCe efJelejkeÀ Deensle. pes m$eesle
me=<ìerÒeCeeueer (Ecosystem) efn®³eeHeemetve le³eej Peeuesues Demeleele. ceeveJeÒeeCeer ns l³eeb®³ee
Deejeceemeeþer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee meebmke=ÀeflekeÀ meeOevemebHeefÊe Je ceesþîee
ÒeceeCeeJej megMeesefYele YetHe=<þJee®ekeÀ He³ee&JejCe mJe©He le³eej keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³ee ¿eeceO³es Del³eble
³eMemJeer þjleele. keÀejCe l³eebveer vewmeefie&keÀ me=<ìerÒeCeeueer DeeefCe efJekeÀefmele DeMeer ceeveJeefveefce&le ÒeCeeueer
¿eeb®es mJe©He yeoueC³ee®eer ³eesi³elee efme× keÀ©ve oeKeefJeueer Deens. leLeeefHe ns Heje¬eÀce
(achievements) ¿eeb®ee mebyebOe ne ceeveJeer meceepeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ Òeieefle efn®³eele Deens.
%eeve, Hee$elee, DeeefLe&keÀ mebHeefÊe®ee m$eesle, keÀewMeu³es DeeefCe leb$e%eeve p³ee meeOevemebHeefÊe efJekeÀemee®³ee
Heeleȳee efveefM®ele keÀjleele. ¿eeb®ee peieeceO³es SkeÀmeejKee (uniform) Peeuesuee veener. DeeHeCe
Deensjs Je veenerjs ¿ee peieele jenele Deenesle. Deieoer Lees[s ueeskeÀ ns Heg<keÀU leNns®eer meeOevemebHeefÊe
Demeuesu³ee DeJemLeWle jenele Deensle lej yejs®epeCe l³eeb®eer leerJe´ ìb®eeF& ³eecegUs $eeme Yeesiele JewefMJekeÀ
efJe<ecelee ner iebYeerj Deens. keÀejCe ceeuekeÀer Demeuesues Je ceeuekeÀer vemeuesues ns oesIesefn He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
efJeIeìvee®es yeUer DeeefCe oueeue Deensle.

2.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe (Natural Resources) :

He³ee&JejCe ns vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es GiecemLeeve (Source) Deens. Goe. ueeketÀ[

meeceeveemeeþer DejC³es, HeeCeer efJeÐegleMeefkeÌle (hydro-electricity) efkebÀJee Mesleer ¿eeb®³eekeÀefjlee
HeeCeer, DeeefCe cnCetve®e Òel³eskeÀ DeLe&Meem$ee®es vewmeefie&keÀ m$eesle ns DeeOeejmlebYe (backbone)
Deensle. DeLee&le®e, cnCetve DeeefLe&keÀ DeeOeej osCes ns He³ee&JejCee®³ee meeOevemebHeefÊe®³ee iejpesHegjlee /
DeeOeejeHegjlee JeeHej ¿eebJej DeJeuebyetve Deens.

nJee, HeeCeer, peefceve ¿eemeejKes m$eesle menpe jerleerves efceUCes Meke̳e Deens. lej Keefvepes,
DeefMceYegle FbOeves (Fossil Fuels) ner meeOevemebHeefÊe efJeMes<e DeMee efJekeÀefmele ceeveJeer leb$e%eevee®ee
JeeHej keÀ©ve KeìHeìerves efceUefJeueer peeleele. pej ³eesi³e J³eJemLeeHeve kesÀues lej He=LJeerJej peerJeve
DeefmleÊJeeble jenC³eemeeþer ner vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe HegjsMeer Deens. Hejbleg, ceesþîee mebK³esves Jee{Ceejer
ceeveJemebK³ee Je l³eeb®ee Jee{lee ueesYeerHeCee ¿ee®ee HeefjCeece ne vewmeefie&keÀ mebHeefÊe®es efjkeÀeces nesle peeCes
¿eeble Peeuee Deens. ceeveJepeeleermeeþer ne SkeÀ ceesþe Oeeske̳ee®ee FMeeje Deens. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®ee
JeeHej ne iejpesHegjlee DeMee®e jerleerves nesCes DeeefCe Heg{erue efHe{îeemeeþer l³eeb®ee meeþe mebJeOe&ve keÀ©ve
þsJeCes ¿ee®eer iejpe Deens.

2.2.1 vewmeefie&keÀ m$eesle ¿ee meb%es®eer DeesUKe DeeefCe DeLe& (The Identification and
Meaning of the term Natural Resource) :

keÀesCeleerefn vewmeefie&keÀ Jemlet Jee meeþe pees efvemeiee&le DeefmleÊJeeble Demelees leer efvemeiee&®eer osCeieer
Demeles. DeeHeues He³ee&JejCe ns ceesþîee mebK³esves DeMee osCei³ee HegjefJeles. nJee, HeeCeer, peceerve, Keefvepes,
meg³e&MeefkeÌle efkebÀJee meewjGpee& (Solar Energy) Fl³eeefo ¿ee ceeveJeeuee efvemeie&oÊe osCei³ee (Yesìer)
Deensle. pesJne Je ueeiesue lesJne ¿ee osCei³eeb®ee ceeveJeer meceepeele JeeHej kesÀuee peelees, lesJne l³eebvee
 34
vewmeefie&keÀ m$eesle (Natural Resources) Demes cnCeleele. les®e Dev³e Meyoele meebiee³e®es
Peeu³eeme, pesJne F&MJejoÊe osCeieer ner ceeveJeeb®³ee iejpee YeeieefJeles lesJne efle®es ©Heeblej meeOevemebHeefÊe
¿eeble nesles. Goe. pebieueele JeenCeejs HeeCeer ns efvemeie& oÊe Deens. HeCe les®e m$eesle yeveles pesJne
veoer®³ee HeeC³ee®ee JeeHej ne keÀeueJ³eebveer kesÀuesuee HeeCeerHegjJeþe (Irrigation) efkebÀJee veewkeÀeve³eve
efkebÀJee efJeÐegleMeefkeÌle efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.

keÀesCeleerner iees<ì efpe®ee ceeveJeeuee HeÀe³eoe neslees efkebÀJee efpe®ee HeefjCeece ne ceeCemee®es
keÀu³eeCekeÀe³e& ¿eeble neslees, lees cnCepes m$eesle.

Jemlet®eer GHe³egkeÌlelee DeeefCe efle®es keÀece ns ceeveJeer iejpeeb®es meceeOeeve keÀjCes p³eecegUs lees
HeoeLe& ne meeOevemebHeefÊe yevelees. pej Jemlet ner GHe³eesieer veener lej leer meeOevemebHeefÊe veener. Goe.
peceerve ner m$eesle Deens. pej efle®ee GHe³eesie peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer efHekesÀ efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer iesuee lej l³ee®eÒeceeCes, HeeCeer, Keefvepes Fl³eeefo ns meeOevemebHeefÊe / m$eesle Deensle keÀejCe
les GHe³egkeÌle Deensle DeeefCe ceeveJeer iejpee YeeieefJeC³ee®es keÀece HetCe& keÀjleele.

He³ee&JejCe efvemeie& oÊe osCei³ee m$eesle (meeOevemebHeefÊe)

Environment Endowments Resources

ceeCemee®³ee keÀesCel³ee iejpee Deensle l³ee®³eeHes#ee vewmeefie&keÀ osCei³ee ³ee peemle DeefmleÊJeele
Deensle. l³eebvee mJeleb$e DeefmleÊJe Deens. vewmeefie&keÀ osCei³ee ns ceeCemeeves efvecee&Ce kesÀuesues veenerle
leLeeefHe, vewmeefie&keÀ osCei³ee ¿ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®ee Hee³ee le³eej keÀjleele. meeOevemebHeefÊeuee
mJeleb$e DeefmleÊJe veener, ceeveJeer meceepee®³ee DeeJeM³ekeÀleebvegmeej leer le³eej kesÀueer peeles. cnCetve peeiee
Je keÀeU ¿eeb®³ee meboYee&le, leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ %eeve, meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme Je peerJevee®eer Gb®eer (ÒeceeCe)
¿eeb®³ee DeJeuebyetve jenC³eevegmeej meeOevemebHeefÊe®eer efkebÀcele yeoueles.

efvemeie& oÊe
osCeieer

vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe

ceeveJeer Òe³elve mebmke=Àefle

MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ %eeve, keÀewMeu³e DeeefCe leb$e%eeve

 35

meeOevemebHeefÊe®eer efveefce&leer ner efvemeie&, ceeveJeer Òe³elve DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ, leebef$ekeÀ Òeieefle
¿eeb®³ee Debleie&le ef¬eÀ³esves nesles. mìerue®³ee GlHeeoveeble Je ueesKeb[ Keefvepe (Iron Ore), keÀesUmee,
®egveKe[er (Lime Stone) Fl³eeefo ¿eeb®³eeHeCe GlHeeoveeble les efvemeiee&Heemetve le³eej kesÀues peeleele.
ceeveJe ns keÀeceieej HegjJeþe keÀjleele, MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ DeMee oesvner jerleerveer JeeHejuesueer
³eb$emeecegûeer, efvecee&Ce Peeuesueer Gpee&, Je JeenletkeÀ mesJeemegefJeOee ¿ee meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer®³ee efveefce&leer
Deensle.

2.2.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es cenÊJe (Importance of Natural

Resources) :

ceeveJeer meceepeele meeOevemebHeefÊe ner efvecee&Ce kesÀueer peeles DeeefCe cnCetve peeiee DeeefCe JesU
¿eeb®³ee meboYee&le meeOevemebHeefÊe®es cetu³e yeoueles. meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer ner þjeefJekeÀ keÀeUeveblej®e nesle
Demeles, l³eeÒeceeCes ceeveJeer iejpee ¿eeble HeCe yeoue neslees. iejpeebceOeerue yeoue ne cnCetve p³eeves
meeOevemebHeefÊe yeveles l³ee®³ee mebkeÀuHevesle yeoue neslees. HetJeea®³ee keÀeUeleerue veÐee, ¿eeb®ee JeeHej ne
HeÀkeÌle ce³ee&efole nsletmeeþer neslee. Iejiegleer iejpee, keÀeueJes efmeb®eve Mesleer, Je veewkeÀeve³eve Hejbleg DeMee
veÐee ¿ee yengDee³eeceer meeOevemebHeefÊe Deensle. Iejiegleer iejpee, keÀeueJeeMesleer, veewkeÀeve³eve, peue-
efJeÐegleMeefkeÌle, ÒeJeeme, DeewÐeesefiekeÀ keÀ®eje Jeentve vesC³eemeeþer ceeO³ece, DeeefCe Menjebleerue keÀ®eje Jenve
¿eemeeþer ceeO³ece Fl³eeefo ns mHe<ìHeCes metef®ele keÀjles keÀer, meeOevemebHeefÊe®eer Yej He[ueer veener Hejbleg
leer®e meeOevemebHeefÊe ner GHe³egkeÌle nesT MekesÀue.

vewmee|iekeÀ meeOevemebHeefÊe®es cenÊJe :

1) Devve, keÀHe[s DeeefCe efveJeeje ¿ee DeeHeu³ee cetueYetle iejpee YeeieefJeles.
2) ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe og³³ece keÀe³e&¬eÀceeb®ee Hee³ee le³eej keÀjles.
3) peceerve ner meeOevemebHeefÊe, DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce DeeefCe ceeveJeer Jemeenle ¿eeb®³ee efJekeÀemee®es
J³eemeHeerþ Deens.
4) osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeble m$eesle efJekeÀeme ne ³eesieoeve oslees.
5) ceeveJeÒeeCeer efpeJeble jeneCes DeeefCe ceeveJeer meceepee®eer Òeieleer ¿eemeeþer meeOevemebHeefÊe ner DeefveJee³e&
Deens.
meeOevemebHeefÊe ner GHe³egkeÌle Demeu³eecegUs DeeHeCe l³eebvee keÀebner ceeefnleer cetu³e oslees. m$eesle ns
Jemlet GlHeeove keÀjC³eeme ceole keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee DeeefLe&keÀ ceesue Deens. pebieues, HeJe&le
¿eemeejKes vewmeefie&keÀ m$eesle ns megboj cnCetve ceeveues peeleele. cnCetve l³eebvee meeQo³ee&efYeª®eer cetu³e
Deens. HeeCeer ¿eemeejKeer vewmeefie&keÀ YesìJemlet efnuee keÀe³eosMeerj efkebÀcele Deens. keÀejCe efle®ee JeeHej
keÀjCes ne DeeHeuee nkeÌkeÀ®e Deens. GueìHe#eer meeOevemebHeefÊeuee veweflekeÀ (ethical) ceesue HeCe Deens.
keÀejCe YeeJeer efHe{îeebmeeþer l³ee®es mebj#eCe keÀjCes DeeefCe jeKetve þsJeCes ns DeeHeues veweflekeÀ keÀle&J³e Deens.

2.2.3 vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es JeieeakeÀjCe (Classification of Natural

Resources) :
 36
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe ner l³eeb®³ee jemee³eefvekeÀ mJe©HeeJej JeieeakeÀjCe kesÀueer peeT MekeÀles.
lemeW®e l³eeb®eer GHeueyOelee Jee cegyeuekeÀlee (Abudance), efceUC³ee®eer peeiee, GiecemLeeve DeeefCe
GHe³egkeÌlelee ¿ee iees<ìeRJej HeCe JeieeakeÀjCe ns DeJeuebyetve Demeles.
1) jemee³eefvekeÀ mJe©HeeJej DeeOeeefjle vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es JeieeakeÀjCe
(Classification of Natural Resources based on Chemical
Nature) :

1) efvepeeaJe HeoeLee¥®eer yeveuesueer meeOevemebHeefÊe (Inorganic Resources) HeeCeer, nJee, DeMeg×

Keefvepes Fl³eeefo.
2) mepeerJe HeoeLee¥®es yeveuesues m$eesle (Organic Resources)
3) mebefceÞe m$eesle (Mixed Resources)

vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe peer mepeerJe Je efvepeeaJe DeMee oesvner®es efceÞeCe Demeles l³eebvee mebefceÞe
m$eesle Demes cnCeleele. Goe. peceerve, peefceveer®es efvepeer&Je HeoeLe& ns nJeeceevee®ee HeefjCeece
(Weathering) DeeefCe oie[eb®es efJeoejCe nesCes ¿eeHeemetve Je mepeerJe IeìkeÀ ¿eeb®³eeHeemetve efveefce&le
nesles. Goe. JevemHeleer Je ÒeeCeer ¿eeb®es efJeIeìve nesTve kegÀpetve le³eej Peeuesueer keÀeUer ceeleer
(Humus).

2) GHeueyOelee efkebÀJee cegyeuekeÀlee ¿eeJej Hee³eeYetle vewmeefie&keÀ m$eesle (Natural

Resources based on the availability or abundance) :

De) keÀOeerefn ve mebHeCeejs efkebÀJee MeeMJele m$eesle (Inexhaustible Resources) :

meewj Gpee&, nJee, HeeCeer, Jeejs, Yejleer Deesnesìer ¿eemeejKeer meeOevemebHeefÊe.

ye) mebHeCeejs m$eesle efkebÀJee DeMeeMJele (Exhaustible Resources) : SkeÀoe

meeOevemebHeefÊe®ee JeeHej kesÀuee iesuee keÀer, leer keÀe³ece®eer veeefnMeer nesles l³eebvee mebHeCeejs m$eesle Demes
cnCeleele. Goe. keÀesUmee, Keefvepe lesue, vewmeefie&keÀ Jee³eg. F. FbOeves

3) Dee{Utve ³esC³eeJej Hee³eeYetle vewmeefie&keÀ m$eesle (Natural Resources

based on Occurrence) :

De) JewefMJekeÀ m$eesle (Global Resources) : ns m$eesle meJe& osMeebvee GHeueyOe Demeleele Je
l³eebvee meerceejs<ee vemeleele. Goe. meg³e&ÒekeÀeMe, nJee.
ye) Deeblejje<ì^er³e m$eesle (International Resources) : ns m$eesle SkeÀeHes#ee peemle
osMeeves / efJeYeeefpele kesÀuesues Demeleele. Goe. ye´cnHeg$ee veoer efn®³eele efleyesì, yeebieuee osMe, DeeefCe
Yeejle ns efnmmesoej Deensle.
keÀ) je<ì^er³e m$eesle (National Resources) : ns vewmeefie&keÀ m$eesle efJeefMe<ì osMee®³ee
jepekeÀer³e meerceejs<eeble mLeeve efveefM®ele keÀ©ve Demeleele.
 37

4) cetU GiecemLeeve ¿eeJej DeeOeeefjle vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe (Natural

Resources based on their Origin) :

pewefJekeÀ (Biotic) :
pewefJekeÀ meeOevemebHeefÊe ner Hegve©Hleeoveeletve ÒeeHle nesles. pebieues DeeefCe l³eeb®³ee GlHeeove
Jemlet, ÒeeCeer, He#eer Je l³eeb®es GlHeeove Jemlet, ceemes DeeefCe Dev³e peue®ej mepeerJe ÒeeCeer ner cenÊJee®eer
GoenjCes Deensle. keÀesUmee Je Hesì^esefue³ece ¿eebmeejKeer Keefvepes ner ¿ee ÒekeÀejele cees[leele keÀejCe les
mepeerJe Jemletb®³ee kegÀpeC³eeHeemetve le³eej Peeuesues Demeleele.
DepewefJekeÀ (Abiotic) :
DepewefJekeÀ m$eesleeble efvepeeaJe Jemlet ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. GoenjCeebceO³es peceerve, HeeCeer,
nJee DeeefCe Keefvepes pemes meesves, ueesKeb[, leebyes, ®eeboer Fl³eeefo ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
5) efJekeÀemee®³ee DeJemLesle efvecee&Ce Peeuesues Hee³eeYetle m$eesle (On the basis of
stages of Development) :

1) efmLeleerpev³e MeefkeÌle m$eesle (Potential Resources) :

efmLeleerpev³e m$eesle ns Demes Deensle pes SKeeÐee ÒeosMeele DeefmleÊJeeble Demeleele DeeefCe l³eeb®ee
JeeHej ne YeefJe<³ekeÀeUele nesT MekeÀlees. Goe. Keefvepe lesue ns Yeejlee®³ee yeN³ee®e ÒeosMeeble
DeefmleÊJeeble Demetve ieeUe®es Ke[keÀ mJe©Heeble Deensle. Hejbleg peesHe³e¥le l³ee Ke[keÀebvee YeeskeÀ Hee[tve les
yeensj keÀe{Ces Je l³ee®ee GHe³eesie keÀjCes ¿ee iees<ìerefJevee les efmLeleerpev³eMeefkeÌle m$eesle cnCetve jeneles.
2) Òel³e#e m$eesle (Actual Resources) :
¿ee m$eesleeb®eer veerì Heefj#eCes kesÀueer iesueer Deensle, l³eeb®es ÒeceeCe Je opee& ner efveefM®ele kesÀueer
iesueer Deens. Je pes meO³ee®³ee keÀeUeble Òel³e#eHeCes JeeHejues peele Deensle. DeMee m$eesleebvee Òel³e#e
m$eesle Demes cnìues peeles. Goe. Hesì^esefue³ece DeeefCe vewmeefie&keÀ Jee³et ne yee@cyes ne³e #es$eebletve ÒeeHle
Peeuee Deens. Òel³e#e m$eeslee®ee efJekeÀeme pemes ueeketÀ[ Òeef¬eÀ³ee ner ceeefnleer Demeuesues leb$e%eeve Je
efkebÀceleer®eer iegbleeiegble ¿eebJej DeJeuebyetve Demeles. l³ee Òel³e#e m$eeslee®ee lees Yeeie pees GHeueyOe leb$e%eeve
¿ee®³eeyejesyej HeÀe³eosMeerjHeCes efJekeÀefmele kesÀuee peelees l³eeuee jeKeerJe (Reserve) Demes cnCeleele.
6) Hegveve&JeerkeÀjCee®³ee Hee³eeJej DeeOeeefjle (On the basis of renewability):

De) Hegveve&JeerkeÀjCe m$eesle (Renewability) :

Hegveve&JeerkeÀjCe m$eesle ns DeMeer meeOevemebHeefÊe Deens efpe®³eeble Yej Ieeleueer peeT MekeÀles efkebÀJee
menpeiel³ee Hegve©lHeeefole kesÀueer peeT MekeÀles. l³eeHewkeÀer keÀebner pemes meg³e&ÒekeÀeMe, nJee, Jeeje
Fl³eeefo, ns vesnceer®e GHeueyeOe Demeleele Je ceeveJeer JeeHejecegUs l³eeb®³ee DeekeÀejceeveeJej HeefjCeece nesle
 38
veener. yejW®e Hegveve&JeerkeÀjCe m$eesle ns ceeveJeer JeeHejeves keÀceer nesle peeleele. Hejbleg l³eeble Yej ìekeÀueer
peeT MekeÀles. ³eeÒeceeCes ÒeJeen ne osKeYeeue kesÀuee peelees. l³eeHewkeÀer keÀebner pemes Mesleer ns l³ee leguevesves
peemle JesU Iesleele, lej Dev³e keÀener l³eenerHes#ee pemes pebieues, DeeCeKeer peemle JesU Iesleele. Goe.
Hegveve&JeervekeÀjCe m$eeslee®³ee vegleveerkeÀjCee®ee oj / ÒeceeCe ¿eeves ce³ee&oe Deesueeb[ueer keÀer, les
DeHegveve&JeerveerkeÀjCe nesleele (Non-Renewable).

Hegvneb Hegveve&JeervekeÀjCe ve nesCeejs m$eesle (Non-Renewable Resources) :

Hegvne Hegvevet&leveerkeÀjCe ve nesCeejs m$eesle ns KetHe ceesþîee Yetj®evee keÀeUeveblej le³eej nesleele.
Keefvepes DeeefCe DeJeMes<e ¿eeb®ee ¿ee Jeiee&le meceeJesMe neslees. pejer l³eeb®ee le³eej nesC³ee®ee Jesie ne Del³eble
mebLe Demeuee lejer les SkeÀoe keÀceer Peeues keÀer, l³eeble Hejle Yej Ieeuelee ³esle veener. ¿eeHewkeÀer keÀener,
OeeletkeÀece Keefvepes ³eeb®ee HegveJee&Hej keÀjlee ³esTb MekeÀlees HeCe keÀesUmee DeeefCe Hesì^esue ¿eeb®es
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe nesle veener.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) vewmeefie&keÀ IeìkeÀ DeeefCe meeOevemebHeefÊe ¿eeble keÀe³e HeÀjkeÀ Deens?

2) vewmeefie&keÀ m$eesle ner meb%ee mHe<ì keÀje. ³eesi³e leer GoenjCes Ðee.
3) efJekeÀemee®³ee DeJemLeeb®³ee Hee³eebHej m$eesleeb®es JeieeakeÀjCe ns veerì ue#eeble I³ee.
4) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es cenÊJe ¿eeb®es cetu³eebkeÀve keÀje.
5) Heg{erue efJe<e³eebJej mebef#eHle ìerHee efuene.
1) Hegvne Hegveve&JeervekeÀjCe ve nesCeejs m$eesle
2) DepewefJekeÀ m$eesle

2.3 meeOevemebHeefÊe efJekeÀemee®ee JewefMJekeÀ vecetvee (Global Pattern of

Resource Development) :
 39
peieeceO³es ceeveJeer meceepee®es cegu³eebkeÀve ns SkeÀmeceeve veener. ceesþîee mebK³esves m$eesle, l³eeb®es
mJe©He Je meeOevemebHeefÊe efJekeÀemee®es ceeHe ns %eeve DeeefCe ceeveJeer meceepeebleerue efJekeÀefmele leb$e%eeve
¿eebJej DeJeuebyetve Demeles DeeefCe cnCetve®e efle®e Jemlet SKeeÐee efþkeÀeCeer m$eesle cnCetve keÀece keÀjles Je
Dev³e efþkeÀeCeer vewmeefie&keÀ meeþe cnCetve keÀe³e& keÀjles. lej keÀebner Þeerceble osMe ns leb$e%eeveeves megmeppe
Demeleele. cnCetve les Meke̳e Demeleerue lesJe{s m$eesle ns efHeUtve keÀe{erle Demeleele. Hejbleg Yeeb[Jeue
DeeefCe leb$e%eeve ¿ee meb%ee®³ee ©Heeble yejs®e osMe ns iejerye Deensle. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®³ee
keÀcelejlescegUs efkebÀJee (iejeryeercegUs) l³eeb®³eeJej HeefjCeece nesle Deens. DeMee ÒekeÀej®eer JewefMJekeÀ Demeceevelee
ner meebmke=ÀeflekeÀ Òeieefle ¿eeceOeerue YesoYeeJe ¿eecegUs iesu³ee MeskeÀ[es Je<ee&le efJekeÀefmele Peeueer Deens. DeeefCe
leer Heg{s Òeiele meeOevemebHeefÊe Þeerceble osMe DeeefCe keÀceer efJekeÀefmele m$eesle oefjêer osMe ¿eeb®³eeceOeerue
De³eesi³e JeeHej Òee©HeecegUs ner efJe<ecelee ¿eeble DeeCeKeer Heg{s Jee{ Peeueer Deens.

2.3.1 meeOeve mebHeefÊe mece=× ÒeosMe (Resources Rich Regions) :

DeÐe³eeJele leb$e%eeve DeeefCe Meem$eefJe<e³ekeÀ %eeve ¿eebveer megmeppe Demeuesues DeeefLe&keÀ ¢<ìîee
efJekeÀefmele Demes osMe ns meJe& ÒekeÀej®³ee m$eesleeb®³ee yeeyeleerle Þeerceble Demeleele (p³eeceO³es DeeefLe&keÀ Je
ceeveJeer meeOevemebHeefÊe ¿eeb®ee DebleYee&Je Deens) l³eebvee Þeerceble (efkebÀJee mece=×) osMe (Rich
Countries) Demes cnCeleele, ’meeOevemebHeefÊe - Þeerceble“ ner meb%ee p³ee osMeebkeÀ[s Òe®eb[ efJekeÀefmele
m$eesle HeeleUer Deens l³eebvee mebyeesOeve keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeles. DeMee ÒekeÀej®es osMe Deensle pesLes
ueeskeÀmebK³ee ner GHeueyOe Demeuesu³ee m$eesleeb®³ee mebK³esntve keÀceer Deens. DecesefjkeÀe (USA) peieeleerue
meJee&le ceesþer DeeefLe&keÀ MeefkeÌle - pesLeW peieeleerue HeÀkeÌle 4ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner megceejs 25 ìkeÌkesÀ
peeieeflekeÀ meeOevemebHeefÊe®ee JeeHej keÀjles.

m$eesle-Þeerceble osMe
ueeskeÀmebK³ee meeOevemebHeefÊe®ee JeeHej

DecesefjkeÀve DeLe&Meem$eeves Deboepes 15 ceneHeoce [e@ueme& (15 Jej 12 Metv³es) efkebÀceleer®³ee

Jemlet DeeefCe mesJee ¿ee 2008 ceO³es GlHeeove kesÀu³ee Je peieeble l³ee meJee&efOekeÀ cnCetve kesÀu³ee
iesu³ee. ®eerve®ee ¬eÀceebkeÀ veblej Demetve megceejs 12 ceneHeoce (12 Jej 12 Metv³es) [e@ueme&
FlekesÀ GlHeeove SkeÀe ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejeJe©ve Deboepe J³ekeÌle kesÀuee iesuee Deens. Òel³eskeÀ
ceeCeMeer DecesefjkeÀe efnuee ®eewLeer meJee&efOekeÀ ceeuee®eer efveHepe (output) Òel³eskeÀ ceeCetme, yeeF&
Je cegues ¿eeb®³eemeeþer 45000 [e@ueme& Hes#ee peemle Deens. (topics.nytimes.com)

Òe®eb[ GlHevve DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& DeeefCe efJekeÀeme mebmLee meYeemeo osMe (OECD -
Organization for Economic Cooperation and Development efpe®eer
mLeeHevee 1961 ceO³es Peeueer, ¿eeble cegkeÌle yeepeejHesþ DeLe&J³eJemLes®ee meceeJesMe Deens.) ns peieebleerue
Þeerceble m$eesle osMe Deensle.
 40
pejer DeesmeerF&[er®eer SkeÀef$ele ueeskeÀmebK³ee ner peiee®³ee 18 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³es®es
ÒeefleefveOeerÊJe keÀjerle Demeueer, lejer les osMe peiee®³ee 80 ìkeÌkesÀ m$eesleeb®ee JeeHej keÀjleele. ns DeMee
leNns®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Òee©He ¿eecegUs Meke̳e Deens keÀer, ueeskeÀ ns l³eeb®³ee iejpesHes#ee peemle JeeHej
keÀjerle jenleele DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeble Òeot<eCe DeeefCe ìekeÀeT keÀ®eje efvecee&Ce keÀjleele. ns JewefMJekeÀ
DeewÐeesefiekeÀ keÀ®eje DeeefCe nefjleie=n Jee³et ¿eeb®es 75 ìkeÌke̳eentve peemle ÒeceeCeeble GlHeeove keÀjleele.

Òeiele osMe efkebÀJee m$eesle Þeerceble osMe efkebÀJee GÊejer³e osMe (North)

GÊej Yeeb[Jeue
mece=× osMe

l³eeb®³ee mJele:®³ee efvejefvejeȳee

He³ee&JejCee®³ee vewmeefie&keÀ ÒekeÀej®³ee
m$eesleeb®ee efJekeÀeme meebmke=ÀeflekeÀ
iegCeJeÊee ceeveJe m$eesleeb®eer ceesþs
m$eesle GlHeeove

oef#eCesleerue efJekeÀefmele
DeeJeM³ekeÀ Je
Peeuesu³ee vewmeefie&keÀ
®ewveer®³ee Jemlet
DeÐe³eeJele leb$e%eeve meeOevemebHeefÊe®eer Dee³eele
(Sophisticated
Technology)

ns osMe DeeefLe&keÀ meeOevemebHeefÊe ¿eeceO³es Þeerceble Deensle, Yeeb[Jeue DeeefCe Òel³eskeÀ Yeeb[Jeueer
GÊHevve, les Yeeb[Jeue DeeefCe ceeveJe m$eesle ns oesvner Meem$eer³e %eeve Je leb$e%eeve ¿eeb®³ee efJekeÀemeeceO³es
Ieeueleele. l³eemeeþer l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeble Je ceesþs ®eebieues opexoej vewmeefie&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
m$eesle ¿eeb®eer iejpe Yeemeles. leLeeefHe, meJe& ÒekeÀej®eer meeOevemebHeefÊe Jee m$eesle ns l³eeb®³ee He³ee&JejCeeble
GHeueyOe vemeu³eeves les l³eeb®eer DeeefLe&keÀ Jee{ ceesþer nesC³eemeeþer Dev³e osMeebleerue vewmeefie&keÀ m$eesle ¿eeb®eer
peemle ÒeceeCeele efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve keÀe{tve Iesleele. HeefjCeecele: les l³eeb®³ee®e He³ee&JejCee®³ee vewmeefie&keÀ
m$eesleeb®eer DeeJeM³ekeÀlesHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeeble keÀe{tdve IesC³eemeeþer peyeeyeoej þjleele. ¿ee osMeebleerue
Þeerceble ueeskeÀmebK³ee ner efJeefYevve ÒekeÀej®³ee efJemle=le GlHeeovee®ee JeeHej keÀjles. Iejiegleer DeeefCe
HejosMeer DeeefCe cnCetve m$eesle mece=× osMe ns DeieefCele ÒeceeCeeble Ieve keÀ®eje GlHevve keÀjleele Je ¿ee
IevekeÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì keÀMeer ueeJee³e®eer ner SkeÀ ef®ebleepevekeÀ mecem³ee Deens (pewefJekeÀ-JewÐekeÀer³e
keÀ®eje, F&-keÀ®eje) p³eecegUs He³ee&JejCe ns megjef#ele jeKeues peeF&ue.

2.3.2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe oefjêer osMe (Resource Poor Countries):

 41
ns osMe DeeefÖeÀkeÀe, DeeefMe³ee, ceO³e Je oef#eCe DecesefjkeÀe, ue@efìve DecesefjkeÀe Je keÀ@efjefye³eve
¿eeefþkeÀeCeer Jemeuesues Deensle. DeeefMe³ee Je cesuevesefMe³ee ¿ee®eer He@efmeefHeÀkeÀ yesìs, cee³e¬eÀesvesefMe³ee DeeefCe
Hee@efuevesefMe³ee (p³eebveer DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®es keÀesCelesefn ÒeceeCe meeO³e kesÀuesues veener Je yengmebK³e Ieìveeble
jenCeerceeve ns ceO³ece HeeleUer les Keeue®eer HeeleUer Demes Deens Je les osMe ceesþîee ÒeceeCeele Hemejuesues
oeefjêîe menve keÀjerle Deensle.) ns Demes osMe Deensle pesLes ueeskeÀmebK³ee ner GHeueyOe m$eesleebHes#ee ceesþer
Deens. Je l³eecegUs iejeryeer, YetkeÀ Je kegÀHees<eCe ¿ee mecem³ee Deensle (iejeryeercegUs ueeskeÀebvee Devve HejJe[le
veener Je cnCetve ueeskeÀ ns GHeeMeer jenleele.)

1) peJeUpeJeU DeOex peie - 3 oMeue#e ueeskeÀ - ns Òeefleefove 2.50 [e@ueme&Hes#ee keÀceer GlHevveeJej
iegpejeCe keÀjleele.

2) 1 oMeue#e cegues ner iejeryeerle jenleele. (peieebleerue oesve cegueebHewkeÀer 1 cegue) 640 ue#e ns Hegjsmee
efveJeeje ¿ee®³ee DeYeeJeer jenleele, 400 ueeKe ¿eebvee megjef#ele HeeCeer ¿ee®³eekeÀ[s ÒeJesMe veener,
200 ueeKe cegueebvee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mesJee efceUle veenerle. 10.6 ueeKe yeeuekesÀ ner 2003
meeueer ner Hee®e Je<ee&®eer nesF&He³e¥le ce=l³etcegKeer He[ueer (efkebÀJee Deboepes 29000 yeeuekeÀeb®ee Òel³eskeÀ
efoJeMeer ce=l³et)

veJeerve oeefjêîejs<ee efn®eer J³eeK³eener Òeefleefove 1.25 ¿ee meceeve ¢<ìer®³ee GlHevveeJej
jenleele. Deieoer DeueerkeÀ[®³ee GHeueyOe Ghee³e³eespevee leHeMeerueJeej veeWoeR®³ee DeeOeejeJej
(2005) 14 oMeue#e ueeskeÀ ns oeefjêîe js<es®³ee Keeueer jeneleele.
l³eengve, peJeUpeJeU DeOex peie - megceejs 3 oMeue#e®³eeJej ueeskeÀ ns 2.50 [e@ueme&Hes#ee keÀceer
DeMee Òeefleefove GlHevveeJej jenleele Je 80 ìkeÌkesÀ ceeveJepeele ner megceejs 1.10 [e@ueme&Hes#ee
keÀceer GlHevve Òeefleefove ¿eeJej peerJeve peieleele.

¿ee osMeebceOeerue iejeryeer p³eecegUs m$eesle efJekeÀemeeJej HeefjCeece neslees ne SkeÀ yengDee³eeceer
DeekeÀejceeve Demeuesuee efJe<e³e Deens. ¿ee®eer keÀejCes Heg<keÀU Deensle Je Deeblejje<ì^er³e Deensle. l³eeHewkeÀer
keÀebner®eer ³eeoer Heg{s efoueer Deens.

1) peefceveer®ee ceeuekeÀer Je nkeÌkeÀ

2) efve©lHeeokeÀ JeeHejemeeþer peefceveer®es efJeYeepeve
3) efve³ee&le©Heer MesleerJejleer peemle Yej
4) DeHegN³ee MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ He×leer (efkebÀJee ÒeLee)
5) ³eg×
6) og<keÀeU
7) DeJe<e&Ce
8) peemle ceemesceejer
9) keÀceer Mesleer GlHevve
10) ueeskeÀMeener Je DeefOekeÀej ¿eeb®eer GCeerJe
11) GlHeeokeÀe®es efHeUJeCetkeÀ keÀjC³ee®es OeesjCe
12) iejeryeer®es jepekeÀejCe
 42
13) m$eesle-Þeerceble osMeekeÀ[tve efceUeuesueer ceole-Devegoeve ³eeb®es cenÊJe HeCe keÀpee&®³ee DeesP³eecegUs
keÀceer nesCes.

Deieoer keÀceer efJekeÀefmele osMeeble peerJeve ns Del³eble DeuHe DeMee YeeefieoejerJej peieC³eemeeþer
®eeueuesueer Oe[He[ ¿eecegUs cetueYetle iejpeeb®eer letì Je De%eeve ¿eecegUs Hee³eeYetle meeOevemebHeefÊe efn®es
vegkeÀmeeve nesles p³eeJej peerJeve DeeOeej osCeejer ÒeCeeueer ner DeeOeejuesueer Demeles. ³eeÒeceeCes peieebleerue
Del³eble iejerye, ueeskeÀ ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeefoCeeakeÀjCee®es yeUer Je oueeue Deensle.

ceeveJeer meeOevemebHeefÊe®ee leb$e%eevee®ee keÀceer opee&

efveke=À<ì opee& HeeleUer

m$eesle-iejerye
(efJekeÀmeveMeerue) osMe

iejeryeer, yeskeÀejer Fl³eeefo Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee Jee

¿eemeejKes ceesþîee GCeerJe ner Hee³eeYetle
ÒeceeCeeJejerue meeceeefpekeÀ mesJeemegefJeOee DeeefCe
DeeefLe&keÀ ÒeMve pes m$eesle DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce
efJekeÀeme ceeieCeer efn®³eeJej efJekeÀeme ¿eeb®³eeJej
HeefjCeece keÀjleele. HeefjCeece keÀjles.

Demes osMe ns Þeerceble meeOevemebHeefÊe osMeebJej HejkeÀer³e ®eueveemeeþer DeJeuebyetve Demeleele pes les
keÀ®®ee ceeue ¿ee®eer efve³ee&le Je Dev³e ÒeeLeefcekeÀ GlHeeove Jemletb®eer efve³ee&le keÀ©ve efceUefJeleele. DeeCeKeer
Heg{s ¿ee GlHeeove Jemletbvee ceeieCeer ner KetHe ceesþer DeMeer Þeerceble meeOevemebHeefÊe osMeeble Demeles DeeefCe
cnCetve keÀceer efJekeÀefmele osMe mece=× m$eesle osMeebvee HeÀkeÌle HegjJeþeoej cnCetve veenerle lej yeepeejHesþe Je
l³ee osMeeble GlHeeove kesÀuesu³ee Jemletmeeþer cegu³e DeJeHeeleer efJe¬eÀer ÒeosMe Deensle.

1970 ceO³es, peieeleerue Þeerceble osMeebveer l³eeb®³ee SketÀCe je<ì^er³e GlHevveeHewkeÀer megceejs 0.7
ìkeÌkesÀ efceUkeÀle ner Deeblejje<ì^er³e efJekeÀeme ceole ojJe<eea osC³ee®es DeefOeke=Àlejerl³ee ceev³e kesÀues.
l³eeJesUsHeemetve ojJe<eea efveefM®eleHeCes ue#eeJeOeer [e@ueme& efoues iesues Deensle Hejbleg keÌJeef®ele®e l³ee osMeebveer
l³eeb®es Òel³e#e DeeMJeemeve efouesues ue#³e HeeUues Deens. DecesefjkeÀe ne meJee&le DeefOekeÀ [e@ueme&®³ee meb%esle
osCeieer osCeeje osCeieeroej Deens Hejbleg J³ekeÌle kesÀuesues Je®eveye× 0.7 ns ue#³e ¿ee meb%ee®³ee mJe©Heeble
DecesefjkesÀ®ee vebyej MesJeìer ueeielees. DeeCeKeer Heg{s, efJekeÀmeveMeerue osMeebvee ner ceole l³eeb®³ee mJele:®³ee
efkeÀceleervegmeej Deeuesueer Deens. yejs®e Je<ex ¿ee HejkeÀer³e ®eueve ceoleerJej meJe&meeceev³e ìerkeÀe Peeueer Deens
l³eeceO³es Heg{erue iees<ìeR®ee meceeJesMe Deens.
1) ceole ner DeMee DeìeRJej efoueer peeles keÀeR, leer efceUefJeCeeje ¿eeves osCeieeroej ossMee®³eekeÀ[tve peemle
efkeÀceleer®³ee Jemlet DeeefCe mesJee ¿eeb®ee®e JeeHej kesÀuee Heeefnpes.
 43

2) p³eebvee ceoleer®eer peemle DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eeb®³eeHe³e¥le Òel³e#eeble yengleskeÀ meene³³e ns

Heesnes®ele veener.
3) ceoleer®³ee jkeÀcee ¿ee Þeerceble osMee®³ee ÒeYeeJeeves Del³eble keÀceer DeMee kesÀuesu³ee Demeleele. p³ee
iejerye osMeeb®³ee GlHeeove Jemletvee yeepeejHesþ ÒeJesMe veekeÀejleele lej Þeerceble osMe ns ner ceole
l³eeb®es mJele:®es GlHeeove meeceeve iejerye osMeeble yeepeejHesþ GIe[C³eemeeþer meslet cnCetve JeeHejleele.

4) ceesþs ÒekeÀuHe efkebÀJee Òe®eb[ ceesþs [eJeHes®e ns JeejbJeej YesÐe (Vulnerable) DeMeebvee ceole
keÀjC³eeble DemeHeÀue þjleele; mebHeefÊe ner vesnceer DeHenej keÀ©ve (embezzled) otj vesueer
peeles.

2.3.3 mece=× (Þeerceble) DeeefCe iejerye ÒeosMe ¿eebceOeerue Go³eeme ³esCeejer ojer
(Emerging Gap between Rich and Poor Regions) :

Deeblejje<ì^er³e Demeceevelee ner p³ee keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesles l³eeyeÎue yejer®e ie=efnles ceeb[ueer
iesueer Deensle (Hypothesis). Goe. iejerye osMe HetJeea efkebÀJee meO³ee efHeUJeCetkeÀ, JemeenleJeeo,
veJeerve JemeenleJeeo, (Neocolonialism) efkebÀJee meece´ep³eMeener ¿eeceO³es Yej[ues iesues DemeCes
Meke̳e Deens.

meeOevemebHeefÊe Þeerceble osMe, ÒecegKelJes ³egjesHeceOeerue osMe ¿eebveer peiee®³ee yeN³ee®e Yeeieeble
jep³e kesÀues DeeefCe DeieefCele ÒeceeCeeble mebHeefÊe ieesUe kesÀueer. DeeCeKeer Heg{s, l³eebveer l³eeb®³ee JemeenleeR®³ee
vewmeefie&keÀ m$eeslee®eer KetHe efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve keÀe{tve Iesleues DeeefCe meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee l³ee osMeeble efvecee&Ce kesÀu³ee.

meO³ee DeeHeCe `Deensjs`s DeeefCe `veenerjs` DeMee ÒekeÀej®³ee peieeble jenele Deenesle. keÀebnerpeCe
Jee{l³ee ®ewveerceO³es jenleele lej yejsme®es Deejesi³emebHevve, GlHeeokeÀ peerJeve ¿ee®³ee cetueYetle
iejpeebHeemetve Jebef®ele jenleele. otj HesÀketÀve osCes ner ÒeJe=efÊe Je keÀe³e nJes DeMeeb®eer ®ewveer efJeueemeer
peerJeveMewueer ner l³eeb®ee JeeHej oj ne Jee{efJeles Hejbleg l³ee®eyejesyej keÀ®eje efveefce&leer Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
efJeoerCe&lee ¿eeb®es ÒeceeCe HeCe Jee{efJeles.

1) peieebleerue 1 ìkeÌkeÀe ueeskeÀJemleer ner 40 ìkeÌkesÀ JewefMJekeÀ ceeueceÊes®eer ceeuekeÀer OeejCe keÀ©ve Deens.
2) peieebleerue Þeercebleebleerue Þeercebleeb®³ee ceOeerue 2 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner JewefMJekeÀ ceeueceÊes®³ee 51
ìkeÌkesÀ ¿eentve DeefOekeÀ ceeuekeÀer Demeuesueer Deens DeeefCe 10 ìkeÌkesÀ Þeerceble ns 85 ìkeÌkesÀ JewefMJekeÀ
ceeueceÊes®es ceeuekeÀ Deensle.
3) 41 ceesþîee ÒeceeCeeble GHekeÀejye× DeMee iejerye osMeeb®es (567 ueeKe ueeskeÀ) ¿eeb®es SketÀCe Iejiegleer
GlHevve (GDP-Gross Domestic Product) ns peieebleerue 7 SkeÀef$ele kesÀuesu³ee
Þeerceble ueeskeÀeb®³ee mebHeefÊeHes#ee keÀceer Deens.
4) 50 ìkeÌke̳eentve peemle peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee efn®³ee ceeuekeÀer®eer ceeueceÊee ner JewefMJekeÀ
ceeueceÊes®³ee 1 ìkeÌkesÀ ¿eeb®³eentve keÀceer Deens.
 44
5) keÀebner 2 les 3.5 oMeue#e ueeskeÀ ¿eeb®³eeceO³es met#ce Hees<eCeêJ³eeb®eer GCeerJe Deens (peerJevemelJes
DeeefCe Keefvepes ¿eeb®eer keÀcelejlee)

UNDP ceeveJe meceepe efJekeÀeme DenJeeue (HDR) 2005 ¿ee®³ee DevJe³es peieebleerue
DeefleÞeerceble 50 J³eefkeÌle ¿eeb®es SkeÀef$ele GlHevve ns 416 ueeKe iejerye ueeskeÀeb®³ee
efceUkeÀleerHes#ee peemle Deens. 2.50 oMeue#e ueeskeÀ ns efoJemeeuee 2 [e@uej Hes#ee keÀceer
efceUkeÀle ¿eeJej jenleele DeeefCe peiee®eer 40 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner HeÀkeÌle JewefMJekeÀ
efceUkeÀleer®³ee 5 ìkeÌkesÀ GlHevve efceUefJeles lej 54 ìkeÌkesÀ peeieeflekeÀ GlHevve ns 10 ìkeÌkesÀ
DeefleÞeerceble ¿ee®³eekeÀ[s peeles.

JewefMJekeÀ Demeceevelee ner FlekeÀer keÀCeKej / cepeyetle Deens keÀer, peiee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee
megceejs 20 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner GOeUHeÆer keÀjCeejs Demes ®ewveer®es Dee³eg<³e GHeYeesieles lej veblej®es
80 ìkeÌkesÀ ns Deieoer oeefjê DeJemLes®³ee Je ìb®eeF&®³ee Keeueer jenleele. Dev³e Meyoeble, yengleskeÀ meJe&
ueeskeÀmebK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeble yeN³ee®e mebK³esves ueeskeÀ, efJekeÀefmele osMeeleerue ueneve mebK³esves ueeskeÀ
ns peemle m$eesle DeeefCe Gpee& ¿eeb®ee JeeHej ne efJekeÀeme IesCeeN³ee osMeebHes#ee peemle ÒeceeCeeble keÀjleele.

efmJePe&ueb[®es oj[esF& Yeeb[Jeueer GlHevve pes $40080 DeeefCe FefLeDeesefHe³ee®es oj[esF&

Yeeb[Jeueer GlHevve 100 [e@ueme& ns l³eeceOeerue HeÀjkeÀ ne meebieleebvee HeCe OekeÌkeÀe yemelees. KejesKej
JewefMJekeÀ DeLe&Meem$eebleerue mece=× (affluent) DeeefCe Jebef®ele (deprived) ¿eeb®³eeceOeerue ojer ner
FlekeÀer Òe®eb[ Deens keÀer, pej SKeeÐeeves SkeÀef$ele je<ì^er³e GlHeeove (GNP) ns 50 keÀceer GlHevve
Demeuesu³ee keÀceer efJekeÀefmele osMe (LDC) ¿ee®³ee oj[esF& GlHevveeble efceUefJeues lej SKeeÐee
efJekeÀefmele osMeeb®³ee DeO³ee& Hej[esF& GlHevve ¿eeb®³eeHes#ee HeCe les peemle nesCeej veener. kesÀefve³eeceO³eW,
ueeskeÀmebK³esn®³ee 50.2 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ns ojjespe 1 [e@uejHes#ee keÀceer DeMee oefjêjs<esKeeueer jenleele
lej 78.1 ìkeÌkesÀ ns 2 [e@uejHes#ee keÀceer Òeefleefove ¿ee®³ee Keeueer jenleele.

osMeebceOeerue efJeefJeOe DeeefLe&keÀ keÀcelejlee ner keÀceerDeefOekeÀ ÒeceeCeeble Ye³eevekeÀ DeMee ÒeeosefMekeÀ
efJe<ecelee ¿ee®³ee yejesyejerves peeles. 31 osMeeble, 20 ìkeÌkesÀ ¿eentve keÀceer ueeskeÀmebK³ee ner 50 ìkeÌkesÀ
¿ee®³eeHes#ee peemle je<ì^er³e mebHeefÊe®es efve³eb$eCe keÀjles. Goe. Lee³eueb[ osMe - Lee³eueb[®³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee 20 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner DeeefLe&keÀ m$eesleeb®es 52.7… efve³eb$eCe keÀjles. ye´eefPeue Je
oef#eCe DeeefÖeÀkeÀe ¿eeceO³es meJee&le Þeerceble 20 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ 64.2 ìkeÌkesÀ DeeefCe 64.8 ìkeÌkesÀ ns
Deveg¬eÀces efve³eb$eCe keÀjleele lej DeefleÞeerceble 10 ìkeÌkesÀ ns Deveg¬eÀces Mes. 47.8 Je Mes. 45.9… FlekeÀer
mebHeefÊe efve³eb$eCe keÀjleele. lemes®e kesÀefve³ee, cee[eieemkeÀj DeeefCe mesvesieue ¿eemeejK³ee efYekesÀme
ueeieuesues osMe (Impoverished Countries) ¿eeb®es DeLe&meÊesJej De³eesi³e efve³eb$eCe Deens pes
je<ì^er³e meeOevemebHeefÊe®³ee 50 …, 52… DeeefCe 57.9… Deveg¬eÀces Fleke̳ee jkeÌkeÀcesle Deens.
45
 46
JewefMJekeÀ Demeceevelee mecepetve IesC³eemeeþer Heg{erue iees<ìeR®ee efJe®eej keÀ©³ee.

JewefMJekeÀ ÒeeOeev³e DecesefjkesÀle oMeue#e [e@ueme&ceO³es

(Global Priority) (US $ Billion)
1) DecesefjkesÀceOeerue meeQo³e&ÒemeeOeves 8
(Cosmetics)
2) ³egjesHeceOeerue DeeF&me¬eÀerce 11
3) ³egjesHe Je DecesefjkeÀe ³eebceOeerue megiebOeer êJ³es 12
(Perfumes)
4) ³egjesHe Je DecesefjkeÀe ³eeceOeerue HeeUerJe ÒeeCeer 17
Devve
5) peHeeveceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ keÀjceCetkeÀ 35
6) ³egjesHeceOeerue efmeieejsìmed 50
7) ³egjesHeceOeerue ceeokeÀ Hes³es (Alcholic 105
drinks)
8) peieeceOeerue veMee DeeCeCeejer Deew<eOes 400
(Narcotics)
9) peieebleerue mewv³eeJej®ee Ke®e& 780

Jejerue iees<ìeR®eer Deboeefpele efkebÀcele ¿ee®eer leguevee ner peeieeflekeÀ efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue
Hee³eeYetle mesJee megefJeOee ¿eebceO³es mebHeeove keÀjC³eemeeþer Heg{erue iees<ìeRMeer keÀje.

JewefMJekeÀ ÒeeO³eev³e $ US oMeue#e ¿eeceO³es

1) meJee¥meeþer cetueYetle efMe#eCe 6
2) HeeCeer Je Deejesi³ej#eCe KeyejoeN³ee meJee¥meeþer 9
3) meJe& efm$e³eebmeeþer Hegve©lHeeoveelcekeÀ Deejesi³e 12
4) cetueYetle Deejesi³e Je Hees<eCeêJ³es 13

(m$eesle - oer mìsì Dee@HeÀ ¿etceve [sJnueHeceWì ³egvee³eìs[ vesMevme, ¿etceve [sJnueHeceWì efjHeesì& 1998,
Yeeie 1, Heeve 37.)

pejer Jee{l³ee DeeefLe&keÀ ojer®es m$eesle ns Heg<keÀU Je efJeefJeOe Demeues lejer efJekeÀefmele osMeebveer
kesÀuesueer OeesjCes Je efveCe&³e ns SkeÀ cenÊJeHetCe& DeeefCe efveCee&³ekeÀ m$eesle Deens. Goe. efJekeÀefmele
osMe/efJeMes<ekeÀ©ve G-7 osMe ns meeOevemebHeefÊe iejerye osMeeletve Dee³eele keÀje³euee Heeefþbyee osC³eemeeþer
pekeÀeleer®eer ³eeoer Je efyeve pekeÀeleer®eer ³eeoer ns Ghee³e JeeHejC³ee®es ®eeuet þsJetve Deensle ner iees<ì
efJeMes<ekeÀ©ve DeeefÖeÀkeÀe Je ceO³e HetJe& ¿eeceOetve efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove Jemletb®³ee mebyebefOele Deens.
efJeCeuesues Oeeies l³eeJej mejemejer pekeÀele DeeefCe DeeefÖeÀkeÀe Je ceO³e HetJe& osMeeble le³eej kesÀues iesuesues le³eej
 47
keÀHe[s ¿eeJej mejemejer pekeÀele ner peer-7 ceOeerue osMeebJejerue l³ee®e ÒekeÀej®³ee GlHeeoveebJej
ueeouesu³ee pekeÀeleerHes#ee 4 Heìerves peemle Deens.

JewefMJekeÀerkeÀjCeemeeþer, efmLej JewefMJekeÀ DeLe&Meem$e DeeCeCes DeeefCe jepekeÀer³e menkeÀe³e& DeeCeCes

¿eemeeþer peer-7 meJe&meeOeejCe Je efJeMes<ekeÀ©ve DecesefjkeÀe ¿eebveer efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³eekeÀ[s peemle
mekeÀejelcekeÀ J³eeHeejer OeesjCes mJeerkeÀejueer Heeefnpesle. peer-7 ceOeerue osMeebvee Deeblejje<ì^er³e Yeeb[Jeue
¿eeveer GlHeeove kesÀuesu³ee GlHeeove kemletmeeþer efJekeÀefmele nesCeeN³ee DeLe&Meem$e osMeeble l³eeb®³ee
GlHeeoveebmeeþer yeepeejHesþ Kegueer keÀ©ve peyejomleerves cegkeÌle J³eeHeej meeO³e keÀjCes ¿eeJej Yej oslee
keÀecee ve³es; Hejbleg ³eesi³e J³eeHeejer OeesjCe ¿ee®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes l³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMe Je
efJekeÀefmele osMe ¿ee oesIeebveeefn HejmHejebceOeerue HeÀe³eos ¿ee®eer Kee$eer oslee ³esF&ue.

Þeerceble osMeeleerue mebefOe ¿ee iejerye osMeebleerue ng<eejer Jee yegef×ceÊee ner DeeHeu³eekeÀ[s Jeentve
vesTve yeewef×keÀ osMeeìve efvecee&Ce keÀjleele (Brain drain). ¿ee yegef×ceÊesves DeeefÖeÀkeÀe Keb[euee
4.1 oMeue#e [e@ueme&®³ee Jejleer ojJe<eea 150000 kegÀMeue Je efJeMes<ele%e J³eeJemeeef³ekeÀ ¿eeb®³ee
veeskeÀjermeeþer efkebÀcele ceespeeJeer ueeieueer Deens. DeeHeu³ee efMe#eCe DeY³eeme ¿eemeeþer HejosMeer peeCeeN³ee
efJeÐeeL³ee¥cegUs Yeejleeuee ojJe<eea 10 oMeue#e [e@ueme& ¿ee HejkeÀer³e ®euevee®eer efkebÀcele ÐeeJeer ueeieles.

Deepe®es peie ns SkeÀceskeÀeb®³ee Fleke̳ee Debleie&le mebHekeÀe&le Deeues Deens keÀer, JeeHej³egkeÌle Jemletb®ee
Hetj Goe. ìsefueefJnpeve, jsef[Dees, mee³ekeÀueer Je efJeCeuesues keÀeHe[ ne DecesefjkeÀe, ³egjesHe ¿eeceO³es Jeenele
Deens. Je peHeeveves DeueerkeÀ[®³ee oMekeÀeble DeeefMe³eve ìe³eiej DeLe&Meem$e ¿ee®es DeLe&Meem$eefJe<e³ekeÀ
efJemleejele HegjJeþe kesÀuee Deens. oef#eCe DeeefÖeÀkesÀle, keÀebner 300000 efJeCekeÀj keÀeceieej ¿eebvee
®eerve®³ee GlHeeove Jemletb®ee Hetj Deeu³eecegUs veeskeÀN³ee ieceJeeJ³ee ueeieu³ee Deensle.

Demesefn meebefieleues peeT MekeÀleW keÀer, JewefMJekeÀerkeÀjCe (Globalization) ne SkeÀ ojJeepee

Deens pees Dev³e leNnsves (otherwise) iejerye m$eesle osMeebvee Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsmeeþer GIe[uee
peelees pej SKeeÐee osMeekeÀ[s mJele:®³ee peefceveerletve HeerkeÀ keÀe{uesues efkebÀJee KeeCeerletve keÀe{uesues Lees[smes
meeefnl³e Jee YeeweflekeÀ GlHeeove Jemlet Demesue. lej ceesþîee mebIeefìle mebmLee (Corporations)
DeMee osMeeb®³ee ’efve³ee&le oeefjêîe“ (Export Poverty) ¿ee mebefOe®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer yeIele
Demeleele. pesLes yengmebK³e DeM³ee DeeOeer®³ee DeeefLe&keÀ JewefMJekeÀkeÀjCee®³ee Ieìvee ¿eeb®eer veeWo ner
J³eJemee³ee®ee efJemleej cnCetve kesÀueer iesueer DeeefCe mebIeìveelcekeÀ Jee{ cnCetve veeWoueer iesueer lej yeN³ee®e
iejerye osMeeble JewefMJekeÀkeÀjCe ns Òel³e#³eeble l³ee osMeeceOeerue keÀceer Jesleveoje®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer
kesÀuesu³ee efJeosMeer J³eJemeeef³ekeÀ iegbleJeCetkeÀer®ee HeefjCeece Jee efvekeÀeue Demelees. ³egjesHe Je GÊej DecesefjkeÀe
¿eeceOeerue DeeefLe&keÀ¢<ìîee Je leb$e%eeve¢<ìîee yeN³ee®e ÒeieleerMeerue osMe ns DeeHeues mJele:®es®e m$eesle
efHeUtve keÀe{tve Iesle veenerle lej ceesþer DeLe&Meem$eer³e Jee{ nesC³eemeeþer efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue
meeOevemebHeefÊe HeCe efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve keÀe{tve Iesleele. pemee efJekeÀeme ne Òeieleerceeiee&keÀ[s peelees lemes
Þeerceble osMe peemle Þeerceble Je iejerye osMe peemle oefjêer yeveleele.

je<ì^er³e Je peeieeflekeÀ DeMee oesvner HeeleUerJejerue ns mebHeÊeer®es Demeceeve JeeìHe Je peceerve

DeeefCe efle®eer meeOevemebHeefÊe ¿eekeÀ[s Demeceeve ÒeJesMe ne iebYeerj Demee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJe®eej Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe m$eesle efHeUJeCetkeÀ DeeefCe He³ee&JejCeeble le³eej Peeuesues ìekeÀeT HeoeLe& ¿ee
oesvnerceO³es Lesì Jee Òel³e#e veelesmebbyebOe Deens. ³ee GHej (morever) efJekeÀefmele osMeeb®eer Þeercebleer
 48
(affluence) DeeefCe keÀceer efJekeÀefmele osMeeb®es oeefjêîe ner oesvner DeeHeu³ee He=LJeer ûene®³ee
peerJeveeOeej ÒeCeeueermeeþer Del³eble DeHee³ekeÀejkeÀ Deens.

efvecee&Ce Peeuesuee keÀ®eje ¿ee®eer mebK³ee ner osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme HeeleUer ¿eeJej
DeJeuebyetve Demeles. DeÐe³eeJele leb$e%eevee®³ee ceoleerves Yeeb[Jeueer Þeerceble Òeiele osMe ns peemle
meeOevemebHeefÊe GkeÀ©ve keÀe{leele DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeJej ìekeÀeT keÀ®eje efvecee&Ce keÀjleele.

meeOevemebHeefÊe®ee SkeÀ m$eesle cnCetve He³ee&JejCe

He³ee&JejCe

Òeiele efJekeÀmeveMeerue
osMe osMe

ìekeÀeT keÀ®eje (pewefJekeÀ DeHeIeìve nesCeeje) Je (DepewefJekeÀ DeHeIeìve nesCeeje)

Discarded Waste (Biodegradable & Nonbiodegradable)

meeOevemebHeefÊe Jee m$eesle Þeerceble osMe DeeefCe meeOevemebHeefÊe Jee m$eesle iejerye osMe ¿eebceOeerue HeÀjkeÀ
meebiee.

2.4 Lees[ke̳eeble meejebMe meebiet³ee (Let us Sum Up) :

vewmeefie&keÀ m$eesle ns efvemeie& oÊe osCeieer Demetve les efvemeiee&letve keÀe{ues peeleele DeeefCe ceeveJeer meceepeeuee
DeeOeej osC³eemeeþer Lesì efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve JeeHejues peeT MekeÀleele. l³eeb®eer jemee³eefvekeÀ mJe©Hes,
GHeueyOelee efkebÀJee cegyeuekeÀlee, Ie[C³ee®eer peeiee, cetU peeiee ¿eeb®³ee DeeOeejeJej JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles.

ceeveJe, efvemeie& DeeefCe ceeveJee®eer meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer ¿eeb®³eeceOeerue Debleie&le ef¬eÀ³eebveer efvecee&Ce
nesleele. DeeefCe cnCetve les peieeble meceeveHeCes efJekeÀefmele nesle veenerle. pes osMe DeeefLe&keÀ¢<ìerves ®eebieues
efJekeÀefmele Deensle Je cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeeble m$eesle efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Hee$elee Deens l³ee
osMeebvee m$eesle Þeerceble osMe Demes cnCeleele, lej Gjuesu³ee osMeeble pesLes iejeryeer ner ceesþîee ÒeceeCeeble
Hemejuesueer Deens DeMeebvee m$eesle -iejerye osMe Demes cnìues peeles.

leb$e%eeveeves Òeieleer kesÀuesues osMe ¿eebveer ceesþîee ÒeceeCeeble meeOevemebHeefÊe®ee efJekeÀeme kesÀuee Deens
Je les ®ewveer®³ee peerJevee®ee Deevebo GHeYeesiele Deensle les HeCe iejerye-meeOevemebHeefÊe osMee®³ee efkebÀceleerJej les
Òeiele osMe mJele:®eer®e meeOevemebHeefÊe Jesieeves GkeÀ©ve keÀe{erle veenerle lej l³eeb®eer DeeefLe&keÀ Jee{ ner
DeeCeKeer peemle nesC³eemeeþer iejerye-m$eesle osMeeb®³ee meeOevemebHeefÊe®ee HeCe GHe³eesie keÀªve Iesle Deensle.
meeOevemebHeefÊe®es Demeceeve JeeìHe ns keÀebner efvejesieer ue#eCe veener. vewmeefie&keÀ m$eesleeb®³ee Jee{l³ee
JeeHeje®³ee HeeleUeruee He=LJeer ner DeefveefM®eleHeCes DeeOeej osT MekesÀue ¿ee®eer DeHes#ee kesÀueer peeT MekeÀle
 49
veener. ¿eeble DeeCeKeer m$eesleeb®ee iewjJeeHej ¿ee®eer Yej He[ueer Deens. ns peerJeveeOeej ÒeCeeueeRmeeþer
iejpee ve YeeieefJeCeejs Deens DeeefCe DeKesj MesJeìer JewefMJekeÀ DeLe&Meem$e ÒeCeeueeruee HeefjCeecekeÀejkeÀ Deens.
leLeeefHe, ÒeieleerMeerue peieeuee HeCe ns mecepetve Deeues Deens keÀer, HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ Jee{erJej Hee³eeYetle
Demeuesu³ee efJekeÀeme ¿ee®es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece ¿eecegUs l³eeb®³ee peerJeveeJej iebYeerj HeefjCeece nesle
Deensle DeeefCe DeMee lens®ee efJekeÀeme ne peerJevee®³ee iegCeJeÊesle Yej ìekeÀerle veener. keÀejCe
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleer. ¿ee®eer®e DeOeesieefle nesle ®eeueueer Deens.

Deensjs DeeefCe veenerjs ¿eeceOeerue ojer Jee HeeskeÀUer ner SkeÀ ef®ebleepevekeÀ efJe<e³e ne je<ì^er³e Je
Deeblejje<ì^er³e DeMee oesvner HeeleȳeebJej yeveuee Deens Je iewjJeeHej iejpesHes#ee peemle efJekeÀeme J³etnj®evee
¿eecegUs lees efJe<e³e DeeCeKeer efyeIe[tve iesuee Deens.

DeeHeCeeme HeÀkeÌle iejpesHegjlee®e JeeHej DeMee peiee®eer yeebOeCeer keÀjeJe³ee®eer Deens - Demes peie
pes DeveblekeÀeUeHe³e¥le DeefmleÊJeeble jeefnue. meeOevemebHeefÊe®eer ³eesi³e JeeìCeer ner kesÀueer iesueer Heeefnpes.
Òel³eskeÀeuee efkeÀceeve cetueYetle mees³eer efceUeu³ee Heeefnpesle - Devve, Jem$e DeeefCe efveJeeje, DeMee leNnsves
ÒeeHle Peeuee Heeefnpes keÀeR, p³eecegUs He³ee&JejCee®es vegkeÀmeeve nesCeej veener. meeOevemebHeefÊe Jee m$eesle ¿eeb®es
³eesi³e J³eJemLeeHeve, JeeìHe DeeefCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee JeeHej kesÀuee iesuee lej les m$eesle Jee meeOevemebHeefÊe ner
meJe& mepeerJeebmeeþer peieC³eeme HegjsMeer Deens.

2.5 mebûen (Glossary) :

Go³eeme ³esCeejs DeeefCe efJekeÀefmele nesCeejs DeLe&Meem$e (Emerging and Developing

Economics) osMe :

Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®³ee peeieeflekeÀ DeLe&Meem$e ¢ef<ìkeÀesve DenJeeue Dee@keÌìesyej 2009

®³ee celes, - DeHeÀieeefCemleeve, Deuyeeefve³ee, Deuepesefj³ee, Debieesuee, De@vìeriJee DeeefCe yeejyeg[e,
DepeXefìvee, Deecexefve³ee, oer yeneceeme, yeesmeefve³ee DeeefCe njPeerieesefJnvee, ye´eefPeue yeuiesefj³ee, yegjefkeÀvee,
HeÀemees, yecee&, yeg©b[erue, ke@Àefcemeve, kesÀHe Jn[x, meWì^ue DeeefÖeÀkeÀe ÒepeemeÊeekeÀ, ®ee[, ef®eueer, ®ee³evee,
keÀesuebefye³ee, keÀesceesje@me, keÀebiees®es, ueeskeÀMeenerkeÀ ÒepeemeÊeekeÀ, keÀesmìeefjkeÀe, keÀesìs [er ueJne@³ej,
¬eÀesSefì³ee, ef[yee@Tìer, [e@efceefvekeÀe, [e@efceefve³eve efjHeefyuekeÀ, FkeÌJe@[e@j, FefpeHle, Deue. meeuJes[e@j,
FkeÌJe@ìesefj³eue efieefve³ee, Sefjefì³ee, FefLe³eesefHe³ee, efHeÀpeer, ie@yee@ve, pee@efpe&³ee, Ieevee, ûeerves[e,
iJeeìsceeuee, efieefve³ee, efieefve³ee-efyemeeT, ie³eevee, nwleer, neW[tjme, nbiesjer, Fb[esvesefMe³ee, Fbef[³ee,
FjeCe, FjekeÀ, pecewkeÀe, pee@[&ve, keÀPeeefiemleeve, kesÀefve³ee, efkeÀjeryeejer, kegÀJewle, ke̳eejPieermleeve,
ueeDeesme, ue@ìeefJn³ee, uesyesvee@ve, uesmeesLeeW, uee³eyesefj³ee, efueefye³ee, efueLegDeeefve³ee, ce@kesÀ[esefve³ee,
cee[eieemkeÀj, ceeueeJeer, ceuesefMe³ee, ceeueefoJnpe, ceeueer, ceeMe&ue Dee³eueb[med, cee@jerì@efve³ee, cee@efjMeme,
efceefkeÌmekeÀes, cee³e¬eÀesvesefMe³ee, ceesue[esJne, cebieesefue³ee, cee@vìsefve³ee, YeesjeskeÌkeÀes, ceesPeebefyekeÀ, veeefceefye³ee,
veeTje, vesHeeU, efvekeÀe©ieeDee, efveiej, vee³epesefj³ee, Deesceeeve, HeeefkeÀmleeve, HeueeT, Heveecee,
HeeHegDee, v³et efieveer, Hes©iJes, Hes©.

efHeÀefueHeeF&vme, Heesueb[, keÀÊeej, meceeefve³ee, jefMe³ee, Je´ve[e, meewoer Dejsefye³ee, meeceesDee,

meeDees ìesces DeB[ efÒevmeeF&He, meeTLe DeeefÖeÀkeÀe, meesceeuee³ee, mesvesieeue, meefye&³ee, meefye&³ee mes³e®esefueme,
 50
efmeSje efueDeesve, mee@ueescee@ve Dee³eueB[med, ÞeeruebkeÀe, meWì efkeÀ[dme DeB[ vesefJnme, meWì uegefme³ee, meWì
efJevmesì DeB[ oer ûesvee[eF&vme, megoeve, megjervesce, mJeePeerueB[, efmeefj³ee, leeefpekeÀermleeve, ìebPeeefve³ee,
Lee³eueb[, efìceesj-uesmìs, ìesiees, ìeWiee, ìgefveefme³ee, ìkeÀea, ìke&Àcesefvemleeve, legJeeuet, ³egieebpe, ³eg¬esÀve,
³egvee³eìs[ Dejye Scee³ejsìmed, G©iJes, GPeyesefiemleeve, Jn@vetìeT, JnsefvePegSuuee, efJnSleveece, ³escesve
Peebefye³ee, efPebcyeeyJes.

OCED - As of 2010, G®®e efceUkeÀle DeesmeerF&[er meYeemeoeble ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.

Dee@efmì^³ee, ûeerme, vee@Jex, Heesleg&ieeue, nbiesjer, yesefupe³ece, PeskeÀ efjHeefyuekeÀ (ÒepeemeÊeekeÀ),

DeeF&meueB[, mueesJneefkeÀ³ee, [svceeke&À, Dee³e&ueb[, mHesve, efHeÀveueB[, Fìueer, mJeer[ve, ÖeÀebme,
uekeÌPesceyeie&, efmJePe&ueb[, pece&veer, vesojueB[me, ³egvee³eìs[, efkebÀie[ce, meeTLe keÀesefj³ee, ke@Àve[e,
³egvee³eìs[ mìsìmed (DecesefjkeÀe), Dee@mì^sefue³ee, v³etefPeueb[.

2.6 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve (Suggestive Reading) :

1) Fje®e Ye©mee, 2005 - ìskeÌmìyegkeÀ Dee@HeÀ FvJene@³ejceWìue mì[erpe HeÀe@j Deb[j ûe@p³egSì
keÀesmes&me, ³egefveJnefme&ìer Òesme.
2) Sme. Heer. efceÞee DeB[ Sme. Sve. Heeb[îes, 2010 - SmeWveefMe³eue SvJne@³ejceWìue mì[erpe, De@ves
yegkeÌmed Òee. efue.
3) [er. kesÀ. DemLeevee DeB[ ceerje DemLeevee, 2007 - S ìskeÌmìyegkeÀ Dee@HeÀ SvJne@³ejceWìue
mì[erpe; Sme ®eebo.
4) jefMce osmeeF&; 2010 - SvJne@³ejceWìue mì[erpe, efJeHegue ÒekeÀeMeve.

2.7 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e (Unit End Exercises) :

1) He³ee&JejCee®³ee keÀesCel³ee cegueleÊJeebvee vewmeefie&keÀ m$eesle Demes cnCeleele? keÀeb?

2) p³ee efvejefvejeȳee ceeiee&ves vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®es JeieeakeÀjCe kesÀues peeles l³eeb®eer veeWo keÀje.
3) m$eesle - Þeerceble osMe DeeefCe m$eesle - iejerye osMe ¿eeceOeerue HeÀjkeÀ meebiee.
4) meeOevemebHeefÊe - Þeerceble osMeeble m$eesleeb®es GlHeeove DeeefCe JeeHej ¿eeJej Yee<³e keÀje.
5) meeOevemebHeefÊe - iejerye osMeebvee p³ee mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles l³ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
6) ’m$eesle - mece=× osMe“ DeeefCe ’m$eesle - oefjêer osMe“ ¿eebceOeerue ojer ©bo nesle ®eeueueer Deens.
mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
7) Heg{erue iees<ìeRJej mebef#eHle ìerHee Ðee.
De) efmLeleerpev³e ®eueveMeefkeÌle m$eesle
ye) ceeveJeer meeOevemebHeefÊe
keÀ) Hegveve&JeerkeÀjCe keÀjlee ³esCeejer meeOevemebHeefÊe efkebÀJee m$eesle
[) meeOevemebHeefÊe®³ee JeeHejebceOeerue JewefMJekeÀ Demeceevelee
 51

3
peue, pebieue DeeefCe Tpee& m$eesle –efJelejCe, JeeHej
DeeefCe mebJeOe&ve, HeeC³ee®ee JeeHej DeeefCe peleve, pebieue
DeeefCe Tpee& meeOevemebHeÊeer (m$eesle)
(Distribution, Utilisation and
Conservation of Water, Forest and
Energy Resources)

ieìe®eer j®evee (Unit Structure) :

3.0 GefÎ<ìîes
3.1 DeesUKe
3.2 peue m$eesle
3.2.1 peue m$eesle - efJelejCe
3.2.2 peue m$eesle - JeeHej
3.2.3 peue mebHeefÊe – mebJeOe&ve
3.3 pebieue meeOevemebHeefÊe
3.3.1 pebieue m$eesle - efJelejCe
3.3.2 pebieue m$eesle - JeeHej
3.3.3 pebieue meeOevemebHeefÊe – mebJeOe&ve
3.4 Gpee& meeOevemebHeefÊe
3.4.1 Gpee& m$eesle - efJelejCe
3.4.2 Gpex®es m$eesle
3.4.3 Gpee& m$eesle – mebJeOe&ve
3.5 ®euee Lees[ke̳eeble GpeUCeer keÀ©³ee
3.6 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve
3.7 ieìe®³ee DeKesj®ee J³eJemee³e
 52

3.0 GefÎ<ìîes (Objectives) :

• cegK³elJes peue, pebieue DeeefCe Gpee& ¿ee cenÊJee®³ee vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es mJe©He mecepetve IesCes.
• ceeveJeer meceepeeble l³eeb®³ee ceesuee®es cetu³eebkeÀve keÀjCes.
• l³eeb®es Deepe®³ee peieebleerue mLeeve ¿ee®es DeekeÀueve keÀ©ve IesCes.
• ¿ee m$eesleebvee l³eeb®³ee keÀe³ece DeeOeej peleve keÀ©ve þsJeC³ee®es Ghee³e meg®eefJeCes.

3.1 DeesUKe (Introduction) :

vewmeefie&keÀ m$eesle ns Jesieeves efjkeÀeces nesle ®eeueues Deensle. 20 J³ee MelekeÀeble, Jesieeves Jee{Ceejer
ueeskeÀmebK³ee, GHeYeesiee®eer mebmke=Àefle (Culture of Consumerism) DeeefCe YeeweflekeÀ mebmke=Àefle
¿eebveer ceesþîee ÒeceeCeeble efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee m$eesleeb®eer ceeieCeer Jee{efJeueer. ogmejs Demes keÀer,
leb$e%eevee®ee DeÐe³eeJeleHeCee (Sophistication of Technology) ¿ee®es ÒeceeCe ¿eeble Jee{
Peeueer DeeefCe m$eesleeb®³ee GkeÀ©ve keÀe{C³ee®ee Jesie ¿eeble HeCe Jee{ Peeueer. Goe. iesu³ee keÀeUeble, SkeÀ
Pee[ keÀeHeC³eemeeþer keÀjJeleer®ee JeeHej keÀ©ve Heg<keÀU leeme ueeiele Demele; HeCe Deeleeb DeeW[ke̳ee®eer
jeme ner peefceveerJej {erie kesÀuee peelees. DeMee®e lens®³ee efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve keÀe{C³ee®³ee ojeves yejsme®es
m$eesle ns efjles nesTve peeleerue efkebÀJee De¢M³e nesC³ee®³ee DeJemLesuee peeTve Heesnes®eleerue. cnCetve
m$eesleeb®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ DeeefCe mecebpemeHeCes JeeHej ne ¿ee m$eesleeb®ee efvemeiee&leerue DeeOeejYetle
GlHeeove ¿ee®eer Kee$eer keÀ©ve osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. DeefleefjkeÌle JeeHej, peeoe efHeUtve GkeÀ©ve
keÀe{Ces ns m$eesleebmeeþer lemeW®e me=<ìerÒeCeeueermeeþer (Ecosystem) DeHee³ekeÀejkeÀ veener lej ceeveJeer
meceepeeleerue GlHeeove #es$eemeeþer HeCe vegkeÀmeevekeÀejkeÀ Deens.

peleve ¿ee®eer J³eeK³ee ner keÀeUpeerHetJe&keÀ Je mecebpemeHeCes vewmeefie&keÀ m$eesleeb®ee JeeHej DeeefCe
l³eeb®es yesHeJee& GkeÀ©ve keÀe{Ces ¿eebHeemetve ÒeefleyebOeve ¿eeuee®e peleve Demes cnCeleele.
(Conservation)

1) Jeerpe, FbOeve DeeefCe Devve ¿eeb®ee DeHeJ³e³e ìeUe.

2) meewjGpee&, HeJeve Gpee& (Wind Energy) Je JesUe MekeÌleer DeMeemeejK³ee He³ee&JejCe efce$e
DeeefCe Hegveve&JeervekeÀjCe nesCeeN³ee Gpee& m$eesleeb®es JeeHej ¿eebvee GÊespeve Ðee.
3) OeeskesÀoe³ekeÀ Jev³e peerJeve ¿eemeeþer DeYe³eejC³eeb®eer mLeeHevee keÀje (Sanctuaries).
4) pewefJekeÀefJeefJeOelee Demeuesu³ee Þeerceble / mece=× DeMee #es$eeble GlKeveve efkebÀJee efHeUJeCetkeÀ keÀjCes
LeebyeJee.
5) Pee[eb®eer ueeieJe[ ¿eeuee GÊespeve Ðee.
6) Hue@efmìkeÀ®ee JeeHej keÀceer keÀje keÀejCe les DeHeIeìveMeerue nesCeejs veener.
7) peemle ceemesceejer ìeUe.
8) meWefê³e Mesleeruee GÊespeve Ðee (Organic Agriculture).
9) Òeot<eCe efvecee&Ce keÀjCeejs GÐeesieOebos leelkeÀeU yebo kesÀues iesues Heeefnpesle.
10) DeHee³ekeÀejkeÀ DevegJebefMekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer efnuee veeGceso keÀje.
 53
11) HesÀketÀve efouesues Devve ¿ee®es Hegve:®e¬eÀerkeÀjCe keÀje.
12) ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee ce³ee&efole þsJeC³eemeeþer Dee¬eÀcekeÀ kegÀìbgyeefve³eespeve keÀje.
13) He³ee&JejCeemeeþer keÀece keÀjleele DeMee®e vesl³eebvee efveJe[tve Ðee.
14) He³ee&JejCe cew$eer leb$e%eeves Je efJekeÀeme ¿eeb®³ee JeeHejeuee ®eeuevee Ðee.

3.2 peue m$eesle (Water Resource) :

peue ns SkeÀ ceewu³eJeeve vewmeefie&keÀ m$eesle Demetve He=LJeer ûeneJejerue meJe& peerJeebvee DeeOeej
osC³eemeeþer Del³eble cenÊJee®es Deens. les JesU DeeefCe peeiee ¿eeceO³es meceeveHeCes JeeìHe kesÀues peele veener.
l³ee®³ee yengDee³eeceer HeÀe³eos DeeefCe l³eeb®³ee DeeflejskeÀerHeCeecegUs efvecee&Ce Peeuesues ÒeMve, keÀcelejlee DeeefCe
iegCeJeÊee IemejCe, ¿eecegUs HeeC³eeuee m$eesle cnCetve Keeme ue#e osC³ee®eer iejpe Deens.

JewefMJekeÀ ceeHeeJej, peue ®e¬eÀ (Hydrological Cycle) ns He³ee&JejCee®³ee ®eejner

Òeebleeble (Spheres) ceesþîee ÒeceeCeeble HeeC³ee®es HeefjceeCe nueefJeles. meewjMeefkeÌle Jee meewjGpee& ns
peue®e¬eÀ meg©Jeele keÀjles. mecegê, veÐee Je leUer ¿eemeejK³ee HeeC³ee®³ee He=<þYeeieeJe©ve HeeC³ee®³ee
cegK³e Yeeieeletve yee<HeerYeJeve (Evaporation) DeeefCe JevemHeleerceOetve JeeHeÀerkeÀjCe
(Transpiration) ¿eebcegUs {ie efvecee&Ce nesC³eeble efvekeÀeue neslees. pesJne Je DeeJeM³ekeÀ Demesue lesJne
ns yee<Heeves Yejuesues {ie ns pesJne Leb[ JeeN³ee®³ee HeueerkeÀ[s Deesueeb[tve peeleele lesJne JeeleeJejCeele
IeveerkeÀjCe nesles (Condensation) DeeefCe l³eeefþkeÀeCeer HeeTme efkebÀJee efnceJe=<ìer le³eej nesles. ns
peueleke&ÀMeg×er³e ®e¬eÀ ns Hegveve&JeervekeÀjCe leep³ee HeeC³ee®es DeJekeÀeMemebyebOeer (spatial) DeeefCe
keÀeueyeeefOele (temporal) JeeìHe ¿eeJej efve³eb$eCe þsJeles.
3.2.1 PeuemeeOevemebHeefÊe - JeeìHe vecegvee (Water Resource - Distribution
Pattern) :

He=LJeeruee Deesuee ûen (Wet Planet) Demes cnìues peeles. Hejbleg He=LJeer®³ee SketÀCe
GHeueyOe Demeuesu³ee SketÀCe HeeC³ee®³ee DeekeÀejceevee®³eeHewkeÀer, 97 ìkeÌkesÀ Peuens ceesþîee cenemeeiejeble
Demetve ceeies HeÀkeÌle 3 ìkeÌkesÀ leepes HeeCeer cnCetve jeneles, l³eeHewkeÀer 2/3 Hes#ee efkebÀef®ele peemle HeeCeer ns
efnceveoer (glaciers) DeeefCe Oe´gJeÒeosMeer³e yeHe&À ìesH³ee ¿eeble ieesþuesues Demeles. Gjuesues ve ieesþuesues
HeeCeer ns cegK³elJes peceerveHeeCeer cnCetve Dee{Ules Je Deieoer DeuHe ÒeceeCeele les peefceveer®³ee Jej efkebÀJee
nJeWle Dee{Utve ³esles.

mecegêeleerue HeeCeer - cenemeeiej ns 97 ìkeÌkesÀ HeeCeer DebleYe&tle keÀjleele HeCe l³ee HeeC³eeble
ceesþîee ÒeceeCeele ceerþe®es keWÀêerkeÀjCe Deens. He@efmeefHeÀkeÀ cenemeeiej ne meJee&le Keesue Deens Je meJe&
cenemeeiejeble efJemleerCe& Deens. l³eeHeeþesHeeþ De@ìueebefìkeÀ cenemeeiej Je efnboer cenemeeiej ¿eeb®ee ¬eÀce
ueeielees. DeeefkeÌì&keÀ cenemeeiej ne GÊej OedgJeeuee Jes{tve ìekeÀlees DeeefCe lees mebHetCe&HeCes ieesþuesuee
Demelees.

peefceveer®³ee He=<þYeeieeJejerue HeeCeer - veÐeebleerue HeeCeer, Pejs, DeesnesU, leUer Je [yekeÀer

¿eeb®³eeleerue HeeCeer ns leep³ee HeeC³ee®es GiecemLeeve Demetve l³eeb®ee JeeHej ceeveJeer meceepeeble neslees.
 54
efnceveÐeeble yebefomle Demeuesues HeeCeer ns HeCe SkeÀ cenÊJee®ee m$eesle Deens keÀejCe p³ee #es$eeble pesLes
efnceveÐee Gvneȳee®³ee nbieeceele efJeleUleele, lesJneb les veÐeebvee HeeCeer HegjJeþe keÀjleele. Goe. GÊej
YeejleeceOeerue veÐee pemes iebiee, ³ecegvee p³eeb®ee Giece ne efnceeue³eeble Deens.

leepes HeeCeer ns Hegveve&JeervekeÀjCe m$eesle Deens, lejer Depetveefn peieebleerue mJe®í, leep³ee
HeeC³ee®ee HegjJeþe ne keÀceer nesle ®eeueuee Deens. HeeC³ee®³ee ceeieCeerves DeeOeer®e peiee®³ee yeN³ee®e Yeeieeble
ce³ee&oe ner Deesueeb[ueer Deens Je peMeer peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner Jee{le jenCes ®eeuet®e jeneles,
l³eecegUs®e HeeC³ee®eer ceeieCeer ner Jee{les. me=<ìerÒeCeeueer®³ee mesJee ¿eekeÀefjlee HeeC³ee®es jeKetve þsJeCes ner
cenÊJee®eer JewefMJekeÀ peeie=leer Deieoer DeueerkeÀ[s Go³eeme Deeueer Deens keÀejCe 20 J³ee MelekeÀeble
peieebleerue efvecc³eentve peemle DeMee HeeCeLeUs peefceveer (Wet lands) ¿ee l³eeb®³ee YesÐe DeMee
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mesJee ¿eeb®³eemekeÀì ve<ì Peeu³ee Deensle.
3.2.2 peue m$eesle - JeeHej (Water Resource - Utilisation) :

ke=Àef<e GÐeesie (Agricultural) :

peiee®³ee keÀebner YeeieeceO³es, peueefmeb®eve (Irrigation) ns keÀesCelesefn HeerkeÀ Jee{ ¿eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Deens, Dev³e Yeeieeble les HeÀkeÌle peemle HeÀe³eosMeerj HeerkesÀ keÀe{C³eemeeþer efkebÀJee HeerkeÀe®ee
Gleeje ¿eeuee ye{leer osC³eemeeþer kesÀuee peelees keÀeueJes keÀe{tve kesÀuesu³ee He×efle pemeW HeerkeÀeJejerue
efMe[keÀeJe efmeb®eve (overhead sprinkler) keÀeueJes ns meeOeejCele: keÀceer Keef®e&keÀ Demetve keÀceer
keÀe³e&#ece Deensle. keÀejCe ¿ee He×leerceO³es yejsme®es HeeCeer ns JeeHeÀ©Heeves G[tve peeles, otj peeles efkebÀJee
cetU®³ee efJeYeeieeKeeueer mee®etve jenles. Dev³e keÀeueJeeefmeb®eve He×le ner cnCepes efþbyekeÀ efmeb®eve (drip
irrigation) efkebÀJee yeejerkeÀ Oeej ueeieCes (trickle irrigation) keÀeueJee He×le ner peemle
keÀe³e&#ece ceeveueer peeles. DeeefCe keÀebner lens®³ee efMe[keÀeJe He×leer pesLes efMe[keÀeJee GHekeÀjCes ner
peefceveer®³ee HeeleUerpeJeU keÀe³e&jle Demeleele. DeMee leNns®³ee ÒeCeeueer, pejer peemle Ke®ee&®³ee
Demeu³ee lejer HeeCeer otj peeCes, efve®eje (Drainage) efkebÀJee yee<HeerYeJeve ¿eebvee efkeÀceeve
keÀjC³eemeeþer peemle efmLeleerpev³e keÀe³e&MeefkeÌle osT keÀjleele.

Mesleer ne uenevemee HeCe HeeC³ee®ee Jee{lee ke=Àef<eJeeHej keÀjCeeje GÐeesie Deens. iees[îee
HeeC³ee®³ee J³eJemeeef³ekeÀ ceemesceejer®³ee peeiee ¿ee HeCe ke=Àef<eGÐeesie HeeC³ee®³ee JeeHejemeeþer efJe®eejele
Iesleu³ee peeTb MekeÀleele.

peMeer JewefMJekeÀ ueeskeÀmebK³ee Jee{les DeeefCe peieeleerue DevveOeev³ee®eer ceeieCeer ¿eeble Jee{ nesles
HeCe HeeC³ee®ee HegjJeþe cee$e þjeefJekeÀ Deens, l³eecegUs keÀceer HeeC³ee®ee JeeHej keÀ©ve peemle Oeev³e keÀmes
GlHeeove keÀjeJes ¿eemeeþer Òe³elve ®eeue Deensle les HeCe peueefmeb®eve He×leer Je leb$e%eeve ¿ee®³eele
megOeejCee keÀ©ve kesÀues peele Deensle. l³ee®eÒeceeCes Mesleerpeue J³eJemLeeHeve, efHekeÀeb®es ÒekeÀej DeeefCe HeeCeer
efve³eb$eCe ns Òe³elve HeCe meg© Deensle.
DeewÐeesefiekeÀ (Industrial) :
Demee Deboepe kesÀuee peelees keÀer, peieYejeleerue HeeC³ee®ee JeeHej ne megceejs 22 ìkeÌkesÀ
DeewÐeesefiekeÀ keÀejCeemeeþer kesÀuee peelees. ÒecegKe DeewÐeesefiekeÀ JeeHejojeble Gpee& HueBì, pes HeeCeer ns Leb[
keÀjC³eeme efkebÀJee Gpex®ee SkeÀ m$eesle cnCetve JeeHejleele, DeMeg× Oeelet Je lesue Meg×erkeÀjC³eeme p³ee HeeCeer
 55
ns jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³eebceO³es JeeHej keÀjleele Je efveefce&leer ³eb$emeb®e pes HeeCeer êeJekeÀ cnCetve JeeHejleele ¿ee
meJee¥®ee meceeJesMe Deens.

HeeC³ee®³ee DeewÐeesefiekeÀ JeeHeje®³ee Yeeiee®es ÒeceeCe ns ceesþîee ÒeceeCeeble yeoueues Deens HeCe
mebHetCe&HeCes les ke=Àef<eGÐeesieeHes#ee keÀceer ÒeceeCeeble Deens.

Gpee& (Jee efJeÐegleMeefkeÌle) efveefce&leermeeþer HeeCeer ns JeeHejues peeles. peueefJeÐegle ner efJeÐegleMeefkeÌle
peueGpexHeemetve efceUles. peueJeerpe Gpee& ner HeeC³eeHeemetve pevejsìjuee pees[uesu³ee ìyee&F&veuee ®eeueJetve
l³eeHeemetve ³esles. peueeefJeÐegle Gpee& ner keÀceer Ke®ee&®eer, Òeot<eCe ve keÀjCeejer, vetleveerkeÀjCe nesCeejer Gpee&
m$eesle Deens. Gpee& HegjJeþe ne met³ee&keÀ[tve iesuee peelees. met³ee&Heemetve®eer G<Celee ner HeeC³ee®es
yee<HeerYeJeve keÀjles pes HeeTme cnCetve peemle Gb®eerJej Ieve©He nesles pesLetve les Keeueer Jeenele ³esles.

ceesþîee oeyee®³ee HeeCeer yebogkeÀe ¿ee lebleesleble (Precise) keÀeHeC³eemeeþer JeeHeju³ee peeleele.
ns Del³eble ®eebieu³ee jerleerves keÀece keÀjles, l³ee leguevesves megjef#ele Deens Je les He³ee&JejCeeme DeHee³ekeÀejkeÀ
veener. lemes®e l³ee HeeCeer yebogkeÀeb®ee JeeHej ne ³eb$eeb®es peemle leeHeCes ¿eeuee ÒeefleyebOe keÀjC³eemeeþer kesÀuee
peelees efkebÀJee keÀjJeleer®³ee Heel³eebvee peemle G<CelesHeemetve De[LeUe DeeCelees. HeeCeer ¿ee®ee GHe³eesie ne
yeN³ee®e DeewÐeesefiekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe ³eb$es ¿eeceO³es kesÀuee peelees Demes JeeHesÀ®es Peesle ³eb$e (Steam
Turbine) efkebÀJee G<Celee Deoueeyeoue (Heat Exchanger), l³eeefMeJee³e HeeCeer ns
jemee³eefvekeÀ êeJekeÀ cnCetve JeeHejleele. DeewÐeesefiekeÀ HeeC³ee®³ee JeeHejeletve Òeef¬eÀ³ee ve kesÀuesues HeeCeer
mees[Ces ¿eeuee Òeot<eCe cnCeleele. Òeot<eCeeceO³eW yeensj ìekeÀuesues êeJekeÀ (jmee³eefvekeÀ Òeot<eCe) DeeefCe
Leb[ keÀjCeejs yeensj mees[uesues HeeCeer (Deewef<CekeÀ Òeot<eCe) ¿eeb®ee meceeJesMe Demelees. efvejefvejeȳee
yeN³ee®e GHe³eesieebmeeþer GÐeesieOebÐeevee Meg× HeeC³ee®eer iejpe Demeles Je les GÐeesieOebos HeeCeer HegjJeþe DeeefCe
HeeCeer yeensj mees[Ces ¿ee oesvnerceO³es efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer Meg×erkeÀjCe leb$es ¿eeb®ee JeeHej keÀjleele.

Iejiegleer (Household) :
Demee Deboepe kesÀuee iesuee Deens keÀer, peieYejeble JeeHejuesues peeCeejs 8 ìkeÌkesÀ HeeCeer ns Iejiegleer
nsletbmeeþer efkebÀJee keÀeceebmeeþer Deens. ¿eeceO³es efHeC³ee®es HeeCeer, DeebIeesU, Devve efMepeefJeCes, mJe®ílee Je
GÐeeve keÀjCes ¿eebmeeþer ueeieCeeN³ee HeeC³ee®ee DebleYee&Je Deens.

pemee MenjerkeÀjCeekeÀ[s keÀue ne Jee{le ®eeueuee Deens, l³eecegUs HeeC³ee®³ee JeeHeje®es ÒeceeCe
DeefOekeÀ leerJe´ Deens. J³ekeÌleeRvee HeeC³ee®es JeeìHe keÀjC³eemeeþer Je J³ekeÌleer Je J³eJemee³eOebos ¿ee
oesvneRkeÀ[tve meeb[HeeC³ee®eer keWÀêerkeÀjCe ¿eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjC³eemeeþer MenjerkeÀjCeeuee HeeCeer Hee³eeYetle
ceeb[Ceer ¿eemeeþer cenÊJeHetCe& iegbleJeCetkeÀ keÀjCes iejpes®es Deens.
keÀjceCetkeÀ (Recreation) :
keÀjceCegkeÀermeeþer HeeCeer JeeHej ne Deieoer ueneve ÒeceeCeeble Deens HeCe l³ee®es cenÊJe ns
MenjerkeÀjCeeMeer pees[u³ee iesuesu³ee IeìkeÀebcegUs Jee{le Deens. newMeer ÒeJeemee®eer ueeskeÀefÒe³elee ¿eeyejesyej
HeeC³ee®ee JeeHej ne keÀjceCetkeÀermeeþer Goe. HeesnesC³ee®es keÌueymed, peue GÐeeves (Water Parks),
oie[er yeeieebceO³es HeeC³ee®es OeyeOeyes, veewkeÀeefJenej (boating) Fl³eeefo ¿eebvee cenÊJe efceUle ®eeueues
Deens.
 56
mebHetCe& efJeMJee®ee HeeC³ee®ee JeeHej ne nUtbnUtb melele veeWou³ee iesuesu³ee FeflenemeYej Jee{uee®e
Deens. 20 J³ee MelekeÀele efometve Deeuesuee SkebÀoj PeeskeÀ (trend) ne Oeeske̳ee®eer met®evee osCeeje Deens.
peiee®³ee SketÀCe mebHetCe& ueeskeÀmebK³es®³ee ¼ ueeskeÀmebK³ee efnuee HegjsMee efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee legìJe[e Deens
DeeefCe megceejs DeOeea (1/2) ueeskeÀmebK³ee ¿eebvee Deejesi³ej#eCeeLe& ueeieCeeN³ee KeyejoeN³eebmeeþer
ueeieCeeN³ee HeeC³ee®eer ìb®eeF& Deens. keÀebner osMeeble lej mJe®í HeeC³eekeÀ[s ÒeJesMe ner mecem³ee Deens.
Goe. ceeueer osMeeble 88 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee efnuee Meg× HeeC³ee®eer GCeerJe Deens, FefLeDeesefHe³ee ceO³es 94
ìkeÌkesÀ, FlekesÀ ÒeceeCe Deens. ûeeceerCe ueeskeÀebvee Menjer ueeskeÀebHes#ee mJe®í HeeC³eekeÀ[s Deieoer keÀceer ÒeJesMe
Deens.
3.2.3 HeeCeer m$eesle - peleve (Water Resources - Conservation) :
2000 meeueer, peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 6.2 Deype nesleer (billion). meb³egkeÌle je<ì^
Demee Deboepe keÀjles keÀer, 2050 meeueeHe³e¥le ¿ee ueeskeÀmebK³esle DeeCeKeer 3.5 Deypeeb®eer Yej He[sue
l³ee®eyejesyej yeN³ee®e efJekeÀefmele osMeebceO³es HeeCeer leCeeJe ne $eeme DeeOeer®e ®eeuetb Peeuesuee Demesue.
ceeveJeer meceepee®³ee Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs, HeeC³eemeeþer mHeOee& ner DeMee leNnsves Jee{les
Deens keÀer, peieeleues ÒecegKe peuemeb®e³e (acquifers) ns efjkeÀeces nesle ®eeueues Deensle.
MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ HeeCeerefmeb®eve ns peceerveerJejerue HeeC³eecegUs Je ceeveJeer ÒeeC³eebkeÀ[tve HeeC³ee®ee Lesì JeeHej
¿ee oesvneRcegUs peuemeb®e³e efjkeÀeces nesle peeC³ee®es keÀejCe Deens. meJe& ÒekeÀej®³ee DeekeÀejeb®es ue#eeJeefOe
HebHemed ns meO³ee peieYej peefceveerleerue HeeCeer Kes®etve keÀe{erle Deensle. GÊej ®ee³evee Je Yeejle
¿eemeejK³ee keÀesj[îee Yeeieeble keÀeueJ³ee®es HeeCeer HegjJeþe ne Yegpeueeletve kesÀuee peelees. Je lees
Deefveye¥Oeerle DeMee ojeves HeeC³ee®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjerle Deens. p³ee MenjebceO³es peuemeb®e³e m$eesle
¿eeceO³es 10 les 50 ceerìme& HeeCeer keÀceer Peeu³ee®es DevegYeJee³euee efceUles. l³eeceO³es cesefkeÌmekeÀes Menj,
yeBkeÀe@keÀ, ceefveuee, efyeefpebie, ®esvveF& DeeefCe MeebIee³e ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.
efoJemeWefoJeme iees[îee Je leep³ee HeeC³ee®eer iegCeJeÊee DeeefCe DeekeÀejceeve ¿eeceO³es nUtbnUt
nesCeejer Ieì ¿eecegUs ueeskeÀmebK³es®es Deejesi³e keÀceer nesCes, ÒeeosefMekeÀ DeefmLejlee ¿eeble Jee{ nesT MekeÀles.
HeeC³eeJe©ve leCeeJe DeeefCe Yeeb[Ces ner je<ì^er³e meerceeb®³eeceO³es efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee
Deens; l³ee®eÒeceeCes Del³eble efJeHevveeJemLee Peeuesu³ee DeMee veoer®³ee KeesN³eeble Keeue®³ee yeepet®³ee
#es$eeble HeCe Yeeb[Cee®ee Giece IesT MekeÀlees. DeMeer keÀebner #es$e pemes ®eerve®³ee efHeJeȳee veoer®es Keeue®es
Yeeie efkebÀJee Lee³eueb[ceOeerue ®eeDees ÖeÀe³ee veoer ner GoenjCes Deensle Je l³eeefþkeÀeCeer HeeC³eemeeþer
leCeeJelebìs ns Heg<keÀU Je<ex DevegYeJee³euee efceUle Deensle. l³eeefMeJee³e, þjeefJekeÀ Deesmee[ osMe pes
HeeCeerkeÀeueJee efmeb®eveemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeble HeeJemeeJej DeJeuebyetve Demeleele. pemes ®eerve, Yeejle,
FjeCe DeeefCe HeeefkeÀmleeve ns efJeMes<ekeÀ©ve HeeC³eemebyebOeer®³ee mebIe<ee&®³ee Oeeske̳eeble Deensle.
HeeCeer ns ogefce&U keÀe Deens? (Why water is Scarce?) :
1) Jee{l³ee ÒeceeCeeble ueeskeÀmebK³eeJee{ ¿eecegUs HeeC³ee®³ee iejpeeble Jee{.
2) menpeiel³ee GHeueyOe Demeuesu³ee HeeCeer m$eesleeb®es DeeOeer®e keÀe{tve IesCes (tapped).
3) Jee{les meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve ¿eecegUs ÒekeÀuHe meg© keÀjC³ee®³ee JesUeceO³es GMeerj.
4) ceeveJeer keÀe³e&¬eÀceeb®³ee Jee{ercegUs GHeueyOe HeeCeer meeOevemebHeefÊe ¿eeceO³es YesmeU
5) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
6) G®®e jeneCeerceeve ¿eemeeþer ceeveJeer iejpee DeeefCe ÒeyeU DeekeÀeb#ee
 57
HeeCeer peleve keÀjCes cnCetve DeeJeM³ekeÀ Deens. peJeUpeJeU 500 Ieve efkeÀueesceerìme& Jeeef<e&keÀ
JewefMJekeÀ iees[s HeeCeer JeeHej ne HetJeea®³ee JeeHeje®³ee leguevesle ceesþîee ÒeceeCeeble peemle Deens Je ns Demes
oeKeJetve osles keÀer, DeeHeCe Deelee iebYeerj HeeCeer ìb®eeF&®³ee ³egiee®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjerle Deenesle.
HeeCeer ìb®eeF&®eer keÀejCes ¿eeble vewmeefie&keÀ keÀcelejlee, Mesleer Je GÐeesieOebos ¿eeb®³eemeeþer®ee
ÒeceeCeeHes#ee peemle JeeHej Je HeeCeer ®eebieues Meg× keÀjCes Je JeeìHe keÀjCes ¿eemeeþer Demeuesuee DeHegje efveOeer
¿ee IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je Deens. peMeer ueeskeÀJemleer Jee{les, peemle ueeskeÀ ns MenjebkeÀ[s mLeueeblej
keÀjleele DeeefCe ke=Àef<eGÐeesie Je GÐeesieOebos ns legìHegbp³ee HeeCeerHegjJeþe ¿ee®³eekeÀjerlee mHeOee& keÀjleele,
l³eecegUs HeeCeer ogefYe&#e ns DeeCeKeerve®e $eemeoe³ekeÀ nesle peeCeej Deens DeMeer DeHes#ee Deens. meb³egkeÌle
je<ì^ebveer Demee Oeeske̳ee®ee FMeeje efouee Deens keÀer, pej meO³ee®ee keÀue Demee®e ®eeuet jeefnu³eeme
peiee®eer 2/3 FlekeÀer ueeskeÀmebK³ee ner 2025 He³e¥le HeeCeer ìb®eeF&®ee DevegYeJe Iesle jeneCeeN³ee
osMeebceO³es jenerue.
HeeCeer pelevee®³ee keÀebneR Hegjeleve Jee Òee®eerve Yeejleer³e He×efle (Some Ancient Indian
Methods of Water Conservation) :

efmebOeg mebmke=Àefle peer efmebOeg veoer®³ee efkeÀveeN³eevepeerkeÀ YejYejeìerme Deeueer. l³ee®eÒeceeCes,

5000 Je<ee¥HetJeea Yeejlee®³ee HeefM®ece DeeefCe GÊej Yeeieeble Jee{ueer, l³ee mebmke=ÀefleceO³eW DeÐe³eeJele
DeMeer Menj HeeCeer HegjJeþe DeeefCe meeb[HeeCeer efve®eje ÒeCeeueer ¿ee peieeble Þes<þ cnCetve ceeveu³ee iesu³ee
DeMee nesl³ee. meJee&le Del³eble pegveer HeeCeer ieesUe keÀjC³ee®eer ÒeCeeueer (Water harvesting
System) ner HegC³eeHeemetve megceejs 130 efkeÀueesceerìme&Jej HeefM®ece Ieeìeleerue veeCesIeeì ¿ee®³ee
yeepetves Dee{Utve ³esles. ceesþîee mebK³esves ìeke̳ee ¿ee Ke[ke̳eebceO³es keÀeHetve le³eej kesÀu³ee iesu³ee nesl³ee.
p³ee®ee GÎsMe ne pes J³eeHeejer ne Hegjeleve jmlee ÒeJeemeemeeþer JeeHejle nesles, l³eebvee ¿eeuee mJele:®eer
HeeCeer ieesUe keÀjCes Je meeþJeCe ÒeCeeueer ner keÀeHetve le³eej kesÀuesueer HeeC³ee®eer ìekeÀer, [yekeÀer, ìeke̳ee Je
efJeefnjer ¿eeb®³ee ©Heeble nesleer p³eeb®ee JeeHej Deepemeg×e Depetve kesÀuee peelees. je³eie[meejKes ceesþîee
mebK³esves efkeÀuues ¿eebceO³es HetJeea®³ee keÀeUeble HeeCeer HegjJeþe keÀjCeeN³ee ìeke̳ee nesl³ee, HeefM®ece
jepemLeeve®³ee Yeeieebleerue Iejs DeMee leNnsves yeebOeueer iesueer nesleer keÀer, Òel³eskeÀ Ieje®es yejs®e íHHej ¿eeuee
HeeCeer ieesUe keÀjCeejer ÒeCeeueer nesleer. HeeJemee®es HeeCeer ¿ee íHHejebJe©ve ns Lesì peefceveerKeeueerue ìeke̳eeble
JeUefJeuesues nesles. l³ee Yeeieeleerue efkeÀuues, jepeJee[s DeeefCe Iejs ¿eebceO³es ner ÒeCeeueer Deepe®³ee keÀeUeble
HeCe efometve ³esles. HeeC³ee®³ee ÒeJeene®eer osKejsKe keÀjCes DeeefCe l³ee®es efvejefvejeȳee otj®³ee peeieer
JeenletkeÀ keÀjCes (Transport) ¿eemeeþer peceerveKeeue®es Yeepetve keÀ[keÀ kesÀuesues ceeleer®es HeeF&He DeeefCe
yeesieos (Tunnel) ns DeepeHeCe ceO³eÒeosMeeleerue yegLee&Hetj, keÀvee&ìkeÀebleerue ieesJeUkeÀeW[e Je efJepeeHetj Je
ceneje<ì^ele Deewjbieeyeeo ³ee Menjeble keÀe³e&jle Deensle.

Hepe&v³e peue meeþJeCe (Rainwater Harvesting) :

Menjer Yeeieeble / #es$eeble, Iejs, HeoHeLe DeeefCe jmles ¿eeb®es yeebOekeÀece ¿eebveer HeeCeer peefceveerle
Mees<etve IesC³eemeeþer HeÀej Lees[er ceeskeÀUer peceerve þsJeueer Deens. Yeejlee®³ee ûeeceerCe #es$eYeeieele, Hegje®es
HeeCeer leeye[leesye veÐeebceO³es Jeentve peeles pes veblej HeeTme Leebyeu³eeveblej ueies®e Deeìtve peeles. pej
DeMee ÒekeÀej®es HeeCeer ns pej Oe©ve þsJeues lej les peefceveerle efPejHetve peeF&ue (Seep) Je
peefceveerKeeueerue HeeCeerHegjJeþe ne HegveYe&jleer (Recharge) keÀjsue.
 58
Menjer #es$eeble efJeMes<e keÀ©ve ner HeeCeer peleve keÀjC³ee®eer He×le DeefleMe³e ueeskeÀefÒe³e Peeueer
Deens. HeeJemeeUer HeeCeer efHekeÀ IesCes cnCepes cegK³elJes FceejleeR®³ee íHejebJej®es HeeJemee®es HeeCeer ieesUe
keÀjCes DeeefCe peefceveerKeeueer l³ee®eer meeþJeCe ner Heg{erue GHe³eesieemeeþer keÀjCes ¿eecegUs ner HegveYe&jleer
HeÀkeÌle peefceveerKeeueerue HeeCeer efjkeÀeces nesT osC³eeme DeìkeÀeJe keÀjerle veener lej keÀceer nesle peeCeejs
HeeCeer lekeÌlee HeeleUer ¿eeble Jee{ keÀjles DeeefCe HeeCeer HegjJeþe Jee{efJeC³eele ceole keÀjles. l³eecegUs l³ee
peceerve He=<þYeeieeHeemetve Lesì JevemHeleerkeÀ[s legcner HeeCeer Jeentve vesT MekeÀlee, lemeW®e Pee[s, cewoeve /
yeeiee efkebÀJee peuemeb®e³e ¿eebvee Lesì HegjJeþe keÀ© MekeÀlee.
HeeJemeeUer HeeCeer HeerkeÀ IesCes Je ke=Àef$ece HegveYe&jCeer ns Del³eble cenÊJeHetCe& efJe<e³e nesle ®eeueues
Deensle. peefceveerKeeueerue HeeC³ee®eer HeeleUer keÀceer nesCes LeebyeefJeCes, ¿eemeeþer mecegê HeeC³ee®ee efMejkeÀeJe
(ingress) ¿eeuee LeebyeJee cnCepes®e mecegêe®es HeeCeer peefceveer®³ee HeeC³eele efMejkeÀeJe keÀjC³ee®eer
neue®eeue ¿eeuee ÒeefleyebOe keÀje DeeefCe HeeJemeeUer nbieeceele peefceveerJej JeenCeejs HeeCeer ns peleve keÀ©ve
þsJee.
HeeJemeeUer HeeCeer HeerkeÀ IesC³ee®es keÀebner HeÀe³eos Heg{s efoues Deensle.

1) HeeC³ee®eer GHeueyOelee Jee{les.

2) Yetefceiele HeeC³ee®eer HeeleUer keÀceer nesCes ¿eeJej efve³eb$eCe nesles (Water table).
3) les He³ee&JejCeeMeer cew$eer keÀjCeejs Deens.
4) HeÌueesjeF&[med, vee³eì^sì DeeefCe KeejìHeCee (dilution) ¿eeb®³ee HeeleU keÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³esletve
(Salinity) Yetpeuee®eer iegCeJeÊee ¿eeble megOeejCee nesles.
5) efJeMes<e keÀ©ve Menjer #es$eeble peefceveer®eer Peerpe DeeefCe Hetj ³esCes ¿eeuee DeìkeÀeJe keÀjles.
peieeceO³eW SkesÀkeÀeUer meJee&le peemle ÒeceeCeeble HeeTme He[C³ee®es efþkeÀeCe cnCetve ®esjeHegbpeer ns
megÒeefme× nesles HeCe Deepe l³eeefþkeÀeCeer HeeC³ee®eer leerJe´ ìb®eeF& ner DevegYeJeeme ³esles Deens. ns cegK³e
keÀ©ve Òe®eb[ ÒeceeCeeble pebieuelees[ keÀ©ve Pee[s lees[C³ee®ee HeefjCeece Deens. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeble
peefceveer®eer Peerpe Peeueer Deens Je l³eecegUs yejs®eJesUe Òe®eb[ HeeTme He[tvemeg×e Je l³ee®eer peeiee ner
cesIeeue³ee®³ee HeJe&lejepeerceO³es Demetveefn, SKeeÐeeuee [eWieje®³ee yeepet ¿ee Je=#eefJejefnle Je efnjJesieejHeCee
¿eeb®ee DeYeeJe DeMee ¢<ìerme He[leele. ueeskeÀebvee HeeCeer ieesUe keÀjC³eemeeþer KetHe Deblej ®eeuele peeJes
ueeieles.
Mesleer Jee ke=Àef<eGÐeesie (Agriculture) :
ke=Àef<eGÐeesie efJeYeeieele HeeC³ee®es peleve ns DeeJeM³ekeÀ Deens keÀejCe HeeCeer ns Pee[s Je HeerkesÀ
¿eeb®³ee Jee{ermeeþer pe©jer®es Deens. keÀceer nesle peeCeejer Yetefceiele peue HeeleUer (Water table) Je
jemee³eefvekeÀ Keles Je keÀerìkeÀveeMekesÀ ¿eeb®ee DeeJeM³ekeÀlesHes#ee peemle JeeHej ¿eecegUs KeejìHeCeeble Jee{
¿ee iees<ìeRveer HeefjefmLeleer ef®ebleepevekeÀ kesÀueer Deens. efvejefvejeȳee Hepe&v³e peue meeþJeCeer®³ee He×efle
(Rainwater harvesting) Je HegveYe&jCeer ¿ee®ee JeeHej peieeble meJe&$e ¿ee mecem³esuee
LeebyeefJeC³eemeeþer keÀjC³eeble ³esle Deens
.
p³ee #es$eeble HeeTme ne keÀceer He[lees Je HeeC³ee®es ogefYe&#e Deens, lesLes mLeeefvekeÀ jefnJeeMeebveer
l³ee ÒeosMeeuee ³eesi³e nesleerue Je HeeC³ee®³ee ceeieCeerle Ieì nesF&ue DeMeer meeOeer leb$es ¿eeb®ee DeJeuebye kesÀuee
Deens.
 59
Yeejlee®³ee Deesmee[ Je DeOe&ª#e #es$eeble, ’ìeke̳ee“ ÒeCeeueer ner ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ GlHeeovee®es
HeejbHeeefjkeÀ DeeOeejmlebYe (backbone) Deensle. ìeke̳ee ¿ee SkeÀ lej peceerveJej yeebOe yeebOetve efkebÀJee
peefceveer®es GlKeveve keÀ©ve yeebOeu³ee peeleele Je HeeJemeeUer HeeCeer ieesUe kesÀues peeles.

Yeejlee®es ceneve JeeUJebì jepemLeeve ¿eeefþkeÀeCeer Deieoer keÌJeef®ele®e Lees[e HeeTme He[lees.
leLeeefHe pees keÀebner HeeTme He[lees l³ee HeeJemee®es HeeCeer ieesUe keÀ©ve lesLeerue ueeskeÀebveer keÀþerCe
HeefjefmLeleeR®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens, Keeefove cnCetve ceeefnle Demeuesues ceesþs yeebOe ns ke=Àef$ece leUer
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer, peesne[ veebJeeves DeesUKeueer peeCeejer OejCes, ìeke̳ee Je Dev³e He×leer ¿eeb®ee JeeHej
ne HeeC³ee®ee ÒeJeen De[keÀefJeC³eemeeþer Je Jeentve peeCeejs HeeCeer SkeÀef$ele ieesUe keÀjC³eemeeþer kesÀuee
iesuee. HeeJemeeUer ceesmecee®³ee MesJeìer, ¿ee j®eveebceOeerue HeeCeer ns HeerkesÀ Jee{efJeC³eemeeþer JeeHejues iesues.
DeMee®e ÒekeÀej®³ee ÒeCeeueer ¿ee osMee®³ee Dev³e Yeeieeble efJekeÀefmele Peeu³ee. l³eebvee efvejefvejeȳee
mLeeefvekeÀ veeJeebveer DeesUKeues peeles. Goe. 3/4 peue lejeþs GÊejÒeosMeeble ceO³eÒeosMeeble nJesueer
ÒeCeeueer Je efyenejceO³es Denej Je Dev³e.
HeeC³ee®eer ceeieCeer ¿eeble Ieì keÀjCes (Reducing Water demand) :
HeeC³ee®³ee ceeieCeerle Ieì keÀjC³eemeeþer keÀewMeu³es JeeHejueer peeTb MekeÀleele. cnCetve
HeeC³ee®³ee JeeHeje®eer keÀe³e&#ecelee ¿eeble megOeejCee keÀ©ve DeeefCe yee<HeerYeJeveeves nesCeejs vegkeÀmeeve keÀceer
keÀ©ve, DeeHeCe HeeC³ee®eer ceeieCeer keÀceer keÀ© MekeÀlees. legce®³ee Iejer Je IejeYeesJeleer HeeCeer peleve
keÀjC³ee®³ee Heg<keÀU ÒeYeeJeer Demes ceeie& Deensle.

1) HueeefmìkeÀ yeeìueer efkebÀJee ye@ie ner ieesìîee®³ee Jepeveebveer Je HeeC³eebveer Yejuesueer DeMeer legce®³ee
meb[emee®³ee ìekeÀerle þsJee. Òel³eskeÀ JesUer meeKeUer Dees{tve HeeCeer mees[leebvee legcner HeeCeer keÀceer
ÒeceeCeeble JeeHe©b MekeÀlee.
2) pej legcner mveeve keÀjerle Demeeue lej Leb[ HeeCeer ¿ee®ee DeHeJ³e³e keÀ© vekeÀe peesHe³e¥le iejce HeeCeer
ns Mee@JejceO³es Heesnes®ele veener leesHe³e¥le Jeeì Heent vekeÀeb. les HeeCeer Yeeb[îeele ieesUe keÀje Je
Pee[ebvee HeeCeer IeeueC³eemeeþer efkebÀJee meb[emeele DeesleC³eemeeþer l³ee®ee JeeHej keÀje.
3) pej HetCe& Yeej Demesue lej®e HeÀkeÌle legce®es keÀHe[s OegJee.
4) legce®es oele Ieemeleebvee, ®esnje Oegleebvee, oe{er keÀjleebvee Fl³eeefo, HeeC³ee®ee veU yebo þsJee.
5) Deieoer keÀceer HeeC³eeble mveeve keÀje. l³eecegUs 5 les 10 ie@ueve HeeCeer Òeefleefceveì FlekeÀer ye®ele
nesF&ue.
6) meb[emeele keÀesCel³eeefn ÒekeÀej®es KejkeÀìs Devve HeeC³ee®³ee Peesleeble ìeketÀ vekeÀe. Òel³eskeÀ Peesle
(flush) ne megceejs 7 ie@ueve HeeC³ee®ee JeeHej keÀjlees.
7) yeM³ee Oegleebvee veU melele ®eeuet ve þsJelee l³eeSsJepeer mebHetCe& iejce HeeC³eeves Yejuesu³ee efmebkeÀ®ee
JeeHej keÀje.
8) meb[emeeceOeerue HeeCeer ieUleer ¿eekeÀ[s ue#e Ðee.
9) pesJne oele Ieemele Demeeue, oe{er keÀjle Demeeue Je Yeeb[er IeemeCes Je keÀHe[s OegCes ner keÀeces keÀjerle
Demeeue lesJne DeeJeM³ekeÀ Deens lesJne®e HeeCeer JeeHeje.
 60
10) neleeves yeM³ee efJemeUleebvee, meeHeÀ keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer HeeJe[j Deieoer Meke̳e lesJe{îee keÀceer
ÒeceeCeeble JeeHeje. l³eecegUs efJemeUC³eeme HeeCeer keÀceer ueeieles.
11) ieesþuesues Devve ¿eeleerue yeHe&À keÀe{leebvee HeeC³ee®ee ÒeJeen JeeHeª vekeÀe.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene (Check Your Progress) :

De) leep³ee HeeC³ee®es efvejefvejeUs m$eesle keÀesCeles? l³eeb®³ee JeeHejeJej Yee<³e keÀje.
ye) HeeC³ee®³ee pe©jerHes#ee peemle JeeHejeJej DemeCeejer keÀejCes meebiee.
keÀ) ûeeceerCe Yeeieeble HeeCeer peleve keÀ©ve þsJeC³ee®³ee efvejefvejeȳee He×leer keÀesCel³ee Deensle?
[) HeeC³ee®es peleve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀeb? l³eeJej Ghee³e meg®eJee.
F) Heg{erue efJe<e³eebJej mebef#eHle ìerHee efuene.
1) HeeJemeeUer HeeCeer HeerkeÀ (Rainwater Harvesting)
2) He=LJeerJejerue leepes Je iees[s HeeCeer
3) HeeC³ee®es cenÊJe

3.3 pebieue meeOevemebHeÊeer (Forest Resources) :

pebieues ner megceejs 90 ìkeÌkesÀ pewefJekeÀ Jemlegceeve meeceeJetve Iesleele DeeefCe He=LJeer®eer megceejs 1/3
peceerve #es$e ¿eeuee Dee®íeove keÀjleele. pebieues ner HeÀkeÌle DeieefCele YeeweflekeÀ HeoeLe& le³eej keÀjerle
veenerle lej peerJeveeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee DeMee DeefleMe³e cenÊJee®³ee mesJeeb®ee HeCe HegjJeþe
keÀjleele.
 61
3.3.1 pebieue m$eesle (JeeìHe vecegvee) (Forest Resources - Distribution
Pattern) :

pebieueeb®ee ÒekeÀej JewefMe<ìîes ÒeeCeer Je JevemHeleer #es$es

¿eeb®ee mJeleb$e Jeie&
1. efJe<egJeJe=Êeer³e Ieveoeì (dense) ceneieesveer, ueeketÀ[ keÀebiees veoer®es Keesjs
HeeJemeeUer pebieues meoe efnjJeerieej ìWyegjCeer (Ebony) (DeeefÖeÀkeÀe),
efkebÀJee G<Ce pebieues Gb®e Pee[s. keÀefþCe ueeue ueeketÀ[ DecesefjkesÀleerue
keÀefìyebOeeleerue ceesþer Je IeÆ Heeves. (Rosewood) De@cePee@ve veoer®es
keÀþerCe ueeketÀ[ jyej Keesjs
pebieues
2. HeeJemeeUer pebieues HeevePe[er pebieues ìerkeÀJet[, yeebyet, Yeejle, yecee&,
(decidious meeue, ®ebove ueeketÀ[ Lee³eueb[,
Forest) Dee@efmì^efue³ee®eer
GÊej efkeÀveejHeÆer.
3. G<Ce nJeeceeve HeevePe[er pebieues DeeskeÀ, Dee@efueJn, HeefM®ece Je ceO³e
keÀþerCe ueeketÀ[ Suce, ce@ieesefue³ee, ³egjesHe,
pebieues Hee@Heueej De@HHeueeef®e³eve [eWiej
Je DecesefjkesÀ®es GÊej
ÒeosMe, ceO³e ®ee³evee,
peHeeve DeeefCe
Dee@mì^sefue³ee.
4. G<Ce nJeeceeve metef®eHeCeea pebieues HeeF&ve, mÒegme, mee³eyesefj³ee, GÊej
ceTmej ueeketÀ[ (Coniterous mes[ej, nsceuee@keÀ. ³egjesefHe³eve jefMe³ee,
pebieues efkebÀJee ìwiee Forests) vee@Jex, mJeer[ve,
efHeÀveueB[, ke@Àve[e,
DeeefCe Decesefjkes˨es
GÊej-HetJe& Yeeie

3.3.2 pebieue m$eesle - JeeHej (Forest Resources - Utilization) :

DeeefLe&keÀ Je me=<ìerefJe<e³ekeÀ Demes Heg<keÀU HeÀe³eos ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ceeveJe meceepeeble
pebieueeb®ee JeeHej neslees Deens. Fceejleer®³ee ueeketÀ[eHeemetve les keÀeieo les Deew<eOeer JevemHeleer Demes Heg<keÀU
cenÊJee®es vewmeefie&keÀ m$eesle ¿eeb®eer lejleto pebieues keÀjleele. DeeHeCe peer nJee MJemeve keÀjlees leer nJee
pebieues Meg× keÀjleele, leep³ee HeeC³ee®eer iegCeJeÊee DeeefCe GHeueyOe HegjJeþe ns jeKeC³eeme ceole
keÀjleele, DeeefCe JeeleeJejCeebleerue keÀeye&ve[e³ee@keÌmeeF&[ Mees<etve IesTve mLeeefvekeÀ Je JewefMJekeÀ nJeeceeve
¿eeb®es efve³eceve keÀjleele. lejerefn 36 ueeKe SkeÀj vewmeefie&keÀ pebieues ¿eeb®ee Òel³eskeÀ Je<eea veeMe nesle
Demelees. ne Jesieeves nesCeeje pebieue Nneme ¿ee®ee He³ee&JejCe, pebieueeJej peerJeve DeefmleÊJeeble
jenC³eemeeþer DeJeuebyetve jenCeejs pebieueer ÒeeCeer DeeefCe ceeveJe meceepe ¿eeb®³eeJej GOJemle keÀjCeeje Demes
HeefjCeece nesle Deensle.
 62
FbOeve ueeketÀ[ ns ÒecegKe pebieueer GlHeeove Jemlet Deens les peieYeje®³ee peJeUpeJeU DeOex
ueeketÀ[ HeerkeÀ ¿ee®ee efnMesye þsJeles. DeeefÖeÀkesÀceO³es JeeHeju³ee peeCeeN³ee mebHetCe& Gpee& JeeHeje®³ee megceejs
58 ìkeÌkesÀ DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³ee®³ee megceejs 42 ìkeÌkesÀ Gpee& JeeHej ne FbOeve ueekeÀ[eHeemetve
³eslees.
ueekeÀ[e®es ceesþs DeeW[kesÀ (logs), ieesue ueeketÀ[ DeeefCe Fceejleer ueeketÀ[ ¿eeb®ee JeeHej ne
IejyeebOeCeer, HeÀefve&®ej, penepe yeebOeCeer, KesUe®es meeefnl³e, KesUCeer Fl³eeefobmeeþer kesÀuee peelees. lemeW®e
DeeHeCe ueekeÀ[e®ee JeeHej ns keÀeieo yeveefJeCes, Huee³eJeg[ Je Dev³e DeewÐeesefiekeÀ cenÊJee®³ee Jemlet
yeveefJeC³eemeeþer keÀjlees. efJekeÀefmele je<ì^s ner DeewÐeesefiekeÀ ueekeÀ[e®³ee DeO³ee&ntve keÀceer GlHeeove
keÀjleele HeCe megceejs 80 ìkeÌkesÀ ne l³ee®ee JeeHej ¿eemeeþer peyeeyeoej Demeleele.

pebieueeHeemetve GlHeeove kesÀuesues De-ueekeÀ[er Jemlet ¿eeceO³es Deew<eOeer JevemHeleer, cemeeu³ee®es

HeoeLe&, jsefmevme Fl³eeefob®ee meceeJesMe Demelees.

ceeveJeer mebmke=Àefle®ee efJekeÀeme ¿ee®ee mebyebOe l³eeb®³ee efvejefvejeȳee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer

pebieue Dee®íeove ¿eeb®es SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee peeieer nueefJeCes ¿eeb®³eeMeer Deens. 20 J³ee
MelekeÀe®³ee leb$e%eeve Gl¬eÀebefleveblej peieebleerue pebieue #es$es ner Jesieeves DeekegbÀ®eve HeeJele Deensle. (keÀceer
nesle Deensle). SHeÀSDees®³ee Deboepes 4.6 oMeue#e nskeÌìme& HeeJemeeUer pebieues DeeefCe 6.1 oMeue#e
nskeÌìme& ns Deesu³ee HeevePe[er pebieues p³eeb®es HeefjJele&ve ns ogmeN³ee peceerve JeeHejemeeþer ojJe<eea ns 1980
ceO³es Peeues. HeeJemeeUer pebieuee®ee veeMe ne DeeefMe³eeble meJee&le peemle Demetve megceejs 2.2 oMeue#e
nskeÌìme& ÒeefleJe<eea neslee. l³ee®³eeHeeþesHeeþ ue@ìerve DecesefjkeÀe Je ke@Àefjefye³eve ¿eeefþkeÀeCeer 1.9 oMeue#e
nskeÌìme& ÒeefleJe<eea veeMe Peeuee.
pebieue lees[er®eer keÀejCes (Causes of deforestration) :
1) HetJeea efJe®eejeble ve Iesleuesueer peiee®eer Jee{leer ueeskeÀmebK³ee : pebieuee®³ee peefceveer®es Mesleer Je Dev³e
GHe³eesie ¿eemeeþer ©Heeblej keÀjC³ee®ee SkeÀ keÀue Deens.
2) FbOeve ueekeÀt[emeeþer ceeieCeer ner efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue iejerye ueeskeÀebkeÀ[tve Del³eble Òe®eb[
ÒeceeCeeble Jee{le Deens. megceejs 1.5 Deype ueeskeÀ ns ¿ee peieeble l³eeb®³ee Gpee& iejpesmeeþer FbOeve
ueekeÀt[eJej DeJeuebyetve Demeleele.
3) DeewoîeesefiekeÀ efJeYeeieemeeþer ceesþer ceeieCeer : Fceejle yeebOekeÀece, HeÀefve&®ej, Huee@³eJet[, keÀeieo Je
yeN³ee®e Dev³e GlHeeove Jemlet ¿eeb®³eemeeþer DeeOegefvekeÀ meceepee®³ee ceeieC³ee ¿eemeeþer DeeflejskeÀer
ÒeceeCeeble ueekeÀt[e®ee JeeHej ne p³eeceO³es yesefHeÀkeÀerj efHeUJeCetkeÀ Deens DeMee J³eeJemeeef³ekeÀ
ueekeÀt[lees[er (Commercial Logging) ¿ee keÀejCeerYetle Deensle.
4) efJekeÀeme ÒekeÀuHe : pebieueebvee Òe®eb[ vegkeÀmeeve ns efJekeÀeme ÒekeÀuHe ¿eeb®³ee veeJeeKeeueer YeesieeJes
ueeieues Deens. Goe. OejCes, veoîee, ojer ÒekeÀuHe, leUer, peueefJeoîegle ÒekeÀuHe, ceneceeie&, jmles
¿eeb®es yeebOekeÀece, jsuJespe, keÀe}Jee efmeb®eve ÒekeÀuHe; ³eeefMeJee³e ¿ee efJekeÀeme ÒekeÀuHeeb®³ee
yeebOekeÀeceeHetJeer&, yejer®eMeer pebieue peceerve ner ¿ee ÒekeÀuHeebJej keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejeb®³ee
efveJeememLeeveebmeeþer meeHeÀ keÀsueer iesueer Deens.
5) DeefleefjkeÌle ®ejeF& (Overgrazing) : ÒeeCeer ns efye³ee Je µesHeìer ¿eebvee Hee³eeKee}er leg[efJeleele
(Trample) Je peefceveer®es DeekeÀej }neve keÀjleele l³eecegUs peefceveer®eer HeeCeer meeþJeCe#ecelee ner
 63
keÀceer nesles Je HeeCeer Jeentve pee³e®eer Meke̳elee Jee{les Demes SkeÀef$ele HeefjCeece ns peefceveer®eer Peerpe Je
Deesmee[erkeÀjCe ¿eebceO³es HeefjCele nesleele.
6) oie[keÀece Je Keveve keÀecekeÀepe (Quarrying & Mining Operations) : leer ceesþîee
ÒeceeCeeble KeeCeer®eer OetU, Deµeg× Oeelet®eer JeenletkeÀ Je KeeCeeR®ee ìekeÀeT keÀ®eje ¿eecegUs
JevemHeleerJej ceesþîee ÒeceeCeeble vegkeÀmeeve keÀjleele.
7) pebie}eleer} Deeieer (efkebÀJee JeCeJes) : pebie}eleer} Deeieer SkeÀ lej vewmeefie&keÀ efkebÀJee ceeveJeefveefce&le ner
DeveHesef#ele Jee Deefve³ebef$ele Demetve meJe& JevemHeleeR®³ee pebie} YeeieeJej Hemejles.

Deesmee[ pebie}s DeeefCe DeHetCe& Yeeie ns pewefJekeÀ efJeefJeOelee keÀceer keÀjleele. keÀebner efJeefµe<ì
ÒekeÀej®es ÒeeCeer Jee JevemHeefle ¿eeb®es keÀe{tve ìekeÀ}s peeCes Goe. ns Dev³e iees<ìeR®es peerJeve®e¬eÀ ¿eeJej
HeefjCeece keÀjles. KejesKej Heg<keÀU JevemHeleer Je ÒeeCeer Jemleer ¿ee DeHetCe& cet}mLeeveeble Deefveefµ®eleHeCes
peietb µekeÀle veenerle.

3.3.3 pebie} meeOevemebHeefÊe - peleve (Forest Resources - Conservation):

pebie}e®ee veeµe ne vesnceer ceg}mLeevee®eer efJeoerCe&lee, efJeefµe<ì ÒekeÀej®es ÒeeCeer Je JevemHeleer
¿eeb®es }gHle nesCes, vewmeefie&keÀ HeeCeer mecelees} ¿eeble De[LeUe Je meJe&keÀ<e jceCeer³e YetÒeosµee®eer
me=<ìerefJe<e³ekeÀ SkeÀelcelee ¿ee®³eeµeer le[pees[ DeeefCe cnCetve pebie}eb®es peleve keÀjCes cenÊJee®es Je
iejpes®es Deens.
pebie} mebJeOe&vee®³ee He×leer (Methods of Forest Conservation) :

1) JeveerkeÀjCe (Afforestation) :
Pee[s }eJetve pebie} Jee{efJeCes ¿eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeble Pee[eb®eer }eieJe[ keÀ©ve keÀceer nesle
peeCeejs JeveerkeÀjCe LeebyeefJeCes ¿ee®eer iegbleeiegble Deens. JeveerkeÀjCe ns me=<ìerefJe<e³ekeÀ mecelees} ne Hegvej&ef®ele
keÀjles, pewefJekeÀ efJeefJeOelee ¿eeb®es Hee}veHees<eCe keÀjles, peefceveermeeþer HeeJemee®es HeeCeer Jeentve vesles lees Yeeie
(Catchmentist) cnCetve keÀece keÀjles, HeeCeer peleve keÀjles, Hegjefve³eb$eCe Je HegjÒeefleyebOeve keÀjles,
Jev³epeeleer ¿eeb®³ee YeefJe<³ee®es j#eCe keÀjles DeeefCe YeeJeer efHe{îeebmeeþer pebie} m$eesle ns lemeW®e ceeies þsJetve
osles.
2) meKees} pebieue efvecee&Ce (Intensive Plantation) :

¿ee®ee meboYe& ne Pee[e®eer }eieJe[ ner GHe}yOe peceerveerJej keÀjCes – ûeeceerCe peceerve
#es$eeletve meeceeefpekeÀ peefceveer, jmles, jsuJesvepeerkeÀ®³ee yeepet Fl³eeefo cnCepeW®e Òel³eskeÀ peeiee GHe}yOe
Deens l³eeefþkeÀeCeer Deµee leNns®es Je=#eejesHeCe keÀe³e&¬eÀce ns Fceejleer }eketÀ[, FbOeve, ®ejC³eemeeþer kegÀjCes
(Fodder), Devve, Deew<eOes Fl³eeefo iejpee ¿ee YeeieJetb µekesÀ}.

3) meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe (Social Forestry) :

Deelee ner SkeÀ veJeerve mebkeÀuHevee yengefµemleye× keÀe³e&¬eÀceemebyebOeer Deens p³eele efvejefvejeȳee
peceerve JeeHej Je efvejefvejeUs ieì ¿eeb®ee DebleYee&Je Deens. ¿eemeeþer jepekeÀer³e HeeþyeU DeeJeµ³ekeÀ Deens.
meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCee®eer }#³es ner SkeÀe®e lee}eceO³eW µesleer JeveerkeÀjCe, ûeeceerCe JeveerkeÀjCe DeeefCe
 64
µenjer veJeerkeÀjCe ¿eeb®³eele metj efvecee&Ce keÀjCes ner Deensle. µesleer JeveerkeÀjCeele µesleerefJe<e³ekeÀ keÀecee®es
JeveerkeÀjCeeµeer SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve FbOeve }eketÀ[, }neve Fceejleer }eketÀ[ Je µeslekeÀN³eebvee DeefOekeÀ
GlHevve ¿ee®eer iejpe YeeieefJeCes ¿eeb®ee meceeJesµe Deens.

ûeeceerCe JeveerkeÀjCeeble meeceeefpekeÀ peefceveerJej Pee[eb®eer HeerkesÀ IesCes l³ee®eÒeceeCes

jmleeJeenletkeÀer®³ee yeepet®³ee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee peefceveer, le}eJe, [yekeÀer, Fl³eeefo IeìkeÀeb®ee meceeJesµe
Deens. ûeeceerCe JeveerkeÀjCeebceO³es Kes[tle }eskeÀeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeble yeebOeer}keÀer ¿ee®eer iejpe Deens.
l³eecegUs jsµeerce, ceOe, Iejiegleer HeÀefve&®ej, ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ GHekeÀjCeer (Agricultural
implements) KesUCeer Fl³eeefo kegÀìerjesÐeesieebvee (Cottage industries) ®ee}vee /
GÊespeve efceUt µekeÀles. ³ee jerleerves meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe ns HeÀkeÌle pebie}e®es Dee®íeove Jee{
keÀjC³eemeeþer®e veJns lej YejYejeì DeeCeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeble meene³³e keÀ© µekeÀles. µenjer
JeveerkeÀjCe ns µenjer Yeeieeb®es meeQo³e&efJe<e³ekeÀ ¢<ìer®ee efJekeÀeme Deens keÀer, p³eeceO³es De}bkeÀeefjkeÀ
JevemHeleer DeeefCe Pee[s ¿eeb®ee GÐeeves Je men}er®³ee peeiee ¿eeb®³ee jml³eeb®³ee yeepet}e }eieJe[ ¿eeb®ee
DebleYee&Je Deens. µenjeb®³ee YeesJelee}®es nefjle HeÆs ns HeCe µenjer JeveerkeÀjCee®ee®e SkeÀ Yeeie Deensle.

4) JeveMesleer (Agro forestry) :

¿eeceO³eW efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee peefceveer®³ee JeeHejeb®ee meceeJesµe Deens p³eecegUW }ekeÀ[er

peeleer ¿ee HeerkeÀeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeyejesyej Jee{leele SkeÀlej SkeÀe®e JesUer efkebÀJee Dee}ìtve Hee}ìtve
Jee{leele p³ee®ee HeefjCeece ne FbOeve }eketÀ[, Fceejleer }eketÀ[, ®eeje (JewjCe) Fl³eeefob®es GlHeeove
¿eeceO³es neslees DeeefCe ³eejerleerves µeslekeÀN³eebmeeþer yeN³ee®e efceUkeÀleer®³ee meeOevemebHeefÊe®eer lejleto keÀjlees.
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) peieeleer} efvejefvejeȳee ÒecegKe ÒekeÀej®³ee pebie}eJej Yee<³e keÀje.

