1

UVOD

ORGANSKA KEMIJA - KEMIJA UGLJIKOVIH SPOJEVA

Po čemu se organski spojevi razlikuju od anorganskih?
Organskispojevi građenisu od 2 – 5 vrsta atoma: C, H, O, S, N, P, halogeni elementi i neki metali
J.J.Berzelius: „Priroda se podijelila na dva glavnarazreda:
- Anorganski spojevi - sastavljeni su od većeg broja različitih kemijskih elemenata, ali nikad
mnogo njih zajedno u kemijskom spoju.
- Organski spojevi -sastavljeni su od malo kemijskih elemanata, ali može biti mnogo njih
zajedno u kemijskom spoju, bezbroj je njihovih načina spajanja i mogu biti vrlo složene
strukture.
Mogu li se organski spojevi umjetno sintetizirati ?

Sve do 19. st. kemičari su vjerovali da je sinteza organskih spojeva moguća samo u živim bićima koja
imaju posebnu životnu silu (lat. vis vitalis). Njemački liječnik Friedrich Wöhler uspio je 1828. godine iz
anorganske tvari amonijeva cijanata sintetizirati organsku tvar mokraćevinu ili ureu koja se nalazi u
sastavu urina i mokraće te tako dokazao da se org.spojevi mogu umjetno sintetizirati.

Primjeri složenih organskih spojeva

- klorofil – zeleni biljni pigment

- DNA
- Polipirol – vodljivi polimer
- vitamin C
- antibiotik azitromicin
- najlon, plastične mase, gume, boje, lakovi...
2

Polarnost organskih spojeva

• većinom su nepolarni , primjerice metan (CH4)
• neki su slabo polarni što je posljedica nesimetrične raspodjele
veznog elektronskog para između atoma različite
elektronegativnosti, primjerice kloroform (CH3Cl)
• polarnost se prikazuje mapama elektrostatskih potencijala
• nepolarnost ima za posljedicu slabe međumolekulske sile
• nepolarno se otapa u nepolarnom a polarno u polarnom
• voda je polarno otapalo
• nepolarna organska otapala: ugljiktetraklorid, benzen
3

Podjela ugljikovodika

Ugljikovodici u prirodi
Velika većina organskih spojeva u sastavu nafte i prirodnog plina su ugljikovodici.
Ugljikovodici su spojevi čije molekule sadrže samo ugljikove i vodikove atome.

Vrste veza između ugljikovih atoma u organskim

spojevima

jednostruka dvostruka trostruka

dva ugljikova atoma

duljina veze 154 pm 134 pm 120 pm

jakost veze 348 kJ/mol 614 kJ/mol 839 kJ/mol

Duljina veze između ugljikovih atoma smanjuje se od jednostruke preko

dvostruke do trostruke dok jakost veze raste.
4

Podjela ugljikovodika

ili načinu vezivanja C atoma

- aciklički ili alifatski - ciklički

ili vrsti kovalentnih veza

između C atoma

Prema načinu vezivanja ugljikovih atoma ili struktrunim osobitostima:

- aciklički ili lančasti : alkani, alkeni i alkini
- ciklički ili prstenasti : cikloalkani, cikloalkeni i areni
Prema vrsti kovalentnih veza između ugljikovih atoma ili prema kemijskim svojstvima:
- zasićeni (jednostruka kovalentna veza): alkani i cikloalkani
- nezasićeni (dvostruka i trostruka kovalentna veza): alkeni, alkini , cikloalkeni
- posebna skupina cikličkih nezasićenih ugljikovodika su areni

Strukturne formule molekula alkana (zasićenih

ugljikovodika) sa 5 ugljikovih atoma

Strukturne formule molekula nezasićenih ugljikovodika

strukturna formula alkena strukturna formula alkina strukturna formula arena

Zbog različitih kemijskih veza između atoma i mogućnosti vezanja velikg broja C atoma u raličitim
strukturnim oblicima postoji velik broj org.spojeva (oko 18 milijuna).
5

Kvantitativana analiza organskog spoja

Empirijska i molekulska formula
Empirijska formula iskazuje omjer broja pojedinih vrsta atoma u molekuli.
Molekulska formula iskazuje stvaran broj pojedinih vrsta atoma u molekuli.
Ime spoja Molekulska formula Empirijska formula
Etin C2H2 CH
Benzen C6H6 CH

* Određivanje empirijske formule spoja

Empirijska formula određuje se na osnovi rezultata kemijske analize.

