‫‪Archive of SID‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‬

‫‪ 5‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي‬

‫‪ 5‬ادﺑﻴﺎت‬

‫‪ 5‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن‬
‫ادﺑﻲ‬

‫‪ 5‬ﻧﻘﺪ زﺑﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫دﻛﺘﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬
‫اﺳﺘﺎدﻳﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑـﻲ ‪،‬‬
‫ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘـﻮن‬
‫ادﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺘﻮن در ﺧﺪﻣﺖ ارﺗﺒﺎط اﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑـﺎ ﻧﮕـﺮش و‬
‫روش اﻧﺘﻘﺎدي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي در ﻧﻘـﺪ زﺑـﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ داﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔـﺮانِ روﻳﻜـﺮد ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺶ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻫﻤﭽـﻮن ﺑﺎﻓـﺖ ﺧـﺮد و‬
‫ﻛﻼن اﻋﻢ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺗـﺼﺎدﻓﻲ و دﻟﺒﺨـﻮاﻫﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ دﺧﻴﻞ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷـﻮد و ادﺑﻴـﺎت‬
‫و ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﻫﺮ دوره ﻧﻴﺰ در ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در اﻳـﻦ راﺳـﺘﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺎوﻟﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻧﻘﺪ ﻣﺘـﻮن ادﺑـﻲ اراﺋـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬در ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ زﺑﺎن و ﮔﻔﺘﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻲ ﭘﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ferdowsg@Yahoo.com :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1385/11/16 :‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1385/10/1 :‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬ ‫‪of SID‬‬
‫دﻛﺘـﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬ ‫‪18‬‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻣﻴﺎن رﺷﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ در رﺷﺘﺔ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ دارد‬
‫و روﻳﻜﺮد ﻧﻮﻳﻦ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﺔ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﺘﻘﺎدي و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬در دﻫﻪ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﮔﺴﺘﺮة وﺳﻴﻌﻲ ﻫﻤﭽﻮن رﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ادﺑﻴـﺎت‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷﻨﺎﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺮ و روان ﺷﻨﺎﺳﻲ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﺣﺎﺿـﺮ در ﻧﻈـﺮ دارد‬
‫ﺑﺎ روش ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ -‬ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ راﺑﻄﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را ﺑﺎ ادﺑﻴـﺎت‪،‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧـﺪه ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ روﻳﻜﺮد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي راﺑﻄﺔ زﺑﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﮔﻔﺘﻤـﺎن در ﻣﺘـﻮن‬
‫رﺳﺎﻧﻪ اي و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را در اوﻟﻮﻳﺖ ﻧﺨﺴﺖ دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﺧﻮد دارد‪ ،‬و ﻟﻴﻜﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲ ﺷـﻮد در ﺣـﻮزة ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺟﺎي ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﭘﺲ ﻣﻲ ﺗﻮان ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ و ﻣﻜﺘﻮب ﻣﻠﺘﻬـﺎ را از ﻫـﺮ زﺑـﺎﻧﻲ ‪ -‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ زﺑﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺮدم اﻳﺮان را ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ -‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤـﻮد‬
‫و ﺳﺒﻚ ﻓﺮدي و دوره اي ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ و ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻨﻬﺎ راﺑﻄﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑـﺎ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻣﺘـﻮن‬