2) Deesmee[erkeÀjCee®eer keÀejCes meebiee.

3.4 Gpee& meeOevemebHeefÊe (Energy Resources) :

’Gpee&“ ner meb%ee efn®ee DeLe& ne keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee Demee Deens. peerJevee®eer iegCeJeÊee
megOeejCee DeeefCe DeLe&µeem$eer³e efJekeÀeme ¿eekeÀefjlee Gpee& ner SkeÀ DeeJeµ³ekeÀ efo}s}er µekeÌleer Deens
(input). meJe& YetHe=<þer³e Gpee& m$eesle DeHeJeeo DeCegGpee&, Yetceer G<Celee efJe<e³ekeÀ (geothermal)
DeeefCe }eìebefJe<e³ekeÀ (tidal) ¿ee®ee DeHeJeeo JeieUlee ns meJe& meO³ee®es meewj JesieUskeÀjCe efkebÀJee
 65
JevemHeleer Je ÒeeCeer ¿eeb®³ee peerJeveeleer} Gj}s³ee DeJeµes<eeHeemetve Deensle pes Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e
jerleerves Deveg¬eÀces meg³ee&Jej DeJe}byetve nesles.

Gpee& m$eesleeb®es ns cet}le: FbOeve DeeefCe µeefkeÌle Demes efJeYeepeve kesÀ}s ies}s Deens. FbOeves ner
peeUuîeeJej G<Celee efvecee&Ce keÀjleele peer µeefkeÌleceO³es ©Heebleefjle kesÀ}er peeT µekeÀles. }eketÀ[,
keÀesUmee, Keefvepe les}, vewmeefie&keÀ Jee³et, DeukeÀesnes}, ³egjsefve³ece, Leesefj³ece ¿eemeejKeer DeeefCJekeÀ
Keefvepes ner FbOevee®eer GoenjCes Deensle. ¿ee m$eesleeb®³ee ®ee}vee leerJe´lee ¿eeb®ee JeeHej ne µeefkeÌle
metef®ele keÀjlees. Goe. Jeeneles HeeCeer, Jeejs, }eìe, Yetmlej G<Celee efJe<e³ekeÀ m$eesle, met³ee&®es Glmepe&ve
Fl³eeefo.

efJeµJeeceO³es JeeHejuîee ies}suîee megceejs 24 ìkeÌkesÀ Gpee& ner JeenletkeÀ, µes. 40 ìkeÌkesÀ ner
GÐeesieOebos, 30 ìkeÌkesÀ ner Iejiegleer Je J³eeJemeeef³ekeÀ nsletmeeþer DeeefCe Gj}s}er 6 ìkeÌkesÀ ner µesleer Oe©ve
Dev³e GHe³eesieebmeeþer JeeHej}er peeles.

leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Òeieleerµeer} meceepe ns JeenlegkeÀer®³ee keÀeceebmeeþer ceesþîee ÒeceeCeeble yee¿e

Gpee& meeOevemebHeefÊeJej DeJe}byetve Deensle, efvejefvejeȳee efveefce&leer kesÀ}suîee Jemletb®es GlHeeove Je Gpee&
mesJeeb®es JeeìHe ¿eebJej HeCe Òeieleerµeer} meceepe ceesþîee ÒeceeCeebJej DeJe}byetve Demelees. ner Gpee& pes }eskeÀ
peieC³eemeeþer efkebÀcele osT µekeÀleele l³eevee®e µeke̳e Deens. Dev³eLee ÒeefleketÀ} nJeeceeve HeefjefmLeleer,
¿ee G<Celee, Jee³egJeerpeve DeeefCe / efkebÀJee µeg× Je Leb[ nJee þsJeCes ¿eebvee leeW[ ÐeeJes }eies}. leLeeefHe,
efvejefvejeȳee meceepeeHe}erkeÀ[s yee¿e Gpee& m$eesle JeeHej ¿ee®eer HeeleUer JesieJesieUer vemeles.
3.4.1 Gpee& meeOevemebHeefÊe - efJelejCe DeeefCe JeeHej (Energy Resources –
Distribution And Utilisation) :

yeN³ee®e iejerye osµeele, G<Celee Je Devve efµepeefJeCes ¿eemeeþer JeeHej}er peeCeejer 90

ìkeÌke̳eebntve peemle Gpee& efn®ee HegjJeþe ne pewefJekeÀ meeþîeeHeemetve neslees. lej DeCegGpee& ner Òeieleerµeer}
osµeeble GlHeeove kesÀ}s}er meJe& Deµee 20 ìkeÌkesÀ efJeÐegleµeefkeÌle®ee HegjJeþe keÀjles.

efJekeÀmeveµeer} osµeeble jenCeeN³ee megceejs 2 Deype }eskeÀ, JewefµJekeÀ }eskeÀmebK³es®ee 1/3 Yeeie
¿eebvee Hegjsµee Gpee& HegjJeþe ÒeJesµe ¿ee®eer GCeerJe Yeemeles. ¿ee peieeleer} 3 Deype }eskeÀ FbOeve }eketÀ[,
keÀesUmee, oie[erkeÀesUmee, µesCe Je je@kesÀ} Fl³eeefo Jej G<Celee Je mJe³ebHeekeÀemeeþer Gpee& ¿eeJej
DeJe}byetve Demeleele. peiee®³ee }eskeÀmebK³es®³ee megceejs 16 ìkeÌkesÀ }eskeÀmebK³ee Deme}s}e Yeejle osµe
ne HeÀkeÌle SketÀCe Gpee& JeeHejeb®³ee HeÀkeÌle 3 ìkeÌkesÀ JeeHej ¿eemeeþer efnµesye oslees l³eeHewkeÀer 1/3 Gpee&
HegjJeþe ne pewefJekeÀmeeþe ¿eeceOetve neslees. ogmeN³ee nelee}e, 25 ìkeÌkesÀ JewefµJekeÀ }eskeÀmebK³ee Deme}s}s
efJekeÀefmele osµe ns 70 ìkeÌkesÀ J³eJemeeef³ekeÀ Gpee& JeeHeje®ee efnµesye oeKeefJeleele. SketÀCe JewefµJekeÀ
}eskeÀmebK³es®³ee HeÀkeÌle 4.6 µes. }eskeÀmebK³ee Deme}s}e DecesefjkeÀe osµe ne SketÀCe GlHeeove kesÀ}s³ee
J³eJemeeef³ekeÀ GpexHewkeÀer megceejs 24 ìkeÌkesÀ Gpee& JeeHejlees Je lees peieeble meJee&le peemle Gpee& JeeHejoej
Deens. peieeceO³es Gpee& JeeHej ¿eeyeÎ} ceesþîee ÒeceeCeeble leHeÀeJele Deens.

Òeieleerµeer} osµeeb®eer Gpee& leerJe´lee mJe©He ¿ee®es mHe<ìerkeÀjCe Heg{er} pees[ DeejeKe[e oslees.
 66

Òeiele osµe
Advance Countries

ceesþîee ÒeceeCeeble
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe

ceesþîee ÒeceeCeeble leb$e%eeve

efJe<e³ekeÀ Hee³eeYetle µenjerkeÀjCe ceesþîee
ÒeceeCeeble
Gpex®ee Òe®eb[
ceesþîee ÒeceeCeeble Iejiegleer JeeHej
DeeefCe

Deejeceoe³ekeÀ, leb$e%eeve-
Hee³eeYetle Deµeer Þeerceble
JeeHejoejeb®eer DeeOegefvekeÀ
peerJeveµew}er

3.4.2 Gpex®es m$eesle (Sources of Energy) :

{esyeUceeveeves, Gpee& m$eesleeb®es vetleveerkeÀjCe nesCeejs (Renewable) DeeefCe vetleveerkeÀjCe
ve nesCeejs (Non-Renewable) m$eesle Demes JeieeakeÀjCe kesÀ}s peeles.

vetleveerkeÀjCe nesCeejs Gpee& m$eesle ns vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³eebceO³es Hegveefveefce&leerkeÀjCe kesÀ}s peeleele

l³eecegUs l³eeb®ee JeeHej ne Deefveef½eleHeCes kesÀ}e peeTb µekeÀlees, Demes m$eesle ns ce³ee&efole efkebÀJee keÀebner®e
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece ne veener Demes Jeeieleele l³ee leg}vesle Hegvne vetleveerkeÀjCe ve nesCeejs m$eesle
pemeW DeJeµes<e FbOeves Je DeeefCJekeÀ Gpee& ns peemle HeefjCeece keÀjleele. ogmejs cnCepes, meO³ee®eer
leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ HeeleUer, ¿eecegUs vetleveerkeÀjCe nesCeejer Gpee& ner vetleveerkeÀjCe ve nesCeeN³ee m$eesleebHes#ee
peemle Keef®e&keÀ Deens.

vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee m$eesleebceO³es, Del³eble meJe&meeceev³e DeeefCe menpejerl³ee meg}Ye Demee

meewj Gpee& (met³e&µeefkeÌle) ne Deens Dev³e m$eesleebceO³es pe}µeefkeÌle, Jeeje, Yetmlej G<Celee, meeiejer }eì
Je Yejleer Deesnesìer Gpee& ns Deensle. Hegvneb vetleveerkeÀjCe ve nesCeeN³ee m$eesleeble DeeefCJekeÀ Gpee& Je
DeJeµes<e FbOeves ¿eeb®ee meceeJesµe Deens. cnCepes®e keÀesUmee, keÀ®®es les} Je vewmeefie&keÀ Jee³et.
 67
Hegvne vetleveerkeÀjCe ve nesCeejs Gpee& m$eesle (Non-Renewable Sources of
Energy) :

ns m$eesle ns Deµee ÒekeÀej®es vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe Deensle pes mebHetve peeCeejs Deensle DeeefCe
SkeÀoe JeeHe©ve Peeuîeeveblej Hegvne l³eeb®eer peeiee Ieslee ³esle veener. les m$eesle ce³ee&efole ÒeceeCele®e
GHe}yOe Demeleele Je yeN³ee®e keÀeUeveblej Hegvneb Ye©ve keÀe{lee ³esleele. (Replenished) DeJeµes<e
FbOeves - keÀesUmee, keÀ®®es les} (Crude), DeeefCe vewmeefie&keÀ Jee³et DeeefCe DeCegkeWÀê FbOeves ns Hegvneb
vegleveerkeÀjCe ve nesCeejs Gpee& m$eesle Deensle. ³eeefµeJee³e, peieeceOeer} DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ne mebHetCe&HeCes
DeJeµes<e FbOeveeJej DeJe}byetve Demeuîeeves, l³eeb®ee JeeHej ne ceeveJeer meceepe ¿eeceO³es yeje®e keÀeU kesÀ}e
peele Deens DeeefCe DeeefCe cnCetve l³eebvee HeejbHeeefjkeÀ Gpee& m$eesle Demes cnCeleele (Conventional
Sources of Energy). les Deeleeb peieeceO³eW megceejs 85 ìkeÌkesÀ FlekeÀer J³eeJemeeef³ekeÀ Gpee&
¿ee®ee HegjJeþe keÀjleele.

DeMce³egie FbOeves ne JevemHeleer Je ÒeeCeer ¿eeb®³ee DeJeµes<eeb®³ee DeHetCe& pewefJekeÀ efJeIeìve ¿eecegUs
le³eej nesleele pes veblej He=LJeer®³ee keÀJe®eeble }#eeJeefOe Je<ee¥Heemetve iee[}s peeleele. DeepeHeeJeslees, l³eeb®ee
meeþe ne ce³ee&efole Deens Je l³eebvee le³eej nesC³eemeeþer Heg<keÀU keÀe}eJeOeer }eielees, cnCetve l³eeb®ee JeeHej
Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjC³ee®eer Keyejoejer IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

keÀesUmee (Coal) :
meO³ee®³ee ojeves JeeHej ¿eeyejesyej keÀesUµee®es jeKeerJe meeþs ns Heg{er} 200 Je<ee¥ceO³es
mebHeC³ee®eer µeke̳elee Deens Je ¿ee JeeHeje®es ÒeceeCe 2 ìkeÌkesÀ pejer Jee{}s, lej les jeKeerJe meeþs Heg{er}
HeÀkeÌle 65 Je<ee¥He³e¥le Hegjleer}. keÀesUµee®es cegK³ele: leerve ÒekeÀej Deensle. 1) De@Le´emeerì
(Anthracite), 2) efyeìtefceveme (Bituminous) DeeefCe leHekeÀerjer keÀeȳee jbiee®ee oie[er
keÀesUmee (Lignite).

peieebleer} keÀesUµee®³ee jeKeerJe meeþîeeb®es efJelejCe

osµe µess. ÒeceeCe …
1) ³egjesHe 24…
2) Deeefµe³ee 24…
3) GÊej DeeefCe ceO³e DecesefjkeÀe 23…
4) HetJeea®ee meesefJnSì jefµe³ee 15…
5) DeeefÖeÀkeÀe 7…
6) Dee@µeSefve³ee 6…
7) oef#eCe DecesefjkeÀe 1…

Keefvepe les} (Mineral Oil) :

Keefvepe les} ns peiee®es ÒeeLeefcekeÀ JeeneletkeÀ FbOeve Deens. ns JewefµJekeÀ DeLe&µeem$ee®eer

peerJevejs<ee Deens. Hejbleg JeeìHe ns ceesþîee ÒeceeCeeble efJeefµe<ì mLeeveeveg©He Deens (Localized).
 68
JewefµJekeÀ Hesì^esef}³ece®es megceejs 70 ìkeÌkesÀ meJee&le meeþs ns keÀebner osµeeble®e efJeµes<ekeÀ©ve meewoer Dejsefye³ee,
FjeCe, FjekeÀ, kegÀJewle, Depesefj³ee, ef}efye³ee, vee³epesefj³ee, keÀÊeej, ³egvee³eìs[ Dejye Fceeûesìme
(UAE) DeeefCe JnsefvePegS}Áe ¿eeefþkeÀeCeer Deens. ¿ee les} mece=× Je Þeerceble osµeebveer Hesì^esef}³ece efve³ee&le
keÀjCeeN³ee osµeeb®eer mebIeìvee (Organization of Petroleum Exporting Countries
- OPEC) ¿ee®eer mLeeHevee kesÀ}er Deens. efkebÀceleeRceOeer} Jee{ ner Òel³e#e JeenletkeÀ efkebÀceleerJej
HeefjCeece keÀjles Je yeN³ee®e osµeeble ceboer efvecee&Ce keÀjles.

les}e®es meeþs (Oil Reserves)

osµee®es veeJe µess. ÒeceeCe …

1) meewoer Dejsefye³ee 25.3…
2) FjekeÀ 9.5…
3) kegÀJewle 9.5…
4) FjeCe 9…
5) ³egSF& (UAE) 8.8…
6) JnsefvePegS}Áe 7…
7) cesefkeÌmekeÀes 4.9…
8) HetJeea®ee meesefJnSì jefµe³ee (Former USSR) 4.7…
9) DecesefjkeÀe 2.8…
10) Dev³e osµe 18.5…

vewmeefie&keÀ Jee³et (Natural Gas) :

Keefvepe les}e®³ee efJeUK³eeble l³ee®³ee Jej®³ee®e Yeeieeble vewmeefie&keÀ Jee³et ne Hesì^esef}³ece®³ee

yejesyej efceUlees. lees vewmeefie&keÀ Jee³et ne efceLesve l³ee®eyejesyej }neve ÒeceeCeeble ÒeesHesve Je FLesvee@} ¿eeb®ee
yeve}s}e Demelees. êJe©He Hesì^esef}³ece Jee³et (LPG – Liquified Petroleum Gas) ¿ee®ee
JeeHej ne Iejiegleer FbOeve cnCetve mJe³ebHeekeÀemeeþer kesÀ}e peelees. oeye}s}e (Compressed)
vewmeefie&keÀ Jee³et ne Hesì^es} DeeefCe ef[Pes} ¿eebvee He³ee&³eer FbOeve cnCetve Jeenvee®³ee JeenlegkeÀermeeþer
JeeHej}e peelees.

vewmeefie&keÀ Jee³et®ee GHe³eesie ne Del³eble meeceev³eHeCes G<Celee ¿eemeeþer kesÀ}e peelees Je l³eeble
PeìkeÀve Jee{ nesle Deens. leLeeefHe, lees pejer keÀesUmee DeeefCe Keefvepe les} ¿eeb®³eeHes#ee mJe®í Je keÀceer
ÒeceeCeeble keÀeye&ve efvecee&Ce keÀjCeeje Deens, lejerHeCe vewmeefie&keÀ Jee³et ne HeCe [esȳeeble Yejs} Deµee
ÒeceeCeeble keÀeye&ve[e³ee@keÌmeeF&[ Jee³et JeeleeJejCeeble HesÀkeÀlees.
 69
vewmeefie&keÀ Jee³et jeKeerJe meeþs (Natural Gas Reserves)

osµee®es veeJe µess. ÒeceeCe …

1) HetJeea®ee meesefJnSì jefµe³ee 41…
2) ceO³e HetJe& 31…
3) DeeefÖeÀkeÀe 7…
4) Deeefµe³ee / Deesefµe³eevee 7…
5) GÊej Je ceO³e DecesefjkeÀe 6…
6) oef#eCe DecesefjkeÀe 4…
7) ³egjesHe 4…

DeCeg Gpee& (Nuclear Power) :

DeCegGpexmeeþer ÒeeLeefcekeÀ m$eesle ne Gpee& efveefce&leerkeÀjCe, ³egjsefve³ece DeeefCe Leesefj³ece ns Hegvneb
vetleveerkeÀjCe ve nesCeejer ogefce&U ceg}leÊJes (Rare Elements) Deensle. l³eeb®ee meeþe ne Del³eble
ce³ee&efole Deens. DecesefjkeÀe Je ke@Àve[e ns ³egjsefve³ece®es DeûeCeer GlHeeovekeÀlex Deensle. Hejbleg ³egjsefve³ece ns
jefµe³ee, pece&veer, mHesve, mJeer[ve, oef#eCe DeeefÖeÀkeÀe, Dee@mì^sef}³ee Fl³eeefo peeieer HeCe meeHe[les,
Leesefj³ece ns ye´ePeer}, Dee@mì^sef}³ee, ce}sefµe³ee, Þeer}bkeÀe Deeefo peeieer Dee{Ules.

DeeefCJekeÀ Gpee& ner peiee®³ee Jeerpes®³ee megceejs 1/5 Yeeie FlekeÀe HegjJeþe keÀjles. Hejbleg
efkeÀjCeeslmepe&keÀ keÀ®eje ¿ee®ee megjef#ele meeþe Je efve®eje l³ee®eyejesyej DeHeIeelee®eer efmLeleerpev³e
µeefkeÌle, Glmepe&ve YesmeU DeeefCe GIe[îeeJej He[Ces ne cegÎe ®ee}t®e jenlees. ¿ee ¢<ìerkeÀesveemeceJesle®e
pes DeCegGpex}e efJejesOe keÀjleele, ¿eebveer l³ee®eer J³eJeneefjkeÀ DeeefCe menpe JeeHejlee ³esCeeje Gpee& m$eesle
cnCetve Òeieleer De[LeUe DeeCe}e Deens. pemes ceeveJeeb®es Gpee& JeeHejCes ns ®ee}t®e jeneles Deens, DeeCeKeer
mebµeesOeve Je efJekeÀeme ¿ee®eer iejpe ner He³ee&³eer DeeefCe / efkebÀJee vetleveerkeÀjCe nesCeeje Demee Gpee& m$eesle
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deens p³eecegUs les menpejerl³ee GHe}yOe, efkebÀcele osTve Ieslee
³esC³eemeejKes DeeefCe ©{erye× DeJeµes<e FbOeveeHes#ee He³ee&JejCee}e keÀceer DeHee³ekeÀejkeÀ Demee Demes}.
pejer DeeHe}s Gpex®es DeJe}byeÊJe ns keÀceer nesC³ee®eer µeke̳elee veme}er, lejer Gpee& keÀe³e&#ecelee DeeefCe
peleve ¿ee iees<ìeRJej peemle }#e keWÀêerYetle keÀ©ve Gpee& leb$e%eeveeble veeefJev³ee®eer Jee{ keÀjCes ns Del³eble
cenÊJeHetCe& Deens.
meO³ee®³ee Gpee& JeeHeje®es ÒeceeCe Jee Jesie Heenelee, Heg{er} HegjJeþe ne Del³eble keÀþesj Demee
efomelees Deens. keÀesUmee, Keefvepe les} Je vewmeefie&keÀ Jee³et ¿eeb®es efjkeÀeces nesCes ¿ee®es ³esCeejs Deeieceve
¿eecegUs µeem$e%eebvee meO³ee®³ee DeefmleÊJeeble Deme}suîee Gpee& m$eesleebefµeJee³e vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee
veJeerve Gpee& m$eesleeb®ee efJekeÀeme keÀjCes ¿eemeeþer Yeeie Hee[}s ies}s.
DeeHeCe vetleveerkeÀjCe ve nesCeeN³ee DeJeµes<e FbOeve ¿eeHeemetve les veJeerve vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee Je
pes He³ee&JejCee}e neveerkeÀejkeÀ veener Deµee m$eesleebkeÀ[s HeefjJele&ve keÀjCes iejpes®es Deens. ¿eeceO³es met³e&,
}eìe, Jeeje Je pewefJekeÀ meeþe ¿ee®ee meceeJesµe neslees. les }Jeef®ekeÀ Deensle cnCepes®e Del³eble meeO³ee
leb$e%eeveeJej Hee³eeYetle Deensle p³eeb®³eekeÀ[s Heg<keÀU }eskeÀebvee ÒeJesµe Deens Je l³eeb®es mecepetve IesCes meesHes
Deens.
 70
Gpex®es vetleveerkeÀjCe nesCeejs m$eesle (Renewable Sources of Energy) :
Hegvne vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee Gpee& m$eesleeb®ee efJekeÀeme ¿eemeeþer®es Òe³elve ¿eeceO³eW
He³ee&JejCeeceO³es cegkeÌleHeCes GHe}yOe DemeCeejs DeeefCe Òeot<eCe ve keÀjCeeN³ee Deµee ÒeJeener m$eesleeb®eer
iegbleJeCetkeÀ Deens. ³ee Hegvneb vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee, m$eesleeble HeeCeer, Jeejs, met³e&Gpee& (efkebÀJee meewjGpee&),
Yejleer Deesnesìer, YegHe=<þYeeie G<Celee ¿eeb®ee meceeJesµe Deens.
meewj, Jeeje, YetHe=<þG<Celee Je pe}efJeÐegle ns Hegvne vetleveerkeÀjCe nesCeejs m$eesle ns peieebleer}
GlHevve kesÀ}s³ee J³eJemeeef³ekeÀ µeefkeÌle®³ee 4 les 5 ìkeÌkesÀ FlekeÀer j®evee keÀjleele. ¿ee j®evesle
pe}efJeÐegle®ee keÀcee} efnmmee Yeeie Deens.

Hegvne vetleveerkeÀjCe nesCeejs Gpee& m$eesle ns HeejbHeeefjkeÀ DeJeµes<e FbOeveeHes#ee peemle Deensle Je
efme×eble¢<ìîee peiee®³ee Gpee& iejpee menHeCes HegjJeþe keÀ© µekeÀleele. ns #es$e DeLe&HetCe&jerleerves 20
J³ee µelekeÀe®³ee µesJe쮳ee Je<ee¥le DeepeHe³e¥le lejer Jee{le®e Deens ¿ee #es$eebceOeer} ÒecegKe iegbleJeCetkeÀoej
ns pece&veer DeeefCe ®ee³evee, DecesefjkeÀe, mHesve, peHeeve Je Yeejle osµe Deensle.

peueMeefkeÌle (Hydel Power) :

peueMeefkeÌle ner jesceve meece´ep³ee®³ee keÀeUeHeemetve GHe³eesieeble DeeCeueer iesueer Deens.
Gb®eeJe©ve Keeueer He[Ceejs HeeCeer ns OejCee®³ee leUeMeer Demeuesueer Peesle ®e¬esÀ (turbines) ¿eebvee
Jeerpe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efHeÀjJeles. ne m$eesle peieeble ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHejuee peelees. lees
peiee®³ee SketÀCe Jeerpes®³ee megceejs 25 ìkeÌkesÀ ¿eemeeþer efveefceÊecee$e Deens (Accounts for).
peueMeefkeÌle®ee JeeHej DeeefCe GlHeeove ¿eemeeþer peHeeve, DecesefjkeÀe, jefMe³ee ns osMe DeûeYeeieer Deensle,
l³eeHeeþesHeeþ ke@Àve[e, vee@Jex, v³etPeerueb[ DeeefCe efmJeìdPe&ueb[ ¿eeb®ee vebyej ueeielees.

HeJeve MeefkeÌle (Wind Power) :

ef®eveer DeeefCe HeefMe&³eve mebmke=ÀleerHeemetve Jee³egMeefkeÌle®ee JeeHej Deens. leer YejHetj ÒeceeCeeble Deens;
lemeW®e Òeot<eCe efJejefnle m$eesle Deens DeeefCe efkeÀceeve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efyeIee[ efvecee&Ce keÀjlees. Hejbleg
Jeeje MeefkeÌle®eer ceMeeiele ner HeÀkeÌle DeMee #es$eeble®e Meke̳e Deens pesLes melele Jeeje ³esle Demelees peMeer
yesìs, efkeÀveeN³ee®eer #es$es Je HeJe&leeb®es ceeie& DeeefCe l³eemeeþer Jeeje ve ³esCeejs keÀeU ¿ee®eer YejHeeF&
keÀjC³eemeeþer Keef®e&keÀ meeþe ne Del³eble IeeF&ieoea®³ee GlHeeove JesU ¿ee®eer pe©jer Demeles. pemes
peieebleerue ©{ervegmeej ®eeuele Deeuesu³ee FbOevee®³ee efkebÀceleer Jee{leele, l³eecegUW JeejeMeefkeÌle ¿eeceO³es
DeemLee ner peemle ÒeceeCeeble Jesieeves Jee{les Deens. peeieeflekeÀ nJeeceeveMeem$eefJe<e³e mebIeìvee (World
Meterrological Organization) efnves Demee Deboepe J³ekeÌle kesÀuee Deens keÀer, 20 ue#e
cesieeJe@ì FlekeÀer JeejeMeefkeÌle ner peieYej J³eJemeeef³ekeÀjerl³ee keÀe{tve Iesleueer peeCes Meke̳e Deens.
JesCe MeefkeÌle (Tidal Power) :

meg³e& DeeefCe ®ebê ¿eeb®³ee ieg©lJeekeÀ<e&Cee®³ee oeyeecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecegêe®³ee ueeìe
¿eeceO³es DeieefCele ÒeceeCeele Gpee& Demeles. ueeì Gpee& ner ueeìe OejCee®eer yeebOeCeer keÀ©ve keÀeceeuee
ueeJeueer peeT MekeÀleW. ceesþîee Yejleer®³ee ueeìe®³ee JesUer mecegêe®es HeeCeer ns ueeìe OejCee®³ee
meeþJeCeer®³ee peeieWle (generation) Jeeneles DeeefCe Peesle®e¬eÀebvee efHeÀjefJeles peer l³eeyeou³eeble
 71
efJeÐegleefveefce&leer meb®eevee (Reservoir) JeeìesUs efHeÀjJegve Jeerpe GlHeeove keÀjleele. Deesnesìer®³ee
JesUer, ueeìe OejCee®³ee meeþe Iejeble meeþefJeuesues mecegê HeeCeer ns pesJne mecegêeble Hejle Jeentve peeles Je
Hegvneb SkeÀoe Peesle®e¬eÀ efHeÀjefJeles. ueeìe Gpee& ¿eeceO³es ÒecegKe iegbleJeCetkeÀoej pece&veer, ÖeÀebme, [svceeke&À,
mHesve DeeefCe DecesefjkeÀe Deensle. Yeejlee®es veeJe ns Heefnu³ee one peCeeb®³ee ³eeoerle Deens.

mecegê G<Celee Gpee& ©Heeblej (Ocean Thermal Energy Conversion

[OTEC]) :

mecegêe®³ee HeeC³eeble keÀe³ecemJe©Heer GHeueyOe Demeuesuee Gpex®ee m$eesle ¿eeuee Jeerpe GlHevve
keÀjC³eemeeþer HekeÀ[ues peeT MekeÀles. DeesìskeÀ®ee JeeHej ne Keefvepee®³ee GlKevevee®³ee JesUer HeeC³ee®ee
KeejìHeCee keÀceer keÀjC³eemeeþer HeCe keÀjleele. YeejleekeÀ[s ceesþer DeMeer DeesìskeÀ®eer cnCepes mecegê
G<Celee Gpee& ©Heebleje®eer efmLeleerpev³e keÀe³e&MeefkeÌle ceeuekeÀer Deens. ¿ee peeieeb®es mLeeve ns Yeejlee®³ee
cegK³e YetÒeosMee®³eeyeensj DeeefCe ue#eÜerHe, Deboceeve DeeefCe efvekeÀesyeej ¿ee yesìeb®³ee peJeU Deens.

meewj Gpee& (Solar Energy) :

Hegvne vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee m$eesleebceO³es, menpeiel³ee ÒeJesMemeeO³e DeeefCe Del³eble cenÊJee®eer
DeMeer meewj Gpee& Deens. met³ee&®³ee Glmepe&veeHeemetve DeeHeueer megceejs 99.8ìkeÌkesÀ Gpee& ner ³esles. efn®ee
GHe³eesie Lesì iejce keÀjC³eemeeþer kesÀuee peeT MekeÀlees. JewkeÀefuHekeÀHeCes (Alternatively) G<Celes®es
©Heeblej ns JeerpesceO³es kesÀues peeT MekeÀles.

SkeÀ DeefleMe³e DeeMeeoe³ekeÀ DeMee leb$e%eeveebHewkeÀer HeÀesìes JnesuìsF&keÀ mesue ¿eebveer Lesì efvecee&Ce
kesÀuesueer Jeerpe ns SkeÀ Deens pejer meewj Gpee& ner Òel³eskeÀ peeieer GHeueyOe Demeueer lejer, HeÀesìesJnesuìsF&keÀ
ieesUekeÀlex ns mJe®í, Òeot<eCeefJejefnle vetleveerkeÀjCe keÀjCeejer Gpee& HegjJeþe keÀjleele, peer ceO³eJeefle&
MeefkeÌle ³eespevee (grid) DeeefCe FbOeve HegjJeþe ÒeCeeueer ¿eeb®³eeHeemetve mJeleb$e DeMeer Demeles. Hejbleg leer
SmeHeerJner®³ee GlHeeoveeble GHe³eesieeble DeeCeuesueer peceerve DeeefCe JeeUt ¿eeb®ee JeeHej keÀjles peer Òeotef<ele
Demeles. l³eeefMeJee³e, meewj efveefce&leer ner je$eer®³ee JesUer Jeerpeefveefce&leer keÀ© MekeÀle veener peer ceesþîee
oef#eCe DeeefCe GÊej De#eebMe osMeeb®eer efJeMes<e mecem³ee Deens; Gpex®eer ceeieCeer ner efnJeeȳeeble Òe®eb[
Demeles lej GHeueyOe meewj Gpee& ner Del³eble keÀceer Demeles. ¿eeJej leLeeefHe, Leb[er®³ee ceefnv³eeble
efJe<egJeJe=Êee®³ee peJeUerue osMeebkeÀ[tve Gpee& efJekeÀle IesTve ceele kesÀueer peeTb MekeÀles. JewefMJekeÀjerl³ee,
meewj Gpee& efveefce&leer ne Del³eble JesieJeeve Jee{Ceeje Demee Gpex®ee m$eesle Deens.
peHeeve, ³egjesHe, ®ee³evee, DecesefjkeÀe Je Yeejle ns meewj GpexceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCeejs ÒecegKe
Jee{les iegbleJeCetkeÀoej Deensle. leb$e%eeveebleerue Òeieefle DeeefCe DeLe&Meem$e ¿ee®eer J³eeefHle, l³ee®eyejesyej
JewefMJekeÀ G<Celeeceeve ¿eeJej Ghee³eeb®eer ceeieCeer ¿eecegUs HeÀesìes JnesuìsF&keÀ ns DeefleMe³e ³eesi³e Demee
m$eesle ne DeeefCJekeÀ Je DeJeMes<e FbOeves ¿eeb®eer peeiee IesCeeje DeeOeej osCeeje m$eesle Deens.

pewefJekeÀ Jemlegceeve (Biomass) :

pewefJekeÀ Jemlegceeve FbOeves peMeer ueeketÀ[, ueesCeejer keÀesUmee (Charcoal), kegÀpeuesues
JevemHeleerpev³e HeoeLe& (Peat) Keles ner J³eJemeeef³ekeÀ Gpex®³ee megceejs 6 ìkeÌkesÀ FlekeÀe neleYeej
ueeJeleele. pewefJekeÀ Jemlegceeve ¿ee m$eesleebHeemetve efvecee&Ce Peeuesueer Jeerpe ner 2005 keÀjerlee 44 peer
 72
[yu³et FlekeÀer Deboepe J³ekeÌle kesÀueer iesueer nesleer. pece&veer, nbiesjer, vesojueB[med, Heesueb[ DeeefCe mHesve
¿eefþkeÀeCeer pewefJekeÀ Jemlegceeve ¿eebHeemetve efJeÐegleefveefce&leer®es ÒeceeCe 100 ìkeÌkesÀ ¿eeHes#ee peemle Jee{les.
DeeCeKeer Lesì pJeueveemeeþer, ns pewefJekeÀ Jemlegceeve ¿eeb®es HeefjJele&ve ns efceLesve efkebÀJee FLesvee@ue ¿eeble kesÀues
peeTb MekeÀles. les mJe®í peUCeejs menpeiel³ee meeþe keÀjC³eeuee³ekeÀ DeeefCe JeeneletkeÀ keÀjleeb ³esCeejer
FbOeves Deensle. ¿ee pewefJekeÀ Jemlegceeveeb®ee He³ee&³eer JeeHej ns Hees<eCeêJ³es peefceveerle Hejle ³esCes ¿eeme
HejJeeveieer osleele DeeefCe Deece®es Kee|®ekeÀ Gpee& JeeHej keÀjCeejs ke=Àef$ece Keles ¿eebJej DeJeuebyetve jeneCes
¿eeceO³es Ieì keÀjCes ¿eemeeþer ceole keÀjleele.
pewefJekeÀ Jee³et (Biogas) :
pewefJekeÀJee³et ne ÒeeC³eeb®ee keÀ®eje ¿ee®es De@veeje@efyekeÀ veeMe DeeefCe keÀebner JesUe JevemHeleer
ìekeÀeT keÀ®eje ¿eeb®es HeCe efJeIeìve HeeC³ee®³ee GHeefmLeleerle nesles Je mepeerJe Jemletb®eer pewefJekeÀ efyeIee[
ner met#ce pebletcegUs IesTve GlHeeove kesÀuee peelees. He³ee&JejCe¢<ìîee ns SkeÀoce mJe®í Je mHe<ì leb$e%eeve
Deens.
pewefJekeÀ Jee³et ne efceLesve (50 les 60 ìkeÌkesÀ), keÀeye&ve [e³ee@keÌmeeF&[, nw[^espeve, vewì^espeve,
nw[^espeve meuHeÀeF&[ Je ÒecegKe IeìkeÀ efceLesve ¿eeb®es efceÞeCe Deens. pewefJekeÀ Jee³et ns keÀceer efkebÀceleer®es
FbOeve, efvece&U, mJemle DeeefCe Òeot<eCe ve keÀjCeejs Deens DeeefCe cnCetve ûeeceerCe Yeeieebmeeþer Del³eble
GHe³eesieer Deens.

YetieYe& Deewef<CekeÀ Gpee& (Geothermal Energy) :

He=LJeer®³ee Debleie&le Keesue Yeeieeletve vewmeefie&keÀ G<Celee ner GHe³egkeÌleHeCes GpexceO³es ©Heebleefjle
kesÀueer peeTb MekeÀles. ner vewmeefie&keÀ G<Celee He=LJeer®³ee Deblejbieeleerue Ke[keÀeceO³es npej Demeuesu³ee
efkeÀjCeexlmeieer YeeweflekeÀ HeoeLee¥®es oesve Jee DeefOekeÀ legkeÀ[s IesC³eeletve ³esles. meO³ee, DecesefjkesÀceO³es DeMee
ÒekeÀej®es YetieYe&G<Celee Heg<keÀU meb®e³es Deensle, lemeW®e v³etefPeueb[, jefMe³ee, peHeeve Je cesefkeÌmekeÀes ³esLesner
Deensle.

YeefJe<³ekeÀeUekeÀefjlee Go³eeme ³esCeejs He³ee&³eer Gpee& m$eesle (Alternate emerging

energy sources for the future) :

nw[^espeve (Hydrogen Energy) :

nw[^espeve ne efJeMJeeble ceesþîee cegyeuekeÀ ÒeceeCeeble GHeueyOe Demeuesues cetueêJ³e Deens Je l³ee®es
efJemle=le ÒekeÀej®³ee JeeHejebmeeþer GHe³eesie kesÀuee peeT MekeÀlees, menpe neleeUlee ³esCeejer meeOeves Je
efmLej m$eesleebHeemetve les Jeenveeb®eer JeeneletkeÀ ner FbOeve mesueeb®³ee JeeHejebletve keÀjlee ³esles. HeÀkeÌle pees[
GlHeeoves (by product) ner HeeCeer DeeefCe G<Celee Deensle. lejerHeCe, pejer l³eeb®eer efveefce&leer ner Hegvne
vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee m$eesleebHeemetve kesÀueer peeT MekeÀueer lejer yengleskeÀ nw[^espeve ne DeJeMes<e FbOeveebJej
Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve GlHeeove kesÀuee peelees pees Òeef¬eÀ³esceO³es otef<ele HeoeLe& yeensj ìekeÀlees. SkeÀ Gpex®ee
m$eesle cnCetve nw[^espeve ne HeÀe³eosMeerj Deens keÀejCe les mJe®í / efvece&U FbOeve Deens pes HeeC³eeHeemetve
efvecee&Ce kesÀues peeles. (HeÀesìesefueefmeme) Je efvejefvejeȳee efJemle=le GHe³eesieebmeeþer JeeHejues peeTb MekeÀles.
 73
FbOeve HesMeer (Fuel Cells) :
ns efJeÐeglejemee³eefvekeÀ meeOeves Demetve (Electrochemical) pes FbOevee®³ee jemee³eefvekeÀ
MeefkeÌle®es Lesì DeeefCe ÒeYeeJeerHeCes efJeÐegleMeefkeÌleceO³es l³eeyejesyej SkeÀerkeÀjCeeble G<Celee ¿eeceO³es
efmLel³eblej keÀjleele. FbOeve HesMeer (Fuel Cells)¿ee®ee GHe³eesie ne MeefkeÌle efveefce&leer, Jeenveeb®es
®eeueefJeCes Fl³eeefo iees<ìerle kesÀuee peelees. FbOevemesueJejleer ®eeueCeeN³ee yemesme DeeOeer®e ke@Àve[e Je
DecesefjkesÀ®³ee keÀener Yeeieeble keÀe³e&jle Deensle.

DeukeÀesnesue SkeÀ Gpee& m$eesle cnCetve (Alchohol as a Source of Energy) :

SkeÀ FbOeve cnCetve DeukeÀesnesue®ee JeeHej ne SkeÀ lej SkeÀìîeeves efkebÀJee ogmeN³ee FbOeveebyejesyej
SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve Fbefpeveeb®³ee Debleie&le pJeueve ¿eemeeþer kesÀuee peelees Je ¿ee iees<ìerkeÀ[s ®eebieues®e
ue#e efoues iesues Deens keÀejCe l³eeHeemetve DeJeMes<e FbOeveeHes#ee nesCeejs DeeefLe&keÀ Je He³ee&JejCekeÀejkeÀ HeÀe³eos
ns Deensle. efceLesve DeeefCe FLesve ¿ee GÎsMeemeeþer JeeHej kesÀuee peelees. FbOeve DeukeÀesnesue ¿ee®es
GlHeeove ns efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee HeerkeÀebHeemetve kesÀues peeles Goe. Gme, yeerì, meeKej, cekeÀe,
yeeueea, yeìeìe, ke@ÀmeeJne, met³e&HetÀue, efveueefiejer Fl³eeefo.

ie@menesue (gasohol), FLesvee@ue Je ie@meesefueve ¿ee®es efceÞeCe ns ye´ePeerue DeeefCe

efPecyeeyJesceO³es JeeneveekeÀjerlee JeeHejuesues peeCeejs meeJe&peefvekeÀ FbOeve Deens.
efceLesvee@ue ¿ee®es GlHeeove ns mepeerJe ìekeÀeT keÀ®eN³ee®³ee met#ce peblet®³ee De@veejesefyekeÀ
He®eveef¬eÀ³esHeemetve kesÀues peeles. les ie@meesefueve (Hesì^esueHeemetve le³eej kesÀuesues SkeÀ ÒekeÀej®es êJe) efkebÀJee
ef[Pesue ¿eeb®³eeHes#ee keÀceer leeHeceeveeuee peUles. ceesìejiee[îeebleerue DeJepe[ jsef[Sìme&®eer Deoueeyeoue
®ecekeÀoej jsef[Sìme&®³ee meene³³eeves Meke̳e keÀ©b MekesÀue. lemeW®e les Òeot<eCe ve keÀjCeejs mJe®í FbOeve
Deens.

FLesvee@ue®eer ÒeeHleer ner cekeÀe, ienbt, ìekeÀeT yeìeìs, ®eerpe, leebotUe®³ee keÀe[îee, Menjebleerue
keÀ®eje, keÀeieo efiejCeer keÀ®eje, mecegê ieJele (Sea weeds), Gme Fl³eeefobHeemetve kesÀueer peeles.
Meg× FLesvee@ue ns ®eìkeÀve peUles DeeefCe cnCetve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peeie=le DeMee JeenletkeÀ ³eespeveebmeeþer
Del³eble ³eesi³e Deens. ye´ePeerue osMe ne GmeeHeemetve FLesvee@ue GlHeeoveeble iegbleJeCetkeÀ keÀjlees pes Deelee
l³ee osMeebceOeerue JeenlegkeÀer®³ee FbOeveeb®ee SkeÀ Yeeie cnCetve DeLe&HetCe& yeveuee Deens.

Gpex®eer ueeieJe[ (Energy Plantations) :

Gme, yeerì meeKej, ne³eefmebLe DeeefCe mecegê ieJele meejKeer peue®ej Peg[Hes, ceesþîee Jesieeves
Jee{Ceejer keÀeHe[ ueeketÀ[ meejKes Je=#e, keÀeyeexnw[^sì DeeefCe HeesHeuej mece=× yeìeìs, keÀ[Oeev³es Fl³eeefo
HeerkeÀeb®eer Jee{ ner Gpee& ueeieJe[ cnCetve kesÀueer peeles. l³ee HeerkeÀebHeemetve Gpee& ner Lesì pJeueve keÀ©ve
Jee kegÀpeC³ee®³ee ef¬eÀ³esves l³eeb®es ©Heeblej Jee³etceO³es keÀ©ve GlHevve kesÀueer peeles.
pewefJekeÀ ef[Pesue (Biodiesel) :
YeepeerHeeuee lesuee®ee JeeHej FbOeve cnCetve keÀjCes ¿ee mebkeÀuHevesJej DeeOeeefjle pewefJekeÀ ef[Pesue®es
GlHeeove ¿ee®ee mJeerkeÀej ne 1895 ®³ee DeeOeer kesÀuee iesuee pesJne ©[e@uHeÀ ef[Pesue ¿eeves YeepeerHeeuee
 74
lesueeJej ®eeueCeejs Heefnues ef[PeeF&ue Fbefpeve efJekeÀefmele kesÀues. pewefJekeÀ ef[Pesue®³ee GlHeeove#es$eeble
ÖeÀebme ne DeûeCeer osMe Deens. 1994 ceO³es, YeejleeceO³eW pewefJekeÀ ef[Pesue efJekeÀeme ceb[U
(Biodiesel Development Board) ns DeefmleÊJeeble Deeues. Demes YeeefkeÀle kesÀues iesues Deens
keÀer, 2012 meeueeHe³e¥le Yeejle ne megceejs 280 cesefì^keÀ ìve pewefJekeÀ ef[Pesue GlHeeove keÀ©b MekesÀue
p³eecegUs osMeebleerue pewefJekeÀ ef[Pesue®³ee SketÀCe JeeHeje®³ee ceeieCeerHewkeÀer megceejs 41.44 ìkeÌkesÀ FlekeÀe
HegjJeþe ne kesÀuee peeF&ue. Yeejleer³e efve³eespeve keÀefceMeve ¿eeves pewefJekeÀef[Pesue®³ee efHeUtve
keÀe{C³eemeeþer peLe´esHee DeeefCe keÀjbpe ¿ee oesve efJeMes<e Jeiee¥®eer efMeHeÀejme kesÀueer Deens Je keÀefceMeveves
Yeejlee®³ee 18 jep³eeble 200 efpeu¿eebceO³es pewefJekeÀef[Pesue ÒekeÀuHeeb®eer GYeejCeer kesÀueer Deens pesLes
peLe´esHee®eer ceMeeiele kesÀueer peeF&ue.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) peieeceOeerue Jee{l³ee Gpee& iejpes®ee uesKeepeesKee efuene.
2) ©{erye× Gpex®es m$eesle DeeefCe De©{erye× Gpex®es m$eesle ¿eeceOeerue HeÀjkeÀ meebiee.
3) pewefJekeÀ Jemlegceevemeeþe ¿ee®es cenÊJe ne SkeÀ Gpex®ee m$eesle cnCetve cetu³eebkeÀve keÀje.
4) mebef#eHle ìerHee efuene.
De) meewj Gpee& (Solar Energy)
ye) pewefJekeÀ Jee³et (Biogas)
keÀ) DeCeg Gpee& (Nuclear Energy)

3.4.3 Gpee& m$eesle – mebJeOe&ve (Energy Resources - Conservation) :

peieeble Òeieleer keÀjerle peeCeejs leb$e%eeve DeeefCe melele Jee{Ceejer ceeieCeer, ¿eecegUs peie ns
peemle ÒeceeCeeble Gpee& Demegjef#ele yevele ®eeueues Deens Je DeLe&Meem$euee OeeskeÀe Heesnes®euee Deens peesHe³e¥le
iebYeerj Ghee³e ns Gpex®ee JeeHej ¿eemebyebOeer Iesleues iesues veener lej.
Gpee& peleve Demes metef®ele keÀjles keÀer, p³eecegUs peieebleerue Gpee& Demegjef#elelee efn®eer HeeleUer
¿eeceO³es Ieì nesC³eeme ceole nesF&ue.

1) [svceeke&À DeeefCe pece&veer ¿eebveer l³eeb®eer ÒeefleketÀue YeewieesefuekeÀ mLeeve Demetve osKeerue meewjGpexceO³es
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens.
2) efmJePe&ueb[ ¿eebveer l³eeb®eer Gpee& JeeHeje®es ÒeceeCe ns DeO³ee&ntve peemle keÀHeele keÀ©ve 2000-Je@ì
meceepe ns 2050 meeueeHe³e¥le yeveC³eemeeþer ³eespevee DeeKeueer Deens.
 75
3) 2016 He³e¥le veJeerve meJe& Fceejleer ¿ee Metv³e Gpee& Fceejle ÒeceeCe nesC³ee®³ee ¢<ìerves Fbiueb[ ns
keÀecekeÀepe keÀjerle Deens.
4) 2005 ceO³es efmJe[erMe mejkeÀejves lesue ìHHee yeboer ner Iees<eCee kesÀueer l³eeceeies 2020 meeueeHe³e¥le
DeJeMes<e FbOeveeJej DeJeuebyetve jenCeeje osMe ner keÀuHevee lees[tve ìekeÀCeeje Heefnuee osMe ne nslet
neslee.

Gpee& ìb®eeF& ìeUC³ee®es DeeefCe DeeHeu³ee meO³ee®³ee ®eeuet Gpee& leb$e%eeve ¿ee®es
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Je Deejesi³e HeefjCeece ¿eeHeemetve megìkeÀe keÀjC³ee®es ceeiee¥HewkeÀer SkeÀ ®eebieuee ceeie&
cnCepes HeÀkeÌle keÀceer JeeHej keÀjCes. l³eeefMeJee³e keÀe³e&#ece Je keÀceer Gpee& meKeesue GÐeesieOeboe, JeeneletkeÀ
Je Iejiegleer He×leer ¿ee HeCe ceesþîee ÒeceeCeeble Gpee& ye®ele keÀ© MekeÀleele. Gpee& m$eesle peleve ¿eebcegUs
meceepe DeeefCe He³ee&JejCe ¿ee oesIeebvee HeÀe³eoe efouee peeT MekeÀlees.

1) pesJne JeeHej vemesue lesJneb efoJes, ìsefueefJnpeve meb®e DeeefCe mebieCekeÀ yebo þsJee.
2) GodJenve (efkebÀJee efJepes®es HeeUCes - [Lift]) ¿eeb®³ee SsJepeer efpeves JeeHeje.
3) meeJe&peefvekeÀ Jeenveebveer ÒeJeeme keÀje, ®eeuee efkebÀJee mee³ekeÀue ®eeueJee.
4) Gpex®³ee m$eesleeb®ee DeeJeM³ekeÀ lesJe{e®e JeeHej keÀje.
5) ueneve ÒekeÀeMeefkeÀjCe Òe#esHeCe keÀjCeejs efoJes JeeHeje.
6) legce®ee Gpee& JeeHej ¿eeble Ieì keÀjC³eemeeþer, keÀebner þjeefJekeÀ Gpee& keÀHeele ue#³e þjJetve þsJee.
Goe. ojcene 20 ìkeÌkesÀ keÀceer JeeHeje®eer yeebOeeruekeÀer.
7) pesJneb DeeJeM³ekeÀlee Deens lesJne Gpee& Jee®eefJeCeejer GlHeeoves Kejsoer keÀje.
8) pesJneb Keesueerletve yeensj ³esleerue lesJneb kegÀìgbyeeleerue meYeemeoebvee efoJ³eeb®eer yeìves yebo keÀ©ve
³esC³ee®eer meJe³e ueeJee (efmJe®e efkebÀJee yeìCes yebo keÀjC³eemeeþer l³eeJej DeeþJeCeer®eer met®evee
ef®ekeÀìefJeCes ¿eeb®eer ceole nesT MekesÀue).
9) DeeYeemece³e Yeej ìeUe (Phantom Load); legce®ee ìer.Jner., [erJner[er Hues³ej, mesue
HeÀesve ®eepe&j Fl³eeefo GHekeÀjCes ner HueieceO³es HeÀkeÌle yeìve oeyeues Demelee Gpee& JeeHej keÀjleele.
leer pesJneb JeeHejeble vemeleerue lesJne HueieHeemetve JesieUer keÀje.
10) PeesHee³euee efyeíev³eeble peeC³eeHetJeea G<Celeeceeve efve³eceve ueneve ³eb$e (Themostat) yebo
keÀje. keÀejCe Òel³eskeÀ DebMe legcner leeHeceeve keÀceer keÀjeue lesJne legcner G<CelesceO³es 5 ìkeÌkesÀ
ye®ele keÀ©b MekeÀeue.
11) legce®es keÀHe[s Leb[ HeeC³eeble OegJee. les iejce HeeC³eemeejKes®e keÀece keÀjles. les Leb[ HeeCeer jbieebvee
megkeÀC³eeHeemetve otj þsJeerue Je peer Gpee& HeeCeer iejce keÀjC³eemeeþer iesueer Demeleer efle®eer ye®ele
keÀjerue.
12) legce®³ee efoJ³eebceO³es ueneve Òe#esHeCe keÀjCeejs efoJes GYeejCeer keÀje. keÀejCe les efoJes meeceev³e
yeuye®³ee 1/4 Heì FlekeÀer Jeerpe JeeHejleele.
13) pesJneb JeeHejeble vemesue lesJne legce®³ee mebieCekeÀe®eer Gpee& yebo keÀje. [smkeÀ ìe@HekeÀjerlee cee@efveìj
(efve³eb$ekeÀ) ne yebo keÀje pesJneb JeeHejeble vemesue lesJneb.
 76

3.5 ®euee, Lees[ke̳eeble GpeUCeer keÀ©³ee (Let us Sum Up) :

peieebleerue Òel³eskeÀ osMee®es Gpee& m$eesle ns DeeOeejmlebYe Deensle. DeeefLe&keÀ Jee{, J³eeHeej,
keÀeceieejeb®es mLeueeblej, DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer... ¿ee meJee¥vee Gpee& m$eesleeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
meO³eelejer, meJe& peie ns DeJeMes<e FbOeve ¿eeJej SkeÀ GpexkeÀjerlee SkeÀ ÒecegKe m$eesle cnCetve DeJeuebyetve
Deens. HeCe les Hegvneb vetleveerkeÀjCe ve nesCeejs m$eesle Deensle. SkeÀoe JeeHejues keÀer les keÀe³ece®es ve<ì
nesleele. cnCetve Meem$e%e ns Hegvne vetleveerkeÀjCe nesCeeN³ee ÒeJeener Jeiee&®³ee m$eesleeb®ee efJekeÀeme ¿eemeeþer
GlmegkeÀ Deensle. HeÀkeÌle Òeot<eCe keÀceer keÀjCes ¿ee®eer iejpe veener lej Hegjsmee JeeHej keÀjlee ³esF&ue Demee
Gpee& m$eesle efvecee&Ce keÀjCes ¿ee®eer pe©jer Deens.
meO³ee lejer, Gpexmeeþer ceeieCeer GlHeeovee®³ee legueveWle KetHe Òe®eb[ Deens DeeefCe cnCetve Gpee&
meeOevemebHeefÊe®ee megmebmke=Àle DeeefCe keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej ne DeefveJee³e& Deens. DeeHeCe Gpex®es peleve
kesÀues Heeefnpes Je l³ee GÎsMeemeeþer DeeHeCe DeeHeueer ceveesJe=efÊe DeeefCe peerJeveMewueer ner yeoueueer Heeefnpes.
J³eefkeÌleiele meeceeefpekeÀ Je mejkeÀejer DeMee meJe& HeeleȳeebJej ¿eemeeþer Òe³elve keÀjC³ee®eer pe©jer Deens.
l³eecegUs Gpex®ee JeeHej ne mecepebme Je ³eesi³e nesT MekesÀue.

3.6 keÀuHeveeÒeJele&keÀ Jee®eve (Suggestive Reading) :

1) Sme. Heer. efceÞee DeB[ Sme. Sve. Heeb[îes, 2010 - SmeWveefMe³eue FvJne@³ejceWìue mì[erpe, De@ves
yegkeÌmed Òee. efue.
2) [er. kesÀ. DemLeevee DeeefCe ceerje DemLeevee, 2007 - S ìskeÌmìyegkeÀ Dee@HeÀ FvJne@³ejceWìue
mì[erpe, Sme. ®eebo.

3.7 ieìe®³ee DeKesj®ee J³eJemee³e (Unit End Exercises) :

1) Jeve Deesmee[erkeÀjCee®eer ÒecegKe keÀejCes keÀesCeleer?
2) legcneR Gpee& peleve keÀjC³eemeeþer keÀesCeles [eJeHes®e keeHejeue l³ee®ee Lees[ke̳eeble uesKeepeesKee
efuene.
3) peieebleerue pebieuee®eer mebHeefÊe ¿eeyeÎue Lees[ke̳eeble ceeefnleer efuene.
4) pebieues peleve keÀjC³ee®³ee He×leer®eer ³eeoer Ðee.
5) peieeceOeerue efJekeÀefmele Peeuesues Gpee& m$eesle ¿eeb®ee efnMesye Ðee.
6) ©{erye× Gpes&®³ee m$eesleeb®eer ³eeoer Ðee.
7) DeeHeCe HeeCeer peleve keÀjCes keÀeb iejpes®es Deens?
8) Hegvneb vetleveerkeÀjCe nesCeejs Gpee& m$eesle ¿eeb®eer Lees[ke̳eeble ®e®ee& keÀje.
9) G<Ce keÀefìyebOe pebieues Je meceMeerlees<Ce pebieues ¿eeceO³es keÀesCeles cegK³e HeÀjkeÀ Deensle?
10) pebieue peleveerkeÀjCe Ghee³e ³eeyeÎue efuene.
11) mebef#eHle ìerHee efuene.
De) meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe
ye) ìwiee pebieue
keÀ) pewefJekeÀ Jee³et
[) HeeCeer peleve
 77

4
ueeskeÀmebK³ee DeeefCe He³ee&JejCe
(Population and Environment)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)

4.0 GefÎäîes
4.1 DeesUKe
4.2 leb$e%eeve mebkeÀuHevee
4.3 ceeveJe He³ee&JejCe veelesmebyebOe
4.4 ceeCetme DeeefCe leb$e%eeve efJekeÀemee®eer Yee<eCes
4.5 ceeveJepeeleerJej leb$e%eevee®es HeefjCeece
4.6 SsefleneefmekeÀ keÀeUeleerue peieeceOeerue ueeskeÀmebK³ee
4.7 ueeskeÀmebK³esle Jee{ keÀe Peeueer?
4.8 peieeceOeerue ueeskeÀmebK³ee Jee{
4.9 ueeskeÀmebK³ee Jee{ DeeefCe efJeYeeieCeer ¿eeJej ÒeYeeJe Ie[efJeCeejs IeìkeÀ
4.10 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee
4.11 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e
4.0. GefÎ<ìîes (Objectives)
efÒe³e efJeÐeeL³ee&vees, Deelee DeeHeCe ceeveJeÒeeCeer DeeefCe He³ee&JejCe ¿eeceOeerue veelesmebyebOe mecepetve
IesC³ee®³ee HeefjefmLeleerceO³es Demeues®e Heeefnpes, keÀejCe efvemeie& ne DeeHeues keÀe³e&¬eÀce Heej Hee[C³eemeeþer
Debeflece Demes J³eemeHeerþ (dais) Deens. iesu³ee MesJe쮳ee meneceenerle DeeHeCe ns mecepetve Iesleues Deens.

¿ee yewþkeÀerle Heg{erue ieesäer DeeHeCe DeeHeueer GefÎäs cnCetve meceesj þsJeCeej Deenesle.

• ceeveJe DeeefCe He³ee&JejCe ¿eeleerue veelesmebyebOe mecepetve IesCes, leb$e%eeveeJej SkeÀ meeOeve cnCetve
vepej þsJeCes.
• peieeceOeerue ueeskeÀmebK³ee ef®e$e, l³ee®eer efJeYeeieCeer DeeefCe keÀejCes ner mecepetve IesCes.
• ceeveJee®ee SkeÀ m$eesle cnCetve efJemleej DeeefCe l³ee®³ee DeefmlelJeeHeueerkeÀ[s l³ee®eer ce³ee&oe
¿eekeÀ[s HeeneCes.
4.1. DeesUKe (Interoduction)
 78
DeeOeer®³ee ieìeceO³es DeeHeCe peieeceO³es efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer meeOevemebHeÊeer (m$eesle) ¿eeb®es
keÀmes JeeìHe Peeues Deens p³eecegUs ceeveJe mepeerJeeuee SkeÀ ®eebieuee m$eesle cnCetve keÀmes efJekeÀemeekeÀ[s
peelee ³esles ns mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.

leLeeefHe ceeveJee®ee efJekeÀeme ¿ee®es mepeerJe ceeveJem$eesle cnCetve HeefjJele&ve (discourse)

nesCes ns HeeneCes ceveesjbpekeÀ Deens. ner Òeef¬eÀ³ee SkeÀ HetCe& efvejeUe Òeeble l³ee®eÒeceeCes JesUsvegmeej Deens.
DeeHeues meJe& keÀe³e&¬eÀce, DeeHeueer efJe®eejmejCeer DeeefCe lelJe%eeve ¿ee ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee peemleerle
peemle DeMee mebYee<eCee®³ee YeesJeleer keWÀêerYetle Peeues Deens DeeefCe cnCetve keÀeUevegmeej ceeveJeer JebMee®eer
efJeéeeleerue JeeìCeer Je peeiee ¿eeb®es DeekeÀueve keÀªve IesCes Del³eble cenÊJee®es Deens. ³ee ieìeceO³es DeeHeCe
l³ee®e ieesäer HeeneC³eeme peeCeej Deenesle.
4.2 leb$e%eeve – SkeÀ mebkeÀuHevee (Technology – The Concept)
Meyo ``leb$e%eeve`` cnCepes DeewÐeesefiekeÀ Meem$e Je l³eeb®eer cew$eer ner vesnceerÒeceeCes ÒecegKe
keÀe³e&¬eÀceebMeer pemes efveefce&leer, JeeneletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe (HejmHej mebHeke&À) ¿eeb®³eeMeer Demeles. Kejs
Heeefnues lej leb$e%eeve ns IeefveÿHeCes ceeCemee®³ee Gl¬eÀebleerMeer mebyebefOele Demetve l³ee®eer meg©Jeele nl³eejs,
keÀHe[s, Deefive, efveJeeje DeeefCe peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee cegueYetle ieesäer ¿eeHeemetve Deens.
men-Gl¬eÀebleer efìketÀve jeneles DeeefCe pejer cegueYetle Meem$e ns pejer Deelee efJekeÀefmele leb$e%eevee®ee SkeÀ
ceesþe Yeeie Demeues lejer meb%ee Meem$ee®eer men-Gl¬eÀebefle DeeefCe meceepe p³eeb®ee Heg<keÀU JesUe JeeHej
kesÀuee peelees. ¿ee cegueYetle Meem$e DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ Meem$e ¿ee oesvneR®es meceepeeyejesyej®es men-
Gl¬eÀebefle metef®ele keÀjleele.

leb$e%eeve ner ceesþîee þUkeÀHeCes ceeveJe l³ee®eÒeceeCes Dev³e ÒeeC³eeb®³ee l³eeb®³ee vewmeefie&keÀ
He³ee&JejCeebMeer efve³eb$eCe Je efmJekeÀej keÀjC³ee®³ee ³eesi³elee ¿eeJej HeefjCeece keÀjleele. ceeveJeer efJeMes<e
Jeiee¥®ee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ JeeHej ne vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es meeO³e nl³eejebceO³es ªHeeblej ¿ee yejesyej megª
Peeuee. Òee®eervekeÀeueerve Feflenemeeleerue ®eekeÀe®ee MeesOe ner MeesOetve keÀe{uesueer ieesä efnves ceeveJe ÒeeC³eebvee
He³ee&JejCeele ÒeJeeme keÀjC³eeme Je efve³eb$eCe keÀjC³eeme ceole kesÀueer. Deieoer DeueerkeÀ[®es
leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ MeesOe p³eeceO³es íeHeKeevee (Printing Press), otjOJeveer (Telephone) Je
ceeefnleer cenepeeU (Internet) Je Dev³e DeeJeM³ekeÀ leer yengpeve Òemeej %eevemeeOeves (Mass
Media) ¿eebveer oUCeJeUCee®es MeejerefjkeÀ De[LeUs keÀceer kesÀues Deensle Je JeweféekeÀ ÞesCeerJej ceeveJeebvee
cegkeÌleHeCes HejmHej ef¬eÀ³ee keÀjC³eeme HejJeeveieer efoueer Deens.
efme×ebleefJe<e³ekeÀ ceeiee&ves ceeveJeer meceepe ¿ee®es Meem$e Hee³ee DeeefCe leÊJe%eeve Hee³ee ¿eeceO³es
efÜYeepeve kesÀues peeT MekeÀles. leb$e%eevee®ee efJekeÀeme ner Meem$eHee³ee®eer YetefcekeÀe Deens lej leb$e%eeve
Deelcemeele keÀªve IesC³ee®eer #ecelee Je l³ee®es ceeveJeer keÀu³eeCeemeeþer Yee<eeblej keÀjCes ner leÊJe%eeve
DeeOeeje®eer YetefcekeÀe Deens; p³eeb®³ee DevegHeefmLeleercegUs ns SkeÀ ogOeejer Mem$e yevetve keÀener þjeefJekeÀ
ueeskeÀeb®ee ogmeN³eeJej Dev³ee³e ¿eeJej HeefjCele nesF&ue DeeefCe cnCetve, meJe&®e leb$e%eeve ns keÀener
Meebleleece³e nsletbmeeþer JeeHejues iesuesues veener; Mem$eeb®ee efJekeÀeme ¿ee®³ee melele Jee{CeeN³ee efJeveeMekeÀejkeÀ
MeefkeÌle ¿eeb®eer FeflenemeYej Òeieleer Peeueer Deens. leer HeCe keÀeþerHeemetve Dem$eeHe³e¥le.
leb$e%eeveeleerue Òeieleer ¿ee meeOeejCele: meeceeefpekeÀ yeoue ¿eeyejesyej mee#eeroej Demeleele.
p³ee®ee HeefjCeece ne yeoueles DeLe&Meem$e DeeefCe peerJevee®³ee efvejefvejeȳee keÀe³e&¬eÀceeb®es ceeie& Dee¬eÀceCe
keÀjCes ¿eeble neslees. SkeÀ cenÊJee®ee ÒeMve ne l³eemebyebOeer efvecee&Ce neslees lees cnCepes ¿ee cegueYetle Meem$eer³e
 79
MeesOeebveer veJeerve leb$e%eeveebvee keÀmee pevce efouee Je l³eeuee cegueYetle mebMeesOevee®ee ³eesi³e DeeOeej Je
efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeble Meem$e DeeefCe leb$e%eeve ¿eeb®ee YeeJeer efJekeÀeme ¿ee®³eeMeer keÀe³e DeLe&
Deens?

leb$e%eeveeves meceepeeJej Je l³ee®³ee YeesJeleeue®³ee HeefjmejeJej KetHe mebK³es®³ee ceeiee¥veer DeeIeele

kesÀuesues Deensle. yeN³ee®e meceepeele leb$e%eeve ¿eeves peemle ÒeieleerMeerue DeLe&Meem$eeuee meene³³e kesÀues
Deens. (p³eele meO³ee®³ee JeweféekeÀ DeLe&Meem$ee®ee meceeJesMe Deens) Je leb$e%eeveeves Þeerceble Jeiee&®ee pevce
¿eeuee ceole kesÀueer Deens. yeN³ee®e leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee ¿ee DeveeJeM³ekeÀ pees[ Jemlet (by-
product) p³eebvee Òeot<eCe Demes cnCeleele, ¿eeb®eer GlHeeoves keÀjleele Je vewmeefie&keÀ mebHeÊeer efjkeÀeceer
keÀªve (Jee keÀceer keÀªve) He=LJeer Je efle®³ee He³ee&JejCe ¿eebvee neveer Heesnes®eefJeleele. efvejefvejeȳee
leb$e%eevee®eer DebceueyepeeJeCeer ¿ee meceepee®eer cetu³es ¿eeJej ÒeYeeJe keÀjleele Je veJeerve leb$e%eeve vesnceer®e
veJeerve veweflekeÀ mecem³ee efvecee&Ce keÀjleele. ¿ee yeÎue®³ee GoenjCeele ceeveJeer GlHeeokeÀlee ¿ee meb%es®³ee
mJeªHeele keÀe³e&#ecelee ¿eeceO³es Jee{ ner keÀuHevee, ner meb%ee cegUele ³eb$es DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ ÒeceeCeeb®eer
DeeJneves ¿eemeeþer JeeHejueer iesueer nesleer.

¿ee Òeef¬eÀ³esceO³es ceesþîee Deefveef½elelee Deensle peer cegueYetle mebMeesOeveeyejesye megª nesles DeeefCe
DeeefLe&keÀ¢äîee ³eMemJeer leb$e%eeve ¿ee®³eeyejesyej mebHeles. mebMeesOeveeceOeerue veJeerve efJekeÀeme ¿ee®ee
meHeÀue MeesOe ne Deens keÀer, p³eeuee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ cenÊJe efometve ³esles les leb$e%eevee®³ee DeeefLe&keÀ
³eMee®eer Kee$eer osle veener pes l³eeJej DeJeuebyetve Demet MekesÀue.

iesuee YetlekeÀeU ne mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme ¿ee®³eekeÀ[s ue#³eJesOeer DeeefCe Oee[meer DeMee
GoenjCeebveer DeJ³eJeefmLeleHeCes Hemejuee Deens pes keÀener cenÊJee®³ee keÀejCeecegUs DemeHeÀue Peeues Deensle
efkebÀJee JewkeÀefuHekeÀHeCes leebef$ekeÀ¢äîee meHeÀue þjues Deensle Hejbleg DeeefLe&keÀ Jee Dev³e keÀejCeebmeeþer
efve©He³eesieer þjues Deensle. lejerefn keÀeUe®³ee DeesIeele, ceeveJeeuee l³ee keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeesPejleer Meke̳elee
¿ee®eer ceeveJepeeleermeeþer GHe³eesieeble DeeCeC³ee®ee ceesn Peeuee Deens efkebÀJee yeN³ee®e yeeyeleerle ner Òeef¬eÀ³ee
³eMemJeer Peeueer Deens.

cegUele®e leb$e%eeve ns ceeveJeer ceeieCeer Hee³eekeÀefjlee HeefjÞecee®es keÀece Deens. leb$e%eevee®³ee

DeeefLe&keÀ efkebÀceleerHes#ee meceepeeuee KetHe keÀener ueeYe neslees. meceepeeuee mebmke=Àleer, Deejece, mees³e,
megjef#elelee, keÀjceCetkeÀ, Deejesi³e DeeefCe Dee³eg<³ee®eer Jee{ ¿ee ieesäer ÒeeHle nesleele. cenÊJee®ee jesie
efkebÀJee yegef×HegjmHejHeCes Deejesi³eeJej efceUefJeuesuee efJepe³e ¿eeb®³eeJej keÀe³e DeeefLe&keÀ efkebÀcele þsJeeJeer
ueeieles? ¿ee cetu³eeb®ee efJe®eej ne Òel³e#e DeeefLe&keÀ ye®ele ¿ee®³eeHes#ee peemle kesÀuee iesuee Heeefnpes.
Deieoer Lees[ke̳eele, ¿ee meJe& GÊejeb®³ee ®eewkeÀMeermeeþer leb$e%eeve ns iegCeefJeMes<eebveer Yejuesues Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 efjkeÀec³ee peeiee Yeje.

 80
De) leb$e%eeve ¿ee®ee mebyebOe ne õõõõõ- Deens.
ye) leb$e%eeve cenÊJeHetCe&HeCes HeefjCeeceõõõõ DeeefCe õõõõ
efJeMes<e Jeie& ¿eeJej keÀjles.
keÀ) ceeveJeer meceepe ne efme×ebleerkeÀ¢äîeeõõõõ Je õõõõ ¿eeceO³es
ogYeeieuee iesuee Deens.
[) leb$e%eeveeleerue Òeieleer ner õõõõ DeeefCe õõõõ yeoue ¿eeb®³ee
yejesyej Deens.
F) cegueYetleHeCes leb$e%eeve ns õõõõ ¿eekeÀefjlee HeefjÞecee®es keÀece Deens.

Òe. 2 leb$e%eeve ns meceepeeJej keÀMeeefjleerves HeefjCeece keÀjles?

4.3 ceeveJe He³ee&JejCe menmebyebOe (Man Environment Relationship)

DeeOeer®³ee meneceenerle DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, He³ee&JejCe ner SkeÀ mepeerJe Je efvepeeaJe
DeMee DeeHeu³eeYeesJeleer Demeuesu³ee meJe& yeepetb®eer SkeÀ$e keÀªve HetCe&lJe Demeuesueer ÒeCeeueer Deens.
(Integrated System). efleves ceeveJepeeleer®³ee Gl¬eÀebleeruee DeekeÀej efouee Deens. pemes He³ee&JejCe
ns yeoueues l³eeÒeceeCes ceeveJe HeCe yeoueuee. nescees FjskeÌìme (Homo erectus – DeeHeues HetJeea®es
ÒeeCeer Jee JevemHeleer ¿eeb®³ee mJeleb$e Jeie& ) ¿ee®ee Go³e Peeu³eeHeemetve ceeveJepeeleerves meelel³eeves
(forever) DeeHeu³ee He³ee&JejCeeuee DeekeÀej osC³eeme 3.5 ueeKe Je<ee¥HetJeea megªJeele kesÀueer. yeN³ee®e
efnce³egie keÀeUele, He³ee&JeCeeves Lesì peerJeveceeveeJej HeefjCeece kesÀuee DeeefCe l³eecegUs ceeveJepeeleer®es
YeefJeleJ³e ns leb$e%eeveeceOetve He³ee&JejCeeble yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eele HeefjCele Peeues. pejer yeN³ee®e JesUer
He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJepeele ns Deieoer peJeU Demes peemle pees[ues iesues, lejer HeÀkeÌle He³ee&JejCeele yeoue
ne efvekeÀeue Peeuee veener lej l³eeves ceeveJeele HeCe yeoue keÀªve ìekeÀuee.

leb$e%eeve ns Demes Deens p³eeves ceeveJeeuee He=LJeerJejerue Òel³eskeÀ ÒeeC³eeHeemetve yeensj keÀe{ues
Deens. veJeerve meeOeves efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Deece®eer uee³ekeÀer ¿eeves DeeHeCeeme Jee{er®eer mebOeer efoueer Deens Je
SkeÀ efJeefMeä Jeie& cnCetve Gl¬eÀebleer®eer HejJeeveieer efoueer Deens. keÀeHeC³eemeeþer meeO³ee oie[e®³ee
nl³eejeHeemetve les Deefive®ee Òe®eb[ HeÀe³eoe ¿eeHe³e¥le ceeveJeeves leb$e%eevee®ee efJekeÀeme Je JeeHej Meke̳e
keÀªve lees DeVemeeKeUer®³ee Go³e ³esLeHe³e¥le Heesnes®euee Deens. Deefive®ee MeesOe ¿eeves peieeuee Òe®eb[
DeeIeeleemen yeouetve ìekeÀues Deens. l³eeves ceeveJepeeleeruee DeeOeer®³ee DejefnJeemeer #es$eele YejYejeì Je
Jee{ keÀjC³ee®eer mebOeer efoueer Deens. ueeskeÀJemleer ner veJeerve #es$es (peeiee), veJeerve DeVe, veJeerve ÒeeCeer
menkeÀejer ¿eebvee J³eeHetve Hemejueer Deens.

DeeefCe Deepe ef®e$e ns Deieoer®e JesieUs Deens. Òel³e#e He=LJeer ûeneJej jeneCeeN³ee ceeveJee®eer
mebK³ee ner DeeHeCe keÀmes jenelees l³ee®³eeHes#ee keÀoeef®ele peemle mecem³ee Deens. DeeHeCe DeeHeu³ee
jesiekeÀejkeÀ ÒeJe=ÊeeRJej ceele keÀjC³eemeeþer Jee{Ces, otj ìeketÀve osCes Fl³eeefo veJeerve Òeef¬eÀ³eeb®ee efJekeÀeme
kesÀuee Heeefnpes. DeeJeM³ekeÀles®³ee Hes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee ne ceeveJeer mebmke=Àleeruee Yes[meeJeCeejer DeMeer
 81
meJee¥vee ceeies ìeketÀve Heg{s iesuesueer (Preeminent) mecem³ee yevele ®eeueuesueer Deens. ne iegbleeiegleer®ee,
J³eeHekeÀ (Pervasive) efJe<e³e ne peJeUpeJeU meJe& JebMe, Oece& Je veeieefjkeÀlJeebmeeþer cenÊJeHetCe& Demee
ÒeMve Deens. ceeveJepeeleer®³ee DeefmlelJe efìketÀve jeneC³eemeeþerb l³eeb®³ee He³ee&JejCee®³ee mJeªHeele yeoue
Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer ³eesi³elee ner SkeÀ cenÊJee®eer ieg©efkeÀuueer Deens. ns Deieoer peemle Meke̳e Deens keÀer,
pej DeeHeCe DeeHeu³ee F®ísuee DeekeÀej osC³eele Hee$e vemelees lej DeeHeCe efJeefMeä Jeie& cnCetve efpeJeble
jent MekeÀuees vemelees. pejer He³ee&JejCeeble yeoue Ie[efJeleebvee DeeHeCe Òemebiee®eer meeKeUer ®eeuet kesÀueer
Demeleer lejer l³eebveer YeefJe<³eebleerue De[®eCeeRvee pevce efouee Demelee. efJeveeMee®³ee ìeskeÀeHe³e¥le
Heesnes®eC³eeHetJeea®e ns peie yeoue Ie[Jet MekeÀles Je ¿eeHeg{s keÀesCeueener meeceeJetve IesT MekeÀle veener. Heg{s
keÀe³e nesCeej Deens ¿ee®ee efJe®eej ve keÀjlee DeeHeCe Jesieeves efJeveeMee®³ee GbyejþîeekeÀ[s ®eeueuees Deenesle.
Deepe DeeHeuee ûen (cnCepes He=LJeer) Deboepes 6.5 Deype Fleke̳ee ueeskeÀeb®eer lejleto keÀª MekeÀles Je
l³eeceO³es 2050 meeueeHe³e¥le megceejs YeefJe<³ekeÀeueerve 10 ueeKeeb®eer lejleto nesT MekesÀue. l³eeHewkeÀer 2
Deype ns Del³eble oefjêer, lej Deieoer iejerye ns mebHetCe& iejeryeer DeeefCe og:Keer DeJemLesle jenleele.
DeVeOeev³ee®³ee mebK³esle Jee{, Tpee&, peue Je efveJeeje ¿ee ieesäer®eer ceeveJe meceepee®³ee iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deensle. DeeHeueer yengleskeÀ Tpee& ner DeJeMes<e FbOeveevee peeUtve le³eej nesles
peer ueeKees ìveeb®eer efJe<eejer êJ³es JeeleeJejCeele mees[les. DeVe GlHeeoveemeeþer ueeieCeeN³ee peefceveer®eer
mebK³ee ¿eele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesF&ue lej GHeueyOe Demeuesueer peefceveeR®eer mebK³ee ner Jee{l³ee
ÒeceeCeele keÀceer nesle peeF&ue.

JeepeJeerHes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee efn®es ceeveJeer meceepeeJej DemebK³e HeefjCeece Deensle.

meeOevemebHeefÊe Jee m$eesleeb®eer GCeerJe YeemeCes ¿eecegUs ueeskeÀebvee vesnceer ³eg×e®³ee KeeF&le {keÀueues iesues
Deens. pesJne l³eeb®³ee GHeueyOe DeMee meeOevemebHeÊeermeeþer les HeÀepeerue ueeskeÀmebK³ee Jee{ nesleele veweflekeÀ
Je JeebefMekeÀ YesoYeeJe ns JeejbJeej Jee{le peeleerue Je les ve megìCeejs Demeleerue. Menje®³ee #es$eele Jee{leer
ueeskeÀmebK³ee ner peieeYeesJeleeue®³ee Menjeleerue peerJevee®ee opee& keÀceer keÀjsue.

¿ee iegbleeiegbleer®³ee efJe<e³ee®eer DeefOekeÀ efyeIe[Jetve ìekeÀCeeN³ee ieesäer ¿ee Dece³ee&efole Deensle.
oeefjêîe Jee ieefjyeer, DeVeJeeìHe DeeefCe mejkeÀejer Ye´äe®eej ns meJe& cenÊJee®es ¢efäkeÀesve Deensle. pej
Deelee DeeHeCe veemeOetme DeeefCe Ye´äe®eej / uee®eueg®eHele LeebyeefJeueer lej peieeleerue ¿ee Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee efJeHeefjle HeefjCeeceebcegUs keÀesCeeueener $eeme nesCeej veener. DeeHeu³ee ve mebHeCeeN³ee DeMee
veJeerve ceeefnleer®eer iejpe ¿eeyejesyej DeeHeCe ¿ee mecem³eeb®ee MesJeì keÀjC³eemeeþer SKeeÐee DeefÜleer³e
Òeef¬eÀ³es®ee efJekeÀeme ne Meke̳e kesÀuee Heeefnpes. ceePee þece efJeéeeme Deens keÀer, meO³ee He=LJeerJej jenCeeN³ee
ceeCemes keÀMeer jeneleele ¿eeHes#ee meO³ee He=LJeerJej jeneCeeN³ee ceeveJeeb®eer Òel³e#e mebK³ee ner®e cenÊJee®eer
mecem³ee Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 He³ee&JejCeebleerue yeoueebyejesyej ceeveJeele keÀesCeles yeoue Dee{Utve ³esleele?

Òe. 2 ceeCemee®³ee keÀesCel³ee uee³ekeÀerves l³eeuee Dev³e ÒeeC³eebHeemetve mJeleb$e keÀjC³eeme ceole kesÀueer
Deens?
Òe. 3 He³ee&JejCeeble yeoue keÀªve ceeCetme keÀmee Jee{uee?
Òe. 4 JeepeJeerHes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee ceeveJeer meceepeeJej keÀmee HeefjCeece keÀjles?
 82

4.4 ceeCetme DeeefCe leb$e%eeve efJekeÀemee®eer Yee<eCes (Man and the

Discourse of Technology Development)
leb$e%eeve ¿ee meb%es®es cetU ns ûeerkeÀ Meyo ``ìskeÌveesuee@peer³ee`` ¿eele Deens. leb$e%eeve ns Meem$e
DeeefCe mLeeHel³eMeem$e ¿eeb®ee HeefjCeece Deens. Demes ceesþîee ÒeceeCeele ceeveues iesues nesles keÀer, leb$e%eeve ns
HeÀkeÌle ``Meem$ee®ee GHe³eesie`` efkebÀJee ``kegÀMeuelee Je J³eJeneefjkeÀlee`` ¿eeb®es %eeve Deens. Òel³eskeÀ
leb$e%eevee®eer meg©Jeele ner ceeveJeer iejpee Jee JeeieCetkeÀ ¿eeHeemetve nesles. keÀener ceeveJeer iejpee Jee JeeieCetkeÀ
¿eeb®es meceeOeeve keÀjC³eeHeemetve nesles; KejesKej, leb$e%eeve ns ceeveJeer nsletbmeeþer efvemeiee&®es kegÀMeuelesves
neleeUCes Deens. ³eeefjleerves, keÀeUe®³ee DeesIeele nslet yeouelees, DeeHeCe DeeCeKeer peemle ÒeYeeJeer
efkebÀceleerkeÀejkeÀ leNnsves DeeHeues GefÎä HetCe& keÀjC³eemeeþer veJeerve ceeie& MeesOeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.

leLeeefHe, DeeHeCe ns mecepetve Iesleues Heeefnpes keÀer, efvemeiee&®eer neleeUCeer ner mebHetCe& j®evee SkeÀe
efvejeȳee ceeiee&ves HesÀjHeÀej Ie[Jetve DeeCesue. pej DeeHeCe Demes cnìues keÀer, ceeveJeer nsletmeeþer leb$e%eeve
ns efvemeiee&leer neleeUCeer keÀjC³ee®es %eeve Deens, lej meJe& J³eJeneefjkeÀ efkebÀJee leebef$ekeÀ keÀewMeu³es ner MesJeìer
vewmeefie&keÀ HesÀjHeÀej Jee neleeUCeer ¿eeHeemetve le³eej nesleerue. cnCetve leb$e%eeve ns ceeveJeer nsletbmeeþer
efvemeiee&®eer pegUJeepegUJe keÀjles. leb$e%eeve efvemeiee&me neleeUles. ceeveJe ne efvemeiee&®ee SkeÀ Yeeie Deens.
efvemeiee&®eer neleeUCeer keÀªve, ceeCetme ne mJele:®eer®e yeveJeeyeveJeer keÀjerle Demelees. ³eeÒeceeCes leb$e%eeve ns
ceeveJeeme neleeUles, l³eeJej (ceeveJeeJej) ÒeYeeJe keÀjles SJe{s®e veJns lej ceeveJeer JeeieCegkeÀer®es efve³eceve
HeCe keÀjles Je l³ee yeoueele meeceeefpekeÀ JeeieCetkeÀ, HejbHeje DeeefCe mebmke=Àleer le³eej keÀjles. leb$e%eeve ner
SkeÀ Jemlet Deens peer ceeveJee®³ee Dee³eg<³eele efvejefvejeȳee Hewuetbveer nmle#esHe keÀjles (Multifaceted
ways), Òel³e#eHeCes efkebÀJee DeÒel³e#eHeCes DeeefCe ceeveJee®eer peerJeveMewueer®e veJns lej l³ee®ee mJele:®ee
JebMemeg×e yeoue keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles. ner J³eeK³ee %eeve Je J³eJeneefjkeÀlee ¿ee oesvner keÀuHeveebvee
Oeªve þsJeles. (ceeveJeer nsletbmeeþer) HeCe efvemeiee&®³ee veJeerve efnMesye pegUJeepegUJeer®³ee mebkeÀuHeves®eer Yej
Ieeueles, ns Demes metef®ele keÀjles keÀer, meJe& leebef$ekeÀ efkebÀJee J³eJeneefjkeÀ keÀewMeu³es DeKesj MesJeìer
efvemeiee&leerue HesÀjHeÀej efkebÀJee neleeUCeer ¿eeHeemetve GlHeVe nesleele. vewmeefie&keÀ peieele leb$e%eeve ns
(Meem$e) DeeOeejeJej DeJeuebyetve Demeles HeCe neleeUCeer®³ee meb%esceOetve (mLeeHel³eMeem$e Jee ³eb$eMeem$e)
vewmeefie&keÀ peiee®ee efJemleej keÀjles. DeepeHe³e¥le DeeHeCe efvemeiee&Meer yeveJeeyeveJeer keÀjC³ee®eer iejpe Deens,
efvemeie& keÀe³e keÀjerue ns ¿ee®es YeefJe<³e peeCeC³ee®eer Hee$elee pesJne neleeUCeer ner Del³eble GHe³egkeÌle Deens
ns KejesKej Debceueele DeeCeCes iejpes®es Deens ns efJeMes<e keÀªve cenÊJee®es Deens. pesJne DeeHeCe efvemeiee&®³ee
®eewkeÀìerletve ceeCemee®es keÀe³e&¬eÀce Je efvemeiee&Meer HejmHej ef¬eÀ³ee ¿eeb®eer J³eeK³ee keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees.

leb$e%eeve ner ogOeejer leueJeej Deens (Doubleed edged sword). keÀesCe l³ee®ee
JeeHej keÀjerle Deens Je keÀesCel³ee nsletmeeþer JeeHej keÀjerle Deens ¿eeuee meboYee&vegmeej leerJe´ DeLe& Deens.
iegbHeÀe®³eeHeemetve ceeveJeer Feflenemeele leb$e%eevee®³ee JeeHeje®eer meg©Jeele nesles. oie[ebHeemetve yeveefJeuesueer
efMekeÀejermeeþer®eer nl³eejs ner keÀoeef®ele Heefnues leb$e%eeve Demet MekeÀleerue. l³eeveblej DeeHeCe
 83
oie[eHeemetve®e Deefive efceUefJeuee. Dev³e leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Òeieleer ner ueeketÀ[ Je Heeves ¿eebHeemetve keÀHe[s Je
efveJeeje ner nesleer. l³eeveblej®eer leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ megOeejCee ner ÒeeC³ee®³ee efMekeÀejermeeþer yeveefJeuesueer
Oeeletb®eer nl³eejs ner nesleer.

DeeHeues owvebefove peerJeve DeeOegefvekeÀ keÀjC³eemeeþer megjJeeleerHeemetve®e Meem$ee®ee peesjoej

ÒeceeCeele ®eebieuee®e GHe³eesie kesÀuee iesuee. HeCe ceeveJe ns Dev³e ©Heebleerue Tpee& keÀeceeuee pegbHeC³eemeeþer
efMekeÀle nesles. Jee³egMeefkeÌle®³ee Deieoer megjJeeleer®ee GHe³eesie cnCepes efMe[e®eer nes[er ne þeTkeÀ neslee.
®eekeÀe®³ee MeesOeeves JeeneletkeÀ, ³eg× DeeefCe ceeleer®eer Yeeb[er ¿eeb®es GlHeeove DeMee ÒekeÀej®³ee keÀe³e&¬eÀceeble
Gl¬eÀebefle Ie[tve Deeueer. Fbiue[ceOeerue DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer ne leb$e%eeve #es$eele SkeÀ cewuee®ee oie[
cnCetve cenÊJee®ee þjuee. l³eeveblej leb$e%eeve ns meJe& peieYej HewÀueeJele iesues DeeefCe peerJeve ns
HetJeeaHes#eener meesHes yeveues.

JeeHesÀ®es Fbefpeve ner leb$e%eevee®eer Heefnueer Hee³ejer nesleer. ¿ee FbefpeveecegUs, DeeHeu³eeuee keÀener
JesieJeeve ÒeJeeme ÒeCeeueer efceUeueer. l³eecegUs GÐeesieOebÐeeleerue DeeHeuee JesU HeCe Jee®euee. ce³ee&efole
efkebÀcele, ce³ee&efole keÀeceieej DeeefCe ce³ee&efole GlHeeove ns Heefnu³ee leb$e%eeve ìHH³ee®es mLeeve nesles.
efJeÐegleMeefkeÌle®³ee MeesOeeHeemetve DeeHeCe leb$e%eevee®³ee ogmeN³ee ìHH³eele ÒeJesMe kesÀuee. Jeerpes®³ee
Òe®eb[ JeeHejeves SkeÀ veJeerve ÒekeÀeMeceeve peie le³eej kesÀues. Heeef½eceel³e osMe ns DeMee ÒekeÀej®es leb$e%eeve
meJe& peieele HemejefJele nesl³ee. ¿ee JesUsHe³e¥le ueeskeÀebvee mecepetve ®egkeÀues keÀer, l³eeb®³ee osMee®³ee
efJekeÀemeemeeþer leb$e%eeve ns DeeJeM³ekeÀ®e Deens. l³eeefMeJee³e efJekeÀeme ne DeMeke̳e Deens. efJeÐegle
leb$e%eeveeves DeeHeCeebme JesieJeeve Dee³eg<³e yeneue kesÀues. Jeerpes®³ee J³eefleefjkeÌle DeeOegefvekeÀ peerJeve ns
DekeÀuHeveeleerle Deens.

DeCeg, FueskeÌì^e@ve, Òeesìesve ¿eeb®es DeekeÀueve Je peemleerle peemle ®eebieuee GHe³eesie keÀjC³ee®es
³egie ns leb$e%eevee®ee eflemeje ìHHee nesles. leb$e%eeve ns DeeHeCeebme He=LJeer®³ee ceguelelJeeb®es veJeerve %eeve osles
DeeefCe l³ee cegueleÊJee®³ee meene³³eeves Meem$e%eebveer keÀenerlejer Keeme Demes yeveefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
DeeefCe l³ee®ee efvekeÀeue cnCepes HeeCeyeg[er ne Deens.

21 Jes MelekeÀ ns DeeOegefvekeÀ peerJevee®es ³egie Deens DeeefCe DeeHeCe l³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie
keÀOeerner, kegÀþsner DeeefCe peerJevee®³ee Òel³eskeÀ Hee³ejerJej keÀjlees. l³eecegUs De@ìce, Jeerpe,
ìsueerkeÀc³egefvekesÀMeve ns Meem$ee®es efvejefvejeUs keÀUmeeuee Heesnes®euesues Hewuet efvejer#eCeeme ³esle Deensle,
p³eecegUs efJemle=le ÒeceeCeele ceeefnleer #es$e DeMee ceeefnleer leb$e%eevee®ee pevce Peeuee Deens; mebHetCe& peie ns
l³ee ceeefnleer leb$e%eeveeJej DeJeuebyetve Deens.

HeÀkeÌle YeeweflekeÀ Jemletb®³ee #es$eele®e veJns lej peerJeve-Meem$eeb®³ee #es$eelemeg×e DeeHeCe

DeeHeu³ee Mejerje®³ee Del³eble met#ce Yeeieeb®es, l³eeb®³ee Òeef¬eÀ³ee DeeefCe peerJeve efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee
l³eeb®³ee Òeef¬eÀ³ee ¿eeHeCe mecepetve Iesleu³ee Deensle p³eeb®es DeeHeCe Deepe pewefJekeÀ leb$e%eeve ³ee veeJeeKeeueer
HesÀjHeÀej keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

 84
Òe. 1 leb$e%eeve ¿ee meb%es®ee DeLe& keÀe³e neslees?
Òe. 2 ceeveJe peeleerJej leb$e%eeve keÀmee HeefjCeece keÀjles?

4.5 ceeveJepeeleerJej leb$e%eevee®es HeefjCeece (Effects of Technology

to Man Kind)
leb$e%eeveeHeemetve megìkeÀe nesCes Meke̳e veener. yeN³ee®e Ieìveeble ner keÀener mecem³ee veener lejerner
yejs®e ueeskeÀ leb$e%eeveeuee ceeveleele DeeefCe keÀewlegkeÀ keÀjleele keÀejCe les l³eeb®³ee HeÀe³eÐeemeeþer Deens.
leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ ÒeieleerefMeJee³e, DeeHeCe FlekeÀer Je<ex jeefnuees®e vemelees, Deepe®es pes peie efomeles Deens les
jeefnues®e vemeles. ueeskeÀeb®³ee ns keÀe ue#eele ³esle veener keÀer, Òel³e#eele leb$e%eeve ner SkeÀ JeeF&ì ieesä
Deens. meceepeele Deepe, ueeskeÀ ns keÀjceCegkeÀermeeþer peemleerle peemle ceeiee¥keÀ[s Heenele Deensle Je les
keÀjle Demeleevee mecem³ee ¿ee efvecee&Ce nesle Deensle. ueeskeÀ ns keÀceerle keÀceer efJe®eej keÀjerle Deensle DeeefCe
peemleerle peemle yeIeCes, SskeÀCes Je KesUCes ns meJe& leb$e%eevee®³ee cegUs®e keÀjerle Deensle.

keÀjceCegkeÀer®eer efvejefvejeUer ªHes pemes Fbìjvesì (Deefle ÒeYeeJeer mebosMeJenve He×leer)

ìsueerefJnpeve DeeefCe efJn[erDees iescemed ner ueeskeÀebvee efve©HeêJeer Jeeìleele HeCe leer KejesKej leMeer veenerle.
pesJne Fbìjvesì®eer Heefnu³ee ÒeLece DeesUKe keÀªve efoueer iesueer lesJne ueeskeÀebvee ¿ee®eer keÀuHevee veJnleer
keÀer, ¿ee®es mJeªHe ns Deepe Deens FlekesÀ Òe®eb[ Demesue. Fbìjvesì®ee JeeHej ne meesHee leb$e%eeve JeeHej
Deens lees pees keÀener SkeÀ keÀª MekeÀlees. HeCe Fbìjvesì ns meieUs®e keÀener ®eebieues veener ns ueeskeÀebvee
Depetve mecepele veener.

pejer DeefleÒeYeeJeer mebosMeJenve He×leer (Internet) ner leguevesves veJeer leb$e%eeve Demesue,
otjoMe&ve (ìsefueJnerpeve) ns megceejs 50 Je<ee&Heemetve DeeOeer Deens. otjoMe&ve®³ee yejesyej yejs®e ÒeMve
Deensle, cegK³eÊJes l³eeleerue efmevesceeleerue meceeefJeä ieesäer. yejer®e ¢M³es ner ìsefueefJnpeveJej efnbmee®eej,
veMesueer Deew<eOes (drugs) ueQefiekeÀ mebYeesie ef¬eÀ³ee DeeefCe Oece&Ye´ä ke=Àleer (Profanity) ¿eeb®es ef®e$e
oeKeefJeleele. pes ueeskeÀ ns efmevescee Heeneleele l³eebvee veì DeeefCe veìîee keÀe³e keÀjerle Deensle ns efomeles
DeeefCe DeMee ieesäer keÀjCes ne DeeHeuee nkeÌkeÀ®e Deens Demee ueeskeÀeb®ee iewjmecepe neslees. ueneve cetue ns
SKeeoe efmevescee Heenleebvee l³eeceOeerue veì efkebÀJee veìîee ¿ee Oece&Ye´ä ieesäeR®ee JeeHej keÀjerle Demeleerue
lej l³ee cegueebvee DeMee®e ÒekeÀej®eer Yee<ee JeeHejCes ne DeeHeuee DeefOekeÀej Deens Demes Jeeìsue.

Fbìjves쮳ee mLeUebJej peemleerle peemle ìekeÀuesueer ceeefnleer ner HeÀkeÌle celeÒeoMe&ve Demeles,
mel³e ceeefnleer vemeles. pesJne ueeskeÀ ¿ee ceeefnleerkeÀ[s Heeneleele l³eebvee leer efJeéeemeveer³e DeMeer efomeles Je
Jeeìles; Hejbleg yengleskeÀ JesUer ns Kejs vemeles. ueeskeÀ ner ceeefnleer Kejer Deens Demes ceeveleele DeeefCe l³eeb®³ee
efveCe&³e keÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³eebmeeþer ie=efnle cnCetve efJe®eejele Iesleele. ³eeÒeceeCes Keesìîee Jee ®egkeÀer®³ee
ie=nerleebJej Iesleuesues efveCe&³e ®egkeÀer®es þªve ceevemeMeem$eer³e efyeIee[ Je ceeveefmekeÀ leCeeJe ne le³eej neslees.
ns Demes meg®eefJeles keÀer, pej leb$e%eeve ns ³eesi³e leNnsves mecepetve Iesleues veener DeeefCe l³ee®ee iewjJeeHej
 85
kesÀu³eeme peerJeveele mecem³ee HeefjCele nesleele. keÀener peCe ns keÀjerle Demeleerue keÀoeef®ele ogmejs l³eeJej
efve³eb$eCe þsJeerle Demeleerue HeCe pesJne yengpeve meceepee®³ee ceesþe Yeeie ns pej keÀjerue lej les
efve³eb$eCee®³ee HeueerkeÀ[s peeF&ue.

megceejs 50 Je<ee&HetJeea pesJne ìsefueefJnpeve ne yeepeejHesþsle Deeuee, lesJne kegÀìgbyeeceO³es pescelesce

SkeÀ otjoMe&ve ne Iejele Demes Je yengmebK³e kegÀìgbyes ner otjoMe&ve®ee JeeHej ne yeelec³eebmeeþer efkebÀJee
keÌJeef®ele Òemebieer SkeÀ Jee oesve efmevescee ¿eebmeeþer keÀjerle. Deepe pej SKeeÐee Iejele HeÀkeÌle SkeÀ®e
ìsefueefJnpeve efometve Deeuee lej ns ogefce&U ¢M³e Demesue. yeN³ee®e Iejele / kegÀìgbyeeble Heg<keÀU otjoMe&ve
meb®e Demeleele Je l³eeb®ee peemle Je peemle JeeHej ne keÀjceCegkeÀer®³ee nsletmeeþer keÀjleele. meJe&
Je³eesieìeleerue ueeskeÀ ns ìer.Jner®es J³emeveer yeveues Deensle.

mejemejer ueeskeÀ megceejs 30 leeme ìsefueefJnpeve ne Òel³eskeÀ DeeþJe[îeeuee Heenleele. HeCe pes
ueeskeÀ ¿ee efveMeeCeer®³ee HeueerkeÀ[s peeleele l³eebvee meceepeele ``meesHeÀe meb®e yeìeìs (Sofa set
Potatos)`` Demes cnìues peeles. ns Demes ueeskeÀ Deensle pes ìsefueefJnpeve®³ee meceesj leemeveleeme yemetve
jeneleele Je l³eeb®³ee peeiesJeªve keÀenerlejer KeeCes efkebÀJee efHeCes efkebÀJee yeeLeªceO³es peeC³eemeeþer HeÀkeÌle
Gþleele. meeceeefpekeÀ meceejbYe DeeefCe keÀewìgbefyekeÀ mebHeke&À mebyebOe ¿eebJej p³ee ÒeceeCeele ueeskeÀ ìsefueJnerpeve
yeIele Deensle l³eecegUs HeefjCeece Peeuee Deens. Deieoer megjJeeleerue ueeskeÀebvee þeTkeÀ veJnles keÀer, les
ìsefueefJnpeve IesTve l³eeyejesyej keÀe³e keÀjCeej Deensle HeCe Deelee ìsefueJnerpeveefMeJee³e ueeskeÀ keÀmes
efpeJeble jent MekeÀleerue ne SkeÀ ienve ÒeMve Deens. pes ¿ee keÀeueeJeOeermeeþer ìer.Jner.®³ee yeeyeleerle Kejs
Deens. leer®e ieesä meejK³ee®e ÒeceeCeele Fbìjves쮳ee yeeyeleerle ueeiet He[les. meefHe¥Àie keÀjC³ee®³ee
veeJeeKeeueer ueeskeÀ ns leemeveleeme mleyOe Demeleele l³ee®ee HeefjCeece mebLe HeCe nUtnUt l³eeb®³ee
ley³esleerJej neslees. Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele, Meem$e%eebveer Ye´ceCeOJeveer (Mobile Phone)
¿eeceOetve efveIeCeeN³ee efkeÀjCeeslmeieea ueeìe ¿eebvee GIe[s He[Ces ¿eeb®³eeyeÎue Oeeske̳ee®ee FMeeje efouee
Deens. Lees[ke̳eele cnCepes DeeHeu³ee iewj neleeUCeercegUs leb$e%eeve ns MeeHe cnCetve efme× nesle Deens.

Fbìjvesì DeeefCe ìsefueefJnve yengleskeÀ oesve ceesþer leb$e%eeves Deensle pes Deepe ueeskeÀebJej HeefjCeece
keÀjerle Deensle. efJn[erDees KesU ns pejer DeeCeKeer leb$e%eeve Demeues lejer les J³eefkeÌlebvee efJeMes<e keÀªve
efkeÀMeesjJe³eerve (13 Je<ex les 19 Je<ex ojc³eeve®eer cegues) (teenager) DeeefCe ueneve cegues ¿eeb®³eeJej
HeefjCeece keÀjerle Deensle. yeepeejHesþsceOeerue meO³ee®es efJn[erDees KesU ¿eeb®eer j®evee ner efnbmee®eejekeÀ[s
Deens. ¿ee KesUeb®es GefÎä ns SkeÀlej legce®³ee ÒeeflemHeO³ee&uee ceejCes efkebÀJee legce®³ee efJejesOekeÀeuee þej
keÀjCes. peer cegues Demes KesU KesUle Demeleerue l³eeb®³ee cevee®ee efJekeÀeme keÀe³e nesF&ue DeeefCe ìsefueJnerpeve
ÒeceeCes®e KesU ne keÀe³e ef®e$e jsKeeìlees ns Heene Je les l³ee®e ieesäer keÀjC³eeme ³eesi³e Deens keÀe ¿ee®eer
oKeue I³ee.

Fbìjvesì, ìsefueefJnpeve efkebÀJee efJnef[Dees iescme ns keÀenerner Demeues lejer leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Òeieleer
¿eeuee l³eeb®es HeÀe³eos Deensle Je leesìsner Deensle. ueeskeÀ keÀOeerner Demee efJe®eej keÀjerle veener keÀer, peer
ieesä ®eebieueer Deens cnCetve meebefieleueer peeles efleuee Òel³e#eele JeeF&ì yeepetner Demet MekeÀles. keÀenerJesUe
ueeskeÀ ns SKeeÐee ieesäerle FlekesÀ iegjHeÀìues peeleele keÀer, l³eeb®³eemeeþer l³eeceO³es keÀe³e Deens ¿ee®eener
l³eebvee efJemej He[lees. ueeskeÀebveer leb$e%eevee®ee JeeHej ne ³eesi³e ceeiee&ves keÀjC³ee®es efMekeÀCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. l³eecegUs l³ee®ee DeeflejskeÀer JeeHej ve keÀjlee l³eeletve®e l³eebvee Glke=Àä ieesä efceUsue.
 86
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 leb$e%eeve ns ceeveJepeeleerJej keÀmee HeefjCeece keÀjles?

Òe. 2 Fbìjvesì®eer megefJeOee ner ceeveJepeeleeruee OeeskeÀe keÀmee efvecee&Ce keÀª MekeÀles?

4.6 SsefleneefmekeÀ keÀeUeleerue peieeceOeerue ueeskeÀmebK³ee (Population in the

world in the Historical Period)

megceejs 1750 He³e¥le peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner Deieoer cebo ieleerves Jee{ueer. 1000 yeer. meer.
He³e¥le efmLej Jee{ efkebÀJee Jee{®e veener Demee SkeÀ ceesþe keÀeU neslee; p³eeJesUer peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner
megceejs 300 ueeKe nesleer. l³eeveblej 1000 yeer meer Heemetve les Deboepes 1750 He³e¥le nUt Jee{Ceejer
ueeskeÀmebK³ee ne keÀeU neslee p³eeJesUer JewefÞJekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner Deboepes 800 ue#e nesleer. ¿ee
keÀeUeHe³e¥le, peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner ceesþîee ÒeceeCeele ce=l³etoj ¿eecegUs efve³eb$eCeele þsJeueer iesueer peer
Huesie, og<keÀeU, Deveejesi³eoe³ekeÀ jenC³ee®³ee HeefjefmLeleer DeeefCe meJe&meeOeejCe ieefjyeer l³ee®eÒeceeCes
mLeeefvekeÀ ³eg×s ¿ee meJee&®ee SkeÀef$ele HeefjCeece neslee. 1750 veblej, peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner YejHetj
ÒeceeCeele Jee{le iesueer; 1950 ®³ee megceejeme leer efleHHeì nesTve megceejs 2.5 Deype FlekeÀer Peeueer.
¿ee 200 Je<ee&®³ee keÀeUele, ogHHeìer®ee JesU ne 122 Je<ex neslee. 1950 Heemetve les 1985 He³e¥le
Jee{ ner peemle Lejeªve mees[Ceejer nesleer. (dramatic) 1985 ®³ee megceejeme ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee
ner 5 Deype nesleer. peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 35 Je<ee&le ogHHeì Peeueer nesleer. 2000 meeueeHe³e¥le
JewefMJekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner 6 Deype nesleer Je 2050 He³e¥le leer 9 Deype FlekeÀer nesF&ue Demee
YeefJe<³ekeÀeUeleerue Deboepe Jele&efJeuee iesuee Deens.

1750 ®³ee He³e¥le ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner mHeäerkeÀjCe osCeejer veJnleer. l³eeHetJeea, ceesþer
ce=l³etmebK³ee efnves MesleerceeuekeÀ DeeF&yeeHeebvee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer ieYe&OeejCee efn®ee meceleesue meeOeuee
neslee. ce=l³etoj ns peemle nesles DeeefCe peerJevee®eer DeHesef#ele ce³ee&oe (Life expectancy) ner Deieoer
keÀceer nesleer. peerJevee®eer DeHesef#ele ce³ee&oe ner megceejs 30 Je<ee&®³ee DeJeleerYeesJeleer nesleer leer HeCe 18J³ee
MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le nesleer. ner ceesþer ce=l³etmebK³ee ner yeN³ee®e IeìkeÀeb®es keÀe³e& nesleer p³eele oefjêer
HeeueveHees<eCe meceeefJeä nesles p³eecegUs GHeemeceejercegUs Lesì ce=l³et DeeefCe DeÒel³e#ejerl³ee jesie, meeLeer Je
Deieoer Meke̳elee ner ³eg×s Jee{leer mebJesoveMeeruelee ner HeCe keÀejCeerYetle nesleer. HeÀkeÌle Yeejleele®e veJns lej
yeekeÀer®³ee peieele HeCe veJeerve peeiesmeeþer MeesOe Je pegv³ee meece´ep³eeb®ee efJemleej ne ueneve Je³eele efJeJeen
DeeefCe yengHelveerkeÀlJe (Polygamy) ¿eecegUs Jee{leer ueeskeÀmebK³ee meceleesue ¿eele HeefjCece Peeuee.

18J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve meg©Jeeleeruee, ce=l³etmebK³ee oj ne Heef½ece osMeeble keÀceer

nesC³eeme meg©Jeele Peeueer, peieeleerue Heefnueer peeiee pesLes ceeveJeebveer pevce DeeefCe ce=l³et ¿eeceOeerue
vewmeefie&keÀ meceleesueHeCee ¿eele HesÀjHeÀej kesÀues. ÒecegKe JewÐekeÀer³e HeÀUer lees[tve peeCes ¿eecegUs ce=l³etble Ieì
ner Peeueer veener. (Goe. Hesefveefmeueerve ns Heefnu³ee ÒeLece 1940 ceO³es JeeHejues iesues) Hejbleg DeVe
 87
GHeueyOe nesCes, Iejs, HeeC³ee®eer mJe®ílee, Jew³eefkeÌlekeÀ Deejesi³e DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Deejesi³ej#eCe
¿eeceOeerue megOeejCee ¿eecegUs HeCe ce=l³etojele Ieì Peeueer. Heg{s 20J³ee MelekeÀele, JewÐekeÀer³e Òeieleer,
efJeMes<e keÀªve mebmeie&pev³e jesieeb®³ee efJeª× ueme ìes®eCeer, ¿eeves ce=l³etmebK³ee Ieì efn®ee Jesie Jee{efJeuee.

SkeÀ efkeÀ®ekeÀì ÒeMve vesnceer®e efvecee&Ce neslees lees cnCepes ueeskeÀmebK³ee Jee{ ¿ee®eer j®evee leer
keÀener HeeleUerJej®e Jee{ueer DeeefCe Heg{s og<keÀeU DeeefCe nJeeceeve yeoue ¿eebvee Òeeflemeeo cnCetve ceesþîee
ÒeceeCeele ®e{Gleej nesle iesueer efkebÀJee leer SkeÀe melele ojeves Jee{ueer leer HeCe SkeÀe peeiesHeemetve ogmeN³ee
peeiesle? ¿ee ÒeMveeb®eer GÊejs DeeHeCeebme ceeefnleer DemeCeej veenerle. ceeveJepeeleer®³ee ¿ee He=LJeer
ûeneJej®³ee Deeiecevee®eer leejerKe ner 50000 yeer.meer. HetJeea®eer Deens. l³eeveblej efvejefvejeUs IeìkeÀ,
Òeef¬eÀ³ee p³ee DeMee ®e{Gleej nesCeeN³ee vecegv³eebceO³es efvekeÀeue Peeu³ee Deensle. pejer peerJeme=äer®ee
ceeieesJee IesC³eemeeþer kesÀuesuee DeMceerYetle DeJeMes<eeb®es DeY³eemekeÀ (Paleontologist) ¿eebveer ¿ee
J³eJemee³eemeeþer efvejefvejeȳee ÒekeÀej®es efme×eble GlHeVe kesÀues Demeues lejer Demes ie=efnle Oejues iesues keÀer,
SkeÀ meelel³eHetCe& Jee{er®ee oj ne DeeOegefvekeÀ keÀeUeHe³e¥le Òel³eskeÀ keÀeUemeeþer JeeHejuee iesuee. pevceoj
oj npeejer 80 FlekeÀe ÒeefleJe<eea 1 S.[er. ceOetve þsJeuee iesuee DeeefCe 2 S.[er. Heemetve les 1750 He³e¥le
oj npeejer meeþ FlekeÀe þsJeuee iesuee. l³eeveblej ¿ee ojele Deieoer keÀceer 30 ìkeÌkesÀHe³e¥le Ieì ner
DeeOegefvekeÀ keÀeUeHe³e¥le Peeueer.
ne efveccee-Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve ceeveJeJebMee®³ee Go³eeHeemetve megceejs 106 Deype pevce Peeues
Deensle Demee Deboepe Jele&efJelees. mHeäHeCes 8000 F.meer. les 1 S.[er. ne keÀeU ne DeeHeu³ee mebK³es®eer
ÞesCeer ¿ee®eer efkeÀuueer Deens. Hejbleg ogozJeeves l³ee ³egieeyeÎue Deieoer HeÀej Lees[er ceeefnleer ner þeTkeÀ Deens.

cnCetve ³esLes Deboepe ne Demee Deens keÀer, l³eeveblej pevceeuee Deeuesu³ee ueeskeÀebHewkeÀer megceejs
5.8 ìkeÌkesÀ ns Deepe n³eele (alive) Deensle. ner Òel³e#eele ®eebieueer ceesþer ìkeÌkesÀJeejer Deens pesJne
DeeHeCe l³eeJej efJe®eej keÀjlees. l³ee keÀeUele peceerve DeeefCe efvemeiee&®eer ceeueceÊee ns ®eebieues GHeueyOe
nesles HeCe Deepe l³eeHceeueceÊes®es ÒeceeCe Je iegCeJeÊee ns pes Deensle les®e DeeHeu³ee efpeJeble jenC³eemeeþer
keÀejCeerYetle Deensle les®e Deepe GHeueyOeles®³ee GCeerJescegUs oefjêer Peeues Deensle.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 Heg{erue jkeÀev³eeb®eer ³eesi³e pegUCeer keÀje (Match the columns)

(De) ueeskeÀmebK³ee Jee{er®³ee ìHHee (ye) keÀeU (Period)

1) efmLej ìHHee 1) 2050 He³e¥le
2) cebo Jee{ oj 2) 1000 yeer meer He³e¥le
3) HegjsMeer Jee{ 3) 1950-1985
4) DekeÀefuHele Jee{ 4) 1750-1950
5) DeHesef#ele peueo Jee{ 5) 1750 He³e¥le

Òe. 2 efjkeÀec³ee peeiee Yeje.

De) ueeskeÀmebK³ee 100 yeer.meer. He³e¥leõõõõ ueeKe nesleer.
ye) 1750 ceOeerue DeHesef#ele ueeskeÀmebK³ee nerõõõõ ueeKe.
keÀ) 1750 veblej ueeskeÀmebK³esleerue Jee{ ner õõõõ Deype.
 88
[) 1985 He³e¥le peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner õõõõ Deype nesleer.

4.7 ueeskeÀmebK³esle Jee{ keÀe Peeueer? (Why did Population Grow?)

ueeskeÀmebK³ee Jee{ ¿ee®ee DeLe& keÀe³e Deens ns mecepetve IesCes DeeHeCeeme DeeJeM³ekeÀ Deens keÀejCe
ceeveJepeeleer®³ee efJekeÀemeemeeþer ner peieeceO³es meJe&$e SkeÀ ÒecegKe mecem³ee Deens ¿eeJej peemle
ÒekeÀeMePeesle ìekeÀC³eele Deeuee Deens.

ueeskeÀmebK³ee Jee{ DeMeer met®evee keÀjles keÀer, ueeskeÀJemleer®³ee DeekeÀejceeveeleerue ne yeoue

Deens. ns neskeÀejeLeea Deens l³ee®eÒeceeCes vekeÀejeLeea HeCe Deens. mekeÀejelcekeÀ yeouee®³ee yeeyeleerle les
Òel³e#eele ueeskeÀmebK³ee ner Jee{les lej vekeÀejelcekeÀ yeoueele ueeskeÀmebK³ee ner Òel³eskeÀ JesUer keÀceer nesle
peeles.

ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner HetCe& efvejHes#e (Absolute) DeeefCe meeHes#e (Relative) ¿ee
meb%eeceO³es ceespeueer peeles. HetCe& Jee{ ne þjuesu³ee JesUebHes#ee peemle DeMee ueeskeÀmebK³esceOeerue vebyeje®ee
HeÀjkeÀ Deens. Goe. 1950 ceO³es peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 4 Deype lej 2000 meeueer ner 6 Deype
FlekeÀer nesleer. meeHes#e Jee{ ner meJe&meeOeejCele: SkeÀ ÒeceeCe efkebÀJee MeskeÀ[sJeejer cnCetve J³ekeÌle kesÀueer
peeles. Goe. 2000 meeueer JeweféekeÀ ueeskeÀmebK³ee Jee{ oj ns 1.4 ìkeÌkesÀ (efkebÀJee Òeeflenpeej 14
ìkeÌkesÀ) FlekesÀ nesles. peieeleerue Òel³eskeÀ 1000 ueeskeÀebkeÀjerlee ojJe<eea 14 peCeeb®eer Yej ner Ieeleueer
peeles.

pemes yeBkesÀ®³ee Keel³eeceO³es ®e¬eÀJee{ J³eepe ns pecee nesle peeles l³ee®eÒeceeCes ueeskeÀmebK³ee ner
DemeeOeejCe ojeves Jee{le peeles. SKeeÐee ueeskeÀmebK³es®³ee efmLeleerpev³e keÀe³e&MeefkeÌle®es cetu³eebkeÀve
keÀjC³eemeeþer l³ee®³ee ogHHeì JesUs®ee efnMesye keÀjCes cnCepes®e ueeskeÀmebK³ee DeekeÀejele Jee{ nesC³eemeeþer
efleuee ueeieCeejer Je<ee&®eer mebK³ee; Demes ie=nerle Oeje keÀer, ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ ¿ee®ee Òe®eejebleerue
(Current) ÒeceeCe ns yeouele veener. ns ``meÊej®ee efve³ece`` (Rule of Seventy) ¿ee®ee
GHe³eesie keÀªve kesÀues peeles; cnCepes®e meÊej Yeeefieues. meO³ee®ee ueeskeÀmebK³ee Jee{ oj (ìkeÌkesÀJeejer
ÒeefleJe<eea) 1.4 ìkeÌkesÀ JeweféekeÀ ueeskeÀmebK³ee ojJee{ ne 2000 ceO³es ogHHeì JesUele Yee<eeblej kesÀuee
peelees. (pej meO³ee®ee Jee{er®ee oj ne keÀe³ece Demesue lej) lees HeCe 51 Je<ee¥®ee keÀeU.

ns meeO³ee He×leerves DeekeÀueve keÀjC³eeme ceole keÀjles keÀer, ueneve Demee ogHHeìer®ee JesU,
JesieJeeve DeMeer ueeskeÀmebK³ee Jee{.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 ``mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner DeeefLe&keÀ Jee{erJej HeefjCeece
keÀjles.`` mHeäerkeÀjCe Ðee.
 89

4.8 ueeskeÀmebK³ee Jee{ DeeefCe efJeYeeieCeer ¿eeJej ÒeYeeJe Ie[efJeCeejs IeìkeÀ

(Factors influencing on Population Growth &
Distribution)
ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee ner efJeue#eCe jerleerves iesu³ee keÀener MelekeÀele Jee{ueer Deens. 1830
meeueer, 900 ueeKeentve peemle ueeskeÀebveer He=LJeerJej Jemleer kesÀueer nesleer. pemes DeeHeCe 21 J³ee
MelekeÀele ÒeJesMe kesÀuee Deens, He=LJeerJejerue ueeskeÀmebK³esves mee[smene Deype ne DeekeÀ[e Deesueeb[uee Deens
l³ee®eJesUer Demeceev³eHeCes ceesþs Je oeì Demes ueeskeÀeb®es IeesUkesÀ Jee{le®e Deensle. YeewieesefuekeÀ ¢äerves
ceeefnleieej Demeuesu³ee J³eefkeÌleves ns mecepetve Iesleues®e Heeefnpes keÀer, ueeskeÀeb®eer He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJejerue
Jee{, efJeYeeieCeer Je neue®eeue ns ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀleerkeÀ jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ
ÒemebieeceOeerue HeÀkeÌle ®eeueefJeCeeN³ee MeefkeÌle veenerle lej keÀener YeeweflekeÀ Ieìvee – ceesþîee ÒeceeCeele Hetj
³esCes, m$eesleeb®es keÀceer IesCes Je me=äerefJe<e³ekeÀ efyeIee[ ¿eeceeieerue HeCe efJeveeMeer MeefkeÌle Deensle.

efJeÐeeL³ee¥veer ceeveJeer DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ IeìkeÀ ¿eebceOeerue HejmHejebJejerue ef¬eÀ³ee keÀjCes

¿eeb®³ee DeekeÀuevee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer pe©jer Deens keÀer, p³eecegUs ceeveJeer ueeskeÀmebK³es®eer
iegCeJewefMeäîes l³ee®eÒeceeCes l³eeb®eer efJeYeeieCeer Je neue®eeue ¿eeb®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eeme ceole efceUsue.
He=LJeer®³ee ueeskeÀmebK³es®es JeeìHe DeeefCe Ievelee (Density) ner He=LJeer ûeneJej®eer mJeeYeeefJekeÀ j®evee
(Topography), peefceveer, JevemHeleer DeeefCe JeeleeJejCee®es ÒekeÀej (me=äerÒeCeeueer -
Ecosystems), GHeueyOe m$eesle DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer HeeleUer ¿eebJej ÒekeÀeMePeesle
ìekeÀleele. ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es ÒeceeCe ¿eeJej efMe#eCe (efJeMes<e keÀªve ceefnuee efMe#eCe), Oece& DeeefCe
oUCeJeUCe, MenjerkeÀjCe Je veewkeÀjerefJe<e³ekeÀ mebOeer ¿ee IeìkeÀeb®es Fef®íle HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeC³ee®es
yeU Demeles. ce=l³etmebK³ee oj ¿eeb®³eeJej JewÐekeÀer³e mesJeeb®eer GHeueyOelee, DeVe, efveJeeje, Deejesi³e mesJee
DeeefCe meJe¥keÀ<e Je³e DeeefCe ueeskeÀmebK³es®eer JeeìCeer ¿eeb®ee HeefjCeece Demelees.
ueeskeÀmebK³es®ee DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee mJeeYeeefJekeÀ iegCeOece& cnCepes Jee{, peer pevcemebK³ee
(fertility) DeeefCe ce=l³etmebKed³ee, Demebmke=Àle pevce DeeefCe ce=l³et oj, vewmeefie&keÀ Jee{ DeeefCe ogHHeì JesU
Je ueeskeÀmebK³ee j®evee ¿ee meb%eeb®³ee ªHeele JeCe&ve kesÀueer peeT MekeÀles. (ueeskeÀmebK³ee j®evesuee Je³e
DeeefCe efuebie efJeYeeieCeer ¿eeb®ee meceeJesMe Deens) ns cegueYetle ueeskeÀmebK³ee mebK³eeMeem$eer³e mebkeÀuHevee
(demographic concepts)ns ceeveJeer IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe keWÀêerYetle keÀjC³eeme ceole keÀjleele
keÀer, pes ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer Je oeìer, Jee{er®es vecegves DeeefCe ueeskeÀmebK³ee Òe#esHeCe ¿ee ieesäeR®es
mHeäerkeÀjCe keÀjleele. Goe. ueeskeÀmebK³ee Ieveeke=Àleer (Population Pyramids) ns iele
keÀeUeleerue efvejefvejeUs HeefjCeece metef®ele keÀjleele. pemes ³eg×, jesie, og<keÀeU, megOeejuesueer meeJe&peefvekeÀ
Deejesi³emesJee Je uemeerkeÀjCe keÀe³e&¬eÀce pes pevce DeeefCe ce=l³et oj Je efuebie ¿eebJej Demeleele. Goe. Metv³e
les 15 Je<ex Je=× ÒeceeCe JesieJeeve ueeskeÀmebK³ee meg®eefJeleele lej 45 les 60 Je³e Je=× ¿eeb®es ceesþs ÒeceeCe
Òeew{ ueeskeÀmebK³ee meg®eefJeleele efpeuee Je=×ebvee Deieoer ueJekeÀj®e cenÊJeHetCe& JewÐekeÀer³e ceole ¿ee
m$eeslee®eer iejpe Yeemeles. Jejerue oesvner YeeefkeÀles ner meceepeemeeþer cenÊJeHetCe& YeewieesefuekeÀ DeLe& OJeefvele
keÀª MekeÀleele. Goe. le©Ce ueeskeÀJemleer ner peemle Iejs Je MeeUe ¿eeb®eer iejpe efvecee&Ce keÀª MekesÀue
lej Je=× ueeskeÀmebK³ee ner peemle DeMeer mesJeeefveJe=efÊe DeeefCe JewÐekeÀer³e megefJeOee ¿eeb®eer iejpe efvecee&Ce
keÀjles. DeMee ÒekeÀej®ee ueeskeÀmebK³eeJee®ekeÀ mebK³eeMeem$e met#ce He=LLekeÀjCe ns meJe& mlejebJej HetCe& kesÀues
peeT MekeÀles.
 90

peJeUpeJeU meJe&®e osMeebvee Jee{l³ee MenjerkeÀjCee®ee DevegYeJe I³eeJee ueeiele Deens. He=LJeer®³ee
HeueerkeÀ[s MeslekeÀjer DeeefCe ûeeceerCe peerJeve (Peasant and Pastoral life) ns Menjeleerue
peemle DeeefLe&keÀefJe<e³ekeÀ DeeMeeoe³ekeÀ DeMeer peerJeveekeÀ[s peemle peerJevemeeþer DeeHeues ceeie& ceeskeÀUs
keÀªve osle Deensle. keÀejCe ueeskeÀebvee peemle ®eebieu³ee veeskeÀN³ee / keÀeces efceUle Deensle efkebÀJee pesLes
peemle ®eebieu³ee mebOeer Deensle l³eeefþkeÀeCeer peemle GlHeVee®³ee ceesneves ueeskeÀ mLeueeblej keÀjerle Deensle.
peieeleerue yengmebK³e ueeskeÀ ns Deelee DeMee ÒekeÀej®³ee peerJeveekeÀ[s peele Deensle. p³ee®ee DevegYeJe ne
DeuHemebK³eekeÀ ueeskeÀebveer megceejs SkeÀe MelekeÀe®³ee DeeOeer Iesleuee. ueeskeÀmebK³ee, Yetieesuele%e Demes
Devegceeve keÀjleele keÀer, ìesefkeÀ³ees, meet HeeJeuees, cegbyeF&, MeebIeeF&, ueeieesme Je cesefkeÌmekeÀes ner Menjs Heg{erue
MelekeÀeleerue Del³eble Yejie®®e ueeskeÀmebK³es®eer keWÀês Demeleerue. leLeeefHe keÀener efJekeÀefmele osMeebleerue ueeskeÀ
ns DeeefLe&keÀ HeÀe³eÐee®³ee Menjer peerJevee®³ee mebOeer mees[tve osTve meeO³ee Je GHeveiej DeeefCe ueneve Menjs
¿eekeÀ[s peemle DeekeÀef<e&keÀ nesle Deensle. pesLes efJeMes<e keÀªve cegK³e Menjeleerue Yeeieele veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ
ceeiee¥vee ÒeJesMe Deens. Hee³eeYetlemegefJeOee ¿eeb®eer efJeYeeieCeer Je oeìer ner HeCe DeMee ÒekeÀej®³ee vecegv³eeuee
peyeeyeoej Deens. SJe{s®e veener lej Yeejleele osKeerue Menjebleerue Ieveoeì ueeskeÀmebK³ee, ner HeCe ne
IeìkeÀ met®eerle keÀjles. meJe& Yeejleeletve ueeskeÀ ns les menve keÀjC³eemeeþer l³eeb®eer MeejerefjkeÀ ce³ee&oe
Deesueeb[tve cegbyeF&keÀ[s OeeJe Iesle Deensle.

ceeveJeer ueeskeÀmebK³es®es efmLel³eblej ns SkeÀ [esȳeele YejCeejs Je Del³eble meyeU mJeeYeeefJekeÀ

iegCeefJeMes<e Deens DeeefCe lees ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer Je iegCeOece& ¿eebvee cenÊJeHetCe& Ie[efJeuesueer Jemlet
¿eeceO³es IesTve peelees. ner SkeÀ ®ewlev³ece³e (dynamic) Òeef¬eÀ³ee Deens peer Denefve&MeHeCes He=LJeer®es
YeeweflekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ jceCeer³e YetÒeosMe ¿eele yeoue Ie[efJele Demeles. les efvejefvejeȳee ÒeceeCeele Je
efvejefvejeȳee meboYee&le Ie[le Demeles. Deeblejjeä^er³e ÒeceeCeeJej HejosMeeletve ³esCeeN³ee Je HejosMeele
peeC³eemeeþer osMee®ee l³eeie keÀjCeeN³eeb®ee ÒeJeen ns l³ee®es keÀeUpeerHetJe&keÀ JeCe&ve keÀjlees.
jeä^er³emlejeJej, Deeblej jep³e ÒeJeen efkebÀJee ûeeceerCe Yeeieeletve MenjekeÀ[s ÒeJeen pes SkeÀ MenjerkeÀjCee®es
ÒecegKe keÀejCe Deens. FlekesÀ®e keÀe³e lej mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeL³ee¥®eer neue®eeue,
efveJe=Êe, ÒeJeemeer efkebÀJee Hel³eeceOeerue yeoue ns mLeeveeblej j®evee ¿eeJej HeefjCeece keÀjerle Deensle, ¿eeb®ee
efJe®eej keÀje.
³esLes leerve ÒekeÀej®³ee mLeueebleje®ee efJe®eej ne kesÀuee iesuee Heeefnpes.
1) Ssef®íkeÀ DeeefCe otjoµeer&HeCeerkeÀ (discretionary) cnCepes®e jeneC³ee®eer ®eebieueer peeiee
¿ee®ee MeesOe IesC³eemeeþer
2) Ssef®íkeÀ HeCe ve ìeUlee ³esC³eepeesiee cnCepes®e jenC³eemeeþer peeies®ee MeesOe IesCes DeeefCe
3) Devewef®íkeÀ DeeefCe ve ìeUlee ³esC³eepeesiee cnCepes®e jenC³eemeeþer peeiee ner MeesOeC³ee®³ee
nkeÌkeÀeuee vekeÀej

Heefnu³ee oesvner Ieìveele ns metef®ele nesles keÀer, legueveelcekeÀefjl³ee ®eebieueer HeefjefmLeleer Je HeÀkeÌle
®eebieues peerJeve peieC³ee®eer DeHes#ee ¿eekeÀ[s Kes®eCeeje IeìkeÀ lej MesJe쮳ee ÒekeÀejele Heg<keÀU jepekeÀer³e
IeìkeÀ efkebÀJee Hegveuee&Ye ve nesCeeje He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ leesìe ne metef®ele kesÀuee peelees.

³eejerleerves DeeHeCe DeMee efve<keÀ<ee&Òele ³eslees keÀer, ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner meeOeejCele: Heg{erue
ieesäeRvee efveef½ele kesÀueer peeles.
1) ueeskeÀmebK³es®eer mebK³ee efkebÀJee DeekeÀej
 91
2) ueeskeÀmebK³es®eer oeìer Je efJeYeeieCeer
3) Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUeleerue Jee{
4) Jee{ DeeefCe neue®eeue ¿eeb®ee Òe®eefuele (efkebÀJee ®eeuet) oj (ÒeceeCe)
5) ueeskeÀmebK³es®eer Je³e j®evee
6) Heg©<e DeeefCe efm$e³ee ³eeceOeerue meceleesue
7) mee#ejles®es ÒeceeCe Je iegCeesÊej

lej peieeceOeerue ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer ner Heg{erue oesve ÒecegKe IeìkeÀ meb®eeb®ee meceeJesMe keÀjles.
1) YeewleerkeÀ JewefMeäîes p³eeceO³es HeeC³ee®eer GHeueyOelee, ÒeosMee®eer mJeeYeeefJekeÀ j®evee DeeefCe
Gleej, peefceveer®ee megHeerkeÀHeCee, nJeeceevee®³ee HeefjefmLeleer, JevemHeleeR®eer GHeueyOelee DeeefCe
Iejiegleer HeeUerJe ÒeeC³eebmeeþer DeeojeefleL³e keÀjCeeN³ee HeefjefmLeleer ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.

2) meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀleerkeÀ IeìkeÀ ns ke=À<eerefJekeÀeme, GHeueyOe Gpee& (MekeÌleer) ¿eeb®ee meceeJesMe

keÀjleele lemes®e Dev³e meceepeele ÒeJesMe, Hee³eYetle j®eveelcekeÀ megefJeOee efJekeÀeme, jepekeÀer³e
keÀuHeveeb®es GÊHeefÊeMeem$e, mejkeÀej®es mLew³e&, JeenlegkeÀer®³ee cegueYetle megefJeOeeb®eer oeìer Je
GHeueyOelee DeeefCe meeceeefpekeÀ ®eeueerefjleer Je Þe×e ¿eeb®ee HeCe meceeJesMe Deens.
4.9 ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeelcekeÀ DeeIeele (Socio-
Environmental Impact of Increase in Population)
1) peMeer Menjeb®eer Jee{ nesles leMeer vewmeefie&keÀ peceerve ner efjkeÀeceer nesles.
2) vewmeefie&keÀ m$eesleeb®³ee GHeueyOeerceO³es Ieì
3) iejeryeerle / oeefjêîeele Jee{
4) yeskeÀejer
5) DeJeMes<e FbOevee®³ee pJeueveeves JeeleeJejCeeuee Fpee
6) OeeskeÀeoe³ekeÀ ÒeeCeer efJeMes<e Jeie& ns uegHle nesle Deensle
7) ce³ee&efole vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerJej leeCe efvecee&Ce neslees Deens
8) efvej#ejlee ojele Jee{
9) DeVee®eer keÀcelejlee
10) leep³ee Je iees[îee HeeC³ee®eer ef®ebleepevekeÀ GCeerJe
11) ceeskeÀUer peeiee De¢M³e nesle Deens
12) ie®®e ieoea Demeuesueer Iejs
13) JeenelegkeÀ Je GÐeesieOebos ¿eeb®³ee Jee{ercegUs nJee Òeog<eCeele Jee{
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 ueeskeÀmebK³ee Jee{erme keÀejCeerYetle Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer veeJes Ðee.

Òe. 2 ``YeeweflekeÀ GYeejCeer yeoueebyejesyej ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner HeCe yeoueles`` Yee<³e keÀje.
 92

4.10 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee (Let us Sum up)

ceeveJe mepeerJe ne He³ee&JejCeebleerue Del³eble ®ewlev³eMeefkeÌle Demeuesuee Demee m$eesle Deens.
Jee{leer ueeskeÀmebK³ee ner He³ee&JejCeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjerle Deens. ueeskeÀmebK³ee Jee{, ¿eeceOeerue yeoue
ne Jee{lee pevce oj (birth rate) Je IeìCeeje ce=l³egoj ¿eeb®eer efve<HeÊeer (outcome)Deens. Hejbleg
ueeskeÀmebK³ee ner keÀener #es$eele keWÀêerYetle nesles, peer #es$es ceeveJeer ÒeeC³eeuee l³eeb®es DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce
megjUerleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer DevegketÀue Deensle. cnCetve ueeskeÀmebK³ee Jee{ efkebÀJee Ieì ¿eeuee
meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ HeefjCeece Deensle; peer l³eecegUs De-DeeefLe&keÀ, efJekeÀeme Je leb$e%eevee®ee JeeHej ¿eeb®eer
meg©Jeele keÀjles. Hejbleg meO³ee®ee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme ne He³ee&JejCeeuee mecem³ee efvecee&Ce keÀjerle
Deens.
4.11 IeìkeÀe®³ee MesJeìer J³eJemee³e (Unit End Exercise)
1. ceeveJee®eer GHeefmLeleer ner He³ee&JejCeele cenÊJeHetCe& Je ®ewlev³eMeerue cegueleÊJe Deens. ¿eeJej ®e®ee& /
JeeoefJeJeeo keÀje.
2. ÒeieleerMeerue mebHeke&ÀmebyebOe Òemeej ceeO³eces ner ceeveJeeJej keÀmee HeefjCeece keÀjleele?
3. pevceoj (birth rate) DeeefCe ce=l³etoj ¿eeb®es ueeskeÀmebK³ee Jee{ ¿eeceOeerue veelesmebyebOe mHeä
keÀje.
4. peieeceO³es ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer keÀMeer Peeueer Deens? keÀesCeles IeìkeÀ ns ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej
ÒeYeeJe ìekeÀleele?
5. ceeveJe DeeefCe leb$e%eeve ¿eeceOeerue veelesmebyebOe ¿eeb®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe keÀje.
 93

5
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®eer DeeJneves, He³ee&JejCe DeeefCe
ceeveJeer Deejesi³e veelesmebyebOe
(Challenges of Population Growth,
Environment and Human Health)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure) :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 DeesUKe
5.2 peieebleerue ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer
5.3 Jeentve vesC³ee®eer #ecelee ¿ee®ee DeLe& keÀe³e?
5.4 ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI) - SkeÀ mebkeÀuHevee
5.5 ueeskeÀmebK³es®es He³ee&JejCeeJej HeefjCeece
5.6 ceeveJeer Deejesi³eeJej He³ee&JejCee®ee Òenej
5.7 YeejleeceOeerue ceeveJeer Deejesi³e vecegves DeeefCe Heewef<ìkeÀ Devve - SkeÀ JemlegefmLeleer DeY³eeme
5.8 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ©³ee
5.9 ieìe®³ee MesJeìer DeY³eeme

5.0 GefÎ<ìîes (Objectives) :

DeeleeHeemetve Heg{s ³ee ÒekeÀjCeeble Heg{erueÒeceeCes keÀebner GefÎ<ìs ner le³eej kesÀuesueer Deensle.

• peieeleerue ueeskeÀmebK³ee JeeìHee®eer Demeceevelee mecepetve IesCes.

• YeejleeceO³es ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ¿ee®eer DeeJeM³ekeÀlee ¿ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
• Jee{leer ueeskeÀmebK³ee ner He³ee&JejCee®³ee iegCeJeÊesuee keÀmee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjerle Deens ¿ee®eer
ceeefnleer IesCes.
• He³ee&JejCeebleerue efyeIee[ebcegUs ceeveJeer Deejesi³ee®es Jee{les ÒeMve mecepetve IesCes.

5.1 DeesUKe (Introduction) :

 94
DeeOeer®³ee ÒekeÀjCeeble DeeHeCe ueeskeÀmebK³ee yeouee®es efvejefvejeUs cegÎs DeeefCe ceeveJeer ÒeeC³eeves
efvecee&Ce kesÀuesu³ee leb$e%eevee®es Òenej ¿eeves He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce Peeuesuee OeeskeÀe ¿eeb®³eeJejleer ®e®ee& /
JeeoefJeJeeo kesÀuee Deens. leLeeefHe He³ee&JejCeeuee ns ceeveJeer DeeIeele Meess<etve IesC³ee®eer mJele:®eer #ecelee
Deens. He³ee&JejCeeJejerue Jee{les ceeveJeer Òenej ns mJele:®e ceeveJeebJej YeueleW®e mHeÀesìkeÀ HeefjCeece keÀjerle
Deensle.
ns ceeveJeer meeceL³e& (Human Potencies) SkeÀ m$eesle cnCetve DeekeÀueve keÀ©ve
IesC³eeceOetve Meke̳e Deens.

