Zbirka Zadataka TOuHI Komplet PDF

Milorad Maksimovi}
Ljiljana Vuki}
PRORAÛN I DIMENZIONISANJE
OPERACIJSKIH APARATA
U PROCESNOJ INDUSTIJI
I EKOLO[KOM IN@ENJERSTVU
Univerzitet u Banjoj Luci

Tehnolo{ki fakultet
UNIVERZITET U BANJOJ LUCI
Milorad Maksimovi}
Ljiljana Vuki}
PRORAÛN I DIMENZIONISANJE
OPERACIJSKIH APARATA U PROCESNOJ
INDUSTRIJI I EKOLO[KOM IN@ENJERSTVU
Tehnolo{ki fakultet
Banja Luka, 2009.
Prof. dr Milorad Maksimovi}
Doc. dr Ljiljana Vuki}
PRORAÛN I DIMENZIONISANJE OPERACIJSKIH APARATA

U PROCESNOJ INDUSTRIJI I EKOLO[KOM IN@ENJERSTVU
Recenzenti
Prof. dr Milovan Jotanovi}
Prof. dr Jovo Mandi}
Izdava~
TEHNOLO[KI FAKULTET
UNIVERZITETA U BANJOJ LUCI
Banja Luka, Stepe Stepanovi}a 73
Tehni~ka obrada
Nikola i Jagoda Pepi}
Naslovna strana
Autori
[tampa
[tamparija "Montgraf" Banja Luka
Tira`: 250 primjeraka
Nau~no-nastavno vije}e Tehnolo{kog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci

je na 3. redovnoj sjednici, odrànoj 30.01.2009. godine, donijelo Odluku br.
3/01-146/09 o usvajanju recenzija za rukopis ud`benika "Prora~un i
dimenzionisanje operacijskih aparata u procesnoj industriji i ekolo{kom
inènjerstvu" i preporu~ilo da se isti {tampa kao univerzitetski ud`benik.
ISBN 978-99938-54-28-9
© Zabranjeno pre{tampavanje i fotokopiranje

Sva prava zadràvaju autori i izdava~
III
SADR@AJ
PREDGOVOR ............................................................................................... V
SPISAK OZNAKA........................................................................................ VI
1. FIZI^KE VELIÎNE...................................................................................... 1
1.1. Sistemi jedinica i konverzija jedinica me|u njima .................................. 1
2. SKLADI[TE MATERIJALA. Skladi{ta ........................................................ 4

P r i m j e r i ...................................................................................................... 4
3. TRANSPORT MATERIJA. Transporteri....................................................... 16

3.1. Transport ~vrstih materija ........................................................................ 16
P r i m j e r i .............................................................................................. 19
3.2. Transport te~nih materija. Pumpe ............................................................ 25
P r i m j e r i .............................................................................................. 31
3.3. Transport gasovitih materija .................................................................... 38
P r i m j e r i .............................................................................................. 42
4. USITNJAVANJE. Drobilice i mlinovi ........................................................... 48

P r i m j e r i ...................................................................................................... 58
5. KLASIRANJE. Klasifikatori .......................................................................... 67

5.1. Klasiranje prosijavanjem. Sita ................................................................. 67
P r i m j e r i ................................................................................................ 69
5.2. Hidrauli~na klasifikacija. Hidroklasifikatori............................................ 70
5.3. Taloènje. Talo`nici................................................................................. 74
P r i m j e r i ................................................................................................. 79
5.4. Koagulacija i flokulacija .......................................................................... 82
P r i m j e r .................................................................................................. 85
5.5. Centrifugalni talo`nici. Hidrocikloni ....................................................... 86
P r i m j e r i ................................................................................................. 88
5.6. Aeroklasiranje. Aeroklasifikatori............................................................ 96
P r i m j e r i ............................................................................................... 105
6. RAZDVAJENJE MATERIJA FILTRACIJOM. Filtri ................................... 108

6.1. Centrifugiranje .......................................................................................... 110
P r i m j e r i ................................................................................................. 112
IV
7. FLOTACIJA. Flotatori ...................................................................................122

P r o j e k t n i p r i m j e r ....................................................................................125
8. MIJE[ANJE. Mje{alice ..................................................................................131

9. RAZMJENA TOPLOTE. Razmjenjiva~i toplote ...........................................144

10. APSORPCIJA. Apsorberi .............................................................................160

P r o j e k t n i p r i m j e r ..................................................................................166
11. DESTILACIJA I REKTIFIKACIJA. Destilatori..........................................176

P r o j e k t n i p r i m j e r .................................................................................191
12. ISPARAVANJE. Ispariva~i. .........................................................................206

13. SU[ENJE. Su{nice .......................................................................................222

13.1. Vla`nost gasa .......................................................................................222
13.2. Prora~un vla`nosti gasa i dijagram vla`nosti gasa ...............................223
13.3. Materijalni bilans procesa su{enja .......................................................231
P r o j e k t n i p r i m j e r .........................................................................232
14. PROCESI OBRADE OTPADNIH VODA...................................................244

14.1. Biolo{ki procesi obrade obrade otpadnih voda ....................................246
P r i m j e r i ...........................................................................................253
14.2. Procesi obrade muljeva ........................................................................256
P r i m j e r i ............................................................................................260
14.3. Prora~un postrojenja za obradu komunalnih otpadnih voda ................269
15. OSNOVE KONSTRUISANJA OPERACIJSKIH APARATA. ...................280

16. PROJEKTNI ZADACI. ................................................................................300
17. PRILOG ........................................................................................................311

T a b e l e ........................................................................................................311
N o m o g r a m i i d i j a g r a m i .....................................................................326
18. LITERATURA .............................................................................................340

V
PREDGOVOR
Ova knjiga je namijenjena studentima hemijske tehnologije i inè-

njerstva u za{titi okoline, inènjerima i tehni~arima u hemijskoj procesnoj
industriji koji se u radu susre}u s potrebom da prora~unavaju, specificiraju
i/ili dimenzioniraju neki od operacijskih aparata i/ili postrojenja u
procesnoj industriji i ekolo{kom inènjerstvu.
Knjiga nije pisana za stru~njake za pojedina podru~ja, jer bi u tom
slu~aju svako poglavlje trebalo biti posebna knjiga takvog obima kolikog
je i ova. Tako|e, ovdje nisu obra|eni ni svi aparati i ure|aji koji se sre}u u
procesnoj industriji i ekolo{kom inènjerstvu, kao {to je to slu~aj sa
hemijskim reaktorima, jer bi njihova obrada zahtijevala barem jedno
poglavlje obima ovog rukopisa.
U knjizi }e ~itatelj zapaziti i neke brze i/ili aproksimativne postupke
prora~una. Mi{ljenja smo da se ovakvi postupci u praksi ne koriste
dovoljno i neopravdano zapostavljaju u korist strogih postupaka prora~u-
navanja. Svakako da upotreba ovakvih postupaka moè dovesti do
nepotpune ta~nosti prora~una, ako se ne primjenjuju s dovoljno kriti~nosti.
Me|utim, rje{avanje problema i ovim aproksimativnim postupcima, ~iji su
rezultati polazna osnova za strogi prora~un ~esto u{tedi mnogo nepo-
trebnog ra~unanja i vremena, a ~esto daju dovoljno ta~ne rezultate za
kona~ni prora~un. U svakom slu~aju, primjena bilo kojeg postupka
zahtijeva kriti~an osvrt na dobijene rezultate prora~una, jer i najstroìji
postupci za pojedina~na saznanja i pretpostavke nose sa sobom odre|ena
odstupanja od stvarnog stanja.
Postupci prora~una u najve}em dijelu su analiti~ki, a u manjem dijelu su
grafi~ke korelacije i nomogrami, jer smatramo da njihova primjena, iako
relativno jednostavna, unosi ve}u gre{ku u prora~un nego analiti~ki izrazi.
S druge strane, prora~uni i sloènih analiti~kih izraza primjenom
ra~unara ne predstavlja neki problem.
Kako je ovo prvo izdanje knjige mogu}e je da zbog heterogenosti
problematike ima propusta, tako da }e svaka primjedba u tom smislu biti
dragocjena.
Autori zahvaljuju recenzentima na korisnim sugestijama u kona~noj
pripremi teksta.
Banja Luka, januara 2009. godine
Autori
VI
SPISAK OZNAKA
Oznaka Značenje Dimenzija Jedinica

a akceleracija -2 -2
Lτ ms
eksponent
- 1
koeficijent smjera ravnotežne krive
- 1
A površina 2 2
L m
posmatrana komponenta
- -
Asp specifična površina 2 -3 2 -3
LL m m
b eksponent - 1
B posmatrana komponenta - -
odnos saturacije (zasi}enja) kiseonika u
otpadnoj i ~istoj vodi - -
{irina talo`nika L m
BPK biolo{ka potro{nja kiseonika - mgO 2 / L
c količinska koncentracija - -3
mol m
-2 -1 -1 -1
cp specifični toplotni kapacitet Lτ T Jkg K
cv " " "
C konstanta otpora filtar sredstva L3L-2 m3m-2
Suterlandsova konstanta - 1
kombinovani koeficijent fizi~ko-hemijskih
konstanti vode i pare - 1
Ca koeficijent stepena asocijacije te~nosti - 1
d eksponent - 1
relativna gustina - 1
prečnik cijevi L m
prečnik okca sita L m
prečnik čestica poslije sitnjenja L m
dsr srednji prečnik zrna L m
de ekvivalentni prečnik L m
dp prečnik propelera L m
ds prečnik čestice L m
D prečnik suda L m
prečnik komada prije sitnjenja L m
destilat - -
2 -1 2 -1
DAB koeficijent molekulske difuzije Lτ m s
e eksponent - 1
energija 2 -2 J
E ML τ
ekstrakt - -
f eksponent - 1
funkcija - -
-2 N
F
sila MLτ
koli~ina organskog zaga|enja (supstrata) - kgBPK / dan
VII
g eksponent - 1
-2 -2
gravitaciona konstanta Lτ ms
G gasovita faza - -
2
Gl grani~ni fluks - kg / m h
G PM koli~ina primarnog mulja - kg/dan
G VM koli~ina vi{ka mulja - kg/dan

h eksponent - 1
visina, rastojanje L m
hgub visina gubitka energije L m
hmo visina gubitka energije usljed mjesnih L m
otpora
H visina L m
2 -2
entalpija ML τ J
visina energije pumpe L m
HPK hemijska potro{nja kiseonika - mgO 2 / L

HTU visina prenosne jedinice L m
k eksponent - 1
konstanta - 1
faktor proporcionalnosti - 1
popravni faktor - 1
broj bezdimenzionih grupa - 1
apsolutna hrapavost L m
ka konstanta adsorpcije - 1
kd konstanta desorpcije - 1
kG koeficijent prelaza mase u G-fazi -1 -1
Lτ ms
kL koeficijent prelaza mase u L-fazi “ “
2 −1
K konstanta otpora filtar poga~e Lτ m m−4s−1
6
Km kompleksni koeficijent prolaza mase “ “

Kq kompleksni koeficijent prolaza toplote - -2 -1 -1
Jm s K
KS konstanta saturacije - mg/L
l eksponent - 1
dužina, rastojanje L m
L dimenzija rastojanja L m
tečna faza - -
m eksponent - 1
masa M kg
ma masa adsorbata M kg
md masa desorbata “ “
-1
molska masa - kg kmol
M
koli~ina mikroorganizama - kgSMM
VIII
n eksponent - 1
količina supstance - mol
stepen sitnjenja (redukcije) - 1
koeficijent raspodjele - 1
broj osnovnih dimenzija - 1
broj obrtaja
τ-1
-1
s
N broj čestica - 1
unos kiseonika u aerobni bazen - kgO 2 / kWh
No unos kiseonika u ~istu vodu pri
- kgO 2 / kWh
standardnim uslovima
NTU broj jedinica prenosa mase - 1
O obim L m
p eksponent - 1
pritisak -1 -2 -2
ML τ Nm
pb barometarski pritisak “ “
pc kritični pritisak “ “
ph hidrostatski pritisak “ “
pM manometarski pritisak “ “
pv podpritisak (vakuum) “ “
2 -3 -1
P
snaga ML τ Js
perimetar, okva{eni obim L m
r eksponent - 1
poluprečnik L m
specifi~ni otpor filtracije - m/kg
rh hidraulički radijus L m
-1
rp latentna toplota kondenzacije pare - Jkg
R univerzalna gasna konstanta - -1 -1
Jmol K
rafinat -
-
recirkulacija -
-
S koncentracija supstrata u vodi - mgBPK/L
-
spec. opterećenje vode kg/stdan
−3 3
SM koncentracija suspendovanih materija ML kg / m
t eksponent - 1
o
Celzijusova temperatura - C
vrijeme τ s
t hidrauli~ko vrijeme zadràvanja τ s
T apsolutna (termodinamička) temperatura - K
Θ
T standardna temperatura " "
Tb normalna temperatura ključanja " "
Tc kritična temperatura " "

u eksponent - 1
površinsko opterećenje taložnika 3 −2 −1 3 −2 −1
LL τ m m s
IX
2 -2
U unutrašnja energija ML τ J
v eksponent - 1
linearna brzina -1 -1
Lτ ms
vsr srednja brzina " "
V zapremina 3 3
L m
VΘ standardna zapremina “ “
-1
VΘm standardna molska zapremina - 3
m mol
Vo zapremina pora 3 3
L m
z eksponent - 1
osa Dekatovog koordinatnog sistema - -
w eksponent - 1
2 -2
W rad ML τ J
q eksponent - 1
specifi~na brzina razgradnje supstrata - -
2 -2
Q količina toplote ML τ J
QV zapreminski protok 3 -1 3 -1
Lτ ms
-1 -1
Qm maseni protok Mτ kgs
QW vi{ak mulja M kgs
Qsp spec. potrošnja vode - 3 −1 −1
m st dan
o
α ugao -
-2 -1 -1
koeficijent prelaza toplote - Jm s K
koeficjent linearnog širenja - -1
K
odnos unosa kiseonika u otpadnu i ~istu - -
vodu
o
β ugao -
-1
koeficijent zapreminskog širenja - K
δ debljina zida; difuznog sloja L m
γ eksponent adijabate - 1
−3 −3
masena koncentracija ML kgm
Δ doprinos (razlika, promjena) - -
ε poroznost sloja 3 -3
LL 1
εr relativna hrapavost - 1
Θc srednje vrijeme zadràvanja mulja –

- s
starost mulja
ζ koeficijent mjesnog otpora - 1
η koeficijent iskorišćenja - 1
X
χ eksponent adijabate - 1
λ koeficijent toplotne provodljivosti - -1 -1 -1
Jm s K
koeficijent podužnog trenja -
1
μ koeficjent dinamičke viskoznosti -1
L M τ
-1 -1 Pa s
μ̂ konstanta brzine rasta - -
ν koeficijent kinematske viskoznosti Lτ

2 -1 2 -1
m s
Π proizvod - -
π Ludolfov broj - 1
ρ gustina ML
-3
kgm
-3
σ koeficijent povr{inskog napona -

Nm
-2
Σ suma - -
τ vrijeme τ s
x eksponent - 1
osa Dekartovog koordinatnog sistema - 1
molski udio komponente u L-fazi - 1
X maseni udio komponente u L-fazi - -1
apsolutna vlažnost vazduha - kgkg
masa suvog mulja SMM u jedinici -3 "
ML mg/L
zapremine
y eksponent - 1
osa Dekartovog koordinatnog sistema - 1
molski udio komponente u G-fazi - 1
maseni udio komponente u G-fazi -1
- kgkg
Y masa novonastalih }elija biomase po
- kgSMM / kgBPK
jedinici mase kori{}enog supstrata
φ relativna vlažnost - 1
faktor oblika čestica - 1
stepen popunjenosti aparata - 1
Φ fluks veličine - -
ψ koeficijent otpora taloženju - 1
ω eksponent - 1
maseni udio komponente u smješi –
rastvoru - 1
ugaona brzina
τ -1 −1
s
Fizi~ke veli~ine 1
1. FIZI^KE VELIÎNE
Nauka o mjerenju je veoma stara, {to se zaklju~uje na osnovu arheolo-

{kih ispitivanja. Sistem mjera postojao je jo{ u doba stare kineske civiliza-
cije. Isto tako, Vavilonci su imali jedinstven sistem mjera i pramjera koji su
sli~ni dana{njim. @ivot ~ovjeka u cjelini, bilo da je on toga svjestan ili ne,
pra}en je mjerenjima. Mjerenje nije samo osnova nauke, proizvodnje i trgo-
vine, ve} je i osnova veze me|u ljudima i sistemima u cijelom svijetu. Mje-
renje fizi~kih veli~ina danas je dobilo svoje mjesto, ne samo u nizu nau~nih
i tehni~kih disciplina, nego i u takvim naukama kao {to su, na primjer,
biologija, psihologija i sl. Nau~nim i stru~nim radom u oblasti mjera i
mjerenja upravlja Me|unarodni komitete za mjere i teìne CIPM (Comite
International des Poids et Mesures), osnovan 1875. godine u Parizu.
Za opisivanje osnovnih fizi~kih zahvata u procesima tehnolo{kih opera-
cija koriste se fizi~ke veli~ine. Pod fizi~kim veli~inama podrazumijevaju se
njihova mjerljiva svojstva, zbivanja ili stanja, kao {to su: masa, duìna,
temperatura, gustina, viskoznost, energija i druga.
Fizi~ke veli~ine su definisane postupkom mjerenja ili odnosima ve} de-
finisanih veli~ina, tj. definicionim jedna~inama ili zakonima. Prakti~an rad u
procesima tehnolo{kih operacija uklju~uje u sebi razna mjerenja, tj. upore|i-
vanje nepoznatih veli~ina sa poznatim standardnim veli~inama. Svaka fizi-
~ka veli~ina pri opisivanju fizi~ke pojave ima brojnu vrijednost (kvantitet) i
jedinicu mjere (kvalitet).
1. Sistemi jedinica i konverzija jedinica me|u njima
Radi lak{eg prevo|enja jedinica fizi~kih veli~ina iz jednog sistema mje-

ra u drugi uvedene su op{te oznake ili dimenzije za svaku osnovnu fizi~ku
veli~inu, na primjer: za masu M; duìnu L; vrijeme τ, a svaka od ovih
fizi~kih veli~ina u razli~itim sistemima mjera ima razli~ite jedinice.
Uporedo sa napretkom nauke i tehnike razvijali su se i mjerni sistemi.
Do pojave Me|unarodnog sistema prete`no je upotrebljavan CGS-sistem je-
dinica zasnovan na centimetru, gramu i sekundi, a rje|e MKS-sistem zasno-
van na metru, kilogramu i sekundi.
Me|unarodni sistem jedinica (Le Systéme International d'Unités, SI)
usvojen je 1960. godine na Generalnoj konferenciji za utege i mjere, a sasto-
2 M. Maksimovi}, Lj. Vuki} – Prora~un i dimenzionisanje operacijskih aparata
ji se od sedam osnovnih jedinica i neograni~enog broja izvedenih koje se iz

osnovnih grade pomo}u algebarskih izraza upotrebom matemati~kih simbo-
la mnoènja i dijeljenja.
Me|unarodni savez za ~istu i primijenjenu hemiju JUPAC (Internacio-
nal Union of Pure and Applied Chemistry) preko svoje Komisije za simbole,
terminologiju i jedinice CSTU (Commission of Simboles, Therminalogy
and Unites) prihvatio je taj sistem jedinica i preporu~io nazive i simbole
fizi~ko-hemijskih veli~ina, tj. onih fizi~kih veli~ina koje su zna~ajne za
hemiju.
Ovaj sistem je upotpunjen 1969. godine uvo|enjem koli~ine materije
kao sedme osnovne fizi~ke veli~ine i pripadaju}e jedinice (mol), na {ta je
saglasnost dala i Komsija za simbole, jedinice i nomenklaturu (CSUN) Me-
|unarodnog saveza za ~istu i primijenjenu fiziku JUPAP (Internacional Uni-
on of Pure and Applied Physics) kao i tehni~ka komisija TC12 Me|unaro-
dne organizacije za standarde ISO (Internacional Organization for Standar-
dization).
U tabeli 1.1. (navedene su osnovne fizi~ke veli~ine, njihove oznake i
simboli) kao i nazivi i oznake njihovih pripadaju}ih jedinica.
Tabela 1.1. Osnovne fiì~ke veli~ine i jedinice Me|unarodnog sistema SI
Osnovna fizi~ka veli~ina Osnovna SI− jedinica
Naziv Simbol Naziv Simbol
duìna L metar m
masa M kilogram kg
vrijeme t sekunda s
ja~ina elektri~ne struje I amper A
termodinami~ka temperatura T kelvin K
svjetlosna ja~ina In kandel cd
koli~ina materije n mol mol
Navedenih sedam osnovnih mjernih jedinica smatraju se dimenziono

nezavisne, a u skladu sa internacionalno prihva}enim dogovorom, koji pre-
dstavlja osnovu Me|unarodnog sistema mjernih jedinica.
Osim navedenih u upotrebi su i izvedene SI – jedinice (tabela 17.22. u
prilogu ud`benika), kao i neke dopu{tene jedinice izvan SI-sistema (tabela
17.23. u prilogu ud`benika). U tabeli 17.24. dat je pregled izuzetno
dopu{tenih jedinica, a u tabeli 17.25. pregled zabranjenih jedinica.
Fizi~ke veli~ine 3
Me|unarodni sistem jedinica dopu{ta upotrebu i umnoàka tj. decima-

lnih jedinica. Nazivi decimalnih jedinica izvode se tako da se ispred naziva
SI-jedinice stavlja prefiks, koji predstavlja faktor kojim se mnoì osnovna
jedinica.
Prema tome, SI – jedinice (osnovne i izvedene) s prefiksima tako|e se
smatraju jedinicama Me|unarodnog sistema. Nazivi i oznake za prefikse
dati su u tabeli 1.2.
Tabela 1.2. Prefiksi u me|unarodnom sistemu jedinica
Faktor Prefiks Oznaka Faktor Prefiks Oznaka
18 -1
10 eksa E 10 deci d
1015 peta P 10-2 centi c
1012 tera T 10-3 mili m
109 giga G 10-6 mikro μ
106 mega M 10-9 nano n
103 kilo k 10-12 piko p
102 hekto h 10-15 femto f
10 deka da 10-18 ato a
Prefiks i naziv mjerne jedinice pi{u se zajedno, kao jedna rije~. Oznaka
prefiksa i oznaka mjerne jedinice pi{u se, tako|e, zajedno.
Dimenzija fizi~ke veli~ine predstavlja njezin opis u oznakama osnovnih
fizi~kih veli~ina. Prema tome jedinice fizi~kih veli~ina se mogu mijenjati,
ali dimenzije ne jer su dimenzije utvr|ene definicijom fizi~ke veli~ine.
Od 1981. godine u svijetu je zvani~no u upotrebi Me|unarodni sistem
jedinica. Me|utim, u prakti~nom radu, inènjeri }e se i nadalje povremeno
susretati sa jedinicama izraènim u drugim sistemima.
U tabeli 17.25. dati su i konverzioni faktori za neke fizi~ke veli~ine po-
mo}u kojih se vr{i prora~unavanje zabranjenih jedinica iz drugih sistema u
Me|unarodni sistem jedinica.
2. SKLADIŠTE MATERIJALA. Skladišta.
Skladištenje i ~uvanje razli~itih materija od velikog je zna~aja u proce-

snoj industriji prvenstveno u pogledu o~uvanja odgovaraju}eg kvaliteta
materija kao i obezbje|ivanja kontinualnosti tehnoloških procesa.
Klasifikacija skladišta uglavnom se zasniva prema agregatnom stanju
materija koje se skladište, tako da se razlikuju:
− Skladišta za ~vrste materije (otvorena ili zatvorena) – bunkeri;
− Skladišta za te~ne materije (otvorena ili zatvorena) – rezervoari;
− Skladišta za gasovite materije – gasometri.
Skladišta se prora~unavaju i dimenzioniraju geometrijskim prora~unima
odgovaraju}i zahtjevima kapaciteta skladišta za ~vrste i fluidne materije.
Osnova prora~una i dimenzionisanja skladišta gasovitih materija su za-
koni realnog stanja gasova, po~ev od Klapejronove (Clapeyron) jedna~ine
realnog stanja gasa.
Primjeri
2.1. Mlin za ìtarice ima potrebu skladištenja 2500 t ìtarice na godišnjem
nivou. Zapreminska masa ìtarice je ρ V = 770 kg/m 3 . Sa koliko silos –
bunkera mora da raspolaè ova mlinska industrija, ako su dimenzije
cilindri~no-koni~nog silosa: visina gornjeg cilindri~nog dijela h1 = 12 m ,
a pre~nik R=6 m, visina donjeg (koni~nog) djela h 2 = 4 m .
Rješenje:
Zapremina jednog silos - bunkera je: VB,1 = VC + VK
R2 ⋅ π 1 R2 ⋅ π
VB,1 = ⋅ h1 + ⋅ ⋅ h 2 = 0,785R 2 h1 + 0, 262R 2 h 2
4 3 4
VB,1 = 339 + 37, 7 = 376,7 m 3 .
Zapremina ìtarice koju treba uskladištiti je:

m ` 2500
V` = = ⋅ 103 = 3, 247 ⋅ 103 m 3 .
ρv ` 770
Broj bunkera sa kojima mora da raspolaè silos je:
Skladi{te materijala. Skladi{ta 5
V` 3, 247 ⋅ 103
nB = = = 8,62 ≈ 9 .
VB,1 376,7
Kolika je korisna rezervna zapremina silosa?
Zapremina silosa je: VS = VB,1 ⋅ n B = 376,7 ⋅ 9 = 3390 m 3 .
Rezervna zapremina silosa je: VSR = VS − V` = 3390 − 2500 = 890 m 3 .
890
VSR / % = ⋅ 100 = 27, 4% .
3247
Ovakve rezerve skladišnog prostora uvijek su korisne, ali sa veli~i-
nom skladišta ne treba pretjerivati, jer su to veliki objekti i izgradnja
je zahtjevna i skupa.
2.2. Neka tvornica keramike dnevno troši 25 t kremenog pijeska zapremi-

nske mase ρ V = 1600 kg/m 3 . Sa kojom zapreminom skladišta mora
raspolagati tvornica za 6 – dnevnu proizvodnju, ako se pijesak doprema
vozom svaka 3 dana, te koji broj vagona mora imati kompozicija voza
ako je iskoristiva zapremina vagona 10 m 3 .
Rješenje:
Zapremina dnevno utrošenog kremenog pijeska je:
V 25 ⋅103
= = 15,63 m 3 .
dan 1600
U 6 – dnevnoj proizvodnji tvornica utroši kremenog pijeska:
V = 15,63 ⋅ 6 = 93,8 m 3 .
Zapremina jedne dopreme kremenog pijeska treba da je:
V = 15,63 ⋅ 3 = 46, 9 m 3 .
Kompozicija voza mora imati vagona:
46,9
nV = = 4,69 = 5 vagona.
10
Koja rezervna zapremina kremenog pijeska se doprema u tvornicu ra-

~unato na nivou 6 – dnevne proizvodnje:
VR.P. = n R.V. ⋅ VV ⋅ 2 = ( 5 − 4,69 ) ⋅ 10 ⋅ 2 = 6, 2 m 3 .
Ovakva rezervna doprema kremenog pijeska od 6,2 m 3 na nivou šesto-

dnevne proizvodnje tvornice ne osigurava sigurnost u smislu kontinu-
alnosti proizvodnje imaju}i u vidu sigurnost dobave pijeska èljezni-
com. Ta rezervna dopuna bi trebalo da je na nivou barem 1 – dnevnog
utroška kremenog pijeska, tj.
VR.D. = 15,63 m 3 .
Iz tog razloga za dopremu pijeska u tvornicu bi najbolje odgovarale
kompozicije voza od 6 vagona, a tvornica bi morala raspolagati
skladištem od:
VS = 6 ⋅ 10 = 60 m 3 .
odnosno rezervnom zapreminom skladišta:
60 − 46,9
VSR = ⋅ 100 = 27,9% .
46,9
2.3. Skladište za gas molske mase M=17,0 g/mol je gasometar u obliku zvona,
kod kojeg su dimenzije podignutog zvona: visina H=6 m, a pre~nik D=9
m. Zvono je izra|eno od ~eli~nog lima debljine δ = 7 ⋅ 10 −3 m . Tempera-
tura gasa je t = 25 oC , a pritisak okoline je patm = 101325 Pa . Treba izra-
~unati masu uskladištenog gasa pod posve podignutim zvonom.
Rješenje:
vΘ vΘ
Masa uskladištenog gasa je: m G = n ⋅ M = Θ ⋅ M = ⋅ M ( = ) kg
vM 22, 4
p1 T Θ
V = V1 ⋅ Θ ⋅
Θ
,
p T1
gdje je: V1 ( = ) m 3 , zapremina gasa ispod podignutog zvona.
Ako se pretpostavi da je zapremina ispod zvona jednaka zapremini

valjka (zanemaruju}i blagu zakrivljenost zvona na vrhu), tada je:
V1 = 0,785 ⋅ D2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 92 ⋅ 6 = 381,5 m 3 .
Ukupan pritisak p1 pod kojim se nalazi gas je jednak zbiru atmosfer-

skog pritiska i pritiska zvona:
p1 = patm + p zv .
Pritisak zvona jednak je:
Fzv m zv ⋅ g ( 0,785 ⋅ D + D ⋅ π ⋅ H ) ⋅ δ ⋅ ρ~ ⋅ g
2
p zv = = =
A A 0, 785 ⋅ D2
p zv =
( 0,785 ⋅ 9 2
+ 9 ⋅ 3,14 ⋅ 6 ) ⋅ 7 ⋅ 10 −3 ⋅ 7800 ⋅ 9,81
0,785 ⋅ 92
p zv = 1964 Pa ,
pa je: p1 = 101325 + 1964 = 103289 Pa .

Zapremina gasa na standardnim uslovima je:
103289 273
V θ = 381,5 ⋅ ⋅ = 356,3 m 3 .
101325 273 + 25
Masa gasa pod podignutim zvonom jednaka je:
356,3
mG = n ⋅ M = ⋅ 17,0 = 270, 4 kg .
22, 4
2.4. Dimenzije rezervoara za gas, u obliku plivaju}eg cilindra, prika-
zanog na slici: 2.1., su takve da je unutrašnji pre~nik: D=8 m; visina
H c = 5 m ; debljina materijala cilindra δc = 6 mm . Gustina mate-
rijala od kojeg je izra|en cilindar je ρc = 7900 kg/m 3 . U cilindru je
uskladišten sintetski gas, ~ija je gustina, pri normalnim uslovima
( T Θ = 273,15 K ; p Θ = 101325 Pa ), ρgΘ = 0, 98 kg/m 3 . Treba odrediti
maksimalnu masu gasa u cilindru, ako je maksimalna visina do koje
ispliva cilindar, H IC = 4,85 m . Temperatura uskladištenog gasa je
t G = 17o C , a pritisak pG = 101325 Pa . Te~nost u rezervoaru, ispod
cilindra je voda gustine ρ = 1000 kg/m 3 .
Slika 2.1. Projekcija vertikalnog presjeka rezervoara za gas
Rješenje:
Pritisak gasa u cilindru jednak je:
p G = patm + pc − p p ,
gdje je: pG ( = ) Pa , pritisak gasa u cilindru;

patm ( = ) Pa , atmosferski pritisak;
pc ( = ) Pa , pritisak cilindra iznad nivoa te~nosti;
p p ( = ) Pa , pritisak od uronjenog dijela cilindra u te~nosti.
Pritisak cilindra iznad nivoa te~nosti u cilindru je:
Vc ⋅ ρc ⋅ g ( 5, 25 ⋅ 8 + 4,006 ) ⋅ π ⋅ 0, 006 ⋅ 7900 ⋅ 9,81

2
pc = =
A 4, 0062 ⋅ π
pc = 1682 Pa .
Pritisak od uronjenog dijela cilindra u te~nosti, jednak je:
V1L ⋅ρ ⋅ g
pp = , gdje je V1L - zapremina istisnute te~nosti.
A
pc =
( Hc − H1c ) ⋅ Dc ⋅ π ⋅ 0,006 ⋅ 1000 ⋅ 9,81 = ( 5 − 4,85 ) ⋅ 8 ⋅ π ⋅ 0, 006 ⋅ 1000 ⋅ 9,81
4,0062 ⋅ π 4,006 2 ⋅ π
pc = 4, 4 Pa .
Kona~no, pritisak gasa u cilindru je:
PG = 101325 + 1682 − 4, 4 = 103003 Pa .
Na osnovu zakona stanja idealnog gasa moè se ra~unati gustina

gasa:
pG TΘ 103003 273,15
ρG = ρGΘ ⋅ Θ
⋅ = 0, 98 ⋅ ⋅
p TG 101325 290,15
ρG = 0,938 kg/m 3 .
Prema tome, maksimalna masa gasa uskladištenog u cilindru rezer-
voara iznosi:
m G = V ⋅ρG = H IC ⋅ ( D / 2 ) ⋅ π ⋅ρG = 4,85 ⋅ 4 2 ⋅ π ⋅ 0, 938
2
m G = 228,6 kg .
2.5. Potrebno je izraditi pravougaoni spremnik od pravougaonog lima, tako
da se odreù uglovi, a strane lima saviju tako da spremnik dobije ma-
ksimalno mogu}u zapreminu. Stranice lima su: a=4 m; b=2 m, a visina
budu}eg spremnika je x.
Slika 2.2. Model za izradu pravougaonog spremnika
Rješenje:
Zapremina spremnika ra~una se:
V = ( a − 2x ) ⋅ ( b − 2x ) ⋅ x = abx − 2 ( a + b ) ⋅ x 2 + 4x 3
Diferenciranjem po zapremini (V) dobija se:
dV
= ab − 4 ( a + b ) x + 12x 2 .
dx
Do maksimuma se dolazi rješenjem kvadratne jedna~ine uz uslov
dV
=0:
dx
12x 2 − 4 ( a + b ) x + ab = 0
− b ± b 2 − 4ac
x1,2 = ,
2a
odnosno za konkretnu jednačinu je:
4 ( a + b ) ± ⎡⎣ 4 ( a + b ) ⎤⎦ − 4 ⋅12 ⋅ ab ( a + b ) ± a 2 − ab + b 2
2
x1,2 = = .
2 ⋅12 6
Drugi diferencijal zapremine spremnika je:
d 2V
= 24x − 4 ( a + b )
dx 2
Supstitucijom u ovaj izraz vrijednosti za x dobija se:
d 2V
2
= 4 ( a + b ) ± 4a 2 − ab + b 2 − 4 ( a + b )
dx
d 2V
= ± 4a 2 − ab + b2 .
dx 2
Za maksimalnu zapreminu spremnika x je jednako:
x=
(a + b) − a 2 − ab + b2
,
6
a uvrštavanjem vrijednosti za a i b dobija se:
x=
( 4 + 2) − 42 − 4 ⋅ 2 + 22 6 − 3, 46 2,536
= = = 0, 423 m .
6 6 6
Uzimaju}i da je visina spremnika H=x=0,423 m, tada je zapremina
spremnika:
VS = ( a − 2x )( b − 2x ) ⋅ x = ( 4 − 2 ⋅ 0, 423) ⋅ ( 2 − 2 ⋅ 0, 423) ⋅ 0, 423
VS = 3,154 ⋅ 1,154 ⋅ 0, 423 = 1,54 m 3 .

2.6. Koliko je minimalna površina potrebnog ~eli~nog lima za izradu otvore-
nog rezervoara u vidu velikog lonca zapremine 10 m 3 . Visina rezervo-
ara H treba da je jednaka polupre~niku r.
Rješenje:
Potrebna površina lima jednaka je zbiru površine dna i plašta rezervoara:
A lim = A D + A p = r 2 π + 2rπ ⋅ H .
Zapremina rezervoara jednaka je:
VR = r 2 ⋅ π ⋅ H ,
pa je visina rezrvoara H jednaka:
V
H= .
r ⋅π
2
Povezuju}i izraze dobija se da je površina lima jednaka:

V 2V
A lim = r 2 π + 2rπ ⋅ = r 2π + .
r π
2
r
Potrebno je odrediti onaj pre~nik rezervoara r kod kojeg je površina li-
ma minimalna.
Diferenciranjem površine A po r dobija se (za minimum A=0):
dA 2V
= 2rπ − 2 = 0
dr r
tj. 2r 3π = 2V .
Kako je V = r 2 πH dobija se da je:
2r 3π = 2r 2 πH
Odnosno r = H .
Drugi diferencijal povr{ine lima je:
d 2A ⎛ −2V −2 ⎞ 4V
= 2π + ⎜ 2 ⋅ ⎟ = 2π + 3 ,
⎝ r r ⎠
2
dr r
pa ako ima pozitivnu vrijednost, tada za r = H rezervoar ima minima-
lnu površinu (tj. potrebno je najmanje lima za izradu rezervoara).
U tom slu~aju je: VR = r 2 ⋅ π ⋅ H = r 3 ⋅ π = 10 m 3 ,
10
pa je: r = H = 3 = 1, 47 m .
π
Minimalna potrebna površina ~eli~nog lima je:

( A lim )min = r 2π + 2rπH = 1, 472 ⋅ π + 2 ⋅ 1, 47 ⋅ π ⋅ 1, 47
( A lim )min = 6, 785 + 13,57 = 20,36 m 2 .
2.7. U posudu na slici 2.3 stalno doti~e voda, a na donjem otvoru stalno
isti~e. Koliko je vrijeme pra`njenja posude τ ako voda ne doti~e u
posudu. Koliki je pre~nik ulazne cijevi u posudu d ul za neki stalni nivo
vode, tj. ako je posuda samo rezervoar – odbojnik. Koeficijent protoka
neka je k=0,65, a brzina toka na ulazu v ul = 0,8 m/s .
Slika 2.3. Projekcija vertikalnog presjeka posude odbojnika
Rješenje:
Vrijeme pra`njenja posude se ra~una po formuli:
2 ( D / 2) ⋅ π ⋅ H
2 2
2⋅A ⋅ H 2 ⎛ D ⎞
τ= = = ⋅⎜ ⎟ ⋅ H
k ⋅ a ⋅ 2g k ⋅ ( d izl / 2 ) ⋅ π ⋅ 2g k ⋅ 2g ⎝ d izl ⎠
2
2 2
2 ⎛ D ⎞ ⎛ D ⎞
τ= ⋅⎜ ⎟ ⋅ H = 0,695 ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ H
0,65 ⋅ 2g ⎝ d izl ⎠ ⎝ d izl ⎠
2
⎛ 1,0 ⎞
τ = 0,695 ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ 2 = 1092 s=18,2 min .
⎝ 0, 03 ⎠
Zapremina vode u posudi je:
V = 0,785D 2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 12 ⋅ 2 = 1,57 m 3 .

Brzina sniàvanja nivoa u posudi je:
V 1,57
Q τ 0,00144
v= = = 1092 2 = = 0,00183 m/s,
A A 0,785 ⋅ 1 0, 785
pa je prema zakonu kontinuiteta toka:
v 0,00183
D ⋅ v = d 2ul ⋅ v ul → d ul = D 2 ⋅ = 12 ⋅
v ul 0,8
d ul = 0,048 m .
Prema tome, profil ulazne cijevi u posudu–odbojnik je: d ul = 52 × 2 mm .
2.8. U cilindri~nom stoje}em rezervoaru nalazi se te~nost kojoj se mora

odràvati konstantna temperatura od 50o C . Rezervoar je izra|en od
~eli~nog lima debljine δ~ = 7 ⋅ 10 −3 m , površina dna rezervoara je 42,5
m 2 , a visina H=5 m. Okolna temperatura vazduha je 5o C . Treba izra-
~unati potrebnu koli~inu toplote u J/h za odràvanje navedene tempe-
rature, ako je rezervoar:
a) neizolovan
b) izolovan sa 0,08 m debelim slojem staklene vune koeficijenta
toplotne vodljivosti λ iz = 0,035 J/msK .
Ako se temperatura u rezervoaru odràva suhozasi}enom parom od
3 ⋅ 105 Pa , izra~unati uštedu pare ako je rezervoar izolovan. Kondenzat
pare se odvodi na temperaturi kondenzacije. Koeficijent prelaza toplo-
te za te~nost i vazduh su: αte~ = 581 J/m 2sK i α vaz = 23, 2 J/m 2sK .
t L = 50o ; δ~ = 7 ⋅ 10 −3 m; λ ~ =60 J/msK
A o = 38,5 m 2 ; δiz = 0,08 m; λ iz = 0,035 J / msK
t V = 5o ; rp = 2147418 J/kg;
α1 = 581 J/m 2sK ; αV = 23, 2 J/m 2sK .

Slika 2.4. Osnovne geometrijske veli~ine rezervoara
Rješenje:
Toplotni gubici preko površine rezervoara ujedno predstavljaju to-
plotu koju treba dovoditi rezervoaru da bi se temperatura te~nosti
odràvala na 50o C .
Površina rezervoara jednaka je:
A R = 2A 0 + A pl
D2π 4A o Ao 38,5
A o = 38,5 = → D= = = =7 m
4 π 0,785 0,785
A pl = 2rπ ⋅ H = DπH = 7 ⋅ 3,14 ⋅ 5 = 109,9 m 2
A R = 2A o + A pl = 2 ⋅ 38,5 + 109,9 = 186, 9 m 2 .

Koli~ina toplote koja se pomo}u pare dovodi rezervoaru:
Q
= K ⋅ A R ⋅ Δt .
τ
a) U slu~aju neizolovnog rezervoara, koeficijent prolaza toplote je:
1 1
K= = = 22,3 J/m 2sK
1 δ~ 1 1 7 ⋅ 10 −3
1
+ + + +
α L λ ~ α vaz 581 60 23, 2
Q
= 22,3 ⋅ 186,9 ⋅ ( 50 − 5 ) = 187554 J/s=187,6 kJ/s .
τ
b) U slu~aju izolovanog rezervoara, koeficijent prolaza toplote jednak je:
1 1
K= = = 0, 429 J/s
1 δiz 1 1 7 ⋅10−3
0, 08 1
+ + + + +
α L λ iz α vaz 581 60 0, 035 23, 2
Q
= K ⋅ A R ⋅ Δt = 0, 429 ⋅ 186,9 ⋅ ( 50 − 5 ) = 3608 J/s
τ
Q Q/τ
= m p ⋅ rp → m p = ,
τ rp
pa je:
a) Potrošnja pare u slu~aju neizolovanog rezervoara:

187554
mp = = 0,0873 kg/s=314,4 kg/h ;
2147418
b) Potrošnja pare u slu~aju izolovanog rezervoara:
3608
mp = = 0,00168 kg/s=6,05 kg/h .
2147418
Izolacijom rezervoara postiè se ušteda u potrošnji pare:
314,4 – 6,05 = 308,4 kg
308, 4
odnosno ušteda je: ⋅ 100 = 98,1% .
314, 4
3. TRANSPORT MATERIJA. Transporteri
Pod transportom materija u procesnoj industriji podrazumijeva se tran-

sport ~vrstih materija, te~nosti i gasova. Aparati za transport materija nazi-
vaju se transporteri, a njihova konstrukcija, veli~ina, oblik, princip funkcio-
nisanja i drugo zavise od agregatnog stanja materija koje se transportuju.
3.1. Transport ~vrstih materija
Za transport ~vrstih materija razli~itog oblika (komadaste, krupnozrna-

ste, pjeskaste, granulaste, rastresite – praškaste...) postoje razli~iti transpor-
teri: trakasti transporteri, transporteri sa lopaticama, transporteri sa kofama,
elevatori, transportni puèvi, tresaljke i sl. U osnovi su jednostavni kao ure-
|aji, jednostavna im je montaà, kontrola i odràvanje, a potrošnja energije
za pogon relativno mala.
Osnovne veli~ine prora~una i dimenzionisanja tranportera za ~vrste ma-
terije su kapacitet transportera i snaga za pogon transportera.
Prora~un kapaciteta i snage za pogon transportne trake

Kapacitet transportne trake ra~una se po izrazu:
Q = k ⋅ B2 ⋅ v ⋅ ρ V ( = ) t/h (3.1.)
gdje je: B ( = ) m , širina trake;

v ( = ) m/s , brzina trake;
ρ V ( = ) kg/m 3 , nasipna masa materijala na traci;
k = 1 , koeficijent koji zavisi od izvedbe trake (ravne ili
ugnute – koritaste). Za ugnute trake k=0,1 – 0,3.
Snaga za pogon trake moè se ra~unati razli~itim izrazima, a jedan od
njih je:
P = 0,005 ⋅ ( 0,05 ⋅ Q ⋅ L + 1,5 ⋅ v ⋅ L + Q ⋅ H ) ( = ) kW (3.2.)
gdje je: Q ( = ) t/h , kapacitet trake;

L ( = ) m , duìna trake;
v ( = ) m/s , brzina trake; i
H ( = ) m , visina na kojoj ulazna traka podiè materijal, a za
horizontalne trake H=0.
Transport materija. Transporteri 17
Za transport praškastog, zrnastog, kašastog ili muljevitog materijala naj-

~eš}e se koriste spiralni (puàsti) transporteri. Kapacitet spiralnog transpor-
tera ra~una se po jedna~ini:
Q = 3,6 ⋅ 0, 785 ⋅ D 2 ⋅ ϕ ⋅ρ V ⋅ v ( = ) t/h (3.3.)
gdje je: D ( = ) m , pre~nik korita spiralnog transportera;

ϕ = 0,3 − 0,5 , faktor ispunjenosti korita (materijala u koritu moè
najviše biti do osovine transportera);
ρ V ( = ) kg/m , nasipna masa transportovanog materijala;
3
v ( = ) m/s , brzina obrtaja osovine sa spiralom.

Brzina obrtaja osovine transportera jednaka je:
n ⋅S
v= ( = ) m/s (3.4.)
60
gdje je: n ( = ) min −1 , broj obrtaja spirale (1-2 o/s);
S ( = ) m , korak spirale (0,5–1,0 pre~nika spirale koji iznosi 0,1–0,5 m).
Presjek materijala u koritu ra~una se po izrazu:
π 2
A= ⋅ D ⋅ ϕ = 0,785 ⋅ D2 ⋅ ϕ ( = ) m 2 (3.5.)
4
Kapacitet transportera sa lopaticama ra~una se prema empirijskoj jedna~ini:
V
Q LT,M = 3,6 ⋅ ⋅ v ⋅ρ V ( = ) t/h (3.6.)
s
ili zapreminski kapacitet:
V
Q LT,V = 3,6 ⋅ ⋅ v ( = ) m3 / h , (3.7.)
s
gdje je: Q LT,M ( = ) t/h , maseni kapacitet transportera sa lopaticama;
Q LT,V ( = ) m 3 / h , zapreminski kapacitet transportera sa lopaticama;
V ( = ) m 3 , zapremina materijala me|u lopaticama;
s ( = ) m , rastojanje me|u lopaticama;
v ( = ) m/s , brzina kretanja lopatica;
ρ V ( = ) kg/m 3 , nasipna (zapreminska) masa materijala.
Kapacitet elevatora ra~una se na osnovu izraza:

V
Q E,M = 3,6 ⋅ ϕ ⋅ ⋅ v ⋅ρ V ( = ) t/h (3.8.)
s
gdje je: Q E,M ( = ) t/h , maseni kapacitet elevatora;
ϕ = 1 , koeficijent punjenja kantice, a za razli~ite materijale vrije-
dnosti su date u tabeli 3.1.;
V ( = ) m 3 , zapremina kantice;
s ( = ) m , rastojanje izme|u kantica;
v ( = ) m/s , brzina kretanja elevatora (0,75-1,25 m/s);
Tabela 3.1. Koeficijenti punjenja kantice elevatora za razli~ite materijale
Vrste materijala φ
Mljeveni materijal 0,80 – 1,00
Zrnasti materijal 0,75 – 0,90
Sitan ugalj (rešetan) 0,60 – 0,70
Krupan (komadast) ugalj 0,40 – 0,50
Za prora~un kapaciteta tresaljke koristi se jedna~ina:
Q T,M = 3,600 ⋅ v ⋅ b ⋅ h ⋅ρ V ( = ) t/h (3.9.)
gdje je: Q T,M ( = ) t/h , maseni kapacitet tresaljke;

v ( = ) m/s , srednja brzina kretanja materijala (0,1- 0,2 m/s);
b ( = ) m , širina oluka tresaljke;
h ( = ) m , visina materijala u oluku tresaljke;
Prora~un snage za pogon pojedinih transportera

Opšta formula za prora~un snage transportera je:
Pe = PS ⋅ Q M ⋅ L ( = ) W (3.10.)
gdje je: Pe ( = ) W , efektivna snaga transportera;

t
PS ( = ) W/m ⋅ , specifi~na snaga za pojedini transporter (tabela 3.2.);
h
Q M ( = ) t/h , maseni kapacitet transportera;

L ( = ) m , rastojanje na kojem se vrši transport;
Tabela 3.2. Specifi~na potrošnja snage za razli~ite transportere
( = ) W/m ⋅
t
Vrste transportera PS
h
Trakasti transporteri 1,47 – 2,45
Transporteri sa lopaticama 2,94 – 6,13
Elevatori; spiralni transporteri 3,68 – 7,36
Tresaljke 3,68 – 24,5
Pneumatski transporteri 91,9 – 122,6
Primjeri
3.1. Transportnom trakom transportuje se ugalj iz prizemnog bunkera u ve-
liki nadzemni bunker (slika 3.1.). Zapreminska masa ugljena je
ρ V =700 kg/m 3 . Potrebno je ostvariti kapacitet transportne trake od 200
t/h. Potrebno je izra~unati duìnu trake L, brzinu trake, horizontalnu
osnu udaljenost L’, snagu za pogon trake ako je ugao nagiba trake 16o ,
širina trake B=0,9 m, a koeficijent ugnutosti trake k=0,2.
Slika 3.1. Projekcija vertikalnog presjeka uzlazne transportne trake
Rješenje:
Prema jedna~ini (3.1.) kapacitet transportne trake jednak je:
Q = k ⋅ B2 ⋅ v ⋅ρ V = 0, 2 ⋅ B2 ⋅ v ⋅ρ V ;
pa je brzina trake jednaka:
Q 200
v= ; v= = 1,764 m/s .
k ⋅ B2 ⋅ρ V 0, 2 ⋅ 0,92 ⋅ 700
Ukupna visina dizanja (visinska razlika me|u skladištima), prema slici

3.1, jednaka je:
H uk = 2 + 1 + 8 + 1 = 12 m=L ⋅ sinα ,
H uk 12 12
pa je duìna trake: L = = = = 43 m .
sin α sin16 0, 276
Osno rastojanje me|u skladištima je:
H uk 12 12
L′ = = = = 41,8 m .
tan α tan16 0, 286
Snaga za pogon trake (prema jednačini 3.2.):
P = 0, 005 ⋅ ( 0,05 ⋅ Q ⋅ L + 1,5 ⋅ v ⋅ L + Q ⋅ H ) ( = ) kW
P = 0, 005 ⋅ ( 0, 05 ⋅ 200 ⋅ 43 + 1,5 ⋅ 1, 764 ⋅ 43 + 200 ⋅ 12 )
P = 14,7 kW .
3.2. Na slici 3.2., prikazan je transport ìtarice iz vagona u silos usisnim
pneumatskim transporterom. Nasipna masa ìtarice je ρ ` =1200 kg/m 3 .
Srednji pre~nik zrna ìtarice je d sr = 3 ⋅ 10 −3 m . Treba izra~unati kapaci-
tet pneumatskog transportera ako je odnos masa vazduh – ìto u pneu-
matskom transportu 1:9. Pre~nik usisne cijevi d c = 0,1 m .
Slika 3.2. Pneumatski transport ìtarica iz vagona u silos
Rješenje:
Prema zakonu kontinuiteta, kapacitet (zapreminski protok) je:
QV = A ⋅ v ( = ) m3 / s
gdje je: A ( = ) m 2 , površina popre~nog presjeka pneumatskog voda;
v ( = ) m/s , brzina smjese (ìto + vazduh) koja mora biti ve}a

od brzine padanja ìta u pneumatskom vodu.
Brzina padanja zrna ìtarice u pneumatskom vodu, izra~unato prema
Njutn – Ritingerovom izrazu je:
ρ` − ρV 1200 − 1, 2
v = 4⋅ d⋅ = 4 ⋅ 0,003 ⋅ = 6,9 m/s .
ρV 1, 2
Kako potrebna brzina vazduha treba da je barem 30% ve}a od brzine
padanja zrna ìtarice, tj. v vaz = 1,30 ⋅ 6,9 = 8,97 m/s , to je zapremi-
nski protok ìtarice, odnosno smjese (ìto + vazduh):
Q V = A ⋅ v = 0,785 ⋅ D2 ⋅ v=0,785 ⋅ 0,12 ⋅ 8,97=0,07 m 3 / s .
Ukupna masa smjese za bazu 1 kg vazduha je:
m smj = 1 kg vazd. + 9 kg ìta =10 kg .
Ukupna zapremina smjese je:
1,0 9
Vsmj = + = 0,84 m 3 .
1, 2 1200
Gustina smjese je:
10
ρsmj = = 11,9 kg/m 3 .
0,84
Kona~no, maseni kapacitet pneumatskog transportera jednak je:
Q M,smj = Q V ⋅ρsmj ⋅ 3600 = 0,07 ⋅ 11,9 ⋅ 3600 = 3000 kgsmj / h ,
odnosno maseni kapacitet, ra~unat na ìtaricu jednak je:
9
Q M,@ = 3000 ⋅ = 2700 kg/h .
10
3.3. Koliki je maksimalni teorijski kapacitet transportne trake, širine B=0,4 m,
kojom se prenosi mljevena kamena so, nasipne mase ρ V = 1,02 t/m 3 .
Brzina transportne trake je 0,5 m/s, a koeficijent ugnutosti trake je
k = 0,1 . Kolika je snaga potrebna za pogon transportne trake ako se

transport odvija na rastojanju L=250 m.
Rješenje:
Kapacitet transportne trake, prema empirijskoj jedna~ini je:
Q = k ⋅ B2 ⋅ v ⋅ρ V = 0,1 ⋅ 0, 42 ⋅ 0,5 ⋅ 1,02 = 0,00816 t/s = 29,4 t/h .
Prema jedna~ini (3.10.) snaga za pogon transportne trake je:
Pe = PS ⋅ Q M ⋅ L ( = ) W ,
a specifi~na potrošnja snage za transportnu traku prema tabeli 2, pa je:
⎛ 1, 47 + 2, 45 ⎞
Pe = ⎜ ⎟ ⋅ 29, 4 ⋅ 250 = 14406 W=14,41 kW .
⎝ 2 ⎠
3.4. Trakastim transporterom prenose se dàkovi mase 50 kg na rastojanju

od 20 m, brzinom od 0,5 m/s. Dàkovi su duìne od 0,8 m, a srednje
rastojanje me|u njima je 0,25 m. Treba izra~unati:
a) broj prenijetih dàkova za 1 ~as;
b) snagu za pogon transportera.
Rješenje:
Za prora~un kapaciteta trakastog transportera za komadasti materijal
dobre rezultate daje jedna~ina:
V
Q M = 3600 ⋅ ⋅ v ⋅ρ V ( = ) kg/h (3.11.)
s
gdje je: V ( = ) m 3 , zapremina pojedinih komada;
s ( = ) m , srednje rastojanje teìšta susjednih komada;
v ( = ) m/s , brzina transportovanja;
ρ V ( = ) kg/m 3 , zapreminska masa materijala.
Na rastojanju od 1,05 m (0,8+0,25) nalazi se 0,05 t materijala. Iz odnosa
V = m / ρ , izraz za prora~un kapaciteta se osloba|a zapreminske mase
materijala:
V m
Q M = 3600 ⋅ ⋅ v ⋅ρ V =3600 ⋅ ⋅ v ⋅ρ V ( = ) t/h
s s ⋅ρ V
m 0,05
Q M =3600 ⋅ ⋅ v = 3600 ⋅ ⋅ 0,5 = 85,7 t/h .
s 1,05
a) Broj prenijetih dàkova za 1 h jednak je:
Q M 85,7
nd ` = = = 1714 .
m d ` 0,05
b) Potrošnja snage za pogon transportera prema jedna~ini (3.10.):
Pe = PS ⋅ Q M ⋅ L ( = ) W
⎛ 1, 47 + 2, 45 ⎞
PS = ⎜ ⎟ , prema tabeli (3.2.)
⎝ 2 ⎠
⎛ 1, 47 + 2, 45 ⎞
Pe = ⎜ ⎟ ⋅ 85,7 ⋅ 20 = 3359 W = 3,359 kW .
⎝ 2 ⎠
3.5. Transporterom sa lopaticama prenosi se komadasti materijal zapremi-
nske mase ρ V =800 kg/m 3 na rastojanju od 30 m. Rastojanje izme|u
lopatica, ~ija je brzina 0,4 m/s, jeste 0,45 m. Treba izra~unati
kapacitet i snagu transportera, ako je zapremina ugljena zahva}enog
lopaticama 0,005 m 3 .
Rješenje:
Prema jedna~ini (3.6.) kapacitet transportera sa lopaticama je:
V 0,005
Q LT,M = 3,6 ⋅ ⋅ v ⋅ρ V =3,6 ⋅ ⋅ 0, 4 ⋅ 800 = 12,8 t/h .
s 0, 45
Prema tabeli (3.2.) specifi~na potrošnja snage za transporter sa lopaticama
je (2,94-6,13) W / m ⋅ t / h , pa je snaga za pogon transportera jednaka:
⎛ 2,94 + 6,13 ⎞
Pe = PS ⋅ Q M ⋅ L = ⎜ ⎟ ⋅ 12,8 ⋅ 30=1741 W = 1,74 kW .
⎝ 2 ⎠
3.6. Vertikalnim elevatorom transportuje se vla`na mljevena so zapreminske
mase 1000 kg/m 3 na visinu od 8 m. Zapremina kantice elevatora je
20 dm 3 , a stepen punjenja kantice je ϕ = 0,9 . Rastojanje izme|u
kantica je 0,30 m. Treba izra~unati kapacitet, potrošnju snage i koefi-

cijent iskoriš}enja elevatora, ako je brzina kretanja kantice elevatora
v=1,0 m/s.
Rješenje:
Kapacitet elevatora prema jedna~ini (3.8.) jednak je:
V 0,020
Q E,M = 3,6 ⋅ ϕ ⋅ ⋅ v ⋅ρ V =3,6 ⋅ 0,9 ⋅ ⋅ 1,0 ⋅ 1000 = 216 t/h .
s 0,30
Snaga za pogon ra~una se po izrazu (3.10.):
Pe = PS ⋅ Q M ⋅ H ( = ) W ,
pri ~emu je Ps prema tabeli (3.2.):
3,68 + 7,36 t
PS = =5,52 W/m ⋅ .
2 h
Pe = 5,52 ⋅ 216 ⋅ 8 = 9539 W=9,54 kW .
Koeficijent iskoriš}enja elevatora odre|en je odnosom teorijske i efekti-
vne snage za pogon elevatora:
Pt
μ= (3.12.)
Pe
Teorijska snaga za pogon elevatora ra~una se po izrazu:
Pt = 2,72 ⋅ Q M ⋅ H ( = ) W (3.13.)
gdje je: Q M ( = ) t/h , maseni kapacitet elevatora;

H ( = ) m , visina dizanja elevatora;
Pt = 2,72 ⋅ 216 ⋅ 8 = 4707 W=4,71 kW ,
pa je koeficijent iskoriš}enja snage za pogon elevatora:
4, 707
η= = 0, 493 = 49,3% .
9,54
3.2. Transport te~nih materija. Pumpe
Transport te~nosti obavlja se cijevnim vodovima. Za transport te~nosti

sa jednog mjesta na drugo, uz prevladavanje visinske razlike Δh ili razlike
pritisaka Δp , koriste se razli~ite vrste pumpi. Djelovanje pumpe zasniva se
na tome da se, iz usisnog voda zahvaljuju}i podpritisku koji proizvodi
pumpa, fluid transportuje kroz ku}ište i tla~nim djelovanjem rotora dalje
kroz tla~ni cjevovod prevladavaju}i na taj na~in razliku visina, pritisaka i
drugih otpora proticanju fluida.
Slika 3.3. Transport te~nosti pomo}u pumpe

p u , p p - pritisak u usisnom i potisnom vodu, respektivno; H u , H p - geodetska visina usisavanja i
potiskivanja, respektivno; H g - geodetska visina dizanja te~nosti
H - ukupna visina dizanja te~nosti
Prema na~inu na koji se te~nosti dovodi energija potrebna za prevlada-

vanje visinske razlike, pumpe se dijele na:
- centrifugalne;
- klipne;
- rotacione;
- strujne (mlazne);
- pumpe na komprimovani vazduh ili paru.
U procesnoj industriji, zbog mnogobrojnih prednosti, sve više se primje-
njuju centrifugalne pumpe. Osnovni parametri karakteristika centrifugalne
pumpe su:
1. Kapacitet (dobava) pumpe: Q ( = ) m 3 / s , i to: Qstv i Q teor .
Stvarni kapacitet predstavlja koli~inu te~nosti koja u jedinici vremena
izlazi iz pumpe u potisni vod, a teorijski kapacitet predstavlja koli~inu
te~nosti koja u jedinici vremena prolazi kroz kanale motora pumpe i ve}i je
od stvarnog kapaciteta za koli~inu te~nosti q L koja se u jedinici vremena
vra}a kroz me|uprostore i rešetke iz potisnog u usisni vod i cirkuliše unutar
pumpe.
2. Snaga pumpe se dijeli na: teorijsku snagu Pt , stvarnu (efektivnu ili
pogonsku) Pe i induciranu snagu Pi .
Stvarna (efektivna) snaga pumpe data je odnosom:
Pt Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g
Pe == ( = ) kW (3.14.)
η η⋅ 1000
gdje je η ukupni stepen (koeficijent) korisnog dejstva pumpe. Ukupni ste-
pen djelovanja pumpe predstavlja proizvod hidrauličnog ηh , zapreminskog
ηV i mehani~kog stepena djelovanja ηm :
η = ηh ⋅ ηV ⋅ ηm (3.15.)
Hidrauli~ni stepen (koeficijent) korisnog djelovanja odre|en je odno-
som:
H
ηh = , (3.16.)
H + hp
gdje je: H ( = ) m , ukupna visina transporta te~nosti;
h p ( = ) m , visina mjesnog otpora pumpe.
Zapreminski koeficijent korisnog dejstva predstavlja odnos stvarnog i
teorijskog kapaciteta pumpe:
Qstv
ηV = . (3.17.)
Qt
Mehani~ki koeficijent korisnog dejstva (usljed trenja u brtvenicima i
leàjevima) proizilazi iz odnosa indukovane i teorijske snage:
P
ηm = i , (3.18.)
Pt
Koeficijenti iskoriš}enja za pojedine vrste pumpi date su u tabeli (3.3.)
Tabela 3.3. Koeficijenti iskoriš}enja za pojedine vrste pumpi