Shematski prikaz uređaja za spaljivanje uzorka organskog spoja

• POSTUPAK:
• točno odvagati uzorak čistog organskog spoja
• uzorak u kojem su dokazani samo ugljik i vodik se spaljuje i nastaje CO2 i H2O
• CO2 i H2O propuštaju se kroz dvije izvagane cijevi s apsorbensima
• u prvoj cijevi nalazi se bezvodni magnezijev perklorat, MgClO4 koji veže H2O
• u drugoj cijevi nalazi se natronsko vapno (NaOH/CaO)koje veže CO2
• nakon spaljivanja reakcijske se cijevi ponovno izvažu i iz razlike u odvagama izračuna masa
produkata CO2 i H2O
6

Nomenklatura i izomerija alkana

VRSTA KEMIJSKE VEZE I VALENCIJA UGLJIKA U MOLEKULAMA ALKANA
Ugljik je četverovalentan što upućuje na 4 nesparena elektrona vanjske ljuske koji s drugim
atomima daju četiri jednostruke kovalentne veze te tako postiže oktetnu elektronsku
konfiguraciju.
Jednostruka veza u alkanima nastaje sp3 hibridizacijom
Elektronska konfiguracija C atoma: 1s2 2s2 2p2
Jednostruka veza u alkanima nastaje sp3 hibridizacijom
Elektronska konfiguracija C atoma: 1s2 2s2 2p2

Miješanjem
(hibridizacijom)
jedne 2s i tri 2p
orbitale nastaju
četiri sp3 hibridne
orbitale iste
energije i
oblika,usmjerene
u 4 vrha tetraedra
pod kutovima od
109,5
(tetraedarski kut).
sp3 hibridizirani C
atom ima
tetraedarsku
strukturu.
7

Struktura molekule metana je tetraedarska

tetraedarska s- veza
struktura

109,5

Klinasta formula metana

Preklapanjem sp3 hibridne orbitale atoma ugljika i s orbitale atoma

vodika nastaje s (sigma) – veza tj. jednostruka kovalentna veza.
3
Preklapanjem sp hibridnih orbitala između dva C atoma u spojevima s više C atoma
također nastaju sigma veze. Kutovi između veza su isti i iznose 109,5◦ zbog teorije
elektrostatskog odbijanja elektronskih oblaka.

Alkani čine homologni niz. Homologni niz je niz spojeva sličnih

kemijskih svojstava koji se međusobno razlikuju za
metilensku (- CH2 - ) skupinu.
Svaki sljedeći alkan u nizu ima jedan ugljikov atom više od
prethodnog. Broj vodikovih atoma u molekuli povećava se za dva.
Opća formula alkana:
CnH2n+2 n – broj ugljikovih atoma u lancu
8

Formule prvih četiriju članova homolognog niza alkana

Model satavljen
od kuglica i
štapića

Strukturna
formula

Sažeta ili CH3 - CH3 CH3-CH2-CH3 CH3-CH2-CH2-CH3

kondenzirana
strukturna CH4 ili ili ili
formula CH3CH3 CH3CH2CH3 CH3CH2CH2CH3
Molekulska
formula CH4 C2H6 C3H8 C4H10

Formula s
veznim .
crticama

undekan C11H24
dodekan C12H26
tridekan C13H28
tetradekan C14H28
pentadekan C15H32
heksadekan C16H34
heptadekan C17H36
oktadekan C18H38
nonadekan C19H40
eikosan C20H42

Prikazi molekule etana:

(a) klinasta formula, (b) perspektivna formula, (c) Newmanova
projekcija, (d) model kuglica i štapića, (e) kalotni model
9

Nomenklatura (imenovanje) alkana IUPAC-ova pravila

IUPAC-ova pravila
Međunarodnaunija za čistu i primijenjenu kemiju (IUPAC, International Union of Pure and Applied
Chemistry).