‫ادﺑﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي و روش ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫اﻟﻒ‪ :‬روش ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫روﻳﻜﺮد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺳﻴﺮي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و روش ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ از ﺳـﻄﺢ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻣﺘـﻮن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺗﺒﻴﻴﻦ ارﺗﻘﺎ داده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺪودة ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻴـﺰ ﮔـﺴﺘﺮة آن را از ﺳـﻄﺢ ﺑﺎﻓـﺖ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻛﻼن ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي وﺳﻌﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮرﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻛﻼف ﺑﻴﻦ اﻫﺪاف اﻧﺘﻘﺎدي و اﻫﺪاف ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﺎﻳﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪of SID‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻴﻬﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﻮدﻧـﺸﺎن‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬
‫اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ و در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ در دورة اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻫﺎ ﻣﻐﻔـﻮل‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﻪ روش اﻧﺘﻘﺎدي از ﺳـﻪ ﺳـﻄﺢ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪ :‬ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﺘﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎي زﺑـﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ اﻋـﻢ از آواﺷﻨﺎﺳـﻲ‪،‬‬
‫واج ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ واژه ﻳﺎ ﺻﺮف و ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﺗـﺎ ﺣـﺪودي ﻛـﺎرﺑﺮد ﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴﻞ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻮﺑﺖ ﺳﻄﺢ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣـﺘﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﻓـﺖ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ و ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ و‬
‫راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻛﺎرﺑﺮدﺷﻨﺎﺳﻲ زﺑﺎن و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻨﺎﻣﺘﻨﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺳﻄﺢ ﺳـﻮم ﻛـﻪ ﺳـﻄﺢ ﺗﺒﻴـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﭼﺮاﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺘﻨﻲ از ﻣﻴﺎن اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺠـﺎز ﻣﻮﺟـﻮد در آن زﺑـﺎن ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﻦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤـﺎن‪ ،‬اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﻗـﺪرت و‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ و داﻧﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪) .‬ﻓﺮﻛﻼف ‪ 117-91 : 2001 ،‬و آﻗـﺎ ﮔـﻞزاده‪،‬‬
‫‪( 129 : 1385‬‬
‫در ﺧﺼﻮص راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ادﺑﻴﺎت و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫از ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت در اﻧﻮاع ادﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﺎرﭼﻮﺑﻬﺎي ﻧﻈﺮي و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ و ﻛﺎرآﻣﺪ اﺳﺖ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻧﻘـﺪ‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ )‪ (linguistic criticism‬را آﻏﺎز ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ادﺑﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن را درون ﮔﺮا ﻣﻲ داﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎور ﻫﻠﻴـﺪي ادﺑﻴـﺎت وﺿـﻌﻴﺖ ﺧﺎﺻـﻲ دارد ﻛـﻪ آن را ﺑـﻪ ﻫﻨـﺮ ﻛﻼﻣـﻲ‬
‫)‪ (Verbal art‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛـﻪ ﺑـﺮﺧﻼف ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﺟﻬﺎن را وراي )آن ﺳﻮي( ﻣﺘﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ آن‬
‫)ﻫﻠﻴﺪي‪ ،(139 : 1989 ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ادﺑﻴﺎت را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا در ﻧﮕﺎه آﻧﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﺘﻮن در ﺧﺪﻣﺖ ارﺗﺒـﺎط اﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دو ﻋﻠﺖ ﺑﺮون ﮔﺮا ﺑﺎﺷـﺪ‪ :‬ﻧﺨـﺴﺖ آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬ ‫‪of SID‬‬
‫دﻛﺘـﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬ ‫‪20‬‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺿﺮورت دارد ﻛﻪ داراي ﺧﻮاﻧﺸﻬﺎي ﻣﺘﻨـﻮع‬