Vrste pumpi ηv ηh ηm ηv
Pumpe velikog kapaciteta 0,95−0,98 0,95 0,95−0,97 0,86−0,90
Pumpe malog kapaciteta niskog pritiska 0,90−0,95 0,85−0,90 0,90−0,95 0,69−0,81
Pumpe malog kapaciteta visokog pritiska 0,85−0,90 0,80−0,85 0,90 0,61−0,69
Za pogon pumpe uvijek se instalira elektromotor nešto ve}e snage od

prora~unske efektivne snage (jedna~ina 3.14.), kako bi se osigurao od mo-
gu}ih preoptere}enja:
P = Pe ⋅β , (3.19.)
a vrijednosti koeficijenta β , za odre|enu vrijednost Pe su date u tabeli 3.4.
Tabela 3.4. Zavisnost koeficijenta β od Pe
Pe [kW] β
do 1 2 – 1,5
od 1 do 5 1,5 – 1,2
od 5 do 50 1,2 – 1,15
preko 50 1,1
Ukupna visina dizanja te~nosti ra~una se po jedna~ini:

Δp v 2
H = Hg + + ⋅ (1 + ∑ ξ ) ( = ) m , (3.20.)
ρ ⋅ g 2g
i vaì za jednake brzine toka u usisnom i potisnom vodu. Za razli~ite brzine
u usisnom i potisnom vodu za izravnavanje ukupne visine dizanja te~nosti
koristi se jedna~ina:
Δp v p − v u v p
2 2 2
v2
H = Hg + + + ⋅ ∑ ξp + u ∑ ξu ( = ) m , (3.21.)
ρ⋅g 2g 2g 2g
gdje je: H g ( = ) m , geodezijska visina dizanja te~nosti;
Δp ( = ) Pa , razlika pritiska u usisnom i potisnom vodu;
ρ ( = ) kg/m 3 , gustina transportovane te~nosti;
v ( = ) m/s , brzina proticanja;
∑ ξ , zbir svih koeficijenata otpora proticanju;
v u , v p , brzine strujanja u usisnom i potisnom vodu;
∑ξ , ∑ξ
p u
, zbir svih koeficijenata otpora proticanju u usi-
snom i potisnom vodu, respektivno.
Pri promjeni broja obrtaja rotora n mijenjaju se: kapacitet Q, visina do-
bave pumpe H i snaga pumpe P, pri ~emu vrijedi odnos:
2 3
Q1 n1 H1 ⎛ n1 ⎞ P ⎛n ⎞
= ; =⎜ ⎟ ; 1 =⎜ 1⎟ (3.22.)
Q2 n 2 H2 ⎝ n2 ⎠ P2 ⎝ n 2 ⎠
Karakteristike rada pumpe baziraju se na odnosu ova ~etiri va`na para-
metra i prikazuju se u vidu dijagrama, slika 3.4.
Slika 3.4. Karakteristika centrifugalne pumpe

a-karakteristike za stalan broj obrtaja rotora, n=970 o/min
b- karakteristike za razli~it broj obrtaja rotora
Klipne pumpe
Klipne (Halik) pumpe, u najprostijoj izvedbi, se sastoje od cilindra i
klipa, kao radnog elementa koji je preko ukrsne glave i prenosne poluge
vezan za ekcentar kako je to prikazano na slici 3.5.
Slika 3.5. Projekcija presjeka jednoradne klipne pumpe

1 – cilindar pumpe, 2 – klip, 3,4 – usisni i potisni ventil, 5 – ukrasna glava,
6 – ekscentar (vratilo), 7 – prenosna poluga, D – pre~nik klipa, A – povr{ina
popre~nog presjeka klipa, a – povr{ina presjeka klipne poluge,
d – pre~nik klipne poluge, S – duìna hoda klipa
Prate}i dijelovi su usisni i potisni (tla~ni) vod, koji su sa radnim cili-

ndrom spojeni preko usisnog i potisnog ventila, kroz koji se te~nost tran-
sportuje iz donjeg u gornji rezervoar. Teorijska dobava (kapacitet) klipne
pumpe je ona koli~ina te~nosti koju klip pri punom hodu treba da istisne u
potisni vod, a za jednostavnu klipnu pumpu data je izrazom:
0,785 ⋅ D 2 ⋅ S ⋅ n
Qt = A ⋅ s ⋅ n = ( = ) m3 / s , (3.23.)
60
gdje je: n ( = ) o/min , broj obrtaja pogonskog vratila.
Postoji više konstrukcionih rješenja klipnih pumpi, od kojih su osnovna
tri tipa:
1. jednoradne klipne pumpe;
2. dvoradne klipne pumpe;
3. diferencijalne klipne pumpe.
Teorijski kapacitet dvoradnih klipnih pumpi ra~una se po jedna~ini:
( 2A − a ) ⋅ S ⋅ n 0,785 ⋅ ( 2D − d )
2 2
Qt = = ( = ) m3 / s , (3.24.)
60 60
Srednja brzina klipa jednaka je:
2⋅S⋅ n
v sr = (=) m / s , (3.25.)
60
Stvarna zapremina te~nosti koju klip istiskuje iz cilindra u potisni vod

manja je od teorijske i to usljed nepotpunog brtvljenja klipa i ventila, kaš-
njenja u otvaranju i zatvaranju ventila, ispuštanja vazduha i gasova iz te~-
nosti pod uticajem podpritiska u cilindru i sl.
Stoga je stvarni kapacitet jednak:
Qe = ηV ⋅ Q t , (3.26.)
Q
odnosno: η= e ,
Qt
gdje je: η = 0,8 − 0,9 , koeficijent korisnog dejstva pumpe .
Stvarna snaga pumpe ra~una se kao i za centrifugalne po jedna~ini (3.14.).
Efektivni kapacitet diferencijalne pumpe ra~una se kao i kod jednoradne
klipne pumpe, samo što je kod diferencijalne pumpe ravnomjerniji.
Za rad mamutske pumpe najbitnije je znati prora~unati koli~inu radnog
medija (vazduha):
19,5 ⋅ H d m3
Vv =
H u + 10, 4
( = ) 3v , (3.27.)
c ⋅ log m L
10, 4
gdje je: Vv ( = ) m 3 , zapremina vazduha pod pritiskom 1 bar potrebna za
dizanje 1 m 3 te~nosti;
H d ( = ) m , visina dizanja od nivoa te~nosti do izliva;
H u ( = ) m , dubina uronjavanja od nivoa te~nosti do mjesta gdje se
uvodi vazduh;
Tabela 3.5. Vrijednosti konstanti c

za mamutske pumpe
Visina dizanja Hd (m) c

3−18,3 245
18,4−61 233
62−155 216
156−198 185
199−229 156
Slika 3.6. Mamutska pumpa

Za prora~un pritiska za rad pulzometra koristi se jedna~ina:

v2
p = H o ⋅ρ ⋅ g + ⋅ρ ⋅ (1 + ∑ ξ) + po ( = ) Pa , (3.28.)
2
gdje je: H o - visina dizanja transportovane te~nosti;
p ( = ) Pa , pritisak radnog medija na ulazu

u pulzometar;
v ( = ) m/s , brzina proticanja te~nosti;
∑ ξ , zbir svih koeficijenata otpora u

potisnom vodu;
po ( = ) Pa , pritisak u potisnom vodu.
Slika 3.7. Pulzometar
Primjeri
3.7. U nekom postrojenju transportuje se benzen gustine ρ B =750 kg/m 3 na

vrh postrojenja pomo}u centrifugalne pumpe. Maseni protok benzena
je: Q=5000 kg/h, a ostali parametri ove pumpne stanice dati su u tabeli:
Kota, m Brzina, m/s Pritisak, bar Gubitak visine, m
Usisni vod 15 1,5 0,80 0,1
Potisni vod 35 2,1 2,80 1,5
Treba izra~unati efektivnu snagu pumpe potrebne za ovakav tran-

sport, ako je njen koeficijent korisnog dejstva η = 0,85 .
Rješenje:
Ukupna visina pumpe, prema Bernulijevoj jedna~ini je:
p 2 − p1 v 22 − v12
H p = ( h 2 − h1 ) + + + h gub
ρ⋅g 2g
Hp = ( 35 − 15 ) +
( 2,80 2
− 0,80 2 ) ⋅ 105
+
2,12 − 1,52
+ 1,6
750 ⋅ 9,81 19,62
H p = 20 + 97,8 + 0,11 + 1,6 = 119,5 .
Potrebna efektivna snaga pumpe je:

5000
QV ⋅ H p ⋅ ρ ⋅ g ⋅ 119,5 ⋅ 750 ⋅ 9,81
Pe = = 750 ⋅ 3600
η⋅ 1000 0,85
Pe = 1916 W=1,92 kW .
3.8. Jednoradnom klipnom pumpom s klipom pre~nika D=100 mm i hoda

klipa S=200 mm treba transportovati 500 dm 3 / min te~nosti gustine
ρ=1000 kg/m 3 iz rezervoara u pogon. Treba izra~unati broj obrtaja
pogonskog vratila na motoru pumpe, ako je stepen djelovanja pumpe
η = 0,80 .
Rješenje:
Stvarni kapacitet pumpe jednak je:
500 ⋅ 10 −3
Qe = 500 dm 3 / min = = 8,333 ⋅ 10 −3 m 3 / s .
60
Površina presjeka klipa pumpe je:
A = 0,785 ⋅ D 2 = 0,785 ⋅ 0,12 = 0,00785 m 2 .
Na osnovu jedna~ine (3.2.10.), broj obrtaja pogonskog vratila jednak je:
Qe 8,333 ⋅ 10 −3
n= = = 6635 ⋅ 10 −3
A ⋅ S ⋅ η 0,00785 ⋅ 0, 2 ⋅ 0,80
n = 398 o/min .
3.9. Dvoradna klipna pumpa puni rezervoar pre~nika 5 m i visine 3 m za 1h

5min. Pre~nik klipa pumpe je D=0,16 m, pre~nik poluge je 0,05 m, a
duìna hoda klipa je 0,22 m. Broj obrtaja pogonskog vratila je 2 o/s.
Koliki je stepen djelovanja pumpe?
Rješenje:
Stepen djelovanja pumpe dat je odnosom:
Qe
nV = .
Qt
Efektivni kapacitet pumpe jednak je:
VR 0,785 ⋅ D2 ⋅ H 0,785 ⋅ 52 ⋅ 3
Qe = = = = 0,0151 m 3 / s .
τ τ 3900
Teorijski kapacitet pumpe:
Q t = 0,785 ( 2D 2 − d 2 ) ⋅ S ⋅ n
Q t = 0,785 ( 2 ⋅ 0,162 − 0,052 ) ⋅ 0, 22 ⋅ 2,0
Q t = 0,0168 m 3 / s .
Qe 0,0151
pa je stepen djelovanja pumpe: η = = = 0,899 .
Q t 0,0168
3.10. Jednoradna klipna pumpa sa klipom pre~nika 0,18 m i hodom 0,20 m

terba da transportuje 0,0055 m 3 / s te~nosti, gustine ρ=950 kg/m 3 iz
rezervoara u neki aparat u kojem vlada nadpritisak od 2,5 ⋅ 105 Pa . U
rezervoaru je atmosferski pritisak. Visina transporta je 16 m. Gubici
trenjem u usisnom vodu iznose 1,3 m, a u potisnom 1,8 m. Koju
brzinu obrtaja mora imati pogonsko vratilo pumpe i koje snage mora
biti elektromotor, ako se uzme da su koeficijenti korisnog dejstva
pumpe: zapreminski ηV = 0,85 ; hidrauli~ni ηh = 0,80 i mehani~ki
ηm = 0,95 .
Rješenje:
Broj obrtaja pogonskog vratila dat je odnosom:
Qe 0,0055 0,0055
n= = =
A ⋅ S ⋅ ηV 0,785 ⋅ D ⋅ S ⋅ ηV 0,785 ⋅ 0,182 ⋅ 0, 20 ⋅ 0,85
2
n = 1, 27 o/s .
Snaga pumpe (elektromotora):
Q ⋅ρ ⋅ g ⋅ H uk
P= e
1000 ⋅ ηuk
Δp 2,5 ⋅ 105
H uk = H g + + h u + h p = 16 + + 1,3 + 1,8
ρ⋅g 950 ⋅ 9,81
H uk = 16 + 26,8 + 1,3 + 1,8 = 45,9 m
0,0055 ⋅ 950 ⋅ 9,81 ⋅ 45,9 2353

P= = = 3,64 kW .
1000 ⋅ 0,85 ⋅ 0,8 ⋅ 0,95 646
3.11. Kolika je dobava diferencijalne klipne pumpe, ako je ve}i pre~nik

stepenastog klipa D=0,30 m, a manji d=0,20 m. Duìna hoda klipa je
S=0,40 m, a broj obrtaja pogonskog vratila n=1 o/s. Stepen dobave
pumpe je η = 0,85 . Osim toga, treba izra~unati koli~inu te~nosti koju
dobavlja svaka strana stepenastog klipa.
Slika 3.8. Presjek diferencijalne klipne pumpe
Rješenje:
Diferencijalna klipna pumpa djeluje tako da kod usisavanja te~nosti
jedan dio te~nosti odlazi u tla~ni kotli} i potisni cjevovod, a drugi dio
se prelijeva u diferencijalni kotli}. U usisnom hodu klipa te~nost biva
potisnuta u potisni cjevovod, tj. kod usisavanja stepenasti klip svo-
jom zadnjom stranom istiskuje prelivnu te~nost iz diferencijalnog
kotli}a, dok kod tla~enja klip prednjom stranom potiskuje te~nost u
potisni cjevovod umanjenu za koli~inu te~nosti koja se prelije u
diferencijalni kotli}.
Koli~ina dobave prednjom stranom klipa jednaka je:
Q ps = ⎡⎣ AS − ( A − a ) ⋅ S⎤⎦ ⋅ η⋅ n = a ⋅ S ⋅ η⋅ n = 0, 785 ⋅ d 2 ⋅ S ⋅ η⋅ n
Q ps = 0, 785 ⋅ 0, 20 2 ⋅ 0, 40 ⋅ 0,85 ⋅ 1 = 0,0107 m 3 / s .
Koli~ina dobave te~nosti zadnjom stranom klipa:
( )
Q zs = ⎡⎣( A − a ) ⋅ S ⋅ η⋅ n ⎤⎦ = 0, 785 ⋅ D 2 − d 2 ⋅ S ⋅ η⋅ n
( )
Q zs = 0, 785 ⋅ 0,30 2 − 0, 20 2 ⋅ 0, 40 ⋅ 0,85 ⋅1 = 0, 0133 m 3 / s .
Kona~no, ukupna dobava diferencijalne pumpe jednaka je:

Q uk = Q ps + Q zs = 0,0107 + 0,0133 = 0,0240 m 3 / s .
3.12. Pulzometrom se transportuje voda iz podzemnog rezervoara. Treba

izra~unati dubinu (L) iz koje je mogu}e vodu teorijski transportovati
pulzometrom ~iji je pre~nik sapnice d1 = 25 ⋅ 10 −3 m , a pre~nik izlazne
cijevi 62 ⋅ 10 −3 m . Voda iz injektora isti~e brzinom v 2 = 1,5 m/s . Za
Slika 3.9. Pumpa na vodeni

mlaz (pulzometar)
vanjski (atmosferski) pritisak uzeti p2 = 98657 Pa .
Rješenje:
Za presjeke (1) i (2) Bernulijeva jedna~ina glasi:
p1 v2 p v2
h1 + + 1 = h 2 + 2 + 2 + h gub ; h1 = h 2 .
ρ ⋅ g 2g ρ ⋅ g 2g
Brzina protoka u presjeku (1) prema zakonu kontinuiteta je:
(62 ⋅10−3 ) = 9, 2 m/s .

2
d2
v1 = v 2 ⋅ 22 = 1,5 ⋅
( 25 ⋅10−3 )
2
d1
Iz Bernulijeve jedna~ine slijedi da je:

p1 p v 2 − v12
= 2 + 2 + h gub
ρ⋅g ρ⋅g 2g
p1 98657 1,52 − 9, 22
= + +1
ρ ⋅ g 103 ⋅ 9,81 19,62
p1
= 10 − 4, 2 + 1 = 6,8 m .
ρ⋅g
Pošto i atmosferski pritisak od 98657 Pa odgovara "visini pritiska"
od 10,0 m to je dubina iz koje injektor moè crpiti vodu, jednaka:
L=10,0 – 6,8=3,2 m.
3.13. Na slici 3.10. se vidi transport te~nosti pomo}u pumpe iz jednog rezer-
voara u drugi, uz zadane osnovne uslove transporta: p1 i p2 su pritisci
u cijevima, a p3 pritisak na manometru ble-
nde; p1 = 79992 Pa , p2 = 4 ⋅ 105 Pa ,
p3 = 45329 Pa . Konstanta blende k=0,65,
ukupna duìna cijevi L=14 m, a gubitak
energije na koljenima se moè zanemariti.
Te~nost koja se transportuje ima karakteristike
ρ=1150 kg/m 3 , μ = 1,7 ⋅ 10 −3 Pas .
Izra~unati kapacitet pumpe i potrebnu stvarnu
snagu elektromotora ako su ηV = 0,6 ;
ηm = 0,9 i ηh = 0,9 , d1 = 60 × 3 mm, a
d 2 = 55 × 2 mm. Blenda na suènju ima
pre~nik 35 mm.
Slika 3.10. Transport te~nosti

iz rezervoara 1 u rezervoar 2
2 ⋅ Δp 245329
Q = A ⋅ v; v = k ⋅ = 0,65 ⋅ = 2,9 m/s
⎡⎛ D ⎞ ⎤4
⎡ ⎛ 51 ⎞ 4 ⎤
⎢ ⎜ ⎟ − 1⎥ ⋅ρ ⎢ ⎜ ⎟ − 1⎥ ⋅ 1150
⎣⎢ ⎝ d ⎠ ⎥⎦ ⎣⎢ ⎝ 35 ⎠ ⎦⎥
Q = 0, 785 ⋅ 0, 0512 ⋅ 2, 9 = 0, 0059 m 3 / s = 354 L/min .

Snaga pumpe se ra~una po formuli:
Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g
N=
1000 ⋅ N uk
p 2 − p1 v 22 − v12
H uk = ( h 2 − h1 ) + + + h gub
ρ⋅g 2g
( h 2 − h1 ) = 7 − ( −3) = 10 m
2
⎛d ⎞
2
⎛ 51 ⎞
v1 = v 2 ⎜ 2 ⎟ = 2,9 ⋅ ⎜ ⎟ = 2,58 ≈ 2,6 m/s;
⎝ d1 ⎠ ⎝ 54 ⎠
v 22 − v12 2,92 − 2,62
= 0, 085 m
2g 19,62
p2 − p1 400000 − 79992
= = 28, 4 m
ρ⋅g 1150 − 9,81
1 v2 v 2,75 ⋅ 0,053 ⋅ 1150

h gub = λ ⋅ ⋅ ; R e = ds = = 98500;
d 2g μ 1,7 ⋅ 10 −3
0,32 0,32
λ= = 4 = 0,018
4 R 98500
e
14 2,752
h gub = 0, 018 ⋅ ⋅ = 1,84 m
0,053 19,62
H uk = 10 + 28, 4 + 0,085 + 1,84 = 40,3 m
ηuk = 0,6 ⋅ 0,9 ⋅ 0,9 = 0, 485
Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g 40,3 ⋅ 0,0059 ⋅ 1150 ⋅ 9,81
N uk = = = 5,5 ≈ 6 kW .
1000 ⋅ ηuk 1000 ⋅ 0, 485
3.3. Transport gasovitih materija

Aparati za transport gasova konstrukcijski su sli~ni aparatima za tran-
sport te~nosti, ali zbog znatno manje mase gasova ovi aparati razvijaju pri
radu manje pritiske. Vrsta aparata za transport gasa odre|uje se na osnovu
razlike pritiska na izlazu (p2 ) i na ulazu u aparat (p1 ) , tako da su za
navedene razlike:
1. 0,3 – 100 MPa – kompresori (centrifugalni i klipni);
2. 0,11 – 0,30 MPa – duvaljke (centrifugalne i rotacione);
3. 0,10 – 0,11 MPa – ventilatori (radijalni-centrifugalne i aksijalni-
propelerski)
Gasovi se kao te~nosti vladaju po Bernulijevoj teoremi, s tim {to se
usljed mogu}nosti ekspanzije ili kompresije kod gasova u Bernulijevoj
jedna~ini mora u obzir uzeti oslobo|eni rad usljed ekspanzije ili utro{eni rad
usljed kompresije gasa.
Klipni kompresori (slika 3.11.) rade na istom principu kao i klipne pumpe.
Slika 3.11. Termodinami~ki ciklus rada jednostepenog kompresora
Klip usisava vazduh iz atmosfere ili gas iz nekog spremnika, a potom ga

u hodu u lijevo komprimira sve dok se usljed pritiska ne otvori donji ventil,
te gas ulazi u spremnik iz kojeg se razvodi po potrebi.
Ako se komprimirani gas iz jednog cilindra uvodi u drugi u kojem se
komprimira na jo{ vi{i pritisak, tada je rije~ o dvostepenom kompresoru.
Gasove prilikom kompresije je neophodno hladiti, naro~ito u vi{estepenim
kompresorima, kako bi se u spremnik uskladi{tila ve}a koli~ina komprimi-

ranog gasa kod odre|ene temperature i pritiska.
Naizmjeni~nim komprimiranjem i hla|enjem gasovi se dovode do kriti-
~nih ta~ki, tj. ukapljuju se – tzv. likvefakcija gasa.
Teorijski rad koji utro{i jednostepeni kompresor pri adijabatskoj kom-
presiji 1 kg gasa, ra~una se po jedna~ini:
⎡ χ−1
⎤ ⎡ χ−1
⎤
χ ⎢ ⎛ p2 ⎞ χ
⎥ χ ⎛ p2 ⎞ χ
Wad = p1V1 ⎜ ⎟ − 1 = RT1 ⎜ ⎟ − 1⎥ ( = ) J/m 3 .
⎢ (3.29.)
χ −1 ⎢ ⎥ χ −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣⎝ 1 ⎠
p
⎥⎦ ⎢⎣ ⎥⎦
Teorijski rad koji utro{i vi{estepeni kompresor pri adijabatskoj kompre-
siji 1 kg gasa, sa po~etnog pritiska p1 na kona~ni pritisak p2 izra~unava se
po formuli:
⎡ χ−1
⎤ ⎡ χ−1
⎤
χ ⎢⎛ p 2 ⎞ χ⋅n ⎥ χ ⎢ ⎛ p ⎞ χ⋅n
⎥
Wad = np1V1
⎢ ⎜ ⎟ − 1⎥ = nRT1 ⎢ ⎜ ⎟ − 1⎥
2
( = ) J/m3 . (3.30.)
χ − 1 ⎝ p1 ⎠ χ − 1 ⎝ p1 ⎠
⎣⎢ ⎦⎥ ⎣⎢ ⎦⎥
Temperatura gasa na kraju kompresije odre|ena je izrazom:
χ−1
⎛p ⎞ χ
T2 = T1 ⎜ 2 ⎟ . (3.31.)
⎝ p1 ⎠
Me|utim, realni procesi kompresije gasova se ne odvijaju pod adijaba-
tskim uslovima, ve} uz promjenu zapremine i pritiska dolazi do promjene
temperature, tj. proces komprimiranja se odvija politropnom promjenom pa
se potrebna energija za kompresiju ra~una po jedna~ini:
⎡ n −1
⎤
⎛ ⎞
p1V1 ⎜ ⎟ − 1⎥ ( = ) J/kg ,
⎢
n
n p
E= 2
(3.32.)
n −1 ⎢ ⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
gdje je: n = 1,0 − 1,5 , eksponent politropne kompresije;
V1 ( = ) m 3 / kg , specifi~na zapremina gasa.
Ako se proizvodnost kompresora izraàva u kg/s, tada se snaga potrebna
za kompresiju izra~unava prema jedna~ini:
E kg J J
P = Qm ⋅ (=) ⋅ (=) (=) W , (3.33.)
η s kg s
gdje je: Q m ( = ) kg/s , proizvodnost kompresora;

η ≈ 0,7 , stepen djelovanja kompresora.
Ventilatori se prema visini ostvarene razlike pritiska dijele na:
- ventilatore niskog pritiska koji ostvaruju razliku pritisaka do 981 Pa;
- ventilatore srednjeg pritiska za razliku pritisaka od 981 do 1962 Pa;
- ventilatore visokog pritiska sa razlikom od 1962 do 9807 Pa.
Puni pritisak gasa u presjeku voda ra~una se po jedna~ini:
v2
p = pst + ρ ( = ) Pa , (3.34.)
2
gdje je: p ( = ) Pa , puni pritisak;
pst ( = ) Pa , stati~ki pritisak;
v ( = ) m/s , srednja brzina gasa.
Razlika pritiska, koju ostvaruje ventilator, jednaka je:
v2
Δp = ( Δp u + Δp p ) + (p2 − p1 ) + ⋅ρ + H o ⋅ρ ⋅ g ( = ) Pa , (3.35.)
2
odnosno, ukupna razlika pritiska u vodu konstantnog presjeka je:
v2 ⎛ L⎞
Δp uk = (p 2 − p1 ) + ⋅ρ ⎜ 1 + λ ⋅ ⎟ + ∑ ξmo + H o ⋅ ρ ⋅ g ( = ) Pa , (3.36.)
2 ⎝ d⎠
gdje je: v ( = ) m/s , izlazna brzina gasa;
ρ ( = ) kg/m 3 , gustina gasa;
Δp uk , Δp p ( = ) Pa , gubici pritiska u usisnom i potisnom vodu,
respektivno;
H o ( = ) m , vertikalno rastojanje ulaznog i izlaznog otvora;
p1 , p 2 ( = ) Pa , pritisak u prostoru iz kojeg se gas usisava,
odnosno u koji se potiskuje, respektivno;
∑ξ mo , zbir koeficijenata mjesnih otpora;
L ( = ) m , duìna voda;
d ( = ) m , pre~nik voda;
Slika 3.12. Presjek centrifugalnog

ventilatora
Efektivna snaga ventilatora se ra~una jedna~inom:

Q v ⋅ Δp uk
Pe = ( = ) kW . (3.37.)
1000 ⋅ η
gdje je: Q v ( = ) m 3 / s , zapremina protoka;
Δp uk ( = ) Pa , ukupna razlika pritiska koji postigne ventilator;
η = 0,5 − 0,7 , koeficijent korisnog djelovanja ventilatora.
Za pogon ventilatora uvijek se instalira motor ne{to ve}e snage od pro-
ra~unate, kako bi se motor osigurao od mogu}ih preoptere}enja:
Pi = Pe ⋅β ( = ) kW . (3.38.)
Vrijednosti koeficijenta β za odre|ene vrijednosti Pe date su u tabeli 3.6.
Tabela 3.6. Vrijednosti koeficijenta β za odre|ene vrijednosti Pe
Pe , kW β
do 1 2 -1,5
od 1 do 5 1,5 – 1,2
od 5 do 50 1,2 – 1,15
preko 50 1,1
Odnos snage, kapaciteta, visine dobave i broja obrtaja rotora ventilatora
je kao i kod centrifugalne pumpe:
2 3
Q1 n1 H1 ⎛ n1 ⎞ P1 ⎛ n1 ⎞
= ; =⎜ ⎟ ; =⎜ ⎟ . (3.39.)
Q2 n 2 H2 ⎝ n2 ⎠ P2 ⎝ n 2 ⎠
Primjeri
3.14. Izra~unajte pre~nik cjevovoda za transport industrijskog gasa, kapaci-
teta 150 kg/h. Duìna cjevovoda je 250 m, a dozvoljeni pad pritiska je
Δp = 1050 Pa . Gustina gasa je ρ = 0,0825 kg/m 3 , a koeficijent trenja
pri proticanju λ = 0,03 .
Rje{enje:
Pad pritiska u cjevovodu prema Darsi-Vajsbahovoj (DW) jedna~ini
L v2
je: Δp = λ ⋅ ⋅ ⋅ρ = 1050 Pa ;
d 2
250 v 2
0,03 ⋅ ⋅ ⋅ 0,0825 = 1050 .
d 2
Iz jedna~ine protoka izra~una se brzina protoka:
m 250
Q ρ 3600 ⋅ 0,0825 1,07
v= = = = 2 .
A A 0,785 ⋅ d 2 d
Uvr{tavanjem (v) u DW-jedna~inu moè se odrediti unutra{nji
pre~nik cjevovoda za gas:
2
⎛ 1,07 ⎞
250 ⎜⎝ d 2 ⎟⎠
1050 = 0,03 ⋅ ⋅ ⋅ 0,0825 ,
d 2
0,354
pa je: d= 5 = 0, 20 m .
1050
3.15. Vazduh gustine ρ = 1, 2 kg/m 3 treba komprimirati sa 1 ⋅ 105 Pa na

5 ⋅ 105 Pa . Koeficijent kompresije vazduha: χ = 1, 2 . Treba izra~unati
potrebnu energiju za kompresiju i snagu elektromotora za kapacitet
kompresora Q = 0,3 m 3 / s i uz stepen korisnog djelovanja kompre-

sora η = 0,7 .
Rje{enje:
Energija kompresije predstavlja ustvari zapreminsku energiju:
E = p ⋅ V ( = ) J/m 3
⎡ χ−1
⎤
χ ⎛ ⎞
p1V1 ⎜ ⎟ − 1⎥ ( = ) J/m 3 .
⎢
1
p
E= 2
χ −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥
⎡ 1,2−1
⎤
⎢ ⎛ ⋅ 5
⎞
− 1⎥ = 0,684 ⋅ 105 J/m 3 = 0,82 ⋅ 105 J/kg .
1
1, 2 5 10
E= ⋅ 10 ⋅ 0,3 ⋅ ⎜
5
5 ⎟
1, 2 − 1 ⎢⎝ 1 ⋅ 10 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
Snaga potrebna za kompresiju ra~una se po jedna~ini (3.33.):
E 0,3 ⋅ 1, 2 ⋅ 0,57 ⋅ 105
Pe = Q m ⋅ = = 0, 293 ⋅ 105 W=29,3 kW .
η 0,7
Instalisana snaga elektromotora bi}e (prema tabeli 3.6.):
Pi = Pe ⋅β = 29,3 ⋅
(1, 2 + 1,15) = 34, 4 kW .
2
3.16. Pre~nik rotora ventilatora je: D r = 0, 25 m , a izduvna cijev ventilatora
ima presjek povr{ine A = 0,050 m 2 . Periferna brzina rotora je
v p = 15 m/s . Treba izra~unati kapacitet ventilatora, visinu dobave, uz
razliku pritiska Δp = 500 Pa , te snagu za pogon elektromotora uz
η = 0,65 i to:
a) pod navedenim uslovima;
b) ako se broj obrtaja pove}a za 25%.
Brzina vazduha kroz cijev ventilatora je 8 m/s, ρ v = 1, 2 kg/m 3 .
Rje{enje:
a) Kapacitet ventilatora je:
Q1 = A ⋅ v = 0,05 ⋅ 8 = 0, 40 m 3 / s = 0, 48 kg/s .
Visina dobave ventilatora je:
Δp 500
H1 = = = 42,5 m
ρ ⋅ g 1, 2 ⋅ 9,81
Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g 0, 40 ⋅ 42,5 ⋅ 1, 2 ⋅ 9,81
P1 = = = 0,308 kW .
1000 ⋅ η 1000 ⋅ 0,65
Iz periferne brzine izra~unava se broj obrtaja rotora n1 :
vp 15
n1 = = = 19,1 o/s ,
Dr ⋅ π 0, 25 ⋅ 3,14
pa je: n 2 = n1 ⋅ 1, 25 = 19,1 ⋅ 1, 25 = 23,9 o/s .
b) Na osnovu pove}anog broja obrtaja rotora je:
n2 23,9 1, 25
Q 2 = Q1 ⋅ = 0, 40 ⋅ = 0,50 m 3 / s (ili 0,40 ⋅ ),
n1 19,1 1
2
⎛n ⎞
2
23, 9 ⎛ 1, 25 ⎞
H 2 = H1 ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 42,5 ⋅ = 66,5 m (ili 42,5 ⋅ ⎜ ⎟ ),
⎝ n1 ⎠ 19,1 ⎝ 1 ⎠
a snaga elektromotora potrebnog za pogon ventilatora je:
3
Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g 0,50 ⋅ 66,5 ⋅ 1, 2 ⋅ 9,81 ⎛n ⎞
P2 = 2 2 = (ili P1 ⋅ ⎜ 2 ⎟
1000 ⋅ η 1000 ⋅ 0,65 ⎝ n1 ⎠
P2 = 0,602 kW .
3.17. Ventilator je priklju~en na elektromotor snage 1,0 kW i broja obrtaja

rotora 15 o/s. Ventilatorom se ostvaruje dobava vazduha od
0, 750 m 3 / s , uz pad pritiska od 405 Pa. Da bi se postigao ve}i kapa-
citet i pritisak uze}e se elektromotor ve}e snage i ve}eg broja obrtaja
od 20 o/s. Koliki kapacitet u ovom slu~aju postiè ventilator, i uz koji
pritisak i koliko treba da je snaga primjenjenog elektromotora, ako se
ventilatorom transportuje vazduh.
Rje{enje:
Kapacitet kao funkcija broja obrtaja rotora:
n2 20
Q 2 = Q1 ⋅ = 0,750 ⋅ = 1,0 m 3 / s .
n1 15
Visina dobave, tj. energija u jedinicama duìne:
p1 405
H1 = = = 34, 4 m .
ρ ⋅ g 1, 2 ⋅ 9,81
Visina kao funkcija broja obrtaja rotora je:
2
⎛n ⎞
2
⎛ 20 ⎞
H 2 = H1 ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 34, 4 ⋅ ⎜ ⎟ = 61, 2 m ,
⎝ n1 ⎠ ⎝ 15 ⎠
pa je pritisak {to ga ostvaruje ventilator uz pove}an broj obrtaja jednak:
p2 = H 2 ⋅ρ ⋅ g = 61, 2 ⋅ 1, 2 ⋅ 9,81 = 720 Pa .
Koeficijent djelovanja ventilatora izra~unava se na osnovu snage:
Q1 ⋅ H1 ⋅ρ ⋅ g 0, 750 ⋅ 34, 4 ⋅1, 2 ⋅ 9,81
η= = = 0,304 ,
1000 ⋅ P1 1000 ⋅1, 0
pa je snaga novog elektromotora:
Q 2 ⋅ H 2 ⋅ρ ⋅ g 1,0 ⋅ 61, 2 ⋅ 1, 2 ⋅ 9,81
P2 = = = 2,37 kW .
1000 ⋅ η 1000 ⋅ 0,304
3.18. Ventilator za vazduh sa rotorom D v = 0, 25 m i perifernom brzinom
v p = 20 m/s ima kapacitet 1500 m 3 / h uz ukupni pad pritiska od 400
Pa. Treba odrediti snagu za pogon ventilatora, te kapacitet i snagu ako
se periferna brzina pove}a na 25 m/s uz η = 0,70 .
Rje{enje:
Broj obrtaja rotora ventilatora je:
vp 20
n1 = = = 25, 48 o/s .
D v ⋅ π 0, 25 ⋅ π
Snaga za pogon ventilatora:
Q ⋅ H ⋅ρ ⋅ g 1,5 ⋅ 103 ⋅ H ⋅ 1, 2 ⋅ 9,81
P1 = = ;
1000 ⋅ η 1000 ⋅ 0,7
Δp 400
H= = ;
ρ ⋅ g 1, 2 ⋅ 9,81
1,5 ⋅ 103 400
⋅
3600 1, 2 ⋅ 9,81
P1 =
1000 ⋅ 0,7
P1 = 0,198 kW .
Pove}anjem periferne brzine rotora pove}ava se i broj obrtaja:
v2 25
n2 = = = 31,85 o/s ,
0,25 ⋅ π 0,25 ⋅ π
pa je kapacitet ventilatora:
n2 31,85
Q2 = ⋅ Q1 = ⋅ 1500 = 1875,7 m3 / h ,
n1 25, 48
a snaga ventilatora je:
3 3 3
P2 ⎛ n 2 ⎞ ⎛n ⎞ ⎛ 31,85 ⎞
= ⎜ ⎟ ⇒ P2 = ⎜ 2 ⎟ ⋅ P1 = ⎜ ⎟ ⋅ 0,198,
P1 ⎝ n1 ⎠ ⎝ n1 ⎠ ⎝ 25, 48 ⎠
P2 = 0,387 kW.
3.19. U usisnom vodu pred centrifugalnim ventilatorom vlada podpritisak

od 178,5 Pa. Manometar na potisnom vodu iza ventilatora pokazuje
nadpritisak od 227,6 Pa. Koli~ina dobave ventilatora je 3790 m 3 / h .
Usisni i potisni vod su istog unutra{njeg pre~nika. Broj obrtaja rotora
ventilatora je 1200 o/min. Ventilator tro{i 0,900 kW energije. Treba
izra~unati pritisak koji stvara ventilator ako se broj obrtaja rotora
pove}a na 1500 o/min. Koja je snaga ventilatora pri pove}anju broja
obrtaja?
Rje{enje
Ukupna razlika pritiska koju ostvaruje ventilator ra~una se po formuli:
⎛ v 2p ⎞ ⎛ v 2u ⎞
Δp uk = ⎜ pst,p + ⎟ − ⎜ pst,u + ⎟.
⎜ 2 ⋅ g ⎠⎟ ⎝ 2⋅g ⎠
⎝
Uz pretpostavku da su brzine u usisnom i potisnom vodu jednake:
vu = vp ,
pa je: Δp = 227,6 − ( −178,5 ) = 406 Pa .
Efektivna snaga ventilatora je:

Q ⋅ Δp 1,053 ⋅ 406
Pe = = = 0, 427 kW ,
1000 1000
Pe 0, 427
pa je: η= = = 0, 474 .
Pstv 0,900
Dostava (kapacitet) ventilatora pri pove}anju broja obrtaja rotora
ventilatora je:
n2 1500
Q 2 = Q1 ⋅ = 1,053 ⋅ = 1,32 m 3 /s .
n1 1200
Snaga pri novom broju obrtaj je:
3
⎛n ⎞
3
⎛ 1500 ⎞
P2 = P1 ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 0,900 ⋅ ⎜ ⎟ = 1,759 kW .
⎝ n1 ⎠ ⎝ 1200 ⎠
4. USITNJAVANJE. Drobilice i mlinovi
Tehni~ko – tehnološke karakteristike ~eljusnih drobilica

Pod tehni~ko – tehnološkim karakteristikama aparata – ure|aja, uopšte-
no, podrazumijevaju se oni parametri koji su od bitnog zna~aja za rezultate
procesa i koji se u zavisnosti od specifi~nosti sirovine i zahvata mogu regu-
lisati u toku procesa, prilikom montaè ili remonta.
Osnovne tehnološke karakteristike ~eljusnih drobilica su: ugao zahvata
α , broj obrtaja ekcentri~nog vratila n, kapacitet drobilice Q, snaga elektro-
motora za pogon drobilice P i stepen drobljenja – stepen redukcije n.
Optimalni broj obrtaja ekcentri~nog vratila je onaj koji obezbje|uje da
vrijeme praznog hoda ( t1 ) bude jednako vremenu slobodnog padanja koma-
da ( t 2 ) sa visine (h). Ovim je omogu}eno da za vrijeme praznog hoda svi
komadi ispod nivoa CDEF propadnu kroz izlazni otvor, a drobilica ostvari
maksimalni kapacitet (slika 4.1.).
Slika 4.1. Radna zona ~eljusne drobilice

Vrijeme praznog hoda t1 je jednako vremenu ekscentri~nog vratila dro-
bilice:
1 60 30
t1 = ⋅ = , (4.1.)
2 n n
gdje je: n (=) o/min, broj obrtaja ekcentri~nog vratila.
Usitnjavanje. Drobilice i mlinovi 49
Vrijeme slobodnog padanja komada ( t 2 ) sa visine (h) odre|uje se iz

odnosa:
1
h = ⋅ g ⋅ t 22 , (4.2.)
2
a odavde je:
2h
t2 = , (4.3.)
g
Iz uslova jednakosti vremena t1 i t 2 , odre|uje se optimalni broj obrtaja
ekscentri~nog vratila (no):
t1 = t 2 , (4.4.)
30 2h
= , (4.5.)
no g
Iz pravougaonog trougla BB1F (slika 4.1.) je:
l S −S
h= = 2 1. (4.6.)
tan α tan α
Povezivanjem izraza (4.5.) i (4.6.) dobija se optimalni broj obrtaja
ekscentri~nog vratila:
g ⋅ tan α g ⋅ tan α
n o = 30 ⋅ = 30 ⋅ ( = ) o/min , (4.7.)
2 ⋅ ( S2 − S1 ) 2 ⋅l
gdje je: g = 9,81 m/s2 , ubrzanje zemljine teè;
α = 22 − 25o , ugao zahvata drobilice;
S1 ( = ) m , minimalna širina izlaznog otvora;
S2 ( = ) m , maksimalna širina izlaznog otvora;
l ( = ) m , duìna hoda pokretne ~eljusti na nivou pra`njenja.
Duìna hoda pokretne ~eljusti moè se izraziti: l = S2 − S1 .
Zbog otpora pra`njenja radnog prostora drobilice, stvarni optimalni broj
obrtaja ekscentri~nog vratila je 5 – 10% manji od teorijskog i ra~una se po
izrazu:
g ⋅ tan α g ⋅ tan α
n o,stv = 27 ⋅ = 27 ⋅ ( = ) o/min . (4.8.)
2 ( S2 − S1 ) 2⋅l
38, 0
Za ugao zahvata α = 22o C je: n o,stv = , (4.9.)
l
40,8
a za α = 25o C je: n o,stv = . (4.10.)
l
Teorijski kapacitet (Q) ~eljusne drobilice odre|en je zapreminom (V)
izdrobljenog proizvoda koji se prazni za jedan obrtaj ekscentri~nog vratila i
brojem obrtaja ekscentra u minuti:
Q=60 ⋅ n ⋅ V1 ( = ) m 3 / h . (4.11.)
Za n ≤ n o , zapremina (V) izdrobljenog proizvoda koji se prazni za jedan

obrtaj ekscentra jednaka je zapremini prizme ABCDMGEF (slika 4.1.):
S1 + ( S1 + l )
V1 = ⋅h⋅L . (4.12.)
2
l
Pošto je h = (4.13.)
tan α
izraz (4.12.) svodi se na:
2 ⋅ S1 ⋅ l + l 2
V1 = ⋅L . (4.14.)
2 tan α
Supstitucijom za ( V1 ) u jedna~ini (4.11.) dobija se:
2 ⋅ S1 ⋅ l + l 2
Q V = 30 ⋅ n ⋅ ⋅ L ( = ) m3 / h , (4.15.)
2 tan α
ili maseni kapacitet:
2 ⋅ S1 ⋅ l + l 2
Q m = 30 ⋅ n ⋅ ⋅ L ⋅ k ⋅ρ ( = ) t / h , (4.16.)
2 tan α
gdje je: L ( = ) m , duìna ulaznog otvora drobilice;
k - koeficijent rastresitosti izdrobljenog proizvoda u radnom pro-
storu drobilice k=(0,25 – 0,75);
ρ ( = ) kg/m 3 , zapreminska masa.
U literaturi se preporu~uju i empirijske formule za prora~un kapaciteta

~eljusne drobilice, prema kojima je kapacitet proporcionalan površini otvora
pra`njenja drobilice:
Q = k ⋅ L ⋅ b ( = ) t/h , (4.17.)
gdje je: k - koeficijent proporcionalnosti;
L ( = ) m , duìna otvora pra`njenja drobilice;
b ( = ) m , maksimalna širina otvora pra`njenja.
Tako|e se moè sresti i izraz:
Q = Qo ⋅ K ⋅ L ⋅ b ⋅ γ V ( = ) t/h , (4.18.)
gdje je: Qo ≅ 350 m 3 / m 2 , prosje~na vrijednost kapaciteta;

K ≅ 1, 2 , za materijale srednje tvrdo}e ;
L, b ( = ) m ;
γ V ( = ) t/m 3 , zapreminska (nasipna) masa materijala.
Izbor veli~ine ~eljusne drobilice vrši se obi~no prema kapacitetu iz kata-
loga proizvo|a~a ( Q kat ), koji se odnosi na drobljenje kre~njaka gustine
ρ = 2650 kg/m 3 . Kapacitet drobilice za drobljenje sirovine neke druge gu-
stine odre|uje se pomo}u relacije:
ρ
Q = Q kat ⋅ ( = ) t/h . (4.19.)
2650
Snaga elektromotora (P) za pogon ~eljusne drobilice zavisi od više fak-
tora i za sada ne postoji teorijska formula koja bi uklju~ila sve uticajne fak-
tore i dala zadovoljavaju}i rezultat za prora~un snage elektromotora ~eljusne
drobilice zavisno od kapaciteta, drobljivosti i granulometrijskog sastava
sirovine prije i poslije drobljenja:
P = Q ⋅ Esp ( = ) kW , (4.20.)
gdje je: Q ( = ) t/h , kapacitet drobilice;

Esp ( = ) kWh/t , specifi~na potrošnja energije na drobljenje, ra~una
to prema Bondu:
⎛ 1 1 ⎞
Esp =K ⋅ Wi ⋅ ⎜ − ⎟ ( = ) kWh/t (4.21.)
⎝ d D⎠
Wi = 5 − 30 kWh/t , Bondov radni indeks (Work indeks) tj. karak-

teristi~na konstanta materijala koja se odre|uje
eksperimentalno.
D, d ( = ) μm , veli~ina kvadratnih otvora sita kroz koje prolazi 80%
sirovine prije i poslije drobljenja.
Olevski tako|e preporu~uje empirijsku formulu za prora~un instalisane
snage elektromotora za pogon ~eljusne drobilice:
P = 7 ⋅ H ⋅ L ⋅ n ⋅ l ( = ) kW , (4.22.)
gdje je: H ( = ) m , visina nepokretne ~eljusti;

L ( = ) m , duìna ulaznog otvora;
n ( = ) o/min , broj obrtaja ekscentra;
l ( = ) m , hod pokretne ~eljusti na nivou pra`njenja.
Prema Viardu (Viard) snaga elektromotora za pogon ~eljusne drobilice
moè se ra~unati aproksimativnom formulom:
P = 0, 02 ⋅ L ⋅ B ( = ) KS* , (4.23.)
gdje je: L ( = ) m , duìna otvora pra`njenja;

B ( = ) m , širina gornjeg otvora;
a za drobilicu tipa "Black" bolje rezultate daje formula:
n ⋅ L ⋅ ( B2 − b 2 )
P= ( = ) KS* . (4.24.)
344000
Stepen drobljenja ~eljusnih drobilica kre}e se od 3 – 7 i raste sa opada-
njem dimenzija drobilice. Grani~ni stepen usitnjavanja ~eljusne drobilice se
odre|uje po obrascu Tagarta (Taggart):
B
n = 0,82 ⋅ , (4.25.)
b
gdje je: B ( = ) m , širina otvora za hranjenje drobilice;
b ( = ) m , maksimalna širina otvora za pra`njenje drobilice.
1 KS =735,49875 W
Tehni~ko – tehnološke karakteristike konusne kru`ne drobilice

Optimalni broj obrtaja ekscentri~ne ~aure kod kru`nih drobilica se,
kao i optimalni broj obrtaja ekscentri~nog vratila kod ~eljusnih drobilica,
odre|uje iz uslova:
g
n = 30 ⋅ ( = ) o/min , (4.26.)
2h
gdje je: h ( = ) m , visina materijala koji treba da se isprazni iz drobe}e zone
za vrijeme jednog punog obrtaja ekscentri~ne ~aure.
Teorijski kapacitet konusne drobilice odre|en je zapreminom (V) iz-
drobljenog proizvoda koji se prazni pri jednom obrtu ekscentra ~aure u
minuti (n):
Q V = 60 ⋅ n ⋅ V ( = ) m 3 / h , (4.27.)
a maseni kapacitet:
Qm = QV ⋅ γ V ( = ) t / h , (4.28.)
gdje je: γ V ( = ) t/m 3 , zapreminska (nasipna) masa sirovine.

U literaturi se preporu~uje i sljede}a empirijska formula za ra~unanje
kapaciteta konusnih drobilica:
k ⋅ d ( = ) t/h ,
Q m = K ⋅ γ V ⋅ D2,5 (4.29.)
gdje je: K=1,37, faktor za sirovine srednje gustine;
γ V ( = ) t/m 3 , zapreminska (nasipna) masa ulazne sirovine;
D K =1,5-2,2 m , pre~nik konusa drobilice;
d=15-50 mm , širina izlaznog otvora.
Snaga elektromotora konusnih drobilica odre|uje se najpouzdanije kao i
kod ~eljusnih drobilica pomo}u izraza (4.15.) i (4.16.) pri ~emu je K u
jedna~ini (4.16.): K=1 za srednje drobljenje i K=1,4 za sitno drobljenje.
Snaga elektromotora moè da se ra~una i pomo}u empirijske formule:
3⋅ A ⋅ x ⋅ n
P= ( = ) kW , (4.30.)
η
gdje je: A ( = ) m 2 , bo~na površina drobe}e plohe konusa;
x - ekscentri~nost u srednjem dijelu konusa i iznosi 0,015 m za dro-
bilice pre~nika konusa D=2 m;
n = 200 − 300 o/min , broj obrtaja ekscentri~ne ~aure;

η = 0,7 − 0,8 , stepen korisnog djelovanja drobilice.
Tehni~ko – tehnološke karakteristike drobilice sa valjcima

Kao i kod prethodnih tipova drobilica, osnovne tehni~ko tehnološke
karakteristike drobilice sa valjcima su: ugao zahvata, kapacitet drobilice,
brzina obrtaja valjaka, snaga elektromotora za pogon valjaka i stepen
usitnjavanja.
Na slici 4.2. prikazan je raspored djeluju}ih sila na sirovinu pri droblje-
nju u drobilici sa valjcima.
Slika 4.2. Ugao zahvata drobilice sa valjcima
Za drobilicu sa glatkim valjcima ugao zahvatanja ( α ) pri stalnom otvo-

ru za pra`njenje izdrobljene sirovine zavisi od pre~nika valjka (D), pre~nika
komada sirovine koji se usitnjava (d) i razmaka izme|u valjaka (S):
α D+S
cos = . (4.31.)
2 D+d
Da nebi došlo do iskakanja komada sirovine iz zone drobljenja potrebno
α α
je da je ugao zhvata α ≤ 33o , tj. = 16o (odnosno cos = 0,96 ) pa na
2 2
osnovu odnosa (4.32.) proizilazi da je pre~nik valjka jednak:
D = 24 ⋅ ( d − S ) . (4.32.)
Kapacitet drobilice sa valjcima odre|en je površinom otvora pra`njenja
(LS) i perifernom brzinom obrtaja valjaka ( ω ):
Q V = 3600 ⋅ ω⋅ L ⋅ S ⋅ k ( = ) m 3 /h , (4.33.)
a maseni kapacitet:
Q m = 3600 ⋅ ω⋅ L ⋅ S ⋅ k ⋅ρ ( = ) t/h , (4.34.)
π⋅D⋅n
gdje je: ω = ( = ) m/s , periferna brzina valjka;
60
L ( = ) m , duìna valjka;
S ( = ) m , razmak izme|u valjaka;
D ( = ) m , pre~nik valjka;
k = 0, 25 − 0,30 , koeficijent rastresitosti proizvoda sitnjenja;
ρ ( = ) t/m 3 , gustina sirovine.
n ( = ) o/min , broj obrtaja valjaka.
Snaga elektromotora za pogon valjaka moè se odrediti na osnovu
empirijske formule:
P = k ⋅ D ⋅ L ⋅ ω ( = ) kW , (4.35.)
gdje je: k = 11 − 14 , koeficijent ~ija je vrijednost obrnuto proporcionalna

pre~niku valjaka;
D, L ( = ) m , dimenzije valjaka.
Grani~na brzina valjaka, iznad koje valjci ne mogu zahvatati komade si-
rovine iznosi oko 11 m/s. U praksi brzina glatkih valjaka je 4,0-6,5 m/s, a
nazubljenih 1,5-3,2 m/s.
Brzina valjaka moè se ra~unati i po aproksimativnoj formuli, koja vaì
za brzine od 3-5 m/s:
K
ω = 171 ⋅ log ( = ) m/s , (4.36.)
Smax
gdje je: K = 400 , konstanta;
Smax ( = ) mm , razmak me|u valjcima.
Tehni~ko – tehnološke karakteristike udarnih drobilica

Kapacitet udarnih drobilica u mnogo ve}oj mjeri zavisi od karakteristika
sirovine nego što je to kod drugih drobilica. Kapacitet zavisi od veli~ine
rotora (pre~nika i duìne) i broja obrtaja rotora, broja i mase ~eki}a, droblji-
vosti sirovine, sadràja vlage i gline i stepena drobljenja, a moè se orijenta-

ciono odrediti po formuli:
0,8 ⋅ P
Q= ( = ) t/h , (4.37.)
Esp
gdje je: P ( = ) kW , snaga elektromotora;
Esp ( = ) kWh/t , specifi~na potrošnja elektroenegrije i odre|uje se
po formuli (4.21.).
Me|utim, kao pouzdanije su se pokazale vrijednosti kapaciteta iz kata-
loga udarnih drobilica.
Po empirijskoj formuli moè se izra~unati snaga elektromotora udarne
drobilice:
P = 0,15 ⋅ D2 ⋅ L ⋅ n ( = ) kW , (4.38.)
gdje je: D ( = ) m , pre~nik rotora;

L ( = ) m , duìna rotora;
n ( = ) o/min , broj obrtaja rotora.
Stepen drobljenja u udarnim drobilicama u praksi je rijetko ve}i od 10, a
u izuzetnim slu~ajevima moè dosti}i i vrijednost 40.
Tehničko – tehnološke karakteristike mlina sa kuglama

Kapacitet mlinova sa kuglama teško je definisati jedinstvenom formu-
lom, a uopšteno formula bi glasila:
M ⋅ L ( = ) t/h ,
Q = K ⋅ D 2,6 (4.39.)
gdje je: D M = 1,0 − 2,5 m , pre~nik mlina;

L = 0,5 − 2 m , duìna mlina;
K = 2 − 4 , neka ukupna konstanta koja zavisi od meljivosti i kara-
kteristika drobe}ih tijela.
Stepen redukcije kod mlinova sa kuglama je velik i kre}e se u granica-
ma n=30-50, a u nekim slu~ajevima, kada se melje drobiva sirovina moè da
pre|e i 300.
Masa kugli ra~una se po jedna~ini:
D2
m K = 0,75 ⋅ρ K ⋅ ⋅ L ( = ) kg , (4.40.)
4
gdje je: L, D, dimenzije mlina;

ρ K , gustina kugli: ρ Fe = 7500 kg/m 3 ; za kvarcitne kugle ρ = 2500
kg/m 3 .
Energija za pogon mlina ra~una se po formuli:
P = 0,01 ⋅ m K ⋅ D ( = ) kW . (4.41.)
Ova jedna~ina daje dosta dobre rezultate za prora~un snage pogonskog
elektromotora.
Broj obrtaja mlina

Na osnovu izraza za Frudov (Froud) kriterijum moè se izvesti izraz za
broj obrtaja mlina:
Fc m ⋅ v2 v2
Fr = = = , (4.42.)
Fg R ⋅ m ⋅ g R ⋅ g
gdje je: R=D, pre~nik mlina;

v = D⋅π⋅n
Supstitucijom R i v u jedna~ini (4.43.) proizilazi da je vrijednost modifi-
kovanog Fk – kriterijuma:
(D ⋅ π ⋅ n)
2
D ⋅ π2 ⋅ n 2
FrM = = ,
D⋅g g
odnosno:
D ⋅ n2
FrM = ≅ 0,05 , (4.43.)
g
a odavde je kriti~ni broj obrtaja mlina:
0,05 ⋅ g 0,7 42
n= = o/s= o/min . (4.44.)
D D D
Stvarni broj obrtaja mlina je manji od kriti~nog i prakti~no se uzima da je:
25 35
n stv = do o/min . (4.45.)
D D
U stru~noj literaturi se tako|e navodi i izraz:
8
n stv = ⋅ ( 5ϕ + 2 ) ( = ) o/min , (4.46.)
D
gdje je: ϕ = 0,3 − 0, 4 , stepen popunjenosti mlina.
Primjeri
4.1. Koliki je optimalni broj obrtaja ekscentri~nog vratila ~eljusne drobilice
ako je zahvatni ugao ~eljusti α = 25o , a hod pokretne ~eljusti na nivou
otvora pra`njenja l=6,9 cm.
Rješenje:
Optimalni broj obrtaja ekscentri~nog vratila ~eljusne drobilice za
zahva-
tni ugao α = 25o , ra~una se po izrazu (4.10):
40,8 40,8
n o,stv = = =155 o/min .
l 0, 064
4.2. Koliki je kapacitet ~eljusne drobilice, ako je zapremina izdrobljene si-

rovine koja se prazni za jedan obrtaj ekscentri~nog vratila V1 = 0,125
m 3 / o , a broj obrtaja ekscentri~nog vratila kao u primjeru 4.1.
Rješenje:
Kapacitet ~eljusne drobilice ra~unat po jedna~ini (4.11.) je:
Q = 60 ⋅ n ⋅ V1 = 60 ⋅ 155 ⋅ 0,125 = 1162,5 m 3 / h .
4.3. Treba izra~unati zapreminu izdrobljene sirovine ( V1 ) koja se prazni pri

jednom obrtaju ekscentra ~eljusne drobilice, ~ije su dimenzije prostora
usitnjavanja: minimalna širina otvora pra`njenja S1 = 0, 07 m , visina
slobodnog pada komada u prostoru drobljenja h=1,2 m, duìna ulaznog
otvora drobilice L=1,4 m, a zahvatni ugao α = 22o .
Rješenje:
Prema jedna~ini (4.14.) i slici (4.1.) ra~una se zapremina (V1) izdro-
bljenog proizvoda koji se prazni pri jednom obrtaju ekscentra:
2 ⋅ S1 ⋅ l + l 2
V1 = ⋅L ,
2 ⋅ tan α
a iz relacije (4.13.) odredi se (l) hod pokretne ~eljusti drobilice na

nivou otvora pra`njenja:
l = h ⋅ tan α = 1, 2 ⋅ tan 22 = 1, 2 ⋅ 0, 404 = 0, 485 m ,
pa je:
2 ⋅ 0,07 ⋅ 0, 485 + 0, 4852 0,0679 + 0, 235
V1 = ⋅ 1, 4 = ⋅ 1, 4 = 0,525 m 3 / o .
2 ⋅ tan 22 2 ⋅ 0, 404
4.4. Treba odrediti kapacitet ~eljusne drobilice za drobljenje rudne siro-

vine gustine ρ = 2320 kg/m 3 , ako je kataloški kapacitet proizvo|a~a
drobilice Q kat = 50 t/h , a koji se odnosi na kre~njak ~ija je gustina
2650 kg/m 3 .
Rješenje:
Kapacitet ~eljusne drobilice za drobljenje rudne sirovine, ra~una se po
jedna~ini (4.28):
ρ rude 2320
Q = Q kat ⋅ = 50 ⋅ = 43,8 t/h .
2650 2650
4.5. Koje snage treba da je elektromotor za pogon ~eljusne drobilice, kapa-

citeta Q=50 t/h za sitnjenje mineralne sirovine, ako je srednji pre~nik
komada poslije usitnjavanja d=5 cm, a stepen usitnjavanja n=4? Vrije-
dnost Bondovog indeksa rada za usitnjavanu sirovinu je Wi = 15 kWh/t .
Rješenje:
Snaga elektromotora za pogon drobilice zavisi od kapaciteta, droblji-
vosti i granulometrijskog sastava sirovine prije i poslije drobljenja i
moè se izra~unati po formuli (4.20.):
P = Q ⋅ E sp ( = ) kW ,
a specifi~na potrošnja energije ra~una se po formuli Bonda (4.21.):
⎛ 1 1 ⎞
Esp =K ⋅ Wi ⋅ ⎜ − ⎟ ( = ) kWh/t .
⎝ d D⎠
Pre~nik komada sirovine prije usitnjavanja je:
d ul = n ⋅ d iz = 5 ⋅ 0,05 ⋅ 106 =0,25 ⋅ 106 μm ,

pa je:
⎛ 1 1 ⎞
Esp =10 ⋅ 15 ⋅ ⎜ − ⎟
⎜ 0,05 ⋅ 106 0, 25 ⋅ 106 ⎟
⎝ ⎠
Esp =150 ⋅ ( 0,004472 − 0,002 ) =0,0371 kWh/t .
Snaga elektromotora treba da je:
P = 50 ⋅ 0,0371 = 1,86 kW .
4.6. Po obrascu Tagarta izra~unati stepen redukcije (usitnjavanja) kvarcne

sirovine u ~eljusnoj drobilici kod koje je širina otvora za hranjenje
drobilice 0,50 m, a maksimalna širina otvora za pra`njenje drobilice
0,05.
Rješenje:
Tagart obrazac za stepen sitnjenja je:
0,30
n = 0,82 ⋅ = 9,84 ≅ 10 .
0,025
4.7. Prema empirijskoj formuli Olevskog (4.22.) treba izra~unati instalisanu

snagu elektromotora za pogon ~eljusne drobilice tehnoloških kara-
kteristika: visina nepokretne ~eljusti H=1,0 m, duìna ulaznog otvora
L=1,2 m, broja obrtaja ekscentra n=125 o/min i hoda pokretne ~eljusti
l=0,05 m. Uporediti prora~un sa Vilardovom aproksimativnom for-
mulom prora~una snage.
Rješenje:
Po Olevskom snaga instalisanog elektromotora je:
P = 7 ⋅ H ⋅ L ⋅ n ⋅ l = 7 ⋅1, 0 ⋅1, 2 ⋅125 ⋅ 0, 05 = 52,5 kW .
Prema Vilardovoj aproksimativnoj formuli snaga tog elektromotora bila bi:
P ≅ 0,02 ⋅ L ⋅ B ,
gdje je: L ( = ) 120 cm , duìna otvora pra`njenja;
B ( = ) 30 cm , širina gornjeg otvora;
P ≅ 0,02 ⋅ 120 ⋅ 30 = 72 KS ⋅ 735,49875

P ≅ 52955,9 W=52,96 kW ,
što ukazuje na potpunu podudarnost sa Olevskim.
Po Vilardu za ~eljusnu drobilicu tipa "Black" bolje odgovara formula:
n ⋅ L ⋅ ( B2 − b 2 )
P= ( = ) KS
344000
P=
(
125 ⋅120 ⋅ 30 2 − 0, 0252 ) =39,4 KS ⋅ 735,5
344000
P = 22864 W ≅ 22,86 kW .
4.8. Treba prora~unati tehnološke parametre za konusnu (kru`nu) drobilicu:

optimalni broj obrtaja ekscentri~ne ~ahure ( n o ), teorijski kapacitet
( Q m ) i snagu elektromotora za pogon drobilice, ako su poznati: visina
materijala koji se prazni pri jednom punom obrtu ekscentri~ne ~ahure
h=0,75 m, zapremina izdrobljenog proizvoda koji se prazni pri jednom
obrtu ekscentri~ne ~ahure V1 = 0,010 m 3 , pre~nik drobilice D k = 1,5
m , a širina ispusnog otvora d=15 mm, bo~na površina drobe}e plohe
A = 3,5 m 2 , ekscentri~nost x=0,015 i stepen korisnog djelovanja
η = 0,75 . Zapreminska masa mineralne sirovine je γ V = 1, 25 t/m 3 .
Rješenje:
Optimalni broj obrtaja ekscentri~ne ~ahure je:
g 9,81
n = 30 ⋅ = 30 ⋅ = 76,7 o/min .
2h 2 ⋅ 0,75
Teorijski kapacitet po formuli (4.27) je:
Q V = 60 ⋅ n ⋅ V = 60 ⋅ 76,7 ⋅ 0,010 = 46 m 3 / h
Q m = 46 ⋅ 1, 25 = 57,5 t / h ,
a ra~unato po nekonzistentnoj formuli (4.29.) kapacitet je jednak:
Q m = k ⋅ γ V ⋅ D2,5
K ⋅ d = 1,37 ⋅ 1, 25 ⋅ 1,5
2,5
⋅ 15=70,8 t ,
što predstavlja razliku od 13,3 t.
Snaga elektromotora za pogon drobilice ra~unato po jedna~ini (4.30)

jeste:
3 ⋅ A ⋅ x ⋅ n 3 ⋅ 3,5 ⋅ 0,015 ⋅ 76,7
P= = = 16,1 kW .
η 0,75
4.9. Odredite dimenzije valjka (L×D) drobilice sa glatkim valjcima u kojoj se

usitnjava mineralna sirovina prosje~ne veli~ine komada d=0,13 m i
gustine ρ = 2650 kg/m 3 ako je razmak me|u valjcima s=0,10 m. Izra-
~unajte i kapacitet drobilice kao i snagu elektromotora za pogon valjaka.
Rješenje:
Na osnovu jedna~ine (4.32.) za uslov zahvatnog ugla:
α D+S
cos =
2 D+d
gdje je: D ( = ) m , pre~nik valjka;
S ( = ) m , razmak izme|u valjaka;
d ( = ) m , pre~nik komada sirovine koja se usitnjava.
α α
Ugao zahvata sirovine je α ≤ 33o tj. = 16o , odnosno cos = 0,961 .
2 2
Pre~nik valjka na osnovu uslova jeste:
D+S
0,961 = ⇒ D=24 ⋅ ( d − S ) ,
D+d
pa je:
D = 24 ⋅ ( 0,13 − 0,10 ) = 24 ⋅ 0,03 = 0,72 m .
Uobi~ajena geometrija valjaka je u ustaljenom odnosu:
D 200 1500
= do .
L 125 600
Ako usvojimo da je to odnos:
D 200
=
L 125
duìna valjka bila bi:

125 125
L = D⋅ = 0,72 ⋅ = 0, 45 m .
200 200
Kapacitet drobilice ra~unat po jedna~ini (4.34.) jeste:
Q V = 3600 ⋅ ω⋅ L ⋅ S ⋅ k ( = ) m 3 / h .
Usvajaju}i n=160 o/min i za koeficijent rastresitosti k=25 je:
π⋅D⋅n 3,14 ⋅ 0,72 ⋅ 160
Q V = 3600 ⋅ ⋅ L ⋅ S ⋅ k=3600 ⋅ ⋅ 0, 45 ⋅ 0,10 ⋅ 25
60 60
Q V = 244, 2 m 3 / h .
Za masenu gustinu sirovine ρ = 2650 kg/m 3 maseni kapacitet drobi-

lice je:
Q m = Q V ⋅ρ = 244, 2 ⋅ 2650 = 647,13 t / h .
Snaga elektromotora za pogon valjaka po jedna~ini (4.36.) je:
P = k ⋅ D ⋅ L ⋅ ω ( = ) kW
⎛ 3,14 ⋅ 0,72 ⋅ 160 ⎞

P = 11 ⋅ 0,72 ⋅ 0, 45 ⋅ ⎜ ⎟ =21,5 kW
⎝ 60 ⎠
ω = 6,03 m/s .
Brzina valjaka moè se izra~unati i pomo}u aproksimativne formule (4.37.):
K
ω = 171 ⋅ log ( = ) m/s
Smax
400
ω = 171 ⋅ log =6,16 m/s ,
0,10
što se odli~no slaè sa prethodno prora~unatom brzinom.
4.10. Treba prora~unati tehnološke parametre udarne drobilice Q i P ako je

pre~nik rotora D=0,90 m, duìna rotora L=0,60 m i broj obrtaja rotora
n=1200 o/min.
Rješenje:
Snaga elektromotora ra~unata preko jedna~ine (4.39) jeste:
P = 0,15 ⋅ D 2 ⋅ L ⋅ n ( = ) kW
P = 0,15 ⋅ 0,90 2 ⋅ 0,60 ⋅ 1200 = 8,75 kW .

