Testimoniya

Un récit? Non, pas de récit, plus jamais.

—Maurice Blanchot, La folie du jour

Gikan sa bentana, sa kapunawpunawan, akong nabatyagan ang usa ka langgam nga tulin nga

naglupad paingon kanako. Usa ka tuldok nga nahimong gamay nga krus nga nahimong langgam

samtang nagkaduol. Wala ko masayod kon unsa kini nga matang sa langgam. Punay ba kini?

Guryon? Bangkiyod ba kaha? Dili kini importante. Ang importante mao ang kasayoran nga

langgam kini nga tulin nga naglupad paingon kanako. Gikan sa bentana, sa kapunawpunawan,

ang tuldok nga naporma og gamatoy nga krus nga naporma og langgam usa ka matahom ug

makahimuot nga imahe sa kabuntagon. Taudtaod, susama sa usa ka bala sa pana, kalit kini nga

mibangga sa akong tamboanan. Mipilit ang langgam sa tunga sa nabuak nga bildo nga mora og

nasangit sa lawa sa tambayawan.

Kahinumdom ko kaniadto, kadtong bata pa, kadtong usa ka higayon sa usa ka malamaton nga

hapon nga nahisalaag ko sa lasang. Nakasaksi ko og banog nga mitugpa sa sanga sa punoan ug

maisog nga nakigtinutokay kanako. Tungod sa kalisang nga akong nabati wala gayod ko

makahimo og lingwi hangtod milupad na lang kini og balik sa kahanginan kon asa man kini

gikan. Gisultihan nako ang akong inahan mahitungod niini ug, sa iyang kalagot nga milaag ko sa

lasang, gipaluhod ko niya og asin samtang nagdupa ug sa akong isig ka palad gipamatong ang

tulo ka andana nga tore sa mga libro. Kini ang pag-antos nga ikabali sa imahe sa mga santos: usa

ka bata nga nag-ampo ug, sa susamang higayon, gilansang sa krus.

Dinhi sa akong hamugaway nga lawak, aduna koy usa ka higdaanan, usa ka lingkoran, usa ka

lamesa, usa ka taknaan nga gisangit sa bungbong. Manuktok sila katulo sa dili pa nila ablihan

ang pultahan aron hatodan ko og pagkaon. Matag adlaw, ang akong pamahaw, paniudto ug

panihapon mao ang usa ka panaksan nga lugaw ug usa ka baso nga tubig. Wala kiniy lami, apan

ako gihapong kaonon. Mangomosta sila kanako ug motubag ko nga maayo man, maayo man.

Maayo ang akong kahimtang ug salamat, salamat sa pagpangomosta. Mangutana sila kanako

kon aduna ba koy mahinumdoman sa hitabo ug motubag ko nga wala man, wala koy

mahinumdoman ug mangutana ko kanila kon unsa diay ang nahitabo ug dili sila motubag

kanako nga mora ba og wala pod silay mahinumdoman. Motahan sila sa kahilom.

Magtinandoay lang sila, magsininyasay gamit ang ilang mga tudlo ug kamot. Moisa ang ilang

mga kilay; mohiwi ang ilang mga baba; mosiga o mohiyong ang ilang mga mata. Hilom nga

kulukabildo sa mga amang nga ang bugtong lengguwahe mao ang lawas. Inig gawas nila sa

akong lawak, mobalik ko og barog atubangan sa bentana ug motan-aw sa gawas sa walay

kahumanan nga kapunawpunawan.

Nakabasa ko kabahin sa pilikpilik sa usa ka libro nga hagbay na nako nga nakalimtan ang ulohan.

Usa kadto ka ensayklopedya sa mga nagkadaiya nga langgam sa tibuok kapupud-an. Segun pa

sa maong basahon, ang pilikpilik usa ka langgam sa kagabhion nga adunay gihambin nga daotan

nga tilimad-on. Sukad kuno sa unang panahon, kahadlokan ang presensya niini sa mga karaan

nga tawo. Kon makadungog sila niini sa gabii nga gihikawan sa buwan ug kabituonan,

mohangyo sila niini nga mobiya ug mopauli na kini sa iyang lawas.

Makausa, misuway ko og dibuho sa mga langgam nga akong nakit-an sa akong paglibud-suroy

sa kalibotan, apan, dihang nahuman na, akong namatngonan nga puparehas ra man og hitsura

ang tanan.

Kanunay kong magdamgo nga maglantaw sa bentana ug makabatyag sa halayo nga

kapunawpunawan sa usa ka tuldok nga nahimong gamay nga krus nga nahimong langgam nga

naghaguros nga nagpaingon kanako. Inig bangga sa maong tampalasan nga hayop sa bildo sa

akong bentana, mopukwat gilayon ang akong mga mata. Inig bangon nako aduna nay usa ka

basong tubig sa akong lamesa. Nganong kanunay sila nga mahibawo kon kanus-a ko uhawon?