5.2 peieeleerue ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer (Population Distribution in

the World) :

JewefMJekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner DeYetleHetJe& DeMee Jesieeves Jee{les Deens - peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 1
DeypeHe³e¥le Heesnes®eC³eemeeþer 1830 He³e¥le ceeveJee®ee meJe& Fefleneme IesTve peeJes ueeieues. ogmejer
Deype ueeskeÀmebK³ee ner l³eeveblej 100 Je<ee¥veer, 3 Deype leerme Je<ee¥veer, 4 Deype 15 Je<ee&le Je Hee®eJee
Deype ner HeÀkeÌle 12 Je<ee&le meeO³e keÀjlee Deeueer. 2050 He³e¥le ueeskeÀmebK³ee ner 9 Deypee®³ee Heg{s
peeF&ue Demes YeeefkeÀle kesÀues iesues Deens.

DeeHeCeebme DeeOeer®e yeouel³ee nJeeceevee®ee iebYeerj OeeskeÀe ¿eeHeemetve peeie=le kesÀues iesues Deens,
lemeW®e mecegêe®eer Jee{leer HeeleUer ner ue#eeJeefOe ueeskeÀebvee Iejeletve keÀmes yeensj keÀe{erue, OeeskesÀoe³ekeÀ
Devve megjef#elelee Je Jee{les mebIe<e& ¿eeHeemetve HeCe peeie=le kesÀues iesues Deens. Hejbleg Jee{leer ueeskeÀmebK³ee
HeÀkeÌle Jejerue meJe& HeefjCeece ns DeefOekeÀ JeeF&ì keÀ©ve ìekeÀerue. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee ¿eeuee Oeev³e HeerkesÀ
IesC³eemeeþer peemle peceerve ¿ee®eer iejpe ueeieles, l³eecegUs pebieueeb®es Dee®íeove ¿eeble Ieì,
pewefJekeÀefJeefJeOelee keÀceer nesCes, Je me=<ìerÒeCeeueer mesJee ¿eeble Ieì nesCes Je MesJeìer Òel³e#e JeeleeJejCeebleerue
yeoue JeeF&ì keÀjCes, Jejerue meJe& iees<ìer ¿ee DeeHeCe pe©jer®³ee Hes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee ¿ee®ee HeefjCeece
Deensle ns DeeOeer®e peeCetve Iesleues Deens. peeoe ueeskeÀmebK³ee ner ceeveJee®³ee leelkeÀeU DeMee mecem³eeb®es
cetU Deens, iejeryeer, S®eDee³eJner / S[med (HIV / AIDS), yeeueHeCee®es DeepeejHeCe, efHeC³ee®³ee
HeeC³eeleerue keÀcelejlee DeeefCe uemeerkeÀjCe keÀe³e&¬eÀceeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee ¿ee DeefleefjkeÌle
ueeskeÀmebK³escegUs DeefleMe³e JeeF&ì Peeu³ee Deensle. pejer peie ns ueeskeÀmebK³esves meeOeejCele: oeì
ueeskeÀJemleer®es Peeues Deens lejer l³ee®eer #es$es ner þjeefJekeÀ veenerle. 2009 ®³ee Deboepeevegmeej, peiee®eer
SkeÀef$ele ueeskeÀmebK³ee ner 6.829 Deype Deens lej efJekeÀefmele osMeeb®ee efnmmee Yeeie ne 1.233 Deype
Deens; keÀceer efJekeÀefmele osMee®ee efnmmee ne 5.596 Deype Deens Je Deieoer keÀceer efJekeÀefmele osMeeb®ee
Jeeìe ne 0.835 Deype FlekeÀe Deens. ¿ee ojeves, 2050 He³e¥le peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 8.5
Deypee®eer ce³ee&oe Deesueeb[tve peeF&ue.

2050 He³e¥le DeHesef#ele Demeuesues 2.3 Deype peemle ueeskeÀ ns efJekeÀmeveMeerue osMeeble
keWÀêerYetle nesTve jenleerue p³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee ner 5.6 Deype Heemetve 2009 He³e¥le 7.9 Deype
FlekeÀer 2050 He³e¥le Jee{C³ee®eer YeefJe<³es kesÀueer iesueer Deensle. ¿ee Jee{erceO³es 15 les 59 Je<ex
Je³eesieìeleerue ueeskeÀeb®eer Jee{ ner 1.2 Deype DeeefCe 60 Je<ex Je³e efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Je³e Demeuesues
Demes 1.1 Deype ueeskeÀ ¿eeb®ee meceeJesMe Demesue efJekeÀefmele osMeeble 15 Je<ex Je³ee®³ee Keeueerue cegueeb®eer
mebK³ee ner Òel³e#eeble keÀebner ÒeceeCeeble keÀceer nesC³ee®eer DeHes#ee Deens. l³ee leguevesves peemle efJekeÀefmele
 95
ÒeosMeeb®eer ueeskeÀmebK³ee ¿eeble keÀceerle keÀceer yeoue nesTve 2009 ceO³es 1.23 DeypeeHeemetve 1.28
Deype FlekeÀer 2050 ceO³es nesF&ue Je leer HeCe 1.15 Deype FleHe³e¥le keÀceer Peeueer Demeleer pej
efJekeÀmeveMeerue osMeebletve efJekeÀefmele osMeeble mLeueebleje®es efveJJeU Òe#esHeCe Peeues vemeles pes mejemejer
ojJe<eea 2.4 ue#e FlekesÀ 2009 les 2050 He³e¥le Òe#esefHele Peeues Deens.

meO³ee keÀceer efJekeÀefmele osMeeb®eer ueeskeÀmebK³ee ner Depetveefn le©Ce Deens. p³eeceO³es 15 Je<ex
Je³eeKeeueerue yeeuekeÀeb®ee ueeskeÀmebK³es®³ee megceejs 30 ìkeÌkesÀ efnMesye Deens DeeefCe 15 les 24 Je<ex
Je³eesieìebleerue le©Ce ns DeeCeKeer 19 ìkeÌkesÀ ¿ee®ee efnMesye osle Deensle. Òel³e#eeble keÀceer efJekeÀefmele
Yeeieeble yeeuekeÀ DeeefCe le©Ce ueeskeÀ ¿eeb®eer mebK³ee ner SkeÀe JesUer KetHe ceesþer Deens (1.6 Deype cegues
DeeefCe 1.00 Deype le©Ce ueeskeÀ) pes l³eeb®³ee osMeebHeg{s ¿ee ueneve cegues Je le©Ceeb®³ee IeesUke̳eebvee
efMe#eCe efkebÀJee veeskeÀjerJ³eJemee³e HegjefJeCes ¿ee iees<ìer ve Gueie[Ceejs DeLe&Meem$eefJe<e³ekeÀ efkebÀJee
veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ Je mebHeefÊeefJe<e³ekeÀ iebYeerj mecem³ee ¿ee meceesj GYee ³esTve þekeÀu³ee Deensle. keÀceer
efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue HeefjefmLeleer ner DeeCeKeer leeCe efvecee&Ce keÀjCeejer Deens. keÀejCe 15 Je<ex
Je³eeKeeueerue cegues l³eeb®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 40 ìkeÌkesÀ Yeeie Ie[efJeleele Je le©Ce ueeskeÀ ns DeeCeKeer Heg{s
20 ìkeÌkesÀ ¿eemeeþer peyeeyeoej Deensle.

peemle efJekeÀefmele osMeeble, cegues DeeefCe le©Ce ueeskeÀ ns ueeskeÀmebK³es®³ee HeÀkeÌle 17 ìkeÌkesÀ
DeeefCe 13 ìkeÌkesÀ Deveg¬eÀces peyeeyeoej Demeleele. lej cegueeb®³ee mebK³esuee Deieoer Lees[e yeoue DeHesef#ele
Demetve lees Heg{s 200 ueeKee®³ee peJeUHeeme peeCeej Deens, Je le©Ce ueeskeÀ ¿eeb®es Òe#esHeCe ns meO³ee®³ee
163 ueeKeebJe©ve 2050 He³e¥le 134 ueeKe FlekesÀ keÀceer nesCeej Deens.

peemle efJekeÀefmele Je keÀceer efJekeÀefmele DeMee oesvner ÒeosMeeble, 25 les 59 Je<ex ³ee ÒecegKe
keÀjCeeN³ee ieìeleerue ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner meJe& keÀeUe®eer KetHe ceesþer Deens; Je leer Deveg¬eÀces 603 ue#e
DeeefCe 2.4 Deype FlekeÀer Deens. lejermeg×e, pejer peemle efJekeÀefmele osMeeble ner mebK³ee Heg{erue oMekeÀeble
Del³eg®®eHes#ee peemle nesC³ee®eer DeHes#ee Deens Je l³eeveblej keÀceer nesTve 2050 He³e¥le 528
ueeKeebHe³e¥le Heesnes®eCeej Deens, l³ee®eJesUer les®e mLeeve DemeCeejer (Corrosponding) ueeskeÀmebK³ee
ner keÀceer efJekeÀefmele Yeeieeble Jee{C³ee®es ®eeuet®e jeefnue, Je Heg{erue oMekeÀeble peJeUpeJeU 1/2
Deypee®³ee Jej Jee{sue Je 2050 ceO³es 3.6 Deype ¿ee mebK³esHe³e¥le Heesnes®esue. ns keÀue efJekeÀmeveMeerue
osMeebleerue veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ efveefce&leer efnuee DeeOeej osC³ee®eer efvekeÀ[ cepeyetle keÀjleele, keÀejCe peie meÐe
HeefjefmLeleerceOetve p³ee mebkeÀìeb®ee DevegYeJe Iesle Deens l³ee JewefMJekeÀ DeLe&Meem$eer³e Hes®eÒemebieeJej l³eeb®³ee
J³etnj®eves®ee SkeÀ Yeeie cnCetve GÐeesieeuee ueeieC³eemeeþer efvekeÀ[ cnCetve.

DeMee ÒekeÀej®³ee ¢M³eemeeþer, peemle ueeskeÀmebK³ee ce³ee&efole þsJeC³eemeeþer ®eìkeÀve Ghee³e

veener. efveefM®eleHeCes DeeHeCe keÀebnerlejer keÀ©ve lees ÒeMve SkeÀe efoJemeele mees[Jet MekeÀCeej veener. Hejbleg
mecem³eebyeÎue®eer peeie©keÀlee Je mebefOe ¿ee DeeHeCeeme ceole keÀ©b MekeÀleerue Je DeeHeues mejkeÀej ns ³eesi³e
efveCe&³e Iesles. efm$e³eeb®es efMe#eCe, kegÀìgbye efve³eespeve, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e Je Dev³e meeceeefpekeÀ mesJee
¿eeceOeerue iegbleJeCetkeÀ ner HeÀjkeÀ Ie[Jet MekeÀles DeeefCe l³ee iegbleJeCetkeÀeruee vegkeÀmeeve nesTve osCes ®eeueCeej
veener. keÀejCe JewefMJekeÀ DeeefLe&keÀ Je mebkeÀì DeeHeu³eeHeg{s GYes Deens. DeeOeer®e HeefM®eceskeÀ[erue
mebkeÀìûemle DeMee DeeefLe&keÀ ®eCe®eCeer®es HeefjCeece ns efJekeÀmeveMeerue osMeebvee peeCeJele Deensle - GOeejer®eer
Hele legìJe[e (Credit crunch) ¿eebveer DeeefÖeÀkesÀceOeerue HIV / AIDSkeÀe³e&¬eÀcee®³ee efveOeerJej
DeeOeer®e HeefjCeece kesÀuee Deens. ³egieeb[eceOeerue 90 ìkeÌkesÀ kegÀìgbye efve³eespeve ns HejosMeer efveOeerJej
 96
DeJeuebyetve Demeles DeeefCe DeeefÖeÀkesÀceOeerue Deejesi³ekeÀeUpeermeeþer efveOeerHewkeÀer DeOee& efveOeer ne
DecesefjkesÀleerue efveOeer m$eesleebletve ³eslees. HeefM®eceskeÀ[erue DeeefLe&keÀ mebkeÀìe®es OeeskesÀ ns efJekeÀmeveMeerue
osMeebmeeþer ceeveJeefnleJeeoemebyebOeer®es (Humanitarian) mebkeÀìs yevele Deensle, ¿eecegUs vekeÌkeÀer®e
oerIe& cegoleer®es HeefjCeece ns HeÀkeÌle ueeskeÀmebK³es®es ¢<ìerkeÀesve ¿eeb®³eeJej l³ee osMeeble efvecee&Ce nesCeej
veenerle lej ceeveJeer meeOevemebHeefÊe efveefce&leer ¿eeJej oerIe& cegoleer®es HeefjCeece nesleerue. megowJeeves, DeeHeu³ee
osMeeble yengmebK³e ÒekeÀuHe ns mJe³ebDeeOeejYetle (Self Sustained) Deensle DeeefCe l³eeb®ee mebkeÀìce³e
HeefjCeece ne Del³eble ce³ee&efole mJe©Hee®ee Deens ner ®eebieueer yeeleceer DeeHeu³eemeeþer Òeieì nesle Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) peeoe ueeskeÀmebK³escegUs keÀesCel³ee mecem³ee Jee{le Deensle?

2) efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{ ¿ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
3) peemle Je keÀceer efJekeÀefmele Yeeieebleerue ueeskeÀmebK³es®eer efmLeleer efn®es Hejer#eCe keÀje.

5.3 OeejCe #ecelee ¿ee®ee DeLe& keÀe³e? (What does Carrying

Capacity Mean) :

OeejCe #ecelee cnCepes He=LJeer ner meb%eeb®³ee ©Heeble efkeÀleer m$eesle JeeHej DeeefCe ueeskeÀmebK³ee
¿eebvee DeeOeej osT MekeÀles. l³ee®ee meboYe& ne J³eefkeÌleb®³ee mebK³esMeer Deens. p³eebvee efouesu³ee #es$eeble
vewmeefie&keÀ m$eesle ce³ee&oe ¿eeble Heeefþbyee efceUt MekeÀlees Je Òe®eefuele Je YeeJeer efHe{îeebmeeþer vewmeefie&keÀ,
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe ¿eeb®eer ÞesCeer keÀceer nesCeej veener. ner JeeHejoejeb®ee
keÀceeue mebK³ee Deens peer pemes njCes ner SkeÀe yesìeJej keÀceeue mebK³esves jenleele l³eeÒeceeCes ce³ee&efole
peeiesle jent MekesÀue.

keÀebnerJesUe meb%ee mebK³esceO³es JeeHejleele peer efveefM®ele ÒekeÀej®³ee He³ee&JejCeeble efouesu³ee ®eewjme
cewueeble DeeOeej efoueer peeT MekeÀles.
 97

DeeHeCe ³esLes Deenesle

JeeHej (Consumption)
OeejCe #ecelee peemle JeeHej
keÀceer Peeuesueer OeejCe
#ecelee

JesU (Time)

keÀceer opee&®eer jenCeer

ueeskeÀmebK³es®ee DeekeÀej

K3
G®®e opee&®eer jenCeer
K2
G®®elece opee&®eer jenCeer
K1

JesU (Time)

efvejefvejeȳee opee&®³ee jenCeerceeveemeeþer Jeentve vesC³ee®eer #ecelee

(Carrying capacity for different standards of Living)
Deelee DeeHeCe SkeÀ GoenjCe IesT³ee. SkeÀe js[e efkebÀJee cnwme (buffalo) ¿eeuee
meeceev³eHeCes Òel³eskeÀ Je<eea 1/2 SkeÀj peceerve ner ®ejC³eemeeþer ueeieles. pej DeeHeu³eekeÀ[s 100 SkeÀj
peceerve Deens. Dev³e keÀener meeOevemebHeefÊe Deens, lej legcner cnCet MekeÀlee keÀer, 100 SkeÀjebvee 200
js[s (Jee cnMeer) ¿eebvee Jeentve vesC³ee®eer #ecelee Deens. HeCe Heg{u³ee Je<eea pej DeJe<e&Ce Deeues, lej
l³eeJesUer FlekesÀ ieJele ns KeeC³eemeeþer DemeCeej veener l³eecegUs lees®e js[e ¿eeuee peieC³eemeeþer 1 SkeÀj
peceerve ueeiesue. l³eecegUs l³ee #es$eeble HeÀkeÌle 100 js[s (Jee cnMeer) ¿ee jentb MekeÀleerue. l³ee
efJeYeeiee®eer Jeentve vesC³ee®eer #ecelee ner keÀceer nesF&ue. l³ee®e meceeve ceeiee&ves GHeueyOe ieJele ¿eeceO³es Jee{
l³ee Yeeieele Keles Ieeuetve kesÀueer peeT MekeÀles. leLeeefHe, ¿ee ceeiee&ves 500 js[s keÀebner ®e© MekeÀCeej
veeneRle. peemleerle peemle l³eeb®eer mebK³ee 300 Demet MekesÀue. ³eeÒeceeCes, Òel³eskeÀ peeiesuee Jej®eer
ce³ee&oe ner JeeHejoejeuee mebefOe HegjefJeC³eemeeþer Demesue. ¿ee®ee meboYe& Jeentve vesC³ee®eer #ecelee efn®³eeMeer
Demelees.
 98
³ee jerleerves, SKeeÐee efouesu³ee Yeeieeuee Jeentve vesC³ee®eer #ecelee ner efmLej Demeles. megOeeefjle
leb$e%eeveeves l³eeble yeoue kesÀuee peeT MekeÀlees HeCe leer oyeeJeecegUs JeeF&ìemeeþer yeoueueer peeles l³ee®ee
meeLeeroej ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner Demeles. pemes He³ee&JejCee®eer ÞesCeer keÀceer nesles, Jeentve vesC³ee®eer #ecelee
Òel³e#eeble DeekegbÀ®eve HeeJeles Jee DeeKe[les, Je He³ee&JejCe l³eeveblej ueeskeÀeb®eer mebK³ee ¿eeuee DeeOeej osT
MekeÀle veener. pes ueeskeÀ HetJeea l³ee efJeYeeieeble DeeOeejYetle Hee³eeJej jeefnues Demeles. keÀesCeleerefn
ueeskeÀmebK³ee ner He³ee&JejCee®³ee Jeentve vesC³ee®eer #ecelee ³ee ce³ee&osHeueerkeÀ[s peemle keÀeU jent®e MekeÀle
veener. cnCetve DeeHeCeebme ns mecepeues Heeefnpes keÀer, pej DeeHeCe efvemeiee&®ee JeeHej peemle kesÀueeb lej
DeeHeu³eeleues HeÀej keÀceer Lees[s DeefmleÊJeeble jenleerue. DeeHeCe DeeHeu³ee iejpeebJej efve³eb$eCe þsJeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.

5.4 ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ - SkeÀ mebkeÀuHevee (HDI - Human

Development Indicator - The Concept) :

SKeeÐee keÀesCel³eeefn osMee®³ee efJekeÀemeele, ueeskeÀmebK³es®eer YetefcekeÀe ner DeefveJee³e& Deens.

ueeskeÀmebK³ee ner YeeweflekeÀ meeceeve, efvecee&Ce Peeuesueer GlHeeoves Je efvecee&Ce Peeuesu³ee mesJee ¿eeb®ee JeeHejoej
ner YetefcekeÀe keÀjles. l³ee®eÒeceeCes Jejerue meJee&®ee efvecee&lee cnCetve HeCe YetefcekeÀe yepeeJeles. keÀesCel³eeefn
DeLe&Meem$ee®³ee DeeOeej osC³eeceO³es ueeskeÀmebK³es®³ee HeÀkeÌle meeceL³e& ¿ee®ee®e Dee{eJee Je ceveve
keÀjeJe³ee®es vemeles lej ÒeosMee®³ee ceO³ece Je oerIe& cegole ue#³es ¿eemeeþer DeHesef#ele He×leerves ³eespevee
kesÀu³ee iesu³ee Heeefnpesle. DeeefCe cnCetve ¿ee®eer iejpe ner 1990 ®³ee oMekeÀeble mecepeueer iesueer efpe®es
efvejekeÀjCe ns SkeÀebkeÀ mebK³eeoMe&keÀ ¿ee Òeef¬eÀ³esves kesÀues iesues. HeÀkeÌle SkeÀ ¬eÀceebkeÀ ne OeesjCe
yeveefJeCeeN³ee®es ue#e ns DeeefLe&keÀ keWÀêerkeÀjCeekeÀ[tve les ceeveJeer efnleemeeþer yeouesue. ¿ee®ee MeesOe Je
meg©Jeele ner HeeefkeÀmleeveer DeLe&Meem$e%e cesnyetye Gue nkedÀ ¿eeves 1990 ceO³es kesÀueer. nkeÀuee Kee$eer
nesleer keÀer, ceeveJee®³ee meeO³ee mebefceÞe efJekeÀeme ceeHeve ¿ee®eer iejpe ner pevelee, yegef×Jeeoer DeeefCe
OeesjCekeÀlex (Policy Maker) ¿eebvee HeìefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ nesleer keÀer, les keÀ© MekeÀleele Je
l³eebveer efJekeÀemee®es cetu³eebkeÀve ns HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ Òeieefle ¿eecegUs veener lej ceeveJee®³ee keÀu³eeCekeÀe³ee&le
HeCe megOeejCee ¿eemeeþer HeCe cetu³eebkeÀve kesÀueW®e Heeefnpes.
ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀele leerve ceespeceeHes (dimentions) ner SkeÀef$ele Demeleele.

1) pevcee®³ee JesU®eer peerJevee®eer ce³ee&oe, ner ueeskeÀmebK³ee, Deejesi³e DeeefCe oerIee&³eg<³e

(Longevity) SkeÀ oMe&keÀ cnCetve.
2) %eeve Je efMe#eCe ns Òeew{ mee#ejlee ojeves ceeHeues peeles (2/3 Jepeveeyejesyej) Je SkeÀef$ele
ÒeeLeefcekeÀ, efÜleer³e Je le=leer³e SkeÀef$ele veeJe veeWoCeer iegCeesÊej (1/3 Jepeveemeefnle)
3) jenCeerceevee®ee opee&, ne SkeÀef$ele Iejiegleer GlHeeove Jemlet Òeefle Yeeb[Jeueer Kejsoer keÀjC³ee®³ee
MeefkeÌle meeceL³e& ¿ee®³ee vewmeefie&keÀ ueesie@efjLecee®³ee ceespeCeerves kesÀuesuee.

ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI)

ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ne SkeÀef$ele meejebMe oMe&keÀ Deens pees osMee®eer mejemejer mebHeeoves
(achievements) ¿ee leerve cetueYetle ceeveJeer efJekeÀeme efJe<e³eebJej ceespelees. Goe. oerIee&³eg<³e, %eeve
 99
Je Òeefleef<þle jenCeerceeve, oerIee&³eg<³e ¿ee®es ceeHeve ns pevcee®³ee JesUer peerJevee®eer ce³ee&oe ¿eebJej kesÀues
peeles; %eeve ns Òeew{ mee#ejlee oj Je SkeÀef$ele ÒeeLeefcekeÀ, efÜleer³e Je le=leer³e SkeÀef$ele veeJeveeWoCeer
iegCeesÊej ¿eeJej ceespeues peeles DeeefCe jenCeerceeve opee& ne oj Yeeb[Jeueer SkeÀef$ele efJekeÀeme GlHeeove
¿eebJej ceespeuee peelees.
ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ¿ee®³eeJej yeN³ee®e keÀejCeebveer ìerkeÀe Peeueer Deens. p³eeceO³es
keÀesCel³eeefn ÒekeÀej®ee me=<ìerefJe<e³ekeÀ efJe®eej ¿eeb®ee meceeJesMe keÀjC³ee®eer DemeHeÀuelee, HeÀkeÌle je<ì^er³e
keÀeceefiejer ¿eeJej ÒekeÀeMe Peesle Je ÞesCeer osCes DeeefCe JewefMJekeÀ meeHes#e ÒeceeCeye×lee (Global
Perspective) ¿eeHeemetve les efJekeÀeme ¿ee®³eekeÀ[s peemle O³eeve ve osCes, ns meceeefJe<ì Deensle.
ogmejs Demes keÀer, ceeveJeer efJekeÀeme DenJeeue ¿eeb®ee l³eeb®³ee cetU ¢<ìer ¿eeb®³eeMeer mHeMe& njefJeuee Deens Je
oMe&keÀ ne Òel³eskeÀ ef®e$e efceUefJeC³eemeeþer peiee®es cetueleÊJe HekeÀ[C³eeble De³eMemJeer þjlees. ¿ee
oMe&keÀeJej ¿eemeeþer HeCe ìerkeÀe Peeueer Deens keÀer, p³ee®ee DeeOeer®e mebHetCe& peieYej DeY³eeme Peeuee Deens
les efJekeÀemee®es ceeieemeuesues (out moded) DeeefCe ceeHeve keÀjCeejs efJe<e³e Deensle. l³ee oMe&keÀeJej
DeeCeKeer Heg{s ìerkeÀe DeMeemeeþer kesÀueer iesueer Deens keÀer, efvejefvejeȳee osMeeceOeerue efvejefvejeȳee ieìeb®es
GlHevvee®es De³eesi³e GHe®eej. Je<e& les Je<e& legueveelcekeÀlee ¿eeb®eer GCeerJe DeeefCe efJekeÀemee®eer cetu³eebkeÀve ner
keÀejCes Deensle.

legce®es ueeskeÀmebK³ee peie ceeefnle Deens keÀeb?

De) He=LJeer®eer 2/3 ueeskeÀmebK³ee ner ceO³e efJe<egJeJe=Êeer³e ÒeosMeeble jeneles, DeeefCe peieebleerue peJeUpeJeU
90 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner efJe<egJeJe=Êee®³ee GÊejsuee jeneles.
ye) megceejs 90 ìkeÌkesÀ peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner peefceveer®³ee HeÀkeÌle 20 ìkeÌkesÀ He=<þYeeieeJej
keWÀêerYetle Peeuesueer Deens. cnCetve He=LJeer®es ceesþîee yengmebK³esves jefnJeemeer ns peefceveerJej jenleele
DeeefCe He=LJeer®³ee SketÀCe ceguemLeeve peefceveer®³ee #es$ee®ee HeÀkeÌle ueneve Yeeie J³eeHeleele.
keÀ) peiee®³ee YeesJeleeue®es leerve ÒecegKe ueeskeÀmebK³ee keWÀêeble HetJe& DeeefMe³ee (®eerve, keÀesefj³evme Je
peHeeve); oef#eCe DeeefMe³ee (Yeejle, HeeefkeÀmleeve DeeefCe yebieueeosMe); DeeefCe ³egjesHe (HeefM®ece, HetJe&
DeeefCe oef#eCe ³egjesHe) ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. Òel³e#eeble, oesve osMe ns 1 Deypeentve peemle
ueeskeÀmebK³es®ee meceeJesMe keÀjleele. ®eerve DeeefCe Yeejle DeepeHe³e¥le He=LJeer®eer ueeskeÀmebK³ee ner 6
Deypeentve DeefOekeÀ Deens, ¿ee®ee DeLe& ®eerve Je Yeejle ns Òel³eskeÀer He=LJeer®³ee SketÀCe ceeveJeer
ueeskeÀmebKe³es®³ee 1/6 Yeeie ne meeceeJetve Iesleele. 1999 ceO³es peieeleerue Òel³eskeÀ cegK³e
efJeYeeieele He=LJeer®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³es®es Heg{erue MeskeÀ[sJeejer DebleYet&le nesleer.
DeeefÖeÀkeÀe (12.8…), DeeefMe³ee (60.8…), ³egjesHe (12.2…), ue@ìerve DecesefjkeÀe DeeefCe
ke@Àefjyye³evme (8.5…), GÊej DecesefjkeÀe (5.1…), De@efMeefve³ee (0.5…).
[) pejer keÀceer Hemejuesu³ee #es$eeble Jemeenleer®³ee peeieebmeeþer ÒeeOeev³e efoues peeles, lejerefn He=LJeer®ee
yejeme®ee Yeeie ne Depetveefn jefnJeeM³eebJee®etve ceeskeÀUe Deens. ¿ee efJejU ueeskeÀmebK³ee Yeeieeble
GÊej DecesefjkesÀ®es GÊej Je HeefM®ece Yeeie, GÊej Je ceO³e DeeefMe³ee, DeeefCe Debleie&le oef#eCe
DecesefjkeÀe, DeeefÖeÀkeÀe Je Dee@mì^sefue³ee®ee Debleie&le Yeeie ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.
F) Menjs Je Menjer Yeeie ¿eebveer iesu³ee 50 ntve DeefOekeÀ Je<ee&ceO³es ueeskeÀmebK³eeble efJeue#eCe Jee{
Peeuesueer Heeefnueer Deens, peer Jee{ meO³eeefn ®eeuet®e Deens Je Heg{sefn ®eeuet®e jeefnue. meO³ee He=LJeer®eer
Menjer ueeskeÀmebK³ee megceejs 3.5 Deype FlekeÀer Demeu³ee®ee Deboepe J³ekeÌle kesÀuee iesuee Deens.
 100
5.4.1 ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI) DeLe&Meem$eeJej keÀmee ÒeYeeJe ìekeÀlees? (How
HDI Influences the Economy) :

keÀesCel³eeefn osMeeble jeneC³ee®³ee HeefjefmLeleer ¿ee meb%eeb®³ee ©Heeble ceeveJeer efJekeÀeme Del³eble
cenÊJee®ee Deens. DeeHeu³ee ueeskeÀeb®es peerJeve megOeejC³eemeeþer Je®eveye× Demeuesu³ee meceepeeves osMee®³ee
meJe& ueeskeÀmebK³ee meYeemeoe®³ee HetCe& Je meceeve nkeÌkeÀ ¿eemeeþer meg×e Je®eveye× Demeues Heeefnpes.
meb³egkeÌle je<ì^s ner ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ¿ee®eer SKeeÐee osMeeble ieCevee keÀjC³eemeeþer leerve IeìkeÀeb®ee
efJe®eej keÀjleele. ns IeìkeÀ osMee®³ee yeN³ee®e efJe<e³eebvee Dee®íeove keÀjleele p³eeble meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
¿ee®ee DebleYee&Je Deens. GlHevve, efMe#eCe DeeefCe efvejesieer peerJeve ns ceeveJeer efJekeÀemeeble Del³eble cenÊJeHetCe&
IeìkeÀ ceeveues peeleele pes ueeskeÀmebK³es®eer iejeryeer nìeJees DeeefCe ceeveJeer nkeÌkeÀ Heeefþbyee ¿eemeeþer ceole
keÀjleele. Heefnueer iees<ì cnCepes peerJeveeb®eer megOeejCee ner ceeveJeer nkeÌkeÀebMeer Lesì mebyebefOele Deens.
meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee 2000 ®³ee ceeveJeer efJekeÀeme DenJeeueevegmeej, Deepe peemle efJekeÀefmele osMe
l³ee®eyejesyej peemle DeefOekeÀej 1970 ®³ee leguevesves Demeuesuee ne veJeerve pevceuesues peemleer 10 Je<ex,
jenC³ee®eer DeHes#ee keÀ© MekeÀlees, Òeew{ efMe#eCe ¿eeble DeOeea Ieì Je yeeuekeÀ ce=l³etojeceO³es 40 ìkeÌkesÀ
¿eentve peemle Ieì ¿eeb®eer DeHes#ee keÀ©b MekeÀlees. peemle mJeeleb$³e DeeefCe nkeÌkeÀ pes ceeCemeeuee Deens,
peeoe mebefOe, Je ®eebieueer peerJeveMewueer jenC³ee®eer mebefOe ¿ee l³ee ceeCemee®³ee ceeuekeÀer®³ee Deensle.

Devve, Deejesi³e, efMe#eCe DeeefCe KeepeieerHeCee ns JewefMJekeÀ ceeveJeer DeefOekeÀejeb®³ee Iees<eCes®es

Hee³eeYetle yeebOeCeer mecegoe³e nesles. l³eeves DeeHeCe keÀe³e meeO³e keÀ©b MekeÀlees ns ceeveJeebvee mecepeles.
l³ee®eÒeceeCes, keÀceer efJekeÀefmele osMe p³eeuee keÀceer mJeeleb$³e Deens, lees osMe ueeskeÀebvee keÀceer Òeeslmeenve
oslees DeeefCe ogmeN³eekeÀ[tve l³eeb®³ee mebefOe IesTve mJele:®es ®eebieues keÀmes nesF&ue ¿eekeÀ[s ue#e oslees.
³eeefMeJee³e je<ì^er³e megjef#elelee, iegvnsieejer v³ee³e Je Yee<eCemJeeleb$³e ns ceeveJeer Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
¿eebleerue Dev³e IeìkeÀ Deensle. l³ee®³eeefMeJee³e SKeeoe l³eeb®eer mebHetCe& efmLeleerpev³e keÀe³e&MeefkeÌle ner
efceUJetb MekeÀCeej veener.

ogmeje IeìkeÀ cnCepes meb³egkeÌle je<ì^s ner GlHevve ne SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ cnCetve ceeveJeer
efJekeÀeme þjefJeC³eemeeþer efJe®eejeble Iesleele. GlHevve ns ceeCemee®es osMeebleerue keÀener DeefOekeÀej efveefM®ele
keÀjles l³ee®eÒeceeCes meJe&meeOeejCe peerJeveceeve þjefJeles. ieefjyeerle Demeuesu³ee ueeskeÀebvee vesnceer nkeÌkeÀ ns
veekeÀejuesues Demeleele p³eeceO³es veeiejer, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀeb®ee
meceeJesMe Deens. ceeveJeer nkeÌkeÀ ns LesìHeCes ceeveJeer efJekeÀemeeMeer mebyebefOele Demeleele. iejeryee®³ee efJe©×
YesoYeeJe ne meeOeejCeHeCes l³eeb®³ee mHe<ìerkeÀjCee®³ee mJeeleb$³eekeÀ[s ogue&#e keÀjlees efkebÀJee l³eebvee lees
DeefOekeÀej veekeÀejlees. Goe. keÀeceieej Jee pevemebHeke&À DeefOekeÀej ns iejeryeemeeþer DevegketÀue vemeleerue
¿ee®ee DeLe& ve mJeerkeÀejC³eepeesi³ee Deìer. ³eejerleerves, iejerye ns peemle iejerye yeveleele lej Þeerceble ns
l³eeb®³ee mJemle keÀecee®³eecegUs YejYejeìeruee ³esleele. ¿eecegUs osMeeble GlHevvee®³ee JeeìCeerceO³es SkeÀ
ceesþer ojer efvecee&Ce nesles. pesJe{er ojer peemle ceesþer, lesJe{e lees osMe ne Demeceeve jenlees. cetueYetle
keÀecee®es nkeÌkeÀ Jee mJeeleb$³e ¿eeKesjerpe veeieefjkeÀebvee meeceeefpekeÀ efkebÀJee DeeefLe&keÀ DeefOekeÀej ¿eekeÀ[s
ÒeJesMe efceUCeej veener. l³eeefMeJee³e ns DeefOekeÀej cnCepes peemle GlHevve cnCepes meJe&meeOeejCele: G®®e
jenCeer®es peerJeveceeve. ¿eeceO³es mJe®í HeeCeer, Je Devve, Hegjsmee efveJeeje, ®eebieues oUCeJeUCe / mebHeke&À
Je JeenelegkeÀer®eer He×le ¿eeb®ee meceeJesMe Demelees. keÀceer efJekeÀefmele osMeeble ¿ee iees<ìeR®eer GCeerJe Demeles
lej peeoe efJekeÀefmele osMeeble Òe®eb[ ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ¿ee®³eeyejesyej Jejerue meJe& iees<ìer ¿ee DeJeM³e
Demeleele®e.
 101
ogmeje IeìkeÀ cnCepes efMe#eCe ne ceeveJeer efJekeÀeme efveefM®ele keÀjC³eemeeþer cenÊJee®ee Deens.
efMe#eCe ns osMee®es YeefJeleJ³e þjefJeles. ®eebieu³ee efMe#eCeeefMeJee³e, cegues ner ceesþer Peeueer keÀer osMee®eer
Òeieefle Je YejYejeì keÀ© MekeÀle veenerle. ns ceeveJeer efJekeÀemee®³ee Deieoer efJe©× Deens. meeOeejCele:
keÀceer efMekeÀuesues ueeskeÀ ¿eebvee iegbleeiegbleer®³ee efJeMes<e keÀeceeb®es DeekeÀueve keÀceer nesCes ns Deieoer Meke̳e Deens.
¿eeceO³es ÒeceeCeye× ceeefnleer, mee#ejlee ¿ee®ee meceeJesMe Deens. efJeMes<ekeÀ©ve Deepe®³ee peieeble meeOes
efkebÀJee efkeÀ®ekeÀì keÀece Jee leb$e%eeve ¿ee®es %eeve ve nesCes ¿eecegUs lees osMe Òeieefle keÀ©®e MekeÀCeej veener.
l³eeefMeJee³e, efMe#eCee®ee mebyebOe ne ueeskeÀmebK³ee Jee{ efkebÀJee m$eesleeb®eer keÀcelejlee ¿eeb®³eeMeer HeCe
pees[uee peeTb MekeÀlees. keÀceer efMe#eCe ¿ee®ee DeLe& osMee®es ueeskeÀmebK³ee Jee{ ÒeceeCe ns Òe®eb[ Deens. ns
m$eesle Je mebHeefÊe ¿eeb®³ee keÀcelejlescegUs Deens. ieefjyeebvee efJeMes<e keÀ©ve keÀceer efJekeÀefmele osMeeble peemle
cegues DemeC³ee®eer ÒeJe=efÊe Demeles. ceesþîee Jee{l³ee ÒeceeCeeble Jee{er®ee oj, ¿eecegUs ueeskeÀmebK³ee
efmLel³eblej ns meeO³e keÀjCes keÀþerCe keÀece Deens. l³eeefMeJee³e, ueeskeÀmebK³ee peMeer le©Ceebyejesyej Jee{les
Je efMe#eCee®eer GCeerJe Deens, l³eecegUs l³ee®e mebK³es®³ee m$eesleeceO³es iejeryeer ner peemle Jee{sue pej
mejkeÀejves efMe#eCeeJej meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®eer Jee{ kesÀueer veener lej. Demes efme× Peeues Deens keÀer,
efMe#eCee®eer Jee{ ner osMee®ee efJekeÀeme ìkeÌkesÀJeejer (GDP) ¿eeble Jee{ keÀjles / eflemeje IeìkeÀ cnCepes
efvejesieer Deejesi³e Jee oerIee&³eg<³e p³ee®ee JeeHej ne meb³egkeÌle je<ì^ebveer ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ efnMesye
keÀjC³eemeeþer kesÀuee Deens. ne IeìkeÀ jeneCeerceeve ÒeceeCes Je meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee®eer Meke̳elee
¿eeb®³eeMeer J³eJenej keÀjlees. meeOeejCele: peemle ceeveJeer DeefOekeÀej Je je<ì^er³e megj#ee Demeuesuee osMe
¿eeb®es veeieefjkeÀ ns peemle oerIee&³eg<eer Demeuesues ueeskeÀ Demeleerue. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerceO³es, pemes og<keÀeU
DeJe<e&Ce, Hetj Jee ceeveJeer ³eg× efkebÀJee keÀceer Deejesi³eefJe<e³ekeÀ efmLeleer DemeCeeje osMe ¿eeceO³es ueeskeÀeb®eer
Dee³egce³ee&oe ner keÀceer DemeC³ee®eer Meke̳elee Demet MekesÀue. oerIee&³eg<³ee®ee Dev³e IeìkeÀ cnCepes jesie DeeefCe
m$eesleeb®eer GCeerJe p³eeceO³es Devvee®ee meceeJesMe Deens. ¿ee®ee mHe<ì DeLe& Demee neslees keÀer, l³ee osMee®es
mejkeÀej ns l³eeb®es j#eCe keÀjerle veener efkebÀJee mJe®í DeeefCe efvejesieer peerJevee®³ee HeefjefmLeleer HegjefJeCes
¿eemeeþer ceole keÀjerle veener. mJe®í Je efvejesieer Dee³eg<³e jenC³ee®ee nkeÌkeÀ ¿ee®es mebj#eCe keÀjCes efkebÀJee
lejleto keÀjCes ns DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeefMeJee³e DeeCeKeer, peemle oerIee&³eg<eer peerJeve Demeu³eeKesjerpe
ceeveJe ns Heg<keÀU iees<ìer mebHeeove keÀ© MekeÀCeej veenerle. ceeCemee®es mebHetCe& efMe#eCe HetCe& nesC³eemeeþer
KetHe JesU ueeielees, l³eeKesjerpe efMe#eCe ner ef¬eÀ³ee yeebOetve ìekeÀCeejer Òeef¬eÀ³ee veener. ©{erye×
(Conventional) efMe#eCe ner Lees[îee keÀeUele Leebyet MekeÀles Hejbleg leb$e%eeve-Meem$eer³e Òeieefle®³ee
yejesyej ieefle jeKeCes meeO³e keÀjC³eemeeþer je<ì^er³e keÀeceieejyeUeHewkeÀer keÀesCeleeefn meYeemeo, Yeeie lees
MeejerefjkeÀ keÀ<ì keÀjCeeje keÀeceieej Demees, J³eJemLeeHeve J³eJenej keÀjCeeje OebosJeeF&keÀ Jee DeefYe³eebef$ekeÀer
Jee JewÐekeÀer³e J³eJemeeef³ekeÀ DemeCes DeefveJee³e& Deens. pej Mew#eefCekeÀ mebHeeovelesveblej ceeCemee®es peerJeve ns
peemle oerIee&³eg<eer vemesue lej lees efkebÀJee leer keÀebner®e meeO³e keÀ©b MekeÀCeej veener efJeMes<e keÀ©ve
DevegYeJeeKesjerpe l³ee leguevesves peemle oerIee&³eg<eer Demeuesuee osMe ¿eeuee meeOeejCele: keÀceer ceeveJeer
efJekeÀeme oMe&keÀ Demetb MekesÀue.

³eeÒeceeCes, meb³egkeÌle je<ì^s ner ceeveJeer efJekeÀemeemeeþer leerve cenÊJeHetCe& oMe&keÀ efveJe[leele;
osMeeceOeerue meeceeefpekeÀ efJekeÀeme efnMesye keÀjC³ee®eer les meeOes Ghee³e Deensle. pesJe{e meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
peemle, lesJe{s l³ee osMeeble ceeveJeer nkeÌkeÀ peemle DemeC³eekeÀ[s keÀue Jee{lees. l³eeKesjerpe, meceeve ceeveJeer
nkeÌkeÀ ns meJe& ceeveJeebvee l³eeb®³ee uee³ekeÀerÒeceeCes GÊeceeble GÊece mebHeeove keÀjC³eemeeþer ceole keÀjleele.
l³eecegUs oeefjêîee®es ÒeceeCe keÀceer nesC³eeme ÒeJe=Êe nesles DeeefCe osMeeceO³es meceevelee Jee{les. osMe pesJe{e
peemle meceeve Demesue lesJe{e lees peemle efJekeÀefmele neslees, keÀejCe ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ef®e$e
jsKeeìlees.
 102
5.4.2 YeejleeceOeerue ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI in India) :
JesieJeeve efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esveblej peieeble mebieCekeÀ ¬eÀebefle DeeefCe oUCeJeUCe / mebHeke&À efJemleej
¿eebveer iesu³ee keÀebner oMekeÀeble kesÀuesues HeefjJele&ve ¿eecegUs DeeefLe&keÀ Jee{ ¿ee®³eekeÀ[s OeesjCe yeveefJeCeejs,
meecegoeef³ekeÀ, DeLe&Meem$e%e Je efJeÜeve ¿eeb®es YeejleebceOe³es KetHe ceesþîee ÒeceeCeeble ue#e JesOetve Iesleues Deens
Je l³ee®eÒeceeCes peiee®³ee HeueerkeÀ[®³eeb®esner ue#e JesOetve Iesleues iesues Deens. 1991 Heemetve, pesJneb
Yeejleeves GoejceleJeeoerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe OeesjCes ¿eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee
Deens Je leer OeesjCes Debceueele DeeCeueer Deensle, peer[erHeer Jee{ oj ne HejJeueer®ee Meyo (Key Word)
Peeuee Deens. l³ee®³eekeÀ[s OeesjCekeÀlex DeeefCe DeLe&Meem$e%e ¿eeb®³eekeÀ[tve ÒeceeCeeyeensj ue#e efoues iesues
Deens. SKeeÐee OeesjCee®es ³eMe efkebÀJee DeHe³eMe ns®e HeÀkeÌle ceespeC³eemeeþer l³ee HejJeueer®³ee Meyoe®ee
GHe³eesie kesÀuee peele Deens. Hejbleg oesve oMekeÀeveblej ns ¢M³e mHe<ì efomeles Deens keÀer, peer[erHeer oj ne®e
keÀebner HeÀkeÌle SkeÀìe osMee®³ee efJekeÀemee®eer ceespeoeo keÀ© MekeÀle veener. efJekeÀeme DeeefCe Jee{ ¿ee
oesvneRceOeerue HeÀjkeÀ osKeerue mHe<ì Peeuee Deens. Jee{ ner mHe<ìHeCes ue#³e mebHeeovee®es ©Heeblej ns
meeOeejCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³ee ¿eeceO³es Peeuesues mHe<ìHeCes metef®ele keÀjles, efkebÀJee GlHevveeble Jee{ oMe&efJeles;
lej efJekeÀeme ne HeÀkeÌle jepekeÀejCeer jep³eeble HeÀe³eÐeeb®es efJelejCe ¿ee®eer HeeleUer ner meJe& ceeCemeebceO³es
peJeUpeJeU meceeve Deens ns HeÀkeÌle mebHeefÊe®³ee meb%ee ©Heeble oeKeJele veener lej l³eeb®ee Deejesi³e,
MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ ¿ee meb%ee®³ee ©Heeble mJeerkeÀej, l³eeb®³ee keÀe³e&#es$eeMeer mebyebefOele ceeefnleer Je %eeve
¿eeb®es DeÐe³eeJeeflekeÀjCe DeeefCe lees efkebÀJee leer jep³eeceO³es mJeeleb$³e Je ceeveJeer nkeÌkeÀ ¿eeb®es
keÀeUpeerHetJe&keÀ Heeueve keÀjles ¿ee iees<ìer HeCe oMe&efJelees.

pejer iesu³ee MesJe쮳ee 15-20 Je<ee&le JesieJeeve DeeefLe&keÀ Jee{ Peeueer. lejer ceesþîee ÒeceeCeeble
ueeskeÀmebK³es®ee Yeeie ne DeefMeef#ele Deens. Deece®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee ceesþîee ÒeceeCee®³ee Yeeieeuee mJe®í
HeeCeer Je ³eesi³e JewÐekeÀer³e keÀeUpeer ¿eeb®ee GHe³eesie keÀjC³ee®eer mebefOe veener. ceesþîee mebK³esves
kegÀHees<eCe³egkeÌle yeeuekesÀ ner Deece®³ee osMeeble Deensle. DeeHeueer yengmebK³e megefMeef#ele ueeskeÀmebK³ee efn®³eeble
Depetveefn efuebieefJe<e³ekeÀ YesoYeeJe ÒeJe=efÊe Deens, iegvnsieejer®es ÒeceeCe ¿eebveer Oeeske̳ee®eer Iebìe JeepeefJeueer
Deens. DeMeer keÀebner keÀìg mel³es Deensle peer peer[erHeer Jee{ ¿eeJej DeeOeejYetle ceespeceeHeves HejeJeefle&le
keÀjerle veenerle. Jejerue meJe& mel³e ceeefnleer ns meg®eefJeles keÀer, efJekeÀeme DeeefCe Jee{ ¿eeb®es ceespeceeHeve
keÀjC³eemeeþer peemle HeefJe$e o=<ìerkeÀesvee®eer iejpe Deens.
ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI) ne efJekeÀemee®es ceeHeve keÀjC³ee®ee SkeÀ Glke=À<ì GHeueyOe
Demee He³ee&³e Deens. lees GlHevve, efMe#eCe Je %eeve, DeeefCe pevcee®³ee JesU®es oerIee&³eg<eer ¿eeb®³ee Hee³eeJej
efJekeÀemee®eer ceespeoeo keÀjlees. lees GlHevveebefMeJee³e efJekeÀemee®es Dev³e efJe<e³e HeCe Dee®íeefole keÀjlees
DeeefCe l³eecegUs efJekeÀemeeuee ®eebieueer Deblejbie mecepeC³ee®eer kegÀJele (insight) oslees. ne DenJeeue
efJekeÀemee®es ceespeceeHeve keÀjC³eemeeþer ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀe®ee JeeHej keÀjeJee Demee ÒemleeJe osle Deens.

2007 ceO³es ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀeble Yeejlee®ee ¬eÀceebkeÀ ne 128 neslee Deelee DeeHeuee
¬eÀce ne 132 Peeuee Deens. ceeveJeer efJekeÀeme ojeble Yeejlee®es mLeeve ns ÒeieleerMeerueHeCes G®®e Deens.
pejer DeeHeCe 2009 ceOeerue, oef#eCe DeeefMe³eeceOeerue Deeþ ÒecegKe DeLe&Meem$es efJe®eejeble Iesleueer lej
ceeveJeer efJekeÀeme DenJeeue ne eflemeN³ee Jeiee&®³ee ceO³ece efJekeÀeme ieìeble {keÀueu³ee iesuesu³ee meJe&
osMeeb®³ee yejesyej GoemeJeeCeer veeWo oMe&efJelees l³ee®eyejesyej JewefMJekeÀ vebyejeble / ÞesCeerle GlejCe ner 182
osMeeb®³ee ogmeN³ee DeO³ee& Yeeieeble oeKeefJelees. 2007 ceO³es oef#eCe DeeefMe³eeb®³ee osMeebceO³es Jej®³ee
mLeeveebJej Demeuesu³ee osMeeb®³ee ³eeoerle p³ee leejKesuee yengJ³eeHleer Demeuesueer leHeMeerueJeej ceeefnleer
 103
GHeueyOe nesleer l³eevegmeej ceeueoerJe (95), l³ee®³eeceeieesceeie ÞeeruebkeÀe (102), Yegleeve (132),
Yeejle (134), HeeefkeÀmleeve (141), vesHeeU (144), yeebieuee osMe (146) DeeefCe DeHeÀieeefCemleeve
(182) DeMeer ¬eÀceJeejer nesleer.

Yeejlee®es Del³eble JeeF&ì Demes keÀceer S®e[erDee³e ÞesCeer ne SkeÀ efoIe& ceeveJeer HejbHeje
Demeuesu³ee osMeemeeþer keÀeUesKeer veeWo nesleer. pevcee®³ee JesUer YeejleeceOeerue Dee³eg<³e oj ne HeÀkeÌle
63.4 Je<ex FlekeÀe neslee pees MesJeìtve DeeOeer Fleke̳ee Jeiee&He³e¥le {keÀueuee iesuee HeÀkeÌle
DeHeÀieeefCemleeve®³ee Jej pesLes peerJeve Dee³eg<³e ÒeceeCe ns 43.6 Je<ex FlekesÀ GoemeJeeCes nesles.

YeejleeceOeerue Dee³eg<³e ce³ee&oe veeWo ner le©Ce J³eefkeÌleb®³ee keÀceer peieCes ¿ee ojecegUs Del³eble
JeeF&ì yeveueer Deens. Devegceeves Demes oeKeefJeleele keÀer, Je³ee®³ee 40 Je<ex DeeOeer ce=l³et®eer Meke̳elee ner
YeejleeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeble Deens. l³ee®eyejesyej pevceuesu³ee ueeskeÀmecegoe³e ¿eeHewkeÀer 15.5… ns
l³eeb®es Dee³eg<³e ieceeJetve yemele Deensle. ns ÒeceeCe ÞeeruebkesÀ®³ee ce=l³etoj HeeleUer®³ee peJeUpeJeU efleHHeì
Deens pesLes HeÀkeÌle 5.5… ueeskeÀmebK³ee ner 40 Je<ex js<ee Deesueeb[C³eeme DemeHeÀue þjles.

cnCetve DeeHeCe Demes Devegceeve keÀ©b MekeÀlees keÀer, mejkeÀejves ner ojer Ye©ve keÀe{C³ee®eer iejpe
Deens. DeeefCe SKeeoe efJeYeeie, ÒeosMe Je jep³e ¿eebJej®e HeÀkeÌle ue#e keWÀefêle ve keÀjlee meJe& osMeYej
meceeve Jee{er®ee oj DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eemeeþer peemle GHe³eesieer ÒekeÀuHe
DeeefCe keÀe³e&¬eÀce DeeCeCes Je pegves meceeHle keÀ©ve ìekeÀCes ¿ee®eer pe©jer Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀe®eer iejpe keÀe Yeemeueer Deens?
2) S®e[erDee³e®eer ceespeceeHes keÀesCeleer?
3) ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ne ìerkesÀ®es ue#³e keÀe Peeuee Deens?

5.5 ueeskeÀmebK³es®es He³ee&JejCeeJej HeefjCeece (Effect of Popolation on

Environment) :

peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner nUtbnUtb Jee{les Deens. ns pej Demes®e nesle jeefnues lej DeeHeCe ns
efveefM®ele keÀ©ve IesC³ee®eer Kee$eer keÀjC³eemeeþer ceesþer keÀeUpeer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer, DeeHeCe
He³ee&JejCeeuee DeHee³e keÀjerle veener Jee He³ee&JejCee®es vegkeÀmeeve keÀjerle veener. pej DeeHeCe keÀeUpeerHetJe&keÀ
jeefnuees veener lej DeeHeCeeJej Je efvemeiee&Jej l³ee®es efJeveeMekeÀejkeÀ HeefjCeece nesleerue.
 104
peMeer Menjs ceesþer ceesþer nesle peeleele l³eeb®³ee YeesJeleeue®eer vewmeefie&keÀ peceerve efn®es ©Heeblej
Iejs DeeefCe keÀe³ee&ue³eerve Fceejleer ¿eebceO³es nesles. DeeHeCe peemle GÐeeves ¿eeb®eer j®evee Menje®³ee
DebleYee&ieeble keÀ©ve ceesþîee ÒeceeCeele DeMee MenjerkeÀjCeeuee HejJeeveieer efoueer Heeefnpes. ner GÐeeves Menjs
megMeesefYele keÀjC³eeme ceole keÀjleerue®e l³ee®eJesUer DeeHeues He³ee&JejCe peleve keÀ©ve þsJeC³eeme HeCe
meene³³ekeÀejkeÀ þjleerue.

peMeer DeeHeCe ner Iejs DeeefCe Fceejleer yeebOelees, DeeHeCe peemleerle peemle ÒeceeCeeble Fceejleer
ueeketÀ[ DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe ¿eeb®ee Fceejleermeeþer JeeHej keÀjlees. DeeHeCe SKeeÐee #es$eeble
efkeÀleer KeesokeÀece ¿eeuee HejJeeveieer Deens ¿eeJej ce³ee&oe þsJeCes iejpes®es Deens Je l³eeb®eer peeiee ner
efjkeÀeceer ve þsJelee Ye©ve keÀe{ueer iesueer Heeefnpes. pej legcner KeeCeerkeÀecee®es HeefjCeece Heeefnues Demeleerue,
lej He=LJeeruee les efkeÀleer Je´Ce ceeies þsJeleerue ns mecepetve ³esF&ue.

pesJneb HeeJemeeUer pebieueeble efkebÀJee keÀesCel³eeefn pebieueele Pee[eb®ee GHe³eesie keÀjlee~ lesJneb
keÀceerle keÀceer DeeHeCe lesJe{îee®e mebK³esveer Pee[eb®eer Hegveuee&ieJe[ kesÀueer peeF&ue ns Heeefnues Heeefnpes. He#eer,
Keejer Je Dev³e ÒeeCeer ¿ee pebieueeb®ee JeeHej efpeJeble jenC³eemeeþer Je Devve ieesUe keÀjC³eemeeþer keÀjleele.
¿ee vewmeefie&keÀ ceguemLeeveeefMeJee³e, les nUtbnUtb cejCeHebLee®³ee ceeieea ueeieleerue.

lemeW®e He³ee&³eer MeefkeÌle m$eesle ¿eeb®es HeCe Hegveme¥MeesOeve kesÀues iesues Heeefnpes Je ceesþîee ÒeceeCeeble
l³ee®ee JeeHej Peeuee Heeefnpes. pemes DeeHeCe peemleerle peemle DeJeMes<e FbOeves peeUlees l³ee®eJesUer DeeHeCe
JeeleeJejCeeuee Fpee keÀjlees Je nUtbnUtb l³ee vewmeefie&keÀ m$eesleebvee ieceeJetve yemelees pes Del³eble cetu³eJeeve
Deensle. meewjGpee&, Jeeje DeeefCe peueefJeÐegle Gpee& ¿eeb®ee JeeHej ne efJemleejerle ÒeceeCeeble keÀmee
keÀjeJe³ee®ee ¿ee®es efMe#eCe Iesleu³eecegUs He³ee&JejCe Jee®eefJeC³eeme ceesþîee ÒeceeCeeble ceole nesF&ue.

Deelee efvemeiee&uee Fpee nesle veener ns menpeHeCes efometve ³esle veener. leLeeefHe, pemee keÀeU Heg{s
peeF&ue lemes DeeHeCeeuee ÒeeC³ee®eer Ieì ner efomet ueeiesue DeeefCe keÀebner ÒeeCeer Jeie& ns uegHle nesleerue Je
DeeHeCe pej DeeHeu³ee peerJeveMewueerle yeoue kesÀuee veener lej DeeHeCe mJele:®e efvemeie& ne Jee{er®³ee yeensj
iesuee Deens ns ueJekeÀj®e Heent MeketÀ.
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

1) Menjs keÀMee leNnsves l³eeb®es He³ee&JejCee®es peleve keÀ©b MekeÀleele?

2) MenjeYeesJeleer peemle KeesokeÀece kesÀu³eeves keÀesCeles ÒeMve efvecee&Ce nesleele?
3) He³ee&³eer MeefkeÌle efveefce&leer®eer iejpe keÀe Deens?
 105

5.6 ceeveJeer Deejesi³eeJej He³ee&JejCee®ee Òenej (Impact of Environment

on Human Health) :

mJe®í DeeefCe efvejesieer He³ee&JejCe ns mebHeefÊe DeeefCe peerJevee®eer iegCeJeÊee ¿eeb®es cegK³e meej Deens
(Part & Parcel) p³ee®eer Deelee DeeHeCe mJele:meeþer Je DeeHeu³ee cegueeb®³ee YeefJe<³ekeÀeUemeeþer
leerJe´ F®íe keÀjlees. peer nJee MJeemeeves Ieslees, pes HeeCeer efHelees Je pes Devve Keelees les Òeog<eCeeHeemetve cegkeÌle
Je YesmeUerHeemetve ceeskeÀUs DemeeJes ¿ee®eer ueeskeÀ ceeieCeer keÀjleele. l³eebvee OJeefveHeemetve Meeble Dee³eg<³e
peiee³e®es Demeles Je l³eebvee ûeeceerCe Yeeieeb®es meeQo³e& Kejeye ve Peeuesues mJe®í mecegê efkeÀveejs DeeefCe
HeJe&lejepeer #es$es, ¿eeb®³ee meeQo³ee&®ee Deevebo GHeYeesieeJe³ee®ee Demelees. p³ee nJeeceeve yeoueebcegUs
HeefjCeece Peeuesuee veener DeMee peiee®eer l³eebvee iejpe Demeles.
efvejesieer DeeefCe meblegefuele vewmeefie&keÀ ÒeCeeueer ¿eeb®³ee DeeOeeje®es HeeþyeU ner iejpe ¿ee ûeneJej
peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. nJee, HeeCeer, Devve, keÀHe[s DeeefCe Deew<eOes Je yeebOekeÀece meeceeve
¿eemeejK³ee m$eesleeb®ee HegjJeþe nesC³eemeeþer meceepe ne efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demelees. cegueeb®eer Jee{ ner
l³eeb®³ee YeesJeleeue®³ee efvemeiee&®eer peeCeerJe ¿eeyejesyej nesC³ee®eer iejpe Deens. SkeÀ ceeveJe ÒeeCeer cnCetve
DeeHeCeeJej DeeHeu³eemeeþer Je DeeHeueer YeeJeer efHe{er ¿ee oesIeebmeeþer efvemeiee&®³ee Òel³e#e efkebÀceleer®es peleve
keÀ©ve þsJeC³ee®eer peyeeyeoejer Deens.
Deieoer DeueerkeÀ[®³ee oMekeÀeble, ¿ee®eer Jee{leer peeCeerJe nesle Deens keÀer, nJee, HeeCeer, peceerve
DeeefCe Devve ¿eeb®eer iegCeJeÊee ner DeeHeues Deejesi³e Je peerJeve ¿ee oesvneR®³ee opee&Jej HeefjCeece keÀjles.
¿ee®eer J³eeefHle ner Jee{l³ee jesieÒeJeCelee (Allergies), MJemevee®es jesie Je keÀke&Àjesie ¿eeHeemetve les
Mejerje®³ee ne@ceexvme Je ieYe&OeejCee ÒeCeeueer DeeefCe DekeÀeueer ce=l³et ³esLeHe³e¥le iesueer Deens. Deieoer
DeueerkeÀ[®³ee Je<ee¥le efJeefMe<ì keÀe³e&jesie ¿eeb®³eeceO³es ef¬eÀ³eeMeerue Deew<eOes Je Deejesi³ee®³ee ÒeCeeueer
¿eecegUs Ieì Peeueer Deens lej DeeHeu³ee peerJeveMewueercegUs j®eveelcekeÀ jesieeble Jee{ nesle Deens.

ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeelcekeÀ Òenej

(Socio environmental impact of increase in population)
1) Menjs ceesþer nesle peeleele l³eecegUs vewmeefie&keÀ peefceveer®es efjkeÀeces nesCes.
2) GHeueyOe vewmeefie&keÀ m$eesleeble Ieì
3) iejeryeerceO³es Jee{
4) DeJeMes<e FbOeve pJeueveeves JeeleeJejCeeuee neefve
5) OeeskesÀyeepe ÒeeCeer efJeefMe<ì Jeie& uegHle nesle ®eeueues Deensle.
6) ce³ee&efole vewmeefie&keÀ m$eesleebJej Jee{lee leeCe efvecee&Ce nesle Deens.
7) DeefMeef#eleHeCee®³ee ÒeceeCeeble Jee{
8) Devvee®eer keÀcelejlee
9) pegv³ee leep³ee HeeC³ee®es ogefYe&#e
10) ceeskeÀUer peeiee De¢M³e nesT ueeieCes.
11) oeì ieoea®eer Iejs
12) JeeneletkeÀ Jee{ Je GÐeesieOebos Jee{ ¿eecegUs nJee Òeot<eCe
 106
j®eveelcekeÀ jesieeb®eer Jee{ ¿ee®ee HegjeJee ne ceOegcesne®³ee Ieìvee, jkeÌleefyeIee[ DeeefCe veevee
ÒekeÀej®es efJeke=Àle jesie ¿ee meb%ee®³ee ©Heeble efceUeuee Deens. DeeHeu³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Deejesi³e
mecem³eeb®eer DemebK³e keÀejCes Deensle Je l³eeceO³es JeeneletkeÀ, ke=ÀefleefJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce, GÐeesieOebos
Òeef¬eÀ³ee, Iejiegleer keÀ®eje Jemlet Je ìekeÀeT Jemlet J³eJemLeeHeve ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. HeÀkeÌle ceeveJeer
Mejerjs®e veener lej Dev³e ÒeeCeer Je He#eer ¿eeb®³eeJej HeCe ceeveJeer keÀe³e&¬eÀceeb®ee efJeHeefjle HeefjCeece Peeuee
Deens.

m$eer-efMe#eCe - SkeÀ GÊej

(Woman Education - An Answer)

ceefnueeb®es efMe#eCe ns yengDee³eeceer pees[C³ee Demeuesues Demetve les l³eeb®³ee peerJevee®³ee meJe&
#es$eebJej HeefjCeece keÀjles. ieYe&efve³eb$eCe ¿ee®eer GHeueyOelee ner efm$e³eebvee Heg<keÀU ÒeJesMeceeie& p³eeble G®®e
efMe#eCe Je J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeve ¿eeb®ee meceeJesMe Deens ns MeesOeC³ee®es mJeeleb$³e osles. pej l³eebveer efveJe[
keÀjeJe³ee®eer cnìues lej, megefMeef#ele ceefnuesuee KetHe meÊee Demeles DeeefCe l³eeb®³ee HeejbHeeefjkeÀ Helveer Je
ceelee ¿ee YetefcekeÀebKesjerpe peerJeveeble HeefjHetCe&lee efceUC³ee®eer mebefOe Demeles. ¿ee YetefcekeÀeb®es cegUer®e
DeJecetu³eve kesÀues peeT MekeÀle veener. keÀejCe efm$euee peerJevee®³ee yeensj keÀebnerlejer nJes Demeles.
GueìHe#eer, efleuee les SkeÀ DeeoMe& ie=efnCeer Je Helveer DeeefCe DeeF& yeveJetb MekeÀles DeeefCe ¿ee®es keÀejCe efleuee
DeeHeCe cetu³eJeeve Je GlHeeoveMeerue Deenesle Demes Jeeìles.

DecesefjkesÀle ceefnuee ¿ee 100 Je<ee&®³ee Jej celeoeve keÀjerle Deeu³ee Deensle; Je l³eebveer
jepekeÀejCe, meecegoeef³ekeÀ mebIejep³e peie, veeiejer mebmLee ¿eeb®³eeceO³es G[er ceejueer Deens DeeefCe pesLes
pesLes l³ee #es$eebceO³es l³eebvee meceeve opee& ¿eeHeemetve Jebef®ele kesÀues iesues Deens Je l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleeruee DeeJneve efoues iesues Deens l³eeefþkeÀeCeer HeCe efm$e³eebveer PesHe Iesleueer Deens. ceuee ¿ee
keÀuHevesMeer mencele Jne³e®es veener keÀer, efm$e³eebvee keÀOeerefn DeefOekeÀej osT ve³es. DeeefCe Deelee lej le©Ce
cegueer DeeefCe ceefnuee ¿eeb®³eemeeþer Demee keÀeU Deens keÀer, l³eebvee He³ee&³e GHeueyOe Deensle Je l³ee
mebIejep³e kebÀHev³eeb®³ee ÒecegKe keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer (CEO), ÒeeO³eeHekeÀ, jepekeÀejCeer Je FlekesÀ®e
veener lej DeO³e#e HeCe nesT MekeÀleele.

yejer®e Je<ee&vegJe<ex efvejefvejeUer Keles DeeefCe pewefJekeÀ veeMekesÀ Je Dev³e jmee³eves ¿eeb®ee JeeHej
MesleerceO³es GÊece HeerkeÀ efceUefJeC³eemeeþer kesÀuee iesuee. Dev³e mepeerJe ÒeeC³eeÒeceeCeW®e peefceveeruee
peerJevemeÊJes ueeieleele, Hees<eCe êJ³eeble Yej IeeueCes ¿ee®eer iejpe Demeles. DeMee ÒekeÀej®eer Hees<eCeêJ³es ner
efvejesieer peefceveerle Dee{Utve ³esleele Je JevemHeleeR®³ee Jee{eruee ceole Je keÀerìkeÀ, {sketÀCe Je jeveìer Peg[gHes
KeeCeejs ÒeeCeer ¿eeb®³eeHeemetve mebj#eCe keÀjC³eeme ceole keÀjles. ner jmee³eves veblej Heg{s ceeCemeeb®³ee
Mejerjeble DevvepeeUs ¿ee ÒeCeeueerletve peeleele. ceeveJe Je Dev³e ÒeeCeer ¿eeb®³ee Mejerjebveer l³ee DeveesUKeer
jmee³eveebMeer Òeefleef¬eÀ³ee kesÀuesueer Demeles DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece cnCepes DevegJebefMekeÀlee yeoue ns Ie[tve
³esleele. ÒeeC³eeb®eer Mejerjs ner efJeHe³ee&me keÀjCeejer Demeu³eecegUs efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee neceexve ÒeCeeueer
HeefjCele nesleele p³ee Hegvneb ceeveJeer MejerjeJej DeeIeele keÀjleele. Goe. ieesGvceeo jesie (Mad cow
disease). MesleeceO³es JeeHejuesueer keÀerìkeÀveeMekesÀ Je peblegveeMekesÀ ns l³eeefJe<eejer êJ³ee®es OeejkeÀ
Demeleele p³eecegUs keÀke&Àjesie neslees. oef#eCe DecesefjkesÀleerue DeY³eemeebveer Demes meebefieleues keÀer, keÀebner
mleveebleerue otOe ns 200 Hes#ee peemle efJe<eejer êJ³eeb®ee DebleYee&Je keÀjles p³eecegUs keÀke&Àjesie neslees ns
ceeefnleer Deens. Deepe®³ee peerJeveeble ceesþîee ÒeceeCeeble pes De@jesmeesume DeeHeCe JeeHejlees les êJekeÀCeeb®es Jee
 107
IeÆ keÀCeeb®es SkeÀef$ele veebJe Deens peer nJesceO³es YesmeU keÀjles. De@jesmeesume®es IeÆ IeìkeÀ ns keÀebner
Ieìveeble, efJeMes<ekeÀ©ve jenCeeN³ee peerJeeuee OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeleele keÀejCe les l³eeb®eer pees[Ceer ner
efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee jesieebMeer Demeles. JeeleeJejCeeble De@jesmeesume Òeot<eCe ¿eeb®es DeekeÀueve ns Oetj, OegkesÀ,
veekeÀeuee efPejefPejCeeje Oetj (haze) efkebÀJee efJejU OegkesÀ cnCetve kesÀues peeles. yeN³ee®e ÒeceeCeeble
OegueerkeÀjCe ns HeCe Heg<keÀU DeewÐeesefiekeÀ keÀejKeeves, J³eJemee³e Je ueeskeÀ ¿eeb®³ee keÀece keÀjCeeN³ee
keÀe³e&¬eÀceeble le³eej nesleele. pejer peblegveeMekeÀ / keÀerìkeÀveeMekesÀ ¿eeb®³eeefMeJee³e HeerkeÀ Jee{efJeC³ee®ee
efveM®e³e kesÀuee lejer ns efme× keÀjCes keÀþerCe Deens keÀejCe HeerkeÀeb®eer ÒeCeeueer ner peefceveerletve
keÀerìkeÀveeMekesÀ Mees<etve IesF&ue efkebÀJee nJeWle Jee{ nesleebvee GIe[er He[u³eeJej Mees<etve Iesleerue efkebÀJee Jes<ìve
Je JeeneletkeÀ ¿eeb®³eeJesUer HeCe Mees<etve IesT MekeÀleerue.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene (Check Your Progress) :
1) efvemeiee&®es j#eCe / peleve keÀeb kesÀues Heeefnpes?
2) Ieì nesCeeN³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ iegCeJeÊescegUs keÀesCel³ee mecem³ee ¿ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle?
3) MesleerefJe<e³ekeÀ peefceveer®ee ÒeMve ne Jee{le®e ®eeueuee Deens, ³eesi³e GoenjCeebmen mHe<ìerkeÀjCe
keÀje.

5.7 YeejleeceOeerue ceeveJeer Deejesi³e vecegves DeeefCe Heewef<ìkeÀ Devve SkeÀ

JemlegefmLeleer DeY³eeme (Patterns of Human Health & Nutrition
in India - A Case Study) :

5.7.1 ieesJ³ee®³ee KeeCeer®³ee HeÆîeeleerue Deejesi³e DeeefCe keÀu³eeCe efnle ¿eeb®ee ceeieesJee
IesCes:- veJeerve meeOeves ner KeeCeer®ee DeeOeejYetle efJekeÀeme ¿ee iejpee YeeieefJeCeeje efJekeÀeme
¿eeuee GÊespeve osleele. (Tracking Health & Well-being in Goa’s Mining
Belt, New Tools promote the sustainable development of
mining) :

meMekeÌle KeeCeer efJeYeeie ne ®eebieu³ee veeskeÀN³ee ¿eeb®eer lejleto keÀjlees Je Del³eble DeeJeM³ekeÀ
Demee cenmetue ne jeskeÀ[ HeÆîeeble ceej KeeCeeN³ee mejkeÀejemeeþer GlHevve keÀjlees. Hejbleg lees megMeesefYele
peefceveer®es meeQo³e& HeCe veeMe keÀ© MekeÀlees Je meceepeeble efmLel³eblej Ie[Jetve DeeCetb MekeÀlees. YeejleeceO³es
ieesJee jep³eeble, mebMeesOekeÀebveer p³eebvee ke@Àve[eb®³ee Deeblejje<ì^er³e efJekeÀeme mebMeesOeve keWÀêeves (IRDC)
DeeOeej efouee Deens. l³ee oesIeebveer J³eeHeej-GCeerJe Ye©ve keÀejC³eemeeþer veJeerve meeOeveeb®eer SkeÀ
ceeefuekeÀe®e efJekeÀefmele kesÀueer Deens ¿ee®es ue#³e ns KeeCekeÀece Je KeeCeerGÐeesie ns meceÒeceeCeeble mLeeefvekeÀ
ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeemeeþer neleYeej ueeJeleele ¿ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesC³eemeeþer Deens.
 108
Yeejleer³e ieesJee jep³e ns peemle keÀ©ve mecegêefkeÀveejs ¿eemeeþer peemle Òeefme× Deens.
l³ee®eÒeceeCes Yeejlee®³ee ueesKeb[ GÐeesieOeboe ¿ee®ee DeeOeejmlebYe ¿eeHes#ee ceeieerue Jes<ìveoej cekeÌkeÀe
cnCetve Òeefme× Deens. lejerefn, ¿ee ueneveMee jep³ee®³ee ceO³eYeeieeHeueerkeÀ[s pees KeeCeer®ee HeÆe Hemejle
peelees, lees osMee®³ee 60 ìkeÌkesÀ DeMeg× ueesKeb[ Oeelet®³ee efve³ee&leermeeþer peyeeyeoej Deens.
ef®e$eebceOeerue De®etkeÀ mecegêefkeÀveeN³eeJejerue yeer®e Je Debleie&le osJeer®ee Je´Ce Gþuesues Demes megMeesefYele
KeeCeerkeÀece keÀecekeÀepeecegUW l³ee YeeieeJej Hegmetve ve ìekeÀlee ³esF&ue Demee (Indelible) þmee
GceìefJeuee Deens, [eWiej ns meHeeì Peeues Deensle, pebieueeb®eer HetCe& veemeOetme Peeueer Deens DeeefCe ÒeJeenebveer
Jeentve DeeCeuesu³ee ieeUecegUs keÀeUer He[uesueer Meslepeceerve ¿ee keÀ®ejekegbÀ[îee peeiee Je Òeef¬eÀ³ee HueBìmed
yeveu³ee Deensle. Yebie HeeJeuesu³ee jceCeer³e YetÒeosMee®³ee HeueerkeÀ[s Heene, leLeeefHe DeeefCe veeskeÀN³ee ¿ee
efvecee&Ce Peeuesu³ee legcneuee efometve ³esleerue, Deejesi³e Je efMe#eCee®eer ÒeceeCes ¿eeble megOeejCee Peeueer Deens Je
mLeeefvekeÀ jerl³ee Ke®e& kesÀuesueer mebHeefÊe ¿eeves YeeweflekeÀ mebHeefÊe®es ceeHe DeeCeues Deens.

Keb[ebleerue ueeskeÀmebK³ee Ievelee

(Population density of the Continents)
1) GÊej DecesefjkeÀe - Òeefle ®eew. cewueele 32 ueeskeÀ
2) oef#eCe DecesefjkeÀe - Òeefle ®eew. cewueele 73 ceeCemes
3) ³egjesHe - 134 ueeskeÀ Òeefle ®eewjme cewueeble
4) DeeefMe³ee - 203 ueeskeÀ Òeefle ®eew. cewue
5) DeeefÖeÀkeÀe - 65 ueeskeÀ Òeefle ®eew. cewue
6) Dee@mì^sefue³ee - 6.4 ueeskeÀ Òeefle ®eewjme cewue
ieesJ³ee®eer keÀneCeer ner peieYejebleerue KeeCeer-Þeerceble Yeeieeble JeejbJeej HegvejeJe=efÊe kesÀueer peeles.
pesLes DeeefLe&keÀ Del³eble pe©jer ¿eebveer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve yeepetuee þsJeues Deensle. pejer
keÀesþsefn ¿ee keÀLeWle HeÀjkeÀ Demeuee lejer Je=Êeeble yeoueC³eemeeþer HeeJeues ner G®eueueer iesueer Deensle.

meceleesueHeCeemeeþer MeesOe (The Search for Balance) :

’He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒenejebcegUs KeeCeer yebo keÀjCes ne keÀebner ieesJ³eemeeþer He³ee&³e veener“, Demes
efueefie³ee veNnesvne, Jesmìve& efjpeveue meWìj HeÀe@j oer ìeìe Svepeea efjme®e& Fefvmììîetì (TERI), ns
meebieleele, ’Hejbleg DeeefLe&keÀ ueeYe DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ leesìs ¿eeceO³es meceleesueHeCee DeeCeC³ee®eer
iejpe ner efJeYeeie Je mLeeefvekeÀ Oece& / meceepe ¿eebvee ceesþîee ÒeceeCeeble DeeOeej osC³ee®eer Kee$eer keÀ©ve
osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens“.

’ne meceleesueHeCee meeO³e keÀjC³eemeeþer ¿ee mebMeesOevee®³ee ceeieerue ®eeueCeejer MeefkeÌle ner Deens
p³eeceO³ee ìeìe Gpee& mebMeesOeve mebmLee (TERI) ner Deelee ceive Deens“. ’KeeCeerleerue keÀece ner ¿ee
keÀe³e&¬eÀceebHewkeÀer SkeÀ Yeeie Deens pees KejesKej ueeskeÀ efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe ¿ee®³ee mebyebefOele efJe<e³eebvee
pees[lees. Demes [e@. vejesvne meebieleele“. ’Hejbleg l³eeb®es ³eesieoeve - mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ pes
ceeveJee®³ee Deejesi³e Je keÀu³eeCe ¿eemeeþer Deens les Del³eble DeHegN³ee ÒeceeCeeble mecepeues iesues Deens.
peemle cenÊJee®es cnCepes l³ee®es ³eesi³e ÒekeÀejs oUCeJeUCe Peeuesues veener“.
 109
¿ee®ee efvekeÀeue cnCetve mLeeefvekeÀ meceepe, mejkeÀej Je KeeCekebÀHev³ee ¿ee vesnceer®e l³eeb®³ee
þjeefJekeÀ YetefcekeÀe Je KeeCeerkeÀeceeleerue efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer ³eeyeÎue meeMebkeÀ Demeleele Je les
KeeCeerkeÀecee®³ee mebyebefOele keÀe³e&¬eÀceeble efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle ÒeYeeJeerHeCes Yeeie IesC³eemeeþer les keÀe³e&
keÀjC³eeme DeMeke̳e Òee³e nesleele. ner ceeefnleer [e@. vejesvne Je leer p³ee mebIee®es vesle=ÊJe keÀjerle Deens.
¿eebveer HegjefJeC³eemeeþer MeesOeueer Deens. ¿ee mebIeeceO³es DeLe&Meem$e%e, peerJeMeem$e%e, peerJejmee³evele%e,
He³ee&JejCeJee®ekeÀ YetieYe&Meem$e%e, jepekeÀer³e Meem$e%e, Je Deejesi³e DeeefCe meeceeefpekeÀ mebMeesOeve
mebK³eeMeem$e ¿eebleerue efJeMes<e%e ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. l³eebveer veevee ÒekeÀej®eer Dee³egOes Demeuesueer
ceeefuekeÀe ¿ee mLeeefvekeÀ meceepe Oecee¥®es keÀu³eeCe efnle ceespeC³eemeeþer Je YeesJeleeue®es He³ee&JejCe ¿ee®es
ceespeceeHeve keÀjC³eemeeþer efJekeÀefmele kesÀu³ee Deensle. JeejbJeej ¿ee ceespeceeHeve keÀjCeeN³ee keÀu³eeCe
¿eeb®³eebleerue yeoueebvee HejJeeveieer osTve, ner meeOeves ceesþîee ÒeceeCeeble menYeeie Je mebIe<e& efvejekeÀjCe
Meke̳e keÀjleele. leer meeOeves efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee keÀjCes ¿eebceO³es HeCe megOeejCee keÀjleele Demes [e@. vejesvne
meebieles.

cegueer®³ee efMe#eCee®es HeÀe³eos

(Advantages of girl education)

1) DeeefLe&keÀ GlHeeokeÀlee
2) meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
3) meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ DeekeÀueve
4) Deeblejje<ì^er³e efMe#eCe
5) efJekeÀemee®³ee Òe³elveeb®ee DeeOeej efceUCes.

mLeeefvekeÀ efJeMJemle mebmLee yeebOeCes (Building Local Trust) :

’KetHe HetJeea, DeeHeCe mecepele neslees keÀer, keÀu³eeCe efnle DeeefCe l³ee®es efveCe&³e keÀjCeeje ¿ee®es
DeekeÀueve keÀjC³eemeeþer ceesþîee meeHes#e ÒeceeCee®eer iejpe l³ee®eÒeceeCes KeeCeer efJeYeeieeble keÀece keÀjCeejs Je
jenCeejs ueeskeÀ ¿eebvee efvejefvejeȳee mel³e IeìveebJej Yee<eCe osC³ee®es ceeie& ¿ee®eer iejpe nesleer“, Demes
[e@. vejesvne meebieleele. ’Deecner SkeÀe me=<ìerÒeCeeueer ceeiee&®eer (Ecosystem) efveJe[ keÀjlees keÀejCe
lees ceeie& ne He³ee&JejCe, DeLe&Meem$e DeeefCe ceeveJeer meceepeeble DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es cetu³eebkeÀve keÀjC³ee®es
cenÊJe ³eemebyebOeer®³ee efJe<e³eebJej meceeve ÒeceeCeeble Yej oslees; Je ne®e peeC³eemeeþer ³eesi³e jmlee Jeeìuee“.
ìsjer mebIeeves DeMeer ceev³elee efoueer nesleer keÀer, KeeCekebÀHev³ee, jep³e Je mLeeefvekeÀ mejkeÀej, Je
KeeCeer meceepeeleerue Kes[sieeJes ¿eeb®eer meef¬eÀ³e iegbleeiegble ner keÀece®eueeT Ghee³e ¿eeHe³e¥le efkeÀ®ekeÀì
Demesue. [e@. vejesvne meebieleele, ’ÒecegKe DeeJneve ns p³ee ieìeb®es mebHetCe& DeefOekeÀej ns SKeeoer J³eefkeÌle
Jee ieìe®³ee DeKel³eejerle Deensle. l³eeb®es keÀenerefn efnlemebyebOe veenerle, keÀer DeeHeCe KeeCeer yebo keÀ©ve
ueeskeÀebvee keÀeceeJe©ve keÀceer keÀjCes efkebÀJee mejkeÀejuee cenmetueeHeemetve Jebef®ele keÀjCes ¿eemeeþer ìsjer mebIe
Deeuesuee veener ns meebieeJe³ee®es nesles Hejbleg J³eJemee³eebleerue ®e{Gleej Je Meke̳elee ¿eeb®es DeekeÀueve ns
efnmmee Yeeie keÀjC³eemeeþer mebIe Deeuesuee Deens“. ’megowJeeves meJe& iees<ìer megjUerleHeCes Heej He[u³ee
DeeefCe Deecnebuee mLeeefvekeÀ meceepe, GÐeesieOebos DeeefCe mejkeÀej ¿eeb®ee ÒekeÀuHeeojc³eeve mebHetCe& Heeefþbyee
efceUeuee“.
 110
DeeOeer®³ee mebMe³eKeesj Je=ÊeerJej (Skepticism) ceele keÀjC³eemeeþer ìsjer mebIeeves SkeÀ
veJeerve Òeef¬eÀ³es®eer GYeejCeer kesÀueer p³eeuee les ’yengDee³eeceer DeeOeej osCeeje efJe<e³e efJekeÀeme“
(Multistakeholder issue development) cnCetve meboYe& osleele. KeeCeer kebÀHev³eeb®es
ÒeefleefveOeer, mejkeÀejer DeefOekeÀejer Je meceepee®es meYeemeo ¿eeb®ee meceeJesMe ne KeeCeerkeÀeceemebyebOeer®es
efkeÀ®ekeÀì efJe<e³e ¿eeb®eer DeesUKe Je cetu³eebkeÀve keÀ©ve l³eeyejesyej meeOeveeb®ee efJekeÀeme Je leHeemeCeer Je
pemee ÒekeÀuHeHeg{s Òeieleer keÀjerle iesuee. l³eeyejesyej ³esCeeN³ee mecem³ee mees[efJeCes ¿eemeeþer kesÀuee iesuee
neslee. yengDee³eeceer DeeOeejoej Òeef¬eÀ³ee ne Deece®³ee keÀecee®es ceO³eJeefle& JewefMe<ìîe nesles, Demes [e@.
vejesvne meebieles. ’l³eeves DeMeer Kee$eer Heìueer keÀer, meJe& DeeOeej osCeeN³eebvee ns cegÎs mJeerkeÀejC³eepeesieles
nesles keÀer, p³eeceO³es l³eeb®eer ÒeeOeev³es HeefjJeefle&le Peeueer nesleer Je pes cegÎs mees[tve efouesues nesles les meceeefJe<ì
kesÀuesu³ee efJe<e³eeb®³ee Hes#ee keÀceer cenÊJee®es nesles“.

¿ee Òeef¬eÀ³esceOetve meJe&meeOeejCe cegK³e Yeeie Demeuesu³ee efJe<e³eeb®ee Giece HeeJeCeejs meb®e ns
Heg{erueÒeceeCes nesles.

1) peceerve : KeeCekeÀeceemeeþer efle®eer GHeueyOelee Je MeslekeÀN³eebvee l³eeyeÎue vegkeÀmeeve YejHeeF&

osC³ee®es cegÎs.
2) He³ee&JejCeJee®ekeÀ iegCeJeÊee : ¿ee®ee meyebOe ne nJee, HeeCeer, peceerve Je pebieues ¿eeb®ee efveke=À<ì
opee& ¿eeb®³eeMeer Deens.
3) KeeCeer yebo He[u³eeveblej®es HeefjCeece : yeskeÀejer, DeeefLe&keÀ GlHevve efmLeleerpev³eMeefkeÌle,
mLeueeblejeb®ee Jesie / oj, ceÐeHeeve DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mJe®ílee ns efJe<e³e.
4) Yeeieebleerue / ÒeosMeebleerue ceeveJeer Je MeejerefjkeÀ iegbleJeCetkeÀ : efMe#eCe, cetueYetle megKemees³eer,
mLeeefvekeÀ jefnJeeMeebmeceJesle Yee[s efnmmee Yeeie, ÒeefMe#eCee®³ee mebefOe DeeefCe Deejesi³ekeÀeUpeer
megefJeOee.
5) meeceeefpekeÀ Je efJeefMe<ì meceepeOeceea³e veelesmebyebOe : efyevemejkeÀejer mebIeìveeb®ee nmle#esHe,
jepekeÀer³e nmle#esHe, ÒemeejceeO³eceeb®es keÀceer ÒeceeCeeble mecem³eebyeÎue Je=Êeeble osCes, ÒeMveebkeÀ[s
meeQo³e&efJe<e³ekeÀ DeekeÀ<e&Ce Je meuueecemeuele DeeefCe.
6) ÒeYeeJeMeeueer ÒeMeemeve : keÀe³eos DebceueyepeeJeCeer, mebHeeove kesÀuesueer ue#³e DeeefCe l³eeb®ee
uesKeepeesKee (efnMesye)

¿ee ÒecegKe Yeeie Demeuesu³ee efJe<e³ee®³ee meb®eeJej keÀece kesÀu³eeJej, ìsjer mebMeesOekeÀebveer
KeeCeerkeÀece keÀe³e&¬eÀceeb®es DeeIeele ¿ee®es Je l³eeb®es ceeveJe ÒeeCeer ¿eeb®³ee keÀu³eeCe efnle ¿eebJej nesCeejs
DeeIeele ¿ee®es HeCe ceespeceeHeve keÀjC³eemeeþer 3 Dee³egOes efJekeÀefmele kesÀueer. 1) KeeCeerkeÀecee®³ee
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efkebÀceleer ¿eeb®es ceespeceeHeve keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ Je
He³ee&JejCeJee®ekeÀ keÀeceefiejer oMe&keÀeb®ee meb®e, 2) iesuesu³ee keÀeUele KeeCeerkeÀece efJeYeeieeleerue ueeskeÀeb®es
keÀu³eeCe efnle ¿eeb®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer ’peerJevee®eer iegCeJeÊee GHekeÀjCe“ (a quality of
Life instrument) DeeefCe 3) KeeCeerkeÀece keÀe³e&¬eÀceeb®eer oerIe& cegoleer®eer efìketÀve jenC³ee®eer
DeeefLe&keÀ Meke̳elee ¿ee®es ceeHe IesC³eemeeþer efceUkeÀle efnMesyeer GHekeÀjCe.
 111
5.7.2 yeouee®es cetu³eebkeÀve (Assessing Change) :
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Je meeceeefpekeÀ keÀeceefiejer oMe&keÀeb®ee nslet ne keÀue ceespeC³eemeeþer Deens.
’oMe&keÀebleerue peeoe JesU yeoue ne l³eeveblej KeeCeerkeÀece efJeYeeieele keÀe³e nesle Deens, Òenej ns
mekeÀejeLeea Jee vekeÀejeLeea Deensle keÀeb? mecem³ee Jee{le Deensle Jee keÀceer nesle Deensle keÀe DeeefCe
meO³ee®eer OeesjCes ner Fef®íle O³es³e meeO³e keÀjerle Deensle keÀeb? ¿ee iees<ìer metef®ele keÀjlees“ Demes [e@.
vejesvne meebieles. ’les oMe&keÀ cegK³e DeeOeejOeejkeÀ (stakeholders) ¿eeb®eer ke=Àefle DeeefCe mebyebefOele
#es$es ner HeCe metef®ele keÀ©b MekeÀleele“.

ìsjer mebIeeves Òel³eskeÀ DeeOeejOeejkeÀ ieìebmeeþer oMe&keÀeb®ee efJekeÀeme kesÀuee. Goe. KeeCekeÀece
kebÀHev³eebmeeþer ìekeÀeT HeeCeer ¿eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve DeeefCe l³eeHeeþesHeeþ ³esCeejs HeeCeer ns Hegveef®e&efkeÀlmee
keÀ©ve oMe&keÀ cnCetve He³ee&JejCe keÀeceefiejermeeþer JeeHejues iesues nesles keÀeb? Kes[sieeJeeble, efJeefnjer Je leUer
¿eeceOeerue HeeC³ee®eer HeeleUer ¿eebveer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ iegCeJeÊee ¿eemeeþer oMe&keÀ cnCetve mesJee kesÀueer.
keÀejCe mejkeÀejer ÒeefleefveOeer ceb[Ueveer l³eeb®es efve³eb$eCe kesÀues nesles, l³ee®eÒeceeCes l³eebveer ®eebieues
He³ee&JejCeefJekeÀeme ngketÀcele cnCetve keÀece kesÀues.

keÀebner kebÀHev³eeyejesyej oMe&keÀeb®eer HetJe& ceeie&oMe&keÀ ®ee®eCeer ner kesÀueer iesueer l³ee®eÒeceeCes ieesJee
Keefvepe efve³ee&le mebIeìvee ³esLes HeCe ner ®ee®eCeer kesÀueer iesueer p³ee®ee nslet ne JeeHejuesueer Yee<ee ner mHe<ì
Je oMe&keÀeuee OeesjCe meceHe&keÀlee (Policy relevance) Deens keÀer veener ¿ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesCes,
ne neslee. p³eeefþkeÀeCeer ®ee®eCeerves Demes oeKeJetve efoues keÀer, ÒemleeefJele oMe&keÀemeeþer mel³e ceeefnleer ner
DeefmleÊJeeble veJnleer efkebÀJee leer mel³e ceeefnleer efceUCes keÀþerCe nesles, l³ee oMe&keÀebvee Debeflece meb®eeletve
JeieUC³eeble Deeues. ¿ee ieeUu³ee iesuesu³ee oMe&keÀeb®eer GoenjCes ¿eeceO³es keÀeceieejebvee keÀceerle keÀceer
Jesleve efoues iesuesuee Jeie&, meeoj kesÀuesueer veJeerve DeefOekeÀej Jemlet nkeÌkeÀ (Patents) DeeefCe ceeveJeer
efJekeÀeme m$eesleebJej kesÀuesu³ee mebHetCe& Ke®ee&HewkeÀer ne keÀeceieejeb®³ee HegveÒe&efMe#eCeeJej kesÀuesuee Ke®e& cnCetve
oeKeefJeuesueer ìkeÌkesÀJeejer ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. Dev³e oMe&keÀ pes Heefnu³ee HesÀjerle HekeÀ[ues iesues veJnles
l³eeb®eer Yej kesÀueer iesueer. Goe. keÀeceieejemebyebOeer®es ¢<ìerkeÀesve ¿eeb®ee meceeJesMe neslee keÀejCe les
¢<ìerkeÀesve Keefvepe kebÀHev³ee, mejkeÀej Je p³ee meceepeeble keÀeceieej jenele nesles les meceepe ¿eeb®³eemeeþer
cenÊJee®es Demes nesles. Hegvemeg&Oeeefjle oMe&keÀeb®eer ³eeoer efn®eer l³eeveblej cewoeve®ee®eCeer Iesleueer iesueer Je
keÀe³eosMeerj kesÀueer iesueer.

5.7.3 peerJevee®eer iegCeJeÊee efve³eb$eCe (Monitoring Quality of Life) :

peerJevee®³ee iegCeJeÊes®ee efJekeÀeme GHekeÀjCee®ee efJekeÀeme keÀjleebvee, ìsjer (TERI) mebIeeves

10 les 12 DeMee ueeskeÀeb®³ee ieìeJej keÀece ns keWÀêerYetle kesÀues p³ee ueeskeÀebveer meceepeOeceea³e YeewieesefuekeÀ
#esoe®es ÒeefleefveOeerÊJe kesÀues nesles Je l³eeceO³es leerve DeeOeejOeejkeÀ ieìe®³ee meYeemeoeb®ee HeCe meceeJesMe
neslee. [e@. vejesvne meebieles, ’¿ee keWÀêerYetle ieìeb®ee GÎsMe ne peerJeve ®eebieues Jee JeeF&ì keÀjCeeN³ee
HeefjefmLeleerJej Yee<³e Je ¢<ìerkeÀesve efceUefJeCes ne neslee Je l³ee®eÒeceeCes ÒeCeeueer peer mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es
peerJeve yeouet MekesÀue Je l³eebvee peemle mekeÀejelcekeÀ yeveJeerue ¿eemeeþer neslee. l³eebveer meg©Jeeleeruee HeCe
®ee®eC³ee keÀ©ve meeOeve ns keÀe³eosMeerj Je yengJ³eeHleer Demeuesues Deens ¿ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesC³eemeeþer
ceole kesÀueer“.
 112
peerJeveefJe<e³ekeÀ iegCeJeÊee meeOeve nkeÀeriele ¿ee®es ieesJee Je ceesPeebefyekeÀ ³esLes efvekeÀeueeb®es meelel³e
Je keÀe³eosMeerjHeCee ¿eeb®eer ®ee®eCeer IesC³eemeeþer ceeie&oMe&ve kesÀues iesues. l³eeveblej peefceveerJej kesÀuesu³ee
DeY³eeme ¿eeb®ee Debeflece HeefjCeece (feed back) ¿eeb®³ee Hee³eeJej ¿ee GHekeÀjCeeble megOeejCee kesÀueer
iesueer.

ieesJ³eeceO³esb peerJeve iegCeJeÊee GHekeÀjCe ns DeeOeejOeejkeÀebvee (stakeholders) peeoe

JesUsyejesyej peerJevee®eer iegCeJeÊee keÀMeer yeoueles ¿ee®ee ®eìkeÀve Iesleuesu³ee íe³eeef®e$eeyejesyej DeeefCe
DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀceeb®eer efvejefvejeUer HeeleUer ner KeefvepekeÀece ns efJeYeeieeble veJeerve Deens keÀe, ®eebieues
ÒemLeeefHele Peeuesues Deens keÀeb, Jee yebo nesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Deens ¿eeb®eer ceeefnleer HegjJeerue. ns
yeouel³ee peeoe JesUe®es melele yeoue nesCeejs osKeeJee ef®e$e OeesjCes metef®ele keÀ©b MekeÀles Je megOeeefjle
GÐeesieOeboe DeeefCe mejkeÀejer He×leer ¿eebvee ye{leer osT MekeÀles p³eecegUs ueeskeÀeb®es megOeejuesues Deejesi³e Je
keÀu³eeCe efnle ¿eeceO³es HeefjCele nesF&ue, Demes [e@. vejesvne meebieles.

5.7.4 KeeCekeÀece me=<ìerÒeCeeueer (A Mining Ecosystem) :

TERI ves J³eeK³ee kesÀuesu³ee KeeCekeÀece me=<ìerÒeCeeueerceO³es 57 Kes[sieeJee®ee meceeJesMe Deens

peer ieesJ³eebleerue KeeCekeÀece HeÆîeebleerue Demetve mebMeesOekeÀebveer l³eeb®es ®eej mecetnebceO³es ueneve ieì kesÀues
Deensle. ns LeJes KeeCekeÀece meceepee®³ee p³eeb®eer j®evee DeKeb[ Deens Je peerJeveYej DeKeb[®e Deens DeMee
meceepeeHeemetve les pesLes KeeCekeÀece J³eJenej ns veJeerve Deensle Je peemle ÒeceeCeeble p³ee peeiee yebo
nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. l³ee ef¬eÀ³eeMeerue les peemle HetCe& Jee{ Peeuesu³ee peeieebvee Dee®íeove
keÀjleele. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ mJeeYeeefJekeÀ iegCeOece& ns vesnceer pesLes mecetn ns DeKebef[le
j®evee DemeCeeN³ee peeiee (Continuum) ¿eeb®³eeMeer mebyebOe pees[uesu³ee Deensle. ³eeÒeceeCes, mee#ejlee
Heeleȳee Je megKemees³eeRkeÀ[s ÒeJesMeceeie& pemes ÒekeÀeCe, Deejesi³ee®³ee ¢<ìerves mJe®ílee, HeeCeer Je Devve
efMepeefJeC³ee®ee Jee³et, ns peemle nesles, pesLes KeeCekeÀece ns peemle meef¬eÀ³e nesles. ¿ee®e l³ee®e #es$eebveer
KeeCekeÀece Je ì^keÀ®eer JeeneletkeÀ ¿eebHeemetve efvecee&Ce Peeuesu³ee OegUer®³ee nJes®ee JeeF&ì DevegYeJe Iesleuesuee
neslee. ns YesoYeeJe mebMeesOeve mebIeemeeþer cenÊJeHetCe& nesles. ¿ee®ee DeLe& Demee keÀeR, l³eebveer efJekeÀefmele
kesÀuesueer GHekeÀjCes ner les HeÀjkeÀ / YesoYeeJe mHe<ì keÀjC³eeSJe{er (discern) HegjsMeer mebJesoveMeerue
DemeeJeerle DeeefCe l³ee mLeeefvekeÀ Debeflece mel³eemeeþer GÊej cnCetve ³eesi³e nesleer.

5.7.5 ef®ejbleve/MeeMJele efJekeÀemeeuee ye{leer osCes (Promoting Sustainable

Development) :

DeeOeejYetle efJekeÀemeeceO³es KeeCekeÀecee®eer YetefcekeÀe ner SkeÀ cegÎe Deens pees efveCe&³ekeÀej Je m$eesle
J³eJemLeeHekeÀ ¿eebveer oMekeÀevegoMekesÀ l³ee®³eeyejesyej kegÀmleer KesUueer Deens. l³ee®³ee GlHevve-efnMesyeer
meeOevee®³ee efJekeÀemeeyejesyej ìsjer mebMeesOekeÀebveer KeeCekeÀece keÀecekeÀepe p³eebvee ce³ee&efole Dee³eg<³e
keÀeueeJeefOe Deens, ¿eeb®es meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJe<e³eebyejesyej oerIe& cegoleer®³ee meceepe
efJekeÀemeeuee ye{leer efceUsue ¿eejerleerves HetCe&lJe osTve les keÀe³e&¬eÀce keÀmes ef¬eÀ³eeMeerue Deensle ns
oeKeefJeC³ee®es Òe³elve kesÀues Deensle.
ìsjer (TERI) mebIeeves mJeerkeÀejuesuee ceeie& ne KeeCekeÀeceeJej DeeefLe&keÀ cetu³eeb®es HeefjCeece
þsJelees. pemes nJee Je HeeCeer Òeot<eCe, pebieuee®ee veeMe, Yetefceiele HeeCeer keÀceer nesCes, Keefvepe m$eesleeb®ee
JeeHej Je Ieì Peeuesueer MeslekeÀer GlHeeokeÀlee. lees mebIe meceepeeuee efceUCeejs Òel³e#e Je DeÒel³e#e HeÀe³eos
 113
¿eeb®ee HeCe efnMesye þsJelees. pebieuee®³ee yeeyeleerle, Goe. ¿eeceO³es yeepeejHesþsle efJe¬eÀeruee³ekeÀ DeMee
efvecee&Ce Peeuesu³ee GlHeeove JemletHeemetve®ee efceUeuesuee DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe DeeefCe HeeCeueesì #es$e mebj#eCe
(Watershed Protection) Je Dev³e mesJee ¿eebHeemetve ÒeeHle Peeuesues DeÒel³e#e ueeYe ¿eeb®ee
meceeJesMe Deens. ¿ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efkeÀbceleer SkeÀ peemle jkeÌkeÀce cnCetve Heeefnueer peeT MekesÀue. les
³eesieoeve ns KeeCe kebÀHev³eebveer ’Òeot<eCe efkebÀcele“ leÊJes ("Pollutir Pays" Principle) ¿ee®ee
GHe³eesie keÀ©ve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HegveJe&meve keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ meene³³e osTve kesÀues Heeefnpes.
¿ee ìsjer mebIeeves DeMee®e ÒekeÀej®³ee efnMesyeer He×leeR®ee JeeHej ne Deejesi³e DeeefCe
KeeCekeÀecee®³ee meeceeefpekeÀ efkebÀceleer ¿eeb®³eeJej cetu³es þsJeC³eemeeþer kesÀuee. m$eesle ns mebHetve iesu³eeveblej
meceepeOecee&®eer DeeefLe&keÀ efìkeÀeJe Oe©ve jenC³ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesC³eemeeþer, mebHeefÊe ner ceeveJe DeeefCe
meceepe efJekeÀeme ¿eebvee DeeefLe&keÀ yeU osC³eemeeþer yeepetuee þsJeueer peeF&ue. l³eecegUs KeeCeer yebo
nesC³eeMeer mebyebefOele Demeuesu³ee mecem³eebHewkeÀer SkeÀ cegK³e mecem³ee ner otj kesÀueer peeF&ue; leer cnCepes
keÀewMeu³ee®eer keÀcelejlee Je He³ee&³eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer meeOevemebHeefÊe / m$eesle.

5.7.6 ceeveJeer Deejesi³eemeeþer me=<ìerÒeCeeueer ceeie& (Ecosystem Approaches

Human Health) :

ceeveJeer Deejesi³e DeeefCe keÀu³eeCe efnle ns peerJeveeuee DeeOeej osCeeN³ee me=<ìerÒeCeeueer®³ee

Deejesi³eeMeer Ieefve<þHeCes yeebOeues iesues Deensle les HeCe mLeeefvekeÀ He³ee&JejCee®es ®eebieues J³eJemLeeHeve keÀ©ve;
Je ne SkeÀ ÒeJesMeceeie& Deens pees Deejesi³e keÀe³e&¬eÀcee®³ee cegK³e ÒeJeeneble keÌJeef®eleHeCes®e MeesOeuee iesuee.
ceeveJeer Deejesi³e (me=<ìerDeejesi³e - Ecohealth) ¿eemeeþer ceeie& Heg{ekeÀej, IesCeejer Dee³e[erDeejmeer
(IDRC) ner DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ IeìkeÀ pes ceeveJeer Deejesi³eeJej ÒeYeeJe
Hee[leele. DeMeeb®es SkeÀ peeUskeÀece (Web Network) ¿ee®eer meg©Jeele keÀjC³ee®es O³es³e þsJeles.
meceepeOece& l³eeveblej ¿ee %eevee®ee JeeHej ®eebieues me=<ìerÒeCeeueer J³eJemLeeHeve DeeefCe ueeskeÀ Je
me=<ìerÒeCeeueer ¿ee oesIeeb®es Deejesi³e megOeejC³eemeeþer keÀ©b MekeÀleerue.
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :
1) peieebleerue ueeskeÀmebK³ee ¿ee®³ee keÀebner IeìveebJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀe.
2) meceepeeceOeerue cegueer efkebÀJee efm$e³ee ¿eebvee efMe#eCe osC³ee®eer iejpe keÀeb Deens?

5.8 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ©³ee (Let us Sum Up) :

¿ee peieeble DemeW efometve ³esles keÀer, ueeskeÀmebK³ee ner DeMee DevegketÀue #es$es Je ÒeosMeeble keWÀêerYetle
Peeuesueer Deens. p³eecegUs®e 2/3 FlekeÀer peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner peefceveer®³ee HeÀkeÌle 7 ìkeÌkesÀ
He=<þYeeieeJej jeneles. SJe{W®e veener lej DeeefLe&keÀ Jee{er®eer ieefle ner ÒeosMeebceO³es HeCe JesieJesieUer Deens.
 114
ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ ne Jee{ Jee efJekeÀeme efkebÀJee SKeeÐee osMee®ee efJekeÀeme ceespeC³ee®es SkeÀ ÒeYeeJeer
meeOeve Deens. Yeejleeble ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI) Jee{er®³ee vecegv³eeb®eer ceespeCeer keÀjlees.
mebHetCe&HeCes efJeefJeOe vecegves oeKeefJeCeeN³ee He³ee&JejCe Je ueeskeÀmebK³ee ns oesvner Debleie&lejerl³ee DeJeuebyetve
Deensle. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee He³ee&JejCee®ee opee& keÀceer keÀjles lej keÀceer nesle peeCeejs He³ee&JejCe ns
ceeveJepeeleeruee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjles. ¿eeuee keÀebner MesJeì Deens keÀer veener ¿ee®ee Deelee DeeHeCe efJe®eej
kesÀuee Heeefnpes.

5.9 ieìe®³ee MesJeìer DeY³eeme (Unit End Exercise) :

1) He³ee&JejCee®³ee OeejCe #ecelee“ (Carrying Capacity) ¿ee meb%es®ee DeLe& keÀe³e Deens?
2) ’ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ (HDI) ne osMee®ee DeeefLe&keÀ oMe&keÀ cnCetve ceeveuee peelees“. ¿eeJej
®e®ee& / JeeoefJeJeeo keÀje.
3) YeejleeceO³es S®e[erDee³e efJekeÀemeemeeþer iejpe Deens ¿eeJej mHe<ìHeCes meebiee.
4) Jee{leer ueeskeÀmebK³ee Je efveke=À<ì opee& nesCeejs He³ee&JejCe ¿eebceOeerue veelesmebyebOe ¿ee®es mHe<ìerkeÀjCe
Ðee.
 115

6
peeieeflekeÀ DeVeOeev³e GlHeeove
(Food Production in the world)

ieìe®eer j®evee (Unit Structure) :

6.0 GefÎ<ìs
6.1 DeesUKe
6.2 DeVe SkeÀ iejpe DeeefCe Debleerce GefÎä cnCetve
6.3 ceeCemee®es DeVeOeev³e efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e&¬eÀce
6.4 peieeleerue SkeÀ keÀe³e&¬eÀce cnCetve ke=Àef<eGÐeesie
6.5 µeslekeÀerefJe<e³eeleerue ÒeceeCeye× yeoue
6.6 ceemesceejer ne SkeÀ peieeleerue keÀe³e&¬eÀce
6.7 ieeF&, µesUîee Fl³eeefob®es HeeueveHees<eCe : SkeÀ peeieeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce
6.8 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ©³ee
6.9 ieìe®³ee µesJeìer J³eJemee³e

6.0 GefÎ<ìs (Objectives)

³eeÒeceeCes, meneceenerle DeY³eeme keÀ©ve legcner Heg{erue iees<ìermeeþer uee³ekeÀ Jneue.

1. peiee®³ee efvejefvejeUîee YeewieesefuekeÀ #es$eeleerue DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee Je cenÊJe mecepetve IesCes.
2. ceeveJeer mepeerJeeuee DeVeOeev³e DeeefCe Hees<eCeêJ³es nîeeb®es cenÊJe Je ceeie&.
3. peieeceOeerue He³ee&³eer DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee DeeefCe J³eJemLeeHeve.
4. peieeceO³es Je Yeejleele DeVeOeev³e mebj#eCe Je DeVee®eer Keelejpecee nîeeb®es cenÊJe.

6.1 DeesUKe (Introduction)

iesu³ee meneceenerle / yewþkeÀerle DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, ueeskeÀmebK³ee ner keÀesCel³eener
DeLe&µeem$ee®ee SkeÀ ÒecegKe Òeeble (sphere) Deens Je lees HeÀkeÌle ceeCemee®³ee®e DeeefLe&keÀ #es$eeJej ÒeYeeJe
ìekeÀerle veener lej ceesþîee ÒeceeCeeleerue ueeskeÀmebK³ee nîeeb®eer Debleie&le ef¬eÀ³ee l³ee®eyejesyej efvemeie& ns
vekeÀejelcekeÀ jerl³ee He³ee&JejCeeJej HeefjCeece keÀjleele.
 116
nîee yewþkeÀerle DeeHeCe ceeveJee®es DeVeOeev³e efceUefJeCee®³ee Òeef¬eÀ³esceOetve efpeJeble jenC³ee®eer
Oe[He[, veJeerve DeVeOeev³e He³ee&³eebmeeþer µeesOe, Je l³eeceO³es DemeHeÀue Peeu³eeme peieele Je Yeejleele
Peeuesueer DeVeìb®eeF& nîee Òeef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
6.2 DeVe SkeÀ iejpe cnCetve DeeefCe Debleerce GefÎä (Food as a Need
and End)
nîee peieeceO³es µejerj Jepeve vecegv³eele DeleerJe HeÀjkeÀ Deensle. efJekeÀefmele osµeele, Goe.
DecesefjkeÀe, ke@Àve[e efkebÀJee ³egjesefHe³eve osµe ueeskeÀebvee DeVeOeev³ee®es ®eebieues ÒeJesµeceeie& Deensle DeeefCe
Hees<eCeêJ³eeb®es Dev³e IeìkeÀ nîeekeÀ[s ÒeJesµe Deens; lej efJekeÀmeveµeerue osµeele pemes Yeejle, HeeefkeÀmleeve,
®eerve Je Dev³e DeeefÖeÀkeÀve osµe, ojjespe®³ee owefvekeÀ DeVee®eer HeefjHetleea (Fulfillment) ns SkeÀ ceesþs
yes®eveHe$e Deens (Assignment). DecesefjkesÀmeejK³ee osµeele ueÇHeCee®es ÒeceeCe DeeefCe l³eemebyebOeer
ce=l³eg®es oj je@kesÀ쮳ee Jesieeves DeekeÀeµe J³eeHeleerue FlekesÀ Deensle. DecesefjkeÀve ns l³eeb®es Deejesi³e, owefvekeÀ
J³ee³eece Je Hees<eCeêJ³ee®³ee meJe³eer nîeeyeÎue peemle®e peeie©keÀ Demeleele. pejer keÀener Lees[îee
mebK³esves ueeskeÀebveer keÀener efJeefµe<ì ÒekeÀej®³ee Deenej Je J³ee³eece nîeeb®es l³eeb®³ee owefvekeÀ JesUeHe$ekeÀele
meceeJesµe keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens. lejer yengmebK³e nîee iees<ìerkeÀ[s ÒeeOeev³e cnCetve Depegvener
yeIele veenerle Je l³ee®³ee HeefjCeece ueÇHeCee Jee{C³eele neslees. ueÇHeCeeJej µeskeÀ[es ÒekeÀej®³ee ieesUîee
DeeefCe Deew<eOes Deensle. leLeeefHe ceeveJeer µejerjeJej DeJeeblej HeefjCeece keÀjCeejs l³eeb®es mJele:®es meb®e
Deensle. GueìHe#eer, YeejleemeejK³ee osµeele DeeHeu³eekeÀ[s Heg<keÀU keÀeueeJeOeerHeemetve veevee ÒekeÀej®es
meeefnl³e ns DeVe cnCetve JeeHejues peeles Deens.
pejer ©{erye× DemeCeejs DeVeOeev³e pemes leebotU, ient, pJeejer efkebÀJee efÜoue Oeev³e (Bean)
nîee®ee JeeHej ne yeje®e keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesuee Deens, ceeveJeer Jebµeeves DeVee®ee legìJe[e nîee®es
yeejkeÀeF&ves efvejer#eCe kesÀues Deens DeeefCe cnCetve DeeHeCeekeÀ[s efvejefvejeUîee ÒekeÀej®es HeoeLe& ns DeVe
cnCetve Deieoer yeN³ee®e keÀeUeHeemetve JeeHejele Deensle. Goe. meewc³e Hes³es (Soft drinks), Heewef<ìkeÀ
DeVe ns ceeveJeer Deejesi³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deens. ®eebieuee opee& DeeefCe ³eesi³e ÒeceeCeele Hees<eCe DeVe ns
yeN³ee®e Deejesi³eefJe<e³ekeÀ mecem³eebvee LeebyeJet µekeÀles. p³eele peemle Jepeve nesCes, ne[eb®ee keÀcepeesj
efJekeÀeme nesCes, Je ceOegcesn (diabetes) GlHeVe nesCes nîeeb®ee DebleYee&Je Deens. meJe& leNns®es DeVe p³eele
meJe& ÒekeÀej®eer cenÊJee®eer Hees<eCe êJ³es Deensle ns legce®es µejerj Jee{ermeeþer ceole keÀjerue. ceeveJeer
µejerje®eer keÀener þjeefJekeÀ Heewef<ìkeÀ DeVe pes Jee{ DeeefCe efJekeÀeme nîeebvee ye{leer osC³eemeeþer SkeÀ$eHeCes
keÀece keÀjleele Je YejYejeì keÀjleele. þjeefJekeÀ Demes efJeefµe<ì ÒekeÀej®es Heewef<ìkeÀ DeVe Jee Heewef<ìkeÀ
DeVeeb®ee mecetn veener pees ceeveJee®³ee keÀu³eeCe efnle nîeemeeþer peemle cenÊJee®ee Deens.

Heewef<ìkeÀ DeVe ns SkeÀ ÒekeÀej®es µeem$e Deens pes DeVe DeeefCe Deejesi³e nîeeb®³eeceOeerue
veelesmebyebOee®eer leHeemeCeer keÀjles. Deenejele%e (dieticians) ns Deejesi³e J³eJemeeef³ekeÀ Deensle p³eebveer
nîee #es$ee®³ee DeY³eemeele efJeµes<e Òeieefle kesÀueer Deens DeeefCe l³eebvee megjef#ele, HegjeJ³eeJej DeeOeeefjle
Deenej me}Áe DeeefCe ceO³emLeer nîeeb®eer lejleto keÀjC³eemeeþer Òeefµeef#ele kesÀues iesues Deens. pejer meO³ee®³ee
³egieele nîee veJeerve keÀuHevee Demeu³ee, lejer mecekeÀeueerve Deejesi³eefJe<e³ekeÀ Òeµve ns efJe®eejele Iesleu³eeme
Heewef<ìkeÀ DeVeµeem$e ns DeeHeCe pes DeVe Keelees l³eeuee µejerje®es DeVee®es Debeflece ©HeeblejcekeÀ Je µejerj
efJe%eeveµeem$eer³e Òeeflemeeo nîeeb®ee µeesOe Ieslees ner Deepe®³ee iejpeebHewkeÀer SkeÀ cenÊJee®eer iejpe Deens.
meceeve jesie Je l³eeb®eer ue#eCes nîeebvee vesnceermeeþer ÒeefleyebOe kesÀuee peeT µekeÀlees. efkebÀJee ®eebieu³ee
Heewef<ìkeÀ DeVeeves keÀceer kesÀueer peeT µekeÀleele. Heewef<ìkeÀ DeVee®ee Deenej µeem$e (Science of
Nutrition) ns efJeµes<e DeenejefJe<e³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve Deejesi³eeJej keÀmee Je keÀe HeefjCeece keÀjleele ns
 117
mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Heewef<ìkeÀ DeVe ns meJe& ÒekeÀej®³ee DeVee®ee DeY³eeme Deens Je DeeHeueer
µejerjs ner DeVee®ee FbOeve cnCetve Jee{ Je owbveefove keÀe³e&¬eÀceebmeeþer keÀmee JeeHej keÀjleele nîee®ee HeCe
DeY³eeme Deens.
Heg{erue ÒecegKe Hees<eCe DeVe IeìkeÀ Deensle pes DeeHeCe efvejefvejeUîee ÒekeÀej®³ee DeVeeletve
µejerjele Ieslees Je pes DeeHeu³ee µejerjeuee DeeOeej osleele.

1. ke@Àefuµe³ece (®egvee) : ns µejerjeleerue mece=× Jee Þeerceble Demes Keefvepe Deens pes Oe[e®³ee Jee{er®ee
efJekeÀeme keÀjC³eeme ceole keÀjles.
2. Òeesefìve : ns DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®es Heewef<ìkeÀ DeVe Deejesi³e Deenejele Demeles.
3. HeÀe³eyej (leblegce³e HeoeLe&) : nîee®eer µejerjeuee ®eebieues Heewef<ìkeÀ DeVe DeeefCe Deejesi³eoe³eer Jee{
nîeemeeþer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles.
4. De@vìer Dee@eqkeÌme[bì Heewef<ìkeÀ IeìkeÀ : peerJevemelJe keÀ DeeefCe F&, yeerìe ke@Àjesefìve DeeefCe Keefvepe
mesuesefve³ece ns De@vìer Dee@eqkeÌme[bì Heewef<ìkeÀ DeVe IeìkeÀ Deensle. De@vìer Dee@eqkeÌme[bì Hees<eCe DeVe ns
jesiemebmeie& mebj#eCe ÒeCeeueer (immune system) efnuee ceole keÀjC³eemeeþer Òeefme× Deensle.
5. ueesKeb[ (Iron) : ns HeCe yeeuekeÀeb®³ee Deenejele Del³eble cenÊJee®es Deens. legce®es µejerj ns
ueesKeb[eJej ceesþs Je keÀCeKej yeveC³eemeeþer DeJeuebyetve Demeles. ueesKeb[ ns meg×e ceWot®³ee (yegef×®ee)
efJekeÀeme Je keÀe³e& nîeeble ceole keÀjles.

DeeHeueer SketÀCe G<ceebkeÀe®³ee iejpee (Colorie needs) nîee cnCepes DeeHeues Jepeve
jeKeC³eemeeþer ueeieCeejs G<ceebkeÀ Deensle (ke@Àuejerpe). Jepeveele Ieì nesC³eemeeþer DeeHeCe DeeHeuee
ke@Àuejer®ee µejerjele IesC³ee®es ÒeceeCe keÀceer kesÀues Heeefnpes Jepeve Jee{er®³eemeeþer DeeHeCeeme DeeHeuee
ke@Àuejer®ee Deenej µejerjele peemle ÒeceeCeele Iesleuee Heeefnpes. SkeÀe Heew[eb®es Jepeve ns 3500 ke@Àuejer®³ee
(G<ceekeÀeb®³ee) yejesyejer®es Deens. ³eeÒeceeCes, SkeÀ HeeQ[ Jepeve keÀceer keÀjC³eemeeþer / Òeefle DeeþJe[e,
SkeÀlej legcner 3500 ke@Àuejer®ee keÀceer JeeHej kesÀuee Heeefnpes efkebÀJee 1500 ke@Àuejer (G<ceebkeÀ) keÀceer
IesTve Gjuesu³ee 2000 ke@Àuejer®es pJeueve ns peeoe J³ee³eece keÀ©ve kesÀues Heeefnpes. SkeÀ HeeQ[ Jepeve
Jee{efJeC³eemeeþer legce®ee G<ceebkeÀe®ee µejerjele IesC³ee®es ÒeceeCe 3500 ke@Àuejerle keÀje Fl³eeefo.

DeeHeCe pes DeVe Keelees l³ee®es keÀe³e& keÀe³e Deens ns HeCe DeeHeCe veerìHeCes mecepetve Iesleues
Heeefnpes. peerJeve peieC³eemeeþer DeeHeCeeme DeVee®eer iejpe Deens. l³ee DeVeeefµeJee³e DeeHeCe SkeÀe íesìîee
keÀeueeJeOeer HeueerkeÀ[s efpeJeble jent µekeÀCeej veener. cnCetve DeVe ns meJe& mepeerJe ÒeeC³eebmeeþer DeeJeµ³ekeÀ
Deens.

DeVe ns Heg{erue ®eej keÀeces HetCe&HeCes le[erme vesles.

1) Jee{(Growth) : DeVe ns Jee{ermeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deens. DeVeeefµeJee³e peieCeeje mepeerJe

nîee®eer Jee{ Leebyesue. DeeHeu³ee µejerjeleerue mepeerJe Hesµeer nîee DeeHeCe pes DeVe Keelees l³eeceOetve Hees<ekeÀ
êJ³es efceUeu³eeveblej mebK³esves Jee{leele. DeHegjs efkebÀJee ®egkeÀer®³ee ÒekeÀej®es DeVe ns Deejesi³eoe³eer Jee{erme
ceole keÀjerle veener.
 118
2) og©mleer (Repair) : efpeJeble mepeerJe ÒeeCeer keÀener JesUe DeHeIeeleecegUs l³eeb®³ee DeJe³eJee®es
vegkeÀmeeve keÀjleele. melele keÀece keÀjCes ns HeCe µejerje®³ee Yeeiee®es Peerpe Je neveer keÀjles (wear and
tear) pej DeeHeu³eeuee peKece Peeueer efkebÀJee ®eìkeÀve keÀeHeues iesues lej leer peKece Jee keÀeHeuesuee Yeeie
keÀener JesUeves Ye©ve ³eslees. (heal up) pej SKeeÐee pJeueveecegUs DeeHeCe DeeHeu³ee lJe®esuee Fpee
kesÀueer lej l³ee lJe®es®ee DeekeÀej keÀener JesUeves HetJe&Jele neslees. µejerjeuee Deµee ÒekeÀej®³ee meJe&
keÀeceebmeeþer DeVe ns DeeJeµ³ekeÀ Deens.

3) µeeqkeÌle (Gpee& Energy) : pesJne DeeHeCe keÀece keÀjlees lesJne DeeHeCe DeeHeueer µeeqkeÌle
Ke®e& keÀjlees. cnCetve®e keÀener JesUe ceesþîee ÒeceeCeele keÀece kesÀu³eeJej DeeHeCe ocelees Jee LekeÀlees.
l³eeJesUer DeVe DeeefCe efJeÞeebleer nîeeb®eer iejpe leer µeeqkeÌle Hegvne efceUeJeer nîeemeeþer Demeles. pej DeeHeCeeme
DeVe efceUeues veener lej DeeHeCe DeµekeÌle / keÀcepeesj yevet.

4) jesieebHeemetve mebj#eCe : DeeHeCe DeeHeues µejerj nîeeb®es jesieebHeemetve mebj#eCe kesÀues Heeefnpes
DeeefCe les Deejesi³eoe³eer þsJeues Heeefnpes. nîeemeeþer DeeHeu³eeuee peerJevemelJes Je Keefvepe #eej nîeeb®eer
DeeHeu³ee DeVeele pe©jer Demeles. peerJevemelJes ns Gpee& HegjJeerle veenerle Jee les peerCe& Peeuesues Yeeie og©mle
keÀjerle veener Jee l³eeb®eer Deoueeyeoue keÀjerle veenerle Hejbleg DeeHeu³ee ³eesi³e Deejesi³eemeeþer les DeeJeµ³ekeÀ
Deensle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee (Check your progress) :

Òe. 1 DeeHeu³ee µejerjeuee DeVee®eer iejpe keÀe cnCetve Deens?
Òe. 2 DeVee®eer keÀe³ex keÀesCeleer?
Òe. 3 DeeHeu³ee µejerjeme Del³eble DeeJeµ³ekeÀ Demes Hees<eCe DeVe IeìkeÀ keÀesCeles?
Òe. 4 ©{erye× DeVe ns Deepe®³ee DeVeeHeemetve JesieUs keÀmes Deens?

6.3 ceeveJee®es KeeÐeeVe efveefce&leer keÀe³e&¬eÀce

(Food Generating Activities of Man)

peieeceO³es µesJeì®eer 40000 Je<ee&Heemetve DeVee®ee mebûen Jee efvecee&Ce keÀjCes ner SkeÀ ÒeLee
Deens. iesu³ee keÀeUele DeeHeu³eeuee ceeefnle Demeuesu³ee J³eeqkeÌle®es mecetn pes Deepe Deieoer Òee®eerve efkebÀJee
 119
cegU efveJeemeer (aborigina’s) cnCetve Òeefme× Deensle; nîeebveer HeÀUs, HegÀues efye³ee nîeeb®es ieesUe keÀ©ve
meeþe keÀjC³eeme meg©Jeele efµekeÀejer®³ee yejesyej kesÀueer DemeeJeer. l³ee veblej®³ee keÀeUele ceemesceejer, Je
ÒeeC³eeb®es HeeueveHees<eCe ns keÀe³e&¬eÀce nîee ceeefuekeÀeble meeceerue Peeues. ueeieJe[ keÀjC³eemeeþer
(cultivation) nsletHetJe&keÀ peefceveer®eer meeHeÀmeHeÀeF& DeeefCe meHeeì keÀjCes ne keÀeueKeb[ (time
segment) Demetve lees meO³ee®³ee keÀeueKeb[e®ee megceejs 5000 Je<ex nîeeHes#ee peemle veener. l³ee
Ie[ecees[erle ceeveJeeves µesleerefJe<e³ekeÀ GÎsµeemeeþer pebieues meeHeÀ kesÀueer DeeefCe JevemHeleer®³ee vecegv³eele
yeoue kesÀues. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee Je ceesþîee ÒeceeCeele DeVe GlHeeovee®eer iejpe nîeecegUs meceepeebveer
He=LJeer®³ee m$eesleeb®eer efJeHegue ÒeceeCeele efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve les GkeÀ©ve keÀe{ues. l³eeveblej
ke=Àef<eGÐeesieekeÀ[s efmLel³eblej nîeecegUs yejer®e veJeer leb$e%eeves ner efJekeÀefmele Peeueer Je ceeveJeer keÀewµeu³eeves
le³eej Peeuesu³ee Jemlet nîee JeejbJeej Òeef¬eÀ³eebcegUs le³eej Peeu³ee p³ee meJee¥vee veJeerve nesl³ee efkebÀJee
p³eeb®ee JeeHej ne HeÀkeÌle keÌJeef®ele®e HetJeea®³ee keÀeUer kesÀuee iesuee neslee.
mebIe<e& DeeefCe ³eg×s ner yengOee DeeOeer®³ee µeslekeÀerefJe<e³ekeÀ meceepeele ceµeeiele keÀjCeeN³eebvee
ogmejerkeÀ[s mLeueeblej keÀjC³ee®eer iejpe ner ³eesi³e peceerve Jee{Ceejer DeVekeÀcelejlee Je mHeOee&
l³ee®eÒeceeCes ueeskeÀmebK³es®ee leCeeJe keÀceer keÀjC³ee®eer iejpe nîeeb®³ee HeefjCeeceebcegUs Peeueer DemeeJeerle.
ceeveJeer ueeskeÀmebK³es®³ee efJekeÀemeele µesleerkeÀ[s mLeueeblej ne SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& ìHHee ÒeefleefveOeerlJe
keÀjlees. DeVe GlHeeove nîee®ee efvekeÀeue ne yejer®e Òeieefle, yeoue DeeefCe mJeerkeÀej keÀjCes ns ceeveJeer
meceepee®³ee Gl¬eÀebefleceO³es HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeues peeCeeje Demee þjuee Deens. Iejiegleer keÀecee®³ee
Giecee®eer keÀejCes mHe<ì keÀjCeejs yejs®e ÒemleeJe efoues iesues Deensle Demes yejs®e keÀener efJe®eej Deensle.
peieeleerue Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee nîeeves ceeveJepeeleerJej He³ee&³eer DeVeOeev³ee®ee µeesOe
IesC³eemeeþer yeje®e oyeeJe ìekeÀuee Deens. nîee®ee veeflepee cnCepes SkeÀe®e JesUer peemle peefceveer®eer leerJe´
pe©jer (urge) nîeeves vewmeefie&keÀ Dee®íeove YetefceJe©ve les keÀener peefceveer®ee JeeHej keÀjC³ee®eer Dee{eJee
keÀe³e&¬eÀce Je efve³eespeve nîee®eer leerJe´ meKeesuelee Jee{ueer Deens. DeeOeer®³ee keÀeUeleerue pebieuee®eer #es$es,
oie[er ìekeÀeT keÀ®eje, ieJeleeU peefceveer nîeeb®es ©Heeblej ns Deepe ceµeeiele efkebÀJee lelmece keÀe³e&¬eÀce
pemes ÒeeCeer HeeueveHees<eCe, otOeogYeles Òeef¬eÀ³ee (dairy processing) nîeeceO³es Peeues Deens. ns
HeÀkeÌle peefceveer®³ee yeeyeleerle®e veener lej mecegêefkeÀveejHeÆer®es HeeCeer ns meg×e ceeleer®es YejeJe Ieeuetve
peuepev³e GlHeeove (aquaculture) DeeefCe meeiejpev³e GlHeeove (mari culture)
nîeeb®³eemeeþer ke=Àef$ece leUer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer HeCe kesÀues iesues Deens. ieJeleeU peefceveer®³ee YegHe=<þ
Yeeieeb®eer #es$es nîeeb®es ©Heeblej ns iegjs®ejeF&®es Òe®eb[ kegÀjCe (ranches) nîeeceO³es ceebme GlHeeove
DeeefCe l³ee®eÒeceeCes veJeerve efHekeÀeb®eer efveefce&leer (generation of new breeds) nîeemeeþer kesÀuee
iesuee Deens. l³ee®e keÀeueeJeOeerceO³es µesleerµeem$eeves keÀesCel³eener osµeebceO³es ke=Àef<e GÐeesieOebÐee®ee opee&
ÒeeHle kesÀuee Deens DeeefCe vewmeefie&keÀ DeVee®eer peeiee ner Òeke=Àleeruee DeHee³ekeÀejkeÀ Deµee keÀoeVe DeVeHeoeLe&
(Junk food) DeeefCe keÀener ke=Àef$ece DeVeHeoeLe& nîeebveer Iesleueer Deens.

³eeÒeceeCes, DeVee®eer iejpe efn®ee HeefjCeece ne Heg{erueÒeceeCes Peeuee Deens.

1. ceeveJeekeÀ[tve peefceveer®³ee Dee®íeoveeble yeoue.
2. ceeveJeer meceepeOecee¥®es peemle JesU yemetve yewþs keÀece.
3. peemle DeVe GlHeVe keÀjC³eemeeþer veJeerve Òeef¬eÀ³eeb®ee efJekeÀeme.
4. He³ee&³eer DeVeHeoeLee¥®ee efJekeÀeme
5. DeVeOeev³ee®ee J³eeHeej.
6. DeVeHeoeLee¥®es jepekeÀejCe.
 120

DeeHeueer Òeieleer leHeemee (Check your progress) :

Òe. 1 ceeveJeeves ceµeeieleerme meg©Jeele keÀµeer kesÀueer Deens?

Òe. 2 leb$e%eevee®³ee keÀejCeecegUs ceµeeieleerceOeerue veJeerve keÀue keÀesCeles?
Òe. 3 peeieeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceebµeer DeVeOeev³ee®eer pees[Ceer keÀµee jerleerves Peeueer Deens?

6.4 peieeleerue SkeÀ keÀe³e&¬eÀce cnCetve µeslekeÀer GÐeesie (Agriculture As

An Activity in the world) :

µeem$eeves peerJevee®³ee Òel³eskeÀ Hee³ejerJej ¬eÀebefle Ie[Jetve DeeCeueer Deens. peerJeve ns þHHe nesF&ue
(stand still) pej Jesieeves OeeJeCeejer JeeneletkeÀ meeOeves DeeefCe keÀeveeuee mHeµe& keÀjCeejer oUCeJeUCe
efkebÀJee mebHeke&ÀmebyebOe keÀjCeejer ueneve ³eb$es (gadgets) ner pej otj kesÀueer lej. JeerpesefµeJee³e DeeHeues
Dee³eg<³e ns Del³eble og:Keoe³ekeÀ yevesue. peie ns ÒeeCeIeelekeÀ Deµee meeLeer®³ee jesieeb®³ee HekeÀ[erceO³es
HesÀkeÀues peeF&ue. KejesKej, µeem$e Je leb$e%eeve nîeeb®es Heje¬eÀce ns Dee³eg<³ee®³ee meJe& #es$eebceO³es Hemejues
Deensle. DeeveboerHeCee, keÀu³eeCeefnle Je YejYejeì ns µeem$eeb®³ee yejesyej meceeveeLeea
(synomymous) Peeues Deensle.

µeem$eeves ceeveJeeuee efvejefvejeUîee ceeiee&veer GlHeeove Jee{efJeC³eeme ceole kesÀueer Deens. Deepe,
DeewÐeesefiekeÀ ¢<ìîee Òeieleerµeerue osµe ns peieele efvejefvejeUîee ÒekeÀejeveer efJeµJeeJej ngketÀcele ieepeJeerle
Deensle. DeeHeu³ee mJele:®³ee®e osµeeble, ceesþîee mebK³esves DeûeCeer GÐeesieOebos Deensle. keÀHe[s le³eej
keÀjCeeje GÐeesieOeboe, keÀeieoGÐeesie, meeKejGÐeesie, Keles GÐeesieOeboe, ns Demes keÀener cenÊJee®es
GÐeesieOebos Deensle, l³eeHewkeÀer yengmebK³e ns ûeeceerCe Yeeieebletve ³esCeeN³ee keÀ®®ee ceeue nîee®³eeJej HetCe&HeCes
DeJeuebyetve Deensle.

JesieJeeve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ns Deepe®³ee efoJemee®es Iees<eJeeke̳e (slogan)Peeues Demetve

l³eeuee peieeceOeerue Jesieeves Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³es®³ee iejpee HetCe& keÀjeJe³ee®³ee Deensle. cnCetve®e
mJeieea³e HebleÒeOeeve vesn© ns vesnceer Meem$e Je leb$e%eeve ¿eebvee GÊespeve osC³eeJej peemle peesj osle nesles;
l³eeceeieesceeie kewÀ. ueeue yeneotj Meem$eer ¿eeb®eer ``pe³e peJeeve pe³e efkeÀmeeve`` ner Iees<eCee efnves
 121
DevegkeÀjCe kesÀues. Meem$ee®³ee efJekeÀemeeefMeJee³e, MeslekeÀer-DeewÐeesefiekeÀ Òeieefle DeeefCe Jee{les GlHeeove ns
keÀOeer®e Meke̳e nesCeej veener. keÀeHe[ yeveefJeCeeN³ee efiejC³eeb®³ee iewjnpesjerle ceeveJe ne keÀOeerner ®eebieuee
Hees<eeKe keÀª MekeÀuee vemelee; lees DeepeejHeCee®³ee Ieìvesletve peueo Hees<eCe DeeOeje®³ee HegjJeþe
¿eeefMeJee³e keÀOeerner ueJekeÀj yeje Peeuee vemelee. Deepe DeeHeu³eekeÀ[s DeeHeu³ee iejpee Hegjs
keÀjC³eeSJe{s®e keÀeHe[ veener lej Dev³e osMeebmeeþer HeCe DeeHeCe keÀeHe[ HegjJet MekeÀlees l³ee®eÒeceeCes
DeVee®ee HegjJeþe ne Dev³e jepekeÀer³e #es$eebvee Meke̳e Deens pesJneb GlHeeove ns DeefleefjkeÌle Demesue.
keÀecee®es efJeYeepeve Je efJeMesäerkeÀjCe ¿eeveer l³ee®eer De®etkeÀlee DeeefCe Kee$eer ¿eebveer l³eeuee HeeþyeU efoues
Deens. ³eb$ee®³ee ceoleerves HeÀkeÌle GlHeeove Jemletb®eer efveefce&leer®e Meke̳e Peeueer veener lej l³ee®es JeeìHe ns
meJe& peieYej keÀjCes HeCe Meke̳e Peeues Deens. Deepe DeeHeu³eeuee GlHeeovekeÀej Je JeeHejoej ¿ee
oesIeebveener peeieeflekeÀ yeepeejHesþ GHeueyOe Deens.

Jejerue mel³elesuee DeeOeej ne MeslekeÀer #es$e®e osles. meeKej, otOee®eer YegkeÀìer, HeÀUeb®es cegjebyes
GlHeeove keÀjC³eemeeþer ueeieCeejs Hee³eeYetle meeceeve/ceeue ne MesleerceOetve®e ³eslees. ce=odMeem$e (Soil
Science) DeeefCe leb$e%eeve ¿eeb®³ee ceoleerves pesJne DeeHeCe peefceveer®³ee GlHeeove #eceles®ee Deboepe
keÀjlees, l³eeJesUer DeeHeCe HeÀkeÌle DeeHeu³ee iejpeebHegjles®e veener lej Flejebvee HeCe DeVe HegjefJeC³ee®ee
efveCe&³e Ieslees. cnCepes®e J³eeHeejemeeþer.

MeslekeÀerefJe<e³e ne Meem$ee®ee HeCe ceesþîee ÒeceeCeele $eÝCeer Deens. DeVee®eer melele Jee{leer
ceeieCeer peer Jesieeves Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³escegUs efvecee&Ce nesles efle®ee HegjJeþe ne Meem$ee®³ee iewjnpesjerle
Hegje keÀjlee Deeuee vemelee. Meem$ee®³ee ceoleerves efJemle=le ÒeceeCeeJej Je DeefOekeÀ leerJe´ ke=Àef<eGÐeesie ne
Meke̳e Peeuee Deens. keÀeueJ³ee®³ee meene³³eeves HeeCeer HegjJeþe keÀjC³ee®es megOeejuesues ceeie&, veJeerve ³eb$es
Goe. ì^@keÌìme&, jemee³eefvekeÀ Keles, jesieebvee meene³³e keÀjCeeN³ee efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer yeerpes
(Seeds) ner Meem$ee®eer keÀener ÒekeÀej®eer ³eesieoeves Mesleermeeþer Deensle. peiee®eer JeeUJebìs ¿eeb®es
HeefjJele&ve ns nefjle ÒeosMe (Greeneries) ¿eebceO³es Peeues Deens. MeslekeÀerefJe<e³ee®³ee Dev³e
cenÊJee®³ee MeeKeebceO³es HeCe Goe. GlHeeovee®³ee keÀLee Je l³eeb®es efJe¬eÀerMeem$e, Meem$e ns keÀceer He[uesues
veener. ceesþîee me³eb$es (Plant) GYeejCeer ner kesÀueer iesueer Deens. pesLes Mesleer GlHeeove ns DeveOeev³ee®³ee
SkeÀener keÀCeeuee vegkeÀmeeve ve neslee Meem$eeskeÌle He×leerves meeþefJeues peeT MekeÀles. veeMeJeble Mesleer
GlHeeoves ner yeepeejHesþsceO³es Deieoer leepeer ìJeìJeerle jenleerue Fleke̳ee keÀceer JesUeceO³es Heesnes®eefJeueer
peeleele.