Kapacitet udarne drobilice izra~unava se pomo~u jedna~ine (4.38.):
0,8 ⋅ P
Q= ( = ) t/h ,
Esp
a Esp se izra~unava preko nekonzistentne jedna~ine (4.21.):

⎛ 1 1 ⎞
Esp =K ⋅ Wi ⋅ ⎜ − ⎟ ( = ) kWh/t .
⎝ d D⎠
Usvajaju}i da se u drobilici sitni hematit, za koji je Wi = 14,3 , stepen
sitnjenja n=5, a prosje~ni pre~nik sirovine na ulazu u drobilicu
D=0,10.
⎛ ⎞
⎛ 10 10 ⎞ ⎜ 10 10 ⎟
Esp =14,3 ⋅ ⎜ − ⎟ =14,3 ⋅ ⎜ − ⎟
⎝ d D⎠ ⎜ D 0,10 ⋅ 106 ⎟
⎜ ⎟
⎝ n ⎠
⎛ ⎞
⎜ 10 10 ⎟
Esp =14,3 ⋅ ⎜ − ⎟
⎜ 0,10 0,10 ⋅ 106 ⎟
⎜ ⋅ 10 6
⎟
⎝ 5 ⎠
⎛ 10 10 ⎞
Esp =14,3 ⋅ ⎜ − ⎟
⎝ 447, 2 316 ⎠
Esp =14,3 ⋅ ( 0,0707 − 0,0316 )
Esp =14,3 ⋅ 0,0391 = 0,559 kW ,

pa je kapacitet drobilice:
0,8 ⋅ P 0,8 ⋅ 8,75
Q= = = 12,5 t/h .
Esp 0,559
125
4.11. Mlin na valjke pre~nika valjka D=1 m i duìne ( L = D ⋅ =
200
= 0,625 m ), koji su podešeni na me|usobnu udaljenost S = 15 ⋅ 10 −3
m , broj obrtaja valjaka n=100 o/min, a u mlinu se melje kre~njak
ρ = 2650 kg/m 3 . Ugao uvla~enja α = 30o . Koja je maksimalno dozvo-
ljena veli~ina komada kre~njaka na ulazu u mlin i maksimalni stvarni
kapacitet mlina, ako je stepen korisnog djelovanja η = 0,12 .
Rješenje:
Teorijski kapacitet mlina sa valjcima moè se ra~unati preko
jedna~ine:
S 15
Q t = 120 ⋅ L ⋅ ⋅ D ⋅ π ⋅ n ⋅ρ V = 120 ⋅ 0,625 ⋅ ⋅ 10 −3 ⋅ 1 ⋅ 3,14 ⋅ 100 ⋅ 2650
2 2
Q t = 468 t/h
Qst = Q t ⋅ η = 468 ⋅ 0,12 = 56,16 t/h .
Iz uslova za ugao uvla~enja, izra~unava se maksimalna veli~ina ko-
mada:
30o D + S
cos =
2 D+d
0,966 ⋅ ( D + d ) = ( D + S )
0,966 ⋅ (1 + d ) = (1 + 15 ⋅ 10 −3 )
0,966 ⋅ d max = 1 + 0,015 − 0,966

0,049
d max = = 0,05 m .
0,966
4.12. Treba prora~unati neke parametre mlina sa kuglama za usitnjavanje

mineralne materije gustine ρ = 2600 kg/m 3 . Na ulazu u mlin pre~nik
komada mineralne materije je d max = 25 ⋅ 10 −3 m , a 80% te materije se
usitnjava na 0,15 ⋅ 10 −3 m . Koeficijent popunjenosti mlina ϕ = 0,3 . Za
èljezne kugle je ρ = 4100 kg/m 3 .
Rješenje:
Pre~nik kugli u mlinu ra~una se po formuli:
D K = 100 ⋅ ( log d iz ) ⋅ d ul = 100 ⋅ ( log150 ) ⋅ 25000
D K = 34407 μm=0,034 m .
Pošto se kugle pri mljevenju troše, njihov pre~nik treba da je ve}i, pa
se moè uzeti:
D Kstv = 1,5 ⋅ D K = 1,5 ⋅ 0,034=0,051 m .
Uobi~ajeni geometrijski odnos pre~nika mlina i kugle jeste:

D M = 20 ⋅ D K = 1,02 m ,
a za duìnu se moè uzeti odnos:
L = 2 ⋅ D M =2 ⋅ 1,02 = 2,04 m .
Stepen zapunjenosti mlina sluì za prora~un zapremine materijala iz
~ega se prora~unava masa kugli potrebna za prora~un snage elektro-
motora za pogon mlina:
Vp = ϕ ⋅ VM = 0,3 ⋅ 0,785 ⋅ D 2 ⋅ L = 0,3 ⋅ 0,785 ⋅ 1,022 ⋅ 2,04
Vp = 0, 499 m 3 ≅ 0,5 m 3 ,
odnosno masa kugli je:
m K = Vp ⋅ρ K = 0,5 ⋅ 4100 = 2050 t .
Snaga elektromotora ra~una se prema masi kugli preko nekoegzisten-
tne formule:
P = 6,1 ⋅ m K ⋅ D M = 6,1 ⋅ 2050 ⋅ 1,02 = 12,63 kW .
Klasiranje. Klasifikatori 67
5. KLASIRANJE. Klasifikatori
Klasiranje predstavlja proces razdiobe sirovine ili proizvoda pripreme i

koncentracije po krupno}i. U zavisnosti od krupno}e razdiobe, klasiranje se
vr{i prosijavanjem ili klasifikacijom.
Kao operacija klasiranje ima va`nu ulogu u procesima pripreme i kon-
centracije mineralnih sirovina, a naro~ito u procesima usitnjavanja sirovina.
Klasiranjem se ispred pojedinih stadijuma usitnjavanja izdvajaju zrna koja
su manja od krupno}e proizvoda doti~nog stadijuma i usmjeravaju u naredni
stadijum ili izdvajaju kao zrna kona~ne krupno}e. U procesima drobljenja
klasiranje se provodi prosijavanjem, a pri mljevenju klasifikacijom.
5.1. Klasiranje prosijavanjem. Sita
Prosijavanje je {iroko rasprostranjeno u pripremi i koncentraciji minera-

lnih sirovina kao samostalna operacija (klasiranje rudnih sirovina i gra|evi-
nskih materijala) i kao pripremna operacija klasiranja sirovina ispred gravi-
tacijske, magnetne i elektrostati~ke koncentracije ili kao pomo}na operacija
kontrole krupno}e proizvoda usitnjavanja, pranja i odvodnjavanja proizvoda.
Za prosijavanje se koriste re{etke (re{eta) i sita razli~itih konstrukcija.
Kretanje sirovina po prosjevnoj povr{ini omogu}eno je usljed nagiba ili
kretanja prosjevne povr{ine.
Prosijavanjem na situ sa jednom prosjevnom povr{inom dobijaju se
dvije klase krupno}e: krupniji proizvod koji se naziva odsjev (R) i ozna~ava
sa (+) i sitniji proizvod koji se naziva prosjev (D) i ozna~ava sa (−).
Na situ sa vi{e prosjevnih povr{ina sa razli~itim otvorima dobija se broj
proizvoda (klasa krupno}e) za jedan ve}i od broja prosjevnih povr{ina.
Parametri koji karakteri{u proces prosijavanja su: efikasnost prosijava-
nja (E, %), kapacitet sita (Q, t/h) i pogonska snaga elektromotora za pogon
(
sita P, kW/m 2 . )
Sa gledi{ta kretanja sirovina po prosjevnoj povr{ini, sita se dijele na
pokretna i nepokretna.
Efikasnost prosijavanja na nepokretnim re{etkama je mala i iznosi od
50% do 60%, a kod savremenih vibracionih sita od 70-90%.
Kapacitet nepokretnog re{eta ra~una se po formuli:
Q = 2, 4 ⋅ A⋅ d ( = ) t/h (5.1.)
gdje je: A ( = ) m 2 , povr{ina re{etke;

d ( = ) mm , {irina otvora me|u {ipkama.
Lu~na sita se koriste za mokro prosijavanje i odvodnjavanje suspenzije

sa 10% udjela ~vrste faze. Kapacitet im je dosta veliki i iznosi od 30 do 450
m 3 / h suspenzije, a ra~una se po nekonzistentnoj formuli:
Q = k ⋅ A o ⋅ v ( = ) m 3 /h , (5.2.)
gdje je: k = 160 − 200 , koeficijent lu~nog sita;
A o ( = ) m 2 , svijetla prosjevna povr{ina;
v ( = ) m/s , brzina proticanja suspenzije.
Kapacitet obrtnog bubnjastog sita moè se odrediti po formuli:
Q = 600 ⋅ γ v ⋅ n ⋅ tgα ⋅ r 3 ⋅ h 3 ( = ) t/h , (5.3.)
gdje je: γ v ( = ) t/m 3 , zapreminska (nasipna) masa sirovine;

n ( = ) o/min , broj obrtaja sita;
α = 4 − 7o , ugao nagiba sita;
r ( = ) m , polupre~nik bubnja sita;
h ( = ) m , debljina sloja sirovine na prosjevnoj povr{ini.
Uobi~ajeni geometrijski odnosi kod ovih sita su:
r ≥ 7 d max ; h ≤ 2 d max ,
gdje je: d max ( = ) m , srednji pre~nik najkrupnijih komada sirovine.

Stefens-Adamson za prora~un kapaciteta vibracionih sita preporu~uje
nekonzistentnu formulu:
Q = 1,32 ⋅ A⋅ γ v ⋅ d ( = ) t/h , (5.4.)
gdje je: A ( = ) m 2 , povr{ina sita;

γ v ( = ) t/m 3 , nasipna masa sirovine;
d ( = ) mm , pre~nik otvora sita.
U literaturi se za prora~un kapaciteta vibracionih sita preporu~uje i
formula:
Q = k ⋅ A ⋅ ( 55 + a ) ⋅ ( 60 + b ) ⋅ d o ( = ) m 3 /h , (5.5)
gdje je: k = 0,0004 , popravni koeficijent;

A ( = ) m 2 , povr{ina sita;
a, procenat krupnije frakcije;
b, procenat sitnije frakcije;
d o ( = ) mm , pre~nik otvora sita.
Pogonska snaga elektromotora za vibraciona sita teè konstrukcije kre}e
se u granicama: P = 2,0 − 2,5 kW/m 2 , a za sita lak{e konstrukcije u granica-
ma: P = 1,0 − 1,5 kW/m 2 sita.
Primjeri:
5.1. Koliki je kapacitet nepokretnog re{eta, povr{ine 4 m 2 i {irine me|u

{ipkama od 25 mm ?
Rje{enje:
Kapacitet nepokretnog re{eta ra~unat po formuli (5.1.) jeste:
Q = 2, 4 ⋅ A⋅ d = 2,4 ⋅ 4 ⋅ 25 = 240 t/h .
5.2. Izra~unajte kapacitet lu~nog sita za mokro prosijavanje suspenzije, ako
mu je svijetla prosjevna povr{ina A o = 2,5 m 2 , a brzina proticanja sus-
penzije v = 1,1 m/s .
Rje{enje:
Kapacitet lu~nog sita ra~una se po nekonzistentnoj jedna~ini (5.2):
Q = k ⋅ A o ⋅ v = 160 ⋅ 2,5 ⋅ 1,1 = 440 m 3 /h .
5.3. Treba izra~unati kapacitet obrtnog bubnjastog sita na kome se prosijava
mineralna sirovina nasipne mase γ v = 1250 kg/m 3 . Sito je postavljeno
pod uglom nagiba α = 7o , broj obrtaja bubnja iznosi n=50 o/min.
Pre~nik bubnja sita je R=1,0 m, a debljina sloja sirovine na prosjevnoj
povr{ini je h=0,10 m.
Rje{enje:
Za prora~un kapaciteta obrtnog bubnjastog sita koristi se jedna~ina (5.3.):
Q = 600 ⋅ γ v ⋅ n ⋅ tgα ⋅ r 3 ⋅ h 3 ( = ) t/h ,

Q = 600 ⋅ 1,25 ⋅ 50 ⋅ tg7 ⋅ 0,53 ⋅ 0,13 = 51,5 t/h .

5.4. Na vibracionom situ, povr{ine A = 2 m 2 i veli~ine otvora
2,5 ⋅ 10 −3 m prosijava se materijal nasipne mase γ v = 1560 kg/m 3 .
Treba izra~unati kapacitet sita, ako je eksperimentalno usta-
novljeno da 42% zrna ima pre~nik 2,5 ⋅ 10 −3 m , a da 15% zrna
spada u tzv. "poluzrno", tj. ima pre~nik manji od 1/2 otvora
sita i izdvaja se kao prosjev.
Rje{enje:
Prema empirijskoj (nekonzistentnoj) formuli Stefens-Adamsona, kapa-
citet vibracionog sita je:
Q = 1,32 ⋅ A⋅ γ v ⋅ d = 1,32 ⋅ 2 ⋅ 1,56 ⋅ 2,5 = 10,296 t/h .
Ra~unat po jedna~ini (5.5.) kapacitet vibracionog sita jednak je:
Q = k ⋅ A ⋅ ( 55 + a ) ⋅ ( 60 + b ) ⋅ d o( = ) m3 / h ,
Q = 0,0004 ⋅ 2 ⋅ ( 55 + 42 ) ⋅ ( 60 + 15 ) ⋅ 2,5=9,2 m 3 /h ,
Q m = 9,2 ⋅ 1,56 = 14,352 t/h .
Moè se uzeti da je prosje~ni kapacitet vibracionog sita:
Q = (10,296 + 14352 ) / 2 = 12,324 t/h .
5.2. Hidrauli~na klasifikacija. Hidroklasifikatori
Klasifikacija je proces razdvajanja zrna rzli~ite krupno}e na osnovu raz-

li~ite brzine kretanja u nekom fluidu pod dejstvom sile zemljine teè ili
centrifugalne sile. Zavisno od vrste fluida razlikuje se hidrauli~na klasifika-
cija koja se provodi u vodi i pneumatska (vazdu{na) klasifikacija. Aparati za
provo|enje klasifikacije nazivaju se klasifikatori. Zavisno od tehnolo{kih
zahtjeva, klasifikatori daju dva ili vi{e proizvoda po krupno}i. Hidrauli~ni
klasifikatori ~esto sluè i za pranje mineralnih sirovina, tj. izdvajanje mulje-
va ispred procesa koncentracije.
Hidrauli~na klasifikacija se zasniva na razli~itim putanjama kretanja
zrna razli~ite krupno}e i gustine pod dejstvom gravitacione ili centrifu-
galne sile kao i sile horizontalnog, vertikalnog ili centrifugalnog strujanja
vode. Na osnovu ovoga se i svrstavaju hidrauli~ni klasifikatori u klasifika-
tore sa horizontalnim, vertikalnim i centrifugalnim strujanjem vode.
Na slici 5.1. dati su parametri na osnovu kojih je mogu}e prera~una-

vanje osnovne geometrije hidroklasifikatora.
Bilans mase ~vrste faze hidroseparatora dat je jedna~inom:
m o ⋅ x p = ( m o − m L ) ⋅ x k + m L ⋅ x pr , (5.6.)
gdje je: m o ( = ) kg , masa te~ne faze na ulazu;

m L ( = ) kg , masa te~ne faze u prelivu;
m o − m L ( = ) kg , masa te~ne faze na ispustu;
mS
x= ( = ) kg/kg , odnos masa ~vrste (S) i te~ne (L) faze.
mL
Slika 5.1. Osnovni parametri hidroklasifikatora
Na osnovu bilansne jedna~ine (5.6.) proizilazi da je ~vrsta faza na ula-

zu u hidroklasifikator po masi jednaka ~vrstoj fazi u prelivu i na ispustu za
mulj.
Masa te~nosti u prelivu, na osnovu bilansne jedna~ine jednaka je:
x − xp
mL = mo ⋅ k , (5.7.)
x k − x pr
Ako se sa m sus ozna~i ukupna masa suspenzije na ulazu, tada je ukupna

masa te~nosti na ulazu odre|ena odnosom:
%L
m o = m sus ⋅ = m sus ⋅ w L , (5.8.)
100
%L
gdje je: ωL = , maseni udio te~nosti u ulaznoj suspenziji.
100
Za hidroklasifikaciju od osnovnog zna~aja je poznavanje brzine padanja
~estica. Prora~un se svodi na brzinu padanja "grani~nih" ~estica, tj. onih
koje bi, prakti~no, lebdjele (sve ve}e tonu, a sve manje odlaze u preliv).
U hidroklasifikatorima se sitne ~estice taloè laminarno, pa se za prora-
~un teorijske brzine padanja (taloènja) koristi Stoksov izraz:
d s2 ⋅ ( ρs − ρsus ) ⋅ g
v St = ( = ) m/s , (5.9.)
18μ sus
gdje je: v St ( = ) m/s , teorijska brzina padanja kuglaste ~estice;

d s ( = ) m , pre~nik ~estice;
ρs , ρsus ( = ) kg/m 3 , gustina ~vrste ~estice i suspenzije , respektivno;
μ ( = ) Pas , viskoznost medija – suspenzije.
Stvarna brzina taloènja sitnih ~estica oblika razli~itog od kuglastog ra-
~una se po jedna~ini:
v stv = v St ⋅ k ⋅ ϕ , (5.10.)
gdje je: k = 0,7 − 0,3 , koeficijent ometanog taloènja;
ϕ = 1,0 − 0,3 , koeficijent oblika ~estica.
Koeficijent ometanog taloènja (k) je funkcija poroziteta suspenzije, a
za kuglaste ~estice ta funkcija je definisana eksperimentalno ustanovljenim
izrazom:
k = ε 2 ⋅ f ( ε ) = ε 2 ⋅ 10
−1,82(1−ε )
, (5.11.)
a vaì za rijetke suspenzije, poroziteta ε > 0,7 .

Ako je gustina suspenzija ve}a (preko 50% ~vrste faze, zapreminski), u
tom slu~aju vaè druge jedna~ine koje ovdje nisu od zna~aja, jer se hidrauli-
~na klasifikacija i ne provodi sa gu{}im suspenzijama. Porozitet suspenzije
se ra~una iz odnosa zapremina te~ne i ~vrste faze:
vL
ε= , (5.12.)
vS + v L
Koeficijent oblika ~estica ( ϕ ) ima vrijednosti od 1,0 za okrugle ~estice

do 0,3 za druge razli~ite oblike, a odre|uje se mikroskopskim pregledom
~estica suspenzije:
Oblik ~estice ϕ
Okrugle 1,0
Poligonalne 0,9 − 0,8
Nepravilne 0,8 − 0,6
Plo~aste 0,6 − 0,3
Kona~na jedna~ina za prora~un stvarne brzine laminarnog taloènja
sitnih ~estica sada glasi:
d s2 ⋅ ( ρs − ρsus ) ⋅ g −1,82(1−ε )
v stv = ⋅ ε 2 ⋅ 10 ⋅ϕ , (5.13.)
18μ sus
U jedna~ini (5.13.) za prora~un brzine taloènja po Stoksovom izrazu
prisutni su parametri: ρsus i μsus . êsto se pri prora~unu brzine, za ove
parametre, pribjegava aproksimaciji i za njihove vrijednosti se uzimaju
vrijednosti za vodu.
Me|utim, oni se mogu i prora~unati za odgovaraju}i sastav suspenzije.
Tako se, gustina suspenzije ra~una po jedna~ini:
ρsus = ρs ⋅ (1 − ε ) + ρL ⋅ ε ( = ) kg/m 3 , (5.14.)
pa je razlika: ρs − ρsus = ε ⋅ ( ρs − ρL ) = kg/m 3 .

Gustina suspenzije moè se ra~unati i po izrazu:
100 ⋅ρs ⋅ρL
ρsus = . (5.15.)
100 ⋅ρs − %S ⋅ ( ρs − ρL )
Za prora~un viskoznosti suspenzije sa sitnim ~esticama i manjom gusti-
nom, preporu~uje se izraz:
μ sus = μ L ⋅ (1 + k ⋅ ϕ ) ( = ) Pas , (5.16.)
Vs
gdje je ( ϕ ) dat odnosom zapremina faza: ϕ = , ϕ ≤ 1.
VL
Koeficijent (k) za prakti~ne prora~une ima vrijednosti od 3 do 4.
Osnovna geometrijska veli~ina hidroklasifikatora jeste presjek cilindri-

~nog dijela, koji se po zakonu o protoku ra~una kao protok kroz {iroku cijev:
Q V mL
A= v = = , (5.17.)
v τ ⋅ v ρL ⋅ τ ⋅ v
a uvode}i smjenu za ( m L ) po izrazu (5.2.) dobija se

mo x − xp
A= ⋅ k (=) m2 , (5.18.)
3600 ⋅ρL ⋅ v stv x k − x pr
gdje je: m o = kg / h , protok te~nosti (suspenzije) na ulazu.

Na osnovu povr{ine presjeka A izra~unava se pre~nik cilindri~nog dijela
aparata D. Prema uobi~ajenoj geometriji hidroklasifikatora, za D < 1 m∅ ,
visina cilindri~nog dijela se kre}e:
H1 = 0,5 - 1,0 m .
Tako|e, i visina za aparate ve}ih pre~nika, ne mora prelaziti 1 m, jer je
to dovoljna visina da se postigne laminarna struja te~nosti.
Za visinu konusnog dijela klasifikatora H 2 uobi~ajeno je da je ugao α
na ispustu 60o , tj.
0,5D α
= tg = tg30o = 0,577 = 0,58 ,
H2 2
odakle je: H 2 = 0,86D .
Za pijesak koji teè isti~e iz klasifikatora, ugao konusa je manji, ~ak i
do: α = 30o , pa je u tom slu~aju H 2 = 1,87D .
Klasifikatori ovakvog tipa izvode se u razli~itim veli~inama, a obi~no se
uzima da je D ≤ 2 m∅ .
5.3. Taloènje. Talo`nici
Gravitaciono taloènje je jedan od najefikasnijih na~ina za separaciju

~vrstih ~estica iz te~ne faze i kao takav na{ao je {iroku primjenu u obradi
otpadnih voda. Zavisno od talo`nih karakteristika i koncentracije suspendo-
vanih ~estica, postoji vi{e reìma taloènja:
− taloènje diskretnih ~estica, kada se ~estice taloè nezavisno jedna od
druge ne mijenjaju}i veli~inu, oblik i specifi~nu masu;
− taloènje ~estica koje flokuli{u, kada susjedne ~estice dolaze u kontakt

pri ~emu mijenjaju veli~inu, tj. spajanjem formiraju ve}e ~estice-flokule;
− zonalno taloènje (ugu{}ivanje), kada se ukupna masa ~estica taloì
istom brzinom formiraju}i zonu taloènja sa jasno izraènom granicom
prema te~noj fazi. Ovaj talo`ni reìm karakteristi~an je za suspenzije sa
visokim sadràjem suspendovanih ~estica (te~ni muljevi).
Svakako, najjednostavniji i naj~e{}i slu~aj je prvi talo`ni reìm, odno-
sno taloènje diskretnih ~estica, za koje se u uslovima laminarnog taloènja
za prora~un brzine taloènja koristi jedna~ina (5.13.).
Brzina taloènja ~estica moè se dovesti u vezu sa o~ekivanim perfor-
mansama idealnog talo`nika kao {to je prikazano na slici 5.2. Pravougaoni
talo`nik je podijeljen na ~etiri zone: ulaznu zonu, talo`nu zonu, zonu mulja i
izlaznu zonu.
Slika 5.2. [ematski dijagram talo`nog bazena
êstica koja ulazi u talo`nu zonu na visini H (povr{ina vode u talo`niku)

ima brzinu taloènja ( v g ) i horizintalnu brzinu ( v h ) , tako da je njena putanja
taloènja rezultanta brzine taloènja ( v g ) i brzine strujanja vode ( v h ) .
êstica koja se pri tome uspije istaloìti naziva se "kriti~na ~estica" i

ima grani~ni pre~nik.
Tako|e, ~estica koja ulazi u talo`nu zonu na visini (h) ima putanju talo-
ènja koja je vodi u zonu mulja. Me|utim, ta ista ~estica ne bi se istaloìla,
ako bi u talo`nu zonu sa brzinom ( v s ) u{la na visini H. Sve ~estice, koje u
talo`nu zonu u|u na visini (h) ili niòj, bi}e istaloène.
Ukoliko su ~estice po ulasku u talo`nu zonu ravnomjerno distribuisane,

tada vrijedi:
h
vs = , (5.19.)
H
gdje je: H ( = ) m , visina talo`ne zone.
Primijenjeno na sliku 5.2., me|u brzinama taloènja i odgovaraju}im
rastojanjima vrijede odnosi:
vo vs v h
= = , (5.20.)
H h L
gdje je: v o ( = ) m/s , kriti~na brzina taloènja ~estica.
Vrijeme koje kriti~na ~estica provede u talo`noj zoni je:
L h H
τ= = = , (5.21.)
v h vs v0
odnosno, kriti~na brzina taloènja jeste:
H
vo = ( = ) m/s . (5.22.)
τ
Vrijeme τ je tako|e jednako hidrauli~nom retencionom vremenu,
odnosno:
V
τ= (=) s , (5.23.)
Q
gdje je: V ( = ) m 3 , zapremina talo`ne zone;
Q ( = ) m 3 / s , protok kroz talo`nu zonu.
Zapremina talo`ne zone jednaka je:
V = A⋅H (5.24.)
gdje je: A ( = ) m 2 , povr{ina talo`ne zone.
Prema tome, kriti~na brzina taloènja je:
H H Q m3 / s m
vo = = = (=) (=) . (5.25.)
τ AH / Q A m 2
s
Jedna~ina (5.25.) daje "prelivni protok", koji je vaàn projektni parame-

tar za dimenzionisanje talo`nika, pa je povr{ina talo`nika:
Q
A= ( =) m2 . (5.26)
vo
Na osnovu protoka otpadne vode i izabrane povr{ine talo`nika mogu}e
je odrediti kriti~nu brzinu taloènja ( v o ) , a samim tim i veli~inu suspendo-
vanih ~estica koje }e se u potpunosti istaloìti.
Brzina taloènja ~estica koje flokuli{u, pove}ava se sa pove}anjem flo-
kula, koje nastaju spajanjem dviju ili vi{e ~estica. Efikasnost taloènja ovdje
ne zavisi samo od prelivnog protoka, ve} i od retencionog vremena. Duì i
dublji talo`nici su povoljniji, jer se produènjem puta pove}ava i mogu}nost
nastajanja flokula. Uklanjanje suspendovanih ~estica koje flokuli{u ne moè
se jednostavno izra~unati, ve} se podaci neophodni za prora~un dobijaju na
osnovu laboratorijskog ogleda na tzv. talo`noj koloni kojom se "simulira"
idealni talo`nik (slika 5.3.).
Slika 5.3. Talo`na kolona i krive jednakog procenta uklanjanja flokula pri pret-
postavljenoj koncentraciji suspendovanih ~estica (t=0) od 1000 mg/L
Talo`na kolona ima otvore za uzimanje uzoraka na vi{e nivoa, naj~e{}e

na svakih 0,5-0,6 m. Analizom uzoraka uzetih sa tih nivoa u odre|enim vre-
menskim intervalima, dobijaju se podaci na osnovu kojih se crtaju krive tzv.
jednakog procenta uklanjanja, na osnovu kojih se izra~unava ukupno ukla-
njanje suspendovanih ~estica koje flokuli{u.
Sa slike se vidi da se u cjelokupnom talo`niku, za retenciono vrijeme od
2h postiè procenat uklanjanja suspendovanih ~estica od oko 90%. Me|u-
tim, gornja sekcija (nivo) talo`nika je daleko bistrija, s obzirom da sadrì

samo 40 mg/L suspendovanih ~estica, odnosno na vrhu kolone je:
% uklanjanja =
(1000 − 40 ) ⋅ 100 = 96% .
1000
Op{ta jedna~ina za prora~un ukupnog stepena uklanjanja suspendovanih
~estica u koloni tipa idelnog talo`nika je:
n −1
⎛h⎞
R = P + ∑ ⎜ ⎟ ⋅ ( Pi − P ) (5.27.)
i −1 ⎝ H ⎠
gdje je: R ( = ) % , ukupno istaloènih ~estica;

P ( = ) % , ~estice istaloène u najniòj sekciji;
Pi ( = ) % , ~estice istaloène u i-toj sekciji;
n, broj sekcija;
h ( = ) m , visina svake sekcije;
H = n ⋅ h ( = ) m , visina kolone.
Ovaj izraz vrijedi za prora~un efikasnosti idealnih talo`nika, ali ne i za
realne uslove taloènja. Smanjena efikasnost u realnim uslovima moè se
pripisati pojavi turbulencija na ulazu i izlazu talo`nika, kao i pojavi hidrauli-
~kih kratkih spojeva.
Zbog toga je, prilikom dimenzionisanja talo`nika potrebno umanjiti pre-
livni protok dijeljenjem sa faktorom 1,25-1,75 ili uve}ati retenciono vrijeme
mnoènjem sa faktorom 1,5-2,00.
Vrste talo`nika
Po svojoj namjeni na postrojenju za obradu otpadnih voda, talo`nici se

dijele na:
− primarne (prethodne), i
− sekundarne (naknadne).
Primarni talo`nici se koriste za obradu otpadne vode prije njenog da-
ljnjeg (uglavnom biolo{kog) pre~i{}avanja, pri ~emu se smanjuje koncentra-
cija suspendovanih materija u vodi, a time i optere}enje cjelokupnog postro-
jenja. U njima se uglavnom odvija taloènje diskretnih ~estica kao i ~estica
koje flokuli{u.
Pri dimenzionisanju talo`nika polazi se od prelivnog protoka i retenci-

onog vremena. U zavisnosti od reìma taloènja i karakteristika otpadne
vode, te vrijednosti su:
Q
− prelivni protok: v o = = 15 − 50 m 3 / m 2dan ;
A
− retenciono vrijeme: τ = 1,5 − 2,5 h .
Sekundarni talo`nici se koriste za naknadno bistrenje vode, naj~e{}e
za suspenziju aktivnog mulja nakon biolo{kog pre~i{}avanja. U njima je
dominantan reìm zonalnog taloènja, pri kojemu se po principu kompresije
vr{i ugu{}ivanje mulja pa su poznati i kao gravitacioni ugu{}iva~i. Za njiho-
vo dimenzionisanje uobi~ajene su vrijednosti:
− prelivni protok: 15 − 30 m 3 / m 2dan ;
− optere}enje suspenzije ~esticama: 70 − 140 kg/m 2dan .
Prema obliku, talo`nici mogu biti pravougaoni i kru`ni (radijalni), a
prema strujanju toka vode, dijele se na:
− horizontalne;
− radijalne, i
− vertikalne.
Horizontalni (pravougaoni) talo`nici se koriste za koli~ine otpadne
vode iznad 15000 m 3 / dan , a njihove uobi~ajene dimenzije su: dubina
H=1,5-4 m; duìna L do 90 m; {irina B=6-9 m i odnos L:H=8-20.
Radijalni talo`nici su obi~no ure|aji ve}eg kapaciteta u odnosu na
pravougaone i koriste se za koli~ine otpadne vode iznad 20000 m 3 / dan .
Prema na~inu uvo|enja vode, dijele se na talo`nike sa centralnim i
perifernim uvo|enjem.
Vertikalni talo`nici su u osnovi sli~ni radijalnim, samo {to su ve}e
visine i duèg konusnog dijela.
Uobi~ajene dimenzije za tipske vertikalne talo`nike date su u tabeli
17.9., a za radijalne talo`nike u tabeli 17.10., u prilogu ud`benika.
Primjeri
5.5. Otpadna voda hemijske industrije sa po~etnom koncentracijom suspen-

dovanih ~estica od 1000 mg/L i protokom od 200 m 3 / h , podvrguta je
taloènju u tanku (talo`niku): dubine H=1,2 m, {irine D=10 m, i duìne
L=31,4 m. Rezultati laboratorijskog testa taloènja prikazani su na slici

5.3. Treba izra~unati frakcije uklonjenih ~estica, prelivni protok i
kriti~nu brzinu taloènja ~estica.
Rje{enje:
Povr{ina talo`nika je:
A = L ⋅ D = 31, 4 ⋅ 10 = 314 m 2 ,
pa je prelivni protok:
Q 200
= = 0,634 m 3 / m 2 h = 1, 769 ⋅10 −4 m 3 / m 2s .
A 314
Tako|e je i kriti~na brzina taloènja v o = 1,769 ⋅ 10−4 m/s .
U ovom slu~aju suspendovane ~estice podlijeù flokulaciji, pa se ne ta-
loè na kriti~noj brzini. Zbog toga je va`no poznavati hidrauli~ko reten-
ciono vrijeme:
V A ⋅ H 314 ⋅ 1,2
τ= = = = 1,88 h .
Q Q 200
Na slici 5.3. je vidljivo da hidrauli~ko retenciono vrijeme od 1,88h
odgovara procentu uklonjenih ~estica od 85%. Me|utim, na vrhu kolone
(sekcija 1) indicirano je potpunije uklanjanje ~estica uz utvr|enu koncentra-
ciju od 40 mg/L, pa je procenat istaloènih ~estica:
1000 − 40
E1 = ⋅ 100 = 96% ,
1000
tj. 11% ve}i nego u cjelokupnoj koloni (96-85%).
Tako je za drugu sekciju u kojoj je ustanovljena koncentracija suspen-
dovanih ~estica od 60 mg/L efikasnost taloènja:
1000 − 60
E2 = ⋅ 100 = 94% , itd.
1000
Prema tome, ukupan procenat istaloènih suspendovanih ~estica, uz
zanemarivanje najniè sekcije je:
n −1
⎛h⎞
R = P + ∑ ⎜ ⎟ ⋅ ( Pi − P ) ,
i −1 ⎝ H ⎠
⎛1⎞
R = 85 + ⎜ ⎟ ⋅ (11 + 9 + 7 + 5) = 90,3 .
⎝6⎠
5.6. Na ure|aj za pre~i{}avanje ulazi otpadna voda Q = 0,5 m 3 / s . Ukupna

povr{ina primarnog talo`nika je A = 2700 m 2 , a hidrauli~ko retenciono
Q
vrijeme je t = 3 h . Na}i prelivni protok i dubinu H primarnog
A
talo`nika.
Rje{enje:
a) Prelivni protok:
Q 0,5 m3 / s
= = 1,85 ⋅10 −4
A 2700 m2
Q m
= v o = 1,85 ⋅ 10 −4 .
A s
H
Kako je: v o = ⇒ H=v o ⋅ t = 1,85 ⋅10 −4 ⋅ 3 ⋅ 3600
t
H = 1,998 ≈ 2 m .
5.7. Horizontalni (pravougaoni) talo`nik {irine B=10 m, duìne L=25 m i

dubine H=5 m, ima protok otpadne vode Q = 0,5 m 3 / s . Izra~unati:
Q
a) prelivni protok, odnos;
A
b) da li }e ~estice, koje imaju brzinu taloènja 0,01 cm/min biti uklo-
njene.
Rje{enje:
a) Q = 0,5 m 3 / s
A = 10 ⋅ 25 =250 m 2
Q 0,5 m3 / s
= = 0, 002 .
A 250 m2
b) Kako je prelivni protok jednak kriti~noj brzini taloènja slijedi da je:
v o = 0,002 m/s=0,2 ⋅ 10 −2 m/s .
Brzina taloènja ~estica je:
0, 01 ⋅10 −2 m m
v = 0, 01 cm/min= = 1,6 ⋅10 −6 .
60 s s
Kako je v < v o ~estice sa brzinom (v) ne}e biti uklonjene.
5.4. Koagulacija i flokulacija
Koagulacija i flokulacija su procesi, koji se koriste za bistrenje, kako priro-

dnih, tako i otpadnih voda. Otpadne vode mogu da sadrè koloidne supstance
organskog i neorganskog porijekla, koje uzrokuju mutno}u i zbog svoje
stabilnosti taloè se veoma sporo. U prirodnim vodama koloidi su gotovo
uvijek negativno naelektrisani, a sli~no se moè re}i i za otpadne vode.
Zeta potencijal je mjera stabilnosti tih ~estica i predstavlja potencijal,
koji je potreban da bi se probio sloj jona (koji okruùje ~estice) i time ih
destabilizovao. Koloidi prisutni u vodi imaju dimenzije 10 −9 − 10 −6 m, a po-
tencijal im se kre}e u granicama od -15 do -20 mV. Ve}inu ovih ~estica
stabilnim ~ini sloj okruùju}ih jona koji formira za{titnu barijeru.
Debljina jonskog sloja i gustina naboja na povr{ini ~estice, osjetljivi su
na koncentraciju i valentnost suprotno naelektrisanih jona unijetih u vodu,
pa se moè re}i da stabilnost koloidne suspenzije zavisi od unosa protujona
u posmatrani sistem. Na ovom mehanizmu se zasniva proces koagulacije,
~ija svrha jeste smanjenje zeta potencijala usljed unosa specifi~nih jona, a
sve u cilju destabilizacije ~estica i formiranja ve}ih aglomerata. Nastalim
pahuljicama, zbog gubitka hidratacionog omota~a, pove}ava se gustina, a
time se ubrzava i njihovo taloènje.
Nakon destabilizacije (koagulacije) slijedi proces flokulacije, koji pod-
razumijeva vezivanje pojedina~nih ~estica sa ve}im brojem naelektrisanih
centara, za vi{e suprotno naelektrisanih mjesta flokulacionog sredstva, pri
~emu se javlja tzv. molekulsko premo{}avanje.
U praksi se naj~e{}e ne pravi razlika izme|u ova dva mehanizma jer se
prakti~no radi o jednom procesu, koji se odvija u dvije faze.
Kao sredstvo za koagulaciju uglavnom se koriste soli aluminijuma i
gvo`|a (aluminijumsulfat, natrijumaluminat, gvo`|e(III)hlorid, gvo`|e(III)
sulfat i gvo`|e(II)sulfat).
Tokom procesa koagulacije, joni aluminijuma ulaze u vi{e hidroliti~kih
reakcija, pri ~emu se obrazuje niz naelektrisanih formi hidroksida. Do
efikasne destabilizacije dolazi pri kontaktu koloidnih ~estica sa malim
pozitivno nabijenim mikroflokulama hidroksida. Za ovaj proces potrebno je
obezbjediti intenzivno mije{anje u kratkom vremenu.
Grupa sredstava za flokulaciono bistrenje vode obuhvata polielektrolite,
odnosno polimere lan~aste strukture sa bo~nim lancima, na ~ijim se
krajevima javlja pozitivno ili negativno naelektrisanje. U fazi bistrenja vode
flokulacijom, neophodno je obezbijediti lagano mije{anje u toku 20 do 30

minuta, {to predstavlja vaàn uslov za formiranje i rast pahuljica (flokula).
Nakon procesa koagulacije i flokulacije slijedi taloènje flokula u
bazenima pravougaonog ili kru`nog tipa. Ovakav trostepeni sistem bistrenja
predstavljen je na slici 5.4.
Slika 5.4. Trostepeni sistem za koagulaciju/flokulaciju i taloènje
Danas se sve ~e{}e koriste tzv. brzi talo`nici ili akceleratori, koji su
kru`nog tipa i u kojima se kontinualno odvijaju sve faze bistrenja vode
(koagulacija, flokulacija, taloènje). Za efikasnije formiranje flokula vr{i se
povrat (recirkulacija) dijela mulja u primarnu fazu bistrenja (slika 5.5.)
Slika 5.5. Brzi talo`nik za koagulaciju sa recirkulacijom mulja

Ako se pak odvojeno posmatra flokulacioni tank, moè se govoriti o
uvo|enju gradijenta (stepena pada) brzine ~estica u vodi, pa ~estice iz brzog
toka pristiù i sudaraju se sa sporo kretaju}im ~esticama. Takvi gradijenti
brzine obi~no se postiù pomo}u rotacionih lopatica koje su prikazane na

slici 5.6.
Slika 5.6. Flokulator za bistrenje vode
Potrebna sila za kretanje lopatica kroz vodu je:

CD ⋅ A ⋅ρ ⋅ v 2
P= (5.28)
2
gdje je:
P (=) N, sila,
A (=) m2, povr{ina lopatica,
ρ (=) kg/m3, gustina fluida,
CD (=) koeficijent otpora.
Gradijent brzine, nastao kao rezultat ulazne sile u datoj zapremini vode
V, je:
1/2
⎛ P ⎞
G =⎜ ⎟ (5.29)
⎝ V ⋅μ ⎠
gdje je:
G (=) s-1, gradijent brzine,
μ (=) Pa⋅s, viskoznost vode,
V (=) m3, zapremina tanka.
Prema standardima G se kre}e u granicama od 30-60 s-1.

Vrijeme je tako|e va`na varijabla u procesu flokulacije, pa se izraz

G ⋅ t ~esto koristi kao projektni parametar, gdje t predstavlja hidrauli~ko
retenciono vrijeme u flokulacionom tanku. Tipi~ne vrijednosti za G ⋅ t
kre}u se u granicama 104 – 105.
Primjer
5.8. Postrojenje za obradu vode projektovano je za protok od 4680 m3/h.

Dimenzije flokulatora su: duìna 30,5 m, {irina 15,25 m, dubina 4,9
m. Obrtne lopatice pri~vr{}ene na 4 horizontalne osovine rotiraju na
1,7 o/min. Svaka osovina nosi 4 lopatice, koje su {iroke 15,24 cm i
duge 122 cm. Lopatice su centrirane na rastojanju 1,83 m od
osovine. Pretpostavlja se da je koeficijent otpora CD=1,9, a srednja
brzina vode iznosi 35% od brzine kretanja lopatica. Izra~unati
razliku brzina izme|u lopatica i vode. Na 10 oC gustina vode iznosi
ρH O,10 o C = 1010 kg/m 3 , a viskoznost μ H O,10 oC = 1,307 ⋅10 −3 Pas.
2 2
Izra~unati vrijednost gradijenta brzine G i vrijeme flokulacije

(hidrauli~ko retenciono vrijeme).
Rje{enje:
2rπn
Rotaciona brzina je: v t = ,
60
gdje je: r (=) m, pre~nik mje{a~a,
n (=) o/min, broj okretaja mje{a~a.
2 ⋅1,83 ⋅ 3,14 ⋅1, 7

vt = = 0,325 m/s.
60
Razlika brzine izme|u lopatica i fluida je 65% od vt, tako da je:
v = 0,65 ⋅ v t = 0,65 ⋅ 0,325 = 0, 211 m/s .
Ukupna ulazna sila je:
CD ⋅ A ⋅ρ ⋅ v 2 1, 9 ⋅ 0,1524 ⋅1, 22 ⋅ 4 ⋅1010 ⋅ 0, 2112

P= = = 31, 4 N .
2 2
1/2
⎛ P ⎞ 31, 4
Gradijent brzine je: G = ⎜ ⎟ =
⎝ V ⋅μ ⎠ 30,5 ⋅15, 25 ⋅ 4, 9 ⋅1,307 ⋅10 −3
G = 3, 25 s −1 .
Moè se primjetiti da je vrijednost G dosta niska, s obzirom na

standardne granice od 30-60 s-1.
Vrijeme flokulacije za projektovani protok od 4680 m3/h (1,3 m3/s)

iznosi:
V 30,5 ⋅15, 25 ⋅ 4, 9
t= = = 1753, 2 s=29 min.
Q 1,3
5.5. Centrifugalni talo`nici. Hidrocikloni
U grupu klasifikatora sa centrifugalnim strujanjem vode spadaju hidroci-

kloni i centrifuge. Kod hidrociklona, centrifugalno strujanje pulpe ostvaruje
se ubacivanjem pulpe tangencijalno pod pritiskom u hidrociklon, a kod centri-
fuge, centrifugalno strujanje pulpe dobija se rotiranjem rotora centrifuge.
Klasifikacija se ostvaruje u polju centrifugalnog ubrzanja koje moè
da dostigne i vrijednost do 1000 puta ve}u od gravitacionog ubrzanja
(g = 9,81 m/s2 ) . Iz tih razloga su hidrocikloni mnogo manji aparati u
odnosu na mehani~ke hidroklasifikatore.
Zbog svojih prednosti, hidrocikloni imaju {iroku primjenu kao klasifika-
tori u pripremi mineralnih sirovina, a ~esto se primjenjuju i kao aparati za
koncentraciju i zgu{njavanje. Centrifuge se manje koriste u pripremi mine-
ralnih sirovina i to kao aparati za odvodnjavanje.
Va`ni tehnolo{ki parametri prora~una hidrociklona su: veli~ina grani-
~nih ~estica ( d g ) , kapacitet hidrociklona ( Q v ) , pad pritiska u hidrociklonu
( Δp ) , kao i osnovne geometrijske veli~ine (slika 5.7.).
Slika 5.7. Osnovni parametri

hidrociklona
Uobi~ajeni odnosi geometrijskih veli~ina hidrociklona su:

d pr = 0,2 − 0,5D
d ul = 0, 4 − 1,0d pr
d s = 0,2 − 0,7d pr .
Veli~ina hidrociklona se izraàva preko pre~nika cilindri~nog dijela (D) ~ija
se vrijednost kre}e za manje ciklone (za odvajanje vrlo sitnih ~estica
d g ≤ 60 μm ), D<0,1m sa o{trim uglovima konusa ( α < 20o ) , a za ve}e ci-
klone D ide i do 1, 4m∅ (za odvajanje ve}ih ~estica i do 0,2 mm).
Orjentacioni podaci za izbor hidrociklona dati su u tabeli 17.3. prilogu
ud`benika.
Prema Povarovu (Povarov) grani~na veli~ina ~estica se moè izra~unati
pomo}u orjentacione formule:
1,25
⎛ 1,3 ⎞
d g = 74 ⋅ ⎜
⎜ log (100 / R ) ⎟⎟ ( = ) μm , (5.30.)
⎝ ⎠
a koja vrijedi za R<50% ~estica u prelivu. Ova formula daje dosta visoke
rezultate te se koristi samo za orjentacionu procjenu d g , koji se ina~e kre}e
u granicama d g ≈ 60 − 150 μm .
Kapacitet hidrociklona moè se izvesti na osnovu protoka kroz ulaznu
cijev ciklona:
Δp
Q v = A ⋅ v = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ v = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ k ⋅ 2 ( = ) m3 / s , (5.31)
ρ
gdje je: k=0,5−0,7;
Δp ( = ) Pa , nadpritisak;
ρ ( = ) kg/m 3 , gustina pulpe;
v ( = ) m/s , brzina protoka kroz ulaznu cijev.
Za prora~un kapaciteta hidrociklona Povarov preporu~uje nekonzisten-
tnu jedna~inu:
Q ul = k ⋅ d ul ⋅ d pr ⋅ p , dm 3 / min , (5.32.)
gdje je: k=49, konstanta formule;
d ul , d pr ( = ) m , pre~nik ulazne i prelivne cijevi, respektivno;
Δp ( = ) Pa , pad pritiska u hidrociklonu.
Prema Povarovu, pad pritiska u hidrociklonu moè se dosta ta~no izra-
~unati po izrazu:
Δp = 0,2 ⋅ 105 ⋅ Q0,67
v ( = ) Pa , (5.33.)
gdje je: Q v ( = ) m 3 / h , zapreminski kapacitet hidrociklona.

Nadpritisak u velikim hidrociklonima za grubu klasifikaciju je malen
(0,5 ⋅ 105 − 1,0 ⋅ 105 Pa) , dok je kod malih hidrociklona za finu klasifikaciju
sitnih ~estica mnogo ve}i (2 ⋅ 105 − 3 ⋅ 105 Pa) .
Primjeri
5.9. Treba izvr{iti prora~un osnovnih tehnolo{kih parametara hidroklasifikatora

– talo`nika u kojem se provodi klasifikacija ~estica mulja kre~njaka.
Kapacitet postrojenja za mljevenje je 30 t/h kre~njaka (ρs = 2600 kg/m 3 ) .
Ulazna suspenzija u klasifikator sadrì 15% suve materije, a pre~nik

grani~nih ~estica je d gr = 0,015 mm koeficijenta oblika ~estica ϕ = 0,7 .
Iz klasifikatora izlazi mulj sa oko 35% ~vrste faze.
Rje{enje:
Stvarna brzina taloènja ~estica grani~nog pre~nika ra~una se po jedna-

~ini (5.13.):
d s2 ⋅ ( ρs − ρsus ) ⋅ g
v stv = v St ⋅ k ⋅ ϕ = ⋅ ε2 ⋅ f ( ε ) ⋅ ϕ .
18μ sus
Da bi se odredila funkcija f ( ε ) , treba izra~unati porozitet suspenzije.

Kako je sastav suspenzije na ulazu u klasifikator 15% ~vrste faze i 85 %
vode, to je:
m 15
VS = = = 5,77 m 3 ,
ρ 2,6
m 85
VL = = = 85,0 m 3 .
ρ 1,0
Porozitet suspenzije se ra~una iz odnosa:

VL 85
ε= = = 0,936.
VS + VL 5,77 + 85
Po{to je porozitet suspenzije ε = 0,936 > 0,7 , (rije~ je o rijetkoj suspen-
ziji) pa se f (ε) ra~una se po izrazu:
f (ε) = 10−1,82(1−ε ) .
êstice ve}e od 15 μm }e se taloìti, a za ~estice manje od
d gr = 15 μm vrijedi Stoksov zakon taloènja:
d 2 ⋅ Δρ ⋅ g
v St = ;
18μ sus
Δρ = ρS − ρL = 2600 − 1000 = 1600 ;
⎛ 5,77 ⎞
μ sus = μ L (1 + 3ϕ ) = 1 ⋅ ⎜ 1 + 3 ⋅ ⎟ = 1,2 mPas ;
⎝ 85 ⎠
v St =
(0,015 ⋅10 ) −3 2
⋅ 1,6 ⋅ 103 ⋅ 9,81
= 0,000164 m/s .
18 ⋅ 1,2 ⋅ 10−3
Kako je: v stv =v St ⋅ ε 2 ⋅ f ( ε ) ⋅ ϕ ,
potrebno je izra~unati:
ε 2 = 0,936 2 = 0,876 ,
f ( ε ) = 10
−1,82(1−ε ) −1,82(1− 0,936 )
i: = 10 = 0,765 ,
pa je stvarna brzina taloènja ~estica manjih od d gr = 15 μm :
v stv = 0,000164 ⋅ 0,876 ⋅ 0,765 ⋅ 0,7 = 0,0000769 m/s.

Prora~un povr{ine presjeka cilindri~nog dijela hidroklasifikatora pro-
vodi se po jedna~ini (5.18):
mo x − xp
A teor = ⋅ k .
3600 ⋅ρL ⋅ v stv x k − x pr
Stvarna povr{ina presjeka se uzima do 30% ve}a od teorijski prora~u-

nate, zbog variranja dotoka suspenzije u hidroklasifikator, tj.
1,3 m o ( x k − x p )
A stv = ⋅ ⋅ ,
3600 ρL v stv ⋅ x k
pri ~emu se pretpostavlja da je sadràj ~vrste faze u prelivu zanemariv.
Sastav suspenzije na ulazu i izlazu iz hidroklasifiktora je:
15 35
xp = = 0,1765 i x k = = 0,538.
85 65
Koli~ina vode u prelivu prera~unava se preko ukupne vode koja doti~e
u hidroklasifikator ( m o ) :
Q ( kg / h ) %L
m o = m sus ⋅ ωL = ⋅ ;
%S 100
tj. ukupna koli~ina vode koja ulazi u klasifikator je:
30000 85
mo = ⋅ = 170000 kg/h,
0,15 100
1,3 170000 ( 0,538 − 0,176 )

pa je: A stv = ⋅ ⋅
3600 1000 0,538 ⋅ 0,000077
A stv = 536 m 2 .
Pre~nik klasifikatora ra~una se iz povr{ine presjeka:
A 536
D= = = 26,13 m .
0,785 0,785
Visina klasifikatora-talo`nika:
Ukupna visina talo`nika jednaka je:
H uk = h1 + h 2 + h 3 ( = ) m ,
Visina ( h1 ) izbistrene te~nosti u praksi je naj~e{}e:

h1 = 0,5 m.
Za prora~un visine h 2 tj. visine zone slobodnog taloènja i gornjeg di-
jela zone taloènja pod pritiskom mora se znati koli~ina ~vrste faze
koja u vremenu τ pre|e horizontalnim presjekom klasifikatora:
m uk 30000
ms = = = 56 kg/m 2 h .
A 536
Kriti~na koncentracija suspenzije ra~una se:
35
x kr = %S ⋅ρsus = ⋅ρsus ,
100
a ρsus se izra~una po formuli (5.15.):
100 ⋅ρS ⋅ ρ L 100 ⋅ 2600 ⋅ 1000

ρsus = =
100 ⋅ρS − %S ⋅ ( ρS − ρL ) 100 ⋅ 2600 − 35 ⋅ ( 2600 − 1000 )
ρ sus = 1274 kg/m 3 ,

35
pa je: x kr = ⋅ 1274 = 446 kg/m 3 .
100
Visina zone h 2 , usvajaju}i eksperimentalni podatak da je kriti~no vrije-
me τ kr u kojem dolazi do kriti~ne koncentracije pribli`no 2h, je:
m s τ kr 56 ⋅ 2
h2 = = = 0,251 m.
x kr 446
Za visinu ove zone, obi~no se na osnovu prakti~nih saznanja ura~unava
i faktor sigurnosti, pa je:
h 2 = 0,5 m .
Visina zone mulja u konusnom dijelu klasifikatora, ako se usvoji ugao
konusa α = 160o , je:
0,5D 0,5 ⋅ 26,13
h3 = = = 2,3 m.
α 160
tg tg
2 2
Kona~no, ukupna visina klasifikatora iznosi:
H uk = 0,5 + 0,5 + 2,3 = 3,3 m.
5.10. Proizvod mljevenja kre~njaka u mlinu sa kuglama, koji se koristi

kao punilo za amon-nitratno |ubrivo, izlazi iz mlina granulacije do
0, 2 mm∅ i klasira se u hidrociklonskom klasifikatoru. Pri mokrom
mljevenju i klasiranju preliv ciklona ~ini suspenzija ~estica sa
granulacijom do 0, 08 mm∅ , a pijesak ciklonskog mulja je granu-
lacije od 0, 2 mm∅ do 0, 08 mm∅ i vra}a se natrag u mlin u vidu
recikla na dodatno mljevenje.
Tehnolo{ka {ema pogonske jedinice za mljevenje i klasiranje
prikazana je na slici 5.8.
Slika 5.8. [ema pogonske jedinice za mljevenje i klasiranje

Treba prora~unati osnovne parametre ciklona, ako je kapacitet po-

strojenja 15 t/h sirovine kre~njaka koji se u mlin ubacuje granulacije
do 15 mm∅ .
Rje{enje:
Prora~un parametara hidrocikona zasniva se na kapacitetu pogonske

jedinice za mljevenje i klasiranje.
Prema {emi pogonske jedinice proizilazi da }e sve ~estice do
0,8 mm∅ biti odvojene u preliv ciklona.
Na osnovu prakti~nih podataka stepen odvajanja u ciklonu kre}e se pri-
bli`no oko 60%, tj. toliko ima ~estica ~ija je krupno}a iznad 0,08 mm
koje se odvajaju u ciklonu i vra}aju natrag u mlin. Sve ~estice krupno}e
do 0, 08 mm∅ bile bi odvojene u preliv ciklona.
Polazni kapacitet pogonske jedinice je:
m o = Qo = 15 t/h=0,25 t/min.
Od toga se kao recikl svake minute u mlin vra}a 60% (R=0,6), tj.
0,15 t/min . Prema tome, u mlin nakon prve minute rada stiè na mlje-
venje masa svjeè sirovine i povrata ( m1 ) :
15 15
m1 = m o + m R = m o + m o ⋅ R = + ⋅ 0,6
60 60
m1 = 0,25 + 0,15 = 0, 40 t/min.
Poslije druge minute u mlin ulazi:
m 2 = m1 + m o ⋅ R = m o + m o ⋅ R + m o ⋅ R 2 ,
(
m2 = mo 1 + R + R 2 . )
Nakon tre}e minute u mlin ulazi:
(
m3 = mo 1 + R + R 2 + R 3 , )
a nakon n-te minute:
( )
m n = m o 1 + R + R 2 + R 3 + ... + R n .
Prema tome, za zatvoreni krug mljevenja i klasiranja vaì:

1 1
mn = mo = 0,25 = 0,625 t/min,
1− R 1 − 0,6
odnosno: m n = 0,625 ⋅ 60 = 37,5 t/h.
Budu}i da je rije~ o zatvorenom ciklusu, to zna~i da ista koli~ina mate-
rijala koja ulazi u mlin, ulazi i u hidrociklon, tj. 37,5 t/h , {to je i osnova
za prora~un tehnolo{kih parametara hidrociklona.
Kako se mljevenje vr{i u gustoj suspenziji, a klasifikacija u hidrociklo-
nu u mnogo rje|oj, to se ispred hidrociklona dodaje voda. Zbog toga je
potrebno odrediti sastav rijetke suspenzije koja ulazi u hidrociklon.
Prema prakti~nim podacima sastav suspenzije na ulasku u hidrociklon je:
S:L=1:2,5
pa je koli~ina vode u suspenziji:
m L = 2,5 ⋅ m S = 2,5 ⋅ 37,5 = 93,75 t/h ,
a koli~ina suspenzije je:
m sus = m S + m L = 37,5 + 93,75 = 131,25 t/h.
Zapreminski protok suspenzije kroz hidrociklon je:
m S m L 37,5 93,75
Vsus = + = + = 14, 4 + 93,75 = 108,15 m 3 / h .
ρS ρL 2,6 1,0
Gustina suspenzije je:
m 131,25
ρsus = = = 1,214 t/m 3 = 1214 kg/m 3 .
V 108,15
Kapacitet ciklona ra~una se na osnovu protoka:
2Δϕ
Q = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ v = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ k ⋅ ( = ) m 3 / s.
ρsus
Prema Povarovu, jedna~ina (5.31.), pad pritiska se moè dosta ta~no
prora~unati:
= 0,2 ⋅ 105 (108,15 )
0,67
Δp = 0,2 ⋅ 105 ⋅ Q0,67
v = 4,6 ⋅ 105 Pa.
Ovakav pad pritiska je nerealno visok, pa se u prora~un mora uzeti ma-

nji zapreminski kapacitet. Zbog toga se mora predvidjeti da se u hidro-
klasifikaciju umjesto jednog ugrade dva hidrociklona sa kapacitetom
1 / 2 ⋅ 108,15 = 54,075 m 3 / h. U tom slu~aju pad pritiska u pojedina-
~nom ciklonu bi}e u granicama dozvoljenog.
Δp 4,6 ⋅10 5
Δp1 = = = 2,3 ⋅105 Pa .
2 2
U ovom slu~aju na osnovu kapaciteta, po formuli Povarova, moè se
odrediti prvi geometrijski parametar hidrociklona, tj. pre~nik ulazne
cijevi u hidrociklon:
108,15 ⋅ 0,5 2,3 ⋅ 105

Q= = 0,785 ⋅ d ul ⋅ 0,5 ⋅ 2 ⋅
2
,
3600 1214
0,015 = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ 0,5 ⋅ 19, 47,
a odavde je pre~nik ulazne cijevi:
0, 015
d ul = = 0, 044 m∅ .
0, 785 ⋅ 0,5 ⋅19, 47
Na osnovu uobi~ajene geometrije hidrociklona, slijedi da je:
Pre~nik prelivne cijevi hidrociklona:
d pr = 2d ul = 2 ⋅ 0,044 = 0,088 m,
a pre~nik cilindri~nog dijela ciklona:
Dc = 3 × d pr = 3 ⋅ 0,088 = 0,264 m.
Pre~nik ispusta na dnu ciklona, za povrat pijeska u mlin na dodatno
mljevenje je:
d s = d ul = 0,044 m.
Kapacitet hidrociklona moè se provjeriti pomo}u Povarove nekonzi-
stentne jedna~ine (5.30.):
Q1 = 49 ⋅ d ul ⋅ d pr ⋅ Δp = 49 ⋅ 4, 4 ⋅ 8,8 ⋅ 2,3 ⋅ 105
Q1 = 910 dm 3 / min = 910 ⋅ 10−3 ⋅ 60 = 54,6 m 3 / h.