Usahay dili nako imnon ang tubig. Usahay iyarok gilayon nako ang tubig. Usahay tagamtamon

pa nako ang kabugnaw niini. Usahay iyabo nako kini. Usahay ituslob nako ang akong tudlo sa

tubig sa baso. Daghan ka og mabuhat sa usa ka baso nga tubig.

Kahinumdom ko kaniadto, kadtong bata pa, kadtong usa ka higayon sa usa ka malinlanhon nga

hapon nga milaag ko sa lasang. Nakakita ko og pungak nga mitugdon sa sanga sa punoan ug

madanihon nga nakigtinutokay kanako. Tungod sa iyang makawili nga katahom wala ko

nakapamilok hangtod nga milupad kini og balik sa kahanginan kon asa man gani kini gikan.

Sultihan unta nako ang akong amahan mahitungod niini, apan wala pa man gihapon siya

mahiuli sa balay. Dihang mibagting ang kampanilya sa halayo nga kapilya, nangluhod mi sa

akong inahan nga naghangad sa altar sa sunog nga Santo Nino ug gisugdan ang rosaryo.

Amahan Namo, Mituo Ako, Abe Mariya . . . Sa gawas sa among payag, akong madungog ang

bungisngis sa salbahis nga mga gangis.

Manuktok sila kaduha sa dili pa nila ablihan ang pultahan sa akong lawak. Sa ilang pagsulod, ila

gilayon kong pangomostahon. Mangutana sila kon komosta na man ko ug motubag ko nga dili

maayo, dili maayo. Dili maayo ang akong kahimtang. Mangutana sila kon kahinumdom pa ba ko

sa nahitabo ug motubag ko nga oo, oo, kahinumdom pa ko. Mangutana sila kon unsa ang akong

nahinumdoman ug motubag ko nga kahindumom ko sa salampati nga mibangga sa salamin sa

akong sakyanan nga mipilit sa nabuak nga bildo nga morag nasangit sa lawa sa tambayawan.

Mangutana ko kon kanus-a ko makagawas dinhi ug motubag sila nga puhon, puhon, hapit na,

puhon. Motuaw sila og pasiaw nga dili kataw-anan alang kanako. Mangatawa sila niini, sa ilang

kaugalingong komedya, ug maglingolingo kanako ug mangutana kon nganong ako mang

gilumsan ang akong kaugalingon sa tumang kagul-anan ug motubag ko nga wala man koy gibati

nga kaguol kondili kakapoy, kakapoy sa hunahuna ug kakapoy sa kalag. Mangutana sila kon

ngano, ngano ingon ini ang akong gibati ug motubag ko nga dili nako masuta ang lintunganay

niini. Susama nga dili nako mabatbat ang gilapdon ug gilawmon sa akong gibati apan igo lang

kini nga masinati. Mangutana sila, walay undang nga pangutana, ug sa sulod sa akong

alimpatakan ang akong kakapoy hinay-hinay nga mahimo og kasuko apan ang kahingpitan sa

akong kasuko dili nako maluwat tungod sa kabug-at niini. Tungod sa kakapoy sa akong dila ug sa

akong diwa.

Nakadungog ko sa radyo og pasumbingay kabahin sa uwak. Kadtong uwak sa panahon ni Noah

nga iyang gisugo aron susihon kon unsa na ang nahibilin sa kalibotan dihang mituang ang walay

hunong nga bunok sa uwan ug anam-anam na nga nahubas ang dakong baha apan nungka nga

nahibalik. Segun sa tigsugilon, kahibawo ang uwak sa kahulogan sa kalingkawasan maong wala

na kini mibalik sa iyang hawla sa arka.

Makausa, misuwat ko mahitungod sa nagkadaiya nga langgam nga akong nakit-an sa kalibotan

sa damgo. Gibunyagan ko kini sila og managlahi nga mga ngalan. Sa anib diin naghisgot ko sa

puliki, nakaamgo ko nga wala koy masuwat kabahin niini. Busa, nasango ko sa naratibo ug

natanggong sa maong proyekto, busa, ako na lang gipasagdan nga magpabilin nga blanko ang

maong anib gawas lang sa ngalan sa maong langgam nga gipinakatay og plastada sa ibabaw sa

hawan nga panid.

Naglantaw ko sa gawas sa bentana sa bughaw nga kapupunawan. Sa kapunawpunawan gawas

sa bentana naglantaw ko sa kabughaw niini. Bughaw ang kapunawpunawan nga akong gilantaw

sa gawas sa bentana. Gilantaw nako sa gawas sa bentana ang kapupunawan nga bughaw.