Mesleeruee ¿ee JejerueÒeceeCes Meem$ee®ee neleYeej ueeieuee Demeuee lejer l³eeb®ee JeeHej
keÀjCeeN³eebkeÀ[tve ìerkeÀe ner DeHesef#ele veener. leLeeefHe, ueeskeÀ ns DeMeer yeepet ceeb[leele keÀer, Jee{l³ee
ÒeceeCeele jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej, ¿eecegUs peceerve ner efve©He³eesieer Je veeHeerkeÀ yevesue
(unproductive) peemle HeeC³ee®ee JeeHej ¿eecegUs HeeC³eeves efve½eue Peeuesueer Meslepeceerve ne
HeefjCeece nesF&ue pes Kejs Heeefnues Demelee mel³e Deens. lejerefn HeÀkeÌle l³eemeeþer oes<e ne efvemeiee&®ee veener
Hejbleg efvemeiee&®eer ÒeCeeueer mecepetve ve Ieslee Demegmebmke=ÀleHeCes Iesleuesuee DeeHeuee efveCe&³e Je Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer IeeF& ¿eemeeþer DeeHeCe®e oes<eer Deenesle / peyeeyeoej Deenesle.
pej DeeHeCe l³eele yeoue kesÀuee lej DeeHeu³eeuee ³eebef$ekeÀ Mesleeruee cebpetjer osC³ee®eer iejpe He[sue.
cnCepes®e ì^@keÌìme& Je Dev³e ³eb$es ¿eeb®ee MesleerceO³es GHe³eesie l³eecegUs ûeeceerCe DeLe&Meem$e ns nesCeej veener.
yewueiee[îee (Bullock-cart) p³ee®eer Yeejleele iejpe Deens l³ee efJekeÀefmele osMeebceO³es otj HesÀketÀve
efou³ee iesu³ee Deensle. MeslekeÀjer ns ieeF&Meer Deieoer yesHeJee& Peeues Deensle. Deieoer Lees[ke̳eele, ûeeceerCe
 122
peerJeve ¿ee®es Meem$eeMeer megmebmke=Àle He×leerves SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve peemle ®eebieueer HeÀUs efceUefJeC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Deens Je HeÀkeÌle YeeJeefvekeÀefjl³ee iegbleeiegble nesTve ®eeueCeej veener.
pej DeeHeCe ke=Àef<eGÐeesie DeeefCe GÐeesieOebos ¿eeleerue Meem$ee®es HeÀe³eos Je leesìs ¿eeb®eer leguevee
kesÀueer lej DeeHeCe DeMee efve<keÀ<ee&He³e¥le ³esTve Heesnes®elees keÀer, DeeHeues mJele:®es®e DeefmlelJe ns Oeeske̳eele
(Peril) ³esF&ue pej DeeHeCe l³ee #es$eebHeemetve Meem$ee®³ee mesJee ¿ee ieeUtve ìekeÀu³ee lej. KejesKej,
Deepe DeeHeCe pes ®eebieues Hees<eeKe Ieeleuesues DeeefCe Hees<eCe kesÀuesues efomelees Deensle les mebHetCe&HeCes Meem$ee®ee
Mesleer Je GÐeesieOebos ¿eele JeeHej kesÀu³eecegUs Meke̳e Peeues Deens.
GHeueyOe Demeuesu³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ IeìkeÀebJej Jee l³ee®³ee ÒekeÀejebJej Mesleer®ee ÒekeÀej
DeeefCe efJekeÀeme ne DeJeuebyetve Demelees.
cnCetve peieeceO³es Heg{erue ÒekeÀej®³ee ÒecegKe ceMeeieleer kesÀu³ee peeleele.
De) mLeueeblejerle Mesleer
ye) og³³ece ceMeeiele (Secondary Cultivation)
keÀ) GHepeerefJekeÀe efkebÀJee efveJee&n ceMeeiele (Subsistence Cultivation)
[) ueeieJe[ Mesleer (Plantation Farming)
F) meKeesue Mesleer (Intensive Farming)
HeÀ) J³eeHeejer Mesleer
ie) keÀesj[ Jeent Mesleer (dry farming)
Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele, ceeveJeeves ÒeeCeer HeeueveHees<eCe, ceOeceeMee Heeueve, keÀeWye[îee
Heeueve ns keÀener keÀe³e&¬eÀce Mesleeryejesyej SkeÀef$ele iegbHetÀve DeeefLe&keÀ HejleeJee ¿ee®es ÒeceeCe Je Jee{ ¿eele
megOeejCee nesC³eemeeþer Òe³elve kesÀuee Deens DeeefCe cnCetve®e veJeerve ÒekeÀej®³ee ceMeeieleer ¿ee efJekeÀefmele
Peeu³ee Deensle pemes

De) Je=#e Mesleer (Culture)

ye) Heg<He Mesleer
keÀ) HeÀU Mesleer (Horti Horticulturel)
[) He#eer Mesleer (Poultry Horticulture)
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check your Progress) :

Òe. 1 µesleer®es ÒekeÀej þjefJeCeejs IeìkeÀ keÀe³e Deensle?

Òe. 2 µeslekeÀer efJekeÀemeeJej µeem$ee®ee efJeHeefjle HeefjCeece keÀesCeles Deensle?
Òe. 3 µeslekeÀer He×leerceOeerue veJeerve keÀue mecepeues Deensle keÀe?
Òe. 4 µesleer®³ee He×leeryejesyej Dev³e keÀe³e&¬eÀce ns keÀe SkeÀef$ele kesÀues iesues Deensle?
 123

6.5 µesleerefJe<e³eeleerue ÒeceeCeye× yeoue (Perspective Change in

Agriculture)

osµeeleerue megceejs 65… ìkeÌkesÀ ceveg<³eyeU ns HetCe&HeCes iegbleJetve þsJeCeeje peyeeyeoej keÀe³e&¬eÀce
DeeefCe DeLe&µeem$eele megceejs 35… ìkeÌkesÀ peer[erHeer nîeebmeeþer peyeeyeoej Demeuesuee keÀe³e&¬eÀce nîeecegUs
YeefJe<³ekeÀeUemeeþer µesleerefJe<e³ee®ee efvejesieer ceeie& DeekeÀueve keÀjCes nîee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens.
DeLe&µeem$ee®³ee keÀener þjeefJekeÀ #es$eeµeer pees[tve ns kesÀues peeT µekeÀles. leer #es$es Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) ceeveJeer Deejesi³e DeeefCe Deenej (Human Health and Nutrition) :

Deejesi³e, Heewef<ìkeÀ DeVe, µesleer nîeeb®³eeceOeerue Debleie&le pees[C³ee nîee KetHe meKeesue Deensle.
leer meKeesuelee J³eeqkeÌle, meceepe DeeefCe je<ìs^ nîeeb®ee DeeOeej osCeeN³ee ue#îeebkeÀ[s peeCeeN³ee uee³ekeÀerJej
HeefjCeece keÀjles. nîee Debleie&le pees[C³ee yengDee³eeceer efveefµ®elelee nîeeb®³ee meboYee&le DeefmlelJeele
Demeleele p³ee ueeskeÀmebK³ee Deejesi³e DeeefCe DeVe megjef#elelee pevceeHeemetve®e veJns lej pevceeuee
³esC³eeHegJeea®³ee DeJemLesle HeCe ueeskeÀ pes opexoej Je ÒeceeCeµeerj Hees<eCe DeVe Iesleele l³ee meJee¥Jej nîee
pees[C³ee HeefjCeece keÀjleele.

ceuesefj³ee, FvHe̳etSbPee, S®e Dee³e Jner / S[med Je DeVe jesie Deµee ÒekeÀej®³ee jesieeb®eer
mebmeie&pev³e J³eeefHle nîeeb®es Òemebie DeeefCe ÒeceeCeye×lee keÀceer keÀje. l³ee®eÒeceeCes pegveeì (chronic)
jesie DeeefCe OebÐeeleerue GIe[sHeCe, peKecee Je ce=l³et ns HeCe keÀceer keÀje.

peesceoej (Robust) µeslekeÀerefJe<e³ekeÀ, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e Je iegje{esjeb®es Deejesi³e ns

efmLej DeVeOeev³e DeeefLe&keÀ efkebÀceleer nîeeb®³eeceO³es peemle HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀceleer þjles DeeefCe cnCetve
keÀe³eoe Je megJ³eJemLee nîeebJej efvejesieer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer ner ce³ee&efole leeCe þsJeles. ìsneUCeer
(Surveillance), efve³eb$eCe Je Òeeflemeeo ÒeCeeueer nîee Deepeejer Deejesi³e Je Oeeske̳ee®eer µeke̳elee
nîeeb®³ee KeN³ee DeesP³eeb®eer µeke̳elee nîeeb®eer DeesUKe ner HeÀkeÌle Deepe®eer DeVeOeev³e ÒeCeeueer nîeeble®e
veener lej GÐee®³ee YeefJe<³ekeÀeUebleerue DeeefLe&keÀ efmLeleerpev³eµeeqkeÌle nîeeb®eer HeCe DeesUKe keÀ©ve
osC³eele meene³³e keÀjleele.

2) nJeeceeve yeoue (Climate Change) :

nJeeceeveeble yeoue pees DeVe, Hees<eCe, keÀHe[e DeeefCe FbOeve nîeeb®³eemeeþer Jee{leer ceeieCeer
nesCîee®³ee®e JesUer neslees Deens. l³eeuee efvemeie& m$eeslee®ee Hee³ee ns Gueìîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve
keÀjC³ee®eer efmLeleerpev³eµeeqkeÌle Deens p³eeJej µesleer ner DeJeuebyetve Demeles.

µesleerGÐeesie DeeefCe nJeeceeve yeoue nîeeceOeerue veelesmebyebOe ne oesve ceeieea jmlee Deens. µesleer ner
nJeeceeve yeoueeme yeN³ee®e ÒecegKe ceeiee¥veer neleYeej ueeJeles DeeefCe nJeeceeve yeoue ne meJe&meeOeejCele:
µesleerJej efJeHeefjle HeefjCeece keÀjlees.
 124
meceµeerlees<Ce Òeosµeeble mLeeefvekeÀ leHeceeveele ceeHeÀkeÀ Jee{ nîee®ee ueneve Demee HeÀe³eosµeerj
HeefjCeece ne efHekeÀeb®³ee GlHeeoveeble Demet µekeÀlees; Hejbleg G<Ce keÀefìyebOeeleerue #es$eele Deµeer ceeHeÀkeÀ
leHeceeve Jee{ nîee®es efHekeÀeJej vekeÀejelcekeÀ GlHeeove HeefjCeece nesC³ee®eer µeke̳elee Demeles. keÀener
vekeÀejeLeea HeefjCeece ns DeeOeer®e peiee®³ee keÀener Yeeieeble ¢<ìerme He[le Deensle; peemle G<Celeeceeve
nîee®es Jee{l³ee ÒeceeCeele vekeÀejeLeea HeefjCeece ns meJe& Yeeieele nesleele. HeeC³ee®eer ìb®eeF& DeeefCe HeeCeer
GHeueyOe nesC³ee®eer JesU nîee Jee{l³ee ÒeceeCeele GlHeeove De[®eCeerle DeeCeleele. nJeeceeve yeoue
nîeekeÀ[s HeeCeer meeþJeCe nîee®eer peemle Je efJemle=le Hepe&v³e (Precipitation), G®®e Deeblej DeeefCe
Deeblej nbieeceer yeoue Je Jee{l³ee ÒeceeCeele yee<HeerYeJeve-Jee{ yeensj efveIetve peeCes ns meJe& ÒekeÀej®³ee me=<ìer
ÒeCeeueerle Ie[les nîee HeefjCeeceebµeer ³eµemJeerHeCes cegkeÀeyeuee keÀjC³eemeeþer veJeerve ¢<ìer®eer iejpe Deens.

Del³eble keÀceeueer®es (Extreme) nJeeceeve yeoue pemes Hetj DeeefCe DeJe<e&Ce (drought) ns
Jee{le®e Deensle DeeefCe l³eeb®eer HegvejeJe=Êeer (frequency) Je leerJe´lee (severity) ner Jee{C³ee®eer
DeHes#ee Deens DeeefCe meJe& ÒeosµeebceO³es þUkeÀHeCes efomeCeejs DeVe GlHeeove Je pebieue GlHeeoves Je DeVee®eer
Demegj#eerlelee ns HeefjCeece nesCeej Deensle. jeneC³eemeeþer peceerve Je vewmeefie&keÀ m$eesle pemes leepes HeeCeer
nîeeJej YeefJe<³ekeÀeUeceO³es mebIe<ee&®eer iebYeerj Deµeer J³ekeÌle ve Peeuesueer efmLeleer nesC³ee®eer µeke̳elee Deens.

nJeeceeve yeoue ne JevemHeefle, ÒeeflekeÀej keÀjCeejs efJeefµe<ì Jeie&, veeµekeÀej keÀerìkeÀ (Pests)
DeeefCe jesie keÀejkesÀ nîeeb®³ee JeeìHeeJej HeefjCeece keÀjerle Deens DeeefCe YeewieesefuekeÀ DeeJeekeÀe
(geographic range) Je ceeveJe, ÒeeCeer Je JevemHeefle jesie nîeeb®es yejs®e Òemebie ns Jee{C³ee®eer
µeke̳elee Deens l³ee®ee YeefJe<³ekeÀeueerve µesleerJej efveefÞ®ele®e DeeIeele nesF&ue.

cnCetve leb$e%eevee®ee JeeHej l³ee®eyejesyej YeewieesefuekeÀ jerl³ee DeVe nîeemeeþer Jee{Ceejer ceeieCeer
nîeeb®es vekeÀejeLeea HeefjCeece ìeUC³eemeeþer SkeÀ efveefÞ®ele mJe©Heer OeesjCeeb®ee meb®e ne ceveeJej þmeefJeuee
Heeefnpes. nîee®³eeceO³es peceerveer®³ee JeeHej keÀjCîee®³ee ceeiee&leerue yeoue pemes µesleerefJe<e³ekeÀ efJemleeje®eer
vewmeefie&keÀ ceguemLeeve nîee®es keÀceer ÒeceeCe, Pee[s ueeJetve pebieue efveefce&leer (Afforestation),
Deesmee[erkeÀjCe (pebieuelees[ - deforestation) µesleer-me=<ìerefJe<e³ekeÀ ÒeCeeueer, Pee[slees[ ner
ìeUC³eemeeþer Jee{les Òe³elve, µesleer-pebieueerkeÀjCe, keÀceer JeeHejuesu³ee efkebÀJee Nneme Peeuesuee peefceveer Je
otj®³ee peceerveer nîeeb®es Hegvemee&þerkeÀjCe (Restoration), He³ee&³eer peefceveer JeeHej pemes µeslekeÀer
peceerveerceOeerue keÀeye&ve nîeeJejerue leelHegjleer peHleer, ve$e³egkeÌle µeeqkeÌle®ee peemle ÒeYeeJeµeeueer JeeHej, Je
Hees<eCee®ee JeeHej pees iee³e, µesUîee Deµee GHe³egkeÌle ÒeeC³eeb®eer He®eveef¬eÀ³ee keÀe³e&µeeqkeÌle Jee{efJelees nîeeb
meJee¥®ee OeesjCeebceO³es meceeJesµe Deens.

3) JeepeJeerHeCee (Equity) :

ceesþîee JeepeJeerHeCee efkebÀJee v³ee³eemeeþer, meboYe& þjeefJekeÀ leb$e%eeves nîeeb®³ee efJekeÀemeemeeþer

iegbleJeCetkeÀ ner DeeJeµ³ekeÀ Deens DeeefCe l³ee®eÒeceeCes µeslekeÀN³eeb®ee Jee{lee ÒeJesµe Je Dev³e ûeeceerCe ueeskeÀ
nîeeb®ee J³eJemeeef³ekeÀ DeveewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeewHe®eeefjkeÀ efµe#eCe ÒeJesµe nîeemeeþer HeCe iegbleJeCetkeÀer®eer
iejpe Deens. Demes He³ee&JejCe p³eeble DeewHe®eeefjkeÀ µeem$e DeeefCe leb$e%eeve Je mLeeefvekeÀ HejbHejeiele %eeve
nîeekeÀ[s SkeÀe HetCe&lJe kesÀuesu³ee ÒeCeeueer®ee Yeeie cnCetve Heeefnues peeles ns meJe& leb$e%eeveekeÀ[s JeepeJeerHeCee
Demeuesu³ee ÒeJesµeceeiee&le Jee{ ner ceesþîee J³eeefHle®³ee GlHeeovekeÀej DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe
J³eJemLeeHekeÀ nîeeb®³eemeeþer keÀ© µekeÀleele. µeem$e, efJeµJeefJeÐeeue³es Je mebµeesOeve mebmLee nîeeceOeerue
 125
Òeeslmeenve nîeeb®eer iejpe ner efvejefvejeUîee ÒekeÀej®³ee YeeieeroeN³ee nîee efvejefvejeUs DeeOeejOeejkeÀ
nîeeceOeerue Je nîeeb®³eeceO³es Jee{efJeCes iejpes®es Deens.

µeslekeÀerefJe<e³ekeÀ efJekeÀemeemeeþer JeepeJeerHeCee ÒeJesµe ceeie& Je vewmeefie&keÀ m$eesleeb®ee JeeHej pemes

efJeµes<ekeÀ©ve peceerve Je HeeCeer, Òeeslmeenve Je ye#eermes ÒeCeeueer nîee yengDee³eeceer keÀece keÀjC³eeyeÎue DeeefCe
me=<ìerÒeCeeueer mesJee Je µesleer keÀjCeeN³ee Je µesleer keÀeceieej meceepe nîeeb®ee menpe Yeso Òeeflemeeo
nîeeb®³eemeeþer HeCe Òeeslmeenve Je ye#eerme ÒeCeeueer nîeeb®ee v³ee³e ÒeJesµeceeie& DeeJeµ³ekeÀ Deens. mejkeÀejer
HeeleUerJejerue megOeejCee nîeele ³eesi³e meeJe&peefvekeÀ mebmLee®ee leeyee nîeeb®ee meceeJesµe Deens keÀejCe l³ee
mebmLee nîee meeJe&peefvekeÀ HeeleUer, µeem$eer³e mee#ejlee, leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ mebOeer®es efJekeWÀêerkeÀjCe DeeefCe
µeslekeÀjer efJe<e³eeb®es mebµeesOeve ÒeeOeev³e GYeejCeer DeeefCe µeslekeÀjer mesJeeb®es DeejeKe[e nîeeceO³es
SkeÀ$eerkeÀjCe nîeeb®³eele megOeejCee keÀjC³eemeeþer efveCee&³ekeÀ YegefcekeÀe yepeeJeleele. meceevelee (equity)
ceO³es megOeejCee nîeemeeþer efvejefvejeUîee efJekeÀeme keÀueeJebleeceO³es Gpex®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens p³ee
keÀueekeÀejeble µeslekeÀjer, ûeeceerCe keÀeceieej, yeBkeÀe, µenjer meceepe mebmLee, J³eJemeeef³ekeÀ kebÀHev³ee Je
meeJe&peefvekeÀ ÒeefleefveOeer ceb[U nîeeb®ee meceeJesµe Deens. DeeOeej OeejkeÀeb®eer (stakeholder) iegbleeiegble
ner HeCe Deeblejje<ì^er³e ceeueceÊee nkeÌkeÀ, Hee³eeYetle megefJeOee (infrastructure), pekeÀeleer®eer ³eeoer
(tariffs) DeeefCe meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efkebÀceleer nîeeb®es DebleieeakeÀjCe
(internalization) nîeeb®³eemeeþer efveCe&³e Iesleebvee efveCee&³ekeÀ þjCeejer Deens.
4) iegbleJeCetkeÀ (Investment) :
µesleerceOeerue GHeueyOe Demeuesu³ee iegbleJeCetkeÀerJej ke=Àef<e#es$ee®³ee iejpee YeeieefJeCes Je efJekeÀeme ns
DeJeuebyetve Demeleele. veJeerve efJeefJeOelesceO³es mebµeesOeve, keÀeueJes keÀe{C³ee®ee Hee³eeYetle ceeb[Ceer®ee
efJekeÀeme, Keles efJekeÀeme DeeefCe JeenletkeÀ efJekeÀeme nîeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Hewmee ueeielees. DeeHeu³ee
Yeejle osµeeble veeyee[& (NABARD) nîee®ee efJekeÀeme 1984 ceO³es Jejerue meJe& iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþer kesÀuee iesuee. J³eJenejele GHe³eesieer %eeve Je DeewÐeesefiekeÀer (Technlogies) nîeeb®es
megOeeefjle J³eeHeejerkeÀjCe efkebÀJee J³eJemee³eerkeÀjCe nîeekeÀefjlee meeJe&peefvekeÀ-Keepeieer YeeieeroeN³ee nîee
yeepeejHesþ mebefOevee GÊespeve osleerue. l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ opee& Deµee keÀe³e&¬eÀcee®eer lejleto kesÀueer
peeF&ue. yeN³ee®e efJekeÀmeveµeerue osµeeble, ûeeceerCe Hee³eeYetle ceeb[Ceer, efµe#eCe DeeefCe Deejesi³e nîeeceO³es
peemle Jee{l³ee DeeefCe ue#eJesOeer iegbleJeCetkeÀe nîeebvee Jejerue iegbleJeCetkeÀe nîee HetjkeÀ þjCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens.
pewefJekeÀ – Gpee& (Bio-energy) :
DeJeµes<e FbOevee®³ee Jee{l³ee efkebÀceleer, Gpex®eer megjef#elelee ¢<ìerkeÀesve DeeefCe nJeeceeve
yeoueeyeoue Jee{leer peeie©keÀlee DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer efmLeleerpev³e keÀe³e&µeeqkeÌle Òe³elve
nîeebveer pewefJekeÀ GpexkeÀ[s meeJe&peefvekeÀ ue#e ®eebieu³ee ÒeceeCeele JesOetve Iesleues Deens. pewefJekeÀ GpexceO³es
HeejbHeeefjkeÀ pewefJekeÀµeeqkeÌle, efJeÐegleµeeqkeÌle GlHeVe keÀjC³eemeeþer pewefJekeÀ Jemletb®ee {erie, ÒekeÀeµe Je
G<Celee DeeefCe Heg{erue efHe{erceOeerue êJe©He pewefJekeÀ-FbOeves nîeeb®ee meceeJesµe neslees. DeLe&µeem$e Je
mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe He³ee&JejCeJee®ekeÀ yeenîeiees<ìer nîeeceO³es HeÀjkeÀ Demetve
lees pewefJekeÀJemlet nîeeb®ee m$eesle, leb$e%eevee®ee ©Heeblej ÒekeÀej DeeefCe mLeeefvekeÀ JemlegefmLeleer nîeeb®³eeJej
DeJeuebyetve Demelees. l³ee®ee HeefjCeece ne DeVee®es efYeVe efoµee JeUCe ns Gpee& GlHeVe keÀjCeeN³ee #es$eebkeÀ[s
nesles. mecekeÀeueerve JesUele peieeves nîee efJe<e³eeJej efJemle=le ®e®ee& Jee JeeoefJeJeeo Heeefnues Deensle.
 126
efJekeÀmeveµeerue osµeebleerue ue#eeJeOeer ueeskeÀ ns HeejbHeeefjkeÀ Gpee& meeOeveebJej DeJeuebyetve Deensle
HeCe meO³ee®ee keÀue ne DeVeOeev³e ceµeeiele peceerve ner pewefJekeÀ Gpee& efveefce&leer nîeeceO³es nmleeblejCe keÀ©
µekesÀue.
5) pewefJekeÀ leb$e%eeve (Biotechnology) :
meO³ee®³ee meboYee&le, pewefJekeÀ leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe ner YeeJeer DeVe GlHeeove efJekeÀeme
nîeeceO³es cenÊJee®eer Deens. leer YegefcekeÀe HeÀkeÌle veJeerve ÒekeÀej®³ee ceµeeieleer efJekeÀeme nîeeb®³ee Hegjleer®e
ce³ee&efole veener HeCe HejbHejeiele efJeefJeOeles®es met#ce He=LekeÌkeÀjCe, pewefJekeÀ efJeefJeOeles®es ³eespevee DeeKeCes
DeeefCe omleSsJepeerkeÀjCe (Documentation), efpeJeble mepeerJeeb®eer kegÀµeue neleeUCeer
(manipulation) DeeefCe DeebyeJeCeerkeÀjCe (fermentation) DeeefCe ÒeeCeer Je JevemHeleer
efveHepeefJeCes (breeding) nîeeb®³eekeÀefjlee ©{ye× leb$ee®³ee ceesþîee ce³ee&oe Demeuesu³ee
keÀe³e&¬eÀceeb®³ee keÀeueeJeOeer nîeeletve les Hesµeer®ee efJekeÀeme (tissue culture) nîee DeueerkeÀ[erue
veeJeerv³elee, HewÀueeJe, DevegJebefµekeÀlee DeLe&µeem$e (genomics) DeeefCe vewmeefie&keÀ efveHepe Jee{efJeCes
Fl³eeefob®es met#ce He=LekeÌkeÀjCe nîeeb®ee efJekeÀeme nîeemeeþer HeCe ner YegefcekeÀe DeeJeµ³ekeÀ Deens.

pewefJekeÀ leb$e%eeve ns vesnceer®e yeouee®³ee cece&YesokeÀ keÀ[îeeJej Deeues Deens. yeoue ne ieleerceeve
Deens, iegbleeiegbleer®eer keÀe³e&#es$e ner DemebK³e Deensle DeeefCe keÀueeJebleeb®³ee ceO³es Heejoµe&keÀ oUCeJeUCe
efkebÀJee mebHeke&ÀmebyebOe nîee®eer cenÊJeHetCe& GCeerJe Deens. cnCetve DeeOegefvekeÀ pewefJekeÀ leb$e%eevee®es cetu³eebkeÀve
ns efJekeÀemeele ceeies He[ues Deens; ceeefnleer ner ceveesjbpekeÀ (Anecdotal) DeeefCe efJemebieleer DemeCeejer
Demet µekeÀles; DeeefCe HeÀe³eos Je vegkeÀmeeve nîeeceOeerue Deefveefµ®elee ner ve ìeUC³eepeesieer Demeles.
He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ, ceeveJeer Deejesi³e DeeefCe DeeefLe&keÀ OeeskesÀ Je DeeOegefvekeÀ pewefJekeÀleb$e%eevee®es HeÀe³eos
nîeeyeÎue ceesþîee ÒeceeCeele ¢<ìerkeÀesve Deensle. l³eeHewkeÀer yejs®e OeeskesÀ ns DeÐeeHener De%eele Deensle
l³eeb®ee ÒeYeeJe efveefµ®eleHeCes®e ke=Àef<e yeepeejHesþsJej HeÀkeÌle Yeejle osµeeble®e veJns lej JewefÞJekeÀ HeeleUerJej
Je peeieeflekeÀ keÀjej nîeeJej He[sue.
DeeOegefvekeÀ pewefJekeÀ leb$e%eeveµeem$ee®ee GHe³eesie ne ceeJetve þsJeuesu³ee®³ee yeensj, pemes
DevegJeebefµekeÀjerl³ee megOeeefjle HeerkeÀeb®ee GHe³eesie ne KetHe peemle efJeJeeÐe (Contentious) Deens.
nîee Òeef¬eÀ³eebvee l³eekeÀefjlee meceepeeHeemetve les leebef$ekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ,
efuebieefJe<e³ekeÀ, keÀe³eosµeerj, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ nîeeb®eer efkebÀcele þjefJeleevee DeeOegefvekeÀ
pewefJekeÀ leb$e%eeve nîee®³ee HeefjCeecee®ee veJeerve leNns®ee DeeOeej efceUC³ee®eer iejpe Deens. pewefJekeÀ
leb$e%eeves nîeeb®ee GHe³eesie ne mLeeefvekeÀ efJeµes<e %eeve Je vewHegC³e (expertise) DeeefCe meeOevemebHeefÊe
nîeeb®eer osKeYeeue keÀjC³eemeeþer kesÀuee iesuee®e Heeefnpes l³eecegUs Heg{erue mebµeesOevee®eer #ecelee ner HeÀkeÌle
mLeeefvekeÀ meceepeOeceea³eeble®e efveJeeme keÀ©ve jeneles. Deµee ÒekeÀej®es mebµeesOeve DeeefCe efJekeÀeme (R &
D) ns Yeeie IesCeejs efveHepeJeCe ÒekeÀuHe DeeefCe ke=Àef<e me=<ìerµeem$e nîeeb®³eeJej pe©j les cenÊJe þsJeles.

6) vewmeefie&keÀ m$eesle J³eJemLeeHeve (Natural Resoure Management) :

vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe Keeme keÀ©ve peceerveer®eer, HeeCeer, JevemHeefle DeeefCe ÒeeCeer efJeefJeOelee,
JevemHeleer Dee®íeove, Hegveve&Jeerve nesCeejs Gpee& m$eesle, nJeeceeve DeeefCe me=<ìerÒeCeeueer mesJee ns
µeslekeÀerefJe<e³ekeÀ ÒeCeeueer nîeeb®eer j®evee Je keÀe³e& DeeefCe He=LJeerJej peerJeveeOeej osCeeN³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
DeeOeej ÒeCeeueer nîeeb®³eemeeþer cetueieeceer (fundamental) Deensle.
 127
HetJeea, JewefÞJekeÀ ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme ne vewmeefie&keÀ m$eesle J³eJemLeeHeve nîee pees[erves DeVe Je
Heewef<ìkeÀ DeVe megjef#elelee nîeeb®ee peemle HeefJe$e SkeÀ$eerkeÀjCeeHes#ee Jee{leer GlHeeokeÀlee nîeeJej
mebkegÀef®eleHeCes keWÀêerYetle Peeuee neslee. HeCe Deepe HeefJe$e efkebÀJee ÒeCeeueer mebyebOe efveefµ®ele keÀjCeeje ceeie&
nîeeuee ÒeeOeev³e efoues peeles. keÀejCe lees DeVeOeev³ee®³ee iegbleeiegble nîee®³eeµeer men³eesieer / mebyebefOele
efkeÀ®ekeÀì efJe<e³e Je Dev³e GlHeeove ÒeCeeueer l³ee®eÒeceeCes efvejefvejeUîee me=<ìerµeem$eeb®eer GHeueyOeer,
peeiee DeeefCe mebmke=Àleer nîeeb®³eeJej vesìeves keÀece keÀ© µekeÀlees (Address) DeeefCe cnCetve ogmeN³ee Je
eflemeN³ee nefjle ¬eÀebleerceO³es J³eJenejele DeeCeuesu³ee He×leer nîee Deepe µesleerefJe<e³eeleerue ÒecegKe Hee³ejer
yeveu³ee Deensle.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Heene (Check your progress) :

Òe. 1 ceµeeiele keÀjCee®³ee He×leer keÀe yeoueu³ee Deensle?

Òe. 2 µesleermeeþer GHe³eesieer He[CeeN³ee ke=Àleer nîeeb®³eeJej ÒeYeeJe keÀjCeeN³ee IeìkeÀebJej ÒekeÀeµePeesle
ìekeÀe.
Òe. 3 ceµeeieleer®³ee iegCeJeÊesuee ÒecegKe OeeskesÀ keÀesCeles Deensle?

6.6 ceemesceejer ne peieebleerue SkeÀ keÀe³e&¬eÀce (Fishing as an Activity

in the world) :

cegK³e Oeev³e GlHeeove ns µesleerceOetve ³esles ns DeeHeCe Heeefnues Deens. leLeeefHe DeVe GlHeeove
keÀjC³ee®eer peefceveer®eer #ecelee ner ce³ee&efole Deens DeeefCe ner #ecelee KetHe keÀje³euee peeTve HeÀmelee keÀecee
ve³es. (Over shoot) DeeefCe cnCetve®e DeVe GlHeVe keÀjC³eemeeþer®ee SkeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens lees cnCepes
ceemesceejer. HetJeea®³ee keÀeUele ceemesceejer ne DeeefLe&keÀ Je DeVe GlHeVe keÀjCeeje keÀe³e&¬eÀce ceµeeiele
keÀe³e&¬eÀcee®³ee HetJeeaner DeefmlelJeele neslee. Hejbleg lees HeÀkeÌle mecegêefkeÀveeje YeeieeHegjlee®e ce³ee&efole neslee
lemes®e veÐee Je leUer Deµee Debleie&le HeeCeer Yeeieele neslee. ceef®íceejer GÐeesie ne osµee®³ee meeceeefpekeÀ –
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele ceesuee®eer YetefcekeÀe keÀ©ve veeskeÀjerJ³eJemee³e Je efceUkeÀle efvecee&Ce keÀjlees DeeefCe veJeerve
DebieYetle GÐeesieOebos nîeeb®³ee Jee{eruee GÊespeve oslees. lemes®e lees mJemle DeeefCe Heewef<ìkeÀ DeVee®ee m$eesle
Deens l³ee®eÒeceeCes cenÊJee®es HejkeÀer³e ®eueve efceUJetve osCeeje Deens.
peieeceO³es, ceef®íceejer keÀe³e&¬eÀce ns Keeueerue Yeeieele keWÀêerYetle Peeuesues Deensle.
1. GÊej Heefµ®ece He@efmeefHeÀkeÀ cenemeeieje®³ee efkeÀveeN³ee®ee peJeU Demeuesues ceO³e Je GÊej
peHeeve, GÊejer³e ®eerve, keÀesefj³ee Je GÊejHetJe& jefµe³ee.
 128
2. GÊej HetJe& DeBìueebefìkeÀ p³eeceO³es ³egjesefHe³eve efkeÀveeN³ee®es GLeU HeeCeer ns yeevexì mecegêeHeemetve
Jee{le peeTve Heg{s efyemeke̳es®³ee GÊej efkeÀveejHeÆerHe³e¥le nîeeb®ee meceeJesµe.
3. GÊej Heefµ®ece DeBìueebefìkeÀ v³etHeÀeTb[ueb[®eer efkeÀveejHeÆer Je veJeerve Fbiueb[
4. DeueemkeÀeHeemetve les ke@ÀefueHeÀesefve&³eeHe³e¥le GÊejHetJe& He@efmeefHeÀkeÀ
1) GÊejHeefµ®ece He@efmeefHeÀkeÀ (North West Pacific) :

peHeeve nîee peceerveerJej ceef®íceejermeeþer ceeske̳ee®eer peeiee J³eeHelees. oesve ÒeJeeneb®es efceÞeCe,
iejce HeeC³ee®³ee kegÀjes-efµeDees DeeefCe Dees³ee-efµeDees ®es Leb[ HeeC³ee®es ÒeJeen ns Debleie&le yesì mecegêOegveer
(Straits) Je mecegê Je l³ee®³ee peJeUHeeme®es GLeU HeeCeer nîeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele ceeµeeb®eer Jee{
ner DevegketÀue keÀjlees.
peHeeve®³ee ceemesceejer GÐeesieeuee megceejs 3 Deype efkeÀueesûe@ce Jeeef<e&keÀ GlHeeove Deens Je
mecegêele GlHeVe nesCeejs GlHeeove ns peiee®³ee SketÀCe efveHepes®³ee 20-24 ìkeÌkesÀ efveHepe nîee®ee efnµesye
osles. peHeeve®es mecegêefkeÀveejs, peHeeve®³ee HetJexkeÀ[erue He@efmeefHeÀkeÀ HeeCeer Je efHeJeUs Je ®eerve®es mecegê Je
keÀesefj³ee DeeefCe keÀjeHetÀìes®es mecegêefkeÀveejs Je DeesKeìesmkeÀ mecegêe®³ee keÀeþ ns Yeeie ceemesceejermeeþer
keWÀêerYetle #es$e Deensle. peHeeveuee 17000 cewueeb®ee SketÀCe mecegêefkeÀveeje Deens. ceesþîee DeeefCe efJeµeeue
ceemesceejer Yeeieele, efvejefvejeU³ee ÒekeÀej®es ceemes Goe. keÀe@[, nsefjbie, mee@ueesceve, ìe@Tì, cekeÌkeÀerjerue,
yeesefve³ees, ìtvee Je uee@yemìj Fl³eeefo ns meeOeejCeHeCes ceesþîee mebK³esves HekeÀ[ues peeleele. yengleskeÀ meJe&
HekeÀ[uesues ceemes ns mLeeefvekeÀ-HeCes®e JeeHejues peeleele.
2) GÊej Heefµ®ece De@ìueebefìkeÀ (North-West Atlantic) :

v³et HeÀeT[ueb[ Je v³et Fbiue[®es mecegêefkeÀveejs (The coasts of New England

and New Foundland) :

v³et Fbiue[®³ee mecegêefkeÀveeN³ee®es keÀeþ DeeefCe v³et HeÀeTB[ueb[®es mecegêkeÀeþ ns SkeÀ peieeleerue
Del³eble cenÊJee®eer ceemesceejer peeiee Ie[efJeleele. nîee #es$eeceO³es yejs®e HeeC³eeKeeueer yeg[uesues vewmeefie&keÀ
meHeeì Yeeie Deensle. Keb[e®es mecegêKeeueer iesuesues Yeeie ns KetHe ©bo Deensle Je l³eebvee Heg<keÀU
efkeÀveejHeìîee Deensle. ûeB[ celm³e #es$e peer v³et HeÀeTB[ueb[®³ee oef#eCe HetJexuee Deens Je efle®es #es$eHeÀU
ns megceejs 37000 ®eew. cewue Deens; meeyeue yesì efkeÀveeje ne veesJne mkeÀe@efì³ee®³ee oef#eCe HetJexuee Demetve
l³ee®es #es$eHeÀU ns megceejs 7000 ®eew. cewue Deens; pee@efpe&me efkeÀveeje kesÀHe keÀes[s®³ee leeye[leesye HetJexuee
Demetve l³ee®es #es$eHeÀU ns 8500 ®eew. cewue Deens. ns ceemesceejerkeÀefjlee Keeme keÀ©ve keÀe@[ Je n@[e@keÀ
nîee ceeµeebmeeþer cenÊJee®es m$eesle Deensle. keÀe@[ DeeefCe n@·e@keÀ nîeeb®³eeefµeJee³e Dev³e Jeie& pemes nsefjbie,
cekeÌkeÀerjerue, HeÌuee@Tbìj ns HeCe nîee #es$eele HekeÀ[ues peeleele. veesJne mkeÀe@efì³ee DeeefCe v³et HeÀeTB[ueb[
nîeeb®³ee efkeÀveejHeÆerJej peemleerle peemle ceemes ns HekeÀ[ues peeleele. meWì pee@ve n@ueerHe@ÀkeÌme, Heesì&ueB[,
veesJne mkeÀe@efì³ee, yeesmìve Je v³et³ee@ke&À ner yebojs Deensle p³eeb®³eeceOetve ceef®íceejer ner ceesþîee ÒeceeCeele
kesÀueer peeles.
ns #es$e ceemes efveHepe keÀjC³eemeeþer (breeding) ®eebieueer peeiee Deens. keÀejCe les
G<CeÒeJeen ieuHeÀ mì^erce Je Leb[ ÒeJeen ue@ye´[esj nîeeb®³ee efceuevee®eer peeiee Deens (meeting
place) l³eecegUs les mepeerJe DeVe DeeefCe HueBkeÀìe@ve nîeemeeþer meceg× Deens. Dee@F&mìj, keÌue@cemed,
DeeefCe uee@yemìj ns meg×e ³esLes HekeÀ[ues peeleele.
 129
3) GÊejHetJe& De@ìueebefìkeÀ (GÊej-Heefµ®ece ³egjesHe®es mecegêefkeÀveejs) (North-East
Atlantic – The Coasts of North-West Eurupe) :
nîee #es$eeceOeerue mecegê ns peieeleerue cenÊJee®eer ceef®íceejer peeiee Deens. efye´ìve, ÖeÀevme,
neueb[ DeeefCe veeJex ns ®eej DeûeCeer osµe ceesþîee ÒeceeCeeleerue ceemesceejerle Yeeie Iesleele. vesojueB[®es
GÊejmecegêeleerue mLeeve nîeeves [®eebvee ceemesceejer efJeµes<ekeÀ©ve nsefjbie ceemesceejermeeþer mJeeYeeefJekeÀ
yeveefJeues. GÊej mecegêele HeeC³eeKeeueer iesuesu³ee peefceveer Deensle Je lees GLeU Demetve l³eeJej yejs®e
efkeÀveejs Deensle. Goe. [e@iej celm³e#es$e Je ûesì efHeÀµej celm³e#es$e G<Ce HeeC³ee®³ee ieuHeÀ ÒeJeene®³ee
ÒeYeeJeecegUs, mecegê ne yeHeÀe&Heemetve cegkeÌle jenlees Je Je<e&Yej melele ceemesceejerceejermeeþer GHeueyOe Demelees.
ns peieeleerue SkeÀ cenÊJee®eer ceemesceejer peeiee Demetve peiee®³ee SketÀCe GlHeeovee®³ee HewkeÀer megceejs 25…
ìkeÌkesÀ ceemesceejer GlHeeoveemeeþer keÀejCeerYetle Deens. nîee Yeeieeleerue HeeCeer ns Hue@vekeÌìe@ve-ceeµeebmeeþer
HueJebie DeVe HegjJeþe nîeemeeþer meceg× Jee Þeerceble Deens.

vee@Jex®³ee DemebK³e HeeC³ee®ee Kee[îee (inlets-fiord) nîee ceemesceejermeeþer Deeoµe& Deensle.

ì^eW[neF&ce Kee[er DeeefCe meeWieer Kee[er nîee 100 cewueebHess#ee peemle ueebye Demetve ceemesceejeruee YejHetj
JeeJe osC³ee®eer lejleto keÀjleele. ueb[ve®³ee Kee[îee nîee keÀe@[efueJnj lesuee®es GlHeeove Je efve³ee&le
³eemeeþer ue#eele ³esleele. efye´ìveceO³es ceemesceejer keÀe³e&¬eÀce ne GÊej mecegêeuee meceesj Demeuesu³ee
HetJexkeÀ[erue efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer ³esLes SkeÀJeìuesuee Deens. efûecmeyeer ns SkeÀ ceneve ceemesceejer yeboj
peieele Demetve efkeÀveejHeÆerJej Deeuesu³ee ceemeUer®eer efJeefJeOelee Je efkebÀcele ³eemeeþer Òeefme× Deens. keÀe@[,
nsefjbie, nueeryetì DeeefCe meeef[&vme ns ÒecegKe HekeÀ[uesues ceemes Demeleele. keÀeueJe (Oyster) meg×e
HekeÀ[ues peeleele.

4) GÊej HetJe& He@efmeefHeÀkeÀ (GÊej DecesefjkesÀ®eer Heefµ®ece efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer)

(Northeast Pacific – The Western Coasts of North
America) :

ns #es$e DeueemkeÀeHeemetve ke@ÀefueHeÀesefve&³eeHe³e¥le Hemejle peeles DeeefCe meeueceesve, efHe®ee[& Je ìgvee

nîee ceeµeeb®³eemeeþer ue#eele jeneles. nefueyetì Je Dev³e peeefle nîee meg×e HekeÀ[u³ee peeleele.
DecesefjkesÀleerue ceemesceejer HekeÀ[C³ee®eer efkebbÀcele ner Je<ee&uee 65 ueeKe [e@ue&meHes#ee peemle nesles.
ke@Àveef[³eve ceemes HekeÀ[ HeCe nîee®e efkebÀceleer SJe{er nesleer. ke@ÀefueHeÀesefve&³eeves ceemes nJeeyebo [y³eele
YejC³ee®ee efJekeÀeme kesÀuee Deens. nJeeyebo [y³eele Yejues peeCeejs (canning) ÒecegKe Jemlet nîee ìgvee,
meeef[&vme DeeefCe ce@efkeÀjsue ns ceemes Deensle. DeueemkeÀe Keb[e®³ee Je efye´efìµe Keb[e®³ee peefceveer®³ee
mecegêe®³ee Heg{s iesuesuee meHeeì Yeeieeleerue Keesue HeeCeer ns peieeleerue nueeryetì ceemesceejermeeþer SkeÀ
Glke=À<ì m$eesle Deens. keÀ®®ee ceeue JeeHejeyejesyej®e, ceemes nJeeyebo [y³eele YejCes ns keÀece HeCe
DecesefjkesÀle KetHe cenÊJee®es Deens, lemes®e peHeeve, ke@Àve[e, Fiueb[, pece&veer Je vesojue@[me ³ee osµeeble
HeCe cenÊJeHetCe& Deens.

iees[îee HeeC³ee®eer ceemesceejer nîeeb®eer mLeeves ner Ieveoeì ueeskeÀJemleer®³ee peJeU®³ee #es$eeleerue
ceesþer leUer Je veÐee ÒeCeeueer nîeele Demeleele. iees[îee HeeC³ee®³ee ceemesceejer®es GlHeeove ns
mecegêHeeC³eeleerue ceef®íceejerSJe{s ceesþs veener. yeN³ee®e Ieìveeble, iees[îee HeeC³eele GHepeerefJekeÀe nesF&ue
FleHele ceemesceejer ®eeueles lej J³eeJemeeef³ekeÀ ceef®íceejer efn®ee efJekeÀeme mecegêHeeC³eele Peeuee Deens.
ceesþîee leUîeeleerue leep³ee HeeC³eeleerue ceemesceejer SkeÀ megmebIeefìle J³eJemeeef³ekeÀ ceemesceejer GÐeesieOeboe
 130
ne ceesþîee leUîeeb®³ee efkeÀveeN³eeJej efJekeÀefmele Peeuee Deens. nîee leUîeeble meeceev³eHeCes HekeÀ[ues
peeCeejs efJeµes<e Jeie& nîeeble leUs nsefjbie, ìe@Tì, ³euees HeeF&keÀ, JneF&ì efHeÀµe, ³euees He®e&, y³et HeeF&keÀ
DeeefCe keÀeHe& nîeeb®ee meceeJesµe Demelees.
GÊej He@efmeefHeÀkeÀ veÐeebceOeerue mee@ueceesve ceemesceejer-
ner ceemesceejer Dee@efjiee@veHeemetve les GÊej peHeeve ³esLeHe³e&le Jee@eµf eiìve®³ee ceOetve lemes®e efye´efìµe
keÀesuebefye³ee, DeueemkeÀe, mee³eyesefj³ee DeeefCe meKeeefueve ³esLeHe³e¥le Jee{le peeles. Hee®e efvejefvejeUîee
Jeiee&®es meeueceesve ceemes ns ceesþîee mebK³esves efieue vesìmed ì^e@Jeueme& nîeeb®³ee ceoleerves HekeÀ[ues peeleele.
efkeÀveejHeÆer ceef®íceejer (Coastal Fishries) efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer nîeeJejerue
ceef®íceejer ner peJeU®³ee peefceveerJejerue ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee, JeenelegkeÀer®es GHeueyOe ceeie& DeeefCe
GLeU efkeÀveeje Keesueieì Yeeie nîeeb®eer mebK³ee Je peeiee DeeefCe ceeµeeb®eer efJeefJeOelee nîeeJej DeJeuebyetve
Demeles. efkeÀveeje ceemesceejer®eer ®e®ee& ner oesve Jeie& efJeYeeieCeerle kesÀueer peeles.
1. efJe<egJeJe=ÊeevepeerkeÀ®es efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer DeeefCe efJe<egJe=Êee®³ee ceO³eeJejerue efkeÀveejHeÆer (Low
latitude & Middle latitude)
2. Kegueer mecegê ceemesceejer efkebÀJee efkeÀveeN³ee®³ee Heemetve otj®eer ceemesceejer leerve cenÊJeHetCe& #es$e Deensle.

De) ³egjesefHe³eve GÊej DebìueeefìkeÀ – GÊej j®evesHeemetve les GÊej jefµe³eele Heeb{N³ee mecegê nîeeHe³e&le
ye) DecesefjkeÀve GÊej DeBìueebefìkeÀ – oef#eCe Fiueb[Heemetve les GÊejer³e ue@ye´s[e@j
keÀ) Sefµe³eve He@efmeHeÀerkeÀ – oef#eCeer³e ®eerveHeemetve les GÊejer³e keÀece®eeìkeÀe He³e¥le nîee Yeeieeleerue 3
ueeKeentve peemle ueeskeÀmebK³ee ner HeeC³eeleerue ceemesceejermeeþer J³emle Deensle. nîee Yeeieeleerue
ceemesceejer®es cenÊJe DeeefLe&keÀ Je vewmeefie&keÀ Deµee oesvner IeìkeÀebcegUs Deens.
vewmeefie&keÀ IeìkeÀ (Physical Factors) :
De) GLeU mecegêele efkeÀveeje nîeeb®es DeefmlelJe ns ceeµeeb®eer Jee{ nesC³eeme DevegketÀue Demeles.
ye) efkeÀveejHeÆer – ueebyeue®ekeÀ efkeÀveejeHeÆer l³eeyejesyej peefceveerle Deele efµejuesuee mecegêe®ee Yeeie
(Indentations) ne ceemesceejer keÀeceemeeþer Hee³ee®eer lejleto keÀjlees.
keÀ) HeeC³ee®eer Keesueer Je leHeceeve – HeeC³ee®eer Keesueer Je leHeceeve ns Òel³e#ejerl³ee ceeµeeb®eer
efJeefJeOelee Je cegyeuekeÀlee nîeeJej HeefjCeece keÀjles pes meeOeejCele: yeN³ee®e yeeyeleerle 600
ceerìme& KeesueerHe³e¥le Dee{Ules. efvejefvejeUîee leHeceevee®³ee HeeC³ee®³ee efceÞeCeecegUs ceeµeeb®³ee
Jee{eruee DevegketÀuelee ueeYeles pemes HeeC³eele lejbieCeejs HueJebie (Plankton) ns lesLes YejHetj
Deensle.
[) Leb[ nJeeceeve – Leb[ Òeosµeele ceef®íceejer ner efJekeÀefmele nesles. keÀejCe ceeµeeb®es mebj#eCe Je
efìkeÀeTHeCee ne lesLes Deieoer meesHee Demelees.

peieeceO³es megceejs 75… ìkeÌkesÀ #es$e ns HeeC³eeves J³eeHeues Deens. leLeeefHe, HeeC³ee®ee
ÒeYeeJeµeeueer JeeHej ne DeVe GlHeeovee®ee SkeÀ m$eesle cnCetve kesÀuee peele veener. ceemesceejer®³ee meb%ee®³ee
meboYee&le, ÒecegKe Yej ne efkeÀveejer³e DeeefCe Kee[er ceemesceejer nîeeJej Demelees. mecegê Jee cenemeeiej
ceef®íceejer®eer YetefcekeÀe ner HeÀkeÌle SketÀCe ceemes HekeÀ[C³ee®³ee HeÀkeÌle 2… ìkeÌkesÀ®e Demeles. Yeejleele HeCe
 131
ns m$eesle keÀener JesieUs veener. ³eebef$ekeÀ yeesìer Je Keesue mecegê ceef®íceejer penepes nîeeb®eer meg©Jeele efnves
[eJeHes®ee®³ee ¢<ìerves Yeejleer³e ceemesceejer®es HeejbHeeefjkeÀ les DeeOegefvekeÀ He×leer nîeeceO³es yeoue keÀ©ve
ìekeÀuee Deens. l³ee®eyejesyej GlHeVe ns 6 ue#e ìveeHe³e¥le Heesnes®eues Demetve pes Kee[er m$eesle nîeeble
peue®ej mebJeOe&ve meceeefJe<ì Deens l³ee®³ee DeO³ee&Hes#ee efceUCeeN³ee GlHeVee®³ee DeO³ee&ntve efkebÀef®ele
peemle Deens. efve³ee&le efceUkeÀle ner megceejs 1.4 Deype [e@ueme& Deens.

Yeejleele, mJeeleb$³eeveblej ceemesceejer GlHeeove ns Hee®e HeìeRveer Jee{ues Deens. 1950 ceO³es les
800000 ìveebHeemetve les 1990 ®³ee DeeOeer®³ee keÀeUeHe³e¥le HeÀkeÌle 4.1 ueeKeebveer Jee{ues. ns
efJemle=le ÒeceeCeele Je meKeesueHeCes Deµee Kee[er ceemes µesleercegUs, lemes®e DeeOegefvekeÀ efkeÀveejHeÆer ceef®íceejer
Je meb³egkeÌle Oee[meer ÒekeÀuHe nîeeceOetve Keesue mecegê ceemesceejeruee GÊespeve ³eecegUs µeke̳e Peeues. l³eecegUs
1990 ceO³es efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer ceemesceejer GlHeeove ns 4 HeìerHes#ee peemle Heìerle Jee{tve 2.4
ueeKe ìve FlekesÀ Peeues. Kee[er ceemesceejerle Jee{ ner lej 1950 les 1990 ceO³es 8 Heìerves Jee{tve
megceejs 1.7 ueeKe ìve Peeueer. ceeµeeb®eer Òeef¬eÀ³ee ceemes efve³ee&le nîeeb®eer efkebÀcele ner 1960 ®³ee SketÀCe
efve³ee&leer®³ee efkebÀceleer®³ee SkeÀ ìke̳eentve keÀceer nesleer l³eele Jee{ nesTve 1993 ceO³es 3.6 ìkeÌkesÀ
FlekeÀer Peeueer.

YeejleeceOeerue HeeC³eele cenÊJee®es mecegê ceemes ns ce@keÀesjsue, meeef[vme, yee@cyes [keÀ, µeeke&À, js,
He®e&, ¬eÀesDekeÀj, keÀjeveefie[, meesue, ìgvee, JneF&yesì, efmeueJnjyesueer, keÀesUbyeer (Prawn) Je
keÀìueefHeÀµe ns Deensle. cegK³e iees[îee HeeC³eebleerue ceemes ns keÀeHe& Je ke@ÀìefHeÀµe Deensle; ÒecegKe ye´efkeÀµe
Jee@ìj ceemes ns efnuemee (Hilsa) Deensle (µee[®eer SkeÀ efJeefJeOelee) Je cegueso osµee®³ee ceef®íceejer
GÐeesieOeboe efJemleejemeeþer ceesþer ÒeYeeJeerHeCes J³ekeÌle nesCeejer leekeÀo DeefmlelJeele Deens. Yeejlee®ee
SkeÀcesJe DeeefLe&keÀ efJeYeeie efnboer cenemeeiejele 200 vee@efìkeÀue cewue FlekeÀe Hemejuesuee Deens. ne megceejs
2 ue#e ®eew. efkeÀueeceerìme& ntve peemle Yeeieeuee Jes{e Ieeuelees. 1980 He³e¥le l³eeHewkeÀer HeÀkeÌle 33
ìkeÌkesÀ®e #es$e nîee®ee®e GHe³eesie kesÀuee iesuee. l³ee Yeeieeletve Jeeef<e&keÀ efmLeleerpev³e ceemes HekeÀ[Ces nîeeb®ee
megceejs 4.5 ue#e ìve FlekeÀe Deboepe Jele&Jeuee iesuee Deens. nîee efµeJee³e l³ee mecegê #es$eeuee,
YeejleekeÀ[s 1.4 ue#e nskeÌìme& FlekesÀ ye´eefkeÀµe Jee@ìj ns peue®ej mebJeOe&veemeeþer GHeueyOe Deens.
l³eeHewkeÀer HeÀkeÌle 60000 nskeÌìme& nîeeb®eer 1990 ®³ee megjJeeleeruee µesleer kesÀueer iesueer; megceejs 1.6
nskeÌìme& ns leep³ee HeeC³ee®eer leUer, [yekeÀer Je oueoue µesleer Je megceejs 64000 efkeÀueesceerìme& FlekeÀer
veÐee Je Pejs µesleer kesÀueer iesueer.

1990 ceO³es, 1.7 ue#e HetCe&JesU ceef®íceej, 1.3 ue#e DeOe&JesU ceef®íceej Je 2.3 ueeKe
ÒeemebefiekeÀ keÀesUer (ceef®íceej) nesles. p³eeHewkeÀer yejs®e peCe ns ceerþ le³eej keÀjCeejs cnCetve, lej
®eeueefJeCeejs (ferryman) efkebÀJee mecegêKeueeµeer efkebÀJee Yee[³eeves yeesìer ®eeueefJeCeejs nesles. 1990
®³ee megjJeeleer®³ee keÀeUele ceemesceejer leeHe̳eele 180000 HeejbHeeefjkeÀ yeesìer p³ee efµe[s efkebÀJee Jeuns
nîeeJej ®eeueefJeu³ee peele nesl³ee, 26000 ceesìejJej ®eeueCeeN³ee HeejbHeeefjkeÀ nes[îee DeeefCe keÀener
34000 ³eebef$ekeÀ yeesìer nesl³ee.

Yeejleele, ceemesceejer mebµeesOeve DeeefCe Òeefµe#eCe mebmLee nîeebvee keWÀê Je jep³e mejkeÀej nîeebveer
DeeOeej efouee Deens pes Yeejleer³e ceemesceejer GÐeesieOeboe nîee®ee efJemleej Je l³eeceOeerue megOeejCee
nîeeb®³ee Þes³eemeeþer KejesKej®e Hee$e Deensle. ceemesceejer®³ee efJekeÀemeemeeþer oesve ÒecegKe keÀe³e&¬eÀce ns
Debceueele DeeCeC³eele Deeues. ceemes µeslekeÀN³eeb®³ee efJekeÀeme ÒeefleefveOeer ceb[Ue®eer mLeeHevee (Fish
 132
Farmers’ development Agencies) DeeefCe ceemes yeerpe efJekeÀemee®³ee je<ì^er³e keÀe³e&¬eÀce
(National Programme of Fish seed Development) p³eeves ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{l³ee GlHeeoveeuee GÊespeve efoues Deens. ®eej ÒecegKe ceef®íceej yebojs keÀes®eer (kesÀjU) ceêeme
(leeefceUvee[t), efJeµeeKeeHeÆvece (DeebOe´ Òeosµe) DeeefCe keÀuekeÀÊee ceOeerue je@³e®eewkeÀ (Heefµ®ece yebieeue)
nîeeb®³eeefµeJee³e 23 ueneve ceemesceejer yebojs Je 95 ceemes GlejefJeC³ee®³ee peeiee nîeeb®eer ³eespevee ner
ceemesceejer yeesìeRvee GlejefJeCes Je ieueyeues veebie©ve þsJelee ³esleerue Deµeer yebojeleerue peeiee (berthing)
nîeeb®eer lejleto keÀjC³eemeeþer kesÀueer iesueer Deens.

Yeejle ne peieeceOeerue mecegê DeVe efve³ee&le keÀjCeeje cenÊJee®es mLeeve Demeuesu³ee osµeebHewkeÀer
SkeÀ osµe Deens. 1960 Heemetve Yeejlee®³ee ieesþJetve þsJeC³ee®³ee megefJeOeebceO³es mebHeeove kesÀuesueer Òeieleer,
ne nîee®ee ceesþe HeefjCeece neslee; Deµeer Òeieleer keÀer efpeves Yeejlee®³ee mecegê DeVe GlHeeove Jemletbvee
Deeblejje<ì^er³e ceeHeob[ (standards) ÒeceeCe efceUefJeCes µeke̳e kesÀues. ieesþJeuesueer keÀesUbyeer
(frozen shrimp), SkeÀ yengcetu³e yeeye, ner SkeÀ ÒecegKe Deµeer mecegê DeVe efve³ee&le Jemlet yeveueer
Deens. DeeCeKeer ÒecegKe efve³ee&leer®³ee yeeyeer cnCepes yes[keÀe®³ee ieesþefJeuesu³ee lebie[îee, uee@yemìj
ceeµee®³ee ieesþerJe µesHeìîee, megkesÀ ceemes DeeefCe µeeke&À ceeµee®es HebKe (fins) p³eeb®eer efve³ee&le ner peHeeve
meejK³ee mecegê DeVeeJej Òesce keÀjCeeN³ee osµeeuee kesÀueer peeles. DeeþJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es,
peue®ej GlHeeoves nîeeb®eer ÒecegKe efve³ee&le µeeqkeÌle Demeuesues cnCetve DeesUKe keÀ©ve efoueer iesueer nesleer.

leLeeefHe, efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer nîeeceOeerue #es$eele ueeskeÀmebK³es®es Peeuesues SkeÀerkeÀjCe

nîeecegUs ceeµeebkeÀefjlee Iejiegleer ceeieCeer HeCe KetHe ceesþer Deens. efkeÀveeje ueeskeÀmebK³ee ceemes ns®e DeVee®ee
SkeÀ m$eesle nîeeJej ÒeyeUHeCes efpeJeble jeneles.

legce®eer Òeieefle leHeemee (Check your progress) :

Òe. 1 ceef®íceejer ne He³ee&³eer DeVe GlHeVe keÀjCeeje keÀe³e&¬eÀce cnCetve keÀe Deens?
Òe. 2 peieeleerue ÒecegKe ceemesceejer peeieeb®eer ³eeoer yeveJee.
Òe. 3 Yeejlee®³ee ceemesceejer µeeqkeÌleceeve IeìkeÀ keÀesCeles Deensle?

6.7 ieeF&, µesUîee Fl³eeoer®es HeeueveHees<eCe – SkeÀ peeieeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce

(Livestock Rearing As An Activity in the world)
 133
DeeHeCe DeeOeer Demes Heeefnues Deens keÀer, ceemes Je DeVe peue®ej GlHeeoves ns peieebceO³es DeVe
cnCetve ceeveues peeleele. l³ee®³ee J³eefleefjkeÌle, ceeveJeeves ÒeeCeer ns SkeÀ DeVee®ee m$eesle cnCetve l³eeb®ee
HegjsHegj GHe³eesie kesÀuee Deens. ceeveJepeeleer®³ee efveefce&leerHeemetve®e cegK³e cegmeb[er (thrust) ner
DeefmlelJeebmeeþer DeVe nîee®³ee efoµesves ceejueer iesueer Deens. ³eeÒeceeCes, ceeveJeer ueeskeÀmebK³eskeÀefjlee,
efvemeiee&ves melele DeVee®ee HegjJeþe kesÀuee. FeflenemekeÀeueHetJe& keÀeUele ceeveJeeves JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer
nîeeb®ee DeVe cnCetve JeeHej kesÀuee. l³eeveblej ÒeeC³eebvee ceeCemeeUJeCes DeeefCe HeerkeÀ Jee{ keÀe³e&¬eÀceele
Gl¬eÀebefle nîeebveer ÒeeCeer µesleer keÀjCes ne µesleermeeþer®ee SkeÀ ceoleveerme cnCetve yeveefJeuee. Heeefµ®eceel³e
osµeeble ÒeeCeer µeslekeÀece (animal husbundary) nîeeuee Deelee ÒeeCeer µeslekeÀece cnCetve G}ÁsKe
kesÀuee peelees. leLeeefHe, l³eeveblej, otOeogYel³ee®³ee GÐeesieOeboe nîeeves yeN³ee®e #es$eele SkeÀ HeÀe³eosµeerj
GÐeesieOeboe cnCetve DeeOeej osC³ee®eer #ecelee efme× keÀ©ve HeejbHeeefjkeÀ µesleerves ieepeefJeuesuee Jej®e<cee /
DeefOemeÊee nîee®³eeJej ceeue kesÀueer Deens. nîee keÀuee®ee meJe& peieYej mee#eerHegjeJee efometve ³eslees.

iegjs Fl³eeefo GlHeeove ns Òe®eb[ Jesieeves Jee{le Deens p³ee®es mHe<ìerkeÀjCe ns ÒeeCeerpev³e
GlHeeoveebvee Jee{l³ee ceeieCeer®ee HeefjCeece Demes efoues peeles. 1960 meeueeHeemetve JewefµJekeÀ ceebme
GlHeeove ns leerve HeìerHes#ee peemle Peeues Deens. otOe GlHeeove peJeUpeJeU ogHHeì Je Deb[er GlHeeove ns
peJeUpeJeU ®eewHeì Peeues Deens. Debµele: ueeskeÀmebK³ee Jee{ lemes®e yeN³ee®e osµeele leb$e%eeve Je mebµeesOeve
nîeeb®³ee Òe³elveecegUs Jee{les HeefjCeece nîeeb®³eecegUs ns meJe& Ie[tve Deeues Deens. Deµeer DeHes#ee Deens keÀer,
peeieeflekeÀ ceemes GlHeeove DeeefCe JeeHej nîeeceO³es Jee{ ®eeuet®e jeefnue, leer 2000 meeueeleerue 233
ue#e cesefêkeÀ ìveebHeemetve les 2020 ceO³es 300 ue#e cesefì^keÀ ìve FlekeÀer nesF&ue l³ee®eÒeceeCes otOee®eer
l³ee®e keÀeUele 568 ue#e cesefì^keÀ ìveebHeemetve 700 ueeKe cesefì^keÀ ìve FleHe³e¥le nesF&ue. Deb[îee®es
GlHeeove ns HeCe Heg{s DeeCeKeer 30… ìke̳eebveer Jee{sue.

HeeUerJe peveeJejeb®³ee GlHeeoveeble KetHe ceesþer Jee{ Peeueer Deens Je leer Deµeer®e YeefJe<³ekeÀeUele
Jee{le jeneCes ®eeuet®e jeefnue Deµeer DeHes#ee Deens. l³eeceO³es meJee&le ceneve Jee{ ner HeeUerJe He#eer
(poultry) Je [gkeÌkeÀjs l³ee®eÒeceeCes Deb[er DeeefCe otOe nîeeceO³es nesF&ue. leLeeefHe, ner meJe&keÀ<e Jee{ ve
efomeCeejer mel³e iees<ì oeKeefJeues keÀer, Jee{lee HegjJeþe ne HeÀkeÌle keÀener osµe DeeefCe Òeosµe nîeeb®³ee
Hegjlee®e ce³ee&efole Deens Je lees oefjêer DeeefÖeÀkeÀve osµeele efometve ³esle veener. nîee osµeeceO³es HeeUerJe
ÒeeC³eeHeemetve efceUCeejs DeVe nîeele Glejueer keÀUe ueeieueer Deens, Je peµeer ueeskeÀmebK³ee Jee{les Deens.
l³eeÒeceeCeele ner HeeleUer DeeOeer®e keÀceer Deens Je l³eele ner Glejleer keÀUe ueeieueer Deens. efJekeÀefmele
osµeele ceebme KeeC³ee®ee JeeHej ne peemleer ÒeceeCeele neslees Deens lejerner HeeUerJe ÒeeCeer GlHeeove Je HeeUerJe
ÒeeCeer DeeOeeefjle DeVee®ee JeeHej nîeeb®ee efJekeÀeme yeN³ee®e efJekeÀmeveµeerue osµeele µeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ
Deejesi³e Je Oe[OeekeÀìHeCee (Fitness) nîeeble megOeejCee nesC³eekeÀefjlee l³ee efJekeÀemeeuee Jee{ keÀjCes
cenÊJee®es Deens. HeeUerJe ÒeeCeer GlHeeove ne meeOevemebHeefÊe®ee ®eebieuee GHe³eesie keÀ© µekeÀles. l³eeHewkeÀer
keÀener ns Dev³eLee JeeHejues iesues vemeles DeeefCe ceeveJeer Deejesi³eeuee G®®e opee&®es Òeesefìve Je cenÊJee®es
met#ce Hees<eCe êJ³es osC³eeme neleYeej ueeJeles.

peeieeflekeÀjerl³ee, iee³e ner Del³eble ÒeeOeev³e efouesuee ÒeeCeer Deens p³ee®ee GÎsµe ne otOe keÀe{Ces
nîeemeeþer Deens. peieeleerue SketÀCe efvecee&Ce Peeuesu³ee otOeeHewkeÀer megceejs 80 ìkeÌkesÀ otOe ns iee³eerHeemetve
efceUles. leLeeefHe ieeF&®³ee yejesyej cnwme, µesUer, Gbì Fl³eeefo nîeeb®ee HeCe otOe keÀe{C³eemeeþer GHe³eesie
kesÀuee peelees.
 134
otOee®³ee GlHeeoveeble, DecesefjkeÀe ne ceesþe ieeF&®ee otOe GlHeeove keÀjCeeje osµe nîee peieele
Deens pees peeieeflekeÀ GlHeeovee®³ee megceejs 14.9… ìkeÌkesÀ nîeeb®³ee efnµesye oeKeefJelees. meJee&le peemle
otOe efceUefJeCeejs osµe Yeejle, ®eerve, DecesefjkeÀe, jefµe³eve mebIejep³e, pece&veer, ye´eefPeue, ÖeÀebvme,
v³etefPeueb[, Fbiue[, Heesueb[ Fl³eeefo ns Deensle.

otOe JeeHej nîee meb%es®³ee meboYee&le, êJe©He otOe DeeefCe Òeef¬eÀ³ee kesÀuesueer ogiOe GlHeeoves /
Òeefle J³eeqkeÌle nîee®es ÒeceeCe ns ³egjesHe Je GÊej DecesefjkeÀe ³esLes ceesþs Demetve les Deeefµe³eeceO³es keÀceer Deens.
leLeeefHe, peieeleerue yejs®emes osµe ns ÒeJeeme DeeefCe mLeueeblej nîeecegUs SkeÀceskeÀeb®ee Deieoer peJeU ³esle
Deensle, ns keÀue yeoueles Deensle pees IeìkeÀ ne peieeleerue efvejefvejeUîee osµeeb®³ee otOe DeeefCe otOee®es
HeoeLe& nîeeb®³ee efJekeÀemekeÀ Je yeepeejHesþoej nîeebveer efJe®eejeble I³eeJe³ee®eer iejpe Deens.

FlekesÀ®e veJns lej ³egjesHemeejK³ee Òeosµeeble otOe JeeHeje®eer ÒeLee nîeele ceesþe yeoue Peeuee
Deens. Goe. efHeÀveueB[, veeJex Je mJeer[ve nîeeb®³ee peemle ÒeceeCeele ÒeJeener otOee®ee JeeHej keÀjCeeN³ee
leguevesle ÖeÀebme Je Fìeueer ns osµe nîee pesLes ®eerPe (Heveerj) ns otOe JeeHejeJej Je®e&mJe ieepeJee³euee ÒeJe=Êe
Peeues Deens. pesJne legcner l³ee Òeosµeeleerue nJeeceevee®ee efJe®eej keÀjlee lesJne Demes efometve ³esF&ue keÀer,
G<Ce nJeeceeveele peemle efmLej GlHeeove keÀjCeeN³ee Jemlet pemes ®eerPe nîeeb®es mebJeOe&ve ns l³ee®es veeµe ve
nesC³eemeeþer mebj#eCe keÀjC³ee®eer meeOeves Deensle ns mHe<ì Deens.

otOe osCeeN³ee ÒeeC³ee®es ³eesieoeve nîeeuee ceesþîee ÒeceeCeele ceev³elee Deens. DeeHeu³ee osµeeuee
Òe®eb[ otOe osCeeN³ee m$eesleebveer ke=ÀHee¢<ìer kesÀueer Deens. otOepev³e ÒeeC³eeb®eer µesleerkeÀece nîeeble
efvejefvejeUîee IeìkeÀeb®eer ieìeb®eer Debleie&le ef¬eÀ³ee nîeeb®eer iegbleJeCetkeÀ Deens pes GlHeeove Je Hegve©lHeeove,
He³ee&JejCe DeeefCe J³eJemLeeHeve nîeeJej ÒeYeeJe keÀjles. ogOe menkeÀejer mebIe (Dairy Cooperation)
ns meJe& YeejleYej megceejs 60000 Kes[sieeJes J³eeHeleele DeeefCe SketÀCe otOe GlHeeovee®³ee 12 les 14
ìkeÌkesÀ ns mebIeefìle #es$eebceeHe&Àle yebefomle kesÀues peeles (canalized) Yeejle ne peieeleerue meJee&le ceesþe
otOe GlHeeokeÀ yeveuee Deens Hejbleg l³ee®ee peeieeflekeÀ otOe J³eeHeejele ce³ee&efole efnmmee (Share) Deens.
YeejleeceOeerue ogiOe J³eJemee³e ne HeÀej Lees[îee efkebÀJee nelee®³ee yeesìeJej ceespelee ³esF&ue
Fleke̳ee peefceveoej ceeuekeÀ Je µeslekeÀer keÀeceieej nîeeb®³ee neleele ceesþîee ÒeceeCeele Deens. YeejleeceOeerue
80 ìkeÌkesÀ µeslekeÀjer kegbÀìgyes nîeeb®³ee ceeuekeÀer®eer iegjs{esjs / DeeefCe cnµeer Deensle. menkeÀejer otOe
J³eJemee³e nîeeves µeslekeÀjer kegbÀìgyee®³ee peerJeveµewueerle yeoue Ie[Jetve DeeCeuee Deens. iee³e, µesUer Fl³eeefo
ÒeeCeer HeeUCes ns yeje®e keÀeU µesleeruee meene³³eYetle keÀe³e&¬eÀce Deens HeCe Deelee cee$e lees DeeefLe&keÀ¢<ìîee
ÒecegKe GÐeesieOeboe yeveuee Deens Je efHekesÀ GlHeeoves ner [sDejer GÐeesieeJej DeJeuebyetve jeneCes yevele
Deensle. otOe J³eJemee³e ne pees SkesÀkeÀeUer µesleerkeÀecee®ee DebieYetle GÐeesieOeboe neslee, menkeÀejer
HeeleUerJej otOe GlHeeove ne Kes[sieeJeele peemle yeueJeeve Demetve otOe #es$eele ®eebieues ef®e$e GlHeVe
keÀjC³eeme keÀejCeerYetle Deens. leLeeefHe, Yeejleeleerue otOee®³ee yeeyeleerle cetu³e Jee{ ner l³ee ceeveeves Deblej
IeìkeÀ Je Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer Ievelee nîeeyeeyeleerle legueveelcekeÀ ¢<ìerves keÀceer (oefjêer) Deens.
lej ceebme GlHeeovee®³ee Ieìvesle YeejleeceO³es ceewuîeJeeve jeäer^³e GÐeeves ner DeeOeer®e
yeskeÀe³eosµeerj iegjs-®ejC³ee®³ee Oeeske̳eeKeeueer Deensle, lees osµe peieeleuee DeeþJ³ee vebyeje®ee ceebme
GlHeeokeÀ Deens. pejer efnbog mebmke=ÀleerceO³es iee³eer ¿ee HeefJe$e mLeeve efceUefJeleele DeeefCe pejer yewueeb®ee
GHe³eesie ne Mesleer keÀeceeceO³es cenÊJee®ee Deens, lejerefn Yeejle ne Je<ee&uee 4.9 ue#e ìve ceebmee®es melele
cebLeve keÀjlees Deens. meb³egkeÌle jeä^eb®³ee DeVe DeeefCe Mesleer mebIeìvesves mebkeÀueve kesÀuesueer DeekeÀ[sJeejer
Demes oeKeefJeles keÀer, ceebmeemeeþer Yeejleele keÀÊeue kesÀuesu³ee SketÀCe ÒeeC³eeb®eer mebK³ee ner peJeUpeJeU ner
 135
ogHHeì Peeueer Demetve 1980 ceO³es 66,299,600 JeªCe 2000 meeueele 107,239,000
FlekeÀer Deens. ceeveJee®³ee cegueYetle iejpeeb®³ee meboYee&le peieele Jee{leer keÀcelejlee ne mHeä Demee HegjeJee
iesu³ee Je<ee&®³ee peeieeflekeÀ DeVe GCeerJe, ³eecegUs Jee{les ceebme GlHeeove ns DeeCeKeer Heg{s Heg{s DeeOeejYetle
nesCeej veener Demes efomeles Deens. ns meebmke=ÀeflekeÀ efJeMes<e iegCe ¿eeb®ee efJekeÀeme metef®ele keÀjles.
ceeCemee®³ee JeeHejebmeeþer ÒeeCeer HeeueveHees<eCe keÀjCes ner efJejesOeer meKeesue Òeef¬eÀ³ee Deens.
efJeMes<e%e Demes meg®eefJeleele keÀer, Yeejle DeeefCe ®eerve ¿eeb®eer ueeskeÀmebK³ee p³eebveer ceebmee®ee JeeHej
keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer, lej DeVeOeev³e HegjJeþîeeJej ceesþe Jee{lee leeCe He[tve peeieeflekeÀ YetkeÀ ner
keÀìglee Jee{Jeerue. Dee{eJee DeMeer met®evee oslees keÀer, pej meO³ee DecesefjkesÀceO³es HeeUerJe ÒeeC³eebvee
Hees<eCeemeeþer Demeuesuee Oeev³emeeþe ¿ee®ee JeeHej ueeskeÀebveer kesÀuee lej p³eeb®es HeeueveHees<eCe kesÀues peeT
MekesÀue DeMee ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner megceejs 800 ue#e Demesue.
legce®eer Òeieefle leHeemee (Check your progress) :
Òe. 1 DeVe cnCetve ogOee®es HeÀe³eos meebiee.
Òe. 2 Yeejleer³e ogiOeJ³eJemee³e keÀe³e&¬eÀce mecepetve I³ee.
Òe. 3 Yeejleer³e HeeUerJe ÒeeCeer HeeueveHees<eCe keÀe³e&¬eÀceeb®³ee ce³ee&oe ¿ee®eer ³eeoer keÀje.

6.8 ®euee DeeHeCe GpeUCeer keÀª ³ee (Let us sum up)

³eeÒeceeCes, ³ee ieìele DeeHeCe Demes Heeefnues Deens keÀer, Òel³eskeÀ ceeveJe ÒeeC³eeme DeVe ns HeÀkeÌle
iegCeJeÊes®³ee meb%ee ªHeele veJns lej efveef½ele DeMee HeewefäkeÀ DeVe ªHeele DeeJeM³ekeÀ Deens DeeefCe cnCetve
ceeveJeeves l³ee®³ee peerefJele jenC³ee®³ee keÀe³e&¬eÀceeb®eer meg©Jeele ner pebieuee®³ee meeOevemebHeefÊeHeemetve
keÀªve les efMekeÀej, ceemesceejer Je MesJeìer ceMeeiele DeMeer iesueer Deens. ÒeoerIe& keÀeueeveblej, l³eeves
efvejefvejeȳee keÀe³e&¬eÀceeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe peemle GlHeVe efceUefJeC³eemeeþer keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer
Deens.
mebmke=ÀleerkeÀjCee®³ee iegbleeiegbleerle, l³eeves keÀe³e&¬eÀcee®ee DeJeuebye keÀjleebvee l³eeuee yeN³ee®e
mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieues Deens. DeekeÀueve kesÀu³eeefMeJee³e leb$e%eevee®ee GHe³eesie ne efvemeie& mJeªHe
yeoue nesC³eeme keÀejCeerYetle Peeuee.
l³ee®es DeekeÀueve Peeu³eeJej keÀer, HeÀkeÌle ceMeeiele ner iejpee HetCe& keÀjC³eeme HegjsMeer veener lesJne
l³eeves ceemesceejer, ÒeeCeerHees<eCe ¿ee He³ee&³eer DeVee®ee l³ee #es$eele leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve iebYeerj jerleerves
meg©Jeele kesÀueer Deens. ¿ee meJee¥®ee nslet ne megjef#ele, opexoej DeVe HegjefJeCes Demee Deens. leLeeefHe, ns
 136
SkeÀ keÀeceeKeeueer ceeªve ìekeÀCeejs DeJeIe[ keÀece Peeues Deens p³ee®eer DeeHeCe Heg{®³ee yewþkeÀerle ®e®ee&
keÀjCeej Deenesle.
6.9 ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

Òe. 1 ceeCemeemeeþer DeVe ns DeeJeM³ekeÀ keÀe Deens?

Òe. 2 DeHegN³ee Je De³eesi³e DeVee®es ceeveJeer MejerjeJej HeefjCeece ¿eeb®es mHeäerkeÀjCe keÀje.
Òe. 3 ceeveJeer MejerjeJej DeVee®eer keÀeces ¿ee®ee leHeMeerue le³eej keÀje.
Òe. 4 peieeceOeerue MesleerefJe<e³ekeÀ efJekeÀemee®ee megmebJeeo ¿ee®es mHeäerkeÀjCe Ðee.
Òe. 5 DeewÐeesefiekeÀjCee®ee ke=À<eer GÐeesieeJej keÀe³e DeeIeele neslees?
Òe. 6 MesleerkeÀeceefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme ¿eeceOeerue YeefJe<³ekeÀeueerve keÀue ns mHeä keÀªve meebiee.
Òe. 7 peieebleerue ÒecegKe ceef®íceejer peeiee ¿eeb®ee leHeMeerue Ðee.
Òe. 8 SkeÀ DeVe GlHeeove keÀe³e&¬eÀce cnCetve ceemesceejeruee peieele peemle JeeJe keÀe Deens?
Òe. 9 YeejleeceOeerue ogOeJ³eJemee³e keÀe³e&¬eÀcee®eer Jee{ ¿eeJej mHeäerkeÀjCe keÀje.
Òe. 10 peieeceOeerue ke=Àef<eGÐeesieeuee DemeCeejs ÒecegKe OeeskesÀ ns mHeä keÀªve meebiee.
 137

7
DeVeOeev³e J³eeHeej, peeieeflekeÀ YetkeÀ DeeefCe
DeVeOeev³e megjef#elelee
(Food Trade, World Hunger and Food
Security)

ieìe®eer j®evee (Unit Structure) :

7.0 GefÎ<ìs
7.1 DeesUKe
7.2 peieeleerue DeVe mece=× DeeefCe DeVe keÀcelejlee #es$es
7.3 peieeceO³es DeVee®eer keÀcelejlee Deens keÀe?
7.4 Yeejleer³e ef®e$e
7.5 YegkesÀ®eer keÀejCes keÀesCeleer?
7.6 nefjle¬eÀebefle - DeVe megjef#elelesmeeþer HetJeea®es GÊej
7.7 peieeleerue DeVeOeev³e J³eeHeej
7.8 DeVeOeev³e J³eeHeej DeeefCe peeieeflekeÀ [eJeHes®e
7.9 Oeev³e megjef#eleles®eer mebkeÀuHevee
7.10 peeieeflekeÀ YetkesÀ®es vecegves
7.11 YegkesÀmeeþer Ghee³e - JewefÞJekeÀ DeeefCe Yeejleer³e osKeeJee
7.12 YeejleeceOeerue DeVeOeev³e mebj#eCe
7.13 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee
7.14 ieìe®³ee µesJeìer J³eJemee³e

7.0 GefÎ<ìs (UNIT STRUCTURE)

cnCetve nîee IeìkeÀe®es efµe#eCe Iesleu³eeveblej legcner Heg{erue iees<ìer mecepetve IesT µekeÀeue :

• peieeleerue DeVeOeev³e ceeieCeer Je HegjJeþe nîeeb®eer ÒecegKe #es$e.

 138

• DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee ner mecem³ee keÀe Deens?

• DeVeOeev³e megjef#eleles®³ee yeeyeleerle osµee®es Heg{®es mebYeJe (Prospects) ns DeefleLeb[
DeeefCe efve©lmeenpevekeÀ keÀmes Deensle? (Bleak)
• DeVee®eer efveefÞ®eslelee nîee meb%ee meboYee&le Yeejlee®es mLeeve

7.1 DeesUKe (INTRODUCTION)

DeeOeer®³ee yewþkeÀerle, DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, DeVe ns ceeveJee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens
DeeefCe peiee®³ee efJeefYeVe Yeeieele DeVe ns efHekeÀefJeues peeles. peieeble Demee keÀesCeleener osµe veener pesLes
SkeÀlej DeVe efHekeÀle veener Jee efHekeÀefJeues peele veener. leLeeefHe peieeleerue Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ner efkebÀJee leer
pesLetve DeVeOeev³e efceUles l³eeJej Deeveboer Deens. nîee ieìeceO³es DeeHeCe leHeÀeJele mecepetve IesCeej
Deenesle.

7.2 peieeleerue DeVe mece=× Je DeVe keÀcelejlee #es$es (FOOD RICH AND
FOOD POOR AREAS IN THE WORLD)

DeeOeer®³ee yewþkeÀerle DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, ceeveJe ÒeeC³eemeeþer DeVeOeev³e ns Deefleµe³e
DeeJeµ³ekeÀ Deens. peieeceOeerue Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³esyejesyej, DeVeOeev³ee®eer iejpe ner HeCe Jee{ueer.
leLeeefHe, DeVe GlHeVe keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs IeìkeÀ ns Dece³ee&efole veenerle. nîee IeìkeÀeb®eer
efmLeleerpev³e keÀe³e&µeeqkeÌle ner ueeskeÀmebK³ee Jee{er®³ee ojeyejesyej Jee{t µekeÀle veener.

SkeÀ DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce cnCetve, µeslekeÀerkeÀeceeuee HeCe ceeveJeer mebmke=Àleerves ÒeYeeJeerle kesÀues
Deens. ceµeeieleermeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee He×leer nîee keÀesCel³ee efHekeÀeb®eer ceµeeiele keÀjeJe³ee®eer, l³ee
efHekeÀeves J³eeHeuesues #es$e, l³ee efHekeÀeHeemetve HejleeJee (Return) nîee iees<ìer efveefµ®ele þjefJeleele. lej
mLeeefvekeÀ l³ee®eÒeceeCes otj®³ee yeepeejHesþsle efHekeÀe®eer IeemeeIeerme keÀjC³ee®eer #ecelee ner leb$e%eeveeves
efveefÞ®ele kesÀueer peeles.
peieeceO³es DeVee®eer GHeueyOelee ner yeN³ee®e IeìkeÀeb®ee efvekeÀeue Deens. leLeeefHe l³eeHewkeÀer yejs®e
IeìkeÀ ns YeewieesefuekeÀ (Geographical) DeeefCe nJeeceeveefJe<e³ekeÀ IeìkeÀ nîeeb®³eeµeer DeeHeuee mebyebOe
efveefÞ®ele keÀjleele. µeslekeÀerkeÀece ns Deµee keÀe³e&¬eÀceebHewkeÀer SkeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens pes ÒeyeUHeCes
(Predominantly) efvemeiee&Jej efJemebyetve Demeleele. nJeeceeve, peceerve, HeeC³ee®eer GHeueyOelee
nîeemeejKes IeìkeÀ ns µesleerefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe Jee{ nîeeJej ÒeYeeJe ìekeÀleele.
DeVee®eer iewjnpesjer efkebÀJee keÀcelejlee, nîeecegUs ueeskeÀmebK³esuee YetkeÀ HeefjefmLeleeruee meeceesjs
peeJes ueeieles. l³ee®ee HeefjCeece ne DeHegN³ee Je De³eesi³e DeenejecegUs nesCeejer DeJemLee (Malnutrition)
kegÀHees<eCe efkebÀJee DeOe& Hees<eCe (under nutrition) nîeele neslees.
peieeleerue YetkeÀ efnuee FbOevee®eer GCeerJe, keÀHe[îeeb®eer keÀcelejlee, l³ee®eÒeceeCes jepekeÀer³e Je
meeceeefpekeÀ ueeskeÀ nîeebceOeerue yesyeveeJe (rift) nîeemeejKes keÀener þjeefJekeÀ Hewuet (facet) Deensle. veHeÀe
efvecee&Ce keÀjCeeN³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee efJekeÀeme nîeeves peieeleerue DeeefLe&keÀ meceerkeÀjCes yeouetve ìekeÀueer
 139
Deensle. peer peceerve HetJeea efHekeÀeb®³ee Keeueer nesleer efn®eer Deelee DeeefLe&keÀ ceeueceÊee cnCetve efHeUJeCetkeÀ
kesÀueer peele Deens.
meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee DeboepeevJe³es, 1 Deypee®³ee peJeUHeeme ueeskeÀ ns leerJe´ YegkesÀcegUs $eeme
Yeesiele Deensle. Hejbleg ne DeekeÀ[e pees HeÀkeÌle keÀ®®ee Deboepe Deens (crude estimate), l³eeceOetve
peerJevemelJes DeeefCe Hees<eCeêJ³es keÀcelejlee Je kegÀHees<eCee®es Dev³e ©Hes nîeeHeemetve $eeme YeesieCeeN³eebvee otj
mees[tve oslees. DeVe Demegjef#elelee nîee®eer SketÀCe ueeskeÀeb®ee DeekeÀ[e pes kegÀHeesef<ele efkebÀJee efveCee&³ekeÀ
Heewef<ìkeÀ DeVeeHeemetve Jebef®ele Deensle lees meeOeejCeHeCes 3 Deypee®³ee peJeUHeeme cnCepes megceejs DeOeea
ceeveJelee FlekeÀe Deens. nîee Òeµveeb®eer ÒeKejlee (severity) nîee®ee Deboepe ne meb³egkeÌleje<ì^eveer SkeÀe
Je<ee&HetJeea®e mHe<ì kesÀuee neslee keÀer, megceejs 18000 cegues ner ojjespe kegÀHees<eCee®ee Òel³e#e Jee DeÒel³e#e
HeefjCeece nîeecegUs cejleele. µesleer®es oerIe& cegoleer®es iebYeerj Òeµve Je DeVe p³eecegUs DeypeeJeOeeRvee YegkesÀues
DeeefCe DeHegjer Je De³eesi³e DeenejecegUs efvecee&Ce nesCeejer DeJemLee (Malnutrition) nîeeceO³es lemes®e
jent efoues Deens. Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele 2008 Je<e& ns peieeceO³es YetkeÀJe<e& (Hunger
Year) cnCetve ceeveues iesues.

DeeefCe cnCetve DeVee®eer GHeueyOelee, ner efveefce&leer l³ee®eÒeceeCes JeeHej nîee meb%ee®³ee ©Heeble
peieele SkeÀ Demeeceev³e (unique) osKeeJee cnCetve Deens. pees DeeHeCe Heg{erueÒeceeCes efvejer#eCe keÀ©.
Deieoer meeO³ee µeyoele l³eeuee YegkesÀues peie Demes cnìues peeT µekeÀles.

legce®eer Òeieefle leHeemee (Check your progress) :

Òe. 1 keÀesCeles IeìkeÀ ns DeVe GHeueyOelee efveefµ®ele þjefJeleele?

Òe. 2 peieeceOeerue YegkesÀ®eer HeefjefmLeleer meebiee.
Òe. 3 DeVe GlHeVe keÀjC³ee®³ee yeeyeleerle µesleerkeÀecee®eer keÀe³e YetefcekeÀe Deens?

7.3 peieeceO³es DeVee®eer keÀcelejlee Deens keÀe? (Does Food Have a

short fall in the world?)

peeieeflekeÀ YetkeÀ nîee®ee meboYe& ne meO³ee ceesþîee mebK³esves ueeskeÀ DeHegje ÒeceeCe Demeuesuee
efkebÀJee Hegjsmee opee& vemeuesu³ee Deµee DeVe HegjJeþe p³eeuee keÀener ÒeceeCeele DeVe Demegjef#elelee cnCeleele
l³eeuee Oew³ee&ves leeW[ osle Deensle. nîee mecem³escegUs vekeÀUle neveer keÀjCeeN³ee (insictious)
neveerHeemetve pemes Kegjìer Jee{ (stunted growth) DeeefCe jesieeb®es Deepeej ns GHeemeceej Je ce=l³eg
nîee GIe[HeCes efomeCeeN³ee Oeeske̳eebceO³e HeefjCele Peeues Deensle.
 140
meb³egkeÌle je<ì^eb®ee (UN) peeieeflekeÀ DeVeOeev³e keÀe³e&¬eÀce (WFP) Demee DenJeeue oslees
keÀer, ojjespe 800 ueeKeentve peemle Gheeµeer jenleele. lej DeVeOeev³e peeiee Demes meebieles keÀer, Òel³eskeÀ
32 meskebÀoeuee peieeceO³es keÀesCeerlejer ne YegkesÀcegUs cejlees. peieeleerue yengleskeÀ YegkesÀues ueeskeÀ (40
ìke̳eentve peemle) ns ®eerve Je Yeejle nîee osµeeble SkeÀJeìuesues Demetve Gjuesues yengleskeÀ mebIejepe
DeeefÖeÀkeÀe, Deeefµe³ee DeeefCe ue@efìve DecesefjkeÀe ³ee GHeKeb[ele Dee{Utve ³esleele. lemes®e efJekeÀefmele osµe
pemes DecesefjkeÀe DeeefCe efye´ìve nîeeb®³ee mejnÎerJej HeCe ue#eeJeOeer YegkesÀkebÀieeue ueeskeÀ ns o=<ìerme
He[leele.

peieeceOeerue ner HeefjefmLeleer Deµeer Ye³eevekeÀ (dradful) Deens keÀer, Deepe kegÀþsner,
keÀesCel³eener JesUer efve<esOeeb®ee Ye[keÀe GHeÀeUtve ³esT µekeÀlees DeeefCe DecesefjkeÀe Je ³egjesefHe³eve osµe ns HeCe
l³eeHeemetve megjef#ele veenerle. peieeceO³es ueeKees ueeskeÀ ns SkeÀ lej keÀceer HeeueveHees<eCe Peeuesues Jee kegÀHees<eCe
Peeuesues Deensle. Þeerceble DeeefCe iejerye, cejCee®³ee HebLeeJej Demeuesuee ceO³eceJeie& DeeefCe Deefleµe³e Deµee
oeefjêîeele Jee{Ceejs ueeskeÀ nîeeceOeerue mebHeÊeer®eer ojer ner DeYetleHetJe& Deens. ceboermeejK³ee DeeefLe&keÀ ®e{
Gleeje®³ee He×leer nîeeHeCe l³eemeeþer keÀejCeerYetle Deensle.

peieeleerue DeeJeµ³ekeÀ l³ee DeVeOeev³ee®³ee efkebÀceleer nîee Òe®eb[ Jesieeves Jee{le Deensle. ient,
mees³ee, JeeìeCee, cekeÀe nîeemeejKes Oeev³e Del³eble ceneie Deens. yeUpeyejerves [ebyetve þsJeC³ee®³ee
(duress) HeefjefmLeleerle, YetkeÀ ns mHe<ì ue#eCe Deens, les Jee{le®e Deens DeeefCe meO³ee®³ee DeVe ceboer®es
ÒeceeCe ns l³eeuee OeeskeÀeoe³ekeÀ JeUCe ns efve³eb$eCee®³ee yeensj peeT osF&ue pej l³eeJej Ghee³e
keÀjC³eemeeþer keÀener Òe³elve kesÀuee veener lej. 2001-10 nîee oµekeÀele ns ÒeceeCe SkeÀoce G®®elece
Deens.

peeieeflekeÀ µesleer ns Hegjsmes DeVe G<ceebkeÀ efye³ee, otOe, ceebme DeeefCe Dev³e JevemHeleer³egkeÌle lemes®e
ÒeeefCepe mJe©Heele yeveefJeles pes mebHetCe& Deµee 6 Deypeentve peemle ueeskeÀeb®³ee Gpee& iejpee YeeieefJeC³eeme
Hegjsmes Deens pes ueeskeÀ Deepe efpeJeble Deensle. efye³ee efkebÀJee yeerpes nîeebceOeerue Jee{les Òeieleerµeerue GlHeeove,
HeeCeer DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ leb$e%eeves DeeefCe l³eeb®ee Keeme keÀ©ve efJekeÀmeveµeerue osµeele HewÀueeJe
nîeebveer mebHetCe& efJeÞJeemeeþer peieeleerue DeVe ìb®eeF&®es DeHegjs GlHeeove ns keÀejCe keÀe{tve ìekeÀues Deens.
JewefÞJekeÀ µesleer ner ueeskeÀmebK³ee Jee{ efn®³eeyejesyej ieleer jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀjles DeeefCe peeieeflekeÀ DeVe
megjef#elelee ner mebkeÀuHevee ner Ye³eevekeÀ GlHeeove DeHe³eµee®³ee JesUer DeVe meeefnl³ee®ee ÒeJeen nîeeves
JeeHeje®es j#eCe keÀjles. Hejbleg peemle G<ceebkeÀe®³ee GlHeeoveeJejerue DeefleefjkeÌle cenÊJe ns Dev³e
Òeesefìve³egkeÌle efkebÀJee met#ce Hees<eCeêJ³es mece=× GlHeeove ns mebkeÀìele DeeCeerue pes HeCe peeieeflekeÀ DeVe
megjef#elelee nîee®³ee ieefleJee{ efkebÀJee $etì nîeeceO³es ÒeJesµe keÀjerue pes KejesKejer®e GlHeeove l³ee®eÒeceeCes
efJelejCe nîeeb®es efJe<e³e Deensle.

µeekeÀenejer Deenej ns þjeefJekeÀ ce³ee&osHe³e¥le efJekeÀmeveµeerue osµeeble nJeeceeve efJeefJeOeles®ee

HeÀe³eoe Demeu³eecegUs Deensle. Hejbleg peieYejele ceebmee®eer ceeieCeer ner Jee{le®e ®eeueueer Deens.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe osµeeleerue Deenej ns l³eeb®³ee j®evesmebyebOeer ceesþîee ÒeceeCeele efYeVe Demeleele. leLeeefHe
peemle cenÊJe ns ÒeeefCepe GlHeeoveebvee Demeles. YeefJe<³eeleerue DeVeìb®eeF& nîeeb®eer ieCeleer ner
YeefJe<³ekeÀeUele SkebÀoj Òel³e#e Jee ÒeeefCepe DeVe nîeeb®³ee mJe©Heele JeeHejuesues DeVeOeev³eeuee ceeieCeer
nîee®³ee DeeOeejeJej kesÀuesueer Deens leer ueeskeÀ ns Þeercebleer Deeneje®ee mJeerkeÀej keÀ©ve ³egjesefHe³eve efkebÀJee
GÊej DecesefjkeÀve Òeeblee®³ee ceeiee&®es DevegkeÀjCe keÀjleele keÀer keÀe³e nîeeJej F<ì iees<ìerves Òeefleef#eHle
 141
ef¬eÀ³ee nîeeJej Demesue. Deµee yeeyeleerle DeVee®eer efkebÀcele ner Jee{les keÀejCe ÒeeCeer HeeueveHees<eCee®ee SkeÀ
Yeeie cnCetve Oeev³e les HeeUerJe ÒeeCeer nîeeb®eer iegCeesÊejs ner ceesþer Demeleele. De-ÒeeefCepe DeVe ns
HetJexkeÀ[erue ueeskeÀeb®eer Decetle& Jemlet Deensle (Legacy) p³ee Heefµ®eceskeÀ[erue peieekeÀ[tve Deeuesu³ee
ÒeeefCepe DeVeHeoeLee&®eer yeepeejHesþ yevele Deensle. HeeUerJe ÒeeC³eeb®³ee Hees<eCeele SkeÀ efkeÀuees ef®ekeÀve efkebÀJee
ceemes GlHeVe keÀjC³eemeeþer 2 efkeÀueesûe@ce Oeev³e ueeieles, 4 efkeÀuees Oeev³e ns SkeÀ [gkeÀje®³ee SkeÀ efkeÀuees
ceebme GlHeeoveemeeþer ueeieles DeeefCe 7 efkeÀuees Oeev³e ns SkeÀ efkeÀuees ieesceebme (beaf) le³eej
keÀjC³eemeeþer ueeieles. keÀenerpeCe Demes meg®eefJeleele keÀer, ner iegCeesÊejs DeeCeKeer G®®e Demet µekeÀleerue;
3:1, 6:1 DeeefCe 16:1 Deveg¬eÀces nîee®ee DeLe& Demee Deens keÀer, peemle ueeskeÀmebK³ee ner DeVee®³ee
meJe³eer yeouetve DeVeOeev³eeJej Hees<eCe keÀjlee ³esT µekesÀue.

DeVe ìb®eeF& ner Hegjsµee G<ceebkeÀ (calorie) GlHeeove nîee®³eeµeer pegUues Deens. pesLes
JeeHejuesues DeVe ns Òeesefìve efkebÀJee met#ce Heewef<ìkeÀ êJ³es nîeeceO³es v³etvelece Deensle (deficient) Deenej
ns ÒeceeCeele Hegjsmes Demet µekeÀleele HeCe iegCeJeÊesle cee$e veener. peieeceO³es leerve ÒecegKe met#ce Hees<eCe
êJ³eeb®eer keÀcelejlee meJe&meeceev³eHeCes Demeles; leer cnCepes ueesKeb[, Dee³eesef[ve DeeefCe De peerJevemelJe.
Deµee ÒekeÀej®³ee GCeerJee nîee µeekeÀenejer Deenej efkebÀJee µeekeÀenejer®³ee peJeUHeeme®ee Deenej nîeeble
meJe&meeOeejCele: meceeve Demeleele p³eeceO³es oesvnerle efJeefJeOeles®eer $etì Demeles keÀejCe Deµee leNns®ee
Deenejeb®ee JeeHej ne Deµee ueeskeÀebvee ÒeJe=Êe keÀjlees, p³eeb®³eekeÀ[s ceesþer efJeefJeOelee efceUefJeC³ee®³ee
meeOevemebHeÊeer®eer keÀcelejlee Demeles DeeefCe keÀener Hees<eCeêJ³es ner ÒeeefCepe DeVeeble cegyeuekeÀ ÒeceeCeele
Demeleele.

nîee®ee DeLe& ne DeVeìb®eeF& ns nîeeb®es keÀe³e& Deens.

De) keÀoeef®ele / keÌJeef®ele®e ke=Àef<eGÐeesie JeeleeJejCeeµeer efvecee&Ce Peeuesu³ee efHekeÀeb®³ee GlHeVeeble Ieì.
ye) Òeosµeeleerue DeVee®es JeeìHe.
keÀ) vewmeefie&keÀ Jee ceeveJeer Deefj<ìs nîeeb®³eeµeer mebyebefOele DeVe ìb®eeF&
[) DeVee®eer efkebÀcele ne IeìkeÀ

2008 meeue ns peeieeflekeÀ YetkeÀ Je<e& cnCetve ceeveues iesues Deens. keÀejCe peieeleerue DeVe
GHeueyOelee ner keÀceer Peeueer. peeieeflekeÀ DeVeOeev³e efkebÀceleer nîee 83 ìkeÌkesÀ Fleke̳eebveer Jee{u³ee. cee®e&
2008 He³e¥le, peeieeflekeÀ ieJne®³ee efkebÀceleer nîee µes. 130 Fleke̳ee l³eeb®³ee DeeOeer®³ee Je<ee&Hes#ee
peemle nesl³ee, mees³eeefyeve®³ee efkebÀceleer nîee 87… ìkeÌkesÀ peemle nesl³ee, leebotUe®³ee efkebÀceleerveer µes.
74 FlekeÀer G[er ceejueer, Je ceke̳ee®³ee efkebÀceleer nîee 31… ìkeÌkesÀHe³e¥le iesu³ee. leLeeefHe ne
JeeoefJeJeeoe®ee cegÎe Deens keÀer, ne DeVeìb®eeF&®³ee meboYee&le Deens keÀer, efkebÀceleerJee{ meboYee&le Deens ner
HeefjefmLeleer mecepetve IesC³eemeeþer Heg{erue IeìkeÀ ns DeVe ìb®eeF&meeþer keÀejCeerYetle nesles Demes Dee{Utve
Deeues.
1) ient GlHeeove keÀjCeeN³ee ÒecegKe osµeele 2005-06 ceO³es DeJe<e&Ce (drought)
2) yeN³ee®e osµeeble keÀceer ÒeceeCeele jeKeerJe DeVemeeþe.
3) JeeneletkeÀ DeeefCe Dev³e DeVe HegjJeþe keÀjCeeN³ee keÀe³e&¬eÀceebJej lesuee®³ee Jee{l³ee efkebÀceleer®ee
HeefjCeece
 142
4) keÀener efJekeÀmeveµeerue osµeeble ÒeefleJ³eeqkeÌle ceeies ogHHeì ceebmee®ee JeeHej DeeefCe l³eemeeþer DeVeOeev³eeb®es
efYeVe efoµesuee JeUCe
5) peiee®³ee 5 ìkeÌkesÀ keÀ[Oeev³eeb®es µesleer FbOeve Je pewefJekeÀ FbOeve nîeemeeþer JeUefJeCes.
peeieeflekeÀ YegkesÀ®eer mel³e ceeefnleer (World Hunger Facts) :
1) meeOeejCe 15 ueeKeeHes#ee peemle ueeskeÀ ns GHeemeceej DeeefCe kegÀHees<eCee mebyebOeer®³ee jesieebcegUs
ojJe<eea cejCe HeeJeleele.
2) l³eeHewkeÀer 3/4 ns Hee®e Je<ee&Keeueerue cegues Demeleele.
3) ns ÒekeÀjCee®es Heeve Jee®eleevee pesJe{e JesU ueeielees lesJe{îee®e JesUele DeeCeKeer 150 ueeskeÀ ns
kegÀHees<eCemebyeOeer jesie efkebÀJee GHeemeceejerves cejleerue.
4) peieYej, 800 ueeKe ueeskeÀ ns YegkesÀu³ee Heesìer ojjespe je$eer PeesHeleele.
5) peieYejeleerue 1 Deypeentve peemle ueeskeÀ ns DeVe keÀcelejlee nîee®ee $eeme menve keÀjerle Deensle
DeeefCe 24000 Hes#ee peemle ueeskeÀ ns ojjespe YetkesÀu³ee mebyebOeer®³ee keÀejCeecegUs cejleele.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check your Progress) :

1) DeVe ìb®eeF&uee keÀµeecegUs neleYeej ueeielees?

2) µeekeÀenejer Deenej ne keÀe GHe³egkeÌle Deens?

7.4 Yeejleer³e HeefjefmLeleer (INDIAN SENARIO)

YeejleeceO³es YetkesÀ®eer efmLeleer l³ee®eÒeceeCeele JeeF&ì Deens. ner efJeµes<ekeÀ©ve oesve IeìkeÀebletve
GodYeJeueer Deens -

1) nJeeceeveeleerue ®e{Gleej nîeecegUs GlHeeokeÀlesle Ieì DeeefCe

2) Yeejlee®³ee ogie&ce Yeeieeble DeVee®es De³eesi³e efJelejCe.

2008 ®³ee JewefÞJekeÀ YetkeÀ oµe&keÀevegmeej, efJekeÀmeveµeerue Deµee 88 osµeeHewkeÀer Yeejlee®ee

¬eÀceebkeÀ ne 66 Jee Deens. YeejleeceO³es peieeleerue Dev³e osµeeHes#ee YegkesÀues DemeCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee
peemle Deens. keÀejCe DeeHeueer Òe®eb[ HegÀieuesueer (Bulged) ueeskeÀmebK³ee.
 143
Yeejleer³e jep³e YetkeÀ oµe&keÀ ne 2008 ceO³es ceO³eÒeosµe jep³eele osµeebleerue meJee¥le G®®e
Deµee YetkeÀ HeeleUerJej neslee, l³eeHeeþesHeeþ PeejKeb[ DeeefCe efyenej nîeeb®ee vebyej ueeieuee. Hebpeeye Je
kesÀjU jep³eebveer oµe&keÀeJej ®eebieueer iegCemebK³ee efceUefJeueer.

YeejleeceO³es, nJeeceeve efJeefYeVelee Je pewefJekeÀ efJeefJeOelee n³eecegUs veevee ÒekeÀej®es DeVe He³ee&³e
Deensle. pejer µesleer ne DeeOeejmlebYe Demeuee lejer Dev³e DeVe GlHeVe keÀjCeejs keÀe³e&¬eÀce pemes
pebieueeleerue HegÀues, keÀþerCe keÀJe®ee®es HeÀU (nut) HeÀUs, DeVe cnCetve kebÀo (Tuber) ceemesceejer, ieeF&,
µesUîee nîeemeejK³ee ÒeeC³eeb®es ceebmeemeeþer HeeueveHees<eCe DeeefCe otOe Je Heeueve nîeeb®ee neleele nele
Ieeuetve J³eJenej kesÀuee peelees.

ke=Àef<eGÐeesie DeeefCe mebueive efJeYeeie ns Yeejlee®³ee SketÀCe peer[erHeer®³ee 24 ìkeÌkesÀ ³eesieoeve

osleele DeeefCe megceejs 67… ìkeÌkesÀ Yeejleer³e ueeskeÀmebK³esuee veeskeÀjerJ³eJemee³e ne HegjefJeleele.
µesleerkeÀeceeleerue #es$eele efJekeÀeme ne efveefµ®eleHeCes leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ efJekeÀemeeletve Yeejleele meg© Peeuee
Deens. Yeejleeleerue Oeev³ee®es GlHeVe ns 1966-67 ceO³es Òeefle nskeÌìj 644 efkeÀueesûe@ce Heemetve les Òeefle
nskeÌìj 1936 efkeÀ. ûe@. FlekesÀ 2000-2001 ceO³es Jee{ues. nîeecegUs íeHe Hee[Ceejer Deµeer megceejs
De[er®e Heì Jee{ ner veeWoueer iesueer. leLeeefHe, l³ee®e keÀeUele ner Jee{ cegK³elJes 12 Heìerntve peemle
Deµee jemee³eefvekeÀ Keleeb®³ee JeeHejecegUs Peeueer. (1.1 ueeKe ìveeHeemetve les 13.56 ueeKe ìve
FlekeÀer) HeÀkeÌle jemee³eefvekeÀ Keles®e veener lej keÀerìkeÀveeµekesÀ, ³eebef$ekeÀerkeÀjCe DeeefCe Dev³e (inputs)
nîeeb®eer HeCe µesleer efJekeÀemekeÀe³ee¥le yejer®e ceesþer YetefcekeÀe Deens.

nîee peieeble oefjêer osµe, iejerye ueeskeÀ ns keÀener Lees[îee ueeskeÀebHes#ee peemle ÒeceeCeele Gheeµeer
jeneleele. ns HeÀkeÌle DeVe veener lej mebefOe®es HeCe Demeceeve JeeìHe nîeecegUs efJeµes<ekeÀ©ve nesles. ueeskeÀebvee
DeVeOeev³e ns l³eeb®³eepeJeU®³ee ogkeÀeveeble GHeueyOe Demeuesues efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ efJelejCe ogkeÀeves
(jsµeve ogkeÀeves) nîeeb®³eekeÀ[tve®e efceUeues Heeefnpes nîee®eer DeeJeµ³ekeÀlee veener Hejbleg ns lesJe{s®e
meceÒeceeCeele cenÊJee®es Deens keÀer, ueeskeÀebkeÀ[s Deµee ogkeÀeveele DeVeOeev³e Kejsoer keÀjC³ee®eer #ecelee
DemeeJe³eeme nJeer. Yeejlee®³ee peceeleer Yeeieele Dev³e ns jsµeve ogkeÀeveeletve JeeHejues ve peelee efJe¬eÀer ve
neslee efµe}ÁkeÀ jeneles; ³esLes®e cetU keÀejCe ns DeefmlelJeele Deens.

megceejs 50 Je<ee&HetJeea mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej Yeejlee®eer DeVe GlHeeove #es$e lemes®e DeVe
efJelejCe ÒeCeeueer nîeemeeþer Deieoer JeeF&ì efmLeleer nesleer. Hejbleg iesu³ee 60 Je<ee&le Yeejleeves DeVe efveefce&leer
#es$eele ves$eoerHekeÀ Òeieefle kesÀueer. DeVee®ee Òeµve mees[efJeC³eele Yeejle ne vesnceer Heefnu³ee vebyeje®ee Deµee
³eµemJeer iees<ìeryeeyele ceeveuee peelees. ne ³eµeeleerue efJeµJeeme nîee®eer Gûe efomeCeejs mel³e nîee ÒekeÀeµeele
íeveveer kesÀueer iesueer Heeefnpes. iees<ìeruee oesve yeepet Deensle. mebHeeove l³ee®e ÒeceeCes Heerísneì
(Setback)

ÒeLece, mJeeleb$³eeHetJeea®³ee Yeejleele mee®euesuee ke=Àef<eGÐeesie neslee Je l³ee®eer Deoueeyeoue ner

KebyeerjHeCes veeJeerv³eHetCe& ieceve (departure) nîee®³eeceOetve GlHeeove Jee{er®³ee µeke̳elee keÀe{tve
Peeueer Deens. leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ ce³ee&oe nîee ceesþîee ÒeceeCeele Jee{u³ee Jee efJemleejerle Peeu³ee Deensle.
Yeejleer³e DeVe l³eeHewkeÀer keÀe³e Oe©ve þsJeles? JeeHej ne Deepe keÀener peemle Oeev³e GlHeeove
keÀjC³eemeeþer keÀece keÀjC³ee®eer DeHee$elee cnCetve veener; Hejbleg osµeeleerue iejerye ueeskeÀebvee peemle DeVe
efceUsue ³eemeeþer otj Heesnes®eC³eele De³eµemJeer Deens.
 144
Yeejle - YetkeÀ JemlegefmLeleer (India - Hunger Facts) :
1) YetkeÀ ner ce=l³et®es ve. 1 keÀejCe nîee peieele jeneles. l³eeHeeþesHeeþ keÀke&Àjesie, S[dme nîeeb®ee ¬eÀce
ueeielees.
2) peieeceO³es megceejs 820 ueeKe ueeskeÀ ns pegveeì YegkesÀues Deensle.
3) YeejleeceO³es peieeleerue 1/3 YegkesÀues ueeskeÀ jeneleele.
4) 836 ueeKe Yeejleer³e ns Òeefleefove ©He³es 20 (DeOee& [e@uejntve keÀceer) nîeeJej peerJeve peieleele.
5) Deepe je$eer 20 keÀesìer Yeejleer³e YegkesÀues cnCetve PeesHeleerue.
6) 10 ueeKe ueeskeÀ Òel³eskeÀ Je<eea pegveeì YetkeÀ Je YegkesÀmebyeOeer®es jesie nîeecegUs cejleele. HeÀkeÌle 8
ìkeÌkesÀ YegkesÀ®es yeUer ns G®®e Òeleer®ee YegkebÀHe, Hetj, DeJe<e&Ce Je ³eg× nîee keÀejCeebcegUs peeleele.
7) 1990-92 ceO³es Deboepe J³ekeÌle kesÀuesu³ee 215 ueeKe nîee®³ee Deieoer keÀeþeKeeueer 212
ueeKe ueeskeÀ ns keÀceer Deenej Heer[erle Deensle.
8) 2 jep³eeleerue 40 Kes[îeeceOeerue 1000 DeeefoJeemeer IejebHewkeÀer 99 ìkeÌkesÀ ns p³eeb®ee mebHetCe&
vecegvee cnCetve meceeJesµe neslee, nîeebveer pegveeì YetkeÀ efn®ee DevegYeJe Iesleuee (oesve ®eewjme pesJeCes
efceUCes HeCe Deµeke̳e efkebÀJee keÀceerle keÀceer SkeÀ ®eewjme pesJeCe ve efceUCes, DeeefCe SkeÀ oefjêer /
DeOe&Jeì pesJeCe, SJe{s®e veener lej DeeþJe[îeeletve HeÀkeÌle SkeÀ pesJeCe efceUCes ns Dee{eJ³ee®³ee
DeeOeer®eer iees<ì Deens) peJeUpeJeU (24.1 ìkeÌkesÀ) ns DeOe&Jeì GHeemeceej nîee DeJemLesle
Dee{eJ³ee®³ee HetJeea®³ee ceefnv³eele jenele nesles.
9) megceejs 7000 Yeejleer³e Òeefleefove YetkeÀyeUer Deensle.
10) 25 ueeKee®³ee Jej Yeejleer³e ojJe<eea YegkesÀcegUs cejCe HeeJeleele.
11) mJeele$³eebvelej Deejesi³eele YejHetj megOeejCee Je Jee{er®ee oj ne 8 ìkeÌkesÀ Deieoer n}Áer®³ee Je<ee&le
Demetve osKeerue, µeeble kegÀHees<eCe ns Yeejleele SkeÀ DeeCeeryeeCeer cnCetve jeneles l³ee®³ee pees[erves 50
ìkeÌkesÀ Yeejleer³e cegues ner keÀceer Jepevee®eer Deensle DeeefCe 70 ìkeÌkesÀ nîee®³eentve peemle ceefnuee Je
cegues ner Hees<eCe êJ³eeb®³ee iebYeerj keÀcelejlescegUs jesieer cnCetve Deensle.
12) 1998-99 Yeejleer³e Dee{eJee Demes oeKeefJeues keÀer 0 les 3 Je³eesieìeleerue cegues ner SkeÀ Kegjìer
Jee{ Peeuesueer efkebÀJee keÀceer Jepevee®eer Deensle.
13) 2006-2007 ceO³es, kegÀHees<eCeeves 700000 Yeejleer³e cegues nîeeb®³ee ce=l³etuee neleYeej
ueeJeuee l³eeHewkeÀer peJeU peJeU 200000 cegues ner SkeÀ Je<ex Je³eeKeeueerue nesleer.
14) 30 ìkeÌkesÀ veJeerve pevceeuee Deeuesueer ner keÀceer pevcepeele Jepevee®eer nesleer, 56 ìkeÌkesÀ efJeJeeefnle
yee³ekeÀe nîee jesieì Jee DeµekeÌle DeeefCe 6 ceefnves les 35 ceefnves Je³eesieìeleerue 79… ìkeÌkesÀ cegues
ner DeµekeÌle nesleer.
15) YeejleeceOeerue YegkesÀues ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner vesnceer DeefOeke=Àle oefjêer js<esKeeueer®³ee ueeskeÀebHes#ee
peemle Demeles. (lej megceejs 37 ìkeÌkesÀ ûeeceerCe Iejebleerue ns oeefjêîe jss<es®³ee Keeueer 1993-
94 ceO³es nesles, l³eeHewkeÀer 80 ìkeÌkesÀ nîeebvee keÀceer Deenej keÀceer Hees<eCe nîeeb®ee $eeme menve
keÀjeJee ueeieuee.
 145
m$eesle :
1) meb³egkeÌle je<ì^ DeVe keÀe³e&¬eÀce
2) meb³egkeÌle je<ì^ Deejesi³e mebIeìvee - cegueeb®eer Jee{ Je kegÀHees<eCe nîeeJejerue JewefÞJekeÀ DeeOeeefjle
mel³e ceeefnleer 2006
3) meb³egkeÌle je<ì^ DeVe Je µesleer mebmLee - SOFI 2006 DenJeeue
4) DemebIeefìle #es$eeceOeerue GÐeesieOebÐeemeeþer je<ì^er³e keÀefceµeve (Yeejle)
5) je<ì^er³e kegÀìgbye Deejesi³e Dee{eJee 2005 A-06 (NHFS-3) (Yeejle)
6) He³ee&JejCe DeeefCe DeVe megjef#elelee keWÀê (Yeejle)
7) ûeeceerCe 21 (Yeejle)

ogmejs Demes keÀer, og<keÀeU pes mJeeleb$³eeHetJeea Deieoer meeceev³e nesles les YejerJe og<keÀeU nesles
p³eebveer Yeejleeuee mJeeleb$³eeHe³e¥le Heer[e efoueer les Deelee ÒeYeeJeerHeCes otj kesÀues iesues Deensle. leLeeefHe, nîee
osµeeceO³es 100 ueeKeebntve DeefOekeÀ ueeskeÀeb®³ee peerJeveeuee GodYeJeCeejer YetkeÀ vekeÀesµeer keÀ©ve ìekeÀle
nesleer ner yeje®e keÀeUeHe³e¥le og©mle kesÀueer iesueer veener.

HeÀkeÌle DeVee®eer GHeueyOelee®e veener lej opexoej DeVee®eer GHeueyOelee ner Depegvener Yeejleer³e
veeieefjkeÀeb®³ee HekeÀ[er®³ee HeueerkeÀ[s Deens. pegveeì Jee{eruee DeVe efceUeues veener Deµeer efmLeleer ner
DeO³ee&ntve peemle Òeew{ ceefnueebJej HeefjCeece Ie[efJeues l³ee®ee efvekeÀeue ne De@efveefce³ee®ee $eeme nîeele
neslees p³eeuee keÀener JesUe ’Òeeseìf ve Gpee& kegÀHees<eCe“ cnCeleele (Protein Energy
Malnutrition) ner DeeefÖeÀkesÀceOeerue JeeUJebì Yeeieeb®³ee leguevesves Yeejleele ogHHeìerves peemle Deens.

YetkeÀ ne HeÀkeÌle keÀceer GlHeVee®eer mecem³ee veener lej DeVee®³ee efkebÀceleer p³ee ueeskeÀeb®³ee DeVe
Kejsoer keÀjC³ee®eer uee³ekeÀer nîee®ee HeefjCeece Demeleele DeeefCe ³ee ÒeceeCes les ÒeYeeJeerHeCes Deevebo Iesleele
l³ee DeVe DeefOekeÀejeJej HeefjCeece keÀjleele.

lemes®e efJeµes<eerkeÀjCe DeVee®es ceeie& JeeHejCes ns efveCee&³ekeÀ Deens pes Keeme keÀ©ve ueneve cegueebvee
ceole keÀjleele pemes µeeUeceO³es peemle Òeeslmeenve Demee HeeueveHees<eCee®ee JeeHej keÀjCes. l³eecegUs cegueebvee
µeeUsle peeC³ee®ee Òeeslmeenveele HeÀkeÌle Jee{®e nesCeej veener lej Òel³e#eele l³eebvee Deejesi³eoe³eer DeeefCe
keÀceer kegÀHeesef<ele yeveJesue.peerJevee®³ee DeeOeer®³ee keÀeUeleerue / Yeeieeleerue Deejesi³e keÀeUpeer efJeMes<elJes
(pevcee®³ee DeeOeer DeeefCe Deieoer yeeueHeCeeble) ne efveCee&³ekeÀ IeìkeÀ keÀceer Deejesi³e efJekeÀemeele Deens.
cegueYetle Je ÒeYeeJeMeeueer efMe#eCee®eer GCeerJe nîeeves HeCe Jee{ermeeþer p³eeuee pe©j lesJe{s DeVe efceUeues
veener DeMeemeeþer neleYeej ueeielees (undernourishment) keÀejCe %eeve DeeefCe ³eesi³eJesUer Hees<ekeÀ
Je opexoej DeVe nîeeb®³eeMeer mebyeefOele oUCeJeUCe ns cenÊJee®es Deensle; HeCe l³ee®eÒeceeCes veeskeÀjer
efceUefJeC³ee®eer iejpe DeeefCe efceUkeÀleer nîeeJej Mew#eefCekeÀ HeeleUer®ee ÒeYeeJe Demelees Je peerJevee®ee opee&
nîee®ee veener. pesJne cetue ns ³eesi³e ÒeceeCeele DeVe Iesle veener l³ee®ee HeefjCeece ne oerIe& cegoleer®ee Demelees.
DeeHeCe HeÀkeÌle efvejesieer keÀeceieejyeUeuee ieceeJetve yemele veener lej osMeeleerue mebYeeJ³e J³eJemeeef³ekeÀ
ceveg<³eMeeqkeÌle IeeueJetve osle Deenesle.
 146
DeMee ÒekeÀej®³ee Gûe HeefjefmLeleerJej Ghee³e cnCepes He³ee&³eer m$eesleebmeeþer MeesOe IesCes ne Deens.
YeejleeceOeerue He³ee&³eer DeVe YetceerJej Iejiegleer ceebme GlHeeove ns 1 ueeKe ìve FlekeÀe Deboepe Jele&efJeuee
iesuee Deens. pej ceeMeeb®es GlHeeove ns 72.5 ueeKe ìve FlekesÀ ³eespeuesues Deens HeCe l³eeb®³ee Òeef¬eÀ³ee
HeeleUîee pej efJe®eejeble Iesleu³ee lej l³ee 2 les 3 ìkeÌkesÀ nîeeceO³es Leb[eJeuesu³ee Deensle. nîee®es Keeme
keÀejCe cnCepes osMeebleerue 70 ìkeÌkesÀ ceebme Je He#eer GlHeeove ns ÒeeLeefcekeÀHeCes DemebIeefìle #es$eeble Deens.
l³ee #es$eeuee oefjêer keÀeHeCeer veblej®eer meeOevemeecegûeer, DeHegjs Òeef¬eÀ³ee efJeMes<e %eeve, meeþJeCe megefJeOee,
ceesþîee Debleie&le JeeneletkeÀ efkebÀceleer Je DeHegje efJeÐegle HegjJeþe nîeemeejK³ee JeeF&ì Hee³eeYetle megefJeOee
nîeebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles DeeefCe Leb[HeCee®eer meeKeUer nîee®eer GCeerJe nîeecegUs 25 ìkeÌkesÀ nîeeHes#ee
peemle ceebme, keÀeWye[er Je ceemes GlHeeove nîee®es vegkeÀmeeve meesmeeJes ueeieues. leLeeefHe, ns mel³e Deens keÀer,
DeeHeCe 50 ìkeÌkesÀ ceemes GlHeeove ns DeeefMe³ee³eer ÒeosMeebvee efve³ee&le keÀjlees.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress) :

Òe. 1 nefjle ¬eÀebefle nîeeb®eer Yeejleele iejpe keÀe nesleer?

Òe. 2 Kejeye Jee oefjêer iegCeJeÊee DemeCeejs DeVe nîee®es Deejesi³eeJej keÀesCeles oerIe& cegoleer HeefjCeece
Deensle?

7.5 YegkesÀ®eer keÀejCes keÀesCeleer Deensle ? (WHAT ARE THE CAUSES

OF HUNGER) :

YetkeÀ ner peieele meJe&J³eeHeer Demetve efle®eer efvejefvejeUer keÀejCes Deensle l³eeHewkeÀer Heg{erue keÀener
keÀejCes cenÊJee®eer Deensle.

De) oeefjêîe ns YetkesÀ®es ÒecegKe keÀejCe Deens. (Poverty is the Principal

cause of Hunger) :

peeieeflekeÀ yeBkesÀves Demee Deboepe Jele&efJeuee Deens keÀer, efJekeÀmeveMeerue osMeeble megceejs 982
ueeKe iejerye ueeskeÀeb®ee Deboepe J³ekeÌle kesÀuee iesuee neslee. pes 1.25 [e@uej efkebÀJee l³eentvener keÀceer
GlHeVeeJej peieleele. nîee®eer leguevee Heg{s DeVe DeeefCe Mesleer mebIeìvee (FAO) efn®³ee peieeleerue
1.02 Deype Deboepee®³ee Jee{eruee DeeJeM³ekeÀ DeVe ve efceUCeeN³ee ueeskeÀebMeer (undernourished)
Peeueer. pejer peieeceO³es GlHeVeeb®³ee HeeleUîee nîeeble Jee{ Peeueer Demeueer lejer Del³eble iejeryeer ner
peiee®³ee efJekeÀmeveMeerue Yeeieevee Oeeske̳ee®³ee FMeeje Deens. iejeryeerle Ieì nîeeb®eer Òeieleer ner DeeefMe³ee Je
efJeMes<e keÀ©ve HetJe& DeeefMe³ee Je ®eerveceOeerue ÒecegKe megOeejCee Peeuesu³ee Yeeieeble keWÀêerYetle Peeueer Deens.
 147
meye-menejve DeeefÖeÀkesÀle, Del³eble oefjêer DeMee ueeskeÀeb®³ee mebK³esle Jee{ Peeueer Deens. ’iejeryeer ns
YetkesÀ®es ÒecegKe keÀejCe Deens“ ns efJeOeeve pejer yejesyej Demeues lejer les DemeceeOeevekeÀejkeÀ Deens.

ye) vegkeÀmeevekeÀejkeÀ DeeefLe&keÀ ÒeCeeueer nîee oeefjêîe / iejeryeer Je YetkeÀ nîeeb®es cegK³e
keÀejCe Deens. (Harmful Economic Systems are the Principal Cause
of Poverty and Hunger) :

iejeryeer DeeefCe YetkeÀ nîeeb®³ee cegUeMeer DemeCeejs DeeCeKeer SkeÀ keÀejCe cnCepes peieeleerue
DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e ÒeCeeueer®es meeceev³ejerleerves efvejefvejeUer keÀeces keÀjC³ee®eer ke=Àleer. lelJele:
(Essentially) m$eesle DeeefCe GlHeVe nîeeb®³eeJej efve³eb$eCe ns mewefvekeÀer, jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ
MeeqkeÌleJej DeeOeejuesues Demeles peer þjeefJekeÀ jerl³ee keÀener ueeskeÀeb®³ee neleele®e MesJeìer Demeles pes
®eebieu³ee leNnsves peieleele lej l³ee®³ee Keeue®³ee HeeleUer®es ns HeÀkeÌle peieleele pej l³eebveer lemes kesÀues
lej®e. ns efve³eb$eCe SkeÀe jerleerves Deueie vemeles Hejbleg les HejmHejmebyebOe (nexus) Demeuesues Deens. lejer
meg×e Yeejleeves l³ee®es 1960 ®³ee GÊejeOee&le efvejer#eCe kesÀues pesJne DecesefjkeÀves Heer.Sue. -480 nîee
jepekeÀer³e Deìer Demeuesu³ee keÀjejevegmeej YegkesÀu³ee Yeejleeuee DeVeHegjJeþe nîee®eer lejleto kesÀueer Deens.

keÀ) mebIe<e& ns iejeryeer Je YetkeÀ nîee®ebs SkeÀ keÀejCe (Conflict as a cause of

Hunger and Poverty) :

npeejes ue{e³ee DeeefCe oesve peeieeflekeÀ cene³eg×s Je ÒeoerIe& Meerle ³eg× (Cold War) nîeeb®ee
DevegYe IesTve meg×e peieeleerue meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ mebIe<e& nîeecegUs ueeKees efveJee&efmele ceeies þsJeues peele
Deensle. 2008 Je<ee&®³ee DeKesjerme, “UNHCR” ®³ee keÀe³eosMeerj ngketÀceeKeeueer (Mandate)
efveJee&efmeleeb®eer SketÀCe mebK³ee ner 10 ueeKeebntve Jee{ueer. Debleie&le efvecee&Ce Peeuesu³ee mebIe<ee&cegUs otj
meeju³ee iesuesu³ee ueeskeÀeb®eer (IDPS) mebK³ee ner meJe& peieYejele 26 ueeKe FlekeÀer Je<ee&DeKesj Peeueer.
opee&nerve ueeskeÀeb®³ee mebK³es®ee De®etkeÀ DeekeÀ[e Deboepe Jele&efJeCes ns keÀþerCe keÀece Deens. Hejbleg l³eeceOetve
Demes efometve Deeues Deens keÀer, pes mebIe<ee&le iegbleuesues Deensle l³eeb®³ee ³eelevee nîeeuee iejeryeer cnCetve keÀceer
cenÊJe Deens DeeefCe l³eecegUs®e YegkesÀ®es keÀejCe le³eej nesles.

[) YetkeÀ ns HeCe oeefjêîee®es SkeÀ keÀejCe Deens (Hunger also is a Cause of

poverty) :

YetkeÀ ns SkeÀ ÒekeÀej®es og<ì®e¬eÀ (Vicious circle) Deens. p³eecegUs oefjêer Deejesi³e, keÀceer
HeeleUer®³ee Gpee& DeeefCe ceeveefmekeÀ ogye&uelee (Mental impairment) efvecee&Ce nesles DeeefCe
YegkesÀcegUs ueeskeÀeb®eer keÀece keÀjCes Je efMekeÀCes nîee®eer Hee$elee HeCe keÀceer IesTve peemle ÒeceeCeele oeefjêîe
ns HeCe HeefjCeece nesT MekeÀles. mebefOe®³ee Meke̳elee DeeefCe nîee meeceev³e iejeryeer DeeefCe leb$e%eeve-
Meem$eefJe<e³ekeÀ mee#ejlee DeeefCe efvejesieer Deejesi³e nîeecegUs Goeme (bleak) yeveleele.
F) nJeeceeve yeoue (Climate change) :

nJeeceeve yeoue nîeekeÀ[s meO³ee®eer Je YeefJe<³ekeÀeueerve iejeryeer cnCetve Jee{l³ee ¢<ìerves Heeefnues
peeles. Jee{les DeJe<e&Ce, og<keÀeU Je Hetj DeeefCe yeoueles nJeeceeve vecegves nîeecegUs efHekesÀ DeeefCe MesleerkeÀece
 148
He×leer nîeele yeoueeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles Je les DeVe legìJe[e DeeefCe DeVee®es YeefJeleJ³e efkebÀJee YeeJeer
DeeMee nîeeceO³es HeefjCele nesles. Demee Deboepe J³ekeÌle kesÀuee peelees Deens keÀer, nJeeceeve yeoue, JewefÞJekeÀ
leeHeceeve Jee{ DeeefCe leeHeceeveJee{er®ee iejerye ueeskeÀebJej Peeuesuee DeeIeele nîeecegUs ojJe<eea 3 ueeKe ce=l³et
nesleele. Deepe ne HeÀkeÌle DeVee®ee efJe<e³e Deens p³ee®es Jenve otjJej kesÀues peeT MekeÀles HeCe YeefJe<³eeceO³es
DeMeer Meke̳elee Deens keÀer, HeeCeer ns HeCe megjef#eleles®ee cegÎe yevesue efkebÀJee DeVe ìb®eeF& ner megefMeef#ele peie
Keeueer DeeCet MekesÀue.

7.5.1 YegkesÀu³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee keÀceer keÀjC³eeceOeerue Òeieefle (Progress in

Reducing the Number of Hungry People) :

YetkeÀ keÀceer keÀjC³ee®ee SkeÀ ÒecegKe Ghee³e cnCepes YegkesÀves HeefjCeece Peeuesueer DeMeer ueeskeÀmebK³ee
keÀceer keÀje. 2009 ceO³es Jee{eruee DeeJeM³ekeÀ lesJe{s DeVe ve efceUeuesu³ee (undernourished)
ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner 1.02 Deype Peeueer nesleer. pej GHeueyOe DeVe Je l³ee®es efJelejCe nîeeb®³ee
Ghee³eebveer leer pej DeOeer& FlekeÀer keÀceer keÀjlee Deeueer lej peieeuee efJeMes<e keÀ©ve DeeefMe³eeuee lees SkeÀ
cewuee®ee oie[ cnCetve GoenjCe þjsue lemes®e ue@efìve DecesefjkeÀe Je ke@Àjsefye³eve nîeeceO³es HeCe les cewuee®ee
oie[ cnCetve DeeoMe& GoenjCe nesF&ue.

7.5.2 met#ce Heewef<ìkeÀ DeVe (Micronutrients) :

efJekeÀmeveMeerue osMeele yengpeve meceepeele DeVee®eer GHeueyOelee ner leguevesves keÀceer ÒeceeCe
opee&®eer Demeles. met#ceHeewef<ìkeÀ DeVee®eer GHeueyOelee efJeMes<ekeÀ©ve peerJevemelJes DeeefCe Keefvepes, peer
Deejesi³eemeeþer cenÊJee®eer Deens. efJekeÀmeveMeerue osMeele Òel³eskeÀ 3 J³eeqkeÌleHewkeÀer SkeÀ J³ekeÌleer nîeebvee
peerJevemelJe Je Keefvepes keÀcelejlee nîeecegUs HeefjCeece Peeuesuee Demelees. Demee peeieeflekeÀ Deejesi³e
mebIeìves®ee efve<keÀ<e& Deens. lesLes keÀoeef®ele Deejesi³e meb%ee®³ee HeefjCeeceeble efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue
oefjêer ueeskeÀebmeeþer cenÊJee®eer DeMeer peerJevemelJe De ®eer keÀcelejlee Deens. peerJevemelJe De nîeecegUs
jeleDeebOeUsHeCee efkebÀJee je$eer®ee DeebOeUsHeCee (night blindness) ne nesT MekeÀlees. DeeefCe
Mejerje®eer jesieÒeeflekeÀejMeeqkeÌle keÀceer keÀjlees. cegueebceO³es, De peerJevemelJee®eer GCeerJe ner yeewef×keÀ
Jee{ermeeþer De[LeUe DeeCet MekeÀles. 100 ueeKe les 140 ueeKe nîeeceOeerue cegues ner De peerJevemelJe
keÀcelejlee DemeCeejer Deensle. Deboepes 250000 les 500000 De peerJevemelJe letì Demeuesueer cegues
ÒeefleJe<eea DeebOeUer yeveleele lej l³ee®³eeHewkeÀer DeOeea cegues ner l³eeb®eer ¢<ìer veenerMeer Peeu³eeveblej cejleele.
ueesKeb[ (Iron) :

jesieìHeCee®es cegK³e keÀejCe ueesKeb[e®eer keÀcelejlee ns Deens. 2 Deype ueeskeÀ peiee®eer 30

ìkeÌkesÀ nîeentve DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner De@efveefcekeÀ Deens nîee®es cegK³e keÀejCe ueesne®eer keÀcelejlee ns
Deens. DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeele ueeskeÀmebK³ee ner JeejbJeej ceuesefj³ee DeeefCe pebletmebmeie& jesie nîeebveer
DeeCeKeer keÀìglee Jee{efJeles. cegueebkeÀefjlee, Deejesi³e HeefjCeeceeble DekeÀeueer pevceuesues cetue, keÀceer
pevcepeele Jepeve, mebmeie&pev³e jesie, Je cejCee®es Jee{les OeeskesÀ nîeeb®ee meceeJesMe Deens. veblej, MeejerefjkeÀ
DeeefCe peeCeC³ee®eer Je cejCee®es Jee{les OeeskesÀ nîeeb®ee meceeJesMe Deens. veblej, MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ
(Cognitive) efJekeÀeme ns keÀcepeesj nesleele, l³ee®ee HeefjCeece MeeUsleerue keÀceer keÀeceefiejer nîeele
neslees. ieYee&j efm$e³eebmeeþer, peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìves®³ee DenJeeueevegmeej ceeleeb®es ce=l³et nîeemeeþer
De@efveefce³ee®ee neleYeej ne 20 ìkeÌkesÀ Deens
 149
Dee³eesef[ve (Iodine) :
Dee³eesef[ve®eer keÀcelejlee efyeIee[ ns cegueeb®eer ceeveefmekeÀ Deejesi³e Oeeske̳eele Ieeueleele
(Jeopartize) yejs®e JesUe l³eeb®es peerJeve Oeeske̳eele ³esles. iebYeerj Dee³eesef[ve®eer GCeerJe ner
ieYee&jHeCeele cesuesueer cegues, ieYe&Heele DeeefCe pevcepeele Deefve³eefcelelee (Congenital
abnormalities) pemes ¬esÀìsefvePece (cretinism) SkeÀ ÒekeÀej®³ee Deefle MeeqkeÌleceeve ceeveefmekeÀ
yeewef×keÀ Jee{ ve nesCes nîee®es ©He pees Dee³eesef[ve keÀcelejlee Demeuesu³ee DeeefMe³ee DeeefCe DeeefÖeÀkeÀe
³eeceOeerue ueeskeÀebJej HeefjCeece keÀjlees. Dee³eesef[ve keÀcelejlee ner HeCe ceeveefmekeÀ keÀcepeesjlee efvecee&Ce
keÀjles peer Iej, MeeUe DeeefCe keÀecee®³ee efþkeÀeCeer yeewef×keÀ keÀewMeu³e (Prowess) keÀceer keÀjles.
Dee³eesef[ve®eer keÀcelejlee ner 740 ueeKeentve peemle ueeskeÀ, peiee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 13 ìkeÌkesÀ
ueeskeÀebJej HeefjCeece Ie[efJeles. Dee³eesef[ve $egìercegUs 50 ueeKe ueeskeÀebvee keÀener ÒeceeCeele ceeveefmekeÀ
ogye&uelee ³esles.
mHe<ìHeCes (evidently), peeieeflekeÀ YegkesÀ®eer oesve cegK³e keÀejCes - De®eevekeÀ DeeHeefÊe Je
oeefjêîe ns l³eeb®³eeHeemetve otj peeC³ee®eer Meke̳elee Oetmej Deens keÀejCe HetJeea®es cnCepes De®eevekeÀ DeeHeefÊe
ns He=LJeerJej jeneC³ee®es SkeÀ meeOes mel³e Deens lej ogmejs cnCepes ieefjyeer efn®eer cetUs IeÆ ©leuesueer
Deensle, mJele:®eer®e JebMeJe=ef× ®e¬eÀ Jee{efJeCeejs Deens (Self-propogating cycle). l³ee®eJesUer,
pejer cegK³e Ghee³e ns l³eeJej cnCepes DeeOeer®eer met®evee ÒeCeeueer Je HejosMeer ceole ns peeieeflekeÀ YetkesÀ®eer
mecem³ee ner keÀener ÒeceeCeele keÀceer keÀjC³eeme ceole keÀ© MekeÀleerue, yengefJeOe (manifold) DeeefLe&keÀ
Je jepekeÀer³e iegbleeiebgleer p³ee ceole osC³ee®³eemeeþer efJeUKee Ieeuetve yemeu³ee Deensle l³ee nîee DeMeke̳elee
HeìkeÀve efveefM®ele keÀjCeeN³ee Deensle. keÀoeef®ele keÀener efoJemeeble peeieeflekeÀ YetkeÀ ner ³eMemJeerHeCes
efvecet&ueve kesÀueer peeF&ue keÀejCe l³eemeeþer DeMeke̳e ceeie& keÀesCeles®e veenerle Hejbleg ogoxJeeves ns Heg{erue keÀener
oMekeÀele Ie[C³ee®eer Meke̳elee Deens Demes Jeeìle veener. veJeerve leb$e%eeve ns vesnceer®e oeje®³ee Hee³eN³eebJej
Deens HeCe meJeexlke=À<ì (optimum) leb$e%eeveeuee ceev³elee osCes ns keÀþerCe keÀece yeveles. keÀejCe les
mJele:®e YeeJeer mecem³ee efvecee&Ce keÀ© MekesÀue. npeejes SkeÀjeb®eer peceerve ner #eejce³e Je HeeC³eeves Yejuesueer
DeMeer ner 1980 ®³ee GÊejeOee&le jepemLeeveceOeerue Fbefoje ieebOeer je<ì^er³e keÀeueJ³ee®³ee ngketÀceer #es$eele
Peeueer nesleer ns mel³e l³eeuee DeeOeej osles.
DeeefCe cnCetve YegkesÀ®es efvecet&ueve ns yengDee³eeceer Hewuet Demeuesues keÀþerCe keÀece Deens pesLes
DeeOeejOeejkeÀ (stake holders) ns mejkeÀej DeeefCe ueeskeÀ ns oesIesner Deensle.

legce®eer Òeieefle leHeemee (Check Your Progress) :

Òe. 1 YegkesÀ®³ee keÀejCeeb®eer ³eeoer keÀje.

