87
Âëàäèìèð ÊÎËÅÑÎÂ
Êðàñíîäàð
×åðêåññêèå (ãîðñêèå) ãðåêè
Âëàäèìèð Èãîðüåâè÷ Êîëåñî⠗ ñîèñêàòåëü ñåêòîðà Êàâêàç Èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè è àíòðîïîëîãèè ÐÀÍ èì. Í. Í.
Ìèêëóõî-Ìàêëàÿ, ýòíîãðàô, ñîòðóäíèê Öåíòðà ïîíòèéñêî-êàâêàçñêèõ èññëåäîâàíèé (Êðàñíîäàð). Ñ 1993 ãîäà Â. È.
Êîëåñîâ ïðèíèìàåò àêòèâíîå ó÷àñòèå â èçó÷åíèè ãðóïï ýòíè÷åñêèõ ìåíüøèíñòâ Êðàñíîäàðñêîãî êðàÿ (óðóìû,
ïîíòèéñêèå è ÷åðêåññêèå ãðåêè, óäèíû è äð.).  íàñòîÿùåå âðåìÿ ðàáîòàåò íàä äèññåðòàöèåé íà òåìó "Ýòíè÷åñêàÿ
èñòîðèÿ ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ".
Ñ
ÀÌÎÍÀÇÂÀÍÈÅ — ó ð û ì (â
àäûãåéñêîì ñëóæèò òàê æå òåðìè-
íîì äëÿ îáîçíà÷åíèÿ ãðåêîâ
âîîáùå), ïðîèñõîäèò îò òþðêî-òó-
ðåöêîãî òåðìèíà, ÷òî îïðåäåëåííî óêàçûâàåò, ëèáî
íà Êðûì, ëèáî ìèíóÿ Êðûì, íåïîñðåäñòâåííî íà
Àíàòîëèþ è Ïîíò, â êà÷åñòâå âîçìîæíûõ èñòî÷-
íèêîâ çàèìñòâîâàíèÿ.1
 ðîññèéñêèõ äîêóìåíòàõ XIX âåêà íàçû-
âàþòñÿ “ãîðñêèå ãðåêè”2 ,”çàêóáàíñêèå ãðåêè”3,
“àçèàòöû”.
Ïðîèñõîæäåíèå (ýòíîãåíåç)
Âîïðîñ î ïðîèñõîæäåíèè ãîðñêèõ ãðåêîâ
Êóáàíè îñòàåòñÿ íåðàçðàáîòàííûì: â ëèòåðàòóðå
ýòîò âîïðîñ äàæå íå ðàññìàòðèâàëñÿ. Ñóùåñòâó-
þò äâå âåðîÿòíîñòè èõ ïðîèñõîæäåíèÿ: 1) ëèáî
îíè îñòàòêè ïðàâîñëàâíîãî ãðå÷åñêîãî íàñåëåíèÿ
÷åðíîìîðñêîãî ïîáåðåæüÿ Êàâêàçà, ñî âðåìåíåì
ïåðåøåäøèå íà ÷åðêåññêèé ÿçûê; 2) ëèáî — íå-
ìíîãèå îñòàâøèåñÿ ÷åðêåñû-õðèñòèàíå, íàçûâà-
þùèåñÿ ãðåêàìè ïî ñâîåé ïðèíàäëåæíîñòè ê ïðà-
âîñëàâíîé âåðå.
 êàêîé-òî ñòåïåíè, âîçìîæíî, ìîæåò ïðî-
ëèòü ñâåò íà ýòíîãåíåç ãîðñêèõ ãðåêîâ ëåãåíäà,
çàïèñàííàÿ ïðèêîìàíäèðîâàííûì ê 27-ìó êîííî-
ìó ïîëêó äëÿ ñîñòàâëåíèÿ åãî èñòîðèè õîðóíæèì
Ñ.Çàõàðîâûì ó ïîæèëîãî àáàäçåõà: “Íàçàä òîìó
ïðîøëî ìíîãî ñîò ëåò, êàê íà Êàâêàçå íà ñåâåð-
íîì è þæíîì ñêëîíå õðåáòà, æèëè òàê íàçûâàå-
ìûå óðóìû — õðèñòèàíñêîé âåðû îòêîëü, êàêîãî
ãîñóäàðñòâà, è ÷òî áûë çà íàðîä ýòè óðóìû, îí íå
çíàåò; òîëüêî â îäíî âðåìÿ òóðåöêèé ñóëòàí ïðè-
ñëàë ê íèì î÷åíü ìíîãî ñâîåãî âîéñêà, áóäòî áû ñ
ìèðîëþáèâûìè âèäàìè, è â çàùèòó èõ îò êàêèõ-
òî íåïðèÿòåëåé, íî âûøëî íàïðîòèâ, — òóðåöêîå
ïðàâèòåëüñòâî äîáèâàÿñü ñ äàâíåãî âðåìåíè ïîä-
äàíñòâà óðþì ëåñòèþ è ñèëîþ îðóæèÿ, è æåëàÿ
îâëàäåòü ïðåêðàñíîþ ñòðàíîþ è áîãàòñòâàìè Êàâ-
êàçà, íå ìîãëî ýòèìè ïóòÿìè äîñòèãíóòü ñâîåé
öåëè; ðåøèëîñü ïðèáåãíóòü ê õèòðîñòè — äîâåð-
÷èâûå óðóìû, âïóñòèâ â ñâîþ çåìëþ ìíîãî÷èñ-
ëåííîå òóðåöêîå âîéñêî, âïîëíå óáåäèëèñü ÷òî îíî
ïðèøëî îõðàíÿòü èõ îò íåïðèÿòåëÿ, îòíþäü íå
ïîäîçðåâàÿ çëîãî èõ óìûñëà. ×ðåç íåäîëãîå âðåìÿ
ïðèáûâøåå Âîéñêî, âèäÿ äîâåðèå ê íèì óðþìîâ,
ðèíóëîñü íà íèõ âñåìè ñèëàìè, è èñòðåáèëî íà-
ïîëîâèíó ìóæñêîé ïîë, à îñòàëüíûõ âçÿëî â ïëåí
è ïîðàáîòèëî ê ñåáå â êðåñòüÿíå. Ïîñëå ïðèâåäå-
íèÿ â èñïîëíåíèå ïðåäïèñàííîãî òóðåöêèì ïðà-
âèòåëüñòâîì ïëàíà, íà÷àëüíèêó ýòèì âîéñêîì êî-
íå÷íî ñëåäîâàëî âîçâðàòèòüñÿ â Òóðöèþ è äîíåñ-
òè î ïîêîðåíèè óðþìîâ, íî îí, à ðàâíî åãî ïîìîù-
íèêè è âñå òóðåöêîå âîéñêî, ïëåíèâøèñü êðàñî-
òîþ æåí èçìåííè÷åñêè óáèòûõ èìè óðóìîâ, ïðå-
êðàñíûì è çäîðîâûì êëèìàòîì è â îñîáåííîñòè
çîëîòîíîñíûìè ðîçñûïÿìè íàõîäÿùèìèñÿ ãäå-òî
â ãîðàõ ïî èõ ïîíÿòèþ öåëûìè áóãðàìè, îñòàëèñü
æèòü â ãîðàõ íàâñåãäà, îòëîæèâøèñü ïðèòîì îò
ïîääàíñòâà Òóðöèè. Ïðàâèòåëüñòâî òóðåöêîå, óç-
íàâ îá ýòîì ïîñûëàëî íåñêîëüêî ðàç îòðÿäû äëÿ
íàêàçàíèÿ èçìåíùèêîâ, è îòíÿòèÿ ó íèõ ïîêîðåí-
íîãî êðàÿ, íî îòðÿäû ýòè îñîáîãî âàæíîãî âðåäà
ïðè÷èíèòü èì íå ìîãëè, à íåêîòîðûå ïðèñîåäèíè-
ëèñü äàæå ê íèì, è ïîòîìó îíè îñòàâàëèñü íà Êàâ-
êàçå íåïðèêîñíîâåííûìè. Èç ÷èñëà íà÷àëüíèêîâ
òóðåöêîãî âîéñêà îñòàâøåãîñÿ íà Êàâêàçå, ãëàâ-
íûå íà÷àëüíèêè íàçâàëè ñåáÿ õàíàìè, à çàòåì îñ-
òàëüíûå ÷èíîâíèêè êíÿçüÿìè è äâîðÿíàìè, ïîòîì-
êè ïåðâûõ êíÿçåé â àáàäçåõñêîì ïëåìåíè îñòàëèñü
88 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
êíÿçüÿ Áîëîòóêîâû, â ïîñëåäñòâèè óæå êîãäà áûëî
òåñíî æèòü â ãîðàõ, ïðèáûâøèå òóðêè ðàçìíîæèâ-
øèñü è ðàçäåëèâøèñü íà ðàçíûå ïëåìåíà, ïåðå-
øëè æèòåëüñòâîì íà Áåëóþ è Ëàáó ê ãðàíèöàì
íîãàéöåâ, íà âîïðîñ íå íàõîäèëè ëè àçèàòöû â
ãîðàõ êàêèõ ëèáî ìàòåðèàëîâ, àáàäçåõ ýòîò îòî-
çâàëñÿ òàê: ÷òî äî âòîðæåíèÿ ñþäà òóðîê ïåðâûå
æèòåëè óðóìû, íàõîäèëè áóäòî áû â ãîðå Êîòüõ
çîëîòî, êîòîðîå çäàâàëè â Òóðöèþ èìåÿ ñ îíîé
ñîîáùåíèå â Àíàïå, ïðÿìîþ äîðîãîþ ïî ýòîé æå
ãîðå Êîòüõ, êîòîðàÿ èäåò âàëîì íèãäå íåïðåñå÷åí-
íîþ îò ñàìîé Àíàïû íà þã, è óïèðàåòñÿ ñ ëåâîé
ñòîðîíû â ð.Ïøèøü ïðîòèâó Ñò. Êóðèíñêîé, è ÷òî
êðîìå òîãî ñ ïðèáûòèåì ê íèì Ìàãîìåò Àìèíà,
áûëî îòêðûòî ñåðåáðî íà ñåâåðíîì ïåðåâàëå â âåð-
õîâüÿõ ð.Áåëîé, äëÿ ðàçðàáîòêè ýòèõ ðóäíèêîâ
Ìàãîìåò Àìèí ïîñûëàë áóäòî áû äî 200 ÷åëîâåê
ðóññêèõ áåãëûõ è ïëåííûõ, è ÷òî íà÷àëè áûëî óæå
äîáûâàòü ñåðåáðî, íî óáûõè óçíàâ îá ýòîì äâèíó-
ëèñü â áîëüøèõ ñèëàõ ÷ðåç ïåðåâàë ê îòêðûòûì
ðóäíèêàì, è èñòðåáèëè âñåõ ðåøèòåëüíî òàì áûâ-
øèõ, ðóññêèõ è àáàäçåõîâ, êîãäà ïîâåëèòåëü àçè-
àòñêîãî íàðîäà óçíàë î òîì ïîñòóïêå óáûõîâ, ñïðà-
øèâàë èõ. Íà êàêîì îñíîâàíèè îíè ïîçâîëèëè ñåáå
ðàçðóøèòü åãî óêðåïëåíèå è ïîáèòü ðàáî÷èõ, êî-
òîðûå íà ýòî îòîçâàëèñü, ÷òî îíè ïîñòóïèëè òàê
î÷åíü ñïðàâåäëèâî, ïîòîìó ÷òî åñëè ðóññêèå óç-
íàþò ÷òî â ãîðàõ åñòü ñåðåáðî, äâèíóò âñå ñâîè
âîéñêà â ãîðû è ïîêîðÿò èõ î÷åíü ñêîðî, Ìàãîìåò
Àìèí ïîëó÷èë òàêîâîé îòâåò è âåðîÿòíî íàõîäÿ
åãî ñïðàâåäëèâûì, îñòàâèë ñâîè çàíÿòèÿ ïî ðàç-
ðàáîòêå ýòèõ ðóäíèêîâ, è áîëåå èõ óæå íå íà÷è-
íàë”.4
Íàì êàæåòñÿ, ÷òî ïîÿâëåíèå ýòîé ýòíè÷åñ-
êîé îáùíîñòè êàê òàêîâîé, ñâÿçàíî ñ ïðèõîäîì
ðóññêèõ íà Ñåâåðî-Çàïàäíûé Êàâêàç. Äåéñòâóÿ êàê
âíåøíèé êàòàëèçàòîð, ðîññèéñêàÿ ïîëèòèêà è èäå-
îëîãèÿ îêàçûâàëà íåñîìíåííîå âëèÿíèå íà ïðî-
öåññû, ïðîõîäèâøèå â àäûãñêîì “ìèðå”. Ñðåäè
ñîöèàëüíûõ ñöåíàðèåâ ïîâåäåíèÿ ïîÿâèëñÿ äî òîãî
íåñóùåñòâîâàâøèé: ìîæíî áûëî óéòè íà ðîññèé-
ñêóþ òåððèòîðèþ. Òåì ñàìûì, ïåðåéòè â äðóãîå
ñîöèàëüíî-êóëüòóðíîå “ïîëå” è èçáàâèòüñÿ îò íå-
æåëàòåëüíûõ äëÿ ñåáÿ ðåçóëüòàòîâ (ïîñëåäñòâèé).
È ýòî êàñàåòñÿ íå òîëüêî õðèñòèàíñêîãî íàñåëå-
íèÿ: íà ðîññèéñêóþ òåððèòîðèþ âûõîäÿò ïðåäñòà-
âèòåëè âñåõ ÷åðêåññêèõ “ïëåìåí”, à òàêæå òàòàðû
è íîãàéöû. È èìåííî, ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ãîðñ-
êèõ ãðåêîâ íà÷èíàåòñÿ ñ âûõîäîì èõ: äî ýòîãî îíè
áûëè ïîëíîñòüþ èíêîðïîðèðîâàíû â àäûãñêîå
îáùåñòâî è íåëüçÿ ãîâîðèòü î ñîáñòâåííîé èñòî-
ðèè è êóëüòóðå ýòîé îáùíîñòè.
Íå ñëåäóåò çàáûâàòü, ÷òî äî ïðèíÿòèÿ èñ-
ëàìà àäûãñêîå íàñåëåíèå ïðèäåðæèâàëîñü õðèñ-
òèàíñêîé âåðû ïðàâîñëàâíîãî òîëêà, êîíå÷íî, âåñü-
ìà ïîâåðõíîñòíî,
Ôîðìèðîâàíèå.Ýòíîàðåàëüíûå
ãðóïïû. Ïîñåëåíèÿ
 ïîëå çðåíèÿ åâðîïåéöåâ, êàê ðóññêèõ, òàê
è èíîñòðàíöåâ (÷àùå âñåãî ÷èíîâíèêîâ è ïóòåøå-
ñòâåííèêîâ èëè øïèîíîâ), ãðåêè, ïðîæèâàþùèå
ñðåäè àäûãîâ ïîïàëè â ïåðâîé òðåòè XIX ñòîëå-
òèÿ, êîãäà èíòåðåñ ê Ñåâåðî-Çàïàäíîìó Êàâêàçó
íåîáû÷àéíî âîçðîñ, â ñâÿçè ñ ðóññêî-òóðåöêèìè
âîéíàìè. Ãîðñêîå íàñåëåíèå ñòàëî äåëèòüñÿ ðîñ-
ñèéñêèìè ÷èíîâíèêàìè íà “ìèðíîå” è “íåìèð-
íîå”, ïîÿâèëèñü ñëó÷àè ïåðåõîäà ÷åì-ëèáî íåäî-
âîëüíûõ ãîðöåâ â ðóññêèå âëàäåíèÿ íà çåìëè ×åð-
íîìîðñêîãî Êàçà÷üåãî Âîéñêà. Òàêèõ ãîðöåâ ññå-
ëÿþò â äâà íàñåëåííûõ ïóíêòà, ïîÿâèâøèõñÿ â
íà÷àëå XIX âåêà: Ãðèâåíñêèé ×åðêåñêèé àóë è
Òàòàðñêîå ñåëåíèå Àäû. Ñóäÿ ïî ïåðåïèñêå ìåæ-
äó êîðäîííûìè ïîñòàìè, êàðàíòèíàìè, ïîãðàíè÷-
íûìè óêðåïëåíèÿìè è Âîéñêîâîé êàíöåëÿðèåé,
çàñåëÿþò âûøåîçíà÷åííûå ïóíêòû ãîðöû èç ðàç-
íûõ àäûãñêèõ ïëåìåí ( â áîëüøåé ñòåïåíè øàï-
ñóãè è íàòóõàåâöû, â ìåíüøåé — àáàäçåõè, ìàõî-
øåâöû è êåðêåíåéöû-÷åð÷åíååâöû), íîãàéñêèå
òàòàðû [åñëè ïðàâîìî÷åí òàêîé òåðìèí], à òàêæå
àðìÿíå è ïîçäíåå ãðåêè. Òàê, âïåðâûå ðîññèéñêèå
âëàñòè ñòàëêèâàþòñÿ ñ àäûãîãîâîðÿùèìè àðìÿíà-
ìè è ãðåêàìè, êîòîðûå â äîêóìåíòàõ ïîëó÷àþò
íàèìåíîâàíèå ãîðñêèõ èëè ÷åðêåññêèõ. Ïî èìåþ-
ùèìñÿ ó àâòîðà àðõèâíûì äàííûì ïåðâûå ñåìüè
ãîðñêèõ àðìÿí ñåëÿòñÿ â Ãðèâåíñêîì àóëå â 1804
ãîäó. Òàê, ⠓Âåäîìîñòè î ÷èñëå ñîäåðæàùèõñÿ â
Åêàòåðèíîäàðñêîì êàðàíòèíå áåæàâøèõ èç ïëåíà
èç ÷åðêåñ ðàçíîãî çâàíèÿ ëþäåé è î ÷èñëå âûõî-
äÿùèõ â Ðîññèþ èç-çà Êóáàíè ÷åðêåñ è àðìÿí”
íàõîäèì äàòû âûõîäà â ðîññèéñêèå ïðåäåëû àð-
ìÿíñêèõ ñåìåéñòâ. 9 àïðåëÿ 1804 àðìÿíå Õà÷àäóð
Òåìãóîâ (â äðóãîì äîêóìåíòå Õà÷àäýð Òåìèðîâ) ñ
æåíîþ åãî Äóñïè, äåòüìè Êàñïàðîì, Òèòó, Ñàíó-
ïîì, Ïàíçèàìîì è ñ ÿñèðÿìè èç ÷åðêåñ âäîâîþ
×åêèí Õàòíå, äåòüìè åå ñûíîì Ñóëààõ, Àáðå÷,
äî÷åðüìè Ãà÷åêîø è Òîòíîçî è äåâèöåé Íàâ; àð-
ìÿíêà âäîâà Øèðèí ñ ñûíîâüÿìè Ìèõàèëîì, Àâà-
íåñîì (åãî æåíîé Çàíåçàí), äî÷åðüþ Ôèæ; àðìÿ-
íèí Òè÷ Áàðîíîâ ñ æåíîþ Êóðèí, ñûíîì Áàëàáà-

íîì è ñ ÿñèðÿìè èç ÷åðêåñ ïåðåñåëèëèñü íà íàøó
ñòîðîíó è áûëè ïîñåëåíû â Ãðèâåíñêèé àóë.5 13
àïðåëÿ ïåðåñåëÿþòñÿ àðìÿíå Êèðêîð Ìåðæàíîâ,
Ïîâàãåì Àãóïîâ è ÿñèðû èõ èç ÷åðêåñ, îíè òîæå
îñåäàþò â Ãðèâåíñêîì ×åðêåñêîì àóëå.6 30 àïðåëÿ
òîãî æå ãîäà âäîâà èç àðìÿí Äàø ñ ñûíîì Íàõóï-
øåì è äî÷åðüþ Íàñê ïîïàäàåò â ïîëå çðåíèÿ Åêà-
òåðèíîäàðñêîé êàðàíòèííîé çàñòàâû è îïðåäåëÿ-
åòñÿ íà æèòåëüñòâî âñå òóäà æå — â Ãðèâåíñêèé
àóë.7  ýòîì æå äåëå âñòðå÷àåòñÿ óïîìèíàíèå è î
ãðåêàõ, ïðîøåäøèõ ÷åðåç êàðàíòèííûå ìåðîïðè-
ÿòèÿ 7-9 èþíÿ 1804 ãîäà. Íî, ñóäÿ ïî õàðàêòåðèñ-
òèêå “æèòåëüñòâóþùèé çà Êóáàíüþ çàøåäøèé òóäà
èç Òðàïåçîíà ãðåê Äàíèëà Ïàíäåëè (â äðóãîì ìå-
ñòå Äàíèëî Îïàíäèëîâ), æåíà åãî Åêàòåðèíà, ñûí
Èâàí, ÿñèðü èç ÷åðêåñ Àííà Ãîøåìàô”, ïðîñÿùèå
î ðóññêîì ïîääàíñòâå è î âîäâîðåíèè â Òàãàíðîã8,
ÿâëÿëèñü âðåìåííûìè æèòåëÿìè Çàêóáàíüÿ, è
âðÿä ëè èõ ìîæíî îòíåñòè ê ãîðñêèì ÷åðêåññêèì
ãðåêàì, õîòÿ, ñêîðåå âñåãî, îíè çíàëè “÷åðêåññêèé”
ÿçûê, ðàç äàæå èìåëè êðåïîñòíóþ èç ÷åðêåñ. Ñ
äðóãîé ñòîðîíû, äàííûé ïðèìåð ìîæåò áûòü ïî-
êàçàòåëåí êàê â âîïðîñå ïðîèñõîæäåíèÿ äàííîé
ãðóïïû ãðåêîâ, òàê è èõ ñàìîñîçíàíèÿ — ðàç
èìåëèñü ñâÿçè ñ ãðåêàìè Òðàïåçóíäà, îòòóäà ýòà
ãðóïïà ìîãëà ïðîèçîéòè, íî, âåðîÿòíî, áëàãîäàðÿ
èìåííî èì ó ÷åðêåñîãîâîðÿùèõ ãðåêîâ ïîääåðæè-
âàëîñü óñòîé÷èâîå ãðå÷åñêîå, òî åñòü ïðàâîñëàâ-
íîå ñàìîñîçíàíèå.