‫و ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻴﻨﺎﻣﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ و ﮔﺴﺘﺮة ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و رﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ دﻳﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ و ادﺑﻴـﺎت را‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺑﺮﺑﮕﻴﺮد‪) .‬ﻓﺎوﻟﺮ‪ (152-151 : 1996 ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤـﺎن و ﻣـﺘﻦ را ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣﻌـﺎدل ﻫـﻢ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ داﻧﺶ را ﻛﻪ در ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣـﺘﻦ دﺧﻴـﻞ اﻧـﺪ در ﺧـﻮد‬
‫ﺟﺎي دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻛﻪ ﻓﺎوﻟﺮ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺪ درون ﮔﺮا و ﺑﺮون ﮔﺮا ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺤﺜﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده اي را ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان ادﺑﻲ و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺸﺄ‬
‫ﺗﺤﻮل و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴﺎدي در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ادﺑﻴﺎت‬

‫ﻣﺴﺄﻟﺔ زﺑﺎن‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ و ﻗـﺪرت ﻛـﻪ از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴـﺎدي در ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي اﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮرﻧﮓ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ روﻧﺎﻟﺪ ﻛﺎرﺗﺮ )‪ (Ronald Carter‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ واژة ادﺑﻴﺎت را ﺳـﻮاي از‬
‫اﺻﻄﻼح اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﻮﺻﻴﻒ زﺑﺎن ﻣـﺘﻦ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻨﺜﻲ و ﺑﺪون ﺳﻮﮔﻴﺮي ﺑﺎﺷﺪ زﻳـﺮا ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔـﺮ‬
‫اﻳﺠﺎب ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻣﺘـﻮن ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ دﺧﺎﻟـﺖ ﻋﻮاﻣـﻞ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﺳﻴﻤﭙﺴﻮن‪ ،(x :1993 ،‬ﺑﺮچ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﻋﺘﻘـﺎد اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﺎن و ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻠﻮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑـﻪ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻧﻘﺶ ﺑﻲ ﻃﺮﻓﺎﻧﻪ و ﺧﻨﺜﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ )ﺑﺮچ ‪ .(31 : 1998 ،‬راﺟﺮ ﻓﺎوﻟﺮ ﻛﻪ از‬
‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺳﻴـﺴﺘﻤﻲ‪ -‬ﻧﻘـﺸﻲ‬
‫ﻫﻠﻴﺪي را درون دادي ﻣﻨﺎﺳـﺐ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈـﺮي و روش ﺑـﺮاي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي‬
‫ﺑﺮﻣﻲ ﺷﻤﺎرد و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاي ﻫﻠﻴﺪي و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧـﻮد را ﻣـﺮﺗﺒﻂ و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻓﺎوﻟﺮ‪ .(14-13 : 1996،‬وﻧﺪاﻳﻚ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺮه ﻫﺎي ﻣﻄﺮح اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪of SID‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي را ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ روﺷﻬﺎي ﺳـﻮءِ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻪ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي و ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺘﻮن در ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ روش ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي در ﺗﻼش اﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﻳﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻛـﺸﻒ و اﻓـﺸﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ راﺳﺘﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻮﻳﻦ )‪ (new historicism‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻨﻴﺎدي در ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ از ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻄﺮح ﻣـﻲ ﮔـﺮدد ﻛـﻪ ﻣﺘـﺄﺛﺮ از‬
‫آراء ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﻛﻮ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ »ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﺳـﺖ« ﻳﻜـﻲ از ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬
‫‪‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي وداك و ﻓﺮﻛﻼف ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲ رود‪) .‬آﻗﺎﮔـﻞ زاده‪ (159 : 1385 ،‬در‬
‫اﻳﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﻴﻨﻪ اي ﺑﺮاي ادﺑﻴﺎت ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ادﺑﻴﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ روﻳﻜـﺮد‪ ،‬ادﺑﻴـﺎت را ﻣﻤﻠـﻮ از دروﻏﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﭘـﺸﺖ آﻧﻬـﺎ ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﺮﺧﻼف آن ﭘـﺮ از وﻗـﺎﻳﻊ و‬
‫ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ آن دروغ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﺮ ادﺑﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي رﻓﺘﺎري و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲ ﺗـﻮان آن‬
‫را ﺗﺎرﻳﺦ »ﻓﻌﺎل« داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮاﻳﺎن ﻧﻮﻳﻦ ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﺗﺎرﻳﺦ را ﻣﻨﺒﻌـﺚ از ذﻫﻨﻴـﺖ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﻬﻢ ﺷﺎن از ﮔﺬﺷﺘﻪ رﻳﺸﻪ در ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻓـﺮدي ﺷـﺎن دارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ دﻗﻴﻖ و ﺷﻔﺎﻓﻲ از وﻗﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ‬
‫اﻓﺮاد و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪) .‬ﻋﻠﻮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻘﺪادي‪ .(133-131 : 1378 ،‬اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد در ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﺎرﻳﺦ از روش ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ )‪ (geneology‬ﺑﻬﺮه ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫روﺷﻬﺎي ﻣﺮﺳﻮم در ﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﺣﺪت و ﺗﺪاوم در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد را از ﺣـﺎل‬
‫ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻧﻤـﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﻜﺎف و ﺷـﻜﻨﻬﺎ و ﻳـﺎ ﮔﺴـﺴﺘﻬﺎ را در‬
‫ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ )ﺿﻴﻤﺮان‪ 36 : 1378 ،‬و ‪ (37‬ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻜﺎﻓﻬﺎ را ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از آﺛﺎر ادﺑﻲ ﭘﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬ ‫‪of SID‬‬
‫دﻛﺘـﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬ ‫‪22‬‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ج‪ :‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي در ادﺑﻴﺎت‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي روﻳﻜﺮدي در زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف آن اراﺋﺔ ﭼـﺸﻢ اﻧـﺪاز و‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازي و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﻛﺎرﺑﺮد آن از ﻃﺮﻳـﻖ زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﺎي ﻛﻠـﻲ و ﻣﺘﻨـﻮع‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺗﻮان دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي اﻧﺘﻘﺎدي را در ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻣﺘﻨـﻮﻋﻲ ﻫﻤﭽـﻮن ﻛـﺎرﺑﺮد ﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ رواﻳﺖ و داﺳﺘﺎن در ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ رﺳﺎﻧﻪ ﻫـﺎ‬
‫و ‪ ...‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻲ را »اﻧﺘﻘـﺎدي« ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي زﺑﺎﻧﻲ آزاداﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺘﺨﺎب از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺮد و ﻛﻼن‬
‫اﻋﻢ از ﻗﺮاردادﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻧﺎﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬داﻧﺶ زﻣﻴﻨﻪ اي ﮔﻮﻳﻨﺪه و ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺻﻮرﺗﻬﺎي زﺑﺎﻧﻲ را ﺧﻮاه در ﻣﺘﻮن رﺳـﺎﻧﻪ اي و‬
‫ﺧﻮاه در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ و اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻮﺳﻂ اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬و‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ زﺑﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻓﻬﻢ ﻧﻘﺸﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺗﻌﺎﻣـﻞ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺼﺎدﻓﻲ و دﻟﺒﺨﻮاﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻬﺎدﻳﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳـﺒﺐ ﻓـﺎوﻟﺮ ﻧﻘـﺪ و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺧـﻮد را ﻧﻘـﺪ زﺑـﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣـﺪ ‪ .‬در ﻧﻘـﺪ زﺑـﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ او و در ﻧﻈﺮﻳـﻪ »دﻳـﺪﮔﺎه« او ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ داﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ‪) .‬ﻓﺎوﻟﺮ‪(16 :1996 ،‬‬