Òe. 2 oeefjêîe efkebÀJee iejeryeer DeeefCe YetkeÀ nîeebceOeerue mebyebOe mecepetve I³ee.
 150

7.6 nefjle¬eÀebefle - DeVe megjef#elelesmeeþer DeeÐe GÊej (GREEN

REVOLUTION - THE EARLIER ANSWER FOR
FOOD SECURITY) :

nefjle ¬eÀebefle cnCepes DeVe l³ee®eÒeceeCes keÀ®®ee ceeue nîee meb%ee®³ee ©Heeble Òe®eb[ GlHeeove
keÀjC³ee®³ee nsletves MesleerkeÀeceele kesÀuesuee ¬eÀebeflekeÀejkeÀ yeoue ne DeLe& Deens. nefjle¬eÀebleer®eer meg©Jeele ner
vesnceer DecesefjkeÀve Meem$e%e vee@ce&ve yeesjuee@ie nîee ke=Àef<eGÐeesieele DeemLee Demeuesu³ee ceeveJeeves Ie[Jetve
DeeCeueer Demes cnìues peeles. 1940 ceO³es, vee@ce&veves ceseqkeÌmekeÀes ³esLes mebMeesOeve Dee³eespeve keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer DeeefCe l³eeves ieJne®³ee jesieÒeefleyebOekeÀ peemle GlHeVe osCeeN³ee efJeefJeOeles®ee efJekeÀeme
kesÀuee. yeesjuee@ie®³ee ieJne®es efJeefJeOe ÒekeÀej ns veJeerve ³eebef$ekeÀ MesleerefJe<e³ekeÀ leb$e%eeveeMeer SkeÀef$ele
keÀ©ve, ceseqkeÌmekeÀesuee l³ee®³ee mJele:®³ee veeieefjkeÀebvee DeeJeM³ekeÀ neslee l³eeHes#ee peemle ieJne®es
GlHeeove keÀjCes Meke̳e Peeues p³ee®ee HeefjCeece cnCepes pes DeeOeer DeMeke̳eÒee³e Demes mel³e nesles l³ee
efve³ee&le #ecelee nîeeceO³es HeefjCele Peeuee. nîee nefjle¬eÀebefle®³ee ceseqkeÌmekeÀesceOeerue ³eMeeveblej, l³eeb®es
leb$e%eeve ns peieYej 1950 les 1960 ®³ee oMekeÀele HewÀueeJeues. Goe. DecesefjkeÀe ner 1940 ceO³es
l³eeb®ee ient Dee³eele keÀjerle nesleer HeCe nefjle¬eÀebleer efJeMes<e leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀu³eeveblej, 1950
ceO³es leer mJe³ebHetCe& Peeueer Je 1960 He³e¥le ieJne®eer efve³ee&leoej yeveueer.

1966 ceO³es Yeejleele nefjle¬eÀebleer®eer meg©Jeele Peeueer peer l³eeJesUer Yeejle ne GHeemeceejerves
le[HeÀCeeN³ee efmLeleerle neslee. Yeejle mejkeÀejves ner ¬eÀebefle jep³e mejkeÀej nîeeb®³ee pees[erves SkeÀef$ele
nesTve DeeefCe ûeeceerCe Heb®ee³eleer Je efpeune Heefj<eo nîee mLeeefvekeÀ mebmLee®³ee ceOetve mLeeefvekeÀ Yeejleer³e
MeslekeÀN³ee®³ee menkeÀe³ee&ves meg© kesÀueer.

nefjle ¬eÀebefle ner peemle GlHeVe osCeeN³ee yeerpeeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej, vewmeefie&keÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ
Keles, ®eebieueer keÀeueJee efmeb®eve He×leer, peceerve mebj#eCe, ceeleer®eer ®ee®eCeer, efHekeÀeb®es HeefjYe´ceCe, HegjsMeer
keÀerìkeÀveeMekesÀ, MeeqkeÌle ceMeeieleerceOetve Mesleer®es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe, ceesìej, ì^@keÌìme&, HeeC³ee®es HebHe, Jeerpe,
ceesþer ceeuekeÀer efceUkeÀle, menkeÀejer Mesleer DeeefCe MeslekeÀN³eebvee efMe#eCe osTve Je De%eeve otj keÀ©ve
nîeeb®³eeceOetve Debceueele Deeueer Deens.

ceesþs GlHeVe osCeeN³ee yeerpeeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej nîee®ee HeefjCeece ne Oeev³ee®eer ceesþer efveHepe
(Output) nîeele neslees. Yeejle mejkeÀejves ogmeN³ee osMeebletve peemle Je Òe®eb[ GlHeVe osCeejer yeerpes
DeeCeueer DeeefCe l³eeb®eer DeeHeu³ee peefceveerle ®ee®eCeer kesÀueer. l³eeHewkeÀer keÀener ÒekeÀejebveer ®eebieues efvekeÀeue
oeKeefJeues. l³eeveblej®³ee keÀeUele mejkeÀejves keÀener mebMeesOeve keWÀêeb®eer mLeeHevee kesÀueer pesLes Meem$e%eebveer
yeN³ee®e ÒekeÀej®³ee peemle yeerpeeb®eer (mebkeÀefjle yeerpes -Cross breed) nîeeb®ee MeesOe ueeJeuee Deens
peer YejHetj efHekesÀ GlHeVe keÀjleele.

yeerpeeb®³ee yejesyej, ®eebieu³ee opexoej Keleeb®ee keÀe³e&¬eÀce ne DeeJeM³ekeÀ Deens peer DeeOeer®³ee
ìHH³eeble Dee³eeleeceOetve GHeueyOe nesleer Je l³eeveblej Keles GÐeesieOeboe nîee®³ee efJekeÀemeeceOetve GHeueyOe
Peeueer. DeeCeKeer cenÊJee®eer iejpe ner keÀeueJee HeeCeer HegjJeþe nîee®³ee Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer nesleer.
ceneveoer, oeceesoj Je Yee¬eÀeveeveieue nîeebmeejKeer OejCes ner mejkeÀejves veÐeebJej DeeOeer®e yeebOeueer Deensle
Depetvener keÀener OejCes yeebOekeÀecee®³ee DeJemLesle Deensle. peefceveer®³ee ceeleer®eer ®ee®eCeer nîeemeejK³ee
Dev³e leb$e%eeveeb®ee JeeHej DeeefCe l³ee³eesies peefceveer®eer GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³ee®es Òe³elve, keÀceer
 151
megefHekeÀHeCee Demeuesu³ee #es$eele HeefjYe´ceCe HeerkeÀ ÒeCeeueer, keÀerìkeÀveeMekeÀe®ee JeeHej DeeefCe menkeÀejer
Mesleer®eer megg©Jeele nîee®ee KetHe mekeÀejelcekeÀ yeoue ne HeefjCeece Peeuee Deens. peieeves MesleerefJe<e³ekeÀ
#es$eele DeeefCe l³eeÒeceeCes DeVee®eer GHeueyOelee nîee #es$eele meceeOeevekeÀejkeÀ HeefjCeece Heeefnues Deensle.

DeepeHeeJeslees, Keleebveer nefjle ¬eÀebefle ner ceesþîee ÒeceeCeeble Ie[Jetve DeeCeueer l³eebveer®e
MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ He×leerle yeoue kesÀuee. keÀejCe l³eekeÀeUele efJekeÀefmele Peeuesueer ceesþer GlHeVe osCeejer
efJeefJeOe yeerpes ner Keleeb®ee JeeHej kesÀu³eeefMeJee³e ³eMemJeerHeCes Jee{t MekeÀle veenerle.

keÀeueJes nîeebveer HeCe nefjle¬eÀebleerle ceesþer YetefcekeÀe yepeeJeueer DeeefCe DebKe[HeCes #es$eeble yeoue
Ie[efJeues pesLes efvejefvejeUer HeerkesÀ Jee{t MekeÀleele. GoejnjCeeLe&, nefjle¬eÀebleerHetJeea Mesleer ner YejHetj
ÒeceeCeele HeeTme Demeuesu³ee #es$eeHegjleer®e ceesþîee ÒeceeCeele meerefcele nesleer. Hejbleg keÀeueJee ÒeCeeueer®ee
JeeHej keÀ©ve HeeCeer ns meeþefJeues peeT MekeÀles Je megkeÀuesu³ee Yeeieele HeeþefJeues peeTve peemleer peceerve
ner Mesleer GlHeeoveeble DeeCelee ³esles - l³eecegUs osMeYej HeerkeÀeb®es GlHeVe Jee{les.

l³eeKesjerpe, peemle GlHeVe osCeeN³ee efJeefJeOeles®ee efJekeÀeme nîee®ee DeLe& Demee neslees keÀer,
HeÀkeÌle keÀener®e peeefle / Jeie& Goe. leebotU nîee®eer®e Jee{ nesC³eeme meg©Jeele Peeueer. Goe. YeejleeceO³es
nefjle¬eÀebefle®³ee DeeOeer leebotUe®es megceejs 30000 ÒekeÀej nesles; HeCe Deepe HeÀkeÌle 10 ®e ÒekeÀej Demetve
meJe& keÀceeue GlHeeokeÀlee ÒekeÀej®es Deensle. nîee ÒekeÀejeb®³ee ceOetve Jee{leer HeerkeÀ SkeÀpeerJelee ner jesie Je
keÀerìkeÀ nîeebvee peemle ÒeJe=Êe keÀjCeejer nesleer. keÀejCe l³eeJesUer jesie DeeefCe keÀerìkeÀ nîeeb®³eeMeer peemle
ue{CeeN³ee HeerkeÀeb®eer efJeefJeOelee ÒekeÀej veJnles. l³eeb®³eeHeemetve nîee Lees[îee ÒekeÀejeb®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer keÀerìkeÀeb®ee JeeHej ne HeCe Jee{uee.

MesJeìer nefjle¬eÀebefle®³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie nîeeves mHe<ìHeCes peieYej DeVe GlHeeovee®es

ÒeceeCe Jee{efJeues. YeejleemeejK³ee Je ®eervemeejK³ee ÒeosMeele pesLes HetJeea og<keÀeUe®eer Yeerefle nesleer. nîeebvee
ne Dee³e.Deej. 8 (IR8) leebotU Je Dev³e DeVeOeev³e efJeefJeOeÒekeÀej JeeHej nîeeb®eer DebceueyepeeJeCeer
kesÀu³eeveblej DeepeHe³e¥le l³ee og<keÀeUeb®ee DevegYeJe Deeuesuee veener.

keÀener efJeefMe<ì keÀeUeveblej Demes efvejer#eCeeme Deeues keÀer, nefjle¬eÀebefle ner SkeÀ ceeb[uesueer
³eespevee cnCetve peeieeflekeÀHeCes pesLes mebyebefOele Hee³eeYetle megefJeOee pemes keÀeueJes, FbOeve, ³eb$emeecegûeer, Keles,
keÀerìkeÀveeMekesÀ nîeeb®ee legìJe[e Yeejle l³ee®eÒeceeCes peie nîee oesvner #es$eele efJeMes<ekeÀ©ve Deens
l³eeefþkeÀeCeer JeeHejlee ³esCeej veener.

DeeefCe, ³eeÒeceeCes, Òeebleevegmeej nîee ³eespevesle SkeÀ meceeve ue#³e ns peemle GlHeVe Je
GHepeerefJekesÀ®ee keÀe³e&¬eÀce l³eeefþkeÀeCeer Lees[s HeefjJele&ve ns efJekeÀefmele Peeues nesles. l³eebvee ogmeN³ee
nefjle¬eÀebefle®es keÀe³e&¬eÀce cnCetve ieCeues peele nesles. nîee ogmeN³ee nefjle¬eÀebeflele, MesleerMeer efvekeÀì mebyebOe
Demeuesues keÀe³e&¬eÀce ns ke=Àef<eGÐeesieeMeer SkeÀ$e pees[uesues nesles DeeefCe Heg<He ce³egMesleer (Flori-
apiculture), Je=#e Depee Mesleer (Silvi-Culture) Demes veJeerve keÀe³e&¬eÀce ns le³eej Peeues DeeefCe
DeeOeer®³ee ³eespevesHes#ee peemle ³eMemJeer Peeuesues Dee{Utve Deeues.

mecekeÀeueerve DeJeOeerle pewefJekeÀ leb$e%eevee®es #es$e nîeeves peeot®eer keÀeb[er HegjefJeueer Deens,
p³ee®³eeceOetve efJeefMe<ì Jeiee¥®³ee ce³ee&oeb®es yeepetuee ìekeÀCes efkebÀJee efvecet&ueve ns Meke̳e Deens Je ³eeÒeceeCes
 152
mebHetCe&HeCes veJeerve peeefle ³ee HeÀkeÌle HeÀe³eÐeebmekeÀì Deepe Òel³e#e ke=Àleer kesÀu³ee peeleerue. DeeCeKeer Heg{s,
keÀesCel³eener iees<ìer®eer ngyesngye vekeÌkeÀue keÀjCeejer Òele (Cloning) nîeemeejKeer Òeef¬eÀ³ee efJekeÀeme
keÀoeef®ele DeVee®eer Jee DeVee®³ee meeceevee®eer MeekeÀenejer Je l³ee®eÒeceeCes ceebmeenejer nîeeb®eer efveefM®eleer ner
ceeveJepeele Je l³ee®es HeeUerJe ÒeeCeer DeeefCe ueeskeÀ nîeeb®³eemeeþer DeeCet MekesÀue.

legce®eer Òeieefle leHeemee (Check Your Progress) :

Òe. 1 nefjle¬eÀebefle®ee DeLe& keÀe³e Deens?

Òe. 2 leer YeejleeceO³es DemeHeÀue keÀe þjueer?

7.7 peieeleerue DeVeOeev³e J³eeHeej (Trade of Food in the World)

DeVee®eer ceole ¿ee®ee Lees[ke̳eele meejebMe keÀjCes ns Heg<keÀU mebyebefOele efJe<e³eebcegUs keÀþerCe
Deens; HeCe meJe&meeOeejCeHeCes DeVe HegjefJeC³ee®³ee yeeyeleerle DeeefCe YegkesÀ®eer mecem³ee neleeUC³eemeeþer
mebyebefOele ceole, SkeÀ lej DeeCeeryeeCeer®³ee HeefjefmLeleerle efkebÀJee Keesue, oerIe& cegoleer®³ee YegkeÀ
MeceefJeC³eemeeþer ceole keÀjCes DeeefCe p³eeefþkeÀeCeer ueeskeÀebvee YegkesÀceO³es jeneJes ueeiele veener efkebÀJee
GHeemeceejer®eer efYeleer veener DeMee #es$eele DeVe megjef#elelee mebHeeove keÀjCes ¿eemeeþer Deens.

Deepe®³ee peieeceOeerue leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ HeeleUer DeeefCe keÀe³e&#ecelee, ¿eecegUs SKeeoe Demes

Oeªve ®eeuelees keÀer, peiee®eer YetkeÀ mees[efJeCes ns meesHes®e Demeues Heeefnpes. Hejbleg ogowJeeves lees
leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ cegÎe veener lej lees jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ efJe<e³e Deens.

peieeleerue DeVe efveefce&leer®³ee #es$eele Je ceeieC³ee cegÎs nîeele efveef½ele®e keÀener veeles Deens.

1) peer #es$es ner peieele GHepeerefJekesÀ®³ee ìesHeu³ee Deensle leer cegK³ele: keÀceer Ievelee ueeskeÀmebK³es®es
osMe Deensle. efMeJee³e pejer DeVeefveefce&leer®eer Jeeef<e&keÀ HegvejeJe=Êeer (frequency) l³ee osMeele ner
ce³ee&efole JeeHejecegUs oefjêer Deens. DeefleefjkeÌle l³ee leguevesle peeoe Deens.
2) ¿ee osMeeleerue DeefleefjkeÌle DeVe GlHeeove ¿ee®eer ³eesi³e osKejsKe kesÀueer peeles, JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles DeeefCe les Jemlegle: J³eeHeeje®³ee Jemlet cnCetve efveefJe&Ive þsJeues peeles.
3) pemes DeVe ns SkeÀ ÒekeÀej®es J³eeHeej Jemlet Jee meeceeve Deens, les osMee®³ee J³eeHeej J³etnj®eves®ee
SkeÀ Yeeie yeveles.
 153
ceeieCeer cegÎe ÒeosMee®³ee Ieìvesle peer SkeÀlej ÒeYeeJeerHeCes keÀceer efJekeÀefmele efkebÀJee keÀceer
efJekeÀmeveMeerue cnCetve þjeefJekeÀ mJeªHes jsKeeìleele Jee keÀeUpeerHetJe&keÀ JeCe&ve keÀjleele.

1) nbieeceer ceeieCeer yejesyej les Òe®eb[ ueeskeÀJemleer®es osMe Deensle.

2) l³eeHewkeÀer keÀener osMe ns DeVee®es efve³ee&leoej Demetve DeHegN³ee J³eeHeejer ³eespevee ¿eeb®es ef®e$e
jsKeeìleele.
3) ³ee osMeele HeeCeer, jmles Fl³eeefo Hee³eeYetle megefJeOee ¿eebvee PeìeHeì keÀjC³eeme ueeieCeeN³ee
keÀcelejlee HeefjefmLeleer ³ee ce³ee&efole Deensle, ueneve meeþe ne SkeÀ lej DeHegje efkebÀJee ³eesi³e
osKeYeeue kesÀuesuee vemelees.
4) efHekeÀeb®³ee peeieebJej DeVee®eer veemeOetme DeeefCe meeþe keÀjC³ee®³ee peeieer ner Deieoer yejer®e ceesþer
Demeles.
5) Dev³e ceeieC³eeb®³ee meb%ee meboYee&le, l³ee®eer IeemeeIeerme keÀjC³ee®eer leekeÀo ner ce³ee&efole Deens
DeeefCe cnCetve, les SkeÀlej HegjJeþeoej osMeeb®³ee efJemleej [eJeHes®eeb®es efMekeÀej efkebÀJee yeUer nesleele.

peieeceO³es DeVe HegjJeþe keÀjCeejs ÒecegKe HegjJeþeoej ns DecesefjkeÀe, Dee@mì^sefue³e, ke@Àve[e,

³egjesefHe³eve mebIejep³e, DepeXefìvee, G©iJes, ³eg¬esÀve, keÀPeeefiemleeve DeeefCe jefMe³eve mebIejep³ee®es
meYeemeo osMe ns ieJne®³ee yeeyeleerle Deensle. leebotUe®es ÒecegKe efve³ee&leoej ns Lee³eueb[, efJnSìveece,
Yeejle, HeeefkeÀmleeve DeeefCe DecesefjkeÀe ns osMe Deensle, lej leebotU Dee³eele keÀjCeejs yeebieueeosMe,
Fb[esvesefMe³ee, FjeCe®es cegefmuece ÒepeemeÊeekeÀ DeeefCe meewoer Dejsefye³ee Je keÀener DeeefÖeÀkeÀve osMe ns Deensle.
ieJne®es ÒecegKe Dee³eele keÀjCeejs osMe cnCepes FjeCe®es cegefmuece ÒepeemeÊeekeÀ, meewoer Dejsefye³ee,
Fb[esvesefMe³ee, DeHeÀieeefCemleeve, Yeejle, Deupesefj³ee, efueefye³ee, ìgefveefMe³ee, FefpeHle, ye´eefPeue, cesefmkeÀkeÀes
Fl³eeefo Deensle.

peieeleerue keÀener cenÊJee®es DeVe ceole keÀe³e&¬eÀce Heg{s efoues Deensle. leLeeefHe, l³eeb®es JeieeakeÀjCe
ns efJekeÀmeveMeerue osMeebveer HegjefJeuesu³ee ceoleer®³ee DeeOeejeJej kesÀues iesues Deens.

1) DeVe ceole keÀe³e&¬eÀce (Program Food Aid)

ne SkeÀ ÒekeÀej®³ee o³eeyeg×er ceole ¿ee®es ©He Deens. p³eecegUs DeVe ns osCeieeroej osMeele
efJelejCe efkeÀbJee efJe¬eÀer ¿eemeeþer Jee{efJeues peeles. ns þjeefJekeÀ Demes mejkeÀejer les mejkeÀejer nmleeblejCe
Deens. keÀoeef®ele ceesHeÀle DeVe cnCetve, ¿eeHes#ee ÒeeHlekeÀlee& (Recipient) osMe vecegvesoejHeCes
(typical) DeVe ns yeepeejHesþsceOeerue ojebHes#ee keÀceer J³eepeojeves keÀpee&T Iesleuesu³ee HewMeebletve Kejsoer
keÀjleele.

2) ceole efkebÀJee DeeCeeryeeCeer®eer DeVe ceole (Relief or Emergency Food

Aid)
ner efJeMes<elJes DeeCeeryeeCeer®³ee HeefjefmLeleerle Demeles pemes ³eg×e®³ee Ieìvee, vewmeefie&keÀ De®eevekeÀ
DeeHeÊeer, Fl³eeefo pesLes DeVe ns HegÀkeÀì cnCetve Jeeìues peeles. leLeeefHe, yejs®e osMe ns keÀener ÒekeÀej®³ee
iebYeerj DeVe megjef#elelee ¿eebvee leeW[ osle Deensle. l³eecegUs les osMe HeCe ¿ee mJe©Hee®³ee ceoleer®es keÀe³ece
ÒeeHlekeÀlee& Peeues Deensle.
 154
3) ÒekeÀuHe DeVe ceole (Project Food Aid)
¿ee ÒekeÀej®eer DeVe ceole ner MesleerefJe<e³ekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Hees<eCe DeVe Je DeVe
megjef#elelee pemes keÀeceemeeþer DeVe DeeefCe MeeUe HeeueveHees<eCe keÀe³e&¬eÀce DeMee meyebefOele ÒekeÀuHeeb®ee SkeÀ
Yeeie cnCetve ®eeuevee osC³eemeeþer efoueer peeles. DeVe ceole keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee o³eeyegef× DeVe ceole, ns
DecesefjkesÀmeeþer yengmebK³e ceole keÀe³e&¬eÀce keÀjles. 1990 He³e¥le efoueemee ceole ner ceoleer®ee SkeÀ
efkeÀjkeÀesU Yeeie cnCetve JeeHejueer peele nesleer, pesJne leer SkeÀ ÒecegKe IeìkeÀ cnCetve mLeueeblej Peeues
p³eeceO³es DeeCeeryeeCeerle Jee{ DeeefCe Meerle ³eg×e®ee MesJeì Peeu³eeveblej pesLes DeVe ceole ns SkeÀ jepekeÀer³e
meeOeve cnCetve JeeHejues iesues l³ee oesvner efþkeÀeCeer metef®ele keÀªve iesues. efoueemee ceoleermeejKeer meceeve,
ÒekeÀuHe DeVe ceole ner Keeme keÀªve peeieeflekeÀ DeVe keÀe³e&¬eÀce (World Food Programme)
efyeve mejkeÀejer mebIeìvee (NGO’s) Je Òemebieevegmeej mejkeÀejer mebmLee ¿eeb®³eeceeHe&Àle Jeeìueer peeles.

peieeceO³es DeVe JeeìHeele keÀener mecem³ee Dee{Utve Deeu³ee Deensle. l³ee Heg{s Keeueer efou³ee Deensle.
1) ner SkeÀ osCeieeroejebveer ®eeueefJeuesueer ÒeCeeueer Deens.
2) leer osCeieeroej osMeeb®³ee Iejiegleer DeemLeebvee ye{leer osles.
3) ns SkeÀ HejkeÀer³e OeesjCe Mem$e Deens.
4) Deeblejjeä^er³e mebmLee ¿ee efve³ee&leoejebveer ®eeueefJeu³ee Deensle.
5) ceoleermeeþer efJekeÀeme ns®e GefÎä DemeCes DeeJeM³ekeÀ veener.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 HeÀkeÌle keÀener osMeebceO³es®e DeefleefjkeÌle DeVe keÀe Deens?

7.8 DeVeOeev³e J³eeHeej DeeefCe peeieeflekeÀ [eJeHes®e (Food Trade and

World Strategies) :

Deepe peieeceO³es DecesefjkeÀe ne DeVe GlHeeove keÀjCeeje Je efve³ee&le keÀjCeeje meJee&le ceesþe osMe
Deens. ³eeÒeceeCes, DeVe ner Deepe MeefkeÌle cnCetve ceeveueer peeles. SkeÀe yeepetuee efJekeÀefmele osMeebvee peemle
GlHeVe Demeu³ee®ee HeÀe³eoe Deens DeeefCe lemes®e ogmeN³ee yeepetuee keÀceer ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee (efkebÀJee
oeìer) Je keÀceer ceeieCeer ¿ee keÀejCeebveer DeefOekeÀ DeVe ne HeefjCeece Deens. DeVe GlHeeoveeble Del³eble keÀceer
DeeefCe yeepeejHesþsle DeVeeuee Òe®eb[ ceeieCeer ¿eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMe ns efJekeÀefmele osMeeb®eer efMekeÀejer®eer
peveeJejs (Bait) yeveleele. ¿eeuee®e peieeceO³es ``DeVee®³ee lelJeÒeCeeueer ner MeefkeÌle`` (doctrine of
food as power) Demes cnìues peeles.
 155
peieeceO³es Deepe pemee Hesì^esue efve³ee&le keÀjCeeN³ee jeä^eb®ee ieì Deens, l³ee®eÒeceeCes efJekeÀefmele
osMeeb®ee DeVe efve³ee&le keÀjCeeN³ee OebosJeeF&keÀeb®ee SkeÀ mebIe (Cartel of exporter of food)
keÀjC³ee®es Òe³elve ®eeueues Deensle. DeMee mebIeìvee ¿ee DeVe efve³ee&le, keÀ®®ee ceeue DeeefCe
meeOevemebHeefÊe®eer neue®eeue, ke=À<eerefJe<e³ekeÀ megOeejCee ¿eeb®es efve³eb$eCe keÀjleele. GÐeesieOebÐeeHetJeea®ee keÀeU
DeeefCe GÐeesieOebos ¿eeb®³ee DeeOeer®ee keÀeU ¿eeceO³es DeVeeuee ÒeJesMe ner keÀener mecem³ee veJnleer ¿ee®es
cegK³e keÀejCe ce=l³etoj ne peemle ÒeceeCeele l³ee®eÒeceeCes Mesleerpeceervee®es meJe¥keÀ<e GlHeVe ¿ee®es ÒeceeCe ns
meWefê³e Mesleer ¿eecegUs ceesþs nesles HeCe nefjle¬eÀebefle veblej ns ef®e$e yeoueues DeeefCe l³ee®eyejesyej
leb$e%eevee®eer meg©Jeele Peeu³eecegUs DeVeeuee ceeieCeer ner HeCe DeLee&le®e Jee{ueer. peieeleerue keÀener Yeeie
p³ee®³eekeÀ[s Iejiegleer ceeieCeer ce³ee&efole ¿ee®ee HeÀe³eoe Deens. les l³eeb®es DeefleefjkeÌle DeVe efve³ee&le
keÀjC³ee®eer mebOeer meeOeleele. leLeeefHe ns veelesmebyebOe ns DeHes#ee kesÀu³eeÒeceeCes meeOes Jee meesHes veenerle. ns
meJe& osMe efJekeÀefmele DeeefCe ieJeleeU peefceveer®es osMe Deensle. ¿ee osMeeb®eer J³eeHeejefJe<e³ekeÀ OeesjCes ner
efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀmeveMeerue osMe ¿eeb®³eeJej Keeme keÀªve peieeceOeerue m$eesle DeeefCe veJeerve
meece´ep³eJeeo ¿ee®³ee efve³eb$eCe keÀjCeeN³ee Òeef¬eÀ³ee ¿eekeÀ[s efveef½ele yeveuesueer Deensle. ¿ee®ee HeefjCeece
ne DeVe ceole, leebef$ekeÀ DeeOeej, DeewÐeesefiekeÀ DeeOeejeb®es mLeueeblej, meJe&meeceev³e ceole DeeefCe
efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve efJekeÀmeveMeerue osMeebvee keÀpex ¿ee®³ee Òeef¬eÀ³eeb®es efve³eb$eCe ¿eeJej Peeuee Deens.
ÒeeHlekeÀlee& ¿eeb®³ee yeepetves ne ueeskeÀmebK³ee Jee{, Gpee& efkebÀceleer, MesleerefJe<e³ekeÀ GlHeeokeÀlee, HeeC³ee®eer
ìb®eeF& Je nJeeceeve yeoue ¿eeb®ee SkeÀef$ele HeefjCeece Demetve ¿ee ieesäer Fleke̳ee ueJekeÀj megOeejCeej
veenerle. ns meg®eefJele Deens.

DeueerkeÀ[s®e meb³egkeÌle jeä^ ÒecegKe efvecee&l³eebveer ÒeJe=Êe kesÀuesues jepekeÀer³e DeeefCe

ceeveJeJebMeMeem$emebyebOeer®es (ethnic) mebIe<e& ns meg×e osMeebvee l³eeb®es Yetpeue HeeCeer, Hewmee DeeefCe
Yeeb[Jeue ns m$eesle peCet keÀener ³eg×pev³e HeefjefmLeleer neleeUC³eemeeþer efYeVe efoMesuee JeUefJeC³ee®es Yeeie
Hee[leele. l³eecegUs MesleerefJe<e³ekeÀ GlHeeove ns keÀceer nesles Je DeVe efve³ee&leoejebvee l³ee®ee kesÀkeÀ ¿ee®ee
ueeYe neslees.

30 ueeKeentve peemle ueeskeÀ ns kegÀHees<eCe DeeefCe GHeemeceej ¿eecegUs oj Je<eea cejleele, lej
ceesþs DeewÐeesefiekeÀ Mesleer keÀjCeejs l³eeb®es peemle mì^e@yesjerpe DeeefCe HegÀueeb®es leeìJes ns Þeerceble
(Affluent) JeeHejoejebvee efve³ee&le keÀjleele. lemes®e Hegvne Þeercebleebvee ceesþîee ÒeceeCeele ueeieCeejs
HeÀepeerue ÒeceeCeele ceebme ns ¿eeuee ceesþîee ÒeceeCeele HeeUerJe ®ejCeeN³ee peveeJejeb®es DeVeOeev³ee®eer iejpe
Yeemeles p³eecegUs Dev³eLee iejerye kegÀìgbyeebvee DeeOeejYetle þjues Demeles. Òe®eb[ ke=À<eer GÐeesieOeboe Jee ke=Àef<e
J³eJemee³e keÀejieerue, ceesvemebìes DeeefCe ce@keÌ[esvee@u[meejK³ee jemee³eefvekeÀ DeeefCe GHenejie=n kebÀHev³ee ¿ee
peeieeflekeÀ meeKeUerle ÒeYeglJe ieepeJetve jesieì DeeefCe DevegJebefMekeÀlee ¢äîee Oeeske̳ee®³ee GlHeeove Jemlet
¿eeJej JeweféekeÀ DeJeuebyetve jenC³ee®es yeebOekeÀece keÀjerle Deensle. ¿ee kebÀHev³ee Òel³eskeÀ ûenebJej efJeMes<e
nkeÌkeÀ (Patent) efceUefJeC³eemeeþer Me³e&le keÀjerle Deensle Je l³eeb®³ee Òeeslmeenveoe³ekeÀ DeMee
peeefnjeleyeepeer ¿ee peiee®³ee JeeHejoejebvee peemlele peemle iees[ HeoeLe&, GHeenej (Sancks),
yeie&me& Je cebo Hes³es KeeC³eemeeþer ceve JeUefJeC³ee®es Òe³elve keÀjerle Deensle.

³eeÒeceeCes DeVe ìb®eeF&, DeVe HegjJeþe DeeefCe J³eeHeejer [eJeHes®e ns Deepe efve³eceve kesÀues peele
Deensle DeeefCe vewmeefie&keÀ [eJeHes®e ¿eeb®es veener.
 156
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)
Òe. 1 SkeÀ Mem$e cnCetve DeVee®eer YetefcekeÀe keÀe³e Deens?
Òe. 2 DeVee®³ee HejleeJ³ee®³ee yeÎue efJekeÀmeveMeerue osMeebveer ceeieCeer kesÀuesu³ee Jemletb®eer ³eeoer le³eej
keÀje.

7.9 DeVe megjef#eleles®eer mebkeÀuHevee (The Concept of Food Security)

DeVee®³ee GHeueyOeles®eer keÀþerCe HeefjefmLeleer mecepetve Iesleu³eeveblej DeeHeCe Deelee DeVe

megjef#eleles®eer mebkeÀuHevee efn®es DeekeÀueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens peer ¿ee ÒeMveeuee GÊej osC³ee®eer
lejleto keÀjles.

DeVe megjef#elelee cnCepes keÀe³e? peeieeflekeÀ yeBkesÀves l³ee®eer meesHeer J³eeK³ee ner efoueer Deens
(1986) DeVe megjef#elelee cnCepes ueeskeÀebvee keÀesCel³eener JesUer ef¬eÀ³eeMeerue efvejesieer Dee³eg<³eemeeþer
DeVeekeÀ[s peeC³ee®es ÒeJesMeÜej. ns Demes metef®ele keÀjles keÀer, meJe& ceesmeeceele Je meJe& Je<ee&le ÒeJesMe ne
HeÀkeÌle peieC³eemeeþer veener lej meceepeele keÀe³e&#ece Yeeie IesC³eemeeþer Deens.

1996 ®³ee peeieeflekeÀ DeVe efMeKej Heefj<eosle DeVe megjef#elelee efn®eer J³eeK³ee ner
DeefmlelJeele jeneCeejer DeMeer kesÀueer iesueer ``pesJne meJe& JesUsuee meJe& ueeskeÀebvee efvejesieer DeeefCe keÀe³e&#ece
peerJeve ¿ee®eer osKeYeeue keÀjC³eemeeþer Hegjsmes, megjef#ele Je HeewefäkeÀ DeVe ¿eekeÀ[s ÒeJesMe Deensle.``
meeceev³eHeCes, DeVe megjef#elesle®eer mebkeÀuHevee efn®eer J³eeK³ee ner ``DeVeekeÀ[s MeejerefjkeÀ Je
DeeefLe&keÀ ¿ee oesIeeb®ee meceeJesMe Demeuesueer Jeeì peer ueeskeÀeb®³ee DeenejefJe<e³ekeÀ (dietary) iejpee
l³eeÒeceeCes l³eeb®eer DeVe Hemebleer ¿eeb®³ee iejpee YeeieefJeles.`` Hejbleg DeVe megjef#elelee ne efkeÀ®ekeÀì
DeeOeejYetle efJekeÀemee®ee efJe<e³e Deens pees Deejesi³eeMeer De³eesi³e Je kegÀHees<eCeecegUs nesCeejer DeJemLee
(Malnutrition) ¿ee®³eeMeer pees[uee iesuee Deens, HeCe l³ee®eÒeceeCes DeeOeej osCeeje DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme, He³ee&JejCe DeeefCe J³eeHeej ¿eeb®³eeMeer HeCe pees[uee iesuee Deens. ¿ee DeVe megjef#elelesYeesJeleer
Òe®eb[ ÒekeÀej®es JeeoefJeJeeo Deensle. pej DeeHeCe Jejerue ieesäer jeKeC³eeme DemeHeÀue þjuees lej l³eecegUs
DeVe Demegjef#eleHeCee ne Peeuee Demesue. DeVe megjef#elelee ner DeefmlelJeele Demeles pesJne meJe& ueeskeÀ ns
meJe& JesUer l³eebvee MeejerefjkeÀ Je DeeefLe&keÀ ceeie& ne Hegjsmee, megjef#ele Je Hees<eCeoe³ekeÀ DeVe ¿eekeÀ[s l³eeb®³ee
DeenejefJe<e³ekeÀ iejpee Je DeVe DeeJe[er ¿ee keÀe³e&#ece DeeefCe efvejesieer Dee³eg<³e ¿ee iejpee HegN³ee
keÀjC³eemeeþer Demelees.
 157
DeVe megjef#elelesuee leerve ÒecegKe DeekeÀejceeve Deensle.

1) mJeosMeer (domestic) GlHeeove efkebÀJee Dee³eele ¿eeb®³eceOetve HegjefJeu³ee iesuesu³ee ³eesi³e

opexoej Je ³eesi³e ÒeceeCeele DeVee®eer GHeueyOelee (AVAILABILITY)
2) HeewefäkeÀ Deenejemeeþer ÒeceeCeMeerj Je ³eesi³e DeVe efceUefJeCes ¿eemeeþer YejHetj m$eesle ¿eekeÀ[s
keÀewìgbefyekeÀ Je J³eefkeÌleiele ceeie& (ACCESS)
3) Hegjsmee Deenej, HeeCeer, Deejesi³e j#eCeeLe& Iesleuesu³ee keÀeUp³ee DeeefCe keÀeUpeer ¿ee®³eeceOetve
DeVee®ee JeeHej (UTILIZATION)

DeVe megjef#eleles®eer J³eeK³ee Peeu³eeveblej l³ee®ee meejebMe ne ce@keÌmeJesue ¿ee DecesefjkeÀve

DeLe&Meem$e%eeves 1998 ceO³es ne GHepeerefJekeÀe keÀjCeejer megjef#elelee DeMeer DeesUKe keÀªve osTve
efle®eer iejpe Je DeVe megjef#eleleekeÀjerlee vesnceer HegjsMee HeefjefmLeleer Demee kesÀuee Deens Je kegÀìgbyee®eer
GlHeeokeÀlee Je Hegve©lHeeokeÀlee ieì cnCetve oerIe& cegoleer®eer efìkeÀeTHeCee (vibility) ¿eeJej
ÒekeÀeMePeesle ìekeÀuee Deens.

pesLes peemle peesj ne keÀeuHeefvekeÀ cetu³eebkeÀve (Subjective Assessment) ¿eeJej

efouee peelees lesLes HeÀkeÌle ÒeceeCeeHes#ee (quantity) DeVee®³ee GHeueyOeles®eer iegCeJeÊee ner Demeueer
Heeefnpes. osMe Je l³eeleerue ueeskeÀ ¿eebvee DeVe megjef#elelee efceUles pesJne l³eeb®eer DeVe ÒeCeeueer J³eJenej ns
DeMee leNns®es Demeleele keÀer, lesLes Hegjsmes Kee³euee efceUCeej veener ner efYeleer otj kesÀuesueer Demeles.
efJeMes<ele: DeVe megjef#elelee ner meeO³e nesF&ue pesJne iejerye DeeefCe menpe YesÐe keÀjlee ³esCeejs Keeme
keÀªve ceefnuee Je cegues DeeefCe pes oeefjêîejs<es®³ee ìeskeÀeJej jeneleele les ¿eebvee nJes Demeuesues YejHegj
DeVe ¿ee®eer Kee$eer efoueer peeF&ue.

Deepe DeVe megjef#elelee ner HeÀkeÌle YeeweflekeÀ GHeueyOeles®eer mebkeÀuHevee veener HeCe efleuee
YeeweflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ceeie& ns Hewuet Deensle.

1970 meeueeHeemetve, pesJne yengmebK³e efJekeÀmeveMeerue jeä^s ¿eebvee l³eeb®es mJeeleb$³e efceUeues
Deens Je l³eebveer mJeleb$e DeeefLe&keÀ DeeefCe meeJe&Yeewce Jemlet yeveC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens lesLes mLetueceeveeves
(roughly) DeVe megjef#eleles®es Hee®e ìHHes ¿eeb®es efvejer#eCe kesÀues peeT MekeÀles.

1) 1974-1980 peeieeflekeÀ DeVe megjef#elelee

DeeefÖeÀkesÀceOeerue og<keÀeU ¿eeceOetve peeieeflekeÀ DeVe ìb®eeF& ¿ee®ee HegjeJee efceUeJee l³eecegUs
Deeblejjeä^er³e DeVe-Oeev³e efkebÀceleer ¿ee ogHHeì Peeu³ee DeeefCe meesefJnSì jefMe³eeves ceesþîee ÒeceeCeele
DeVe-Oeev³e Dee³eele kesÀues ¿ee®eer meeLe efceUles. DeVe Mesleer mebIeìvee (FAO) ¿eebveer peeieeflekeÀ DeVe
megjef#elelee ¿eeJej SkeÀe ceb[Ue®eer GYeejCeer kesÀueer DeeefCe peeieeflekeÀ DeVe ceb[U ¿ee®eer mLeeHevee
peeieeflekeÀ DeVe GHeueyOelee ¿ee®es efve³eceve keÀjC³eemeeþer mLeeHevee Peeueer.
 158
2) 1981-1985 DeVe DeefOekeÀej DeeefCe j®eveelcekeÀ pegUJeCeer

DeVe DeefOekeÀej DeeefCe j®eveelcekeÀ pegUJeCeer, oeefjêîee®ee ÒeMve DeeefCe ceeie& ns cegK³e Yeeie
þjues keÀejCe ns mHeä Peeues nesles keÀer, GlHeeove ns mJele:ntve JeeHej þjJeerle veener Je ueeskeÀebvee
DeVeekeÀ[s ÒeJesMe ¿ee®eer pe©jer Deens ns ³egie j®eveelcekeÀkeÀ pegUJeCeer keÀecekeÀepeeMeer SkeÀe®e JesUer
SkeÀef$ele Peeues pesLes iejeryeer Ieì Je cegueYetle iejpee ¿ee J³eJemLeeHeve, met#ce DeeefLe&keÀ mLew³e& ¿ee®³ee
keÀpee&uee og³³ece nesl³ee.

3) 1986-1990 ®ee megJeCe& ³egie (Golden Age)

1984-85 ®ee DeeefÖeÀkeÀve og<keÀeU Je j®eveelcekeÀ pegUJeCeer®³ee meeceeefpekeÀ efkebÀceleer ¿eeb®eer

GCeerJe efnves DeVe megjef#eleles®es ¢äerkeÀesve®e yeouetve ìekeÀues pes Deeblejjeä^er³e keÀe³e&¬eÀce Heef$ekesÀJej
GYes jeefnues.

4) 1990-1996 ieefjyeeruee cenÊJe, DeVe megjef#elelee Dee{Uueer veener

oeefjêîee®eer Ieì ner efJekeÀemee®³ee ìHH³eemeceesj Hejle DeeCeueer iesueer DeeefCe DeVee®eer
megjef#elelee efnves l³ee®eer peeiee Iesleueer; yejs®e osCeieeroej ¿eebveer DeVe megjef#elelee efn®ee l³eeie kesÀuee
efkebÀJee efleuee Keeue®³ee peeiesJej vesueer. og<keÀeUeb®ee ³eg×eyejesyej DeeefCe DeJe<e&Ceeyejesyej KetHe peemle
mebIeìve Peeuesues efometve Deeues. Goe. 1992 oef#eCe DeeefÖeÀkesÀle pesLes og<keÀeUe®es keÀe³e&#ece
mecebpemeHeCes J³eJemLeeHeve kesÀues iesues. ³eeÒeceeCes, ÒeMve ne DeVe megjef#elelee efJe<e³e cnCetve Heeefnuee iesuee
veener. keÀejCe keÀoeef®ele iegbleeiegbleer®³ee jepekeÀer³e DeeCeeryeeCeerle DeVe HegjJeþe ¿ee®es J³eJemLeeHeve ns
meeceeefpekeÀ Je OeesjCes efyeIee[ ne mJeeYeeefJekeÀ iegCeefJeMes<e neslee.

5) 1996 Hees<eCeles®eer keÀuHevee (The concept of Sustenance)

pesLes DeVee®³ee efkebÀceleerle DeeCeKeer Jee{ DeeefCe peiee®eer mJele:®es®e HeeueveHees<eCe keÀjC³ee®eer
Hee$elee ³eeyeÎue veJeerve ¢äerves cenÊJe ³esles lesJne Heewef<ìkeÀles®eer mebkeÀuHevee ³esles. Deelee DeMeer ®e®ee& nesles
Deens keÀer, keÀe³e&¬eÀce Heef$ekesÀJejerue keÀe³e&¬eÀce ne 1070 ®³ee ceeu³etefme³eve efJe<e³e ¿ee®³eekeÀ[s Hejle
mLeueeblej keÀjlee Peeuee. l³ee®³eeyejesyej DeVe GlHeeoveeJej ÒekeÀeMePeesle ne ceesþîee keÀe³e&MekeÌleer #es$eele
efkebÀJee ¢äerkeÀesve ne JeeHej Je ÒeJesMeceeie& ¿eebvee DeeOeej efouee peeF&ue keÀe veener?

keÀoeef®ele ¿eecegUs JeweféekeÀ veeieefjkeÀlJee®eer mebkeÀuHevee ner Heg{s ³esF&ue. efpe®³eeceOetve He=LJeerJej®es
meJe& meYeemeo ¿eebvee meceeve JeeieCetkeÀ efoueer peeF&ue Je l³eebvee YesoYeeJe ve keÀjCeeje ÒeJesMeceeie& ne peieCes
DeeefCe Jee{ ¿eeb®³ee iejpeebmeeþer efceUsue. p³eeuee DeeCeKeer Heg{s J³eemeHeerþe®eer ®eebieueer mecepe
DemeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens cnCepes®e efvemeie& p³eeJej DeeHeues peerJeve peieCes DeeefCe Jee{ keÀe³e&¬eÀce ns
Hee³eeYetle Deensle.

Heg{erue keÀener IeìkeÀ ns men³eesieer Demetve les pejer ÒeosMeeceOeerue DeVee®eer Kee$eer ¿eeJej Òel³e#e
HeefjCeece keÀjCeejer vemeuesu³eebMeer meceeefJeä kesÀues iesues veenerle Hejbleg MesJeìer les®e DeVe GHeueyOelee DeeefCe
iegCeJeÊee ¿eebJej ÒeYeeJe Hee[leele.
 159
1) peefceveer®ee efveke=Àä opee&, 2) HeeCeer m$eesle, 3) pewefJekeÀ leb$e%eeve, 4) GlHeVe Ieì
DeeefCe mejkeÀej Je meceepe ¿eeb®eer l³ee mebyebefOele ke=Àleer, 6) efkeÀìkeÀveeMekesÀ / JeeUJeer, 7) MenjerkeÀjCe,
8) HeewefäkeÀ DeVe DeeefCe met#ce Hees<eCe DeVe, 9) ÒeeCeer / ceebme GlHeeove ¿eekeÀefjlee Hees<eCe/keÀ[Oeev³es,
10) Keleeb®ee JeeHej, 11) efm$e³ee DeeefCe Deeblej keÀewìgbefyekeÀ meeOevemebHeÊeer, 12) DeVe Òeef¬eÀ³ee DeeefCe
megjef#elelee, 13) HeejbHeeefjkeÀ DeVeeb®eer YetefcekeÀe, 14) MesleerkeÀeceele Gpex®ee JeeHej, 15) yeejceener
(Perennial) efJe©× Jeeef<e&keÀ HeerkesÀ DeeefCe peceerve DenJeeue.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 DeVe megjef#eleles®eer ceespeceeHes ¿eeb®eer ³eeoer yeveJee.
Òe. 2 DeVe megjef#elelee ¿ee®ee DeLe& keÀe³e neslees?
Òe. 3 DeVe megjef#elelee ¿eemeeþer keÀejCeerYetle Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer ³eeoer keÀje.

7.10 peeieeflekeÀ YegkesÀ®es vecegves (PATTERNS OF GLOBAL HUNGER)

peieeleerue YetkeÀ ner keÀener veJeerve veener. meO³ee, 850 ueeKe ueeskeÀ peiee®³ee SketÀCe
ueeskeÀmebK³es®³ee 13 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ns pegveeìHeCes (chronically) YegkesÀues Deensle.

YetkeÀ HeefjefmLeleer p³eeceO³es ceeveJeeuee YegkesÀceO³es®e jeneJe³ee®es vemeles efkebÀJee GHeemeceejer®eer

Yeerefle vemeles. 1996 ®³ee peeieeflekeÀ DeVe efMeKej Heefj<eo ¿ee®³eevegmeej DeVe megjef#elelee ner
DeefmleÊJeeble Demeles pesJne Òel³eskeÀ ceeCemeeuee MeejerefjkeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ÒeJesMe ne meJe&keÀeU efvejesieer
DeeefCe Hees<eCe pev³e DeVe HegjsMee ÒeceeCeele l³eeb®³ee owefvekeÀ efMeOee (Ration) DeeefCe DeVe Hemebleer iejpee
¿ee efvejesieer Je keÀe³e&#ece peerJeve peieC³eemeeþer Demelees. SkeÀ mebkeÀuHevee cnCetve l³eeb®ee GHe³eesie ne
yeN³ee®e HeeleȳeebJej kesÀuee peeT MekeÀlees. pemes JeweféekeÀ, jeä^er³e, IejemebyebOeer Je J³eefkeÌleiele meJe&
peieYej, megceejs 85 ueeKe Heg©<e, efm$e³ee DeeefCe cegues ner JeejbJeej YegkesÀueer Del³eble oeefjêîeebcegUs
Demeleele lej 2 DeypeeHe³e¥le ueeskeÀ ¿eebvee efvejefvejeȳee ÒeceeCee®eer iejeryeer ner DeVe megjef#elelee GCeerJe
¿eecegUs Deens.

keÀceer ÒeceeCeele DeVe Hees<eCe kesÀuesu³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner iesu³ee oMekeÀele nUtnUt ®e{l³ee
ÒeceeCeele Jee{les Deens. Deelee peeieeflekeÀ DeVe keÀe³e&¬eÀce ne Demee DeeJeepe ÒekeÀì keÀjlees keÀer, ¿ee
Hes®eÒemebieeves (crisis) DeeCeKeer 100 ueeKe ueeskeÀebvee YegkesÀceO³es {keÀuetve efoues Deens. p³eeceO³es
efJekeÀmeMeerue osMeebleerue Menjer ceO³ece Jeie& ueeskeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
 160
pejer YetkesÀ®es JeieeakeÀjCe ns vecegv³eele keÀjlee ³esle veener lejerner leer vesnceer efvejefvejeȳee
IeìkeÀeb®ee DeeIeele ¿eeb®es ef®e$e jsKeeìles pemes iejeryeer, DeJe<e&Ce, efvejefvejeȳee Hee³eN³eebJej Kejeye
JeeìHe; l³eecegUs mLegUHeCe l³ee®es Heg{erue pegUCeerJej (Assemblages) Yej efouee peelees.

De oeefjêîeefveefce&le (POVERTY ORIENTED)

DeVe JeeHej Heeleȳee ¿ee iejeryeer / oeefjêîe, ¿eeJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀleele, peer kegÀìgbyes
pegveeì YetkesÀcegUs $eeme Yeesiele veenerle leer DeeefLe&keÀ meeOevemebHeÊeer DemeCeejer Deensle. lej p³ee kegÀìgbyeevee
peemle $eeme menve keÀjeJee ueeielees lees HeCe DeeefLe&keÀ m$eesleebefMeJee³e DeeefCe leer kegÀìgbyes ner l³ee
ueeskeÀmebK³es®ee SkeÀ Yeeie Demeleele. peer DeVeìb®eeF& efkebÀJee og<keÀeU ¿eeb®ee peemle HeefjCeece Peeuesueer
Deensle. ¿ee lelJeeJej efkebÀJee Hee³eeJej DeVe Demegjef#elelee efn®es DeeCeKeer Heg{s GHe JeieeakeÀjCe SkeÀ lej
pegveeì efkebÀJee #eCeYebietj (Transitory) Demes kesÀues peeT MekeÀles. pegveeì DeVe Demegjef#elee ner
og<keÀeU DeeefCe YetkeÀ ¿eeb®es ceesþîee ÒeceeCeele menpe HeefjCeece nesF&ue Demes Yee<eeblej keÀªve ìekeÀles. Je
¿ee®eer Kee$eer osTve keÀer, DeVe megjef#elelee ner l³ee menpe HeefjCeece nesCeeN³ee YesÐe - (Vulnerable)
ie=efnleebvee yeepetuee ìekeÀles. pegveeì YetkeÀ ner og<keÀeU veener, leer Jee{eruee DeeJeM³ekeÀ lesJe{s DeVe efceUeues
veener DeMee Hees<eCeeÒeceeCes (under nourishment) meceeve Deens Je efle®ee mebyebOe ne iejeryeerMeer
Demelees. ner pegveeì YetkeÀ cegK³e keÀªve oeefjêîe osMeeble Òe®eefuele Deens.

ye) DeJe<e&Ce, og<keÀeU efveefce&le (DROUGHT, FAMINE ORIENTED)

YegkesÀ®es cegK³e keÀejCe og<keÀeU Je Meg<keÀlee (aridity) efveefce&le DeeefÖeÀkeÀve osMeeble Deens.
og<keÀeU ne Deesmee[ Je efvecce Deesmee[ Yeeieele JeejbJeej He[lees DeeefCe lees 1985 ceO³es 2 ueeKe
ueeskeÀeb®³ee ce=l³etuee SkeÀìe®e keÀejCeerYetle neslee. l³eeveblej DeepeHe³e¥le, Òel³eskeÀ Je<eea, l³eecegUs MeskeÀ[es les
npeejes ueeskeÀeb®es ce=l³et Peeuesues Deensle. og<keÀeUeveblej meeOeejCele: DeJe<e&Ce Heeþueeie keÀjles. p³eecegUs
og<keÀeU ¿eeuee ÒeefleyebOe kesÀuee peelees Demes le%e ueeskeÀ meebieleele leLeeefHe, mewefvekeÀer/ue<keÀjer ceesefnceebcegUs
veeiejer ue{e³ee DeeefCe jepekeÀer³e DeefmLejlee / Demeblees<e, nJeeceeve mebyebOeer®es IeìkeÀ pemes DeJe<e&Ce ns Yej
ìekeÀleele. 1985 ®³ee og<keÀeUe ceeieesceeie, FefLeDeesefHe³ee ¿ee DeeefÖeÀkeÀve osMeeuee veeiejer ³eg×e®ee 11
Je<ex DevegYeJe I³eeJee ueeieuee. MeslekeÀN³eebvee l³eeb®eer Mesles mees[tve peeJes ueeieues, efHekesÀ veeMe kesÀueer iesueer
DeeefCe yejs®e MeslekeÀjer ns GHeeMeer jeefnues.

keÀ) meeceeefpekeÀ Demegjef#elelee efveefce&le (SOCIAL INSECURITY ORIENTED)

jepekeÀer³e DeefmLejlee peer meeceeefpekeÀ Demegjef#elelee ¿eeceO³es HeefjCele nesles, ns oesvner

SkeÀef$eleHeCes l³ee ÒeosMeebleerue DeVee®eer GHeueyOelee ¿eeJej DeeIeele keÀjleele. Demegjef#elelee ner
ceeveJeJebMeMeem$eer³e Me$eglJe ¿ee®³ee men³eesieeves efJeMes<e keÀªve DeefJekeÀefmele Yeeie ³esLes HeÀkeÌle DeVee®eer
GHeueyOelee ¿ee®es efJenve (Hurdle) efvecee&Ce keÀjerle veener lej l³eeb®eer JeenelegkeÀmeg×e; Hejbleg yeN³ee®e
JesUsuee DeVee®ee meeþe ne nsletHetJe&keÀ veeMe kesÀuee peelees p³eecegUs efJejesOeer ceeveJeJebMe Meem$eer³e ieìeJej
ceele keÀjlee ³esles.
 161
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)
Òe. 1 DeVe megjef#elelee ner iegbleeiegleer®eer Jee efkeÀ®ekeÀì HeefjefmLeleer keÀe Deens?
Òe. 2 pegveeì DeVe megjef#elelee cnCepes keÀe³e?

7.11 YegkesÀmeeþer GHee³e – JewefMekeÀ DeeefCe Yeejleer³e efmLeleer (Solutions to

Hunger – Global and Indian Scenario)

Jejerue efJeYeeieele DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, YetkeÀ ner pejer peeieeflekeÀjerl³ee DeefmleÊJeele
Demeueer, lejer DeeHeCeebme DeVee®eer Kee$eer keÀªve IesC³eemeeþer yengJ³eeHleer Demeuesues ceeie& MeesOeC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Deens.

Dev³e Meke̳e DeMee Ghee³eeble Heg{erue ieesäer®ee meceeJesMe Deens.

1) Menjer Mesleer (Urban Farming)

Menjer Mesleer®es Hegve©ppeerJeve (Revival) l³ee®e yejesyej jefnJeemeer ns íHejebJej DeeefCe

meeJe&peefvekeÀ peceerveeRJej DeVee®eer Jee{ keÀjerle Deensle. DeMee leNns®³ee ³eespevee ¿ee nJeevee, ke̳egyee
¿eemeejK³ee Menjele DeO³ee& ÒeceeCeele KeeTve ìekeÀuesu³ee Yeepeeb®eer ieCeleer ¿eemeeþer peyeeyeoej
Deensle. peiee®³ee Heg<keÀU Dev³e Yeeieele HeìebieCes Mesleer (Courtyard farming), íHejeb®³ee
Jejleer ceMeeiele ¿ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele DeJeuebye kesÀuee peelees, lejerner ns legjUkeÀ Òe³elve Deensle.
(Sporadic efforts) Je l³ee®eer ce³ee&oe HeÀkeÌle efJekeÀefmele ÒeosMeeHegjleer Deens.

2) MesleerefJe<e³ekeÀ Meem$e DeeefCe efJeMes<e %eeve ¿eebvee GÊespeve (jsìe) osCes

(Boosting Agricultural Science and Technology)

Jee{les ke=À<eerefJe<e³ekeÀ GlHeeove ns DeeefLe&keÀ Jee{ ¿îeemeeþebr keÀejCeerYetle nesles. megOeeefjle

MesleerefJe<e³ekeÀ leb$e%eeve / efJeMes<e%eeve ne GlHeeokeÀlesuee jsìe osCeeje ieg©efkeÀuueer IeìkeÀ Deens. ¿eeceO³es
MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ mebMeesOeveeuee HeeþyeU DeeefCe megOeeefjle leb$e%eeves DeeefCe He×leer ¿ee®³ee GHe³eesieeuee
DeeOeej ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. lejerner peeieeflekeÀ YetkeÀ mees[efJeC³ee®eer Meke̳elee Demeuesuee DeeCeKeer SkeÀ
ceeie& Jee Ghee³e cnCepes DevegJebefMekeÀlee Meem$eer³e ³eb$eMeem$e (genetic) peer Meslepeceerveer®³ee Òel³eskeÀ
³egefveì #es$eele HeerkeÀe®es GlHeVe Jee{efJeC³ee®es Deeéeemeve osles DeeefCe meeceev³e HeerkeÀ efJeefJeOelesuee De³eesi³e
DeMee HeefjefmLeleerle HeerkeÀeb®eer Jee{ nesCes Meke̳e keÀjles. G®®e – leebef$ekeÀ Mesleer He×leer pemes peefceveer
 162
Jee®etve kesÀJeU HeeC³eele peuepev³e Mesleer keÀuee (Hydroponies) DeeefCe peueJee³egpev³e Mesleer keÀuee
(Aero-ponicsl) ¿ee He×leerHeCe meoj peemle ieoea®eer DeeefCe Menjer yengpevemeceepe ¿eeceO³es HeCe
DeVe GlHeeove keÀjC³ee®es Meke̳e Demes Ghee³e meg®eefJeleele.

3) yeepeejHesþe mebOeer (Market Opportunities)

mJeosMeer yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme keÀjCes DeeefCe Deeblejjeä^er³e J³eeHeej mebOeer®ee efJekeÀeme keÀjCes.
Mesleer®³ee OebosJeeF&keÀ Jee J³eeHeejefJe<e³ekeÀ mebOeer ¿ee efJemle=le keÀjCes ns HegjsMee HejleeJee efceUC³ee®eer Kee$eer
keÀªve IesC³eemeeþer efveCee&³ekeÀ Deensle. ¿eeceO³es mJeosMeer yeepeejHesþeb®ee DeeefCe Deeblejjeä^er³e J³eeHeej
mebOeer®ee efJekeÀeme ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. l³ee®³eeHeueerkeÀ[s MeslekeÀjer DeeefCe ûeenkeÀ ¿eeb®³eeceOeerue Òel³e#e
cew$eer ner MeslekeÀN³eebvee peemle HejleHesÀ[ osF&ue DeeefCe JeeHejoej (ûeenkeÀ) ¿eebvee ®eebieu³ee opee&®³ee
GHe³egkeÌle Jemlet efkebÀJee J³eeHeejer ceeue (Commodities) ¿ee®eer Kee$eer osleerue DeeefCe J³eeHeejer
Jeiee&keÀ[tve IesCeeN³ee HeÀmeJesefiejerceO³es Ieì nesF&ue.
4) OeesjCee®eer ®eewkeÀì megOeejCes (Improring Policy Framework)

¿ee efþkeÀeCeer ³eesi³e leer efJeéemeveer³e OeesjCes ner mJeosMeer DeeefCe HejosMeer Keepeieer iegbleJeCetkeÀ
DeeefCe efJekeÀeme meene³³e ns Jee{eruee ceole keÀjleerue Je l³eeves pes ÒeMve Jee mecem³ee ueeskeÀebvee JeejbJeej
iejerye Je DeVe Demegjef#ele þsJeleele l³ee mees[efJeC³eemeeþer ceole keÀjleerue.
5) ceeueceÊee nkeÌkeÀ DeeefCe mebHeefÊekeÀ[s ÒeJesMe efceUefJeC³eeme ³eMemJeer nesCes
(Securing Property Rights and Access to Finance)

ceeueceÊee JeeìCeer ner efJemle=le Hee³eeYetle Òeieleer efnuee DeekeÀej osles keÀejCe leer DeeefLe&keÀ
ueeYeeb®es HeefjCeece þjefJeles. ceeueceÊee efJelejCe nsmeg×e meÊee yeneue keÀjC³eeme neleYeej ueeJeles. cnCetve
pes DeVe GlHeeokeÀ Jee efvecee&les Deensle DeMee ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee menYeeie Je ceeuekeÀer ns ceesþîee ÒeceeCeele
DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) menpe Yeso keÀjlee ³esF&ue DeMeeb®es (Vulnerable) mebj#eCe keÀjCes
(Protecting the Vulnerable)
mebIe<e& ÒeefleyebOeve DeeefCe efvejekeÀjCe ³eb$eCee DeeefCe meeJe&peefvekeÀ mebmLeeceO³es ueeskeÀMeener DeeefCe
leeyee þsJeCeejer ¿ee lelJeebJej DeeOeeefjle peyeeyeoejer DeeefCe HeejoMe&keÀlee (Accountability and
transperancy) DeeefCe keÀe³eÐee®eer meÊee ns keÀceer JesUele menpe YesÐe Demes Iej keÀjCeejs Je
HeefjefmLeleer efvecet&ueve keÀjCeejs cegueYetle (basic) Deensle pes meJe& oerIe&keÀeueerve menpe YesÐelee efvecee&Ce
keÀjleele.
7) ceeveJeer Yeeb[Jeueeuee Jee{efJeCes (Enhancing Human Capital)
®eebieues efMe#eCe DeeefCe megOeeefjle Deejesi³e ns, peemle Meem$eer³e #ecelee MeslekeÀeceeleerue peemle
GlHeeove keÀjCeejer keÀeceieejMeefkeÌle Je DeLe&efJe<e³ekeÀ DeeefCe De- DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®³ee
J³eeHleeRJej ®eebieues efveCe&³e IesCeejs ¿ee meJee¥vee neleYeej ueeJeles. MeslekeÀN³eebvee efve³eefcele leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ
DeÐee³eeJelee ner HeÀkeÌle GlHeVe®e Jee{efJeCeej veener lej GlHeeove Jemletb®eer IeemeeIeerme keÀjC³ee®eer MeefkeÌle
HeCe Jee{Jeerue.
 163
8) Kejsoer keÀjC³ee®eer MeefkeÌle Jee{efJeCes (Enhancing the Purchasing
Power)

HeeJemeeȳeeves HeeueveHees<eCe kesÀuesu³ee me=äer ÒeCeeueerceO³es (Eco-system) ueeskeÀeb®eer keÀceer

Kejsoer keÀjC³ee®eer MeefkeÌle ¿ee®eer nUt Jee{ ¿eecegUs®e cegK³ele: DeVe megjef#elelee mecem³ee GlHeVed nesles.
DeJe<e&Ceeuee ÒeeflekeÀej keÀjCeejer yeerpes, efkebÀceleerJej HeefjCeece keÀjCeejer keÀesj[er peceerve MeslekeÀece leb$es
¿eeb®ee efJekeÀeme keÀªve ceole keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues®e iesues Heeefnpesle. DeVed megjef#elelee ¿eeuee cegK³e
DeeJneve ns iejeryeeb®³ee DeenejefJe<e³ekeÀ efYeVelee ¿eeceOetve ³esles. pej keÀ[Oeev³ee®³ee efkebÀceleer ¿ee
yeepeejHesþ MeefkeÌlebJej mees[tve efou³ee Je mejkeÀej leer megueYe keÀjC³ee®eer YetefcekeÀe keÀjerue lej
DeenejefJe<e³ekeÀ efJeefJeOelesvegmeej lesueefye³ee HeÀUs DeeefCe Yeep³ee ¿ee keÀ[Oeev³e vemeCeeN³ee efHekeÀeb®eer
Jee{leer ceeieCeer Hegjer keÀjC³eemeeþer peceerve ner leebotU Je ient ¿eeb®³ee ceMeeieleerHeemetve cegkeÌle kesÀueer
peeF&ue.
9) meWefê³e HeoeLe& Mesleer (Organic Farming)
meWefê³e HeoeLe& Mesleer ner SkeÀe me=äerÒeCeeueer cew$eer (Eco-friendly) keÀe³e&¬eÀce Deens. ³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es, efvemeiee&®ee meceleesue ne vesnceer®e jeKeuee peelees. cnCetve peemle GlHeVeecegUs, megOeeefjle
peceerve HeÀueOeejCee Je peefceveer®³ee Peerpes®es ÒeefleyebOeve, efkeÀìkeÀveeMekesÀ DeeefCe Keles ¿eeb®³ee efkebÀceleeruee
efkeÀceeveerkeÀjCe (minimization) ¿eecegUs HejleHesÀ[ ner peemle Demeles Je ÒeoerIe& keÀeUemeeþer Je
®eebieuee Hees<eCecetu³e iegCeJeÊee Demeuesueer Demeles.
10) menkeÀejer Mesleer (Co-operative Farming)

¿eecegUs Mesleer®es #es$e Jee{sue keÀejCe DeuHe cegole efkebÀJee oerIe& cegole DeMeer yeUkeÀìerkeÀjCe
Òeef¬eÀ³ee (Consolidation Process) ¿eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove ÒeJe=Êe nesF&ue DeeefCe
l³eecegUs efceUC³ee®eer efkebÀcele keÀceer nesF&ue DeeefCe DeVe ns mJemle nesF&ue.
11) ³eesi³e efJelejCe ÒeCeeueer (PDS-Proper Distribution System)
meO³ee®eer DeVeìb®eeF& ner ³eesi³e efJelejCee®eer GCeerJe Je J³eeHeejer ÒeCeeueer®eer $egìer ¿eecegUs
DeVee®ee cegkeÌle ÒeJeen ¿eeuee De[LeUe efvecee&Ce nesle Deens. lemes®e MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ GlHeeoveele Jee{ ner
l³ee mecem³esJej SkeÀ Ghee³e nesT MekesÀue. ner DeeblejMeefkeÌle (input) Je efveHepe (output) ¿ee®³ee
HetCe&lJe ¿eeJej DeeOeejuesueer DemeeJeer cnCepes®e efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee peemle GlHeVe osCeejer yeerpes,
Keles DeeefCe keÀeueJes ¿eeuee Deepetyeepetves meene³³eYetle DeMee keÀecee®ee ceesyeouee osCeeN³ee efveHepe efkebÀceleer.
³ee #eCeer lejer mecem³ee ner Òe®eefuele DemeCeeN³ee Deejeceoe³ekeÀ HegjJeþe efJelejCee®eer mecem³ee
Deens. leLeeefHe Jee{leer ueeskeÀmebK³ee ner keÀceer Mesleer GlHeeokeÀlesMeer SkeÀef$ele kesÀueer iesueer cnCetve
GlHeeoveJee{ermeeþer DeeHeCe Òe³elve kesÀues Heeefnpesle Je efJelejCe mecem³ee Hegveefye&ve®etkeÀ kesÀueer Heeefnpes.
(Recorrect)
12) Mesleer peceerveerJej Mesleer LeebyeefJeCes (Halting Farming to NA Land)

MenjerkeÀjCe DeeefCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ¿eeb®³ee Òeef¬eÀ³esle ceesþîee ÒeceeCeele Meslepeceerve ner vee
Mesleer ³ee mJe©Heele yeveles. keÀenerJesUe, l³ee®eer Deoueeyeoue ner Mesleermeeþer keÀeþeJej Hegjsue FlekeÀer
 164
peefceveerves kesÀueer peeles. l³eecegUs GlHeVe keÀceer nesles Je DeeOeej osC³ee®ee J³eJenej ne HeCe Ieìlees. cnCetve
vee Mesleer Òeef¬eÀ³esmeeþer Mesleerpeceerve efn®ee GHe³eesie ¿eeuee veeGceso kesÀues Heeefnpes.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 DeVe ìb®eeF& keÀceer keÀjC³eemeeþer Ghee³eeb®eer ³eeoer yeveJee.
Òe. 2 DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs DeVeìb®eeF& keÀMeer efvecee&Ce nesT MekeÀles?

7.12 YeejleeceOeerue DeVe Meeéeleer mebj#eCe (Food Security in India)

1947 ®³ee mJeeleb$³eÒeeHleerveblej Yeejleeuee yeN³ee®e keÀþerCe ieesäeR®ee meecevee keÀjeJee

ueeieuee, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e J³etnj®eveelcekeÀ ¿ee oesvner DeeIee[îeebJej efye´ìerMe jep³ee®eer leer 150
Je<ee&ntve peemle DeMeer JemeenleJeeoer efHeUJeCetkeÀ nesleer Je ³eeÒeceeCes efle®³ee mJele:®³ee ueeskeÀebmeeþer
(efye´ìerMeebmeeþer meeOevemebHeÊeer efJekeÀeme keÀejCeemeeþer HeÀej keÀceer Òe³elve keÀjCes ®eeuet®e jeefnues. SkeÀe
neleeuee jesieeb®³ee meeLeer, HeeJemee®es ®e{Gleej l³eecegUs DeVeOeev³ee®ee legìJe[e ne Peeuesuee HeefjCeece,
nbieece veener DeMee JesUer HeeC³ee®eer keÀceer GHeueyOelee ner ÒeecegK³eeves nesleer. l³eeefMeJee³e mJeeleb$³eeveblej
DeeHeu³eeuee leerve ue{îeebvee leeW[ ÐeeJes ueeieues nesles.
¿ee ceeiee&Jej Meem$e%eebveer kesÀuesues DeLekeÀ Òe³elve ns KejesKej®e keÀewlegkeÀemHeo nesles. p³eeJesUer
meeOeejCeHeCes 1970 meeueele Yeejleeves DeVeOeev³e ¿ee meb%ee mJeªHeele mJeeJeuebyeerHeCee ÒeeHle kesÀuee.
(Self-Sufficiency) lejerner, Jej®esJej Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee efnves Yeejleele DeVee®eer GHeueyOelee
¿eeyeÎue yejs®e ÒeMve GYes kesÀues Deensle.

YeejleeceO³es DeVe megjef#elelee ner ®eej ìHHee mebkeÀuHevee cnCetve Heeefnueer peeles.
1) 1940 les 1960 ceO³es DeVe megjef#elelee ner HeÀkeÌle YeeweflekeÀ GHeueyOelee ¿ee meb%ee®³ee
meboYee&le efJe®eejeble Iesleueer peele nesleer.

2) 1970 ceO³es DeVeeuee DeeefLe&keÀ ÒeJesMe ne lesJe{e®e cenÊJee®ee ceeveuee peele neslee p³eeceO³es
J³eefkeÌleuee DeVe ns Kejsoer keÀjlee Deeues®e Heeefnpes. ns jemle YeeJe ogkeÀevee®³eeceOetve Meke̳e
nesles.
3) 1980 ceO³es DeVe megjef#elelee ner J³eefkeÌleiele HeeleUerJej efJe®eejele Iesleueer iesueer®e Heeefnpes Je
HeÀkeÌle Iej®³ee ceb[Uermeeþer®e veener keÀejCe l³ee Iejele efm$e³ee Je cegueieer yeeuekesÀ ns Jee{eruee
DeeJeM³ekeÀ lesJe{s Hegjsmes DeVe ve efceUCeejs cnCetve ÒeJe=Êe nesles.
 165
4) 1990 ceO³es ns ceev³e kesÀues iesues Deens keÀer, met#ce Hees<eCeIeìkeÀ l³ee J³eefleefjkeÌle
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Deejesi³e Je megjef#ele efHeC³ee®es HeeCeer ns DeVe megjef#eleles®ee SkeÀ Yeeie cnCetve
cenÊJee®es Deensle.

³eespevee / efve³eespeve ³egiee®³ee megjJeeleerHeemetve®e DeVe megjef#elelee ns SkeÀ ÒecegKe efJekeÀeme

GefÎä cnCetve Yeejleele efìketÀve jeefnues. Yeejle ne DeVeOeev³ee®³ee yeeyeleerle mJeeJeuebyeve ns 1970
ceO³es meeO³e keÀjlee Peeuee. Hejbleg DeVeOeev³e megjef#elelee mebHeeove ner jeäer^³e HeeleUerJej IejoejebHe³e¥le
Keeueer efPejHeueer veener DeeefCe pegveeì DeVeìb®eeF& ner peJeUpeJeU Òel³eskeÀ Je<eea efometve ³esles. 225
ueeKeebJej Yeejleer³e ns pegveeìHeCee®³ee Jee{eruee DeeJeM³ekeÀ lesJe{s DeVe ve efceUeuesues cnCetve
(undernourished) jenleele. 2000-2001 ceO³es 5 Je<ex Je³eeKeeueerue DeOeea ûeeceerCe ueneve
cegues ner kegÀHees<eCeûemle nesleer DeeefCe Òeew{ebHewkeÀer 40 ìkeÌkesÀ ¿eebvee pegveeì MeefkeÌle keÀcelejles®ee $eeme
Peeuee. DeMee Òe®eb[ DeekeÀejceevee®³ee ceeveJeer meeOevemebHeefÊe®ee veeMe ne efJe®eej keÀjC³eemeejKes keÀejCe
Deens. ner keÀener Deepe®eer®e mecem³ee veener HeCe efle®e ueeskeÀmebK³ee ner Heg{erue keÀeUeble DeeefLe&keÀ
DeeOeejmlebYe yeveleele.

Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele, OeesjCee®³ee ÒekeÀeMe Peesleele Iejiegleer DeVe megjef#elelee HeeleUer
³eekeÀ[s yeoue Peeuee Deens DeeefCe Òeefle Yeeb[Jeueer DeVe Gpee& ÒeJesMe ne DeVed megjef#eleles®ee ceeHe cnCetve
Iesleuee iesuee Deens. mejkeÀej ns ceesþîee ÒeceeCeeb®es HeewefäkeÀ DeVe ceO³emLeer keÀe³e&¬eÀce ns Iejoej HeeleUer
Je J³eefleiele HeeleUer mee¿e keÀjC³eemeeþer DebceueyepeeJeCeer keÀjerle Deens. meeJe&peefvekeÀ JeeìHe ÒeCeeueer ner
DeVe Jemletb®ee HegjJeþe keÀjles, pemes DeVeOeev³e, KeeÐelesue Je meeKej les HeCe ÒeMeemekeÀer³e efkeÀbceleerle
jemle efkebÀcele ogkeÀeve nîeeb®³eeceOetve. Deelee keÀeceemeeþer DeVe DeeefCe Dev³e Jesleve veeskeÀjerOeboe keÀe³e&¬eÀce
¿ee®ee Heuuee ne Jee{uee Deens. mejkeÀejves DeeCeKeer DeJeuebye kesÀuesuee SkeÀ ceeie& cnCepes efm$e³ee DeeefCe
cegues ¿eebvee Lesì ue#³e keÀjCes; ¿eeceO³es MeeUsle peeCeeN³ee cegueebmeeþer ogHeej®³ee pesJeCee®ee keÀe³e&¬eÀce Je
HetjkeÀ HeewefäkeÀ DeVe Je yeenîe MeefkeÌle osCes pemes HeÀe@efuekeÀ De@efme[ ieesȳee keÀe³e&¬eÀce ne cegues Je ceefnuee
¿eeb®³eekeÀefjlee Deens.

jeä^er³e vecegvee Dee{eJee ¿ee®³eevegmeej, Òeefle Yeeb[Jeueer keÀ[Oeev³e JeeHej ¿eeceO³es 1970
®³ee DeeOeeHeemetve®e GlejCe nesle Deens. pejer Òeefle Yeeb[Jeueer keÀ[Oeev³e GlHeeove ¿eele [esȳeele
YejCeejer Jee{ Peeueer Deen. ¿ee®es ûeenkeÀeb®³ee yeou³eele ®eJeer ¿ee DeVe JemletHeemetve les DeVe vemeuesu³ee
JemlegkeÀ[s, DeVeieìe®³eeceO³es pee[erYej[er keÀ[Oeev³es les ®eebieueer keÀ[Oeev³es ¿eeb®³ee ceeLeer ceejues iesues
Deens. ûeeceerCe Yeeieele keÀ[Oeev³eeb®³ee JeeHejele Ieì ner ceesþîee ÒeceeCeele Deens pesLes ûeeceerCe Hee³eeYetle
megefJeOee ¿eebveer Dev³e DeVe Je DeVe vemeCeejs HeoeLe& ûeeceerCe Iejebvee GHeueyOe keÀªve efoues Deensle.

mel³e Demes Deens keÀer, ueeskeÀmebKed³es®ee 1/3 Keeue®ee Yeeie ¿eeves ûeeceerCe lemes®e Menjer
efJeYeeieeble keÀ[Oeev³e Je G<ceebkeÀ Deeble IesCes ¿eeceO³es keÀesCeleerner megOeejCee oeKeJetve efouesueer veener pejer
l³eeb®³ee Òeefle Yeeb[Jeueer Ke®ee&le ceesþer Jee{ Peeueer Deens. l³eeb®ee ÒeefleYeeb[Jeueer ke@Àuejer DeVe Deele IesCes
ne megceejs 1600 les 1700 ke@Àuejer Deens pees DeeJeM³ekeÀlesHes#ee KetHe®e keÀceer Deens. kegÀìgbyeeceO³es DeVe
JeeìHe ns HeCe ûeeceerCe Iejeleerue meJe& ceb[Uerle Demeceeve Deens DeeefCe HetJeea MeeUe cegues (Pre-school
children) ¿eebvee l³eeb®³ee MeejerefjkeÀ iejpeebHes#ee keÀceer ÒeceeCeele DeVe efceUles l³ee leguevesle Òeew{
Heg©<e Je ceefnuee ¿eebvee peemle efceUles lemes®e ceefnueeb®³ee yeeyeleerle, l³eeb®³ee keÀeceieej cnCetve keÀece
keÀjCeeN³ee efkebÀJee IejkeÀece keÀjCeeN³ee ¿eebvee l³eeb®ee opee& efJe®eejeble ve Ieslee ÒeceeCe DeeefCe iegCeJeÊee ¿ee
 166
oesvner meb%eeb®³ee meboYee&le keÀceer HeewefäkeÀ DeVe efceUles. kegÀHees<eCe keÀcelejlee ner ueeskeÀeble meceeve Deens.
megceejs 80 ìkeÌkesÀ ûeeceerCe ueeskeÀmebK³es®es Deenej ns DeeJeM³ekeÀ DeMee peerJevemelJee®³ee DeO³ee&
ÒeceeCee®³eeHes#ee keÀceer iejpee meceeJesMe keÀjleele. De peerJevemelJe keÀcelejlee ner ìeUlee ³esC³eepeesies
DeebOeUsHeCe ne HeefjCeece keÀjles. ueesKeb[ keÀcelejlee ner ieYee&j efm$e³eele ceesþîee ÒeceeCeele Dee{UCeejer
Deens l³ee®ee HeefjCeece ne keÀceer Jepevee®³ee yeeuekeÀe®ee pevce ¿eeceO³es neslees pees l³eecegUs yeeuekeÀeuee
kegÀHees<eCe Je ceelesuee De@efveefce³ee ¿eemeeþer neleYeej ueeJelees.

leUeleerue 30 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³es®ee Tpee& Deele IesCes ns Jee{efJeC³ee®es Del³eble cenÊJee®es

DeeJneve Deens DeeefCe l³ee®e JesUsuee met#ceHees<eCe DeVe keÀcelejlee Yeªve keÀe{C³eemeeþer Deenej
efJeefJeOelee megueYe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meO³ee®³ee Òe®eefuele DeVeOeev³e meeþe ne ceO³ece keÀeUele
DeeefCe veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ mebOeer ¿ee Jee{Jetve l³ee®³eeceOetve l³eeb®eer KejsoerµeeqkeÌle ner oerIe&keÀeUeble Jee{Jetve
DeVeeceOeerue ojer ner Hegjer kesÀueer peeT µekeÀles. met#ce Heewef<ìkeÀ Hees<eCe êJ³es nîeeb®eer GCeerJe ner HetjkeÀ
Heewef<ìkeÀ DeVe DeeefCe yeUkeÀì DeVee®ee HegjJeþe nîeeves og©mle kesÀueer peeT µekeÀles. mejkeÀejves meg©
kesÀuesu³ee nîee efvejefvejeUîee DeVe ³eespeveeb®eer keÀe³e&#ecelee nîeeble megOeejCee nessCes iejpes®es Deens Je leer
peemle GHeueyOe keÀjCes Je Ye´<ìe®eej cegkeÌle Je µenj ÒeJe=efÊe nîeeHeemetve cegkeÌle Demeueer Heeefnpes.
Heg{erue IeìkeÀebletve DeVe Demegjef#eleles®ee osKeeJee ne yeefIeleuee peeT µekeÀlees.

De) mHe<ì GefÎ<ìs (Clear Objectives) :

pesJne meJe& ueeskeÀebvee meJe& JesUer pesJne Hegjsmes DeVe nîeekeÀ[s ÒeJesµe Demesue pees µeke̳e
DemeCeeje, megjef#ele DeeefCe efvejesieer, meebmke=ÀeflekeÀ jerl³ee mJeerkeÀejC³eeuee³ekeÀ, þjeefJekeÀ DeenejeefJe<e³ekeÀ
iejpee HetCe& keÀjCeeje, mevceeveveer³e ceeiee¥ves ÒeeHle Peeuesuee DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efvejesieer Deµee
ceeiee¥veer GlHeVe Peeuesuee Demesue l³ee®eJesUer DeVe megjef#elelee Ie[tve ³esles. YeewieesefuekeÀ #es$e, ueeskeÀmebK³ee
pewefJekeÀefJeefJeOelee Je peieeleerue SkeÀ Þes<þ µeeqkeÌle nîee meb%ee®³ee ©Heeble efmLeleerpev³e keÀe³e&µeeqkeÌle Deµee
meb%ee®³ee ©Heeble DemeCeeje DeeHeuee osµe nîeeuee l³ee®eer ueeskeÀmebK³ee Je l³ee®es YeefJe<³ekeÀeueerve Deejesi³e
nîeeyeÎue mHe<ì OeesjCe Demeues Heeefnpes
ye) Yeejleeleerue DeVe Demegjef#elelee efn®es HegjJeþe yeepet®es ef®e$e (Supply side
Picture of Food Insecurity in India) :
Yeejle mejkeÀejves Òeefme× kesÀuesueer JeemleefJekeÀ ceeefnleer (data) DeeefCe Yeejleer³e DeVe
mebIeefìle mebmLee (Food Corporation of India) nîeebveer HeCe Òeefme× kesÀuesueer ceeefnleer
nîeeb®³ee vegmeej SkebÀoj DeVeOeev³e GlHeeove ns 2007-08 ceO³es 230.78 ueeKe ìve nesles Je
DeueerkeÀ[®³ee Je<ee&le les 229.85 ue#e ìve Deens. HeÀkeÌle 0.93 ueeKe ìve DeVeOeev³e GlHeeovee®eer
Ieì ner DeeOeer®³ee Je<ee&Hes#ee Deens. l³eecegUs Deµeer ®eewkeÀµeer efvecee&Ce nesles keÀer, HeÀkeÌle 0.004… ìkeÌkesÀ
Ieì ner leer efJeHeefjle HeefjefmLeleerle GlHeVe keÀ© µekeÀles? 2007-08 les 2008-09 ³eeceO³es
leebotUe®es GlHeeove ns 96.69 ueeKeentve 99.37 ueeKe ìve FlekesÀ Jee{ues, ieJne®es GlHeeove ns
78.57 ueeKeeJe©ve les 77.63 ue#e ìve FlekesÀ Iemejues, keÀceer opee&®es keÀ[Oeev³e GlHeeove ns
HeÀkeÌle 40.76 ueeKe ìveeHeemetve 38.67 ue#e ìve FlekesÀ keÀceer Peeues, keÀ[Oeev³ee®es GlHeeove ns
216.02 Heemetve les 215.67 ueeKe ìve FleHe³e¥le Iemejues Je [eUer®es GlHeeove ns peJeUHeeme
efmLej jentve les 14.76 ueeKe ìveebHeemetve les 14.18 FlekesÀ l³ee®e Je<ee&le yeoueues nîeeves DeVe
megjef#elelee KejesKej®e keÀceer Peeueer Deens keÀe?
 167
l³ee®e meceeve Je<ee&le ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner peJeUpeJeU HeÀkeÌle 1.10 ìkeÌkesÀ Deens Je SketÀCe
ueeskeÀmebK³ee Jee{ oj ne 0.50 ìkeÌkesÀ les 0.75 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Demet µekesÀue. DeLe&µeem$eeJej ne
peemle Yeej veJnlee. keÀejCe He³ee&³eer DeVe GlHeeove pemes ceemes, HeÀUs, Yeep³ee Je otOe ns l³ee®e keÀeUele
Jee{ues.

keÀ) DeVeOeev³e yeepeejHesþ J³eeHeej He×leer®es met#ce He=LekeÌkeÀjCe (Trade Practice

Analysis of Food Grain Market) :

DeVeOeev³e yeepeejHesþw®es HegjJeþe yeepet met#ce He=LekeÌkeÀjCe ns efmLej Deens, Yeejleer³eebvee

DeVeOeev³e yeepeejHesþsle keÀceer DeVeOeev³e GHeueyOelee Je l³eeb®³ee Òe®eb[ efkebÀceleer nîee mecem³eebvee leeW[
ÐeeJes ueeiele Deens. efkeÀjkeÀesU yeepeejHesþsle ns J³eeHeeN³eeb®es meÆsyeepeer®es J³eJenej nîeecegUs Ie[tve Deeues
Deens. Yeejleer³e mejkeÀej®ee HegjJeþe efJeYeeie DeeefCe ceneje<ì^ mejkeÀej®ee HegjJeþe efJeYeeie nîeeb®³ee
DevJe³es yejs®emes J³eeHeejer ns DeVeOeev³e DeeefCe [eUer nîeeb®ee yeskeÀe³eosµeerj meeþe þsJeerle Deensle. les
HeÀkeÌle Deµee iees<ìer nîee veHeÀe nslet nîeemeeþer keÀjle Deensle Je l³eebveer veerefleceÊeskeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.
cnCetve DeeHeCe Demes cnCet µekeÀlees keÀer, ne keÀener vewmeefie&keÀ Òeµve veener HeCe ceeveJeefveefce&le Deens. Dev³e
µeyoele DeeHeCe Demes meebiet µekeÀlees keÀer, ’YetkeÀ ner efvemeiee&ves efvecee&Ce kesÀueer DeeefCe efleuee J³eeHeeN³eebveer
DeeOeej efouee.“

[) iegbleeiegbleer®ee De[LeUe (The Complex Hurdle) :

HeefjefmLeleer ner meeceev³eHeCes HetJe&efmLeleerJej DeeCeC³eemeeþer, YeejleeceOeerue DeVe yeepeejHesþe

nîeeb®³eeJej efve³eb$eCee®eer iejpe Deens. YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveµeerue osµeele DeVe Demegjef#eleles®eer cetU
keÀejCes ner oeefjêîe, Ye´<ìe®eej DeeefCe je<ì^er³e OeesjCes peer DeVeekeÀ[s meceeve ÒeJesµe nîeeuee ye{leer osle
veenerle, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ neveer, ueeskeÀmebK³ee Jee{, oefjêer Deejesi³e opee&, meebmke=ÀeflekeÀ YeeJevee
De®eslevelee, (Cultural insensitivity) J³eeHeejeuee De[LeUs, DeHegjer µeslekeÀerefJe<e³ekeÀ Jee{,
meeceeefpekeÀ Je efuebieefJe<e³ekeÀ Demeceevelee, efµe#eCee®³ee keÀceer HeeleUîee DeeefCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer nîeeb®ee
meceeJesµe Deens. ³eesi³e He×leer®eer DeeefCe De®etkeÀ meeJe&peefvekeÀ JeeìHe ÒeCeeueer nîeeb®eer DebceueyepeeJeCeer ns
cegK³e GÊej Keepeieer J³eeHeeN³eeb®eer meÆsyeepeer®eer mecem³ee nîeeJej ceele keÀjC³eemeeþer Deens.
F) meeJe&peefvekeÀ JeeìHe ÒeCeeueer ner efJeHeVeJemLesle Deens (PDS in Poor State) :
DeeCeKeer cenÊJee®es mel³e ns meeJe&peefvekeÀ JeeìHe ÒeCeeueer®eer GefÎ<ìs-meeJe&peefvekeÀ JeeìHe
ÒeCeeueer nîee ®eebieu³ee Deensle. Hejbleg Ye´<ìe®eejecegUs leer ns GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eeme De³eµemJeer þjueer.
Keepeieer J³eeHeeN³eeb®³ee meÆsyeepeeruee DeeJej IeeueC³eemeeþer Heer[erSme ne SkeÀ ®eebieuee ceeie& Deens. pej
mejkeÀej ns meeJe&peefvekeÀ efJelejCe ÒeCeeueer nîeeb®³ee GÎsµeeble ³eµemJeer þjues lej YeefJe<³ekeÀeUeble DeVe
Demegjef#elelee mecem³es®eer leerJe´lee ner keÀceer nesF&ue. leLeeefHe, efveo&³e mel³e Demes Deens keÀer, ns Òe®eb[ DeVe
GlHeeove, ceesþe yeHeÀj meeþe DeeefCe meeJe&peefvekeÀ JeeìHe ÒeCeeueer®es efJemle=le peeUs Demetvener ue#eeJeefOe
ueeskeÀ ns Depetvener YetkesÀues Deensle Je YetkeÀyeUer ne l³eeb®³eemeeþer leeye[leesye Demee cewueeb®ee oie[ Deens.
nîee osKeeJ³ee®eer HegvejeJe=Êeer ner ojJe<eea efvejefvejeUîee peeieer nesles.

³eeÒeceeCes, µeslekeÀer #es$eeble DeeHeCe ÒeceeCeµeerj Je opexoej Deµeer Hegjsµeer keÀeceefiejer keÀ©ve meg×e
DeeHeCe mJele:®e GÐee®³ee DeVeeyeÎue Depetvener Kee$eer osT µekeÀle veener.
 168
legce®eer Òeieefle leHeemee (Check Your Progress) :

Òe. 1 DeVeìb®eeF& ceO³es Ye´<ìe®eeje®eer YetefcekeÀe mecepetve I³ee.

Òe. 2 Heer[erSme ns DeVee®eer Kee$eeruee³ekeÀlee keÀµeer efvecee&Ce keÀjles?
Òe. 3 DeVeìb®eeF& ceO³es J³eeHeeN³eeb®eer YetefcekeÀe keÀe³e Deens?

7.13 ®euee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee (Let us sum up) :

nîee yewþkeÀerle DeeHeCe ns efµekeÀuees Deenesle keÀer, m$eesleeb®eer GHeueyOelee efn®eer JewefÞJekeÀ
Demeceevelee efn®ee veeflepee ne DeVee®es Demeceeve JeeìHe nîeeble Peeuee Deens. cnCetve, DeVe mece=× Je DeVe
iejerye Deµeer #es$es Deensle. l³ee®ee HeefjCeece ne peieele DeVe ìb®eeF& nîeele neslees.

YeejleeceO³es HeCe DeVe ìb®eeF&Jej ceele keÀjC³eemeeþer nefjle¬eÀebleer Je l³eeveblej Yeejleer³e

mLeeefvekeÀ He×leer®ee efJekeÀeme nîee ³eespeveeb®ee mJeerkeÀej keÀ©ve DemebK³e Òe³elve ®eeueues Deensle.

pesJne ner ìb®eeF& HetCe& kesÀueer peele veener lesJne leer YetkeÀ, GHeemeceej, DeeefCe kegÀHees<eCe,
Jee{ermeeþer keÀceer Demee Heewef<ìkeÀ êJ³eeb®eer keÀcelejlee Je Debleer ce=l³eg nîeele HeefjCele neslees.

DeVe GHeueyOe Deens nîee®eer Kee$eer osC³eemeeþer DeeHeCeebme DeVe megjef#elelee nîee®eer iejpe
Deens Je efvejefvejeUîee He×leeRveer mebHeeove kesÀueer peeT µekeÀles.

7.14 ieìe®³ee µesJeìer J³eJemee³e (Unit and exercise) :

Òe.1 DeVe Þeerceble Je DeVe iejerye osµe nîeeb®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.

Òe. 2 DeVe megjef#elelee cnCepes keÀe³e?
Òe. 3 DeVe ìb®eeF& efvecet&ueve keÀjC³eemeeþer Ghee³eeb®eer leHeµeerueJeej le³eejer keÀje.
Òe. 4 DeVee®eer megjef#elelee nîee®³eemeceesj Yeejlee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
Òe. 5 DeVe megjef#elelee nîeeJej meJe&meeOeejCe ueeskeÀmebK³ee efn®eer YetefcekeÀe nîee®ee leHeµeerue le³eej
keÀje.
 169

8
og³³ece DeeefCe le=leer³ekeÀ efJeYeeie
(Secondary and Tertiary Sectors)

ieìe®eer j®evee

8.0 GefÎäîes
8.1 DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®eer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee
8.1.1 HetjkeÀlee
8.1.2 yeouelee ³esCeejer
8.1.3 ceO³emLeeb®eer mebOeer
8.2 Oeboe DeeefCe J³eeHeej ¿eele JeenelegkeÀer®es cenÊJe
8.3 JeenelegkeÀer®es ÒekeÀej
8.4 JeenelegkeÀer®³ee efvejefvejeȳee ÒekeÀejeb®eer efveJe[
8.5 oUCeJeUCe
8.5.1 otj®³ee oUCeJeUCee®es ÒekeÀej
8.5.2 JesU DeeefCe peeiee keWÀêerkeÀjCe
8.6 efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee GlHeeove DeeefCe mesJeeb®es yeoueles mJeªHe
8.7 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee
8.8 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e
8.0. GefÎ<ìîes (Objectives)
¿ee ÒekeÀjCee®es keÀeUpeerHetJe&keÀ Hejer#eCe kesÀu³eeveblej legcneuee Meke̳e nesF&ue.
• ÒeeosefMekeÀ Jee{ mebHeeove keÀjC³eemeeþer GÐeesieOebos Je J³eeHeej ne keÀmee Jee{le Deens ns mecepetve
IesCes.
• JeenelegkeÀer®³ee Jee{l³ee YetefcekesÀmebyebOeer ceeefnleer nesCes.
• JeenelegkeÀer®³ee ÒekeÀejeb®eer efveJe[ keÀjC³eeme GHe³eesieer keÀmeesìer mecepetve IesCes.
• efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue efveefce&leer keÀe³e&¬eÀceeb®eer yeoueleer j®evee mecepetve IesCes.
 170

8.1. DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®eer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee (Bases of

Spatial Interaction)
He=LJeer®ee He=ÿYeeie ne meHeeì veener. l³eeceO³es [eWiejeU #es$e l³ee®eÒeceeCes cewoeveer ÒeosMe
(Plain regions) Deensle. cewoeveer ÒeosMeele ueeskeÀmebK³ee Ievelee ner peemle Deens. lemes®e
ueeskeÀmebK³esuee DeeJeM³ekeÀ iejpes®³ee GlHeeove Jemlet ¿ee efvejefvejeÈîee #es$eeletve le³eej nesleele lemes®e
l³ee efvejefvejeȳee ÒeosMeele GlHeVe kesÀu³ee peeleele. cnCetve GlHeeovee®es ÒeosMe efkebÀJee HegjJeþe ÒeosMe
Deensle DeeefCe JeeHeje®es ÒeosMe efkebÀJee ceeieCeer®es ÒeosMe HeCe Deensle. ¿ee oesvner ÒekeÀej®³ee ÒeosMeeceOeerue
HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee I³eeuee DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®eer HejmHejmebyebOe (Spatial Interaction)
Demes cnCeleele.

GlHeeove ÒeosMe DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee JeeHeje®es

efkebÀJee Hee³eeb®eer efkebÀJee
HegjJeþe ÒeosMe ceeieCeer®es ÒeosMe
HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee

keÀesCel³eener oesve peeieebceOeerue DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®³ee HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee ¿ee Heg{erue

leerve ÒecegKe mebkeÀuHeveebJej DeJeuebyetve Demeleele.
1) HetjkeÀlee (Complimentarity)
2) yeouelee ³esCeejer (Transferability)
3) mebefOe®eer ceO³emLelee (Intervening Opportunity)
8.1.1 HetjkeÀlee (Complimentarity)
efvemeiee&ves Heg©<e lemes®e m$eer³ee ¿eeb®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. pesJneb cegueieer efkebÀJee cegueiee HetCe&
Jee{ nesTve Òeew{ nesleele (mature) lesJne les SkeÀceskeÀebkeÀ[s DeekeÀef<e&le nesleele. l³eeb®³ee keÀener
þjeefJekeÀ iejpee Demeleele p³ee SkeÀceskeÀebkeÀ[tve HegN³ee kesÀu³ee peeleele cnCetve les SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ
Deensle.
l³ee®eÒeceeCes, efvejefvejeȳee ÒeosMeeb®³ee efvejefvejeȳee iejpee Demeleele. pej SKeeÐee
ÒeosMee®³ee iejpee ¿ee ogmeN³ee ÒeosMeeves YeeieefJeu³ee lej les oesvner ÒeosMe SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ cnCetve
cnìues peeleele. cegbyeF& ns Yeejleele SkeÀ ÒecegKe jefnJeemeer Demeuesues Menj Deens DeeefCe l³eeuee Yeejlee®es
``DeeefLe&keÀ Yeeb[Jeue`` Demes cnCeleele. cegbyeF& ns efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer keÀeces osles. meYeesleeue®³ee
ÒeosMeeleerue ueeskeÀ ns cegbyeF&Jej l³ee keÀeceemeeþer efkebÀJee veeskeÀN³eebJej DeJeuebyetve Demeleele. cnCetve DeeHeCe
Demes cnCet MekeÀlees keÀer, cegbyeF& DeeefCe efle®³ee meYeesJeleeue®es ÒeosMe ns SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ Deensle.
meHeÀj®ebos ner efncee®eue ÒeosMeele ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeVe kesÀueer peeleele. cnCetve l³eeuee DeefleefjkeÌle
meHeÀj®eboe®ee ÒeosMe Demes cnìues peeT MekeÀles. cegbyeF&®eer ueeskeÀmebK³ee KetHe ceesþer Deens DeeefCe
meenefpekeÀ®e meHeÀj®eboebvee cegbyeF&le peemle ceeieCeer Deens. l³eecegUs cegbyeF&uee $egìer®ee ÒeosMe Demes mebyeesOeve
efoues peeT MekeÀles cnCetve cegbyeF& DeeefCe efncee®eue ÒeosMe ns oesvner SkeÀceskeÀebme HetjkeÀ Deensle Demes DeeHeCe
þeceHeCes cnCet MekeÀlees.
 171
8.1.2 yeouelee ³esCeejer efkebÀJee nmleeblejCelee (Transfarability)

JeenelegkeÀ DeeefCe mebHeke&À peeU ns ueeskeÀeb®eer meeceeve efkebÀJee GlHeeove Jemlet DeeefCe SkeÀe
efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer ceeefnleer ner nmleeblejCe keÀjC³eeme Je Deoueeyeoue keÀjC³eeme ceole
keÀjleele.

8.1.3 ceO³emLeeb®eer mebOeer (Intervening Opportunity)

oesve peeieebceOeerue DeJekeÀeMemebyebOeer®³ee Hee³ee ¿eeb®³ee HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee ¿ee ceO³eefmLe®eer

mebOeer efn®³ee GHeefmLeleercegUs HeefjCeece kesÀu³ee peeleele. Goe. meHeÀj®eboe®³ee J³eeHeejemeboYee&le efncee®eue
ÒeosMe DeeefCe cegbyeF& ¿ee®³eeceOeerue HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee ¿eeJej efJeHeefjle HeefjCeece nesF&ue, pej
meHeÀj®eboevee efouueerkeÀ[tve ceeieCeer Demesue lej cegbyeF&Hes#ee efouueer ner efncee®eue ÒeosMeeme peemle peJeU
Deens cnCetve pej meHeÀj®eboe®eer JeenelegkeÀ ner efncee®eue ÒeosMeeletve efouueerkeÀ[s kesÀueer lej JeenelegkeÀer®eer
efkebÀcele keÀceer nesF&ue. cnCetve efncee®eue ÒeosMe DeeefCe cegbyeF& ¿eebceOeerue J³eeHeejele Ieì nesF&ue ¿ee
GoenjCeele ``efouueer`` ns ceO³emLeeb®eer mebOeer ¿ee®es GoenjCe Deens.

efncee®eue ÒeosMe efouueer efncee®eue ÒeosMe

cegbyeF& cegbyeF&

JeenelegkeÀ DeeefCe mebHeke&À leb$e%eeve ¿eeb®eer YetefcekeÀe JesU DeeefCe peeies®es peJeU DeeCeCes (Role
of Transport and Telecommunication Technology Time and
Space Convergence)

keÀesCel³eener DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀceeble GlHeeovekeÀej DeeefCe GHeYeeskeÌlee ¿eeb®³eeceOeerue JeenelegkeÀ

ner cenÊJee®eer pees[Ceer Demeles.

GlHeeovekeÀej JeeneletkeÀ GHeYeeskeÌlee

DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀcee®es ÒeeosefMekeÀ efJeefMeäerkeÀjCe DeeefCe leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme ¿eeb®³eecegUs
JeenelegkeÀer®eer YetefcekeÀe ner Del³eble cenÊJeHetCe& yeveueer Deens. He=dLJeer®ee He=ÿYeeie ne meHeeì veener,
l³ee®eÒeceeCes nJeeceeveefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleer ¿eemeg×e SkeÀe peeiesletve ogmeN³ee peeiesle yeoueleele DeeefCe
cnCetve efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee GlHeeove Jemlet ¿ee efvejefvejeȳee ÒeosMeele le³eej kesÀu³ee peeleele.
Goe. ®ene ne cegK³ele: G<CekeÀefìyebOeeleerue HeÆîeele G<Ce nJeeceeveefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleercegUs Jee{lees HeCe
l³ee®ee JeeHej cee$e Fiueb[ Je Dev³e ³egjesHeer³eve osMeele peemle neslees.
 172
peieeceO³es JeenelegkeÀer®es efvejefvejeUs ÒekeÀej JeeHejues peeleele. l³ee ÒekeÀejeb®eer Jeentve vesC³ee®eer
#ecelee DeeefCe Jesie ¿eeb®eer keÀeueceeveeÒeceeCes Heg<keÀU®e Jee{ueer Deens. ceesþîee ÒeceeCeele Jeentve vesCeeN³ee®eer
#ecelee ¿eecegUs JeenelegkeÀer®eer Òeefle SkeÀkeÀ efkebÀcele ner yejer®e keÀceer Peeueer Deens. cnCetve meJe& ÒekeÀej®³ee
GlHeeove Jemlet lemes®e veeMeJeble Jemlet ¿eeHeCe peiee®³ee efvejefvejeȳee Yeeieele ceesþîee DeblejeHe³e¥le
JeenelegkeÀ keÀªve vesu³ee peeleele.

JeenelegkeÀ ner osMee®³ee efJekeÀemee®ee SkeÀ oMe&keÀ cnCetve ceeveueer peeles. peemle efJekeÀefmele osMe
¿eeceO³es keÀceer efJekeÀefmele jeä^ebHes#ee JeeneletkeÀer®es oeì peeUs (network) efvecee&Ce Peeues Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®eer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

Òe. 2 mlebYeeleerue pees[îee pegUJee.

De ye
1. cegbyeF&-efncee®eue ÒeosMe 1. yeouelee ³esCeejer
2. cegbyeF&-efouueer-efncee®eue ÒeosMe 2. DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee Hee³eeb®eer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee
3. J³eeHeejemeeþer jsuJes®ee JeeHej 3. HetjkeÀlee
4. ceO³emLeer®eer mebOeer

Òe. 3 Heg{erue ieesäeRJej mebef#eHle ìerHee efuene.

1. HetjkeÀlee (Complimentarity)
2. ceO³emLeer®eer mebOeer (Intervening Opportunity)

8.2 JeeefCep³e DeeefCe J³eeHeej ¿eeble JeenlegkeÀer®es cenÊJe (Importance of

Transportaton in Trade and Commerce)
1. JeenelegkeÀ ner J³eeHeejeuee ye{leer osles (Transportation Promotes Trade)

IeeTkeÀ J³eeHeej (wholesale) DeeefCe efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ¿ee oesIeebveener JeenelegkeÀer®eer

iejpe Deens. keÀejCe JeenelegkeÀ ner GlHeeovekeÀej les IeeTkeÀ J³eeHeejer DeeefCe IeeTkeÀkeÀejekeÀ[tve les
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer Je MesJeìer ûeenkeÀ ¿eeb®³eeceOeerue pees[Ceejer pees[Ceer Deens.
 173

T T

IeeTkeÀ J³eeHeejer efkeÀjkeÀesU

GlHeeovekeÀej

T = JeenelegkeÀ ûeenkeÀ

JeenelegkeÀer®es keÀe³e&#ece ÒekeÀej ns OebÐeeuee ye{leer osleele DeeefCe ÒeosMee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCeleele.
2. ÒeeosefMekeÀ efJeMes<eerkeÀjCe (Regional Specialization):

keÀesCel³eener SKeeÐee ÒeosMeemeeþer ³eesi³e DeMee GlHeeove Jemlet efvecee&Ce keÀjCes ns peemle
keÀeìkeÀmejer®es Demeles. Goe. ®ene®eer ueeieJe[ ner G<CekeÀìeryebOeeleerue G<Ce HeÆîeele HeerkesÀ cnCetve
Jee{efJeueer peeles. JeenelegkeÀ ner peieeceO³es GlHeeove Jemletb®es efJelejCe/JeeìHe keÀjC³eeme ceole keÀjles
DeeefCe cnCetve®e ÒeeosefMekeÀ efJeMes<eerkeÀjCe ¿eeuee ye{leer osles.

3. veeskeÀjer J³eJemee³ee®³ee mebOeer (Employment Opportunities):

JeenelegkeÀer®es veevee ÒekeÀej®es ceeie& ¿eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele kegÀMeue DeeefCe DekegÀMeue
ceveg<³eyeUe®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens Je cnCetve®e JeenelegkeÀer®ee efJekeÀeme ne JeenelegkeÀ GÐeesieeble Je Dev³e
mebyebefOele #es$eele veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ mebOeer Jee{efJeC³eele HeefjCele neslees.
4. ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove (Large Scale Production):
keÀesCel³eener GlHeeove Jemlet®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove keÀjCes ns vesnceer®e efkeÀHeÀe³eleMeerj
Demeles. (Economical) HeCe l³ee®eJesUer l³ee GlHeeove Jemlet®es ³eesi³e efþkeÀeCeeJej efouesu³ee JesUs®³ee
ce³ee&osle ³eesi³e efJelejCe Jee JeeìHe keÀjCes ns Del³eeJeM³ekeÀ Deens. JeenelegkeÀ peeUskeÀecee®ee efJekeÀeme
¿eecegUs ns menpe Meke̳e Peeues Deens.

5. keÀeceieejeb®eer ieefle#ecelee (Mobility of Labour):

kegÀMeue DeeefCe DekegÀMeue keÀeceieejeb®es mLeueeblej ¿eeceO³es JeenelegkeÀercegUs Òe®eb[ ÒeceeCeele Jee{
Peeueer Deens. Goe. ieuHeÀ osMeebleerue yeN³ee®e Heefj®eeefjkeÀe (Nurses) Je kegÀMeue keÀeceieej ns
Yeejleeleerue kesÀjU jep³eeleerue Deensle. l³ee®eÒeceeCes efmeefuekeÀe@ve Jn@ueer ³eeefþkeÀeCeer Yeejleer³eeb®es MeskeÀ[e
ÒeceeCe peemle Deens.
 174
6. keÀeUeleerlle GHe³eesefielee (Time Utility):

JeenelegkeÀer®eer JesU ner veeMeJeble GlHeeove Jemlet ¿eemeeþer Del³eble efveCee&³ekeÀ Deens Je keÀe³e&#ece
DeMee JeenlegkeÀer®³ee meeOeveebcegUs l³ee veeMeJeble Jemlet ¿ee peiee®³ee meJe& Yeeieele leep³ee efmLeleerle
yeepeejHesþele JeenelegkeÀ keÀªve vesu³ee peeleele. JesUs®ee IeìkeÀ ne HeCe DeeHeÊeer, DeeCeeryeeCeer Jee ue{e³ee
¿eemeeþer Del³eble efveCee&³ekeÀ Demelees pesJne þjeefJekeÀ JesUsceO³es Jemletb®ee HegjJeþe ne DeefleMe³e cenÊJeHetCe&
Demee Demelees.

7. peeies®ee JeeHej (Space Utility):

yengjeä^er³e kebÀHev³ee (MNC) ¿eebvee DeefJekeÀefmele efkebÀJee efJekeÀmeveMeerue osMeele l³eeb®³ee

³eb$emeb®e Òeef¬eÀ³ee ¿eeb®eer meg©Jeele keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele peeiee DeeJeM³ekeÀ Demeles. ¿ee kebÀHev³ee
l³eeb®³ee ³eb$emeb®e GYeejCeermeeþer peer #es$es efjkeÀeceer Je mJemle Demeleele DeMee®e otjJej®³ee veeefHekeÀ
#es$eeb®eer efveJe[ keÀjleele. (Remote Barrer Areas) ¿ee ÒeosMeeleerue JeenelegkeÀ peeUskeÀecee®ee
efJekeÀeme ne l³ee ÒeosMeele peeies®ee JeeHej yeouetve®e ìekeÀlees Je lees ÒeosMe peemle ceewu³eJeeve yevelees.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe.1 keÀesCel³eener ®eej JeenelegkeÀer®es Oeboe DeeefCe J³eeHeej ¿eeb®³ee efJekeÀemeele cenÊJe ¿ee®es
mHeäerkeÀjCe Ðee.
Òe. 2 keÀejCes Ðee.
De) JeenelegkeÀ ner peeiee DeeefCe JesUs®ee meogHe³eesie ¿eeble Yej Ieeueles Demes keÀeb cnìues peeles?
ye) Deepe®³ee peieele JeenelegkeÀer®es ceenelc³e ns Jee{le®e ®eeueues Deens.

8.3 JeenelegkeÀer®es ÒekeÀej (Modes of Transportation)

jmles DeeefCe peueceeie& ns®e HetJeea JeenelegkeÀer®es ceeie& nesles. Deepe DeeHeCeebme jml³eeHeemetve
efJeceeveeHe³e¥le JeenelegkeÀ keÀjlee ³esles. JeenelegkeÀer®³ee #es$eele Peeuesu³ee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ efJekeÀemeebvee
Oev³eJeeo! JeenelegkeÀer®es efJeefYeVe ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De) Yet Debleie&le JeenelegkeÀ (Land Transportation):
1) jmles JeenelegkeÀ
2) jsuJes JeenelegkeÀ
3) veefuekeÀe JeenelegkeÀ
 175
ye) peue JeenelegkeÀ (Water Transportation):
1) meecegêer penepe ceeie&
2) Debleie&le peue JeenelegkeÀ

keÀ) nJeeF& JeenelegkeÀ (Air Transportation)

8.4 JeenelegkeÀer®³ee efvejefvejeȳee ÒekeÀejeb®eer efveJe[ (Selection of

Different Modes of Transportation)

Òel³eskeÀ ÒekeÀej®³ee JeenelegkeÀeruee keÀener HeÀe³eos Je leesìs Deensle. GlHeeove Jemletb®³ee ÒekeÀej,
l³eeb®es mJeªHe, l³ee®eer efkebÀcele Fl³eeefo ¿eeb®³eeJej DeJeuebyetve þjeefJekeÀ ÒekeÀej®ee JeenelegkeÀer®ee ÒekeÀej
¿ee®eer efveJe[ kesÀueer peeles. Heg{erue cegÎs ns efvejefvejeȳee JeenelegkeÀ ÒekeÀejeb®³ee efveJe[erceO³es efJe®eejeble
Iesleues Deensle.

1. JeenelegkeÀ efkebÀcele (Transportation Cost):

meeiejer JeenlegkeÀermeeþer Òel³eskeÀ ³egefveì®eer (ceeHee®eer) efkebÀcele ner keÀceer Demeles Je leer nJeeF& (Jee
efJeceeve) JeenelegkeÀermeeþer peemle Demeles. meeOeejCele: ve Kejeye nesCeejs (efìkeÀeT), pe[ J³eeHeejer ceeue
/ GHe³egkeÌle Jemlet ¿eeb®eer JeenelegkeÀ ner meeiejer penepe ceeiee¥veer kesÀueer peeles.

keÀ®®ee ceeue, pe[ J³eeHeejer ceeue, ve veemeCeejs HeoeLe& ¿eeb®³ee Jeentve vesC³eemeeþer osMeebceO³es
jsuJes JeenlegkeÀer®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. jmlee Je nJeeF& JeeneletkeÀ efn®ee JeeHej ne osMeebleie&le keÀ®®ee
ceeue, pe[ Jemlet, ve veemeCeeN³ee Jemlet ¿ee Jeentve vesC³eemeeþer kesÀuee peelees. jmlee Je nJeeF& JeenelegkeÀ
¿eeb®ee GHe³eesie ne veeefMeJeble Je peemle ceewu³eJeeve Jemlet vesC³eemeeþer kesÀuee peelees. veefuekeÀe JeenelegkeÀ
(Pipeline) efn®ee JeeHej ne HeeCeer, lesue, vewmeefie&keÀ Jee³et ¿eeb®es Jenve keÀjC³eemeeþer neslees.

2. Jesie (Speed):

veeefMeJeble Jemlet efkebÀJee peemle cenÊJee®³ee GlHeeove Jemlet ¿eeb®³ee JeenelegkeÀermeeþer Jesie ne
efveCee&³ekeÀ IeìkeÀ Deens. keÀceer Deblejemeeþer jmlee JeenelegkeÀ ner jsuJes JeenelegkeÀerHes#ee peueo Deens keÀejCe
leer ³ee oejeletve l³ee oejele mesJee HegjefJeles. ueebye®³ee Deblejebmeeþer jsuJes JeenelegkeÀ ner jmlee
JeenelegkeÀerHes#ee JesieJeeve Deens. meJe& peieYejele HegÀueebmeejK³ee veeefMeJeble Jemleg ¿eeb®eer JeenelegkeÀ nJeeF&
ceeiex kesÀueer peeles.

3. mees³e (Convenience):

JeenelegkeÀer®ee ÒekeÀej efveJe[leebvee mees³e ne SkeÀ Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Goe.
efnJeeȳee®³ee nbieeceele jefMe³eeceO³es veÐee ¿ee ieesþleele Je cnCetve l³eeb®ee JeenlegkeÀer®ee ÒekeÀej cnCetve
keÀener GHe³eesie vemelees. DeMee Ieìveele peceerve JeenelegkeÀ efkebÀJee nJeeF& JeenelegkeÀ ner peemle mees³eer®eer
He[les.
 176
4. nJeeceeveefJe<e³ekeÀ yeoue (Climatic Variation):

nJeeceeveeleerue yeoueebcegUs nJeeF& Jee HeeCeer JeenelegkeÀ ¿eeb®³eeJej peemle HeefjCeece Ieslees. Goe.
efnceJe=äer (Snowfall), OegkesÀ (Fog), Del³eble keÀceer leHeceeve Fl³eeefo. peceerve JeenelegkeÀ
cnCepes®e jmlee JeenelegkeÀ efn®³eeJej HeCe oeì OegkesÀ, efnceJe=äer Jee cegmeUOeej HeeTme Je=äer ¿eeb®³ee
efJekeÀemeecegUs HeefjCeece Ieslees.

5. JeenelegkeÀerceOeerue OeeskeÀe (Risk in Transportation):

efkebÀceleer Jemlet ¿ee nJeeF& JeenelegkeÀerves vesu³ee peeleele; legìCeeN³ee Jemletb®es Jenve ns jmlee
JeenelegkeÀerceOetve kesÀues peeles.

6. megueYelee (Accessibility):

megueYe ÒeJesMe ne [eWiejeU Je HeJe&lece³e #es$eeceO³es keÀceer Demelees. ceeveJeer keÀeceieej Jee ÒeeCeer
¿eeb®ee GHe³eesie DeMee #es$eele JeenlegkeÀermeeþer kesÀuee peelees. nJeeF& JeenelegkeÀ efn®ee JeeHej HeCe DeMee
#es$eeceO³es DeeCeeryeeCeer®³ee Ieìveeble kesÀuee peelees.
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe.1 JeenelegkeÀer®³ee ÒekeÀeje®eer efveJe[ ner JeenelegkeÀ efkebÀcele keÀMeer efveef½ele keÀjles?
Òe. 2 JeenelegkeÀer®³ee ÒekeÀejeb®eer efveJe[ keÀjleebvee keÀesCekeÀesCeles JesieUs IeìkeÀ ns efJe®eejeble I³eeJes
ueeieleele?

8.5 oUCeJeUCe efkebÀJee mebHeke&ÀmebyebOe (Communication)

oUCeJeUCe cnCepes efvejesHee®³ee ceeO³eceeletve ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes.
(Exchange) ns yeesueCes, efueKeeCe Jee Dev³e He×leer l³eeb®³eeÜejs kesÀues peeT MekeÀles. oUCeJeUCee®es
JeieeakeÀjCe ns Heg{erueÒeceeCes Demes kesÀues peeT MekeÀles.
1. J³eefkeÌleiele mebHeke&ÀmebyebOe (Personal Communication)

Goe. ìHeeue, leej³eb$e, otjOJeveer Jee Ye´ceCeOJeveer (Mobile)

DeeefCe

2. ÒemeejceeO³ece oUCeJeUCe (Mass Communication)

 177

Goe. Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ, jsef[Dees, efì.Jner. DeeefCe GHeûen oUCeJeUCe.

oUCeJeUCe ns DeeHeu³ee peerJeveeleerue SkeÀ Del³eeJeM³ekeÀ Yeeie Deens. DeeOegefvekeÀ GÐeesieOeboe
DeeefCe efJekeÀeme ne ÒeYeeJeer mebHeke&ÀmebyebOeeefMeJee³e DeMeke̳e Deens. GHeûen ns meJe& peieYej jsef[Dees DeeefCe
otjoMe&ve (ìer.Jner.) / efmeiveuemed®es Òe#esHeCe keÀjleele. JesU DeeefCe peeiee ¿eeb®es meJe&
De[LeUs/peyejomleer ¿eeb®es ÒeYeeJeMeeueer efkebÀJee HeefjCeecekeÀejkeÀ Dee oUCeJeUCe ceeiee¥veer efvecet&ueve kesÀues
peeles. leej, otjOJeveer Fl³eeefob®³ee ceoleerves nesCeeN³ee oUCeJeUCeebleerue ¬eÀebefle efnves veJeerve ÒekeÀej®³ee
meb%eeb®³ee Go³e kesÀuee Deens pemes ``JeweféekeÀ ieeJe`` (Global Village) ``ceeefnleer ceneceeie&``
(Information Super Highway) DeeefCe eflemejer JeenelegkeÀ ¬eÀebefle (Third Transport
Revolution) Fl³eeefo.

8.5.1 otj®³ee oUCeJeUCee®es ÒekeÀej (Types of Telecommunication)

1. ìHeeue mesJee (Postal Services)

YeejleeceOeerue ìHeeuemesJee efJekeÀeme ne JemeenleJeeoer keÀeUele Peeuee. l³ee®³ee HetJeea, He#eer
efkebÀJee mebosMeJeenkeÀ (Messengers) ¿eeb®ee GHe³eesie jepeebveer mebosMe HeeþefJeC³eemeeþer kesÀuee neslee.
2. leej³eb$e mesJee (Telegraph Services)
leej³eb$ee®³ee efJekeÀemeecegUs peueo oUCeJeUCe ¿eeb®eer meg©Jeele Peeueer.

3. ìsefueefÒebìj®³ee meene³³eeves oUCeJeUCe (Telex)

ìsueskeÌme cnCepes ìsefueefÒebìj ³eb$e p³ee®ee JeeHej ìHeeue Keeles keÀjles. ìbkeÀefueefKele mebosMe
(Typed Messages) ¿eeb®es nmleeblejCe ìsueskeÌme oUCeJeUCee®³ee ceoleerves HeìkeÀve kesÀues peeles.
4. otjOJeveer (Telephone)
J³eefkeÌleiele mebHeke&ÀmebyebOe Jee oUCeJeUCe ¿ee®³eemeeþer ne DeefleMe³e cenÊJee®ee Deens. oesve
J³eefkeÌle®³eeceOeerue Deblej ne De[LeUe lJeefjle otjYee<e/otjOJeveer oUCeJeUCeele otj kesÀuee peelees.
5. ef®eef$ele, efueefKele mJe©Heeleerue cepeketÀj otjOJeveer ³eb$eCes®³ee ceeO³eceeletve HeeþefJeCes
(Fax)
He@ÀkeÌme ³eb$e ne SkeÀe íeHeC³ee®³ee ³eb$eeuee otjOJeveerves pees[uesuee Demelees. lees He@ÀkeÌme
³eb$eeceOetve ogmeN³ee efþkeÀeCeentve HeeþefJeuesu³ee keÀesCel³eener ceeefnleer®eer Òele efn®es Hegve©lHeeove keÀjlees.
Òel³eskeÀ cenÊJee®³ee omleSsJepee®eer Òele ner ogmeN³ee peeieer He@ÀkeÌme ³eb$eeletve HeeþefJeueer peeT MekeÀles.
6. Ye´ceCeOJeveer (Mobile Phones)
Ye´ceCeOJeveer efkebÀJee mesue HeÀesvme ns SkeÀ DeeJeM³ekeÀ Je DeeHeu³ee Mejerje®ee SkeÀ Debleie&le Yeeie
Peeues Deensle. l³ee®ee JeeHej ne efvejefvejeȳee nsletbmeeþer kesÀuee peelees. J³eefkeÌleiele oUCeJeUCee®es les SkeÀ
ÒeYeeJeer meeOeve Deens.
 178
7. Heefj<eo otjOJeveer (Conference Phone)
ns otjOJeveer Heefj<eoe Dee³eesefpele keÀjC³eemeeþer JeeHejues peeleele pesLes otjOJeveer®³ee meene³³eeves
2 efkebÀJee DeefOekeÀ ueeskeÀ ns mebYee<eCe keÀª MekeÀleele. ¿eecegUs JesUs®eer KetHe ye®ele nesles DeeefCe cnCetve
l³eeb®ee GHe³eesie ne ueneve J³eJemeeef³ekeÀ meYeebmeeþer nesT MekeÀlees.

8. jsef[Dees (Radio)
jsef[Dees ne DeeHeu³ee Jew³eefkeÌlekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJeveele cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJelees.
lees Del³eble GHe³egkeÌle DeeefCe ÒeYeeJeMeeueer Demes ÒemeejceeO³ece oUCeJeUCee®es meeOeve Deens. nJeeceeve
efJe<e³ekeÀ FMeejs, JeeoUs, ceesþe HeeTme, mecegêe®eer HeefjefmLeleer Fl³eeefo ¿eeb®³eeyeeyele Oeeske̳ee®³ee met®evee
¿ee jsef[Deesletve SkeÀe #eCeele efou³ee peeT MekeÀleele. ue{e³ee, DeeCeeryeeCeer, jesieeb®³ee meeLeer, obieueer
Fl³eeefo ¿eeb®³eeJesUer yengpevemeceepe peeie©keÀlee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer jsef[Dees®ee GHe³eesie kesÀuee
peelees. jsef[DeesJejerue J³eJemeeef³ekeÀ peeefnjeleer ns efJeefJeOe GlHeeove Jemletb®eer efJe¬eÀer Jee{efJeleele.

9. otjoµe&ve (Telelvision)

ÒemeejceeO³ece oUCeJeUCe ns peemle ÒeYeeJeer, DeekeÀ<e&keÀ otjoµe&ve®³ee efJekeÀeme ¿eecegUs nesles.

lees jsef[DeesmeejKeer®e YetefcekeÀe keÀjlees HeCe lees ¢µ³eªHe Demeuîeeves (visual) lees Deefleµe³e peemle
HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ceeefnleer®ee DeemLesJeeF&keÀ HegjJeþe keÀjC³eele peemle ÒeYeeJeer Deens. Goe. jeä^er³e
Yeewieesef}keÀlee (National Geographic), De@efveceue Hue@vesì (Animal Planet) ¿eemeejKes
ceeie& (channel) ¿ee peieeleer} efJeefJeOe Yeeieeb®eer ceeefnleer HegjJeþe keÀjleele. otjoµe&ve-efµe#eCe ns
ìer.Jner. cegUs µeke̳e Peeues Deens. otjoµe&ve ns peeefnjeleeRmeeþer SkeÀ ueeskeÀefÒe³e ceeO³ece Deens.

10. otjef®e$eJeeCeer Heefj<eo (Vidoe-conference)

¿ee}e ìsueer Heefj<eo Demes HeCe cnCeleele pesLes ueeskeÀ ns mebYee<eCe keÀjleele Jee yeesuet MekeÀleele
Je l³ee®eJesUer ns SkeÀceskeÀebuee Heent MekeÀleele peCet keÀener les SkeÀceskeÀeb®³ee meceesj®e Deensle. vecegvee
GlHeeove Jemlet (Sample products) vekeÀeMes, DeeuesKe Jee lekeÌles (charts) ns DeMee
ÒekeÀej®³ee Heefj<eoebceO³es oeKeefJeCes Meke̳e nesles DeeefCe l³eecegUs ueeskeÀeb®ee Heg<keÀUmee JesU DeeefCe Hewmee
Jee®elees.

11. GHeûen oUCeJeUCe (Satelite Communication)

GHeûen oUCeJeUCeeble Yeejle ne SkeÀ DeûeCeer osMe Deens. efvejefvejeȳee ÒekeÀej®es GHeûen ns
GHeueyOe Deensle. YetefmLej GHeûen (Geo Satelites) GHeûen ns l³ee®e ÒeosMee®eer ceeefnleer
HeeþefJeleele. keÀejCe les He=LJeeryejesyej®e SkeÀe®e ieleerves HeefjYe´ceCe keÀjerle Demeleele.

12. mebieCekeÀ (Computers)

meO³ee®³ee ³egieeuee mebieCekeÀe®es ³egie (Age of Computers) Demes cnCeleele. les

Iejele, keÀe³ee&ue³es, MeeUe, keÀe@uespe, yeBkeÀe, jsuJes mLeevekesÀ, efJeceeveleU Fl³eeoer meJe&$e JeeHejues
 179
peeleele. les leHeMeerueJeej ceeefnleer ner peemle De®etkeÀHeCes Je ÒeYeeJeerHeCes meeþefJeleele DeeefCe efJeefvece³e /
yeoueer keÀjleele.

De) F&-cesue : efkebÀJee FueskeÌì^e@efvekeÀ cesue ner mesJee mebieCekeÀeceeHe&Àle keÀª MekeÀlees efkebÀJee l³eeuee Jee efleuee
F&-cesueceOetve mebosMe HeeþJet MekeÀlees. F&-cesue ns J³eJemeeef³ekeÀ peie l³ee®eÒeceeCes J³eefkeÌleiele oUCeJeUCe
¿eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe keÀjles.

ye) mebieCekeÀeJejerue ceeefnles®es cenepeeU (Internet)

ner HeCe SkeÀ ÒekeÀej®eer peemle mesJee Deens peer DeeHeCe mebieCekeÀeletve efceUJet MekeÀlees. ceeefnleer®es
cenepeeUs ns DeeHeCe Fl³ebYetle ceeefnleer keÀesCel³eener efJe<e³eeJej HegjefJeles p³ee®eer DeeHeCeebme iejpe Demeles.
J³eJemeeef³ekeÀ peieele peeefnjeleyeepeer DeeefCe GlHeeove Jemletb®eer efJe¬eÀer ¿eemeeþer ceeefnleer®es cenepeeue ns
Del³eble ueeskeÀefÒe³e Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Prograss)

Òe. 1 oUCeJeUCee®es ÒekeÀej ¿eeb®es mHeäerkeÀjCe Ðee.

Òe. 2 peie ns peemle peJeU DeeCeC³eemeeþer mebieCekeÀ efJeMes<e %eeve ns keÀMee ÒekeÀejs ceole keÀjerle
Deens?
Òe. 3 peeieeflekeÀ (JeweféekeÀ) Kes[sieeJee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀªve meebiee.

8.5.2 JesU DeeefCe peeiee keWÀêerkeÀjCe (Time & Space Convergence)

efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee ÒeYeeJekeÀejer oUCeJeUCe (efkeÀbJee mebHeke&ÀmebyebOe) meeOeveeb®ee efJekeÀeme
¿eecegUs He=LJeer ner ueneve Peeueer Deens. keÀejCe otj®³ee ÒeosMeeleerue ueeskeÀ ns SkeÀceskeÀebMeer pejer YeeweflekeÀ
De[LeUs Je jepekeÀer³e meerceejsKee ¿ee Demeu³eelejerner mebHeke&À keÀª MekeÀleele. cnCetve mebHetCe& peie ns SkeÀ
JeweféekeÀ ie´ece ieeJe Peeues Deens, les HeCe DeeOegefvekeÀ oUCeJeUCe meeOeveebcegUs®e.

8.6 efJekeÀeefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efveefce&leer DeeefCe mesJeeb®es yeoueles

mJeªHe (Changing Nature of Manufacturing and Services in
Developed and Developing Countries)

³egjesHeceOeerue osMe, GÊej DecesefjkeÀe, peHeeve DeeefCe Dee@mì^sefue³ee ns efJekeÀefmele osMe cnCetve
ceeefnleer Deensle. ¿ee osMeebleerue DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe Meem$eer³e ¬eÀebeflecegUs efvejefveje®³ee Jemletb®es ceesþs
 180
GlHeeove ns ¿ee jeä^eble ®eeuet Peeues. ³egjesefHe³eve osMeebveer kesÀuesu³ee JemeenleeRveer l³eeb®³ee GÐeesieOebÐeebvee
ceele=Yetceerle®e keÀ®®ee ceeue HegjJeþe kesÀuee. ns osMe l³eeb®³ee GlHeeove Jemlet l³eeb®³ee®e Jemeenleerle efJeketÀ
MekeÀle Iesles Je l³eebvee ÒeLece meg©Jeele kesÀu³ee®ee HeÀe³eoe efceUeuee; l³eecegUs ¿ee osMeeb®eer Dev³e osMeebHes#ee
peemle YejYejeì Peeueer. DeefJekeÀefmele Je efJekeÀefmele nesCeeN³ee osMeeble efveefce&leer®ee lesJe{e efJekeÀeme Peeuee
veJnlee.

Deepe HeefjefmLeleer Deieoer Gueìer Deens. Òe®eb[ JesieJeeve leebef$ekeÀ yeoueecegUs, efJekeÀmeveMeerue
osMeeble Peeuesues Meem$eer³e Je leebef$ekeÀ efJekeÀeme keÀceer nesle peeCeejs DeLe&Meem$eer³e Deblej, DeewÐeesefiekeÀ
mebIeìveeb®eer veJeerve ªHes DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeele HewÀueeJeCeeje GoejceleJeeoerHeCee ¿eebveer efJekeÀmeveMeerue
l³ee®eÒeceeCes keÀceer efJekeÀmeveMeerue osMeele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeuee ye{leer efoueer Deens.

yengjeä^er³e kebÀHev³ee ¿ee peieeleerue GÐeesieOebos Je kebÀHev³ee ¿eeb®³eeJej meÊee ieepeefJeleele. pejer
yengleskeÀ yengjeä^er³e kebÀHev³ee®es cetU ns ³egjesefHe³eve osMeele Demeues lejer les mejkeÀej®³ee GoejceleJeeoer
OeesjCeecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeele efveefce&leer keÀejKeeves GÐeesieOebos efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ÒeeOeev³e
osleele. keÀejCe mejkeÀej ns yengje<ì^er³e kebÀHev³eebvee efJekeÀmeveMeerue osMeele peefceveer, HeeCeer, efJepe keÀeceieej
DeeefCe Dev³e megefJeOee HegjJeþîee®eer lejleto keÀjles. keÀeceieejeb®eer efkebÀcele, peceerveer®eer efkebÀcele, keÀ®®ee ceeue
¿ee®eer efkebÀcele ner efJekeÀefmele osMeele peemle Deens. efJekeÀefmele osMeele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ce³ee&oe ¿ee
peemle keÀþerCe Deensle DeeefCe cnCetve yengjeä^er³e kebÀHev³ee efJekeÀmeveMeerue Je efJekeÀemeeme ³esT Ieeleuesu³ee
osMeele l³eeb®es DeewÐeesefiekeÀ efJemleej ¿eebvee ÒeeOeev³e osleele.

OeeskesÀoe³ekeÀ GÐeesieOebos ns efJekeÀefmele osMeebletve efJekeÀmeveMeerue DeeefCe keÀceer efJekeÀefmele nesCeeN³ee

osMeebceO³es mLeueebleefjle kesÀues peeleele. yengjeä^er³e kebÀHev³ee ¿ee DeÒe®eefuele pegveer ³eb$emeecegûeer, pegves
leb$e%eeve ns l³ee osMeeble mLeueebleefjle keÀjles. l³eecegUs les l³eeb®es keÀejKeeves ns efkeÀceeve efkebÀcele DeeefCe
keÀceeue veHeÀe ¿eeefjleerves ®eeueJet MekeÀleele. yeN³ee®e ÒekeÀej®eer Iejiegleer GlHeeoves pemes ìer.Jner., OegueeF&
³eb$es, mebieCekeÀ, iee[îee n³ede efJekeÀmeveMeerue DeeefCe veJeerve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee osMeele GlHeeove
kesÀu³ee peeleele.