Ôîðìèðîâàíèå ýòîé ýòíè÷åñêîé ãðóïïû ñâÿ-
çàíî ñ ïîÿâëåíèåì åå â ïðåäåëàõ Ðîññèéñêîé Èì-
ïåðèè, âûõîæäåíèåì èç-çà Êóáàíè íà òåððèòîðèþ
×åðíîìîðñêîãî Êàçà÷üåãî Âîéñêà. Äåëî â òîì, ÷òî,
ïî-âèäèìîìó, ñðåäè àäûãîâ ãðåêè æèëè äèñïåðñ-
íî ñåìüÿìè èëè ãðóïïàìè ñåìåé âìåñòå ñ ãîðñêè-
ìè àðìÿíàìè, è îòäåëüíûõ “ãðå÷åñêèõ” ïîñåëå-
íèé (àóëîâ) íå ñîñòàâëÿëè.
Íà òåððèòîðèè ×åðíîìîðñêîãî Âîéñêà ÷åð-
êåññêèå (ãîðñêèå) ãðåêè ïîÿâëÿþòñÿ â 1823-24-õ
ãã. Îá ýòîì ìîæíî ãîâîðèòü îïðåäåëåííî, ñóäÿ ïî
äîêóìåíòàì, äàòèðîâàííûìè ýòèìè ãîäàìè. Ïî-
ïàäàþò ãðåêè â Ðîññèþ ñëó÷àéíî: 4 ñåíòÿáðÿ 1823
ãîäà ãðåê Óðóñ Äìèòðîâ (Äìèòðèåâ) áûë âçÿò â
ïëåí ïðè èñòðåáëåíèè â Çàêóáàíüå ðîññèéñêèìè
âîéñêàìè ÷åðêåññêèõ àóëîâ. Îñòàâøèñü íà æèòåëü-
ñòâå â ïðåäåëàõ Ðîññèè, ïîñåëèâøèñü â Ãðèâåíñ-
êî-×åðêåñêîì àóëå, îí ðåøèë ñòàòü ðîññèéñêèì
ïîääàííûì è âûçâàë èç Çàêóáàíüÿ ñâîåãî ñûíà
Ïåòðà. À â ÿíâàðå 1824 ãîäà ñòàë ïðîñèòü ðàçðå-
øåíèÿ Íà÷àëüñòâà ïðîïóñòèòü åãî çà Êóáàíü “äëÿ
âçÿòüÿ ñþäà åãî ñåìåéñòâà äëÿ ñîâìåñòíîãî åãî
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 89
ñíèì æèòåëüñòâà — â 10 äóøàõ îáåãî ïîëà ñîñòî-
ÿùåãî, íàõîäÿùåãîñü â ×èð÷èíåéñêîì âëàäåíèè”.
Åãî ïðîñüáà ïðîøëà ïî âñåé èåðàðõè÷åñêîé ëåñò-
íèöå îò âîéñêîâîãî åñàóëà ñò. Ãðèâåíñêîé Ïøåêóÿ
Ìîãóêîðîâà äî Åðìîëîâà è áûëà óäîâëåòâîðåíà, ñ
óñëîâèåì, ÷òî Äìèòðîâ íàéäåò ïîðó÷èòåëåé, íà-
ïèøóùèõ ðàñïèñêó î âîçâðàùåíèè Äìèòðîâà â
Ðîññèþ. Òàêæå îí áûë ïðèâåäåí ê ïðèñÿãå. 2 ôåâ-
ðàëÿ 1824 ãîäà Óðóñ Äìèòðèåâ äàë ïîðó÷èòåëü-
íóþ ïîäïèñêó íà èìÿ Àòàìàíà ×åðíîìîðñêîãî
Êàçà÷üåãî Âîéñêà ïîëêîâíèêà Ìàòâååâà â òîì, ÷òî
îí èç Çàêóáàíè ïðåäïîëàãàåò “âîçâðàòèòüñÿ íà
æèòåëüñòâî â Ãðèâåíñêèé ×åðêåñêèé àóë íåïðå-
ìåííî, â óâåðåíèå ÷åãî è îñòàâëÿþ ÿ â Ãðèâåíñ-
êîì ×åðêåñêîì Àóëå ó Àâàãåìà Æàíòàìèðîâà ðîä-
íîãî ìîåãî ñûíà Ïåòðà 12 ëåò...” Ðàñïèñàëèñü ïî-
ðó÷èòåëü àðìÿíèí äâîðÿíèí Îâàãèì Æàíòåìèðîâ
(òàê â äîêóìåíòå — Ïðèì. àâòîðà), à âìåñòî íå-
ãðàìîòíîãî Äìèòðèåâà ïîäïèñàëñÿ “Íàõè÷åâàí-
ñêîé æèòåëü Êàðï Àòàìàíîâ”. Äìèòðîâ âîçâðà-
òèëñÿ â ñåðåäèíå èþëÿ: ïîëêîâíèê Äîëèíñêèé
äîíîñèë, ÷òî ñìîòðèòåëü Ìàëîëàãåðíîãî ìåíîâî-
ãî äâîðà åñàóë Ëÿøåíêî 18 èþëÿ “ïåðåïðàâèë ïðè
îíîì äâîðå èç Çàêóáàíè íà íàøó ñòîðîíó Ðîññèé-
ñêî-ïîääàííîãî ãðåêà Íèêîëàÿ Äìèòðèåâà ñûíà ñ
æåíîþ åãî, äâóìÿ ñûíîâüÿìè, êðåïîñòíîþ ñ äâó-
ìÿ æå ñûíîâüÿìè, è èìåíèåì äâóìÿ àðáàìè; 13
øòóêàìè ðîãàòîãî ñêîòà, è îäíîþ ëîøàäüþ ... îò-
ïðàâèë â Åêàòåðèíîäàðñêóþ Êàðàíòèííóþ Êîíòî-
ðó”. Ïîñëåäíÿÿ ñîîáùèëà, ÷òî 19 èþëÿ âåðíóâ-
øèéñÿ ãðåê Óðóñ Äìèòðèå⠓ïîñòóïèë â çäåøíèé
Öåíòðàëüíûé Êàðàíòèí ñ æåíîþ Ãóëü, ñûíîì
Ïàâëîì, ïëåìÿííèêîì Ôåäîðîì, êðåïîñòíîþ æåí-
ùèíîþ Ëåïîð, ñ ñûíîâüÿìè åÿ: Òàï÷åæ è Ïøåãó-
êîì ñ íóæíûì íà íèõ îäåÿíèåì, äîìàøíèì èìó-
ùåñòâîì, îäíîþ ëîøàäüþ è 13 øòóêàìè ðîãàòîãî
ñêîòà”.9 Òî åñòü, ìîæíî óòâåðæäàòü, ÷òî Íèêîëàé
Äìèòðèåâ è Óðóñ Äìèòðèåâ îäíî è òî æå ëèöî.
Ïî-âèäèìîìó, ýòè èìåíà: áûòîâîå (àäûãñêîå) è
îôèöèàëüíîå (ïðàâîñëàâíîå, ãðå÷åñêîå) îäíîãî ÷å-
ëîâåêà.
 ñâîåé èçâåñòíîé ðàáîòå Ô. À. Ùåðáèíà
óïîìèíàåò, ÷òî â 1823 ãîäó âìåñòå ñ ÷åðêåññêèìè
àðìÿíàìè è ãðåê Òåõòåìèðîâ ïðîñèò äîçâîëåíèÿ
ó ðîññèéñêèõ âëàñòåé ïåðåñåëèòüñÿ íà òåððèòîðèþ
Ðîññèè.10 Ðàñøèðÿåò ýòîò ñþæåò Ì.Â. Ïîêðîâñêèé:
“Â ôåâðàëå 1823 ã. áîëüøàÿ ãðóïïà àðìÿíñêèõ è
ãðå÷åñêèõ êóïöîâ, æèâøèõ çà Êóáàíüþ, âûðàçèëà
æåëàíèå ïåðåñåëèòüñÿ íà ðóññêóþ òåððèòîðèþ.
Ïîëó÷èâ ñîãëàñèå âîåííûõ âëàñòåé, îíè ïðèñòó-
ïèëè ê ïåðåõîäó íà ïðàâûé áåðåã Êóáàíè, íî íåî-
90 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
æèäàííî íàòîëêíóëèñü íà ñîïðîòèâëåíèå ñâîèõ
“ïîäâëàñòíûõ”, êîòîðûå íå ïîæåëàëè ïåðåõîäèòü
â Ðîññèþ âìåñòå ñ õîçÿåâàìè, óçíàâ, ÷òî ýòî íå
ñóëèò èì îñâîáîæäåíèÿ. Âñòðåâîæåííûå êóïöû
íàïðàâèëè â Åêàòåðèíîäàð äåëåãàòà — ãðå÷åñêî-
ãî êóïöà Òåíòåìèðîâà, êîòîðûé ïîòðåáîâàë ïðè-
ìåíåíèÿ ðóññêîãî îðóæèÿ äëÿ âîçäåéñòâèÿ íà íå
æåëàâøèõ ïåðåñåëÿòüñÿ. Êîãäà æå åìó áûëî îòêà-
çàíî, òî àðìÿíñêèå è ãðå÷åñêèå êóïöû âûíóæäå-
íû áûëè îñòàâèòü ñâîå íàìåðåíèå”.11 Êàê ñîîòíî-
ñèòñÿ Äìèòðîâ-Äåìòèðîâ ñ Òåõòåìèðîâûì-Òåíòå-
ìèðîâûì íåèçâåñòíî: ôàìèëèè ïî çâó÷àíèþ ñõî-
æû, íî ñîáûòèÿ ðàçíÿòñÿ.
 òî æå âðåìÿ, â 1825 ãîäó áûëà ñîñòàâëå-
íà îïèñü ïðîæèâàþùèì â ýòèõ ìåñòàõ ñåìåé-
ñòâàì: “Âåäîìîñòü ×åðêåññêèì è àðìÿíñêèì ñå-
ìåéñòâàì æèòåëüñòâóþùèì â Åêàòåðèíîäàðñêîì
îêðóãå ïðè Àíãåëèíñêîì åðêó ñ ïîêàçàíèåì êàêîå
îíè èìåþò ñîñòîÿíèå. Ó÷èíåíà àâãóñòà 17 äíÿ,
1825 ãîäà”. Ïåðå÷èñëþ ÷åðêåññêèõ àðìÿí, òàê êàê
â êóëüòóðíîì ïëàíå îíè î÷åíü áëèçêè ãðåêàì (ãî-
âîðÿò íà îäíîì ÿçûêå, ïðèíàäëåæàò ê õðèñòèàíñ-
êîé öåðêâè), ïîýòîìó ðàññìàòðèâàòü ýòíè÷åñêóþ
èñòîðèþ ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ îòäåëüíî îò àðìÿí
íåðàçóìíî, äà è íåâîçìîæíî. Èòàê, â âåäîìîñòè
óïîìÿíóòû ïîä ãðèôîì “Àðìÿíû”: ñîòåííûé åñà-
óë Àâàãèì (6 äâîðî⠗ 10 ìóæ÷èí è 12 æåíùèí),
Åâäîêèì 9 (1 äâîð — 3 ìóæ÷èíû è 8 æåíùèí),
Ìàðòèí (1 äâîð — 1 ìóæ÷èíà è 2 æåíùèíû),
Øåîðà (1 äâîð — 4 ìóæ÷èíû è 3 æåíùèíû), Áà-
áó÷ (1 äâîð — 3 ìóæ÷èíû è 2 æåíùèíû), Ðóòàê
(äâîðà íåò, 3 ìóæ÷èíû è 3 æåíùèíû), ×óõ Áàáèé
(1 äâîð — 2 ìóæ÷èíû è 4 æåíùèíû), Íèêîëàé
Òåìòóðê (1 äâîð — 3 ìóæ÷èíû è 3 æåíùèíû).12
Ñîçäàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî ïîñëåäíèé â âûøå-
ïðèâåäåííîì ñïèñêå Íèêîëàé Òåìòóðê — Íèêî-
ëàé (Óðóñ) Äìèòðîâ: â áîëåå ïîçäíèõ ñïèñêàõ
ïðåäñòàâèòåëè ýòîãî ðîäà ôèãóðèðóþò êàê Äåì-
òèðîâû, à Òåìòóðê — èñêàæåííàÿ ôîðìà Äåìòè-
ðîâà. Åñëè ãèïîòåçà àâòîðà âåðíà, òî ãðåêè áûëè
çàïèñàíû ñðåäè àðìÿí, ÷òî åùå ðàç ãîâîðèò â
ïîëüçó îäíîðîäíîñòè ñîîáùåñòâà “àäûãîãîâîðÿ-
ùèå àðìÿíå è ãðåêè”.
Ïî ñïðàâêå, ñîñòàâëåííîé 9.12.1830 ã. â
Ãðèâåíñêîì ×åðêåñêîì àóëå ñîñòîÿëî ÷åðêåñ è àð-
ìÿí ìóæñêîãî ïîëà 153 ÷åëîâåêà è æåíñêîãî ïîëà
119 ÷åëîâåê, òî åñòü, è â ýòîò ðàç ãðåêè íå óïîìè-
íàþòñÿ.13  òî æå âðåìÿ â äåëå 1834 ã. âñòðå÷àåì
óïîìèíàíèå î ïîñåìåéíîé âåäîìîñòè Ãðèâåíñêî-
ãî ×åðêåñêîãî àóëà “×åðêåñàì, Àðìÿíàì è Ãðåêàì
æèâóùèì â îíîì àóëå”.14 Ñ ÷åì ñâÿçàíî ïîÿâëå-
íèå óïîìèíàíèÿ ãðåêîâ â ñïèñêàõ? Ìîæåò áûòü, ñ
óâåëè÷åíèåì ÷èñëåííîñòè ãðåêîâ â Ãðèâåíñêîì
àóëå? Êîñâåííî, îá ýòîì æå ñâèäåòåëüñòâóåò äîêó-
ìåíò îò èþíÿ 1834 ã. î ïðîïóñêå “ñ Çàêóáàíè íà
Íàøó Ñòîðîíó” ñåñòðû “Ãðåêà Ïåòðà Äìèòðîâà
æèâóùåãî â ×åðêåñêîì Ãðèâåíñêîì àóëå, Õàíè ñ
ìóæåì åå Áàõ, îäíîþ äåâî÷êîþ...”, Ïåòð Äìèòðîâ
ñûí Óðóñà (Íèêîëàÿ) Äìèòðîâà ÓÆÅ ÆÈË (âû-
äåëåíî àâòîðîì — Ïðèì. àâòîðà) â Ãðèâåíñêîì
àóëå.
Ñîãëàñíî ïðèãîâîðó îáùåñòâà ñòàíèöû
Íîâîíèæåñòåáëèåâñêîé îò 21.09.1847 ã., “àðìÿíå
è ãðåêè ñàìîâîëüíî ïî îäíîìó ïðèãëàøåíèþ Ïîë-
êîâíèêà Õàí Ãåðåÿ ïîñåëèëèñü íà ïðàâîé ñòîðîíå
Àíãåëèíñêîãî åðèêà.. ”,15 òî åñòü îêîëî Ãðèâåíñ-
êîãî àóëà. Âðÿä ëè ýòî ïîñåëåíèå áûëî ñàìîâîëü-
íûì, ïîòîìó ÷òî âñÿêèé ïåðåñåêàâøèé ãðàíèöó
ïîäâåðãàëñÿ êàðàíòèííîìó î÷èùåíèþ è ìåñòíàÿ
âëàñòü â ëèöå íàêàçíîãî àòàìàíà îïðåäåëÿëà áó-
äóùåå ìåñòî æèòåëüñòâà ÷åëîâåêà.