Po{to je zapreminski protok suspenzije u prikazanoj pogonskoj jedinici

mljevenje – hidroklasiranje 108,15 m 3 / h , moè se zaklju~iti da se
rezultati slaù, tj. da }e 2 hidrociklona biti sasvim dovoljna za dati
kapacite, jer je:
Q = 2Q1 = 2 ⋅ 54,6 = 109,2 m 3 / h.
Do geometrijskih parametara hidrociklona moè se do}i i na osnovu
teorije sli~nosti.
5.6. Aeroklasifikacija. Aeroklasifikatori
Vazdu{na klasifikacija se primjenjuje pri suvom mljevenju, za krupno}e

razdvajanja manje od 1,5 mm, kao i za pre~i{}avanje otpadnih gasova koji
sadrè ve}e koncentracije ~estica veli~ine ispod 10 μm .
Metode i tehnike izdvajanja ~vrstih ~estica iz gasovitih struja mogu se

grupisati prema vi{e kriterijuma:
- suvi separacioni procesi, i
- vla`ni separacioni procesi (vla`ni skruber, apsorpcioni tornjevi).
Prema sili koja se koristi, razlikuju se procesi:
- gravitacioni (talo`ne komore);
- centrifugalni (aerocikloni);
- elektri~ni (elektrofiltri, elektrostati~ki precipitatori)
- elektromagnetne i magnetne.
Da bi se pravilno odabrao proces aeroklasifikacije i separacije, i da bi se
dimenzionisali ure|aji potrebno je pored veli~ine otpadnog gasa, poznavati
koncentraciju, veli~ini i distribuciju veli~ine ~estica. ^vrste ~estice ve}ih
dimenzija u gasu lako se taloè, dok su mikronske i submikronske sklone
braunovom kretanju.
êstice otpadnih gasova klasifikuju se u dvije osnovne grupe: pra{ine
veli~ine ~estica od 1 do 10 μm i dim ~estica ispod 1 μm .
Brzina taloènja ~estica u gasnoj struji moè se zna~ajno pove}ati pri-

mjenom centrifugalne umjesto gravitacione sile, {to se postiè u centrifugal-
nim separatorima u kojima se pove}ava i efikasnost separacije. U ciklon-
skim separatorima gas naj~e{}e ulazi tangencijalno u cilindri~ni dio brzinom
do 30 m/s , dok se pre~i{}eni gas sa minimalnim veli~inama vrlo sitnih ~e-
stica izvodi na vrhu.
Krupnije ~estice usljed ciklonskog (centrifugalnog) kretanja udaraju o
zid ciklona, gube energiju i taloè se niz konusni dio posude, i na donjem
dijelu se izvode vani u pra{ne bunkere.
Glavni tipovi ciklona navedeni su na slici 5.9.
Slika 5.9. Glavni tipovi ciklona

a - tangencijalni ulaz, aksijalni izlaz; b – tangencijalni ulaz, periferni izlaz;
c – aksijalni ulaz, aksijalni izlaz; d – aksijalni ulaz, periferni izlaz
Ciklon osnovne konstrukcije moè se jednostavno dimenzionisati. Ako

se usvoji pre~nik cilindri~nog dijela ciklona D c , tada se sve ostale veli~ine
mogu odrediti kao funkcija tog pre~nika, slika 5.10.
Slika 5.10. Projektne veli~ine ciklona

1 – ulaz gasa; 2 – izlaz gasa; 3 – izlaz pra{ine
Razlikuju se cikloni sa malim padom pritiska do 250 Pa, u kojima se

uklanjaju ~estice od 50 do 60 μm i cikloni sa ve}im padom pritiska do 1000
Pa i koji uklanjaju ~estice do 100 μm . Efikasnost separacije ~estica veoma
zavisi od pre~nika ~estica: E 5μm = 70%; E15μm > 95% .
Efikasnost klasifikacije
U literaturi se pojavljuje vi{e kriterijuma za ocjenu efikasnosti sepa-
racije i klasifikacije, ali je naj{iru primjenu na{ao kriterijum koji efikasnost
klasifikacije E defini{e kao razliku iskori{}enja obra~unske klase krupno}e
(-d) i klase krupno}e (+d), u prelivu. Na slici 5.11. dat je {ematski prikaz
klasifikacije – separacije u ciklonu.
Slika 5.11. [ema klasifikacije - separacije u ciklonu

Ako su:
U, p, M (=) t/h, maseni protok ~vrste faze,
μ , p, m (=) %, sadràj obra~unske klase krupno}e –di+0 u ulazu,
pijesku i prelivu, respektivno, tada su materijalne bilanse obra~unske klase
krupno}e i sirovine u procesu separacije – klasifikacije:
Jedna~ina materijalnog bilansa obra~unske klase je:
U ⋅ u = P ⋅ p + M ⋅ m ( = ) t/h , (5.34.)
a jedna~ina materijalnog bilansa sirovine:
U = P + M ( = ) t/h , (5.35.)
Odakle je maseni protok preliva:
u−p
M = U⋅ ( = ) t/h . (5.36.)
m−p
Kona~na jedna~ina za efikasnost separacije je:
( u − p ) ⋅ ( m − u ) ⋅ 104 = % .
E= ( ) (5.37)
u ⋅ (100 − u ) ⋅ ( m − p )
U praksi se efikasnost ciklonske separacije kre}e E = 40 − 60% .
Za aerociklone vrijedi jedna~ina za grani~ni pre~nik ~estica:
Dc − D uc
d g = 0,106 ⋅ , (5.38.)
v G ⋅ρs
gdje je: d g ( = ) m, grani~ni pre~nik ~estice ;

Dc ( = ) m, pre~nik cilindri~nog dijela ;
D u,c ( = ) m, pre~nik uronjene cijevi ;
v G ≅ 15 m/s, brzina gasa u ciklonu ;
ρs ( = ) kg/m 3 , gustina ~vrste faze .
Geometrijski odnosi kod ciklona su razli~iti. Kod aerociklona je u tom
pogledu mnogo ve}a {arolikost nego kod hidrociklona. Naj~e{}e je, npr.
Dc = 2D u,c .
Kapacitet hidrociklona, po jedna~ini protoka se ra~una:
Q v = 0, 785 ⋅ d 2ul ⋅ v t ( = ) m 3 / s , (5.39.)
gdje je: v t = 2 − 3 m/s , tangencijalna brzina grani~ne ~estice.
Pad pritiska u aerociklonu se moè izra~unati po op{toj jedna~ini pada
pritiska pri strujanju, s tim da se za pojedina~ne slu~ajeve mora odrediti
koeficijent otpora strujanju ξ:
v sr2
Δp = ξ ⋅ ⋅ρm ( = ) Pa , (5.40.)
2
gdje je: Δp = 300 − 700 Pa , pad pritiska u aerociklonu;
v sr = 2 − 3 m/s, srednja brzina u krugu ispod uronjene cijevi, tamo
gdje su grani~ne ~estice;
ξ = 50 − 200, koeficijent otpora strujanju ;
ρ m = 1 − 1,5 kg/m 3 , gustina za vazdu{ne i gasovite smje{e.
Gravitacione talo`ne komore su aparati za grubu separaciju, slika 5.12.
Slika 5.12. [ema gravitacione, talo`ne komore

1 – ulaz gasa; 2 – izlaz gasa ; 3 – izlaz pra{ine
Talo`ne komore funcioni{u na principu pove}anja popre~nog presjeka

kroz koji struji one~i{}eni gas, pri ~emu usljed smanjenja brzine strujanja,
gravitaciona sila savla|uje ~estice i one se taloè na dnu ure|aja. Njima se iz
gasa mogu izdvojiti ~estice ve}e od 100 μm i to sa visokom efikasno{}u.
êsto su u talo`ne komore ugra|ene i perforirane pregrade (sita) kao pre-
preke koje izazivaju dodatni efekat separacije. Ove komore se sve manje
koriste u savremenim procesima, jer su ogromnih dimenzija.
Kod talo`nih komora pad pritiska je manji od 50 Pa, a efikasnost sepa-
racija definisana je jedna~inom:
vt ⋅ L v ⋅ B⋅ L
E= ⋅ 100 = t , (5.41.)
H ⋅ vA Q ⋅ 100
gdje je: v t ( = ) m/s , tangencijalna brzina;

H ( = ) m , visina komore;
L ( = ) m , duìna komore;
v A ( = ) m 2 /s , povr{inska brzina;
B ( = ) m , {irina komore;
Q ( = ) m 3 /s , protok gasa.
Za pre~i{}avanje gasova koriste se i filtri i to za separaciju onih ~estica

pre~nika manjeg od 10 μm , koji se ne mogu ukloniti aerociklonima, pa sve
do ~estica i od 0,01 μm , zbog ~ega im je i efikasnost veoma visoka i do
99%. Filtri se izra|uju naj~e{}e od tkanine u obliku dàkova, rukava ili
koverata.
Vre}asti filtri obezbje|uju sadràj ~estica na izlazu manji od 5-10
mg / m 3 , a masovno se koriste za uklanjanje abrazivne pra{ine i iritiraju-
}e hemijske pra{ine, kao i za obradu dimnih gasova.
Projektni i tehnolo{ki parametri filtera sa tkaninom su: kapacitet (Q v ) ,
temperatura gasa (TG ) i ta~ka njegove rose, ulazni i izlazni sadràj ~estica,
brzina filtracije, pad pritiska ( Δp ), potro{nja i pritisak gasa (vazduha) za re-
generaciju filtera, duìna regeneracije i duìna filtarskog ciklusa (diskonti-
nualan proces).
Radne temperature ovih filtera su 80 − 90o C , dok kod novih polimernih
vlakana i staklenih vlakana ona ide i do 250o C .
Najve}u efikasnost separacije izuzetno sitnih ~estica u gasu imaju ele-

ktrostati~ki precipitatori. Izme|u elektroda je visoka razlika potencijala 10-
60 kV. Manja elektroda pod negativnim naponom emituje jone koji se hva-
taju na ~estice i nose ih na veliku elektrodu, koja je uzemljena i ima ulogu
kolektora. Brzina kretanja naelektrisanih ~estica zavisi od intenziteta naele-
ktrisanja, ja~ine elektri~nog polja, veli~ine ~estica, protoka gasa. Otpadni
gasovi naj~e{}e sadrè dovoljno komponenata koje jonizuju u elektri~nom
polju kao {to su CO 2 , CO, SO2 , vodena para. Ako otpadni gas nije dovo-
ljno provodan dodaje mu se vodena para.
Efikasnost separacije eletrostati~kog separatora ra~una se empirijskom
jedna~inom:
E = 1 − exp ( − A e ⋅ v / Q ) ⋅ 100 ( = ) % , (5.42.)
gdje je: A e ( = ) m 2 , povr{ina sabirnih elektroda;

v = 0,03 − 0,2 m/s, (v ≈ 0,5d ~ ) , brzina no{enja ~estica;
Q ( = ) m 3 /s , protok gasa.
Otpadni gas, naj~e{}e prije elektrostati~kog precipitatora ide na pred-

tretman u ciklonu ili drugom nekom separatoru za gasove, da bi se izvr{ila
separacija krupnijih ~estica.
Pad pritiska kod elektroprecipitatora je relativno mali 100-150 Pa, po-
tro{nja elektroenergije je 0,1-0,5 kWh/1000 m 3 gasa.
Kapacitet im je i do 0,5 miliona m 3 / h , a sadràj ~vrstih ~estica u gasu
poslije separacije je 50 mg/ m 3 , {to je ponekad neprihvatljivo.
Vla`ni skruberi su aparati koji pomo}u te~nosti uklanjaju iz gasova
~vrste, te~ne ili gasovite komponente. Radna te~nost se rasprskava "atomi-
zira" pomo}u tu{eva, dizni i drugih elemenata, koja sa ~esticama obrazuje
mulj ili rastvor.
Mehanizmi separacije mogu biti na bazi rastvaranja, zarobljavanja ili
hemijske reakcije pri ~emu se uklanjaju i mikronske ~estice. U skruberima
se mogu separirati – ukloniti ~estice pra{ine, lebde}eg pepela, oksidi metala
ili gasovite komponente npr. NH3 ili su iz dimnih gasova. Kao radna te~-
nost naj~e{}e se koristi voda.
Skruberi se mogu klasifikovati po vi{e kriterijuma:
− prema tehnici distribucije te~nosti i gasa: sprej skruberi, skruberi sa

podovima, skruberi sa punjenjem i vla`ni ciklonski skruberi:
Slika 5.13. Sprej skruber

1-ulaz gasa, 2-izlaz gasa, 3-izlaz pra{ine, 4-tu{evi
− prema agregatnom stanju separiranih komponenti razlikuju se vla`ni

skruberi za separaciju ~vrstih ~estica i separaciju gasnih komponenti
– skruberi apsorberi:
Slika 5.14. Vla`ni ciklonski skruber

1-ulaz gasa, 2-izlaz gasa, 3-izlaz pra{ine, 4-ulaz vode
Zatim se mogu razlikovati skruberi sa manjom ili ve}om potro{njom

energije, malim ili ve}im padom pritiska i sl.
Efikasnost separacije vla`nih skrubera opredjeljuju ~etiri fundamentalna
faktora:
- povr{inska brzina vode,
- odnos protoka te~nosti i gasa,

- veli~ina ~estica,
- kva{ljivost ~estica.
Efikasnost raste i sa stepenom rasprskavanja "atomiziranja" vode, kao i
sa ve}im odnosom vode naspram gasa. Tako|e se lak{e separi{u ve}e ~esti-
ce kao i hidrofilne ~estice.
Sprej skruberi imaju sisteme za rasprskavanje te~nosti i mogu sluìti za
separaciju ~vrstih ~estica kao i za separaciju gasova (absorber). Imaju mali
pad pristiska, 200-300 Pa, tj. malu potro{nju energije i efikasno uklanjaju i
sitne ~estice 5-10 μm .
Vla`ni ciklonski skruberi koriste centrifugalnu silu za pove}anje efika-
snosti separacije. Gasna struja (slika 5.14.) uvodi se tangencijalno u skruber
brzinom 15-25 m/s. Atomizirane kapi te~nosti sudaraju se sa vrtlo`nom
strujom gasa, bivaju ba~ene na zid skrubera nose}i sa sobom ~estice. Pre~i-
{}eni gas izvodi se iz centralnog dijela aparata na gornjoj strani, dok se
iskori{}ena voda i mulj izvode sa donje strane ure|aja. Kod ciklonskih
skrubera je ve}i pad pritiska, do 1000 Pa.
Venturi skruberi separi{u tako {to struje gasa i vode u paralelnom toku
prolaze velikom brzinom kroz najniì venturni presjek. Po{to se u tom
suènom presjeku brzina vode uve}ava na kapi i najmanje ~estice i nosi sa
sobom. Poslije venturi cijevi radne struje odlaze u jedan pro{iren prostor
gdje im brzina naglo opada i tako postiè dodatni efekat separacije. Gasna
struja se izvodi sa gornje strane skrubera, a mulj, suspenzija sa druge strane.
U venturi skruberima mogu da se odstrane i rastvorljivi gasovi.
Slika 5.15. Venturi skruber

1-ulaz gasa, 2-izlaz gasa, 3-ulaz vode, 4-izlaz vode
Velika brzina gasa od 60-120 m/s odli~no rasprskava "atomizira" te~-

nost, usljed ~ega dolazi i do velikog pada pritiska i odli~no separi{e i najsi-
tnije ~estice od 0,05-5 μm koje nastaju kondenzacijom te~nosti ili metalnih
para ili hemijskim reakcijama, pri kojima se formira magla ili dim, npr.
amonijumhloridni dim formiran galvanizacijom ~elika, dim P2 O5 koji nasta-
je pri koncentrisanju fosforne kiseline, magla iz postrojenja suvog leda itd.
Primjeri
5.11. Treba izra~unati brzinu vazduha koji struji u zra~nom odjeljiva~u za

apatit gustine 3320 kg / m 3 , veli~ine ~estica od 1 mm, ako je tempera-
tura vazduha 20o C . Odjeljiva~ je vertikalna cijev pre~nika 200 mm∅ .
Rje{enje
Uzimaju}i u obzir razliku gustina medija i apatita, jasno je da je reìm

strujanja vazduha turbulentan, tj. brzina strujanja je prema Njutn-
Ritigeru:
Δρ 3320 − 1,2
v = 4 d⋅ = 4 1 ⋅ 10−3 ⋅ = 6,65 m/s .
ρ vaz 1,2
Isti prora~un moè se provesti kori{}enjem Finkijeve (Finkey) jedna~ine:
d 3π ρ
Re 2 ψ = ⋅ ( ρ − ρ raz ) ⋅ raz2 ⋅ g =
6 μ
0,0013π 1,2
= ⋅ ( 3320 − 1,2 ) ⋅ ⋅ 9,81 .
(0,02 ⋅10−3 )
2
6
Re 2 ψ = 51125 .
Prema tabeliranim vrijednostima (tabela 17.4.) ovoj vrijednosti odgo-

vara vrijednost Re=500 ili :
Re⋅ μ vaz 500 ⋅ 0,02 ⋅ 10−3
v= = = 7,8 m/s i
d ⋅ρ vaz 0,001⋅ 1,2
predstavlja srednju brzinu vazduha u odjeljiva~u.
S obzirom na oblik ~estica, uslova ometanog (stije{njenog) taloènja i

sl. brzina vazduha se mora uzeti za 30% ve}om od prora~unate:
v vaz = 1,3 ⋅ v = 1,3 ⋅ 7,8 ≅ 9,5 m/s .

Protok vazduha kroz odjeljiva~ je:
Q = A ⋅ v = 0,785 ⋅ D 2 ⋅ v = 0,785 ⋅ 0,22 ⋅ 9,5 = 0,298 m 3 / s = 1074 m 3 / h .
5.12. Izra~unajte grani~ni pre~nik ~estica u aerociklonu ako je pre~nik aero-
ciklona 5 m∅ , u kojem se vr{i separacija ~estica staklene pra{ine, gu-
stine 300 kg/m 3 , ako je brzina strujanja vazduha u aerociklonu v=13
m/s. Izra~unajte i efikasnost separacije ako su udjeli ~estica na ulazu
u=15%, na donjem ispustu p=95%, a u prelivu 0,5%. Koliki je kapaci-
tet i pad pritiska u aerociklonu?
Grani~ni pre~nik ~estica ra~una se po jedna~ini (5.38.):
Dc − D uc 5 − 0,5 ⋅ 5
d g = 0, 006 ⋅ = 0, 006 ⋅ = 0, 000152 m
v G ⋅ρs 13 ⋅ 300
d g = 152 μm .
Efikasnost separacije ra~una se po jedna~ini (5.37.)
E=
( u − p ) ⋅ ( m − u ) = (15 − 95) ⋅ ( 0,5 − 15)
μ ⋅ (100 − u ) ⋅ ( m − p ) 15 ⋅ (100 − 15 ) ⋅ ( 0,5 − 95 )
1160
E= ⋅ 104 = 96,3% .
120487,5
Kapacitet aerociklona je prema jedna~ini (5.39.)
Q v = 0,785 ⋅ d 2ul ⋅ vℵ .
Na osnovu uobi~ajenih geometrijskih odnosa je:
d ul = Dc / 2 = 2,5 m
pa je Q v = 0,785 ⋅ 2,52 ⋅ 2 = 9,81 m 3 / s .
Pad pritiska prema jedna~ini (5.40.):
v sr2
Δp = ξ ⋅ ⋅ρ m .
2
Usvajaju}i vrijednosti: v sr = 2,0 m/s ; ∑ ξ = 6,2 i ρ m = 1,3 kg/m 3 ,
22
Δp = 6,2 ⋅ ⋅ 1,3 = 16,12 Pa .
2
5.13. Kolika je efikasnost separacije talo`ne komore, ako je brzina strujanja
vazduha sa ~esticama neorganskog pigmenta 6 m/s, ako su dimenzije
komore: L=4 m, B=1 m, H=1 m.
Rje{enje:
Efikasnost komore po jedna~ini (5.41.) je:
B⋅ L
E = vt ⋅ ⋅ 100 ( = ) % .
Q
Protok vazdu{ne struje kroz komoru je:
Q = B ⋅ H ⋅ v = 1⋅ 6 = 6 m 3 / s
1⋅ 4
E = 9⋅ ⋅ 100 = 60% .
6
5.14. Kolika je efikasnost elektrostati~kog separatora, ukupne povr{ine sabi-
rnih elektroda 25 m 2 , ako se usvoji brzina no{enja ~estica v=0,1 m/s;
d ul = 0,3 m; v ul = 5 m/s ?
Rje{enje:
E = 1 − exp ( − A e ⋅ v / Q ) ⋅ 100%
Q = 0,785 ⋅ 0,32 ⋅ 10 = 0,707 m 3 / s .

6. RAZDVAJANJE MATERIJA FILTRACIJOM. Filtri

Za filtriranje se koriste razni aparati, a proces se naj~e{}e provodi konti-
nualno, tako da se u tom pogledu, gdje je god mogu}e, primjenjuju vakuum
filtri sa bubnjevima ili diskovima. Osnova za prora~un filtra je koli~ina sus-
penzije koja se filtrira. Eeksperimentalno se odre|uje koncentracija suspen-
zije koja se filtrira kao i koli~ina vlage koja zaostaje u filtarskoj poga~i.
Brzina filtracije odre|uje se na osnovu filtrata koji prolazi kroz sloj
kompleksnog otpora {to ga pruà filtar i filtarska poga~a. Povr{ina filtra za-
visi od koli~ine filtrata koji se mora odvojiti u jedinici vremena.
Koli~ina filtrata ra~una se na osnovu koli~ine suspenzije koja se filtrira:
ρsus ⎛ %S ⎞
Vf = Vsus ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ (=) m ,
3
(6.1.)
ρf ⎝ 100 − %L ⎠
gdje je: ρsus , ρf ( = ) kg/m 3 , gustina suspenzije i filtrata, respektivno;

%S, maseni procenat ~vrste faze u suspenziji;
%L, maseni procenat vlage u poga~i.
Koli~ina vlage u poga~i varira, {to u velikoj mjeri zavisi od svojstava
~vrste faze (krupno}e, oblika i liofilnosti ~estica, kompresibilnosti poga~e
itd.), kao i od svojstava filtrata (gustina i viskozitet).
Povr{ina filtriranja ra~una se preko izraza:
Af
A= (= ) m2 , (6.2.)
v sr
gdje je: v sr ( = ) m/s , brzina filtriranja.

Osnovna jedna~ina za brzinu filtracije je:
vf Δp
v sr = = A⋅ , (6.3.)
τ Rf + Rk
gdje su: R f i R k otpori filtra i kola~a, ~ije odre|ivanje je dosta sloèno, pa
se jedna~ina svodi na oblik koji vaì u uèm intervalu filtracije:
dVf K K
= 0,5 ⋅ = , (6.4.)
dτ V + C 2 ⋅ ( V + C)
gdje je: K = L−2 ⋅τ −1 ( = ) m 2 ⋅ s −1 , konstanta otpora filtarske poga~e i filtrata;

C = L3 ⋅ L−2 ( = ) m , konstanta otpora filtra.
Razdvajanje materija filtracijom. Filtri 109
Ako se filtracija provodi pod konstantnim pritiskom, {to i jeste u slu~aju

kontinualne filtracije, moè se postaviti poznata aproksimativna Rutova
(Ruth) jedna~ina filtracije:
Vf2 + 2 ⋅ Vf ⋅ C = K ⋅ τ . (6.5.)
Konstante filtracije se odre|uju analiti~kim putem ili dosta prihvatlji-
vom grafi~kom metodom.
Iz diferencijalne jedna~ine filtracije (6.4.) proizilazi da je:
dτ 2 2
= ⋅ Vf + ⋅ C . (6.6.)
dVf K K
Na osnovu eksperimenata, s obzirom na zavisnost Vf = f ( τ ) , formira se

dijagram filtracije:
Slika 6.1. Zavisnost Vf i τ
Iz jedna~ine (6.6.) proizilazi da je

2 K⋅b
tgα = i C= .
K 2
Jedinice konstanti otpora filtraciji u SI jedinicama su:
K ( = ) m 6 / m 4 s ( = ) m 2 / s i C ( = ) m 3 /m 2 (=) m .
Putem limesa se dobije:
Δ V dV K
v= ≈ = ( = ) m/s . (6.7.)
Δτ d τ 2 ( V + C )
Ako se konstante uvrste u jedna~inu filtracije, onda se iz kvadratne
jedna~ine (6.5.) dobije:
Vf = −C + C 2 + Kτ ( = ) m/s = v sr . (6.8.)
Ukupna povr{ina filtra zavisi o odnosu povr{ine na kojoj se vr{i filtra-
cija i povr{ine filtra na kojoj se u datom momentu ne vr{i filtracija, pa je za
vakuum filtar:
Af
A uk = ( = ) m2 , (6.9.)
0,35
jer je svega oko 35% povr{ine bubnja (ili filtriraju}ih diskova) uzajamno u
suspenziji.
Kada se izra~unaju povr{ine A uk i A f , tada se odlu~i da li }e se filtra-
cija provoditi na jednom ili vi{e filtara. Neki prakti~ni podaci o vakuum-
filtrima sa bubnjem ili sa diskovima dati su u prilogu u tabeli 17.7.
6.1. Centrifugiranje
Centrifugiranje je operacija kojom se pomoću centrifugalne sile iz neke

suspenzije ili emulzije vrši odjeljivanje tečnosti i čestica (čvrstih ili tečnih)
različite specifične mase.
Centrifugalna sila o kojoj je ovdje riječ je t.zv. masena sila, koja za ra-
zliku od sile koja djeluje u filtrima pod pritiskom ili vakuum filtrima nastaje
u svakoj pojedinoj čestici u njezinom težištu. U tom pogledu ona je analo-
gna sili gravitacije, samo što je ubrzanje gravitacije više manje konstantno
(g=9,81 m/s²) dok centrifugalna sila u pogodnim centrifugama može postići
vrijednosti i nekoliko desetina hiljada puta veće od ubrzanja gravitacije. I u
najsporijim centrifugama ona je nekoliko desetina puta veća od gravitacije.
Centrifugalna sila za određenu masu materijala data je izrazom:
m ⋅ vp 2 G vp
2
m ⋅ g ⋅ vp2
Fc = = ⋅ = , (6.10.)
R g R R
gdje je: Fc (=) N , centrifugalna sila;
m (=) kg , masa materijala u centrifugi;
G (=) kp , težina materijala u centrifugi;
R (=) m , poluprečnik doboša;
v p (=) m/s, periferna brzina;
n (=) o/min, broj obrtaja doboša;
r (=) m, unutrašnji poluprečnik
poga~e u dobošu;
h (=) m , visina doboša.

Na slici 6.2. dat je vertikalni presjek
doboša centrifuge:
Periferna brzina je jednaka:
2R ⋅ π ⋅ n
vp = , (6.11)
60
a centrifugalna sila je:
G ⎛ 2R ⋅ π ⋅ n ⎞
2
Slika 6.2.Vertikalni Fc = ⎜ ⎟ ;
presjek dobo{a centrifuge g ⋅ R ⎝ 60 ⎠
Fc = 0, 001⋅ m ⋅ g ⋅ R ⋅ n 2 = p ⋅ A , (6.12.)
odnosno: Fc ≅ 0, 01⋅ m ⋅ R ⋅ n 2 .
Odavde je broj obrtaja doboša centrifuge jednak:
Fc
n= (=) o min . (6.13.)
0, 01⋅ m ⋅ R
Pritisak na zidove centrifuge određuje se po formuli:
p = 0, 00056 ( R 2 − r 2 ) ⋅ρsus ⋅ g ⋅ n 2 ( = ) Pa . (6.14.)
Zapremina doboša jednaka je:

Vd = π ⋅ R 2 ⋅ h (=) m 3 , (6.15.)
a zapremina materijala u dobošu se računa prema izrazu:
( )
Vm = π R 2 − r 2 ⋅ h (=) m3 . (6.16.)
Uobičajeni odnos ovih zapremina kod centrifuge je:
Vm = 0,5 ⋅ Vd . (6.17.)
Na osnovu jednačina (6.16.) i (6.17) može se izračunati i poluprečnik
materijala u centrifugi:
( )
π R 2 − r 2 ⋅ h = 0,5Vd ,
a odavde je: r = 0,71 R . (6.18.)

Primjeri
6.1. Laboratorijskom vakuum filtracijom (p=0,69 bar) dobijena je poga~a

sa 32% vlage. Filtrirana je suspenzija, gustine 1180 kg/m 3 , a vrijeme ekspe-
rimentalne filtracije bilo je τ = 2,2 min . Na osnovu eksperimentalnih poda-
taka odre|ene su konstante filtracije: K = 10 dm 6 / m 4 s i C = 6 dm 3 / m 2 .
Na osnovu eksperimentalnih podataka treba odrediti ukupnu povr{inu
industrijskog vakuum filtra, koji }e raditi pod istim pritiskom, te broja obrta-
ja bubnja filtra za zadani kapacitet od 12 m 3 / h suspenzije, sa sadràjem
suve materije 16%.
Rje{enje
Vf
Povr{ina filtra ra~una se iz odnosa: A = .
v sr
Na osnovu jedna~ine (6.8.) moè se izra~unati srednja brzina filtracija:
v sr = −C + C 2 + Kτ = −6 + 6 2 + 2, 2 ⋅ 60 = 30,8 dm 3 / m 2132s
30,8
v sr = = 0,000233 m 3 / m 2s = 2,33 ⋅ 10−4 m 3 / m 2s .
132 ⋅ 1000
Koli~ina filtrata moè se izra~unati po jedna~ini (6.1.):
ρsus ⎛ %S ⎞
Vf = Vsus ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ (=) m
3
ρf ⎝ 100 − %L ⎠
1180 ⎛ 16 ⎞
Vf = 12 ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ = 10,83 m / h = 0,00301 m / s .
3 3
1000 ⎝ 100 − 32 ⎠
Filtraciona povr{ina filtra je:
Vf 0,00301
Af = = −4
= 12,92 m 2 ,
v sr 2,33 ⋅ 10
a kako je to svega 35% od ukupne pov{ine bubnjastog filtra koja je uronjena
u suspenziju, ukupna povr{ina filtra je:
Af
A uk = = 36,9 m 2 .
0,35
Osnovne geometrijske veli~ine bubnja su duìna L i pre~nik D. Povr{ina

bubnja je: A = DπL , a prema uobi~ajenom geometrijskom odnosu za bu-
bnjasti vakuum-filtar (tabela u prilogu) moè se usvojiti da je D=1,5L.
A 36,9
Duìna bubnja je: L = = = 7,83 m .
Dπ 1,5 ⋅ π
Ova duìna je prevelika za jedan bubanj, pa se mogu uzeti 2 bubnja
7,83
duìne: = 3,965 ≅ 4 m , i pre~nika 1,5L, tj.:
2
D = 1,5 ⋅ 4 = 6 m .
Broj obrtaja bubnja vakuum-filtra je:
2,2
Vrijeme jednog obrtaja: τ / o = = 6,3 min. ,
0,35
60
a za jedan ~as bubanj se obrne: = 9,5 o/h .
6,3
6.2. Pri proizvodnji punila za insekticide hidroseparacijom se dobija
finodisperzovana mineralna materija u vodi. Ugu{}ivanjem te suspenzije do-
bija se mulj sa 30% S (ρsus = 1240 kg/m 3 ) koji treba filtrirati u filtar-presa-
ma. Prethodno su izvr{eni eksperimenti na laboratorijskom filtru pod priti-
skom i dobijeni su rezultati:
za: - 5 min. filtracije dobijeno je 300 mL filtrata na 0,02 m 2
- 12 min. filtracije dobijeno je 500 mL filtrata na 0,02 m 2 .
Treba izra~unati broj filtar-presa za filtraciju 60 m 3 / h suspenzije sa
30%S, s tim da dobijena poga~a ne smije sadràvati vi{e od 25% vlage.
Dimenzije komora filtar-prese su 0,8×0,8 m, a aparat za filtraciju obi~no
ima 60 komora.
Rje{enje:
Osnovni podatak za prora~un broja filtar-presa je koli~ina filtrata:
ρsus ⎛ %S ⎞ 1240 ⎛ 30 ⎞
Vf = Vsus ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ = 60 ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟
ρf ⎝ 100 − %L ⎠ 1000 ⎝ 100 − 25 ⎠
Vf = 44,6 m 3 / h .
Za prora~un ukupne filtracione povr{ine potrebno je odrediti srednju

brzinu filtracije:
v sr = −C + C2 + Kτ , tj. odrediti konstante otpora filtraciji k i c.

Na osnovu kvadratne jedna~ine (6.5.), mogu se empirijski izra~unati
konstante K i C iz sistema dviju kvadratnih jedna~ina:
Vf21 + 2Vf2 ⋅ C = Kτ
Vf22 + 2Vf2 ⋅ C = Kτ .
Na osnovu eksperimentalnih podataka je:

0,30
Vf1 = = 15 L/m 2 5min
0,02
0,5
Vf2 = = 25 L/m 212 min .
0,02
Uvr{tavaju}i u sitem kvadratnih jedna~ina:
152 + 2 ⋅15 ⋅ C = 5K
252 + 2 ⋅ 25 ⋅ C = 12K
K = 68,3 L2 /m 4 min
C = 4, 03 L/m 2 .
Sada je brzina filtracije:
v sr = −4,03 + 4,032 + 68,3 ⋅ 60 = 60 L/m 2 h = 0,06 m 3 / m 2 h .

Usvajaju}i predimenzioniranje aparata za 20%, povr{ina filtracije, bi}e:
Vf 44,6
A uk = 1,20 ⋅ = 1,20 ⋅ = 894 m 2 .
v sr 0,06
Za filtar presu navedenih dimenzija, 1 presa sa 60 komora ima}e po-
vr{inu:
A1 = 2 ⋅ 60 ⋅ 0,8 ⋅ 0,8 = 76,8 m 2 ,
na osnovu ~ega proizilazi da }e filtracioni pogon uklju~ivati:
A uk 894
n= = ≅ 12 filtar presa .
A1 76,8
6.3. Centrifuga za diskontinualnu filtraciju ima pre~nik bubnja D=1,2 m
i visinu H=R=0,5D. Broj obrtaja bubnja je 500 min-1. Pritisak na zidove
bubnja je p = 3 ⋅ 105 Pa . Koliko je optere}enje centrifuge u masi i koliki je
stepen zapunjenosti bubnja centrifuge.
Rje{enje:
Optere}enje centrifuge po masi ra~una se preko prora~una centrifugalne
sile:
mv 2 m ⋅ ( 2Rπn )
2
Fc = = = 4 π2 mRn 2 ;
R R
Fc = p ⋅ A .
Povr{ina bubnja centrifuge je:
A = DπH = 1,2 ⋅ π ⋅ ( 0,5 ⋅ 1,2 ) = 2,26 m 2 ,
pa je centrifugalna sila:
Fc = p ⋅ A = 3 ⋅ 105 ⋅ 2,26 = 6,78 ⋅ 105 N .
Optere}enje centrifuge po masi je:
Fc 6,78 ⋅ 105
m= = = 413 kg .
4π Rn 2
2
⎛ 500 ⎞
2
4π2 ⋅ 0,6 ⋅ ⎜ ⎟
⎝ 60 ⎠
Zapremina bubnja jednaka je:
VB = 0,785 ⋅ D2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 1,22 ⋅ 0,6 = 0,678 m 3 .
Ako se usvoji sastav suspenzije L:S=2:1, i gustina ρsus = 1500 kg/m 3 ,

moè se ra~unati i stepen zapunjenosti bubnja centrifuge:
Vsus ( m / ρ )sus 412 / 1500
ϕ= = = = 0, 40 = 40% .
VB VB 0,68
6.4. Centrifuga za kontinualan rad ima dimenzije bubnja: D=1,6 m i
H=0,8 m. U centrifugi se centrifugira suspenzija kristala gustine,
ρsus = 1200 kg/m 3 , a stepen zapunjenosti bubnja je ϕ = 0,40 . Treba izra~u-

nati maksimalno dozvoljeno optere}enje i broj obrtaja bubnja centrifuge,
ako se centrifugiranje provodi pri pritisku od 3,5 bara.
Rje{enje:
Zapremina suspenzije u bubnju ra~una se:
Vsus = VB ⋅ ϕ = 0,785 ⋅ D 2 ⋅ H ⋅ ϕ = 0,785 ⋅ 1,6 2 ⋅ 0,8 ⋅ 0,4 = 0,643 m 3 ,
pa je masa suspenzije:
m sus = V ⋅ρ = 0,643 ⋅ 1200 = 771 kg .
Centrifugalna sila koja djeluje na bubanj centrifuge moè se izra~unati
preko pritiska pod kojim je bubanj:
Fc = p ⋅ A = 3 ⋅ 105 ⋅ DπH = 3 ⋅ 105 ⋅ 1,6 ⋅ π ⋅ 0,8 = 14,0672 ⋅ 105 N .
Broj obrtaja centrifuge ra~una se iz izraza za centrifugalnu silu:
Fc = 4π2 mRn 2 ;
Fc 1406720
n= = = 7,6 o/s=456 o/min .
4π mR
2
4π2 ⋅ 771 ⋅ 0,8
6.5. Treba izra~unati maksimalno optere}enje i pritisak na zidove bu-

bnja centrifuge dimenzija D×H=0,6×0,4 m, ~iji je stepen zapunjenosti
ϕ = 0,30 . Broj obrtaja bubnja odgovara perifernoj brzini v p = 20 m/s . Gu-
stina smjese u bubnju je ρ = 1300 kg/m 3 .
Rje{enje:
Zapremina bubnja centrifuge je:
VB = 0,785 ⋅ D 2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 0,6 2 ⋅ 0, 4 = 0,113 m 3 ,
a zapremina smjese u bubnju jeste:
Vsmj = VB ⋅ ϕ = 0,113 ⋅ 0,30 = 0,0339 m 3 .
Masa smjese je:
m smj = V ⋅ρ = 0,0339 ⋅ 1300 = 44 kg/punjenju .
Pritisak na zidove bubnja centrifuge ra~una se:
Fc mv 2
p= ; Fc = = 4π2 mRn 2 ,
A R
a broj obrtaja bubnja je:
vp 20
n= = = 10,6 o/s = 637 o/min .
Dπ 0,6π
Kona~no je pritisak:
4π2 mRn 2 4π2 ⋅ 44 ⋅ 0,3 ⋅ 10,6 2
p= = = 77618 Pa ≈ 0,78 bar .
DπH 0,6 π ⋅ 0, 4
6.6. Treba odrediti dimenzije bubnja centrifuge (D i H), te broj obrtaja

bubnja, ako je stepen zapunjenosti bubnja ϕ = 0,35 , a masa punjenja u
bubnju, m=250 kg. Gustina punjenja u bubnju je ρ = 1250 kg/m 3 , a pritisak
na zidove bubnja p=1,5 bara. Pri dimenzionisanju bubnja centrifuge uzeti
odnos D:H=2:1.
Rje{enje:
Zapremina punjenja u bubnju je:
m 250
Vsmj = = = 0,2 m 3 ,
ρ 1250
a zapremina bubnja jeste:
Vsmj 0,2
VB = = = 0,571 m 3 .
ϕ 0,35
Na osnovu zapremine bubnja odredi se pre~nik:
VB = 0,785D 2 ⋅ H = 0,785D 2 ⋅ 0,5D = 0,571 m 3 ,
0,571
odakle je: D = 3 = 1,13 m .
0,785 ⋅ 0,5
Na osnovu usvojenog odnosa D:H=2:1, visina bubnja je:
H = D / 2 = 1,13 / 2 = 0,567 m .
Broj obrtaja bubnja centrifuge ra~una se preko centrifugalne sile i priti-
ska na bubanj:
Fc = 4π2 mRn 2 = p ⋅ A ;
A = DπH = 1,13 ⋅ π ⋅ 0,567 = 2,0 m 2 ,

pa je broj obrtaja bubnja:
Fc 1,5 ⋅ 105 ⋅ 2,0
n= = = 7,34 o/s = 440 o/min .
4π2 mR 2 4π2 ⋅ 250 ⋅ (1,13 / 2 )
6.7. Treba izra~unati pritisak što ga suspenzija kristala vrši na zidove

centrifuge pre~nika doboša centrifuge D=0,8 m. Gustina kristala je ρ kr =
1800 kg m 3 . Odnos faza u suspenziji je S:L=1:2,5.
Sloj poga~e u po~etku centrifugiranja u odnosu na centrifugu je 0,12D
pre~nika centrifuge. Broj obrtaja centrifuge je 650 o/min.
Rješenje:
Pritisak na zidove centrifuge odre|uje se po formuli (6.25.):
p ≈ 0,00056 ( R 2 − r 2 ) ⋅ρsus ⋅ g ⋅ n 2 ( = ) Pa ,
gdje su : R (=) m, polupre~nik bubnja centrifuge;

r (=) m, unutrašnji polupre~nik poga~e.
Polupre~nik bubnja centrifuge jednak je:
D 0,8
R= = = 0, 4m .
2 2
Unutrašnji polupre~nik poga~e:
r = R − 0,12D = 0, 4 − 0,12 ⋅ 0,8 = 0,304 m .
Gustina suspenzije ra~una se na osnovu sastava suspenzije:
100 ⋅ρS ⋅ρ L
ρsus = .
100 ⋅ρS − %S ( ρS − ρL )
Procenat ~vrste faze u suspenziji je:
m 1
%S = S ⋅ 100 = ⋅ 100 = 40% ,
mL 2,5
pa je gustina suspenzije jednaka:
100 ⋅ 1800 ⋅ 1000

ρsus = = 1216 kg m 3 .
100 ⋅ 1800 − 40 (1800 − 1000 )
Kona~no, pritisak na zidove centrifuge je jednak:
p = 0, 00056 ( 0, 4 2 − 0, 304 2 ) ⋅ 1216 ⋅ 9, 81⋅ 6502 = 190748 Pa ;
p = 1,91 ⋅ 105 Pa .
6.8. U centrifugi za diskontinualan rad visine bubnja H=0,6 m i unutra-

šnjeg pre~nika R=1,5 H filtrira se centrifugiranjem 0,50 t suspenzije. Kod
kojeg broja obrtaja bubnja centrifuge }e pritisak na zidove centrifuge biti
2,8 ⋅ 105 N m 2 ?
Rješenje:
Centrifugalna sila ra~una se po jedna~ini (6.12.):
Fc = 0,001 ⋅ m ⋅ g ⋅ R ⋅ n 2 = p ⋅ A ,
Fc
jer je: p= (=) N m 2 .
A
Odavde je broj obrtaja bubnja centrifuge jednak:

Fc p⋅A
n= = ;
0,001⋅ m ⋅ g ⋅ R 0,001⋅ m ⋅ g ⋅ R
2,8 ⋅ 105 ⋅ A
n= .
0,001 ⋅ 500 ⋅ 9,81⋅ 1,5 ⋅ 0,6
Površina bubnja centrifuge jednaka je:
2Rπ ⋅ H = 2 ⋅ 1,5 ⋅ 0,6 ⋅ 3.14 ⋅ 0,6 = 3,39 m 2 .
Kona~no je broj obrtaja bubnja centrifuge jednak:
2,8 ⋅ 105 ⋅ 3,39
n= = 464 o min .
0,001 ⋅ 500 ⋅ 9,81⋅ 1,5 ⋅ 0,6
6.9. Zrno specifi~ne mase ρ z = 7500 kg m 3 i pre~nika 0,1 cm nalazi

se u te~nosti specifi~ne mase ρ t = 1000 kg m 3 na udaljenosti 50 cm od osi
rotacije bubnja centrifuge. Brzina obrtanja centrifuge je 1500 o/min. Treba
izra~unati:
a) centrifugalnu silu;
b) ubrzanje centrifugalne sile.
Rješenje:
Da bi se odredila masa zrna na koju djeluje centrifugalna sila, potrebno
je odrediti zapreminu zrna:
( )
−3 3
4R 3π 4 ⋅ 0,5 ⋅ 10 ⋅ 3,14
Vz = = = 5,23 ⋅ 10−10 m 3 ,
3 3
pa je masa zrna:
m z = Vz ( ρ z − ρ t ) = 5,23 ⋅ 10−10 ⋅ ( 7500 − 1000 ) = 3,4 ⋅ 10−6 kg.
a) Centrifugalna sila jednaka je:
Fc = 0,001⋅ m ⋅ g ⋅ R ⋅ n 2 = 0,001 ⋅ 3, 4 ⋅ 10−6 ⋅ 9,81⋅ 0,5 ⋅ 15002 ;
Fc = 3,75 ⋅ 10−2 N .
b) Ubrzanje centrifugalne sile jednako je:
Fc = m ⋅ a ;
Fc 3,75 ⋅ 10−2
a= = −6
= 1,1 ⋅ 10 4 m s 2 .
m 3, 4 ⋅ 10
6.10. U centrifugi pre~nika D=600 mm nalazi se 1 kg materijala. Kojim
brojem obrtaja i kojom brzinom se obr}e centrifuga, da bi u njoj vladala
centrifugalna sila od 500 kp?
Rješenje:
D=2R=600 mm; R=300 mm=0,3 m
m=1 kg; Fc = 500 kp ⋅ 9,81N/kp = 4905 N
Centrifugalna sila jednaka je:
Fc = 4905 = 0,001 ⋅ m ⋅ g ⋅ R ⋅ n 2 = 0,001 ⋅ 9,81 ⋅ m ⋅ R ⋅ n 2 .
Broj obrtaja cenrifuge jednak je:
4905 4905
n= = ;
0,01 ⋅ m ⋅ R 0,01⋅ 1⋅ 0,3
n = 1279 o/min.
a periferna brzina centrifuge je:
2 ⋅ R ⋅ π ⋅ n R ⋅ π ⋅ n 0,3 ⋅ 3,14 ⋅1279

vp = = =
60 30 30
v p = 40, 2 m/s .
6.11. Visina doboša centrifuge iznosi 500 mm. U centrifugu je uneseno
500 kg suspenzije gustine 1200 kg/m³, koja vrši pritisak na zidove centrifu-
ge od 5,39 ⋅ 105 Pa . Koliki je broj obrtaja doboša centrifuge kod navedenog
pritiska?
Rješenje:
Pritisak punjenja na zidove bubnja centrifuge jednak je:
( )
p = 0,00056 R 2 − r 2 ⋅ρ ⋅ g ⋅ n 2 ;
p p ⋅ Vm
n= = .
5,6 ⋅ 10 −4
( )
R 2 − r 2 ⋅ρ ⋅ g −
(
5,6 ⋅ 10 4 R 2 − r 2 ⋅ m ⋅ g )
Zapremina doboša jednaka je: Vd = π ⋅ R 2 ⋅ h .
Zapremina materijala u dobošu ra~una se prema jedna~ini:
Vm = π ⋅ ( R 2 − r 2 ) ⋅ h ( = ) m 3 .
Broj obrtaja doboša je:
n=
(
p ⋅ π ⋅ R2 − r2 ⋅ h ) ;
5,6 ⋅ 10 −4
⋅ (R 2
− r )⋅m⋅g
2
p⋅π⋅ h
n=
5,6 ⋅ 10−4 ⋅ 500 ⋅ 9,81
5,39 ⋅ 105 ⋅ 3,14 ⋅ 0,5

n=
5,6 ⋅ 10−4 ⋅ 500 ⋅ 9,81
n = 555 o/min.
7. FLOTACIJA. Flotatori
Flotacija se kao jedinstven proces separacije primjenjuje prvenstveno za

separaciju mineralnih sirovina rudnog ili nemetalnog karaktera. Flotacijom
se separiraju i nemetalne materije (nastali kristali, celulozne niti, {krobna
zrnca, mehani~ka one~i{}enja industrijskih i drugih otpadnih voda).
Flotacijski procesi se izvode na razli~ite na~ine: flotacija ~vrstih ~estica,
flotacija taloga, elektroflotacija (gasovita faza je elektrolitski vodonik u }e-
liji), molekulska i jonska flotacija.
Na proces flotacije uti~u mnogi faktori: procesi adsorpcije kolektora,
adsorpcije nastalog kompleksa na mjehure vazduha, kineti~ka adsorpcija,
krupno}a ~estica, gustina suspenzije tj. odnos S- i L- faze, reìm mije{anja
suspenzije, temperatura suspenzije, veli~ina vazdu{nih mjehura i drugi.
Na slici 7.1. prikazan je presjek flotacijske }elije.
Slika 7.1. Presjek flotacijske }elije

1 – flotacijska }elija; 2 – nosa~ statora; 3 – stator; 4 – cijev kroz koju propeler
usisava vazduh; 5 – vratilo; 6 – mje{a~
Flotacijske }elije su naj~e{}e sa rotorom pre~nika oko 500 mm∅ i

zapremine 1,0 - 1,2 m 3 .
U tabeli 7.1. u dati su neki podaci o flotacijskim }elijama dviju vode}ih
firmi za proizvodnju filtara: Denver-USA i Mehanbor-SSSR.
Flotacija. Flotatori 123
Tabela 7.1. Osnovni tehničko-tehnološki parametri flotacionih aparata

firmi Denver (D) USA i Mehanbor (M) – Rusija
Poprečni
Prečnik Snaga
presjek Zapremina Firma
impelera (=) mm (=) kW
ćelije (=) mm ćelije (=) m3
500x500 0,14 200 0,85 M
560x560 0,28 305 1,1 D
700x700 0,35 300 1,5 M
710x710 0,51 455 2,2 D
1100x1100 1,30 500 4,5 M
1090x1090 1,42 610 5,5 D
1750x1060 3,26 600 10,0 M
1675x1675 5,65 760 15,0 D
Periferna brzina propelera je oko 7,5-9,0 m/s, a preko pre~nika prope-

lera izra~unava se broj obrtaja propelera.
Koli~ina vazduha koji usisava i disperguje rotor u prosje~no velikim
}elijama (oko 1 m 3 ) iznosi od 0,7 − 1,0 m 3 / min .
Kapacitet flotacijske }elije srednje veli~ine i srednjeg vremena flotacije
iznosi oko 60 m 3 / h suspenzije, odnosno 20 t/h odflotirane ~vrste faze.
Flotacijske }elije su serijski vezane u bateriju kroz koju proti~e suspen-
zija, tj. baterija predstavlja veliko korito sa pregradama sa pojedina~nim
mje{a~ima. Srednje vrijeme flotacije naj~e{}e iznosi 5-20 minuta i odre|uje
se eksperimentalno.
Jedna~inu kinetike flotacije postavio je Beloglazov:
dx
= k1Nϕd τ = Kd τ = K ( x o − x ) ,
n
(7.1.)
dτ
gdje je: x, ( x o − x ) , broj odflotiranih i neodflotiranih ~estica, respektivno;
N – broj gasnih mjehura u vremenu flotacije;
ϕ – ~vrsto}a veze ~estice i mjehura,
k1 – karakteristi~na konstanta;
n – 1, 2, i vi{e, eksponent;
K – konstanta flotacije.
Ako se umjesto broja ~estica u jedna~inu (7.1.) uvrsti iskori{}enje flota-
cije ε , odnosno koli~ina odflotiranog kao udio ukupne koli~ine flotabilnih
~estica, dobije se:
dε
= K ⋅ ( ε max − ε ) .
n
(7.2.)
dτ
Kako je ε ≤ 1 , to jest ε max = 1 :

dε
= K ⋅ (1 − ε ) .
n
(7.3.)
dτ
Eksponent (n) moè imati razli~ite vrijednosti, ali se kinetika flotacije u
najve}em broju slu~ajeva opisuje jedna~Inom prvog ili drugog reda. Belo-
glazov uzima da je n=1, pa jedna~ina pisana eksplicite za konstantu flotacije
ima oblik:
1
ln
K = 1− ε , (7.4.)
τ
odnosno iskori{}enje je: ε = 1 − e Kτ , (7.5.)
Mitrofanov za (n) uzima da je n=2, pa je konstanta brzine flotacije:
ε
K = 1− ε , (7.6.)
τ
εstv
ε −ε
odnosno: K = max 1,3 stv . (7.7.)
τ
Kada se eksperimentalno odredi srednja vrijednost konstante brzine
flotacije K sr , vrijeme flotiranja se odredi prema:
1
ln
1 − εstv
τflot = , n=1 , (7.8.)
K
0,77
⎛ εstv ⎞
⎜ 1− ε ⎟
odnosno za n=2 je: τflot =⎜ stv ⎟ . (7.9.)
⎜ K sr ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Osnovni prora~un flotacijske baterije sastoji se u sljede}em: usvoji se
poznata zapremina }elija, koja se u praksi naj~e{}e kre}e od 1 do 2 m 3 (ta-
bela 7.1. ), a potom odredi gustina suspenzije i odnos ~vrste i te~ne faze.
Ako se maseni udio S-faze u suspenziji ozna~i sa ωS , moè se postaviti
materijalni bilans:
mS 100 − ωS ⋅100
m sus = m S + m L = m S + = mS + mS ⋅ ( = ) kg . (7.10.)
ωS 100
Zapremina suspenzije jednaka je:
m m
Vuk = Vsus = VS + VL = S + L . (7.11.)
ρS ρL
Ukupan broj }elija u flotacijskoj bateriji je:
V τ
n = uk ⋅ flot , (7.12.)
V1 60
gdje je: V1 ( = ) m 3 , zapremina jedne }elije u bateriji;
τflot ( = ) min , vrijeme flotacije.
Povezuju}i izraze (7.12.) i (7.11.) moè se pisati:
⎛ 1 100 − %S ⎞ τ
n = mS ⋅ ⎜ + ⎟⋅ . (7.13.)
⎝ ρS %S ⎠ 60 ⋅ V1
U literaturi se navodi slijede}i izraz za ra~unanje broja }elija u bateriji:
Vuk ⋅ τ
n= , (7.14.)
1440 ⋅ V1 ⋅ K
gdje je: K – odnos zapremine suspenzije u }eliji i ukupne zapremine }elije;
Vuk ( = ) m 3 , ukupna zapremina suspenzije na 24 h rada.
Projektni primjer
Treba projektovati flotacijsku bateriju za flotaciju mineralne sirovine,

koja sadrì 30% feldspata, a ostalo je kvarcni pijesak i druge silikatne pri-
mjese. Kapacitet baterije treba da bude 6,2 t/h mineralne sirovine. Osim di-
menzionisanja flotacijske baterije, treba prora~unati i veli~ine talo`nika i
vakuum filtra za koncentrat, te pumpu koja transportuje iscrpljenu suspenzi-
ju na jalovi{te udaljeno 300 m od flotacije. Ulazna suspenzija je sa 40%
~vrste faze.
Rje{enje:
Feldspatna sirovina je usitnjena na flotacijsku granulaciju i o~i{}ena od
eventualno prisutnog kaolina koji bi oteàvao flotaciju. Agitiranje suspenzi-
je sa kolektorom provodi se u kondicioneru. Vrijeme agitacije iznosi oko 10
minuta.
Masa suspenzije sa 40% ~vrste faze je:

6,2
m sus = = 15,5 t/h .
0, 40
Gustina suspenzije se ra~una ( ρS = 2500 kg/m 3 ) :
100 ⋅ρS ⋅ρL 100 ⋅ 2500 ⋅1000
ρsus = =
100 ⋅ρS − p ⋅ ( ρS − ρL ) 100 ⋅ 2500 − 35 ⋅ ( 2500 − 1000 )
ρsus = 1265 kg/m 3 .
Zapremina protoka suspenzije kroz bateriju je:
m 15,5 ⋅ 1000
Qsus = = = 12,253 m 3 / h .
ρ 1265
Ako je vrijeme agitacije 10 min., tada je zapremina kondicionera:
12,253 ⋅ 10
Vkond = = 2,04 m 3 .
60
Ako se usvoji visina kondicionera H=1,1, onda je pre~nik kondicionera:
2,04
D= = 2,36 m .
0,785 ⋅ 1,1
U kondicioneru postoji difuzorska cijev, i ako se usvoji odnos
D : d m = 1: 0,2 , tada je pre~nik mje{a~a:
d m = D ⋅ 0,2 = 2,36 ⋅ 0,2 = 0, 472 m .
êstice feldspata su krupno}e: d s = 0,3 mm∅ , pa se brzina taloènja tih
~estica ra~una po Njutn-Ritingerovoj formuli:
d ⋅ Δp 2500 − 1265
v=4 = 4 0,0003 ⋅ = 0,0685 m/s .
ρ 1265
Brzina struje uvis u prstenastom prostoru oko difuzora mora biti barem
20% ve}a od brzine taloènja ~estica, tj.:
v o = 1,2 ⋅ v = 1,2 ⋅ 0,0685 = 0,0822 m/s .
Prema zakonu kontinuiteta vrijedi:
(
v m ⋅ d 2m = v o ⋅ D 2 − d 2m ,)
gdje je: v m - vertikalna brzina strujanja suspenzije ispod mje{a~a.
D 2 − d 2m 2,36 2 − 0, 4722
v m = vo ⋅ = 0,0822 ⋅ = 1,973 m/s .
d 2m 0, 4722
Usvajaju}i da je korak propelera jednak dijametru propelera, tada je:
v m = KHn o = 0,785 ⋅ 0, 472 ⋅ n o = 1,973 ,
a broj obrtaja propelera:
v 1,973
n o= m = = 5,32 o/s = 320 o/min .
KH 0,785 ⋅ 0, 472
d 2m ⋅ n ⋅ρ 0, 472 ⋅ 5,32 ⋅ 1265
Reìm strujanja je: R eM = =
μ sus 1,56 ⋅ 10−3
R eM = 961084 .
Viskoznost suspenzije je odre|ena iz odnosa viskoznosti vode i odnosa S:L.
Snaga za pogon mje{a~a:
P = μ ⋅ R e− a ⋅ρ ⋅ n 3 ⋅ d 5m = 0,85 ⋅ 961084 −0,05 ⋅ 1265 ⋅ 5,323 ⋅ 0, 4725
P = 1904 W = 1,9 kW ≈ 2 kW ,
{to se slaè sa katalo{kim podacima.
Eksperimentalno odre|ena kumulativna iskori{}enja flotacije feldspata su:
τ 2 4 6 8 10
ε 43 61 72 79 83
Konstanta brzine flotacije ra~una se po jedna~ini 7.7.:
εstv
ε −ε
K = max 1,3 stv .
τ
Maksimalno mogu}e iskori{}enje feldspatne sirovine je:
ε max = 90% , pa je:
εstv
τ ( = ) min. τ1,3 εstv ε max − εstv K
ε max − εstv
2 2,46 0,43 0,47 0,915 0,37
4 6,06 0,61 0,29 2,10 0,35
6 10,27 0,72 0,18 4,00 0,39
8 14,93 0,79 0,11 7,18 0,50
10 19,95 0,83 0,07 11,86 0,59
Srednja vrijednost konstantne brzine flotacije je: K sr = 0, 436 .