8.7 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee (Let us Sum up)

meO³ee®³ee peieele, JeenelegkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe ¿eeb®eer iejpe Jee{les®e Deens. cnCetve
JeenelegkeÀer®es efvejefvejeUs ÒekeÀej Je mebHeke&À mebyebOee®eer Je oUCeJeUCe meeOeveeb®eer Òeieleer nesle Deens.
Deepe®³ee JeweféekeÀ peieele JeenelegkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe ¿eeves peieeleerue osMeebvee SkeÀceskeÀeb®³ee Deieoer
peJeU DeeCeues Deens. cnCetve efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeble ns oesvnerner DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es
cegueYetle oMe&keÀ Peeues Deensle.
 181

8.8 ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

1. meb%ee DeJekeÀeMeemebyebOeer Hee³eeb®³ee HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee DeeefCe l³eeb®³ee mebkeÀuHevee ¿eeb®es ³eesi³e
Deeke=Àl³ee keÀe{tve mHeäerkeÀjCe Ðee.
2. Oeboe DeeefCe J³eeHeej ¿eeb®³e efJemleejele JeenelegkeÀer®es cenÊJe ¿eeb®³eeJej leHeMeerueJeej ®e®ee&
keÀje.
3. oUCeJeUCee®³ee ÒekeÀejele nesle Demeuesues yeoue ¿ee®es leHeMeerueJeej mHeäerkeÀjCe keÀje.
4. efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue efveefce&leer DeeefCe mesJee ¿eeb®³ee mJeªHeebleerue HeÀjkeÀ
meebiee.
 182

9
newMeer He³e&ìve megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve
(Tourism)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)
9.0 GefÎäîes
9.1 newMeer He³e&ìve megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve -DeesUKe
9.2 ÒeJeeMeeb®³ee megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es veJeerve ÒekeÀej
9.2.1 me=äer ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve
9.2.2 ke=À<eer ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve
9.2.4 Oee[meer Jee meenmeer ìgefjPece
9.2.5 KesU ìgefjPece
9.2.6 uewbefiekeÀ ìgefjPece
9.3 Yeejleemeceesjerue DeeJneves
9.4 ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es DeLe&efJe<e³ekeÀ HeefjCeece
9.5 ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ HeefjCeece
9.5.1 mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
9.5.2 vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
9.6 ìgefjPece®es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeIeele
9.7 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀª ³ee.
9.8 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e

9.0. GefÎ<ìîes (Objective)

• newMeer He³e&ìve megKemees³eer J³eJemLeeHevee®eer Jee{leer iejpe mecepetve IesCes.
• He³e&ìve megKemees³eer J³eJemLeeHeve peieYej efvecee&Ce keÀjCeeN³ee IeìkeÀebeJf e<e³eer ceeefnleer keÀªve IesCes.
• HeejbHeeefjkeÀ He³e&ìveHeemetve veJeerve mJeªHee®³ee ìgefjPececeO³es Ie[tve ³esle Demeuesues yeoue ¿eeJej
®e®ee& keÀjCes.
• Keeme keÀªve YeejleebceOeerue GoenjCeemekeÀì ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve ¿ee®³ee
mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ yeepet mecepetve IesCes.
 183

9.1. newMeer ÒeJeeMeeb®³ee megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve –DeesUKe (Tourism

Introduction)

ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve ne SkeÀ DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens. J³eeHeeN³eebveer HetJeea SkeÀe
efþkeÀeCeentve ogmeN³ee peeieer ÒeJeeme kesÀuee HeCe ne ÒeJeeme l³eeb®³ee J³eJemee³ee®ee SkeÀ Yeeie neslee.
³egjesHeceO³es GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme Peeu³ee keÀejCeeves ueeskeÀebvee jesieì, Deefleoeì Jemleer ¿eeceOeerue
JeeleeJejCeele keÀece keÀjeJes ueeieues DeeefCe cnCetve efJeÞeebleer DeeefCe efJejbiegUe ¿ee®eer iejpe nesleer. l³eecegUs
ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve ¿ee®ee Fiueb[ceO³es 18 J³ee MelekeÀele efJekeÀeme Peeuee. yengpeve ÒeJeemeer
megKemees³eer J³eJemLeeHevee®eer keÀuHevee efn®ee efJekeÀeme ne JeenelegkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe ¿eeb®³ee
efJekeÀemeecegUs Peeuee. Deepe ÒeJeemeer J³eJemLeeHeve ne SkeÀ cenÊJee®ee J³eJemee³e Deens Je lees osMeebvee
yengceesue Demes efJeosMeer ®eueve efceUJetve osC³eele Je l³eeceeies l³ee osMee®³ee DeLe&J³eJemLesuee ceole keÀjlees.

ÒeJeemeer J³eJemLeeHevee®eer J³eeK³ee (Tourism Definition)

1) ``ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve cnCepes pesLes meeceev³elee jeneles Je keÀece keÀjles DeMee
peeieeceOetve efvecee&Ce nesCeejs veelesmebyebOe DeeefCe DeHetJe& Ieìvee ¿eeb®eer mebHetCe&lee DeeefCe l³eeb®³ee
J³eJenejeceOetve leer mebHetCe&lee efvecee&Ce nesCeejer efþkeÀeCes DeeefCe l³eele meJe& ÒekeÀej®³ee nsletmeeþer lemes®e SkeÀ
efoJemee®eer Yesì efkebÀJee menueer ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.`` (Hunzlker and Krapt, [Swiss
Protessors, 1942])

2) ``ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns cegK³ele: DeeefLe&keÀ mJeªHee®³ee DeMee J³eJeneje®eer SkeÀef$ele

yesjerpe Deens peer Òel³e#e ÒeJesMe, jeneCes Je HejkeÀer³eeb®eer þjeefJekeÀ ÒeJeemeeble Deele DeeefCe yeensj osMeeble
efkebÀJee Òeeleeble neue®eeue ¿eeb®³eeMeer mebyebOe þsJeles. ``(Hermann V. Schullnd [Austrian
Economist])

newµeer ÒeJeemeer megKemees³eeRs®es J³eJemLeeHeve nîee®eer vesnceer Dee{UCeejer mJeeYeeefJekeÀ Jewefµe<ìîes

(Common Characteristics of Tourism)
1) ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ner leelHegjleer Ieìvee Deens.
2) ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeveeuee JesUs®eer ce³ee&oe veener, leer SkeÀe®e efoJemee®eer Yesì efkebÀJee 2
ceefnv³eeb®ee cegkeÌkeÀecee®ee keÀeU (Stay) HeCe Demet MekeÀlees.
3) ÒeJeemeer ne ÒeJeemee®³ee efþkeÀeCeebvee HejkeÀe (Stranger) Demelees.
4) Ieje®³ee yeensj ner SkeÀ He³ee&JejCeJee®ekeÀ neue®eeue Deens.

newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®³ee J³eJemLeeHeve efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors

attecting the Development of Tourism)

ueeskeÀefÒe³e ÒeJeemeer efþkeÀeCeebvee meJe&meeOeejCele: Heg{erue IeìkeÀ Demeleele.

1) vewmeefie&keÀ meeQo³ee&®³ee peeiee Goe. mecegêefkeÀveejs, [eWiej, pebieues Fl³eeefo.
2) SsefleneefmekeÀ cenÊJe Demeuesueer efþkeÀeCes
 184
3) meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee Demeuesueer efþkeÀeCes
4) megmeeO³elee (Accessibility)
5) ®eebieueer nJeeceeve HeefjefmLeleer
6) Kejsoer keÀjC³eemeeþer megefJeOee
7) Deejesi³eemebyebOeer®es efJe<e³e Jee yeepet
8) jeneC³ee®eer Je pesJeCee®eer mees³e
9) keÀjceCegkeÀer®³ee mees³eer
10) JeenelegkeÀer®³ee megefJeOee

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1) newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve (Tourism) ¿eeb®eer J³eeK³ee Ðee.

Òe. 2) meO³ee®³ee peieele ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce ¿eele Jee{ keÀe nesles Deens?
Òe. 3) ÒeJeemeer J³eJemLeeHevee®es mJeeYeeefJekeÀ iegCeefJeMes<e ¿eeb®eer ®e®ee& keÀje.
Òe. 4) Yeejle ne ìgefjPece®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee ceeuekeÀ Deens ¿ee®es
leHeMeerueJeej mHeäerkeÀjCe keÀje.

9.2 newMeer ÒeJeeMeeb®³ee megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es veJeerve ÒekeÀej

(Common Characteristics of Tourism)
ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve ne ceesþîee Jesieeves efJekeÀefmele nesCeeje Demee le=efle³ekeÀ
(Tertiary) DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens pees yeN³ee®e osMeeb®³ee DeLe&Meem$eeuee DeeOeej ossle
Demeu³eecegUs SkeÀ DeeJeM³ekeÀlee cnCetve Peeuee Deens. KetHe veJeerve keÀuHevee, efJeMesäerkeÀjCe Fl³eeefo
¿eeb®eer ìgefjPececeO³es megªJeele Peeueer Deens, p³eeuee newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es veJeerve J³eJemLeeHeve
(New Tourism) Demes cnCeleele. Goe. me=äer ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHeve, Mesleer He³e&ìve,
JewÐekeÀer³e He³e&ìve, meenmeer He³e&ìve, KesU He³e&ìve Je ueQefiekeÀ He³e&ìve Fl³eeefo. He³ee&JejCe mebj#eCe ns
newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve ¿eeuee DeeOeej osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Peeues Deens DeeefCe
cnCetve veJeerve He³e&ìveceO³es He³ee&JejCee®es mebj#eCe ¿eeuee peemle cenÊJe efoues iesuesues Deens.
 185
9.2.1 efvemeie& He³e&ìve (Eco-Tourism)

efvemeie& He³e&ìve ns newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve DeeefCe keÀjceCetkeÀ Deens cnCepes®e
pes vewmeefie&keÀ Hee³ee Je ³eesi³e ÒeceeCeele DeeOeej osCeejer Demes oesvner Deens.

Deeblejjeä^er³e efvemeie& He³e&ìve meesmee³eìer ner me=äer ìgefjPece®eer J³eeK³ee ``vewmeefie&keÀ #es$eele
peyeeyeoej ÒeJeeme pees He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjlees DeeefCe mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es keÀu³eeCe nerle ¿eeuee
jeKetve þsJelees`` DeMee ÒekeÀejs keÀjles.

He³ee&JejCee®ee mebj#eCe (Protection) DeeefCe mebJeOe&ve (Conservation) ns

ÒeJeeMeeb®³ee JeeieCegkeÀerJej DeJeuebyetve Demeles.

He³ee&JejCe j#eCe keÀjC³eemeeþer ÒeJeeMeebvee ceeie&oMe&keÀ leÊJes (Guidelines for Tourist

for the Protection of Environment)

1) JevemHeleer, Pee[s ¿eeb®ee veeMe keÀª vekeÀe.

2) Meeblelee jeKee, OJeefveÒeot<eCe ìeUe.
3) ÒeeCeer, He#eer, ceemes l³ee®eÒeceeCes efkeÀìkeÀebveener l³eeb®³ee megJ³eJemLes®ee Yebie keÀª vekeÀe.
4) HeeC³ee®es m$eesle mJe®í þsJee.
5) cegkeÌkeÀecee®³ee peeieer pJeueve ìeUe cnCepes®e ueekeÀ[s peeUCes.
6) pewefJekeÀ efJeIeìve Je DepewefJekeÀefJeIeìve ìekeÀeT keÀ®eje ne ³eesi³e peeieer efJeunsJeeì ueeJee.

me=äer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ Je He³ee&JejCe ¿eeble

HeeþyeU osTve ceole keÀjles.

efvemeie& He³e&ìve ns pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee ye®eeJe keÀjles DeeefCe He³ee&JejCe mebj#eCeele ceole keÀjles.
efvemeie& He³e&ìve ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCe ¿ee®³eeceOetve He³ee&JejCe ye®eeJe ¿ee keÀuHevesuee HeePejC³eeme
ceole keÀjles.

nefjle Ghenejie=ns cnCepes®e peer GHeejie=ns He³ee&JejCee®eer keÀeUpeer Iesleele Je efkeÀceeve Òeot<eCe efvecee&Ce
keÀjleele, m$eesleeb®es mebj#eCe keÀjleele, l³eebvee nefjle GHeenejie=ns (Green Hotels) efkebÀJee
He³ee&JejCeJeeoer Demes cnCeleele. Goe. cegbyeF&ceOeerue Þeer efJeÇue keÀecele ¿eeb®es ``Deeef®e&[`` ne@ìsue.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 ieeUuesu³ee peeiee Yeje

1) newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve neõõõõ keÀe³e&¬eÀceDeens.
2) efvemeie& He³e&ìve ns ³ee õõõõ
3) efvemeie& He³e&ìve ns õõõõ DeeefCe õõõõ DeeOeeefjle Deensle.
4) mLeeefvekeÀ ueeskeÀ ns GlHeVe efceUefJeC³ee®ee ueeYe Iesleele DeeefCe l³eeb®es He³ee&JejCe
mebj#eCe ¿ee®³eeceOetve.
 186
Òe. 2 ceeie&oMe&ve lelJeeb®³eemen me=äer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ¿eeJej ìerHee efuene.
Òe. 3 me=äer newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ¿ee®ee HeÀe³eos efuene.

9.2.2 ke=Àef<e He³e&ìve megKemees³eer J³eJemLeeHeve (Agro-Tourism)

MesleermebyebOeer Demeuesues ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ¿eeuee ke=Àef<e-ìgefjPece Demes

cnCeleele. ner SkeÀ veJeerve mebkeÀuHevee Deens DeeefCe efveef½eleHeCes ÒeJeemeer J³eJemLeeHeves®ee DeeOeej osCeeje
efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCee®ee ye®eeJe ¿eevee ye{leer osC³eeme ceole keÀjles.

Mesleer-ìgefjPece®eer keÀuHevee cnCepes Pee[eb®eer Jee{, MesleerefJe<e³ekeÀ keÀecekeÀepe ¿eeb®es MeslekeÀer

#es$eeble efvejer#eCe keÀjC³eemeeþer meHeÀj keÀjCes Je ûeeceerCe Yeeieele peerJevee®ee Deevebo GHeYeesieCes ner Deens.
JesieJeeve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe DeeefCe MenjerkeÀjCe ¿eecegUs ueeskeÀ ns Menjer #es$eebceO³es mLeueeblej keÀjleele.
ceesþîee ceneveiejeb®eer ueeskeÀmebK³ee, cegbyeF&meejK³ee Menjeb®eer ueeskeÀmebK³ee ner melele Jee{les®e Deens.
oeìer Peeuesu³ee Menjer #es$eebceO³es peerJeve ns peemle og:KekeÀejkeÀ yeveues Deens. ke=Àef<e newMeer ÒeJeeMeer
megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns vewmeefie&keÀ, Òeog<eCecegkeÌle Je Meeble He³ee&JejCe ¿eeb®ee HegjJeþe ÒeJeeMeebvee keÀªve
l³eeb®es mJeeiele keÀjCeeje yeoue Ie[efJeles DeeefCe cnCetve®e cegbyeF&meejK³ee ceneveieje®³ee peJeUHeeme
De@ûees-ìgefjPece®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer Heg<keÀU megmebefOeDeensle.

Fìueer, mHesve, Dee@mì^sefue³ee Fl³eeefo osMeeble ke=Àef<e ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns

DeefleMe³e ueeskeÀefÒe³e Deens. YeejleeceO³es l³ee®ee J³eJenej ne ®ene DeeefCe keÀe@HeÀer ueeieJe[ ceȳee®³ee
#es$eele kesÀuee peelees.

cenejeä^eceO³es, yeejeceleer®³ee MeslekeÀN³eebveer ``ceeJeU ke=Àef<e`` ¿ee veeJee®ee SkeÀ ieì ne

me¿eeêer®³ee [eWiej YeeieebceO³es peJeUHeeme ke=Àef<e He³e&ìve ¿ee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer mLeeHeve kesÀuee.
¿eeceO³es OeyeOeyes, DejC³es, efkeÀuues, veewkeÀe-efJenej DeeefCe ûeeceerCe DeVe ¿eeb®ee meceeJesMe Deens.

ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve ¿eemeeþer YeejleekeÀ[s Òe®eb[

efmLeeflepev³e keÀe³e&MeefkeÌle Deens.
 187
legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 ke=Àef<e ìgefjPece cnCepes keÀe³e? Deepe®³ee efoJemeele l³eeuee cenÊJe keÀeb efceUle Deens?
Òe. 2 Yeejleeuee ke=À<eer He³e&ìveemeeþer ceesþer ke=ÀeflekeÀ#ee (wide Scope) keÀeb Deens?
GoenjCeemen mHeäerkeÀjCe keÀje.

9.2.3 JewÐekeÀer³e-He³e&ìve megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve (Medical Tourism)

ns JewÐekeÀer³e GHe®eej DeeefCe newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve ¿eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe

Deens. JewÐekeÀer³e oj ns peemle efJekeÀefmele osMeele KetHe ceesþs Demeleele, HeCe keÀceer efJekeÀmeveMeerue Jee
efJekeÀefmele osMeele ns oj keÀceer Demeleele; l³eecegUs efJekeÀefmele osMeebleerue ueeskeÀ ns YeejleemeejK³ee
efJekeÀmeveMeerue osMeele mJemle efkebÀceleer®eer Deejesi³e keÀeUpeer Je Glke=Àä JewefMe<³elee ©iCeeue³es ¿eeb®ee
ueeYe IesC³eemeeþer ³esleele. kesÀjU jep³e ns Dee³egJexefokeÀ GHe®eej He×leermeeþer megÒeefme× Deens.
³eesieeY³eeme ne Heeef½eceel³e osMeele ueeskeÀefÒe³e Peeuee Deens. kesÀjU, ieesJee, cenejeä^ (Deewjbieeyeeo,
cegbyeF&, FieleHegjer ³esLeerue efJeHeMevee keWÀê, GjUerkeÀeb®eve Fl³eeefo) ner JewÐekeÀer³e GHe®eejeb®eer YeejleeceOeerue
cenÊJee®eer keWÀê Deensle.

9.2.4 meenmeer- He³e&ìvee®³ee megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve (Adventure-Tourism)

¿eeceO³es ogie&ce, HejkeÀer³e #es$es, Ieveoeì pebieues, Ke[keÀebJej G[îee ceejCes, efie³ee&jesnCe
(Mountaineering), lejeHesÀ yeebOetve HeeC³eele efHeÀjCes, peefceveerKeeueerue iegbHeÀebvee Yesì osCes, veoer
Deesueeb[Ces, Ie<e&Ce ve keÀjlee nUtnUt Jej peeCes (gliding) Fl³eeefob®ee meceeJesMe Deens. Yeejleele
Òe®eb[ YeeweflekeÀ efJeefJeOelee Deens DeeefCe cnCetve®e meenmeer He³e&ìve ¿eeuee Yeejleele Heg<keÀU ÒeceeCeele
ke=ÀleerkeÀ#ee (Scope) Deens.

9.2.5 KesU – He³e&ìve megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve (Sports Tourism)

oj ®eej Je<ee¥veer efvejefvejeȳee osMeele YejCeejs Deeblejjeä^er³e meeceves (Olympic

games), ¿eecegUs KesU-ìgefjPece ns SkeÀ cenÊJeHetCe& DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce yevelees Deens. ef¬eÀkesÀì
(®eW[t-HeÀUer), HegÀìyee@ue ns ueeskeÀefÒe³e KesU Deensle, pes peie Yejeleerue meJe& ÒeJeeMeebvee DeekeÀef<e&le
keÀjleele.
 188
9.2.6 ueQefiekeÀ He³e&ìve megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve (Sex-Tourism)

uewefiekeÀlee ner ceeCemee®eer cegueYetle leerJe´ F®íe Deens. oef#eCe-HetJe&-DeeefMe³eeceOeerue

Lee³eueb[meejKes osMe ns ueQefiekeÀ ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve ¿eemeeþer Òeefme× Peeues Deensle.
ueQefiekeÀ He³e&ìveecegUs le©Ce cegues, cegueies DeeefCe cegueer ¿ee oesIeeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀueer peeles. ¿eeJej
efve³eb$eCe þsJeCes cenekeÀþerCe keÀece Deens. l³ee®eÒeceeCes Dev³e ueQefiekeÀ He³e&ìveMeer mebyebefOele yeskeÀe³eosMeerj
keÀe³e&¬eÀce nsmeg×e efve³eb$eCeeHeueerkeÀ[s Deensle.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 JewÐekeÀer³e He³e&ìve cnCepes keÀe³e? legce®³ee meJe&meeceev³e Jee®eveeceOetve keÀener GoenjCes Ðee.
Òe. 2 meenmeer-He³e&ìve megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve (Adventure Tourism) ¿eeuee peemle
cenÊJe keÀe ³esle ®eeueues Deens?
Òe. 3 ueQefiekeÀ-He³e&ìve ns meceepeemeeþer IeelekeÀ keÀmes Deens?

9.3 Yeejleemeceesjerue DeeJneve (Challenges before India)

He=LJeerJejerue mJeie& cnCetve Yeejleebleerue keÀeefMcej®es ceeWieue jepeebveer JeCe&ve kesÀues nesles. KejesKej
Yeejle ne DeefÜleer³e (unique) osMe Demetve l³eeuee Òe®eb[ YeeweflekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee
ueeYeueer Deens. peieeleerue meJee&le Del³eg®®e efMeKej ns Yeejleele GÊejskeÀ[s Deens. ¿ee ÒeosMeele yeHeÀe&®ee
HeeTme He[lees DeeefCe l³eeuee meewc³e nJeeceeve HeefjefmLeleer ¿eeb®eer cepee GHeYeesielee ³esles. lemes®e HetJe&
Yeejleele peieebleerue meJee&le ceesþe HeeTme He[lees lej Lej®es JeeUJebì ns Heef½ece Yeejleele Deens. Yeejle ns
efJeefJeOe mebmke=Àefle DeeefCe Oece& ¿eeb®ee HewÀueeJe Deens DeeefCe Deecneuee Deece®³ee meebmke=ÀeflekeÀ
JeejmeeHejbHejs®ee DeefYeceeve Deens cnCetve YeejleekeÀ[s ìgefjPece®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe®eb[ keÀe³e&MeefkeÌle
Deens. ogozJeeves Yeejlee®ee peeieeflekeÀ He³e&ìve megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve (Tourism) ¿eeceOeerue Yeeie
efnmmee ne KetHe keÀceer Deens ¿ee HeefjefmLeleeruee Heg<keÀUMeer keÀejCes Deensle. peMeer

1) Yeejleer³e mebmke=Àeflele DeeHeuee ÒeJeemeer HeengCee ne SkeÀ osJe cnCetve ceeveuee peelees (DeefleLeer osJees
YeJe) Hejbleg HeÀej keÌJeef®eleHeCes®e ÒeJeeMeeuee leMeer JeeieCetkeÀ efceUles. meJe&meeOeejCele: ÒeJeemeer ne
``yekeÀje`` cnCetve mecepeuee peelees DeeefCe ì@keÌmeer ®eeuekeÀ, J³eeHeejer Je ÒeJeemeer GÐeesieOebos
¿eeb®³eeMeer mebyebefOele Dev³e ueeskeÀebkeÀ[tve ÒeJeeMeeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀueer peeles. ¿ee IeeCesj[îee
ÒeJe=ÊeerceO³es yeoue ne Peeuee®e Heeefnpes.
 189
2) yeN³ee®e peeieer mJe®íHeCee®eer keÀcelejlee ner DeeCeKeer SkeÀ mecem³ee Dee{Utve ³esles. lemes®e
cenÊJee®eer ÒeJeemee®eer efþkeÀeCes ¿eeb®ee ÒeJeemeer Je l³eeb®³ee IeeCesj[îee meJe³eer ¿eeb®eer Kejeyeer kesÀueer
peeles.

3) ``onMeleJeeoeves`` (Terrorism) Yeejlee®³ee yeN³ee®e ÒeosMeeble iebYeerj ÒeMve efvecee&Ce kesÀues

Deensle DeeefCe cnCetve Yeejlee®eer Òeeflecee ner peieele Kejeye Peeueer Deens. ¿ee meJee¥®ee efJeHeefjle
HeefjCeece ne YeejleeceOeerue He³e&ìve megKemees³eer®es J³eJemLeeHekeÀ (Tourism) ¿ee®³ee efJekeÀemeeJej
neslees.

ner DeeHeCeemeceesj GYeer þekeÀuesueer keÀener DeeJneves Deensle DeeefCe l³ee meJe& mecem³eebJej ceele
keÀjC³eemeeþer DeeHeCe DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀjCes ns DeeHeues keÀle&J³e Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check Your Progress)

Òe. 1 mecegneceOeerue pees[îee pegUJee

De ieì ye ieì
1) keÀeefMcej 1) iegpejele, jepemLeeve
2) efnceeue³eerve jsbpesme 2) meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee
3) Lej®es JeeUJebì 3) He=LJeerJejerue mJeie&
4) ®esjeHegbpeer 4) efnceme=äer Je megboj meewo³e&
5) Yeejle 5) peieeleerue Del³eble cegmeUOeej HeeTme

Òe. 2 ìgefjPece®³ee Jee{erceO³es Yeejleeuee keÀesCel³ee DeeJnebveevee meeceesjs peeJes ueeiele Deens?

Òe. 3 Yeejle osMe ne DeeHeuee ìgefjPece®ee efJekeÀeme DeLe&efJe<e³ekeÀ ueeYe efceUefJeC³eemeeþer keÀª
MekesÀue keÀe³e? legce®eer celes / ¢äerkeÀesve ¿eeyeÎue J³ekeÌle keÀje.
 190

9.4 ÒeJeemeer megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es DeLe&efJe<e³ekeÀ HeefjCeece

(Econimic Impact of Tourism)

De) mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece (Positive Impact)

1) veeskeÀjer-J³eJemee³e (Employment)

He³e&ìve ns kegÀMeue DeeefCe DekegÀMeue DeMee oesvner ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebvee Heg<keÀU veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ
mebOeer®eer lejleto keÀjles. ns veeskeÀjeröJ³eJemee³e, JeenelegkeÀ GHeenejie=n, DeVe GÐeesie DeeefCe nmlekeÀuee
J³eJemee³e ¿eebceO³es Demeleele.

2) De¢M³e efve³ee&le (Invisible Exports)

He³e&ìve ns SkeÀ De¢M³e efve³ee&le ceeveues peeles keÀejCe les ³epeceeve osMeebmeeþer yengceesue DeMee
HejkeÀer³e ®euevee®eer lejleto keÀjles. pesJne ÒeJeemeer SKeeÐee osMeeuee Yesì osleele lesJne les DeVeHeoeLe&,
ÒeJeeme, efvejefvejeȳee Jemletb®eer Kejsoer DeeefCe jeneC³ee®³ee pesJeCeeb®³ee mees³eer ¿eeJej Hewmes Ke®e& keÀjleele.
leers mebHeÊeer efPejHele peeTve meceepeekeÀ[s ³esles DeeefCe cnCetve DeÒel³e#eHeCes mejkeÀejuee l³ee®ee De¢M³e
efve³ee&le cnCetve HeÀe³eoe efceUlees.

3) jeä^er³e GlHeVee®eer efveefce&leer (Generation of National Income)

newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve (Tourism) ns Hee³eeYetle megefJeOee

(Infrastructure Facilities), efveJeeme-Yeespevee®³ee mees³eeR®es yeebOekeÀece DeMee ÒekeÀej®³ee
efvejefvejeȳee efJeYeeieele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme ye{leer osles (Je l³eeceO³es Jee{ keÀjles.)

4) ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme (Development of Region)

DeeefLe&keÀ¢äîee ceeieemeuesues efJeYeeie ¿eeb®ee ÒeJeemeer keÀe³e&¬eÀceebcegUs efJekeÀeme neslees. lemes®e les
keÀe³e&¬eÀce ns mLeeefvekeÀ ueeskeÀJemleer jeneCeerceeve Jee{efJeleele.
ye) vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece (Negative Impact)

1) Dee³eeleerle Jee{ (Increase in Imports)

ÒeJeemeer ueeskeÀ ns megÒeefme× kebÀHev³eeb®³ee Deeblejjeä^er³e ÒeceeCe DemeCeeN³ee GlHeeove Jemletb®eer

ceeieCeer keÀjleele. DeefJekeÀefmele osMeebvee l³ee Jemlet peyejomleerves Dee³eele keÀjeJ³ee ueeieleele keÀejCe
mLeeefvekeÀ GlHeeove Jemlet ¿ee keÀceer opee&®³ee Demeleele DeeefCe ÒeJeemeer l³ee Jemletbvee ÒeeOeev³e osle
veenerle.
2) nbieeceer keÀeceefJe<e³ekeÀ mebOeer (Seasonal Job Opportunities)

keÀener Leb[ nJes®eer efþkeÀeCes ner ÒeJeeMeebvee þjeefJekeÀ nbieeceele DeekeÀef<e&le keÀjleele Je l³eecegUs
mLeeefvekeÀ jefnJeeMeebvee nbieeceer efJeMes<e keÀecee®³ee mebOeer ¿ee efceUleele.
 191
3) GlHeeove Jemletb®³ee efkebÀceleerceO³es Jee{ (Rise in the prices of the
products)

ÒeJeemeer ns GlHeeove Jemletbmeeþer peemle eEkeÀceleer ceespeC³eeme le³eej Demeleele DeeefCe cnCetve®e
Leb[ nJes®³ee efþkeÀeCeer GlHeeove Jemlet ¿ee ceneie[îee Demeleele. l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀebHeg{s mecem³ee
GY³ee jeneleele.

9.5 He³e&ìve megKemees³eer J³eJemLeeHevee®es meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ HeefjCeece

(Econimic Impact of Tourism)

9.5.1 neskeÀejeLeea HeefjCeece (Positive Impact)

1) mLeeefvekeÀ keÀuee DeeefCe mebmke=Àleer ¿eebvee Òeeslmeenve (Incentive to Local Craft

and Culture)

ÒeJeemeer ueeskeÀeb®³ee keÀe³e&¬eÀceebcegUs HeejbHeeefjkeÀ/mLeeefvekeÀ keÀueeb®es Hegve©ppeerJeve nesles.

mLeeefvekeÀ kegÀMeue keÀueekeÀej ns ÒeJeeMeebvee DeekeÀef<e&le keÀªve IesC³eemeeþer veJeerve veJeerve keÀuHeveeb®ee
efJekeÀeme keÀjleele.

2) SsefleneefmekeÀ mceejkeÀeb®es peleve (Preservation of Historic Monuments)

keÀener SsefleneefmekeÀ cenÊJee®³ee Fceejleer ¿eevee meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee efkebÀJee Jeejmee Fceejleer
cnCetve ceeveues peeles Je l³eeb®es mebj#eCe DeeefCe peleve ns jeä^er³e Keefpevee cnCetve kesÀues peeles.
3) peeieeflekeÀ Meeblelee (World Peace)

pesJne ÒeJeemeer ogmeN³ee osMeebvee Yesì osleele lesJne les l³eeb®eer mebmke=Àleer mecepetve Iesleele DeeefCe
les l³ee mebmke=ÀleeryeÎue®es iewjmecepe mHeä keÀjleele. ¿ee ieesäeRcegUs Deeblejjeä^er³e mecepegleoejHeCee
Jee{erme ueeielees Je l³eecegUs peieele Meeblelee ner ³esT MekeÀles.
9.5.2 veekeÀejeLeea HeefjCeece (Negative Impact)

1) S[dme®ee HewÀueeJe (Spread of AID’s)

ueQefiekeÀ He³e&ìve ns S[dme®eer ueeieCe Jee HewÀueeJe ne JesM³eeJ³eJemee³eeletve Jee{efJeles. S[dmemeeþer

keÀesCeleerner jesiecegefkeÌle veener Je l³eecegUs lees He³e&ìve®ee Del³eble efJeHeefjle Demee ÒecegKe Òenej Deens.

2) meebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe (Cultural Shock)

pesJne efJekeÀefmele osMeebletve ÒeJeemeer ns DeefJekeÀefmele osMeebvee Yesì osleele lesJne les DeeOegefvekeÀ
efkebÀJee DeÐe³eeJele He×leer®ee Hees<eeKe Ieeueleele Je l³eecegUs HeejbHeeefjkeÀ mebmke=ÀleerceOeu³ee ueeskeÀebvee lees
SkeÀ OekeÌkeÀe yemelees. Goe. efnHHeerpe ns ieesJ³ee®³ee mecegêefkeÀveeN³eeJej ÒeJeemeer cnCetve ³esle nesles DeeefCe les
yeer®eJej DebieeJej keÀesCeleener keÀHe[e ve Ieeuelee veiveeJemLesle meJe&$e efHeÀjle nesles.
 192
3) iegv¿eebceO³es Jee{ (Increase in the crimes)

newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee iegvnsieejerle Jee{ keÀjles.

mLeeefvekeÀ ueeskeÀebkeÀ[tve ÒeJeeMeeb®eer uegìceej nesles efkebÀJee keÀener JesUe mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®eer ÒeJeemeer
ueeskeÀebkeÀ[tve efHeUJeCetkeÀ kesÀueer peeles.

9.6 He³e&ìve®es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeIeele (Environmental Impact

of Tourism)

De) mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece (Positive Impacts)

1) Mesleer – newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve ¿ee®ee efJekeÀeme (Development

of Agro Tourism)

yejs®e efmLeleerpev³e keÀe³e&MekeÌleer efþkeÀeCes ¿eeb®ee ke=À<eer-ìgefjPece efþkeÀeCes cnCetve efJekeÀeme Peeuee
Deens. Goe. ceneyeUséej-Hee®eieCeer [eWiejeU #es$eele mì^e@yesjer ìgefjPece ¿ee®ee efJekeÀeme Peeuee.

2) DeYe³eejC³ee®ee efJekeÀeme (Development of Sanctuaries)

pebieuee®ee efJekeÀeme ne DeYe³eejC³es cnCetve ÒeJeeMeebvee DeekeÀef<e&le keÀªve IesC³eemeeþer kesÀuee

peelees, l³ee®eÒeceeCes ìgefjPeceuee DeekeÀ<et&ve IesC³eemeeþer kesÀuee peelees. mejkeÀejer ÒeeefOekeÀjCeebveer DeMee
pebieuece³e #es$eebkeÀ[s peemle ue#e efouesues Deens. pebieues ner Deejef#ele Jee mebjef#ele kesÀueer peeleele.

ye) vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece (Negative Impacts)

1) pewefJekeÀefJeefJeOeles®ee veeMe (Loss of Biodiversity)

ÒeJeeMeeb®es keÀe³e&¬eÀce ¿eeble Jee{ Peeu³eecegUs Hee³eeYetle megefJeOee, jeneCes Je pesJeCe ¿eeb®³ee
megefJeOee Fl³eeefob®ee efJekeÀeme neslees DeeefCe ogozJeeves les l³ee #es$eebleerue JevemHeleeRJej HeefjCeece nesTve
pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee veeµe ne veleerpee neslees.

2) Òeot<eCeeble Jee{ (Increase in Pollution)

efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee GlHeeove Jemlet DeeefCe meeOevemebHeÊeer, KeeC³ee®³ee Jemlet Fl³eeefo

p³eeb®eer ÒeJeeMeebvee pe©jer Demeles l³ee He³ee&JejCeeletve efceUleele DeeefCe cnCetve newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es
J³eJemLeeHeve ¿ee®ee HeefjCeece ne He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ neveer nesC³eele neslees.

9.7 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀª ³ee (Let us sum up)

meJe& peieYej ìgefjPece ne melele Jee{le jeneCeeje DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens. ¿ee
keÀe³e&¬eÀceeletve efJekeÀefmele osMe ns l³eeb®³ee LekeÀyeekeÀer osC³eeceOeerue keÀcelejlee Jee letì efn®eer osKeYeeue
 193
keÀª MekeÀleele. ns menpeHeCes Meke̳e Demeles pesJne newMeer ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve ns He³ee&JejCe
Jee®ekeÀ cew$eer He×leerves kesÀues peeles DeeefCe mLeeefvekeÀ m$eesleeb®ee keÀceeue GHe³eesie keÀªve pemes keÀeceieej
ìgefjPece ns ceesþîee ÒeceeCeele veeskeÀN³ee ¿ee mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee efvecee&Ce keÀªve osles. mekeÀejelcekeÀ
yeepetJej ue#e keWÀefêle keÀªve DeeefCe vekeÀejeLeea efJe<e³eebJej ceele keÀªve ìgefjPece®es HeefjCeece ns keÀceer
kesÀues peeleerue. pej meJe& efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀefmele osMe ns l³eeb®³ee efmLeleerpev³e MeefÊeÀ keÀe{tve
Iesleerue lej JesieJeeve DeLe&efJe<e³ekeÀ Jee{ mebHeeove keÀjC³eemeeþer ìgefjPece ns SkeÀ Jejoeve þjsue.

9.8 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e (Unit End Exercises)

Òe. 1 newMeer ÒeJeemeer megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve (Tourism) ner mebkeÀuHevee efle®³ee mJeeYeeefJekeÀ
iegCeefJeMes<eebmen mHeä keÀªve meebiee.
Òe. 2 ìgefjPece®eer veJeerve ªHes ¿eeb®eer leHeMeerueJeej ®e®ee& keÀje.
Òe. 3 ìgefjPece®³ee Jee{ermeeþer Yeejleemeceesj leeW[ osC³eeme ueeieCeejer keÀesCeleer DeeJneves Deensle?
Òe. 4 ìgefjPece®es mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece ¿eeb®es mHeäerkeÀjCe Ðee.
 194

10
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer
(Natural Disasters)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)
10.0 GefÎìîes
10.1 vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le mebkeÀìeb®eer mebkeÀuHevee
10.2 vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer
102.1 YegkebÀHee®es efkebÀJee OejCeerkebÀHee®es HeefjCeece
10.2.2 OejCeerkebÀHe megj#ee efve³ece
102.3 lmegveeceer
10.2.4 lmegveeceer mebj#eCe efve³ece
10.3 JeeoUs
10.4 Hetj
10.5 DeJe<e&Ce
10.6 ®euee DeeHeCe GpeUCeer keÀª³ee
10.7 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e

10.0 GefÎ<ìîes (Objectives)

• vewmeefie&keÀ mebkeÀìs DeeefCe ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer ¿eeceOeerue cetueYetle HeÀjkeÀ mecepetve IesCes.
• vewmeefie&keÀ mebkeÀìebMeer mebyeefOele keÀejCes Je keÀener mebkeÀuHevee ¿eeb®eer ceeefnleer IesCes.
• vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®es HeefjCeece DeeefCe meeJeOeefiejer®es Ghee³e ¿eeb®ee keÀesCelee mJeerkeÀej
keÀjeJe³ee®ee l³ee®ee DeY³eeme keÀjCes

10.1 vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le mebkeÀìs ¿eeb®eer mebkeÀuHevee (Concept of

Disaster Natural and Manmade)

’mebkeÀì“ ns DeMeer HeefjefmLeleer Deens pes vewmeefie&keÀ Jee ceeveJeefveefce&le keÀe³e&¬eÀce ¿eecegUs Jee{les.
meeOeejCeleë ceesþîee ÒeceeCeele ceeueceÊee efkebÀJee ceeveJeer Dee³eg<³e ¿eeb®ee veeMe neslees. mebkeÀì ns SkeÀ ogëKeer
Òemebie Demetve l³ee®es yejs®e HeefjCeece meceepeeJej nesleele. Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeble
 195
HeÀeìeHetÀì nesles. mebkeÀìeb®es meeceeefpekeÀ - DeeefLe&keÀ, ceevemeMeem$eer³e, jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjCeece ns meceepeeJej nesleele. mebkeÀìeb®es JeieeakeÀjCe ns Heg{erueÒeceeCes kesÀues peeles.

De) vewmeefie&keÀ mebkeÀìs (Natural Disasters) ë- ¿ee®eer Jee{ ner vewmeefie&keÀ keÀejCeebveer
nesles. Goe. OejCeerkebÀHe, lmegveeceer, JeeoUs, Oetj DeeefCe DeJe<e&Ceë, G<Celeeuenjer, [eWiej GleejeJeªve
ceeleer, oie[ OeeW[s ¿eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele IemejCe YegmKeueve (Landslide), pebieueeleerue JeCeJes ns
l³eeceeveeves keÀceer vewmeefie&keÀ mebkeÀìs Deensle.

ye) ceeveJeefveefce&le mebkeÀìs (Man-made Disasters) ë- ¿eeb®ee efJekeÀeme ne ceeveJeer ®egkeÀ

¿eecegUs efkebÀJee ceeveJeeves ®eeueefJeuesu³ee ÒeceeCeeleerue efyeIee[ ¿eecegUs neslees. ceeveJeefveefce&le mebkeÀìs ner
meeceeefpekeÀ efkebÀJee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Demet MekeÀleele. Goe. iegvnsieejer ke=Àl³es, obieueer, ³egOos,
IeyejeìercegUs ®eWieje®eWiejer (Stampede) ner ceeveJeefveefce&le meeceeefpekeÀ mebkeÀìeb®eer GoejnCes Deensle. lej
JeeneletkeÀ, DeHeIeele, DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele, Deeie, lesueieUleer (Oil-spills) efkebÀJee efJe<eejer Jee³et®eer ieUleer
ner ceeveJeefveefce&le leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ mebkeÀìs Deensle.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ieeUuesu³ee peeiee Yeje.

De) mebkeÀìeb®eer Jee{ ner ------------ Je ------------ ¿ee keÀe³e&¬eÀceebcegUs
nesles.
ye) lmegveeceer ns GoenjCe ------------ ¿ee mebkeÀìe®es Deens.
keÀ) YeesHeeU Jee³et ogIe&ìvee ns SkeÀ ------------ ®es GÊece GoejnCe Deens.
[) Heesì& ì^mì ®eer Deieoer DeueerkeÀ[®eer Jee³egieUleer ------------ ner Deens.

Òe.2 ’DeeHeÊeer“ ner mebkeÀuHevee Je efle®es ÒekeÀej mHeä keÀ©ve meebiee.

10.2 vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer (Natural Disaster)

OejCeer kebÀHe (Jee YegkebÀHe Earthquake) DeeefCe lmegveeceer :-

 196

OejCeer  kebÀHe (shake) ner He=LJeer®³ee He=ÿYeeiee®eer De®eevekeÀ neue®eeue Deens. ne meeOeejCe He=LJeer®³ee
ìskeÌìesefvekeÀ Huesìmed ¿eeb®³ee neue®eeueeRcegUs efvecee&Ce neslees. cnCepes®e He=LJeer®ee He=ÿYeeie ne yeN³ee®e
ìskeÌìesefvekeÀ Huesì (Jee Heþejebveer) yeveuesuee Demelees. les efmLej vemeleele. ¿ee Heþejeb®eer nUt neue®eeue
ner efvejefvejeȳee efoMeele leeCe ¿ee®eer yeebOeCeer keÀjles Je SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&os®³ee HeueerkeÀ[s leer yeebOeCeer
He=ÿYeeiee®es De®eevekeÀ OekeÌkesÀ GlHeVe keÀjles.

He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej Jee{uesueer Yeer<eCe mHeboves ¿eebvee OejCeerkebÀHe Demes cnCeleele. ¿ee
OejCeerkebÀHee®ee keWÀêefyebot He=LJeer®³ee DebleYee&ieele Demelees p³ee efþkeÀeCeentve OejCeerkebÀHe ueeìe ¿ee
efvejefvejeȳee efoMeebvee Hemejleele.

YegkebÀHekeWÀê (Epicenter):-
He=LJeer®³ee keWÀêefyebot®³ee Jejleer leeye[leesye DemeCeeN³ee He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej ne efyebot Deens.
OejCeerkebÀHee®³ee ueeìebvee YegkebÀHeueeìe (Seismic Waves) Demes cnìues peeles. l³eeb®es efvejefvejeUs
ÒekeÀej Deensle.

De) ÒeeLeefcekeÀ ueeìe (Primary Waves) ë- ¿ee megjJeeleer®³ee ueeìe Deensle. l³ee
mejUjs<else ÒeJeeme keÀjleele Je He=LJeer®³ee êJe©He Lejeletve Heg{s peeT MekeÀleele.

ye) og³³ece ueeìe (Secondary Waves) ë- ¿ee ueeìe ’Smed“ (S) DeekeÀeje®³ee
Demeleele DeeefCe cnCetve l³eeb®eer neue®eeue ner ÒeeLeefcekeÀ ueeìebHes#ee peemle iegbleeiegbleer®eer Demeles. l³ee
ueeìe ¿ee He=LJeer®³ee êJe©He keÀJe®eeble Mees<etve Iesleu³ee peeleele.

keÀ) He=ÿYeeie ueeìe efkebÀJee ueJe ueeìe (Surface Waves or Love Waves) ë- ¿ee
ueeìe peemle efkeÀ®ekeÀì Demeleele DeeefCe cnCetve peemle ÒeJeeme keÀ© MekeÀle veenerle. l³ee
YegkebÀHekeWÀêefyebot®³ee peJeUHeeme Dee{Utve ³esleele. ¿ee ueeìe peemleerle peemle vegkeÀmeeve keÀjleele.
YegkebÀHee®eer leerJe´lee ner efjMlej mkesÀueves ceespeueer peeles. ¿ee ceeHeveemeeþer YegkebÀHe DeeuesKevee®ee
(Seismograph) GHe³eesie keÀjleele.

10.2.1 YegkebÀHee®es HeefjCeece (Consequences of the Earthquake)

De) efJeOee³ekeÀ j®evee HeefjCeece (Constructive Consequences) ë-

 197
1) He=LJeer®³ee Jej®³ee keÀþerCe keÀJe®ee®³ee neue®eeueercegUs Keefvepe m$eesle ns He=LJeer®³ee
He=äYeeieeJej DeeCeues peeleele Je cnCetve®e veJeerve KeeCekeÀece #es$eeb®ee efJekeÀeme neslees.
2) veÐee l³eeb®ee ceeie& yeoueleele DeeefCe megHeerkeÀ Mesleerpeefceve HegjJeþe keÀjleele.
3) veJeerve peeieebJej OeyeOeyes DeeefCe Pejs efJekeÀefmele nesleele.
4) efkeÀveeje Je efkeÀveejHeÆer #es$eeb®es HeeC³eele yeg[uesues Yeeie ¿eecegUs yebojs DeeefCe penepeebvee
megjef#ele DeeÞe³emLeeve (Harbour) ¿eeb®ee efJekeÀeme neslees.
5) veJeerve mejesJejs efvecee&Ce nesleele.
6) iejce HeeC³ee®es Pejs veJeerve efþkeÀeCeer Giece HeeJeleele.

ye) mebnejkeÀ HeefjCeece (Destructive Consequences) ë-

1) OejCeerkebÀHe ne [eWiejeU Yeeieele, [eWiej GleejebJej ceeleer oie[ OeeW[s ¿eeb®eer ceesþer IemejCe
¿eeme keÀejCeerYetle þjlees.
2) veÐee l³eeb®es ceeie& yeoueleele DeeefCe cnCetve megHeerkeÀ Je oeì ueeskeÀJemleer®eer #es$es ¿ee
HeeC³eeKeeueer yeg[leele.
3) veÐeeb®es ceeie& De[Jeues peeTve peJeUHeeme®³ee #es$eeble Hetj efvecee&Ce nesleele.
4) Fceejleer, Hetue keÀesmeUtve He[leele DeeefCe l³eecegUs ceeueceÊes®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve
nesles.
5) JeeneletkeÀ / DeeefCe oUCeJeUCe ceeie& ¿eeble efyeIee[ neslees efkebÀJee l³eeb®ee veeMe neslees.
6) yejs®e ueeskeÀ cejleele efkebÀJee DeHebie yeveleele Jee De[®eCeerle ³esleele.
7) OejCeerkebÀHeecegUs lmegveeceer efJekeÀefmele nesles Je l³ee ceeueceÊes®³ee Òe®eb[ neveermeeþer keÀejCeerYetle
þjleele.

10.2.2 YegkebÀHe megj#ee efve³ece (Earthquake Safety Rules)

YegkebÀHee®³ee JesUer (During Earthquake) ë-

1) Ieeye© vekeÀe neue®eeue ner Ieyejeìoe³ekeÀ Demeles HeCe legce®³ee [eske̳ee®³eeJej Keeue®³ee Yeeieele
peesHe³e¥le keÀener nuele veener leesHe³e¥le YegkebÀHe ne efve©HeêJeer (Harmless) Deens. Meeble jene Je
HeefjefmLeleer®eer peeCeerJe þsJee.
2) pej YegkebÀHe ne legcneuee Ieje®³ee Deeble HekeÀ[le Demesue lej Ieje®³ee Deele®e jene. [smkeÀ, ìsyeue,
yeekeÀ ¿eeKeeueer efkebÀJee ojJeepee®³ee jmlee, efoJeeCeKeevee DeeefCe efYebleer®³ee Deele efJe©Oo efoMesuee
Dee®íeove I³ee / Deemeje I³ee.
3) YegkebÀHee®ee OekeÌkeÀe yemeleebvee Jee l³eeveblej cesCeyel³ee, keÀe[îee efkebÀJee Dev³e GIe[îee pJeeueeûeener
p³eesleer®ee JeeHej keÀ© vekeÀe. meJe& Deeieer efJePeJetve ìekeÀe.
 198
4) pej legcner Iejeyeensj YegkebÀHeele meeHe[ueele lej Fceejleer Je GHe³eesieer efJeÐegle leeje ¿eebHeemetve otj
pee. SKeeÐee GIe[îee / Kegu³ee cewoeveeble Deeu³eeJej l³eeefþkeÀeCeer YegkebÀHee®ee OekeÌkeÀe LeebyesHe³e&le
mleyOe jne.
5) peJeU®³ee efkebÀJee FceejleerceOetve OeeJet vekeÀe. keÀejCe DeJeMes<e keÀesmeUC³ee®ee ceesþe OeeskeÀe ne
oeje®³ee ceeiee&yeensj Je efYebleer®³ee Deieoer peJeU Demelees.
6) pej legcner ceesìejiee[erves ÒeJeeme keÀjerle Demeeue Jee ®eeuel³ee iee[erle Demeeue lej Meke̳e lesJe{îee
ueJekeÀj Leebyee Je iee[er®³ee DeeleceO³es®e yemetve jene.
YegkebÀHee®ee OekeÌkeÀe yemeu³eeveblej (After the Shaking) ë-
1) legce®³ee JeeHeje®³ee Jemlet leHeemetve Hene HeCe l³eebvee efHeÀjJetve ®eeuet keÀ© vekeÀe. keÀejCe YegkebÀHeecegUs
HeeCeer, Jee³et Je efJeÐegle JeenkeÀ ¿eebvee Yesiee He[u³ee DemeC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) pej legcneuee ie@me®ee Jeeme Deeuee lej efKe[ke̳ee GIe[îee ìekeÀe Je cegK³e Pe[He yebo keÀje.
3) pej HeeC³ee®es veU ns neveer Peeues Demeleerue lej cegK³e Pe[HeskeÀ[erue HeeCeer HegjJeþe yebo keÀje.
4) pej efJeÐegle Jee³eefjbie ns Mee@ì& Peeues Demeu³eeme cegK³e ceerìj yee@keÌme®es yeìCe yebo keÀje.
5) legce®ee jsef[Dees efkebÀJee ogjoMe&ve (ìer. Jner.) meb®e ne DeÐe³eeJele DeeCeeryeeCeer®eer yeeleceer He$ekesÀ
efceUefJeC³eemeeþer ®eeuet keÀje.
6) DeeCeeryeeCeer®ee Je=Êeeble osC³eeKesjerpe otjOJeefveHeemetve ueebye jene.
7) kegÀþsefn yeensj mLeueoMe&veemeeþer peeT vekeÀe.
8) Òe®eb[ vegkeÀmeeve Peeuesu³ee FceejleerHeemetve otj jene. keÀejCe YegkebÀHee®³ee OekeÌke̳eeveblej l³ee
keÀesmeUtve He[C³ee®eer Meke̳elee Demeles.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De) YegkebÀHe ne meeceev³eHeCes He=LJeer®³ee ------------ neue®eeueercegUs efvecee&Ce neslees.
ye) peer peeiee pesLes YegkebÀHee®eer Òel³e#e meg©Jeele nesles l³ee peeiesuee ------------
Demes cnCeleele.
keÀ) keWÀêe®³ee Jej®ee efyebot ne ------------ cnCetve ceeefnleer Deens.
[) YegkebÀHe ueeìe ¿ee keÀener veenerle HeCe ------------.
F) OejCeerkebÀHee®³ee ÒeeLeefcekeÀ ueeìe ¿ee ÒeJeeme ------------ ¿eeceO³es ¿ee ----
-------- keÀJe®eeHe³e¥le keÀjleele.
HeÀ) YegkebÀHe ceeHevee®es ³egefveì ns ------------ Deens.
Òe.2 YeejleeceOeerue OejCeerkebÀHee®eer keÀener GoejnCes ¿eebJej ®e®ee& keÀje.
Òe.3 OejCeerkebÀHee®es efJeIeelekeÀ j®eveelcekeÀ Je IeelekeÀ Demes keÀesCeles HeefjCeece Deensle ?
 199

10.2.3. lmegveeceer (Tsunami)

lmegveeceer ne peHeeveer Meyo Demetve l³ee®ee DeLe& yebojeleerue ueeì.

(lmeg yeboj  veeceer † ueeìe)
¿ee ceesþîee efJeveeMekeÀejer cenemeeiejer ueeìe l³ee OejCeerkebÀHe efkebÀJee He=LJeer®³ee keÀJe®eeleerue
Dev³e cegK³e neue®eeueer ¿eecegUs GlHeVe nesleele. pesJne YegkebÀHe ne mecegê / cenemeeiej ¿ee®³ee leUeMeer
le³eej neslees Je Dee{Utve ³eslees lesJne efJeHegue ÒeceeCeeble Gpee& ner efvecee&Ce nesles. mecegêe®³ee HeeC³ee®eer
Keesueer ner peemle Demeu³eeves Gpee& ner efvejefvejeȳee efoMeebvee Hemejles. pesJne lmegveeceer®eer ueeì ner
mecegêefkeÀveeN³eekeÀ[s ³esT ueeieles lesJne HeeC³ee®eer Keesueer keÀceer nesles DeeefCe cnCetve lmegveeceer ueeìsceOeerue
MekeÌleer ner l³ee ueeìs®eer Gb®eer Jee{efJeC³eemeeþer JeeHejueer peeles peer 100 HegÀìe³e¥le efkebÀJee 35 ceerìme&
He³e¥le Jee{les.

lmegveeceer®³ee ueeìe ¿ee Òeefleleeme 150 efkeÀueesceerìme& ®³ee Jesieeves ÒeJeeme keÀjleele. ceesþîee
ÒeceeCeele efJeOJebme ne mecegêefkeÀveeN³ee®³ee #es$eeble lmegveeceer®³ee HeefjCeebceebcegUs Dee{Utve ³eslees.

1983 ceO³es ¬eÀkesÀìeDees ³esles pJeeueecegKeer®³ee mHeÀesìecegUs (Volcano Eruption) lmegveeceer GlHeVe
Peeueer. efpeves megceejs 36000 ueeskeÀeb®es ÒeeCe Iesleues.

2004 ceO³es peJeUpeJeU 2.5 ueeKe ueeskeÀ ns Yeejle, ÞeeruebkeÀe, megcee$ee DeeefCe Dev³e
Fb[esvesefMe³eve yesìs lmegveeceercegUs ce=l³egcegKeer He[ues.

10.2.4. lmegveeceer mebj#eCe efve³ece (Tsunami Safety Rules)

1) Keesue mecegêefkeÀveeN³eeJejerue #es$eeble peeCeJeuesuee OejCeerkebÀHee®ee peesjoej OekeÌkeÀe ner leelkeÀeU

Meke̳e nesCeeN³ee mebkeÀìe®eer vewmeefie&keÀ Oeeske̳ee®eer met®evee Deens. Meeble jene DeeefCe Gb®eerJej®³ee
peceerveerkeÀ[s mecegêefkeÀveeN³eeHeemetve otj pee.
2) lmegveeceer ner HeÀkeÌle SkeÀ®e ueeì veener lej ueeìeb®eer ceeefuekeÀe®e Demeles. peesHe³e¥le keÀe³e&#ece
ÒeeefOekeÀjCeeves ’meJe& keÀener þerkeÀ (all clear) FMeeje osF&He³e&lele l³ee Oeeske̳ee®³ee #es$eeHeemetve
ueebye jene.
3) ³esCeeN³ee lmegveeceer®eer DeeieeT Oeeske̳ee®eer met®evee ner keÀenerJesUe mecegêefkeÀveeN³eeJejerue HeeC³eele
ue#eCeer³e Jee{ Jee Ieì ¿eebveer efoueer peeles. ner efvemeiee&®eer lmegveeceer®eer Oeeske̳ee®eer met®evee
Demeles Je l³ee®eer keÀeUpeer ner Iesleueer iesueer®e Heeefnpes.
4) SKeeÐee efkeÀveeN³eeJejerue ueneveMeer lmegveeceer ner keÀener efkeÀueesceerìme& otj ceesþer Demet MekeÀles
cnCetve SKeeÐee ueneve DeekeÀejceeveeuee DemeCeeje mee®ee ¿eeuee ceeve osCes ne keÀceerHeCee mecepet
vekeÀe.
 200
5) lmegveeceer®eer cepee HeenC³eemeeþer keÀOeerner meceêefkeÀveeN³ee®³ee Keeueer peeT vekeÀe. pesJne legcner
ueeì Heenelee lesJne efle®³eeHeemetve megìkeÀe keÀjC³eemeeþer legcner efle®³ee Deieoer peJeU Demelee.
6) lmegveeceer®³ee DeeCeeryeeCeer keÀeUele legce®es jef[DeeskeWÀê Jee ìer. Jner. ns melele ®eeuet þsJee.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 Heg{erue jkeÀev³eebleerue pees[îee pegUJee.

A B

1) OejCeerkebÀHe ne ueeìe GlHeVe keÀjlees 1) 100 HetÀì efkebÀJee 35 ceerìme&

2) lmegveeceer ueeìeb®eer meJe&meeOeejCe Gb®eer 2) 150 efkeÀueesceerìme& / Òeefleleeme
3) lmegveeceer ueeìeb®ee Jesie 3) lmegveeceer

Òe.2 lmegveeceer®³ee mece³eer keÀesCel³ee megj#ee efve³eceeb®ee mJeerkeÀej keÀjeJe³ee®ee Demelees ?

10.3 DeeJele& JeeoU (Cyclone)

DeeJele& JeeoU ner JeeleeJejCeeleerue keÀceer oeyee®eer ÒeCeeueer Deens. leer He=LJeer®³ee He=ÿYeeieepeJeU
JeeleeJejCee®³ee Keeue®³ee Yeeieele Jee{les. pesJne He=LJeer®ee He=ÿYeeie ne leeHelees, He=LJeer®³ee
He=ÿYeeieepeJeU®eer nJee ner HeCe leeHeles, leer ÒemejCe HeeJeles. efle®eer Ievelee keÀceer nesles Je cnCetve leer
Jej®³ee efoMesves G®eueueer peeles. ¿ee efþkeÀeCeer nJes®³ee otj meeju³ee iesu³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee DebMeleë
HeeskeÀUer®eer peeiee Yeªve keÀe{C³eemeeþer, meYeesJeleeue®³ee ÒeosMeebletve nJee ner He=LJeer®³ee keWÀêeYeesJeleer
keÀceer oeye le³eej Peeuesu³ee #es$eekeÀ[s Kes®eueer peeles. ne Jeeje pees keWÀêe®³ee efoMesves peele Demelees lees
He=LJeer®³ee HeefjYe´ceCeecegUs efoMee yeouelees. cnCetve DeeJele& JeeoUeble JeeN³ee®eer efoMee ner GÊejer³e
ieesueeOee&le Ie[îeeȳee®³ee keÀeìîee®³ee efJe©Oo efoMesves efHeÀjCeejer Demeles Je oef#eCe ieesueeOee&le
Ie[îeeȳee®³ee keÀeìîee®³ee efoMesves efHeÀjCeejer Demeles. DeeJele& JeeoUeble JeeN³ee®³ee Jesie ne megceejs 40-
50 efkeÀueesceerìme& leeMeer Demelees.
 201

DeeJele& JeeoUe®³ee keWÀêeuee JeeoUe®ee [esUe (Eye of the cyclone) Demes mebyeesOeues peeles.
JeeoUs ner Heg<keÀU efJeOJebme mecegêefkeÀveeN³ee®³ee Yeeieeble keÀjleele cnCepes®e Fceejleer®ee veeMe,
ceeveJeer peerefJeleneveer, Hee³eeYetle megKemees³eer, JevemHeleer ÒeeCeer Fl³eeefob®ee veeMe. peiee®³ee efvejefvejeȳee
Yeeieele DeeJele& JeeoUebvee efvejefvejeUer veeJes Deensle

De) Dee@mì^sefue³eeble efJeueerefJeueer

ye) DecesefjkesÀle nefjkesÀvme
keÀ) ®eerve, peHeeveceO³es ìe³eHetÀvme
[) oef#eCe HetJe& Deeefµe³ee Je Yeejle nîeebceO³es DeeJele& JeeoUs.

G<Ce keÀefìyebOeeleerue yengleskeÀ JeeoUs ner yebieeue®ee GHemeeiej DeeefCe Dejyeer mecegê ¿eeceO³es
HeeJemee®³ee veblej efJekeÀefmele nesleele, (Dee@keÌìesyej veesJnWyej) Je HeeJemeeHetJeea®³ee nbieeceele (SefÒeue-
ces)ceO³es Jee{leele.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 DeeJele& JeeoUs keÀMeer le³eej nesleele ?
 202

10.4 Hetj (Floods)

Hetj ns meeOeejCeleë veoer®³ee KeesN³eebpeJeU Ie[tve ³esleele, lej veoer®³ee HeeC³eeble Jee{
Peeu³eecegUs veoer®³ee ceeiee&®³ee ceesþîee Yeeieele HeeCeer Yejuesues Demeles. ns DeefleefjkeÌle HeeTme He[Ces Jee
efnceJe=äer ¿eeves efvecee&Ce nesT MekeÀles. yeHeÀe&®³ee Jesieeves efJeleUtve peeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs, ns efJeleUuesues
HeeCeer ¿ee®eer veoer®³ee HeeC³eele Yej He[les. [eWieje®³ee GleejeJej oie[, OeeW[s, ceeleer ¿eeb®eer IemejCe
Peeu³eecegUs YegmKeueve (Land slide) veoer®³ee ceeie& ne De[efJeuee peelees Je veoer®es HeeCeer ns peJeUHeeme
#es$eeble Hemeªve Hetj efvecee&Ce keÀjles.

Menjer Yeeieele HeCe Hetj GlHeVe nesleele. Menjer #es$eeble [ebyej efkebÀJee efmeceWì®es jmles Demeleele
Je l³eecegUs HeeJemee®es HeeCeer ns peefceveerle efPejHele veener. meeb[HeeCeer efve®eje ieìej ÒeCeeueerle Ieve keÀ®eje
ne meeþuesuee Demelees. lees ieìejeb®ee ceeie& yebo keÀjleele Je l³eecegUs HeeJemee®es HeeCeer ns jml³eeJej
mee®eles.

pebieuee®es Deesmee[erkeÀjCe Je peefceveer®eer OetHe (Peerpe) ¿ee keÀejCeebcegUs HeCe Hetj ³esleele.

Hetje®es HeefjCeece (Effects of Flood) ë-

1) Iejs, Hetue DeeefCe Dev³e ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve
2) ceeveJeer peerJeeb®eer Je Dev³e ÒeeCeer peerJee®eer neefve
3) efHekeÀeb®ee veeMe
4) Hegje®es #es$e / osMe ¿eeb®ee DeLe&Meem$eeJej DeeIeele
5) HegjecegUs meKeue oueoueer®es Yeeie (Marshy areas) efJekeÀefmele nesleele.
6) leep³ee, iees[îee efHeC³ee®³ee HeeC³eele YesmeU
7) keÀe@ueje, ceuesefj³ee Je HeeC³eecegUs HeefjCeece nesCeeN³ee mebmeie&pev³e jesie ¿eeb®³ee meeLeeR®ee
HewÀueeJe.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 kegÀþs DeeefCe keÀmes Hetj le³eej nesleele Jee Ie[tve ³esleele ?
Òe.2 Hetje®es HeefjCeece keÀesCeles Deensle ?
 203

10.5 DeveeJe=äer efkebÀJee DeJe<e&Cee®ee keÀeU

keÀceer HeeTme efkebÀJee HeeJemee®eer keÀcelejlee ner yeje®e keÀeU Peeu³eeves efvecee&Ce nesCeejer keÀesj[er
HeefjefmLeleer Deens. DeJe<e&Cee®ee keÀeU Jee DeveeJe=äer efn®ee men³eesie ne meeOeejCeHeCes Deesmee[ #es$es Jee
DeOe&veeefHekeÀ #es$e ¿eeb®³eeMeer Demelees, HeCe pej nbieeceer HeeJemeeȳeeuee GMeerj Peeuee Jee ueebyeuee lej
Dev³e #es$eeble HeCe DeveeJe=äer Ie[tve ³esles.
DeJe<e&Ce Jee DeveeJe=äer ne ceeveJeer ueeskeÀmebK³esJej HeefjCeece keÀjlees keÀejCe HeeCeer ner ceeveJee®eer
ÒeeLeefcekeÀ iejpe Deens. DeJe<e&Ce ns HeerkesÀ,GÐeesieOebos DeeefCe l³ee Yeeiee®es DeLe&Meem$e ¿eeb®³eeJej HeefjCeece
keÀjles. Deesmee[ #es$e efkebÀJee DeOe& Deesmee[ Yeeieele pemes DeeefÖeÀkesÀceOeerue meneje Je DeeefMe³ee ¿eeceO³es
Demes DeJe<e&Ce ns meeceev³e Demeles.
DeJe<e&Cee®eer keÀejCes (Causes of Drought) ë-
1) efJeuebefyele HeeTme (Delayed Rainfall) ë- befJeMes<eleë ceesmeceer HeeTme ne DeeefMe³eele DeJe<e&Ce
efmLeleer GlHeVe keÀjlees.
2) pebieuelees[ercegUs Peeuesues Deesmee[erkeÀjCe (Deforestaion) ë- Pee[s ner HeeC³ee®ee meeþe Je
peleve keÀjC³eeme ceole keÀjleele. Pee[s keÀe{tve ìekeÀCes ¿eecegUs iebYeerj mJe©Hee®ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
HeefjCeece le³eej neslees.
3) HeeC³ee®ee iejpesHes#ee peemle GHemee (Over exploitation of Wate)r ë- DeeHeues yejsme®es leepes HeeCeer ns
He=LJeer®³ee Keeueer Deens. cnCepes®e peefceveerKeeueer Jee Yetefceiele peue. MeslekeÀjer ns efJeÐegle HebHe JeeHe©ve
¿ee Yetefceiele HeeC³ee®ee peemle GHemee keÀjleele Je l³eecegUs Yetefceiele HeeC³ee®eer HeeleUer ner peemle Keesueer
efvecee&Ce nesTve HeeC³ee®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesles.

4) Deefle ®ejeF& (Over grazing) ë- iegjeb®³ee Je HeeUerJe ÒeeCeer (pemes yekeÀjer, Mesȳee Fl³eeefo) peemle
kegÀjCeeble peemle ®ejC³eecegUs JevemHeleer ¿ee ve<ì nesleele Je les #es$e GIe[s He[les. DeMee HeefjefmLeleer®ee
efvekeÀeue ne DeveeJe=äer Jee DeJe<e&Ce ¿eeceO³es neslees.

10.6 ®euee Deelee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee.

pesJne SKeeoer keÀesCeleerner HeefjefmLeleer ner De®eevekeÀ Jee{les DeeefCe ceesþe vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer
veeMe efvecee&Ce keÀjles lesJne leer HeefjefmLeleer ner DeeHeefÊe / Deefjä cnCetve ceeveues peeles. meJe&meeOeejCeHeCes
Demes Heeefnues iesues Deens keÀer, vewmeefie&keÀ mebkeÀìs ner keÀener vewmeefie&keÀ keÀejCeebcegUs Ie[tve ³esleele. Hejbleg
Deepe®³ee peieele vewmeefie&keÀ DeeHeefÊe ¿eeb®ee mebyebOe DeÒel³e#eHeCes ceeveJeer keÀe³e&¬eÀceebµeer pees[uee peelees.
peMeer ueeskeÀmebK³ee ner Jee{les Deens, He=LJeer®³ee vewmeefie&keÀ GYeejCeerceO³es ceeveJeer DeeIeele ne vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeer Ie[tve ³esCes ¿eeb®³ee Jee{erle HeefjCele nesle Deens. YetkebÀHe, lmegveeceer, Hetj, DeJe<e&Ce, JeeoUs ¿ee
ceesþîee ÒeceeCeele vewmeefie&keÀ Deefjäeb®³ee yeeyeleerle neveer keÀjerle Deensle Je ceeveJeer Dee³eg<³ee®ee veeMe ne
keÀener ÒeceeCeele keÀceer keÀjCes Meke̳e keÀ© MekeÀleele.
 204

10.7 ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e

Òe.1 DeeHeefÊe cnCepes keÀe³e ? efle®es JeieeakeÀjCe keÀmes kesÀues peeles ?

Òe.2 Deefjäeb®eer keÀejCes Je HeefjCeece ¿eeb®es leHeMeerueJeej mHeäerkeÀjCe keÀje.
Òe.3 Heg{erue ieesäer®es HeefjCeece mHeä keÀje.
1) lmegveeceer 2) DeJe<e&Ce 3) DeeJele& JeeoUs
Òe.4 ’Òel³eskeÀ Je<eea GÊej Yeejleele Hetj ³eslees“ ®e®ee& keÀje.
 205

11
ceeveJe efveefce&le DeveLe&
(Man Made Disasters)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)

11.0 GefÎ<ìîes
11.1 ceeveJeefveefce&le DeveLe&
11.1.1 veeiejer Demeblees<e DeeefCe onMeleJeeoe®eer keÀejCes
11.1.2 DeCegMeeqkeÌle (DeeeqCJekeÀ) DeHeIeele
11.1.3 lesue meeb[Ces DeeefCe ieUleer
11.1.4 DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele
11.2 DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeve
11.2.1 DeveLe& J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ
11.2.2 DeeHeÊeerHetJeea®es J³eJemLeeHeve
11.2.3 DeeHeÊeer keÀeUeleerue J³eJemLeeHeve
11.2.4 Deefjäeveblej®es J³eJemLeeHeve
11.3 leb$e%eevee®eer mebkeÀìkeÀeueerve J³eJemLeeHeveele YetefcekeÀe
11.3.1 YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS)
11.3.2 otj mebJeosve (Remote Sensing)
11.4 ®euee DeeHeCe GpeUCeer keÀª³ee
11.5 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e

11.0 GefÎ<ìîes (Objectives)

• ceeveJeefveefce&le mebkeÀìeb®eer leerJe´lee DeeefCe DeLe& mecepetve IesCes.

• mebkeÀìeHetJeea Je mebkeÀìeveblej J³eJemLeeHeve leb$es ¿eeb®eer ceeefnleer keÀ©ve IesCes.
• DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeveemeeþer ÒeieleerMeerue leb$ee®ee JeeHej.
• meejebMe.
• ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e.
 206

11.1 ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer (Man Made Disasters)

p³ee mebkeÀìemeeþer Jee Deefjäemeeþer ceeCetme ne keÀejCeerYetle Deens l³eeuee ceeveJeefveefce&le

DeeHeÊeer Demes cnCeleele. ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer®es efvejefvejeUs ÒekeÀej Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener Heg{s
efouesues Deensle.

1) veeiejer Demeblees<e DeeefCe onMeleJeeo

2) yee@cyemHeÀesì (Explosions)
3) Deeieer
4) DeCegMeeqkeÌlekeÀ DeeHeÊeer
5) DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele
6) meecegefêkeÀ (mecegêepeJeU®es) mebkeÀìs (Maritime Disasters)
7) jsuJes DeeHeÊeer.
8) efJeceeve keÀesmeUCes (Air Crashes)
9) DeJekeÀeMe DeHeIeele (Space disasters)

11.1.1 veeiejer Demeblees<e Je onMeleJeeoer keÀejCes (Civil Unrest and Terrorism

Causes)

1) pesJne ueeskeÀ SKeeÐee efJeMes<e keÀuHeveeMeeqkeÌle Meem$eeuee (Ideology) Heeefþbyee osleele lesJne les l³eebvee
efJejesOe keÀjCeejer ceeCemes efkebÀJee ceeCemeeb®ee ieì ¿eebvee þej ceejC³ee®ee Òe³elve keÀjleele efkebÀJee
l³eeb®eer DeMeer YeeJevee Demeles keÀer, Dev³e keÀuHeveeMeeqkeÌle Demeuesu³ee ueeskeÀebvee þej ceejCes ns SkeÀ
Oeeefce&keÀ keÀle&J³e Deens.
2) pej ueeskeÀebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀebHeemetve Jebef®ele kesÀues Jee l³eebvee ef®ej[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej veeiejer
Demeblees<e ne GHeÀeUtve ³esT MekeÀlees.
3) yeskeÀejer DeeefCe vesl³eeb®eer efoMeeYetue keÀjCeejer efJeOeeves ner HeCe veeiejer Demeblees<ee®eer keÀejCes Deensle.

HeefjCeece (Consequences)

1) ceeveJeer peerJeeb®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve.

2) meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊes®ee Òe®eb[ ÒeceeCeeble efJeOJebme.
3) meeOevemebHeÊeer®es Jee³ee iesu³eecegUs veemeOetj (Wastage) DeeefCe Òeot<eCe
4) oesve ieìele keÀìgles®eer YeeJevee ¿eele Jee{.
5) ceevemeMeem$eer³e OekeÌkesÀ.
 207

efveJe[keÀ ÒecegKe veeiejer Demeblees<e (Selected Major Civil Unrests)

Je<e& (Year) Òemebie (Event) peeiee (Place)

1. 189 yeer meer ÒemLeeefHele mejkeÀejuee efJejesOe (Insurrections) FefpeHle
2. 1770 yeesmìve keÀÊeuekeÀeb[ (Bostan Massacre) yeesmìve
1895-
3. Decexefve³eve nl³eekeÀeb[ (American Massacre) Decexefve³ee ìkeÀea
1922
4. 1990 cegefä³eesOee yeb[ (Boxer REbellion) ®eerve
5. 1919 Dece=lemej®es nl³eekeÀeb[ (Amristar Massacre) Yeejle
6. 1984 MeerKe DeeefCe efnbot ¿eeb®³eeceO³es obieue Dece=lemej- Yeejle
7. 1989 ìe³eefvevecesve ®eewkeÀ nl³eekeÀeb[ (Massacre in
®eerve
Tiananmen Square)
8. 1993 efnbot cegeqmuece obies cegbyeF& - Yeejle

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer ¿eeb®eer GoenjCes osTve mHeäerkeÀjCe keÀje.

Òe.2 meceepeeceO³es veeiejer Demeblees<e DeeefCe onMeleJeeo ¿eecegUs keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee mecem³ee
efvecee&Ce nesleele ?
Òe.3 veeiejer Demeblees<e GlHeVe nesC³ee®eer keÀejCes keÀesCeleer ?

11.1.2 DeCegMeem$emebyebOeer DeHeIeele (Nuclear Accidents)

DeCegMekeÌleer®³ee Òeefleef¬eÀ³es®³ee MeesOeecegUs ceeCemeeuee SkeÀe Òe®eb[ Gpee& m$eeslee®ee HegjJeþe

Peeuee. DeCegMekeÌleer®ee JeeHej ne efJeOJebmekeÀ nslegmeeþer kesÀuee peeT MekeÀlees pemes DeCegyee@cye - pes ogmeN³ee
cene³egOoele efnjesefMeceeJej ìekeÀues iesues. HeCe l³ee®eJesUer DeCegMeeqkeÌle®ee JeeHej ne efJeOee³ekeÀ nslegbmeeþer
HeCe kesÀuee peelees pemes efJeÐegleMeeqkeÌle®es GlHeeove. DeCegMeeqkeÌle efnuee Òe®eb[ #ecelee Deens. pemee efle®ee
Deboepe ne Jele&efJeuee iesuee Deens keÀer, HeÀkeÌle 1 ìve ³egjsefve³ece ns 5 ueeKe ìve keÀesUMee®³ee GpexFlekeÀer
MeeqkeÌle GlHeVe keÀjles.
 208
DeCegMeem$emebyebOeer DeHeIeelee®eer keÀejCes (Causes of Nuclear Accidents)
DeCegMeeqkeÌle®es #es$e ns Depetveefn yeeu³eeJemLesle Deens Je cnCetve®e ¿ee #es$eebleerue yengleskeÀ
DeHeIeele ns ceeveJeer yesefHeÀkeÀerjercegUs Ie[leele cnCepes®e DeCegYeÆer DeHeIeele (Reactor Accidents)
DeeeqCJekeÀ DeCegYeÆer ner oesve efkebÀJee DeefOekeÀ legkeÀ[s nesCee®³ee Òeef¬eÀ³es®es efve³eb$eCe keÀjles Hejbleg pej
SKeeoer ieUleer Demesue lej ceesþîee ÒeceeCeele efkeÀjCeeslmeieea meeefnl³e (radioactive Material) ns
mees[ues peeles Je les ceesþîee #es$eeJej Hemejles.
keÀenerJesUe, efkeÀjCeeslmeieea Jemlet ¿ee®eer ®eesjer nesles Je efle®eer JeeneletkeÀ ner keÀener keÀeUpeer ve
Ieslee kesÀueer peeles. DeMee HeefjefmLeleeRle efkeÀjCeeslmepe&ve ns HewÀueeJeles Je ceeveJeer Dee³eg<³eeJej HeefjCeece
Ie[efJeles.

DeCegMeem$eefJe<e³ekeÀ DeHeIeelee®ess HeefjCeece (Consequences of Nuclear

Accidents)ë-

efkeÀjCeeslmeiee&r cegueêJ³eebveer mees[uesues efkeÀjCeeslmepe&ve pemes ³egjsefve³ece, LeesefjDece Je jsef[³ece ns

Mees<eues peeles, LeeefjDece DeeefCe jsef[³ece ns JevemHeleer, ÒeeCeer Je ceeveJe ¿eebveer DeVeHeoeLe& meeKeUerletve
Mees<etve Iesleues peeles Je l³ee®es HeefjCeece ns Je<ee&vegJe<ex jeneleele. SkeÀe efHe{erHeemetve ogmeN³ee efHe{erHe³e¥le
jeneleele, Glmepe&vee®³ee leerJe´lesJej DeJeuebyetve ueeskeÀ ns peeiesJej®e cejleele efkebÀJee l³eebvee keÀke&Àjesie,
ieUieb[e®ee $eeme (Thyroid), ceesleerefyebot (Cataract) DeMee ÒekeÀej®es jesie, efvejefvejeȳee
ÒekeÀej®³ee MeeefjefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efyeIee[ pemes De@efveefce³ee, kesÀme veä nesCes, lJe®es®es jesie,
Hegve©lHeeove #ecelee efyeIee[ Je Deefve³eefcelelee, ceWotefJe<e³ekeÀ DeHegjer yeeweqOokeÀ Jee{ F. ¿ee meJee¥®ee $eeme
ueeskeÀebvee menve keÀjeJee ueeielees. Goe. jefMe³eeceOeerue ®esveesefyeue DeveLe&.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ieeUuesu³ee peeiee Yeje.

De) Heefnuee DeCegyee@cye ne ------------- ¿eeJej ------------- ¿eeJesUer
peHeeveceO³es ìekeÀuee iesuee.
ye) DeCegMeem$eefJe<e³ekeÀ DeHeIeele ns ceesþîee ÒeceeCeele ------------- Jemlet GlHeVe
keÀjleele.
keÀ) DeCegMeeqkeÌle ne cetueYetleHeCes ------------- Je -------------
DeCegGlHeeoveemeeþer JeeHejueer peeles.
[) DeeefCJekeÀ MeeqkeÌle ner oesve HeOoleerveer GlHeVe nesles ------------- Je ------
-------
Òe.2 DeCegMekeÌleer DeHeIeelee®eer keÀejCes Je HeefjCeece keÀesCeles Deensle ?
Òe.3 DeeHeu³ee IeìkeÀ DeY³eemeemebyebOeer®³ee meboYee&le Heg{erue ÒeMveebvee GÊejs Ðee.
De) ®esveexefyeue DeCegMeeqkeÌle keWÀê ns ------------- ³esLes Deens.
ye) SefÒeue 26, 1986 meeueer ne DeveLe& ------------- ¿eecegUs Ie[uee.
 209
keÀ) peJeUpeJeU ------------- ®e@vesume ns HeÀe[tve GIe[ues iesues.
[) efkeÀleer ueeskeÀebveer mLeueeblej kesÀues ------------- DeeefCe -------------
cesues.
F) Lee³eje@F&[®ee $eeme IesCeejs ueeskeÀ ------------- Deensle.

11.1.3 lesue meeb[Ces DeeefCe lesue ieUleer (Oil Spill and Leakage)

lesuee®eer Ievelee ner HeeC³ee®³ee IevelesHes#ee keÀceer Deens Je cnCetve®e lesue ns HeeC³eeJej lejbieles.
lesue ns DeJepe[ DeMeer J³eeHeejer ceeue Jee GHe³egkeÌle Jemlet Deens Je SkeÀlej leer HeeF&HeueeF&veceOetve efkebÀJee
jsuJes Jee ìBkeÀjÜeje peefceveerJej Jeentve vesueer peeles DeeefCe ceesþs lesue ns YeJ³e ìBkeÀj penepes ceesþîee
ÒeceeCeele GlHeeovee®³ee #es$eeletve les ceeieCeer DemeCeeN³ee efkebÀJee JeeHej DemeCeeN³ee #es$eebHe³e¥le Jeentve
vesleele.
lesueieUleer®eer keÀejCes (Causes of Oil Splits)ë-
1) ceesþîee ìBkeÀme&®es DeHeIeele pes lesue SKeeÐee osMeeletve ogmeN³ee osMeele Jeentve vesleele.
2) lesue ìBkeÀme& Jee jsuJesiee[îee ¿eeb®eer ieUleer Jee DeHeIeele.
3) lesue ns ®e{efJeleebvee Jee GlejefJeleebvee nesCeejer ieUleer.
4) megke̳ee ieesoerle (dry dock) penepee®eer meeHeÀmeHeÀeF&, og©mleer efkebÀJee HeeneCeer, JebieCe
IeeueCes ¿ee mesJee keÀjlesJesUer lesue meeb[Ces.
5) lesue JeeHejCeeN³ee efvejefvejeUer Fbefpevme DeeefCe ³eb$es ¿eeceOetve lesue meeb[Ces Jee lesueieUleer.
6) Yetefceiele ìeke̳eebletve lesue ieUleer.

lesue meeb[Ces Je lesue ieUleer®ess HeefjCeece (Consequences of Oil splits)ë-

1) peue®ej ÒeeC³eebvee OeeskeÀeoe³ekeÀ ë- pemes lesue ns HeeC³ee®³ee He=<þYeeieeJej ieUleer
Peeu³eeveblej Hemeju³eeves peue®ej ÒeeC³eebvee HegjJeþe nesCeeN³ee Dee@eqkeÌmepeveJej l³ee®ee HeefjCeece
neslees. yejs®e ceemes cejleele, keÀesjnme Je Dev³e peue®ej ÒeeCeer ¿eeb®³eeJej HeefjCeece neslees.
2) lesueieUleer / lesuemeeb[Ces ns peue®eue me=äer ÒeCeeueerle efyeIee[ keÀjles.
3) lesueieUleer ns ceekexÀìebleerue mecegê DeVee®³ee ceeieCeerle Ieì keÀjles.
 210
4) peefceveerJej meeb[uesues lesue ns peefceveerletve efPejHele Deele peeles Je peefceveerKeeueerue HeeC³eele
ÒeJesMe keÀjles. les veÐee Òeotef<ele keÀjles l³ee®eÒeceeCes Yetefceiele HeeCeer HegjJeþe HeCe Òeotef<ele keÀjles.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 lesue meeb[Ces efkebÀJee lesue ieUleer®es keÀesCeles m$eesle Deensle ?

Òe.2 HeeC³eeleerue mepeerJeebvee lesue meeb[Ces keÀMee ÒekeÀejs OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjles ?

11.1.4 DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele (Industrial Accidents)

Meem$e DeeefCe leb$e%eeve ¿ee ceOeerue efJekeÀeme ne DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebeflemeeþer peyeeyeoej neslee.
DeewÐeesefiekeÀ Òeef¬eÀ³ee ¿ee peemle iegbleeiegbleer®³ee yevele ®eeueu³ee Deensle DeeefCe peemle OeeskeÀeoe³ekeÀ yevele
®eeueu³ee Deensle. l³ee HeCe cegK³elJes MeslekeÀer, jemee³eefvekeÀ, JeeneletkeÀ DeeefCe KeeCekeÀece ns DeewÐeesefiekeÀ
#es$eebceO³es Meem$e DeeefCe leb$e%eeve ¿eeb®³ee DeeOegefvekeÀ Jee{ercegUs.

DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeeleeb®eer keÀejCes (Causes of Industrial Accidents)ë-

1) Demegjef#ele DeM³ee keÀecee®³ee HeefjefmLeleer ë- GlHeeovee®eer efkebÀcele keÀceer keÀjCes Je peemle veHeÀe
keÀceeJeCes ¿ee nsletves yejs®e keÀeceieej ¿eebvee Demegjef#ele keÀecee®³ee HeefjefmLeleer DeeefCe oeì
keÀecee®³ee peeiee ¿eeceO³es keÀece keÀjCes Yeeie He[les.
2) DeÒeefMeef#ele DeeefCe DekegÀMeue keÀeceieej ns efJeMes<e ÒekeÀej®es keÀece keÀjleevee l³eebvee megjef#ele
HeefjefmLeleer Je OeeskeÀeoe³ekeÀ jmee³eves ³eb$ee®es keÀecekeÀepe ¿ee®eer ceeefnleer vemeles. l³eecegUs les
DeHeIeeleebvee keÀejCeerYetle þjleele.
3) Demegjef#ele DeJemLesle OeeskeÀeoe³ekeÀ Jemletb®ee yeskeÀe³eosMeerj meeþe.
4) DeeJele& JeeoUs,OejCeerkebÀHe ¿ee vewmeefie&keÀ MeeqkeÌle ¿eeHeCe GÐeesieOebÐeeceO³es iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce
keÀªve DeHeIeeleele HeefjCele nesT MekeÀleele.

DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeeleeb®es HeefjCeece (Consequences of Industrial

Accidents)ë-
1) ceeveJeer Dee³eg<³e Je Dev³e ÒeeCeer ¿eeb®ee veeMe
2) He³ee&JejCee®es Òeot<eCe
 211

3) me=<ìer ÒeCeeueerJej (Ecosystem) efJeHeefjle HeefjCeece.

4) ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ceeveJeefveefce&le DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele cnCepes keÀe³e?

Òe.2 DeewÐeesefiekeÀ DeeHeÊeer®eer keÀejCes keÀesCeleer ?
Òe.3 DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeeleeb®es HeefjCeece keÀesCeles ? l³eebJej ceele keÀjC³eemeeþer keÀener Ghee³e meg®eJee.

®esveexefyeue DeCegMeeqkeÌle ogIe&ìvee (SkeÀ IeìveelcekeÀ DeY³eeme) (Chernobyl Nuclear

Disaster (Case study))

FeflenemeeceO³es meJee&le JeeF&ì DeCegMeeqkeÌle ogIe&ìves®eer veeWo ner ®esveexefyeue DeCegMeeqkeÌle ³eb$emeb®e
ne efÒeHe³eeì, jefMe³ee ³esLeerue 26 SefÒeue 1986 ¿ee efoJeMeer®eer Deens peer ÒeCeeueer®eer ®ee®eCeer Iesleebvee
ceeveJeer ®egkeÀercegUs Ie[ueer.

26 SefÒeue 1986 ¿ee efoJeMeer mekeÀeUer 1.23 ¿ee JesUsuee DeeeqCJekeÀ MeeqkeÌle efvecee&Ce
keÀjCeejer DeCegYeÆer (Nuclear Reactor) SkeÀoce HegÀìueer. DeCegYeÆerceOetve 3 mHeÀesì ¿eebveer efle®eer ef®ejHeÀe[
keÀªve DeCegYeÆer®es íle G[Jetve efle®es 1000 ìve mìerue Huesì®es PeekeÀCe nJesle Jej G[Jetve Je meJe&
1661 ®e@vesume®eer íles keÀeHetve ìekeÀueer, peer Hues쮳ee PeekeÀCeeuee pees[uesueer nesleer Je l³eeceO³es
DeCegFbOeve Yejuessues nesles. pJeeuee ¿ee nJesceO³es 1000 HetÀì ¿eeHes#ee peemle DeMee Gb®e peele jeneCes
®eeuet®e jeefnu³ee. ner Òeef¬eÀ³ee efoJeme Je je$eYej ®eeuet jeefnueer. ¿ee DeCegYeÆer®³ee DeHeIeelee®³ee
Glmepe&vee®ee HeefjCeece ne mJeer[ve, Heesueb[ DeeefCe Dev³e ³egjesefHe³eve osMeeble Dee{Utve Deeuee. 94000
Hes#ee peemle ueeskeÀ ns HeefjCeece Peeuesu³ee Yeeieeletve mLeueebleefjle kesÀues iesues. 300 Hes#ee peemle ueeskeÀ
cejCe HeeJeues. Megceejs 150000 ns keÀener ÒekeÀej®³ee Lee@³ejeF&[ ¿ee Deepeeje®ee DeHeIeeleecegues $eeme
Yeesiele Deensle.
 212

11.2 DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeve (Disaster Management)

DeeHeÊeer®ee DeeIeele ne DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHevee®³ee ceoleerves keÀceer kesÀuee peeT MekeÀlees.

l³eecegUs DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer nesC³eeme meene³³e nesles DeeefCe ueeskeÀebvee DeeHeÊeeruee keÀmes leeW[
ÐeeJe³ee®es, DeeHeÊeer®es ie=efnle l³ee®eÒeceeCes ueeskeÀeb®es HegveJe&meve ¿ee®es ÒeefMe#eCe osles.

11.2.1 DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ (Disaster management Cycle)

DeeHeÊeer / DeveLe& J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ ¿eeme leerve cegK³e GHemJe³ebHetCe& ieì Deensle
1) DeeHeÊeerHetJeea®es J³eJemeLeeHeve.
2) DeeHeÊeer®³eeJesUer J³eJemLeeHeve.
3) DeeHeÊeer veblej®es J³eJemLeeHeve

11.2.2 DeeHeÊeerHetdJeea®es J³eJemLeeHeve (Pre-Disaster Management)

¿ee®³eeceO³es DeeHeÊeer®es DeeieeT YeeefkeÀle keÀjCes, cegkeÌlelee / megìkeÀe ¿eeb®³ekeÀefjlee J³eJemLee,

DeeHeÊeer®es ce³ee&osle Ieì keÀjC³eemeeþer [eJeHes®ee®ee JeeHej ¿ee ieesäer®ee meceeJesMe Deens. Ghee³eeHes#ee
ÒeefleyebOeve ns vesnceer®e ®eebieues Demeles (Prevention is better than cure) ns DeeHeÊeerHetJeea®³ee
J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀceeb®es cetuelelJe Deens.

efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee DeeHeÊeer nîeeb®³eeyeÎue ceeefnleer DeeefCe l³eeb®es DeeIeele keÀceer

keÀjC³ee®es ceeie& ¿eeb®eer ceeefnleer ner efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee Òemeej ceeO³eceeletve efoueer peeles. Goe.
Jele&ceeveHe$es, jsef[Dees, ìer. Jner. ceeefnleer®es cenepeeue Fl³eeefo. ueeskeÀebvee efouesues ÒeefMe#eCe ns HeCe
DeeHeÊeer®³ee HeefjCeeceeble Ieì keÀjC³eele ceole keÀ© MekeÀles.

11.2.3 DeeHeÊeer®³ee Òel³e#eefmLeleer®es J³eJemLeeHeve (Management during the

Disaster)

pesJne SKeeÐee #es$eeceO³es DeeHeÊeer ³esTve keÀesmeUles, lesJne efle®eer ceeefnleer ner Dev³e #es$eebvee
mebHeke&ÀmeyebOe / oUCeJeUCe ÒeCeeueer ¿eeb®³eeceeHe&Àle efoueer peeles. DeeCeeryeeCeer®eer JewÐekeÀer³e ceole ¿eeb®eer
DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. cegeqkeÌle Je megìkeÀe mebIe l³eeb®es keÀecekeÀepe ®eeuet keÀjleele. DeeHeÊeerkeÀeueerve
J³eJemLeeHevee®ess ³eMe ns ¿ee ìHH³eeJej ÒeefMeef#ele Je DevegYeJeer ueeskeÀ, keÀe³e&#ece Je ÒeYeeJeµeeueer
mebHeke&ÀmebyebOe ³eb$eCee Je JeeneletkeÀ ÒeCeeueer ¿eeb®³eeJej meJe&mJeer DeJeuebyet Demeles,

p³ee ueeskeÀeb®eer Iejs GOJemle / veeMe Peeueer Deensle l³eeb®ee leelHegjl³ee mees³eerb®eer He³ee&³eer
J³eJemLee ¿ee®eer lejleto keÀjCes ns DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³ee®eÒeceeCes l³eebvee pej DeeJeM³ekeÀ Demesue lej
DeVe, HeeCeer Je JewÐekeÀer³e ceole ¿eeb®eer HeCe iejpe Yeemeles.
 213
11.2.4 DeeHeÊeer veblej®es J³eJemLeeHeve (Post Disaster Management)

¿eeceO³es Pee[s ueeJetve pebieueJee{ keÀjCes (Afforestation), efYebleer efkebÀJee keÀeueJee ¿ee®es
yeebOekeÀece, ef®eKeue, oie[OeeW[s, Ke[keÀ efkebÀJee GleejeJejerue He[uesues meeceeve ¿eebvee nueefJeCes,
Jemeenleer®es Jemeve (development of settlements) Fl³eeefo ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e
(Preventive Measures) ¿eeb®ee meceeJesMe Demelees.

DeeHeÊeer®³ee JesUer yejer®e Iejs Je Fceejleer keÀesmeUleele DeeefCe HegveJe&meve keÀe³e&¬eÀce ns

DeeJeM³ekeÀ yeveleele.

meJe&meeOeejCeleë mejkeÀejer Je efyeiej mejkeÀejer mebIeìvee ¿ee DeMee ÒekeÀej®³ee keÀe³e&¬eÀceeble

Heg{ekeÀej Iesleele.

11.3 leb$e%eevee®eer mebkeÀìkeÀeueerve J³eJemLeeHeveeble YetefcekeÀe (Role of

Technology in Disaster Management)

DeeHeÊeer®³ee DeeIeelee®es ÒeceeCe ns leb$e%eevee®³ee efvejefvejeȳee HeeleȳeebJej JeeHej ¿eecegUs

keÀceer kesÀues peeT MekeÀles. Goe. ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve, ceeefnleer leb$e%eeve, otj mebJesove (Remote
Sensing) YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) ¿eeceOeerue DeÐe³eeJele Òeieefle ner Del³eble GHe³egkeÌle
Deens. JeeneletkeÀ-leb$e%eeve, yeebOekeÀece leb$e%eeve, Deew<eOes ¿eeceOeerue efJekeÀeme ns Del³eble efJemce³ekeÀejkeÀ
(Wonderful) Deensle DeeefCe les DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeveeble efveCee&³ekeÀ YetefcekeÀe yepeeJeleele.

11.3.1 YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (Geographical / Information System -

GIS)

GIS efkebÀJee YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer ner mebieCekeÀ keÀe³e&¬eÀce (Dee%eeJeueer) Demetve efle®ee
GHe³eesie ne efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee leHeMeerue meeþefJeC³eemeeþer Je l³ee leHeMeeruee®ee GHe³eesie Meem$eMegOo
J³eJemLeeHeve, efveCe&³e IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Fl³eeefo ieesäeRmeeþer neslees.

GIS ner DeeHeÊeercegUs Giece HeeJeuesu³ee efvejefvejeȳee ÒeMveebvee / mecem³eebvee leelkeÀeU Je

ÒeYeeJeMeeueer Ghee³e ¿eeb®eer lejleto keÀjles.

YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer efn®ee JeeHej ns DeeHeÊeer®³ee keÀejCeeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer

kesÀuee peelees DeeefCe DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeve #es$eeble keÀece keÀjCeeN³ee mejkeÀejer DeeefCe efyevemejkeÀejer
mebIeìveebvee ns SkeÀ GHe³egkeÌle meeOeve Deens.
 214
11.3.2 otj mebJesovee (Remote Sensing)

GHeûen oUCeJeUCe Je otjJej®eer mebJesovee ¿eeceOeerue #es$eeble peieeceOeerue meJe& osMeeble Yeejle
ne SkeÀ DeeIee[erJej Demeuesuee DeûeCeer osMe Deens. He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej Dee{Utve ³esCeeN³ee
efvejefvejeȳee ceeefnleer / leHeMeerue ¿eeb®eer efJeefJeOe JewefMeäîes ner GHeûeneceeHe¥Àle nmleiele kesÀueer peeleele Je
leer leUeJejerue keWÀêeuee HeeþefJeueer peeleele pesLes l³eeb®es efJeMes<e%eebkeÀ[tve met#ce He=LekeÌkeÀjCe DeeefCe
mHeäerkeÀjCe efoues peeles.

GIS Je efjceesì meseeqvmebie leb$es ner Hetj, DeJe<e&Ce, OejCeerkebÀHe Je ueB[mueeF[ DeMee ÒekeÀej®³ee
efvejefvejeȳee DeeHeÊeer®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer Del³eble GHe³egkeÌle DeMeer Deensle.

11.4 ®euee Deelee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee. (Let us Sum Up)

meO³eelejer, ceeveJeefveefce&le Deefjäs ner vewmeefie&keÀ Deefjäs ¿eeb®³ee yejesyej meceÒeceeCeele Jee{le®e
Deensle. keÀener ceeveJeefveefce&le DeveLe& lej ceeveJeer ceve ns efÜYeepeve keÀjCes Meke̳e keÀjleele pes lesJe{îee®e
ÒeceeCeele osMee®³ee Jee{ermeeþer DeHee³ekeÀejkeÀ Deens. ceeveJeefveefce&le mebkeÀìs ner efve³eb$eCeeKeeueer DeeCeueer
peeT MekeÀleele. cegbyeF& peJeUerue þeCes ³esLeerue Deieoer DeefuekeÀ[®ee jsuJes DeHeIeele (HeeC³ee®eer HeeF&He
ueeF&ve jsuJesiee[erJej keÀesmeUueer) DeeefCe Heef½ece yebieeueceOeerue GÊejeyeiee& SkeÌmeÒesme DeeefCe Jeveeb®eue
SkeÌmeÒesme ¿ee iee[îeeb®eer ìkeÌkeÀj. ner l³ee®eer®e GoenjCes Deensle. ns jsuJes DeHeIeele mebkeÀìs ³eesi³e
J³eJemLeeHeve DeeefCe Òeiele leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve ìeUlee ³esT MekeÀues Demeles.

11.5 ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

Òe.1 ceeveJeefveefce&le Deefjä cnCepes keÀe³e ? l³eeHewkeÀer keÀesCelesner oesve ns Fl³ebYetle jerleerves mHeä
ke˻ve meebiee.
Òe.2 DeeHeÊeerkeÀeueerve J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ keÀmes keÀece keÀjles ?
Òe.3 DeveLe&oe³ekeÀ Ieìvee efkeÀceeve keÀjCes Je l³eele Ieì keÀjCes ¿eeceO³es leb$e%eevee®eer keÀe³e YetefcekeÀe
Deens ?
 215

12
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäer DeeefCe efJe<e³e
(Environmental Concerns And Issues )

12.0 GefÎäs
12.1 DeesUKe
12.2 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee keÀe³e Deens?
12.3 Deepe®eer He³ee&JejCeJee®ekeÀ mecem³ee keÀeb Deens?
12.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäer cnCepes keÀe³e?
12.5 Deepe®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ cegK³e ieesäer
12.6 peieeceOeerue ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMve, l³eeb®eer keÀejCes DeeefCe HeefjCeece
12.6.1 peeieeflekeÀ G<Celeeceeve DeeefCe nJeeceeve yeoue
12.6.2 DeesPeesve Leje®es keÀceer nesCes
12.6.3 Òeot<eCe
12.6.4 Deesmee[erkeÀjCe (pebieuelees[ercegUs)
12.6.5 efJeefMeä Jeiee&®³ee peeleebr®es uegHleerkeÀjCe
12.6.6 vewmeefie&keÀ m$eeslee®ee Nneme
12.6.7 ueeskeÀmebK³eeJee{ OeceekeÀe
12.6.8 DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle DeVe HeoeLe&
12.6.9 OeeskeÀeoe³ekeÀ ìekeÀeT keÀ®eN³ee®eer neue®eeue
12.6.10 pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee veeMe
12.6.11 Deecue³egkeÌle HeeTme
12.6.12 efkeÀveejeefJe<e³ekeÀ ÒeosMe efve³eceve Yebie
12.6.13 ìekeÀeT Ieve keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì
12.7 Yeejleeleerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleer: l³eeb®eer keÀejCes Je DeeIeele
12.7.1 pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe
12.7.2 Òeot<eCe
12.7.3 JeeUJebìerkeÀjCe
12.8 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee.
12.9 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e
 216

12.0 GefÎ<ìîes (Objectives)

³ee ieìe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcner,

• He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee cnCepes keÀe³e Deens Je leer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäeRHeemetve keÀMeer JesieUer
Deens ns mecepetve IesT MekeÀeue.
• peieeleerue ÒecegKe He³ee&JejCeJee®ekeÀ ÒeMve, DeeHeu³ee osMeebleerue ÒeMve Je l³eeb®ee keÀejCeerYetleHeCee
(Causation) ns mecepetve ³esF&ue.

12.1 DeesUKe (Introduction)

mebHetCe& peieeceO³es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäeR®es yejs®e efJe<e³e Deensle; pemes iegjeb®eer Deefle®ejeF& (overgrazing),
Pee[s lees[u³eecegUs pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe (deforestaion), nJee Òeot<eCe, ÒeeCeer Òeot<eCe DeeefCe efJeefMeä
ÒeeCeer/bJevemHeleer Jeie& ¿eebvee mebkeÀìele IeeueC³ee®es OeeskesÀ. ³ee ieìeble DeeHeCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäer
DeeefCe efJe<e³e ¿eeJej peemle ue#e keWÀefêle keÀ©.

12.2 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee keÀe³e Deens?

(What is Environmental Problem)
He³ee&JejCe, peer peeiee DeveskeÀ Jemlet DeeefCe efJe<e³e ¿eebveer Iesjuesueer Deens peer DeeHeCe DeeHeu³ee
jespe®³ee Deemecebleeleerue ÒeosMeeble yeIelees cnCepes®e He³ee&JejCe ner®e ieesä DeeHeCe ¿ee DeY³eeme¬eÀcee®³ee
Heefnu³ee®e ieìele efMekeÀuees Deenesle. Deieoer meesH³ee Meyoeble, ne efvemeie& Deens p³eeceO³es DeeHeCe DeeHeu³ee
meJe& peerJevee®es J³eJenej keÀjlees. DeeHeueer leb$e%eeves, Meem$eer³e Òeieleer®³ee He×leer ¿ee vesnceer®e ¿ee
efvemeiee&®³ee J³eemeHeerþeJej Demeleele.

Hejbleg melele®³ee Jee{l³ee JesieecegUs, ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee, peer leLeekeÀefLele DeMee meY³e
jeä^eb®eer Deens ¿eebveer YeeweflekeÀ Jemletbvee meewbo³ee&®³eener Jej þsJeues Deens lemes®e ¿ee YeeweflekeÀ Jemletbvee
YeJ³eHeCee DeeefCe He=LJeer®es efpeJeble jeneCes ¿ee®³eener Jej vesTve þsJeues Deens. DeeHeCe DeeHeueer meY³elee ner
ceeveJee®ee ÞesÿHeCee ne efvemeiee&®³ee Jej Deens ns efmeOo keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es YeeweflekeÀ HeÀe³eos
¿eeb®³eeMeer pees[uee Deens. DeeefCe les megOoe efvemeiee&ceOeerue Òeef¬eÀ³eeb®es DeekeÀueve ve keÀjlee.

HeeCeer ns Òeotef<ele Peeues Deens DeeefCe Fceejleer ueeketÀ[ efkebÀJee veJeerve Mesleer-peefceveer
¿eeb®³eemeeþer leerJe´ Jeemevesves ve LeebyeCeejer Je=#elees[ ®eeuet þsJeueer Deens. ceewu³eJeeve peefceveer®eer ceeleer peer
yeveC³eemeeþer npeejes Je<ex ueeieueer. ner JeeN³eeyejesyej G[tve peeles DeeefCe efle®eer peeiee ner JeeF&ì DevegYeJe
DeeefCe Jemletbveer Iesleueer peeles p³eeb®³eekeÀ[s ceeveJepeele ner keÀOeerner GIe[er ìekeÀueer iesueer veener. mJe®í
nJee ne IeeCe, kegÀpekeÀì Jeeme DeeefCe OeeskeÀe ¿eebveer Yejuesueer Deens. JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer pes
menveMeerueHeCes efJekeÀefmele Peeues Deensle l³eebvee HeÀkeÌle ceesþe veHeÀe keÀceeJeC³eemeeþer vesnceer peeefle®³ee
HeueerkeÀ[erue DevegJebefMekeÀlee DeefYe³eebef$ekeÀer (Genetic engineering) ¿eemeeþer Yej[ues iesues Deens.
Lees[ke̳eeble, ceeveJepeele efnves He³ee&JejCeeJej mebHetCe& efve³eb$eCe kesÀues Je l³ee®³eeyejesyej efmLeleerpev³e
keÀe³e&MeeqkeÌleJee®ekeÀ DeveLe&keÀejCe HeefjCeece HeCe kesÀues.
 217
DeeOeer®e efYeleer®³ee Jee Ye³eevekeÀles®³ee yeN³ee®e meeJeu³ee ¿ee ceeveJepeeleeruee Yes[meeJeerle
Deensle, pej DeeHeCe ne efJeveeMekeÀejer ¢äerkeÀesve LeebyeC³eemeeþer keÀener kesÀues veener lej. [eWieje®³ee
GleejeJe©ve ceeleer, oie[ ¿eeb®eer IemejCe DeeefCe Hetj ns [eWiej, peefceveer Fl³eeefo mJeeYeeefJekeÀ ÒeosMee®³ee
j®evee ¿eeceO³es veeìîece³e yeoue Peeu³eecegUs efvecee&Ce Peeues Deensle. Fyeesuee (Ebola)DeeefCe AIDS
¿eemeejKes JeeF&ì met#cepeblet ns HeeJemeeUer pebieueeletve Go³eeme ³esleele pesLes leer ceeveJepeeleeruee
efve©HeêJeer cnCetve nesleer leMee pebieuee®eer KetCeHeCe ceeies jeefnuesueer veener. pes ns LeebyeJet MekeÀleele Demes
Jeeìles les SskeÀle®e veenerle Jee keÀeUpeer keÀjerle veenerle keÀejCe Demes keÀjCes cnCepes keÀeUpeercegkeÌle
(Carefree), Hewmee KeCetve keÀe{Ceejs peerJeve pes l³eebvee peemle DeeJe[les Demes efomeles l³ee®ee MesJeì
keÀjCes Demee DeLe& neslees. jepekeÀejCeer DeeefCe mebIejep³e kebÀHev³ee Jeefjÿ DeefOekeÀejer ¿eebveer l³eeb®³ee
veeMekeÀejkeÀ DeeefCe ®ece®ece keÀjCeejer peerJeveMewueer (Scintillating Lifestyle) keÀe³ece®eer mees[tve
efoueer Heeefnpes Je les ns Ie[t®e osCeej veenerle.

Deelee DeeHeCe DeMee SkeÀe ìeskeÀekeÀ[s ceeie& Dee¬eÀceCe keÀjerle Deenesle pesLes yengOee Hejleer®ee
jmlee veener. ueJekeÀj ÒeeCeJee³et keÀcelejles®ee Keje OeeskeÀe nesF&ue. pemes Debleie&le pJeueve Fbefpeve ns
peemleerle peemle DeeOeejYetle ÒeeCeJee³et®ee JeeHej keÀjles Je peMeer peMeer Pee[s De¢M³e nesleele,
GlHeeoveeble efyeIee[ efvecee&Ce neslees. peerJeveemeeþer cenlJee®es Demes HeeCeer ns DeeCeKeer Je DeeCeKeer Òeotef<ele
nesF&ue Je efHeC³eeme De³eesi³e yevesue. meceepeeJej veJeerve jesieeb®eer GYeejCeer kesÀueer peeF&ue Je peemle ueeskeÀ
ns Ye³eevekeÀ DeepeejHeCeecegUs DebLe©Ceeuee efKeUtve jenleerue pes jesie ns jmee³eveeb®ee MesleerceO³es
DeefleefjkeÌle JeeHej, DeVe GlHeeove Je DeeCeKeer KetHe DeewÐeesefiekeÀ Òeef¬eÀ³ee ¿ee®es HeefjCeece Demeleerue.

DeeHeCeebHewkeÀer Òel³eskeÀeves Deelee peerJeve ns p³ee mebkeÀìe®³ee Oeeske̳eeKeeueer Deens l³ee®eer keÀener
ÒeceeCeeble peyeeyeoejer mJele:keÀ[s Iesleueer®e Heeefnpes. DeeHeCe ns JeeHejoej Deenesle Je DeeHeueer Dele=Hle
DeMeer DeVee®³ee YegkesÀ®es meceeOeeve keÀjC³eemeeþer (Insatiable appetites) yeN³ee®eMee ieesäer ¿ee
Ie[le Deensle DeLee&le®e, DeeHeu³eeHewkeÀer keÀenerpeCe ns He³ee&JejCee®eer keÀeUpeer jeKeCeejer peerJeveMewueer
peieC³ee®ee Òe³elve keÀjleele Hejbleg vesnceer DeeYeej ns efJe¬eÀerMeem$e ceeCemeeb®es ceeveues Heeefnpesle, keÀejCe
l³eeHewkeÀer yejs®epeCe ns meesHee ceeie& HelkeÀjleele Je DeeOeer®e efveCee&³ekeÀ Peeuesu³ee HeefjefmLeleer®eer keÀìglee
Jee{efJeC³eeme ceole keÀjleele (Exacerbate) J³eÌeqkeÌleÀiele ceeveJe ns LeebyeefJeC³eemeeþer keÀe³e keÀ©
MekeÀleele DeeefCe MesJeìer keÀeU ne Gueìe efHeÀjJet MekeÀleele? Dee½e³e&keÀejkeÀHeCes legcner l³eeJej KetHe
efJe®eej keÀjerle Demeeue DeeefCe l³eemeeþer peemle Òe³elve HeCe keÀjerle vemeeue. yengleebMeer peeoe Òe³elve ns
Kejsoer keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eeHetJeea efJe®eej keÀjC³ee®es Leebyeleerue Je efkebÀJee l³ee Jemlet otj HesÀketÀve
osC³eeHetJeea®e peeoe Òe³elve þHHe nesleerue.

DeeleeHe³e¥le DeeHeCe pes keÀe³e Heeefnues les DeeHeCe mecem³ee cnCetve efJe®eej keÀjlees Je pej Demes
Demesue lej lees cnCepes He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee Demesue. DeeHeuee efvemeie& ne þsJe Deens peer DeeHeCe
DeeHeu³ee DeeOeer®³ee efHe{erHeemetve efceUefJeueer Deens Je peer Deelee DeeHeCe keÀener peemle ®eebieu³ee ieesäeR®eer
Yej Ieeuetve Heg{®³ee efHe{eRkeÀ[s leey³eeble osCeej Deenesle ns ie=efnle Oejuesues Deens. HeCe Òel³e#eeble cee$e,
DeeHeCe DeeHeu³ee Heg{®³ee efHe{îeebkeÀ[s kegÀpeuesu³ee YejerJe Jemletb®e leey³eeble oslees Deenesle. DeeHeCe l³eeb®eer
HeÀmeJeCetkeÀ keÀjerle veener keÀe³e? pej DeeHeu³eeuee ner mecem³ee Deens ³ee®eer peeCeerJe Demesue lej leer
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee Deens.
 218
meO³ee®³ee 6.5  Deype ueeskeÀebHewkeÀer, 800 ueeKeentve peemle ns kegÀHees<eCe Peeuesues Deensle,
lejermegOoe DeeHeCe meJe& peefceveer ¿ee peemle GlHeeoveMeerue yeveefJeu³ee Deensle DeeefCe 1/3 efHekeÀeb®³ee
peefceveer ¿ee peefceveer ¿ee efPepeJetve ìekeÀu³ee Deensle. keÀceerle keÀceer 1 Deype ueeskeÀ ns ceemes ¿eeb®³eeJej
l³eeb®³ee ÒeeefCepe Òeesefìve m$eesleemeeþer DeJeuebyetve Demeleele lejermegOoe l³eeb®³ee ceemesceeN³ee®³ee peeiee ¿ee
peemle efHeUJeCetkeÀ kesÀu³eecegUs keÀceer nesle nesle ®eeueu³ee Deensle. DeeHeCe JeeHejlees efkebÀJee Dev³eLee SketÀCe
JevemHeleerHewkeÀer megceejs 2/5 ¿ee Jee{leele, lejerner ueJekeÀj®e DeOex DeefOekeÀ ueeskeÀ Hegvneb, l³eeHewkeÀer
yejs®epeCe ns Deepe®³eeHes#ee peemleerle peemle JevemHeleer GlHeeove Jemletb®eer ceeieCeer keÀjleerue.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Chec your Progress)

Òe.1 peieeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®eer ³eeoer efuentve keÀe{e.

Òe.2 DeeHeu³ee He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjCes ¿ee®ee efJe®eej DeeHeCe keÀe kesÀuee Heeefnpes?
Òe.3 DeveefYe%e ceveg<³e (Layman) l³ee®es mJele:®es He³ee&JejCe peleve keÀmes keÀ© MekeÀlees?
Òe.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee ceeveJeer Deejesi³eeJej keÀmes HeefjCeece keÀjleele?

12.3 Deepe®eer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee keÀeb Deens?

(Why Environmental Problems Today?)

ne SkeÀ oerIe& cegoleer®ee efJe®eejuee iesuesuee ÒeMve Deens keÀer Deepe®e keÀe cnCetve
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eebJej peemle ®e®ee& nesles pes HetJeea®³ee keÀeUerner nesles? ¿ee ÒeMveemeeþer meyeU
GÊej / GÊejs ¿eeb®es DeekeÀueve ns leke&ÀMegOo HeOoleerves keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

ceeveJelesHeemetve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee ®eeuet Peeu³ee. efvemeie&e®eer GHeefmLeleer ner

ceeveJeles®³eener HetJeeaHeemetve nesleer. HeCe efvemeie& ne ceeveJepeeleerHes#ee Þesÿ cnCetve efJe®eejeble Iesleuee peele
neslee / ceeveuee peele neslee. efJeMes<ekeÀ©ve DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebefleveblej peer ³eesiee³eesieeves (Coincidently)
leb$e%eevee®eer meg©Jeele nesleer, leer ceeveJe DeeefCe efvemeie& ¿eebb®³eeceOeerrue ÞesÿlJeekeÀefjlee efJoYeepeve
keÀjCeejer legìCeejer DeJemLee nesleer. DeepeHeeJeslees, ceeCetme DeeefCe efvemeie& ¿eebceOeerue SkeÀceeieea peesjoej
Peie[e (Tussle) ¿ee®ee HeefjCeece ne efvemeiee&®ee Jesieeves veeMe nesCes ¿eeble Peeuee Demetve efvemeiee&keÀ[tve
l³eeuee mebLe HeCe efmLej Demee ceeies ueÊeeÒenej ne meg© Peeuee Deens.
 219

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eekeÀefjlee keÀejCes (Causes for Environmental

Problems)

De) ueeskeÀmebK³ee ns cegK³e keÀejCe (Population the main cause)

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®³ee efJemleejeb®ee Òeef¬eÀ³eeb®eer keÀejCes ¿ee®ee efJe®eej keÀjleebvee
ueeskeÀmebK³ee efn®ee efJemej He[lee keÀecee ve³es. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esves efnves efvemeiee&keÀ[tve efJeefJeOe
ÒekeÀejeb®³ee meeOeveeb®eer Jee{leer ceeieCeer Heg{s kesÀueer. Keefpeveeb®eer DeeJeM³ekeÀlesHes#ee peemle GkeÀ©ve
keÀe{Ces, Jee{l³ee DeVeOeev³eeb®³eemeeþer megHeerkeÀlee, ueeketÀ[ DeeefCe ®eeje / JewjCe (Fodder)
HeeCeer, ÒeeCeer ¿eeb®ee Giece ne ceeveJeer ceeieC³eebletve Peeuee. ceeueLetmeves DeeOeer®e ie=efnle Oejues Deens keÀer,
p³ee ceeiee&ves ueeskeÀmebK³ee ner Jee{les l³ee ceeveeves efvemeiee&®³ee efpeVemee ¿ee Jee{le veenerle, leLeeefHe,
lemes®e Peeues DeeefCe Deepe megOoe l³ee®³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues iesu³eecegUs YeeweflekeÀ JemlegHeCee DeeefCe mesJee
¿ee®³ee JesieJeeve ceeieCeerle HeefjCele Peeuee Deens. Dee½e³e&keÀejkeÀ ieesä DeMeer Deens keÀer, ceeCemeeves ¿eeb®es
efvejer#eCe kesÀuesues veener keÀer, ceeveJeer ©Heebleje®ee SkeÀ Yeeie Demeuesues ceeveJeer m$eesle efveefce&leer ¿eeb®ee Jesie
ne Jee{l³ee ceeieCeeryejesyej veener. efMe#eCe, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee, mebMeesOeve, Deejesi³e DeeefCe leb$e%eeve
¿ee #es$eeble ceeveJeer m$eesleeb®eer GCeerJe ns®e meg®eefJeles Deens.
ye) vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³eeb®³ee iegbleeiegbleeryeÎue (Intricacy) DeHegje mecepetleoejHeCee
(Poor understanding about the intricacy of Natural
Processes)
efvemeiee&®³ee efHeUJeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es DeeHeCe ns DeekeÀueve keÀjC³ee®es efJeme©ve
iesuees Deenesle keÀer pes efvemeiee&®³ee j®evee Je iegbleeiegbleer ¿eeyeÎue Deens DeeefCe mecepetve IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle
efMekeÀJeCegkeÀer®ee J³eJenejele cee$e keÀe[ercee$ener GHe³eesie kesÀuee iesuee veener. DeeHeCeebme þeTkeÀ Deens keÀer
Pee[slees[ercegUs pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe ns JeeF&ì Deens lejerner DeeHeCe [eWiejGleejeJejerue pebieuelees[
keÀ©ve Deesmee[erkeÀjCe Depetvener LeebyeefJeues veener lesJne efvemeiee&ves DeeHeCeebme nUt ieleer®ee HeCe efmLej
Demes [eWiej GleejeJe©ve oie[, ceeleer ¿eeb®eer IemejCe nesCes ¿ee®es HeÀìkesÀ ceejues Deensle. nerr IemejCe
keÀeskeÀCee®³ee efvejefvejeȳee Yeeieeble lemes®e cebgyeF& Menjeb®³ee ìskeÀ[er®³ee yeeyeleerle Peeueer Demetve efleves
Òel³eskeÀ HeeJemeeUer ceesmeceeble MeskeÀ[es ueeskeÀeb®es ÒeeCe Iesleues Deensle.
keÀ) mebefOekeÀ[s oUCeJeUCe DeeefCe JeenletkeÀ ÒeJesMe Jee{ (Communication and
Transportation increase access opportunities)
leb$e%eeveeves DeeHeCeebme oUCeJeUCe DeeefCe JeeneletkeÀ meeOeves nîeeb®ee HegjJeþe kesÀuee Deens.
DeeHeCe l³ee®ee GHe³eesie DeLe&efJe<e³ekeÀ Jee{ermeeþer keÀjerle Deenesle. Hejbleg l³ee®ee efvemeiee&®es DeekeÀueve Je
J³eJenej ¿ee®ee ®eebieuee GHe³eesie keÀjC³ee®³ee ¢äerves keÀceer Òe³elve nesle Deensle. MeslekeÀjer ne
yeepeejHesþs®eer efHekeÀe®eer efkebÀcele DeeefCe efceUefJeC³eemeeþer mebHeke&À keÀjlees Hejbleg efvemeie&cew$eer DeeefCe
peefceveer®eer megHeerkeÀlee osKeYeeue keÀjC³ee®³ee veeefJev³eHetCe& HeOoleer efkebÀJee peefceveer®eer HeeCeer meeþJeCe
#ecelee ns ceeefnleer keÀ©ve IesC³eemeeþer mebHekeÀe®³ee meeOeveeb®ee keÀOeerner GHe³eesie keÀ©ve Iesle veener. ner
keÀener DeOe&efMeef#ele (Semi-literate) ûeeceerCe Yeeiee®eer nefkeÀiele DemeC³ee®eer iejpe veener Hejbleg
DeewÐeesefiekeÀ leb$e%eevee®es Kebos HegjmkeÀlex (Techrocratic) DeeefCe leb$e%eeve efJeJeskeÀyegefÎJeeoer
(Techno-Savy) Demes Menjer jefnJeemeer l³eeb®ee JeeHej keÀjerle Deensle DeeefCe owvebefove peerJeveeble
Jeerpes®eer ye®ele keÀjC³eeHes#ee peemle JesU DeeefCe efJeÐegleMeeqkeÌle ner peerJeveMewueeryeeyele ieHHeeieesäer
keÀjC³eeble veeMe keÀjerle Deensle.
 220

[) efvemeiee&®ee mJeeLee&meeþer JeeHej keÀjC³eemeeþer leb$e%eevee®ee iewjJeeHej (Misuse of

Technology in Nature’s Exploitation)

efvemeiee&Meer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee keÀjC³eemeeþer leb$e%eeve ns DeefveJee³e& Deens. ns

megmebmke=ÀleHeCeeHewkeÀer SkeÀ ÐeeslekeÀ Deens (Indicator). HeCe leb$e%eeve ns efkebÀceleer HeefjCeecekeÀejkeÀ
Demee³euee nJes. efkeÀceleer ¿ee HeÀkeÌle DeLe&Meem$eer³e mJe©He cnCetve®e efJe®eejele Iesleu³ee peeleele. Dev³e
efkeÀceleer pemes ceevemeMeem$eer³e, YeewieesefuekeÀ, nJeeceevee-mebyebOeer®³ee ¿eeb®³eekeÀ[s efveCe&³e IesCes Òeef¬eÀ³ee Je
efvemeiee&Meer HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee keÀjleebvee ogue&#e kesÀues peeles. DeeHeuee efvemeiee&keÀ[s Demeuesuee
ueIeg¢äerkeÀesve (Myopic) ceeie& ne mecem³eeb®es efJekeÀesHeerkeÀjCe (Aggravation) keÀjC³eeme
peyeeyeoej Deens. pesJne ³eb$e ns Pee[ keÀeHeC³ee®³ee meesH³ee Ghee³ee®eer lejleto keÀjles, lesJne npeejes ³eb$es
ner ojefoJeMee Pee[s keÀeHeC³eemeeþer GHe³eesieeble DeeCeueer peeleele. Hee®e les one Je<ee&veblej DeeHeCeebme
l³eeb®es oerIe&cegoleer, efvejHeCeejs HeefjCeece (Staggered impact) ns Deefveef½ele HeeJemeeUe DeeefCe
Yetpeue HeeleUerle Ieì ¿ee meb%eeb®³ee ©Heeble ceeefnleer He[leerue efkebÀJee DekeÀe³e&#ece Mesleer Òeef¬eÀ³ee efn®³ee
peefceveer®³ee #eej³egkeÌleHeCee ( KeejìHeCee) nîeebmeeþer 3 les 5 Je<ex ueeieleele HeCe l³ee®³ee peefceveer®³ee
HegveJe&meveemeeþer 10 les 15 Je<ee&®ee keÀeueeJeOeer ueeielees.

cnCetve ¿eeHeg{s lejer J³eJeneefjkeÀ ¢äerves ceespeceeHe þjefJeCeeje (Pragmatic)

megmebmke=Àle HeCe DeeJeM³ekeÀ lesJe{e®e JeeHej ne efvemeiee&®eer DeeCeKeer IesCeejer Peerpe lejer keÀener keÀeU Heg{s
De[Jetve Oejerue.

F) De³eesi³e DeLe&efJe<e³ekeÀ J³eJenej (Improper Economic Practices)

DeLe&efJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce ns ceeveJee®ee efvemeiee&uee Òeeflemeeo Je l³ee®³ee iejpee DeeefCe He×leMeerj
efJe®eej ¿eeb®ee SkeÀef$ele HeefjCeece Deens. leLeeefHe iesu³ee DeKesj®³ee 200 Je<ee&le, ceeveJee®eer efveCe&³e IesCes
Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJe®eejMeefkeÌle ner megmebmke=Àle DeMeer Dee{Utve Deeueer veener. efvemeiee&keÀ[s keÀeCee[esUe
keÀ©ve DeLe&efJe<e³ekeÀ cenlJe efJekeÀemeeHes#ee peemle peessj ¿eecegUs peerJeIesCeer mHeOee& DeeefCe HeÀkeÌle
DeLe&Meem$eer³e efkebÀceleer efkeÀceeveerkeÀjCe (Minimization) ne HeefjCeece cee$e Peeuee. J³etnj®evee Je
jepekeÀer³e ieì ¿eeb®ee meece´ep³eMeener®³ee efvejefvejeȳee ©Heele leb$e%eeve ns nl³eej cnCetve JeeHe©ve
efvejefvejeȳee Yeeieeleerue vewmeefie&keÀ m$eesleebJej leeyee efceUefJeCes ¿eecegUs Jemlet®es, vewmeefie&keÀles®es DeeefCe
mJele:®³ee®e ceeveJepeeleer®es yebOeglJe ¿eeb®eer efHeUJeCetkeÀ IesC³eeble HeefjCele Peeues.

HeÀ) peemle megueYelee peemle vegkeÀmeeve (More Accessibility More Loss)

leb$e%eevee®³ee Òeieleeryejesyej, DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer, oUCeJeUCe DeeefCe JeeneletkeÀ ¿eeb®ee
Òemeej Peeuee. GHeûen mebHeke&ÀmebyebOe ³eb$eCee leb$e%eeve efnves ceeveJee®eer ¢äer ner peefceveer®³ee Keeueer HeCe
Jee{efJeueer Deens. l³eecegUs efvemeiee&keÀ[s peeC³ee®eer peemle megueYelee HeefjCele Peeueer Deens. pesJne GHeûen
ne Keesue mecegêeble ceeMeeb®es Ieveoeì Meeueer metef®ele keÀjlees. (³esLes Meeue cnCepes IeesUkesÀ), meecegefêkeÀ
leb$e%eeve ns l³ee ceeMeeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer DeeefCe JesU Je FbOeve efkebÀcele ¿eeble Jee{ keÀjC³eemeeþer SkeÀ
#eCeYej JesUner Jee³ee IeeueJeerle veener. l³eecegUs meJe& ceemes ns efveo&³eHeCes HekeÀ[ues peeleele. l³eeb®³eeHewkeÀer
keÀeneRvee Heg{®eer Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue Je<ex ¿eemeeþer Hegve©lHeeove keÀjC³ee®eer mebefOe efceUC³eemeeþer
HeUtvener peelee ³esle veener. ceeMeeb®ee og<keÀeU ne keÀener DeeHeCeebme HeengCee cnCetve veJeerve veener. DeeHeCe®e
l³eeuee Deeceb$eCe efouesues Deens. leer Ieìvee Keefvepeebb®³ee yeeyeleerle Deens. HeeleU Keefvepe Dee®íeoves
 221
¿eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee peele veener. keÀejCe GHeûen ne HewMee®eer peemle ye®ele efkebÀcele Dee{eJee MeesOetve
keÀe{t MekeÀlees Je DeeHeCeebme Keefvepeeb®es peemle GlHeVe oslees.

legce®eer Òeieleer leHeemee (Chec your Progress)

Òe.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®eer keÀejCes mHeä keÀje (keÀceerle keÀceer leerve)

Òe.2 ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®eer meg©Jeele ------------ yejesyej Peeueer.
ye) Þes<þlJeemeeþer ------------ Je ------------ ¿eeceO³es eqJoYeepeve Deens.
keÀ) ------------ ¿eeves ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es ie=efnle YeeefkeÀle kesÀues.
[) keÀeskeÀCejsuJesves ------------ ¿ee mecem³ee efvecee&Ce kesÀu³ee Deensle peer
HeeJemee®eer ceesmeceeble JeejbJeej Ie[Ceejer Ieìvee Deens.
F) leb$e%eeveeves ------------ DemeeJe³eeuee Heeefnpes Dev³eLee les leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ
mecem³eeble Yej Ieeueles.
HeÀ) leb$e%eevee®ee JeeHej ne ------------ ¿ee®ee oMe&keÀ Deens.
Òe.3 pej leb$e%eevee®ee iewjJeeHej kesÀuee lej ceeveJeeuee keÀesCeleer efkebÀcele ÐeeJeer ueeiesue?

12.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäer cnCepes keÀe³e? (What is Environmental

Concern?)

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesä cnCepes He³ee&JejCeefJe<e³eemebyebOeer mecem³ee ¿ee®eer ceeveJeeuee peeCeerJe,

l³ee®es efkebÀJee efle®es l³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®es Òe³elve efkebÀJee l³ee®eer Jee efle®eer DeMee lens®³ee mecem³ee
mees[efJeC³ee®³ee Òe³elveebvee neleYeej ueeieCes Demee neslees. DeeHeCe efvejefvejeȳee yewþkeÀerle ns Heeefnues Deens
keÀer He³ee&JejCeJee®ekeÀ mecem³ee ¿ee meeOeejCeHeCes peiee®³ee meJe& #es$eebceO³es GlHeVe nesleele. l³eeb®eer
leerJe´lee, #es$ee®eer J³eeefHle Je keÀeueyeeefOele HeefjCeece ¿eeceO³es leHeÀeJele Demet MekeÀles. leLeeefHe, efvemeiee&®ee
veeMe, ceeveJepeeleeruee Yeesie / J³eLee, ¿ee peiee®³ee meJe& Yeeieeble SkeÀe®e ÒekeÀejs Ie[C³ee®es ®eeuet Demeles.

meceepeeceO³es l³ee mecem³eeb®ee keÀener J³eeqkeÌle efkebÀJee DeMeke̳e keÀuHevee GjeMeer yeeUieCeejs
O³es³eJeeoer (Visionaries) ¿eeb®³eekeÀ[tve Keepeieer ÒeoMe&ve kesÀues peeles. less peeCeerJe DemeCes, uesKe
 222
efkebÀJee Deeboesueve ¿eeb®³ee ©Heeble Òeefleef¬eÀ³ee J³ekeÌle keÀjleele. meeceev³e ueeskeÀebvee l³ee®³eekeÀjlee keÀener®e
ceeefnleer vemeles. ceeveJeer keÀe³e&¬eÀceebvee efvemeiee&®ee Òeeflemeeo ¿ee®ee DevegYeJe Iesleu³eeveblej ueeskeÀ keÀoeef®ele
YeefJe<³eele l³ee®ee mJeerkeÀej keÀ© MekeÀleele. ner ceeveJelesmeeþer SkeÀ mecem³ee Deens (Hue@efmìkeÀ
ye@ie®³eecegUs cegbyeF&le Hegje®eer efJekeÀesHeeme iesuesueer mecem³ee ¿ee®eer legcneuee DeeþJeCe Demesue efkebÀJee
pebieuelees[ercegUs oj[er keÀesmeUtve ueeskeÀ cesu³ee®es DeeþJele Demesue). HeÀkeÌle og:Keoe³ekeÀ
DevegYeJeeveblej®e ueeskeÀ ns O³es³eJeeoeRveer meebefieleuesu³ee ceeiee&®es DevegkeÀjCe keÀjleele lejerHeCe ceeCemee®eer
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäeryeÎue®eer HeeleUer / kegÀJele ¿ee®ee Òel³e#e Je yeUkeÀì HeefjCeece ne
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe, FbOeve ye®ele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀJeeoer cew$eer GlHeeove Jemlet Kejsoer DeeefCe ÒeJeemeeb®³ee
ÒekeÀej®eer efveJe[ ¿eeJej neslees.

¿ee ieesäerceO³es mecem³ee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer #ecelee Deens. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ keÀesCeleerner

mecem³ee ner keÀener SkeÀe je$eerceO³es Jee{uesueer veener. He³ee&JejCe ner SkeÀ yebefomle ÒeCeeueer Demeu³eeves
efle®³ee Jeentve vesCeeN³ee #ecelescegUs Òeefleef¬eÀ³ee oeKeefJeC³eeme Heg<keÀU JesUs Iesles. pesJne Jeentve vesC³ee®eer
#ecelee ner ce³ee&oe Deesueeb[tve peeles lesJne nUtnUt l³ee®es He³ee&Jemeeve mecem³ee GlHeVe keÀjCes ¿eeceO³es
nesles.

12.5 Deepe®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒecegKe ieesäer (Major Environmental

concerns Today)

peieeceO³es Heg{erue keÀener cenllJee®³ee iees<ìer Deensle.

1. Hegveve&JeervekeÀjCe m$eesleeb®ee Jesieeves JeeHej p³ee®ee HeefjCeece ne FbOevee®eer ceeieCeer ¿eele neslees.
2. pewefJekeÀ efJeefJeOeles®eer Ieì, Mesleer Meem$e DeeefCe Jemeenleer ¿ee®³ee efJemleejecegUs DejC³e #es$eeble
Glejleer keÀUe efkebÀJee Nneme (decline).
3. Deejeceoe³ekeÀ peerJeve DeeefCe GHe³eesie F®íe (Consumerism) ¿eecegUs Gpex®ee
GÊejesÊej Jee{le peeCeeje JeeHej
4. mecegêefkeÀveeN³ee®³ee #es$eele efJeMes<ekeÀªve Deefve³eesefpele Menjer Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee JeeHej pees
veepetkeÀ meeiejerefkeÀveeje me=äerÒeCeeueerJej He[Ceeje leeCe ¿eeble HeefjCeele neslees
5. nefjleie=n Jee³etb®³ee yeensj mees[CeeN³ee G®®elece HeeleUercegUs JeweféekeÀ leHeceeve Jee{.
6. DeLe&efJe<e³ekeÀ efJekeÀemeemeeþer jmee³eveeb®ee JeeHej ne Deejesi³eeuee OeeskesÀ, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
YesmeU, jemee³eefvekeÀ meeefnl³ee®³ee efve®eje keÀjC³ee®eer mecem³ee ¿eeceO³es HeefjCele neslees.
7. meeOevemebHeefÊe®ee efveke=Àä opee&, DeecueerkeÀjCe (acidification), nJeeceeveefJe<e³ekeÀ yeoue,
pewefJekeÀ Jemletb®ee veeMe Je pewefJekeÀ GlHeeokeÀlee efn®ee HeCe veeMe
8. meceevelesceO³es Jee{ peer Òel³eskeÀ DeLe&Meem$eemeeþer ue#³e Demeles Hejbleg ogozJeeves GÊejesÊej
Jee{le peeCeeN³ee JeeHeje®ee efJemleej ¿eekeÀefjlee keÀejCeerYetle Deens.
9. iejeryeer®eer Jee{ Je YegkesÀceO³es Je=eqOo pejer MeslekeÀerefJe<e³ekeÀ GlHeVe ¿eeble Jee{ Demeueer lejer
10. DeMeeMJele / efJekeÀeme
 223

legce®eer Òeieleer leHeemee (Check your Progress)

Òe.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesä ner meb%ee mHeä keÀje.

Òe. 2 Deepe®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ iees<ìer keÀesCel³ee Deensle?