Ïîñëå Äìèòðîâûõ, îäíèìè èç ïåðâûõ ïå-
ðåñåëåíöåâ-ãðåêîâ áûëî ñåìåéñòâî Íèêîëàÿ Ñà-
ôèðå, â íîÿáðå 1832 ã. “èçúÿâèâøåãî æåëàíèå âîä-
âîðèòüñÿ íàâñåãäàøíåå æèòåëüñòâî â Ãðèâåíñêîì
àóëå”.  Åêàòåðèíîäàðñêîì êàðàíòèíå ðàññìàòðè-
âàëàñü åãî ïðîñüáà, à òàêæå ïðåäëîæåíèå Çàâîäîâ-
ñêîãî “Ãðåêà Íèêîëàÿ Ñàôèðå...ïåðåïóñòèòü èç
Çàêóáàíè ñ åãî ñåìåéñòâîì”. Âîïðîñ áûë ðåøåí
ïîëîæèòåëüíî: ïî ÿâêå ãðåê äîëæåí áûòü ïåðåïó-
ùåí â Ìàðüÿíñêèé êóò ñ ñåìåéñòâîì è èìóùå-
ñòâîì, â êîòîðîì è ïîäâåðãíóò 21 äíåâíîìó êà-
ðàíòèííîìó íàáëþäåíèþ.16 Äî ýòîãî íà Åêàòåðè-
íîäàðñêîì ìåíîâîì äâîðå Íèêîëàé Ñàôèðå ïîêà-
çàë, ÷òî îí ðîäèëñÿ çà Êóáàíüþ ⠓Àáàçåõñêîì ïëå-
ìåíè”, ïîòîì ïåðåøåë íà æèòåëüñòâî ⠓Õàìû-
øåéñêèå âëàäåíèÿ â àóë Ãàäüãàáëü”, ñåìåéñòâî åãî
ñîñòîèò èç æåíû, äâóõ ñûíîâåé è äâóõ äî÷åðåé, è
îí æåëàåò ïîñåëèòüñÿ â Ãðèâåíñêîì àóëå. Ïðîñüáó
åãî óäîâëåòâîðèëè.17 Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî è
àðìÿíñêàÿ ÷àñòü õðèñòèàíñêîãî íàñåëåíèÿ àóëà
ôîðìèðîâàëàñü íå îäíîàêòíî, à ðàçíîâðåìåííî è
íåáîëüøèìè ïàðòèÿìè è ãðóïïàìè. Òàêîé æå ïóòü
ïðîøëè ïî-âèäèìîìó è ãðåêè.
 èþëå 1840 ãîäà èç-çà Êóáàíè ê Åêàòåðè-
íîäàðñêîìó ìåíîâîìó äâîðó ïðèáûëè ãðåê ßí
Êàêøå (Êîêøå) ñ æåíîþ Óðóí-Õàí è äåòüìè: ñû-
íîì Íàçàðîì, äî÷åðüìè Ìàðüåþ, Ñîôüåþ è Íàø-
õî, à òàêæå ñåìåéñòâî àðìÿíèíà Áàëäûñàðà Ãðè-
ãîðüåâà ñ æåíîþ Åëåíîþ, ñûíîì Âàðòåðåì, äî÷å-
ðüþ Ãîçàðü è êðåïîñòíûì ìàëü÷èêîì Ãà÷åêå. Â
Åêàòåðèíîäàðñêîì Êàðàíòèíå 19 èþëÿ “ïðè âñïðî-

ñå” ïðèáûâøèå ïîêàçàëè: “äî ñåãî æå æèòåëüñòâî
îíè èìåëè â Àáàçåõñêîãî íàðîäà”, ïåðåñåëèëèñü
èç-çà Êóáàíè ïî ñîáñòâåííûì ñâîèì æåëàíèÿì è
íàìåðåíû âîäâîðèòüñÿ â Ðîññèè íà âñåãäàøíåå
æèòåëüñòâî, ãäå Íà÷àëüñòâî èì óêàæåò.18 20 èþëÿ
1840 ãîäà òå æå ëþäè áûëè äîïðîøåíû óæå â Êàí-
öåëÿðèè Íàêàçíîãî Àòàìàíà Âîéñêà ×åðíîìîðñ-
êîãî, ãäå è ñîîáùèëè ñëåäóþùèå ñâåäåíèÿ. Àðìÿ-
íèí Áîãäàñàð Êèðêîðî⠓ïîêàçàë”, ÷òî åìó 70 ëåò,
æåíå åãî Åëåíå 35, ñûíó Âàðòåðåñó 17, äî÷åðè
Êóãàð 15 è êðåñòüÿíèíó Ãàæèìàôó 12. Âñå îíè âå-
ðîèñïîâåäàíèÿ ãðèãîðèàíñêîãî, êðîìå êðåñòüÿíè-
íà, ïðîèñõîäÿùåãî èç “×åðêåñ Àáàçåõñêîãî ïëå-
ìåíè è èñïîâåäóþùåãî ìàãîìåòàíñêóþ âåðó”.
Æèòåëüñòâî èìåëè ïðè ðå÷êå Ñóõóïñ è ñ äàâíåãî
âðåìåíè èìåëè æåëàíèå ïåðåéòè íà æèòåëüñòâî â
×åðíîìîðèþ.  èþíå òîãî æå, ñîáðàâøèñü ñî âñåì
èìóùåñòâîì, îòïðàâèëèñü â àóë Õàìûøåâñêîãî
âëàäåëüöà äâîðÿíèíà Ñàëèìêèðåÿ, ãäå íàõîäèëèñü
äî 17 èþëÿ, à ïîòîì ïðèáûëè íà Åêàòåðèíîäàðñ-
êèé ìåíîâûé äâîð, ãäå è ïåðåïðàâèëèñü âìåñòå ñ
12 øòóêàìè ðîãàòîãî ñêîòà è 3 ëîøàäüìè. Æåëà-
þò ïðèíÿòü ïðèñÿãó íà âåðíîñòü ïîääàíñòâà ãîñó-
äàðþ Èìïåðàòîðó è ïîñåëèòüñÿ íà æèòåëüñòâî â
Ãðèâåíñêîì ×åðêåñêîì àóëå. Âìåñòî íåãðàìîòíî-
ãî Êèðêîðîâà åãî ïîêàçàíèÿ ïîäïèñàë óðÿäíèê
Ïðîêîôèé Êîðîëåíêî.19 Ãðåê ßíè Êîê÷å ñîîáùèë:
åìó 40 ëåò, æåíå Õàíèê 30, ñûíó Íàçàðó 13, äî÷å-
ðÿì Ìàðüå 10, Ñîôèè 6 è Ñèðìå 3. Âñå îíè âåðî-
èñïîâåäàíèÿ Ãðå÷åñêîãî, æèòåëüñòâî èìåëè ïðè
ðåêå Ñóõóïñ, âìåñòå ñ àðìÿíèíîì Êèðêîðîâûì
îòïðàâèëèñü â àóë Ñåëèìêèðåÿ, îòêóäà ïî ïðèáû-
òèè â Åêàòåðèíîäàðñêèé ìåíîâûé äâîð ïåðåïðà-
âèëèñü âìåñòå ñ èìóùåñòâîì è 7 øòóêàìè ñîá-
ñòâåííîãî ðîãàòîãî ñêîòà â ðîññèéñêèå ïðåäåëû.
Èìåþò èñòèííîå æåëàíèå ïðèíÿòü ïðèñÿãó íà âåð-
íîå ïîääàíñòâî Ãîñóäàðþ Èìïåðàòîðó è ïîñåëèòü-
ñÿ íà æèòåëüñòâî â Ãðèâåíñêîì ×åðêåñêîì àóëå.
Âìåñòî íåãðàìîòíîãî Êîê÷å ïîäïèñàëñÿ óðÿäíèê
Êîðîëåíêî.20 Â òîò æå äåíü, 20 èþëÿ èì áûëè âû-
äàíû êîðìîâûå äåíüãè íà 4 ìåñÿöà, òî åñòü äî 20
íîÿáðÿ, â ïîëó÷åíèè êîòîðûõ âìåñòî íåãðàìîòíûõ
ïåðåñåëåíöå⠓ñ ðóêîäàííîé ïðîñüáû ïîäïèñàë Íà-
õè÷åâàíñêèé ìåùàíèí Àêñåí Îâñàíîâ”.21 Âî èñ-
ïîëíåíèå ïðåäïèñàíèÿ Íàêàçíîãî Àòàìàíà Âîéñ-
êà ×åðíîìîðñêîãî îò 23 èþëÿ 1840 ã. ¹ 1771 ñå-
ìåéñòâà Êèðêîðîâà è Êîê÷å áûëè âîäâîðåíû â Ãðè-
âåíñêîì ×åðêåñêîì àóëå, î ÷åì ðàïîðòîì ¹ 170
îò 17 àâãóñòà òîãî æå ãîäà äîëîæèë êóðåííîé àòà-
ìàí óðÿäíèê Ãàöóê Òàòàþê.22 19 ÿíâàðÿ 1841 ã. îíè
áûëè ïðèâåäåíû ê ïðèñÿãå çåìñêèì íà÷àëüíèêîì
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 91
Åêàòåðèíîäàðñêîãî îêðóãà âîéñêîâûì ñòàðøèíîé
Ìàëüöîâûì. Òàêàÿ çàäåðæêà ïðîèçîøëà èç-çà íå-
äîðàçóìåíèÿ: ×åðíîìîðñêàÿ Âîéñêîâàÿ Êàíöåëÿ-
ðèÿ, âûïóñòèâ óêàç î ñåì ïðåäìåòå 16 ñåíòÿáðÿ
1841 ã., ïðèñëàëà óêàç ñ ïðèëîæåíèåì ïðèñÿæíî-
ãî ëèñòà íà ìàãîìåòàíñêîè èñïîâåäàíèè. Ìåñòíûé
íà÷àëüíèê ê ïðèâîäó ê ïðèñÿãå ïî ýòîìó ëèñòó ïðè-
ñòóïèë, íî Êèðêîðîâ è Êîê÷å “òàêîâîé ïî ñëó÷àþ
ãðåêîðîññèéñêîãî èõ èñïîâåäàíèÿ ïðèíÿòü íå ñî-
ãëàñèëèñü, à ïðîñèëè ïðèâåñòü èõ ïî çàêîíó Ãðå-
êîðîññèéñêîãî èñïîâåäàíèÿ”. È òîëüêî ïî ïîëó÷å-
íèè çåìñêèì íà÷àëüíèêîì æåëàåìîãî ïðèñÿæíî-
ãî ëèñòà, îíè ñ ñåìåéñòâàìè ïðèíÿëè ïðèñÿãó è
áûëè çàïèñàíû â ÷èñëî æèòåëåé Ãðèâåíñêîãî
àóëà.23 Âèäèìî, â ñâÿçè ñ ýòèì êàçóñîì ãðåêó ßíè
Êîê÷å 3 íîÿáðÿ Íàêàçíûì Àòàìàíîì áûëî âûäà-
íî ñâèäåòåëüñòâî â òîì, ÷òî îí, æåíà åãî è äåòè
äåéñòâèòåëüíî åñòü âåðîèñïîâåäàíèÿ Ãðå÷åñêîãî.24
Îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå ðàçëè÷íîå íàïèñàíèå
èìåí è ïðîçâèù (áóäóùèõ ôàìèëèé) â ðîññèéñ-
êèõ ó÷ðåæäåíèÿõ (ñì. âûøå), ÷òî óêàçûâàåò, âîç-
ìîæíî, íà íåóñòîÿâøóþñÿ ôîðìó, èëè ñâÿçàíî ñ
ïðîáëåìàìè ïåðåâîäà.
Ñëåäóþùèé ïî âðåìåíè äîêóìåíò 1841 ã.
ðàññêàçûâàåò î ïåðåõîäå íà ðîññèéñêóþ òåððèòî-
ðèþ ÷åðåç Ïàâëîâñêèé Ïîñò “âûáåæàâøåãî èç ãîð
Øàïñóãñêîãî ïëåìåíè” ãðåêà Ñåìåîíà Ñåðàôèìî-
âà 31 ãîäà ñ æåíîþ Ïàê (Ïàêî) 28 ëåò, ñûíîâüÿìè:
Ìàðêèäèñ (Ìàðêèäè÷, Ìàðíèçè÷) 12 ëåò, Àíäðåé
9 ëåò, Ñòåïàí 6 ëåò è Õàïàê 3 ãîäà. Íà ìåñÿö èì
áûëè âûäàíû êîðìîâûå äåíüãè èç ðàñ÷åòà 10 êîï.
íà âçðîñëîãî è 5 êîï. íà ìàëîëåòíåãî â äåíü. Ãðå-
÷åñêîå ñåìåéñòâî áûëî âîäâîðåíî â Ãðèâåííûé
×åðêåññêèé àóë (êóðåííîå óïðàâëåíèå), î ÷åì è
äîëîæèë Êóðåííûé Àòàìàí Óðÿäíèê Ãàöóê Òàòà-
þê. Íåìàëîâàæíûé ôàêò: Ñåðàôèìîâó áûë âûäàí
áèëåò î äîçâîëåíèè çàáðàòü äâà ðàçà ïî òðè àðáû
ëåñà, çàãîòîâëåííîãî â õóòîðå Ïîðó÷èêà Ñóëòàíà
Ñàãàò Ãèðåÿ è äîñòàâèòü â Ãðèâåíñêèé àóë äëÿ óñ-
òðîéñòâà äîìîâëàäåíèÿ.25
Ê äåêàáðþ 1847 ã., êîãäà ñîñòàâëÿëèñü ñâå-
äåíèÿ îá àðìÿíàõ è ãðåêàõ Ãðèâåíñêîãî àóëà â ñâÿ-
çè ñ èõ ïåðåñåëåíèåì â Ïåðåÿñëîâñêóþ ñòàíèöó,
ãîðñêèõ ãðåêîâ íàñ÷èòûâàëîñü 7 ñåìåé (ôàìèëèè
Äåìòèðîâû, Ñåðàôèìîâû, Êîêøåâû, Äåôòåíêî-
âû): 33 ÷åëîâåêà — 18 ìóæ÷èí è 15 æåíùèí.26
Íî, íåáõîäèìî óòî÷íèòü, ÷òî ñ ïîëíîé óâåðåííîñ-
òüþ ãîâîðèòü î ïðèíàäëåæíîñòè ëèö æåíñêîãî
ïîëà ê ãðåêàì ìû íå ìîæåì, ïîòîìó ÷òî âñòðå÷à-
þòñÿ ôàêòû “ìåæãðóïïîâûõ” áðàêîâ. Âûøåóïî-
ìÿíóòàÿ ñåñòðà Ïåòðà Äìèòðîâà (Äåìòèðîâà)
92 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
Õàíè (Õàí) áûëà çàìóæåì çà àðìÿíèíîì Áàõ (Áÿõ)
Áàðèíî.27 Ýòà ñåìüÿ îáíàðóæèâàåòñÿ â ñïèñêàõ äå-
êàáðÿ 1847 ã. â Ãðèâåíñêîì è äåêàáðÿ 1848 ã. â
Ïåðåÿñëîâñêîì Àðìÿíñêîì ïîñåëêå. Â ïåðâîì ñëó-
÷àå óïîìèíàåòñÿ àðìÿíèí Áîõ Áàðîíîâ è åãî æåíà
Ìàðôà28, âî âòîðîì — Áîõ Áàðîíîâ è åãî æåíà
Õàíè.29 Òàêèì îáðàçîì, ñðåäè 15 “ãðå÷àíîê” Ãðè-
âåíñêîãî àóëà ìîãëè áûòü àðìÿíêè è/èëè ÷åðêå-
øåíêè, è, íàîáîðîò, îòäåëüíûå ãðå÷àíêè ìîãëè
áûòü çàïèñàíû ñî ñâîèìè ìóæüÿìè ñðåäè àðìÿí-
ñêîãî è ÷åðêåññêîãî íàñåëåíèÿ àóëà.
Êðîìå “ãðèâåíñêîé” ãðóïïû, èñòîðèþ êî-
òîðîé ìîæíî ïðîñëåäèòü â Ïåðåÿñëîâñêîì Àðìÿí-
ñêîì ïîñåëêå, â Ïðî÷íîîêîïñêîì Àðìÿíñêîì àóëå,
â ñåëå Ãðå÷åñêîì (íà ìåñòå áûâøåãî àóëà Õàäæè-
õàáëü) âïëîòü äî êîíöà 1867 ãîäà, ìîæíî âûäå-
ëèòü òàê íàçûâàåìûå “ïðî÷íîîêîïñêóþ” è “ýäèï-
ñóêàåâñêóþ” ãðóïïû. Ïåðâàÿ ñîåäèíèëàñü ñ “ãðè-
âåíöàìè” ïðèáëèçèòåëüíî â 1865 ãîäó â Àðìÿíñ-
êîì àóëå îêîëî Ïðî÷íîãî Îêîïà (ïðîèñõîæäåíèå
åå íåèçâåñòíî), è íà ÿíâàðü 1866 ã. ñîñòîÿëà èç 10
ñåìåé (ôàìèëèè Êîñòàíîâû, Àñëàíîâû, Äåâòåðî-
âû, Êóçìèíêîâû): ïðè÷åì óêàçàíû ëèøü îäíè
ìóæ÷èíû — 34 ÷åëîâåêà.30 “Ýäèïñóêàåâñêàÿ” ãðóï-
ïà, ñîñòîÿùàÿ èç æèòåëåé îäíîèìåííûõ àóëîâ 1-
ãî è 2-ãî, èçâåñòíà ïî ïîñåìåéíîìó ñïèñêó, ñîñòàâ-
ëåííîìó â òîì æå ÿíâàðå 1866 ãîäà, â ñâÿçè ñ ïå-
ðåñåëåíèåì åå, âìåñòå ñ “ïðî÷íîîêîïöàìè” è “ãðè-
âåíöàìè”, íà ìåñòî áûâøåãî àóëà Õàäæèõàáëü.
Ñîãëàñíî ñïèñêó, â Ýäèïñóêàå 1-îì ïðîæèâàëî 10
ñåìåé (âñå Äåâòåðîâû): 26 ìóæ÷èí, 27 æåíùèí, à
âñåãî 53 ÷åëîâåêà.  Ýäèïñóêàå 2-îì óïîìÿíóòû
âñåãî äâå ñåìüè (îáå Äåâòåðîâû): 5 ìóæ÷èí, 4 æåí-
ùèíû, à âñåãî 9 ÷åëîâåê.31 Òàêèå ýòíîàðåàëüíûå
ãðóïïû ìîæíî âûäåëèòü ñðåäè ãîðñêèõ ãðåêîâ óæå
íà òåððèòîðèè Ðîññèéñêîé èìïåðèè, ÷òî æå êàñà-
åòñÿ Çàêóáàíüÿ, òî ïðàâîìåðíî ãîâîðèòü î “ïëå-
ìåííîì” âûäåëåíèè çåìåëü, è, ñîîòâåòñòâåííî,
ãðåêè óêàçûâàþòñÿ êàê “âûáåæàâøèé èç ãîð Øàï-
ñóãñêîãî ïëåìåíè”, ðîäèâøèéñÿ ⠓Àáàçåõñêîì
ïëåìåíè ïîòîì ïåðåøåë íà æèòåëüñòâî â Õàìû-
øåéñêèå âëàäåíèÿ”, ñåìüÿ Óðóñà (Íèêîëàÿ) Äìèò-
ðîâà (Äìèòðèåâà, Äåìòèðîâà) ïðîèñõîäèë èç ×èð-
÷èíåéñêèõ âëàäåíèé. Àíàëîãè÷íî è ÷åðêåñîãàè:
ìóæ ãðå÷àíêè Õàíè, ñåñòðû Ïåòðà Äìèòðîâà
(Äåìòèðîâà), àðìÿíèí Áàõ Áàðèíî ñîîáùàåò, ÷òî
ðîäèëñÿ â àóëå Ãàòóêàé, ðàñïîëîæåííãî íà ðåêå
Óáûíå, ïîñëå ñìåðòè ðîäèòåëåé ïåðåøåë íà æè-
òåëüñòâî â Áæåäóõîâñêèå âëàäåíèÿ àóë Äåïèêîé
ïðàïîðùèêà Áåáåðäû Áàòîêà (Áàòîêîâà), ñîñòîÿ-
ùèé ïðè ðåêå Êóáàíè.32
×òî æå êàñàåòñÿ ïîñåëåíèé, òî òóò òîæå íå-
îáõîäèìî äèôôåðåíöèðîâàòü ïîñåëåíèÿ â Çàêóáà-
íè è â ðîññèéñêèõ ïðåäåëàõ, äåðæà â ïàìÿòè âû-
øåóêàçàííóþ îñîáåííîñòü èõ, à èìåííî: ñîâìåñò-
íîñòü ïðîæèâàíèÿ ñ ÷åðêåñàìè è ÷åðêåññêèìè àð-
ìÿíàìè.