‫د‪ :‬ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‬

‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻓﺎوﻟﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﻈﺮي ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ‬
‫راﺑﻄﺔ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت را ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ و ﻛﺎرﺑﺮد روﻳﻜﺮد ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ و ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫ﻓﺎوﻟﺮ اوﻟﻴﻦ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ اﻟﮕﻮ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ را‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻘﺪ ﻣﺘﻮن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ از دﻳﺪﮔﺎه زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻲ اﻧﺘﻘـﺎدي اراﺋـﻪ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪of SID‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫روش او روش ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ او ﮔﻠﭽﻴﻨﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪،‬‬
‫او ﻧﮕﺎه و روش ﺳﺎﺧﺘﮕﺮاﻳﻲ را در ﺑﺎﻓﺖ اﻧﺘﻘﺎدي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ و از دﺳﺘﻮر زاﻳـﺸﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻃـﻮر ﻛـﻪ زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺻـﻮرت ﮔـﺮا‬
‫رو ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻤﻠﻪ را از زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﻣﻌﻨﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛ ﻣﻲ ﺗﻮان روﺳﺎﺧﺖ ﻳـﻚ ﻣـﺘﻦ را‬
‫ﻧﻴﺰ از ﻣﻮﺿﻮع زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ آن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮد‪ .‬روﻳﻜﺮد زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻘﺶ ﮔﺮا ﻧﻘـﺶ اﺻـﻠﻲ را‬
‫ﭼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ روش در روﻳﻜﺮد ﻓﺎوﻟﺮ اﻳﻔﺎ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼـﻪ از اﻳـﺪه‬
‫ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ زداﻳﻲ ﻳﺎ آﺷﻨﺎﻳﻲ زداﻳﻲ و ﻋﺎدي ﺳﺎزي ﺷﻜﻠﻮﻓـﺴﻜﻲ‪ ،‬ﭼﻨـﺪ ﺻـﺪاﻳﻲ ﺑـﺎﺧﺘﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻣــﺮگ ﻧﻮﻳــﺴﻨﺪه )ﻣﺆﻟــﻒ( ﺑــﺎرت )‪ ،(Barthes‬ﻛــﺎﻧﻮﻧﻲ ﺳــﺎزي )‪ (focalization‬ژﻧــﺖ‬
‫)‪ (Genette‬و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻮرﻳﺲ آﺳﭙﻨﺴﻜﻲ )‪ (Boris , Uspensky‬و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻧﻘﺪ ادﺑـﻲ و‬
‫رواﻳﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮاوان ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬او روﻳﻜﺮد زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮا )اﻋﻢ از ﺳﺎﺧﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‬
‫و زاﻳﺸﻲ( را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪادن ﺗﻮﺿﻴﺢ از ﭼﺮاﻳﻲ وﻗﻮع ﺳﺎﺧﺘﻬﺎي زﺑﺎﻧﻲ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣـﺪل ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﺪ و در ﻋﻮض روﻳﻜﺮد زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧﻘـﺶ ﮔـﺮا ﻳـﺎ ﻣـﺪل‬
‫ﻧﻘﺸﻲ‪ -‬ﻣﺘﻨﻲ را اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛـﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺪل ﻧﻘﺶ ﮔﺮا ﺑﺮ ﻛﺎرﻛﺮد و ﻧﻘﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎ در ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻘـﺶ ﺑﻴﻨـﺎﻓﺮدي آن ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫دارد و وﺟﻮد ﻧﻘﺸﻬﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ اﻧﺪﻳﺸﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺎﻓﺮدي و ﻣﺘﻨﻲ ﻫﻠﻴﺪي ﺳـﺎزوﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ‬
‫را ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﻫـ ‪ :‬ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ و ﻧﻘﺶ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮ‬

‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻧﺘﻘﺎدي رﻣﺰ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻮﻳﺎ ﺑﻴﻦ ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ را در روﻳﻜـﺮد‬