12.6 peieeceOeerue ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMve, l³eeb®eer keÀejCes DeeefCe

HeefjCeece (Major Environmental Prpblems in the
world, Their Causes and Impacts)

pemes DeeHeCe Òel³eskeÀ veJeerve Je<ee&le ÒeJesMe keÀjlees, lesJne cegK³e yeeleceer ner Demeles keÀer,
DeeHeCeebme yeN³ee®e ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeiele Deens. p³eekeÀefjlee cegK³e DeeOeejOeejkeÀ ne efvemeie&®e Deens
DeMeer DeeHeCe Kee$eer keÀ©ve Ieslees. DeeHeCe l³eeuee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Hes®eÒemebie cnCelees. DeeCeKeer JeeF&ì
yeeleceer cnCepes He=LJeer®ee ieesue (sphere) ne DeeOeer®³ee ÒeceeCeeHes#ee peemle ojeves peemle ceesþe nesle
®eeueuee Deens. DeeHeCee meJee¥®eer JeeF&ì yeeleceer ner DeMeer keÀer, pej DeeHeCe DeeHeu³ee efJeÐeceeve
peerJeveMewueerves, DeLe&Meem$e Fl³eeefo jeneCes ®eeuetb®e þsJeues lej DeeHeCe ¿ee GÓJeuesu³ee De®eevekeÀ
meJe&veeMeeletve (debacle) Heg{®eer efkeÀceeve 50 Je<ex lejer yeensj ³esTve megOee© MekeÀCeej veener. DeeefCe
l³ee®eÒeceeCes peeieeflekeÀ leHeceeveJee{ ¿eeyeeyeleerle Heg{erue 500 Je<ex yeensj He[t MekeÀCeej veener. ®eebieueer
yeeleceer ner DeMeer Deens keÀer, Debeflece Deefjä ns Depetve lejer DeeHeCeebme ieeþt MekeÀuesues veener. Deieoer
meJeexlke=Àä yeeleceer cnCepes pej DeeHeCe ®eHeUeF&ves neue®eeue kesÀueer DeeefCe l³eevegmeej DeeHeueer
peerJeveMewueer yeoueueer, DeeHeues DeLe&Meem$e Fl³eeefo yeoueues lej®e l³ee Debeflece Oeeske̳eeves DeeHeCeebme
ieeþC³ee®eer iejpe GjCeej veener. Deieoer meJe&Þesÿ þjCeejer (supremely) yeeleceer DeMeer Deens keÀer,
pej DeeHeCe DeeHeueer peerJeveMewueer, DeeHeues DeLe&Meem$e Fl³eeoeR®ee ceeie& yeoueuee lej DeeHeuee meO³ee®ee
pees ceeie& ÒeOeev³e Deens l³eeJej efveef½ele®e veJeerve ceeie& DeeHeCe MeesOet MekeÀlees. yeN³ee®e ceeiee¥veer, ns peemle
Deevebooe³eer, keÀceer IeeF&ieoea®es, meJe&YeesJeleer peemle Hegjer keÀjCeeje Demesue DeeefCe l³eecegUs Hewmee ne vesnceer
DeeHeu³ee efKeMeeble KegUKegUle jenerue. leLeeefHe, l³eemeeþer Lees[s, DevegketÀue (optimum) DeeefCe
meecegoeef³ekeÀ efJe®eejmejCeer ¿eeb®eer iejpe Deens, DeeCeKeer Heg{s efkebÀJee l³eeKesjerpe DeeHeu³ee keÀe³e&¬eÀceeble
megmebmke=Àle meelel³eHeCee DeeefCe efvemeiee&Meer Debleie&le HejmHejmebyebOe ef¬eÀ³ee ¿eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

l³eeb®³ee iewjnpesjerle efkebÀJee DebMele: J³eJenej p³eeb®³eecegUs DeÐeeHeHe³e¥le þjeefJekeÀ Òeeflemeeo ns

DeeHeu³ee keÀe³e&¬eÀceeuee efvemeiee&keÀ[tve Giece HeeJeleele p³eeb®eer KeeueerueÒeceeCes oKeue IesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
 224
12.6.1 peeieeflekeÀ G<Celeeceeve DeeefCe nJeeceeve yeoue
(Global Warming and climate change)

meO³ee DeeHeCeebme leeW[ osC³eebme ueeiele Demeuesuee Demee peeieeflekeÀ GC<celeeceeve Jee{ ne SkeÀ
ÒecegKe efJe<e³e Deens. ner meb%ee Demes metef®ele keÀjles keÀer, He=LJeer®³ee He=<þYeeieepeJeU JeeleeJejCeebleerue
leHeceeveeble Jee{ ner efvejefvejeȳee keÀejCeebcegUs Peeueer Deens. Meem$e%eeb®es Demes cele Deens keÀer,
keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[ HeeleUer ¿eeceOeerue DeeCeKeer Jee{ ner HeefjefmLeleer DeeCeKeer efJekeÀesHeeuee vesTve
ìekesÀue. nefjleie=n HeefjCeece ne He=LJeer®eer G<Celee JeeleeJejCeeble HekeÀ[C³eemeeþer keÀejCeerYetle neslees Je
l³ee®ee HeefjCeece ne leeHeceeve Jee{ ¿eebceO³es neslees. peeieeflekeÀ G<Celeeceeve Jee{ ¿eeves DeMeejerleerrves
He=LJeer®³ee JeeleeJejCeeble yeoue efvecee&Ce kesÀuee Deens, l³ee®ee HeefjCeece ne leeHeceeve Jee{erle Deens. ¿ee®ee
DeeCeKeer Heg{s HeefjCeece ne efvemeiee&®³ee cegueYetle efve³eceebJej Jee keÀe³eÐeebJej DeJeuebyetve Demeuesu³ee efJeefYeVe
ÒeeCeer / JevemHeefle ¿eeb®³ee Jeiee¥Jej neslees ne meejKee HeÀjkeÀ peerJeve peieCes ns keÀþerCe ieesä keÀ©ve
ìekeÀlees. leeHeuesueer He=LJeer megOoe HeeTmeJe=äer j®eveeble yeoue keÀjles DeeefCe ³eeÒeceeCes ceeveJe, JevemHeefle
Je ÒeeCeer ¿eeb®³eeJej HeCe HeefjCeece keÀjles.
efvejefvejeȳee J³eemeHeerþebJej He³ee&JejCeJeeoeRveer l³eeb®es ¢äerkeÀesve Demes J³ekeÌle kesÀues keÀer
iebiees$eer efnceveoer (glacier) peer iebiee veoeruee HeeCeer ns yeejceener HegjefJeles, leer efnceveoer ner efle®³ee
meO³ee®³ee ojeves pej efJeleUle jeefnueer lej iebiee veoer ner ueJekeÀj®e keÀesj[er nesF&ue. iebiee veoer ner
Yeejlee®eer HeefJe$e veoer Deens efpeves efle®³ee keÀeþeJej®³ee / efkeÀveeN³eeJejerue ue#eJeOeer ueeskeÀeb®eer MeskeÀ[es
Je<ex peerJevejs<ee cnCetve mesJee kesÀueer Deens. veÐeebveer ceeveJepeeleer®³ee DeefmlelJeemeeþer HeÀej ceesuee®eer
YetefcekeÀe yepeeJeueer Deens Je l³eeHewkeÀer yeN³ee®e veÐeeb®es Hees<eCe ns efnceveÐeebveer kesÀues Deens. peeieeflekeÀ
leHeceeveJee{ pes He=LJeer®³ee leHeceeveJee{ ¿ee®ee mebyebOe osles leer Jee{ nefjleie=n Jee³et pemes
keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[ Je efceLesve ner GÐeesieOebos Je Jeeneves ¿eeb®³ee ceOetve efJeleÈC³ee®ee iebYeerj Oeeske̳ee®eer
met®evee efvecee&Ce keÀjCeejer Deens. HeÀkeÌle iebiees$eer®e veJns lej Oe´gJeÒeosMeer³e (polar) yeHeÀe&®ess keÀe³ece®es
Dee®íeove (Ice-caps) ns megOoe l³eeb®³ee le³eej nesC³ee®³ee ÒeceeCeeHes#ee peemle Jesieeves efJeleUle
Deensle. ¿ee®ee HeefjCeece ne mecegêe®³ee HeeleUerle Jee{ Peeueer Deens DeeefCe leer Jee{ keÀceer Keesueer®³ee
#es$eeb®es yeg[tve peeC³ee®ee OeeskeÀe meceesj GYee keÀjerle Deens. keÀener #es$es peer mecegêe®³ee Keeueer yeg[leerue
pej mecegêe®eer HeeleUer ner Jee{le®e jeefnueer lej ¿eeceO³es yeebieueeosMe, DeeefÖeÀkesÀ®es keÀener Yeeie Je ueb[ve
DeeefCe v³et³ee@ke&À ¿ee meejK³ee ÒecegKe Menjeb®ee meceeJesMe Deens. ceeueoerJe yesìs ¿eemeejKes jep³e ¿eeves ¿ee
ieesäeryeeyele meb³egkeÌle jeä^ebvee DeeOeer®e Deece®ee peerJe Jee®eJee (save our sole-sos) ne mebosMe
efouesuee Deens. keÀejCe ceeueoerJeves l³ee®eer keÀener peceerve ner mecem³escegUs DeeOeer®e ieceeJeueer Deens.

12.6.2 DeesPeesve Leje®es keÀceer nesCes (Depletion of Ozone Layer)

He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeHeemetve megceejs 20 les 80 efkeÀueesceerìme& Gb®eerJej DemeCeeje nJes®ee Lej

p³eeble HeeC³ee®eer JeeHeÀ Deiej {ie vemeleele l³eeuee®e mì@^ìesefmHnDej Demes cnCeleele. ne mì@^ìesefmHnDej
megceejs 16 les 20 efkeÀueesceerìj Gb®eerHe³e¥le DeesPeesve®³ee Leje®ee yeveuesuee Demelees. peess DeeHeues met³ee&®³ee
DeHee³ekeÀejkeÀ Deuì^eJne³eesuesì efkeÀjCeebHeemetve mebj#eCe keÀjlees. ¿ee Lejebvee GIe[s meeceesjs iesu³eeme
lJe®es®ee keÀke&Àjesie Je ceesleerefyebot (cataract) ns efvecee&Ce nesleele. leLeeefHe, DeesPeesve Lej ne OeeskeÀeoe³ekeÀ
Deuì^eJne³eesuesì efkeÀjCe pess met³e&ÒekeÀeMeeHeemetve ³esleele l³eeb®eer ieeUCeer keÀjlees pemes les efkeÀjCe He=LJeer®³ee
JeeleeJejCeeble ÒeJesMe keÀjleele. ceeveJeefveefce&le keÌueesjesHeÌuegjeskeÀeye&ve jmee³eves ne meerHeÀmeer efceefÞele
 225
De@jesmeesume, MeerlekeÀHeeì meeOeves, HesÀme DeeefCe keÀener DeewÐeesefiekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es pees[ GlHeeove cnCetve
¿eeb®³eeletve He=LJeer®³ee JeeleeJejCeeble mees[ues peeleele. pemes ner jmee³eves mees[ueer peeleele. leer
JeeleeJejCeeble Jej peeleele DeeefCe DeesPeesve®es Dee@eqkeÌmepeveceO³es ©Heeblej nesles Je DeesPeesve®³ee IevelesceO³es
ieUleer Peeu³eecegUs DeesPeesve HeeskeÀUer /Yeieoe[ efvecee&Ce nesles. De@ìueebefìkeÀ mì@^ìesefmHnDejceOeerue
DeesPeesve HeeskeÀUer ner meJe& He³ee&JejCeJeeoeRvee ceesþer ef®eblee GlHeVe keÀjerle Deens. ns keÀceer nesle peeCeejs
DeesPeesve lej HeÀkeÌle ceeveJeÒeeC³eebvee®e DeHee³ekeÀejkeÀ veenerle lej Deuì^eJne³eesuesì efkeÀjCe ns He=LJeer®³ee
He=ÿYeeieeJejerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mepeerJe ÒeeC³ee®es peerJeve veä keÀ© MekeÀleele. ueneve ÒeeCeer Je
JevemHeleer Goe. ye@keÌìefj³ee Je HebÀpeer ns He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJe©ve De¢M³e nesleerue. keÀejCe Deefle
G<Celeeceeve mebMeesOekeÀ lej Demes®e ie=efnle Oejerle Deensle keÀer, Deuì^eJne³eesuesì efkeÀjCeeb®eer DeefleefjkeÌle
HeeleUer ner cenemeeiejebleerue DeVepeeUskeÀecee®ee cenlJee®ee IeìkeÀ Deens DeMee HeÀe³eìesHue@vkeÀìe@ve®³ee
ce=l³etme keÀejCeerYetle þjsue.

12.6.3 Òeot<eCe (Pollution)

DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ne ceeveJee®³ee ÒeieleerceOeerue SkeÀ cewuee®ee oie[ Deens l³ee®eÒeceeCes

mebmke=Àleer®ee HeCe Deens. leLeeefHe GÐeesieOebos ns JeeleeJejCeeble mees[u³ee peeCeeN³ee efJe<eejer Jee³etb®es ³epeceeve
cnCetve Deeues Deensle. GÐeesieOebos ns ie@ueve Ye©ve êJe©He ìekeÀeT keÀ®eje mecegê Je veÐeebceO³es
mees[leele. l³eeHewkeÀer keÀener êJe HeoeLe& (Effluent) ns peefceveerleerue HeeC³eeHe³e¥le Heesnes®eleerue FlekesÀ
Keeueer efPejHeleele DeeefCe les HeeCeer Fleke̳ee ce³ee&osHe³e¥le Òeotef<ele keÀjleele keÀer l³ee®ee JeeHej ne
efHeC³eemeeþer Je DeVe efMepeJeC³eemeeþer ceeveJe ÒeeCeer keÀ© MekeÀle veenerle. l³eeKesjerpe nJes®³ee Òeot<eCeeble
Yej IeeueCeejer DemebK³e Jeeneves peer jml³eebJej OeeJeleele ner OJeveerÒeot<eCeeble Jee{ keÀjleele. l³ee®ee
HeefjCeece ne leeCe / leCeeJe, keÀeUpeer DeeefCe SskeÀCes Je éemevee®es mebyebOeer mecem³ee ¿eeble Jee{ nesC³eeble
Peeuee Deens. HeeC³ee®es Òeot<eCe yeN³ee®e ÒeceeCeeble peue®ej peerJeve mJe©He keÀceer nesC³eeble HeefjCele Peeues
Deens. mLeueeblej keÀjCeejs He#eer ns l³eeb®ee ceeie& Òeot<eCe efkebÀJee nJesceOeerue yeoue ¿eecegUs yeoueleele.
ceeveJeeceOeerue éemevee®es jesie ner DeeCeKeer SkeÀ efkebÀcele peer DeeHeCe He³ee&JejCe Òeotef<ele keÀjC³eecegUs ceespele
Deenesle.

Òeot<eCe ns Demes keÀenerlejer Deens pes DeeHeCe Òel³eskeÀ efoJeme DeeOeejeJej menve keÀjerle Demelees,
keÀoeef®ele ns®e les keÀenerlejer Deens p³eeves DeeHeCe DeeHeu³ee Jesieeves Yejuesu³ee peerJeveeble efveOee&mle jent
MeketÀ. nJee Òeot<eCe Je OJeefveÒeot<eCe ns Oeeske̳ee®ee FMeeje osC³eeFleke̳ee ÒeceeCeeble Deepe Jee{le Deensle.
He=LJeer®³ee JeeleeJejCeeble OeeskeÀeoe³ekeÀ jmee³eveeb®eer Yej Ieeleueer peele Demeu³eecegUs nJee Òeot<eCe Ie[les.
nJee Òeot<eCe keÀjCeejs cegK³e Òeot<ekeÀ ns keÀeye&ve ceesveekeÌmeeF&[, CFCs, vee³eì^espeve Dee@keÌmeeF&[med
DeeefCe meuHeÀj[e@³eDee@keÌmeeF&[ Deensle. pesJne ìekeÀeT keÀ®eje ne HeeC³eeble mees[uee peelees lesJne HeeCeer
Òeot<eCe Ie[tve ³esles. peceerve lej efvejefvejeȳee DeewÐeesefiekeÀ Òeot<ekeÀeb®³ee YesmeUercegUs Òeotef<ele nest MekeÀles.
OJeefve Òeot<eCe ne HeCe Òe®eejeleerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ cegÎe Deens pees efvejefvejeȳee ceeiee¥vee DeHee³e keÀ©
MekeÀlees.

12.6.4 pebieuelees[ercegUs Deesmee[erkeÀjCe (Deforstation)

Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe DeeefCe efJemleejCeeN³ee Menjeble efJekeÀeme

keÀe³e&¬eÀceebmeeþer peefceveer®eer / peeies®eer DeeJeM³ekeÀlee ¿eeves ceeCemeeuee pebieuelees[ ner efveo&³eHeCes keÀjCes
 226
Yeeie Hee[ues Deens. pebieues ner ceesþîee mebK³esves ÒeeC³eebmeeþer®e Iej veenerle lej Pee[s ner HeCe HeeCeer
®e¬eÀe®ee SkeÀ IeìkeÀ Deensle. Pee[eb®eer cegUs ner peceerve SkeÀef$ele Oe©ve þsJeleele Je peefceveer®eer OetHe
¿eeJej ÒeefleyebOe keÀjleele. peeieeflekeÀ pebieue Dee®íeove ns l³eeb®³ee DeO³ee& #es$eeble iesu³ee 11000
Je<ee¥le mebkegÀef®ele Peeues Deens / keÀceer Peeues Deens. 1990 les 2000 ¿eeceOeerue keÀeUele®e, vewmeefie&keÀ
pebieueeb®ee Nneme ne 1600000 nskeÌìj FlekeÀe neslee. Deµee OeeskesÀoe³ekeÀ Jesieeves nesCeejs
Deesmee[erkeÀjCe ¿eeb®eer peieYejebleerue meJe& Òe³ee&JejCeJeeoeRvee melele ef®eblee ueeietve jeefnueer Deens. peer
peceerve efvejefvejeȳee nsletbmeeþer Deesmee[erkeÀjCeeletve Hegveuee&Ye Peeuesueer Deens ner Deieoer Lees[îee
keÀeUele®e Hetj, oj[er keÀesmeUtve IemejCe Je Dev³e vewmeefie&keÀ ogIe&ìvee ¿eemeeþer menpe HeefjCeece nesF&ue
DeMeer yeveles. (Vulnerable)

12.6.5 efJeefMeä ÒeeCeer /JevemHeefle Jeiee¥®es G®®eeìve (Extinction of Species)

yeN³ee®e keÀeUeHeemetve ceeveJe ne DeVe, keÀele[s Je keÀjceCetkeÀ nkeÌkeÀ ¿eemeejK³ee efJeefJeOe

GÎsMeebmeeþer ÒeeC³eeb®eer nl³ee keÀjerle Deens. keÀejCe p³eeJesUsHeemetve l³eeuee efMekeÀej keÀjC³ee®es keÀewMeu³e
ÒeeHle Peeues Deens lesJneHeemetve. pejer HetJeea®³ee keÀeUeble efMekeÀej ne peerJeve DeefmlelJe þsJeC³eemeeþer nesleer,
ceeveJe ÒeeC³eeves lejerner ÒeeC³eeb®eer nl³ee keÀjCes ns ®eeuet®e þsJeues pejer l³eeuee Oeev³ee®eer efHekesÀ ceMeeiele
keÀjC³ee®eer keÀuee efMekeÀe³euee efceUeueer nesleer. ceeveJeeves keÀener JesUer ef®eʳee®es keÀele[s efkebÀJee
nmleerobleemeeþer nÊeebr®es megUs nJesle cnCetve nÊeer®eer efkebÀJee megHeceO³es ®eefJeä cnCetve Meeke&À ceeMeeb®eer ¿ee
ÒeeC³eeb®³ee efve<þgj nl³ee ceeveJeeves kesÀu³eecegUs SkeÀe MelekeÀele®e ceesþîee mebK³esvess l³ee ÒeeC³ee®es
DeefmlelJe®e Hegmetve ìekeÀues Deens. efMekeÀejer efMeJee³e He³ee&JejCeJee®ekeÀ Òeot<eCe DeeefCe DejC³eeb®es
Deesmee[erkeÀjCe ns ceeveJeer cetUmLeevee®³ee /keÀe³e&¬eÀce ¿eebveer ceesþîee mebK³esves ÒeeCeer Je JevemHeleer ¿ee
cetU jeneC³ee®³ee peeiee ³ee veeMeecegUs uegHle nesC³eeble HeefjCele Peeu³ee Deensle. Deieoer DeueerkeÀ[®³ee
DeY³eemeebveer Demes oeKeJetve efoues Deens keÀer, 37 ÒeeCeer Jeie& ns iesu³ee 50 Je<ee¥ceO³es uegHle / De¢M³e
Peeues Deensle ¿ee®es keÀejCe cnCepes ceeveJeer keÀe³e&¬eÀce cetUmLeevee®ee Nneme ¿eeves yeeueer JeeIeeb®³ee
GHepeeleer / GHeJeie& De¢M³e nesC³eeble HeefjCele Peeuee Deens.

³eeÒeceeCes, ceeCemeekeÀ[tve efvemeiee&®eer Je<ee&vegJe<ex kesÀuesueer DeefJe®eejer efHeUJeCetkeÀ ¿ee®ee HeefjCeece

ne DeeHeu³ee ®esnN³eeJej Deelee l³ee HeefjCeecee®ee peKeceer KegCee efomet ueeieu³ee Deensle. ns mel³e Deens
keÀer, DeeHeues Dee³eg<³e megOeejC³ee®³ee Òe³elveeble HeCe DeeHeues DeefmlelJeeMeer®e pegieej KesUlees Deens, l³eeves
MesJeìer DeeHeu³eeuee peesjoej HeÀìkeÀe ceejuee Deens. Deelee lej peemleerle peemle DeY³eeme Je mebMeesOeves
ner ceeveJe ne He³ee&JejCeeJej keÀmes HeefjCeece keÀjlees ns mecepetve IesC³eemeeþer Debceueele DeeCeues iesues
Deensle, Deelee yejs®e ueeskeÀ ns ¿ee KejsHeCeemeeþer peeie©keÀ Peeues Deensle keÀer, He³ee&JejCee®es Deejesi³e Je
DeefmlelJe ns SkeÀceskeÀebceO³es efkeÀ®ekeÀìHeCes efJeCeues iesues Deensle.
12.6.6 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe (m$eesle) ¿eeb®ee Nneme
(Loss of Natural Resources)

ueeskeÀmebK³esves Jee{ Peeu³eecegUs, SKeeÐeeuee vewmeefie&keÀ m$eesleeb®ee Nneme ne efomet MekeÀlees. ns

efvejefvejeȳee ceeveJeer J³eJenejecegUs efvecee&Ce Peeues Deens. DeMeer yejer®e keÀejCes Deensle keÀer peer vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeefÊe®ee veeMe / vegkeÀmeeve keÀ© MekeÀleele. less l³eecegUs me=äerÒeCeeueerJej HeefjCeece Ie[efJeleele.
peeoe ceeq®íceejer ¿eemeejKes keÀe³e&¬eÀce yejs®e ceemes Jeie& ns veä Jee uegHle nesCee®³ee GbyejþîeeJej
 227
DemeC³eeme peyeeyeoej þjues Deensle. keÀeieo, ueeketÀ[ efkebÀJee peefceveer ¿eeb®³ee Jee{l³ee ceeieC³ee HegN³ee
keÀjC³eemeeþer pebieues ner meeHeÀ kesÀueer peele Deensle. lemes®e Keefvepes keÀe{C³ee®es KeeCeerkeÀece Je DeJeMes<e
FbOeveeb®es pJeueve ¿ee®ee HeefjCeece ne vewmeefie&keÀ m$eesle ns DeeCeKeer efjkeÀeces nesC³eele Peeuee Deens.

12.6.7 ueeskeÀmebK³es®ee mHeÀesì (Population Explosion)

peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner iesu³ee MelekeÀeble Dee½e³e&keÀejkeÀ jerleerves Jee{ueer Deens. ¿ee Jee{er®ee
ÒeeLeefcekeÀ mebyebOe ne Deejesi³e Je Deejesi³ej#eCeemeeþer Iesleu³ee peeCeeN³ee KeyejoeN³ee ¿eebceOeerue Ie[tve
Deeuesueer Òeieefle (Advancement) ¿ee keÀejCeebcegUs oerIee&³eg<eebceO³es Peeuesueer Jee{ Je yeeu³eeJemLesleerue
ce=l³etojebleerue Ieì ¿eeb®³eeMeer Deens. ¿ee efþkeÀeCeer oesve keÀue (Trend) ns efometve ³esleele. efJekeÀefmele
osMeeble keÀewìgbefyekeÀ mebK³ee ner HeÀkeÌle SkeÀ Jee oesve cegues FleHe³e¥le ce³ee&efole Deens lej efJekeÀmeveMeerue
osMeeble ieYe&OeejCee oMe&keÀ ne KetHe ceesþe Demeu³eeves ueeskeÀmebK³es®ee OeceekeÀe ne HeefjCeece HeÀkeÌle
DeLe&Meem$eeJej®e Peeuee veener lej meJe& peieeJej Peeuee.
peiee®eer ceesþer ueeskeÀmebK³ee HeeleUer jeKeC³ee®es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece ns DeLe&HetCe& Deensle
(Significant), peerJeveeJeM³ekeÀ cegueYetle iejpee HegjefJeCes ¿ee meb%es®³ee meboYee&le, meO³ee®eer peeiee
ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee G®®e HeeleUer ner opexoejHeCess DeeOeej osC³eemeejKeer veener. DepetveHe³e¥le peiee®eer
MesleerefJe<e³ekeÀ efveHepe efnves peiee®³ee Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esuee ceeies ìekeÀues Deens pejer yejs®emes peeieeflekeÀ
Mesleer ÒeosMe ns keÀceer Jee{er®es jeefnuesues Deensle. peeieeflekeÀ HeeCeer HegjJeþe ¿eebvee keÀener efþkeÀeCeer DeeJneve
efoues iesues Demetve ®eebieues HeeCeer J³eJemLeeHeve Je efJelejCe ns ÒeYeeJeerHeCes ne ÒeMve mees[Jet MekesÀue.
meO³ee®ee Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efmLeleerpev³e keÀe³e&MeeUe JeweféekeÀ
ueeskeÀmebK³ee Jee{ HeeleUeR®ee HeefjCeece ne iejpee DeeefCe oeefjê³eeJemLesle efve³eceve kesÀu³ee iesuesu³ee
DeLe&efJe<e³ekeÀ Jee{ ¿eeb®ee men³eesieer Deens. keÀeye&ve[e@³eDee@keÌmeeF&[ yeensj mees[Ces ns JesieJeeve Gpee& iejpe
DeeefCe JeeneletkeÀ efJemleej ¿ee®ee HeefjCeece ne efJekeÀmeveMeerue osMeeble ceesþîee ÒeceeCeeyeensj®ee Deens.
JeweféekeÀ HeeJemeeUer pebieueeb®ee veeMe ne ueeskeÀmebK³ee oyeeJe DeeefCe DemeeceeOeevekeÀejkeÀ efve³eceve kesÀuesues
Meslee-DeLe&efJe<e³ekeÀ GÎsMe nîee oesIeebMeer mebyebefOele Deens. DeeHeCe ne efJeéeeme þsJeC³ee®eer iejpe Deens keÀer,
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ De®eevekeÀ GÓJeCeejs cenemebkeÀì (environmental catastrophe) ns DeìU
Deens pej leelkeÀeU ueeskeÀmebK³ee Jee{ HeeleUerle peesjoej Ieì Peeueer veener lej, Òe®eb[ ueeskeÀmebK³ee /
Jesieeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme IesCeejs #es$e ¿eecegUs Ie[tve ³esCeejs He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ vegkeÀmeeve ns ¿ee
ÒeosMeebletve Deeieeceer ³esCeeN³ee mebOeer®eer iegCeJeÊee ner DeefOekeÀ KeeueeJetve ìekesÀue Ke®ee&uee ÒeeOeev³e ve oslee
GlHeVeeble Jee{ ner®ee HeefjCeece ne Deejeceoe³ekeÀ Je JeeHejCeeN³ee Jemlet ¿eeb®³ee DeveglHeeokeÀ Ke®ee&Jej
neslees, Heg{s l³ee m$eesleebvee ceeieCeer Jee{les l³eecegUs DeVe, Gpee&, JeeneletkeÀ ceeie&, FbOeve, HeeCeer Je
JeeHeje®³ee Jemlet ¿eeb®³ee ìb®eeF&ceO³es HeefjCele nesles.
12.6.8 DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle DeVe HeoeLe&
(Genetically Modified Foods)
leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ Jee{ efnves peeieeflekeÀ YetkesÀJej DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeejerle DeVeHeoeLe& ¿ee
meb%ee®³ee ©Heeble Ghee³e ne Heg{s DeeCeuee. pewefJekeÀjmee³eveMeem$e ¿ee®³eeceOeerue ÒeieleercegUs ns Ie[tve
Deeues Deens p³ee®ee HeefjCeece ne efvejefvejeȳee DeVeHeoeLee¥®eer pes DevegJebMeerkeÀjerl³ee DeefYe³eebef$ekeÀer
Peeuesues Deensle l³eeb®eer meg©Jeele nesCes. [erSveS mJeeYeeefJekeÀ efJeMes<e iegCeOecee&le megOeejCee keÀ©ve
Meem$e%eebveer ³eMemJeerjerl³ee JevemHeleerceO³es oesvner iees<ìer SkeÀef$ele kesÀu³ee Deensle l³eeceO³es Jee{efJeCeejs
 228
Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs Je efJe¬eÀer keÀjCeejs ¿eeb®³ee mees³eermeeþer Deele MeeqkeÌle osCeejs efJeMes<e iegCe (input
traits) DeeefCe JeeHejoejebvee Lesì Hees<eCeefJe<e³ekeÀ DeeefCe opexoej DeVe HeÀe³eoe osCeejs ns ue#³e þsJetve
HegjefJeuesues ceeuee®eer efveHepe efJeMes<e iegCe (output traits) Debleie&le MeeqkeÌle efJeMes<e iegCe ¿eeceO³es JeeUJeer
Je jesieÒeeflekeÀejMeeqkeÌle, Jeveew<eOeer ÒeeflekeÀejMeeqkeÌle DeeefCe efHekeÀeb®es GlHeVe Jee{efJeC³eemeeþer j®evee kesÀuesueer
Dev³e leb$es ¿eeb®ee meceeJesMe neslees. peemle GlHeVeeb®ee Deboepe ³esle Demeu³eecegUs ¿ee GlHeeove Jemletbvee
DecesefjkeÀve GlHeeovekeÀej ¿eebveer leeye[leesye mJeerkeÀej kesÀuee Deens. 80 ìkeÌkesÀ ¿ee®³eeHes#ee peemle
DecesefjkeÀve mees³eeeefyeve Je megceejs 50 ìkeÌkesÀ DecesefjkeÀve Oeev³e (cekeÀe) ns meO³ee DevegJebMeerkeÀleejerl³ee
DeefYe³eebef$ekeÀer kesÀuesues ¿ee®ee DeeOeeefjle GlHeeoves Deensle. JeweféekeÀjerl³ee, ¿ee efHekeÀebmeeþer DeHe&Ce kesÀuesues
SkeÀj peceerve ner G[er ceejle Jee{le peeCes ®eeuet®e Deens.

keÀener He³ee&JejCeJeeoer Demes ÒeefleHeeove keÀjleele keÀer, ¿ee DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle DeVe
HeoeLee&le DeMeer iegbleeiebgle nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles keÀer, ns DeVeHeoeLe& Demes Òeesìerve (ve$e) le³eej
keÀjleerue l³eecegUs keÀener mebJesoveMeerue ueeskeÀeb®ee Jee meJee¥vee les efJe<eejer efkebÀJee De@ueefpe&keÀ Demeleerue, l³ee
Òeesefìve®eer efmLeleerpev³e keÀe³e&MeeqkeÌle Je mJe©He ¿eeb®ee efJe<eejerHeCee (Toxicity) efkebÀJee jesieÒeJeCelee
(Allergy) DeeefCe l³ee Òeesefìve®es DeenejefJe<e³ekeÀ GIe[sHeCee®eer J³eeefHle ner efJe<eejer Demesue.
DevegJebMeerkeÀlee megOeejCee j®evee p³ee DeeblejMeeqkeÌle efJeMes<e iegCe Jee efveHepe GlHeVe efJeMes<e iegCe ¿eeceO³es
keÀener mebJesoveMeerue ueeskeÀebvee jesieÒeJeCelee Òeeflemeeo ÒeJe=Êe keÀjCeejs Òeesefìve ¿ee®es SkeÀ$eerkeÀjCe Peeues
Demet MekesÀue. ¿ee DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle efHekeÀeb®ee HeeþerjeKes Demee Òeeflemeeo osleele keÀer,
Òel³e#eeble ¿ee GlHeeoveebHeemetve keÀener ®eeuet Deejesi³e HeÀe³eos Deensle Je peemle HeCe efJekeÀefmele IesT
MekeÀleele. yengmebK³e efJekeÀefmele osMeeble ¿ee DevegJebMeerkeÀlee megOeeefjle DeVeHeoeLee¥®ee JeeHej keÀjC³eeJej
efveye¥Oe Ieeleuesues Deensle, ÒemebieJeMeele (incidentally) meJe& jeä^ ner DeVeHeoeLee¥®es efve³ee&leoej
Deensle.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene (Check your Progress)

Òe 1. DeeOegefvekeÀles®³ee DeJemLesceO³es He³ee&JejCeeefJe<e³ekeÀ ÒeMve keÀe Jee{le ®eeueues Deensle?
Òe 2. DeesPeesve Leje®es keÀceer nesCes ¿ee®eer keÀejCes vecegv³eeoeKeue Ðee.
Òe 3. Òeot<eCeeb®³ee efveefce&leermeeþer GÐeesieOebÐeebvee keÀe oes<eer Oejues Heeefnpes ?
Òe 4. pebieuee®es Deesmee[erkeÀjCe efJeefJeOe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee keÀMee efvecee&Ce keÀjles ?
Òe 5. ’ÒeeCeer Jee JevemHeleer ¿ee®³ee efJeefMeä Jeiee&®es uegHle nesCes ns DeVemeeKeUer efyeIe[Jetve ìeketÀ
MekeÀles“ ìerkeÀe keÀje.
 229
12.6.9 OeeskeÀeoe³ekeÀ ìekeÀeT keÀ®eN³ee®eer neue®eeue
(Movement of Hazardous Waste)

legcnebuee Heefnueer ieesä ner ceeefnleer DemeeJe³eeme nJeer keÀer Ieve DeeefCe OeeskesÀoe³ekeÀ ìekeÀeT
keÀ®eje cnCepes keÀe³e Je l³ee®eer peieeble efJelejCe Je neue®eeue keÀMeer nesles. Ieve keÀ®eje cnCepes keÀesCelesner
ìeketÀve efouesues meeefnl³e keÀejCe l³eeves efle®es / l³ee®es GefÎä ns Hegjs kesÀuesues Demeles efkebÀJee l³eeHeg{s
l³ee®ee keÀenerner GHe³eesie vemelees.

yengleskeÀ ìekeÀeT Ieve keÀ®eje ne KeeCeerkeÀece, lesue Je vewmeefie&keÀ Jee³et, Mesleer meeb[HeeCeer Je
DeeHeu³ee owvebefove peerJeveeble DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Jemlet p³eeb®eer JevemHeleer efveefce&leer Jee GlHeeove
keÀjleele. leLeeefHe Gjuesuee ìekeÀeT keÀ®eje ne ceneveiejHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eN³eebletve ³eslees. keÀener JesUe
legcnebuee keÀesCeerlejer l³eeuee ceneHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eje KejkeÀìs DeVe (garbage) Demes cnCeleebvee SsketÀ
³esle Demesue. peess DeeHeueer Iejs Je DeeHeu³ee meYeesJeleeue®es J³eJemee³e ¿eebceOetve ³eslees. c³egefveefmeHeue
ìekeÀeT keÀ®eN³ee®eer De³eesi³e efJeunsJeeì ner Deejesi³eeuee IeelekeÀ DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjles Je ¿ee
HeefjefmLeleer efHeÀ©ve SkeÀoe He³ee&JejCee®es Òeot<eCe DeeefCe (vector-borne) jesieeb®ee De®eevekeÀ meg© nesCes ¿eeble
HeefjCele nesles. cnCepes®e YekeÌkeÀce oeleebveer kegÀjle[Ceejs ÒeeCeer Goe. Gboerj, Keej, Ietme Fl³eeefo Je
efkeÀìkeÀ ¿eebveer HewÀueeJeuesues jesie. peieeble DecesefjkeÀe ner peiee®³ee Ieve ìekeÀeT keÀ®eN³ee®³ee megceejs 33
ìkeÌkesÀ keÀ®eje GlHeVe keÀjles.

OeeskeÀeoe³ekeÀ keÀ®eN³eeyejesyej keÀesCelesner Ieve HeoeLe& ns keÀ®eje cnCetve ìekeÀues peeleele ¿eeb®eer
pesJne De³eesi³e neleeUCeer kesÀueer peeles lesJne les HegjsMee ÒeceeCeeble ceeveJeer Deejessi³eeuee Je megjef#elelesuee Je
MesJeìer He³ee&JejCeeuee DeHee³e keÀ© MekeÀleele. G®®e keÀ®eje ceeie& ne He³ee&³e cnCepes pees ìekeÀeT keÀ®eje
efJe<e³e / ceeie& ¿eeble pJeueve, Kejsoer efkebÀJee ìekeÀeT keÀ®eN³ee®es ogmeN³ee osMeeble Jee jep³eebvee
penepeeceOetve HeeþefJeCes ¿eeb®ee meceeJesMe Deens. ogmeje He³ee&³e cnCepes keÀceer keÀ®eje efJe<e³e p³eeceO³es
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe, Hegve&JeeHej, Kele yeveefJeCes (composting) efkebÀJee Heefnu³ee peeieer l³ee®ee JeeHej ve
keÀjCes ¿eeb®ee DebleYee&Je Deens. Ieve Je OeeskeÀeoe³ekeÀ ìekeÀeT keÀ®eje ¿eeb®es keÀHeele, HegveJee&Hej,
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe Je Hegvej&®evee keÀ©ve efvece&tueve kesÀues peeT MekeÀles. DeeHeCe keÀesCeleer GlHeeove Jemlet ner
KejesKej efkeÀleer DeeJeM³ekeÀ Deens ¿ee®ee efveCe&³e IesTve efle®ee keÀceer JeeHej keÀ© MekeÀlees. keÀceer meeceeve
(keÀ®®ee ceeue), Gpee& ¿eeb®ee keÀceer JeeHej keÀjC³eemeeþer efveefce&leer Òeef¬eÀ³eeb®es HegveDee&jeKe[e keÀ©ve DeeefCe
keÀceer Òeot<eCe Je keÀ®eje efvecee&Ce keÀ©ve p³ee GlHeeove Jemlet ¿ee HegveJee&Hej, og©mleer, Hegveefveefce&leer Keles
le³eej keÀ©ve efkebÀJee Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe keÀ©ve l³ee®eÒeceeCes meO³ee®³ee Hes#ee GlHeeove Jemlet ¿ee peemle
efoJeme efìkeÀleerue DeMeer j®evee keÀjCes Meke̳e Deens. l³eeefMeJee³e DeveeJeM³ekeÀ Jesäve keÀceer keÀ©ve Jee
keÀe{tve ìeketÀve (p³ee ieesäer p³eeb®es Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe nesle veener. l³eeKesjerpe ìekeÀeT keÀ®eje keÀceer
keÀjC³eemeeþer keÀj Jee{Jetve Je lees cenmetue jeä^er³e GlHeVe Je mebHeefÊe ¿eeJejerue keÀjeble Ieì keÀjC³eeme
JeeHe©ve.
 230
legce®eer Òeieleer leHeemee (Chec your Progress)
Òe.1 KejkeÀìs DeVe cnCepes keÀe³e? (garbage) Je les keÀesþs efvecee&Ce nesles?
Òe. 2 OeeskeÀeoe³ekeÀ ìekeÀeT keÀ®eje DeeefCe Ieve keÀ®eje ¿eeceO³es keÀe³e HeÀjkeÀ Deens ?
Òe. 3 ìekeÀeT keÀ®eje efveefce&leerle Ieì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee ceeiee¥®es DevegkeÀjCe ns kesÀues Heeefnpes?

12.6.10 pewefJekeÀebefJeJeOeles®ee veeMe (Loss of Biodiversity)

pewefJekeÀefJeefJeOelee cnCepes efouesu³ee me=<ìerÒeCeeueer, pewefJekeÀ Jemlegceeve efkebÀJee mebHetCe& He=LJeerJej

¿eeb®³eeceO³es peerJevee®³ee ©Heeb®es yeoueCes. pewefJekeÀefJeefJeOelee efn®ee JeeHej vesnceer pewefJekeÀ efJe<e³ekeÀ
ÒeCeeueer®es Deejesi³e ceespeC³eemeeþer kesÀuee peelees. Deepe He=LJeerJej Dee{Utve ³esCeejer pewefJekeÀefJeefJeOelee
¿eeb®³eeceO³es Heg<keÀU ue#eeJeefOe DeMee mHeä efomeCeeN³ee pewefJekeÀefJe<e³ekeÀ ÒeeCeer / JevemHeleer Jeiee¥®ee
meceeJesMe Deens. 2010 Je<e& ns Deeblejjeä^er³e pewefJekeÀ efJeefJeOelee Je<e& cnCetve Ieesef<ele kesÀues iesues Deens.

pewefJekeÀefJeefJeOelee efn®es JeeìHe He=LJeerJeªve meceÒeceeCeele Peeuesues veener. Hejbleg leer meelel³eeves
G<Ce keÀefìyebOeele Je efJeefMeä mLeeefvekeÀ ÒeosMeele Þeerceble Jee mece=Oo Deens. OegJe´ÒeosMeele leer keÀceer mece=Oo
Deens pesLes Deieoer keÀceer peeefle Jeie& ns Dee{Utve ³esleele.
JesieJeeve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjJele&ve (modification) vecegvesoejHeCes (typically) Jeiee&®es
uegHleerkeÀjCe (extinction) keÀjles p³eeceO³es ve ìeUlee ³esCeeN³ee HeefjefmLeleercegUs ÒeeCeer / JevemHeleer
Jeiee¥®es He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej otj kesÀues peeCes Ie[tve ³esles. He=LJeerJej DeefmlelJeele Demeuesu³ee meJe&
Jeiee&HewkeÀer 99.9 ìkeÌkesÀ ns Deelee Deo=M³e nesle Deensle. meO³ee efJe<e³e ne®e Deens keÀer, ceeveJeer ÒeeC³eeb®ee
Giece ¿ee keÀeUeHeemetve lees ceesþîee Ieì Peeuesu³ee pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee SkeÀ Yeeie cnCetve Deens. l³ee®es
ceeveJeeves Ie[Jetve DeeCeuesues ÒeeLeefcekeÀ efjl³ee DeeIeele ns He³ee&JejCeeJej Demetve, efJeMes<e keÀªve JevemHeleer
Je ÒeeCeer ¿eeb®eer cegU JemleermLeeve ¿eeb®ee veeMe Deens.
12.6.11 Deecue³egkeÌle HeeTme (Acid Rain)

Deecue³egkeÌle HeeTme ne SkeÀ ÒekeÀej®ee HeeTme efkebÀJee keÀesCel³eener ©Hee®ee Hepe&v³e pees
DemeeOeejCeHeCes Deecue³egkeÌle Demelees. l³ee®es JevemHeleer, peue®ej ÒeeCeer DeeefCe Hee³eeYetle megefJeOee
¿eeb®³eeJej vegkeÀmeeve keÀjCeejs HeefjCeece Demeleele. Deecue Hepe&v³e ne meeOeejCeleë ceeveJeeves mees[uesu³ee
/ yeensj ìekeÀuesu³ee meuHeÀj Je vee³eì^espeve meb³egieebHeemetve Ie[tve ³eslees pees JeeleeJejCee®³ee HeeC³eeMeer
Òeefleef¬eÀ³ee keÀªve Deecues (acids) GlHeVe keÀjlees. Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀener Je<ee&le, yeN³ee®e
mejkeÀejebveer ns yeensj HesÀkeÀCes keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀe³eÐeeb®eer meg©Jeele kesÀueer Deens.
 231
’Deecue Hepe&v³e“ ner ueeskeÀefÒe³e meb%ee Demetve Deesu³ee (HeeTme, yeHe&À, HeeTme Je yeHe&À ¿eeb®eer
efceÞeJe=äer (sleet), OegkesÀ, HeeC³ee®ee {ie, oJe DeeefCe keÀesj[îee (Deecue³egkeÌle Jee³et Je keÀCe)
Deecue³egkeÌle IeìkeÀeb®³ee ieeUe®eer Yej ¿eeb®ee meobYe& oeKeJetve oslees. HeeJemeeceOeerue peemle Deecuelee ner
ÒeeLeefcekeÀ nJee Òeot<eCe, ÒeeLeefcekeÀ meuHeÀj Dee@keÌmeeF[med DeeefCe vee³eì^espeve Dee@keÌmeeF&[ ¿eeb®eer
nJesceO³es HeeC³eeMeer Òeefleef¬eÀ³ee nesTve mì^eBie De@efme[med le³eej nesleele. (pemes meuHe̳etefjkeÀ Deecue Je
vee³eefì^keÀ Deecue) ¿ee Òeot<ekeÀeb®es ÒecegKe m$eesle ns DeewÐeesefiekeÀ MeeqkeÌle efvecee&Ce keÀjCeejs ³eb$emeb®e Je
Jeeneves ns Deensle.

peefceveer®³ee ceeleer®eer Deecuelee ner pH value ³ee meb%esle ceespeueer peeles. megHeerkeÀ peceerveer®eer
pH ¿ee®eer ce³ee&oe 6.4 les 6.9 ¿eeceO³es Demeles. pej peefceveeruee ¿ee pH cetu³eeb®ee HeueerkeÀ[s pH
cetu³e Demeu³eeme DeMee peefceveeruee Deveg¬eÀces Deecue Je DeukeÀueer Demes cnCeleele.

Deecue Hepe&v³ee®es HeefjCeece (Effect of Acid Rain) ë-

Del³eble cenÊJee®es HeefjCeece cnCepes leep³ee HeeC³eeleerue peue®ej ÒeeCeer peerJeve, JevemHeleeRvee
OeeskeÀe DeeefCe Fceejleer Je meeOevemeecegûeer ¿eebvee vegkeÀmeeve Demeles.

De) peue®ej peerJeveeuee vegkeÀmeeve (Damage to aquatic life) ë-

leep³ee HeeC³ee®es DeecueerkeÀjCe ¿ee®ee cegK³e HeefjCeece ne HeeC³ee®³ee peue®ej ÒeeCeer /
JevemHeleer Jeie& ¿eeb®eer efJeefJeOelee DeeefCe efJeefMeä ieì (Population) ¿eeb®³eele Ieì nesC³eele neslees.
peefceveerJejerue ÒeeCeer (mepeerJe) ns Deecue Hepe&v³eele cejleele pesLes peefceveer®eer megHeerkeÀlee osKeYeeue
keÀjC³ee®eer ce³ee&efole #ecelee Demeles. Deecue Hepe&v³e ne peefceveerceOetve Keeme keÀ©ve De@u³egefceefve³ece Oeeleg
yeensj mees[lees pees leȳee®³ee HeeC³eele DeMee Heeleȳee efvecee&Ce keÀjlees p³ee ceemes Je Dev³e mepeerJe ÒeeCeer
¿eeb®³eemeeþer efJe<eejer Demeleele. ceemes Je peue®ej ÒeeCeer mebK³ee ner He#eeb®³ee Je memleve ÒeeC³eeb®³ee
(mammals) DeVemeeKeUerJej DeeIeele keÀjerue p³eeJej les DeJeuebyetve Demeleele.

ye) Pee[s DeeefCe JevemHeleeRvee vegkeÀmeeve (Damage to Trees and Plants) ë-

iesueer keÀener Je<ex Pee[s Je Dev³e JevemHeleer ¿eeb®eer mHeä efomeCeejer DeOeesieefle ne SkeÀ
cenÊJee®ee efJe<e³e Deens. ¿ee neveer®eer keÀejCes ÒemLeeefHele keÀjCes meesHes veener. Òeot<eCe, DeJe<e&Ce, ieesþuesues
oJe, keÀerìkeÀ Je pebieue J³eJemLeeHeve HeOoleer ¿ee meJe& ieesäer Pee[eb®³ee Deejesi³eeJej HeefjCeece keÀjleele.
meuHeÀj [e@³eDee@keÌmeeF&[ (SO2) ¿ee®ee Òel³e#e efJe<eejer HeefjCeece Pee[ebJej neslees Je DeewÐeesefiekeÀ #es$eele
pesLes SO2 ®³ee Heeleȳee ¿ee KetHe G®®e Deensle, lesLes efJemle=le pebieue#es$ee®ee veeMe Peeuee Deens.
efkebÀJee vegkeÀmeeve Peeues Deens.

Deecue Lej ne Dev³e IeìkeÀebMeer efcemeUtve Pee[eb®ee efvejesieerHeCee ¿eeJej HeefjCeece keÀjlees.
GoenjCeeLe& Pee[ebvee keÀerìkeÀeb®ee nuu³eeves peemle mebJesovee#ece yeveefJeCes efkebÀJee peceerveeruee peemle
Deecue³egkeÌle yeveefJeCes p³eecegUs ce@ivesefMe³ece meejK³ee DeeJeM³ekeÀ HeewefäkeÀ Oeelet®ee veeMe Ie[tve ³esF&ue,
³eeÒeceeCes Pee[e®eer Jee{ keÀcepeesj nesF&ue vee³eì^espeve Je meuHeÀj ns oesvner JevemHeleer HeewefäkeÀ DeVe
Deensle Je l³eeb®ee Lej ne vewmeefie&keÀ JevemHeleer meeceeef³ekeÀ ceeuekeÀer®es meblegueve efyeIee[ ne Dev³e JevemHeleer
Jeiee¥®³ee Jee{eruee ®eeuevee osTve keÀjlees. og³³ece Òeot<ekeÀ pemes DeesPeesve ns HeCe Deecue Leje®ee keÀìglee
Jee{efJeCeejs HeefjCeece ¿eeyeÎue ®eebieues®e ceeefnleer Deensle.
 232
keÀ) Fceejleer DeeefCe meeefnl³e (materials) ¿eebvee neveer (Damage to Building
and Materials) ë-
meJe& SsefleneefmekeÀ FceejleeRvee keÀeUeyejesyej neveer Je keÀcepeesjHeCee ¿eeb®ee $eeme menve keÀjeJee
ueeielees. vewmeefie&keÀ nJeeceeve ns keÀener ÒeceeCeele les Ie[efJeles HeCe nJee Òeot<eCe efJeMes<e keÀªve SO2 ns
HeCe l³eeble cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles ¿eele keÀener mebMe³e®e veener. SO2 ves Deele ÒeJesMe kesÀuesues
meeq®íê oie[ (Porous Stones) pemes ®egveKe[er DeeefCe mebiecejJej Je l³ee®es ke@ÀequMe³ece
meuHesÀìceO³es ©Heeblej kesÀuesues les oie[ ns nUtnUt ®egje Ie[Jetve ìekeÀleele. Menjebleerue yeN³ee®e
Fceejleer®es vegkeÀmeeve Ie[les pesLes l³ee #es$eele peemle SO2 yeensj mees[uee peelees (Iejiegleer Oegjeb[er,
keÀejKeeves Je meKeesue JeeneletkeÀ ÒeCeeueer) mJe®í nJee keÀe³eoe ¿ee®eer meg©Jeele DeeefCe Deeweq<CekeÀ MeeqkeÌle
HueBìme ¿eeb®eer ogmeN³ee mJe©Heeleerue Gpexves Deoueeyeoue ¿eebveer efJekeÀefmele nesCeeN³ee osMeeble Keeme
keÀ©ve keÀenerner yeoue efvecee&Ce kesÀuee veener keÀejCe l³ee peieele DeJeMes<e FbOeveeuee ceeieCeer ner leeye[leesye
DeeefCe ceesþer Deens.

12.6.12 efkeÀveejeefJe<e³ekeÀ efve³eceveeb®ee Yebie (CRZ Violation)

mecegêefkeÀveeN³eeveefpekeÀ®es mebJesoveMeerue He³ee&JejCe ¿eeb®³eeJej iesu³ee oesve oMekeÀebHeemetve

Deefve³ebef$ele efJekeÀeme keÀecee®³eecegUs HeefjCeece Peeuee Deens. cnCetve peiee®³ee yeN³ee®e #es$eele ÒeMeemeveeves
DeLe&efJe<e³ekeÀ DeemLeeHeves Je efkeÀveeN³ee®³ee #es$eeble keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®³ee ¿ee oesvneR®³ee efJekeÀemeeJej efveye¥Oe
ueeoues Deensle. l³eeuee®e efkeÀveejefJe<e³ekeÀ ÒeosMe efve³eceve (Coastal Regulation Zone CRZ)
peeefnjveecee Demes cnCeleele.

YeejleeceO³es, meb³egkeÌle mejkeÀejves DeÐeeHeHe³e¥le ¿ee peeefnjveec³eeuee25 ot©mleer met®evee

meceeefJeä kesÀu³ee Deensle Je meO³ee®eer og©mleer met®evee ner 26 Jeer Deens. ¿ee ot©mleer meg®eves®ee cetU
nslet ne jep³eeb®³ee 7500 efkeÀueesceerìj ueebyeer®ee mecegêefkeÀveeje jebie efn®es DeeCeKeer neveerHeemetve ye®eeJe
keÀjCes Demee Deens. pejerefn keWÀêmejkeÀejves efkeÀveeN³ee®³ee HeìîeeJej 500 ceerìme&He³e¥le efkeÀveeN³ee
peJeUerue DeewÐeesefiekeÀ keÀe³e&¬eÀceebJej yeboer Ieeleueer Deens, l³ee®³eekeÀ[s®e jep³e mejkeÀejebveer ogue&#e kesÀues
Deens. jep³e mejkeÀej®eer ÒeefleefveOeer ceb[U p³eebveer meerDeejPes[ efve³eceeb®es GuuebIeve keÀjCeeN³ee®³ee
efJe©Oo keÀenerlejer keÀ[keÀ keÀe³eosMeerj keÀejJeeF& meg© keÀjeJe³eeme Heeefnpes nesleer leer®e cegUer efveeq<¬eÀ³e
jeefnueer Deensle. ner®e pej ieesä Demesue lej meenefpekeÀ®e ÒeMve efvecee&Ce neslees keÀer, l³ee peenerjveec³eeuee
DeeCeKeer SkeÀ og©mleermet®evee (26Jeer) keÀe³e nslet meeO³e Peeuee Deens.

meerDeejPes[ves ef¬eÀ³eeMeerue DeMee mecegêueeìeb®³ee neue®eeueer®³ee Yeeieele (Playzone)

ueeskeÀmebK³ee DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ oyeeJe efve³eceve keÀjC³ee®³ee Òe³elve kesÀuee neslee. efkeÀveeN³ee®es 4
Yeeieele efJeYeepeve kesÀues iesues nesles, Heefnuee Yeeie ne yesìs DeeefCe Yejleer-Deesnesìer ³esCeejs meeiejer cegKe
(islands and estuaries) peer HeÀkeÌle jeä^er³e megjef#elelee Ghee³e ¿eeb®ee DeHeJeeo keÀªve SkeÀìs®e
mees[tve osCes, ogmeje Yeeie ne mecegêefkeÀveeN³eeHeemetve 200 ceerìme& neslee pees ueeìebmeeþer ceeskeÀUe neslee
eflemeje Je ®eJeLee Yeeie p³eeb®es Deblej 500 ceerìme& ceeHeuesues Deens ¿eebvee ’vee efJekeÀeme Yeeie“(No
development zone) cnCetve KegCee kesÀues iesues nesles. efkeÀveeN³eeJejerue vepeerkeÀ®eer ueeskeÀmebK³ee
oyeeJe, efJe®eejeble IesTve meerDeejPes[ ves Demes ceev³e kesÀues nesles keÀer ceeq®íceej keÀesȳeeb®ee efveJeeme DeeefCe
 233
Jemeenleer ¿eebvee vee efJekeÀeme Yeeieele DeefmlelJeemeeþer HejJeeveieer efoueer peeT MekesÀue pej l³eeb®es
yeebOekeÀece ns CRZ efve³eceve DeeefmlelJeeble ³esC³eeHetJeea Peeues Demesue lej.

p³ee jep³eebveer meerDeejPes[ keÀe³eÐeeb®ee Yebie peemleerlepeemle kesÀuee Deens leer cnCepes kesÀjU
jep³e Je ieesJee jep³e (ÒeJeeMeeb®³ee DeekeÀ<e&Ceemeeþer) ner oesvner jep³es mejkeÀejs ¿eebveer ne@ìsume Je
efjmee@ì&me ¿eebvee efkeÀveeN³eeJej GYeejCeer keÀjC³eeme HejJeeveieer efoueer nesleer l³eebveer me=<ìerÒeCeeueerefJe<e³ekeÀ
meceleesue efyeIe[Jetve ìekeÀC³eeme keÀceeue ³eesieoeve efoues Deens. SJe{s®e veener lej leer jep³es l³ee®³ee
keÀe³eÐeeb®es meceLe&ve keÀjerle Deensle keÀer ¿ee efkeÀveeN³eeJejerue efjmee@ì&®³ee DeefmlelJeecegUs®e ¿eebveer®e newMeer
ÒeJeemeer megKemees³eer®es J³eJemLeeHeve cnCepes®e (Tourism) ¿ee®ee efJekeÀeme l³eeb®³ee jep³eele keÀjC³eeme
ceole kesÀueer Deens.

meerDeejPes[ peeefnjveecee ¿eeves keÀesCel³eener DeewÐeesefiekeÀ keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee Iejeb®es yeebOekeÀece ns

mecegêe®³ee efkeÀveeje js<es®³ee Heemetve 500 ceerìme& ef$ep³esHe³e¥le Deele ¿eebvee yeboer Ieeleueer Deens Hejbleg
keÀesCel³eener SkeÀe jep³eeves ¿ee efve³eceeb®es keÀe³e&#ecelesves DecebueyepeeJeCeer kesÀuesueer veener. l³ee SsJepeer keÀener
jep³eeble SKeeoe ne Heg<keÀU keÀejKeeves lemes®e megKemees³eeRveer ³egkeÌle ®ewveer®eer DeeÞe³emLeeves
(Luxurious Resorts) ner keÀerveeN³eebJej Heenelees. ¿eeHewkeÀer keÀner efjmee@ì&med ner lej meeceeefpekeÀ Je
jepekeÀer³e DeMee Þesÿ J³eefÊeÀb®³ee ceeuekeÀer®eer Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 meb%ee meerDeejPes[ efn®eer J³eeK³ee Ðee.
Òe.2 meerDeejPes[®es efJeYeeieerkeÀjCe keÀmes kesÀues peeles ?
Òe.3 ’efkeÀveejeefJe<e³ekeÀ ÒeosMe efve³eceve Yebie ns neveer efvecee&Ce keÀ© MekeÀleele“ ®e®ee& / JeeoefJeJeeo keÀje.

12.6.13 ìekeÀeT Ieve keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì (Disposal of Solid Waste)

IevekeÀ®eje mecem³ee ner peieeleerue efJekeÀmeveMeerue l³ee®eÒeceeCes efJekeÀefmele Yeeie ¿eeb®³eemeeþer

Jee{leer ef®eblee Deens. ¿eeceO³es ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ kesÀjkeÀ®eje (Refuse) Iejiegleer ìekeÀeT keÀ®eje, DeewÐeesefiekeÀ
keÀ®eje, je³eeme³eefvekeÀ DeeefCe neefvekeÀejkeÀ keÀ®eje ¿ee®ee meceeJesMe Deens.
ìekeÀeT Ieve keÀ®eN³ee®es ®eej ÒecegKe m$eesle Deensle.
1) MesleerefJe<e³ekeÀ
2) KeeCekeÀeceefJe<e³ekeÀ
3) ceneveiejHeeefuekeÀe Je Iejiegleer
4) DeewÐeesefiekeÀ
 234
meJe& DeLe&Meem$eebvee Ieve keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeCes ner vesnceer®e SkeÀ ceesþer ef®eblee / keÀeUpeer
Demeles. peesHe³e¥le ne keÀ®eje Jeeme, mebmeie&pev³e met#ceeCet Demes Òel³e#e Jee DeÒel³e#e HeefjCeece ceeveJe
efkebÀJee ÒeeCeer ¿eeb®³eeJej HeefjCeece keÀjCeeje m$eesle yevele veener leesHe³e¥le Òel³eskeÀ DeLe&Meem$eele
l³ee®³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. DeMee lens®³ee mecem³ee GlHeVe Peeu³eeveblej®e l³ee keÀ®eN³ee®³ee
efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee Òeef¬eÀ³ee ®eeuet nesleele.
Ieve keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ¿eeyeeyeleerle Demes Meke̳e Deens keÀer, ìekeÀeT keÀ®eje ¿eeb®ee Hegvne
efJe®eej®e Peeuee veJnlee. yengleskeÀ JesUe efJeunsJeeì cnCepes otj HesÀketÀve osCes Demes mecepeues peeles. ogozJeeves
’keÀ®eje otj ìeketÀve osCes“ ¿ee®e DeLe& Demee veener keÀer lees HeÀkeÌle efomesveemee neslees. Ieve keÀ®eje
efJeunsJeeìe®es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀefJe<e³ekeÀ Demes oesvner DeeIeele Deensle. efvejefvejeȳee
ÒekeÀej®³ee ìekeÀeT keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeC³ee®³ee HeOoleer®eer DebceueyepeeJeCeer keÀªve DeeefCe
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe Òe³elve ns keÀener ÒeceeCeele DeeHeu³ee meceepeele He³ee&JejCeJee®ekeÀ DeeIeele keÀceer keÀjC³eele
Je Kejer efkebÀceleer®eer ye®ele ¿ee®eer lejleto keÀjC³eeme meene³³e keÀjleele. ìekeÀeT keÀ®eje ne ìekeÀeT
m$eesle Deens ns DeeHeCe mecepetve IesC³ee®eer iejpe Deens. efpelekeÀer ìekeÀeT keÀ®eN³ee®eer peemle efJeunsJeeì
ueeJeueer peeF&ue lesJe{er®e legce®³ee Keeue®eer jebie Je He³ee&JejCe ¿ee®es cetu³e Jee{sue.
De) peefceve YejeJe ìekeÀCes (Landfills) ë-
peefceveer Ye©ve ìekeÀCes ¿ee HeOoleerceO³es YeefJe<³ekeÀeUeleerue efceLesve Jee³et meejKes GlHeeove
Jemlet ¿eeb®es GkeÀ©ve keÀe{C³eemeeþer keÀ®eje ne ogie&ce Yeeieeble peefceveerle {erie keÀ©ve ìekeÀuee peelees.
ye) meWefê³e Kele (Compost) ë-
¿eeceO³es JevemHeleer, JeeUuesueer Heeves Fl³eeefo efveke=Àä pewefJekeÀ keÀ®eje ¿ee®es vewmeefie&keÀjerl³ee
met#ceeCetbleHexÀ efJeIeìve kesÀues peeles Je leer GlHeeove Jemlet Kele cnCetve JeeHejueer peeles.
keÀ) pJeueve (Burning) ë-
JewÐekeÀer³e ìekeÀeT keÀ®eje ¿eeb®³ee yeeyeleerle mebmeie&pev³e ÒeeC³eeb®es m$eesle ns efvece&tueve
keÀjC³eemeeþer ¿eeb®es pJeueve kesÀues peeles.
[) Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe (Recycling) ë-
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe cnCepes efJeMes<ekeÀ©ve jyej, Oeelet, Hue@efmìkeÀ meeceevemetceeve Fl³eeefo
¿eeb®³eeyeeyeleerle ns Meke̳e Demeles pesLes meeefnl³eeb®ee HegveJee&Hej ne DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees DeeefCe
Òeef¬eÀ³es®³ee efkebÀceleerle Ieì kesÀueer peeles.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)
Òe.1 efJekeÀmeveMeerue osMeebmeceesj Ieve ìekeÀeT keÀ®eje efJeunsJeeì ner mecem³ee keÀe GYeer þekeÀueer
Deens ?
Òe.2 Ieve ìekeÀeT keÀ®eje GlHeVe nesC³ee®es ÒecegKe m$eesle keÀesCeles ?
Òe.3 Ieve keÀ®eje efJeunsJeeìermeeþer meeOeejCeHeCes keÀesCel³ee HeOoleer®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees ?
 235

12.7 YeejleeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleer – l³eeb®eer keÀejCes Je DeeIeele

(India Environmental Status, Their Causes and Impacts)

Yeejlee®ee ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesve ne Jee{leer ueeskeÀmebK³ee Deens peer 2050

meeueeHe³e¥le 1.6 Deypeebveer Jee{sue DeMeer DeHes#ee Deens. Fleke̳ee ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeskeÀmebK³es®es Hees<eCe
keÀjC³eemeeþer, peemle Yetefceiele HeeCeer ¿ee®eer iejpe ner efHekeÀebmeeþer keÀeueJesefmeb®eve, #eej³egkeÌleHeCeecegUs
(Jee{leer #eej HeeleUer - Salinization) peefceveer®ee Jee{lee efveke=Àä opee& ¿eeb®³ee Jee{l³ee
Oeeske̳eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. peemle ke=Àef$ece Keles ¿eeb®ee JeeHej ne HeerkeÀeb®³ee MeslepeceerveJej keÀªve
l³eecegUs efHeC³ee®³ee HeeC³eeuee OeeskeÀe Heesn®et MekeÀlees. ceebmee®eer ceeieCeer ner peemle YejYejeì HeeleUercegUs
Jee{ueer Deens. ¿ee®ee HeefjCeece ne p³eeoe ®ejCes Je Jee{l³ee ìekeÀeT peefceveer ¿eeceO³es Peeuee Deens.
ûeeceerCe ueeskeÀmebK³esyejesyej FbOeve ueeketÀ[e®eer ceeieCeer ner Jee{ueer Deens. FbOeve ueeketÀ[eJej DeJeuebyetve
jeneCes keÀceer keÀjC³eemeeþer, mejkeÀejves pewefJekeÀ Jee³et (mepeerJe ÒeeCeer IeìkeÀeb®es efJeIeìve keÀ©ve GlHeeove
kesÀuesue efceLesve Je keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ ¿eeb®es efceÞeCe) ¿ee®ee GHe³eesie ne DeVe efMepeefJeC³ee®es FbOeve
cnCetve keÀjC³eemeeþer GÊespeve efoues Deens. MeslepeceerveerefJe<e³ekeÀ Jee{leer ueeskeÀmebK³ee efJemleej efnves HeCe
pebieuepeerJeve ¿eeJej HeefjCeece kesÀuee Deens. MeslekeÀjer DeeefCe iegjs jeKeCeoej ¿eebveer jeä^er³e GÐeeve Je
Dev³e pebieueerÒeeCeer DeYe³eejC³e peceerve ¿eebJej Dee¬eÀceCe kesÀues Deens DeeefCe ceMeeieleer®ee HewÀueeJe ¿eeves
JeeIe Je nÊeermeejKes ÒeeCeer ¿eeb®eer J³eeeqHle ner GÐeeveeb®³ee yeensj HeCe ce³ee&efole kesÀueer Deens. ogmeN³eeb®³ee
peeiesle peeTve efMekeÀej keÀjCes (Poaching) ner HeCe SkeÀ mecem³ee Deens. Yeejlee®³ee megceejs 10
ìkeÌkesÀ JevemHeleer - megceejs 1300 Jeie& ns iebYeerjHeCes mebkeÀìele meeHe[ues Deensle. ¿ee®es cegK³e keÀejCe
cnCepes ueeskeÀmebK³es®eer mebyebefOele Deesmee[erkeÀjCe DeeefCe Mesleer ¿eeb®ee Jee{lee leeCe. Deesu³ee peefceveer ¿ee
megceejs 18 ìkeÌkesÀ peefceveer®es Dee®íeove J³eeHeleele Hejbleg l³ee peefceveerHewkeÀer yengleskeÀ ¿ee
leebotUe®³eöSkeÀieÇe ceMeeieleerKeeueer Deensle. ¿ee mecem³eebMeer ue{eF& keÀjC³eeme ceole keÀjC³eemeeþer
Yeejle mejkeÀejves pebieuespeleve, Deesu³ee peefceveer peleve DeeefCe pebieueer ÒeeCeer mebj#eCe ¿eemeeþer keÀ[keÀ
keÀe³eos le³eej kesÀues Deensle. He³ee&JejCe Je pebieue (Jeve) ceb$eeue³e ns 1985 ceO³es mLeeHeve Peeues.

YeejleeceO³es Heg<keÀU He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee Deensle pemes iegjeb®es DeJeemleJe ®ejCes,

Pee[slees[ercegUs Deesmee[erkeÀjCe, nJee Òeot<eCe, HeeCeer Òeot<eCe DeeefCe OeeskesÀyeepe ÒeeCeer Jeiee¥vee OeeskeÀe, ¿ee
mecem³ee Jesieeves Jee{le®e Deensle DeeHeCe l³eeHewkeÀer keÀener mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀ©. Jee{lee
DeLe&efJe<e³ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe ieleerceeve Jee{leer ueeskeÀmebK³ee p³eebveer osMeeuee 1947 ceOeerue 300 ue#e
ueeskeÀebJeªve Deepe 1 Deypeeyetve peemle ueeskeÀ ³esLeHe³e¥le vesTve þsJeues Deens pes He³ee&JejCe, Hee³eeYetle
megefJeOee, DeeefCe osMee®es vewmeefie&keÀ m$eesle, ¿eeJej leeCe efvecee&Ce keÀjerle Deensle. DeewÐeesefiekeÀ Òeot<eCe,
peefceveer®eer Peerpe, pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe, ieleerceeve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe MenjerkeÀjCe Je peefceveer®ee
efveke=Àä opee& ns meJe& efyeIe[JeCeeN³ee mecem³ee Deensle.
HeeCeer Demees efkebÀJee peceerve Demees, osMee®³ee ¿ee vewmeefie&keÀ m$eesleeb®eer iejpesHes#ee peemle
efHeUJeCetkeÀ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee ¿eecegUs l³ee®ee efvekeÀeue ne m$eesleeb®ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
Nneme ¿eeble Peeuee Deens. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Òeot<eCe ne Del³eble iebYeerj Demee Yes[meeJeCeeje ÒeMve Demetve
l³eecegUs DeeHeu³ee He=LJeerJejerue Dev³e ÒeeCeer peerJeve ©Hes Je ceeveJelee ¿eebvee Deepe leeW[ ÐeeJes ueeiele
Deens. ¿eeHewkeÀer keÀener efJe<e³e ns meKeesue Yeeb[Jeueoejer efJekeÀeme ÒekeÀuHe DeeefCe mLeeefvekeÀ DeemLee
¿eeceOeerue mebIe<e& ¿eeJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀleele.
 236
Yeejlee®³ee 1.2 Deype ¿eeHes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee ueeskeÀ DeeefCe ieCeleer, DeefOekeÀ osMee®³ee
ûeeceerCe Yeeieeletve Menj #es$eeble nesCeejs DeLe&Meem$eefJe<e³ekeÀ Debleie&le mLeueeblej ns meerceejs<esHe³e¥le ³esTve
efJemHeÀesì nesle Deens. Iejeb®eer keÀcelejlee, efJeÐeglekeÀHeele Je HeeCeer keÀHeele, JeenelegkeÀer®eer oeìerieoea,
Òeot<eCe Je cetueYetle mesJeeb®eer GCeerJe ner ue#eeJeOeer ueeskeÀeb®es mel³elee Deens.
keÀener meeceeefpekeÀ ©{er ¿ee Òeot<eCe keÀjCeeN³ee Demetve l³eebveer yengleskeÀ meJe& iebieeveoeruee neveer
efvecee&Ce kesÀueer Deens. ueeskeÀ ns iebieeveoerceO³es ce=leosn ns DeMee efJeéeemeeves nJeeueer keÀjleele keÀer, ieceve
kesÀuesu³ee Deelcee ¿eeuee cegeqkeÌle efceUtve lees mJeiee&le peeF&ue. iebies®³ee Òeot<eCeeJej ojJe<eea keÀesìîeeJeefOe
©He³es JeeHejues peeleele HeCe l³eeceeieerue cetU keÀejCeeuee mHeMe& kesÀuesuee vemelees. mejkeÀej ns veoer Òeot<eCe
¿eeb®eer Òe®eb[ ÒeceeCeele peyeeyeoejer G®eueles. keÀener efJeMes<e Òemebieer Meener mveevee®es ceneslmeJe Demeleele
pesJne ue#eeJeefOe ueeskeÀ veoerceO³es HeefJe$e [gyekeÀer ceejC³eemeeþer ieoea keÀjleele. ¿ee veÐee®es MegOoerkeÀjCe
keÀjC³eeHes#ee ¿ee ceneslmeJee®es mebIeìve keÀjC³eeceO³es®e yejer®e meeOevemebHeefÊe ner Ke®e& kesÀueer iesueer Deens.
ueeskeÀmebK³ee Jee{ ne SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Jee{l³ee He³ee&JejCe efJeveeMeeme keÀejCeerYetle Deens.
Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee ner Òel³eskeÀ leemeeuee 1815 FlekeÀer Jee{les. pejer Yeejleeves kegÀìgbye efve³eespeve
keÀe³e&¬eÀce ne KetHe DeeOeerHeemetve meg© kesÀuee Demeuee lejer l³ee®ee keÀenerner HeefjCeece nesC³eele lees DemeHeÀue
þjuee Deens. megefMeef#ele, mee#ej DeeefCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee megefmLeleerle Demeuesu³ee ueeskeÀebveer íesìîee
kegÀìgbyeeb®es meJe&ceev³e ÒeceeCe (Norm) ¿ee®ee Sseq®íkeÀefjl³ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. Hejbleg l³ee®ee keÀenerefn
HeefjCeece nesC³eeme DemeHeÀuelee Peeueer Deens. Hejbleg yengmebK³e ueeskeÀ pes DeefMeef#ele, iejerye ve efMekeÀuesues
Deensle ns kegÀìgbyeefve³eespeveeyeÎue pejener efJe®eej keÀjerle veenerle. 1975 ceO³es mejkeÀejves meeqkeÌle®³ee
kegÀìgbyeefve³eespevee®eer meg©Jeele kesÀueer nesleer HeCe l³ee®ee HeefjCeece ne l³ee®eJesUs®es Òe®eefuele mejkeÀej ¿ee®ee
Hee[eJe nesC³eele Peeuee. Demes ie=efnle Oejues iesues Deens keÀer, DeeHeCe ueJekeÀj®e ®eerve osMee®³ee
ueeskeÀmebK³esHes#ee DeeIee[erJej Demet. meO³ee®³ee l³ee #es$eebleerue Òe³elveeb®eer ce³ee&oe Demes meg®eefJeles keÀer
meeOeejCeHeCes 2050 meeueeHe³e¥le Yeejleer³e ueeskeÀmebK³ee efmLej nesC³eeme JesU ueeiesue cnCepes®e
ueeskeÀmebK³eeJee{er®ee oj ne ÒeefleJe<eea Mes. 1 ìkeÌkeÀe FlekeÀe Demesue.
12.7.1 pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe (Deforestation)

YeejleosMe ne JeveDeeOeeefjle GlHeeove Jemletb®ee Jee{l³ee ceeieCeer®ee Demee mee#eeroej Deens.

l³eecegUs pebieues ner Deesmee[ nesle Deensle Je mebjef#ele pebieue#es$eebleerue Deefle¬eÀceCe ns vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee Ye³ebkeÀj veeMe ¿eeceO³es HeefjCele nesle Deens.
Demee Deboepe kesÀuee peele Deens keÀer, YeejleeceOeerue DeewÐeesefiekeÀ Jele&gUekeÀej ueeketÀ[ JeeHej ne
¿ee oMekeÀe®³ee DeKesjerHe³e¥le ojJe<eea 70 ue#e ke̳egefyekeÀ ceerìj FlekeÀe Jee{sue (3,5000 ceesþer
penepes Hesìîee) lej Iejiegleer HegjJeþe ne ¿ee DeekeÀ[îeeHes#ee Deboepes 14 ue#e ke̳egefyekeÀ ceerìme& FlekeÀe
keÀceer nesF&ue. keÀejCe osMeeuee ceesþîee ÒeceeCeele ner ceeieCeer Hetjer keÀjC³eemeeþer Dee³eeleerJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeieles cnCetve ¿ee®ee efvekeÀeue ne yengcetu³e peleve kesÀuesu³ee pebieueeb®ee þsJee DeeefCe
pewefJekeÀefJeefJeOelee ¿ee®ee efJeOJebme ne DeeCeKeer kegÀþu³eelejer Yeeieele nesC³eele nesF&ue.
12.7.2 Òeot<eCe (Pollution)

Yeejleele meeb[HeeC³eeletve mees[uesues HeoeLe& Je Jeenevee®³ee Oetj mees[C³eecegUs efvecee&Ce Peeuesues

Òe®eb[ ÒeceeCeeble Òeot<eCe Deens. HeeCeer Òeef¬eÀ³ee megefJeOee ¿eebveer Menjer ueeskeÀmebK³eeJee{ ¿eeb®³ee yejesyej
ieleer jeKeueer veener DeeefCe veÐee DeeefCe Yetefceiele HeeCeer ¿eeb®es Òeot<eCe ner SkeÀ cenÊJee®eer Je Del³eble JeeF&ì
 237
DeMeer mecem³ee Deens. DeeCeKeer cegK³e mecem³ee cnCepes efJe<eejer ìekeÀeT keÀ®eje pees GÐeesieOebÐeekeÀ[tve
efvecee&Ce kesÀuee peelees DeeefCe lees veÐee Je cenemeeiej ¿eebceO³es, keÀejKeev³ee®³ee meerceeJeleea YeeieebceOeerue
keÀceer Hemejuesu³ee peefceveer ¿eeb®³eeJej Lej j®euee peelees. yeN³ee®e mebK³esceO³es ueneveMeer DeewÐeesefiekeÀ
Jeke&ÀMee@Heme ns Òe®eefuele efkebÀJee ueeieJe[ kesÀuesueer pebieues ¿eebceOeerue DeewÐeesefiekeÀ keÀ®eje ¿eeb®³eeefJe©Oo®ee
keÀe³eÐeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes keÀþerCe keÀece yeveJetve ìekeÀleele. Yeejleeuee efJeMes<e ÒeeCeer / JevemHeleer
Jeie& peleve keÀªve þsJeC³eele ceesþs ³eMe ÒeeHle Peeues nesles. ÒeK³eele (renowned) peeieeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce
ns J³eeIe´ ÒekeÀuHe (Project Tiger) ®ee Deble&YeeJe keÀjleele p³eeves veT Keeme JeeIeeb®³ee jeKeerJe peeiee
DeeefCe ceiejer®eer efveHepeefJeCes (Crocodile breeding) DeeefCe ÒekeÀuHe J³eJemLeeHeve ¿eeb®eer mLeeHevee
kesÀueer Deens.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ieeUuesu³ee peeiee Yeje.

De) Yeejlee®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³es®es cetU keÀejCe cnCepes l³ee®eer ---------.
ye) Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee ner ------------ DeypeeHe³e¥le ------------
meeueeHe³e¥le Jee{sue
keÀ) Yeejlee®³ee ------------ peeefle ¿ee ------------ ®³ee keÀejCeecegUs
Oeeske̳eele Deeu³ee Deensle.
[) ------------ ®³ee m$eesleebveer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee efvecee&Ce kesÀueer
F) Yeejlee®³ee DeHesef#ele ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj ne ------------ ÒeefleJe<eea
Deens.
Òe.2 meO³ee Yeejleeuee keÀesCeleer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee Yes[meeefJele Deens ?

12.7.3 JeeUJebìerkeÀjCe (Desertification)

peefceveer®³ee Nnemee®es JeeUJebìerkeÀjCe ner SkeÀ JeweféekeÀ DeHetJe& Ieìvee Deens peer me=<ìerÒeCeeueer®eer
vewmeefie&keÀ efmLeleerpev³e keÀe³e&MeeqkeÌle ¿eele Ieì keÀjles Je DeVeìb®eeF& DeeefCe vewmeefie&keÀ Deefjäîes,
vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es keÀceer nesCes Je He³ee&JejCee®eer DeOeesieefle ¿ee meb%eeb®³ee menpeYesÐe ©Heeble Lesì HeefjCeece
ne ueeskeÀebJej keÀjles. YeejleeceOeerue DeOeea peceerve ner JeeUJebìerkeÀjCeeves HeefjCele Peeueer Deens DeeefCe ner
yeeye peefceveer®ee peerJeveeuee DeeOeej osC³ee®eer ³eesi³elee keÀceer keÀjles. efle®³ee DeefOekeÀ mJele뮳ee
cepeyetleerkeÀjCeecegUs efJeMes<ekeÀ©ve ner veemeOetmekeÀejkeÀ (devastating) Deens.
 238
SkeÀe®e HeerkeÀeb®eer peemle ceMeeiele, je³ee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej Je keÀerìkeÀveeMekeÀeb®ee GHe³eesie,
Hegjsmee DeJeOeer megOeejCesuee ve oslee HeerkeÀeb®³ee ceMeeieleer®es yeoue, DeewÐeesefiekeÀ Je KeeCeerkeÀece keÀecekeÀepe /
keÀe³e&¬eÀce, iegje{esjebvee peemle ®ejefJeCes, yeskeÀe³eosMeerj ueeketÀ[ Deesb[kesÀ lees[ Je l³eeb®es YejCes,
pebieueeleerue JeCeJes (fires) DeeefCe DeeOeejYetle vemeCeejs HeeCeer J³eJemLeeHeve ner meJe& JeeUJebìerkeÀjCee®eer
keÀejCes Deensle. pejer peiee®³ee SketÀCe peceerve#es$ee®³ee HewkeÀer Yeejlee®eer peceerve#es$e ner HeÀkeÌle 2.4
ìkeÌkesÀ Demeueer lejer les peceerve #es$eHeÀU ns peiee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 16.67 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee
DeeefCe 18 ìkeÌkesÀ GHe³egkeÌle iegjs (Livestocks) ¿eebvee DeeOeej osles. ns®e oeye SkeÀìîeeves®e
JeeUJebìerkeÀjCe Jee{efJeC³eele ÒecegKe YetefcekeÀe keÀjleele. peMeer ceeveJeer Je ÒeeCeer ¿eeb®eer mebK³ee Jee{les, ns
oeye DeeCeKeerve®e cepeyetle nesleele Je l³eecegUs vewmeefie&keÀ m$eesleeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesTve l³ee®es
HeefjCeecemJe©He ns JevemHeleer®ee Je Pee[eb®³ee (JevemHeleer®³ee peeleer®ee keÀe³ece veeMe nesC³eele nesles. ¿ee®es
HeÀefuele ns ceesþîee #es$eeb®es ìekeÀeT peefceveerle HeefjJele&ve Je JeejbJeej nesCeeN³ee vewmeefie&keÀ ogIe&ìvee ¿eeble
nesles.
efJeMes<ekeÀªve Pee[s Je Peg[Hes ¿eeb®³ee peefceveer®es mebj#eCe keÀjC³eele JevemHeleer ¿ee cenÊJee®eer
YetefcekeÀe keÀjleele keÀejCe l³eeb®es oer<ee&³eg<³e Je l³eeb®eer yeUkeÀì cetUÒeCeeueer Jee{ keÀjC³ee®eer #ecelee ¿ee
peefceveer®eer OetHe Je Peerpe ¿eeHeemetve j#eCee®eer nceer osleele. l³ee®es De¢M³e nesCes ¿eecegUs peefceveer®es keÀ®eje
peceerve ¿eeble HeefjJele&ve nesC³eele efJe®eejele IesC³eepeesieer menpeYesÐe Jee{ nesF&ue.
pejer DeMee ÒekeÀej®³ee mecem³eeJebj peieeceOeerue yeN³ee®e He³ee&JejCeJeeoeRveer Ghee³e meg®eefJeues
Demeues lejer Yeejleer³eebmeeþer cee$e ner keÀener veJeerve Ieìvee veener. DeeHeues HeejbHeeefjkeÀ efkebÀJee ª{eryeOo
efJe®eej pes ieebOeerpeerveer l³eeb®³ee cetueYetle lelJes pemeer Deefnbmee, efvemeiee&meceJesle meeOeer jeneCeer ¿eeceO³es
peleveeyeÎue meg®eefJeues nesles les Heeef½eceel³e JeeHejerkeÀjCe Je YeeweflekeÀJeeo ¿eeb®³eeyeÎue ìerkeÀe keÀjCeejs
nesles. l³eeb®es Demes cele nesles keÀer, peer DeeOegefvekeÀ Hee½eel³e mebmke=Àefle efpeves peerJeveMewueer Je
efJekeÀemeeyejesyej efJeHeguelee ¿eeb®es meceerkeÀjCe pees[ues nesles les mJe³ebveeMeer mJe©Hee®es nesles.
ieebOeerpeerveer Demes cnìues nesles keÀer, He=LJeerkeÀ[s meJe& ceeveJeeb®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Hegjsmee
m$eesle Deens HeCe keÀener cetþYej ueeskeÀeb®ee ueesYeerHeCee ¿ee®es meceeOeeve keÀjC³eemeeþer veener. meO³ee®³ee
efHe{erves vewmeefie&keÀ m$eesleeb®ee GHe³eesie keÀjleebvee YeeJeer Heer{îeeb®eeefn efJe®eej kesÀuee Heeefnpes ¿eeJej cenelcee
ieebOeerpeeR®ee peemle Yej neslee. .
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)
Òe.1 JeeUJebìerkeÀjCe cnCepes keÀe³e ? (Desertification)
Òe.2 JeeUJebìerkeÀjCee®eer cetueYetle keÀejCes keÀesCeleer Deensle ?
Òe.3 JeeUJebìerkeÀjCee®eer mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer keÀener GHe®eej HeOoleer meg®eJee.
 239

12.8 ®euee Deelee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee. (Let us Sum Up)

³eeÒeceeCes, ³ee ieìele DeeHeCe HetCe&HeCes DeekeÀueve keÀ©ve Iesleues Deens keÀer, pejer peieemeceesj
efJeefJeOe mecem³ee GY³ee Demeu³ee lejer l³eeHewkeÀer yengmebK³e ns DeeHeCe efvemeiee&®eer SkeÀ ÒeCeeueer cnCetve keÀceer
mecepe Je Demegmke=bÀle keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®ee HeefjCeece Deens.

DeeHeCe Demes DeekeÀueve keÀ© MekeÀlees keÀer, ¿ee keÀe³e&¬eÀceeb®es HeefjCeecemJeªHe ns YeefJe<³eeble
mecem³ee cnCetve nesF&ue. ns meceepeekeÀ[tve yengpeveebveer kesÀuesues DeekeÀueve l³eeuee®e ieesä Demes cnCeleele.

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee ner vescener ceboieleerves Go³eeme ³esles HeCe SkeÀe Oeerc³ee HeOoleerves
³esles. efvemeie& ne vesnceer®e ceeveJeeb®³ee keÀe³e&¬eÀceebvee Òeeflemeeo leslees. pej DeeHeCe efvemeiee&®³ee ¿ee
FMeeN³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues lej Òeeflemeeo ne Ye³eevekeÀ ÒeceeCeele nesF&ue. leb$e%eeve pees ceeveJeer mebmke=Àleer®ee
SkeÀ DeefJeYeep³e Yeeie yeveuee Deens. ne melele DeeHeu³ee iejpeebvee Òeeflemeeo cnCetve Giece HeeJelees.
yeN³ee®e yeeyeleerle DeeHeCe leb$e%eevee®es ®egkeÀer®es meeojerkeÀjCe keÀjlees Je efvemeiee&®es vegkeÀmeeve keÀjlees Jee
efvemeiee&uee neveer Heesn®eefJelees. ns meJe& keÀener He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®es SkeÀef$ele HeefjCeece / efve<keÀ<e&
Deensle. les cnCepes pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe, DeesPeesve Leje®es keÀceer nesCes, peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{
ueeskeÀmebK³ee Jee{, meerDeejPes[ Yebie, JeeUJebìerkeÀjCe Fl³eeefo Deensle.

¿eeHewkeÀer yeN³ee®e mecem³eebJej GÊej ns DeeHeu³ee mJeleë®eer peerJeveMewueer Je ¢äerkeÀesve

¿eeceOeerue yeoue ¿eebceO³es o[uesues Deens. DeeHeueer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peerJeveMewueer peer efvemeiee&®ee JeeHej
keÀjleebvee l³eeuee ³eesi³e ceeve Ðee ¿eeJej peemle cenÊJe osles. pesJe{s DeeJeM³ekeÀ Deens lesJe{e®e efkeÀceeve
JeeHej keÀje Je ueeskeÀmebK³ee Jee{ ¿ee®es efkeÀceeveerkeÀjCe ns ¿ee®eer Kee$eer osles keÀer, efvemeie& ne ceeveJeer
DeefmlelJeemeeþer Deieoer DeveblekeÀeUeHe³e¥le (endless) HeeþyeU HegjefJeC³ee®eer lejleto keÀjerue. p³ee®³ee
iewjnpesjerle peeieeflekeÀ leeHeceeveJee{ Je He=LJeer®³ee He=ÿYeeieebJe©ve mepeerJeeb®³ee peerJevee®es uegHle nesCes ¿ee
nîeemeejK³ee De®eevekeÀ meJe&veeMe GÓJesue.

12.9 ieìe®³ee MesJeìer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

Òe.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMve keÀmee efvecee&Ce neslees ?

Òe.2 peeieeflekeÀ leeHeceeveJee{er®eer Òeef¬eÀ³ee efn®es mHeäerkeÀjCe Ðee.
Òe.3 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ neveermeeþer ueeskeÀmebK³eeJee{ ner keÀMeeÒekeÀejs keÀejCeerYetle Deens ?
Òe.4 DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle DeVeHeoeLe& cnCepes keÀe³e DeLe& neslees ? l³eeyeÎue®ee JeeoefJeJeeo
¿eeJej leHeMeerueJeej ceeefnleer Ðee.
Òe.5 Yeejlee®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efmLeleer®eer leHeMeerueJeej ceeefnleer meebiee.
Òe.6 efvemeiee&ceO³es pewefJekeÀefJeefJeOeles®eer DeeJeM³ekeÀlee keÀe Deens ?
Òe.7 ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ieesäer ¿eeb®eer leHeMeerueJeej ceeefnleer Ðee.
Òe.8 mecekeÀeueerve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®es ÞesÿlJe (Prominence) ¿ee®³eekeÀefjlee
mHeäerkeÀjCe Ðee.
 240

13
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer
(Environmental Movements)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)
13.0 DeesUKe
13.1 GefÎìîes
13.2 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeU - mebkeÀuHevee
13.3 peieeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer®es meeHes#e ÒeceeCe
13.4 peieeleerue ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer
13.5 YeejleeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer
13.6 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCeele %eeveÒemeej ceeO³eces Je yengpeve ¿eeb®eer YetefcekeÀe
13.7 ®eebieu³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efoMesves - DeeHeueer YetefcekeÀe
13.8 ®euee DeeHeCe GpeUCeer keÀª³ee
13.9 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e

13.0 DeesUKe (Intrdouction)

¿ee DeeOeeR®³ee ieìebceO³es DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer peeieeflekeÀ HeeleUerJej He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
mecem³eeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej®es vecegves Deensle. DeeefCe l³eeHewkeÀer yeN³ee®e mecem³ee ¿ee ceeveJeeves efvemeiee&keÀ[s
oeKeefJeuesu³ee yesefHeÀkeÀerj Je=ÊeercegUs Deensle. SkeÀoe ceeCemeeves MeesOetve keÀe{ues keÀer, ns ÒeMve meO³ee®³ee
mecekeÀeueerve HeefjefmLeleer efkebÀJee YeeJeer keÀeUeleerue HeefjefmLeleer ³eeceOeerue efJekeÀeme ÒekeÀuHe Jee{ermeeþer
keÀejCeerYetle Deensle, ceie ceeveJe Deeboesuevee®ee efJekeÀeme keÀjlees.

ner Demegjef#elelee ueeskeÀmebK³es®eer peceJeepeceJe DeeefCe ¿ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®es cele
efkebÀJee leer keÀceer keÀjCes ¿eeceO³es HeefjCele nesles. l³ee®ee®e pevce ne He³ee&JejCeJee®ekeÀ ®eUJeUerle neslees

13.1 GefÎìîes(Objectives)

¿ee ieìe®es Jee®eve kesÀu³eeveblej legcneuee Heg{erue ieesäer Meke̳e nesG MekeÀleerue
• He³ee&JejCeJeeoer ®eUJeUeruee yengDee³eeceer Hewuet Deensle ns mecepesue.
 241

• He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer®es YeewieesefuekeÀ Je keÀeueyeeefOele ¢efäkeÀesve ns mebHetCe&HeCes DeekeÀueve

keÀjlee ³esleerue.
• ¿ee mecem³eeb®eer leerJe´lee keÀceer keÀjC³eemeeþer ceeJeveÒeeCeer leer mecem³ee efvecee&Ce keÀjCes
l³ee®eÒeceeCes mecem³ee megOeejkeÀ DeMeer ognsjer YetefcekeÀe KesUlees.

13.2 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeU - mebkeÀuHevee (Environmental

Movement – The Concept)

vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es j#eCe, Hegve&j®evee efkebÀJee Jee{ ¿eemeeþer efoMee efouesueer DeMeer
meeceeefpekeÀ Jee jepekeÀer³e ®eUJeU ¿eemeeþer vesnceer He³ee&JejCeJee®ekeÀ ®eUJeU ner meb%ee JeeHejleele. ¿ee
meb%esle efvemeiee&®es peueve Je nefjle OeesjCes ¿îeeb®³ee meceeJesMe Deens, ner meb%ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
¢äerkeÀesve keÀesCel³eener Òeebleeble J³eeK³eeve osC³ee®eer Meem$eer³e, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e DeMeer HetCe&
JesieUer ®eUJeU Deens.
ner meb%ee He³ee&JejCeJeeoeRJej meeJe&peefvekeÀ OeesjCe Je J³eeqkeÌleiele JeeieCetkeÀ ¿eeb®³ee yeoueeceOetve
GÊece iegCeJeÊee He³ee&JejCee®es oerIe& cegoleer DeefmlelJe DeeefCe m$eesleeb®es DeeOeej osCeejs J³eJemLeeHeve ¿eeb®es
DeeJneve keÀjC³eemeeþer cenÊJe osles.

yeN³ee®e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer ¿eebvee meceeve cetu³es ÒeCeeueer DeeefCe veerefleceÊes®es

DeefueefKele efve³ece Deensle DeeefCe l³ee®eÒeceeCes l³eeb®³ee GÎsMeemeeþer meeceev³e vee³ekeÀ DeeefCe yeesOeÒeo
GoenjCes HegjeJee cnCetve Heg{s keÀjleele lejerner l³ee ®eUJeUer efJeMes<e peesj, ÒeeOeev³es, ke=Àleer keÀjC³ee®es
ceeie& DeeefCe þjeefJekeÀ ue#³es ¿eeb®eer leHeMeerueJeej ceeefnleer ¿eeceO³es efJeefYeVe ceeie& oMe&efJeleele.

peieYejeleerue meJe& meerceebHeefuekeÀ[s Ie[tve ³esCeeN³ee ®eUJeUerceO³es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer

¿ee Del³eble LejejkeÀ (vibrant) DeeieȳeeJesieȳee (diverse) DeeefCe MeeqkeÌleceeve meeceeefpekeÀ
®eUJeUer Deensle. l³eeb®ee DeeJeekeÀe ne mLeeefvekeÀ Je ÒeeosefMekeÀ #es$eeb®ee ye®eeJe keÀjC³eemeeþer Òe®eej efveOeer
GYeejCeeN³ee mejkeÀejer meYeemeo ieìebHeemetve les efvejefvejeȳee osMeebleerue HeJe&lece³e les efkeÀveeje #es$e ¿ee
ceOeerue mebIe<e& Je yengpevemeceepe DeemLee ieìebHe³e&ble; ueneve peefceveoejebHe³e¥le Je YeejleecebOeerue cettU®es
ueeskeÀ pes l³eeb®eer Kes[sieeJe mees[tve peeC³eeme vekeÀej osleele p³eebvee vece&oe veoer®³ee OejCeJee{ ¿eecegUs
efvecee&Ce nesCeeN³ee Hegje®ee OeeskeÀe ¿ee®eer OecekeÀer efoueer peeles ³esLeHe³e&ble.

keÀesCeleerner SkeÀmebIe DeMeer JeweféekeÀ He³ee&JejCe ®eUJeU vener lej keÀoeef®ele l³ee mebK³esle
l³ee®eÒeceeCes l³eeb®ee Giece Je l³eeb®³ee efnlemebyebOe #es$e ¿eele Heg<keÀU Demeleerue. eflemeN³ee peieeleerue
yengmebK³e ®eUJeUer ¿ee ceeveJeer Deejesi³e, efveJeeje, Devveìb®eeF& Je efpeJeble jeneCes ¿eeb®³eeYeesJeleer
Go³eeme Deeu³ee Deensle. lej efJekeÀefmele peieekeÀefjlee Goe. DecesefjkeÀe, Fbiueb[, pece&veer DeeefCe
Dee@mì^sefue³ee ns efJemle=leHeCee®³ee ieesäer Je ÒeeC³eeb®es nkeÌkeÀ, He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ meceleesue ¿eemeejK³ee
YeeweflekeÀJeeoeveblej®³ee efJe<e³eebJej ®eUJeUerb®ee pevce IesCes Meke̳e keÀ© MekeÀleele. ¿ee Òe®eejceesefnceeb®es
HeefjCeece ns l³eeb®es nsleg Je HeOoleer ¿eeb®³ee ÒeceeCes ceesþe DeeJeekeÀe DemeCeejs Deensle.

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer®eer megjJeele ner leer p³ee þjeefJekeÀ mecem³eebceOetve efvecee&Ce Peeuesueer
Deens efle®³ee cetUe®³ee HeeleUerJej vesnceer Demeles. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeMee ®eUJeUer ¿ee pejer SkeÀe®e
 242
mecem³esHeg{s Go³eeme Deeu³ee Demeu³ee lejer oesve efvejefvejeȳee ÒeosMeeble l³ee SkeÀe®e O³es³eeves SkeÀef$ele
³esT MekeÀle veenerle. keÀejCe efvemeiee&®³ee efJeefJeOeles®es He@jeceerìme& DemeC³ee®eer Meke̳elee Demetve l³eeuee
Òeeflemeeo osCeejs mejkeÀejer #es$es DeeefCe l³eeefMeJee³e l³eeceO³es Keepeieer veeieefjkeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, Oeeefce&keÀ
YekeÌle, jepekeÀejCeer ¿eeb®ee Jes{e Demelees DeeefCe keÀener ieesäeRle DeeflejskeÀer ¿eeb®ee Jes{e Demelees. leLeeefHe
efleuee Yeeie IesCeejer menYeeieer cnCetve ceeveJeles®³ee Deele ceev³elee Deens Je leer me=äerÒeCeeueer®eer Me$et
veener, ner ®eUJeU me=äerMeem$e Deejesi³e DeeefCe ceeveJeer DeefOekeÀej/nkeÌkeÀ ¿eeb®³ee YeesJeleer keWÀêerYetle
Peeuesueer Demeles.

13.3 peieeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer®es meeHes#e ÒeceeCe (Perspective

of Environmental Movements in the World)

DeeOegefvekeÀ He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ neue®eeue efn®ee cetU®ee MeesOe ne 19 J³ee MelekeÀeleerue ³egjesHe

DeeefCe DecesefjkeÀe ³esLeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efve<keÀeUpeerHeCee efJeMes<e keÀªve jesie, l³ee®eÒeceeCes ceesþîee
ÒeceeCeele Hemejuesu³ee nJee DeeefCe HeeCeer Òeot<eCe ¿eeb®³eeceOeerue Òe³elveebHe³e¥le Iesleuee peeT MekeÀlees HeCe
HeÀkeÌle ogmeN³ee peeieeflekeÀ ³egOoeveblej®e ceesþîee ÒeceeCeele peeie©keÀlee ner efvecee&Ce nesC³eeme megjJeele
Peeueer.

1950, 1960 Je 1970 ¿ee keÀeUele yeN³ee®e GoejnCeebveer /Òemebieebveer ceeveJeebveer

kesÀuesu³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ veeMee®eer J³eeHleer oeKeJetve efoueer.

1954 ceO³es 25 KeueeMeer ueeskeÀeb®es ceemesceejer penepe ’uekeÀer [^@ieve - 5“ ns efyekeÀerveer

De@ìe@ue ³esLeer nw[^espeve yee@cye®³ee ®ee®eCeer®³eeceOetve yeensj He[CeeN³ee efkeÀjCeeslmeie& Glmepe&veeuee GIe[s
He[ues. mee³euesvì efmÒebie (1962) ¿ee HegmlekeÀe®es ÒekeÀeMeve - uesKekeÀ j@®esue keÀejmeve ¿eeves
jemee³eefvekeÀ êJ³eeb®³ee He³ee&JejCeeJejerue DeeIeele ¿ee ieesäerkeÀ[s ueeskeÀeb®es ue#e JesOetve Iesleues. 1967
meeueer ìe@jer kesÀve³ee@ve ne lesueJeent ìBkeÀj ne Fbiue[®³ee oef#eCe HetJe& efkeÀveeN³eeYetJeesleer mecegêeble yeg[euee
DeeefCe 1969 ceO³es ke@ÀefueHeÀesefve&³ee®³ee meBìe yeejyee ®e@vesue ³esLeerue mecegêkeÀeþ®³ee lesueefJenerletve lesue
yeensj meeb[ues. 1971 ¿ee Jeeef<e&keÀ peHeeveceOeerue SkeÀe keÀesìer®³ee keÀe³eosMeerj Keìu³eeble efceveeceeìe
ueeskeÀeb®³eeJej oMekeÀevegoMekesÀ Peeuesu³ee HeeN³ee®³ee efJe<ece³e HeefjCeeceekeÀ[s Deelebjjeä^er³e mlejeJej ue#e
JesOeues iesues.

l³ee®eJesUer Go³eeme ³esCeeN³ee Meem$eMegOo mebMeesOeveeves He³ee&JejCe Je ceeveJelee ¿eebvee ie=efnle

Oejuesu³ee DeeefCe Òe®eefuele OeeskesÀ ¿eekeÀ[s meJee¥®es ue#e JesOetve Iesleues.

l³eeceO³es Heer. Deej. Fnjueer®e ne neslee p³ee®³ee ’ueeskeÀmebK³ee yee@cye (The Population
Bomb - 1968)“ ¿ee HegmlekeÀeves ÒeefleefveOeerªHe osCeeN³ee ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Òenej ¿ee®³ee
yeÎue®³ee keÀeUpeeRveer Hegve©ppeerJeve efvecee&Ce kesÀues. ye@jer keÀe@cceesvej ¿îee peerJeMeem$eJesl³³eeves
(Biologist) Jee{, mece=Ooer (Affluence) DeeefCe ’keÀcekegÀJele leb$e%eeve“ (Flawed
Technology) ’¿ee®³eeyeÎue“ JeeoefJeJeeo GlHeVe kesÀuee. l³eeb®³eele Yej cnCetve keÌueye Dee@HeÀ jesce
(Club of Rome) cnCetve ÒeefmeOo Demeuesu³ee Meem$e%e DeeefCe jepekeÀejCeer vesles ¿eeb®³ee mebIeìvesves
1972 ceO³es Jee{ermeeþer ce³ee&oe (Limits of Growth) ne DenJeeue ÒeefmeOo kesÀuee Je ceeveJeer
 243
neue®eeueercegUs Jee keÀe³e&¬eÀceecegUs vewmeefie&keÀ m$eesleebJej Jee{lee peeCeeje leeCe ¿eekeÀ[s meJee¥®es ue#e
DeekeÀef<e&le keÀ©ve Iesleues.

ceO³eblejer leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ vewHegC³es pemes DeeeqCJekeÀ GlHeeove DeeefCe yee¿e DeJekeÀeMeeletve

He=LJeer®eer íe³eeef®e$e ¿ee oesIeebveer ³ee efJeéeeble He=LJeer®es ueneve efomeCeejs Je DeefÜleer³e mLeeve ¿eeyeÎue
veJeerve ¢äer Je veJeerve keÀejCes DemeCeeje efJe<e³e ³ee®eer lejleto kesÀueer.

1972 ceO³es ceeveJeer He³ee&JejCeeJej meb³egkeÌle jeä^eb®eer SkeÀ Heefj<eo ner mìe@keÀnesnce ³esLes
Yejueer nesleer Je Heefnuee ÒeLece®e peeieeflekeÀ He³ee&JejCe ¿ee®³ee mebyeefOe®eer GÓJeuesueer HeefjefmLeleer
¿eeJejerue ®e®exmeeþer yengje<ì^er³e mejkeÀejeb®es ÒeefleefveOeer SkeÀ$e Peeues. ¿ee Heefj<eosle mejkeÀejer
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeefleefveOeer ceb[Us DeeefCe meb³egkeÌle jeä^s He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®eer Òel³e#e efveefce&leer ne
veeflepee Peeuee. meb³egkeÌlejeäebveer HeCe mJe®í HeeCeer keÀe³eoe, mJe®í nJee keÀe³eoe, Oeeske̳eele DemeCeeN³ee
ÒeeCeer Jeie& keÀe³eoe Je jeä^er³e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ OeesjCe keÀe³eoe Òe®eefuele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeceeCeeb®eer
mLeeHevee ns meJe& keÀe³eos cebpetj kesÀues.

1970 ®³ee ceO³eeDeKesjeruee , DeCegMeeqkeÌleefJeªOo keÀe³e&¬eÀce ns mLeeefvekeÀ efve<esOe DeeefCe

jepekeÀejCe ¿eebvee ceesþîee ÒeceeCeele efJevebleer DeeefCe ÒeYeeJe ¿eeb®³eeHeefuekeÀ[s iesues. pejer l³eele SkeÀ®e
mecevJe³e keÀjCeeN³ee mebIeìves®eer GCeerJe nesleer lejer DeCegMekeÌleer efJejesOeer ®eUJeUer®³ee Òe³elveebvee meJee¥®es
ue#³e ceesþîee ÒeceeCeele JesOetve IesC³ee®ee HeÀe³eoe efceUeuee. 1979 ceOeerue Le´er ceeF&ue Dee³eueb[
De@eqkeÌme[bì ¿eeveblej DecesefjkesÀceO³es Heg<keÀU yengpevemeceepe efveoMe&ves Peeueer. l³eeHewkeÀer meJee&le ceesþs
efveoMe&ve ns v³et³ee@ke&À Menjele meHìWyej 1979 ceO³es Peeues DeeefCe l³eele 200 npeej ueeskeÀeb®ee
DebleYee&Je neslee. l³eeJesUer pesve HeÀeW[e Je jeuHeÀ vee[j ¿eebveer Yee<eCes efoueer.
1970 Heemetve meeJe&peefvekeÀ peeie©keÀlee, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Meem$es, mepeerJe me=<ìer DeeefCe
YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ¿eeb®³ee Dev³eesv³e Òeefleef¬eÀ³es®es Meem$e (Econolgy) Je leb$e%eeve ¿eebveer
DeesPeesve Lej keÀceer nesCes, peeieeflekeÀ nJeeceeve yeoue, Deecue Hepe&v³e Je efmLeleerpev³e keÀe³e&MeeqkeÌle
Demeuesues neveerkeÀejkeÀ DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle DeVe HeoeLe& ¿ee DeeOegefvekeÀ ÒekeÀeMekeWÀêer cegÐeeb®ee
meceeJesMe keÀjC³eeSJe{er Òeieefle kesÀueer Deens.

13.4 peieeleerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer (Major Environmental

Movements in the World)

DeeOegefvekeÀ He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀerkeÀjCe ns me=äerMeem$e peeie=leer ¿ee®³eeJej DeeOeejuesues nesles keÀer,

p³eeves vewmeefie&keÀ peie ns peerJeveme=äerefJe<e³ekeÀ DeeefCe YetieYe&Meem$eefJe<e³ekeÀ ÒeCeeueer ¿ee ¢äerveer Heeefnues
nesles pes mebHetCe&HeCes Debleie&le ef¬eÀ³eeMeerue Deens. me=ef<ìÒeCeeueer-JesÊes (Ecologist) ¿eebveer l³eeb®³ee
owveefove vewmeefie&keÀ peieeJej ceesþîee ÒeceeCeele jenC³eeN³eeJej HeefjCeeceebkeÀefjlee ceeveJeer peyeeyeoejer Deens
¿eeJej peemle Yej efouee keÀejCe l³eebvee DeMeer efYeleer Jeeìueer keÀer He=LJeer®³ee me=äerÒeCeeueer®es ceeveJeer
efyeIeeb[ecegUs ¿ee ûeneb®es peerefJele jeneCes ne OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee. Meem$eMegOo peieeletve yengpevemeceepe
¿eeb®³eeceO³es me=äerefJe<e³ekeÀ peeie©keÀles®ee HewÀueeJe ne ûene®³ee ueeskeÀefÒe³e ©HeeyeÎue DeJekeÀeMe³eeve
He=LJeer efkebÀJee ceelee He=LJeer cnCetve HejeJeefle&le Peeuee. ner me=<ìerÒeCeeueerJee®ekeÀ peeie=leer ner ueeskeÀefÒe³e
mebJeOe&vee®³ee keÀeceele HegjeJee osCeejer nesleer.
 244
1980 Je<ee&®³ee DeKesjerme, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeU efnves Jee{l³ee ÒeceeCeele efle®es ue#e
JeweféekeÀ efJe<e³eebJej kesÀefêble keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer nesleer, p³eeb®es efvejekeÀjCe ns HeÀkeÌle Deeblejjeä^er³e
HejmHejmebyebOe neleeUC³ee®³ee J³eJenej ®eeleg³e& ¿eeceOetve nesT MekeÀle nesles. peeieeflekeÀ G<Celeeceeve
Jee{, Deecue Hepe&v³e (Acid rain), DeesPeesve®es keÀceer nesCes, pewefJekeÀ efJeefJeOelee, peue®ej memleve Je
HeeJemeeUer DejC³es ¿eebmeejKes efJe<e³e ns HeÀkeÌle jeä^er³e HeeleUerJej neleeUues peeT MekeÀues veenerle.
jefnJeemeer ns peieeleerue meJee&le ceesþs DeLe&Meem$e Je l³eevegmeej peieeleerue meJee&le DeefOekeÀ Òeot<ekeÀ, Gpex®es
JeeHejoej Je ìekeÀeT keÀ®eN³ee®es efvecee&les Peeues, ¿eeyeÎue DecesefjkeÀve He³ee&JejCeJeeoeRvee He=LJeer®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer l³eeb®³ee osMee®eer Deeblejjeä^er³e keÀjejveecee keÀjC³eele Yeeie IesC³ee®eer Kee$eer keÀªve osCes
¿ee®eer Keeme peyeeyeoejer Jeeìueer.

He³ee&JejCeJeeoer ns peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee efJejesOeele SkeÀ ³egleer (Coalition) cnCetve cenÊJee®es

nesles peer 1980 ®³ee DeKesjerme SmemebOe Peeueer. l³ee ³egleerves Demes cele ceeb[ues keÀer, keÀecee®³ee peeieer
³eesi³e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Je keÀeceieej ÒeceeCes ¿eeb®³ee Kesjerpe®e JeweféekeÀ DeLe&Meem$ee®ee efJemleej ne Ie[tve
³esle neslee. 1999 ceO³es peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ìerkeÀekeÀejebveer peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee (WTO)
meYes®³ee efve<esOeemeeþer meerSìue®³ee jml³eebJej ³esTve Deeblejjeä^er³e osMeeb®es ue#e DeekeÀ<e&tve Iesleues.

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCeemeeþer Heg{erue keÀener He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebIeìvee ¿ee keÀe³e&jle Deensle.

1) DeeefÖeÀkeÀve Jev³epeerJeve mebmLeeHeve (African Wildlife Foundation) :-

ner mebmLee DeeefÖeÀkesÀceOeerue pebieueer peveeJejeb®es peleve keÀjCes Je l³eeb®³ee cetUmLeeveeb®es peleve
keÀjCes ns keÀece keÀjles.

2) v³ee³eekeÀefjlee mebIeìve (The Alliance for Justice) :-

ner He³ee&JejCeJee®ekeÀ, veeiejer nkeÌkeÀ, ceeveefmekeÀ Deejesi³e, eqm$e³eeb®³ee cegueeb®³ee Je
JeeHejoejeb®³ee JeefkeÀueer keÀjCeeN³ee mebmLee ¿ee meJee¥®eer efceUtve SkeÀ jeä^er³e mebmLee Deens.

3) Gpee& - keÀe³e&#e³e DeLe&Meem$eemeeþer DecesefjkeÀve ceb[U (The American

Council for Energy Efficient Economy (ACEEE)) :-

ner mebIeìvee ÒeieleerMeerue Gpee& ner SkeÀ DeeefLe&keÀ YejYejeì Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe ¿ee
oesIeebveener ye{leer osCeejer meeOeve ¿eemeeþer Jeeefnuesueer Deens.

4) peieC³eemeejKes YeefJe<³ekeÀeU ¿eemeeþer keWÀê (The Centre for Livable

Future) :-
ns keWÀê Deejesi³e j#eCe, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeeefCe peerJeveeme DeeOeej osC³eeme uee³ekeÀ ¿ee
OeesjCeebvee ye{leer/®eeuevee osles.

5) mJe®í HeeCeer peeUskeÀece (Clean water Network) :-

ner mebIeìvee 1000 peemle DeMee mebIeìveeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe Demetve efle®es peeUskeÀece ns
DeeHeu³ee osMee®³ee HeeC³ee®³ee m$eesleeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer keÀece keÀjles.
 245

6) Deeblejjeä^er³e peleve (Conservation International) :-

ner mebmLee peieYejeleerue Oeeske̳eele Demeuesu³ee me=äerÒeCeeueer®³ee pewefJekeÀ efJeefJeOelee peleve
¿ee®eer Jee{ keÀjles.

7) (CREST) :-
ner mebIeìvee Gpee& keÀe³e&#ecelee Hegveve&Jeerve nesCeejer Gpee& Je DeeOeejYetle leb$e%eeve ceeefnleer Je
pees[C³ee ¿eeb®³ee ceeefnleer®eer lejleto keÀjles.

8) Jev³epeerJevee®es mebj#eCekeÀlex (Defenders of Wildlife) :-

ner mebj#eCekeÀlex mebmLee pebieueer ÒeeCeer Je JevemHeleer ¿eeb®es l³eeb®³ee vewmeefie&keÀ meceepeele j#eCe
keÀjC³eemeeþer keÀece keÀjles.

9) He=LJeer meJe&ÒeLece (Earth First) :-

ner mebIeìvee cetueieeceer meeOeveebveer pebieueerHeCee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer keÀece keÀjles.

10) He=LJeer yesìs mebmLee (Earth Island Institute) :-

JeweféekeÀ Jee peeieeflekeÀ He³ee&JejCe mebj#eCeemeeþer ÒekeÀuHe efJekeÀemeele mebIeìveelcekeÀ HeeþyeU
HegjefJeles.

11) He=LJeer efnmmeeYeeie (Earth Share) :-

ner mebmLee efle®³ee meYeemeo ceoleermeeþer ceesefnce keÀe{tve keÀecee®³ee peeieeb®eer J³eJemLee keÀjles.

12) He=LJeer®³ee v³ee³eemeeþer keÀe³eosMeerj mebj#eCe efveOeer (Earth Justice Legal

Defence Fund) :-
ner mebIeìvee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ keÀe³eos ¿eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve DeeefCe l³eebvee yeUkeÀì
keÀªve ueeskeÀ Je vewmeefie&keÀ m$eesle ¿eeb®³ee j#eCeemeeþer Oe[He[ keÀjles (HetJeea®ee Sierra Club Legal Defence Fund)

13) YegHe=ÿ Heneje (Earth Watch) :-

He=LJeerûen Je l³ee®es jefnJeemeer ¿ee®³ee DeekeÀueveeble megOeejCee keÀjC³eemeeþer ner mebmLee
Meem$eMegOo cewoeve mebMeesOeve ¿eeb®es Òee³eespekeÀ cnCetve keÀece keÀjles.

14) Gpee& DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebMeesOeve keWÀê (Energy and Environmental

Research Centre – (EERC)) :-
ner mebmLee nJee, HeeCeer Je peceerve ¿eeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer yengefMemleyeOo mebMeesOeve DeeefCe
veeefJev³eHetCe& Gpee& Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ leb$e%eeves ¿eeb®³ee efJekeÀeme ¿ee®eer mees³e keÀjles.

15) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe (Environmental Defense) :-

ner mebIeìvee Meem$e, DeLe&Meem$e Je keÀe³eoe ¿eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe ns DeeefLe&keÀ¢<ìîee
DeeOeejYetle Demes Ghee³e ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eemeeþer MeesOeles.
 246

16) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mee#ejlee ceb[U (Environmental Literacy Council):-

ns ceb[U cenepeeueeJej (Web) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ m$eesleebvee pees[Ceer osT keÀjles.

17) He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ keÀecekeÀepe ieì (Environmental Working Group) :-

ne ieì yengpeveebvee He³ee&JejCeeyeÎue®eer mebyebefOele mLeeefvekeÀ ceeefnleer HegjefJelees.

18) He=LJeer®es efce$e DecesefjkeÀe (Friends of the Earth USA) :-

ne efce$emebIe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMveebveer o[tve jeefnuesueer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ keÀejCes
¿eeJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀlees.

19) nefjle Meeblelee (Green Peace) :-

nefjleMeeblelee mebIeìvee ner peeieeflekeÀ He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMve Gpes[ele DeeCeCes Je l³eeJej
Ghee³e ueeoCes ¿eekeÀefjlee DeefnbmekeÀ (non violent) mepe&veMeerue Oew³ee&ves leeW[ osCeejs ¿eeb®ee GHe³eesie
keÀjles.

20) peleve celeoejeb®ee mebIe (League of Conservation Voters) :-

ne mebIe cnCepes efÜHe#eer ieì Demetve celeoejebvee He³ee&JejCee®³ee Jeleerves efMe#eCe osCes Je
efveJe[CetkeÀe efpebkeÀCes ¿eemeeþer keÀece keÀjlees.

21) jeä^er³e Deeb[tyee@ve meesmee³eìer (National Audubon Society) :-

ner mebmLee He#eer Je l³eeb®³ee jeneC³ee®³ee peeiee (cetUmLeeve) ¿eeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer
JeefkeÀueer, OeesjCe, Meem$e, Keìuee, DeYe³eejC³e, J³eJemLeeHeve, ieJelecetU, yee¿e DeeìeskeÀe Je efMe#eCe
¿ee ceeO³eceeletve keÀecekeÀepe keÀjles.

22) peue®ej ÒeeCeer peleveemeeþer jeä^er³e ³egleer (National Coalition for Marine
Conservation) :-
mecegêeleues ceemes peleve, peeoe ceeq®íceejerJej efveye¥Oe, yee¿eueyee[er ¿eele Ieì Je cetUmLeeves
j#eCe ¿eemeeþer ¿ee ³egleerves Jeentve Iesleuesues Deens.

23) je<ì^er³e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeéemle mebmLee (National Environmental

Trust) :-
ner efJeéemle mebmLee SkeÀ DeefJeYekeÌle mebIeìvee Demetve efle®ee nslet ne DecesefjkeÀve ueeskeÀebvee
mecekeÀeueerve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesve ¿eeb®es efMe#eCe osCes ne Deens.

24) jeä^er³e GÐeeves DeeefCe peleve mebIeìvee (NPCA) :-

ner mebmLee DecesefjkeÀve jeä^er³e GÐeeves ÒeCeeueer n³ee®es mebj#eCe, peleve DeeefCe Jee{
nesC³eemeeþer meceefHe&le Deens.
 247

25) He³ee&JejCeekeÀefjlee jeä^er³e Oeeefce&keÀ Yeeieeroejer (National Religious

Partnership for the Environment) :-

ner mebmLee JeweféekeÀ iejpesHegjlee DeeOeejoelee Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ v³ee³e ne peerJevee®³ee meJe&
Oeeefce&keÀ #es$eele osC³eemeeþer SkeÀef$ele yeebOeefuekeÀer ¿ee®ee Òe³elve keÀjles.

26) je<ì^er³e Jev³epeerJeve mebIejep³e (National Wildlife Fedration) :-

ns mebIejep³e J³eeqkeÌle, mebIeìvee, J³eJemee³e DeeefCe mejkeÀej ¿eebvee efvemeie& DeeefCe Jev³epeerJeve
¿eeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer SkeÀef$ele keÀjles.
27) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe mebj#eCe ceb[U (National Resources Defense

Council) :-
ns ceb[U He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Deejesi³e DeeefCe ceeveJeer Deejesi³e ¿eeb®es JeefkeÀueer, oeJee, mebMeesOeve
DeeefCe efMe#eCe ¿ee®³eeceOetve j#eCe keÀjles. (lemes®e ner mebmLee mJeleë®eer JesyemeeF&ì ÒeefmeOo keÀjles.

28) vewmeefie&keÀ pelevekeÀleea (The Nature Conservancy) :-

ner efvemeie& pelevekeÀleea mebmLee ÒeeCeer/JevemHeleer ¿eeb®es cetUmLeeve DeeefCe Jeie&/peeefle ¿eeb®es
j#eCe keÀjles DeeefCe l³ee®³ee peerJeble jeneC³eeme DeeJeM³ekeÀ Demes HeeCeer DeeefCe peefceveer®eer Kejsoer keÀjles.

29) DeeefCJekeÀ efve³eb$eCe mebmLee (Nuclear Control Institute) :-

ner mebmLee peieYejeleerue DeCegMeem$eefJe<e³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®es efve³eceve keÀjles DeeefCe
DeCJem$eeb®eer Jee{ Gueìer keÀjC³eemeeþer [eJeHes®eeb®ee efHe®íe HegjefJeles.

30) cenemeeiejer (Oceana) :-

ner mebIeìvee peieeleerue mecegê / cenemeeiejeb®es mebj#eCe DeeefCe HegveÒee&Hleermeeþer JeefkeÀueer
(Advocacy), Meem$e, keÀe³eoe DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efMe#eCe ¿ee®³eeceOetve keÀece keÀjles.

31) meeJe&peefvekeÀ keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe keÀe³e&¬eÀce (Public Agenda) :-

ner mebmLee ieYe&Heele les keÀu³eeCekeÀe³e& ¿eeb®ee DeeJeekeÀe Demeuesu³ee efJe<e³eebJej ceeefnleer HegjefJeles.

32) meeJe&peefvekeÀ efnlemebyebOe mebMeesOeve ieì (Public Interest Research Group

- RIRG) :-
ner SkeÀ mebIeìvee ogmeN³ee mebmLeeJej Heneje keÀjCeeN³ee kegÀ$³eemeejKeer (Watch dog)
Deens Je He³ee&JejCe j#eCe DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efnlemebyebOee®es mebj#eCe ¿eemeeþer DeHe&Ce kesÀuesueer Deens.

33) HeeJemeeUer pebieue ke=Àleer peeUkeÀece (Rainforest Action Network) :-

ns peeUskeÀece (network) efMe#eCe, cegueieeceer mebIeìve keÀjCes Je Òel³e#e DeefnbmekeÀ ke=Àleer
¿ee®³eeceOetve HeeJemeeUer pebieue mebj#eCe keÀjles
 248

34) Je<ee&Jeves pebieue ³egleer (Rainforest Alliance) :-

ner mebmLee G<Ce keÀefìyebOeeleerue HeeJemeeUerpebieuee®es peleve keÀjC³eemeeþer mebMeesOeve DeeefCe
efMe#eCe ¿eebvee ye{eJee osles.
35) vewmeefie&keÀ osKeeJee DecesefjkeÀe (Scenic America) :-
ner mebIeìvee vewmeefie&keÀ osKeeJee jmles ¿eeb®es mebj#eCe keÀjles. ÒeCe³eerHe#eer ns DeeHeu³ee
ceneceeiee&Jej ef®ej[tve peeC³eeme ÒeefleyebOe keÀjles Je ueeskeÀebvee peemle DeekeÀ<e&keÀ SkeÀOeceea³e meceepe efvecee&Ce
keÀjC³eeme ceole keÀjles.

36) HeJe&leeb®eer jebie mebIe (Sierra Club) :-

ne mebIe meeJe&peefvekeÀ OeesjCe peMeer keÀe³eosMeerj, ÒeMeemekeÀer³e keÀe³esoceb[UefJe<e³ekeÀ Je
celeoejmebIeeleerue celeoej ¿eeb®³eeJej ÒeYeeJe Hee[tve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peleve ¿eeuee Jee{efJelees

37) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ He$ekeÀej mebIe (Society of Environmental

Journalists) :-
ner mebmLee / mebIe ne íHeeF& Je ÒemeejCe He$ekeÀej l³ee®eÒeceeCes efMe#eCe Je efJeÐeeLeea ¿eeb®ee
meYeemeolJe mecetn Deens. SEJ ®ee nslet ne He$ekeÀejebveer ueeskeÀebvee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebyebOeer®³ee iebYeerj
efJe<e³eebJej ceeefnleer osCes ne Deens.

38) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ oef#eCeer keÀe³eoe keWÀê (Southern Environmental Law

Center) :-
ner SkeÀ He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebmLee mebHetCe&HeCes oef#eCeHetJeea³e DecesefjkeÀe efn®³ee vewmeefie&keÀ
m$eesleeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer Jeentve Iesleuesueer Deens.

39) oef#eCeer Gleen efvepe&ve peceerve mebIeìve (Southern Utah Wildrness

Alliance) :-
ner mebmLee Gleen®³ee ceewu³eJeeve jeä^er³e GÐeeves p³eeble meeJe&peefvekeÀ efve<keÀuebkeÀ / MegOo
peceerveerveer Jes{e efouee Deens Je YeJ³e De©bo ojerce³e ÒeosMe ¿eeb®es mebj#eCe keÀjC³e®es keÀe³e& keÀjles.

40) mebyebefOele Meem$e%eeb®eer mebIeìvee (Union of concerned Scientists) :-

ner mebIeìvee pesLes Meem$e DeeefCe leb$e%eeve ner efveCee&³ekeÀ YetefcekeÀe yepeeJeles lesLes peyeeyeoej
meeJe&peefvekeÀ OeesjCeeb®eer Òeieefle keÀjC³eemeeþer meceefHe&le Deens.

41) efvepe&ve peceerve mebmLee (The Wilderness Society) :-

ner mebmLee DecesefjkesÀleerue Jev³e peeieeb®es j#eCe ns efMe#eCe, OeesjCe-ke=Àleer / keÀece Je Keìuee
¿eeb®³ee ceOetve keÀjles.

42) Jev³epeerJeve peleve mebmLee (Wildlife Conservation Society) :-

ner mebmLes®es cegK³e keÀe³ee&ue³e efmeìerpe ye´esvkeÌme ÒeeCeermebûeneue³e ns Jev³epeerJeve DeeefCe Jev³e
peceerveer ¿eeb®es meJe& peieYejele ye®eeJe keÀjC³eemeeþer keÀece keÀjles.
 249

43) oer Jeg[med nesue efjme®e& meWìj (The woods Hole Research Centre) :-
ner keWÀê He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesve / efJe<e³e ¿eebJej Meem$eMegOo mebMeesOeve DeeefCe efMe#eCe
¿eeceOetve Yee<eCe osles.
44) peeieeflekeÀ m$eesle mebmLee (World Resource Institute) :-
ner mebmLee mejkeÀej Je Keepeieer mebmLee ¿eebvee He³ee&JejCeJee®ekeÀ, m$eesle Je JeweféekeÀ cenÊJee®eer
Jee{leer DeeJneves ¿eeb®³eeMeer yejesyejer keÀjC³eeme ceole keÀjles

45) efvemeiee&meeþer peeieeflekeÀ mlej efveOeer (WWF – World Wide Fund for

Nature) :-
He³ee&JejCee®es keÀceer nesCes Jee never ner Gueì efHeÀjJeC³eemeeþer ner mebmLee pewefJekeÀefJeefJeOelee Je
ÒeceeCeele DeeOeej osCes ¿eeb®eer Jee{ keÀjerle Demeleebvee Òeot<eCe Je JeeHej ¿eeb®³eele efkeÀceeveerkeÀjCe
keÀjC³eeb®ee Òe³elve keÀjles

46) peeieeflekeÀ Jev³epeerJeve efveOeer (DecesefjkeÀe) (World Wildlife Fund USA) :-

peeieeflekeÀ Jev³epeerJeve DeeefCe Jev³e peefceveer ¿eeb®es j#eCemeeþer ner mebmLee meceefHe&le Deens.

13.5 YeejleeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer (Environmental

Movements in India)

iesu³ee Jeerme Je<ee&ceO³es YeejleeceOeerue efvejefvejeȳee ÒeosMeebleerue ueeskeÀebveer ¿eebveer l³eeb®es

He³ee&JejCe, l³eeb®eer GHepeerefJekeÀe (livelihood) DeeefCe l³eeb®es Dee³eg<³e ¿ee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer
DeefnbmeelcekeÀ ke=Àleer ®eUJeUer®eer mLeeHevee kesÀueer Deens. ¿ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer, efnceeue³ee®³ee
GÊej ÒeosMe efJeYeeieeHeemetve les kesÀjU®³ee G<CekeÀefìyebOe pebieueeHe³e¥le DeeefCe iegpejeleHeemetve les
ef$eHegjeHe³e¥le lesLeerue ueeskeÀebvee efJemLeeefHele keÀjCes Je l³eeb®³ee peceerve, HeeCeer Je peerJeveeOeej osCeeN³ee
peerJeveMewueer®es me=äerefJe<e³ekeÀ mLew³e& ÒeCeeueer ¿ee cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀebvee OeeskeÀeoe³ekeÀ HeefjCeece
keÀjCeeN³ee DeMee ÒekeÀuHeeb®ee ÒeeflemeeoebHeemetve DeeHeues mebj#eCe JneJes cnCetve Go³eeme Deeuesu³ee Deensle.
les SkeÀceskeÀebMeer ueeskeÀMeenerkeÀ cetu³es Je efJekeWÀefêle efveCe&³e IesCes ¿ee þjeefJekeÀ JewefMeäîeebmen Yeejleeleerue
keÀecekeÀepe ®eeuesu³ee DeMee meeceeefpekeÀ ®eUJeUeryejesyej efnmmee Yeeie Iesleele. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
®eUJeUer ¿ee nUtnUt efveef½eleªHeer efJekeÀemee®³ee efoMesves Òeieefle keÀjerle Demetve meO³ee®³ee
me=<ìerMeem$eefJe<e³ekeÀ DeMee yeN³ee®e DeefmLejlee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee meKeesue m$eesleeb®eer Deoueeyeoue
keÀjC³eele ceive Deensle. (Centre for Science and Environment, 1982, 190) DeMee®e
ÒekeÀej®³ee cenÊJee®es IeìkeÀcetU (grassroots) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUeR®ee Giece ne peHeeve,
ceuesefMe³ee efHeÀueerHeeF&vme, Fb[esvesefMe³ee Je Lee³eueb[ ³esLes nesle Deens. meJe& DeefMe³eele Je He@efmeefHeÀkeÀceO³es
veeiejer mebIeìvee ¿ee l³eeb®es He³ee&JejCe Hejle efceUefJeC³eemeeþer veeefJev³eHetCe& ceeiee¥veer keÀece keÀjerle Deensle.

l³ee®eÒeceeCes ce³ee&efole m$eesleebyejesyej He³ee&JejCeefJe<e³eer ®eUJeUer ¿eebveer ieefjyeer DeeefCe

ieefjyeerjs<ee<eeueerue Demeuesues ueeskeÀ p³eeceO³es eqm$e³ee, peceeleer ìesȳee Je iejerye MeslekeÀjer ¿eeb®ee
meceeJesMe Deens, l³eeb®³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer veJeerve jepekeÀer³e mebIe<ee&®eer megjJeele kesÀueer
Deens. ¿eeceOeerue ÒecegKe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer cnCepes ef®eHekeÀes Deeboesueve DeeefCe YeeieerjLeer Jee®eJee
 250
DeeefCe lesnjer ÒekeÀuHe LeebyeJee meefceleer (GÊej ÒeosMe), vece&oe ®eUJeU (vece&oe ye®eeJe Deeboesueve) ner
ceO³eÒeosMe Je iegpejele ³esLes, iebOeceeove HeJe&leeceOeerue ³egJekeÀ mebIeìvee DeeefCe Jev³e peceeleer ueeskeÀ p³ee®es
DeefmlelJe ns Lesì yee@keÌmeeFì ef[Hee@efPeìmed nîeebveer Oeeske̳eeble DeeCeues Deens, DeesefjmeeceOeueer
yeefueDeeHeeue, YeesiejeF& ®ee®eCeer ieesUeryeej cewoeve ¿eeuee efJejesOe, Heef½ece IeeìeceOeerue DeeqHHekeÀes ®eUJeU,
keÀvee&ìkeÀeleerue kewÀiee DeCegMeeqkeÌle ÒekeÀuHeeuee efJejesOe keÀjCeejs ieì, mee³euesvì Jn@ueer ÒekeÀuHeeefJejesOeer
ceesefncee, ûeeceerCe eqm$e³eeb®eer Òeiele meesmee³eìer (ûeeceerCe ceefnuee ÞeefcekeÀ GVe³ece meefceleer) ¿eeb®eer efveefce&leer
ner yebkegÀje ef[efmìkeÌìceOeerue Deesmee[ peefceveer Hejle efceUefJeC³eemeeþer Je ef$eHegjeceOeerue ieesceleer OejCe ¿ee
meJe& ÒecegKe ®eUJeUer Deensle.
l³eeefMeJee³e pebieueeb®es Deesmee[erkeÀjCe, HeeCeer meeþCes (cegjCes), KeejìHeCee DeeefCe keÀesmeer
veoer®³ee OejCe#es$eebleerue ÒecegKe #es$eeb®es JeeUJebìerkeÀjCe l³ee®eÒeceeCes ieb[keÀ Je legbieYeêe ¿ee veÐeeb®³ee
ÒecegKe OejCe#es$eebleerue lemes®e Hebpeeye DeeefCe nj³eevee ¿eeb®es keÀeueJeeMesleer #es$eeleerue JeeUJebìerkeÀjCe ¿ee
keÀener mLeeefvekeÀ ®eUJeUer Deensle. HeeCeer ®eslevee, HeeCeer Heb®ee³ele DeeefCe cegeqkeÌlemebIe<e& ¿ee meejK³ee
mLeeefvekeÀ ®eUJeUer HeeC³ee®ee JeeHej ne me=<ìerefJe<e³ekeÀ leÊJeemeeþer®e Deens ¿ee®es meceLe&ve keÀjleele.
YeejleeceOeerue ueneve ceeq®íceejer meceepeele HeCe efkeÀveeN³eeueiele DeefmlelJeeble Demeuesu³ee me=efäefJe<e³ekeÀ
efJeOJebme ¿ee®³ee efJejesOeele ®eUJeU GYeer jeefnueer Deens.
³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer ¿ee DeuHecegoleer efHeUJeCetkeÀ keÀmeesìerJej DeeOeeefjle mebkegÀef®ele
ceveesJe=efle®³ee efJekeÀemee®³ee meeceeefpekeÀ me=efäefJe<e³ekeÀ HeefjCeeceeb®es mHe<ìerkeÀjCe Deensle.

meeOevemebHeÊeer meKeesue efJekeÀemee®³ee ceeieC³ee ¿eebveer me=efäefJe<e³ekeÀ efJeOJebme Je DeeefLe&keÀ neveer

¿eeb®eer keÀMeer yeebOeCeer kesÀueer Deens ¿ee yeÎue ¿ee ®eUJeUer iegHle ieesäer mHeä keÀjerle Deensle.
®eUJeUer®³ee meYeemeoebveer vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³eeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer met#ce ke=Àleer ³eespevee DeeefCe je<ì^er³e
Je ÒeeosefMekeÀ HeeleUerJej me=äerefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme Jee Jee{ ¿eekeÀefjlee Deeflemet#ce mebkeÀuHevee lejleto keÀjCes
¿eeb®eer keÀe³e&Jeener meg© kesÀueer Deens. ¿ee ÒekeÀjCee®³ee Gjuesu³ee Yeeieele efnceeue³eerve ef®eHekeÀes Deeboesueve,
ceO³e Yeejleeleerue vece&oe ye®eeJe ®eUJeU Je kesÀjUceOeerue Meeble ojer ÒekeÀuHe (silent valley project) ¿eeb®eer
YeejleeceOeerue He³ee&JejCe efJe<e³ekeÀ ®eUJeUeR®eer DeefnbmeelcekeÀ Lesì ke=Àleer®eer ÒecegKe cegU Giece ns SkeÀ
DeY³eeme Ieìvee cnCetve l³eeJej ceer ÒekeÀeMe Peesle ìekeÀuee Deens.
YeejleeceOeerue keÀener Þesÿ ®eUJeUeR®eer ³eeoer Heg{s efoueer Deens.

1) ef®eHekeÀes ®eUJeU (Chipko Movement) :-

Glejeb®eue ceOeueer ®eeceesueer efpeu¿eele 1973 ceO³es efn®eer megjJeele Peeueer. ner ®eUJeU
cegK³elJes Jeve Deesmee[erkeÀjCe efJejesOeele nesleer. megbojueeue Yeb[ejer, ieewjer osJeer DeeefCe ®e[er Òemeeo YeÆ ns
¿ee ®eUJeUer®es ÒecegKe vesles nesles.

2) efyeMveesF& ®eUJeU (Bishnoi Movement) :-

mee[s®eejMes Je<ee&HetJeea meesceyeepeer veeJee®³ee SkeÀe meeOetves efn®eer megjJeele kesÀueer. jepemLeeveele,
ceesþîee ÒeceeCeele Pee[eb®eer Hetpee ner YekeÌleebÜejs kesÀueer peeles. ueeskeÀebveer DeMee ÒekeÀej®³ee Oeeefce&keÀ
Pee[eb®eer keÀeìíeì ¿eeuee ÒeeflekeÀej kesÀuee DeeefCe Deesmee[erkeÀjCee®³ee efJejesOeele meceLe&ve J³ekeÌle kesÀues.
 251

3) vece&oe Jee®eJee (Narmada Bachao Andolan) :-

vece&oeveoer®³ee Jejleer yengDee³eeceer- yengGÎsMeer³e OejCe yeebOeC³ee®³ee efJejesOeele ner ®eUJeU
Demetve l³ee OejCe yeebOeu³eecegUs megceejs 100000 ueeskeÀJemleerves J³eeHeuesu³ee ceesþîee #es$eele MesJeìer
Hetj DeeefCe HeeCeer legbyeCes ne Debeflece HeefjCeece nesF&ue. ¿ee ®eUJeUer®es vesle=lJe cesOee HeeìkeÀj, yeeyee Deeceìs
DeeefCe De©bOeleer je@³e ¿eebveer kesÀues.
4) Meeble ojer ÒekeÀuHe (Silent Valley Project) :-
Òesef³eDej veoer®³ee ceeLeer ceejuesu³ee keÀeLe&HegPee veoerJejerue peueefJeÐegle ÒekeÀuHe ¿ee®³ee
efJejesOeele ner ®eUJeU meg© Peeueer. Kejs Heenlee ÒekeÀuHee®eer peeiee ner meowJe efnjJ³eeieej DeMee pebieueeves
Dee®íeouesueer Deens. ns pebieue yeN³ee®e ogefce&U JevemHeleer Je ÒeeCeerpeele ¿eeb®es ceensjIej Deens pes yeg[tve
iesu³eecegUs veä nesT MekesÀue.
5) yeeefue³eeHeeue ®eUJeU (Baliyapal Movement) :-
ner ®eUJeU yeefue³eeue Kes[sieeJee®³ee peefceveerJejerue #esHeCeem$e (Missile) ®ee®eCeer ¿ee®³ee
efJejesOeele Demetve l³eecegUs peceerveer®³ee veeHeerkeÀHeCee ne HeefjCeece nesT MekeÀlees.
6) Huee®eerceeoe mebIe<e&(The Plchimada Struggle) :-
kesÀjUceOeerue HeueekeÌkeÀ[ efpeu¿eeceOeerue ef®eÊegj leeuegkeÀe ³esLeerue Hes©celeer Heb®ee³ele Huee®eer
ceeoe ³esLes Demeuesu³ee yengje<ì^er³e keÀeskeÀeskeÀesuee kebÀHeveer®³ee efJejesOeele ne mebIe<e& Demetve l³ee ®eUJeUerves
DeefJeéemeveer³e meelel³e Je efHe®íe HegjefJeCes ®eeuet þsJeuee Deens ¿ee ®eUJeUerves Deeblejjeä^er³e Òemeej
ceeO³eceeb®es ®eebieues ue#e JesOetve Iesleues Deens DeeefCe l³ee®es yengje<ì^er³e JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeer
ÒeeflekeÀeje®es ef®evnebefkeÀle vecegvee ÒeleerkeÀ cnCetve Òe#esHeCe nesle Deens. ¿ee®ee HeefjCeece cnCepes DeMee®e
ÒekeÀej®es mebIe<e& keÀeskeÀeskeÀesuee efJeªOo Je l³eekeÀefjlee ogefce&U Yetefceiele HeeC³ee®eer efHeUJeCetkeÀ ¿ee keÀefjlee
leeefceUvee[tceOeerue efMeJeiebiee Deeefce DeesefjmeeceO³es ®eebieueer®e ieleer/®eeuevee efceUles Deens.