Vrijeme flotacije u kojem se postiè maksimalno iskori{}enje od 90% je:
0,77
⎛ εstv ⎞
⎜ ε −ε ⎟ ⎛ 11,86 ⎞
0,77
stv ⎟
τ=⎜ max
=⎜ ⎟ = 12,72 min.
⎜ K sr ⎟ ⎝ 0, 436 ⎠
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Broj flotacijskih }elija u flotacijskoj bateriji:
⎛ ρ 100 − %S ⎞ τ
n = ms ⋅ ⎜ L + ⎟⋅ ,
⎝ ρs %S ⎠ 60 ⋅ V1
gdje je: m s = 6,2 t/h .

Procenat ~vrste faze u suspenziji je: %S=40%, a odnos
100 − 40
L:S = = 1,5 .
40
Zapremina flotacijske }elije moè se odabrati prema katalogu proizvo|a~a.
Uobi~ajene zapremine }elija su 0,5 − 2,5 m 3 .
Ako se usvoji zapremina }elije od V1 = 0,5 m 3 , tada }e baterija imati
⎛ 1000 100 − 40 ⎞ 13
}elija: n = 6,2 ⋅ ⎜ + ⎟⋅ = 5,10 ≅ 5 }elija.
⎝ 2500 40 ⎠ 60 ⋅ 0,5
Broj }elija moè se izra~unavati i po jedna~ini 7.14.:
Vuk ⋅ τ 372 ⋅ 13
n= = = 9,59 ≅ 10 }elija.
1440 ⋅ V1 ⋅ K 1440 ⋅ 0,5 ⋅ 0,7
Na osnovu ovakvih podataka moè se usvojiti da bi najbolje bilo formi-
rati flotacijsku bateriju od 10 }elija u sljede}em poretku:
- 5 }elija za primarnu flotaciju;
- 3 }elije za kontrolnu flotaciju;
- 2 }elije za reflotaciju.
Na slici 7.2. prikazana je {ema poretka flotacijskih }elija u flotacijskoj
bateriji.
Slika 7.2. [ema poretka flotacijskih }elija u flotacijskoj bateriji
Prora~un talo`nika za flotacijski koncentrat

Kada je suspenzija za flotaciju dobro pripremljena, tada sadrì minima-
lni procenat ~estica pre~nika manjeg od 20 μm , pa je mogu}e izra~unati
brzinu taloènja. U tom slu~aju se moè pretpostaviti ukupni koeficijent
oblika ~estica i ometanog taloènja: ϕ uk = 0,5 .
Brzina taloènja po Stoksu je:
v↓ = ϕ ⋅
d s2 ⋅ ( ρs − ρsus ) ⋅ g
= 0,5 ⋅
( 20 ⋅10 ) ⋅ ( 2500 − 1265) ⋅ 9,81
−6 2
18 ⋅ μ sus 18 ⋅ 1,56 ⋅ 10−3
v ↓ = 8,63 ⋅ 10 −5 m/s .
Flotacijom sirovine dobija se 90% iskori{}enja flotacijskog koncentrata
sa 70% feldspata. Masa ~istog feldspata koji ulazi u proces jeste:
m feld = 6,2 ⋅ 0,30 = 1,86 t/h .
Masa primarnog koncentrata je:
0,90
m pk = 1,86 ⋅ = 2,39 t/h .
0,70
U procesu su prisutni i odre|eni gubici usljed cirkulacije i reflotacije, pa
se moè usvojiti da je koli~ina reflotiranog koncentrata: m RK = 2,00 t/h .
Moè se usvojiti da je masa ~vrste faze u koncentratu-suspenziji na
ulazu u talo`nik 20%, a u talogu na izlazu sa 40%, tj.:
20
x po~ = = 0,25 ;
80
40
x kon = = 0,67 .
60
Masa koncentrata – suspenzije je:
ms 6,2
m sus = = = 31 t/h ,
%S 0,20
a masa vode u suspenziji: m L = m sus ⋅ %L = 31 ⋅ 0,80 = 24,8 t .
Sada se na osnovu gornjih podataka izra~una povr{ina talo`nika po jed-
na~ini:
1,3 m L x kon − x po~ 1,3 3100 0,67 − 0,25
A= ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅
3600 ρL v ↓ ⋅ x kon 3600 1000 8,63 ⋅ 10−5 ⋅ 0,67
A = 81,3 m 2 ,
a potom je pre~nik talo`nika:
81,3
D= = 10,2 m .
0,785
Prora~un vakuum filtra za filtraciju flotacijskog taloga

dobijenog na izlazu iz talo`nika
Eksperimentalnim filtriranjem na vakuum filtru povr{ine 0,01 m 2 dobi-
jeno je za 10 minuta 3L filtrata. Prema tome, brzina filtracije je:
3 ⋅ 10−3
v sr = = 0,5 ⋅ 10−3 m 3 / m 2s .
0,01 ⋅ 10 ⋅ 60
Ukupna koli~ina filtrata, uz uslov da poga~a sadrì 20% vlage, jeste:
ρsus ⎛ %S ⎞ 1265 ⎛ 40 ⎞
Vf = Vsus ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ = 12,253 ⋅ ⋅ ⎜1 − ⎟ = 7,75 m / h .
3
ρL ⎝ 100 − %S ⎠ 1000 ⎝ 100 − 20 ⎠

Povr{ina filtracije (filtra) je:
Vf 7,75
Af = = = 4,3 m 2 .
v f ,sr 3600 ⋅ 0,5 ⋅ 10−3
Kako ova povr{ina iznosi samo 30% od ukupne povr{ine bubnja (30%
bubnja uronjeno u suspenziju), ukupna povr{ina bubnja filtra jeste:
4,3
A uk = = 14,3 m 2 .
0,30
Mije{anje. Mje{alice 131
8. MIJE[ANJE. Mje{alice
Tri su osnovna razloga provo|enja operacije mije{anja:

1. Homogenizacija ~vrstih i te~nih (suspenzija, emulzija) materija,
2. Pove}anje efikasnosti prenosa toplote,
3. Pove}anje efikasnosti prenosa mase.
Sli~nost mije{anja definisana je Re m - Rejnoldsovim kriterijumom mi-
je{anja:
d 2m ⋅ n ⋅ρ
Re m = , (8.1.)
μ
gdje je: d m ( = ) m , pre~nik mje{a~a;
n ( = ) o/s , broj obrtaja mje{a~a;
ρ, μ , fizi~ke karakteristike medija.
Mogu se razlikovati brzo i sporo rotiraju}i mje{a~i, a uobi~ajeni geo-
metrijski odnosi su:
D
Za brzo rotiraju}e: ≥ 3, (8.2.)
dm
gdje je: D ( = ) m , pre~nik posude mje{alice.
Periferna brzina mje{a~a je: v p = d m ⋅ n min ⋅ π (8.3.)
Za brzorotiraju}e mje}a~e je: v p = 5 − 10 m/s , a za spororotiraju}e

v p = 1 m/s .
Minimalan broj obrtaja mje{a~a ra~una se na osnovu izraza za Re m :
Re m ⋅μ
n min = . (8.4.)
d 2m ⋅ρ
Minimalan broj obrtaja mje{a~a obezbje|uje optimizaciju procesa
mije{anja, a uzima se da je kriterijum sli~nosti funkcija veli~ina:
Re m = f ( Ga, We, iρ , i L , ...) , (8.5.)
gdje je: iρ , i L - simpleksi gustina i geometrijskih veli~ina, tako da je za

mije{anje suspenzije kriterijalna jedna~ina:
b c d
⎛ρ ⎞ ⎛d ⎞ ⎛ D⎞
Re m = k ⋅ Ga ⋅ ⎜ s ⎟a
⋅⎜ s ⎟ ⋅⎜ ⎟ . (8.6.)
⎝ ρL ⎠ ⎝ dm ⎠ ⎝ dm ⎠
Tabela 8.1. Vrijednosti konstante (k) i eksponenata jedna~ine 8.6.
Tip mje{a~a k a b c d Ga
< 10
11
Propelerski 0,105 0,60 0,80 0,40 1,9
tj. 3 ⋅ 10 − 7 ⋅ 10
6 10
Turbinski 0,25 0,57 0,37 0,33 1,15
Za mije{anje emulzija (emulgovanje) vrijedi kriterijalna jedna~ina:

b c
⎛ d ⋅ρ ⋅ σ ⎞ ⎛ Δρ ⎞
Re m = k ⋅ Ga ⋅ ⎜ m 1 ⎟
a
⋅⎜ ⎟ , (8.7.)
⎝ μ1 ⎠ ⎝ ρ1 ⎠
gdje su: ρ1 i μ1 , gustina i viskoznost razrje|iva~a (emulgatora);
Δρ = ρo − ρ1 , ρo - gustina emulgovane te~nosti;
σH2O = 0,073 N/m , povr{inski napon.
Vrijednosti konstante i eksponenata su: k=0,65; a=0,01; b=0,47; c=0,13,

a izraz vrijedi za podru~ja:
Re m = 3 ⋅ 102 − 2 ⋅ 105 ; Ga=2 ⋅ 105 − 1,2 ⋅ 1011 .
Minimalni broj obrtaja mje{a~a pri kojem se postiù ravnomjerna raspo-
djeljenost suspendovanih ~estica (stabilnost suspenzije) moè da se ra~una
po jedna~ini:
n min = c1 ⋅ d s ⋅ ( ρs − ρsus ) ⋅ρsus

−1
(
⋅ D x1 ⋅ d −my1 ) ( = ) o/s . (8.8.)
Za emulgovanje dviju te~nosti n min se moè ra~unati i pomo}u jedna~i-

ne:
c 2 ⋅ ( ρo − ρ1 )
0,315
⋅ σ0,185 ⋅ D x2
n min = , (8.9.)
ρ10,5 ⋅ d my 2
gdje je: ρo i ρ1 ( = ) kg/m 3 , gustina te~nosti koja se emulguje i razrje|iva~a

(emulgatora);
σ ( = ) N/m , povr{inski napon.
Vrijednosti konstanti i eksponenata u jedna~inama (8.8.) i (8.9) za razli-

~ite tipove mje{a~a date su u tabeli 8.2.
Tabela 8.2. Vrijednosti konstanti c1 i c 2 i eksponenata x1 , y1 , x 2 , y 2 za
razli~ite tipove mje{a~a
Suspendovanje Emulgovanje
Tip mje{a~a
c1 x1 y1 c2 x2 y2
Loptasti 46,4 0 1 3,02 1,3 2,17
Propelerski 20,5 1 2 6,05 0,67 1,54
Turbinski 14,7 1 2 4,72 0,67 1,54
Za trokrilni propelerski mje{a~ minimalni broj obrtaja mje{a~a moè se

izra~unati i po aproksimativnoj jedna~ini:
vd vd v
n min = = = 1,27 d ( = ) o/s , (8.10.)
k ⋅ H 0,785 ⋅ H dm
gdje je: v d ( = ) m/s , srednja brzina u difuzorskom prostoru;

k=0,785, koeficijent;
H ( = ) m , korak propelera.
Ta~nije se korak propelera odre|uje uglom uspona njegove zavojnice
α = 15 − 45o .
H = d m ⋅ π ⋅ tgα . (8.11.)
Srednja aksijalna brzina u difuzorskom dijelu na osnovu jedna~ine kon-
tinuiteta jeste:
D 2 − d 2m
v d = v↑ ⋅ ( = ) m/s . (8.12.)
d 2m
Kontrola prora~una n min moè se u prvoj aproksimaciji izvr{iti prora~u-
nom na osnovu teorije taloènja, pri ~emu se izra~una brzina taloènja d max
po Stoksu ili Njut-Ritingeru ili iz funkcije Re 2 Ψ = f ( Re ) .
Snaga za pogon mje{a~a moè se izra~unati prema jedna~ini:
P = k ⋅ Re −ma ⋅ρ ⋅ n 3 ⋅ d 5m = Eu m ⋅ρ ⋅ n 3 ⋅ d 5m ( = ) kW . (8.13.)
Za: Re m < 50 , laminarni reìm: Eu m = 200 ⋅ Re −m1,67 . (8.14.)

Za: Re m > 50 , turbulentni reìm: Eu m = 0,85 ⋅ Re −m0,05 . (8.15.)

Za prenos toplote u mje{alici, koeficijent prelaza toplote sa medija na
zid mje{alice ili obrnuto ra~una se:
D
α = f ( Nu ) = Nu ⋅ , (8.16.)
λ
gdje je: Nu = k ⋅ Re a ⋅ Pr b ⋅ i μc ⋅ f D ⋅ f h ⋅ f b ... , (8.17.)
c
⎛ μ ⎞
gdje je: i = ⎜ L ⎟ ,
c
(8.18.)
⎜μ
μ ⎟
⎝ L,zid ⎠
odnos viskoznosti medija u unutra{njosti i na zidu mje{alice. Eksponent
simpleksa viskoznosti u najvi{e slu~ajeva jednak je 0,14. Koeficijenti a i b u
najvi{e slu~ajeva su: a ≈ 0,65 i b ≈ 0,33 .
Faktori u jedna~ini (7.17.) su:
D h b
fD = , fh = , fb = , (8.19.)
dm dm dm
gdje je: b ( = ) m , {irina krila propelera.

Kod ve}ine mje{alica postoji uobi~ajena geometrija, tako da su za tur-
binske i propelerske mje{a~e faktori:
D h b
fD = ≈ 3, f h = ≈ 3, f b = ≈ 2.
dm dm dm
Jedna~ine za prora~un kriterijuma sli~nosti za prenos toplote date su u
tabeli 8.3.
Tabela 8.3. Jedna~ine za prora~un Nu-broja
Tip mje{alice Nu = f
Nu = 0, 35 Re
0,66 0,33 0,14
Turbinske mje{alice bez pregrada (grijanje duplikatorom) Pr iμ
Turbinske mje{alice sa vertikalnim pregradama Nu = 0, 76 Re

0,66
Pr
0,33
iμ
0,14
(grijanje duplikatorom)
Nu ≈ 0,80 Re
0,66 0,33 0,14
Turbinske mje{alice bez pregrada (grijanje spiralom) Pr iμ
Propelerske mje{alice sa pregradama Nu = 0, 514 Re

0,66 0,33 0,14
Pr iμ
Nu = 0, 5 Re
0,66 0,33 0,14
Propelerske mje{alice bez pregrada(grijanje spiralom) Pr iμ
Propelerske mje{alice bez pregrada Nu = 0, 078 Re

0,62 0,33 0,14
Pr iμ
Propelerske mje{alice sa vertikalnim pregradama Nu = 0, 07 Re
0,67 0,41 0,34
Pr iμ
(grijanje spiralom)
Mje{alice sa lopaticama Nu = 0, 03 Re
0,62 0,33 0,14
Pr iμ
(grijanje spiralom)
Sidraste i okvirne mje{alice Nu = 1, 0 Re m Pr
0,5 0,33
iμ
0,18
(grijanje spiralom)
Re m ≈ 30 − 300
Sidraste i okvirne mje{alice Nu = 0, 38 Re
0,66
Pr
0,33
iμ
0,18
(grijanje spiralom)
Re m ≈ 300 − 4000
iμ = μ / μ o ; gdje su μ i μo koeficijenti viskoznosti u masi fluida odnosno gra-

ni~nog sloja fluida na zidu ogrevnog ili rashladnog ure|aja.
.
* Eksponent simpleksa viskoznosti u najve}em broju slu~ajeva uzima se da je 0,14
izuzev za sidraste i okvirne mje{alice kod kojih je 0,18, a kod propelerskih sa vertikalnim
pregradama ~ak 0,34.
Pri prenosu mase za prora~un koeficijnta prelaza mase kao osnov se
koristi jedna~ina:
Sh = k ⋅ Re a ⋅ Sc b .
Ako se radi o rastvaranju ili kristalizaciji u turbinskoj mje{alici vrijedi
kriterijalna jedna~ina:
0,83 0,5
D ⎛ d 2 ⋅ n ⋅ρ ⎞ ⎛ μ ⎞
Sh = k ⋅ = 0,052 ⋅ ⎜ m ⎟ ⋅⎜ ⎟ , (8.20.)
DA ⎝ μ ⎠ ⎝ ρ ⋅ DA ⎠
gdje je: D ( = ) m , pre~nik posude mje{alice;

D A ( = ) m , difuzioni koeficijent komponente A.
Veli~ine ρ i μ odnose se na L-fazu:

1,65
ρ ⎛ μ ⎞
k1 ⋅ 1 = 1,13 ⋅ 10−7 ⋅ ⎜ Re1 + 2 ⋅ Re 2 ⎟ + 0,017 , (8.21.)
μ1 ⎝ μ1 ⎠
gdje je: Re1 i Re 2 vrijednosti za obe te~ne faze u ekstrakcionoj emulziji.
Jedna~ina (8.21) dosta je idealizovana, jer se vrijednosti Re teè odre-
|uju za obe faze, ali ako je dispergovanje dobro, tj. obe faze se kre}u kao
jedna, tada }e i vrijednosti za Re biti blizu.
Projektni primjer
Prora~un i dimenzionisanje reaktor-mje{alice
Potrebno je konstruisati reaktor-mje{alicu kao operacijski aparat u ko-
jem se mije{a suspenzija kristala (S) sa vodom (L) sve do rastvaranja, kada
se u rastvor uvodi reaguju}i gas (G). Mje{alica-reaktor radi {ar`no, a ekspe-
rimentalno je ustanovljeno da je vrijeme jedne {arè 40 minuta. Poslije
hemijske reakcije, zapremina rastvora se pove}ava za 10%. U procesu u~e-
stvuju sljede}e mase komponenata: 10t/24h kristalne komponente; 30t/24h
vode i 7,0kg/24h reaguju}eg gasa. Zbog endotermne reakcije, potrebno je,
osim zagrijavanja rastvora sa 25o na 50o reakcionoj smjesi dovesti i toplotu
od 6000 J/kg smjese.
Neki fizi~ki podaci za komponente u procesu:
c p,S = 800 J/kgK; c p,L = 4186 J/kgK; c p,G = 1100 J/kgK; c p,smj = 3200 J/kgK;
3 ρ L = 1000 kg/m ;
3
ρ G = 2,1 kg/m ;
3
ρsmj = 1200 kg/m ;
3
ρS = 1800 kg/m ;
−3 −3
− μ L = 0, 47 ⋅ 10 Pas; − μ smj = 0, 62 ⋅ 10 Pas.
Maksimalna veli~ina kristala koji se rastvaraju je: d S = 0,5 mm .

Toplotna provodljivost rastvora je: λ = 0, 45 J/msK .
Posuda mje{alice izvedena je od ~elika, debljine zida δ = 5 mm , top-
lotne provodljivosti λ ~ = 60 J/msK . Ogrevni element je u vidu spirale,
λ Cu − legure = 250 J/msK . Ogrevna para na ulazu u ogrevnu spiralu je 120o C , a

kondenzat na izlazu 90o C .
Treba izra~unati kapacitet, ukupno potrebnu toplotu, dimenzije aparata,
broj obrtaja mje{a~a, snagu za pogon mje{a~a.
Rje{enje:
Kapacitet mje{alice po jednoj {arì je:
40
Masa kristalne komponente: m S = 10 ⋅ = 0,278 t ,
1440
0,278 ⋅ 1000
a zapremina je: VS = = 0,154 m 3 .
1800
40
Masa te~nosti (vode): m L = 30 ⋅ = 0,833 t = 0,833 m 3 .
1440
Masa gasa: m G = 7,0 ⋅
40
1440
(
= 0,194 kg 0,093 m 3 . )
Zapremina smjese:
Vsmj = ( VS + VL + VG ) ⋅ 1,1 = ( 0,154 + 0,833 + 0,093) ⋅ 1,1 = 1,12 m 3 .
Dimenzije mje{alice i snaga za pogon mje{a~a

Moè se usvojiti ne{to ve}a zapremina reakcijske smjese, npr. 1,2 m 3 ,
pa je zapremina mje{alice:
V = 1,2 = 0,785 ⋅ D 2 ⋅ H .
Ako se usvoji na osnovu uobi~ajenog geometrijskog odnosa da je odnos
pre~nika i visine posude mje{alice: D=H, tada je:
1,2 = 0,785 ⋅ D3 ,
1,2
pa je: D = 3 = 1,152 m; H=1,152 m .
0,785
Ako se za mje{a~ odabere mje{a~ turbinskog tipa, za koji je odnos iz
uobi~ajene geometrije:
D 1,152
dm = = = 0,288 m ≈ 0,3 m .
4 4
Minimalni broj obrtaja mje{a~a ra~una se po jedna~ini (8.4.):
Re m ⋅μ
n min = ,
d 2m ⋅ρ
a Re m za turbinski mje{a~ ra~una se po kriterijalnoj jedna~ini (8.6.) i tabeli
(8.1.):
0,37 0,33 1,15
⎛ρ ⎞ ⎛d ⎞ ⎛ D⎞
Re m = 0,25 ⋅ Ga 0,57
⋅⎜ S ⎟ ⋅⎜ S ⎟ ⋅⎜ ⎟ .
⎝ ρL ⎠ ⎝ dm ⎠ ⎝ dm ⎠
Galilejev kriterijum je:
d 2m ⋅ρ2 ⋅ g 0,32 ⋅ 12002 ⋅ 9,81
Ga = = = 3,3 ⋅ 1012 .
μ2 (0,62 ⋅10 )
−3 2
Vrijednost Ga-kriterijum je previsoka, tj. > 1011 , pa kriterijalna jedna~i-

na za prora~un Re m nije pouzdana.
Iz tog razloga prora~un }e se provesti na osnovu teorije taloènja. êsti-
ce kristalne komponente, veli~ine 0,5 ⋅ 10 −3 m taloè se turbulentnim reì-
mom za koji vrijedi Njut-Ritingerova jedna~ina prora~una brzine taloènja:
ρS − ρsmj 1800 − 1200
v↓ = 4 dS ⋅ = 4 0,0005 ⋅ = 0,063 m/s .
ρsmj 1200
Brzina struje smjese uvis u prstenastom prostoru {to ga ~ini mje{a~ i

posuda mje{alice mora biti ve}a da bi se postigla zadovoljavaju}a efikasnost
u pogledu mije{anja (suspendovanja).
Prema tome, moè se uzeti da je struja smjese uvis:
v ↑ = 1,5 ⋅ v ↓ = 1,5 ⋅ 0,063 = 0,0945 m/s ≈ 0,1 m/s .
Na osnovu zakona kontinuiteta, moè se izra~unati brzina struje ispod
turbinskog mje{a~a, tj. periferna brzina mje{a~a:
(
0,785 ⋅ d 2m ⋅ v m = 0,785 ⋅ D 2 − d 2m ⋅ v ↑ ,)
D 2 − d 2m 1,1522 − 0,32
odakle je: v m = v ↑ ⋅ = 0,1 ⋅ = 1,375 m/s .
d 2m 0,32
Na osnovu jedna~ine (8.10.) moè se izra~unati minimalni broj obrtaja
mje{a~a:
vm 1,375 1,375
n min = = = = 5,84 o/s=350 o/min .
k ⋅ H 0, 785 ⋅ d m 0, 785 ⋅ 0,3
Snaga potrebna za mije{anje ra~una se po kriterijalnoj jedna~ini:
P = k ⋅ Re − a ⋅ρ ⋅ n 3 ⋅ d 5m ( = ) W .
Kako je mije{anje smjese u mje{alici turbulentnog reìma, bi}e:
n min ⋅ d 2m ⋅ρsmj 5,84 ⋅ 0,32 ⋅ 1200
Re m = = = 1017290 ,
μ smj 1,62 ⋅ 10−3
a snaga za mije{anje:
P = 0,85 ⋅ 1017290−0,05 ⋅ 1200 ⋅ 5,843 ⋅ 0,35 = 247 W .
Uzimaju}i u obzir gubitke na snazi, snaga elektromotora se mora predi-
menzionirati i moè se sa sigurno{}u preporu~iti, s obzirom na malu prora-
~unatu snagu, elektromotor snage od 1 kW.
Toplotni prora~un
Ukupna koli~ina toplote po jednoj {arì:

q uk = q osj + q r + q gub :
q osj = m smj ⋅ csmj ⋅ Δt = 1111 ⋅ 3200 ⋅ ( 50 − 25 ) = 88880000 J
q r = m smj ⋅ r = 1111⋅ 6000 = 6666000 J .

Obi~no se pretpostavlja da se toplotni gubici u ovakvim procesima kre-
}u oko 5%. U ovom slu~aju toplotni gubici bi}e prora~unati. Najve}i dio
toplote se gubi kroz zidove posude. Ukupna povr{ina posude mje{alice sa
neznatnim odstupanjem zbog zakrivljenosti dna je:
A = 0,785 ⋅ D 2 + Dπ ⋅ H = 0,785 ⋅ 1,1522 + 1,152 ⋅ π ⋅ 1,152
A = 1,042 + 4,167 = 5,21 m 2 .
Na ovu povr{inu moè se dodati 10% povr{ine, pa je stvarna povr{ina
gubitka toplote:
A stv = A ⋅ 1,10 = 5,21⋅ 1,10 = 5,73 m 2 .
Za prelaz toplote na okolni vazduh moè se koristiti kriterijalna jedna-
~ina:
D
Nu = 0,37 ⋅ Gr 0,25 = α ⋅ ,
λ
a za Gr-kriterijum je:
H3 ⋅ρ2 ⋅ g ⋅ ΔT ⋅β 1,1523 ⋅ 1,22 ⋅ g ⋅ 30 ⋅ 0,0037
Gr = = = 5,99 ⋅ 109 ,
μ (0,02 ⋅10 )
2 −3 2
pa je: Nu = 0,37 ⋅ (5,99 ⋅ 109 )

0,25
= 103 .
Koeficijent prelaza toplote na vazduh je:

λ 0, 026
α1 = Nu ⋅ = 103 ⋅ = 2,32 J/m 2sK .
D 1,152
Za prelaz toplote sa unutra{nje te~nosti na zid aparata vrijedi izraz:
Nu = 0,80 ⋅ Re 0,66
m ⋅ Pr ⋅ iμ .
0,33 0,14
Usvajaju}i prema jedna~ini (8.18.) da je i μ = 1,5 , tada je: i μ0,14 = 1,06 , pa je:
μ ⋅ cp 0,6 ⋅ 10−3 ⋅ 3200

Pr = = = 4,27 ,
λ 0, 45
odnosno: Nu = 0,80 ⋅ 10172900,66 ⋅ 4,270,33 ⋅ 1,06 = 12628 .
Koeficijent prelaza toplote sa te~nosti na zid aparata:
λ 0, 45
α 2 = Nu ⋅ = 12628 ⋅ = 4933 J/m 2sK .
D 1,152
Ukupni koeficijent prolaza toplote kroz zid na okolinu bi}e:
1 1
K= = = 2,32 J/m 2sK .
1 δ 1 1 0,005 1
+ + + +
α1 λ α 2 2,32 60 4933
Kona~no, gubici toplote preko zida aparata su:
q gub = K ⋅ A stv ⋅ Δt = 2,32 ⋅ 5,73 ⋅ ( 50 − 20 ) = 399 J/s ,
a {to po {arì mje{alice iznosi:
∑q gub = 399 ⋅ 60 ⋅ 40 = 957600 J/{arì .

Koeficijent prelaza toplote sa pare na zid spirale kada para kondenzuje je:
λ 3 ⋅ρ 2 ⋅ g ⋅ r
α p = 0,72 ⋅ 4 ,
μ ⋅ ΔT ⋅ L
gdje je: λ = 0,65 J/msK , toplotna provodljivost pare;
ρ = 1000 kg/m 3 , gutina kondenzata;
μ = 0,3 ⋅ 10−3 Pas , viskoznost kondenzata;
ΔT ≈ 10o C , pribli`na temperaturna razlika pare i zida;
L = d = 0,021 m, unutra{nji pre~nik spirale;
0,653 ⋅ 10002 ⋅ g ⋅ 2210000
α p = 0,72 ⋅ 4 = 12332 J/m 2sK .
0,3 ⋅ 10−3 ⋅ 10 ⋅ 0,021
Sada je mogu}e izra~unati teorijsku vrijednost koeficijenta prolaza to-
plote sa ogrevnog medija na reakcijsku smjesu:
1 1
K= = = 3426 J/m 2sK .
1 δ 1 1 0,002 1
+ + + +
α p λ Cu α 2 12332 250 4933
Kako se sa obe strane spirale vremenom taloì inkrustacija, te usljed

procesa rastvaranja i reakcije u reakcijskoj smjesi, to }e prora~unati koefi-
cijent prolaza toplote u znatnoj mjeri biti umanjen i moè se uzeti da je:
K stv = 0,6 ⋅ K teor = 0,6 ⋅ 3426 = 2056 J/m 2sK .
Na osnovu temperaturnog profila za ogrevnu paru i rekcijsku smjesu
moè se izra~unati srednja temperaturna razlika:
Ogrevna para : 120o C ⎯⎯
→ 90o C
Re akcijska smjesa: 50o C ←⎯⎯ 25o C
Δt1 = 70o C Δt 2 = 65o C
Srednja temperaturna razlika, ra~unata kao aritmeti~ka sredina, je:
Δt1 + Δt 2 70 + 65
Δt sr = = = 67,5o C .
2 2
Dimenzionisanje ogrevne spirale

Povr{ina ogrevne spirale ra~una se po jedna~ini:
q uk
A spi = .
K stv ⋅ Δt stv
Ukupno prenesena toplota u jedinici vremena je:
q osj + q r
q uk /s = + q gub/ − s
60 ⋅ 40
88880000 + 6666000
q uk /s = + 399
60 ⋅ 40
q uk /s = 39811 + 399 = 40210 J/s .
Kona~no, povr{ina ogrevne spirale je:
40210
A spi = = 0,290 m 2 .
2056 ⋅ 67,5
S obzirom na variranje toplote ogrevne pare, povr{ina spirale moè se
pove}ati za 15%, pa je:
A spi/stv = 0,290 ⋅ 1,15 = 0,334 m 2 .
Ta povr{ina jednaka je, sa strane ogrevne pare:
A stv = dπ ⋅ L ,
a duìna spirale:
L = Ds πn ,
gdje je: n – broj zavoja spirale, pa je:
A stv = dπ ⋅ Ds πn = 0,334 m 2 .
Pre~nik spirale ( Ds ) mora biti ne{to ve}i od pre~nika mje{a~a, jer je
smje{tena oko mje{a~a i na neki na~in predstavlja difuzorski element. Po{to
je pre~nik mje{a~a d m = 0,3 m , moè se uzeti da je Ds = 0, 4 m , pa broj
zavoja spirale iznosi:
A stv 0,334
n= = = 3,39
dπ Ds 0,025 ⋅ π2 ⋅ 0, 4
2
n ≈ 4 zavoja.
Koli~ina ogrevne pare jeste:
q uk q 40210
m op = = uk = = 0, 0182 kg/s .
i − ck ⋅ t k r 2210000
Gustina pare na temperaturi kondenzacije je: ρ p = 1,12 kg/m 3 ,

pa je zapreminski protok pare:
0,0182
Vop = = 0,0163 m 3 / s ,
1,12
a brzina pare na ulazu u spiralu:
V 0,0163
v op = = = 47,1 m/s .
a s 0,785 ⋅ 0,0212
9. RAZMJENA TOPLOTE. Razmjenjiva~i toplote
U praksi se uglavnom sre}u cijevni, plo~asti, i spiralni razmjenjiva~i

toplote, a s tehno-ekonomskog aspekta su najpovoljniji plo~asti razmjenji-
va~i. Ovdje }e se pojasniti osnove prora~una dimenzionisanja i konstruisa-
nja cijevnih razmjeniva~a. Pri projektovanju razmjenjiva~a posebna pa`nja
se posve}uje: teìni, duìni i kapacitetu aparata, a koje zavise od vi{e para-
metara i karakteristika, od kojih su najva`niji:
- gustina i viskoznost medija (ρ, μ ) ;
- temperatura medija (T);
- pritisci i brzina strujanja medija (p, v);
- koeficijent prelaza toplote (α) i toplotna vodljivost (λ ) , i
- toplotna karakteristika konstrukcionog materijala (λ ) .
U literaturi se sre}u razli~iti izrazi za prora~un koeficijenta prelaza to-
L
plote α koje vrijede uz uslov: > 50 , odnosno:
d
n
⎛L⎞
⎜ ⎟ = 1 − 1,3 ,
⎝d⎠
gdje je: L (=) m, duìna cijevi;
d (=) m, pre~nik cijevi;
n = 0,03 - 0,06 .
Pri projektovanju razmjenjiva~a koriste se i na~ela teorije sli~nosti i pra-
vila fizi~kog modelovanja, i to:
n
v M ⎛ αM ⎞
=⎜ ⎟ , n=0,6 - 0,8 ; (9.1.)
v P ⎝ αP ⎠
m
v M ⎛ Δp M ⎞
=⎜ ⎟ , m ≈ 1,8 ; (9.2.)
v P ⎝ Δp P ⎠
z
v M ⎛ PM ⎞
= ⎜ ⎟ , z=2,7 , (9.3.)
v P ⎝ PP ⎠
gdje je: PM i PP snaga za savladavanje hidrodinami~kih otpora u modelu M i

prototipu P.
Razmjena toplote. Razmjenjiva~i toplote 145
Pri prora~unu i dimezionisanju razmjenjiva~a koriste eksperimentalni

podaci ili literaturni podaci na osnovu priru~nika i kataloga.
Tako se koeficijent prelaza toplote, kao vaàn parametar za diomenzio-
nisanje razmjenjiva~a, ra~una na osnovu jedna~ine:
0,8 0,4
d ⎛ v ⋅ d ⋅ρ ⎞ ⎛ μ ⋅ c ⎞
α = Nu = 0,023 ⋅ ⎜ sr e L ⎟ ⋅ ⎜ L L ⎟ = 0,023Re0,8 Pr 0,4 , (9.4.)
λL ⎝ μL ⎠ ⎝ λL ⎠
gdje je: L – te~nost koja struji kroz cijev.
Ova jedna~ina vrijedi za zagrijavanje fluida u ravnoj cijevi: za Re>10.
Ako se karakteristike fluida pri razmjeni toplote zna~ajno mijenjaju,
tada je bolja jedna~ina:
0,25
⎛ PrL ⎞
Nu = 0,021Re Pr 0,8 0,43
⎜ ⎟ , (9.5.)
⎝ Prz ⎠
gdje su: PrL i Prz , vrijednosti Prandlovog kriterijuma pri srednjoj tempera-
turi te~nosti i zida cijevi.
Za prelazni reìm strujanja fluida Re=2000–10000, ne postoji jedinstven
izraz, pa se koristi aproksimativna jedna~ina:
Nu = 0, 008 ⋅ Re0,9 ⋅ Pr 0,43 . (9.6.)
Za laminarno kretanje fluida kroz cijev koriste se izrazi:
Nu = 0,8 ⋅ ( Re⋅ Pr ) ⋅ ( Gr ⋅ Pr ) ,
0,2 0,1
(9.7.)
0,25
⎛ Pr ⎞
odnosno za Re<1000: Nu = 0,17 ⋅ Re 0,33
⋅ Pr 0,43
⋅ Gr ⋅ ⎜ L ⎟
0,1
. (9.8.)
⎝ Prz ⎠
Za strujanje u me|ucijevnom prostoru bez pregrada vrijedi:
Nu = 1,16 ⋅ ( d e ⋅ Re ) ⋅ Pr 0,33 ,
0,6
(9.9.)
a sa pregradama: Nu = 0,2 ⋅ Re 0,6 ⋅ Pr 0,33 . (9.10.)

Pri slijevanju te~nosti po vanjskoj povr{ini horizontalnih cijevi (jedna
ispod druge) vrijedi izraz:
Nu = 0,005 ⋅ Re L 0,4 ⋅ Pr 0,4 , (9.11.)
ML
gdje je: Re L = 4 ,
μ
mL
gdje je: M L = ( = ) kg/ms ;
2L
2 = dvije strane cijevi.
Debljina filma te~nosti na cijevima ra~una se po jedna~ini:
0,33
⎛ μ2 ⎞
δ=⎜ 2 ⎟ (=) m , (9.12.)
⎝ ρ ⋅g ⎠
δ ≈ 2 ⋅ 10−5 m .
Za vertikalne cijevi u prora~unu se koristi jedna~ina:
Nu = 0,01⋅ ( Re L ⋅ Pr )
0,33
. (9.13.)
Za kondenzaciju para na zidovima cijevi vaè izrazi:
Nu = c ⋅ ( Ga ⋅ Pr⋅ K )
0,25
, (9.14.)
ili se koeficijent prelaza toplote direktno izra~una preko fizi~kih parametara:
λ 3 ⋅ρ 2 ⋅ g ⋅ r
α = c⋅ 4 ( = ) J/m 2sK , (9.15.)
μ ⋅ ΔT ⋅ L
gdje je: c=1,15, za vertiklane zidove cijevi;
c=0,72, za horizontalne cijevi;
λ, ρ, μ , fizi~ke karakteristike kondenzata;
r (=) J/kg, toplota kondenzacije;
ΔT = 5 - 10oC ;
L – duìna vertikalnih cijevi;
L – vanjski pre~nik horizontalnih cijevi.
Kona~no se koeficijent prolaza toplote ra~una:
1
K=
1 δ 1
( = ) J/m 2s , (9.16.)
+ + R in +
α1 r α2
gdje je: R in - otpor inkrustacija,
ili:
1
K= , (9.17.)
⎛ 1 1 ds 1 ⎞
d sr ⎜ + ⋅ + ⎟ + R in
⎝ α1 ⋅ d u 2λ d u α 2 ⋅ d s ⎠
gdje je: α1 , α 2 ( = ) J/m 2sK , koeficijent prelaza toplote medija u unutra{njo-
sti cijevi i oko cijevi, respektivno;
d u , d s , unutra{nji i spolja{nji pre~nik cijevi;
α ( = ) J/msK , koeficijent toplotne vodljivosti konstrukcionog ma-
terijala razmjenjiva~a;
d sr - srednji pre~nik kao aritmeti~ka ili logaritamska sredina d u i d s .
Kada se odredi koeficijent K, mogu}e je izra~unati povr{inu razmjene
toplote:
q uk
A= (=) m2 , (9.18.)
K ⋅ Δt sr
Veli~ina povr{ine za izmjenu toplote s obzirom na pre~nik (d) i duìnu
(L) data je izrazom:
A = ndπL ( = ) m 2 ,
pri ~emu se pre~nik (d) moè izraiti kao logaritamska sredina:
ds − d u
d = d sr = . (9.19.)
ds
ln
du
Broj cijevi u cijevnom snopu odre|uje se na osnovu protoka fluida kroz
cijevi, a koji se izraàva kao:
m = n ⋅ ( 0,785 ⋅ d 2 ⋅ v ⋅ρ ) ( = ) kg/s . (9.20.)
pa je broj cijevi:
m
n= . (9.21.)
0,785 ⋅ d 2 ⋅ v ⋅ρ
Ukupna duìna cijevi je:
A
L= . (9.22.)
ndπ
Duìna cijevi razmjenjiva~a rijetko prelazi 5 m, a naj~e{} je L=2-4 m.

Ako se za L prora~una ve}a duìna od 5 m, tada se konstrui{e vi{ehodni
razmjenjiva~, pri ~emu je broj hodova:
L
z= . (9.23.)
L1
Pre~nik priklju~ka za ulaz u cijevi ra~una se iz protoka:
m = 0,785 ⋅ d 2pr ⋅ v ⋅ρ ( = ) kg/s ,
iz ~ega je:
m
d pr = 0,886 ⋅ . (9.24.)
v ⋅ρ
Pre~nik pla{ta razmjenjiva~a jednak je:
D PR = Do + d s + 2k ( = ) m , (9.25)
gdje je: Do ( = ) m , pre~nik najve}e kru`nice u rasporedu cijevi ili dijagona-

la najve}eg {estougla;
k, prstenasti razmak izme|u krajnjih cijevi i unutra{njeg zida pla{ta
razmjenjiva~a, koji je jednak pre~niku cijevi d s ≈ 0,05 m .
Presjek me|ucijevnog prostora dat je izrazom:
A o = 0, 785 ⋅ ( D 2PR − n ⋅ d s2 ) ( = ) m 2 , (9.26.)
pa je brzina fluida u me|ucijevnom prostoru:

V m m
v= = = . (9.27.)
A ρ ⋅ A o 0, 785 ⋅ ( D PR − n ⋅ d s2 ) ⋅ρ
2
Prora~un gubitka pritiska ra~una se po Darsi-Vajsbahovoj jedna~ini

(Darcy Weissbach):
L v2
Δp = λ ⋅ ⋅ ⋅ρ ( = ) Pa , (9.28.)
d 2
2
⎛ L ⎞ v
odnosno: Δp = ⎜ λ ⋅ + ∑ ξ ⎟ ⋅ ⋅ρ , (9.29.)
⎝ d ⎠ 2
gdje je: λ , koeficijent podu`nog trenja;
ξ , koeficijent mjesnih otpora.

Poslije prora~una pada pritiska, moè se ra~unati snaga pumpe za tran-
sport fluida:
Q v ⋅ρ ⋅ g ⋅ H uk Q v ⋅ Δp uk
P= = (=) W . (9.30.)
η η
Da bi se toplotni gubici sveli na minimum razmjenjiva~i toplote se
izoliraju, a toplotni otpor izolacije se ra~una:
δiz
R iz = ( = ) msK/J . (9.31.)
λ iz
Izolacioni materijal mora imati λ iz < 0,1 J/msK , a takvi su: azbestna vu-
na, staklena vuna itd.
Toplota koja se izgubi kroz izolaciju jednaka je:
λ iz
q gub = ⋅ A ⋅ ( t z − t iz ) . (9.32.)
δiz
1
Kako je koli~ina razmjenjene toplote: q = ⋅ A ⋅ Δt ,
1 δ 1
+∑ +
α1 λ α2
onda je debljina jednoslojne izolacije za ravne i cilindri~ne zidove jednaka:
⎡ A ⋅ Δt ⎛ 1 1 ⎞⎤
δiz = λ iz ⋅ ⎢ − ⎜ + ⎟⎥ . (9.33.)
⎣ q ⎝ α1 α 2 ⎠ ⎦
Za ma{insko konstruisanje aparata treba izra~unati debljinu pla{ta pre-
ma jedna~ini:
Du ⋅ p r
δ pl = + c + c1 ( = ) m , (9.34.)
2 ⋅ σ ⋅ ϕ − pr
gdej je: Du ( = ) m , unutra{nji pre~nik aparata;

p r ( = ) Pa , ra~unski pritisak;
σ ≈ 107 Pa , koeficijent naprezanja;
ϕ = 0,7 − 0,9 , koeficijent vara.
Debljina pla{ta za razmjenjiva~e je obi~no od 2-5 mm, jer su radni
pritisci u razmjenjiva~u niski, rijetko iznad 3 ⋅ 105 Pa .
c=0,0001, osnovni koeficijent korozije lima, a pomnoèn sa godina-

ma starosti aparata (10-20 godina) daje vrijednost:
c=0,001- 0,002;
c1 ( = ) m , dopunski koeficijent kao razlika prora~unskih debljina
lima i debljine lima iz katalaga aparata.
Dno i pla{t razmjenjiva~a spajani su preko prirubnica vijcima, a pre~nik
kruga na kojem leè vijci ra~una se po izrazu:
Do = ϕ⋅ D0,93
u , (9.35.)
gdje je: Du ( = ) m , unutra{nji pre~nik pla{ta;

ϕ = 0,1 − 1,2 za pritiske 1,5 ⋅ 105 Pa - 6,5 ⋅ 105 Pa .
Broj vijaka izra~una se iz odnosa:
F
n= , (9.36.)
σ1
gdje je: F ( = ) N , unutra{nja sila na povr{inu presjeka aparata;
σ1 = σo ⋅ a ( = ) N ;
σo = 0,5 - 2,0 ⋅ 107 Pa , koeficijent ~vrsto}e vijka;
a ( = ) m , povr{ina presjeka vijka.
Za prora~un vijaka postoje razni izrazi, a jedan od njih je:
0, 015 ⋅ D u
k= , (9.37.)
P
σo
pri ~emu je optimalni pre~nik vijka:
d opt = f ( k ) .
U tabeli 9.1 date su vrijednosti k i d opt :

k d opt ( = ) mm k d opt ( = ) mm
1,0 – 1,2 24 2,5 – 3,5 16
1,2 – 1,5 22 3,5 – 5,0 14
1,5 – 1,9 20 5,0 – 8,0 12
1,9 – 2,5 18 >8,0 10
Za debljine prirubnica i debljine cijevnih re{etaka (zidova) postoje

posebni prora~uni, a zavisno od materijala debljine ovih elemenata idu od
10-20 mm.
Projektni primjer
Treba konstruisati protivstrujni cijevni razmjenjiva~ toplote za
zagrijavanje 10 m 3 / h organskog rastvara~a sa 25o C na 75oC . Zagrijava-
nje se vr{i vodenom parom pritiska 1,2 ⋅ 105 Pa .
Ostali parametri fizi~ko-toplotnih karakteristika pare i organskog ras-
tvara~a su:
Para: 1, 2 ⋅105 Pa ; t = 104o C ; i p = 2685000 J/kg ; r = 2246000 J/kg ;
ρ p = 0,705 kg/m 3 ; t kond = 104o C ; λ kond = 0,695 J/msK ;
c p( kond ) = 4180 J/kgK ; μ kond = 0,24 ⋅ 10−3 Pas .
Organski rastvara~: ρor = 900 kg/m 3 ; μ or,30o C = 0,56 ⋅ 10−3 Pas ;
μ or,80o C = 0,32 ⋅ 10−3 Pas ; λ or = 0,147 J/msK ;
c p,or = 1880 J/kgK .
Rje{enje:
Kapacitet razmjenjiva~a je 10 m 3 / h organskog rastvara~a, odnosno,
maseni kapacitet je:
m = V ⋅ρor = 10 ⋅ 900 = 9000 kg/h .
Toplota za zagrijavanje organskog rastvara~a jednaka je:
9000
q or = m ⋅ c p ⋅ Δt = ⋅ 1880 ⋅ ( 75 − 25) = 235000 J/s .
3600
Uzimaju}i da }e gubici biti 10%, ukupna koli~ina toplote za zagrijava-
nje bi}e:
q uk = 235000 ⋅ 1,10 = 258501 J/s .
Za zagrijavanje sluì toplota kondenzacije pare, pa je potrebna koli~ina
pare jednaka:
q uk q 258500
mp = = uk = = 0,115 kg/s .
i p − ck ⋅ t k r 2246000
Za dalji prora~un i dimenzionisanje razmjenjiva~a usvajaju se neki

parametri i dimenzije ~eli~nih cijevi: L=1,5 m; pre~nika d=25×2 mm;
λ ~ = 60 J/msK . U daljem prora~unu }e se provjeriti da li predvi|ena duìna
cijevi odgovara. Tako|e se moè pretpostaviti da }e tokom rada razmjenjiva~a
na zidovima cijevi nastati sloj inkrustacija: δin = 0,5 mm; λ in = 1,5 J/msK .
Konstrukcijski elementi aparata su:
a) pla{t; 2 cijevne re{etke; 2 dna; cijevi
b) 4 priklju~ka; 2 prirubnice; 2 brtve; vijci na prirubnicama.
Toplotni prora~un razmjenjiva~a
Da bi se ostvarilo turbulentno strujanje organskog rastvara~a, kao i do-

bar prolaz toplote usvaja se brzina strujanja:
v or = 0,5 m/s .
Masa rastvara~a koja struji kroz (n) cijevi je:
9000
m or = = n ⋅ ( 0,785 ⋅ d 2u ⋅ v ⋅ρor ) ,
3600
a odavde je broj cijevi razmjenjiva~a:
9000
n= 3600 = 16 .
0,785 ⋅ 0,0212 ⋅ 0,5 ⋅ 900
Pretpostavljena je duìna cijevi od 2 m, ali }e se ukupna duìna cijevi
odrediti poslije toplotnog prora~una razmjenjiva~a, jer duìna proizlazi iz
povr{ine razmjene toplote.
Srednja temperaturna razlika fluida razmjenjiva~a je:
104o C ⎯⎯⎯⎯⎯
PARA
→ 104o C
Δt1 79
75o C ←⎯⎯⎯⎯ ⎯ 25o C
ORG. RASTV.
= > 2, pa je:
Δt 2 29
Δt 2 = 29o C Δt1 = 79o C ,
Δt1 − Δt 2 79 − 29
Δt stv = = = 49,9o C .
Δt 1 79
ln ln
Δt 2 29
Koeficijent prelaza toplote sa ogrevne pare koja struji oko cijevi za ver-
tikalni razmjenjiva~ ra~una se po jedna~ini (9.15.):
λ 3 ⋅ρ 2 ⋅ g ⋅ r 0,6953 ⋅ 1000 2 ⋅ 9,81 ⋅ 2246000

α = c⋅ 4 = 1,15 ⋅ 4 −3
= 7742 J/m 2sK ,
μ ⋅ ΔT ⋅ L 0,24 ⋅ 10 ⋅ 10 ⋅ 1,5
pri ~emu je usvojena temperaturna razlika ( Δt = t p − t z ) izme|u ogrevne pa-

re i zida cijevi.
Koefijent prelaza toplote sa zida cijevi na organski rastvara~ ra~una se
po slijede}oj funkciji:
α u = f ( Nu ) ;
Nu = 0,023 ⋅ Re0,8 ⋅ Pr 0,4

d ⋅ v ⋅ρ 0, 021⋅ 0,5 ⋅ 900
Re = = = 21477 , turbulentni tok
μ OR ⎛ 0,32 + 0,56 ⎞ −3
⎜ ⎟ ⋅10
⎝ 2 ⎠
μ OR ⋅ c p 0, 44 ⋅10−3 ⋅1880
Pr = = = 5,91
λ 0,14
Nu = 0,023 ⋅ 214770,8 ⋅ 5,910,4 = 0,023 ⋅ 2921 ⋅ 2
d ⋅ αu
Nu = 137 = ,
λ
137 ⋅ λ 137 ⋅ 0,14
αu = = = 913 J/m 2sK .
d 0,021
Ukupni koeficijent prelaza toplote K ra~una se po jedna~ini (9.17.):
1
K=
⎛ 1 1 dv 1 ⎞
d sr ⎜ + ⋅ + ⎟ + R in
⎝ α v ⋅ d v 2λ ~ d u α u ⋅ d u ⎠
1
K=
⎛ 0,025 + 0,021 ⎞ ⎛ 1 1 0,025 1 ⎞ δ
⎜ ⎟⋅⎜ + ⋅ + ⎟+
⎝ 2 ⎠ ⎝ 7742 2 ⋅ 60 0,021 913 ⋅ 0,021 ⎠ λ
1
K=
0,0005
0,023 ⋅ ( 0,000129 + 0,00992 + 0,0522 ) +
1,5
1
K= = 567 J/m 2sK .
0,00143 + 0,000333
Ukupna povr{ina cijevi (razmjenjiva~a toplote) ra~una se preko ukupno
ramijenjene toplote:
q uk 258500
A= = = 9,14 m 2 .
K ⋅ Δt sr 567 ⋅ 49,9
Ukupna duìna cijevi (u prora~unu uzeti d u cijevi jer je u cijevima me-
dij manjeg koeficijenta prelaza toplote) bi}e:
A = n ⋅ d u ⋅ π ⋅ L , usvojimo i n = 24 cijevi
A 9,14
L= = = 5,78 m = 6 m .
n ⋅ d u ⋅ π 24 ⋅ 0,021⋅ π
Ako usvojimo i ~etvorohodni (~etvorostrujni) razmjenjiva~ z=4, duìna
cijevi bi}e:
L uk 6
L= = = 1,5 m , upravo kako je i pretpostavljeno za duìne cijevi.
z 4
Tako bi broj cijevi u cijevnom snopu bio:
n uk = 4 ⋅ 24 = 96 ,
ali za ta~an broj cijevi mora se izabrati njihov poredak i onda dobiti stvarni
broj cijevi razmjenjiva~a ( n stv ).
Ako bi odabrali {estougaoni poredak, onda je broj {estougaonih poreda-
ka, s obzirom na ve} pribli`no odre|en broj cijevi:
12 ⋅ n − 3 − 3 12 ⋅ 96 − 3 − 3 33,9 − 3
n{ = = = = 5,
6 6 6
pa proizlazi da je stvarni broj cijevi: n stv ≅ 100 .
Ako se dimenzije cijevi kontroli{u odnosom:
L 1,5
= = 60 > 50 ,
d 0,025
vidno je da su cijevi dobro odabrane.

S obzirom da je broj cijevi ne{to ve}i u odnosu na teorijski izra~unati
broj, u tom slu~aju postoji i rezervna povr{ina razmjene toplote i jednaka je:
100 − 96
A rez = ⋅ 100 = 4% ,
96
{to i nije veliko predimenzionisanje.
Konstruktivne karakteristike razmjenjiva~a
Prora~un pre~nika priklju~ka za paru

Izra~unati maseni protok pare je 0,115 kg/s. Moè se usvojiti brzina
pare kroz priklju~ak: v=40 m/s, pa }e se dobiti:
mp 0,115
d pr,p = =
0,785 ⋅ρ ⋅ v 0,785 ⋅ 0,705 ⋅ 40
d pr,p = 0,0721 m φ .
Brzina pare u me|ucijevnom prostoru:
Q
v= v ,
Ao
m 0,115
a zapremina protoka je: Q v = = = 0,163 m 3 / s ,
ρ 0,705
A o = 0, 785 ⋅ ( D 2R − n ⋅ d 2v ) ,
a pre~nik razmjenjiva~a se ra~una po jedna~ini (9.25):

D R = Do + d v + 2k ,
gdje je: Do = n o ⋅ l = n o ⋅ 1,5 ⋅ d v , duìna dijagonale krajnjih osi cijevi;
n o , broj cijevi u najve}oj dijagonali;
l = 1,5d v , razmak izme|u osi cijevi.
Kona~no, pre~nik razmjenjiva~a jednak je:
D R = n o ⋅1,5 ⋅ d v + d v + 2k ,
gdje je: k = 0,05 m , razmak izme|u najve}eg {estougla i unutra{nje strane
pla{ta razmjenjiva~a.
D R = 10 ⋅1,5 ⋅ 0, 025 + 0, 025 + 2 ⋅ 0, 05 = 0,5 m ,

pa je brzina pare u me|ucijevnom prostoru:
Qv 0,163 0,163
v= = =
A o 0, 785 ⋅ ( D R − n ⋅ d v ) 0, 785 ⋅ ( 0,52 − 100 ⋅ 0, 0252 )
2 2
v = 1,107 m/s .
Pad pritiska u aparatu ra~una se po obrascu:
Δp uk = Δp1 + Δp 2 + Δp3 + Δp 4 , (9.38.)
gdje je: Δp1 - pad pritiska na ulazu u razmjenjiva~, ra~una se po izrazu:
v12
Δp1 = ξ1 ⋅ ⋅ρ , (9.39.)
2
2
⎛ a ⎞
gdje je: ξ1 = ⎜ 1 − 1 ⎟ , (9.40.)
⎝ a2 ⎠
a1 ( = ) m 2 , povr{ina presjeka priklju~ka;
a 2 ( = ) m 2 , povr{ina presjeka dna razmjenjiva~a;
a1 = 0,785 ⋅ d 2pr = 0,785 ⋅ 0,07212 = 0,00408 m 2
a 2 = 0, 785 ⋅ D 2R = 0, 785 ⋅ 0,52 = 0,196 m 2 ,
2
⎛ 0,00408 ⎞
pa je: ξ1 = ⎜ 1 − = 0,952 ,
⎝ 0,196 ⎠⎟
0,52
a : Δp1 = 0,952 ⋅ ⋅ 900 = 107 Pa .
2
Pad pritiska na ulazu u cijev, u samoj cijevi i na izlazu iz cijevi je najva-
`niji pad pritiska i ra~una se prema izrazu:
⎛ L ⎞ v2
Δp 2 = ⎜ n ⋅ ξ2 + λ + n ⋅ ξ3 ⎟ ⋅ ⋅ρ . (9.41.)
⎝ du ⎠ 2
Koeficijent trenja na ulazu i izlazu su pribli`ne vrijednosti:
ξ2 = ξ3 = 0,5 ,
a: λ = f ( Re ) .
Ve} je izra~unat reìm strujanja Re=21477 (turbulentan), pa je:

0,32
λ= 4
= 0,0264 .
21477
Kako je razmjenjiva~ ~etvorohodni, dakle: n=z=4, onda je:
⎛ 1,5 ⎞ 0,52
Δp 2 = ⎜ 4 ⋅ 0,5 + 0,0264 ⋅ + 4 ⋅ 0,5 ⎟ ⋅ ⋅ 900
⎝ 0,021 ⎠ 2
Δp 2 = 8486 Pa .
Pad pritska zbog lomljenja struje te~nosti u cijevima, tj. nastaje pri izla-
sku iz cijevi i udaranju u cijevne pregrade i dna. Kada se struja lomi pod
uglom 90o , tada je ξ = 1,1 .
U ~etvorohodnom razmjenjiva~u struja se lomi tri puta, dakle:
v2 0,52
Δp 3 = n ⋅ ξ ⋅ ⋅ρ = 3 ⋅ 1,1⋅ ⋅ 900 = 371 Pa .
2 2
Pad pritiska na izlazu te~nosti iz aparata je Δp 4 :
Δp 4 ≈ p1 = 107 Pa .
Kona~no je: Δp uk = ∑ Δp = 9071 Pa .

Zadatkom nije rije{eno koje sve veli~ine ulaze u visinu pumpe za trans-
port rastvara~a, a dio snage koji se odnosi na pad pritiska je:
Q v ⋅ Δp 10 ⋅ 9071
PΔp = = = 0,042 kW .
1000 ⋅ η 3600 ⋅ 1000 ⋅ 0,6
Prora~un limova, prirubnica i vijaka:
Debljina lima za pla{t ra~una se po izrazu:
Du ⋅ p
δ= +c, (9.42.)
2⋅σ⋅ϕ⋅ k − p
gdje je: k = 0,7 i ϕ=0,9 , koeficijenti otvora za priklju~ke i vara lima pla{ta,
respektivno.
Ako je pritisak unutar pla{ta P = 1,2 ⋅ 105 Pa i ako se usvoji ~vrsto}a
lima σ = 1⋅ 108 Pa , tada je:
0,5 ⋅ 1,2 ⋅ 105

δ= + 0,001
2 ⋅ 1 ⋅ 108 ⋅ 0,9 ⋅ 0,7 − 1,2 ⋅ 105
0,6 ⋅ 105
δ= + 0,001
1,26 ⋅ 108 − 1,2 ⋅ 105
0,6 ⋅ 105
δ= = 0,4766 ⋅ 10−3 + 0,001 = 0,0015 m
1,2588 ⋅ 10 8
δ = 1,5 mm .
S obzirom na konstruktivne osobine, moè se upotrebiti lim debljine 3
mm, {to zna~i da je na sva stati~ka optere}enja ura~unat, s velikom rezer-
vom, i faktor pritiska unutar pla{ta, kao i faktor korozije, oslabljenja usljed
rupa i sl.
Debljina prirubnica se ra~una po specijalnim izrazima, a sli~no se
uzimaju prirubnice debljine lima 12 mm.
Dno se konstrui{e od lima iste debljine kao i za pla{t, tj. 3 mm.
Pre~nik kruga na kojem leè vijci ra~una se po jedna~ini:
Do = ϕ ⋅ D0,93
u = 1,2 ⋅ 0,50,93 = 0,630 m .
Ako se uzme brtva {irine prstena 60 mm, pre~nik brtve bi}e:
D br = D R + b = 0,5 + 0, 06 = 0,56 m .
Sila pritiska na povr{ini brtve iznosi:
P = 0,785 ⋅ D2br ⋅ p = 0,785 ⋅ 0,562 ⋅ 1,2 ⋅ 105
P = 25954 N .
P
Broj vijaka je: n = ,
σ1
a : σ1 = σo ⋅ a ( = ) Pa .
^vrsto}a materijala za vijke neka je σo = 1,5 ⋅ 108 Pa .