‫و ﻧﮕﺎه ﻣﻴﺎن رﺷﺘﻪ اي ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام‪ ،‬ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎ و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎري را ﻓـﺮاروي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔـﺮ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ روﻳﻜﺮدي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ ﻛﻪ دﻳـﺪﮔﺎه ﻫـﺎﻳﻲ از ﺣـﻮزه ﻫـﺎي ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ و‪ ...‬را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد )ﺑﺮچ‪ .(151 : 1989 ،‬ﻓﺎوﻟﺮ ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﺳﺦ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬ ‫‪of SID‬‬
‫دﻛﺘـﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬ ‫‪24‬‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺎز ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻮع را در ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮرﻫﺎي اﺻـﻠﻲ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﺮرﺳﻲ اﻟﻒ‪ -‬ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ زﺑـﺎن‪ ،‬ب‪ -‬ادﺑﻴـﺎت ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﺔ ﻛـﻼم‬
‫)ﮔﻔﺘﻤﺎن(‪ ،‬ج‪ -‬راﺑﻄﺔ زﺑﺎن و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬د‪ -‬ﻧﻘﺶ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﻃﻼع از اﻳﻦ ﻣﺤﻮرﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي درك اﻟﮕﻮي ﻧﻘﺸﻲ‪ -‬ﻣﺘﻨﻲ ﻓﺎوﻟﺮ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي دارد ﺿـﺮوري‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﺳﺎزي زﺑﺎن ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎن ﻫﺮ ﻧﻮﺷﺘﺔ دﻳﮕﺮ از ﻧﻈﺮ ﻓـﺎوﻟﺮ ﺑـﺮاي ﻧﻘـﺪ زﺑـﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑـﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در درون ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﻧﻬﺎدﻫـﺎي ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ آن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﻓﺎوﻟﺮ‪ (15-14 : 1996 ،‬ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺿﺮورت دارد ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺑﻌـﺎد ﺗﻌـﺎﻣﻠﻲ‬
‫ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻠﻘﻲ از ادﺑﻴﺎت ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﺔ ﻛـﻼم )ﮔﻔﺘﻤـﺎن( ﻣـﺘﻦ ادﺑـﻲ را‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن زﺑﺎن اﻋﻢ از رواﺑﻂ ﮔﻔﺘﺎري و رواﺑﻂ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آﮔﺎﻫﻴﻬﺎي‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﻧﻘﺶ و وﻇﺎﻳﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ روش‪ ،‬ﻣﺘﻦ ادﺑـﻲ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻧـﻮع‬
‫ﻛﻨﺶ ﻳﺎ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺳﻴﻤﭙـﺴﻮن )‪ (5 : 1993‬در »زﺑـﺎن اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي و دﻳـﺪﮔﺎه«‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ در ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﮕﻴﺰة اﺻﻠﻲ در آن ﺳﻮي ﺗﺤﻠﻴـﻞ‪ ،‬ﺟـﺴﺘﺠﻮ و ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻧﻈـﺎم‬
‫ارزﺷﻬﺎ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ در واﻗﻊ ﺟـﺴﺘﺠﻮ در ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي‪ ،‬اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻈـﺎم ﺑﺎورﻫـﺎ و ﻣﻘـﻮﻻﺗﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺟﻬﺎن را درك ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ زﺑﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه و ﺣﻴﺎﺗﻲ در ﺗﺜﺒﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﻳﻔﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫از اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ارزﺷﻬﺎ ﻳﺎ ﻧﻈﺎم اﻋﺘﻘﺎدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﺑـﺎن ﻣـﺘﻦ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺣﺘﻲ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و داﺋﻤﺎً ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲ ﻃﻠﺒﻨﺪ و ﺑﻪ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ و ﭘﻮﻳﺎ ﻣﻲ دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔـﺮان‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑﺎورﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه در ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻓﺮاﺳـﺎﺧﺖ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪of SID‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫)‪ (extra structure‬و ﻓﺮاﻣﻌﻨـﻲ )‪ (extra meaning‬ﻧﻘـﺶ دارد و در اﻳـﻦ ﻧﮕـﺮش ﻛـﻼم‬