Nomenklatura (imenovanje) alkana

Imena svih alkana Svaki atom ili skupina atoma koji su vezani
završavaju na osnovni ugljikovodični lanac naziva se
nastavkom -an. supstituent ili alkilna skupina (alkil).

Supstituent zamjenjuje vodikov atom

molekule alkana iz homolognog niza,
a imenuje se tako da se osnovi imena
alkana doda nastavak -il.

IUPAC-ova pravila
1.Odabrati najdulji (glavni) lanac ugljikovih atoma koji čini osnovni
spoj: dekan (10 ugljikovih atoma)
2. Odrediti imena supstituenata : metil, etil
3. Položaj supstituenta na glavnom lanacu određen je rednim brojem
ugljikovih atoma tako da supstituenti dobiju što manje brojeve.
Pravilnim brojenjem najduljeg lanca supstituenti su na položajima
3, 6 i 7 (a ne 4, 5 i 8).
4. Supstituenti se navode abecednim redom, a ime osnovnog
ugljikovodika na kraju.. Broj istovrsnih supstituenata na glavnom
lancu označuje se umnoženim prefiksima ( di, tri, tetra...) i ne utječu na
abecedni red.
etil→

← metil

← metil
Sustavno ime alkana je: 7-etil-3,6-dimetildekan
10

7 6 klor 2 1

CH3 – CH2 Cl CH2 ─ CH3

5│ 4│ 3│

CH2 ─ C ─ CH ─ CH3 → metil

│
CH3 → metil
11

Primjeri formula s veznim crticama i

sustavna imena alkana

Ugljikovi atomi prema broju veza koje tvore s

drugim ugljikovim atomima mogu biti:
primarni C-atom

tercijarni C-atom
kvaterni C-atom
4 2

5 1
3

sekundarni C-atom

Odredi sustavno ime spoju !

12

Konstitucijski (strukturni) izomeri alkana

Spojevi iste molekulske formule, ali različite strukturne
formule.
Konstitucijski izomeri butana

butan 2-metilpropan ili izobutan

butan i 2-metilpropan imaju različita

fizikalna i kemijska svojstva.
Konstitucijski (strukturni) izomeri imaju različita fizikalna i
kemijska svojstva.

Konstitucijski izomeri pentana

1 2 3 4 5
CH3-CH2-CH2-CH2-CH3
pentan
tv = 36 C
CH3
CH3-CH-CH2-CH3
1 2 3 4
2-metilbutan
ili izopentan
tv = 28 C

CH3 2,2-dimetilpropan
CH3CCH3 ili neopentan
1 2 3 tv = 10 C
CH3

Napiši sve konstitucijske izomere heksana i odredi njihova sustavna imena!

13

Odredi sustavna imena i napiši formule s veznim

crticama za konstitucijske izomere heptana , C7H16

Konstitucijski izomeri alkilnih skupina

ili 1-metilpropil

ili 1,1-dimetiletil
ili 1- metiletil

ili 2-metilpropil ili 3-metilbutil

14

Kada su dva lanca jednake duljine glavni lanac je onaj s većim brojem supstituenata.
15