Optimalni pre~nik vijka, popslije odre|ivanja k:
0,015 ⋅ Du 0,015 ⋅ 0,6

k= = = 52 .
P 25954
σo 1,5 ⋅ 108
Prema tabelarnim vrijednostima (tabela 9.1.) odgovarao bi vijak pre~ni-
ka d vij = 10 mm .
Iz ovoga je: σ1 = σo ⋅ a = 1,5 ⋅ 108 ⋅ 0,785 ⋅ 0,0102 = 1,1775 ⋅ 104
σ1 = 11775 ,
pa broj vijaka iznosi:
25954
n= = 2,2 (niska vrijednost).
11775
Stvarni broj vijaka je n vij,stv = 6 .
Vijci sluè za pri~vr{}ivanje dna za pla{t i ne trpe ve}i pritisak unutar
pla{ta. Raspored vijaka dat je lu~nom razdaljeno{}u osi vijaka:
Do ⋅ π 0,630 ⋅ π
l= = = 0,33 m .
n 6
Ako se razdaljina vijaka smanji u 0,1 m, tada je potrebno:
Do π 0,630 ⋅ π
n= = = 19,7 = 20 vijaka.
n 0,1
10. APSORPCIJA. Apsorberi
Prenos mase predstavlja proces transporta komponente neke smje{e sa

mjesta vi{e koncentracije u region niè koncentracije, a odvija se u okomitom
pravcu u oba smjera. Ovakav fenomen najvi{e je ispoljen u procesima
prenosa komponenti smje{e iz gasovite u te~nu fazu, tj. u procesu apsorpcije.
Prenos mase uglavnom se odvija u operacijskim aparatima-kontakto-
rima, a mogu} je samo ukoliko postoji razlika potencijala tj. koncentracija i
traje sve do uspostavljanja ravnoteè koncentracija. Na primjer, kod procesa
apsorpcije obje faze te~na (L) i gasovita (G) kontinualno protivstrujno proti-
~u kroz apsorber, kako je prikazano na slici 10.1.
Na vrhu kolone se uvodi ~ista L-faza a izlazi osiroma-

šena G-faza, dok na dnu kolone izlazi oboga}ena L-faza
sa apsorbovanom komponentom, a ulazi G-faza sa viso-
kim sadràjem komponente koja se apsorbuje u te~nu
fazu. Niè koncentracije faza na vrhu kolone po konve-
nciji se ozna~avaju indeksom 1, dok više koncentracije
na dnu kolone indeksom 2. Pri tome se sadràj kompo-
nente B koja se apsorbuje u te~nu fazu ozna~ava sa X, a
u gasovitoj fazi sa Y i predstavljaju maseni odnos kom-
ponente B po 1kg te~ne faze odnosno po 1 kg inertnog
gasa.
Slika 10.1. Apsorber (kontaktor) sa tokovima faza
Diferencijalno izraèn materijalni bilans kroz kolonu dat je jedna~inom:

GdY = LdX , (10.1.)
koja u integralnom obliku glasi:
GY2 + LX1 = GY1 + LX 2 (10.2.)
i na osnovu koje je mogu}e odrediti odnos masa gasovite i te~ne faze:
G X 2 − X1 ΔX
= = (10.3.)
L Y2 − Y1 ΔY
Osnovna jedna~ina za prenos mase po analogiji sa Furijeovim (Fourier,
J.B.J) zakonom prenosa toplote glasi:
Apsorpcija. Apsorberi 161
dm dc
= −k M , (10.4.)
Adτ dL
što predstavlja matemati~ku formulaciju Fikovog (Fick) zakona difuzije.
Koeficijent k M nazvan je koeficijentom molekulske difuzije D.
k M = D (=) L2 τ −1 .
Prema Njutnovom zakonu prelaz mase iz jedne u drugu fazu moè se
izraziti jedna~inom:
dm
= k ⋅ A ⋅ dc .
dτ
Povezivanjem Fikovog i Njutnovog zakona i koriš}enjem teorije sli~no-
sti dolazi se do koeficijenta prelaza mase k:
DL m
k L = Sh L ( =) (10.5.)
δ s
gdje je: ShL − Šervudov (Scherwood, T.K.) neodre|eni kriterijum sli~nosti
po analogiji sa Nu − kriterijumom kod prelaza toplote:
Sh = ƒ(Re,Sc,Ga);
DL (=) m²/s, koeficijent difuzije u fazu ;
δ ( = ) m , debljina filma te~nosti kroz koju gas difunduje.
Za grani~no podru~je (prelaz mase na granici faza) smatra se da je pre-
laz mase laminaran pa za koeficijent prelaza mase u te~noj fazi (k L ) vrijedi :
Sh L = 0,006 ⋅ Re 0L,67 ⋅ Sc 0L,33 ⋅ Ga 0,33 ; (10.6.)
μ d 03ρg Qm
Sc L = ; Ga = ; Re L = ;
ρD L μ2 A sp ⋅μ
gdje je: Qm (=) kg/m³, maseni protok te~nosti kroz apsorber;
Asp (=) m²/m³ , specifi~na površina punila;
d o (=) m , pre~nik elementa punila.
Za cijelo podru~je aparata-kontaktora smatra se da je prelaz mase turbu-

lentan, pa se koeficijent prelaza u gasovitoj fazi (k G ) ra~una:
DG
k G = Sh G ⋅ (=) m s ; (10.7.)
de
4⋅ε
de = ( =) m , (10.8.)
A sp
gdje je: d e − ekvivalentni pre~nik punila kolone;
ε − poroznost punila.
4ν ⋅ρ μ
Sh G = 0, 03 ⋅ ReG 0,8 ⋅ ScG 0,33 ; ReG = ; ScG = .
A sp ⋅μ ρ ⋅ DG
Uporedne vrijednosti koeficijenata difuzije za neke gasove u vazduhu i
vodi date su u tabeli 10.1.
Tabela 10.1. Koeficijent difuzije nekih gasova u vazduhu i vodi kod
(0oC i 105 Pa)
Materija-gas
D G ⋅ 10
4
( =) 2
m s
6
D L ⋅ 10 ( = ) m
2
s
u vazduhu u vodi
Amonijak 0,170 0,180
Azot 0,132 0,190
Cl2 0,124 0,160
SO2 0,105 -
CO2 0,138 0,180
HCl 0,138 0,230
CH3OH 0,132 0,144
Koeficijenti difuzije za materije koje nisu tabelirane i ne mogu se na}i u

literaturi mogu se sa dosta ta~nosti prora~unati pomo}u sljede}ih izraza:
6
1 ⋅ 10 1 1 2
DL = 0,5 0,33 0,33 2
⋅ + ( = ) m s, (10.9.)
(k A ⋅ k B ) ⋅ μ L ⋅ (VA + ViG ) MA M iG
0, 0043 ⋅10−4 ⋅ T1,5 1 1

DG = ⋅ ⋅ ( = ) m2 s , (10.10.)
p(VA + ViG )
0,33 0,33 2
M A M iG
gdje su: T (=) K, temperatura u aparatu;
p (=) Pa, pritisak u aparatu;
VA , ViG (=) cm3 mol , molske zapremine difundiraju}eg i inertnog
gasa, respektivno;
M A , M iG , relativne molekulske mase difundiraju}eg i inertnog ga-
sa, respektivno;
μ L (=) mPas , viskoznost apsorpcione te~nosti;

k A i k B , karakteristi~ne konstante za gas i te~nost.
Za apsorbuju}e gasove k A =1,0 do 1,2. Za naj~eš}e koriš}ene te~nosti
kao što je voda k B = 2 , a za niè alkohole i aceton k B = 1,15 .
Navedeni izrazi odnose se na temperaturu od 20ºC, a za druge tempe-
rature koeficijenti difuzije se ra~unaju:
Dt = D ⋅ [1 + b(t − 20 )] , (10.11.)
20o C
0,2 ⋅ μ 0,5
gdje je: b= ; (10.12.)
ρ1 3
μ i ρ − fizi~ke karakteristike apsorpcione te~nosti.
Kod kontinualnog transporta mase kroz kolonu sa punjenjem, jedna~ina
prolaza mase u diferencijalnom obliku glasi:
dm
= K ⋅ dA(Y − Y• ) = K ⋅ dH ⋅ A o A sp (Y − Y • ) , (10.13.)
dτ
gdje je: K (=) m/s, osnovni kineti~ki koeficijent prolaza mase;
A o (=) m², popre~ni presjek kolone;
Asp (=) m²/m³, specifi~na površina punila;
H (=) m, visina punjenja kolone;
Y,Y • (=) kg/kg, sastav i ravnote`ni sastav gasovite faze.
Koeficijent prolaza mase je funkcionalno povezan sa koeficijentima pre-
laza mase u obe faze. Integrišu}i jedna~inu prolaza mase za neku srednju
razliku koncentracija, dobija se:
m
= K Y ⋅ A ⋅ ΔYsr , (10.14.)
τ
gdje je: 1
KY = (=) m s. (10.15.)
1 1
+ ⋅a
kG kL
Koeficijent prolaza mase ra~unat preko sastava te~ne faze X je :
1 L
KX = ( = ) m s; a= = tg α , (10.16.)
1 1 G
+
a ⋅ kG kL
gdje faktor (a) predstavlja odnos L/G, tj. koeficijent smjera ili tangens ugla
pogonskog pravca i zavisi od ugla nagiba ravnote`ne apsorpcione krive.
U integralnom obliku jedna~ina transporta mase glasi :
Y
m u
dY
= K Y ⋅ H ⋅ A o ⋅ A sp ⋅ ∫ , (10.17.)
τ Yi
Y − Y •
odnosno visina punjenja kolone je:

Y
G ⋅ρG u
dY
H= ⋅∫ =L(=)m. (10.18.)
K y ⋅ A o ⋅ A sp ⋅ τ Yi Y − Y •
Dio izraza ispred integrala uklju~uje uglavnom konstantne veli~ine s
obzirom na karakteristike odre|enog aparata:
G ⋅ ρG
= L(=)m.
K Y ⋅ A o ⋅ A sp ⋅ τ
Pisano je da je integralni oblik jedna~ine prolaza mase za neku srednju

razliku koncentracija:
mg
= K Y ⋅ A ⋅ ΔYsr ,
τ
mg G ⋅ρG kg
odakle je: KY = = (=) . (10.19.)
A ⋅ ΔYsr ⋅ τ A ⋅ ΔYsr ⋅ τ m 2s
Izraz ispred integrala ima dimenziju duìne i naziva se "jedinica visine
prenosa" - HTU (Height of Transfer Unit):
mg
HTU = ( = ) m. (10.20.)
K Y ⋅ A o ⋅ A sp ⋅ τ
Drugi dio jedna~ine predstavlja broj jedinica prenosa mase za kolonske
aparate sa punjenjem − NTU (Number of Transfer Unit):
Yu
dY
∫ ( Y − Y ) = NTU
Yi
• teor . (10.21.)
Prema tome visina punjenja u koloni je:
H = HTU ⋅ NTU teor (=) m . (10.22.)

Bez obzira da li se radi o kolonskom aparatu ili o aparatu sa punjenjem

potrebno je izra~unati stvarni broj podova , odnosno za kolonu sa punjenjem
stvarni broj stepeni prenosa mase na osnovu koga se vrši prora~un visine
punjenja u koloni:
NTU teor
NTU stv = . (10.23.)
η
Za odre|ivanje koeficijenta η postoji više ra~unskih i grafi~kih metoda.
Njegova vrijednost se kre}e u granicama od 0,3 do 0,9. Što je proces apso-
rpcije potpuniji to je i vrijednost koeficijenta blià jedinici .
Na sli~an na~in se odre|uje i vrijeme prenosa mase:
Y
mG u
dY
τ= ⋅∫ ( = ) s. (10.24.)
K Y ⋅ H ⋅ A o ⋅ A sp Yi ( Y − Y • )
Yu
dY
Integral ∫ (Y − Y )
Yi
•
predstavlja broj jedinica prenosa mase za kolonske
aparate sa punjenjem, odnosno broj podova kaskadne kolone, a rješava se

analiti~kom ili grafi~kom metodom:
Analiti~ko odre|ivanje broja podova kolone:
ΔY Y2 − Y1
NTU teor = = , (10.25.)
ΔYsr ΔY2 − ΔY1
ΔY
ln 2
ΔY1
ΔY2 = Y2 − Y2• ; ΔY1 = Y1 − Y1• ,

Slika 10.2. Ravnote`ni apsorpcioni

dijagram X , Y
êsto se ravnoteà u aparatu kontaktoru (koloni) ne podudara sa teori-

jskim podacima, pa se u tom slu~aju tj. za sve realne sisteme u obzir uzima
stepen iskoriš}enja η .
Prema Edmisteru broj stvarnih podova kaskadne kolone ra~una se pre-
ma izrazu:
Ab − η
log
1− η
NTU stv = −1, (10.26.)
log A b
L Y•
gdje je: A b − apsorpcioni faktor: A b = ; a= ; (10.27.)
a ⋅G X
a – tangens ugla, tj. koeficijent smjera ravnote`ne krive u nekoj
njenoj ta~ki,
η = 0,7 - 0,9 , koeficijent iskoriš}enja (efikasnost poda).
Projektni primjeri
Iz rasvjetnog gasa treba ukloniti NH3 . Kapacitet postrojenja za proizvodnju

rasvjetnog gasa je 5000 m 3 / h . Na ulazu u apsorber gas ima 1,5% NH3 , a
apsorpcijom sa radom u apsorberu se uklanja 96% NH3 , tj. na izlazu rada
sadrì 0,114% NH3 . U izlaznom gasu koncentracija NH3 je 90% od
ravnote`ne koncentracije. Apsorpcija se provodi na atmosferskom pritisku i
na temperaturi od 20o C . Apsorber je napunjen Ra{igovim prstenovima
dimenzija: 35 ⋅ 35 ⋅ 4 mm , a specifi~na teìna punjenja je: A sp = 140 m 2 / m 3 .

Slobodna zapremina punjenja je: ε = 0,78 m 3 / m 3 . Nasipna masa punjenja
je: ρ v = 530 kg/m 3 . Ostali potrebni podaci dati su u tabeli:
Ravnote`ni podaci
Fizi~ka svojstva H 2O Rasvjetni gas
NH 3 - H 2 O
X Y•
ρ ( = ) kg/m
3
0,010 0,0057 1000 0,6
0,015 0,0097 μ ( = ) Pa ⋅ s 1, 0 ⋅ 10
−3
0, 015 ⋅ 10
−3
D (=) m / s −6 −4
2
0,020 0,0147 0, 0018 ⋅ 10 0,16 ⋅ 10
0,025 0,0212
0,030 0,0248
Prora~un odnosa inertnih faza

Na slici 10.3. dat je smjer strujanja obiju faza. Sa indeksom 1 su ozna~e-
ne niè koncentracije, koje se nalaze na vrhu kolone. Na ulazu je posve ~ista
H 2 O , pa je X1 = 0 .
Slika 10.3. Prikaz smjera strujanja faza u procesu apsorpcije

Vrijednost Y2 na ulazu u apsorber je:
1,5
Y2 = = 0, 01523 kg/kg ,
98,5
a na izlazu iz kolone u rasvjetnom gasu se nalazi:
100 − 96
Y1 = 1,5 ⋅ = 0, 06% (0,0006 kg/kg) .
100
Odnos inertnih faza je:
L Y − Y1 0, 00152 − 0, 0006
= tgα = 2 = = 0,804 ,
G X 2 − X1 0, 001144 − 0, 0
pa je masa inertnog (rasvjetnog gasa) jednaka:
m G = 5000 ⋅ρG ⋅ w G = 5000 ⋅ 0,6 ⋅ 0,985 = 2955 kg/h ,
pa je masa vode potrebna za apsorpciju:
m L = m G ⋅ 0,804 = 2955 ⋅ 0,804 = 2375 kg/h .
Teorijski broj jedinica prenosa mase (NTU):
NTU se moè pribli`no odrediti grafi~ki na osnovu ravnote`nih podata-
ka i ravnote`nog dijagrama. Ravnote`ni podaci za ravnote`ni dijagram su:
X 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020
Y 0,0023 0,0038 0,0053 0,0069 0,0085 0,0100 0,0115 0,0133 0,0147 0,0160
Slika 10.4. Ravnote`ni dijagram NH 3 - H 2O

Sa dijagrama se vidi da je NTU teor = 9 , a moè se zaklju~iti da je taj

broj ne{to ve}i, jer je stepen uspostave ravnote`nih koncentracija η < 1 , tj.
NTU stv ≈ 10 .
Brzina gasa kroz kolonu

Fiktivna brzina gasa kroz kolonu, ako se u obzir uzme puni presjek unu-
tra{njosti kolone, ra~una se po jedna~ini (10.28.):
⎡ v o2 ⋅ρG ⋅ μ 0,16 ⋅ A sp ⎤
0,12
⎛ ρG ⎞
0,25
⎛L⎞
log ⎢ 3 ⎥ = 0,022 − 1,75 ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ , (10.28.)
⎢⎣ ε ⋅ ( ρ L − ρG ) ⋅ g ⎥⎦ ⎝G⎠ ⎝ ρL ⎠
gdje je: A sp ( = ) m 2 / m 3 , specifi~na povr{ina punjenja;
ε = 0,78 m 3 / m 3 , poroznost punjenja;
f = 0,22 , faktor za punjenje (prokapna tijela) oblika prstena;
μ L ( = ) mPas , viskozitet L faze.
U ovom slu~aju (v o ) bi}e:
⎡ v o2 ⋅ 0,6 ⋅ 10,16 ⋅ 1, 40 ⎤ ⎛ 2375 ⎞

0,25
⎛ 0,6 ⎞
0,125
log ⎢ ⎥ = 0,022 − 1,75 ⋅ ⎜ ⎟ ⋅⎜ ⎟

⎣ 0,78 3
⋅ (1000 − 0,6 ) ⋅ 9,81 ⎦ ⎝ 2955 ⎠ ⎝ 1000 ⎠
( )
log v o2 ⋅ 0,0181 = 0,022 − 1,75 ⋅ 0,3746
log v o2 + log 0,000181 = 0,022 − 0,6556
log v o2 = 0,022 − 0,06556 − ( −1,74 )
log v o2 = 1,106
v o2 = 101,106 = 12,76
v o = 3,57 m/s .
Moè se uzeti da je stvarna brzina gasa kroz kolonu:
v stv = 0,6 ⋅ v o = 0,6 ⋅ 3,57 = 2,14 m/s .
Na osnovu kapaciteta, izra~una se pre~nik apsorpcione kolone:
Qv 5000
dk = =
3600 ⋅ 0,785 ⋅ v 3600 ⋅ 0,785 ⋅ 2,14
d k = 0,909 m ,
a povr{ina horizontalnog presjeka kolone je:
A o = 0,785 ⋅ d 2k = 0,785 ⋅ 0,9092 = 0,649 m 2 .
Koeficijent prelaza i prolaza mase:
D
k G = Sh G ⋅ ; Sh=f ( Re G , Sc )
de
4 ⋅ v sr ⋅ρ 4 ⋅ 2,14 ⋅ 0,6
Re G = = = 2446
A sp ⋅ μ G 140 ⋅ 0,015 ⋅ 10−3
μ 0,015 ⋅ 10−3
Sc = = = 1,56
ρ ⋅ D 0,6 ⋅ 0,16 ⋅ 10−4
Sh G = 0,03 ⋅ Re0,8 Sc0,33 = 0,03 ⋅ 24460,8 ⋅ 1,560,33
Sh G = 17,85 .
Ekvivalentni pre~nik punjenja je:
4 ⋅ ε 4 ⋅ 0,78
de = = = 0,0223 m .
A sp 140
Koeficijent prelaza mase sa G na L-fazu je:

0,16 ⋅ 10−4
k G = 17,85 ⋅ = 7,17 ⋅ 10−4 = 0,0128 m/s .
0,0223
Koeficijent prelaza (difuznosti) u sloj te~nosti ra~una se po izrazu:
D
k L = Sh L ⋅ .
δ
Debljina sloja te~nosti na povr{ini punjenja izra~unava se na osnovu
jedna~ine:
( )
0,33
⎛ μ2 ⎞
0,33 ⎛ 1⋅ 10−3 2 ⎞
δ=⎜ 2L ⎟ =⎜ ⎟ = 0,000052 m
⎝ ρL ⋅ g ⎠ ⎜ 10002 ⋅ 9,81 ⎟
⎝ ⎠
Sh L = 0,006 ⋅ Re 0,67 ⋅ Sc0,33 ⋅ Ga 0,33
4⋅L 4 ⋅ 2375
Re L = = = 18,84
A sp ⋅ μ 3600 ⋅ 140 ⋅ 1⋅ 10−3
μ 1 ⋅ 10−3
Sc L = = = 555,5
ρ ⋅ D 1000 ⋅ 0,0018 ⋅ 10−6
d 3o ⋅ρ 2L ⋅ g 0,0353 ⋅ 10002 ⋅ 9,81

Ga = = = 420603750
μ 2L (10−3 )
2
Sh L = 0,06 ⋅ 18,840,67 ⋅ 555,50,33 ⋅ 4206037500,33 = 242
0,0018 ⋅ 10−6
k L = 242 ⋅ = 0,00838 m/s .
0,000052
Kona~no, koeficijent prolaza mase je:
1
KY = ,
1 a
+
kG kL
L
gdje je: a ≈ 0,804 = tgα = .
G
1 1
KY = = = 0,00574 m/s .
1
+
0,804 78,125 + 95,94
0,0128 0,00838
Visina punjenja u koloni:
mG
ρG dY
Hp = ∫
K Y ⋅ A o ⋅ A sp ⋅ τ Y − Y i
2955
0,6
Hp = ⋅ 10
0,00574 ⋅ 0,649 ⋅ 140 ⋅ 3600
H p = 26,2 m .
Hidrodinami~ki otpori punjenja

Ukupni pad pritiska u sloju punjenja apsorpcione kolone jednak je:
Δp uk = Δp p + Δp mj , (10.29.)
gdje je: Δp uk ( = ) Pa , pad pritiska u vla`nom punjenju;

Δp mj ( = ) Pa , pad pritiska usljed mjesnih otpora.
Pad pritiska u suvom punjenju ra~una se po jedna~ini:
H p ⋅ A sp ⋅ v 2
Δps.p. = λ ⋅ ⋅ρG ( = ) Pa . (10.30.)
8 ⋅ ε3
4 ⋅ v ⋅ρ
Ve} je ra~unato da je: Re G = = 2446
A sp ⋅ μ
a kako za Re G > 40 vrijedi da je:

16 16
λ= 0,2
= = 3,36 ,
Re G 24460,2
to je pad pritiska u suvom punjenju prema jedna~ini (9.30.):
26,2 ⋅ 140 ⋅ 2,14 2
Δps.p. = 3,36 ⋅ ⋅ 0,6 = 2655 Pa .
8 ⋅ 0,783
Pad pritiska u punjenju obloènom apsorpcionom te~nosti (vla`no pu-
njenje) iznosi:
Δp vl.p. = k ⋅ Δps.p. , (10.31.)
gdje je koeficijent k jednak:
1
k= , (10.32.)
(1 − A )
3
gdje je: A ( = ) m , ovlaèni perimetar punjenja,

2
⎛m ⎞ A b
a ra~una se: A = 3 ⋅ 3 ⎜ Lo ⎟ ⋅ 3sp ⋅ , (10.33.)
⎝ ρ L ⎠ ε 2g
gdje je protok te~ne faze kroz kolonu:
mL 2375
m Lo = = = 1,02 kg/m 2s .
A o ⋅ τ 0,649 ⋅ 3600
Koefijent b je funkcija od Re L :
m Lo 1,02
b= 0,3
= = 0, 423 ,
Re L 18,840,3
pa je vrijednost A jednaka:
2
⎛ 1,02 ⎞ 140 0, 423
A = 3⋅ 3 ⎜ ⎟ ⋅ ⋅ = 0,0563 .
⎝ 1000 ⎠ 0,78 2 ⋅ 9,81
3
Koeficijent k je jednak:
1
k= = 1,19 ,
(1 − 0,0563)
3
pa je pad pritiska u vla`nom punjenju prema jedna~ini (10.31.):

Δp vl.p. = k ⋅ Δps.p. = 1,19 ⋅ 2655 = 3159 Pa .
Pad pritiska usljed mjesnih otpora na ulazu i izlazu gasa iz kolone
kao i na armaturnim elementima je na osnovu iskustvenih podataka:
Δp mj < 100 Pa , tj. gubici pritiska usljed mjesnih otpora su neuporedivo
manji od gubitaka pritiska u vla`nom punjenju kolone. Ako se usvoji
proizvoljan faktor od 5% za mjesne gubitke pritiska, tada je ukupni pad
pritiska na apsorpcionom postrojenju:
Δp uk = 1,05 ⋅ Δp vl.p. = 1,05 ⋅ 3159 = 3317 Pa .
Snaga ventilatora za transport rasvjetnog gasa kroz apsorber, ako je
stepen djelovanja ventilatora η = 0,75 , iznosi:
5000
⋅ 3317
Q v ⋅ Δp uk 3600
P= = = 6143 W = 6,143 kW .
η 0,75
Prora~un pumpe za vodu – apsorbens:
Uz pretpostavku da je ukupna visina na koju se podiè voda na vrh
ulaza apsorbera tj. ukupna visina pumpe bi}e:
v 22 − v12 p 2 − p1
H = ( h 2 − h1 ) + + + h gub ,
2⋅g ρ⋅g
pri ~emu je: ( h 2 − h1 ) = H p + ( H1 + H 2 ) = 26,2 + 3 = 29,2 m ,
gdje je: H p = 26,2 m , visina punjenja apsorbera;

H1 + H 2 = 1 + 2 = 3 m , visina apsorbera bez punjenja.
Po{to su usisni i potisni vod istog pre~nika, tj. v1 = v 2 , to ~lan kineti~ke
energije otpada.
Ako se uzme da je pritisak u potisnoj cijevi p 2 ≈ 2 ⋅ 105 Pa ,
p 2 − p1 2 ⋅ 105 − 1 ⋅ 105
tada je: = = 10,2 m .
ρ⋅g 1000 ⋅ 9,81
Gubici energije u cjevovodu usljed trenja i mjesnih otpora, ra~unaju se
po Darsi-Vajsbahovoj jedna~ini:
⎛ L ⎞ v
2
h gub = ⎜ λ ⋅ + ∑ξ⎟ ⋅ (=) m ,
⎝ d ⎠ 2⋅g
λ = f ( Re ) ,
dvρ
Re = .
μ
Pre~nik cijevi za dovod vode ra~una se na osnovu protoka vode i za
pretpostavljenu brzinu strujanja vode: v = 2 m/s je:
2,375
Qv 3600 = 0,020 m .
dc = =
0,785 ⋅ 2 0,785 ⋅ 2
0,020 ⋅ 2 ⋅ 1000
Sada je reìm strujanja: Re = = 40000 .
1⋅ 10−3
Strujanje je turbulentno, pa se koeficijent gubitaka usljed trenja λ ra-
~una:
0,32 0,32
λ= 0,25
= = 0,0226 .
Re 400000,25
Za ukupnu pribli`nu duìnu cjevovoda od 45 m, na kojem su ugra|ena 2
koljena, 2 ventila i ra~unaju}i i sa gubitkom pritiska usljed raspr{ivanja vode
na punjenju u apsorber, je:
∑ ξ = 2 ⋅ 0, 4 + 2 ⋅ 5 + 5 = 15,8 ,
⎛ 45 ⎞ 22
pa je: h gub = ⎜ 0,0226 ⋅ + 15,8 ⎟ ⋅ = 13,6 m .
⎝ 0,020 ⎠ 19,62
Kona~no, ukupna visina pumpe je:
H pumpe = 29,2 + 10,2 + 13,6 = 53 m ,
2,375
⋅ 53 ⋅ 1000 ⋅ 9,81
Q v ⋅ H ⋅ρ ⋅ g 3600
a snaga pumpe: P = =
1000 ⋅ ηuk 1000 ⋅ 0,7
P = 0, 490 kW ≅ 0,5 kW .
11. DESTILACIJA I REKTIFIKACIJA. Destilatori
Kod procesa kao {to su destilacija, rektifikacija, su{enje, rastvaranje,

isparavanje i kristalizacija istovremeno su nagla{eni fenomeni prenosa mase
i toplote.
Proces destilacije se sastoji u prevo|enju jedne ili vi{e komponenata ne-
ke smje{e iz te~ne u parnu fazu, i njihovom kondenzovanju, pri ~emu je od
osnovnog zna~aja poznavanje osnovnih zakona ravnoteè izme|u te~ne i
parne faze. U ve}ini slu~ajeva za pribli`ne prora~une mogu se primijeniti
zakoni idealnog stanja.
Henrijev (Henry) zakon daje funkcionalnu vezu parcijalnog pritiska i
molskog razlomka doti~ne komponente u te~noj fazi:
pA = k ⋅ x A (11.1.)
Parcijalni pritisak komponente u gasovitoj fazi proporcionalan je mol-

skom razlomku te komponente u te~noj fazi. Prema Raulovom (Roult)
zakonu parcijalni pritisak komponente gasovite smje{e jednak je proizvodu
ravnote`nog pritiska komponente i njenog molskog razlomka:
p A = PA ⋅ x A ; p B = PB ⋅ x B . (11.2.)
Za smje{u para vaì Daltonov zakon prema kojem je ukupni pritisak

parne smje{e odre|ene zapremine na odre|enoj temperaturi jednak zbiru
parcijalnih pritisaka komponenata parne smje{e:
Puk = p A + p B . (11.3.)
Za idealne gasove vrijedi Klauzius-Klapejronova jedna~ina:

p A ⋅ V θ = n A RT ; p B ⋅ V θ = n B RT , (11.4.)
pa je odnos parcijalnih pritisaka komponenti gasovite smje{e:

pA n A
= . (11.5.)
pB n B
Sastav te~ne dvokomponentne faze izraàva se molskim udjelima:

nA
xA = ≤1, (11.6.)
nA + nB
Destilacija i rektifikacija. Destilatori 177
a takav odnos vaì i za gasovitu fazu:

nA
yA = ≤ 1. (11.7.)
nA + nB
Kako isti izrazi vaè i za komponente smje{e to je za 1 mol te~ne smje{e:
xA+ xB=1. (11.8.)
Na osnovu Daltonovog i Henrijevog zakona proizilazi da je:
Puk= pA+ pB=PAxA+PB(1-xA), (11.9.)
Puk − PB
odakle je: xA = ,
PA − PB
nA pA P x P
pa je: yA = = = A A = A ⋅ x A . (11.10.)
n A + n B pA + pB Puk Puk
Povezuju}i ova dva izraza dobija se:
PA Puk − PB
yA = ⋅ . (11.11.)
Puk PA − PB
Isparavanjem te~ne smje{e i kondenzovanjem nastalih para provodi se
destilacija pri ~emu se dobija destilat (proizvod) bogatiji na komponenti sa
niòm temperaturom klju~anja.
Dijagram sastav-temperatura pri-
kazan je na slici 11.1.
Na dijagramu lijevo na po~etku
apscise je ~ista komponenta (100%
B), a desno na kraju apscise ~ista
(100% A) lak{e isparljiva kompo-
nenta.
Idu}i od x1 do x2 dobija se para
siroma{nija na komponenti B a
bogatija na komponenti A.
Po{to svakoj ta~ki x odgovara
neka vrijednost y za datu tempera-
turu, to omogu}ava konstruisanje
ravnote`nog destilacijskog dijagrama
Slika 11.1. Dijagram (x, y).
sastav −temperatura (x, T)
Obi~na ili diferencijalna desti-

lacija provodi se isparavanjem te-
~ne smje{e i kondenzovanjem nas-
talih para pri ~emu se diferencija-
lno mijenja sastav te~nosti i para
(kondenzata). Ona se moè provo-
diti i frakciono tako {to se saku-
pljaju prosje~ni destilati vi{e razli-
~itih frakcija.
Jedna~ina materijalnog bila-
nsa diferencijalne destilacije moè
se predstaviti izrazom:
x
n1 1
dx
Slika 11.2. Ravnote`ni destilacijski ln =∫ , (11.12.)
n 2 x2 y - x
dijagram (x, y)
gdje je: n1 (=) mol, po~etni broj molova lak{e isparljive komponente u
smje{i;
n2 (=) mol, broj molova lak{e isparljive komponente u ostatku
poslije isparavanja;
x1, x2, konc. (molski udjeli) lak{e isparljive komponente u
po~etnoj smje{i, odnosno u ostatku;
dx, promjena sastava te~ne faze;
x, y, ravnote`na koncentracija lak{e isparljive komponente u
te~noj, odnosno u parnoj fazi.
Navedena jedna~ina se rje{ava grafi~kom integracijom. Na osnovu

dijagrama sastav-temperatura (x, T) formira se tabela:
1
x y y-x
Na osnovu tabele crta se dijagram:
Slika 11.3. Grafi~ko rje{avanje integrala jedna~ine materijalnog bilansa

diferencijalne destilacije
Stanje i sastav faza na vrhu rektifikacijske kolone dati su na slici 11.4.
Materijalni bilans za zadnji pod ko-

lone je:
Gy2+Lx3=Gy3+Lx2 . (11.13.)
Za neki n-ti pod kolone vaì:
G(y3-yn)=L(x3-xn), (11-14)
a sastav pare n-tog poda je:
L
y n = y 3 − (x 3 − x n ) . (11.15.)
G
Slika 11.4. Sastav faza na vrhu Kako je sastav kona~nog proizvoda
rektifikacijske kolone (destilata) xp jednak: xp=x3=y3 ,
za 1 mol kona~nog proizvoda je: G=L+1, (11.16.)
gdje je: L, vrijednost minimalnog pretoka (refluksa).

Na osnovu prethodnog proizilazi jedna~ina radnog pravca.
yn = x p −
L
(x p − x n ) = L x n + x p , (11.17.)
L +1 L +1 L +1
yn = ax + b
xp
gdje je: b= , (11.18.)
L +1
b – odsje~ak na ordinati kako je predstavljeno na slici 11.5.
Slika 11.5. Ravnote`ni destilacijski dijagram – grafi~ko

odre|ivanje NTU
Broj jedinica prenosa mase NTU (Number of Transfer Unit) moè se

odrediti i analiti~ki:
Δy uk Δy uk
NTU gr = = , (11.19.)
Δy sr Δy 2 − Δy1
Δy
ln 2
Δy1
pri ~emu je: Δyuk=yp-ys ;
Δy1 = y •p − y p ;
Δy 2 = y •s − y s .
Razlika izme|u ravnote`ne i radne koncentracije na vrhu kolone je

manja nego na ulazu u kolonu, tj. Δy1 < Δy2.
Stvarni broj jedinica prenosa mase uvijek je ne{to ve}i od teorijski prora~u-
natog, pa je:
1
NTUstv=f ⋅ NTUteor ; f = 〉1, (11.20.)
η
gdje je: f , faktor ;
η, koeficijent iskori{}enja poda.
Koeficijent iskori{}enja poda moè se ra~unati po jedna~ini:
η = −0, 3(f ⋅μ)0 ,7 + 0, 8 (11.21.)
Ova jedna~ina daje dobre rezultate u granicama η = 0,5-0,7.
Odre|ivanje broja jedinica prenosa mase (NTU) kod rektifikacije sa
ulazom pare u sredini kolone prikazano je na slici 11.6.
NTU gr 6
NTU stv = = = 10 .
ηsr ⎛ 0,5 + 0,7 ⎞
⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠
Slika 11.6. Grafi~ko odre|ivanje broja jedinica prenosa mase

(teorijskih podova) rektifikacije sa ulazom pare u
sredini kolone: A-donji radni pravac, B-gornji radni pravac
Koeficijent iskori{}enja pod η je funkcija viskoznosti te~nosti i fugaci-

teta: η = f ( μ, a ) , (11.22.)
pri ~emu je relativni fugacitet:
PA
a= . (11.23.)
PB
Fugacitet moè biti izraèn (pri nekoj temperaturi) i ovako:
y 1− x
a= ⋅ . (11.24.)
1− y x
U nekim slu~ajevima fugacitet se izraàva i odnosom apsolutnih tempe-
ratura klju~anja komponenti te~nosti:
Tk ( A )
a= , (11.25.)
Tk ( B)
a preporu~uje se i jedna~ina:
ΔT
log a = ( 3,99 + 0,001937 T ) , (11.26.)
T
gdje je: T, temperatura klju~anja smjese;
ΔT , razlika temperatura klju~anja komponenti smjese.
Koeficijent iskori{}enja poda moè se ra~unati pomo}u izraza koji daje
pribli`ne rezultate:
η = −0,3 ( a ⋅μ )
0,7
+ 0,8 , (11.27.)
a u granicama η = 0,5 - 0,7 jedna~ina se primjenjuje s dovoljnom ta~no{}u i

podaci se o~itavaju iz tabele:
aμ ( = ) mPas 0,2 0,4 0,6 1,0 1,6 2,0 4,0
η 0,75 0,60 0,55 0,50 0,47 0,42 0,35
Viskoznost smjese ra~una se po izrazu:

log μsm = m1 ⋅ log μ1 + m 2 ⋅ log μ 2 + ... , (11.28.)
gdje je: m1 = x A ; m 2 = x B itd.
Veoma je va`no da se koeficijent iskori{tenja poda {to ta~nije odredi, jer
od njega zavisi kapacitet kolone, a i kvalitet proizvoda.
Ta~nije vrijednost za η dobija se, ako se izra~unaju koeficijenti iskori-

{}enja: ηs , koeficijent iskori{}enja podova na ulazu smjese u kolonu;
ηp , na vrhu kolone;
ηw , na dnu kolone,
a zatim izra~una srednji koeficijent iskori{}enja podova:
η + ηp + ηw
ηsr = s . (11.29.)
3
Prora~un osnovnih dimenzija kolone
Pre~nik kolone ra~una se pomo}u prosje~ne brzine para u koloni, tj. po-
mo}u fiktivne brzine kao da se para kre}e kroz puni presjek kolone. Me|u-
tim, para se u koloni kre}e samo kroz vratove za paru, a {to iznosi 0,1 – 0,2
od presjeka kolone, pa je brzina para:
k
vp = , m/s, (11.30.)
ρp
gdje koeficijent k zavisi od razmaka me|u podovima:

Razmak, H (=) m 0,5 0,4 0,3 0,2 0,15 0,135
k 1,14 1,1 1,02 0,82 0,62 0,54
Postoje tabele i dijagrami koji predstavljaju zavisnost dopu{tene brzine
pare u koloni od gustine te pare – za razne razmake podova kolone.
vp ( = ) m/s
ρp ( = ) kg/m 3
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,5
H (=) m
0,6 - - 0,135 0,150 0,150 0,180
0,8 - 0,135 0,150 0,180 0,200 0,300
1,0 0,135 0,150 0,180 0,200 0,300 0,500
1,5 0,150 0,200 0,500 - - -
2,0 0,200 0,500 - - - -
2,5 0,300 - - - - -
Zna~i, ako para ima gustinu 1,0 kg/m 3 i ako je razmak me|u podovima
kolona 0,200 m, tada brzina pare ne smije biti ve}a od 0,8 m/s.
U petrohemijskoj industriji (rektifikacija nafte i destilata) za prora~un
brzine pare kroz kolonu koristi se izraz:
0,82
vp = = ( = ) m/s . (11.31.)
ρp
Koeficijent (k) zavisi i od vrste tvari i varira u granicama od 0,6 – 1,4.

Gustina pare se ra~una po izrazu:
M sm T Θ
ρp = ⋅ , (11.32.)
22, 4 T
gdje je: Msm , molska masa smjese, pa se za dvokomponentnu smjesu
ra~una:
M sm = x A M A + x BM B . (11.33.)
Zapremina pare koja se podiè u koloni ra~una se pomo}u izraza:
m p ⋅ ( Lstv + 1)
Vp = ( = ) m3 / s . (11.34.)
ρp
U izraz je va`no da se uvrsti {to ta~nija vrijednost za ρ p , jer se gustina

pare mijenja idu}i prema vrhu kolone (para se sve vi{e bogati lak{e
isparljivom komponentom).
Horizontalni presjek kolone, moè se izraziti kao:
Vp
Ao = ( = ) m2 , (11.35.)
vp
odnosno pre~nik kolone je:

Ao
D= (=) m .
0,785
Dozvoljeni razmak izme|u podova moè se izra~unati i na osnovu ma-
sene brzine pare, koja se ra~una pomo}u izraza:
v p,m = ω = C ⎡⎣ρ p ⋅ ( ρ L − ρ p ) ⎤⎦ ( = ) kg/m 2s ,

0,5
(11.36.)
m kg
gdje je: ω = v p ⋅ρ p ( = ) ⋅ ( = ) kg/m 2s ;
s m3
ρ L ( = ) kg/m 3 , gustina te~nosti.
ω
Proizlazi da je: C = . (11.37.)
ρ p ⋅ (ρ L − ρ p )
Na osnovu vrijednosti za C, na osnovu tabelarnih vrijednosti odre|uje

se ramak podova H1 .
C 0,022 0,033 0,050 0,067

H1 (=) m 0,25 0,40 0,60 >1
Za kolone srednjih dimenzija razmak podova se kre}e u granicama od

0,05 do 0,5 m.
Kona~no, visina kolone se dobija na osnovu broja podova i razmaka
izme|u podova:
H kol = H1 ⋅ N stv ( = ) m . (11.38.)
Da bi se odedila ukupna visina kolone, mora se visini kolone dodati i
visina dna i gornjeg dijela kolone, koji pribli`no iznose oko 0,5 m, pa je:
H uk = H kol + 2 ⋅ 0,5 = H1 ⋅ N stv + 1,0 ( = ) m . (11.39.)
Prora~un vrata za paru

Vratovi za paru su kratke cijevi sa zvonima na podovima kroz koje
struji para u mjehuri}ima kroz sloj te~nosti na podovima.
Uobi~ajeni presjek vratova je:
A vr = 0,10 ⋅ A o .
Za konkretne slu~ajeve usvajaju se pre~nici vratova:
d vr = 50, 75, 100, i 125 mmφ ,
pa je broj vratova na podu jednak:
A vr
n vr = . (11.40.)
0,785 ⋅ d 2vr
Moè se uzeti i da je presjek prolaza pare izme|u vrata i zvona (prste-
nasti presjek) jednak povr{ini presjeka vrata, pa se u tom slu~aju povr{ina
unutra{njeg presjeka zvona dobija iz odnosa:
0,785 ⋅ d 2zv = 0,785 ⋅ d 2vr + 0,785 ⋅ d 2vr ,
tj. d zv = 2 ⋅ d vr = 1, 4 ⋅ d vr . (11.41.)
Na slici 11.7. prikazan je presjek zvonastog poda.
Slika 11.7. Presjek zvonastog poda kolone
Prorezi na podu kolone su obi~no normirani: L=20 mm; b=10 mm. Vrh
vrata, ispod zvona, mora viriti ispod te~nosti na podu, a presjek prelivnih
cijevi za protok treba da je 5 – 10% presjeka kolone, tj.:
A pr = ( 0,05 - 0,10 A o ) .
Ako su na podu dvije prelivne cijevi za protok, tada je pre~nik prelivne
cijevi:
2 ⋅ 0, 785 ⋅ d 2pr = 0,10 ⋅ A o ,
0,05 ⋅ A o
odnosno: d pr = .
0,785
Visina sloja te~nosti nad prelivom ra~una se:
2
⎛ VL ⎞
h pr = 3 ⎜ ⎟ (=) m , (11.42.)
⎝ 1,85 ⋅ L ⎠
gdje je: VL ( = ) m 3 , zapremina prelivne te~nosti koja curi kroz prelivnu cijev;
L ( = ) m 3 , obim svih prelivnih cijevi na podu,
a ra~una se: L = n ⋅ d pr ⋅ π ( = ) m . (11.43.)

Na osnovu podataka za zapreminski pretok Q pr i L , dobija se visina te-

~nosti nad prelivom h pr = 10 − 30 mm .
Pritisak stupca te~nosti u prelivnoj cijevi mora biti ve}i od hidrauli~kog
otpora poda kolone, kako mjehuri}i pare nebi prolazili kroz prelivnu cijev.
Za kolone sa re{etkastim podovima mjehuri}i pare prolaze kroz otvore re{e-
tkastog poda i sloj te~nosti na podu.
Rastojanje izme|u podova kolone pribli`no je jednako duìni cijevi za
pretok, odnosno vrijedi odnos:
Δp
H1 > 1,8 ⋅ (=) m , (11.44.)
ρL ⋅ g
gdje je: Δp ( = ) Pa , ukupni hidrauli~ki otpor poda;

ρ L ( = ) kg/m 3 , gustina pretoka.
Ukupni hidrauli~ki otpor poda ~ine:
Δp = Δp1 + Δp2 + Δp3 ,
gdje je: Δp1 , otpor samog poda usljed trenja pri prolazu pare;
Δp2 , otpor stupca te~nosti na podu;
Δp3 , otpor usljed napona povr{ine (zanemarljiv).
Otpor poda je:
v 2z
Δp1 = ξ ⋅ρ p , (11.45.)
2
gdje je: ξ = 2 − 5 , koeficijent otpora zrnastog poda;
v z = 4 − 6 m/s , brzina pare kroz proreze zrna;
ρ p ( = ) kg/m 3 , gustina pare.
Otpor stupca te~nosti i pad pritiska:
⎛ L ⎞
Δp2 = 1,3 ⋅ k ⋅ρ L ⋅ ⎜ e + 1 + h pr ⎟ ⋅ g , (11.46.)
⎝ 2 ⎠
gdje je: ρ L ( = ) kg/m 3 , gustina pretoka;
L1 ( = ) m , visina proreza na zrnima;
h pr ( = ) m , visina te~nosti iznad prelivne cijevi;

e ≈ 0,015 , konstanta;
k ≈ 0,5 , konstanta.
Ovo je glavni pad pritiska i za 10 puta je vi{i od druga dva navedena
pada pritiska, a ukupni hidrauli~ki otpor odnosno pad pritiska za podove sa
zrnima je u granicama:
Δp uk = 200 − 400 Pa .
Bilans toplote
Toplota koja ulazi u kolonu teorijski mora biti jednaka sumi izlazne
toplote i toplote koja se gubi u okolini. Bilans toplote prikazan je {ematski
na slici 11.8.
Slika 11.8. [ema toplotnog bilansa procesa rektifikacije
q dov + q s + q R = q D + q w + q gub . (11.47)

Toplota odvedena deflegmatorom jednaka je :
qD = qp + qR + qr , (11.48)
tj. jednaka je zbiru toplote proizvoda, pretoka (refluksa) i toplote kondenza-
cije:
q dov + q s + q R = q p + q R + q r + q w + q gub . (11.49)
Kra}enjem se dobija:
q dov + q s = q p + q r + q w + q gub , (11.50)
gdje su: qdov - toplota za zagrijavanje ostatka na dnu kolone;

qw - toplota ostatka;
qs - toplota smje{e;
qp - toplota proizvoda (destilata);
qr - toplota kondenzacije.
Ove toplote se izraàvaju kao osjetne toplote: q = m ⋅ c pT , (11.51)
a toplota kondenzacije se izraàva : qr = m ⋅ r . (11.52)

Ako se zagrijavanje provodi samo toplotom kondenzacije pare, ta je
toplota jednaka:
rK = H − c k Tk , (11.53)
gdje su: H (=) J/kg, entalpija kondenzata;
ck (=) J/kgK, specifi~na toplota kondenzata koja za niske temperatu-
re para iznosi 4180 J/kgK;
TK (=) K, temperatura kondenzata.
Koli~ina ogrevne pare je:
q dov
mp = , (11.54)
rp
gdje je rp -toplota kondenzacije.

U deflegmator dolazi toliko pare koliko ima i proizvoda plus para od
pretoka koji se uvodi na najgornji pod:
mD= mV+mp. (11.55)
Koli~ina pretoka (refluksa) jednaka je :
mR= mpLstv. (11.56)
Toplota koja se oduzima pari u deflegmatoru samo do potpune
kondenzacije a ne i hla|enja kondenzata jednaka je:
q r = ( mV + mR ) ( =) J . (11.57)
Koli~ina vode u deflegmatoru :
qr
mw = ( = ) kg . (11.58)
c w ΔTw
Koli~ina vode za daljnje hla|enje proizvoda od temperature kondenzaci-

je, do neke èljene temperature T iznosi:
m pcΔTp
mw = , (11.59)
c w ΔTw
gdje je: ΔTp = TK − T .
Prora~un razmjenjiva~a toplote
Na slici 11.9. data je {ema industrijskog postrojenja u dvije projekcije.
Slika 11.9. [ema industrijskog postrojenja rektifikacije u dvije projekcije

1-predgrija~ sirove smje{e koja ulazi u kolonu pri temperaturi klju~anja; 2-deflegmator;
3-kondenzator destilata; 4-kondenzator ostatka; 5-grija~ ostatka; 6-rektifikacijska kolona;
7-rezervoar sirove smje{e; 8-spremnik ostatka; 9-spremnik destilata
Na prikazanoj {emi industrijskog postrojenja rektifikacije vidi se da jedno

ovakvo postrojenje uklju~uje pored ostalog pet razmjenjiva~a toplote, i to:
1. Predgrija~ sirove smje{e, koja se uvodi u kolonu u stanju klju~anja;

2. Deflegmator, razmjenjiva~ toplote u kojem se oduzima toplota
parama produkta rektifikacije i to samo do potpune kondenzacije, a
ne i hla|enja kondenzata;
3. Hladnjak kondenzata – produkta, za hla|enje produkta od temperatu-
re kondenzacije do neke temperature skladi{tenja;
4. Hladnjak donjeg produkta – ostatka, do neke temeperature skladi{te-
nja istog, i:
5. Grija~ ostatka pomo}u kojeg se u kolonu dovodi dodatna toplota.
Kada se bilansom toplote odredi kolika je toplota potrebna za rad kolo-

ne, tada se provodi prora~un i dimenzionisanje razmjenjiva~a toplote, uklju-
~enih u rad postrojenja.
Potencijalna razlika toplote koja se mora dovesti koloni jeste ona toplota
koja predstavlja razliku temperatura dovedene pare i temperature ostatka:
Δt = t p − t ost .
Ako se kolona za rektifikaciju zagrijava primarnom parom ostatka, koja
ulazi pod pritiskom 3 ⋅ 105 Pa , onda ta para ima temperaturu 142o C , pa je
Δt = 142 − 100 = 42o C , uz pretpostavku da je u smjesama ostatka ve}inom
voda, koja klju~a na 100o C .
Razmjenjiva~i toplote se prora~unavaju na ve} poznat na~in. Prvo se
ustanovi tip razmjenjiva~a, koji je uglavnom cijevni razmjenjiva~, bilo da je
u funkciji predgrija~a ili kondenzatora (hladnjaka).
Spremnici u postrojenju se tako|e prora~unavaju na poznat na~in kao
posude u vidu cisterni, snabdjevene armaturom, otvorima, priklju~cima,
cijevima i sl.
Projektni primjer
Treba prora~unati i dimenzionisati ure|aje postrojenja za rektifikaciju

smjese benzen-toluol. Kapacitet postrojenja je 4000 kg/h smjese sastava
45% benzola i 55% toluola. Smjesa ulazi u kolonu predgrijana u predgrija~u
do temperature klju~anja. Na vrhu kolone izlaze pare koje se kondenzuju u
deflagmatoru, a kondenzat se razdvaja pa se jedan dio vra}a kroz pretok u
kolonu, a drugi dio se hladi u razmjenjiva~u i uskladi{tava u spremniku.
Kona~ni produkt je sastava po benzolu x p,B = 0,9 . Iz kolone, na donjem
dijelu, izlazi ostatak sastava x w,T = 0,1 , koji se djelimi~no preko dugocije-
vnog razmjenjiva~a hladi i uskladi{tava u spremniku, a djelimi~no se vra}a
natrag u kolonu nakon {to se predgrije u razmjenjiva~u do 120o C i kao
takav sluì kao ogrevna para za rektifikaciju.
Osnovni prora~un kolone
Na osnovu materijalnog bilansa, moè se izra~unati masa produkta koji

nastaje rektifikacijom:
m p + m w = 4000 kg/h (1)
ωB ⋅ m p + ωT ⋅ m w = 4000 ⋅ ωB (2)
Prora~un molskih udjela u masene udjele:
Maseni udio benzola (B) u proizvodu:
xB ⋅ MB 0,9 ⋅ 78
ωB = = = 0,884 (88, 4% ) .
x B ⋅ M B + x T ⋅ M T 0,9 ⋅ 78 + 0,1 ⋅ 92
Maseni udio toluoloa (T) u ostatku:
ωT = 100 − 88, 4 = 11,6% ( 0,116 ) .
Uvr{tavanjem u bilansne jedna~ine dobija se:
Masa proizvoda: m p = 1740 kg/h ;
Masa ostatka: m w = 2260 kg/h .

Sastav smjese ra~unato po benzolu:
mB 45
MB mol B
x s,B = = 78 = 0, 49
m B m T 45 55 mol S
+ +
M B M T 78 92
mol B
x s,B = 0, 49 .
mol S
Ravnote`ni podaci za smjesu benzen-toluol dati su u tabeli:
Puk − p T pB ⋅ x B
t (=) C ( = ) mmHg ( = ) mmHg xB = yB =
o
pB pT Puk
pB − pT Puk
80 760 300,0 760 1 1
84 852 333,0 760 0,823 0,922
88 957 379,5 760 0,659 0,830
92 1098 432,0 760 0,508 0,720
96 1204 492,0 760 0,376 0,596
100 1344 559,0 760 0,256 0,453
104 1459 625,0 760 0,155 0,304
108 1659 704,0 760 0,058 0,128
110 1748 760,0 760 0 0
Na osnovu ovih podataka konstrui{e se ravnote`ni x,y dijagram:
Slika 11.10. Ravnote`ni dijagram rektifikacije i grafi~ki (teorijski) broj podova
Prora~un minimalnog pretoka:

x p − y si 0,9 − 0,705
L teor = = = 0,907
y i
s 0,705 − 0, 49
Lstv = (1,5 - 2,5 ) ⋅ L teor
Lstv = 1,5 ⋅ L teor = 1,5 ⋅ 0,907 = 1,361 .

Odsje~ak (b) na y-osi, gdje izlazi pogonski pravac radnih koncentracija
(za gornji dio kolone) jednak je:
Jedna~ina radnog (pogonskog) pravca ima oblik:

L x
yu = ⋅ xu + p ; ( y = ax + b ) ;
L +1 L +1
xp 0,9
b= = = 0,381
Lstv + 1 1,361 + 1
b=0,381.
Ako se na ravnote`nom dijagramu prema poznatim pravilima ucrtaju
gornji i donji radni pravac, tada se grafi~kim putem ucrtavanjem podova
izme|u ravnote`ne krive i radnih pravaca dobija da je NTU teor = 10 .
Prora~un koeficijenta iskori{}enja poda
Ako se koeficijent fugaciteta (a) prora~una na osnovu temperatura klju-

~anja, dobija se:
TK,B 273 + 80
a= = = 0,922 .
TK,T 273 + 110
Srednja viskoznost smjese benzen-toulen za srednje temperature klju~a-
nja TK,sr = 98,5o C prora~una se po jedna~ini (11.28.) uz primjenu nomo-
grama (slika 17.1. u prilogu ove knjige):
log μsm = x B ⋅ log μ B + x p ⋅ log μ T = 0, 49 ⋅ log 0, 25 ⋅ 10 −3 + 0,51 ⋅ log 0, 28 ⋅ 10 −3
log μsm = −3,577

1
μsm = 10 −3,577 = 3,577
= 0,000265 = 0, 265 ⋅ 10 −3 Pas ,
10
μsm = 0, 265cP = 0, 265 ⋅ 10 −3 Pas ,
pa je proizvod ( a ⋅ μ ) jednak:
( a ⋅μ ) = ( 0,922 ⋅ 0, 265 ⋅ 10−3 ) = 0, 244 ⋅ 10−3 .