Î çàêóáàíñêèõ àóëàõ, â êîòîðûõ ïðîæèâà-
ëè ãîðñêèå ãðåêè íàì èçâåñòíû î÷åíü ñêóïûå ñâå-
äåíèÿ. Êðîìå óïîìÿíóòûõ äâóõ Ýäèïñóêàåâ, ýòî
àóë Ãàäüãàáëü “â Õàìûøåéñêèõ âëàäåíèÿõ ”, â
êîòîðîì æèë Íèêîëàé Ñàôèðå (ñì. âûøå); àóë ïðè
ðåêå Ñóõóïñ ⠓Àáàçåõñêîì íàðîäå” — ßíè Êîê-
÷å; è àóë Ïîíåæóêàé, æèòåëü êîòîðîãî ãðåê Õàòà-
òó Ëåâòåðîâ c cåìåéñòâîì èç 6 äóø îáîåãî ïîëà â
îêòÿáðå 1865 ãîäà ïûòàëñÿ ïåðåñåëèòüñÿ â ñåëå-
íèå Àðìàâèð (ïðîòèâ Ïðî÷íîãî Îêîïà). Åìó ýòî
íå óäàëîñü — ïðèãîâîð îáùåñòâà àðìÿíñêîãî ñå-
ëåíèÿ íå ñîãëàñèëñÿ ñ ïåðåñåëåíèåì.33 Ê ýòîìó
ñïèñêó àóëîâ, ñ íåêîòîðîé íàòÿæêîé, ìîæíî äîáà-
âèòü àóë Ãàòóêàé è àóë ïîðó÷èêà Áåáåðäû Áàòîêà
(Áàòîêîâà), â êîòîðûõ ïðîæèâàë àðìÿíèí Áàõ Áà-
ðèíî (Áàðîíîâ), åñëè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ñ íèì
æèëà åãî æåíà ãðå÷àíêà Õàíè, â äåâè÷åñòâå Äåì-
òèðîâà (Äìèòðîâà).34 Òàêæå â çàêóáàíñêîì àóëå ïî-
ðó÷èêà Ñóëòàí Ñàãàò Ãèðåÿ æèë, îæèäàÿ ïðîïóñê
íà ðîññèéñêóþ òåððèòîðèþ, ãðåê Ñåìåîí Ñåðàôè-
ìîâ â 1841 ãîäó (ñì. âûøå), â àíàëîãè÷íîì ñëó-
÷àå ãðåê ßíè Êîê÷å ïðîæèâàë â àóëå Õàìûøåâñ-
êîãî âëàäåëüöà äâîðÿíèíà Ñåëèìêèðåÿ (ñì. âûøå).
Íà ðîññèéñêîé òåððèòîðèè, êðîìå óïîìÿ-
íóòûõ àóëîâ Ãðèâåíñêîãî ×åðêåñêîãî, Ïðî÷íîîêîï-
ñêîãî Àðìÿíñêîãî (Àðìàâèð), Ýäèïñóêàåâ 1-ãî è
2-ãî, “ãðèâåíñêàÿ” ãðóïïà ïðîæèâàëà â Ïåðåÿñëîâ-
ñêîì Àðìÿíñêîì ïîñåëêå îêîëî îäíîèìåííîé ñòà-
íèöû, êóäà èõ ïåðåñåëèëè ìåæäó ìàðòîì è äåêàá-
ðåì 1848 ãîäà. Îêîëî ñåðåäèíû 1860-õ ãã. “ãðè-
âåíöû” ñîåäèíÿþòñÿ ñ “ïðî÷íîîêîïöàìè” â Àð-
ìàâèðå, à çàòåì â 1866 ã. ñîâìåñòíî ñ “ýäèïñóêà-
åâöàìè” îñíîâûâàþò ïåðâûé ñàìîñòîÿòåëüíûé
ïîñåëîê ãîðñêèõ ãðåêîâ ïîä íàçâàíèåì Ãðå÷åñêèé
íà ìåñòå áûâøåãî àóëà Õàäæèõàáëü. Äî ýòîãî ãðå-
êè íå ïðîæèâàëè ⠓ìîíîýòíè÷íîé” ñðåäå: â Ãðè-
âåíñêîì èõ ñîñåäÿìè áûëè ÷åðêåñû è ÷åðêåñîãàè,
â Ïåðåÿñëîâñêîì — “ðóññêèå”(êàçàêè è èíîãîðîä-
íèå) è òå æå ÷åðêåñîãàè, â Àðìàâèðå — ÷åðêåñî-
ãàè. Âìåñòå ñ ÷åðêåñîãàÿìè è ÷åðêåñàìè ãðåêè
ïðîæèâàëè è â Ïîíåæóêàå, è â îáîèõ Ýäèïñóêàÿõ.
Íî íåäîëãî ïîñåëîê Ãðå÷åñêèé ñóùåñòâîâàë: â
îêòÿáðå 1867 ã. â íåãî âñåëÿþò 130 ñåìåé âûõîä-
öåâ èç Âåëèêîðîññèè è ó÷ðåæäàåòñÿ ñåëî Íîâî-

ìèõàéëîâñêîå. Â òî æå âðåìÿ, â îêòÿáðå 1867 ã.
áûëî ñîñòàâëåíî äâà ïîñåìåéíûõ ñïèñêà: “... æè-
òåëÿì ñåëà Íîâîìèõàéëîâñêîãî, ó÷ðåæäåííîãî â
áûâøåì Ãðå÷åñêîì ïîñåëêå, ïðîòèâó ñò. Ãðèãîðè-
ïîëèöêîé”, “... Ãðåêàì, æèâóùèì íà ëåâîì áåðåãó
Êóáàíè, ïðîòèâó ñò. Ãðèãîðèïîëèññêîé, â Ãðå÷åñ-
êîì ïîñåëêå”.35 Òî åñòü, ïî-âèäèìîìó, íåêîòîðîå
âðåìÿ ïîñåëîê åøå áûë: â ôåâðàëå 1868 ã. ñòàð-
øèíà ñåëà Ãðå÷åñêîãî ”âíîâü ïîñåëåííîãî ïðîòè-
âó ñò. Ãðèãîðèïîëèöêîé” äîíîñèë â óïðàâëåíèå
Óðóïñêîãî îêðóãà î ïðîèñøåñòâèè â ñåìüå “...Òó-
çåìöà Õàñàíà Òóðêà, âðåìåííî ïðîæèâàþùåãî â
ñåëåíèè...”36 Õàñàí Òóðê, èç áæåäóõ, îäèí èç òåõ,
êòî æèë â àóëå Õàäæèõàáëå äî âñåëåíèÿ ãîðñêèõ
ãðåêîâ, è õîòÿ, áûëî ðåøåíèå î âûñåëåíèè áæå-
äóõîâ åùå â 1866 ã.,37 îíî, íàâåðíîå, íå áûëî ðåà-
ëèçîâàíî. Òàêèì îáðàçîì, ôàêòè÷åñêè îáðàçîâà-
íèÿ “ìîíîýòíè÷íîãî” ãðå÷åñêîãî ïîñåëåíèÿ íå
ïðîèçîøëî: áæåäóõè ïðîäîëæàëè â íåì æèòü, ñî-
õðàíÿëñÿ ñèìáèîç.
 1871 ã. ïîÿâëÿåòñÿ àóë Áæåäóãõàáëü, â
êîòîðîì â íàñòîÿùåå âðåìÿ ïðîæèâàþò ãîðñêèå
ãðåêè (ñì. ðàçäåë “Ýòíè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ”), è õîòÿ
áîëüøèíñòâî ôàìèëèé ñîâïàäàþò ñ îíûìè æå â
Ãðå÷åñêîì (Õàäæèõàáëå), ìû íå ìîæåì êàòåãîðè÷-
íî óòâåðæäàòü î ïðååìñòâåííîñòè íàñåëåíèÿ ýòèõ
ìåñò.
Åùå ðàç õî÷åòñÿ ïîä÷åðêíóòü, ÷òî ïîä ôîð-
ìèðîâàíèåì ýòîé ýòíè÷åñêîé îáùíîñòè àâòîð ïîä-
ðàçóìåâàåò òó åå ÷àñòü, êîòîðàÿ îáîñíîâàëàñü â ïðå-
äåëàõ ðîññèéñêîãî ãîñóäàðñòâà â 1820-1860-õ ãã.
Íåèçâåñòíî, êàêîå êîëè÷åñòâî ãðåêîâ îñòàëîñü ñðå-
äè àäûãñêîãî ìàññèâà, íî òî, ÷òî òàêîâûå èìåëèñü
íåñîìíåííî. Àíãëè÷àíèí Áåëë, ïóòåøåñòâîâàâ-
øèé ïî ×åðêåñèè â êîíöå 30-õ ãîäîâ, â ïèñüìå
ïÿòîì îòü18 ìàÿ 1837 ãîäà èç ðàéîíà ðå÷êè Öå-
ìåñ (ñîâðåìåííûé Íîâîðîññèéñê — Ïðèì. àâòî-
ðà) ïèøåò: ”Òîò ÷åëîâåê, ÷òî áûë ðàíåí íà Àáè-
íå, êàê ÿ ïèñàë, ïðèíàäëåæèò ê ñòàðèííîìó ãðå-
÷åñêîìó ðîäó; êàæåòñÿ, îí î÷åíü õîðîøèé ìàñòåð
ïî ñåäåëüíîìó äåëó è ïîìîãàåò ñâîèì èñêóññòâîì
ìîåìó õîçÿèíó, íî äëÿ ìåíÿ èíòåðåñíåå òî îòêðû-
òèå, ÷òî îí îäèí èç ëó÷øèõ ìóçûêàíòîâ â îêðóæà-
þùåé ìåñòíîñòè. Ýòî ÿ óçíàë ïî åãî èãðå íà íåçà-
òåéëèâîì èíñòðóìåíòå ñâîåãî ðîäà ìàëåíüêîé
ñêðèïêå; ðàçìåðîì ýòîò èíñòðóìåíò ïî÷òè ñî
ñêðèïêó òàíöåâàëüíîãî ñêðèïà÷à: âåðõíÿÿ äîñêà
ïî÷òè ïëîñêàÿ, çàäíÿÿ — ïîëóêðóãëàÿ è ïðîñìî-
ëåííàÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðàâèòü ñìû÷îê; ýòà ñêðèï-
êà èìååò òîëüêî äâå ñòðóíû èç êîíñêîãî âîëîñà,
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 93
íà êîëûøêàõ è ìîñòèêå, êàê è íà íàøèõ; ñìû÷îê
ïî÷òè â âèäå àðêè, èëè ëóêà, ñòðóíû íàòÿíóòû ñëà-
áî è ïîäòÿãèâàþòñÿ ðóêîé èãðîêà, êîãäà íåîáõî-
äèìî; îñíîâàíèå èíñòðóìåíòà óïèðàåòñÿ êàê ó
âèîëîí÷åëè, â ïîë èëè â çåìëþ, ïðè÷åì ñêðèïà÷
ñèäèò íà ïîëó èëè çåìëå (òàê êàê çäåñü íåò ñòóëü-
åâ) è èãðàÿ, ïîâåðòûâàåò èíñòðóìåíò (ó êîòîðîãî
íåò âûåìîê ïîñåðåäèíå) äëÿ ëó÷øåãî èñïîëíåíèÿ
âàðèàöèé; îí ïåðåáèðàë ïàëüöàìè è âèáðèðîâàë
òàê æå, êàê è ìû, è ñ òàêèìè ñëàáûìè ñðåäñòâàìè
îí, îäíàêî, çàõâàòèë ìåíÿ è âîçáóäèë ê ñâîåé èãðå
æèâîé èíòåðåñ...”.  äðóãîì ïèñüìå îò 22 ìàÿ 1837
ãîäà Áåëë óïîìèíàåò ýòîãî ÷åëîâåêà “íàø ãðå÷åñ-
êèé ÷åðêåñ”.38 Òàêæå äâå ñåìüè ãîðñêèõ ãðåêîâ îò-
êàçàëèñü ïåðååçæàòü èç Ýäèïñóêàåâ I è II (ïî îä-
íîé èç êàæäîãî) â ïîñåëîê Ãðå÷åñêèé (á. Õàäæè-
õàáëü).39 Ýòè ôàêòû ïîçâîëÿþò ïðåäïîëîæèòü äåé-
ñòâèòåëüíî ïðîèçîøåäøåå âûäåëåíèå ÷àñòè ãðå-
êîâ èç àäûãñêîé ñðåäû, ñîáñòâåííî ãîâîðÿ, “ïîÿâ-
ëåíèå” â èñòîðèè òàêîé ýòíè÷åñêîé îáùíîñòè, åå
àêòóàëèçàöèþ ïî êîíôåññèîíàëüíîìó è, âîçìîæ-
íî, ïî êàêèì-ëèáî åøå ïðèçíàêàì.
Îáùàÿ ÷èñëåííîñòü
Äèíàìèêà ÷èñëåííîñòè ÷åðêåññêèõ (ãîðñ-
êèõ) ãðåêîâ ïðîñëåæèâàåòñÿ âåñüìà óñëîâíî è
ëèøü â XIX âåêå: ïî ïîñåìåéíûì ñïèñêàì è ïî
ïåðåïèñè 1897 ãîäà. Îòíîøåíèå ê ïîäñ÷åòó ÷èñ-
ëåííîñòè ïî ïîñåìåéíûì ñïèñêàì äîëæíî áûòü
êðèòè÷åñêèì: âî-ïåðâûõ, èç-çà òðóäíîñòåé ó÷åòà
ëèö æåíñêîãî ïîëà, óêàçàííûõ âûøå; à, âî-âòî-
ðûõ, íåîáõîäèìî ïîìíèòü, ÷òî ìû ñ÷èòàåì òîëü-
êî òåõ ãîðñêèõ ãðåêîâ, êîòîðûå ïåðåñåëèëèñü íà
ðîññèéñêóþ òåððèòîðèþ.
Òàêèì îáðàçîì, íà òåêóùèé ìîìåíò îáùàÿ
÷èñëåííîñòü ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ ñîñòàâëÿåò ìåíåå
100 ÷åë.
ßçûêîâàÿ ñèòóàöèÿ
Ïåðåñåëèâøèñü â Áæåäóãõàáëü ãðåêè è àð-
ìÿíå, âèäèìî, ïðîäîëæàëè ãîâîðèòü íà òåìèðãî-
åâñêîì (êIýìãóé) äèàëåêòå àäûãåéñêîãî ÿçûêà.
Íàïðîòèâ, ÷åðêåñîãàè, îáðàçîâàâøèå Àðìàâèð, â
äàëüíåéøåì âûðàáîòàëè ñâîé îñîáûé ýòíîëåêò, íà
îñíîâå äèàëåêòîâ òåõ çàïàäíîàäûãñêèõ ïëåìåí,
ñðåäè êîòîðûõ îíè ïðîæèâàëè â ïðîøëîì.40
Äîëãîå âðåìÿ áæåäóãõàáëüñêèå ãðåêè íå
áûëè äâóÿçû÷íû: àäûãåéñêèé ÿçûê ñëóæèë äëÿ íèõ
åäèíñòâåííûì êîììóíèêàòèâíûì ñðåäñòâîì è åñ-
òåñòâåííîé îñíîâîé ìåòàÿçûêà êóëüòóðû. Îñíîâ-
94 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
íûå ôîëüêëîðíûå æàíðû áûëè àäûãåéñêèìè. Â
ãðå÷åñêîé ñðåäå öèðêóëèðîâàëè òå æå òåêñòû (èëè
èõ î÷åíü áëèçêèå âàðèàíòû), ÷òî è ó îêðóæàþùå-
ãî àäûãåéñêîãî íàñåëåíèÿ. Ñðåäè ÷åðêåñîãàåâ äàæå
áûëè èçâåñòíû ñêàçèòåëè, íàïðèìåð Åðìåëü Òà-
ðàñ, îò êîòîðûõ çàïèñàíî íåñêîëüêî âåðñèé íàðòñ-
êîãî ýïîñà. Â ýòîì ñìûñëå ìîæíî ãîâîðèòü î ôîëü-
êëîðíîé òðàäèöèè áæåäóãõàáëüñêèõ ãðåêîâ (è ÷åð-
êåñîãàåâ), êàê î ÷àñòè îáùåàäûãñêîé ôîëüêëîð-
íîé òðàäèöèè. Â íàñòîÿùåå âðåìÿ (1990-ûå ãîäû)
ëèøü åäèíèöû èç ñòàðèêîâ ïîìíÿò è ãîâîðÿò íà
àäûãåéñêîì ÿçûêå, à áîëüøèíñòâî ãîðñêèõ ãðåêîâ
ðóññêîÿçû÷íû.