*Konformacije alakna
Konformacije molekula su molekule različitog prostornog razmještaja
atoma što je posljedica rotacije oko jednostrukih veza. Pri promjeni
konformacije ne cijepaju se veze u molekuli.
Konformacije molekule etana – Newmanove projekcijske
formule

rotacija za 60o rotacija za 30o

zvjezdasta konformacija
jedna od
najniža energija zasjenjena konformacija
mogućih
- najstabilnija
konformacija

perspektivna
formula

Konformacije etana
16

*Konformacije propana
 povećanje torzijske napetosti zbog veće
metilne skupine
potencijalna energija

diedarski kut

*Konformacije butana
• najviša energija kada najniža je energija kada
su metilne skupine zasjenjene su metilne skupine u
• steričke smetnje antiklinalnom položaju
• diedarski kut = 0 o diedarski kut = 180 o

potpuno antiklinalna
zasjenjena konformacija
konformacija
17

*Konformacije butana
• antiklinalna (zasjenjena)
• više energije od iste zvjezdaste
• diedarski kut = 120 o

zasjenjena

Fizikalna svojstva alkana

Ako se u epruvetu ulije heksan i obojana voda stvorit će se dva odvojena sloja , donji obojani sloj i
gornji bezbojan sloj,
Ako se u epruvetu ulije heksan i jestivo ulje slojevi će se pomiješati.
Što možeš zaključiti o fizikalnim svojstvima alkana na temelju opisanih pojava?
18

Fizikalna svojstva alkana

Vrelišta i tališta alkana
razgranati alkani imaju manju
dodirnu površinu i slabije
intermolekularne sile
temperatura vrelišta (oC)

n-alkani

izoalkani

broj ugljikovih atoma

19

Fizikalna svojstva alkana

• Nepolarne molekule netopljive su u vodi, a topljive u nepolarnim ili slabo polarnim
organskim otapalima primjerice (benzen, ugljiktetraklorid, kloroform)
• Niska tališta i vrelišta posljedica su slabih van der Waalsovih sila
• Vrelišta , tališta i gustoća rastu s porastom broja C atoma odnosno porastom M r
• Povišenje tališta ovisi o slaganju u kristalnoj rešetki.
• Nerazgranati alkani pravilnije se slažu u kristale i imaju jače intermolekularne
privlačne sile zato imaju viša tališta i vrelišta od razgranatih alkana.
• Što je razgranatost alkana veća, talište i vrelište je niže.
• Alkani s parnim brojem C atoma imaju viša tališta od onih s neparnim brojem jer su
krajnje metilne skupine pravilnije orijentirane i energijski se povoljnije slažu u
kristale.
• Gustoća alkana je manja odgustoće vode (1 g/ml) te stoga plivaju na vodi, a
povećava se porastom broja C atoma.
• Agregacijska stanja:
• C1 – C4 su plinovi , C5 – C16 su tekućine , C17 i više su čvrste tvari
•
20

Kemijska svojstva alkana

Teško su kemijski reaktivni jer se funkcionalnom skupinom smatraju C – H i C – C veze.
Karakteristične reakcije alkana:
- reakcije gorenja ( karakteristične su za sve organske spojeve)
- reakcije pirolize
- reakcije supstitucije s halogenim elementima

1. Gorenje alkana
a) Potpuno- uz dovoljnu prisutnost kisika, nastaju ugljikov(IV) oksid i voda.
Gorenjem se osolobađa toplinska energija.
CH4(g) + 2 O2(g) → CO2(g) + 2 H2O(l)
b) Nepotpuno - uz nedovoljno kisika osim CO2, nastaje i ugljikov(II) oksid koji je vrlo jak krvni
otrov, te čađa.
Svjetleći ili čađavi plamen − izgara s manje zraka niže je temperature, žute je boje.
Šušteći plamen − otvori li se ventil za zrak, metan se pomiješa s više zraka, potpunije izgara te se
dobiva plavičasti plamen čija temperatura iznosi oko 1200 °C.