13.6 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCeele %eeveÒemeej ceeO³eces Je yengpeve ¿eeb®eer

YetefcekeÀe (Role of Media and Public in Environmental
Protection)

ceeefnleer ner MeeqkeÌle Deens DeeefCe p³eeb®eer efkebÀceleer ceeefnleerJej peyejomle HekeÀ[ Deens Je ³eesi³e
Þeesle=meceepeeHeg{s (Audience) leer ceeefnleer keÀMeer ÐeeJeer ¿ee®es efJeMes<e %eeve Je vewHegC³e Deens
(Expertise) l³ee®³ee neleele HeÀej ceesþs cenÊJee®es nl³eej Deens.
Òemeej ceeO³eces Je l³eeb®³ee Þeesle=meceepeeuee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCe DeeefCe peeie=leer keÀMeer
ÐeeJeer ¿eeceOeerue veeslemebyebOe ne l³ee ceeefnleer®ee Òenej efkeÀleer MeeqkeÌleceeve Deens ¿ee®ee HegjeJee
(testimony) cnCetve GYee jenlees.
ÒemeejceeO³eces Je l³eeb®³ee efvejefvejeȳee ÒemeejJeeìe ¿ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCe DeeefCe
mebj#eCe ¿eeb®³ee efvejefvejeȳee ¢äerkeÀesveebJej peeCeerJe Je ceeefnleer HemejefJeC³eeble cenÊJee®ee YetefcekeÀe
yepeeJeleele. ®eebieuee Jee®ekeÀJeie& Je Òes#ekeÀJeie& Demeu³eecegUs ÒemeejceeO³eceeb®³ee efJeefJeOe Jeeìe ¿ee
He³ee&JejCeeyeÎue De®etkeÀ mebosMe HemejefJeCeeN³ee ceeO³ece Deensle. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCeele
ÒemeejceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe ner ¿ee mel³e ieesäerJeªve ceespeueer peeT MekeÀles keÀer peJeUpeJeU meJe&
 252
J³eJemee³ekeÀleea IejeCeer, jepekeÀer³e mecetn Je meeceeefpekeÀ mebIeìvee ¿ee Keeme ye{leeroe³ekeÀ keÀe$eCes
(clips) Je keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®³ee ¿ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCee®ee mebosMe ¿eeuee ye{leer
osC³eemeeþer GHe³eesie keÀjleele. pejer ns íHeeF& ceeO³ece Demees Jee FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeie& Jee peeUs Demees,
He³ee&JejCeefJe<e³eeJejerue mebosMe DeeefCe Mew#eefCekeÀ meeceeefpekeÀ ef®e$eHeì ns Òel³eskeÀ ceeO³eceeJej mece=Oo
Demeleele Je les He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe DeeefCe peleve ¿eeb®es Òes#ekeÀebmeeþer ceeO³ecee®eer YetefcekeÀe
mHeäHeCes ceeb[leele.

ÒemeejceeO³ece ns HeCe mebIeìveebveer Jee J³eeqkeÌleveer pej keÀener JeeF&ì HeOoleer ®eeuet kesÀu³ee Jee
Jeentve vesu³ee Demeleerue lej l³ee®eer npesjer Iesleele Je l³eeJej ÒekeÀeMe Peesle ìekeÀleele. keÀle&J³eHeeueve ve
kesÀuesu³ee J³eeqkeÌle®³ee ke=Àleer ¿eebvee YejHetj ÒeefmeOoer osTve DeeefCe l³eeb®³eeefJe©Oo G®euesueer HeeJeues efkebÀJee
l³eeyeÎue kesÀuesu³ee ob[ YejC³ee®eer efMe#ee ¿eecegUs keÀener JesUe keÀle&J³eHeeueve ve keÀjCeeN³eebvee ÒeeefOekeÀjCes
ner SkeÀ DeeoMe& GoenjCe meceesj þsJeC³ee®eer J³eJemLee keÀ© MekeÀleele.

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCeele ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe ner ceie leer mejkeÀejer keÀe³eos, efve³ece
¿eeyeÎue Demet os ner ceeO³eceeb®eer l³eeyeÎue HewÀueeJe keÀjC³ee®eer #ecelee ner Òeefleefyebefyele kesÀueer peeles.
meJe&meeceev³eHeCes ueeskeÀ ns keÀesCeleener veJeerve keÀe³eoe Jee ntketÀce p³ee®eer Iees<eCee mejkeÀejves kesÀueer Demeles
¿eeyeÎue DeveefYe%e Demeleele; pees He³e¥le leer Iees<eCee ceeO³eceeb®³ee efvejefvejeȳee ueeskeÀefÒe³e ceeiee&Jej
Òemeeefjle nesle veener leesHe³e¥le keÀejCe leer ceeO³eces ner yejs®e ueeskeÀ yeIele Demeleele.

l³ee®eÒeceeCes, ÒemeejceeO³eceeb®eer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peeCeerJe ¿eeyeÎue®eer YetefcekeÀe ner meeceev³e

ceeCemeemeeþer DeefleMe³e ceole keÀjCeejer Deens keÀejCe peer meeceev³e ceeCeme efle®es / l³eeb®eer ieeNneCeer ner
SKeeÐee ieesäeryeeyele SskeÀC³eemeeþer lemes®e ÒemeejceeO³eceeb®³ee efvejefvejeȳee JeeìeceOetve (channel)
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe ¿eemeeþer ceeie&oMe&keÀ leÊJes efkebÀJee cenÊJee®³ee met®evee ¿ee efnmmee Yeeie
IesC³eemeeþer JeeHe© MekeÀleele. Deepe HeÀkeÌle YeeweflekeÀ ceeO³eces®e veener lej Òel³e#e ceeO³eces HeCe ner HeCe
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peleve DeeefCe mebj#eCe ¿ee yeÎue Del³eble o#e (alert) Demeleele. Òel³e#eele ne
Del³eble JesieJeeve Demee ceeie& l³ee þjeefJekeÀ JesUs®eer iejpe ¿ee yeÎue ceeefnleer Òemeej Jee efJeKeªve
ìekeÀC³eemeeþer Deens.
peieeYeesJeleer ue#eeJeefOe le©Ce l³ee®eÒeceeCes Òeew{ J³eeqkeÌle ¿ee megOoe mLeeefvekeÀHeCes,
je<ìer³ejerl³ee Je peeieeflekeÀjerl³ee veJeerve keÀe³e&¬eÀce DeeefCe Hee³eeYetle megefJeOee ¿ee®³eeceOetve efJekeÀemee®eer
keÀejCes Je l³ee®es mebyebefOele efJe<e³e ¿eeb®³eeyejesyej iegblele ®eeueues Deensle. mLeeefvekeÀ HeeleUerJej l³ee®³ee
meceepeemeeþer m$eesle cnCetve mesJee keÀjC³eemeeþer le©CeebkeÀjerlee DemebK³e keÀe³e&¬eÀce ns efMe#eCe, vesle=lJe
ÒeefMe#eCe DeeefCe mebefOe ¿eemeeþer ÒemLeeefHele nesle Deensle. jeä^er³e HeeleUerJej Jee{l³ee mebK³esves osMe ns
OeesjCes Je keÀe³e&¬eÀce ÒemLeeefHele keÀjerle Deensle, pes le©CeekeÀ[tve YeeJeer keÀeUeleerue mesJee ¿eebvee mesJee Je
efJekeÀeb®es peleve, Sseq®íkeÀ DeeOeejeJej Demeuesu³ee megOeejCee Je Heieejer mesJee /veeskeÀjer ¿eemeeþer DeeOeej
osle Deensle. Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej, mebmLee, yengDee³eeceer osCeieeroej Je mebIeìvee ¿eebveer p³ee
HeOoleer®eer Meem$es (Methodological) mekeÀejelcekeÀ le©Ce efJekeÀeme Je Sseq®íkeÀ keÀece keÀjCeejs
le©Ce ¿eebvee ceesþe DeeOeej ¿eemeeþer keÀmes GÊespeve ÐeeJes ¿eeJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀC³eeme megjJeele
kesÀueer Deens. le©Ce HeÀÊeÀ ¿ee GÎsMeeves keÀece keÀ© MekeÀle veenerle HeCe les He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUerle
ceesþs meene³³ekeÀ yevet MekeÀleele (Catalyst) YeejleemekeÀì yeN³ee®e osMeebceO³es ns efmeOo Peeues Deens.
 253
l³ee osMeebveer ceeefnleer®ee HeÀkeÌle Òe®eej®e veJns lej He³ee&JejCeemeeþer mebHetCe& Glmeenves ue{e osC³eemeeþer
veeJeerv³eHetCe& HeOoleer®ee efJekeÀeme kesÀuee.
DeeHeu³ee leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ ³egiee®eer MeeqkeÌleceeve DeMeer oUCeJeUCe /mebHeke&ÀmeeOeve
efmLeleerpev³e keÀe³e&MeeqkeÌle Demetve osKeerue yengleskeÀ ceeefnleer ner DeHegjer Yeeie kesÀuesueer Deens. ³eecegUs le©Ce
mJe³ebmesJekeÀerkeÀjCe efkebÀJee osMeebceO³es Je meerces®³ee HeueerkeÀ[s ÒeYeeJeer HeOoleer efnmmeeYeeie ¿eeb®eer ÞesCeer
þjefJeC³eemeeþer J³etnj®evee mebIeìve keÀjC³eeJej ce³ee&oe ³esC³ee®eer Meke̳elee Deens. ceeefnleer®eer GCeerJe ner
meeJe&peefvekeÀ peeCeerJe ce³ee&efole þsJeles FleHe³e¥le keÀer yeN³ee®e osMeeble le©Ce mJe³ebmesJekeÀeb®eer iegbleeiegble
DemeCeejs DeeOeejYetle keÀe³e&¬eÀce Je iegbleJeCegkeÀer®es cenÊJe ns ce³ee&efole jeneles.

DeeHeu³ee osMeebleerue yengleskeÀ le©Ce ns oeefjêîeele jenele Deensle efkebÀJee ìb®eeF&³egkeÌle peerJeve
peiele Deensle les MeeUs®³ee yeensj Deensle efkeÀbJee l³eebvee DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeekeÀ[s ÒeJesMe veener. yejs®e
JesUe Hee³eeYetle megefJeOee l³eeb®³eeHe³e¥le Heesnes®ele®e veenerle. l³eebvee peerJeveele keÀceeF& keÀjC³ee®es ce³ee&efole
ceeie& Deensle, lemes®e efveCe&³e IesCes Òeef¬eÀ³esle Yeeie IesC³ee®³ee ce³ee&efole meeOeves Deensle. ¿ee HeefjefmLeleer®ee
HeefjCeece ne meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ Je He³ee&JejCee®³ee me=efäefJe<e³ekeÀ HeefjefmLeleer ¿eebvee menpeYesÐe
keÀjC³eele neslees. He³ee&JejCe mebj#eCeele le©Ceeb®eer YetefcekeÀe efnuee meceepee®³ee yengleskeÀ efJeYeeieebveer
ceev³elee efouesueer veener. leLeeefHe keÀener Þesÿ meeceeefpekeÀ J³eeqkeÌle Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee efkebÀJee efyevemejkeÀejer
mebIeìvee®³ee ceoleerves le©Ceebvee l³eeb®eer efvemeiee&yejesyej DeeOeejYetle jeneCes ¿eemeeþer ³eesi³e efoMee
oeKeefJeC³eemeeþer j®eveeyeOo J³eJemLee keÀjleele.

13.7 ®eebieu³ee He³ee&JejCee®³ee efoMesves – DeeHeueer YetefcekeÀe (Towards A

Better Environemnt – Our Role)

mekeÌle Jee{l³ee ieleeryejesyej leLeekeÀefLele (So called) megmebmke=Àle osMeeb®eer ceeveJeer

ueeskeÀmebK³ee ¿eebveer Yeewelf ekeÀ ieesäeRvee He=LJeer®es meeQo³e&, peieCes / DeefmlelJe DeeefCe YeJ³elee ¿eeb®³ee Jejleer
þsJeues Deens. Demes Dee{Utve Deeues Deens keÀer mebHeefÊe DeeefCe meÊee (MeeqkeÌle) ns DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ
Leb[HeCee, leepes Je mJe®í PeN³ee®es HeeCeer ¿ee Dee½e³ee&Hes#ee peemle cenÊJee®es Deens. HeeC³ee®es Òeot<eCe
Peeues Deens Je Fceejleer ueeketÀ[ ¿eemeeþer efkebÀJee veefJeve iegjs®ejeF&®es kegÀjCe (Pasture) peceerve
¿eemeeþer Pee[s ner ve LeebyeCeeN³ee ieleerves keÀeHeueer Jee lees[ueer peele Deensle. ceewu³eJeeve Demee peefceveer®ee
He=ÿYeeie pees yeveC³eemeeþer ue#eeJeefOe Je<ex ueeieueer l³ee®eer ceeleer ner JeeN³eeyejesyej Jeentve vesueer peeles Je
efle®eer peeiee ogmejer efJe<es Iesleele p³eebvee ceeveJeÒeeCeer ne keÀOeerner GIe[e ìeketÀ MekeÀuee vemelee. leepeer
DeeefCe mJe®í nJee ner OetU, IeeCe (filth) Je OeeskeÀeoe³ekeÀ ieesäeRveer Yejueer Deens. JevemHeleer DeeefCe
ÒeeCeer pes Meeble Òeef¬eÀ³esceO³es efJekeÀefmele Peeues Deensle l³eebvee HeÀkeÌle veHe̳ee®³ee veeJeeKeeueer peeleer®³ee
yeensj vesnceer DevegJebMeerkeÀlee DeefYe³eebef$ekeÀer ¿eeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeues iesues Deens. Deieoer
Lees[ke̳eele ceeveJepeeleerves He³ee&JejCeeJej l³ee®eyejesyej efmLeleerpev³e DeeHeÊeerpevekeÀ efvekeÀeue ¿eebJej
mebHetCe& efve³eb$eCe efceUefJeues nesles.

DeeOeer®e Ye³eevekeÀles®eer efvejefvejeUer ef®evns efomet ueeieueer Deens, leer leMeer®e Heg{ jeneleerue pej
DeeHeCe ne efJeveeMekeÀejer keÀue LeebyeefJeC³eemeeþer ueJekeÀj®e keÀebnerlejer neue®eeue kesÀueer veener lej.
[eWieje®³ee GlejCeerJej oie[OeeW[s keÀesmeUCes Je Hetj ¿eebveer peefceveer®³ee mJeYeeefJekeÀ j®evesle veeìîece³e
 254
yeoue Ie[Jetve DeeCeues Deens. Fyeesuee DeeefCe AIDS meejKes efJe<eeCet (viruses) ns HeeJemeeUer
pebieueeletve Giece HeeJeleele pesLes les ceeveJepeeleeruee efve©HeêJeer cnCetve yeN³ee®e keÀeUele jenele nesles,
keÀejCe Deelee pebieueeb®eer KetCe megOoe Deelee ceeies þsJeueer peele veener (obliterated) pes ns meJe& LeebyeJet
MekeÀleele les®e SskeÀCee®³ee Jee keÀeUpeer keÀjC³ee®³ee ceveefmLeleerle veenerle Demes Jeeìles, keÀejCe Demes
keÀjCes cnCepes l³eebvee pes peerJeve megKeer Jeeìles Deens DeM³ee efve<keÀeUpeer / yesefHeÀkeÀerj Hewmes Dees{C³ee®³ee
peerJevee®ee MesJeì ne peJeU Deens. jepekeÀejCeer Je meecegoeef³ekeÀ kebÀHev³eeb®es Jeefjÿ DeefOekeÀejer ¿eebveer
l³ee®³ee GOeUHeÆer DeeefCe yesueieece DeMee peerJeveMewueeR®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes DeeefCe les ns Ie[t ve³es
¿eeb®eer keÀeUpeer Iesle Deensle.

Deelee DeeHeCe keÀOeerner ve HejleC³ee®³ee ìeskeÀekeÀ[s Jesieeves ®eeueuees Deensle. ueJekeÀj®e

ÒeeCeJee³et keÀcelejles®ee Keje OeeskeÀe efvecee&Ce nesF&ue keÀejCe Debleie&le pJeueve Fbefpeve ns peerJeveeuee DeeOeej
osCeeN³ee Jee³et®ee peemleerle peemle GHe³eesie keÀjCes Je GlHeeove Leebyeles pemes Jee{l³ee ÒeceeCeeble Pee[s
DeoM³e nesleele. peerJeveemeeþer DeefleMe³e cenÊJee®es Demes HeeCeer ns peemleerle peemle Òeotef<ele nesle peeF&ue
Je efHeC³eemeeþer De³eesi³e þjsue; veJeerve jesie ns meceepeele GYeejCeer keÀjleerue Je peemleer ueeskeÀ ns
Ye³eevekeÀ Deepeejeves efyeíev³eele efKeUtve jenleerue keÀejCe ns DeepeejHeCe Mesleer, DeVe GlHeeove Je
yeN³ee®e DeewÐeesefiekeÀ Òeef¬eÀ³eeceO³es peemle JeeHej kesÀuesu³ee jmee³eveeb®ee HeefjCeece Deens.

DeeHeCeeHewkeÀer Òel³eskeÀ Je Òel³eskeÀ peCeeves DeeHeCe p³ee Oeeske̳eeKeeueer jenele Deenesle l³eekeÀefjlee
keÀener ÒeceeCeele peyeeyeoejer Iesleueer Heeefnpes. DeeHeCe ns JeeHejoej Deenesle DeeefCe DeeHeu³ee DeeOeeMeer
YetkesÀ®es meceeOeeve keÀjC³eemeeþer yeN³ee®eM³ee ieesäer ¿ee Ie[leele. DeLee&le®e DeeHeu³ee HewkeÀer keÀenerpeCe ns
He³ee&JejCee®ee Deeoj keÀjCeejer DeMeer peerJeveMewueer efn®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele, lemes®e
vesnceer efJeef¬eÀMeem$e ceeCemeebvee Oev³eJeeo efoues Heeefnpesle, yejs®epeCe ns Deieoer meesH³ee ceeiee&ves peeleele Je
DeeOeer®e iebYeerj Demeuesueer HeefjefmLeleer DeeCeKeer peemle keÀìg keÀjC³eeme ceole keÀjleele.

ns LeebyeefJeC³eemeeþer J³eeqkeÌleves keÀe³e kesÀues Heeefnpes Je MesJeìer keÀue ne Gueìe efHeÀjefJeuee

Heeefnpes, Dee½e³e&keÀejkeÀHeCes, legcner Demee efJe®eej keÀjeue, KetHe efJe®eej keÀjeue Je l³eele keÀenerner peemle
Òe³elve keÀjCeej veener. yengleskeÀ peeoe Òe³elve ns efJe®eej keÀjC³ee®es LeebyeefJeC³eemeeþer peeleerue l³ee DeeOeer
keÀener Kejsoer®es efveCe&³e keÀjCes Jee keÀener Jemlet HesÀketÀve osC³eeHetJeea nesF&ue.

p³ee keÀuHevee Heg{s mejkeÀleele l³ee Deieoer menpeiel³ee keÀjC³eemeejK³ee ieesäer Deensle l³ee
Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee ueneve Hejbleg SkeÀef$eleHeCes l³ee®ee ceesþe HeefjCeece nesF&ue DeeefCe l³eecegUs KetHe ceesþe
HeÀjkeÀ He[sue. ue#eele þsJee ne keÀener peleve keÀªve þsJeC³eemeeþer®ee ueneve Oe[e veener. peieeuee uegHle
nesC³eeHeemetve Jee®eefJeCes ¿eemeeþer®e ne Òe³elve Deens Je lees DeeHeu³ee cegueeyeeUebvee, DeeHeu³ee
cegueeyeeUeb®³ee cegueeyeeUebvee DeeefCe DeeCeKeer Heg{s ³esCeeN³ee efHe{îeebmeeþer megjef#ele Je mJeeiele keÀjCeeje
Demes meceLe&ve keÀjCeeje Deens.
DeeHeu³eeHeeMeer oesve meeOes He³ee&³e Deensle. pes peie leepes ìJeìJeerle Je efnjJesieej Deens, nJee
leepeer Je peerJeve DeeCeCeejer Deens, HeeCeer ns mJe®í Je Hegjsmes DeeOeej osCeejs Deens. p³ee peefceveerJej
cegueeb®ee pevce Peeuee Je l³eeJej les Ye³eevekeÀ jesie efkebÀJee GHeemeceej ¿eeb®³eeefMeJee³e ceesþs Peeues, DeMeer
peeiee pesLes ceeCemes keÀece keÀjleele Je efvemeiee&yejesyej megceOegj mJejeble jenleele efkebÀJee peerJeveeuee DeeOeej
 255
ve osCeejer peceerve ceesþîee ÒeceeCeele peerJeMeem$eyeoue Peeuesues Je efJeêtHe Peeuesueer Pee[s, ÒeeCeer Je ceeveJe Je
pes Deelee Deieoer Deefveef½elekeÀeue DeMee De¢M³e nesC³ee®³ee efyebotJej Deens Demes peie.
efvemeiee&®³ee ye®eeJeemeeþer DeeHeCe keÀe³e keÀ© MekeÀlees ? DeeHeCe keÀ© MekeÀlees, Heg{erue HewkeÀer
keÀener ceeie&oMe&keÀ leÊJeeb®ee DeJeuebye keÀje.

1) keÀesCelener Jemlet Kejsoer keÀjC³eeHetJeea veerì efJe®eej keÀje. ¿ee Kejsoerle ìekeÀeT, DeveeJeM³ekeÀ
Je DeKesj Òel³e#eele DeefJeveeMeer Jemlet IesC³ee®es ìeUe. Jesäve ns legce®³ee He³ee&JejCeeuee cegK³e OeeskeÀe IesT
MekeÀlees. DeMeer keÀeUpeer I³ee keÀer Jes<ìve meeefnl³e ns legcneuee DeHee³ekeÀejkeÀ veener. l³ee®eÒeceeCes legce®eer
ceguesyeeUs Je legce®³ee He³ee&JejCeeuee neveerkeÀejkeÀ veener. p³ee Jemlet DevegJebefMekeÀ Meem$eer³e megOeeefjle
mepeerJe ÒeeC³eebHeemetve le³eej kesÀuesu³ee l³eebvee ìeUe, KejesKej l³eebvee vekeÀej Ðee.

2) ®eebieu³ee efìkeÀeT meeefnl³ee®³ee cepeyetle efHeMeJ³ee Kejsoer keÀje p³eeb®ee JeeHej ne JeejbJeej Je
Hegvne kesÀuee peeT MekesÀue. [PeveYej Hue@efmìkeÀ®³ee Lewu³ee G®euet vekeÀe HueeefmìkeÀ®es efJeIeìve
menpeHeCes nesle veener Je peefceveer®³ee HeeskeÀȳeele Je<ee&vegJe<ex He[tve jeneles DeeefCe peefceveerceO³es efJe<eejer
êJ³es mees[les. HesHej ne Hue@efmìkeÀHes#ee menpeiel³ee Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe nesCeeje Deens.

3) efJe<eejer jmee³eves JeeHejC³ee®es ìeUe Je Dev³e ceeCemeebvee HeCe l³eeb®ee JeeHej keÀjC³eeHeemetve
HejeJe=Êe keÀje. ner efJe<eejer êJ³es ÒeoerIe& keÀeUeHe³e¥le efìkeÀCeejer Demeleele Je l³eeb®es Mees<eCe ns lJe®esÜeje
kesÀues peeT MekeÀles. ner efJe<eejer êJ³es keÀerìkeÀveeMekesÀ, JevemHeleer veeMekeÀ, HebÀieme veeMekesÀ, [emeveeMekeÀ
¿eeb®³ee HeÀJeejCeerceO³es efJe<eejer HeoeLe& Demeleele Je l³eecegUs DeeHeu³ee Mejerje®eer DeOeesieleer DeeefCe
keÀke&Àjesie ne HeefjCeece nesT MekeÀlees.

4) mepeerJejerleerves Jee{uesueer HeÀUs Je Yeep³ee Kee Je l³ee leep³ee Je jmee³evecegkeÌle Demeu³ee

Heeefnpesle. DevegJebMeerkeÀjerl³ee megOeeefjle efHekesÀ Je mepeerJe ÒeeCeer ¿eeb®ee DeVe cnCetve JeeHej ìeUe.
mebMeesOeveeves Demes oeKeJetve efoues Deens keÀer mepeerJe HeOoleerves Jee{ keÀjCes ns efveef½ele®e Dev³e HeOoleerHes#ee
ceneie veener.

5) legcner Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe keÀjCeeN³ee Jemletbyeeyele keÀeUpeerHetJe&keÀ efJe®eej keÀje efkebÀJee l³eeb®eer

Deoueeyeoue ner HegveJee&Hej keÀjCeeN³ee Jemletbveer keÀje. Goe. mebieCekeÀ cegêkeÀ (Computer Printer)
¿ee®eer HegveYe&jCe keÀjCeejer keÀe[letmes (Cartridges), Hesvee®³ee efjefHeÀume, Oeglee ³esCeeN³ee Oeelet®³ee
yeMee, Je Dev³e Heg<keÀU Demes ve legìCeejs Je oerIe&keÀeU efìkeÀCeejs He³ee&³e.

6) efvemeiee&®es peemle peleve keÀjC³eekeÀ[s keÀener meceeve DeMee jesieeb®es yejs nesCes ¿eebkeÀ[s veerì ue#e
Ðee. Yeepeejele KetHe vewmeefie&keÀ Ghee³e GHeueyOe Deensle Je legce®ee keÀewìgbefyekeÀ [e@keÌìj legcneuee l³eeyeÎue
meuuee osF&ue l³eebvee IesTve ³ee Je Deeveboer Jne, keÀejCe lees vewmeefie&keÀ Deew<eOes ¿eebvee kegÀþuesner yeepet®es
HeefjCeece vemeleele Je met#cepebletveeMekeÀ efJejefnle Demeleele.

SkeÀ ÒecegKe ieesä keÀjeJe³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens leer Je p³eeceO³es Òel³eskeÀpeCe ne Yeeie IesT
MekeÀlees leer cnCepes DeeHeCe pes ÒeefleefveOeer efveJe[tve oslees les KejesKej®e DeeHeues ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs
Deensle. meO³ee ns ®eebieues mecepeues peeles keÀer, l³eeb®eer ÒeeOeev³es ns l³eeb®es Heieej GoejkeÀlex Jee keÀeceieej
mebIeìvee, l³eeb®ee He#e Je DeKesj MesJeìer legcner Deecne SkeÀ celeoej cnCetve Deenesle. Hejbleg Hemebleer®ee ne
 256
¬eÀce yejesyej veener. l³ee ÒeefleefveOeeRvee efvemeie& mebj#eCeemeeþer efJevebleer keÀje. legce®eer efYeleer, ¢äerkeÀesve
DeeefCe celes ¿ee®es ³eesi³e ÒeefleefveOeerlJe keÀjC³eemeeþer l³eebvee DeeJneve keÀje. DeeHeCe p³ee He=LJeer ûeneJej
efpebJele Jee DeefmlelJe þsJetve Deenesle, l³ee®es keÀe³ecemJeªHeer efìketÀve jenCes ¿eemeejKeer Dev³e keÀesCeleer
®eebieueer Ieìvee Deens ?

13.8 ®euee Deelee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee, (Let us Sum Up)

³eeefjleerves, ³ee ieìele DeeHeCe ns Heeefnues Deens keÀer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer ¿ee®ee meJe&
peieYejele efvejefvejeȳee JesUer Go³e Peeuee. leLeeefHe l³ee ®eUJeUer ¿ee ueeskeÀebvee menve keÀjeJ³ee
ueeieCeeN³ee mecem³ee Je meeceeefpekeÀ Þesÿ J³eeqkeÌleveer kesÀuesu³ee Jee*ce³eeletve Òeefleefyebefyele Peeuesu³ee
uesKevee®ee HeefjCeece neslee.
³eeefMeJee³e, ¿ee osMee®³ee SkeÀ veeieefjkeÀ cnCetve DeeHeCe ³eesi³eJesUer SkeÀ efJe<e³e cnCetve mecepetve
IesCes DeeefCe He³ee&JejCee®³ee j#eCeeble Yeeie IesCes ner DeeHeueer YetefcekeÀe Demeueer Heeefnpes

13.9 ieìe®³ee DeKesjer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

Òe.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeU ¿ee®ee DeLe& keÀe³e Deens ?

Òe.2 peieeceO³es He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUeR®eer DeeJeM³ekeÀlee keÀe Deens ? GoenjCeemen
mHeäerkeÀjCe keÀje ?
Òe.3 peieeceOeerue He³ee&JejCemebyeOeer ®eUJeUer ¿eeJej ìerHe efuene.
Òe.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUerle Òemeej ceeO³eceebveer keÀesCeleer YetefcekeÀe keÀjC³ee®eer pe©jer Deens
l³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
Òe.5 He³ee&JejCeeJejerue oyeeJe efkebÀJee leeCe DeeHeCe keÀmee keÀceer keÀ© MekeÀlees ?
 257

14
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeves
(Environmental Management)
ieìe®eer j®evee (Unit Structure)
14.0 GefÎäîes
14.1 DeesUKe
14.2 He³ee&JejCemebyebOeer J³eJemLeeHevee®eer iejpe
14.3 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eekebÀve - DeeJeM³ekeÀlee DeeefCe keÀecekeÀepe
14.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMesye leHeemeCeer /efJeOeeve
14.5 ISO - JewefMeäîes DeeefCe cenÊJe
14.6 ISO - 14000
14.7 ISO - 16000
14.8 leb$e%eevee®eer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeveeble YetefcekeÀe
14.9 GLS, GPS DeeefCe efjceesì mseeqvmebie ¿ee meejK³ee DeefYeveJe keÀewMeu³eeb®ee GHe³eesie
14.10 keÀeye&ve ¬esÀef[ì, keÀeye&ve ì^s[ DeeefCe keÀeye&ve yeBkeÀ
14.11 ®euee, Deelee DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee.
14.12 MeyokeÀesMe
14.13 ieìe®³ee DeKesjerme J³eJemee³e.

14.0 GefÎ<ìîes(Objectives)

³ee ieìe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee Heg{erue ieesäer mecepeCes Meke̳e nesF&ue.
• ceeveJepeeleermeeþer He³ee&JejCe pelevee®eer iejpe.
• EIA, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeOeeve, ISO 14000, ISO 16000 Fl³eeefo He³ee&JejCeebmeyebOeer
J³eJemLeeHevee®³ee HeOoleer®eer ceeefnleer nesCes.
• He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve #es$eeble ceeefnleer leb$e%eevee®ee GHe³eesie mecepetve IesCes.
• GIS, Remote Sensing DeeefCe GPS ¿eeb®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ neveer efve³eb$eCe
keÀjC³eemeeþer GHe³eesie ¿ee®es DeekeÀueve keÀjCes.
• DeeHeu³ee He=LJeerceeles®es j#eCe keÀjC³eemeeþerb keÀeye&ve GÐeesieOebos mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
• keÀeye&ve yeensj ìekeÀCes ¿eeble Ieì nesC³eemeeþer Yeejlee®es Òe³elve
 258

14.1 DeesUKe (Intrdouction)

He³ee&JejCe ns ceeveJeer peerJevee®eer iegCeJeÊee DeeefCe efvejesieer Deejesi³e ¿eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe
efveYeeJeles. l³ee®eÒeceeCes les DeLe&efJe<e³ekeÀ Jee{ ¿eeuee HeeþyeU osles. iejpee YeeieefJeCeeje efJekeÀeme ner
keÀeUe®eer Kejer iejpe Deens. peeieeflekeÀ HeeleUerJej DeeHeCeeme leeW[ ÐeeJes ueeiele DemeCeeN³ee Deepe®³ee
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMveeble peeieeflekeÀ leHeceeveJee{, nefjle ie=neb®es HeefjCeece, DeesPeesve®es keÀceer nesCes,
DeecueHepe&v³e, mecegê Òeot<eCe, vewmeefie&keÀ m$eesleeb®eer iejpesHes#ee peemle efHeUJeCetkeÀ efkebÀJee GkeÀ©ve keÀe{Ces
Fl³eeefo ¿ee SkeÀe yeepetuee Deensle DeeefCe ogmeN³ee neleeuee ueeskeÀmebK³esleerue JesieJeeve Jee{, DeewÐeesefiekeÀ
¬eÀebefle, Meem$e DeeefCe leb$e%eeve ¿eeb®ee efJekeÀeme ¿ee ieesäer He³ee&JejCee®³ee DeOeesieleeruee keÀejCeerYetle
Deensle. ceeveJeeuee ¿ee mebHetCe& Ieìveeb®eer J³eJemLee keÀje³e®eer Deens. Heefnu³ee ÒeLece J³eJemLeeHeve cnCepes
keÀe³e ? Je DeeHeCeeme He³ee&JejCemebyebOeer J³eJemLeeHevee®eer keÀe iejpe Deens ? ¿ee ieesäer mecepeeJetve
IesT³ee.

14.2 He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer iejpe (Need for Environment

Management)
’J³eJemLeeHeve ner SkeÀ efYeVe Òeef¬eÀ³ee Demetve efle®³eele efve³eespeve, mebIeìve, Òel³e#e ke=Àleerle
DeeCeCes DeeefCe efve³eb$eCe efveef½ele keÀjC³eemeeþer le[erme vesCes DeeefCe ueeskeÀ DeeefCe m$eesle ¿eeb®ee GHe³eesie
keÀ©ve GefÎäîes ³eMemJeerHeCes efmeeqOome vesCes ¿eeb®ee meceeJesMe Demelees. J³eJemLeeHeve ner keÀeceeb®eer
ceeefuekeÀe /meeKeUer Demetve efle®eer efoMee ner ue#³e meeO³e keÀjC³ee®³ee mebIeefìle Heeþueeie keÀjC³eemeeþer
m$eesleeb®ee keÀe³e&#ece ÒeYeeJeMeeueer DeeefCe Je=eqOobiele keÀjCeeje GHe³eesie keÀjCes ¿eemeeþer Deens.“ pee@pe&
Deej. ìsjer.
’He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve“ ¿ee®ee cegK³e nslet ne ceeveJepeeleer®³ee Yeu³eemeeþer
He³ee&JejCee®es peleve keÀjCes ne Deens. ns J³eJemLeeHeve efvejefvejeUs ¢äerkeÀesve DeeefCe [eJeHes®e ¿eebveer
yeveuesues Deens p³eeb®ee mJeerkeÀej ne J³eefÊeÀ, meceepe, je<ì^ DeeefCe Deeblejjeä^er³e ceb[Us ¿eebveer He³ee&JejCe
j#eCe Je peleve keÀjC³eemeeþer kesÀuee Deens.
He³ee&JejCee®eer DeOeesieefle ne meO³ee ceeveJelesuee iebYeerj OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjerle Deens Je l³ee®³ee
YeefJeleJ³eeyeÎue MekeÀeoe³ekeÀ ÒeMve GYes keÀjerle Deens HeejbHeeefjkeÀ DeLe&Meem$eeble ueeskeÀ ns mLeeefvekeÀefjl³ee
GlHeeove keÀjerle Demele Je l³ee GlHeeove Jemlet®ee mLeeefvekeÀjerl³ee JeeHej keÀjerle Demele.
peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe MenjerkeÀjCe ¿ee®³ee DeefOekeÀ cegÐeebmen l³eebveer DeeCeKeer keÀener mecem³eeb®eer
peemle Yej Ieeleueer Deens. ceeveJeer keÀe³e&¬eÀceeves vewmeefie&keÀ keÀe³ee&Jej DeMee ce³ee&osHe³e¥le leeCe le³eej kesÀuee
Deens keÀer l³eecegUs He=LJeerJejerue Dev³e ÒeeCeer / JevemHeefle Jeie& ¿eebvee lees leeCe mebkeÀì³egkeÌle þjle Deens.

14.2.1 He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee®eer GefÎäîes (Objectives of

Environmental Management)

ceeveJe DeeefCe l³ee®es He³ee&JejCe ¿eeb®³eeceO³es cepeyetle veelesmebyebOe Deens. ceeveJeeves mJeleë®es
efnlemebyebOe DeeefCe HeÀe³eos ¿eeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ¿ee ieeW[me veeJeeKeeueer He³ee&JejCee®eer KetHe peemle
efHeUJeCetkeÀ kesÀueer Deens. ceessþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeove DeeefCe JeeHej ¿eebcegUs He³ee&JejCeeJej
 259
DeHee³ekeÀejkeÀ HeefjCeece neslees. Òeieleer®³ee ceeiee&Jej Jeeì®eeue keÀjleebvee ceeie& DeeefCe MesJeì ¿eeceO³es
mebIe<e&oe³ekeÀ HeefjefmLeleer Deens.

De) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHevee®ee ÒeeLeefcekeÀ GÎsM³e Òeieleer®es iejpesHegjlee jmlee vekeÀeMes ¿eeb®eer
³eespevee keÀjCes ne Deens. leer ³eespevee ceeveJepeeleer®³ee He³ee&JejCeeyejesyej Debleie&leef¬ebÀ³ee ¿ee
J³eJemLeeHeve efJe<e³eebJej DeefOekeÀ ceeefnleer osles.
ye) les J³eJemLeeHeve pewefJekeÀ efJeefJeOelee peesHeemevee keÀjCes DeeefCe me=äerÒeCeeueeruee DeeOeej ¿eeefJe<e³ee®es
[eJeHes®e meg®eefJeles.
keÀ) vewmeefie&keÀ m$eesle / meeOevemebHeÊeer ¿eeb®eer efHeUJeCetkeÀ, l³eeb®ee megmebmke=Àle DeeefCe keÀe³e&#ece JeeHej
¿eeb®es efve³eceve keÀjles.
[) peesHeemevee (Preservation) DeeefCe efve³eb$eCe HeOoleer ¿eeb®³eeHeemetve He³ee&JejCee®es mebj#eCe
DeeefCe megjef#elelee jeKeCes
F) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mece=Oo DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ oesmleer leb$e%eeve ¿eebvee ®eeuevee .
HeÀ) ³eesi³e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ keÀe³eos meg®eefJeCes DeeefCe l³eeb®eer ÒeYeeJeMeeueer DeeefCe nsletHetJe&keÀ
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 ’meO³ee®³ee efoJemeele He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ner SkeÀ iejpe Deens“ mHeäerkeÀjCe Ðee.

14.3 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eekebÀve –-DeeJeM³ekeÀlee DeeefCe keÀecekeÀepe

(Environmental Impact Assessment – Need and
Functioning)

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eebkeÀve (EIA) GefÎ<ìîes ns ceeveJe-He³ee&JejCe veelesmebyebOe

¿eeuee ®eeuevee osCeejs jeä^er³e OeesjCe Ieesef<ele keÀjCes ¿eemeeþer Deens pes DeeCeKeer Heg{s vewmeefie&keÀ m$eesleeb®es
mebj#eCe keÀjles DeeefCe ¿ee He=LJeerJejerue efkebÀJee He=LJeer ûeneJejerue ceeveJeer peerJevee®³ee DeeOeej osCeeN³ee
me=äerefJe<e³ekeÀ ÒeCeeueer®es efve³eceve keÀjC³eeme ceole keÀjles.
 260
FDee³eS DeeefCe He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMesye leHeemeCeer / efJeOeeve ¿ee oesve meb%ee DecesefjkesÀceO³es
jeä^er³e He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ OeesjCe keÀe³eoe 1970 ¿ee Keeueer le³eej kesÀu³ee iesu³ee. YeejleeceO³es
FDee³eS ¿eeb®eer DebceueyepeeJeCeer 1980 ®³ee DeeOeer Peeueer. meJe& ÒekeÀej®³ee Òe®eefuele lemes®e
YeefJe<³ekeÀeUeble Heg{s ³esCeeN³ee ÒekeÀuHeebmeeþer EIA ns keÀe³eosMeerjHeCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. pej
keÀesCel³eener ÒekeÀuHeeuee DeeOegefvekeÀles®eer iejpe Yeemeueer lejermegOoe l³eebvee FDee³eS ®³ee Òeef¬eÀ³esceOetve
peeJes ueeieCeej Deens. He³ee&jCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eekebÀve (EIA) DenJeeue ne meYeesJeleeue®³ee
ÒeosMeeble ÒekeÀuHeeuee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mece=Oo efJekeÀeme keÀjC³eeme ceole keÀjC³eemeeþer le³eej kesÀuee
peelees. ceb[Ueves ne EIA DenJeeue He³ee&JejCee®³ee efJeYeeieeuee íeveveer keÀjC³eemeeþer meeoj keÀjeJe³ee®ee
Demelees DeeefCe pej DeeJeM³ekeÀ Demesue lej ceb[Ue®³ee meom³eebvee ÒekeÀuHee®³ee peeiesJej Yesì osC³ee®eer
HejJeeveieer ÐeeJeer ueeieles Je l³eeveblej®e ÒekeÀuHe ne mJeerkeÀejuee peelees efkebÀJee veekeÀejuee peelees.

FDee³eS DeY³eemeele Jee*ce³e mebMeesOeve Je DeY³eemee®es keÀe³e&#es$e (field-work) ¿eeb®ee

meceeJesµe Demelees DeeefCe HeefjCeece cetu³eebkeÀve ns ieefCeleµeem$e Je mebK³eeµeem$e keÀewMeu³es ¿eeb®³ee
meene³³eeves kesÀues peeles.

14.3.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eekebÀve (EIA) DenJeeue le³eej

keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeeN³ee Hee³eN³ee (Stepes used to
prepare EIA Report)

Hee³ejer ¬eÀ. 1 - ÒekeÀuHee®³ee peeies®ee Debeflece mJe©He

Hee³ejer ¬eÀ. 2 - ÒekeÀuHee®³ee peeiesHeemetve 10 les 15 efkeÀueesceerìjHe³e¥le ¿ee®³ee HeefjIeeleerue #es$ee®ee
yeejerkeÀmeejerkeÀ leHeMeerueJeej DeY³eeme keÀje.
Hee³ejer ¬eÀ. 3 - ÒekeÀuHee®³ee peeiesHeemetve 30 les 50 efkeÀueesceerìme& ef$ep³es®³ee Deele #es$ee®eer ÒecegKe
JewefMeäîes ¿eeb®ee DeY³eeme keÀje.
Hee³ejer ¬eÀ. 4 - ÒekeÀuHee®³ee peeiesYeesJeleer efvejefvejeȳee nsletmeeþer JeeHejC³eele ³esCeeN³ee peefceveer®es
yeejerkeÀmeejerkeÀ leHeMeerue oeKeefJeCeeje Demee peefceveer®ee JeeHej vekeÀeMee le³eej keÀjCes.
Hee³ejer ¬eÀ. 5 - Deepetyeepet®³ee ÒeosMee®³ee YetieYe&Meem$eefJe<e³ekeÀ j®eveeb®ee DeY³eeme keÀje. l³eecegUs
Ke[keÀ, peceerve / ceeleer, pebieue Dee®íeove ¿eeb®³ee efmLeleerpev³e keÀe³e&MekeÌleer®eer leHeemeCeer kesÀueer
peeF&ue Je me=äerMeem$eeJej He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece efkeÀleer Deens ¿ee®es cetu³eebkeÀve keÀjlee ³esT
MekesÀue.
Hee³ejer ¬eÀ. 6 - HeeC³ee®eer GHeueyOelee, l³ee®eer iegCeJeÊee Je GHe³eesie ¿eeb®ee DeY³eeme keÀje.
Hee³ejer ¬eÀ. 7 - ueeskeÀmebK³ee, l³eeb®es meeceev³e peerJeve DeeefCe GlHeVe efceUkeÀle Je Deevebo (soon)
¿eeb®³eeJejerue ÒekeÀuHee®ee HeefjCeece ¿ee®ee DeY³eeme keÀje.
DeMeeÒekeÀejs yejs®e He@jeceerìme& Deensle p³eeb®³eeceO³es ÒekeÀuHee®es cetu³eebbkeÀve kesÀues peeles.
³eeÒeceeCes EIA ne HeÀkeÌle omleSsJepe (Document) veener HeCe lees keÀesCel³eebner DeemLeeHeveeuee l³eeb®es DeeJeM³ekeÀ
lesJe{s DeeOeejYetle efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce efmeOo keÀªve oeKeefJeC³ee®es meeOeve cnCetve keÀece keÀjlees.
 261

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 EIAHe³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eebkeÀve cnCepes keÀe³e ? EIA DenJeeueekeÀefjlee Iesleu³ee

peeCeeN³ee Hee³eN³eeb®es mHeäerkeÀjCe keÀje.

14.4 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMesye leHeemeCeer / efJeOeeve (Environmental

Audit / Statement.)

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ JewOeeefvekeÀ DenJeeue (Environmental Statement) ner veJeerve meb%ee

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMesye leHeemeCeermeeþer (Audit) le³eej kesÀueer iesueer Deens, efpe®es HeefjJele&ve ns
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeOeeve ¿eele Peeues Deens. DeeefLe&keÀ efnMesye leHeemeCeer ÒeceeCes megjJeeleer®³ee ìHH³eeble,
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMeesye leHeemeCeer keÀuHevee efn®eer meg©Jeele Peeueer DeeefCe meJe& GÐeesieOeÐeebvee
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efnMesye leHeemeCeer DenJeeue meeoj keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Jee meeqkeÌle®es keÀjC³eele Deeues.
GÐeesieOebÐeebvee / keÀejKeev³eebvee GlHeeove keÀe³e&¬eÀce ¿eecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme nesC³eele Peeuesuee
HeefjCeece ³ee®³ee mebyebOeer DenJeeue meeoj keÀjCes Je l³eemeeþer efkeÀleer efkebÀceleer®eer iegbleeiebgle Deens ¿ee®es
cegu³eebkeÀve keÀjCes Jee ÒeceeCe keÀe{Ces ¿ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

14.4.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ JewOeeefvekeÀ DenJeeuee®es HeÀe³eos (Benefits of

Environmental Statement)

1) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ yeepet DeeefCe veHeÀe Je leesìe ¿eeb®eer mel³elee

lee[tve HeeneCes ¿eemeeþer ns SkeÀ J³eJemLeeHeve meeOeve Deens,
2) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eeb®eer efveefce&leer ¿ee®³eeyeÎue keÀesCel³eener kebÀHeveer®³ee efJe©Oo GHeefmLele
kesÀuesu³ee le¬eÀejer ns efJeOeeve ìeUt MekeÀles.
3) les kebÀHeveeruee efleves kesÀuesu³ee ceeieerue keÀeUeleerue Je meO³ee®³ee keÀeUeleerue ke=Àleer ¿eeHeemetve nesCeejs
HeÀe³eos ¿ee®eer DeesUKe keÀ©ve osC³eeme ceole keÀjles. l³eecegUs les l³ee®es keÀe³e&¬eÀce Heg{s ®eeuet þsJet
MekeÀleele efkebÀJee l³eele Lees[s HeefjJele&ve / yeoue keÀ© MekeÀleele.
4) les peemle me=äercew$eer Je HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀceleer leb$e%eeves ¿eeb®ee eqmJekeÀej keÀjC³eeme ceole
keÀjleele. l³eecegUs He³ee&JejCee®es mebj#eCe nesT MekesÀue.
5) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeOeevee®ee ceesþe HeÀe³eoe efkebÀJee ueeYe ne Deens keÀer, les keÀesCel³eener kebÀHeveeruee
l³eeb®³ee efJejesOeele vekeÀejelcekeÀ ÒeefmeOoer ¿eeb®³eeHeemetve j#eCe keÀ© MekeÀles.
 262

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efJeOeeveeceOetve kebÀHeveeruee keÀesCeles ueeYe ÒeeHle nesleele ?

14.5 Dee³eSmedDees - Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLee (International

Standards Organization)

Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLee (ISO) efn®es veeJe ûeerkeÀ Meyo ISOS cnCepes meceeve (Equal)
¿eeHeemetve meeO³e Peeues Deens. ner Deeblejjeä^er³e mebmLee ceevekeÀerkeÀjCeemeeþer (Standardization)
23 HesÀye´gJeejer 1947 jespeer mLeeHeve Peeueer. cnCetve Dee³eSmedDees ner meJe& DeewÐeesefiekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ
DeMee peieYejeleerue kebÀHev³eebmeeþer meceeve ceevekesÀ le³eej keÀjles.
DeMee ÒekeÀej®eer ceevekesÀ (standards) ¿eeb®eer iejpe Deens. keÀejCe les DeeefLe&keÀ Je mekeÀejelcekeÀ
³eesieoeve ns DeeHeu³ee peerJevee®³ee Òel³eskeÀ ieesäerle osleele. ceevekesÀ cnCepes®e mìb[[&med ner GlHeeove
Jemlet Je mesJee ¿eeb®es DeeJeM³ekeÀ mJeeYeeefJekeÀ iegCeefJeMes<e ¿eeb®eer Kee$eer keÀªve osleele pemes iegCeJeÊee,
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ cew$eerHeCee, megjef#elelee, mel³elee, keÀe³e&#ecelee, SkeÀceskeÀeb®eer peeiee IesT MekeÀCeejs
(Interchangability) Je DeLe&efJe<e³ekeÀ efkebÀcele cnCetve ke=Àleer keÀjles. cnCetve Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ
mebmLee ner GÊejeHe³e&le peeC³eemeeþer SkeÀcele Meke̳e keÀjles (consensus) pes J³eJeme³ee®³ee iejpee
DeeefCe meceepee®³ee efJemle=le iejpee nîee oesvner YeeieefJeles.

14.5.1 Dee³eSmedDees – cenÊJee®eer JewefMe<ìîes (Importance Features of

ISO)

1) Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLes®eer cegK³e keÀ®esjer ner efpevesJne eqmJeìdPe&ueb[ ceO³es Deens
2) peieYejeleerue ner SkeÀ efyeve mejkeÀejer mebmLee Deens.
3) leer ceevekeÀeb®eer (standards) GYeejCeer keÀjles peer jeä^er³e HeeleUerJej keÀe³eoe yeveleele
4) meO³ee efle®es 159 meYeemeo Deensle.
5) FbiueerMe, ÖeWÀ®e Je jefMe³eve ³ee efle®³ee DeefOeke=Àle Yee<ee Deensle.
6) J³eJenejele Dee³eSmeDees ner efvejefvejeȳee osMeeb®³ee mejkeÀejeb®eer YekeÌkeÀce meeKeUer ogJee
¿ee®eyejesyej J³eeHeejer mebIe (consortium) cnCetve keÀe³e& keÀjles.
 263

7) Dee³eSmeDees ner iegCeJellee ceevekeÀ ÒeCeeueer (Quality system stanards) ¿ee®³eeKeeueer

GlHeeove Jemletb®eer ceevekesÀ ÒemLeeefHele keÀjles p³eebveer HeOoleMeerj jerleerves efveefce&leer keÀe³e&¬eÀce efn®es
mebIeìve kesÀues Deens.
8) Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLesves Heefnues efJekeÀefmele kesÀuesues ceevekeÀ ns iegCeJeÊee DeelceefJeéeeme
¿ee®³eeMeer mebyebefOele Demetve les ISO 9000 Deens.
9) ¿ee mebmLesves kesÀuesues ÒeceeCeHe$ekeÀjCe (Certification) ns SkeÀ cenÊJee®es efJeef¬eÀMeem$e meeOeve
yeveles p³ee®³eeceOetve peieYejeleerue meJe& ûeenkeÀ ¿eebvee GlHeeove Jemlet®³ee iegCeJeÊesyeÎue efkebÀJee
opee&yeÎue Kee$eer efoueer peeT MekeÀles.
10) Dee³eSmeDees 9000 ®³ee ceeefuekesÀle Deelee Dee³eSmeDees 14000 ns He³ee&JejCemebyebOeer mecem³ee
efve³eb$eCeekeÀefjlee Deens Je Dee³eSme Dees 16000 ns Deblej Debleie&le iegCeJeÊee efve³eceve ¿ee®³eeMeer
mebyebefOele Deens Je ner ceevekesÀ JeeHejele osKeerue Deensle.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLee (ISo) efn®eer cenÊJee®eer DeMeer JewefMeäîes keÀesCeleer ?

14.6 Dee³eSmeDees 14000 (ISO 14000)

¿ee ceevekeÀ ÒeCeeueer®eer mebkeÀuHevee efn®ee GHe³eesie ne SKeeÐee DeewÐeesefiekeÀ kebÀHeveerves Jee
GÐeesieeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee He³ee&JejCeJee®ekeÀ mecem³eebJej efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer®e kesÀuee peele veener
HeCe l³ee ceeefuekesÀDebleie&le Dee³eSmeDees ves efJekeÀefmele kesÀuesu³ee efve³eb$eCe ÒeCeeueer ceevekeÀebJej HeCe kesÀuee
peelees. peer ceeefuekeÀe Dee³eSmeDees 14000 ef[meWyej 1996 ceO³es Deeueer. Deelee l³eecegUs keÀesCel³eener
DeewÐeesefiekeÀ ieìeuee l³eeb®eer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer (Environmental
Management System - EMS) ¿ee cetU keÀuHeves®ee DeejeKe[e le³eej keÀjCes Meke̳e Peeues
Deens (Design).

¿eecegUs ìekeÀeT keÀ®eje efkeÀceeveerkeÀjCe (minimization) Je Gpex®es peleve ns HeÀe³eos

Dee³eSmeDees 14000 osles DeeefCe l³ee®eÒeceeCes m$eesleeb®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eeme ceole keÀjles l³eecegUs
GlHeeove Jemlet ner keÀceer efkeÀceleer®eer nesles DeeefCe kebÀHeveer / GÐeesieOeboe keÀe³e&¬eÀcee®ee veHeÀe Jee{efJeles.
 264
Dee³eSmeDees 14001 ë-
ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer®es (EMS) ceevekeÀ Demetve keÀesCel³eener J³eJemee³e
keÀe³e&¬eÀceeuee l³ee®ee mJeerkeÀej keÀjeJe³eeuee ueeielees. ¿ee ceevekeÀe®es O³es³e ns J³eJemee³eeves / GÐeesieeves
efvecee&Ce kesÀuesues He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒeMve keÀceer keÀjCes ns Demeles, l³eecegUs Òeot<eCe Je ìekeÀeT keÀ®eje
efveefce&leer ¿eeble Ieì nesT MekesÀue. Dee³eSmeDees 14001 ®es DeefuekeÀ[erue veJeerve Yee<eeblej (version)
2004 ceO³es ÒeefmeOo Peeues p³ee®ee Hegvne mebyebOe ne iegCeJeÊee J³eJemLeeHeveeMeer Deens.

Dee³eSmeDees 14000 ns keÀesCel³eener J³eJemee³e keÀecekeÀepeeuee Heg{erue ceeiee¥veer ceole keÀjles.

1) He³ee&JejCe mecem³eeb®eer DeesUKe keÀªve osCes Je l³eeb®es efve³eb$eCe keÀjCes, p³ee mecem³ee ¿ee GlHeeove
Jemlet efveefce&leer DeeefCe kesÀuesu³ee mesJeeb®eer lejleto ¿eebveer GlHeVe kesÀuesu³ee Demeleele.
2) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ue#³es efkebÀJee ieesäer nîeeb®eer GYeejCeer keÀjC³eemeeþer He×leµeerj ceeiee¥®ee
mJeerkeÀej keÀjCes pees JeejbJeej meeO³e kesÀuee peeT MekeÀlees Je Òeel³eef#ekeÀ kesÀuee peeT MekeÀlees.
3) keÀeye&ve ¬esÀef[ì efceUefJeC³eemeeþer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe OeesjCe (EPP) ®eeuet þsJelee ³esles.
4) les mebIeìves®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCe OeesjCe (EPP) ³eespevee Je ke=Àleer ¿eebvee HeefJe$e DeeefCe
J³etnj®evee ¢äerkeÀesve ¿eeb®ee HegjJeþe keÀjles.
5) ÒeYeeJeer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer efnves mebIeìvee / keÀejKeeves Je l³eeb®es ûeenkeÀ,
mecepeeleerue ueeskeÀ Fl³eeefo ¿eeceO³es He³ee&JejCemebyebOeer J³eJemLeeHeve ieesäeR®es meceeve meboYe& Jenve
ne ÒemLeeefHele kesÀuee Deens.
6) ISO 14001-2004 ns SkeÀ meeOeve Demetve l³ee®³ee GHe³eesie ne meJe& peieYejeble keÀesCel³eener
J³eJemee³ee®³ee Debleie&le Je yeefnie&le keÀe³e&¬eÀce GefÎäîes Hegjer keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.
Deleie&lejerl³ee les J³eJemLeeHeveeuee l³eeb®ee J³eJemee³e ne He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ceevekeÀebmen ®eeuet
þsJeC³eemeeþer meene³³e keÀjles DeeefCe DeeHeCe SkeÀe He³ee&JejCeefJe<e³eer peyeeyeoej mebIeìvesle /
keÀejKeev³eeble keÀece keÀjerle Deenesle ¿ee®eer Kee$eer keÀce&®eeN³eebvee keÀ©ve osles.

yee¿eefjl³ee, les He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mece=Oo keÀe³e&¬eÀceeb®eer Kee$eer HeìJetve osles pemes l³eebvee
Deeblejjeä^er³e mlejeJej keÀece keÀjCeeN³ee mJeleb$e ÒeceeCeHe$e osC³ee®es keÀece keÀjCeeN³ee mebmLeskeÀ[tve
ÒeceeCeHe$e efceUles.

Dee³eSmeDees 14000 ë 2004 ÒeceeCes®e yejer®e ÒeceeCeHe$e ceevekesÀ ner GHeueyOe Deensle peer
14063 He³e&le Deensle Goe. ISO 1404 - 2004 ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer
IeìkeÀebJej ceeie&oMe&ve lelJeeb®eer lejleto keÀjles lej ISO - 14063 ns He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ oUCeJeUCe
efkebÀJee mebHeke&ÀmebyebOe DeeefCe GoenjCes ¿eeb®³eeMeer J³eJenej keÀjles

14.7 Dee³eSmeDees 16000 (ISO 14600)

Dee³eSmeDees 16000 ns cegK³eleë Debleie&le Òeot<eCe efve³eceve (IPM – Internal

Pollution Monitoring) ¿eemeeþer j®eues iesues Deens. ns ceesþîee þUkeÀHeCes pesLes Òeot<eCe Deens lesLes
 265
J³eJenej keÀjles DeeefCe ³eesi³e leer vecegvee J³etnj®evee keÀMeer efJekeÀefmele keÀjeJeer ¿eeJej met®evee / lees[ies
osles, l³eecegUs IejeceO³es megOoe Debleie&le Òeot<eCe keÀceer keÀjC³eemeeþer efvejefvejeȳee GlHeeove Jemletb®eer
efJeéemeveer³elee (Reliability) DeeefCe Hegve©lHeeokeÀlee peemle Jee{sue.

Dee³eSmeDees 16000 ®eer DeeJeM³ekeÀlee (ISO 16000) ë-

meO³ee®³ee keÀeUele JeeleeJejCeele keÀceer HeeleUerJej ®eìkeÀve Jee³egªHe nesCeejs meWefê³e HeoeLe&
jmee³eve meb³egie ns Dee{Utve ³esles (Volatile Organic Compound). les Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer
nJesceO³es Dee{Ules lemes®e IejeceO³es Je lemes®e keÀecee®³ee peeieer ojJeep³ee®³ee efþkeÀeCeer HeCe Dee{Ules
JeeleeJejCeer³e VOC ¿eeb®es ceeHeve keÀjC³ee®³ee Heg<keÀU HeOoleer Deensle p³eeceO³es Jee³et MeesOekeÀ veUer
(gas detector tube) Je keÀesCel³eener ÒekeÀej®es efmLej efkebÀJee menpe neleeletve vesC³eepeesiel³ee
GHekeÀjCeer³e HeOoleer®ee meceeJesMe Demelees. Jee³egªHe jemee³eefvekeÀ meb³egies ner Jee³et cnCetve keÀener Ieve Jee
êJ³e HeoeLee&letve yeensj mees[ueer peeleele. ¿eeceO³es efJeefJeOe DeMee jmee³eveeb®ee meceeJesMe Demelees. pes
DeuHe cegoleer®es Jee oerIe& cegoleer®es Deejesi³eefJe<e³ekeÀ HeefjCeece efvecee&Ce keÀ© MekeÀleele. nJesceO³es DeeCeKeer
keÀener Òeot<ekeÀ Dee{Utve ³esleele pemes js[e@ve (HegÀHegÀmeeb®ee keÀke&Àjesie efvecee&Ce keÀjlees), keÀeye&ve
ceesveekeÌmeeF&[ (ne ceUceU (Nausea) yesMegOoeJemLee Je ce=l³et ¿eele HeefjCele nesT MekeÀlees).
Demyesmìe@me HeÀe³eyeme& (ns met#ceoMe&keÀ Oeeies Deensle. DeMee ÒekeÀej®³ee Oeei³eebvee peemle JesU GIe[s
He[Ces ¿eecegUs HeCe HegÀHeÌHegÀmeeb®ee keÀke&Àjesie nesT MekeÀlees.

efJekeÀmeveMeerue osMeele Debleie&le nJee Òeot<eCee®es ÒeceeCe ns efJekeÀefmele je<ì^eb®³ee leguevesves

peemleerle peemle ÒeceeCeele Demeles. ¿ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes ueeketÀ[, ieesJeN³ee, JeeUuesues megkesÀ HeerkeÀ
¿eeb®es pJeueve, mJe³ebHeekeÀemeeþer keÀesUmee Je HeeCeer leeHeefJeC³eemeeþer keÀesUmee ¿eeb®es peeUCes ns Deens.
DeMee ÒekeÀej®³ee þjeefJekeÀ Jemletb®eer G®®e HeeleUer efnves DeÐeeHe³e¥le 1.5 les 2 ueeKe ce=l³et Ie[efJeues
Deensle.

meO³eelejer ³egjesHe, DecesefjkeÀe meejKes osMe ¿eeb®³eekeÀ[s peemle KejsKegjs DeeefCe

Hegve©lHeeoveMeerue meWefê³e HeoeLe& jmee³eve meb³egies yeensj HesÀkeÀueer peeleele. keÀe³eos mebIeìvee leHeemeCeer ner
nJes®eer iegCeJeÊee efve³eceve keÀjCes DeeefCe Ieje®³ee Deebleerue Yeeieele nJee Òeot<eCe keÀceer keÀjCes ¿eemeeþer
meene³³e keÀjerle Deensle, l³ee®eÒeceeCes Ieje®³ee yeensj Je keÀeceeb®³ee peeieer megOoe.

Devegceeve (Conclusion) ë- veJeerve cemetoe megceOegj keÀe³eoe ¿eeves He³ee&JejCe ceevekesÀ peer Deeleu³ee
nJesceO³es OeeskeÀeoe³ekeÀ HeoeLe& mees[leele ¿eeb®es efve³eceve keÀjCeejer Deensle leer meO³ee®³ee DevegYeJe JeeHe©ve
yeensj mees[CeeN³ee leeHemeCeerHeemetve le³eej kesÀueer iesueer Deensle.

14.8 leb$e%eevee®eer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeveele YetefcekeÀe (Role of

Technology in Environmental Management)

ceeefnleer leb$e%eeve (IT) ¿eeuee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efMe#eCe, DeLe&Meem$e jepekeÀejCe efkebÀJee

mebmke=Àleer n³eeceO³es YejHetj efmLeleerpev³e keÀe³eMeefÊeÀ Deens. ceeefnleer®es cenepeeue ¿ee®ee efJekeÀeme
(Internet), mees³eer peieYej Hemejuesues peeUs, YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (Geographical
 266

Information System) DeeefCe GHeûeneceeHe&Àle ceeefnleer ¿eebveer He³ee&JejCee®³ee efvejefvejeȳee

efJe<e³eebJej DeÐe³eeJele ceeefnleer®eer mebHeefÊe GlHeVe kesÀueer Deens. YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer®³ee ©Heeble
leb$e%eeve, JeweféekeÀ HeefjefmLeleer ÒeCeeueer (Global Position System) DeeefCe otjJej®eer mebJesovee
(Remote Sensing) ¿eebveer He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeveele ieg©efkeÀuueer®eer YetefcekeÀe yepeeyeueer
Deens.

GHeûen keÀesjerJe Òeeflecee (Imageries) ¿ee DeeHeu³eeuee efvejvejeUs YeeweflekeÀ Je

peerJeMeem$eefJe<e³ekeÀ m$eesle Je keÀener ÒeceeCeele l³eeb®³ee efveke=Àälee DeJemLes®es otjmebJesovesletve
mebK³ee©Heele (digital form) Òel³e#e ceeefnleer HegjJeþe keÀjleele. HeeCeer legbyetve jeneCes,
JeeUJebìerkeÀjCe, Deesmee[erkeÀjCe, Menjer DemleeJ³emleHeCee (urban sprawl), veoer DeeefCe keÀeueJes
peeUskeÀece, Keefpevee Je Gpee& jeKeerJe m$eesle DeeefCe Flej ¿ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesveeJej Deelee
DeeHeu³eeuee mebK³ee©Heele ceeefnleer ieesUe keÀjCes Meke̳e Peeues Deens.

14.9 YeewieewefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer cnCepes keÀe³e ? (What is GIS ?)

YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer ner He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeveemeeþer SkeÀ cenÊJee®es meeOeve

cnCetve efmeOo Peeueer Deens. ’GIS “ cnCepes ceesþîee ÒeceeCeele, ceesþîee mebK³esves Debleie&lemebyebOeer efkebÀJee
HejmHejebJej DeJeuebyetve Demeuesues mebK³eeªHe ceeefnleer efn®ee JeeHej efvejefvejeȳee efJe<e³eyeOo vekeÀeMeeb®es
DeO³eejesHeCe (superimposing) keÀjCeejs keÀewMeu³e Deens. yejer®e GHe³egkeÌle mebieCekeÀ Dee%eeJeueer
¿eeb®eer Jee{ ¿ee GIS ®³ee #es$eele keÀece keÀjC³eemeeþer Peeueer Deens. efvejefvejeUs efJe<e³eyeOo vekeÀeMes
p³eeceO³es peuem$eesle, ceeleer®es ÒekeÀej, pebieuepeceerve, ceMeeieleYetefce efkebÀJee ieJeleeU peceerve Fl³eeefo
efJe<e³eer mebK³eeªHe ceeefnleer ner Deens Demes vekeÀeMes SkeÀceskeÀebJej mebieCekeÀele mebieCekeÀ Dee%eeJeueer®ee
GHe³eesie keÀªve Lejeb®³ee ©Heeble (Layered form) DeO³eejesHeCe kesÀuesues Deensle.

’GIS“ ner mebieCekeÀ ÒeCeeueer Deens peer He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJejerue mLeUeb®eer JeCe&ve keÀjCeejer
mel³e ceeefnleer Oeªve þsJet MekeÀles Je JeeHe© MekeÀles. DeeCeKeer SkeÀ J³eeK³ee ner GIS keÀe³e Deens Je d³ee
keÀe³e keÀ© MekeÀleele ¿eeb®eer peemle ®eebieueer keÀuHevee osles. ’YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) ner
meb®e keÀjC³ee®³ee nsletmeeþer JeemleefJekeÀ peieeletve DeJekeÀeMeemebyebOeer mel³e ieesäer ieesUe keÀjCes, meeþefJeCes,
DeeHeu³ee F®ísÒeceeCes Hejle efceUefJeCes, nmleeblejCe keÀjCes Je Keeme ÒeoMe&veeLe& ceeb[Ces Fl³eeefobmeeþer
meeOeveeb®ee meb®e (Set of tools) Deens. He³ee&JejCe efJeYeeie ns GIS ®eer JîeeK³ee ’He=LJeerMeer mebyebefOele
DeJekeÀeMeemebyebOeer JeemleefJekeÀ ceeefnleer efn®es ieCeve keÀjCes, meeþe, leHeemeCeer SkeÀ$e keÀjCes, efnMesye
pegUJeCeer keÀjCes, met#ce He=LekeÌkeÀjCe DeeefCe ÒeoMe&ve keÀjCeejer ÒeCeeueer DeMeer keÀjles. YeewieesefuekeÀ ceeefnleer
ÒeCeeueer (GIS) ner legce®es ÒeMveebvee GÊejs osC³eemeeþer Je mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer legce®³ee JeemleefJekeÀ
ceeefnleerkeÀ[s DeMee leNnsves yeIeC³eeme ceole keÀjles keÀer lees ceeie& HeìkeÀve mecepeuee peelees Je menpeHeCes
Yeeie kesÀuee peelees. GIS leb$e%eeve ns keÀesCel³eener kebÀHeveer®³ee ceeefnleer ÒeCeeueer ceeb[CeerJej SkeÀef$ele kesÀues
peeT MekeÀles.
 267

14.9 GIS, Remote sensing DeeefCe GPS ¿ee meejK³ee DeefYeveJe

keÀewMeu³ee®ee GHe³eesie (use of Advanced Technology like
GIS, GLS, Remote sensing)

14.9.1 YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer®es GHe³eesie (Use of GIS)

De) yeBkeÀerbie (Banking) ë- DeeefLe&keÀ met#ce He=LekeÌkeÀjCe GIS ®ee GHe³eesie mesJee iejpee ¿ee®es
[esȳeemeceesj ef®e$e GYes keÀªve l³eeb®³ee yeepeejHesþeb®es ue#³e meeOeC³eemeeþer keÀjleele. kebÀHev³ee p³eele
Menjer efJecee Je yeBkeÀe Deensle. ¿ee l³eeb®³ee keÀecekeÀepeeefJe<e³ekeÀ Þesÿlee (Excellence) DeeefCe
veHesÀefiejer (Profitability) megOeejC³eemeeþer GIS mebieCekeÀ Dee%eeJeueer®³ee ceoleerJej DeJeuebyetve
jeneleele.

ye) efJecee (Insurance) ë- yeN³ee®e efJecee kebÀHev³ee ¿eebveer GIS uee l³eeb®³ee J³eJemee³ee®ee
ceO³eJeefle& IeìkeÀ yeveefJeuee Demetve [esȳeemeceesj ef®e$e GYes keÀjCes, met#ce He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes Je efJecee
jkeÌkeÀces®es JeeìHe keÀjCes ¿ee®³eemeeþer GHe³eesie keÀªve Iesleuee Deens.

keÀ) efkeÀjkeÀesU J³eJemee³e (Retail Business)ë- J³eJemee³e ne efJe¬eÀer, ûeenkeÀ, ceeuee®eer

³eeoer, ueeskeÀmebK³eeefJe<e³ekeÀe ceeveJeer ®esnsjs DeeefCe ìHeeue HeeþefJeC³ee®eer ³eeoer p³ee meJee¥vee YeewieesefuekeÀ
mLeeve Deens l³ee meJee¥®eer osKeYeeue keÀjlees. cnCetve J³eJemee³e J³eJemLeeHekeÀ, efJe¬eÀerMeem$eefJe<e³ekeÀ
J³etnj®evee, DeeefLe&keÀ He=LekeÌkeÀjCe keÀjCeejs OebosJeeF&keÀ efve³eespekeÀ ns ceesþîee ÒeceeCeele GIS Jej mebIeìve
keÀjCes, He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes DeeefCe l³ee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ JeemleJe ceeefnleer meeoj keÀjCes ¿eeb®³eeJej
HetCe&HeCes DeJeuebyetve Demeleele. Goe. ueneve kebÀHev³ee pemes Deuì^e ceefjve keÀe³eeefkebÀie Dee@HeÀ meeblee¬egÀPe,
ke@ÀefueHeÀesefve&³ee ner YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer DeefleMe³e GHe³eesieer Je meeceeve Jemletb®³ee ye{leermeeþer /
Jee{ermeeþer De®etkeÀ Je DeekeÀ<e&keÀ vekeÀeMes le³eej keÀjC³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀceleer Deens Demes
Dee{Utve ³esles.

[) JevemHeleer (Vegetable)ë- GIS ner jceCeer³e YegÒeosMe (Landscape) ¿ee®³eeHeefuekeÀ[s

JevemHeleer®eer vekeÀeMee DeeefCe ³eeoer keÀjC³eemeeþer DeeoMe& Deens DeeefCe FMeeje efouesueer Je Oeeske̳eele
Demeuesueer Jeiee&®eer ³eeoer ner Meem$eeskeÌle Je J³eJemLeeHekeÀer³e JeeHejemeeþer ®eebieues DeekeÀueve keÀjC³eeme
DeeoMe& Deens. JevemHeleer / Pee[s Peg[Hes vekeÀeMee ¿ee®ee JeeHej ne pebieueeleerue peeleer®eer ³eeoer ¿eeb®ee
Deboepe IesC³eemeeþer DeeefCe peceerve ceeskeÀUer keÀjCes DeeefCe MesleerefJe<e³ekeÀ GHepeerefJekeÀe ¿eeb®es efve³eceve
keÀjC³eemeeþer neslees.

[) JevemHeleer (Vegetation)ë- GIS ner met#ce He=LekeÌkeÀjCe #eceleeb®ee HegjJeþe keÀjles p³ee
³eMemJeer efkebÀJee meHeÀue De®etkeÀ ke=Àef<e ÒeCeeueer®ee ceO³eYeeie (hub) le³eej keÀjleele.peer Dee³eSme ner
MeslekeÀN³eebvee peeiesJejerue efJeefMeä DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee ûeeceerCe DeLe&Meem$ee®³ee mel³e ceeefnleer®eer
(Agronomy) met#ce DeY³eeme Hegje keÀjC³eemeeþer HejJeeveieer osles. MeslekeÀjer ne YeewieesefuekeÀ ceeefnleer
ÒeCeeueer®ee GHe³eesie efHekeÀeb®³ee GlHeVeeb®ee Deboepe Jele&efJeCes Je l³eevegmeej Keleeb®ee HewÀueeJe efveef½ele
þjefJeCes ¿eemeeþer keÀjlees.
 268

HeÀ) JevejeF& (Forestry)ë- YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer®ee JeeHej ne JevejeF&®³ee Fceejle

ueeketÀ[ m$eesle (Timber) J³eJemLeeHeve keÀjC³eeme Je DeeOeej osCeejs pebieue J³eJemLeeHeve ¿ee®³ee HeeþHegjeJee
keÀjC³eeme ÒecegKe IeìkeÀ Deens. GIS ®ee GHe³eesie ne iee[erJeeve cnCetve peefceveer®es cetu³eebkeÀve cnCetve
Fceejleer ueeketÀ[ yeepeejHesþ met#ce DeY³eeme keÀeHeCeer®³ee nbieece ceeie& DeeKeCeer efve³eespeve DeeefCe jceCeer³e
YegÒeosMee®es [esȳeemeceesj ef®eef$ekeÀjCe ¿eemeeþer kesÀuee peelees.

F) KeeCeekeÀece (Mining)ë- YegÒeosMe (Terrain) DeeefCe DeMegOo Oeelet Yeeiee®eer Òeefleke=Àleer

keÀjCes, keÀmetve MeesOe IesCes, (Exploration) YeeskeÀ Hee[Ces (Drilling), KeeCeerkeÀece efve³eespeve, peceerve Hejle
efceUefJeCes DeeefCe HegveJe&meve ns KeeCekeÀeceeble cenÊJee®es mebK³ee ©Heele vekeÀeMee IeìkeÀ Deensle, kewÀPej
pewcekeÀe yee@keÌmeeF&ì kebÀHeveer ner YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueerJej DeeOeejuesueer KeeCekeÀece ³eespevee DeeefCe
keÀecekeÀepeele JeeHej ¿eeb®eer efveefce&leer keÀjles.

[) lesue DeeefCe Jee³et (Oil and gas)ë- keÀesþs YeeskeÀ Hee[e³e®es ? HeeF&HeueeF&ve®ee ceeie&
DeeKee³e®ee efkebÀJee MegOoerkeÀjCee®ee keÀejKeevee keÀmee yeebOee³e®ee ? ns meJe& ÒeMve ceesþîee ÒeceeCeele
Yetieesuee®es DeekeÀueve ¿eeJej DeJeuebyetve Demeleele. ®esJnje@ve kebÀHeveer ner meeOevemebHeefÊe He=LLekeÀjCe
¿eemeeþer YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) Jej DeJeuebyetve Demeles

Lees[ke̳eele GIS ner legcneuee efvejefvejeȳee m$eesleekeÀ[tve ceeefnleer SkeÀef$ele keÀjC³ee®eer MeeqkeÌle
osles, DebceueyepeeJeCeer veblej®³ee osKeeJee ef®e$ee®es Òeefleke=Àleer [esȳeemeceesj DeeCeC³eeme yeU osles,
DeJekeÀeMeemebyebOeer®³ee, iegbleeiegbleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eeme, keÀuHevee meeojerkeÀjCeeme DeeefCe He³ee&®eer
Ghee³eeb®ee efJe®eej keÀjC³eeme l³ee®eÒeceeCes DeLe&HetCe& efJe<e³eyeOo vekeÀeMes le³eej keÀjCes ¿ee meeN³ee
ieesäermeeþer HetJeea keÀOeerner veJnleer SJe{er MekeÌleer osles.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) cnCepes keÀe³e ?

Òe.2 efvejefvejeȳee #es$eele GIS ®ee GHe³eesie keÀMee leNnsves kesÀuee peelees?

14.9.2 otj mebJesovee (Remote Sensing)

Deieoer meO³ee meb%ee©Heeble, GHeûene®eer J³eeK³ee ner DeJekeÀeMe efveefce&leer (Space born) otjJej®eer
mebJesovee J³eemeHeerþ cnCetve kesÀueer peeT MekeÀles ke@ÀcesN³ee®³ee yeoueer GHeûen ns mebJesokeÀ Jeentve vesleele pes
peefceveer®eer mJee#ejer ner mebK³ee©He vebyejele veeWo keÀjleele. ns mebK³ee©He vebyej ¿eeb®³ee GHe³eesie ne
Del³eble cenÊJee®es DeMee GHeûen Òeefleceeb®es otjJej®eer mebJesovee GlHeeove Jemlet le³eej keÀjC³eeme kesÀuee
peeT MekeÀlees. GHeûen Òeeflecee ner mebK³ee©He mel³e ceeefnleer®es íeHeerue ªHe Demeles pes GHeûeneves
 269

peefceveerJejerue efve³eb$eCe leUeuee HegjefJeuesues Demeles DeeefCe les jbie Je jbieíìe (tones) ¿eeb®³ee
meene³³eeves peefceveer®eer Fl³ebYetle ceeefnleer oeKeefJeles.
meeOeejCeHeCes Òeeflecee ¿ee HeÀesìesûeeHeÌme (íe³eeef®e$es) ¿eemeejK³ee peefceveerJejerue Jemlet
oeKeefJele veenerle DeeefCe ÒeefleceebceO³es JeeHejuesues jbie ns peefceveerJej JemletbMeer lebleesleble pegUle veenerle
(conform). ÒeeLeefcekeÀjerl³ee ns DeMee mel³e IeìveebcegUs Deens keÀer jbie pees SKeeoe Heenlees les HeÀkeÌle
¢M³e©He HeÆerceO³es HejeJeefle&le efJeÐegle®egbyekeÀer³e Glmepe&veeves le³eej Peeuesues Demeleele DeeefCe Òeeflecee ¿ee
peefceveerJejerue Jemletbveer De¢M³e HejeJeefle&le kesÀuesu³ee MeeqkeÌle ¿ee®³ee DeeOeejeJej peefceveer®eer mJee#ejer
veeWoCeer keÀªve le³eej Peeuesu³ee Demeleele. cnCetve Òeefleceebvee JesieUs jbie Demeeleele Je l³eebvee vesnceer
efJeiele jbie (False colour composites) efkebÀJee FCCS cnCetve meboYe& efouee Demelees.

DeJekeÀeMeeletve He=LJeer®es efvejer#eCe ¿eeuee meeceev³eHeCes otjJej®eer mebJesovee (Remote

Sensing) Demes cnCeleele DeeefCe l³ee GÎsMeemeeþer JeeHejuesuee GHeûen ¿eeuee otjJej®eer mebJesovee
GHeûen (Remote Sensing Satelite) Demes cnCeleele. ns meeOeejCeHeCes 800 les 1000
efkeÀueesceerìme& Gb®eerJej p³eeuee met³ee&®eer SkeÀe®e JesUer Ie[Jetve DeeCeCeejer Oe´gJeÒeosMeer³e keÀ#ee (Sun
Synchronous Polar Orbit) Demes cnCeleele. l³eele ns GHeûen SkeÀe®e jebiesle HeÀekeÀuesues
Demeleele. (deployed) l³eeuee Oe´gJeÒeosMeer³e HeefjYe´ceCe keÀ#ee (Polar Orbit) Demes cnCeleele
keÀejCe les GHeûen He=LJeer®es oesvner Oe´gJeÒeosMeer³e efJeYeeie ¿eeb®³eeJej GÊejoef#eCe efoMesves Heg{s peeleele.

Yeejleer³e otjJej®eer mebJesovee GHeûen ¿ee®eer mel³e ceeefnleer efn®ee GHe³eesie m$eesleeb®eer
efvejefvejeUer #es$es Dee{eJee Je J³eJemLeeHeve ¿eeceO³es jeä^er³e vewmeefie&keÀ m$eesle J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer
efn®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Dee{Utve ³eslees. (National Natural Resources Managment)
pesLes otjJej®eer mebJesovee JeemleefJekeÀ ceeefnleer ne GHe³eesieer nsletmeeþer mesJee keÀjles leer JeeHej keÀjC³eele
Deeuessueer cenÊJee®eer #es$es Heg{erueÒeceeCes Deensle

1) ÒecegKe HeerkeÀeb®ee nbieeceeHetJeea®ee ÒeefleSkeÀj HeerkeÀ Je GlHeeove Deboepe ne osMeeleerue meJe& ÒecegKe
Yeeieeb®es Dee®íeove keÀªve ke=À<eerefJeYeeieekeÀ[s HeeþefJeC³ee®eer lejleto kesÀueer iesueer Deens.
2) JevemHeleer®³ee HeefjefmLeleerJej DeeOeejYetle DeJe<e&Ce efve³eceve Je cetu³eebkeÀve DeJe<e&Ce DenJeeue ¿eeb®eer
efveefce&leer ner efpeune HeeleUerJej 10 DeJe<e&Ceûemle jep³eebmeeþer kesÀueer iesueer peele Deens.
3) Hetj OeeskeÀe efJeYeeie vekeÀeMeskeÀjCe Je Hetj vegkeÀmeeve cetu³eebkeÀve ns meJe& ÒecegKe veÐeeb®³ee KeesN³eebmeeþer
neleer IesC³eele Deeues Deens. ner ceeefnleer Hetj efve³eb$eCe ceb[Us, HeeCeer efve³eb$eCe ceb[U (keÀefceMeve)
DeeefCe jep³e keÀeueJee HeeCeer HegjJeþe efJeYeeie ¿eeb®³eekeÀ[s Hetj efve³e$ebCe efkebÀJee ceole Ghee³e³eespevee
¿eemeeþer ³eesi³e ke=Àleer keÀjC³eemeeþer HegjefJeueer iesueer Deens.
4) peue-JevemHeleer ÒeeCeerMeem$e YeewieesefuekeÀ vekeÀeMes ns Yetceeriele HeeCeer m$eesle peeiee MeesOetve lesLes
efJeefnjer KeCeC³eemeeþer efoues iesues Deensle. ¿ee vekeÀeMeeb®ee GHe³eesie ûeeceerCe efJekeÀeme ceb$eeue³e,
jep³e meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e DeefYe³eebef$ekeÀer efJeYeeie Je jep³e Yetpeue efJeYeeie ¿eeb®³eekeÀ[s
efHeC³ee®³ee HeeC³ee®es m$eesle ¿eemeeþer HeeþefJeues iesues Deensle.
 270
5) GÊejÒeosMe, keÀvee&ìkeÀ Je DeebOe´ÒeosMe ¿ee jep³eeble keÀeueJee HeeCeer HegjJeþe ntketÀce ¿ee®es
efJeYeeieeJej HeefjefmLeleervegmeej efve³eceve Peeues Deens. ner ceeefnleer peuemebHeoe ceb$eeue³eeuee
keÀeueJ³eemeeþer HeeC³ee®ee HegjsHegj JeeHej keÀjlee ³esC³eemeeþer HegjefJeueer iesueer Deens.
6) peceerve JeeHej Je peceerve Dee®íeove vekeÀeMeskeÀjCe (maping) ns meJe& jep³eebmeeþer neleer IesC³eele
Deeues Deens. JeemleefJekeÀ ceeefnleer efn®ee HegjJeþe efve³eespeve ceb[Ueuee ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ nJeeceeve
DeeOeejYetle efJeYeeieer³e efve³eespeve ¿eekeÀefjlee kesÀuee iesuee Deens.
7) Menjer efve³eespeve ë- Menjer efve³eespeveele GHeûeneb®³ee mel³e ceeefnleer®³ee ceoleerves Heg<keÀU veJeerve
GHe³eesie neleer Iesleues iesues Deensle. ¿eecegUs Menjer DemleeJ³emleHeCee, (Urban Sprawl), Menjebmeeþer
j®eveelcekeÀ ³eespevee, efouueer meejK³ee MenjebkeÀefjlee êgleieleer ceeie& DeeefCe MenjefveJeemeer peeiee
¿eeb®eskeÀefjlee Meke̳e les ceeie& oeKeefJeCeejs ceeie&oMe&keÀ vekeÀeMes ¿eeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeme ceole
nesles.
8) Yeejleer³e Jeve Dee{eJee efJeYeeieeves otjJej®eer mebJesovee ¿eeJej DeeOeeefjle le³eej kesÀuesues JeemleefJekeÀ
ceeefnleer Dee{eJee ¿ee®ee GHe³eesie ne pebieueeleerue Dee®íeove yeoue efve³eceve keÀjCeeN³ee pebieue
vekeÀeMeerkeÀjCeemeeþer kesÀuee iesuee Deens.
9) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece met#ce He=LLekeÀjCe (Envirnomental Impact Analysis)
GHeûen otjJej®eer mebJesovee JeemleefJekeÀ ceeefnleer efn®ee JeeHej ne KeeCeerkeÀecee®ee DeeIeele, Deeweq<CekeÀ
MeeqkeÌle keWÀê (Thermal Power Station) GÐeesieOebos DeeefCe MenjerkeÀjCee®es He³ee&JejCeeJej
HeefjCeece ¿eeb®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer kesÀuee iesuee Deens. kegÀêscegKe ueesKeb[ KeeCeerkeÀece,
keÀvee&ìkeÀebleerue jemee³eefvekeÀ keÀejKeeves / GÐeesieOebos, ieesJ³eeceOeerue KeeCeerkeÀece Je
ceO³eÒeosMeeleerue Deeweq<CekeÀ MeeqkeÌle keWÀê ¿eeb®es cetu³eekebÀve otjJej®eer mebJesovee ceOetve kesÀues peeles.
10) efkeÀveejefJe<e³ekeÀ DeY³eeme (Costal Studies) ë- mebHetCe& osMeemeeþer efkeÀveejeefJeYeeie vekeÀeMes ns
yesìeb®eer HeeCeerpeefceve HeefjefmLeleer l³ee®eÒeceeCes Mesleermeeþer mebYeeJ³e peeieeb®eer DeesUKe ner ceeefnleer
osleele.

14.9.3 peeieeflekeÀ peeiee oMe&keÀ ÒeCeeueer (GPS)(Global Positioning

System)

peeieeflekeÀ peeiee oMe&keÀ ÒeCeeueer (G.P.S.) ner GHeûen DeeOeeefjle veewkeÀeve³eve Meem$e ÒeCeeueer
Demetve leer DecesefjkeÀve mebj#eCe efJeYeeieeves DeblejeUeble mees[uesu³ee 24 GHeûen peeUskeÀeceeb®eer yeveuesueer
ÒeCeeueer Deens. peer Heer. Smed. ner keÀesCel³eener nJeeceeve HeefjefmLeleerle peieele kegÀþsefn efoJemee®es 24 leeme
keÀece keÀjles. He=LJeerJejerue keÀesCel³eener peeiee l³ee®eer mLeeve efveef½ele keÀjCeejer Keeme DeejeKe[e j®evee
l³eemeeþer yeveefJeuee iesuee Deens.

JeweféekeÀ HeefjefmLeleeroMe&keÀ (G.P.S.) ner DecesefjkeÀe DeJekeÀeMe DeeOeeefjle veewkeÀeve³eveMeem$e

(Navigation) ÒeCeeueer Deens peer KeN³ee HeefjefmLeleeroMe&keÀ peueÒeJeen ceeie&, Je JesUmees³eer ¿ee Menjer
JeeHejoejebvee melele peeieeflekeÀ lelJeeJej meJe&$e GHeueyOe Deens. keÀesCel³eener peer. Heer. Smed. IesC³eemeeþer
ner ÒeCeeueer peeiee Je JesU ¿eeb®eer ceeefnleer HegjefJeles.
 271
G.P.S. ®eer j®evee ner leerve Yeeieele yeveuesueer Deens.
1) He=LJeer®³ee keÀ#esle HeefjYe´ceCe keÀjCeejs GHeûen.
2) He=LJeerJejueer efve³eb$eCe Je efve³eceve keÀjCeejer mLeevekesÀ DeeefCe
3) JeeHejoejeb®³ee ceeuekeÀer®es peer. Heer. Smed. ÒeeHlekeÀlee&

Òel³eskeÀ peer.Heer.Sme. ÒeeHlekeÀlee& leerve HeefjceeCe peeieeb®eer lejleto keÀjlees. De#eebMe

(Latitude), jsKeebMe (Longitude), DeeefCe Keieesuee®eer ef#eleerpeeHeemetve®eer Gb®eer (altitude)
DeefOekeÀ JesU J³eeqkeÌle J³eeJemeeef³ekeÀ efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebkeÀ[tve lelHejlesves GHeueyOe Demeuesu³ee
peer.Heer.Smed. nB[mesì®ee JeeHej keÀ© MekeÀleele. peer. Heer. Smed. ®³ee ÒeeHlekeÀlee& ¿eeb®³ee ceoleerves
JeeHejoej ns De®etkeÀHeCes mLeeve MeesOetve keÀe{t MekeÀleele. pesLes leer Deensle Je l³eebvee pesLes peeJe³ee®es
l³eeefþkeÀeCeer menpeHeCes ®eeueleebvee iee[er ®eeueJeleebvee, G[leebvee Jee yeesefìbie keÀjleebvee peueHe³e&ìve keÀ©
MekeÀleele. peieYej Hemejuesu³ee JeenlegkeÀ ÒeCeeueer®eer peer.Heer.Smed. (G.P.S.) ner SkeÀ cegK³e DeeOeej
(Main Stay) yeveueer Demetve JewceeefvekeÀ keÀuee (Aviation) peefceve Je meecegefêkeÀ (maritime) keÀecekeÀepe
¿eebvee peueHe³e&ìve HegjefJeles. DeeHeÊeerkeÀeueerve ceole Je DeeCeeryeeCeer®³ee mesJee ¿ee mLeU Je JesU ¿eemeeþer
peerHeerSmed. Jej Deyeuebyetve jenleele.

GHeûen DeeefCe peefceveerJej yemeefJeuesues ÒeeHlekeÀlee& lemes®e meebkesÀeflekeÀ (Coded) jsef[Dees

mebosMe Òe#esHeCe keÀjleele, l³eecegUs mebosMe meb®eejCe Je mebosMe ÒeeHle keÀjCes ¿eeceOeerue JesUs®ee efJeuebye ne
GHeûen DeeefCe mJeerkeÀejCeeje ¿eeceOeerue Deblej osT MekeÀlees. pej mJeerkeÀejoej ne oesve efkebÀJee ®eej
GHeûenebkeÀ[tve mebosMe mJeerkeÀeefjle Demesue lej peeiee Je mJeerkeÀejCeeje®eer Gb®eer ¿eeb®ee efnMesye
keÀjC³eemeeþer ef$ekeÀesCeefceleer®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees (Trigonometry). peer. Heer. Smed. JeeHejoej
ne mJeerkeÀejoejeJej efmLej kesÀuesueer peeiee Heent MekesÀue. peer.Heer. Smed. ®es veewkeÀeve³eveMeem$eeHeemetve les
vekeÀeMeerkeÀjCe Je Dee{eJee IesCes ¿ee He³e¥le J³eeHleer®es yeoueles GHe³eesie Dee{Utve ³esleele.

peeieeflekeÀ peeiee oMe&keÀeb®es GHe³eesie (Application of G.P.S.) ë- menpe neleeletve Jeentve

vesCeeN³ee ieCekeÀ³eb$es Je Ye´ceCe mebHeke&ÀmebyebOe ¿eeceO³es Deieoer DeueerkeÀ[s Peeuesu³ee efJekeÀemeeves peer.Heer.Smed.
®³ee GHe³eesieemeeþer veJes ³egie Kegues kesÀues Deens. peer.Heer.Smed. GHeûen ns He=LJeer®³ee ceO³ece HeefjYe´ceCe
keÀ#esle Demetve mebosMeeb®es Òe#esHeCe keÀ©ve peer.Heer.Smed. mJeerkeÀejCeeN³ee mJeerkeÀejoeje®es mLeeve, ieleer Je
efoMee efveef½ele keÀjC³eeme HejJeeveieer osleele.

peefceveerJej, mecegêeJej Je nJesle peer.Heer.Smed. ®es efvejefvejeUs GHe³eesie Deensle. Deieoer Del³eble
meceeve JewceeefvekeÀ neue®eeueermeeþer megmeppe GHe³eesie (Airborne use) cnCepes veewkeÀeve³eve Meem$e
p³ee®ee JeeHej JewceeefvekeÀ GlHeeove / keÀuee DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ efJeceeveebveer kesÀuee peelees. mecegêeJej
peer.Heer.Smed. JeeHej ne peueHe³e&ìveemeeþer newMeer yeesì ®eeueefJeCeejs, J³eeJemeeef³ekeÀ keÀesUer Je OebosJeeF&keÀ
veeJee[er ¿eeb®³eekeÀ[tve kesÀuee peelees.

peefceveerJej DeeOeejYetle JeeHej ne Deieoer peemle efYeVe ceeie& Deens Je Meem$eMegOo meceepe
peer.Heer.Smed. ®ee GHe³eesie ne l³eeb®³ee De®etkeÀ JesU #ecelee Je peeiee ¿eemeeþer keÀjlee ³eslees. Goe.
ue<keÀjeceO³es peer.Heer.Smed. ns efvejefvejeȳee mewefvekeÀer Mem$eeb®es De®etkeÀ ue#³eYeso Meke̳e keÀjles p³eeceO³es
³egOoveewkeÀe #esHeCeem$e (Cruise Missile) Je De®etkeÀHeCes ceeie&oMe&ve kesÀuesueer ³egOomeecegûeer /
 272

oe©ieesUe Demelees. (Ammunitions) peceerve ceespeCeer keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌle (surveyors)

peer.Heer.Smed. ®ee JeeHej ne Dee{eJee IesC³ee®³ee peeieer efve³eesefpele Dee{eJee JesU ¿eele Ieì keÀªve
efkebÀceleerle ye®ele keÀjleele DeeefCe De®etkeÀlee HegjefJeleele. MeslekeÀer#es$eeceO³es peer.Heer.Smed. ner efve³ebef$ele
jnoejer Je jebiesleerue efHekeÀ keÀeHeCeer Je efmeb®evee®³eeJesUer DeefleMe³e GHe³eesieer þjles.

keÀjceCetkeÀer®³ee JeeHejebmeeþer peer.Heer.Smed. ner l³eeb®³ee efvejefvejeȳee keÀe³e&¬eÀceeb®³ee ceesþ³ee

mebK³esle JeeHejueer peeles pemes efie³ee&jesnkeÀ, efMekeÀejer, yeHeÀe&Jej Ye´ceCe keÀjCeejs, [eWiejer mee³ekeÀuemJeej,
ceesìjmee³ekeÀuemJeej, DeekeÀeMeG[er ceejCeejs Fl³eeefo ceesìejiee[îeele Deelee peer.Heer.Smed. ner
meeceev³eHeCes JeeHejueer peeles. peemle DeÐeeJele ÒeCeeueer p³ee legce®es mLeeve ns jmlee vekeÀeM³eeJej
oeKeefJeleele ¿ee megOoe GHeueyOe Deensle ner ÒeCeeueer ner JeenkeÀeuee / ®eeuekeÀeuee l³eeb®es mLeeve / peeiee
MeesOeC³eele ceole keÀjles DeeefCe þjeefJekeÀ efkebÀJee vescetve efouesu³ee peeieer peeC³eemeeþer GÊece ceeie&
DevegmejC³eeme metef®ele keÀjles.

yeBefkebÀie, Ye´ceCeOJeveer, YetieYe&Meem$e%e YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer (GIS) DeeefCe DeeCeeryeeCeer

Je peeiee DeeOeejYetle mesJeemegefJeOee, efJe¬eÀerµeem$e Je Flej DeMee owvebefove keÀe³e&¬eÀce ¿eeceO³es Dev³e l³eeb®es
keÀece peemle keÀe³e&#ecelee, megjef#elelee, keÀeìkeÀmejerves Je De®etkeÀHeCes peer.Heer.Smed mebosMeeb®ee cegkeÌle Je
Keguee JeeHej keÀ©ve keÀjleele.

³eeefjleerves otjJej®eer mebJesovee, GIS, GPS, ns m$eesle vekeÀeMeskeÀjCe, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ peleve,

He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve, efve³eespeve Je He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eebkeÀve (EIA) ¿eeceO³es
ieg©efkeÀuueer®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.

14.10 keÀeye&ve GÐeesie, keÀeye&ve Hele DeeefCe keÀeye&ve yeBkeÀ (Carbon

Trading, Carbon Credit and Carbon Bank)

keÀeye&ve GÐeesie ne SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce Deens pees 1997 ®³ee ke̳eesìes leneveblej
DeefmlelJeele Deeuee Deens. DeeHeueer He=LJeer ceelee efn®es j#eCe keÀjCeejs les SkeÀ meeOeve Deens.
nefjleie=neceOeerue Dehee³ekeÀejkeÀ Jee³et pemes keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[ Je keÀeye&ve ceesveekeÌmeeF&[ ns efceLesve,
vee³eì^me Dee@keÌmeeF&[, ne³e[^esHeÌueesefjkeÀ keÀeye&ve Fl³eeefo ns yeensj mees[ues peeleele. p³ee®es ÒeceeCe ns
efvejefvejeUs GÐeesieOebos DeeefCe Dev³e#es$e ¿eecegUs peieYejele ÒeceeCe KetHe Jee{ues Deens cnCetve keÀeye&ve
GÐeesie, keÀeye&ve Òeefleÿe ¿ee mebkeÀuHevee DeefmlelJeele Deeu³ee Deensle. ¿eeb®ee mebyebOe ne GÐeesieOebÐeebvee
efouesu³ee ÒeeslmeenkeÀebMeer Deens pes GÐeesieOebos Jee J³eJemee³e keÀceer ÒeceeCeele keÀeye&ve nJesle mees[leele
DeM³ee nefjle ie=n Jee³et (Green House Gases) Je Dev³e #es$e ¿eebvee ob[e®eer, efMe#es®eer lejleto
Deens pes peemle ÒeceeCeele nefjleie=nJee³et yeensj mees[leele. l³eecegUs YeefJe<³ekeÀeUele meJe&keÀ<e keÀeye&ve®eer
JeeleeJejCeeleerue ìkeÌkesÀJeejer ner keÀceer nesF&ue Je l³eecegUs peeieeflekeÀ leHeceeveJee{ mecem³ee ner
efve³eb$eCeeKeeueer DeeCelee ³esF&ue.

14.10.1 ke̳eesìes len (Knoto Protocol)

meb³egkeÌlejeä^ mebIeìvee efnves peieeleerue Òel³eskeÀ osMeemeeþer efkeÀleer ÒeceeCeele keÀeye&ve yeensj
mees[eJee ¿ee®ee Jeeìe efveef½ele keÀjC³eemeeþer Heg{ekeÀej Iesleuee Deens. ne efveCe&³e peHeeveceOeerue ke̳eesìes
 273
³esLes IesC³eele Deeuee ne ke̳eesìes len ¿eeJej 11 ef[meWyej 1997 ceO³es me¿ee keÀjC³eele Deeu³ee. Je lees
16 ef[meWyej 2005 ceO³es Debceueele DeeCeuee iesuee.

ke̳eesìes len ne peieYejeleerue jeä^ebkeÀefjlee peeieeflekeÀ leHeceeveJee{ ne ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer

nefjleie=n Jee³et yeensj mees[Ces ¿eemeeþer ue#³ee®³ee Heeleȳee GYeeªve oslees. ¿ee lene®³ee Debleie&le
Heefnues megjJeeleer®es ue#e ns nefjleie=n Jee³et yeensj nJesle mees[Ces keÀceer keÀªve les ÒeceeCe 1900 meeue ns
Hee³eeYetle Je<e& Oeªve l³eevegmeej 5.2 ìkeÌkesÀ ¿ee®³ee Keeueer DeeCeCes ns Deens. p³ee®eer yeebOeeruekeÀer cegole
ner 2008-12 FlekeÀer Deens. ne ke̳eesìes leneves peieYejeleerue 174 osMeebvee Dee®íeove kesÀues.

14.10.2 keÀeye&ve Hele (Carbon Credit)

ke̳eesìes leneves keÀeye&ve peces®eer J³eeK³ee DeMeer kesÀueer Deens DeJeMes<e FbOeves peeUtve SkeÀ cesefì^keÀ
ìve FlekeÀe yeensj mees[uesuee keÀeye&ve cnCepes keÀeye&ve Hele Deens (Carbon Credit) Dev³e nefjleie=n
ie@mesme ¿ee®es lesJe{îee®e efkebÀceleer®³ee keÀeye&ve[e@³eDee@keÌmeeF&[ ìveele ©Heeblej pes keÀeye&ve GÐeesiee®es ÒeceeCe
cnCetve efJe®eejele Iesleues peeles Jee ceeveues peeles.

ceO³eJeleea ÒeeefOekeÀjCeeves JeeleeJejCeele mees[ueer peeT MekeÀles l³ee nefjleie=n Jee³etb®es ÒeceeCee®eer
ce³ee&oe ner efveef½ele Jee þjeefJekeÀ kesÀueer Deens. ner ce³ee&oe Jee Jeeìe ns l³ee osMeebvee HejJeeveieer efouesueer
keÀeye&ve pecee Deens.

14.10.3 keÀeye&ve Hele DeeefCe keÀeye&ve Ke®e& ¿ee®eer GoenjCes (Illustrations of

Carbon Crdit and Carbon Debit)

ke̳eesìes lenevegmeej meJe& osMeebvee l³eeb®es keÀeye&ve nJesle mees[C³ee®es ÒeceeCe ¿eele 1990
ÒeceeCeJe<e& ¿ee®³eeHes#ee 5.2… ìkeÌkesÀ FlekeÀer Ieì keÀjeJe³ee®eer Deens. mecepee, meJe& osMeebvee 1000
keÀeye&ve ³egefveìme mees[C³eeme HejJeeveieer efoueer DeeefCe lesJe{îee®e ÒeceeCeele nefjleJee³et mees[C³eeme
HejJeeveieer efoueer Deens. pej efJekeÀmeveMeerue osMe ne keÀeye&ve mees[Ces ns 5.2… ìkeÌkesÀ He³e¥le keÀceer keÀ©
MekeÀuee cnCepes 1948 ³egefveìme keÀceer keÀ© MekeÀuee Je efJekeÀefmele osMeeuee les ÒeceeCe keÀceer keÀjlee
Deeues veener. HeCe l³ee®es keÀeye&ve mees[C³ee®es ÒeceeCe ns 1052 ³egefveìmed He³e¥le Jee{ues Deens. lej DeMee
IeìvesceO³es efJekeÀefmele osMe ¿ee®³eekeÀ[s 52 ³egefveìmed ner Ke®ee&®eer efMeuuekeÀ cncetve l³ee®³ee Òeot<eCe
Keel³eeble Demeleerue. Deelee efJekeÀmeveMeerue osMe ne l³ee®eer pecee keÀeye&ve ³egefveìme ner efJekeÀefmele osMee®³ee
Ke®e& efMeuuekesÀle veeJeeJej efHeÀjJetve osT MekeÀuee DeeefCe cnCetve®e oesvner osMeebveer yeensj mees[uesu³ee meJe&
pecee Oeªve keÀeye&ve®es ÒeceeCe ns 2000 ³egefveìmed He³e¥le efMeuuekeÀ peeF&ue.

efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue ns efJekeÀefmele osMeele keÀeye&ve ³egefveìmed ®es nmleeblejCe ns keÀener

DeeefLe&keÀ efJe®eejebmeeþer kesÀues peeF&ue. (6 les 12 ³egjes / ìve Dee@HeÀ CO2) keÀejCe p³ee®ee efveCe&³e ne
peeieeflekeÀ yeBkesÀves Iesleuee Deens cnCetve l³eeuee keÀeye&ve DeeefCe J³eeHeej cnCetve mebyeesefOeues peeF&ue.

meO³ee yeN³ee®e kebÀHev³ee ¿ee HeJeve®ekeÌkeÀer (wind mills), pewefJekeÀ ef[Pesue (Biodiesel),
pewefJekeÀ Jee³et (Biogas), meewjGpee& (Solar Energy) Je Gpee& m$eesle Je DeM³ee ÒekeÀej®es Dev³e
De-Òeot<ekeÀ He³ee&³eer Gpee& m$eesleeble iegbleJeCetkeÀ keÀjerle Deensle Je keÀeye&ve [emeDee@keÌmeeF&[ nJesle yeensj
 274
mees[C³ee®es ÒeceeCe keÀceer keÀ©ve keÀeye&ve pecee efceUefJeC³ee®³ee Òe³elveeble Deensle. peJeUpeJeU meJe&
DeewÐeesefiekeÀ osMe ns keÀeye&ve pecee®es ceesþs Kejsoeroej Deensle DeeefCe meJe& efJekeÀmeveMeerue osMe p³eeb®³eekeÀ[s
meO³ee keÀceer DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Deens les keÀeye&ve pecee®es HegjJeþeoej Deensle. peHeeve ne meJee&le ceesþe
keÀeye&ve pecee Kejsoeroej Deens lej Yeejle, ye´ePeerue ¿eemeejKes osMe ns keÀeye&ve pecee®es ceesþs HegjJeþeoej
Deensle.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)
Òe.1 keÀeye&ve pecee cnCepes keÀe³e ? efle®eer ieCevee keÀMeer kesÀueer peeles ?

14.10.4 keÀeye&ve J³eeHeej DeeefCe keÀeye&ve yeBkeÀ (Carbon Trading and

Carbon Bank)

keÀeye&ve J³eeHeej ne SkeÀ J³eemeHeerþ oslees pesLes keÀeye&ve efJe¬esÀles Je Kejsoeroej l³eeb®ee J³eeHeej ne
efye´ìve, ³egjesHe Je Dev³e Yeejleer³e ceneveiejs ¿eeb®³ee keÀeye&ve yeBkesÀyejesyej Òeot<eCe Keel³eebleerue pecee DeeefCe
/ efkebÀJee Ke®e& ¿eeb®³ee ceoleerves keÀjeleele.
ke̳eesìes®³ee lene®³ee mJe®í efJekeÀeme ³eb$eCee efn®³eeKeeueer (Clean Development
Mechanism) Òeot<eCe keÀjCeeN³ee Jee³etb®es pecee DeeefCe Ke®e& Deoueeyeoueer ¿eeb®eer iejpe Deens. DeMee
ÒekeÀej®³ee osJeeCeIesJeeCeermeeþer yeBkeÀeb®eer mLeeHevee Peeueer Deens. ¿ee yeBkeÀebveer DeMee ÒekeÀej®³ee Jej
³esCeeN³ee keÀeye&ve osJeeCeIesJeeCe J³eJemee³e ¿eeceO³es Deelebjjeä^er³e HeeleUerJej ÒeJesMe kesÀuee Deens
l³eebvee keÀeye&ve yeBkeÀe Demes cnCeleele.
yeN³ee®e Yeejleer³e kebÀHev³ee ¿ee DeMee veJeerve ©Hee®³ee J³eeHeej J³eJemee³e keÀjerle Deensle p³ee®ee
mebyebOe ne Òeotef<ele Jee³etbMeer Deens. meeOeejCeHeCes yeBkeÀe DeMee ÒekeÀej®³ee J³eeHeejebceO³es ÒekeÀ<ee&ves
ef®e$eªHeeble efometve ³esleele keÀejCe l³ee meJe& Òeot<eCe Keel³eeb®³ee pecee Je Ke®e& ¿eeb®³ee veeWoer þsJeleele.

keÀeye&ve J³eeHeeje®es DeekeÀejceeve ns Òe®eb[ Jesieeves Jee{le Deens. peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee keÀeye&ve
DeLe&Meem$e #es$eeves ie=efnle Oejuesu³ee Deboepeevegmeej, keÀeye&ve J³eeHeeN³ee®³ee DeekeÀejceeveeves 2005-
2006 ceO³es 24… ìkeÌkesÀ Jee{ oeKeefJeueer nesleer, peer HetJeea®³ee Je<ee&Hes#ee peemle nesleer. peeieeflekeÀ
yeBkesÀves 1999 ceO³es cetU vecegvee keÀeye&ve efveOeer (Prototype Carbon Fund - PCF) ¿ee®eer
GYeejCeer kesÀueer Deens. ¿eecegUs keÀceer efJekeÀefmele osMeebvee keÀeye&ve yeepeejHesþsceOetve keÀceeue HeÀe³eos
efceUefJeCes DeeefCe peemle efJekeÀefmele osMeebvee l³eeb®³ee peemle keÀeye&ve mees[C³eeyeÎue keÀe³eÐeeves efMe#eeHee$e
þjefJeCes Je DeMee osMeebvee peemle me=äercew$eer leb$e%eeves JeeHejC³eeme peyejomleer keÀjCes ¿eemeeþer
SkeÀef$ele DeeCeues Deens.
 275

14.10.5 keÀeye&ve J³eeHeeje®³ee efkeÀceleer (Prices of Carbon Trading)

keÀeye&ve pecee J³eeHeeje®³ee efkeÀceleer ¿ee 6 ³egjes / Òeefle keÀeye&ve ìvme les 12 ³egjes / Òeefle
keÀeye&ve ìve n³ee ce³ee&osle yeoueleele. SkeÀ Deboepe Demes meg®eefJelees keÀer, 2004 ceO³es, keÀeye&ve[e@³e
Dee@keÌmeeF&[®es 107 ueeKe ìve ¿ee®eer peieYejele osJeeCeIesJeeCe Peeueer. 2005 les 2007 ¿eeceO³es
peeieeflekeÀ yeBkeÀ ieìeves lesue, Jee³et DeeefCe keÀesUmee ÒekeÀuHe ¿eeceOetve JeeleeJejCeele HesÀkeÀuesu³ee nefjleie=n
Jee³et ¿eemeeþer 1.5 Deypeentve peemle efkebÀceleer®es DeeefLe&keÀ meene³³e kesÀues.

ceesjeve mì@veues ¿eeves efieNneF&keÀebvee ceole keÀjC³eemeeþer keÀeye&ve yeBkeÀ efvecee&Ce kesÀueer Deens.
³egjesefHe³eve mebIejep³ee®³ee yeensj ìekeÀCes ³eespeveebveer JeeHejuesu³ee nefjleie=n Jee³et len Òeeslmeenvee®eer
ÒeceeCes ¿eeb®³ee efve³eceveeJej mì@veues yeBkeÀ ner DeJeuebyetve Demeles. Heg{s leer keÀeye&ve yeBkeÀ ner Metv³e keÀeye&ve
ÒeceeCeHe$eebmen ûeenkeÀebvee HegjJeþe keÀjerue. efJekeÀmeveMeerue peieeleerue Òel³eskeÀ kebÀHeveerves ye®ele kesÀuesu³ee
Òel³eskeÀ keÀeye&ve[e@³e Dee@keÌmeeF&[ yeensj mees[C³ee®³ee ìveeJej l³ee kebÀHeveeruee meb³egkeÌle jeä^ebkeÀ[tve SkeÀ
ÒeceeCeHe$e efceUsue p³eeuee ÒeceeefCele mees[Ces keÀHeele (Certified Emissions
Reduction) Demes cnCeleele.

DeMee®e ÒekeÀej®³ee Dev³e yeBkeÀe Deensle p³eemegOoe keÀeye&ve pecee®es J³eJenej keÀjleele. Goe.
Fbiueb[ceOeerue yeBkeÀ, yeBkeÀ Dee@HeÀ DecesefjkeÀe cesefjue, ¿eb®e efmeìer, [e@F&m®es yeBkeÀ, HeÀesefì&me yeBkeÀ Dee@HeÀ
ceojueB[med, ieesu[ceve mke@À®®emed Nvnwa DeeefCe meesmee³eìer pevejue ¿ee meJe& yeBkeÀe keÀeye&ve yeepeejHesþsle
Yeeie IesCeeN³ee yeBkeÀe Deensle.
legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)
Òe.1 keÀeye&ve J³eeHeejeceO³es keÀeye&ve yeBkeÀeb®eer YetefcekeÀ mHeä keÀje.

14.10.6 vewmeefie&keÀ keÀeye&ve yeBkeÀe (Natural Carbon Banks)

pebieue Deesmee[erkeÀjCeecegUs keÀeye&ve yeensj He[Ces, DeJeMes<e FbOeves peeUtve keÀeye&ve yeensj He[Ces
¿eecegUs peceerveer®ee JeeHejele yeoue neslees DeeefCe Dev³e ceeveJeer keÀe³e&¬eÀce ns Jee{leele. Hejbleg He=LJeer®eer
Mees<etve IesC³ee®eer ce³ee&oe efkebÀJee keÀeye&ve efmLej keÀjCes ner keÀceer nesle ®eeueueer Deens. Òel³eskeÀeuee þeTkeÀ
Deens®e keÀer Pee[s / JevemHeleer ¿ee peemleerle peemle ÒeceeCeele keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF[ JeeleeJejCeeletve
Mees<etve Iesleele. cnCetve Hegven&efjleerkeÀjCe (Reforestation) ne keÀeye&ve meceleesue Hegvej&ef®ele
(Restore) keÀjC³ee®ee SkeÀ ceeie& Deens.
 276
pej PeìHeì Jee{Ceejer osMeer Pee[eb®eer ueeieJe[ kesÀueer Je DeMee ÒekeÀej®es Je=#e ns keÀeHeues veener
Jee peeUues veener lej keÀeye&ve ne ueekeÀ[eceO³es®e IeÆ yemetve jeefnue. ³ee efjleerves, Pee[s efkebÀJee JevemHeleer
¿ee vewmeefie&keÀ keÀeye&ve yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjleele.

ogmejer ieesäer DeMeer Deens keÀer DecesefjkeÀve Meem$e%eebveer ns efmeOo keÀªve oeKeefJeues Deens keÀer,
He=ÿpeceerve (Soil) ner SkeÀ Glke=Àä keÀeye&ve yeBkeÀ Deens. DecesefjkeÀve MeslekeÀer / ke=Àef<e efJeYeeiee®³ee
Meem$e%eebveer, DecesefjkeÀve Mesles Je ®ejeF&®eer peceerve ns meO³ee efkeÀleer ÒeceeCeeble keÀeye&ve meeþJeerle Deensle
¿ee®es ÒeLece jeä^er³e Deboepe efJekeÀefmele kesÀues Deensle. l³eeves 20 oMeue#e cesefì^keÀ ìve keÀeye&ve ojJe<eea
Demee efnMesye þsJeuee Deens. ne Deboepe ns oeKeefJelees keÀer, YetHe=ÿpeceerveer ¿ee keÀeye&ve yeBkeÀ efkebÀJee SkeÀ
ÒekeÀej®es [yekesÀ (Sink) Demetve les JeeleeJejCee®³ee yeensjerue peemle keÀeye&ve[e@³eDee@keÌmeeF&[ þsJeleele.

legce®eer Òeieleer leHeemetve Hene. (Check your Progress)

Òe.1 vewmeefie&keÀ keÀeye&ve yeBkeÀ ¿eeJej ìerHe efuene.

14.10.7 Yeejlee®es keÀeye&ve pecee efceUefJeC³eemeeþer Òe³elve (Attempts of

India to earn Carbon Credit)

keÀeye&ve J³eeHeej ¿eeves Yeejleer³e kebÀHev³eebvee Gpee& ye®ele leb$e%eevee®ee mJeerkeÀej keÀ©ve, SkeÀ
ìve keÀeye&ve yeensj ìekeÀC³eemeeþer ÒeceeefCele mees[Ces Ieì (Certified Emission Reduction)
ÒeceeCeHe$e efceUefJeC³eemeeþer KetHe ceesþîee mebefOe efou³ee Deensle. yeN³ee®e Yeejleer³e kebÀHev³ee ¿ee mJe®í
efJekeÀeme ³eb$eCee (Clean Development Mechanism - CDM) keÀe³e&¬eÀce ¿eeb®ee mJeerkeÀej
keÀjerle Deensle pees l³ee yeou³eeble l³eebvee CER ÒeceeCeHe$e osF&ue. DeMee ÒekeÀej®³ee kebÀHev³ee ¿ee ®esVeF&
Hesì^esefue³ece, pe³eHeer DemeesefmeSìmed iegpejeLe HeÌuegjes kesÀefcekeÀume Fl³eeefo Deensle.

DeueerkeÀ[s Yeejleele, yengJ³eeHeer J³eeHeejer Jemlet osJeeCeIesJeeCe (Multi Commodity

Exchange - MCE) ¿eebveer ef®ekeÀeiees nJeeceeve osJeeCe IesJeeCe (Chicago Climate
Exchange - CCF) ¿ee®³eekeÀ[tve HejJeevee keÀjejveeceemekeÀì keÀeye&ve J³eeHeej Deoueeyeoue ¿ee®eer
Iees<eCee kesÀueer Deens. vesnceer®³ee meeþe efJeefvece³e keWÀêeÒeceeCes, keÀeye&ve pecee ¿eebvee peeiesJej®e J³eJenej,
Heg{erue mecePeeslee (Forward Settlement) Je J³eeHeeje®es He³ee&³e Deensle. cee@ie&ve mì@veues yeBkesÀ®³ee
vecegv³eeÒeceeCes, YeejleeceOeerue ceesþîee Menjele, keÀeye&ve yeBkeÀe ¿ee GY³ee kesÀu³ee peeT MekeÀleele.
lemes®e jep³eeHeeleUer Je J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej KetHe Òe³elve kesÀues peele Deensle keÀejCe Yeejle
ne 4.64 ueeKe keÀeye&ve pecee efceUefJele Deens. Goe.
 277
1) DMRC – DELHI Metro Rail Corporation ¿eeves DeeOeer®e 40000 ntve peemle
keÀeye&ve pecee ¿eeJej nkeÌkeÀ meebefieleuee Deens p³ee®ee GHe³eesie ne veeefJev³eHetCe& Kebef[le ÒeCeeueer
(Innovative Breaking System) peer efJeÐegleMeeqkeÌle Jee Jeerpe GlHeVe keÀ©ve l³eecegUs
ÒeJeemee®³ee efkebÀceleerle Ieì keÀjles.
2) ieeOeer³ee meesuej ¿ee kebÀHeveerves keÀeye&ve pecee ceeuekeÀer meebieC³emeeþer yeN³ee®e meewj DeVe efMepeJeCes
ÒeCeeueer®eer ³eeoer kesÀueer Deens.
3) efouueer ceneveiejHeeefuekeÀe efn®³eekeÀ[s ieeefPe³eeHetj Je YeeuemJee ³esLes peceerve YejeJeeHeemetve MeeqkeÌle
/ Gpee& efveefce&leer keÀjCeejs ÒekeÀuHe Deensle pes ojJe<eea 1.5 ueeKe keÀeye&ve pecee l³eebvee osleele.
4) cenejeä^ mejkeÀejves veJeerve keÀeye&ve pecee OeesjCe (Carbon Credit Policy) ¿ee®ee ÒemleeJe
efouee Deens. lees ÒemleeJe p³ee kebÀHev³ee Pee[s keÀeHeleerue l³eebvee efMe#ee þeskesÀue Je MeslekeÀN³eebvee
l³eeb®³ee ueeieJe[erHeemetve peemle GlHeVe efceUC³eemeeþer ceole keÀjerue. GÐeesieOebÐeebveer
MeslekeÀN³eebveer Jee{efJeuesu³ee efnjJ³eeieej efJeYeeieeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee Heeefnpes l³eecegUs megOoe
MeslekeÀN³eebvee HegjsMee efceUkeÀleer®ee m$eesle GHeueyOe nesF&ue.

14.11 ®euee, DeeHeCe GpeUCeer keÀ© ³ee (Let us Sum up)

meO³ee®es peie ns Òe®eb[ He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ yeoueeletve peele Deens pes yeoue ns meJe& mepeerJe
ÒeeC³eebvee DeHee³ekeÀejkeÀ Deensle. ¿ee yeoueeb®es cettU keÀejCe cnCepes Jee{les ceeveJeer keÀe³e&¬eÀce ns Deens.
cnCetve He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³eele Ieì keÀjC³eemeeþer keÀener Ghee³e MeesOeCes ns DeeHeues Hejce keÀle&J³e
Deens Je Deeblejjeä^er³e mlejeJej GIS, GPS, Remote Sensing Je keÀener meceeve ceevekesÀ
efveef½ele keÀjCes ¿ee meJee¥®ee JeeHej keÀ©ve mecem³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes ner DeeHeueer peyeeyeoejer Deens.
DeMee osMeebvee Òeeslmeenve osC³ee®eer HeCe DeeJeM³ekeÀlee Deens pes He³ee&JejCeefJe<e³eer mecem³ee keÀceer
keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCeemebyebOeer cew$eer leb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀjerle Deensle. keÀeye&ve J³eeHeej ner
mebkeÀuHevee cenÊJe efceUJeerle Deens DeeefCe keÀener efJekeÀmeveMeerue osMe ns l³eeb®es LekeÀyeepeer (Balance of
Payment) meceleesue meeOeC³eemeeþer HejkeÀer³e ®eueve efceUefJele Deensle.

14.12 MeyokeÀesMe (Glossary)

1) Environmental Impact Assessment (EIA) - He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece

cetu³eebkeÀ
2) International Standards Organisation (ISO) – Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLee.
3) Quality System Standards (QSS) – iegCeJeÊee ÒeCeeueer ceevekeÀ.
4) Environmental Management System (EMS) – He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ
J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer
5) Internal Pollution Monitoring (IPM) – Debleie&le Òeot<eCe efve³eceve
6) Volatile Organic Compounds (VOCs) - ®eìkeÀve Jee³egªHe nesCeejs mesefêb³e
jmee³eve meb³egies.
7) Geographic Information System (GIS) – YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeueer.
 278

8) Global Positioning System (GPS) – peeieeflekeÀ peeieeoMe&keÀ ÒeCeeueer

9) Remote Sensing (RS) – otjJej®eer mebJeosvee.
10) Carbon dioxide ÒeeefCeue (CO2) – keÀye&efÜÒeefHeue Jee³et
11) Green House Gases (GHGs) – nefjleie=n Jee³et
12) Clean Development Mechanism (CDM) – mJe®í efJekeÀeme ³eb$eCee.
13) Certified Emission Reduction (CEM) – ÒeceeefCele yeensj mees[Ces keÀHeele (Jee
Ieì)
14) Prototype Carbon Fund (PCF) – cetU vecegvee keÀeye&ve efveOeer
15) Carbon Credit Policy (CCP) – keÀeye&ve pecee OeesjCe

14.13 ieìe®³ee DeKesjer J³eJemee³e (Unit End Exercise)

Òe.1 Deeblejjeä^er³e ceevekeÀ mebmLee (ISO) cnCepes keÀe³e ? efle®³ee JewefMeäîeeb®es mHeäerkeÀjCe keÀje.
Òe.2 Dee³eSmeDees 14000 ®eer He³ee&JejCe efve³eceve Je J³eJemee³e ¿ee®³ee yeÎue®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
Òe.3 keÀeye&ve J³eeHeej (Carbon Trade) ner mebkeÀuHevee DeeefCe ke̳eesìes lene®eer l³eeceOeerue YetefcekeÀe
¿eeb®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
Òe.4 peieeceOeerue keÀeye&ve J³eeHeejele keÀeye&ve yeBkeÀ keÀesCeleer YetefcekeÀe keÀjles ?
Òe.5 GIS DeeefCe GIP ¿eeb®³ee He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve ¿ee meboYee&le l³ee leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe
mHeä keÀje.

Òe.6 Heg{erue ieesäerJej mebef#eHle ìerHee efuene.

De) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ HeefjCeece cetu³eekebÀve (EIA)
ye) He³ee&JejCe efJeOeeve (Environmental Statement)
keÀ) Dee³e Smed. Dees 16000
[) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeveeble otjJej®eer mebJesovee (Remote Sensing) efn®ee GHe³eesie.
F) keÀeye&ve pecee (Carbon Credit)
HeÀ) vewmeefie&keÀ keÀeye&ve yeBkeÀ.
Ie) Yeejle - SkeÀ meJee&le ceesþe keÀeye&ve pecee efJe¬esÀlee
 I

DeY³eeme¬eÀce
(2009-2010 Heemetve DebceueyepeeJeCeer)

GefÎ<ìs (Objectives)
1. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemeele vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer nîee oesvneR®eer He³ee&JejCeJee®ekeÀ meeHes#e ¢<ìer
nîeeyeÎue®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes.
2. He³ee&JejCe, DeLe&Meem$e DeeefCe meceepe nîeeb®³eeceOeerue J³eJenejHe³eesieer pees[H³ee (Links) nîeeJej
ÒekeÀeMePeesle ìekeÀCes DeeefCe l³eeceOetve Go³eeme ³esCeeN³ee Debleie&le mJe©Heer efJe<e³eebvee mHe<ì keÀjCes.
3. vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer nîee oesvner He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ Giece HeeJeCeeN³ee efJe<e³eeyeÎue efJeÐeeL³ee¥vee
efJe<eo keÀjCes.
4. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee megmenîe Je keÀMee keÀceer keÀjlee ³esleerue nîeeyeÎue kesÀuesu³ee
Ghee³e³eespevee yeÎue efJeÐeeL³ee¥vee me®esleve keÀjCes.
5. He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve nîeeb®es cegu³eebkeÀve Je met#ce He=LekeÌkeÀjCe keÀjC³eeyeÎue®eer mebyebefOele
GHekeÀjCes DeeefCe keÀewMeu³es nîeeb®ee efJeÐeeL³ee¥vee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.

ieì ¬eÀ. 1 He³ee&JejCe : SkeÀ DeJeueeskeÀve

De) He³ee&JejCe : j®evee DeeefCe IeìkeÀ, ÒekeÀej – vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeer.
ye) mepeerJe me=<ìer DeeefCe YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeb®³ee Dev³eesv³e Òeefleef¬eÀ³es®es Meem$e
(Ecosystem) ns He³ee&JejCee®ee SkeÀ Yeeie, keÀecekeÀepe DeeefCe mebIeìvee nîeeb®³ee
HeeleUîee, meceepe DeeefCe DeLe&Meem$e nîee®³eeMeer pees[Ceer
keÀ) efJekeÀemee®es Go³eeme ³esCeejs efJe<e³e SkeÀ m$eesle DeeefCe meeOevemebHeefÊe, GlHeeoves Je ìekeÀeT
nîeeb®es keÀesþej cnCetve He³ee&JejCe
[) m$eesleeb®ee iejpee YeeieefJeC³eeHegjlee JeeHej – efJeefJeOe efMemleye× Demee ¢<ìerkeÀesve,
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eemee®es cenÊJe.

ieì ¬eÀ. 2 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe efkebÀJee m$eesle

De) vewmeefie&keÀ m$eesle : J³eeK³ee, l³eeb®es cenÊJe DeeefCe JeieeakeÀjCe.
ye) Þeerceble vewmeefie&keÀ ÒeosMe Je oefjêer vewmeefie&keÀ ÒeosMe – Go³eeme ³esCeeN³ee ojer.
keÀ) efJelejCe j®evee, HeeC³ee®ee JeeHej DeeefCe mebj#eCe, pebieue DeeefCe MeeqkeÌle meeOevemebHeÊeer.

ieì ¬eÀ. 3 ueeskeÀmebK³ee DeeefCe He³ee&JejCe

De) ceeveJe He³ee&JejCe veelesmebyebOe, yeoueles vecegves – leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe
ye) peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³es®es mecekeÀeueerve Jee{er®es keÀue DeeefCe JeeìCeer
keÀ) Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®eer DeeJneves, He³ee&JejCee®eer JeenkeÀ #ecelee, efJekeÀemee®es ceespeceeHe cnCetve
ceeveJeer efJekeÀeme oMe&keÀ, YeejleeceOeerue ceeveJeer efJekeÀemee®es vecegves.
[) He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer Deejesi³e (SkeÀ DeY³eemeefJe<e³ekeÀ cegÎe)
 II

ieì ¬eÀ. 4 DeVe DeeefCe He³ee&JejCe

De) peieeceOeerue DeVe GlHeeovee®es m$eesle DeeefCe #es$e (Mesleer, ce®íerceejer, GHe³egkeÌle ÒeeCeer (iee³e,
cesb{îee Fl³eeefo) efveHepe.
ye) DeVeOeev³e J³eeHeej vecegves.
keÀ) DeVe megjef#elelee DeeefCe JewefMJekeÀ Hees<eCe Je YetkeÀ nîeeb®es vecegves

ieì ¬eÀ. 5 efÜleer³ekeÀ Je le=leer³ekeÀ efJeYeeie

De) DeJekeÀeMemebyebOeer HejmHej ef¬eÀ³eeb®es DeeOeej, JeeneletkeÀ DeeefCe otjmeb®eej oUCeJeUCe leb%e%eeve,
JesU DeeefCe peeiee nîeeb®eer DevegketÀuelee.
ye) efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeceOeerue efveefce&leer DeeefCe mesJee nîeeb®es yeoueles vecegves.
keÀ) He³e&ìve J³eJemLeeHeve – SkeÀ Go³eeme ³esCeejer mesJee, veJeerve ÒeJeeme J³eJemLeeHeve (He³ee&JeCe
ÒeJeeme J³eJemLeeHeve, JewÐekeÀer³e ÒeJeeme Fl³eeefo) YeejleeHeg{erue DeeJneves.
[) ÒeJeeme J³eJemLeeHevee®ee DeeIeele, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ – meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ.

ieì ¬eÀ. 6 De®eevekeÀ DeeHeÊeer : vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeefveefce&le

De) vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le DeveLee&®eer mebkeÀuHevee.
ye) vewmeefie&keÀ mebkeÀìs / DeveLe& : keÀejCes DeeefCe HeefjCeece – YegkebÀHe DeeefCe lmegveeceer, JeeoUs, Hetj
DeeefCe DeJe<e&Ce (SkeÀ Ieìvee DeY³eeme).
keÀ) ceeveJeefveefce&le DeveLe& : keÀejCes DeeefCe HeefjCeece – DeeefCJekeÀ DeHeIeele, lesue meeb[Ces DeeefCe
ieUleer, DeewÐeesefiekeÀ DeHeIeele (SkeÀ DeY³eeme cegÎe)
[) De®eevekeÀ DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ – DeeHeÊeerHetJeea, DeeHeÊeer Ieìvee Je De®eevekeÀ DeeHeÊeer
nîeeveblej ....., leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe.

ieì ¬eÀ. 7 He³ee&JejCemebyebOeer De[®eCeer DeeefCe ®eUJeUer

De) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mecem³ee – keÀejCes DeeefCe HeefjCeece
ye) JewefµJekeÀ efJe<e³e - peeieeflekeÀ nJeeceeve yeoue, OeeskeÀeoe³ekeÀ keÀ®eN³ee®eer meerceejs<esHeueerkeÀ[erue
neue®eeue, pewefJekeÀ efJeefJeOelesuee OeeskeÀe ( SkeÀ DeY³eeme)
keÀ) ÒeeosefµekeÀ efJe<e³e - Deecue HeeTme, JeeUJebìerkeÀjCe (SkeÀ DeY³eeme efJe<e³e)
[) mLeeefvekeÀ efJe<e³e - meer Deej Pes[ DebceueyepeeJeCeer mebyebOeer, Ieve keÀ®eje efvekeÀeue (Kejeye
DeVe, pewefJekeÀ-JewÐekeÀer³e keÀ®eje, F&-keÀ®eje), Keeueer iesuesu³ee #es$eeleerue peueÒeue³e, efJeµes<e
DeeefLe&keÀ Òeosµe (SkeÀ DeY³eeme)
F) YeejleeceOeerue He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ÒecegKe ®eUJeUer, He³ee&JejCe j#eCeemebyebOeer meeJe&ef$ekeÀ celee®eer
YetefcekeÀe, nefjle J³eJemee³e DeeefCe nefjle JeeHej.
 III

ieì ¬eÀ. 8 He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve

De) He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve - mebkeÀuHevee DeeefCe DeeJeµ³ekeÀlee, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efµe#eCee®ee
mebyebOe.
ye) Yeejleeleerue IeìveelcekeÀ DeeefCe keÀe³eosµeerj lejletoer, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ mebj#eCeemeeþer
Deeblejje<ì^er³e Òe³elve, peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer YetefcekeÀe (WTO).
keÀ) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ efveJesove, Dee³eSmeDees 14,000, Dee³eSmeDees 16000,
He³ee&JejCeJee®ekeÀ DeeIeelee®es cetu³eebkeÀve.
[) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeve leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe (GIS, GPS) efve³ebef$ele mebJesovee
SkeÀ GHekeÀjCe / nl³eej cnCetve)
F) keÀeye&ve yeBkeÀ Je keÀeye&ve GOeejer®eer Hele (SkeÀ DeY³eeme cegÎe)

vekeÀeµee keÀece

De) vekeÀeµee Jee®eve - iepe DeejeKe[e, efJeefµe<ì Jeleg&Us, efJeefµe<ì HeeF& DeejeKe[e, keÀesjesefHueLe,
Dee³emeesefHue³e, efþHekeÀe vekeÀeµee, ÒeJeen vekeÀeµee DeeefCe efHekeÌìesûe@ce.
ye) vekeÀeµee YejCes - He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ cenÊJee®eer Jewefµe<ìîes, peie, keÀeskeÀCe Je cegbyeF&.

efìHe: efJeÐeeLee&veer efJe<e³eemebyebOeele

DeefOekeÀ ceeefnleer Je Jee®eveemeeþer
www.phondekar.blogspot.com ³ee blog Jej Jee®eve keÀjeJes.
 31

ÒeLece Je<e& JeeefCep³e

JeeefCep³e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.9,
He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ DeY³eeme
 © UNIVERSITY OF MUMBAI
[e@. jepeve JesUtkeÀj [e@. OevesµJej nefj®ebove
kegÀueiegª, He´eO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&. otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ ë : Òee. ceboej Yeevegµes

meene³³ekeÀ He´eO³eeHekeÀ DeeefCe meene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.
mebHeeove : mÞeer. [er. peer. HeÀeW[skeÀj
kesÀ. pes. meesce³³ee keÀe@uespe Dee@HeÀ keÀe@ceme& DeeefCe mee³evme,
efJeÐeeefJenej, cegbyeF&eew. efveµee jefJebê osJeOej
Yee<eeblej : Þeer. megµeerue Þeerke=À<Ce efuece³es
yeer 1 /107, pebyees oµe&ve meesmee³eìer,
keÀesue[eWiejer jes[ veb. 2
DebOesjer (HetJe&), cegbyeF& - 400069.
cetU uesKekeÀ ë : Þeer. [er. peer. HeÀeW[skeÀj
kesÀ. pes. meesce³³ee keÀe@uespe Dee@HeÀ keÀe@ceme& DeeefCe mee³evme,
efJeÐeeefJenej, cegyb eF&
: [e@. (meew.) keÀceeefueveer yes[skeÀj
Deej. pes. PegvePegveJeeuee keÀe@uespe,
IeeìkeÀesHej, cegbyeF&
: [e@. nsceble Hes[CeskeÀj
efkeÀleea keÀe@uespe,
oeoj, cegbyeF&
: Þeer. jefJebê osJeOej
Sme.Dee³e.[yu³et.Sme. keÀe@uespe
Je[eUe, cegbyeF&
Dee@keÌìesyej, 2011 ÒeLece Je<e& JeeefCep³e, JeeefCep³e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.9, He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ

He´keÀeµekeÀ ë He´eO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,

efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.

De#ej pegUCeer ë Deeféeveer Deeì&med,

ipin Enterprises ieg©ke=ÀHee ®eeU, Sced. meer. íieuee ceeie&, yeeceCeJee[e,
efJeuesHeeuexTantia
(HetJe&), Jogani
cegbyeF& - 400 099. Estate, Unit No. 2,
Industrial
cegêCe ë Ground Floor, Sitaram Mill Compound,
J.R. Boricha Marg, Mumbai - 400 011
 Devegke´ÀceefCekeÀe
Devegke´ÀceebkeÀ µeer<e&keÀ He=<þ ke´ÀceebkeÀ

1) He³ee&JejCe : SkeÀ DeJeueeskeÀve 01

2) Yeewieeseuf ekeÀ mebHeefÊe 32

3) efJeYeeieCeer vecegves HeeC³ee®ee JeeHej DeeefCe peleve, pebieue DeeefCe µeefÊeÀ (Gpee&)

meeOevemebHeefÊe 50

4) ueeskeÀmebK³ee DeeefCe He³ee&JejCe 76

5) ueeskeÀmebK³ee Jee{er®eer DeeJneves, He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer Deejesi³e veelesmebyebOe 93

6) peieeleerue DeVeOeev³e GlHeeove 115

7) DeVeOeev³e J³eeHeej, peeieeflekeÀ YetkeÀ DeeefCe DeVeOeev³e megjef#elelee 137

8) efÜleer³ekeÀ DeeefCe le=leer³ekeÀ opee&®es efJeYeeie 169

9) He³e&ìve megKemees³eeR®es J³eJemLeeHeve 182

10) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer 194

11) ceeveJe efveefce&le DeeHeÊeer 205

12) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ De[®eCeer DeeefCe efJe<e³e 215

13) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ ®eUJeUer 240

14) He³ee&JejCeefJe<e³ekeÀ J³eJemLeeHeves 257