Ýòíè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ
Ãîðñêèå ãðåêè êàê ýòíè÷åñêàÿ ãðóïïà ñóùå-
ñòâóåò òîëüêî â ñîñòàâå ýòíîêóëüòóðíîé îáùíîñ-
òè. Ïîäîáíûå îáùíîñòè “îáëàäàþò íåêîé ïîñòî-
ÿííîé ñòðóêòóðîé èç”ÿ÷ååê”, êàæäàÿ èç êîòîðûõ
ñîîòâåòñòâóåò òîé èëè èíîé ôóíêöèè, íåîáõîäè-
ìîé äëÿ âûæèâàíèÿ, íî âñåãäà çàïîëíÿåòñÿ èíîé
âíåøíåé êóëüòóðîé, îáðàçóÿ ñ íåé ñâîåîáðàçíûé
ñèìáèîç”.41 Ãîðñêèå ãðåêè æå ñîñòàâëÿëè ñèìáè-
îç äâóõ ïîðÿäêîâ. Ïåðâûé: ñ ÷åðêåñîãàÿìè, îáðà-
çóÿ åãî ïî ðåëèãèîçíîìó ôàêòîðó (õðèñòèàíå â ìó-
ñóëüìàíñêîì îêðóæåíèè) è ïî îäíîé ýêîíîìè÷åñ-
êîé íèøå â àäûãñêîì îáùåñòâå (òîðãîâöû è ìåë-
êèå ïðîìûøëåííèêè). Âòîðîé: àäûãîãîâîðÿùèå
õðèñòèàíå è àäûãîãîâîðÿùèå ìóñóëüìàíå, íå îò-
ëè÷àþùèåñÿ íè÷åì, êðîìå ñîáñòâåííîé èäåíòè÷-
íîñòè. Ãîðñêèå ãðåêè ÿâëÿþòñÿ êîíôåññèîíàëüíûì
ìåíüøèíñòâîì â àäûãñêîé ñðåäå. Ïîëüçóÿñü òåð-
ìèíîëîãèåé Þ. Ì. Ëîòìàíà, êóëüòóðà ãîðñêèõ õðè-
ñòèàí íàõîäèòñÿ íà ïåðèôåðèè àäûãñêîé ñåìèîñ-
ôåðû. Ñåìèîòè÷åñêàÿ ïåðèôåðèÿ õàðàêòåðèçóåò-
ñÿ ïîâûøåííîé äèíàìèêîé êóëüòóðû, ÷òî ñ îñî-
áåííîé èíòåíñèâíîñòüþ ïðîÿâëÿåòñÿ ñ ïðèõîäîì
ðóññêèõ íà Êàâêàç.42
 Ãðèâåíñêîì àóëå áûëà â êàêîé-òî ìåðå
ïðîäóáëèðîâàíà ñèòóàöèÿ Çàêóáàíüÿ, à èìåííî:
ãîðñêèå ãðåêè ïðîæèâàëè ñîâìåñòíî ñ ÷åðêåñàìè
è ÷åðêåññêèìè àðìÿíàìè, ñîñòàâëÿÿ ñ ïîñëåäíè-
ìè êàê áû õðèñòèàíñêóþ îäíîðîäíóþ “ÿ÷åéêó”,
ëèøü ñàìîñîçíàíèåì îòëè÷àÿñü îò îêðóæàþùåãî
àäûãñêîãî íàñåëåíèÿ. Âèäèìî, ýòî áûëà ïðèâû÷-
íàÿ “ñõåìà”, áûòîâàâøàÿ è â Çàêóáàíüå. Íî â Ãðè-
âåíñêîì îíà ïîñòåïåííî ñòàëà “òðåùàòü ïî øâàì”:
âèäèìî, â ðîññèéñêîì ýòíîêóëüòóðíîì ïðîñòðàí-
ñòâå ñèìáèîòè÷åñêàÿ ìîäåëü íå ðàáîòàëà. Êðèçèñ
ìîòèâèðîâàëñÿ ëèøåíèÿìè è çàòðóäíåíèÿìè â
ðåëèãèîçíîì îòíîøåíèè, ÷òî ïðèâåëî ê ïåðåñåëå-
íèþ âñåõ õðèñòèàí èç Ãðèâåíñêîãî.43 Íàì æå êà-
æåòñÿ, ÷òî ïðîòèâîðå÷èÿ áûëè îáóñëîâëåíû íå
òîëüêî ðåëèãèîçíûì ôàêòîðîì, âåäü îäíîâðåìåí-
íî ñ õðèñòèàíàìè èç Ãðèâåíñêîãî â Íîâîäæåðåëè-
åâñêóþ ïåðåñåëÿþòñÿ 54 ñåìåéñòâà ÷åðêåñ.44 Ïðè-
÷åì, àðìÿí ïðåäïîëàãàëîñü ðàññåëèòü ïî ðàçíûì
ñòàíèöàì (Áðþõîâåöêîé, Ïåðåÿñëîâñêîé, Êàíåâñ-
êîé, Äåðåâÿíêîâñêîé è Óìàíñêîé), íà ÷òî ïîñëå-
äíèå âìåñòå ñ ãðåêàìè ïîäàëè ïðîøåíèå ñ
ïðîñüáîé íå ðàçúåäèíÿòü èõ, à ïîñåëèòü ñîâîêóï-
íî â Ïåðåÿñëîâñêîé. Ïðèâåäåííûå èìè äîâîäû
èëëþñòðèðóþò ñóùåñòâîâàâøèé ñèìáèîç: “.. âî-
ïåðâûõ, ïîòîìó ÷òî îíè åùå çà Êóáàíüþ, äî ïåðå-
ñåëåíèÿ íà íàøó ñòîðîíó, æèëè âìåñòå, è ÷òî îíè
ñâÿçàíû íåðàçðûâíûìè óçàìè íàðîäíîñòè, ðîä-
ñòâà, âåðû è îáû÷àåâ, è, âî-âòîðûõ, äëÿ òîãî, ÷òî-
áû îíè áûëè â ñîñòîÿíèè âçàèìíûìè ïîñîáèÿìè
ïîääåðæèâàòü äðóã äðóãà â ñâîèõ íóæäàõ, îáùå-
ñòâåííûõ è ÷àñòíûõ, è èìåòü, ïî ñâîåìó âåðîèñ-
ïîâåäàíèþ Ñâÿùåííèêà.”45 Ïî ïåðâîíà÷àëüíîìó
ïëàíó ñ ãðåêàìè â Ïåðåÿñëîâñêîé ñòàíèöå ñîáè-
ðàëèñü ïîñåëèòü ëèøü îäíî ñåìåéñòâî àðìÿí —
ñåìüþ Áîõà Áàðîíîâà. ×òî âïîëíå ëîãè÷íî: èìåí-
íî, Áàðîíîâ áûë æåíàò íà ãðå÷àíêå Õàíè Äåìòè-
ðîâîé (ñì. âûøå).
Ïîñëå ïåðåñåëåíèÿ â 1848 ã. èç Ãðèâåíñêî-
ãî àóëà â Ïåðåÿñëîâñêóþ ñòàíèöó è îáðàçîâàíèÿ
Ïåðåÿñëîâñêîãî Àðìÿíñêîãî ïîñåëêà àäûãîÿçû÷-
íûå õðèñòèàíå îæèäàëè âñòðåòèòü áîëåå ñïîêîé-
íóþ ñèòóàöèþ, íåæåëè òà, êîòîðàÿ áûëà â ïîñëå-
äíåå âðåìÿ â îòíîøåíèÿõ ñ ÷åðêåñàìè â Ãðèâåíñ-
êîì. Íî îíè âñòðåòèëèñü ñ âîñïðèÿòèåì ñåáÿ êàê
“÷óæèõ”, êàê “àçèàòöåâ”, ïî-âèäèìîìó èç-çà ÿçû-
êà è àíòðîïîëîãè÷åñêîãî òèïà.  äîêëàäíîé çà-
ïèñêå “îò îáùåñòâà ïåðåñåëåíöåâ èç Ãðèâåíñêîãî
àóëà Àðìÿí è Ãðåêîâ Ïåðåÿñëîâñêîãî Àóëà” îò
30.05.1853 ã. îíè ïðèâîäÿò ïðèìåðû àíòàãîíèç-
ìà. Êàçàêè ïîñòåïåííî ðàñòàùèëè ñòðîèòåëüíûé
ëåñ, ïðèâåçåííûé ïåðåñåëåíöàìè, íî ïîäàòåëè
çàïèñêè “..íà ïåðâûé ñëó÷àé âñå ýòî ïåðåíåñëè è
ïðåäïîëàãàëè òàê, ÷òî æèòåëè ñòàíèöû Ïåðåÿñ-
ëîâñêîé òåì õîòÿò íàñ îòêëîíèòü òîëüêî îò ïîñå-
ëåíèÿ è äóìàëè, ÷òî îíè ïî çëîáå ê Àçèàòöàì è
íàñ ïðèòåñíÿþò — äóìàëè ñî âðåìåíåì óâèäÿò
íàøó ÷åñòíóþ è îáùåæèòåëüñêóþ æèçíü è óâèäÿò
íàøå õîðîøåå ñ íèìè îáðàùåíèå ðîäñòâåííîå ðóñ-
ñêîå, ïðèâûêíóòü ê íàì è áóäóò ñ íàìè æèòü ìèð-
íî; íî âñå ýòî âûõîäèò èç ïîñëåäñòâèé íàïðîòèâ”.
Êîãäà Ðàøïèëü âûäåëèë èì äëÿ õëåáîïàøåñòâà
çåìëþ ïî ïðàâóþ ñòîðîíó Ðîñòîâñêîé äîðîãè è äî
õóòîðà Ïîäïîëêîâíèêà Áàðìòèùåíêà, ñòàíè÷íûå

âëàñòè èì íå òîëüêî íè îòâåëè çåìëè, íî âîâñå
âûòåñíèëè èç “ñâîåé Öàðèíû”. Ïðè îòûñêàíèè
ïîòåðÿííîãî ðàíåå ñêîòà, ãðåêè è àðìÿíå ïûòàëèñü
ïîëó÷èòü íà íàéäåííûé ñêîò ñèäåòåëüñòâà, íà ÷òî
ïîëó÷àëè âñÿêèé ðàç îòêàç. “Êîãäà æå ñëó÷àþòñÿ
êàêèå ïðîïàæè â ñòàíèöå Ïåðåÿñëîâñêîé, òî îíè
(êàçàêè — Ïðèì. àâòîðà) ïî çëîáå íà íàñ çà çåì-
ëþ ïðèõîäÿò ê íàì â Àóë è îáûñêèâàþò âñå äîìû;
íî âïðî÷åì ïî ðîçûñêàì èõ íèêîãäà íè÷åãî íå
îòûñêèâàëîñü, ÷òî âûêàçûâàåò òîëüêî èõ çëîáó íà
íàñ...”46
 íàñòîÿùåå âðåìÿ â àóëå Áæåäóãõàáëü
æèâóò â îñíîâíîì ðóññêèå, êîòîðûå ïîÿâèëèñü
çäåñü ïîçäíåå. Êðîìå òîãî ðàíüøå ðÿäîì ñ àóëîì
ðàñïîëàãàëñÿ õ. ×åðíîãîðêèí (ïî ôàìèëèè çåì-
ëåâëàäåëüöà). Ñåé÷àñ îí ñëèëñÿ ñ àóëîì. Ýòî, â
ïåðâóþ î÷åðåäü, è ñïîñîáñòâîâàëî îòíîñèòåëüíî-
ìó óâåëè÷åíèþ ÷èñëåííîñòè ðóññêîãî íàñåëåíèÿ.
Âòîðûì ïî ÷èñëåííîñòè êîìïîíåíòîì íà-
ñåëåíèÿ ÿâëÿþòñÿ ÷åðêåññêèå ãðåêè. Ðàíüøå, â 20-
30-å ãã., ïî ñâåäåíèÿì èíôîðìàíòîâ, îíè ïðåîá-
ëàäàëè. Â à. Áæåäóãõàáëü èìåþòñÿ ñëåäóþùèå èõ
ôàìèëèè: Àñëàíîâû (3 ñåìüè, 9 ÷åë.), Äåìòèðî-
âû (3 ñåìüè, 11 ÷åë.), Äåôòåðîâû (2 ñåìüè, 8 ÷åë.),
Êîñòàíîâû (8 ñåìåé, 36 ÷åë.), Õàçàðîâû (2 ñåìüè,
6 ÷åë.). Îáùàÿ ÷èñëåííîñòü âñåõ ïåðå÷èñëåííûõ
ñåìåé — 70 ÷åë., ïðè÷åì áîëüøèíñòâî èç íèõ (59
÷åë.) êàê ìèíèìóì ãðåêè-ïîëóêðîâêè (îá ýòíè÷åñ-
êè ñìåøàííûõ ñåìüÿõ äàëüøå). Ïðåäñòàâèòåëè
øåñòîé ôàìèëèè — Ñåðàôèìîâûõ — â íàñòîÿ-
ùåå âðåìÿ ïåðåñåëèëèñü â Ìàéêîï è â àóëå áîëü-
øå íå ïðîæèâàþò. Êðîìå òîãî îäíà ñåìüÿ Àñëàíî-
âûõ ïåðåñåëèëàñü â Áåëîðå÷åíñê (3 ÷åë.), è åùå
îäèí ÷åëîâåê — â Êðàñíîäàð. Îäèí ÷åëîâåê èç
Äåìòèðîâûõ ïåðååõàë â Âîëãîãðàä, åñòü îäíà ñå-
ìüÿ ñ òàêîé ôàìèëèåé â Êðàñíîäàðå.
Ïîñåëèâøèåñÿ åùå â äîðåâîëþöèîííîå
âðåìÿ â ñ. Ìåð÷àíñêîå (Êðûìñêèé ðàéîí), è â íà-
ñòîÿùåå âðåìÿ ïîëíîñòüþ ýëëèíèçèðîâàííûå
Äåìòèðîâû, ïî-âèäèìîìó, òàêæå ÿâëÿþòñÿ ðîä-
ñòâåííèêàìè áæåäóãõàáëüñêèõ Äåìòèðîâûõ. Â ï.
Êàáàðäèíêà æèâóò ïîòîìêè ïåðåñåëåíöåâ èç ñ.
Ìåð÷àíñêîãî: ãðåêîãîâîðÿùàÿ Õðèñòèíà Äåìòè-
ðîâà, ôàìèëèÿ êîòîðîé äîñòàëàñü åé îò ìóæà
(“÷åðêåñà”), à òàêæå Èâàí Äåìòèðîâ, ðàññìàòðè-
âàþùèé ñåáÿ óæå “ñàìñóíöåì” (îäíà èç ñóáýòíè-
÷åñêèõ ãðóïï ïîíòèéñêèõ ãðåêîâ, ïðåäñòàâèòåëè
êîòîðîé ïðîæèâàþò â Ìåð÷àíñêîì).
Ñî âðåìåíè îñíîâàíèÿ à. Áæåäóãõàáëü, â
íåì èëè ïî ñîñåäñòâó ñ íèì, òàêæå ïðîæèâàëè
÷åðêåññêèå àðìÿíå: Áàðîêîâû, Áîãàðñóêîâû, Õàí-
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 95
æèåâû, Õà÷àäóðîâû. Ïîçæå ê íèì ïðèñîåäèíèëèñü
ôàìèëèè Àñïàäóðüÿí è Êàëàäæàí, êîòîðûå áûëè
àðìÿíîãîâîðÿùèìè. Â îòíîøåíèè åùå îäíîé àð-
ìÿíñêîé ôàìèëèè — Êèðêîâûõ — íåò äîñòàòî÷-
íîé ÿñíîñòè: ÿâëÿëèñü ëè îíè ÷åðêåñîãàÿìè, èëè
ïðåäñòàâèòåëÿìè áîëåå ïîçäíèõ àðìÿíîãîâîðÿùèõ
ïåðåñåëåíöåâ? Â íàñòîÿùåå âðåìÿ â àóëå îñòà-
ëàñü òîëüêî îäíà ôàìèëèÿ ÷åðêåññêèõ àðìÿí, è òî
ñìåøàííàÿ — Õà÷àäóðîâû. Õàíæèåâû â ïîñëå-
äíåå âðåìÿ ïåðåñåëèëèñü â Ìàéêîï.
Îñòàëèñü òàêæå ñëåäóþùèå ôàìèëèè àäû-
ãåéöåâ: Áåðçåãîâû (1 ñåìüÿ), Âàíàâíóêîâû (5 ñå-
ìåé), Ìàìõûãîâ (ðîäîì èç à. Àäàìèé, áûâøèé
ó÷èòåëü), ×èñàáèåâ (ðîäîì èç à. Ãàáóêàé, áûâøèé
ó÷èòåëü).
 ïîñëåäíåå âðåìÿ â ñâÿçè ñ àðìÿíî-àçåð-
áàéäæàíñêèì êîíôëèêòîì â à. Áæåäóãõàáëü, à òàê-
æå â îêðåñòíûå ñåëà (Áåëîå, Ïðåîáðàæåíñêîå) ïå-
ðåñåëèëîñü íåñêîëüêî ñåìåé êóðäîâ èç Àðìåíèè.
Ðåëèãèîçíàÿ ñèòóàöèÿ
 ñâÿçè ñ âûøåóêàçàííûì ñèìáèîçîì ãîð-
ñêèå ãðåêè è àðìÿíå çàíèìàëè îäíó íèøó â àäûã-
ñêîì îáùåñòâå — êàê õðèñòèàíå. Ðàçíèöà ìåæäó
ïðàâîñëàâèåì è àðìÿíîãðèãîðèàíñòâîì íå ïîíè-
ìàëàñü. Ðåëèãèîçíàÿ “íåðàçáîð÷èâîñòü” ïðîñìàò-
ðèâàåòñÿ è â äîêóìåíòàõ. Â îïèñàííîì âûøå (ñì.
ðàçäåë “Ôîðìèðîâàíèå...”) ñëó÷àå î ïåðåñåëåíèè
â Ãðèâåíñêèé àóë àðìÿíèíà Áîãäàñàðà Êèðêîðîâà
è ãðåêà ßíè Êîê÷å ïðèâîäÿòñÿ äàííûå “âñïðàøè-
âàíèÿ”, ãäå ïåðâûé ïîêàçàë, ÷òî îí è åãî ñåìüÿ
ãðèãîðèàíñêîãî âåðîèñïîâåäàíèÿ; à âòîðîé, ÷òî —
âåðîèñïîâåäàíèÿ ãðå÷åñêîãî. Íî êîãäà âñòàë âîï-
ðîñ î ïðèñÿãå, îáà “ïî ñëó÷àþ ãðåêîðîññèéñêîãî
èõ èñïîâåäàíèÿ”, ïîïðîñèëè ïðèâåñòè èõ ê ïðè-
ñÿãå ïî çàêîíó ãðåêîðîññèéñêîãî èñïîâåäàíèÿ, è,
èìåííî, íà òàêîâîì ïðèñÿæíîì ëèñòå è êëÿëèñü.