2. Reakcije supstitucije s halogenim elementima

Plinoviti će alkani s halogenim elementima kemijski reagirati ako se reakcijska
smjesa ozrači UV zračenjem ili zagrije na oko 300 C.
ALKAN + HALOGENI ELEMENT→ HALOGENALKAN + HALOGENOVODIK
h· ili ∆ (ALKIL - HALOGENID)
CnH2n + 2 + X2  CnH2n + 1X + HX
Reakcija metana s klorom:
h· ili ∆
CH4 + Cl2  CH3Cl + HCl
klormetan ili meti – klorid
h· ili ∆
CH3Cl + Cl2  CH2Cl2 + HCl
diklormetan

CH2Cl2 + Cl2 
h· ili ∆
CHCl3 + HCl
triklormetan
trivijalni naziv: kloroform
h· ili ∆
CHCl3 + Cl2  CCl4 + HCl
tetraklormetan

Stabilnost slobodnih radikala raste od primarnog, preko sekundarnog do tercijarnog.

• Napiši produkte reakcije kloriranja propana i imenuj ih!

• Koji produkt je stabilniji i zašto?
21

*Mehanizam reakcije supstitucje preko

slobodnih radikala
1.Stupanj – homolitičko cijepanje veze (homoliza)
Cl – Cl → Cl· + Cl·
radikali klora
Radikal − je jedinka ili atom s nesparenim elektronom.
2. Stupanj – slobodni klorovi radikali bogati energijom reagiraju s
molekulom alkana
CH4 + Cl· → CH3· + HCl
3.Stupanj – lančasta reakcija
CH3· + Cl2 → CH3Cl + Cl·
4. Kraj reakcije – spajanje dvaju radikala
CH3· + Cl· → CH3Cl
Cl· + Cl· → Cl2
CH3· + CH3· → CH3 CH3

3.Piroliza – termička razgradnja bez kisika

∆

C3H8(g) → 3C(s) + 4H2(g)

4.Krekiranje termička razgradnja na jednostavnije ugljikovodike uz pomoć katalizatora
p,t.kat.
C7H16(g) → C4H10(g) + C3H6(g)
alkan → alkan + alken

Kemijska svojstva halogenalkana

Supstitucijske reakcije halogenalkana s halogenovodikom
- jedan atom biva zamijenjen drugim atomom

Ako molekula halogenalkana ima više atoma halogenih elemenata, oni se supstitucijskim
reakcijama zamjenjuju jedan po jedan. Jača kiselina uvijek potiskuje slabiju.
22

*Mehanizam nukleofilne supstitucije

Reakcija bromovodika sa kloretanom –
elektrofil
molekula kloretana

nukleofil izlazna skupina

bromidni ion kloridni ion

*Kemijska svojstva halogenalkana

1. reakcije nukleofilne supstitucije
2. reakcije eliminacije (izdvajanja)
1.) Supstitucijske reakcije

brometan ili etil - bromid etanol

tert – butil – klorid tert – butil – alkohol

klorpropan ili propil – klorid propil - amin

23

2.) Eliminacijske reakcije

∆
klorpropan ili propil – klorid propen

propil-klorid propen

CH3–CHBr–CHBr–CH3 + Zn → CH3–CH=CH–CH3 + ZnBr2

ili skraćena reakcija:

2,2 – dibrombutan but – 2 – en

24

Dobivanje i uporaba alkana

Izvori: nafta i zemni plin
Najveći izvor svih ugljikovodika je nafta.
Frakcijskom destilacijom naftena temelju različitih vrelišta dobiju se korisni sastojci:
plin, benzin, dizel goriva, bitumen....
Zemni plin:
smjesa metana (75%), etana (15%) i propana (5%)
• dobiva se iz podzemnih ležišta
• uporaba: kao energent (relativno čist) , u kućanstvima za kuhanje i grijanje.
Metan
• Metan nalazimo i u rudnicima gdje u smjesi sa zrakom čini eksplozivnu smjesu (volumni udio
metana 5-14%)
• nastaje i anaerobnim truljenjem organske tvari (močvarni plin)
• danas se dobiva kao bioplin u razgradnjiorganske tvari
• Primjena metana:
• kao energent
• kao sirovina za dobivanje čađe
a) spaljivanjem uz nedovoljan pristup zraka)

b) zagrijavanjem bez pristupa zraka (PIROLIZA)