‫رواﻳﻲ )داﺳﺘﺎﻧﻲ( از ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و آراﻳﺶ ﻣﻌﻨﻲ دار آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳـﻂ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺧﺎص ﻳﺎ ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎص در زﺑﺎن رﻣﺰﮔـﺬاري‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺶ ﭘﻮﻳﺎي ﺧﻮاﻧﻨـﺪه در آزادﺳـﺎزي ﻣﻌﻨـﻲ از ﻣـﺘﻦ ﺗﺒﻠـﻮر ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﻓـﺎوﻟﺮ‬
‫)‪ : 1996‬ص ‪ (253‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻣﺘـﻮن ادﺑـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ داراي »ﮔﻨﺠﻴﻨـﻪ اي از داﻧـﺸﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ« ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ داﻧﺸﻲ از اﻋﺘﻘﺎدات و ارزﺷﻬﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﻫﺮ دورة ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﻼم ﺗﺒﻠﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ آن ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ در آن ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺧﺎص ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻮﻓﻘﻲ ﺑﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺮﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺶ ادﺑﻲ )‪ (literary competence‬ﺟﺎﻧﺎﺗﺎن ﻛﺎﻟﺮ ) ‪Jonathan‬‬
‫‪ (culler‬در ﻧـــﺰد ﺗﺤﻠﻴـــﻞ ﮔـــﺮان ﮔﻔﺘﻤـــﺎن اﻧﺘﻘـــﺎدي زﻳﺮﻣﺠﻤﻮﻋـــﺔ ﺗـــﻮاﻧﺶ ارﺗﺒـــﺎﻃﻲ‬
‫)‪ (Communicative competence‬دل ﻫﺎﻳﻤﺰ )‪ (Dell Hymes‬ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪان‬
‫ادﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺶ ادﺑـﻲ از ﻫـﺮ دوره اي ﺑـﻪ دورة دﻳﮕـﺮ ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي در ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺧﻮد ﻣﺪﻟﻬﺎ و اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده و ﻋﻤﻼً آﻧﻬﺎ را در ﺗﺤﻠﻴﻞ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ادﺑﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻄﺮح ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ »دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﻲ« ﻓﺎوﻟﺮ از اﻫﻤﻴﺖ وﻳـﮋه اي ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺨﺶ اﺳﺘﺎﻧﺪه اي از ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺳﻮي ﺟﻤﻼت ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ و ﺑﻪ ﺷـﺮح ﻓﺮاﻳﻨـﺪﻫﺎي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻣﺘﻮن ﺑﭙﺮدازد ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻﺗﺮ و اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﺗﺮ رواﺑﻂ ﻗﺪرت‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺪل »دﻳﺪﮔﺎه رواﻳـﻲ« ﻳـﺎ دﻳـﺪﮔﺎه زﻣـﺎﻧﻲ‪-‬ﻣﻜـﺎﻧﻲ او ﻛـﻪ‬
‫داراي ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ از ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘـﻮن رواﻳـﻲ‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺴﺘﺮه اي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﻄﻮح ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ‪ :‬اﻟـﻒ‪ -‬ﺳـﻄﺢ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ب‪ -‬ﺳﻄﺢ ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ -‬زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ -‬ﺳﻄﺢ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬د‪ -‬ﺳﻄﺢ روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬ ‫‪of SID‬‬
‫دﻛﺘـﺮ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞ زاده‬ ‫‪26‬‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﻄﻮح و ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺳﺎزوﻛﺎرﻫﺎي زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﻘﺶ ﮔﺮا و‬
‫ﻓﺮا زﺑﺎﻧﻲ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي اﻳﻦ ﻣﺪل و ﺳﺎز وﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن داﺳﺘﺎﻧﻲ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺠﺎل دﻳﮕﺮي را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ادﺑﻴﺎت و آﺛﺎر ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي را ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﺘـﻮن ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ‪ ...‬در ﺧﺪﻣﺖ ارﺗﺒﺎط ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﮕـﺮش و روش‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ داراي ﺧﻮاﻧﺸﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﻨﻮع ﺑﻨﻴـﺎﻣﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲ ﺑﺮد و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در ﮔﺴﺘﺮه اي وﺳﻴﻊ ﺗﺮ رﺷـﺘﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ و ﻏﻴـﺮه را در ﺑـﺮ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻧﮕﺮش ﻣﺘﻦ ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑـﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﻣـﺼﺮف ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن در درون ﺑﺎﻓﺘﻬـﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺻﺪاﻫﺎ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در درون ﻣـﺘﻦ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ آﺷـﻨﺎﻳﻲ‬