Ñ äðóãîé ñòîðîíû â äåëå èìååòñÿ ñâèäåòåëüñòâî,
âûäàííîå òîëüêî ãðåêó Êîê÷å, ÷òî îí, åãî æåíà è
äåòè äåéñòâèòåëüíî âåðîèñïîâåäàíèÿ Ãðå÷åñêîãî.47
Óêàçàíèå â ñîâìåñòíîé ïðîñüáå îò 1848
ãîäà íå òîëüêî íà “íåðàçðûâíûå óçû ðîäñòâà”, íî
è íà æåëàíèå “èìåòü, ïî ñâîåìó âåðîèñïîâåäàíèþ
Ñâÿùåííèêà”,48 ãîâîðèò èìåííî îá ýòîì ôåíîìå-
íå. Î÷åíü òîíêî ñèòóàöèþ ïðî÷óâñòâîâàë èññëå-
äîâàòåëü XIX âåêà Ï. Ï. Êîðîëåíêî: ”Çäåñü òîëü-
êî ñêàçàëàñü äóõîâíàÿ ðîçíü äâóõ íàöèé æèòåëåé
Ïåðåÿñëîâñêîãî ïîñåëêà, êîòîðàÿ çà Êóáàíüþ íå
áûëà çàìåòíà.” Ãðåêè áûëè ïðè÷èñëåíû ê ïðèõî-
äó ñòàíè÷íîé ïðàâîñëàâíîé öåðêâè, è ñâîåâðåìåí-
íî êðåñòèëè äåòåé, îòïðàâëÿëè äðóãèå ðåëèãèîç-
96 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
íûå íóæäû, à àðìÿíå áûëè ëèøåíû ýòîãî: ñâÿùåí-
íèê èõ âåðîèñïîâåäàíèÿ ïðèåçæàë èç Åêàòåðèíî-
äàðà. Îòñóòñòâèå ìîëèòâåííîãî äîìà è ñâÿùåí-
íèêà îáúÿñíÿëîñü íå áåäíîñòüþ: “...íå÷óâñòâèòåëü-
íîñòü ê òðåáîâàíèÿì ñâîåé ðåëèãèè, ðàçâèâøàÿñÿ
ïðè äîëãîëåòíåé æèçíè ìåæäó ìóñóëüìàíàìè...”49
È âñå æå ïîÿâèâøèåñÿ ïðîòèâîðå÷èÿ, íà÷àâøèå
ðàçðóøàòü “ãðåêîàðìÿíñêèé” ñèìáèîç, íå ïîìå-
øàëè ãðåêàì ïåðåñåëèòüñÿ âìåñòå ñ àðìÿíàìè â
Àðìàâèð. Âèäèìî, òîëüêî çäåñü ðåëèãèîçíûå ðàç-
íîãëàñèÿ ñòàëè îñíîâîïîëàãàþùèìè. Îäíèì èç
ìîòèâîâ äëÿ âûäåëåíèÿ ãðåêîâ â îòäåëüíûé ïîñå-
ëîê íà ìåñòå áûâøåãî àóëà Õàäæèõàáëü èìè óêà-
çûâàåòñÿ çàòðóäíåíèå “âûïîëíÿòü õðèñòèàíñêóþ
ðåëèãèþ ïî îáðÿäó íàøåé ãðåêî-ðîññèéñêîé öåð-
êâè ïî íåèìåíèþ ñâÿùåííèêà...”, è íàäåæäà, ÷òî
ñâÿùåííèê ñòàíèöû Ãðèãîðèïîëèññêîé ñìîæåò
âûïîëíÿòü ó íèõ ñâîè îáÿçàííîñòè. Ïðîøåíèå
áûëî äàòèðîâàíî 3 èþëÿ 1865 ã.50 Íî, óæå ïîñëå
âñåëåíèÿ â 1866 ã., ãðåêè 12 ÿíâàðÿ 1867 ã. ïîäàþò
íîâîå ïðîøåíèå: îíè æåëàþò âûïèñàòü ñåáå ãðå-
÷åñêîãî ñâÿùåííèêà èç ãðå÷åñêîãî Âèòÿçåâñêîãî
ïîñåëêà Ìîèñåÿ Ïàíàéîòà. Ïîñëåäíèé íå ïðîòèâ:
îí 8 äåêàáðÿ 1866 ã. äàåò ïîäïèñêó î ñîãëàñèè “ñâÿ-
ùåííîäåéñòâîâàòü” ó æèòåëåé Ãðå÷åñêîãî ïîñåë-
êà, “íå ïðîñÿ îò Ïðàâèòåëüñòâà íèêàêîãî ïîñîáèÿ”.
Ïîäïèñûâàåòñÿ îí íà ãðå÷åñêîì ÿçûêå.51 Òî åñòü,
ìåíÿåòñÿ êóëüòóðíàÿ ïàðàäèãìà — äëÿ âûäåëåíèÿ
èç ÷åðêåñî-àðìÿíñêîé ñðåäû äåéñòâîâàëà îïïîçè-
öèÿ “ïðàâîñëàâèå — àðìÿíîãðèãîðèàíñòâî”, â
íîâîé ñèòóàöèè ïðîèñõîäèò äàëüíåéøàÿ “ýòíèçà-
öèÿ”, îñîçíàíèå ñâîåé “ãðå÷åñêîñòè”, ïîýòîìó ðà-
áîòàåò îïïîçèöèÿ “ïðàâîñëàâèå (ðóññêîå âåðîèñ-
ïîâåäàíèå) — ãðå÷åñêîå èñïîâåäàíèå”.
Äðóãîå äåëî, ÷òî Ãðå÷åñêèé ïîñåëîê (á.
Õàäæèõàáëü) ïðîñóùåñòâîâàë íåäîëãî: â îêòÿáðå
1867 ã. ïîñëå âñåëåíèÿ ðóññêèõ ïåðåñåëåíöåâ îí
ïîëó÷àåò íîâîå íàçâàíèå Íîâîìèõàéëîâñêîå, è, ïî-
âèäèìîìó, ãðåêè âñêîðîñòè ïîêèäàþò åãî. Òàê ÷òî,
åñëè ñâÿùåííèê Ìîèñåé Ïàíàéîò è ïðèåõàë â Ãðå-
÷åñêèé, òî ïðîáûë òàì íåäîëãî. Íî, ñêîðåå âñåãî,
îí òàê è íå ïðèñîåäèíèëñÿ ê ãîðñêèì ãðåêàì: â
èþëå 1869 ã. ìû âñòðå÷àåì åãî ñâÿùåííèêîì â ñå-
ëåíèè Ìåð÷àí,52 â ïîñåìåéíîì ñïèñêå îò20 íîÿá-
ðÿ 1873 ã. îí òîæå ïðèñóòñòâóåò,53 òàêèì îáðàçîì,
ìèãðàöèÿ Ìîèñåÿ Ïàíàéîòà èìåëà ìåñòî â ýòè
ãîäû, íî èç Âèòÿçåâî â Ìåð÷àíñêîå. Òàê æå äåëî
îñëîæíÿëîñü òåì, ÷òî âíîâü ïðèáûâøèå ãðå÷åñ-
êèå ñâÿùåííèêè (â èõ ÷èñëå è Ïàíàéîò) áûëè èç
Òóðöèè, äîêóìåíòîâ î ñâîåì ñòàòóñå è ÷èíå íå
èìåëè, òàê ÷òî ðóññêàÿ öåðêîâíàÿ èåðàðõèÿ â ëèöå
Åïèñêîïà Êàâêàçñêîãî è ×åðíîìîðñêîãî Îòöà Ôå-
îôèëàêòà èõ íå ïðèçíàâàëà,54 ò. å. Ìîèñåþ Ïàíàé-
îòó ìîãëè è íå ðàçðåøèòü âåñòè ñëóæáó ó ãîðñêèõ
ãðåêîâ.
Îñîáåííîñòè êóëüòóðû
Íà ïåðâûõ ïîðàõ, ãðåêè è àðìÿíå Áæåäóã-
õàáëÿ âíåøíå, ïî ñâîèì êóëüòóðíûì ïðèçíàêàì,
ñèëüíî íå îòëè÷àëèñü îò îêðóæàþùåãî àäûãåéñ-
êîãî íàñåëåíèÿ.
Âèäèìî, ïåðâîíà÷àëüíî äîìà (ñàêëè -
óíýøõî) ó ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ áûëè îáùåàäûãñêî-
ãî òèïà (òóðëó÷íûå, ñ ñîëîìåííîé êðûøåé è äð.).
Ïðè ïåðåñåëåíèè â àóë íà÷àëè çàêëàäíîé òåõíè-
êîé ñòðîèòü ðóáëåííûå äåðåâÿííûå äîìà (ýòà æå
íîâàöèÿ, ïðàâäà ðåäêî, ïðîñëåæèâàåòñÿ è â ðÿäå
àäûãñêèõ àóëîâ). Ïîíà÷àëó òîëüêî äâå ñåìüè â àóëå
èìåëè áîëåå ïðåñòèæíûå êèðïè÷íûå äîìà ïî òèïó
ðóññêèõ.
Äîìà ñòðîèëèñü îäíî- è äâóõêàìåðíûìè.
 äàëüíåì óãëó óñòðàèâàëñÿ î÷àã ñ “÷åðêåññêîé
òðóáîé” èç ïëåòíÿ, îáìàçàííîãî ãëèíîé. Ïîçæå â
ïåðâîé êîìíàòå, íà çàïàäíîé ñòîðîíå, ñòàëè óñò-
ðàèâàòü êðàñíûé óãîë ïî îáðàçöó ðóññêèõ, ãäå íà-
õîäèëàñü èêîíà è ëàìïàäêè. Â äîìå âûäåëÿëàñü
ìóæñêàÿ è æåíñêàÿ ïîëîâèíû. Ýòà òðàäèöèÿ èñ-
÷åçëà ê 1920-ì ãã.
Êóõíÿ ñòðîèëàñü îòäåëüíî îò æèëîãî ïîìå-
ùåíèÿ. Ïèùó ãîòîâèëè â ìåäíîì êîòëå íà òðåíîæ-
íèêå (êàê èçâåñòíî, òàêèå òðåíîæíèêè áûëè î÷åíü
ðàñïðîñòðàíåíû â áûòó ñåâåðîêàâêàçñêèõ ãîðöåâ).
 äàëüíåéøåì õëåá ñòàëè âûïåêàòü îòäåëüíî, â
ðóññêîé ïå÷è.
Ïî îäåæäå íåëüçÿ áûëî îòëè÷èòü ãðåêîâ îò
àäûãåéöåâ. Ïðàâäà î÷åíü áûñòðî ñòàëà ðàçëè÷àòü-
ñÿ ðèòóàëüíàÿ îäåæäà: ñàâàí ïîêîéíèêà, ñâàäåá-
íûé êîñòþì íåâåñòû, êîòîðûå ó ãðåêîâ äåëàëèñü
íà ðóññêèé (åâðîïåéñêèé) ìàíåð, â òî âðåìÿ êàê
àäûãè ïðîäîëæàëè èñïîëüçîâàòü èõ òðàäèöèîííûå
ôîðìû.
Ñèñòåìà ïèòàíèÿ áûëà òàêæå àäûãñêîé.
Ãðåêè ñîáëþäàëè è âñå ïèùåâûå çàïðåòû, êîòî-
ðûå ê òîìó âðåìåíè, ñ ïðèíÿòèåì èñëàìà, ïîëó-
÷èëè ðàñïðîñòðàíåíèå ñðåäè çàïàäíîàäûãñêèõ
ïëåìåí. Ñâèíüÿ ñ÷èòàëàñü íå÷èñòûì æèâîòíûì,
ïîýòîìó åå ìÿñî ñîâñåì íå óïîòðåáëÿëîñü â ïèùó.
Ïî ñëîâàì Í. È. Äåìòèðîâîé, åå äåä èìåë îáûê-
íîâåíèå êîëîòü âèëàìè ëþáóþ ñâèíüþ, ñëó÷àéíî
çàáðåäøóþ â èõ îãîðîä. Ãîðàçäî ìåíüøå, ÷åì ñåé-
÷àñ óïîòðåáëÿëè ñïèðòíûå íàïèòêè, â òîì ÷èñëå
âî âðåìÿ ñâàäåáíûõ çàñòîëèé.

Áæåäóãõàáëüñêèå ãðåêè ñîáëþäàëè âñå îñ-
íîâíûå ïðàâèëà àäûãñêîãî ýòèêåòà. Êàê èçâåñò-
íî, àäûãåéöû, êàê è äðóãèå ñåâåðîêàâêàçñêèå ãîð-
öû, è â îòëè÷èå îò ðóññêèõ, ãðåêîâ, àðìÿí, îáëà-
äàëè ñîáñòâåííîé ñëîæíîé ñèñòåìîé ýòèêåòíûõ
ïðàâèë — àäûãý õàáçý, íàïðèìåð: êîãäà â äîì
ïðèõîäèëè ãîñòè, âñåì ïîëàãàëîñü âñòàòü; èëè æå,
çàïðåùåíî áûëî ïåðåõîäèòü êîìó-ëèáî äîðîãó,
îñîáåííî ìóæ÷èíå; íåëüçÿ áûëî ìóæó è æåíå âìå-
ñòå ïîÿâëÿòüñÿ íà óëèöå è ò.ä.
Ïî ñâèäåòåëüñòâó íàèáîëåå ñòàðûõ èíôîð-
ìàíòîâ, ïåðâîíà÷àëüíî, êàê è àäûãåéöû, ãðåêè
ïðàêòèêîâàëè áðàê ÷åðåç óìûêàíèå. Îòåö âñå òîé
æå Í.È. Äåìòèðîâîé óêðàë åå ìàòü è æåíèëñÿ íà
íåé. Åìó òîãäà (1904 ã.) áûëî ëåò äâàäöàòü, åé - 16
ëåò.  1920-å ãã. ýòà òðàäèöèÿ ïîëíîñòüþ èñ÷åçà-
åò è ïîñëåäóþùèå ïîêîëåíèÿ î íåé óæå íè÷åãî íå
çíàþò è îòíîñÿòñÿ ðåçêî îòðèöàòåëüíî.
Ñâîèìè ñòðóêòóðíûìè îñîáåííîñòÿìè
ñâàäüáà ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ ïîâòîðÿëà àäûãñêèé
òèï “ñâàäüáû ñî ñêðûâàíèåì”, èñïîëüçóÿ òåðìèí
Ì. Ñèãîðñêîãî:55 ñâàäåáíîå òîðæåñòâî è îñíîâíûå
îáðÿäû ïðîõîäÿò òîëüêî â äîìå æåíèõà, à íå íåâå-
ñòû; ðîäèòåëè íåâåñòû íå ïðèõîäÿò â äîì æåíè-
õà; æåíèõ íå ïðèñóòñòâóåò âî âðåìÿ ñâàäüáû â ñîá-
ñòâåííîì äîìå, à óõîäèò ê ñâîèì ðîäñòâåííèêàì;
íåâåñòà íàõîäèòñÿ âî âðåìÿ ñâàäüáû â äîìå æå-
íèõà (â ñïàëüíå), íî ñêðûòà îòî âñåõ íà âåñü ïå-
ðèîä ðèòóàëà, è äàëåå åùå â òå÷åíèå äâóõ íåäåëü;
çàòåì íåâåñòó íà êîðîòêèé ïåðèîä çàáèðàþò îá-
ðàòíî â ðîäèòåëüñêèé äîì; ïðèäàííîå ïåðåâîçÿò
ïîñëå ñâàäüáû è ñâÿçûâàþò ýòî ñ ïðèìèðåíèåì
ñòîðîí ïîñëå óìûêàíèÿ; ÷åðåç ãîä ìîëîäûå âîç-
âðàùàþòñÿ â äîì íåâåñòû; èçáåãàíèå ìîëîäîé
ñâåêðà è äðóãèõ ðîäñòâåííèêîâ ìóæà äëèòñÿ âñþ
æèçíü.
Ïåðâîå âðåìÿ â îáðÿäàõ ñâàäåáíîãî öèêëà
(ñîáñòâåííî ñâàäüáå) áæåäóãõàáëüñêèõ ãðåêîâ åùå
îùóòèìû áûëè ìíîãèå ÷èñòî àäûãñêèå ðèòóàëü-
íî-èãðîâûå ýëåìåíòû: êîííîñïîðòèâíûå ñîñòÿçà-
íèÿ âî âðåìÿ ïåðåâîçà íåâåñòû â äîì æåíèõà, áîðü-
áà çà ñàôüÿíîâóþ êîæó ñ ó÷àñòèåì âåðõîâûõ (øúî-
çåõü), áîé âñàäíèêîâ äóáèíàìè ïðè ïðèáëèæåíèè
ê äîìó æåíèõà (êúîðýãúçàó). Î÷åíü ñêîðî â ñòðóê-
òóðó ãðå÷åñêîé ñâàäåáíîé îáðÿäíîñòè âîøëè íî-
âàöèè, ñâÿçàííûå ñ ðàñïðîñòðàíåíèåì âëèÿíèÿ
õðèñòèàíñêîé öåðêâè: â ðèòóàë ïåðåâîçà íåâåñòû
áûëî âêëþ÷åíî âåí÷àíèå â öåðêâè (êúîðýãúçàó
íà÷èíàëñÿ íåïðåìåííî ïîñëå âîçâðàùåíèÿ èç öåð-
êâè), ñàìà ñâàäüáà òåïåðü ïðèâÿçûâàëàñü ê êàëåí-
äàðíîìó öèêëó õðèñòèàíñêèõ ïðàçäíèêîâ (ïîñëå
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 97
ñâàäüáû ìîëîäóþ ñòàëè çàáèðàòü â îòöîâñêèé äîì
çà íåäåëþ äî íà÷àëà Ìàñëåíèöû).
 îáðÿäàõ ïîõîðîííî-ïîìèíàëüíîãî öèêëà
ãîðàçäî òðóäíåå âûäåëèòü èñêîííûé ñëîé è íîâà-
öèè. Î÷åâèäíî, ýòà îáëàñòü êóëüòóðû íàèáîëåå
òåñíî ñîïðÿæåíà ñ ÷èñòî èäåîëîãè÷åñêèìè öåí-
íîñòÿìè è, êàê íèêàêàÿ äðóãàÿ, çàâèñèò îò êîí-
ôåññèîíàëüíûõ óñëîâèé. Óæå â áûòíîñòü
Í. È. Äåìòèðîâîé, ãðåêè àóëà õîðîíèëè ñâîèõ
óìåðøèõ â ãðîáó, íà ìîãèëó ñòàâèëè êðåñò, â òî
âðåìÿ, êàê àäûãåéöû ïîëüçîâàëèñü òîëüêî ñàâà-
íîì, à âî âñåì äðóãîì ïîñòóïàëè â ñîîòâåòñòâèè ñ
ïðåäïèñàíèÿìè èñëàìà. Êðîìå òîãî, ó ãðåêîâ íå
áûëî íèêàêèõ îãðàíè÷åíèé íà ïîñåùåíèå êëàä-
áèùà æåíùèíàìè.
Ýòè òðàäèöèè íå ìîãëè áûòü î÷åíü äàâíè-
ìè, ïîñêîëüêó ñ ïàäåíèåì Âèçàíòèè è óõîäîì ãå-
íóýçöåâ (XV â.) — ïîñëåäíèõ ïî âðåìåíè õðèñ-
òèàí íà ñåâåðî-çàïàäíîì Êàâêàçå, õðèñòèàíñòâî
çäåñü ñèëüíî óñòóïèëî ñâîè ïîçèöèè. Íàêàíóíå
óñòàíîâëåíèÿ êîíòðîëÿ ðóññêèõ, â Àäûãåå óæå íå
áûëî õðèñòèàíñêèõ êëàäáèù, êóëüòîâûõ îáúåêòîâ,
íàñåëåíèå íàõîäèëîñü âíå âëèÿíèÿ öåðêâè.
Ïîìèíàëè ïîêîéíîãî íà äåâÿòûé äåíü (ìà-
ôèáõ “9 äíåé” < ìàôý “äåíü” è áãúó “äåâÿòü”),
ñîðîêîâîé äåíü (ìàôàòôî÷èòô “äíåé ñîðîê” <
òIîêIèòIó “ñîðîê”) è íà ãîäîâùèíó. Áëèçêèå îáÿ-
çàòåëüíî íîñèëè òðàóðíóþ îäåæäó ÷åðíîãî öâåòà.