Toj vrijednosti prema tabeli ( aμ − η) odgovara koeficijent iskori{}enja
poda, odre|enom interpolacijom:
0,60 − 0,75
η = 0,75 + ⋅ ( 0, 244 − 0, 200 )
0, 40 − 0, 20
η = 0,75 − 0,033 = 0,72 .
Koeficijent iskori{}enja poda ra~unato po jedna~ini (11.27) jednak je:
η = −0,3 ⋅ ( aμ ) + 0,8 = −0,3 ⋅ ( 0, 244 )
0,7 0,7
+ 0,8 = 0,69 ,
{to je pribli`na vrijednost prema vrijednosti ra~unatoj na osnovu tabelarnih
podataka.
Na osnovu koeficijenta iskori{}enja poda (μsr = 0,70 ) dobija se stvarni
broj podova rektifikacijske kolone:
NTU teor 10
NTU stv = = = 14,3 poda .
η 0,7
Na osnovu ovoga, moè se zaklju~iti da }e za navedenu rektifikaciju
najbolje odgovarati kolona sa 15 podova.
Dimenzije kolone i poda
Za prora~un dimenzija kolone i podova, potrebno je izra~unati brzinu

pare kroz kolonu. Ako se usvoji pribli`na vrijednost razmaka izme|u
podova: H1 = 0,5 , onda se iz tabele prikazane u uvodnom teorijskom dijelu
dobije da je koeficijent k ≈ 1,14 .
Na osnovu gustine pare moè se provjeriti da li }e usvojeni razmak
izme|u podova biti odgovaraju}i:
Gustina pare prema jedna~ini (11.32.) je:
M sm T Θ
ρp = ⋅ ( = ) kg/m 3 .
22, 4 T
Srednja molarna masa smjese – pare ra~una se prema jedna~ini (11.33.) tj.:
M sm = y sr,B ⋅ M B + y sr ,T ⋅ M T .
Preciznim ra~unanjem trebalo bi dobiti srednje koncentracije (y) za
gornji i donji dio kolone. Mogu se u obzir uzeti i aproksimativni prora~uni,
{to ne}e bitnije uticati na rezultat, tj. uze}e se vrijednost za (y) po ~itavoj
visini kolone.
0,96 + 0,71
Prema tome je: y sr,B = = 0,835 ;
2
y sr,T =
(1,00 − 0,96 ) + (1,00 − 0,71) = 0,165 ,
2
pa je masa smjese: M sm = 0,835 ⋅ 78 + 0,165 ⋅ 92 = 80,31 g/mol .
Temperatura klju~anja smjese na osnovu srednje logaritamske vrijedno-
sti temperatura klju~anja komponenti smjese je:
log Tsm = x B ⋅ log TB + x T ⋅ log TT
log Tsm = 0, 49 ⋅ log (80 + 273) + 0,51 ⋅ log (110 + 273)
Tsm = 98,5o C .
Kona~no, gustina pare je jednaka:
80,3 273
ρp = ⋅ = 2,63 kg/m 3
22, 4 273 + 98,5
ρ p = 2,63 kg/m 3 .
Sada se moè izra~unati brzina pare u koloni:
k 1,14
vp = = = 0,703 m/s .
ρp 2,63
Zapremina pare (izuzimaju}i i paru iz pretoka) je:

m p ⋅ ( Lstv + 1)
Vp = ,
ρp
a masa pare koja se diè uz kolonu, ra~unato na benzen je:

4000
mp = ⋅ 0, 45 = 0,5 kg/s ,
3600
0,5 ⋅ (1,361 + 1)
pa je: Vp = = 0, 45 m 3 / s .
2,63
Povr{ina presjeka kolone i pre~nik kolone jednaki su:
Vp 0, 45
Ao = = = 0,64 m 2 ,
vp 0, 703
Ao 0,64
D= = = 0,903 m .
0,785 0,785
Provjera usvojenog rastojanja me|u podovima

Masena brzina pare u koloni je:
ω = v p ⋅ρ p = 0,703 ⋅ 2,63 = 1,85 kg/m 2s .
Konstanta za odre|ivanbje razmaka me|u podovima je:
ωp 1,85
c= = ,
ρ p ⋅ (ρL − ρ p ) 2,63 ⋅ ( ρ L − 2,63)
a ρ L se izra~una kao prosje~na logaritamska vrijednost:

log ρ L = x B ⋅ log ρ B + x T ⋅ log ρ T
log ρ L = 0, 49 ⋅ log 900 + 0,51 ⋅ log866
ρ L = 891,3 kg/m 3 ,
pa je: c=0,038 m.
Na osnovu tabelarnih vrijednosti se odredi razmak me|u podovima:
c 0,022 0,033 0,050
H1 (=) m 0,025 0,400 0,600
Sa dijagrama se vidi da vrijednosti c=0,038 odgovara razmak izme|u

podova: H1 = 0, 45 m .
Kod prora~una brzine strujanja pare usvojen je ramak: H1 = 0,5 m , pa

se moè zaklju~iti da to nisu velike razlike, budu}i da su razlike za koefi-
cijent (k) kod prora~una brzine pare u takvim granicama razlika u razmaku
podova kolone neznatne.
Kona~no ukupna visina kolone bi}e:
H kol = H1 ⋅ NTU stv + 2H1 = 0, 45 ⋅ 15 + 2 ⋅ 0,5 = 6,75 + 1,00 = 7,75 m ,
odnosno moè se zaklju~iti da }e visina kolone biti ≈ 8 m .
Prora~un vratova za prolaz pare
Obi~no se ra~una da ukupna povr{ina vratova za prolaz pare iznosi 10%

od ukupne povr{ine popre~nog presjeka kolone:
A vr = 0,1 ⋅ A o = 0,1 ⋅ 0,64 = 0,064 m 2 .
Prema tome i brzina pare u vratu }e biti oko 10 puta ve}a u odnosu na
brzinu kroz kolonu, tj.:
v p,kol 0,703
v p,vr = = = 7,03 m/s .
0,1 0,1
Vratovi, kao i sve druge cijevi su standardizovani. Ako se odaberu vra-
tovi dimenzije: d vr = 50 × 2 mm , tada je broj vratova jednak:
Vp 0, 45
n vr = = = 38,5
0,785 ⋅ d ⋅ v p,vr
2
vr 0,785 ⋅ 0,046 2 ⋅ 7, 03
ili
⎛
⎜ n vr =
∑ A vr = 0,064 = 38,5 ⎞⎟ .
⎝ 0,785 ⋅ d 2vr 0,785 ⋅ 0,046 2 ⎠
Pre~nik zvona za pokrivanje vratova ra~una se:
d zv = 2d 2vr = 2 ⋅ 0,52 = 0,0707 m .
Presjek prelivnih cijevi za pretok uzima se da je (5 – 10%) A o .
Ako se usvoji da je: A pr = 0,1A o = 0,1 ⋅ 0,64 = 0, 064 m 2 , tada }e pre-

~nik prelivne cijevi (za 2 prelivne cijevi na podu) biti:
0,5 ⋅ A pr 0,5 ⋅ 0,064
d pr = = = 0, 20 m .
0,785 0,785
Kako bi se imalo {to potpunije stanje poda kolone, potrebno je izra~u-
nati visinu sloja te~nosti nad prelivom:
2
⎛ VL ⎞
h pr = 3 ⎜ ⎟ .
⎝ 1,85 ⋅ L o ⎠
Zapremina prelivne te~nosti koja curi kroz cijev preliva je:
m sm + m R,L 4000 + m R,L
VL = =
ρL 891,30 ⋅ 3600
m R.L = masa refluksa (povrata) = m p ⋅ Lstv = 1740 ⋅ 1,361 = 2368 kg/s
4000 + 2368
VL = = 0,00198 m 3 / s .
891,30 ⋅ 3600
Visina sloja te~nosti nad prelivom:
⎛ 0,00198 ⎞
h pr = 3 ⎜ ⎟ = 0,009 m .
⎝ 1,85 ⋅ 2 ⋅ 0, 20 ⋅ π ⎠
Prora~un ukupnog hidrauli~kog otpora poda
Ukupni hidrauli~ki otpor poda je:
Δp uk = Δp1 + Δp2 + Δp3 .
v 2z
Otor trenja pri prolazu pare: Δp1 = ξ ⋅ ⋅ρ p .
2
Ako se usvoji koeficijent trenja: ξ = 3 i brzina pare ispod zvona
v z = 5 m/s , tada je:
52
Δp1 = 3 ⋅ ⋅ 2,63 = 98,6 Pa ;
2
⎛ L ⎞
Δp2 = 1,3 ⋅ k ⋅ρ L ⋅ ⎜ e + 1 + h pr ⎟ ⋅ g
⎝ 2 ⎠
⎛ 0,02 ⎞
Δp2 = 1,3 ⋅ 0,5 ⋅ 891,3 ⋅ ⎜ 0,015 + + 0,009 ⎟ ⋅ g
⎝ 2 ⎠
Δp2 = 193, 2 Pa .
Tre}i pad pritiska odnosi se na otpor koji nastaje zbog povr{inskog
napona te~nosti i iznosi 10-20% od sume para dva pada pritiska, tj.:
Δp3 ≈ (193, 2 + 98,6 ) ⋅ 0,15 = 43,8 Pa .
Ukupni pad pritiska nastao kao posljedica svih otpora na podu jednak je:
Δp uk = 98,6 + 193, 2 + 43,8 = 335,6 Pa .
Iz izra~unatih veli~ina proizlazi da je visina te~nosti u cijevi:
Δp uk 335,6
1,8 ⋅ = 1,8 ⋅ = 0,069 m .
ρL ⋅ g 891,3 ⋅ g
Visina te~nosti u prelivnoj cijevi je 6,5 puta manja od visine prelivne
cijevi (0,069 ⋅ 6,5 = 0, 45 m) ~ime je postignuto spajanje te~nosti po ~itavoj
visini kolone bez bojazni da bi se pretok mogao zbog pritiska vratiti sa nièg
na vi{i pod, tj. uslov je u hidrauli~kom smislu ispunjen.
Prora~un bilansa toplote postrojenja za rektifikaciju
Jedna~ina bilansa toplote prema slici 11.2. je:

q dov + q s + q R = q def + q w + q gub ,
q def = q p + q R + q r ,
pa je: q dov = q p + q r + q w − q s + q gub

q dov = ( m pc p t p ) + m ⋅ r + m w c w t w − m scs t s + q gub .
Specifi~ne toplote benzena i toluena odre|ene su pomo}u nomograma

(slika 17.4. u prilogu ove knjige)
Temperatura klju~anja smjese benzen toluen je 98,5o C .
Masa proizvoda, ostatka i smje{e su poznati iz materijalnog bilansa:
m p = 1740 kg/h; m w = 2260 kg/h; m s = 4000 kg/h .
Koli~ina dovedene toplote na kolonu je:
1740 1740 2260 4000
q dov = ⋅ 1924, 7 ⋅ 80 + ⋅ 395398 + ⋅ 2029 ⋅ 110 − ⋅ 2028 + q gub
3600 3600 3600 3600
q dov = 186417 J/s + q gub .
Ako se usvoje toplotni gubici od 10,5%, tada je:
q dov = 186417 ⋅ 1,105 = 205990 J/s .
Masa pare potrebne za zagrijavanje:
q dov 205990
mp = = = 0,0962 kg/s=346,4 kg/h .
rp 2141000
U deflegmatoru se oduzme toplota:

1740
q def = m p ⋅ (1 + R ) ⋅ r = (1 + 1,361) ⋅ 395398 = 451208 J/s .
3600
Masa vode potrebne za deflegmaciju:
m H2O,1 =
q def
=
451208
c p ⋅ Δt 4186 ⋅ 20
= 5,39 kg/s ( ⎯⎯⎯⎯⎯⎯→) .
18o C H 2O 38oC
m H2O = 5, 39 kg/s=19404 kg/h .
Utro{ak vode za hla|enje kona~nog proizvoda uz temperaturni profil

razmjenjiva~a:
⎛ 80o ⎯⎯
→ 30o C ⎞
⎜ o ⎟
⎝ 48 ←⎯⎯ 18o C ⎠
m p ⋅ c p ⋅ Δt p 1740 ⋅ 1900 ⋅ 50
m H2O,2 = = = 1316 kg/h .
c pH2O ⋅ Δt H2O 4186 ⋅ 30
Ukupna koli~ina potrebne vode za hla|enje je:

m H2O,1 m H2O,2 19404 1316
∑V H 2O =
ρ20
+
ρ20
= +
1000 1000
= 20,72 m 3 / h .
Prora~un zagrijavanja ostatka
Kako se ostatak ponovo predgrijava i dio vra}a natrag u kolonu u svrhu

da potpomogne istjerivanje benzena, pri ~emu se hladi i vra}a kroz kolonu
na dno. Ostatak nije nikada posve ~ist, pa se u prora~unu uzima neka pro-
sje~na logaritamska temperatura klju~anja, a koja se dobija na osnovu
temperatura klju~anja sastojaka ostatka:
log t K.O. = OCB log t B + OCT log t T
log t K.O. = 0,1 ⋅ log80 + 0,9 ⋅ log110
log t K.O. = 2,0276
t K.O. = 102,0276 = 106,6o C .
Ostatak se zagrijava prvom (120o C) , a ostatak klju~a na 106,6o C ,

pa je: Δt = 120 − 106,6 = 13, 4o C .
Neka se ostatak zagrijava na razmjenjiva~u sa verikalnim cijevima, di-
menzija: L=2 m i d v = 25 × 2 mm .
Koeficijent prolaza toplote ra~una se pomo}u jedna~ine:
1
K= .
1 1 1
+ +
α p λ αo
Koeficijent prelaza toplote na strani pare je:
λ 3 ⋅ ρ2 ⋅ g ⋅ r 0,63 ⋅ 9202 ⋅ g ⋅ 2141000

α p = 1,15 ⋅4 = 1,15 ⋅ 4
−3
= 5627 J/m 2soC
μ ⋅ Δt ⋅ H 0, 25 ⋅ 10 ⋅ 13, 4 ⋅ 2
α p = 5627 J/m 2soC .
Koeficijent prelaza toplote na strani te~nosti (ostatka) moè se izra~u-

nati i primjenjuju}i izraz:
αo = 20 ⋅ Δt 2,33 ,
gdje je Δt = t z − t o (razlika temperatura zida cijevi i te~nosti – ostatka).
Za pribli`na ra~unanja moè se uzeti Δt ≈ 6o C , pa je:

αo = 20 ⋅ 62,33 = 1300 J/m 2sK .
Ako je razmjenjiva~ izra|en od ~eli~nih cijevi, provodljivosti λ ≈ 60 J/msK ,
tada je toplinski otpor ~istih cijevi (25 × 2 mm) :
d 0,002
= = 0,000033 msK/J .
λ 60
Kona~no je koeficijent prolaza toplote za taj razmjenjiva~:
1
K=
1 0,002 1
+ +
5627 60 1300
K = 1020 J/m 2sK .
Zbog mogu}ih inkrustacija i taloga koji smanjuju vrijednost koeficijenta
K, moè se uzeti da je K stv = 643 J/m 2sK.
S obzirom na potrebnu toplotu razmjene, ukupna povr{ina toplotne raz-
mjene jednaka je:
q dov 205990
A= = .
K ⋅ Δt sr 643 ⋅ Δt sr
Srednja razlika temperatura izra~una se na osnovu temperaturnog pro-
fila razmjenjiva~a:
120o C ⎯⎯⎯
para
→ 120o C
106,6o C ←⎯⎯
ostatak
⎯ 98,5o C ,
Δt1 + Δt 2 14, 4 + 21,5
pa je: Δt sr = = = 17,5o C ,
2 2
a povr{ina toplotne razmjene jednaka je:
205990
A= = 18,3 m 2 .
643 ⋅ 17,5
Broj cijevi razmjenjiva~a jednak je:
A 18,3
n= = = 126,8 .
d sr ⋅ π ⋅ L 0,023 ⋅ π ⋅ 2
Prora~un pre~nika pla{ta i poredak cijevi u razmjenjiva~u
Ako su cijevi u razmjenjiva~u poredane u {estougaonom poretku, tada

je broj {estouglova:
12n − 3 12 ⋅ 126,8 − 3 39 − 3
n {estougl. = = = = 6.
6 6 6
Dijametar pla{ta razmjenjva~a za zagrijavanje ostatka:
D razmj = Do + d v.c + 2k
D razmj = n ⋅ 1,5 ⋅ d v.c + d v.c + 2k = 13 ⋅ 1,5 ⋅ 0,025 + 0,025 + 2 ⋅ 0,05 ,

gdje je: n - broj cijevi na dijagonali {estouglova.
D razmj = 0,612 mφ .
Duìna razmjeniva~a je:
L razmj = L c ⋅ 1,1 = 2,0 ⋅ 1,1 = 2, 2 m .
Kona~no, dimenzije razmjenjiva~a za zagrijavanje ostatka su:
D raz : L raz = 0,612 : 2, 2 .
Na sli~an na~in se provodi i prora~un ostalih razmjenjiva~a toplote
rektifikacijskog postrojenja: razmjenjiva~a – deflagmatora, razmjenjiva~a za
zagrijavanje smjese na ulazu u kolonu i razmjenjiva~a za hla|enje kona~nog
proizvoda (destilata).
Prora~un spremnika za: destilacionu smjesu (sirovinu), destilat i ostatak

Za prora~un spremnika najva`niji su podaci o kapacitetu kao i tran-
sportu sirovine i proizvoda. Pri tome se uzima u obzir da to nisu glavni
spremnici, ve} samo proto~ni, pa se njihov kapacitet moè prora~unati na
osnovu 1 sata rada postrojenja.
Spremnik za sirovinu (smjesu B-T)

Zapremina spremnika:
m smj 4000
Vsp = = = 4,585 m 3 .
ρsmj 872,5
Standardni odnos dimenzija za spremnik je:

H : D = 2, 2 : 0,8 .
V = 0,785 ⋅ D 2 ⋅ H = 4,585 m 3 .
Iz odnosa dimenzija spremnika je:
2, 2
H= ⋅ D = 2,75D ,
0,8
pa je: 4,585 = 0,785 ⋅ D2 ⋅ 2,75D .
Pre~nik spremnika kru`nog presjeka jednak je:
D = 1, 285 m ,
odnosno H = 3,535 m , itd.
Na osnovu literarnih podataka za izradu spremnika ovakvih dimenzija
debljina ~eli~nog lima treba biti δ = 5 mm .
12. ISPARAVANJE. Ispariva~i
U procesnoj industriji se pod isparavanjem podrazumijeva tehnološka

operacija zagrijavanja tečnosti (rastvora ili suspenzija) do temperature klju-
čanja, odnosno prevođenja rastvarača u parno stanje u cilju povećanja kon-
centracije rastvorene supstance u rastvoru. Operacija se provodi u ispari-
va~ima, ~ija konstrukcija zavisi od na~ina na koji se vr{i prenos toplote kao i
od pritiska na kojem se isparavanje provodi.
Pri izboru određenog tipa isparivača osim režima prenosa toplote od po-
sebne važnosti su i fizička svojstva rastvora koji se isparava kao i konačnog
ostatka poslije isparavanja. U obzir se tako|e moraju uzeti i mogućnost
kristalizacije rastvora, pojava pjene ili taloga kao i djelovanje korozije.
Radi ekonomi~nosti ispariva~i se u procesu naj~e{}e vezuju u ispari-
va~ke baterije, a pri prora~unu u prvom redu se odre|uje broj aparata u
bateriji.
U najve}em broju slu~ajeva u bateriju se vezuju 3 ispariva~a, a rijetko
iznad 5 aparata. Raspodjela pritisaka i temperatura, ekonomi~nost u pogledu
investicionih i reìjskih tro{kova, kao i o~ekivani tehnolo{ki rezultat ostva-
ruju se optimalno sa 3 do 4 aparata.
U prora~unima se najprije razmatra raspodjela optere}enosti ispariva~a
u bateriji. Da bi se do{lo do tog podatka, potrebno je bilansom materijala
pomo}u odre|enih izraza izra~unati ukupnu masu vode (ili druge te~nosti)
koja se mora ispariti u bateriji.
Masa isparene vode (masa sekundarne pare) ra~una se na osnovi bilans-
nih jedna~ina:
Ukupni bilans mase rastvora:
m r,u = m r,i + m p (12.1.)
Bilans mase rastvorene komponente:
m r,u ⋅ Cu = m r,i ⋅ Ci + m p (12.2.)
gdje su: m r,u , m r,i , m p , mase rastvora na ulazu i

izlazu iz ispariva~a i masa sekundarne
pare, respektivno;
c u , ci , sastavi rastvora na ulazu i izlazu
iz ispariva~a u masenim udjelima (%).
Slika 12.1. [ema ispariva~a
Masa isparene vode (masa sekundarne pare)
na osnovu bilansnih jedna~ina (12.1.) i (12.2) jednaka je:
Isparavanje. Ispariva~i 207
⎛ c ⎞
m w,isp = m p = m r ,u ⋅ ⎜ 1 − u ⎟ . (12.3.)
⎝ ci ⎠
Kada se izra~una masa vode koju treba ispariti u bateriji ispariva~a,
potrebno je odrediti raspodjelu masa isparene vode u pojedina~nim ispa-
riva~ima.
Ako su u batriji tri ispariva~a, tada se u svakom slijede}em aparatu (u
smjeru rastu}eg vakuuma) isparavaju sve ve}e koli~ine te~nosti, tako da se,
po jednom principu, moè uzeti da je raspodjela isparene vode (te~nosti):
w1 : w 2 : w 3 = 1,0 :1,1:1, 2 .
To zna~i da se u takvom slu~aju u prvom ispariva~u ispari vode u
sekundarnu paru:
m w,isp 1,0
w1 = = ⋅ m w,isp ( = ) kg/s , (12.4.)
1,0 + 1,1 + 1, 2 3,0
U drugom ispariva~u (istostrujni reìm rada) ispari}e vode:
1,1
w2 = ⋅ m w,isp ( = ) kg/s , (12.5.)
3,3
a u tre}em ispariva~u:
1, 2
w3 = ⋅ m w,isp ( = ) kg/s . (12.6.)
3,3
Na slici 12.2. prikazana je tro~lana ispariva~ka baterija.
Slika 12.2. Tro~lana ispariva~ka baterija istostrujnog reìma rada

Na osnovu bilansnih jedna~ina mogu}e je izra~unati postignute koncen-
tracije ukuhane tvari u svakom aparatu.
Iz prvog ispariva~a (I) rastvor ulazi u drugi ispariva~ (II).

Masa tog rastvora je: m1 = m o − w1 ,
m o ⋅ co
a njena koncentracija je: c1 = . (12.7.)
m o − w1
Iz drugog ispariva~a ukupni rastvor prelazi u tre}i ispariva~ (III), pa je
masa tog rastvora:
m 2 = m o − w1 − w 2 .
U tom rastvoru je dostignuta koncentracija:
m o ⋅ co
c2 = . (12.8.)
m o − w1 − w 2
Kona~no, iz tre}eg aparata izlazi rastvor iz kojeg je isparena koli~ina
vode w 3 pa je njegova masa:
m 3 = m o − m w,is = m o − w1 − w 2 − w 3 ,
a koncentracija tog rastvora je:
m o ⋅ co m ⋅c
c k = c3 = = o o %. (12.9.)
m o − w1 − w 2 − w 3 m3
Za grube prora~une dovoljno je, prema prirodi rastvora koji se kre}e
kroz bateriju i prema reìmu rada, predvidjeti razliku temperatura i razliku
pritisaka na ulazu i izlazu iz baterije ispariva~a.
Za ta~nije prora~une mora se predvidjeti raspodjela pritisaka u pojedi-
nim ispariva~ima baterije.
Ako je ukupna razlika pritiska u bateriji ispariva~a:
Δp = p p = p k ( = ) Pa ,
tada na osnovu grubog prora~una proizilazi da je u svakom aparatu tro~lane
ispariva~ke baterije pritisak pao za 1/3 ukupne razlike pritisaka. Tako je, za
(n) ispariva~a u bateriji, pad pritiska u jednom aparatu jednak:
Δp uk
Δp = ( = ) Pa . (12.10.)
n
Kada se prora~unaju pribli`ni pritisci u svakom ispariva~u, onda se,

prema pritiscima p1 , p2 , p3 , odrede preme tabelarnim vrijednostima
temperature klju~anja i toplote isparavanja u pojedina~nim ispariva~ima.
Tako je pritisak u drugom ispariva~u:
p2 = p3 + Δp = p3 + ( p p − p k ) ( = ) Pa ,
a u prvom ispariva~u pritisak je jednak:

p1 = p3 + 2Δp .
Kona~no, para koja sluì kao ogrevni medij ima pritisak:
p p = p3 + 3Δp .
Podaci se unose u tabelu:
p ( = ) Pa (=) r ( = ) J/kg
o
tp C
p gr t gr rgr
p1 t1 r1
p2 t2 r2 , itd.
Kada se odrede temperature zasi}ene pare, t p u pojdinim ispariva~ima,

tada se prora~unavaju druge veli~ine potrebne u projektnom zadatku. Dobi-
jene vrijednosti t p ne predstavljaju realne vrijednosti temperatura zasi}enih
para, zbog razli~itih padova (razlika) temperatura u pojedinim aparatima, a
koji nastaju: zbog depresije prilikom klju~anja, zbog hidrostati~kih efekata i
zbog hidrodinami~kih otpora u aparatima.
Podovi razlika temperatura zbog depresije ( Δt)depr dati su u specijalnim
tablicama i mogu predstavljati zna~ajne veli~ine, a posebno kod uparavanja
neorganskih rastvora do visokih koncentracija.
Hidrostati~ki efekti izazivaju pad razlike temperatura, koji moè biti
vrlo zna~ajan, tj. moè iznositi i vi{e od 10o C , a pad razlike temperatura
usljed hidrodinami~kih otpora u ispariva~koj bateriji je zna~ajno manji.
Ova tri navedena pada temperatura daje ukupan pad razlike temperatura,
a koji za isparavanje vode iz neorganskih rastvora u tro~lanom postrojenju
vakuum-ispariva~a iznosi od 20 do 30o C .
Dakle, korisna razlika temperatura u bateriji vakuum-ispariva~a se zna-
~ajno sniàva.
Ako se teorijska razlika temperatura (izme|u temperature ogrevne pare i

temperature te~nosti u pojedinim ispariva~ima) ozna~i sa ( Δt)teor , tada je
korisna razlika temperatura:
( Δt)kor = ( Δt)teor − ∑ ( Δt) pad . (12.11.)
Temperature klju~anja u pojedinim aparatima dobijaju se ako se teori-
jskim ta~kama klju~anja pribroje svi padovi razlika temperatura u pojedinim
ispariva~ima. Za bilo koji ispariva~ baterije temperatura klju~anja je:
t k = t teor + ( Δt)depr + ( Δt)hst + ( Δt)hidraulik . (12.12.)
Kada se izra~unaju stvarne temperature klju~anja u pojedinim ispariva-
~ima baterije, moè se ra~unatii bilans toplote u bateriji, s tim da se iz odgo-
varaju}ih tabela za rastvore o~itaju specifi~ne toplote i toplote isparavanja
za stvarne temperature klju~anja.
Ako se rastvor u prvi ispariva~ uvodi pri temperaturi klju~anja, tada je
toplota isparavanja vode u prvom ispariva~u:
Q1 = w1 ⋅ r1 ( = ) J/s . (12.13.)
U drugom ispariva~u te~nost klju~a na niòj temperaturi nego {to je
temperatura klju~anja u prvom ispariva~u, pri ~emu se osloba|a izvjesna
toplota hla|enja rastvora:
Qosj(1) = ( m r − w1 ) ⋅ c p ⋅ ( t k1 − t k 2 ) . (12.14.)
Prema tome, za isparavanje u drugom ispariva~u potrebna toplota je:
Q 2 = w 2 ⋅ r2 − Qosj.1 . (12.15.)
Po analigiji, u tre}em ispariva~u se za isparavanje tro{i toplota:
Q3 = w 3 ⋅ r3 − Qosj.2 . (12.16.)
Za prora~un ogrevne povr{ine ispariva~a i vakuum-ispariva~koj bateriji
neophodno je prora~unavanje koeficijenta prelaza toplote sa ogrevne pare na
zid cijevi ispariva~a kao i koeficijenta prelaza toplote sa zida cijevi na
rastvor koji se isparava, odnosno mora se odrediti kompleksni (ukupni)
koeficijent prenosa (prolaza) toplote K.
Koeficijenti prolaza toplote moraju se posebno prora~unavati na osnovu
koeficijenata prelaza toplote, pri ~emu se u obzir moraju uzimati i provo-
dljivosti zidova cijevi ispariva~a, kao i provodljivosti manjih ili ve}ih sloje-
va inkrustacija na zidovima cijevi ispariva~a.
U literaturi su zastupljena mi{ljenja da se koeficijenti prolaza toplote u

istostrujnom reìmu rada ispariva~a pribli`no odnose:
K1 : K 2 : K 3 ≈ 1,0 : 0,6 : 0,35
ili (K1 : K 2 : K 3 ≈ 1,0 : 0,7 : 0,50) ,
a {to se moè uvaìti samo uslovno. Jedini ispravan na~in je analiza termo-
dinamike procesa svakom ispariva~u posebno.
Za tro~lanu bateriju vakuum-ispariva~a istostrujnog reìma rada, moè
se uslovno uzeti da su razmjenjene toplote za sva tri aparata jednake:
Q1 = Q2 = Q3 . (12.17)
Kako je: Q = K ⋅ A ⋅ Δt ,
to zna~i da je: K1 ⋅ A1 ⋅ Δt1 = K 2 ⋅ A 2 ⋅ Δt 2 = K 3 ⋅ A 3 ⋅ Δt 3 , (12.18.)
Q1
pa slijedi: = A1 ⋅ Δt 1 .
K1
Na osnovu gornjeg slijedi (uz uslov da je rije~ o ispariva~ima istih
povr{ina):
Q1 Q2 Q3 Q
+ + =∑ . (12.19.)
K1 K 2 K 3 K
Na osnovu termodinami~kih zakonitosti, moè se pisati:
Q1 Q
: Δt1 = ∑ : Δt uk , (12.20)
K1 K
pa je razlika temperatura za prvi ispariva~ u bateriji:
Q1 / K1
Δt1 = ⋅ Δt uk . (12.21.)
∑ Q / K
Isto vrijedi i za Δt 2 (drugi ispariva~) i Δt 3 (tre}i ispariva~), uz pretpo-

stavku da su u bateriji vezani konstrukcijski isti aparati.
Za sve obuhvatni prora~un ispariva~kog postrojenja potrebno je provesti
i prora~un i drugih aparata i opreme ugra|enih u postrojenju, kao {to su: ba-
rometarski kondenzator, spremnici, cijevni vodovi, pumpe, armature, pred-
grija~ rastvora koji ulazi u bateriju, generator pare itd.
Projektni primjer
Treba projektovati tro~lanu ispariva~ku vakuum bateriju istostrujnog re-

ìma rada u kojoj se uparava 5000 kg/h rastvora CaCl 2 sa 15 na 25%-tni
rastvor. Baterija vakuum ispariva~a se zagrijava generatorskom parom koja
u prvi ispariva~ ulazi pod pritiskom 5 ⋅ 105 Pa . Odgovaraju}a temperatura
ogrevne pare (prema literarnim podacima) je 151o C . Apsolutni pritisak
(vakuum) u barometarskom kondenzatoru je 0,85 ⋅ 105 Pa , pa je pritisak u
tre}em ispariva~u baterije ≈ 0,15 ⋅ 105 Pa .
Rje{enje:
Materijalni bilans baterije ispariva~a
Prora~un vode koju treba ispariti:
Masa vode u ulaznom rastvoru: m(H 2O) = 5000 ⋅ 0,85 = 4250 kg/h
Masa CaCl 2 u rastvoru: m(CaCl 2 ) = 5000 ⋅ 0,15 =
= 5000 − 4250 = 750 kg/h
750
Masa rastvora na izlazu iz baterije: m ri = = 3000 kg/h .
0, 25
Potrebno ispariti vode: m w,isp = 5000 − 3000 = 2000 kg/h .
Ovo je mogu}e izra~unati i po jedna~ini (12.3.):
⎛ c ⎞ ⎛ 15 ⎞
m w,isp = m p = m r,u ⋅ ⎜ 1 − u ⎟ = 5000 ⋅ ⎜ 1 − ⎟ = 2000 kg/h .
⎝ ci ⎠ ⎝ 25 ⎠
Ako se usvoji sljede}a raspodjela isparene vode u pojedinim ispari-
va~ima:
w1 : w 2 : w 3 = 1,0 :1,1:1, 2 ,
tj. ukupno: ∑ w = 3, 3 dijela, tada }e se u pojedinim ispariva~ima ispara-

vati:
w1 1,0
I: w1 = m w,is ⋅ = 2000 ⋅ = 606 kg/h
∑w 3,3
1,1
II: w 2 = 2000 ⋅ = =667 kg/h
3,3
1, 2
III: w 3 = 2000 ⋅ ( = 2000 − 606 − 667 ) = 727 kg/h .
3,3
Koncentracija CaCl 2 u pojedinim ispariva~ima:
Masa vode koja zaostaje u I ispariva~u:
w = 5000 ( 750 − 606 ) = 3644 kg/h ,
750
pa je koncentracija u prvom ispariva~u: c1 = = 17,1% .
3644 + 750
II ispariva~: w 2 = 3644 − 667 = 2977 kg/h
750
c2 = = 20,1%
2977 + 750
III ispariva~: w 3 = 2977 − 727 = 2250 kg/h
750
c3 = = 25% .
2250 + 750
Prora~un raspodjele pritisaka, temperatura i toplote isparavanja
Ukupna teorijska razlika pritisaka je:

Δp uk = p po~ − p kon = ( 5,0 − 0,662 ) ⋅ 105 = 4,338 ⋅ 105 Pa .
Ukoliko se usvoji podjednaka raspodjela pritisaka u ispariva~ima, tada
Δp 4,338 ⋅ 105
je: Δp1 = uk = = 1, 446 ⋅ 105 Pa ,
3 3
pa su pritisci u pojedinim ispariva~ima:
I ispariva~: p1 = ( 4,338 − 1, 446 ) ⋅ 105 = 2,892 ⋅ 105 Pa
II ispariva~: p 2 = ( 2,892 − 1, 446 ) ⋅ 105 = 1, 446 ⋅ 105 Pa
III ispariva~: p3 = 0,15 ⋅ 105 Pa .

Na osnovu podataka o pritiscima u pojedinim ispariva~ima, mogu se na

osnovu literaturnih podataka (Tabela 17.12. u prilogu ove knjige) inter-
polacijom odrediti temperature pare i toplote isparavanja:
p ( = ) Pa (=) ( = ) kJ/kg
o
Aparat tk C r
5
Generator pare 5 ⋅ 10 151,7 2115
5
Ispariva~ I 2, 892 ⋅ 10 132,2 2173
5
Ispariva~ II 1, 446 ⋅ 10 110,2 2233
5
Ispariva~ III 1,15 ⋅ 10 54 2371
Pad ukupne razlike temperatura
a) Zbog pove}anja ta~ke klju~anja neorganskih rastvora javlja se tzv.

temperaturni efekat depresije za pojedine koncentracije rastvora
(tabela 17.18 i slika 17.14. u prilogu ud`benika). Prema literaturnim
podacima interpolacijom se dobiju za odgovaraju}e koncentracije u
pojedinim ispariva~ima sljede}e temperaturne depresije kod atmo-
sferskog pritiska:
% CaCl 2 tk (=) o
C ( Δt)depres (=) o
C
17,1 104 4,5
20,1 105 5,0
25,0 107,4 7,0
Kako se pritisak u ispariva~ima razlikuje od atmosferskog, onda se stva-
rna depresija emprijski ra~una:
T2
Δt p = 16, 2 ⋅ ⋅ Δt atm ,
r
pa je za pojedine ispariva~e:
( 273 + 132, 2 )
2
Ispariva~ I: Δt p1 = 16, 2 ⋅ ⋅ 4,5 = 5,5o C

2173000
( 273 + 110, 2 )
2
Ispariva~ II: Δt p2 = 16, 2 ⋅ ⋅ 5 = 5,3o C

2233000
( 273 + 54 )
2
Ispariva~ III: Δt p3 = 16, 2 ⋅ ⋅ 7 = 5,1o C .

2371000
Pad ukupne razlike temperatura zbog depresije u bateriji vakuum-ispari-

va~a iznosi:
∑ Δt p = 5,5 + 5,3 + 5,1 = 15,9o C .
b) Za prora~un hidrostatskog pada pritiska u pojedinom ispariva~u
potrebno je poznavati i gustinu rastvora u tom ispariva~u.
Ispariva~ % CaCl 2 ρ ( = ) kg/m 3
I 17,1 1151
II 20,1 1180
II 25,0 1230
Pri prora~unu hidrostatskog pada pritiska uzima se visina od povr{ine

te~nosti u ispariva~u pa do polovine cijevi ispariva~a.
Usvajaju}i visine cijevi ispariva~a (H = 2,5 m) , dobija se hidrostatska
visina na kojoj se ispoljava pad temperature usljed hidrostatskog efekta:
h h = 0,5H = 0,5 ⋅ 2,5 = 1, 25 m,
pa hidrostati~ki pad pritiska u pojedinim ispariva~ima iznosi:
Ispariva~ I: Δp1 = h h ⋅ρ1 ⋅ g = 1, 25 ⋅ 1151 ⋅ 9,81 = 14114 Pa ,
pa je srednji pritisak u ispariva~u I:
psr1 = p1 + Δp1 = ( 2,892 + 0,141) ⋅ 105 = 3,033 ⋅ 105 Pa .
Ispariva~ II: Δp2 = h h ⋅ρ2 ⋅ g = 1, 25 ⋅ 1180 ⋅ 9,81 = 0,145 ⋅ 105 Pa

psr 2 = p 2 + Δp2 = (1,146 + 0,145 ) ⋅ 105 =1,591 ⋅ 105 Pa
Ispariva~ III: Δp3 = h h ⋅ρ3 ⋅ g = 1, 25 ⋅ 1230 ⋅ 9,81 = 0,151 ⋅ 105 Pa

psr 3 = p3 + Δp3 = ( 0,15 + 0,151) ⋅ 105 =1,301 ⋅ 105 Pa .
Sada je mogu}e odrediti razlike temperatura zbog hidrostati~kog efekta:
Ispariva~ p ( = ) Pa tk (=) o
C p g2 ( = ) Pa tk (=) o
C Δt hst ( = ) oC
5 5
I 2, 892 ⋅ 10 132,2 3, 033 ⋅ 10 133,8 (133,8-132,2)=1,6
5 5
II 1, 446 ⋅ 10 110,2 1, 591 ⋅ 10 113,1 (113,1-110,2)=2,9
5 5
III 0,15 ⋅ 10 54 0, 301 ⋅ 10 69,2 (69,2-54)=15,2
Prema tome, ukupni pad razlike temperatura zbog hidrostati~kog priti-

ska je:
Δt hst = 1,6 + 2,9 + 15, 2 = 19,7o C .
c) Pad razlike temperatura usljed hidrostati~kih gubitaka pritiska mogu
se pribli`no uzeti po 1o C po svakom ispariva~u, pa je ukupni pad
razlike temperature:
Δt uk = 3 ⋅ 1 = 3o C .
Kona~no, ukupni padovi razlike temperatura su:
∑ Δt pad = Δt depres + Δt hst + Δt hidraulik = 15, 9 + 19,7 + 3 = 38,6 oC ,

pa je korisna (iskoristiva) razlika temperatura:
Δt korisno = Δt teor − ∑ Δt pad = (151,7 − 54 ) − 38,6 = 59,1 oC .
Realne temperature klju~anja rastvora u ispariva~ima

Realne temperature klju~anja rastvora u u pojedinim ispariva~ima dobi-
ju se kada se teorijskim temperaturama pribroje svi temperaturni gubici
(padovi), pa su realne temperature klju~anja:
Ispariva~ I: t k1 = 132, 2 + 5,5 + 1 + 1 = 139,7 oC
Ispariva~ II: t k 2 = 110, 2 + 5,3 + 1 + 1 = 117,5 oC
Ispariva~ III: t k3 = 54 + 5,1 + 19,7 + 1 = 79,8 oC .
Iz ove realne temperature klju~anja odrede se interpolacijom realne top-

lote isparavanja u pojedinim ispariva~ima prema tabeli 17.13. u prilogu
ud`benika.
Ispariva~ tk (=) o
C r ( = ) kJ/kg
I 139,7 2151
II 117,5 2214
III 79,8 2310
Toplotni bilansi tro~lane baterije vakuum-ispariva~a istostrujnog

reìma rada
Bilansom toplote se odre|uje koli~ine toplote potrebne za isparavanje,

odnosno koli~ine ogrevne pare (primarne ili sekundarne).
Ako se uzme da se po~etni rastvor prije uvo|enja u I ispariva~ predgri-
java do klju~anja u ramjenjiva~u toplote, tada se za isparavanje vode w1 u
ispariva~u I tro{i toplota generatorske pare, jednaka:
Q1 = w1 ⋅ r1 = 606 ⋅ 2151 = 1303506 kJ/h .
Potrebna koli~ina ogrevne pare (entalpija ogrevne pare je vi{a, a toplota
isparavanja nià pri vi{oj temperaturi) je:
Q1 1303506000
m p1 = = = 617 kg/h .
r 2114000
U ispariva~u II potrebna je manja koli~ina toplote za osjetnu toplotu za
koliko je snièna ta~ka klju~anja u odnosu na ispariva~ I:
Q 2 = w 2 ⋅ r2 − m1 ⋅ c1 ( t1 − t 2 )
Q 2 = 667 ⋅ 2214 − ( 5000 − 606 ) ⋅ 3,155 ⋅ (139,7 − 117,5 )
Q 2 = 1476738 − 307760 = 1168978 kJ/h .

Koli~ina sekundarne pare iz ispariva~a I potrebna za zagrijavanje ispa-
riva~a II (t p = 139,7 oC, rp = 2150,6 kJ/kg) je:
1168978
m p2 = = 544 kg/h .
2150,6
U ispariva~u III tro{i se para iz aparata II, tj.:
Q3 = w 3 ⋅ r3 − m 2 ⋅ c 2 ( t 2 − t 3 )
Q3 = 727 ⋅ 2310 − ( 4394 − 667 ) ⋅ 3,155 ⋅ (117,5 − 79,8 )
Q3 = 1679370 − 443302 = 1236067 kJ/h .

Koli~ina sekundarne pare iz ispariva~a II potrebna za zagrijavanje ispa-
riva~a III iznosi:
1236067
m p3 = = 558 kg/h .
2214
Uspore|uju}i koli~ine sekundarne pare iz ispariva~a I i II s potrebnim

koli~inama para, dobija se:
Para kg pare/h Treba ( = ) kg/h Razlika ( = ) kg/h

Primarna 617 - -
Iz ispariva~a I 606 544 (617) +62
Iz ispariva~a II 667 558 +109
Na osnovu prikazanih vrijednosti se vidi da su koli~ine sekundarnih pa-

ra iz ispariva~a I i II u pozitivnoj razlici u odnosu na potrebne koli~ine za
zagrijavanje ispariva~a II i III.
Prora~un i dimenzionisanje ispariva~a
Koeficijent prolaza toplote ra~una se po izrazu:

1
K= ,
1 δ 1
+∑ +
α1 r α2
pa je potrebno izra~unati koeficijente prelaza toplote α1 sa pare (na strani
pare) i na strani rastvora α2 .
Usvajaju}i duìnu vertikalnih cijevi ispariva~a L=2,5 m i srednju razliku
temperatura izme|u zida cijevi i kondenzata Δt ≈ 5o , dobija se za primarnu
ogrevnu paru (151,7o C) pri kondenzaciji u ispariva~u I:
λ 3 ⋅ρ 2 ⋅ g ⋅ r
α p1,I = 1,15 ⋅ 4 ,
μ ⋅ Δt ⋅ L
gdje je: λ, ρ, μ - karakteristike kondenzata f ( t ) ;

r – toplota kondenzacije f ( t ) .
0,693 ⋅ 1000 2 ⋅ 9,81 ⋅ 2115000

α p1,I = 1,15 ⋅ 4
0,17 ⋅ 10 −3 ⋅ 5 ⋅ 2,5
α p1,I = 8654 J/m 2sK .

Na isti na~in dobija se i za sekundarnu ogrevnu paru u ispariva~u II i III:
α p1,II = 8284 J/m 2sK
α p1,III = 7918 J/m 2sK .
Ove izra~unate vrijednosti: α pI , α pII , i α pIII , uzimaju se kao neke pro-

sje~ne vrijednosti.
Prora~un koeficijenata prelaza toplote na strani rastvora u ispariva~ima:
α = f ( Nu ) = f1 ( Re, Pr ) .
U ispariva~u I, usvajaju}i profil cijevi: 38 × 2 mm i brzinu proticanja
rastvora: v = 1 m/s , pri temperaturi klju~anja 17,1% CaCl 2 od 104o C ,
dobija se:
dvρ 0,034 ⋅ 1 ⋅ 1151
Re = = = 78268
μ 0,5 ⋅ 10 −3
μc p 0,5 ⋅ 10 −3 ⋅ 3155
Pr = = = 3,34
λ 0, 470
Nu = 0, 023 ⋅ Re 0,8 ⋅ Pr 0,4 = 0,023 ⋅ 782680,8 ⋅ 3,340,4
Nu I = 306 .
Iz ovog proizlazi da je koeficijent prelaza toplote na strani rastvora u
ispariva~u I:
λ 0, 470
α L2 (I) = Nu = 306 ⋅ = 4230 J/m 2sK .
d 0,034
Na isti na~in, na osnovu podataka iz tablica, a pri temperaturama klju~a-
nja rastvora u II ispariva~u (105o C) i III ispariva~u (107, 4o C) , prora~unaju
se vrijednosti:
α L2 (II) = 4024 J/m 2sK
αL3 (III) = 3802 J/m 2sK .
U prora~unima koji sluè vi{e kao orjentacioni – prora~uni bez eksperi-

mentalnih ili prakti~nih podataka, tako|e treba uzeti u obzir i postojanje
inkrustacija na cijevima ispariva~a.
Vrijednosti koeficijenata prolaza toplote date su u tabeli:
K ( = ) J/m s K ( = ) J/m s,
∗
2 2
Ispariva~
(bez inkrustacija) (sa inkrustacijama)
I 2841 950
II 2708 900
III 2568 800
* Vrijednost koeficijenta K ∗ uz pretpostavku da se debljina sloja inkrustacija

pove}ava od 0,5 do 2 mm na zidu cijevi.
Na osnovu jedna~ine prolaza toplote za bateriju vakuum ispariva~a vrijedi:
Q1 Q2 Q3 Q
+ + =∑ ,
K1 K 2 K 3 K
Q1
K1
i Δt = ⋅ Δt ukup .
Q
∑K
U sljede}oj tabeli date su na osnovu bilansne toplote izra~unate vrije-
Q Q Q
dnosti prenesene toplote, izraène kao: , , i ∑
τ K K
Ispariva~
Q
τ
( = ) J/s Q
K
( = ) m 2sK ∑
Q
K
I 362085 381 -
II 324716 361 -
III 343352 429 1171
Prora~un stvarnih razlika temperatura
Na osnovu prikazanih podataka stvarne razlike temperatura su:

Δt kor = 59,1o C ,
Q1
K1 381
pa je: Δt1 = ⋅ Δt kor = ⋅ 59,1 = 19o C .
Q
∑K 1171
Na isti na~in je: Δt 2 = 18o C i Δt 3 = 21,7o C .

Na osnovu ovih temperaturnih razlika mogu se ra~unati ogrevne povr{i-
ne pojedinih ispariva~a:
Q1 1 1
A1 = ⋅ = 381 ⋅ = 20,05 m 2 .
K 1 Δt 1 19
Na isti na~in je: A 2 = 20,05 m 2 i A 3 = 19,8 m 2 .

Na osnovu pribli`no podjednakih izra~unatih ogrevnih povr{ina ispari-
va~a: A1 = A 2 ≈ A 3 , moè se zaklju~iti da za navedeni projektni zadatak
treba konstruisati tro~lanu bateriju sa vakuum ispariva~ima istih ogrevnih
povr{ina A = 20 m 2 .
Prora~un broja cijevi u ispariva~u

Ogrevna povr{ina ispariva~a: A = 20 m 2
Ogrevna povr{ina jedne cijevi: A1 = L ⋅ 2 ⋅ d sr ⋅ π
⎛ 0,038 + 0,034 ⎞
A1 = 2,5 ⋅ 2 ⋅ ⎜ ⎟⋅π
⎝ 2 ⎠
A1 = 0,565 m 2 .
A 20
Broj cijevi ispariva~a je: n = = = 35 cijevi.
A1 0,565
Preispitivanjem podataka i uspore|ivanjem i uskla|ivanjem, uz izvje-
sne preciznije prora~une, mogu se dobiti kona~ni podaci za samu bateriju
ispariva~a, jer se temperature i pritisci u pojedinim aparatima pode{avaju
sami od sebe.
13. SU[ENJE. Su{nice
Su{enje je sloèn proces prenosa vlage sa vla`nog materijala na agens

su{enja-okolinu i vezan je za fenomen simultanog prenosa mase i toplote
izme|u vla`nog materijala i agensa su{enja.
Proces su{enja se moè provoditi direktno i/ili indirektno pri ~emu se
toplota vla`nom materijalu moè dovesti na vi{e na~ina:
- zagrijanim agensom su{enja u direktnom kontaktu sa vla`nim materi-
jalom – konvektivno su{enje;
- preko grejne povr{ine – konduktivno su{enje;
- zra~enjem sa grejnih povr{ina – termoradijaciono su{enje.
13.1. Vla`nost gasa
Su{e}i medij (obi~no vazduh ili neki drugi gas) moè kod odre|ene
temperature kao fizi~ku primjesu primiti odre|enu koli~inu vlage, sve dok
se ne postigne zasi}enje gasa na toj temperaturi. Ve}a koli~ina vlage izaziva
kondenzaciju vlage ili ro{enje o ~emu je potrebno voditi ra~una pri su{enju
jer se osu{eni materijal moè naknadno ovlaìti. Dva su osnovna na~ina
definisanja vla`nosti:
- apsolutna vla`nost x (vla`nost po suvoj osnovi) predstavlja odnos ma-

se vlage mvl sadràne u vla`nom materijalu (gasu) i mase apsolutno
suvog materijala (gasa) mG:
m
X = vl (=) kg/kg X=f(T); (13.1)
mG
- relativna vla`nost (stepen zasi}enja vlagom) ϕ - vla`nost po vla`noj
osnovi defini{e se kao odnos mase vlage sadràne u vla`nom mate-
rijalu (gasu) i mase vla`nog materijala (gasa):
m vl
ϕ= (=) kg/kg ; (13.2)
msm + m vl
odnosno relativna vla`nost predstavlja odnos apsolutne vla`nosti gasa na da-
toj temperaturi i apsolutne vla`nosti zasi}enja:
X
φ = T ≤ 1. (13.3)
X zas
Kada je (ϕ=1) tada je postignuta ravnote`na vla`nost, tj. gas je zasi}en
vlagom na toj temperaturi.
Su{enje. Su{nice 223
13.2. Prora~un vla`nosti gasa i dijagram vla`nosti gasa
Stepen zasi}enja vlagom ϕ - relativna vla`nost moè se prikazati odno-

som parcijalnog pritiska i napona para na nekoj temperaturi (tabela u
prilogu: Napon para ~istih te~nosti):
p vl
ϕ= ≤ 1. (13.4.)
Pvl
Za slu~aj ϕ=1 je pvl=Pvl, a za sve druge slu~ajeve je:
pvl=ϕ⋅Pvl . (13.5.)
Po Daltonovom zakonu gasne smje{e odnos broja molova vlage i suvog
gasa jednak je odnosu njihovih parcijalnih pritisaka:
n vl p vl
= , (13.6.)
n G pG
a ukupni pritisak vla`ne gasovite smje{e jednak je sumi parcijalnih pritisaka:
Puk = p vl + p G . (13.7.)
Povezuju}i poslednje izraze dobija se:
n vl p vl p vl
= = . (13.8.)
n G p G Puk − p vl
Odnos koli~ina komponenti vla`nog gasa jednak je:
m vl
n vl M vl p vl
= = , (13.9.)
n G m G Puk − p vl
MG
a odavde odnos mase vlage i mase suvog gasa tj. apsolutna vla`nost gasa je:
m vl M vl ⋅ p vl
X= = . (13.10.)
m G M G (Puk − p vl )
Kada se su{enjem uklanja vodena vlaga tada je:
m H2O 18, 0 φ ⋅ Pvl
X= = ⋅ . (13.11.)
m sv 29, 0 Puk − φ ⋅ Pvl
Ova jedna~ina ima prakti~nu primjenu u operacijama su{enja za sistem

voda-vazduh koji su u praksi i naj~e{}i i osnovni je izraz za primjenu Moli-
erovog (X, H,T) dijagrama za vlaàn vazduh .
Masa suvog vazduha potrebnog za su{enje ra~una se na sljede}i na~in:
m vl
m sv = (=) kg, (13.12.)
ΔX
gdje je: ΔX – razlika apsolutne vla`nosti vazduha poslije i prije su{enja.
Zapremina vla`nog vazduha Vvv ra~una se na sljede}i na~in:
Na standardnim uslovima specifi~na zapremina vla`nog vazduha jedna-
ka je sumi standardnih zapremina suvog vazduha i vlage:
22, 4 22, 4
θ
Vvv,sp = Vsvθ + Vvlθ = + ( = ) m3 / kg (13.13.)
29, 0 18, 0
a specifi~na zapremina vla`nog vazduha za neku temperaturu T i apsolutnu
vla`nost x jednaka je:
22, 4 T 22, 4 T
Vvv,sp = ⋅ θ+ ⋅ θ ⋅ X (=) m3/kg ,
29, 0 T 18, 0 T
T
θ (
odnosno: Vvv,sp = 0, 722 + 1, 244X ) (=) m3/kg. (13.14.)
T
Specifi~na zapremina vla`nog vazduha Vvv,sp ( = ) m 3 / kg , se izraàva
po kg suvog vazduha i to je konstantna veli~ina, dok je zapremina vla`nog
vazduha promjenljiva, tj.:
Vvv = m sv ⋅ Vvv,sp ( = ) m 3 . (13.15.)
Koli~ina suvog vazduha potrebna za su{enje moè se ra~unati i na osno-
vu razlika entalpija vazduha za su{enje na izlazu i ulazu u su{nicu. U neadi-
jabatskom procesu su{enja ostvari se teorijska razlika entalpija:
ΔH=H2-H1 (=) J/kg . (13.16.)
Ako se u nekom procesu su{enja potro{i ukupno toplote Quk, tada je
koli~ina suvog vazduha potrebnog za su{enje jednaka:
Q uk
m sv = (=) kg . (13.17.)
H 2 − H1
Entalpija vla`nog vazduha ra~una se na osnovu toplotne bilanse suvog

vazduha i prisutne vodene pare:
H vv = H sv + H vl + H isp (13.18.)
gdje je: Hsv=msv⋅cp⋅T=1000⋅T (=) J/kg, entalpija suvog vazduha;

cp=1000 J/kgK, specifi~na toplota suvog vazduha;
Hvl= mvl⋅cp⋅T=1970⋅T, entalpija vodene pare;
cp=1970 J/kgK, specifi~na toplota vodene pare;
Hisp= r =2 493 000 J/kg, entalpija (toplota) isparavanja vode na
373, 15 K.
Entalpija vla`nog vazduha jednaka je:
Hvv=1000T+1970T+2493000 (=) J/kg.
Kako na 1 kg suvog vazduha dolazi X kg vodene pare tada je:
Hvv=1000T+1970⋅T⋅X+2493000⋅X,
Hvv= (1000+1970X)T+2493000⋅X (=) J/kg (13.19.)
Kada se zna brzina vazduha kroz su{nicu, moè se izra~unati slobodni
presjek su{are (A sl ) :
Vvv
A sl = = m2 , (13.20.)
v sr,v
gdje je: Vvv ( = ) m 3 / s , protok vla`nog vazduha kroz su{nicu;

v sr ,v ( = ) m/s , srednja brzina vazduha kroz su{nicu.
Slobodni presjek su{nice je presjek kroz koji struji vazduh, a koji nije
ispunjen materijalom kojeg se su{i, a ispunjenost su{are, izraèna koeficije-
ntom ispunjenja ϕ iznosi u granicama: ϕ = 0,15 - 0,30 .
Zna~i da je, npr. kod ϕ = 0,30 materijal zauzima 30% prostora su{nice,
a kroz 70% presjeka struji su{e}i medij. Me|utim, mora se uvaìti da se
koeficijent ispunjenosti ϕ tokom su{enja mijenja. Ukupni presjek su{are
jednak je:
A sl
Ao = ( =) m2 , (13.21.)
( )
1 − ϕ
pa se iz A o izra~una pre~nik bubnja su{are, odnosno neki ekvivalentni pre-

~nik ako je presjek kvadrati~an ili poligonalan.
Prora~un osnovne geometrije su{nice, moè se provesti i po drugoj

osnovi preko odre|ivanja "intenzivnosti isparavanja" vlage. Koli~ina
isparene vlage jednaka je:
kg vl.
m vl = 0,0003 ⋅ v 0,8 ⋅ Δp ( = ) , (13.22.)
m 2h
gdje je: Δp = Pvl − p vl ( = ) Pa , razlika izme|u napona pare na temperaturi
su{e}eg medija i parcijalnog pritiska vlage u vazduhu (su{e}em mediju).
Kada se izra~una m vl po jedna~ini 13.22., postavi se odnos:
kg vl.
m vl ( = ) koji se ukloni sa 1 m 2 povr{ine materijala koji se su-
h
{i, a m vl,uk odgovara ukupnoj povr{ini A m 2 , pa se povr{ina su{enja
moè ra~unati iz tog odnosa:
m vl.uk kg vl / h
A su{ = =
kg vl
( =) m2 (13.23.)
m vl
h m2
Slika 13.1. Skica presjeka su{nice
Povr{ina materijala u su{nici ima duìnu L i {irinu B. L je duìna

su{nice, a B<D (D – pre~nik bubnja su{nice), jer je ϕ < 0,5 . Kod su{nice
paralelogramskog presjeka {irina B se razlikuje mnogo od {irine kanala
su{nice.
Za rotacionu su{nicu odnos B i D dat je tabelarno:
Tabela 13.1. :
Punjenje do visine ϕ [irina povr{ine
vertikalnog pre~nika su{nice B
0,10 0,5 0,6D
0,15 0,10 0,7D
0,20 0,14 0,8D
0,25 0,19 0,86D
0,30 0,24 0,91D
Neka je npr. ϕ = 0,20 , tada se: na osnovu tabelarnih vrijednosti i

interpolacijom dobija da je:
0,20 − 0,19
B = 0,86D + ( 0,91D − 0,86D ) ⋅
0,24 − 0,20
B = 0,873D .
Npr. ako je A su{ = 5 m 2 i ako se izabere da je odnos D:L=1:6, tj. L=6D,
tada je:
A su{ 5
B= = = 0,83 , pa je pre~nik su{nice:
L 6
B 0,83
D= = = 0,951 m .
0,873 0,873
Osnovne dimenzije su{nice mogu se ra~unati i na tre}i na~in, preko vri-
jednosti specifi~nog naprezanja (N sp ) su{nice u pogledu isparavanja vlage,
koje su date u tabeli 17.20. u prilogu ud`benika.
N sp ( = ) kg/m 3h −1.
Zapremina rotacione su{nice dobija se iz odnosa:
m vl kg / h −1
VB = (=) ( = ) m3 . (13.24.)
N sp kg / m 3h −1
Iz zapremine VB ra~unaju se veli~ine D i L bubnja, koje odgovaraju

navedenim odnosima.
Drugi va`ni parametri u prora~unu i dimenzionisanju su{nice su: broj

obrtaja bubnja (n), snaga za obrtanje bubnja (N), snaga ventilatora za
su{enje medij.
Broj obrtaja bubnja su{are ra~una se po jedna~ini:
L
n= ( = ) o/s , (13.25.)
a ⋅ τ ⋅ D ⋅ tgα
gdje je: L ( = ) m , duìna bubnja su{nice;
a = 0,7 - 1,2 , koeficijent pregrada u bubnju za dizanje materijala;
τ ( = ) s , vrijeme su{enja, ra~una se po jedna~ini (13.26.);
D ( = ) m , pre~nik bubnja;
α , ugao nagiba bubnja (1 - 6 o ) , tj.: tgα = 0,02 - 0,10 .
VB ⋅ρsr ⋅ ϕ
α= , (13.26.)
Qm
gdje je: ρsr ( = ) kg/m 3 , srednja nasipna masa vla`nog materijala;

ϕ , koeficijent zapunjenosti bubnja;
Q m ( = ) kg/s , kapacitet su{nice po masi.
Snaga za obrtanje bubnja ra~una se po jedna~ini:
P = 0,078 ⋅ D3 ⋅ L ⋅ρsr ⋅ σ ⋅ n ( = ) kW , (13.27.)
gdje je: D i L ( = ) m , dimenzije bubnja;

σ , koeficijent pregrada u bubnju (tabela 17.13. u prilogu knjige)
Snaga ventilatora za transport su{e}eg medija kroz su{nicu ra~una se po
jedna~ini:
Q v ⋅ H ⋅ρ v ⋅ g
P= ( = ) kW , (13.28.)
η
gdje je: Q v ( = ) m 3 / s , zapreminski protok su{e}eg agensa.
Ukupni pad pritiska koji nastaje usljed strujanja su{e}eg agensa u
postrojenju za su{enje ra~una se po izrazu:
Δp uk = H ⋅ρ ⋅ g ( = ) Pa , (13.29.)
gdje je: H ( = ) m , visina gubitka energije usljed pada pritiska.

Ukupni pad pritiska za su{nice sa toplim vazduhom kre}e se od 1000 do
2000 Pa.
Kona~no, proizilazi da }e snaga ventilatora biti srazmjerna protoku
su{e}eg agensa i ukupnom padu pritiska u postrojenju za su{enje.
Za rotacione su{nice, duìne bubnja do 10 m, snaga ventilatora iznosi
od 2 – 5 kW, a za ve}e su{nice i potrebna snaga ventilatora je srazmjerno
ve}a.
Fluidizacione su{nice
U fluidizacionim su{nicama se su{e zrnaste materije. Na slici 13.2.

prikazana je fluidizaciona su{nica u 3 presjeka.
Slika 13.2. Presjeci fluidizacione su{nice

Brzina kretanja materija kroz su{nicu, te brzina i temperatura su{e}eg
agensa zavise od vrste i vla`nosti materijala koji se su{i. Brzina su{e}eg
agensa prora~unava se na osnovu najve}ih ~estica (zrna) vla`ne materije. Od
zna~aja je i na~in kretanja materija kroz su{nicu, kao i konstrukcija re{etke
po kojoj se materija u pokretu fluidizuje u svrhu efikasnijeg su{enja. Kriti-
~na (najmanja) brzina su{e}eg agensa pri kojoj se materija fluidizuje data je
teorijskim izrazom:
Re kr ⋅ μ
v kr = ( = ) m/s , (13.30.)
d s ⋅ρ
gdje je: d s ( = ) m , pre~nik ~estice;

ρ i μ , fizi~ka svojstva su{e}eg agensa;
Re kr = f ( ε o , ϕ, ξ, Ar ) ,
(1 − εo )
( ξ ⋅ Ar )
n
odnosno: Re kr = k ⋅ , (13.31.)
ϕ
gdje je: ϕ = 1 - 0,7 , koeficijent oblika ~estica;
εo = 0,4 , poroznost nepokretnog sloja prije fluidizacije;
Koeficijent ξ u jedna~ini 13.31. se ra~una:
ϕ3 ⋅ ε3o
ξ= ≈ 0,05 − 0,15 . (13.32.)
(1 − εo )
2
Najbolje je uzimati neku srednnju vrijednost ξsr = 0,10 .

Arhimedov kriterijum je:
d s3 ⋅ρ m ⋅ ( ρs − ρ m ) ⋅ g
Ar =
μm
(
= 1,91Ψ Re 2 . ) (13.33.)
1 − εo
Za ( ϕ ⋅ Ar ) < 18000 : Re kr = 0,004 ⋅ ( ξ ⋅ Ar ) . (13.34.)
ϕ
1 − εo
Za ( ϕ ⋅ Ar ) > 18000 : Re kr = 0,275 ⋅ ( ξ ⋅ Ar ) .
0,57
(13.35.)
ϕ
1 − εo
Za ( ϕ ⋅ Ar ) > 108 : Re kr = 1,03 ⋅ ( ξ ⋅ Ar ) .
0,5
(13.36.)
ϕ
Stvarna brzina fluidizovanog medija je znatno ve}a od v kr , zbog trenja,
grudvanja, karakteristika re{etke, pa je:
v stv = ( 2 - 4 ) ⋅ v kr ≈ 3v kr .
Iz odnosa Ar i Re′ dobija se v kr′ , tj. brzina pri kojoj ve} po~inje
transport ~estica:
Za: Ar < 30, Re′=0,06Ar ; (13.37.)
Za: Ar = 30 - 8 ⋅ 10 4 , Re′=0,15Ar 0,7 ; (13.38.)