Klorirani metani - svi su opasni po zdravlje

• klormetan – sredstvo za hlađenje
• diklormetan – dobro otapalo za masti i ulja pa se koristi za njihovu ekstrakciju
• triklormetan (kloroform) – nekadašnji narkotik
• tetraklormetan– suho sredstvo za čišćenje

Fluorovi i klorovi derivati metana

• freoni
• nekad: potisni plinovi u raspršivačima i prijenosnici topline u rashladnim uređajima
danas: zabranjena njihova uporaba zbog njihova razaranja ozonskog omotača oko Zemlje
25

*PRIPRAVA ALKANA

• Reakcije redukcije
- Hidrogenacija alkena
- Hidrogenacija alkina
- Redukcija alkil halogenida hidridima
LiAlH4
RX → RH
- Redukcija alkil halogenida s Zn u kiseloj
sredini : RX + Zn + H+ → RH + Zn+ + X-
• *Grignardova sinteza
• *Reakcije sparivanja - Wurtz-ova reakcija

*Grignardova (Grinjarova) sinteza

Mg
R C X R C Mg X
ether

an alkyl halide a Grignard reagent

R C Mg X R C H + Mg(OH)X
H 2O

alkane
* Wurtz-ova reakcija - reakcije sparivanja

Na
2R C X R C C R + 2NaX

a symmetrical
alkane
26

Cikloalkani - opća formula : CnH2n

• Su skupina zasićenih ugljikovodika kod kojih su C atomi povezani u prstenove.
• Ispred korijena (osnovnog imena) kojim se označuje broj C atoma stavlja se prefiks ciklo.

Imena se cikloalkanima daju prema analognim pravilima kao i alkanima.

1.Supstituenti trebaju dobiti što manji broj.
Ako je samo 1 supstituent broj se ne navodi

2.Supstituent koji je prije po abecedi treba dobiti što manji broj.

27

Odredi sustavna imena spojevima!

→ kod kombinacije cikličkih i lančastih ugljikovodika osnovni spoj je onaj koji ima više
C atoma,a ako imaju isti broj C atoma osnovni spoj je ciklički.
28

*Konformacije cikloalkana
ciklobutan

Zbog zatvaranja prstena u nekim se

molekulama cikloalkana između veza
ciklopentan ugljik−ugljik ne može ostvariti idealan
tetraedarski kut.

Zbog napetosti u prstenu

molekule imaju znatno
višu energiju od molekule
odgovarajućeg alkana.

*Konformacije cikloheksana
Molekule cikloheksana zbog izbjegavanja
napetosti zauzimaju najstabilniji
prostorni oblik konformaciju stolca (sedla)
Kutovi između veza u
molekuli ne odstupaju
puno od idealnog kuta
(109,5 ) te nema
napetosti u prstenu.

konformacija kolijevke ima višu energiju

29

Fizikalna i kemijska svojstva cikloalkana

– slična su kao i kod alkana

Fizikalna svojstva cikloalkana:

• Vrelišta rastu porastom Mr .
• Tališta cikloalkana nešto su viša od tališta nerazgranatih alkana.
• Tališta rastu porastom Mr, ali na njih utječe i mogućnost slaganja molekula iste vrste u
kristal.
Npr. cikobutan ima više talište od ciklopentana jer je zbog boljeg slaganja (kockice) kristal
ciklobutana stabilniji.
30

Kemijska svojstva cikloalakana:

• Slabo su reaktivni osim ciklopropana i ciklobutana zbog kutne napetosti
uzrokovane odstupanjem od tetraedarskog veznog kuta 109,5˚
1.) Reakcije izgaranja :
2.) Reakcije adicije
– samo kod ciklopropana i ciklobutana
– dolazi do pucanja prstenova zbog kutne napetosti

3. Reakcije supstitucije s halogenim elementima odvijaju se na

cikloalkanima s 5 i više C atoma isto kao i kod alkana.