‫زداﻳﻲ اﻧﺘﻘﺎدي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﺘﻮن از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ و آﺛﺎر ﻫﻨـﺮي‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺳﺮﺷﺎر از اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳـﺮوﻛﺎر دارﻧـﺪ از اﻳـﻦ رو‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه در ﭘﺸﺖ ﻣﺘﻮن از ﺳﺎزوﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﻨﻔﻌـﻞ و‬
‫ﺑﻲ ﻃﺮف ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻘﺶ ﮔﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص روﻳﻜﺮد ﺳﻴـﺴﺘﻤﻲ‪ -‬ﻧﻘـﺸﻲ ﻫﻠﻴـﺪي‪،‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ آﻣﻮزه ﻫﺎي ﻧﻈﺮي و راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ روﺷﻤﻨﺪ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑـﻲ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎرآﻣﺪ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ ﻫﻨﺮي و زﻳﺒﺎ آﻓﺮﻳﻨـﻲ‬
‫در ﺧﻠﻖ آﺛﺎر ادﺑﻲ اﻣﺮي ﻓﺮدي و ﻣﺨﺘﺺ ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪة اﺛـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي‬
‫ﻫﻤﭽﻮن راﺟﺮ ﻓﺎوﻟﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ »دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﻲ« ﻓﺎوﻟﺮ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﭼﻬـﺎر ﺳـﻄﺢ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ -‬زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺘـﻮاي ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪of SID‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﻧﺘﻘـﺎدي و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﻓﻮق راﺑﻄﺔ ﻧﻘﺪ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن ادﺑـﻲ و ﻧﻘـﺪ‬
‫ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﻣﺤﺮز اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔـﺮان ادﺑـﻲ‬
‫زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ در اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد را ﻛـﻪ از ﺟﺎﻣﻌﻴـﺖ و ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫آﻗﺎ ﮔﻞ زاده‪ ،‬ﻓﺮدوس )‪» (1384‬ﻛﺎرﺑﺮد آﻣﻮزه ﻫﺎي زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻘﺶ ﮔﺮا در ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻮن‬
‫ادﺑﻲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻲ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‬
‫)ﺷﻤﺎرة ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ (149‬ص ‪. 21-1‬‬
‫___________________ )‪ (1385‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺘﻘﺎدي ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺿﻴﻤﺮان‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1378‬ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﻛﻮ‪ ،‬داﻧﺶ و ﻗﺪرت )ﺗﺮﺟﻤﻪ( ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺲ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ )‪ (1381‬ﺑﺮرﺳﻲ دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﻲ در ﺳﻪ داﺳﺘﺎن ﻛﻮﺗﺎه ﺻﺎدق ﭼﻮﺑﻚ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﺔ‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‪) ،‬ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه(‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪادي‪ ،‬ﺑﻬﺮام )‪ (1378‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬از اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻓﻜﺮ روز‪.‬‬
‫‪Birch, David (1989) Literature and critical practice, London, Routledge.‬‬
‫‪Fairclough, Norman (2001) Language and power (second edition), England,‬‬
‫‪Longman.‬‬
‫‪Fowler, Roger (1977) Linguistics and the novel. Great Britain .T.J.Pre‬‬
‫_________________‬
‫‪(1996) Linguistic criticism, (second edition), Oxford, Oxford‬‬
‫‪University Press.‬‬
‫‪Halliday, M.A.K., (1985) An Introduction to Functional Grammar, Great‬‬
‫‪Britain, Edmundsbug Press‬‬
‫‪Simpson, Paul, (1993) Language, Ideology and Point of view, London,‬‬
‫‪Arnold.‬‬
‫‪Toolan, Michael J., (2001) Narrative : A critical Linguistic Introduction‬‬
‫‪(second edition), London, Routledge.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