Kahinumdom ko nga naglantaw ko sa gawas sa bentana sa hawan nga kapupunawan. Kadtong

bata pa ko? Dili na nako mahinumdoman, apan wala nako mahikalimti nga sa liboan ug usa ka

higayon naglantaw ko sa gawas sa bentana sa bughaw ug hawan nga kapunawpunawan. Walay

lasang; walay mga punoan; walay mga langgam kondili walay kahumanan nga patag. Usa ka

disyerto sa mga balili, mga lunhaw nga balili, usa ka lunhaw nga disyerto sa balili, usa ka lunhaw

nga disyerto, usa ka lunhaw apan dili malimod nga disyerto. Usa ka disyerto.

Hawan ang akong lawak. Hawan ug hamugaway. Hawan ug hilom. Usa ka hilom nga disyerto sa

akong suok sa kalibotan. Buot unta nakong angkonon ang matag wanang niini sa akong lawas

apan imposible kini nga tahas. Buot unta nakong hulmanon ang matag wanang niini apan

imposible kini nga tahas. Buot unta nakong hubiton ang matag wanang niini apan imposible kini

nga tahas. Sa bungbong, ang anino sa akong duha ka kamot giporma nako og langgam nga

nagpakaaron ingnon nga molupad. Usa ka anino sa langgam—dili—usa ka anino sa akong mga
kamot nga naporma og langgam nga buot unta nga molupad palayo. Aduna kiniy sungo ug mga

pako, itom nga sungo ug mga pako ug buot kini nga molupad palayo. Buot kining

makalingkawas. Buot kining mohawa, molibkas sa akong mga braso—o sa anino sa akong mga

braso—apan imposible kini nga tahas.

Kaniadto, sa telebisyon, nakakita ko.

Makausa, ubp., ubp.

Inanay na nga gilamoy sa kilumkilom ang kapunawpunawan sa gawas sa akong bentana.

Nakakita ko nga mibutho ang usa ka bituon nga mora og nag-inusara nga langgam sa

kawanangan. Taudtaod, nanaghan kini, misanay, ug, taudtaod, ang kalangitan nalukop sa

nagdilaab nga mga langgam sa kagabhion.

Kahinumdom pa ka sa imong pagka bata? Kadtong bughaw nga adlaw nga milaag o nahisalaag

ka sa lasang? Kadtong langgam nga bunga sa imong alimungaw nga nakighinabi nimo gikan sa

sanga sa usa ka punoan sa kahoy? Unsa tong langgama? Unsa tong kahoya? Dili importante.

Ang importante mao nga adunay kahoy ug adunay langgam ug nakighinabi kini kanimo.

Dili na sila mistil nga manuktok pa. Kon ganahan sila nga mangabli sa pultahan, aw, ablihan nila

ang pultahan. Kon ganahan sila nga mosulod mosulod sila. Kon ganahan sila nga mogawas

mogawas sila. Kanunay sila nga sulod-gawas dinhi sa akong lawak. Kon mosulod sila

mangomosta sila kanako ug dili ko motubag. Mangutana sila kon nahinumdom ko ug nakalimot

na ba ko ug dili ko motubag. Ang ilang kabanha akong tubagon sa akong kahilom. Ang ilang mga

pulong walay masanggi bisan og hagawhaw ug panghupaw gikan kanako. Ang ilang lengguwahe
langyaw alang kanako. Ang lihok sa ilang mga kamot, ang lingo-lingo o yango-yango sa ilang

mga ulo, ang isa sa ilang mga kilay, ang budlat o hiyong sa ilang mga mata, ang hiwi o nganga sa

ilang baba mga hawan nga pahayag alang sa usa ka buta ug bungol ug amang nga linalang.

Kaniadto, gahapon, karon, ugma, ugma damlag, pipila ka tuig o usa o duha ka dekada gikan

karon, unsa kahay pagtulon-an nga atong mapupo sa banog? sa pungak? o sa agila ba kaha?

Makausa, kadtong dugay na nga panahon, misuway ko og mugna og musika gikan sa

pagsambog sa mga awit, huni ug tingog sa managlahi nga langgam nga akong masugatan sa

akong paglibud-suroy sa kalibotan, apan, siyempre, napakyas ko sa maong dagohoyanon nga

tinguha. Mangutana ka sa awit, huni ug tingog sa mga langgam sa akong damgo? Hilom ang

mga langgam sa akong damgo.

Naglantaw ko karon sa gawas sa akong bentana ug akong makita ang puwa nga motorsiklo nga

gitambay sa tunga sa kosina gawas sa akong giabangan nga kuwarto. Adunay binuwakan nga

payong sa lingkoranan niini (ambot ngano). Makita nako sa puti ug binaldosa nga lababo ang

pipila ka mga plato, mga plastik nga plato, panaksan ug baso. Makita nako ang hugpong sa

hulmigas nga nagsinako ug naglinya duol sa imbudo nga nahulog sa sementado nga salog. Sa

unahan, nahimotang ang utlanan sa akong makit-an: usa ka wala mapinisingi nga higante ug

inutil nga paril.

alang kang Pepang