Êðîìå ýòîãî, â çíàê òðàóðà, â òå÷åíèå 40 äíåé ìóæ-
÷èíû íå áðèëèñü. Íî òîæå ñàìîå, ïî ñâåäåíèÿì
èíôîðìàíòîâ, áûëî õàðàêòåðíî è äëÿ ïîìèíàëü-
íûõ òðàäèöèé ñîñåäíèõ àäûãåéöåâ. Èíòåðåñíî, ÷òî
â äðóãèõ ðàéîíàõ Àäûãåè, ïåðâûå ïîìèíêè óñò-
ðàèâàëè íå íà äåâÿòûé, à íà ñåäüìîé äåíü (ìà-
ôèáë “7 äíåé” < ìàôý “äåíü” è áëû “ñåìü”).
Õîçÿéñòâåííî-êóëüòóðíûé òèï
Êàê è îñòàëüíûå ãîðöû, áîëüøèíñòâî àð-
ìÿí è ãðåêîâ àóëà çàíèìàëîñü ñåëüñêèì õîçÿé-
ñòâîì. Â Ãðèâåíñêîì àóëå îíè çàíèìàëèñü õëåáî-
ïàøåñòâîì è ñåíîêîñîì.56 Ïðîäîëæàëè îíè çàíè-
ìàòüñÿ õëåáîïàøåñòâîì è ñêîòîâîäñòâîì è â Ïå-
ðåÿñëîâñêîì.57 Îäíàêî “ýòíè÷åñêîé” ïðîôåññèåé
äëÿ íèõ áûëà òîðãîâëÿ. Â äîñîâåòñêèé ïåðèîä ãðå-
êè Äåôòåðîâû èìåëè ìàãàçèí â ñîñåäíåì ðóññêîì
ñåëå Âå÷íîå (íûíå ñ. Âåëèêîâå÷íîå Áåëîðå÷åíñ-
êîãî ðàéîíà Êðàñíîäàðñêîãî êðàÿ). Ìàãàçèí â ñà-
ìîì àóëå ïðèíàäëåæàë àðìÿíàì — áðàòüÿì Áî-
ãîñó è Áåäðîñó Êèðêîðîâûì. Âûáðàííàÿ èìè ýêî-
íîìè÷åñêàÿ íèøà, âèäèìî, ìîæåò ðàññìàòðèâàòüñÿ
â êà÷åñòâå îäíîãî èç ôàêòîðîâ, ñïîñîáñòâóþùèõ
èçîëÿöèè îáåèõ ãðóïï, ïîñêîëüêó â ñèñòåìå öåí-
98 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
íîñòåé “àðèñòîêðàòè÷åñêîãî”, òðàäèöèîííî íàåç-
äíè÷åñêîãî îáùåñòâà àäûãîâ, ñëîæèëîñü êðàéíå
îòðèöàòåëüíîå îòíîøåíèå.
Ñîöèàëüíàÿ ñòðóêòóðà
Âîïðîñ î ñòàòóñå ãðåêîâ è àðìÿí âíóòðè
àäûãñêîãî îáùåñòâà äîâîëüíî ñëîæåí è íå ìîæåò
ñ÷èòàòüñÿ îêîí÷àòåëüíî ðàçðåøåííûì. Íûíåøíèå
ãðåêè àóëà Áæåäóãõàáëÿ íè÷åãî íå ïîìíÿò î ñâîåé
ñîñëîâíîé ïðèíàäëåæíîñòè.
 öåëîì ðÿäå ñëó÷àåâ âûñøàÿ àäûãñêàÿ
çíàòü (êíÿçüÿ ïøè) òðàäèöèîííî ðàññìàòðèâàëà
ïðåäñòàâèòåëåé ñîöèàëüíîé âåðõóøêè ïîäâëàñò-
íûõ èì íàðîäîâ â êà÷åñòâå ñâîèõ âàññàëîâ.  ýòîé
èåðàðõèè ÷åðêåññêèå ãðåêè è àðìÿíå ôîðìàëüíî
ìîãëè áûòü òî äâîðÿíàìè, íî áîëåå íèçêîãî, ÷åì
óîðêè ðàíãà (ó Ùåðáèíû58 — óçäåíè I-é ñòåïå-
íè), òî òôîêîòëÿìè (ñâîáîäíûìè êðåñòüÿíàìè).
 èìåííîì ñïèñêå ñò. Ïåðåÿñëîâñêîé ôèãó-
ðèðóþò äâå çíàòíûå ãðå÷åñêèå ôàìèëèè: Äåìòè-
ðîâû (3 ñåìüè) è Äåôòåíêîâû (1 ñåìüÿ). Ïðè÷åì
ïîä÷åðêèâàåòñÿ, ÷òî îíè “ïî çàêóáàíñêîìó îáû-
÷àþ ïî÷èòàþòñÿ çà äâîðÿí, íî äîêóìåíòîâ íå èìå-
åòñÿ êðîìå íàñòîÿùåãî ÷èíà”.59 ×èñëåíî ýòè ôà-
ìèëèè ïðåâîñõîäÿò îñòàëüíûõ ãðåêî⠓èç ïðî-
ñòûõ” (äâå ñåìüè Ñåðàôèìîâûõ è îäíà — Êîê-
øåâû). Êðåïîñòíûìè ó ãðåêîâ áûëè àäûãè, ïðè-
÷åì íå òîëüêî ó “äâîðÿí”, íî è ó ïðîñòûõ. Ñðåäè
÷åðêåñîãàå⠓äâîðÿíñêèå” ôàìèëèè âñòðå÷àþòñÿ
åùå ÷àùå.  òîé æå ñò. Ïåðåÿñëîâñêîé íà 9 “ïðî-
ñòûõ” ñåìåé ïðèõîäèòñÿ 18 “äâîðÿíñêèõ”. Ìû
çíàåì, ÷òî èç âîëüíîîòïóùåííèêîâ (áûâøèõ êðå-
ïîñòíûõ) ÷åðêåñîãàåâ Àðìàâèðà îáðàçîâàëñÿ öå-
ëûé àäûãåéñêèé àóë (à. Óðóïñêèé Óñïåíñêîãî ðàé-
îíà, Êðàñíîäàðñêèé êðàé).
Ïðè îñâîáîæäåíèè êðåïîñòíûõ â îêòÿáðå
1863 ã. áûëî óêàçàíî â ôîðìå “Ñâåäåíèÿ..” îò êîãî
èìåííî îíè è êàê áûëè ïðèîáðåòåíû è êàêîãî îíè
ïëåìåíè. Òàê âîò, êðåïîñòíûå (ÿñûðè) óðÿäíèêà
Ïåòðà Äåìòèðîâà — “íàñëåäñòâåííûå îò ïîòîì-
ñòâà, êîãäà è êàê ïðèîáðåòåíû íå çíàåò, èç ÷åðêåñ
Áæåäóõîâñêîãî ïëåìåíè”; òàêîå æå îáúÿñíåíèå
ïðèâåäåíî äëÿ êðåïîñòíûõ Ñåìåíà Äîâòåíêà (ïî-
âèäèìîìó, Äåôòåíêîâ â ïðåäûäóùèõ äîêóìåíòàõ
— Ïðèì. àâòîðà), íî åãî ÿñûðè “èç ÷åðêåñ Àáàä-
çåõñêîãî ïëåìåíè”. Êðåïîñòíûå æå Èâàíà Ñåðà-
ôèìîâà “äîñòàëèñü ïîêóïêîþ â 1860 ãîäó îò Åñà-
óëà ×åáàíäôèÿ Ñóëòàíîâà ñûíà Øåðåòëó-îãëó, â
÷åì èìååò ïèñüìåííûé äîêóìåíò, èç ÷åðêåñ Àáàä-
çåõñêîãî ïëåìåíè”. Ïðàâà âëàäåëüöåâ ïðèâåäåíû
â ñëåäóþùåé ãðàôå, òàì æå óêàçàíû ñðîêè ïðå-
êðàùåíèÿ ïðàâà íà âëàäåíèÿ. Äåìòèðîâ è Äîâòå-
íîê “êàê ëè÷íî îòîçâàëèñü èç äàâíåãî âðåìåíè
âëàäåþò íà ïðàâàõ çà Êóáàíñêèõ äâîðÿí, âëàäå-
íèå îíûìè òîãäà ìîæåò áûòü ïðåêðàùåíî êîãäà è
äâîðÿí çà Êóáàíñêèõ ïîäâëàñòíûõ Ðîññèè âëàäå-
íèÿ ïðåêðàòÿòñÿ”. Ñåðàôèìîâ æå (êñòàòè, èç ïðî-
ñòûõ ãðåêîâ) ïîêàçàë “ïî ïîêóïêå èìååò óñëîâèå
íà ïðàâî âëàäåíèÿ íà 20 ëåò, ïî èñòå÷åíèè ýòîãî
ñðîêà äîëæíû áûòü ñâîáîäíû”. Íàëè÷èå êðåñòü-
ÿí ó Äåìòèðîâûõ è Äåôòåíêîâà ïðîñëåæèâàåòñÿ ñ
ïåðâûõ ïîñåìåéíûõ ñïèñêîâ, äåêàáðÿ 1847 ã. â
Ãðèâåíñêîì. Ó Ïîòà (Ïåòðà) Äåìòèðîâà èìåëèñü
“êðåïîñòíàÿ äåâèöà èç ×åðêåñ Ïàêå, ìàëü÷èê èç
×åðêåñ Òëåìàô”, ó áðàòà Ïîòà Ïàâëà Äåìòèðîâà
— “êðåïîñòíàÿ æåíùèíà èç ×åðêåñ Ëèâîÿð”, ó
Ñåìåíà Äåôòåíêîâà — “êðåïîñòíîé ìàëü÷èê èç
×åðêåñ Áîðåí”.60  ñïèñêå, ñîñòàâëåííîì 12 ìàð-
òà 1848 ã. â Ãðèâåíñêîì óêàçàí âîçðàñò ïåðåñåëÿ-
þùèõñÿ ìóæ÷èí, â òîì ÷èñëå è êðåïîñòíûì: Òëå-
ìàôó 17 ëåò, Áîðåíó — 10 ëåò.61  äåêàáðå 1848 ã.
ñïèñîê óæå ñîñòàâëÿåòñÿ â Ïåðåÿñëîâñêîé ñòàíè-
öå: óïîìÿíóòû òå æå Òëåìàô, Áîðåí è æåíùèíû
Ïààêî 15 ëåò è Ëþàï 60 ëåò (îáå êðåñòüÿíêè Ïîòà
Äåìòèðîâà, íàïðîòèâ ïîñëåäíåé ïðèïèñêà “óìåð-
ëà”).62  “ïåðåÿñëîâñêîì” ñïèñêå 1855-56 ãã. êðå-
ñòüÿíêå Ïàêî 23 ãîäà, ó íåå óæå åñòü äî÷ü Ñêóðèí
2 ëåò; Áîðåíó — 18 ëåò.63 È, íàêîíåö, ïðè îñâî-
áîæäåíèè êðåñòüÿí â 1863 ã. â âûøåóïîìÿíóòîì
“Ñâåäåíèè..”, ñîñòàâëåííîì åùå â Ïåðåÿñëîâñêîé,
âñòðå÷àåì çíàêîìûå èìåíà: ó Ïåòðà Äåìòèðîâà
“ÿñûðè” æåíùèíà Ïàêå 35 ëåò, ñ äî÷åðüþ Ñðóë 8
ëåò è ñûíîì Òëèìîôîì 4 ëåò; ó Ñåìåíà Äîâòåíêà
“ÿñûðü” Áîðåí 35 ëåò, ñ æåíîþ Öåêó 18 ëåò è ñû-
íîì Ãàäæèìàôîì 1 ãîäà. Èìåííî îíè óêàçàíû, êàê
“íàñëåäñòâåííûå îò ïîòîìñòâà”. Íî, âèäèìî, íå
áûëî ñõåìàòè÷íîãî ðàçäåëåíèÿ: “äâîðÿíå” íàñëå-
äóþò êðåñòüÿí, “ïðîñòûå” ãðåêè ïîêóïàþò. Ëþ-
áîé äâîðÿíèí åñòåñòâåííî ìîã ñåáå êóïèòü êðåñ-
òüÿíèíà. Äîñòîâåðíî îá ýòîì ìîæíî ñóäèòü ïî äåëó
î ïîáåãå êðåñòüÿíèíà Õàïîòà Ïåéçàêîâà Õóò (“èç
ñàïñóã”) îò âëàäåëüöà ñâîåãî Èâàíà Äåìòèðîâà â
ìàå 1865 ã. Ïîëêîâíèê Ìîãóêîðîâ, æèòåëü Ãðè-
âåíñêîé, íà ñëåäñòâèè ïîêàçàë: “..÷àñòíî åìó èç-
âåñòíî ÷òî îí Õóò êóïëåí Ãðåêîì Ïåòðîì Äåìòè-
ðîâûì ó êàêîãî-òî Àáàäçåõà ïî ñóùåñòâóþùèì ó
ãîðöåâ ïîðÿäêàì áåç âñÿêîé Êóï÷è, è äîêóìåíòû
íà ïðàâî âëàäåíèÿ ×åðêåñîì Õóò îí Ìîãóêîðîâ
Äåìòèðîâó íå âûäàâàë...”.64 Êàçàêè ñòàíèöû Ïå-
ðåÿñëîâñêîé Èãíàò Çóá è Êàëåíèê Áåëîçóá â óäîñ-
òîâåðåíèè îò 19 èþëÿ 1866 ã., äàííîìó Èâàíó Äåì-
òèðîâó (ñûí Ïåòðà Äåìòèðîâà — Ïðèì. àâòîðà),
ïîäòâåðäèëè, “÷òî âî âðåìÿ æèòåëüñòâà åãî Äåì-

òèðîâà â ñòàíèöå Ïåðåÿñëîâñêîé ñîñåäñòâåííî ñ
íàìè äåéñòâèòåëüíî... èìåë ó ñåáÿ êðåñòüÿíèíà èç
×åðêåñ...”.65 Êðåñòüÿíèíà Äåìòèðîâó íå âåðíóëè,
íî Íà÷àëüíèê Óðóïñêîãî îêðóãà õîäàòàéñòâîâàë
ïåðåä Âûñøèì Íà÷àëüñòâîì “î íàëîæåíèè íà êðå-
ñòüÿíèíà Õàïà÷à âûêóïà â ïîëüçó åãî âëàäåëüöà,
èëè æå åñëè ïî íåñîñòîÿòåëüíîñòè Õàïà÷à óäîâ-
ëåòâîðåíèå ýòî ñäåëàíî áûòü íå ìîæåò, òî íå âîç-
ìîæíî ëè áóäåò óäîâëåòâîðåíèå Äåìòåðîâó îòíåñ-
òè çà ñ÷åò Êàçåííûõ ñóìì...”66
Ó ãîðñêèõ ãðåêîâ àóëîâ Ýäèïñóêàé 1-ûé è
2-îé òîæå èìåëèñü êðåïîñòíûå, êàê ìèíèìóì
âïëîòü äî ÿíâàðÿ 1866 ã., êîãäà áûë ñîñòàâëåí
“Ñïèñîê ñåìåéñòâàì Ãðåêîâ ïðîæèâàþùèì â Ïñå-
êóïñêîì Îêðóãå, îáúÿâèâøèì æåëàíèå ïåðåñåëèòü-
ñÿ”. Ê ñîæàëåíèþ, ìû íå èìååì ñâåäåíèé î ñî-
ñëîâíîé ïðèíàäëåæíîñòè æèòåëåé äâóõ ïîñëåäíèõ
àóëîâ, ïîýòîìó íå ìîæåì ñóäèòü î ñïîñîáå ïðèîá-
ðåòåíèÿ êðåñòüÿí è î ïðàâàõ íà íèõ. Îäíî ìîæíî
çàìåòèòü ñðàçó: êîëè÷åñòâåííî êðåñòüÿí ãîðàçäî
áîëüøå, íåæåëè ÷åì ó “ãðèâåíöåâ”. Íà íàø âçãëÿä,
ýòî ìîæåò îáúÿñíÿòüñÿ ñèòóàöèåé “åñòåñòâåííîãî”
(íîðìàëüíîãî) ñóùåñòâîâàíèÿ ãðåêîâ â èñêîííî
÷åðêåññêîì àóëå, à íå âî âíîâü îáðàçîâàííîì íà
ðîññèéñêîé çåìëå, âåäü ïðè ïåðåõîäå ÷åðåç ãðà-
íèöó ìíîãèì ãðåêàì ïðèõîäèëîñü îñòàâëÿòü ñâî-
èõ êðåïîñòíûõ â Çàêóáàíüå. Ê òîìó æå, êðîìå êðå-
ñòüÿí, âñòðå÷àåòñÿ ñëó÷àé åùå îäíîé êàòåãîðèè
çàâèñèìîãî íàñåëåíèÿ — óíàóò: âäîâà Âîñàá 20
ëåò ó ãðåêà Õóðàÿ Äåâòåðîâà. Âñåãî æå â Ýäèïñó-
êàå 1-îì íàñ÷èòûâàëîñü 35 ÷åëîâåê êðåñòüÿí (17
ìóæ÷èí è 18 æåíùèí), â Ýäèïñóêàå 2-îì — 5 ÷å-
ëîâåê (1 ìóæ÷èíà è 4 æåíùèíû).
Óæå â Ãðèâåíñêîì àðìÿíå è ãðåêè, â áîëü-
øåé ñòåïåíè “äâîðÿíå”, ïðèíèìàþòñÿ íà ñëóæáó
ðóññêîé àäìèíèñòðàöèåé: â ïîñåìåéíîì ñïèñêå
äåêàáðÿ 1847 ã. ãðåêè Ïîò, Íàçàðèé è Ïàâåë Äåì-
òèðîâû óðÿäíèêè; àðìÿíå ßêîâ ×åíòàìèðîâ ñîò-
íèê, Àâäèê ×åíòàìèðîâ õîðóíæèé, Áîðèñ Ïîïîâ,
Áåçðóê Áàðîíîâ, Ìàêàð ×åíòàìèðîâ, Ìàêàð Ïî-
ïîâ, Íèêèòà Øàðàïîâ, Ñòåïàí Êàðàáåòîâ, Êà÷à-
äóð Êàïðåëîâ, Êàðï Êà÷àäóðî⠗ óðÿäíèêè.67
Ïîñëå ïåðåñåëåíèÿ èç Ãðèâåíñêîãî àóëà â
Ïåðåÿñëîâñêóþ ñòàíèöó è ÷åðêåññêèå àðìÿíå, è
÷åðêåññêèå ãðåêè áûëè çà÷èñëåíû â ÷èñëî âîéñ-
êîâûõ æèòåëåé ñòàíèöû è ñîõðàíèëè ñâîè âîéñ-
êîâûå ÷èíû, à íåêîòîðûå áûëè äàæå ïîâûøåíû:
ßêîâ ×åíòàìèðîâ ñòàë åñàóëîì.
 à. Áæåäóãõàáëü ñèòóàöèÿ ìîãëà ñëîæèòü-
ñÿ ïî-äðóãîìó, çäåñü àáîðèãåííàÿ ñèñòåìà ñîñëî-
âèé òàê è îñòàëàñü áåç âíèìàíèÿ ðóññêèõ âëàñ-
ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè 99
òåé. Âîçìîæíî, ÷òî â òå÷åíèå ïîñëåäóþùåãî ïå-
ðèîäà, â êîíòåêñòå óæå íîâîé ñîöèîêóëüòóðíîé
ðåàëüíîñòè, ñîñëîâíîå ïîëîæåíèå ìåñòíûõ ãðå-
êîâ òàê è íå îïðåäåëèëîñü. Íî ìîæåò áûòü è òî,
÷òî äàííàÿ ãðóïïà ãðåêîâ íå çíàëà ñâîèõ “äâîðÿí-
ñêèõ” ñåìåé.  îòëè÷èå îò àäûãåéöåâ ãðåêè è àð-
ìÿíå Áæåäóãõàáëÿ íèêîãäà íå ñòðîèëè ñïåöèàëü-
íûõ êóíàöêèõ (õüàêIýù). Ýòî î÷åíü ïðèìå÷àòåëü-
íûé ôàêò. Åñòü àäûãåéñêàÿ ïîñëîâèöà: “Ó êîãî
êóíàöêîé íåò, òîãî çà äâîðÿíèíà íå ñ÷èòàþò”.68
Êàê èçâåñòíî, ãðåêè è àðìÿíå — ýòî òè-
ïè÷íûé ïðèìåð “äåìîêðàòè÷åñêèõ” íàðîäîâ â
ïîíòèéñêî-êàâêàçñêîì ðåãèîíå. Íà÷èíàÿ, ïî êðàé-
íåé ìåðå, ñ êîðåííîãî èçìåíåíèÿ èñòîðè÷åñêèõ
óñëîâèé â XV â., à â áîëüøèíñòâå ãðóïï àðìÿí
åùå ðàíüøå, ó íèõ ïåðåñòàþò ïðîñëåæèâàòüñÿ
ïîòîìêè öàðñêèõ è êíÿæåñêèõ ðîäîâ, èñ÷åçàþò
çàâèñèìûå ñîñëîâèÿ, è ïî îòíîøåíèþ ê ãîñïîä-
ñòâóþùåìó ìóñóëüìàíñêîìó ñëîþ, îíè ñòàíîâÿò-
ñÿ ÷àñòüþ îäíîãî áîëüøîãî ïîäàòíîãî ñîñëîâèÿ —
ðàéÿòîâ (â ñëó÷àå ñ àðìÿíàìè åñòü íåñêîëüêî èñ-
êëþ÷åíèé). Î÷åâèäíî, ÷òî íà ýòîì ôîíå ñîöè-
àëüíàÿ îðãàíèçàöèÿ ÷åðêåññêèõ ãðåêîâ è àðìÿí
ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ðåçêèé êîíòðàñò.
Î÷åíü òðóäíî ïðåäïîëîæèòü, õîòÿ è ýòîãî
íåëüçÿ èñêëþ÷èòü ïîëíîñòüþ, ÷òî íà ñåâåðî-çà-
ïàäíîì Êàâêàçå, â ñèëó åãî ïåðèôåðèéíîñòè, â
îáåèõ ãðóïïàõ ñîõðàíèëèñü êàêèå-òî ðåëèêòîâûå
ôîðìû ñîöèàëüíîé æèçíè. Ñêîðåå âñåãî îíè ïå-
ðåíÿëè íîðìû ñâîåé îðãàíèçàöèè, åå êîä, ó ñîñå-
äåé àäûãîâ, åñëè òîëüêî íå ñâÿçàíû ñ íèìè åùå
áîëåå òåñíîé ãåíåòè÷åñêîé ñâÿçüþ (îá ýòîì, ñì.
äàëüøå).
Ïî êðàéíåé ìåðå, ÷àñòü “äâîðÿíñêèõ” ñå-
ìåé ñðåäè çàêóáàíñêèõ ãðåêîâ è ÷åðêåñîãàåâ ìîã-
ëà ñôîðìèðîâàòüñÿ â ðåçóëüòàòå îòíîøåíèé àòà-
ëû÷åñòâà ìåæäó íèìè è àäûãñêèìè ïøèóîðêàìè.69
6 íîÿáðÿ 1995 ã. ìû ïîáûâàëè ó ãðåêîâ
àóëà Áæåäóãõàáëü, ãäå óäàëîñü ñîáðàòü äîâîëüíî
ôðàãìåíòàðíûå äàííûå, êîòîðûå îäíàêî äàþò íå-
êîòîðîå ïðåäñòàâëåíèå î òèïå êóëüòóðû ýòîé î÷åíü
ñâîåîáðàçíîé ãðóïïû.
Ãîðñêàÿ ôåîäàëüíàÿ çíàòü îòäàâàëà ñâîèõ
äåòåé íà âîñïèòàíèå â ñåìüè êóïöî⠗ àðìÿí è
ãðåêîâ. Áëàãîäàðÿ óñòàíîâèâøèìñÿ òàêèì îáðàçîì
àòàëû÷åñêèì ñâÿçÿì âîñïèòàòåëè ïîëó÷àëè îñî-
áûå ïðàâà, â òîì ÷èñëå áîëüøèå ïðèâèëåãèè â òîð-
ãîâëå. Âîçìîæíî, ýòî îáúÿñíÿåò è òîò ôàêò, ÷òî
ñðåäè “äâîðÿí” ó ÷åðêåñîãàåâ âñòðå÷àþòñÿ ôàìè-
ëèè íàñòîÿùåé çíàòè àäûãîâ, íàïðèìåð: Áîãàðñó-
êîâû, Êàïëàíîâû, Òàìáèåâû. Ìíîãèå î÷åâèäöû è
100 ÊÐÀÑÍÀß ÊÍÈÃÀ
ðàííèå èññëåäîâàòåëè àäûãîâ ãîâîðÿò îá îáû÷àå
ïîäîáíîé ïåðåäà÷è ôàìèëèè, ñð. íàïðèìåð, ó Íî-
âèöêîãî: “ïîäâëàñòíûå êíÿçåé è äâîðÿí íîñÿò
îáûêíîâåííî èìÿ ãîñïîäèíà ñâîåãî, êîòîðîå ñî-
õðàíÿþò äàæå ïðè ïåðåñåëåíèè”.70
Èòàê, ïîñëå îïèñàíèÿ, äàæå òàêîãî ïîâåðõ-
íîñòíîãî, ïåðåä íàìè ïðåäñòàåò î÷åíü ñâîåîáðàç-
íàÿ ýòíè÷åñêàÿ îáùíîñòü: ñ îñîçíàíèåì ñîáñòâåí-
íîé èäåíòè÷íîñòè è ñ ïîëíåéøèì îòñóòñòâèåì
ýòíè÷åñêè ìàðêèðîâàííûõ ýëåìåíòîâ êóëüòóðû,
âêëþ÷àÿ ÿçûê. Î÷åâèäíî, òîæå ñàìîå ìîæíî ñêà-
çàòü è â îòíîøåíèè ÷åðêåññêèõ àðìÿí, íà ðàííåì
ýòàïå èõ ñóùåñòâîâàíèÿ (ïîçäíåå â Àðìàâèðå, êàê
ìû âèäåëè, ó íèõ âñå-òàêè âîçíèêàåò íå÷òî ñïå-
öèôè÷åñêîå, ïî êðàéíåé ìåðå, â ÿçûêå). Îäèí èç
ïåðâûõ î÷åâèäöåâ, ïîñåòèâøèõ ýòó ãðóïïó, È.
Õîçðîâ îòìå÷àë: “Òàìîøíèå àðìÿíå íè÷åì íå îò-
ëè÷àþòñÿ îò ÷åðêåñî⠗ òîò æå ÿçûê, îáû÷àè,
íðàâû, êóøàíüÿ, äîìàøíÿÿ óòâàðü è îäåæäà. Àð-
ìÿíñêîãî ÿçûêà íå çíàþò, è òå èìåþò íåáîëüøîå
ïîíÿòèå î âåðå, êîòîðûå íàõîäÿòñÿ â ÷àñòûõ ñíî-
øåíèÿõ ñ àðìÿíàìè, æèâóùèìè â ×åðíîìîðèè”.71
Õîòÿ òàêîé òèï êóëüòóðû è âûãëÿäèò äëÿ
îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ ÷åì-òî íåïðèâû÷íûì, âñå
æå îí ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé äîâîëüíî ðàñïðîñòðà-
íåííîå ÿâëåíèå â ïîíòèéñêî-êàâêàçñêîì ðåãèîíå.
Âíóòðè ÷óòü ëè íå êàæäîé áîëüøîé ýòíîêóëüòóð-
Ïðèìå÷àíèå
1
Êóçíåöîâ È. Â. Pontica Caucasica Ethnica II //Studia
Pontocaucasica Âûï. 3 Ïîíòèéñêèå ãðåêè. Êðàñíîäàð, 1997.
Ñ. 31.
2
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 1, ä. 368, ë. 4.
3
ÃÀÊÊ, ô. 720, îï. 1, ä. 8, ë. 677 îá., 680, 681 îá.
4
ÃÀÊÊ, ô. 254, îï. 2, ä. 216, ë. 86-87 îá.
5
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï.1, ä.491, ë. 6 îá.-8.
6
Òàì æå. Ë. 13.
7
Òàì æå. Ë. 15 îá, 16.
8
Òàì æå. Ë. 46 îá.-47, 48.
9
ÃÀÊÊ, ô.261, îï.1, ä. 157, ëë. 1-10.
10
Ùåðáèíà Ô. À. Èñòîðèÿ Àðìàâèðà è ÷åðêåñî-ãàåâ.
Åêàòåðèíîäàð, 1916. Ñ. 56.
11
Ïîêðîâñêèé Ì. Â. Èç èñòîðèè àäûãîâ â êîíöå XVIII —
ïåðâîé ïîëîâèíå XIX âåêà: Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå
î÷åðêè. Êðàñíîäàð, 1989. Ñ. 193.
12
ÃÀÊÊ, ô. 318, îï. 1, ä. 30, ë. 21-22.
13
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1080, ë. 2 îá.
14
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1060, ë. 26 îá.
15
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1841, ë. 125 îá.
16
ÃÀÊÊ, ô. 324, îï. 1, ä.153, ë. 58, 61 îá., 62
íîé îáùíîñòè åñòü ïîõîæèå â ñòðóêòóðíîì îòíî-
øåíèè ãðóïïû: áàöáèéöû è ãðóçèíñêèå åâðåè â
ñîñòàâå ãðóçèí; çîêè, óäèíû, òàòû-õðèñòèàíå â ñî-
ñòàâå àðìÿí; íàðîäû “øàõäàãñêîé ãðóïïû”, òàòû-
ìóñóëüìàíå, àéðóìû ó àçåðáàéäæàíöåâ è
ò. ä.
Îáû÷íî ïîäðàçóìåâàåòñÿ, ÷òî âîçíèêíîâå-
íèå èõ è èì ïîäîáíûõ ÿâëÿåòñÿ ðåçóëüòàòîì äàëå-
êî çàøåäøåãî ïðîöåññà àññèìèëÿöèè ïåðâîíà÷àëü-
íî “ïîëíîöåííîãî” ýòíè÷åñêîãî ìàòåðèàëà. Íî âîò
ïðèìåð, ñ êîòîðûì ìû ñòîëêíóëèñü âî âðåìÿ ýêñ-
ïåäèöèè â Àçåðáàéäæàí è Äàãåñòàí — ò. í. ãîðñ-
êèå åâðåè.  òå÷åíèå ïîñëåäíåé ñîòíè ëåò îíè
æèâóò îòäåëüíûìè ãðóïïàìè ñðåäè ðàçëè÷íûõ
íàðîäîâ: óäèí (ñ. Âàðòàøåí, íûíå Îãóç â ñåâåðî-
çàïàäíîé ÷àñòè Àçåðáàéäæàíà), àçåðáàéäæàíöåâ
(ã. Êóáà â ñåâåðî-âîñòî÷íîé ÷àñòè Àçåðáàéäæàíà),
äàðãèíöåâ (ñ. Ìàäæàëèñ â Äàãåñòàíå). Â êàæäîì
ñëó÷àå ãîðñêèå åâðåè, êàê è ÷åðêåññêèå ãðåêè, â
êóëüòóðíîì îòíîøåíèè ïî÷òè íåâûäåëÿåìû èç
ñðåäû, êîòîðóþ ñîñòàâëÿþò ñîñåäè, äèôôåðåíöè-
ðóþò ñåáÿ îò ïîñëåäíèõ ïî ñàìîñîçíàíèþ íåïîñ-
ðåäñòâåííî çàâèñÿùåìó îò èäåîëîãèè èóäàèçìà, à
òàêæå îñîáîìó èðàíñêîìó ÿçûêó, íî êîòîðûé òîæå
“íå ñâîé”, ïîñêîëüêó ÿâëÿåòñÿ ðîäíûì åùå äëÿ àð-
ìÿíî-òàòîâ (òàòîâ-õðèñòèàí), òàòîâ-ñóííèòîâ è òà-
òîâ-øèèòîâ.
17
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä.1286, ë. 2-4.
18
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä.1618, ë. 352-352 îá.
19
Òàì æå. Ë. 353-353 îá.
20
Òàì æå. Ë. 381.
21
Òàì æå. Ë. 355-355 îá.
22
Òàì æå. Ë. 358.
23
Òàì æå. Ë. 365-369 îá.
24
Òàì æå. Ë. 363.
25
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1648, ë. 241-251.
26
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä.1841, ë. 144-147 îá.
27
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1335à, ë. 287.
28
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1841, ë. 146 îá.
29
ÃÀÊÊ, ô. 254, îï. 1, ä. 568, ë. 4.
30
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 126, ë. 15-16.
31
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 126, ë. 9-11.
32
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1335à, ë. 288.
33
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 139, ë. 1-5.
34
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1335à, ë. 288.
35
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 361, ë. 11, 43.
36
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 1, ä. 462, ë. 26 îá.-27.
37
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 361, ë. 23.
 ÊÎËÅÑΠ/ ×åðêåññêèå ãðåêè101

38
Àäûãè, áàëêàðöû è êàðà÷àåâöû â èçâåñòèÿõ åâðîïåéñêèõ 56
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1841, ë. 125 îá.
àâòîðîâ XIII—XIX ââ. (ÀÁÊÈÅÀ ), Íàëü÷èê, 1974. Ñ. 470- 57
ÃÀÊÊ, ô. 252, îï. 1, ä. 1561, ë. 2
471. 58
Ùåðáèíà Ô. À. Óêàç. ñî÷. Ñ. 4
39
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 126, ë. 9-11, 43-61 îá.
59
ÃÀÊÊ, ô. 252, îï. 1, ä. 1732, ë. 16-17
40
Íàáîêîâà Í. Ì. Îñîáåííîñòè àðìàâèðñêîãî ãîâîðà
60
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1841, ë. 147-147 îá.
àäûãåéñêîãî ÿçûêà: Àâòîðåô. äèñ... êàíä. ôèëîëîã. íàóê. Ì.,
61
Òàì æå. Ë. 214 îá.-215.
1964.
62
ÃÀÊÊ, ô. 254, îï. 1, ä. 568, ë. 3, 5 .
41
Êóçíåöîâ È. Â. Óêàç. ñî÷. Ñ. 39.
63
ÃÀÊÊ, ô. 252, îï. 1, ä. 1732, ë. 16, 18 îá.
42
Êîëåñîâ Â. È. ×åðêåññêèå ãðåêè XIX — XX âåêà (äèíàìè-
64
ÃÀÊÊ, ô. 252, îï. 1, ä. 1732, ë. 16, 18 îá.
êà êóëüòóðíîãî ïðîöåññà) // Ýòíè÷åñêèå ïðîöåññû íàêàíóíå
65
Òàì æå. Ë. 1.
XXI âåêà. Ìàòåðèàëû íàó÷íîé êîíôåðåíöèè 21-22 ìàÿ 1998
66
Òàì æå. Ë. 4.
ã. Ñòàâðîïîëü, 1998. Ñ. 88.
67
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1841, ë. 144-147 îá.
43
Êîðîëåíêî Ï. Ï. Ãîðñêèå ïîñåëåíöû â ×åðíîìîðèè //
68
Àäûãåéñêèå ïîñëîâèöû è ïîãîâîðêè // Ñáîðíèê ìàòåðèà-
Èçâåñòèÿ îáùåñòâà ëþáèòåëåé èñòîðèè Êóáàíñêîé îáëàñòè ëîâ äëÿ îïèñàíèÿ ìåñòíîñòåé è ïëåìåí Êàâêàçà
(ÎËÈÊÎ). Âûï. III. Åêàòåðèíîäàð, 1902. Ñ. 97. (ÑÌÎÌÏÊ). Âûï. 26. Òèôëèñ, 1899. Ñ. 4.
44
ÃÀÊÊ, ô. 254, îï. 1, ä. 940, ë. 1.
69
Âîëêîâà Í. Ã. Î ðàññåëåíèè àðìÿí íà Ñåâåðíîì Êàâêàçå äî
45
Òàì æå. Ë. 4-4 îá. íà÷àëà XX âåêà // Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêèé æóðíàë
46
ÃÀÊÊ, ô. 252, îï. 1, ä. 1561, ë. 1-4. (ÈÔÆ). Åðåâàí, 1966. ¹ 3. Ñ. 263.
47
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 1618, ë. 353, 365-365 îá., 367, 381.
70
Íîâèöêèé Ã. Ãåîãðàôè÷åñêî-ñòàòèñòè÷åñêîå îáîçðåíèå
48
ÃÀÊÊ, ô. 254, îï. 1, ä. 940, ë. 4 îá. îáëàñòè, íàñåëåííîé íàðîäîì Àäåõå // Ãàç. "Òèôëèññêèå
49
Êîðîëåíêî Ï. Ï. Óêàç. ñî÷. Ñ. 98. âåäîìîñòè". 1829. ¹ 23, öèò. ïî: Âîëêîâà Í. Ã. Óêàç. ñî÷.
50
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 126, ë. 1 îá.-2. Ñ. 262.
51
ÃÀÊÊ, ô. 774, îï. 2, ä. 371, ë. 1.
71
Õîçðîâ È. Îñòàòêè õðèñòèàíñòâà ìåæäó çàêóáàíñêèìè
52
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 2802. ïëåìåíàìè, ïðîøåäøåå è íûíåøíåå ñîñòîÿíèå èõ íðàâîâ è
53
ÃÀÊÊ, ô. 668, îï. 1, ä. 315, ë. 10 îá.-11. îáû÷àåâ // Ñáîðíèê ãàçåòû "Êàâêàç" çà 1846 ã., II ïîëóãî-
54
ÃÀÊÊ, ô. 249, îï. 1, ä. 2802. äèå. Òèôëèñ, 1847. Ñ. 258.
55
Ñèãîðñêèé Ì. Áðàê è áðà÷íûå îáû÷àè íà Êàâêàçå. //
Ýòíîãðàôèÿ. 1930. ¹ 3.