Za Ar > 8 ⋅ 104 , Re′ = 1,75Ar 0,5 . (13.39.)
Dimenzije fluidizovane re{etke su: L × B ≈ 3 × 1.
Energija za fluidizaciju izraèna snagom je:
Q v Δp
P= (=) W , (13.40.)
η
pri ~emu je: Δp = H ⋅ (1 − ε )( ρs − ρ m ) ⋅ g ( = ) Pa . (13.41.)
Srednja poroznost fluidizovanog sloja u funkciji je po~etne visine sloja
(H o ) , visine fluidizovanog sloja (Hf ) i po~etnog poroziteta:
Ho
εsr = 1 − (1 − εo ) . (13.42.)
H
Visina su{nice je:
Hsu{ = H f + Hsep. = H f + ( ≈ 4H f ) = 5H f . (13.43.)
Prora~un i dimenzionisanje ciklona za izlazni vazduh provodi se na ve}
prikazani na~in za aerociklone.
13.3. Materijalni bilans procesa su{enja
Bilans mase vla`nog materijala jednak je:

m vm = m sm + m vl (=) kg , (13.44.)
gdje su: mvm, msm, mvl – mase vla`nog i suvog materijala i vlage, respektivno.
Maseni udio vlage obi~no se izraàva u masenim udjelima odnosno pro-

centima:
m m
ωvl = vl ⋅ 100 = vl ⋅ 100 (=) % . (13.45.)
m uk m vm
m sm 100
Dalje je: m vm = m sm + m vl = = m sm ⋅ (=) kg,
ωsm (100 − ωvl ⋅ 100)
odnosno masa vla`nog materijala moè se izra~unati i ovako:
m vl 100
m vm = = m vl ⋅ (=) kg . (13.46.)
ωvl ωvl ⋅ 100
Masa suve materije u vla`nom materijalu koji se su{i ra~una se:

ωsm
m sm = m vm − m vl = m vl ⋅ = m vm ⋅ ωsm (=) kg,
ωvl
a masa vlage je jednaka:
ωvl
m vl = m vm − m sm = m sm ⋅ = m vm ⋅ ωvl (=) kg .
ωsm
Bilans mase vla`nog materijala koji se su{i moè se prakti~no ra~unati i
stehiometrijskom empirijom.
Masa suve materije jednaka je:
100 − ω1
m 2 = m1 ⋅ (=) kg, (13.47.)
100 − ω2
gdje je: m2 (=) kg, masa osu{enog materijala;
ω2 (=) %, kona~na vlaga;
m1 (=) kg, masa vla`nog materijala;
ω1 (=) %, po~etna vlaga.
Po analogiji masa vla`nog materijala je jednaka:
100 − ω2
m1 = m 2 ⋅ (=) kg i kona~no, (13.48.)
100 − ω1
masa isparene vlage je jednaka je:
misp=m1-m2.
Projektni primjer
Treba prora~unati rotacionu su{nicu za su{enje organskog vlaknastog
materijala i konstruisati su{nicu kapaciteta 150 kg/h vla`nog materijala uz
slijede}e uslove:
- maseni udio vlage na ulazu u su{nicu: ωvl ,1 = 60% ;
- maseni udio vlge na izlazu iz su{nice: ωvl ,2 = 20% ;
- ulazna temperatura materijala: t u = 20o C ;
- izlazna temperatura materijala: t i = 60o C ;
- koeficijent popunjenosti bubnja su{nice: ϕ = 0,15 ;

- specifi~no optere}enje su{nice: N sp = 15 kg(vl ) / m 3 h ;
- specifi~na toplota materijala: c = 1550 J/kgK ;
- srednja nasipna masa vlaknastog materijala: ρom,v = 1300 kg/m 3 ;
- temperatura svjeèg vazduha: t o = 25o C ;
- temperatura vazduha na izlazu iz kalolifera: t1 = 120o C ;
- temperatura vazduha na izlazu iz su{nice: t 2 = 60 o C .
Bilans mase
- masa materijala koja ulazi na su{enje: m om,u = 150 kg/h ;

- masa vlage na ulazu: ωvl ,1 = 150 ⋅ 0,60 = 90 kg/h ;
- masa posve suvog materijala: 150 − 90 = 60 kg/h ;
60
- masa materijala na izlazu sa 20% vlage: = 75 kg ;
0,8
- masa isparene vlage (vode): 150 − 75 = 75 kg/h .
Vazduh potreban za su{enje ra~una se po izrazu:
m vl
m sv = .
ΔX
Na osnovu Ramzin-Molijerovog dijagrama za vla`ni vazduh (slika 17.7.
u prilogu ud`benika) prizilazi da je za vazduh temperature 25oC na ulazu u
predgrija~ (kalolifer), ako je zasi}en vlagom, apsolutna vla`nost:
X ≈ 0, 015 kg/kg .
Ako se vazduh adijabatski hladi i vlaì, tada pri srednjoj temperaturi od
60oC zasi}eni vazduh na izlazu iz su{nice ima vla`nost:
X 2 = 0, 038 kg/kg ,
pa proizilazi da je masa potrebnog suvog vazduha za su{enje:
75 75
m sv = = = 3261 kg ,
X 2 − X1 0, 038 − 0, 015
gdje je X1 za svjeì vazduh temperature 25oC, prema Ramzin-Molijerovom
dijagramu:
X o = 0, 015 kg/kg .
Uz pretpostavku da se u procesu gubi maksimalno 10% toplote, tada je

stvarna koli~ina potrebnog suvog vazduha:
m sv = 3261⋅1,1 = 3587 kg .
Specifi~na zapremina vla`nog vazduha pri srednjoj temperaturi je:
120 + 60
t sv = = 90o C
2
22, 4 T 22, 4 T
Vsp( vv ) = ⋅ + ⋅ ⋅ X sr ,
29, 0 T θ 18, 0 Tθ
X1 + X 2 0, 038 + 0, 015
X sr = = = 0, 0265
2 2
22, 4 (273 + 90) 22, 4 (273 + 90)
Vsp( vv ) = ⋅ + ⋅ ⋅ 0, 0265
29, 0 273 18, 0 273
Vsp( vv ) = 0, 759 m 3 / kg
Zapremina vla`nog vazduha je:
Vvv = m sv ⋅ Vsp( vv ) = 3587 ⋅ 0, 759 = 2723 m 3 .
Brzina vazduha kroz bubanj rotacione su{nice kre}e se od 1 do 4 m/s.
Ako se usvoji da je srednja brzina: v sr = 2 m/s , tada je povr{ina presjeka
kroz koji struji vazduh jednaka:
Vvv 2723
A1 = = = 0,378 m 2 .
3600 ⋅ v sr 3600 ⋅ 2
S obzirom na koeficijent popunjenosti bubnja su{nice: ϕ = 0,15 , mora
se izra~unati ukupni presjek bubnja su{nice:
A1 0,378
Ao = = = 0, 445 m 2 ,
1 − ϕ 0,85
pri ~emu je pre~nik bubnja:
Ao 0, 445
D= = = 0, 752 m .
0, 785 0, 785
Osnovne dimenzije bubnja su{nice

Ako se usvoji odnos duìne i pre~nika bubnja:
L=6D,
tada je duìna bubnja:
L = 6 ⋅ 0,673 = 4, 038 m .
Po toj osnovi zapremina bubnja bi}e:
VB1 = 0, 785D 2 ⋅ L = 0, 785 ⋅ 0, 7522 ⋅ 4, 038
VB1 = 1, 793 m 3 .
Dimenzije bubnja mogu se izra~unati i na osnovu intenzivnosti ispara-

vanja, po izrazu:
m isp.vl. = 0, 0003 ⋅ v 0,8 ⋅ Δp ( = ) kg,vl/m 2 h .
Povr{inski naponi vodene pare na odgovaraju}im temperaturama odrede
se interpolacijom na osnovu podataka za zasi}enu vodenu paru datih u tabeli
17.13. u prilogu ove knjige, i to:
t = 20o C, p vl = 2356 Pa,
t = 60o C, p vl = 19928 Pa,
t = 90o C, p vl = 70502 Pa .
U prora~unu je najbolje uzeti neki srednji napon pare, i to:
19928 + 70502
p vl.sr = = 45215 Pa ,
2
pa je masa isparene vode (vlage):
m isp = 0, 0003 ⋅ 20,8 ( 45215 − 2356 ) = 22, 4 kg,vl/m 2 h .
Neka srednja povr{ina, sa koje se isparava vlaga u su{nici iznosi:
A=
∑m isp.vl
=
75
= 3,35 m 2 .
m isp / h 22, 4
Ako se uzme da je duìna bubnja: L=4,038 m, onda je:

A = B ⋅ L = 3,35 ,
3,35
B= = 0,831 m .
4, 032
Kako je stepen popunjenosti bubnja: ϕ = 0,15 , a B = 0,87D ,
B 0,831
to je: D= = = 0, 955 m .
0,87 0,87
U ovom slu~aju zapremina bubnja iznosi:
VB2 = 0, 785D 2 ⋅ L = 0, 785 ⋅ 0, 9552 ⋅ 4, 038 = 2,891 m 3 .
Zapremina bubnja moè se izra~unati i na osnovu specifi~nog optere-

}enja su{nice:
VB3 =
∑m isp.vl
=
75
= 5 m3 .
N sp 15
Za odnos: D : L = 1: 6 ,
vrijedi: 5 = 0, 785D 2 ⋅ L = 0, 785 ⋅ D 2 ⋅ 6D
pa je pre~nik bubnja:
5
D= = 0, 913 m ,
6
odnosno duìna bubnja: L = 6D = 6 ⋅ 0, 913 = 5, 478 m .
Dimenzije bubnja su{nice mogu se izra~unati i na osnovu vremena
su{enja po izrazu:
7200 ⋅ ϕ⋅ρsr ( vl1 − vl2 )
τ=
N sp ⎡⎣ 200 − ( vl1 − vl2 ) ⎤⎦
7200 ⋅ 0,15 ⋅1300 ( 60 − 20 )

τ=
15 ⎡⎣ 200 − ( 60 − 20 ) ⎤⎦
τ = 23400 s =6,5 h ,
pa je zapremina bubnja:
150
⋅ 23400
Qm 3600
VB4 = = = 5 m3 .
ρv ⋅ ϕ 1300 ⋅ 0,15
Pri izboru veli~ine bubnja, treba se odlu~iti za srednju veli~inu bubnja

do koje se do|e na osnovu prora~unatih vrijednosti po svim prikazanim
postupcima, pa se moè usvojiti srednja zapremina bubnja prora~unatih
zapremina, odnosno:
VB1 + VB2 + VB3 + VB4 1, 793 + 2,891 + 5 + 5
VB,sr = =
4 4
VB,sr = 3,671 m 3 .
Ako se i dalje usvoji odnos pre~nika i duìne bubnja:
D : L = 1: 6 ,
tada na osnovu VB,sr , proizilazi da je duìna bubnja:
3,671
L= ⋅ 6 = 5,3 m ,
0, 785
a pre~nik bubnja je: D = L / 6 = 5,3 / 6 = 0,883 m .
Broj obrtaja bubnja su{nice ra~una se po izrazu:
L
n= ( = ) o/s .
a ⋅ τ ⋅ D ⋅ tgα
Za rotacione bubnjaste su{nice moè se uzeti da je: a = 1 .
Ako je ugao nagiba bubnja α = 3o , tada je: tgα = 0, 0524 , pa je broj
obrtaja bubnja:
5,3
n= = 0, 032 o/s
1⋅ 3600 ⋅ 0,883 ⋅ 0, 0524
n = 1, 92 o/min.
Snaga za obrtanje bubnja su{nice, ako se pretpostavi da je za ugra|ene
lopatice σ = 0, 053 , iznosi:
P = 0, 785 ⋅ D3 ⋅ L ⋅ρsr ⋅ σ ⋅ n
P = 0, 785 ⋅ 0,8833 ⋅ 5,3 ⋅1300 ⋅ 0, 053 ⋅ 0, 032

P = 6,3 kW .
Toplotni prora~un
Prvenstveno je potrebno prora~unati gubitke toplote:
q gub = A bo~ ( t z − t o ) ⋅ α uk ( = ) J/s .
Bo~na povr{ina (povr{ina zida su{nice) iznosi:
A bo~ = D ⋅ π ⋅ L = 0,883 ⋅ 3,14 ⋅ 5,3 = 14, 7 m 2 .
Za bubanj su{nice sa izolacijom moè se uzeti da je temperatura
vanjskog zida maksimalno:
t z = 35o C ,
a temperatura vazduha u neposrednoj blizini su{nice je temperatura okoline:
t ok = 25o C .
Konvekcija vazduha oko bubnja su{nice je spora:
v v ≈ 0, 2 m/s .
Na temperaturi vanjskog zida su{nice (35o C) viskoznost vazduha je:

μ v = 0, 02 ⋅10 −3 Pas .
Koeficijent prelaza toplote sa zida bubnja na okolni vazduh konve-
kcijom je:
λ
α konvek = Nu ⋅ .
D
Prora~un Nu:
D ⋅ v ⋅ρ 0,883 ⋅ 0, 2 ⋅1,186
Re = = = 10472
μ 0, 02 ⋅10 −3
μ ⋅ cp 0, 02 ⋅10 −3 ⋅1000
Pr = = = 0, 769
λ 0, 026
Nu = 0, 023 ⋅ Re0,8 ⋅ Pr 0,4
Nu = 0, 023 ⋅104720,8 ⋅ 0, 7690,4 = 34, 05 .
Kona~no je koeficijent prelaza toplote:
0, 026
α konvek = 34, 05 ⋅ = 1, 003 J/m 2sK .
0,883
Pored koeficijenta prelaza toplote konvekcijom potrebno je izra~unati i
koeficijent prelaza toplote zra~enjem:
q zr
α zr = ,
A ⋅ Δt sr
⎡⎛ T1 ⎞4 ⎛ T2 ⎞ 4 ⎤
pri ~emu je: q zr = C ⋅ A ⋅ ⎢⎜ ⎟ −⎜ ⎟ ⎥.
⎢⎣⎝ 100 ⎠ ⎝ 100 ⎠ ⎥⎦
S obzirom na lim i za{titni sloj na povr{ini bubnja, koeficijent apsor-
pcije toplote je dosta visok, tj.:
C = 5 J/m 2s (T/100) 4 ,
pa je:
⎡⎛ 308 ⎞ 4 ⎛ 298 ⎞ 4 ⎤
q zr = 5 ⋅14,16 ⋅ ⎢⎜ ⎟ −⎜ ⎟ ⎥
⎢⎣⎝ 100 ⎠ ⎝ 100 ⎠ ⎥⎦
q zr = 789 J/s ,
odnosno iz toga proizilazi da je koeficijent prelaza toplote zra~enjem:
789
α zr = = 5,57 J/m 2sK .
14,16 ⋅ ( 35 − 25)
Ukupni koeficijent prelaza toplote sa bubnja su{nice na okolni vazduh je:
α uk = α konvek + α zr = 1, 003 + 5,57 = 6,57 J/m 2sK .
Prema tome, gubitak topote u okolinu bubnja je:
q gub = α uk ⋅ A ⋅ Δt = 6,57 ⋅14, 7 ⋅ ( 35 − 25) = 966 J/s .
Gubitak toplote sa materijalom koji izlazi iz su{nice je:
75
q mat = m ⋅ c ⋅ Δt = ⋅1550 ⋅ ( 60 − 20 ) = 1292 J/s .
3600
U su{nici nema transportnih ure|aja, pa je ukupni gubitak toplote:
∑q gub = 966 + 1292 = 2258 J / s .

Toplota koju vazduh prima u kaloriferu ra~una se:

q = m sv ⋅ ( H 2 − H o ) .
Entalpija vazduha se ra~una po izrazu:
H = ( c v + c vl ⋅ X ) ⋅ t + r ⋅ X ,
pa je entalpija svjeèg vazduha:
H o = (1000 + 1970 ⋅ 0, 0175) ⋅ 25 + 2493000 ⋅ 0, 0175
H o = 69489 J/kg .
Entalpija vazduha na izlazu iz kalorifera je:
H 2 = (1000 + 1970 ⋅ 0, 038 ) ⋅ 60 + 2493000 ⋅ 0, 038
H 2 = 159226 J/kg .
Prema tome, vazduh u kaloriferu primi toplote:
3587
q kal = ⋅ (159226 − 69489 ) = 89413 J/s .
3600
Stvarna potrebna toplota: q kal = 89413 + q gub .
Usvajaju}i da su toplotni gubici 5%, tada je stvarno potrebna toplota
vazduha:
q stv = 89413 + 89413 ⋅ 0, 05 = 93884 J/s .
Para za zagrijavanje kalorifera ulazi sa pritiskom od 3 ⋅105 Pa (t=130o C) ,

a toplota njene kondenzacije je:
rp = 2168348 J/kg prema tabeli 17.13. u Prilogu knjige.
Mogu}e je sada ra~unati potro{nju pare u kaloriferu, ra~unaju}i da se u
kaloriferu osloba|a samo toplota kondenzacije pare jer hla|enje kondenzata
uti~e minimalno:
q stv 93884
mp = = = 0, 0433 kg/s =156 kg/h .
rp 2168348
Prora~un kalorifera
Kao kalolifer moè posluìti cijevni razmjenjiva~ sa orebrenim cije-
vima, kroz koje struji ogrevna para, a oko cijevi struji vazduh. Povr{ina
razmjenjiva~a ra~una se po izrazu:
q uk
A= .
k ⋅ Δt sr
Ako je rije~ o protivstrujnom razmjenjiva~u, tada je temperaturni profil:
130 o C ⎯⎯⎯
Para
→ 130o C
120 o C ←⎯⎯⎯
Vazduh
25o C
Δt1 = 10 o C Δt 2 = 105o C
pa je:
Δt 2 − Δt1 105 − 10
Δt sr = = = 40, 4 o C .
Δt 2 105
ln ln
Δt1 10
Za prora~un reìma strujanja vazduha kroz prostor izme|u orebrenih
cijevi, mora se znati ekvivalentni pre~ik tog prostora. Za uobi~ajene poreda-
ne cijevi, ekvivalentni pre~nik iznosi: d e ≈ 0, 02 − 0, 03 m , uz uslov da su
cijevi profila 25 × 2 mm .
Moè se usvojiti da je d e = 0, 025 m i da je neka srednja brzina strujanja
vazduha v sr = 10 m/s , pa je:
d e ⋅ v ⋅ρ 0, 025 ⋅10 ⋅1,1
Re = = = 13750
μ 0, 02 ⋅10 −3
μ ⋅ cp 0, 02 ⋅10 −3 ⋅1000
Pr = = = 0,67 .
λ 0, 03
Za strujanje u me|ucijevnom prostoru kriterijum Nu je:
Nu = 0, 2 Re0,6 ⋅ Pr 0,33 = 0, 2 ⋅13570 0,6 ⋅ 0,670,33
Nu = 52, 9 ,
pa je koeficijent prelaza toplote na vazduh:
λv 0, 03
α vaz = Nu ⋅ = 52, 9 ⋅ = 63,5 J/m 2sK .
de 0, 025
Za paru koja kondenzuje u cijevima moè se uzeti minimalni koeficijent

prelaza toplote:
α w = 5000 J/m 2sK .
Poznatim izrazom izra~una se ukupni koeficijent prenosa toplote u
kaloriferu:
1
K=
1 δ 1
+ +
α vaz λ α w
1
K= = 62,6 J/m 2sK ,
1 0, 002 1
+ +
63,5 60 5000
pa je povr{ina za zagrijavanje vazduha u kaloriferu:
68286
A= = 27, 0 m 2 .
62,6 ⋅ 40, 4
Usvajaju}i da je duìna orebrenih cijevi kalorifera: L = 4 m , onda je
broj cijevi kalorifera:
A 27, 0
n= = = 86 cijevi .
d e ⋅ π ⋅ L 0, 025 ⋅ π ⋅ 4
Ovom broju cijevi odgovara pla{t kalorifera pre~nika: D k = 0, 4 m
(tabela 17.11. u prilogu ud`benika) tj. za jednostrujni razmjenjiva~ povr{ine
razmjene toplote od 27, 0 m 2 , odgovara pre~nik pla{ta od 0,400 m i broj
cijevi 86 odre|en interpolacijom na osnovu podataka iz tabele 17.11.
Prora~un ventilatora za vazduh

Pad pritiska vazduha kroz kalorifer je posljedica otpora strujanju
vazduha:
L v2 4 10 2
Δp kal = λ ⋅ ⋅ ⋅ρ = 0, 015 ⋅ ⋅ ⋅1,1 = 132 Pa .
d 2 0, 025 2
Zbog malog pada pritiska za ove potrebe moè se koristiti ventilator
niskog pritiska.
14. PROCESI OBRADE OTPADNIH VODA
Obrada (pre~i{}avanje) otpadnih voda obuhvata postupke i procese

tokom kojih se vr{i uklanjanje prisutnog zaga|enja do tog nivoa, da se iste
mogu ispustiti u recipijent bez {tetnih posljedica, ili da se mogu ponovo
koristiti za iste ili neke druge namjene.
Sveukupna {ema pre~i{}vanja otpadnih voda sastoji se od: prethodne
obrade, primarnog, sekundarnog i tercijarnog pre~i{}avanja, kao i obrade i
odlaganja muljeva, koji nastaju na postrojenju. U sklopu navedenih faza
obrade, koriste se mnogi mehani~ki, hemijski i biolo{ki procesi.
Izbor postupaka pre~i{}avanja ili njihove kombinacije zavisi od niza
~inilaca:
- od karaktera i vrste zaga|enja u otpadnoj vodi (tabela 14.1.);
- od zahtjevanog stepena pre~i{}enosti;
- cijene i prihvatljivosti pojedinih metoda i sl.
Kombinacija razli~itih postupaka moè dati èljeni kvalitet efluenta u
najve}em broju slu~ajeva obrade otpadne vode.
Tabela 14.1. Postupci uklanjanja zaga|enja iz otpadne vode
Zaga|enje Na~in uklanjanja

Suspendovane ~estice Taloènje
Procje|ivanje (sita, kominutori)
Filtracija
Flotacija
Biorazgradljive organske materije Fizi~ko-hemijski postupci uklanjanja

Aerobna biolo{ka razgradnja
Anaerobna biolo{ka razgradnja
Bionerazgradljive organske materije Adsorpcija

Ozonizacija (tercijarna obrada)
Rastvorljive neorganske materije Jonska izmjena

Reverzna osmoza
Elektrodijaliza
Te{ki metali Hemijsko taloènje

Jonska izmjena
Procesi obrade otpadnih voda 245
Nastavak tabele 14.1. Postupci uklanjanja zaga|enja iz otpadne vode
Zaga|enje Na~in uklanjanja
Nutrijenti
Azot Nitrifikacija-denitrifikacija
Striping amonijaka
Jonska izmjena
Hlorisanje preko zavr{ne ta~ke
Fosfor Dodatak soli metala

Koagulacija kre~om/taloènje
Biolo{ko-hemijski postupci uklanjanja
Patogeni mikroorganizmi Hlorisanje

Ozonizacija (dezinfekcija)
Mehani~ki postupci pre~i{}avanja su osnova prethodne i primarne

obrade, ali i pojedinih faza sekundarnog i tercijarnog ~i{}enja otpadne vode.
Zasnivaju se na fizi~kim osobinama vode i ne~isto}a (razlike u specifi~noj
masi, oblik, teìna ...) i na djelovanju fizi~kih sila (gravitacija, pritisak...).
Na~e{}e kori{}eni mehani~ki postupci u obradi otpadnih voda su taloènje i
flotacija, a detaljnije su opisani u poglavljima 5 i 7.
Hemijskim postupcima pre~i{}avanja nazivamo procese u kojima se
pre~i{}avanje obavlja pomo}u hemijskih reakcija ili odre|enih fizi~ko-
hemijskih fenomena (npr. adsorpcija, striping gasa).
Osnovni zadatak ovih procesa je:
- ukloniti fine suspendovane i koloidne materije (koagulacija i
flokulacija)
- ukloniti rastvorene materije (hemijsko taloènje, jonska izmjena,
oksidacija, adsorpcija, striping gasa).
Naj~e{}e primjenjivani hemijski postupak, kako za obradu otpadnih
voda tako i za bistrenje prirodne vode, je svakako koagulacija i flokulacija.
Prora~un osnovnih tehnolo{kih parametara i dimenzionisanje flokulatora
dati su u poglavlju 5.
U daljem tekstu, detaljnije }e se obraditi biolo{ki procesi pre~i{}avanja,
koji su osnova sekundarnog pre~i{}avanja i sluè za uklanjanje biorazgra-
dljivog organskog zaga|enja iz otpadne vode.
14.1. Biolo{ki procesi obrade otpadnih voda
Biolo{ki procesi pre~i{}avanja, zasnivaju se na aktivnosti kompleksne

mikroflore, koja u toku ìvotnog ciklusa koristi organsko i manji dio neorga-
nskog zaga|enja prisutnog u otpadnim vodama za svoje ìvotne aktivnosti i
stvaranje novih }elija.
Po zavr{enom pre~i{}avanju vr{i se separacija mikroflore od pre~i{}ene
vode, u kojoj zaostaju biolo{ki nerazgradljive organske materije, kao i proiz-
vodi metabolizma koje su mikroorganizmi izlu~ili u vodu.
Mikroorganizmi koji u~estvuju u biolo{kim procesima pre~i{}avanja su:
bakterije, protozoe, ratifere, fungi i alge.
Prema na~inu biolo{ke oksidacije organskih materija razlikuju se aero-
bni i anaerobni procesi pre~i{}avanja, koji se odvijaju sa i bez prisustva
kiseonika, odnosno posredstvom aerobnih i anaerobnih mikroorganizama.
Osnovna razlika ovih procesa je u putevima biolo{ke oksidacije organ-
skih materija, {to se moè predstaviti na primjeru oksidacije glukoze:
aerobno
pre~i{}avanje: C6 H12 O6 + 6O 2 → 6CO 2 + 6H 2 O , ΔG o = −2880 kJ/mol
anaerobno
pre~i{}avanje: C6 H12 O6 + 2H 2 O → 3CO 2 + 3CH 4 , ΔG o = −405 kJ/mol .
Karakteristika aerobnog puta je izdvajanje velike koli~ine slobodne
energije, {to ima za posljedicu brz i intenzivan rast biomase, odnosno brzo
pre~i{}avanje.
Anerobni put vodi ka stvaranju krajnjih produkata sa velikim sadràjem
energije (biogas kao izvor energije) i daleko manjem izdvajanju slobodne
energije, usljed ~ega sporije rastu mikroorganizmi, a sam proces pre~i{}ava-
nja je sporiji.
Pored osnovne gore pomenute uloge, biolo{ki procesi se koriste i za
nitrifikaciju i denitrifikaciju (uklanjanje formi azota) a i za uklanjanje orga-
nske komponente muljeva, nastalih tokom primarne obrade otpadnih voda
(primarni mulj) i sekundarne biolo{ke obrade (sekundarni mulj).
14.1.1. Aerobni procesi pre~i{}avanja
Aerobni procesi pre~i{}avanja otpadnih voda zastupljeni su daleko vi{e

od anaerobnih. Primjenjuju se u obradi slabo i srednje optere}enih otpadnih
voda sa malom i srednjom koncentracijom organskog zaga|enja. Ovi postu-
pci se dijele na:
− postupke sa suspendovanom mikroflorom (postupci sa aktivnim mu-

ljem, aerobne aerisane lagune i aerobna jezera)
− postupke sa mikroflorom imobilisanom na odgovaraju}em inertnom
nosa~u (biofilteri ili prokapnici i biodiskovi).
Postupci sa aktivnim muljem

Kako su postupci sa aktivnim muljem naj~e{}e primjenjivani postupci
biolo{ke obrade otpadnih voda, dalje }e se, koriste}i ovaj vid pre~i{}avanja,
analizirati svi potrebni parametri procesa.
Aktivni mulj je naziv za biolo{ki aktivnu biomasu aerobne mikroflore,
suspendovane u otpadnoj vodi u obliku flokula, a koje u sebi sadrè, osim
ìvih i mrtvih }elija i organske i neorganske materije iz otpadne vode.
Tokom postupka pre~i{}avanja teku paralelno tri procesa:
− proces disimilacije, odnosno oksidacije organske materije;
− proces asimilacije, odnosno sinteze novih }elija;
− proces autooksidacije, odnosno endogene respiracije }elija mikroflore.
Mehanizam aerobne biolo{ke oksidacije dat je na slici 14.1.
Slika 14.1. Mehanizam obrade bilo{ke oksidacije
Ovaj proces, kao i svi tipovi biolo{kih procesa osjetljivi su na sljede}e

faktore procesa:
− sastav vode, koja se pre~i{}ava;
− koli~inu supstrata (hrane);

− temperaturu;
− pH-vrijednost;
− sadràj rastvorenog kiseonika i intezitet mije{anja;
− prisustvo toksi~nih materija.
Razvoj novih }elija biomase u otpadnoj vodi proporcionalan je sadràju
supstrata (organskih biorazgradljivih materija, koje sluè kao hrana) i pred-
stavlja funkciju razgradnje supstrata:
dX dS
=Y , (14.1.)
dt dt
gdje je: S, koncentracija supstrata (hrane) u vodi;
X, masa suvog mulja (SMM) u jedinici zapremine;
t, vrijeme;
Y, novi proizvod: masa nastalih }elija biomase po jedinici mase
kori{tenog supstrata (kgSMM / kgBPK) .
Razmnoàvanje mikroorganizama se odvija prema reakciji prvog reda:
dX
= μX , (14.2.)
dt
gdje je: μ , konstanta brzine rasta.
Monod je za razli~ite koncentracije supstrata, dao konstantu brzine rasta
kao:
μˆ ⋅ S
μ= , (14.3.)
Ks + S
dS X ⎛ X ⎞ ⎛ μˆ ⋅ S ⎞
pa je: = ⋅μ = ⎜ ⎟⋅⎜ ⎟, (14.4.)
dt Y ⎝ Y ⎠ ⎝ Ks + S ⎠
gdje je: μ̂ , konstanta maksimalne brzine rasta (s −1 ) ;

K s , konstanta zasi}enja (mg/L).
Dvije konstante - μˆ i K s moraju biti odre|ene za svaki supstrat i kulturu
mikroorganizama.
Osnovni parametri procesa
Tehnolo{ki proces pre~i{}avanja otpadne vode s aktivnim muljem uklju-

~uje, nakon primarne obrade vode, aeraciju mje{avine aktivnog mulja i
otpadne vode u aeracionom tanku (reaktoru), a potom separaciju mulja i
vode u sekundarnom talo`niku (slika 14.2.).
Ve}i dio mulja se vra}a u aeracioni tank radi odràvanja potrebne koli-
~ine }elija biomase, a dio se izdvaja iz sistema (vi{ak mulja) i nakon obrade
odlaè na odgovaraju}i na~in. Pre~i{}ena voda se po potrebi dezinfikuje i
ispu{ta u prijemnik.
Slika 14.2. [ema procesa s aktivnim muljem (sa recirkulacijom mulja)
Osnovni tehnolo{ki parametri procesa su:

− optere}enje procesa (F/M);
− specifi~na brzina razgradnje (utro{ka) supstrata ( q );
− srednje vrijeme zadràvanja mikroorganizama ili starost mulja (θc ) .
Za proces su bitni i:
− hidrauli~ko vrijeme zadràvanja otpadne vode u reaktoru ( t );
− vi{ak mulja (Q w ) .
Optere}enje procesa se defini{e kao odnos koli~ine unijetog organskog
zaga|enja ili supstrata (F) i koli~ine mikroorganizama (M) koji to zaga|enje
razgra|uju:
F S
= o . (14.5.)
M t ⋅X
Kako je hidrauli~ko vrijeme zadràvanja otpadne vode u reaktoru:
V
t= , (14.6)
Q
slijedi da je:
F So ⋅ Q
= , (14.7.)
M V⋅X
gdje je: So ( = ) mg/L , koncentracija supstrata u influentu, iskazana kao
BPK ili HPK,
t ( = ) dana , hidrauli~ko vrijeme zadràvanja otpadne vode u reaktoru;
X ( = ) mg/L , koncentracija aktivnog mulja (mase suvog mulja);
Q ( = ) m 3 / s , protok otpadne vode;
V ( = ) m 3 , zapremina aeracionog tanka (reaktora).
Specifi~na brzina razgradnje supstrata je:
So − S
q= . (14.8.)
X⋅ t
Srednje vrijeme zadràvanja }elija biomase u reaktoru ili starost
mulja je:
V⋅X
θc = . (14.9.)
Qw ⋅ X r + ( Q − Qw ) ⋅ Xe
Za X o = X e = 0 slijedi:
V⋅X
θc = , (14.10.)
Qw ⋅ X r
odnosno koli~ina mulja koja se izvodi iz reciklirane linije (iz sistema) ili
vi{ak mulja je:
V⋅X
Qw = . (14.11.)
θc ⋅ X r
Dakle, proces pre~i{}avanja sa aktivnim muljem se kontroli{e koli~inom
mulja koji je izdvojen iz sistema, odnosno vi{kom mulja (koji zavisi od kon-
centracije mulja u reaktoru) i srednjim vremenom zadràvanja }elija bioma-
se u sistemu (staro{}u mulja). Koli~ina mulja, koja se iznosi iz sistema mora
biti mnogo manja od neto prinosa biomase, kako ne bi do{lo do "ispiranja"
}elija biomase, tj. do smanjenja koncentracije aktivnog mulja u reaktoru.
Neto prinos }elija biomase (Y) defini{e se kao:

dX masa proizvedenih }elija biomase kg SMM
Y= = (=) .
dS masa uklonjenog supstrata kg BPK
Brzina utro{ka supstrata se moè prikazati i kao:
μ μˆ ⋅ S
q= = , (14.12.)
Y Y ⋅ ( Ks + S)
So − S
odnosno zamjenom u q = , slijedi da je koli~ina uklonjenog supstrata:
X⋅ t
μˆ ⋅ S ⋅ X ⋅ t
So − S = . (14.13.)
Y ⋅ ( Ks + S)
1
Tako|e, s obzirom da je θc = , iz jedna~ine (14.12) slijedi da je starost
μ
mulja:
1 1
θc = = , (14.14.)
(μ / Y ) ⋅ Y q ⋅ Y
a koncentracija aktivnog mulja u reaktoru (masa suvog mulja u jedinici
zapremine) iz jedna~ine (14.8) je:
So − S
X= . (14.15.)
t ⋅q
Modifikacije procesa sa aktivnim muljem

Postoji vi{e modifikacija procesa pre~i{}avanja sa aktivnim muljem,
pomo}u kojih se postiè ve}a efikasnost i ekonomi~nost pre~i{}avanja, a
proces postaje fleksibilan i primjenljiv za razli~ite vrste otpadnih voda.
Osnovni tipovi procesa sa aktivnim muljem su:
− konvencionalni sistem (podu`ni tok),
− stepenasta aeracija,
− potpuno mije{anje,
− produèna aeracija,
− kontaktna stabilizacija,
− aeracija ~istim kiseonikom.
Neke od modifikacija ovih procesa prikazane su na slici 14.3.
Slika 14.3. Modifikacije procesa pre~i{}avanja sa aktivnim muljem

Za efikasno vo|enje procesa pre~i{}avanja u sistem je potrebno dovesti
dovoljnu koli~nu kiseonika. Ure|aji za aeraciju treba da unesu potrebnu ko-
li~inu kiseonika, kao i da obezbijede odgovaraju}e mije{anje suspenzije mu-
lja, kiseonika i otpadne vode. To se postiè ure|ajima za difuznu i mehani-
~ku aeraciju. Prije izbora ure|aja za aeraciju potrebno je izra~unati kapacitet
unosa kiseonika za specifi~nu otpadnu vodu:
( BPCs − CL ) ⋅ 1, 024 ( T−20) ,
N = No ⋅ α ⋅ ( ) (14.16.)
Css
gdje je: N ( = ) kg O 2 / kW ⋅ h , unos kiseonika pri radnim uslovima;

N o ( = ) kg O 2 / kW ⋅ h , unos kiseonika u ~istu vodu pri standard-

nim uslovima;
α , odnos unosa kiseonika u otpadnu vodu i ~istu vodu (obi~no 0,9);
B, odnos saturacije kiseonika u otpadnoj vodi prema ~istoj vodi pri
istim uslovima T i p (obi~no 1,0);
P, odnos barometarskog pritiska na mjestu i pritiska na nivou mora
(obi~no 0,9 do 1,0);
Cs ( = ) mg/L , saturacija rastvorenog kiseonika za ~istu vodu pri
radnoj temperaturi i atmosferskom pritisku;
C L ( = ) mg/L , koncentracija rastvorenog kiseonika koja se treba
odràvati u toku rada (obi~no 2 mg/L );
Css ( = ) mg/L , saturacija rastvorenog kiseonika za ~istu vodu pri
standardnim uslovima kod 20o ( = 9,17 mg/L) ;
T ( = ) o C , temperatura otpadne vode.
Primjeri:
14.1. Sistem sa aeracionim tankom ima hidrauli~ko vrijeme zadràvanja

t=2,5 h, a prihvata otpadnu vodu sa protokom od Q = 31, 4 m 3 / h i
BPK=150 mg/L. Koncentracija aktivnog mulja u aeracionom tanku je
X=4000 mg/L. Izra~unati F/M odnos, kao projektni parametar za ovaj
sistem.
Rje{enje:
So S ⋅Q kg BPK/dan
F/M = = o (=) ,
t ⋅X V⋅X kg SMM
V
t= ⇒ V= t ⋅ Q=2,5 ⋅ 31,4=78,5 m 3 ,
Q
So ⋅ Q 0,150 ⋅ 31, 4 4, 71 kg BPK/h
F/M = = = (=) ,
V ⋅ X 4, 00 ⋅ 78,5 314 kg SMM
113 kg BPK/dan
F/M = ,
314 kg SMM
F kg BPK/dan
= 0,36 .
M kg SMM
14.2. Sistem sa aktivnim muljem radi sa protokom otpadne vode Q = 4000

m 3 / dan , uz ulazno optere}enje iskazano preko BPK, So = 300 mg/L .
Pilot postrojenje je pokazalo da su kineti~ke konstante:
Y = 0,5 kgSMM/kgBPK , K s = 200 mg/L , μ = 2 / dan . Potrebno je
projektovati sistem za biolo{ku obradu otpadne vode, koji }e produ-
kovati efluent sa BPK od 30 mg/L (90% uklanjanje) . Odrediti:
a) zapreminu aeracionog tanka (V);
b) koncentraciju aktivnog mulja (X);
c) starost mulja (θc ) .
Koliko }e dnevno nastati otpadnog mulja (vi{ka mulja)?
Rje{enje:
Koncentracija aktivnog mulja obi~no je limitirana sposobno{}u istog
da se odrì kao smjesa u aeracionom tanku, kao i transportom dovoljne
koli~ine kiseonika do mikroorganizama. Pretpostavlja se da je X=4000
mg/L. Hidrauli~ko vrijeme zadràvanja se moè odrediti koriste}i
jedna~inu:
μˆ ⋅ S ⋅ X ⋅ t
So − S = ,
Y ⋅ ( Ks + S)
iz ~ega slijedi da je:
Y ⋅ ( So − S ) ⋅ ( K s + S ) 0,5 ⋅ ( 300 − 30 ) ⋅ ( 200 + 30 )
t= = ,
μˆ ⋅ S ⋅ X 2 ⋅ (30) ⋅ ( 4000 )
t = 0,129 dana = 3,1 h .
Zapremina tanka je tada:
V = t ⋅ Q = 0,129 ⋅ 4000 = 516 m 3 .
Starost mulja je:
1 1 X⋅ t
θc = = =
q ⋅ Y So − S ⋅ Y ( So − S ) ⋅ Y
X⋅ t
4000 ⋅ 0,129
θc = = 3,8 dana .
( 300 − 30 ) ⋅ 0,5
1 kg otpadnog mulja
Kako je: = ,
θc kg mulja u aeracionom tanku
vi{ak mulja je:
X ⋅ V 4000 ⋅ 516 ⋅103 ⋅10 −6
X r Qw = = ,
θc 3,8
X r Q w = 543 kg/dan .
14.3. Koriste}i iste podatke kao u prethodnom primjeru, izra~unati koja je

koncentracija aktivnog mulja (X) potrebna da se postigne 95% ukla-
njanje BPK ( S = 15 mg/l )?
Brzina uklanjanja supstrata je:
μˆ ⋅ S 2 ⋅15
q= = = 0, 28 dan −1
Y ⋅ ( K s + S ) 0,5 ⋅ ( 200 + 15)
So − S 300 − 15
i X= = = 7890 mg/L .
t ⋅q 0,129 ⋅ 0, 28
Starost mulja je:
1 1
θc = = = 7,1 dana .
q ⋅ Y 0, 28 ⋅ 0,5
14.4. Za otpadnu vodu naselja koja ima protok Q = 1570 m 3 / h zahtijevani

su standardi od 30 mg/L i za BPK5 i SM. Na pilot ure|aju sa
influentom, ~iji je BPK 5 = 250 mg/l ( So ) , utvr|ene su kineti~ke
konstante: K s = 100 mg/l , μ = 2,5 dan −1 , Y = 0,5 kgSMM/kg BPK 5 .
Koncentracija aktivnog mulja je odràvana na X= 2000 mg/L . Koliko
je hidrauli~ko vrijeme zadràvanja ( t ) , starost mulja ( θc ) i
zahtijevana zapremina aeracionog tanka (V)?
Iz jedna~ine:
μˆ ⋅ S ⋅ X ⋅ t
So − S =
Y ⋅ ( Ks + S)
slijedi da je hidrauli~ko vrijeme zadràvanja:
Y ⋅ ( So − S ) ⋅ ( K s + S ) 0,5 ⋅ ( 250 − 30 ) ⋅ (100 + 30 )
t= = = 0, 095 dana=2,29 h
μˆ ⋅ S ⋅ X 2,5 ⋅ 30 ⋅ 2000
Specifi~na brzina razgradnje supstrata je:
μ μˆ ⋅ S 2,5 ⋅ 30 75
q= = = = = 1,15 dan −1 ,
Y Y ⋅ ( K s + S ) 0,5 ⋅ (100 + 30 ) 65
pa je starost mulja:
1 1
θc = = = 1,74 dana.
q ⋅ Y 1,15 ⋅ 0,5
Zapremina aeracionog tanka je:
Q Q 1570
t= ⇒ V= = = 685,9 = 686 m 3 .
V t 2,29
14.2. Procesi obrade muljeva

U procesima pre~i{}avanja otpadnih voda nastaju odre|ene koli~ine ta-
loga ili muljeva, koji sadrè znatnu koli~inu organske materije i veliki pro-
cenat vode. Koli~ina mulja zavisi, prije svega, od porijekla i karakteristika
otpadne vode, pa se moè re}i da prilikom obrade industrijskih otpadnih
voda nastaje 4-5 puta vi{e mulja, nego pri obradi komunalnih otpadnih
voda. Tro{kovi obrade i odlaganja muljeva izuzetno su visoki i u ukupnom
tro{ku obrade otpadne vode zauzimaju 25-40%.
Muljevi se mogu svrstati u tri grupe:
- Primarni mulj - nastaje u primarnoj fazi obrade otpadne vode ta-
loènjem, flotacijom i flokulacijom. Sadràj suve materije iznosi 3-7%;
- Sekundarni ili vi{ak aktivnog mulja - nastaje pri biolo{kom pre-
~i{}avanju otpadnih voda. Sadrì 0,5-2% suve materije u ~emu je pre-
ko 50% organska supstanca;
- Tercijarni mulj - nastaje pri dodatnoj obradi vode npr. hemijskom
precipitacijom ili filtracijom. Karakteristike ovog mulja zavise od pri-
mijenjenog procesa obrade vode.
Treba naglasiti da je izraàvanje koncentracije mulja u procentima suve

materije uobi~ajeno u praksi iako ne daje uvijek pravu informaciju. Smatra
se naime, da je ovakvim izraàvanjem koncentracije gre{ka mala i zanemar-
ljiva za male koncentracije, kao i za muljeve sa suspendovanim ~esticama
malih gustina (npr. aktivni mulj).
Koli~ina primarnog mulja, naj~e{}e izdvojena u procesu taloènja
ra~una se pomo}u izraza:
G PM = k ⋅ SM ⋅ Q , (14.17.)
gdje je: G PM ( = ) kg/dan , koli~ina primarnog mulja;

k, udio suspendovanih materija izdvojen taloènjem (za fekalne
vode k=0,5);
SM ( = ) kg/m 3 , koncentracija suspendovanih materija na ulazu;
Q ( = ) m 3 / dan , koli~ina ulazne vode.
Koli~ina vi{ka mulja iz procesa biolo{ke obrade se ra~una iz izraza:
G VM = a ⋅ BPK ukl ⋅ Q , (14.18.)
gdje je: G VM ( = ) kg/dan , koli~ina vi{ka mulja;
a , frakcija BPK koja se pretvara u mulj (za fekalne vode a = 0,5 − 0, 7 ) ;

BPK ukl ( = ) kg/dan , uklonjeni BPK u procesu pre~i{}avanja;
Q ( = ) m 3 / dan , koli~ina ulazne vode.
Obradom mulja postiè se sljede}e:
- smanjenje zapremine mulja, koja se ostvaruje u nekoliko faza;
- smanjenje sklonosti ka truljenju i raspadanju mulja, koje se postiè
stabilizacijom mulja.
U tabeli 14.2. date su faze obrade mulja sa osnovnim postupcima, koji
se primjenjuju u svrhu postizanja kona~nog stabilnog oblika mulja
spremnog za odlaganje.
Tabela 14.2. Postupci obrade muljeva
Postupak Svrha postupka

Ugu{}ivanje Pove}anje koncentracije suspendovanih ~e-
- Gravitaciono stica i smanjenje zapremine mulja.
- Flotaciono
Stabilizacija Razgradnja mulja (smanjenje koncentracije

- Anaerobna suve materije).
- Aerobna
Kondicioniranje Promjene u konzistenciji mulja usmjerene ka

- Dodatak hemikalija pobolj{anju obezvodnjavanja i pove}anju kon-
- Termi~ka obrada centracije mulja.
Obezvodnjavanje Smanjenje zapremine mulja i formiranje vla-

- Vakuum filtracija `ne muljne "poga~e".
- Centrifugisanje
- Spori pje{~ani filtri
Su{enje i oksidacija Su{enje ili oksidacija muljne

- Spaljivanje poga~e
- Su{enje
- Oksidacija vla`nim vazduhom
Odlaganje Odlaganje ili kori{}enje stabilizovanog mulja

- Deponija
- Razbacivanje po obradivom
zemlji{tu
- Lagune
- More
Ugu{}ivanje mulja se izvodi gravitacionim ugu{}ivanjem i flotacijom.

Gravitacioni ugu{}iva~i, koji se u praksi koriste ~e{}e od flotacionih,
naj~e{}e su kru`nog (radijalnog) tipa. Za postizanje traènog efekta ugu{}i-
vanja, odnosno èljene koncentracije ugu{}enog mulja (primarna funkcija
ovih talo`nika je ugu{}ivanje) veoma je bitna povr{ina ugu{}ivanja. Dimen-
zionisanje talo`nika se vr{i na osnovu laboratorijskih testova u talo`noj
koloni, mjerenjem brzine taloènja suspenzije u opsegu koncentracija koje
se o~ekuju u zoni ugu{}ivanja. Na osnovu tih brzina ra~una se promjena

fluksa (suspendovanih ~estica) kroz zonu ugu{}ivanja kako je prikazano na
slici 14.5. Tangenta na krivu fluksa, povu~ena iz vrijednosti za koncentra-
ciju ugu{}enog mulja (X u ) daje vrijednost grani~nog fluksa (G l ) , koji
predstavlja kapacitet prenosa suspenzije ~estica kroz zonu ugu{}ivanja.
Povr{ina ugu{}ivanja dobija se iz odnosa protoka suspendovanih ~estica
(Wt ) i grani~nog fluksa:
Wt Qo ⋅ X o
A= = , (14.19.)
Gl Gl
gdje je: Qo , protok suspenzije na ulazu ugu{}iva~a;
X o , po~etna koncentracija suspenzije ~estica.
Uslov za ovakav prora~un je da je protok suspendovanih ~estica na ula-
zu ugu{}iva~a jednak protoku suspendovanih ~estica ugu{}enog mulja,
odnosno da se na prelivu dobije potpuno izbistrena voda ({to u realnim
ugu{}iva~ima nije slu~aj):
Wt = Qo ⋅ X o = Q u ⋅ X u , (14.20.)
gdje je Q u , protok ugu{}enog mulja.
Na slici 14.4. data je {ema gravitacionog ugu{}iva~a.
Slika 14.4. [ematski prikaz gravitacionog ugu{}iva~a

Ovako dobijena povr{ina ugu{}iva~a predstavlja minimalnu povr{inu,

koja se u praksi uve}ava za odre|enu vrijednost. U slu~aju kada ne postoje
laboratorijski podaci ugu{}iva~ se dimenzioni{e na bazi optere}enja mulja
~vrstim materijama. U tabeli 14.3. dati su podaci optere}enja za neke speci-
fi~ne muljeve.
Tabela 14.3. Podaci o optere}enju mulja za dimenzionisanje gravitacionih
ugu{}iva~a
Optere}enje mulja
Vrsta mulja 2
( kg ~vrstog / m h )
Sirovi primarni mulj 5,2
Otpadni aktivni mulj 1,2
Sirovi primarni + aktivni mulj 2,4
Biofilterski mulj 1,8
Slika 14.5. Fluks mase suspendovanih ~estica u ugu{}iva~u dobijen na

osnovu podataka ogleda izvedenih u talo`noj koloni
Primjeri
14.5. Odrediti povr{inu ugu{}iva~a, ako je prema slici 14.5., X u = 25000

mg/L i G l = 3 kg/m 2 h , a napajanje muljem (protok) je Qo = 60 m 3 / h ,
pri ~emu je po~etna koncentracija suspendovanih ~estica 1%.
Rje{enje:
Minimalna povr{ina ugu{}iva~a je:
Qo ⋅ X o 60 ⋅ 0,01 ⋅ 1000
Al = = = 200 m 2 .
Gl 3
Ako se pretpostavi da je X u = 40000 mg/L , a G l = 1,8 kg/m 2 h , tada

je grani~na povr{ina:
60 ⋅ 0,01 ⋅ 1000
Al = = 333 m 2 .
1,8
14.6. Laboratorijski test ugu{}ivanja mulja dao je sljede}e rezultate:

Koncentracija ~vrstog u mulju Brzina taloènja,
(X o ) % v (=) cm/min
0,6 0,83
1,0 0,25
1,4 0,11
1,8 0,067
2,2 0,041
Izra~unati traènu povr{inu ugu{}iva~a, ako je èljena koncentracija ugu{}e-

nog mulja X u = 3% , a napajanje ugu{}iva~a muljem Qo = 0,5 m 3 / min ,
pri ulaznoj koncentraciji suspendovanih ~estica X o = 2000 mg/L .
Rje{enje:
Na osnovu podataka iz tabele se izra~una fluks mase suspendovanih
~estica:
G = Xo ⋅ v
G1 = 0, 006 ⋅1000 ⋅ 0, 498=2,988 kg/m 2 h
G 2 = 1,500 kg/m 2 h
G 3 = 0,924 kg/m 2 h
G 4 = 0,724 kg/m 2 h
G5 = 0,541 kg/m 2 h .
Na osnovu ovih podataka crta se kriva za fluks mase suspendovanih

~estica i povla~enjem tangente iz ta~ke X u na y-osu dobije se vrijednost za
grani~ni fluks G l :
Slika 14.6. Zavisnost fluksa od koncentracije suspendovanih ~estica
G l = 1,7 kg/m 2 h ,
pa je minimalna povr{ina ugu{}iva~a:

Qo ⋅ X o 30 ⋅ 2
A= = = 35, 29 m 2 ≈ 36 m 2 .
Gl 1, 7
Stabilizacija (digestija) mulja moè biti:

- hemijska (obrada kre~om ( Ca(OH)2 )
- biolo{ka (aerobna i anaerobna)
Anaerobna digestija je danas sigurno naj~e{}e kori{}ena metoda za

stabilizaciju primarnog i vi{ka aktivnog mulja sa postrojenja za pre~i{}ava-
nje otpadnih voda. Anaerobnom digestijom mulj se stabilizuje i time postaje
ne{kodljiv po okolinu (uni{tavaju se patogeni organizmi i bakterije), a
dobija se ostatak bez mirisa, koji se moè odlagati na deponiju ili koristiti
za kondicioniranje zemlji{ta. U nizu sloènih biohemijskih reakcija tzv. me-

tanskog vrenja, pored stabilnog ostatka dobija se i biogas, koji moè biti
koristan izvor energije.
Anaerobna stabilizacija se odvija u anaerobnim reaktorima tzv. digesto-
rima ~ije izvedbe mogu biti razli~ite. Na slici 14.7. prikazana su dva sistema
digestora - konvencionalni i brzi.
Hidrauli~ko vrijeme zadràvanja u konvencionalnom anaerobnom dige-
storu iznosi 30-60 dana i digestija se odvija bez mije{anja. Kod brzih
digestora sa mije{anjem i grijanjem stabilizacija se okon~ava u periodu od
10-20 dana, kod temperature od oko 35o C .
Vrijeme zadràvanja mulja (starosti mulja), a time i efikasnije pre~i{}a-
vanje, moè se produìti recirkulacijom mulja. Na slici 14.8. prikazana je
dvostepena anaerobna digestija mulja. U primarnom reaktoru ovog sistema
odvija se stabilizacija mulja uz mije{anje i povi{enu temperaturu od 35o C , a
u sekundarnom reaktoru vr{i se odvajanje mulja od te~nosti i dovr{ava
proces.
Efikasnost rada i brzina digestije mulja zavisi, kako od ulaznog optere}e-
nja, tako i od stepena mije{anja i temperature u reaktoru. Brzi reaktori ugla-
vnom rade u mezofilnom ( 30 − 40o C ) i termofilnom ( 45 − 75o C ) podru~ju.
Slika 14.7. Vrste digestora za stabilizaciju mulja

Slika 14.8. Dvostepena anaerobna digestija mulja
Primjer
14.7. Sirovi primarni mulj (aktivni mulj) koji sadrì 4% ~vrstog, podvrgnut
je anaerobnoj stabilizaciji uz optere}enje od 3 kg/m 3dan . Ukupna ko-
li~ina produkovanog mulja na postrojenju je 1500 kg suve mase/dan.
Izra~unati zahtjevanu zapreminu primarnog digestora i hidrauli~ko
retenciono vrijeme.
Rje{enje:
Zapremina digestora:
1500
Vd = = 500 m 3 .
3
Ukupna masa vla`nog mulja koja dolazi u digestor:
1500
mw = = 37500 kg/dan .
0,04
Ako se uzme da 1 L mulja teì 1 kg, tada je zapremina mulja:
35500 kg/dan ≅ 35500 L/dan = 35,5 m 3 / dan ,
pa je hidrauli~ko retenciono vrijeme (zadràvanja):
t = 500 ⋅ 37,5 = 13,3 dana .
Obezvodnjavanje je proces u kojem se muljevi prevode u polu~vrste

materijale, koji su u obliku kola~a pa se lako prera|uju ili odlaù.
Za obezvodnjavanje manjih koli~ina kondicioniranog i stabilizovanog
mulja (posebno aktivnog mulja) koriste se polja za su{enje, koji u stvari
predstavljaju spore pje{~ane filtre.
Za ve}e koli~ine muljeva koriste se mehani~ki postupci obezvodnjavanja:
- centrifugisanje (centrifuge sa konusnim bubnjem i ko{arom, separator
sa diskom i mlaznicama)
- filtracija pod pritiskom (ramske filter prese i trakaste filter prese).
Centrifugisanje kao proces separacije ~vrsto-te~no obra|en je u poglavlju 5.
Ramske filter prese uspiju ugustiti kondicionirani mulj do 30 - 40%
suve materije kod pritiska od 7 bara.
Filter prese sa trakom postaju sve popularnije u novije vrijeme (slika
14.9.). Hemijski kondicionirani mulj se dozira izme|u dvije filterske trake
vo|ene valjcima i voda se cijedi kroz trake pod pritiskom. Moderne trakaste
filter prese za separaciju koriste filtraciju pod niskim pritiskom i
gravitaciono cije|enje.
Slika 14.9. Horizontalni trakasti filter
Efikasnost filtera u obezvodnjavanju mulja se ~esto mjeri pomo}u

"specifi~nog otpora filtracije". Otpornost mulja na filtraciju moè se
predstaviti sljede}im izrazom:
2pA 2 b
r= , (14.21.)
μω
gdje je: r ( = ) m/kg , specifi~ni otpor;

p ( = ) N/m 2 , pritisak;
A ( = ) m 2 , povr{ina filtera;
μ ( = ) Ns/m 2 , viskoznost filtrata;
ω ( = ) kg/m 3 , depozit kola~a po zapremini filtrata (za suvi kola~
on moè biti aproksimiran na koncentraciju napojnih
~estica);
b, nagib krive u dijagramu: zapremina filtrata naspram vrijeme/za-
premina filtrata.
Faktor b moè biti odre|en pomo}u jednostavnog testa na Büchner
lijevku (slika 14.10.).
Slika 14.10. Test na Büchner lijevku za odre|ivanje specifi~nog otpora filtracije
Mulj se sipa na filter i uz primjenu vakuuma prati se promjena zapre-

mine filtrata u vremenu. Dijagram sa ovim podacima daje pravu liniju sa
nagibom b. Tabela 14.4. daje aproksimativne granice specifi~nog otpora za
razli~ite muljeve:
Tabela 14.4. Vrijednosti specifi~nog otpora za tipi~ne muljeve

Vrsta mulja Specifi~ni otpor (m/kg)
Sirovi primarni 10 − 30 ⋅ 10
14
Mije{ani digerirani 3 − 30 ⋅ 10
14
Aktivni mulj 5 − 20 ⋅ 10
14
Kre~ni+biolo{ki mulj 1 − 5 ⋅ 10
13
Mulj sa aluminijumom 2 − 10 ⋅ 10
13
Primjeri
14.8 Rezultati Büchner testa o filtrabilnosti mulja dati su u priloènoj

tabeli. Izra~unati specifi~ni otpor filtracije. Prve 2 minute se zane-
maruju, dijelom zbog zadràvanja vode u filtru, a dijelom zbog
otpora filtera, koji je neznatan nakon ovog dopu{tenog vremena.
Vrijeme τ V Korigovani V τ/V

(min) (s) (mL) (mL) (s/mL)
-2 - 0 - -
0 0 1,5 0 -
1 60 2,8 1,3 46,3
2 120 3,8 2,3 52,3
3 180 4,6 3,1 58,0
4 240 5,5 4,0 6,0
5 300 6,1 4,6 6,5
Druge varijable testa su:

p = 703 g/cm 2 =6,9x104 N/m2;
μ = 0, 0011 Ns/m 2 ;
ω = 0, 075 g/cm 3 =75 kg/m 3 i
A = 44, 2 cm 2 = 0, 00442 m 2 .
Podaci su naneseni na priloènom dijagramu (slika 14.11.). Nagib linije
b je 5, 73 s/cm 6 = 5, 73 ⋅ (100 cm/m)6 = 5, 73 ⋅1012 s/m 6 .
Slika 14.11. Laboratorijski rezultati filtracije

Tada je specifi~ni otpor:
2 ⋅ 6, 9 ⋅10 4 ⋅ 0, 004422 ⋅ 5, 73 ⋅1012
r= = 1,86 ⋅1013 m/kg .
0, 0011 ⋅ 75
Specifi~ni otpor filtracije moè se koristiti za procjenu traènog optere-
}enja filtera. Filterski kola~ je opisan kao obezvodnjena (suva) masa ~estica
koja se formira na filteru po jedinici filterske povr{ine i po jedinici vremena:
1/2
⎡ 2pω ⎤
YF = ⎢ ⎥ (14.22.)
⎣ μrt ⎦
gdje je:
YF ( = ) kg/m 2s , filterski kola~;
p ( = ) N/m 3 , filterski pritisak;
ω ( = ) kg/m 3 , koncentracija unijetih ~estica;
μ ( = ) Ns/m 2 , viskoznost filtrata;
r ( = ) m/kg , specifi~ni otpor filtracije;
t ( = ) s , vrijeme zadràvanja na filteru.
14.9 Mulj ima koncentraciju ~estica 4% i specifi~ni otpor filtracije

1,86 ⋅1013 m/kg . O~ekivani pritisak u trakastoj filter presi je 800
N / m 2 , a filtraciono vrijeme 30 s. Procijeniti povr{inu traka, koju

zahtjeva mulj sa protokom od 0,3 m 3 / s .
1/2
⎡ 2 ⋅ 800 ⋅ 40 ⎤
Y=⎢ ⎥ = 1, 07 ⋅10 −4 kg/m 2s .
⎣ 0, 01 ⋅1,86 ⋅10 ⋅ 30 ⎦
13
Ovaj filterski kola~ se formira pribli`no 0, 4 kg/m 2s {to predstavlja

dobru produkciju u operaciji obezvodnjavanja.
14.3. Prora~un postrojenja za obradu komunalnih otpadnih voda

Prora~un postrojenja za obradu komunalnih otpadnih voda ura|en je za
grad srednje veli~ine poput grada Banja Luka, za koji su usvojeni sljede}i
ulazni podaci:
- Broj stanovnika: ES = 300.000
- Specifi~na potro{nja vode: Qsp=250 L/stdan
S obzirom da se postrojenje dimenzionira na maksimalnom satnom pro-
toku vode u ki{nom vremenu usvojeno je:
Q kv = 4 ⋅ Qsv i
Q bio = 2 ⋅ Qsv , gdje je:
Q kv = maksimalan satni protok u ki{nom vremenu,
Qsv = maksimalan satni protok u suvom vremenu,
Q bio = maksimalan satni protok pri ulazu na biolo{ku obradu.
Potrebno je prora~unati pumpnu stanicu za komunalne otpadne vode.
Podaci za prora~un primarnog talo`nika:

Radijalni talo`nik sa:
- povr{inskim optere}enjem, u o = 2,5 m 3 / m 2 / h
- visinom, H = 2,5 m
Efikasnost uklanjanja mulja kod taloènja iznosi, E = 80%
Sadràj suve materije u mulju, γ = 9 kg/m 3
Prora~un pumpne stanice za uklanjanje mulja iz talo`nika:

Usvojeno specifi~no optere}enje po stanovniku na dan:
Suspendovane materije, SSM = 70 g/st/dan ;
BPK 5 , SBPK = 60 g/st/dan ;
Azot, SN = 10 g/st/dan ;
Fosfor SP = 4,5 g/st/dan .
Podaci za biolo{ku obradu

Usvojeno optere}enje mulja, 0, 25 kgBPK 5 / kgSMM.dan ;
Koncentracija mulja u bazenu, γ = 3 g/L ;

Nitrifikacija ostvarena u procentu od 70%, F=4,57;
Denitrifikacija provedena u procentu od 30%, F=2,9;
Efikasnost uklanjanja BPK 5 E=95%.
Izra~unati odnos nutrienata (azota, fosfora) u aeracionom bazenu.

Izra~unati koncentraciju BPK 5 , SM, N i P u zajedni~koj vodi, koja
dolazi u aeracioni bazen.
Izra~unati kapacitet unosa kiseonika prema formuli:
OC = O 2 ⋅ 1, 4 ⋅ 1, 28 , gdje je OC – kapacitet oksigenacije.
Prethodno izra~unati potrebnu koli~inu kiseonika za biolo{ki proces

obrade. Prora~unati zapreminu za ~etiri aeraciona bazena. Usvojeni su
pravougaoni aeracioni bazeni sa dimenzijama: B = 25 m, H = 4 m.
Prethodna obrada
Ukupna koli~ina otpadne vode u suvom vremenu se ra~una preko broja
stanovnika i specifi~ne potro{nje vode.
Qsv = ES ⋅ Qsp = 300000 ⋅ 250 ⋅10 −3 = 75000 m 3 / dan .
Prosje~ni satni protok u suvom vremenu za gradove sa brojem stanovni-

ka većim od 20.000 je:
Qsv 75000
Q18 = = = 4167 m 3 / h .
18 18
Maksimalni satni protok u ki{nom vremenu:

Q kv = 4 ⋅ Q18 = 4 ⋅ 4.167 = 16.668 m 3 / h
U ki{nom vremenu na biolo{ku obradu dolazi otpadne vode:

Q bio = 2 ⋅ Qsv = 2 ⋅ 4.167 = 8.334 m 3 / h .
Koncentracija suspendovanih materija (SM) se dobije prema formuli:

SSM ⋅1000
γ SM = , odnosno
Qsp
70 ⋅1000
SM: SSM = 70 g/st/dan , γ SM = = 280 mg/L .
250
Isto vrijedi i za ostale parametre:
60 ⋅1000
BPK 5 : SBPK5 = 60 g/st/dan , γ BPK 5 = = 240 mg/L ;
250
10 ⋅1000
N: SN = 10 g/st/dan , γN = = 40 mg/L ;
250
4,5 ⋅1000
P: SP = 4,5 g/st/dan , γP = = 18 mg/L .
250
Pumpna stanica
Maksimalni kapacitet: Q KV = 16.668 m 3 / h .
Potreban broj pumpi: 14 ⋅ 1250 m 3 / h +1 rezervna.
Primarni taložnik
Usvojeni su radijalni talo`nici koji imaju niz prednosti: jednostavan i
pouzdan rad, ekonomi~nost, bolje rije{eno prikupljanje istaloènih ~estica.
Talo`ni reìmi, koji su ovdje zastupljen su: taloènje diskretnih ~estica i
~estica koje flokuli{u.
Q KV 16668
Povr{ina talo`nika je: A = = = 6.667, 2 m 2 .
uo 2,5
Pre~nik jednog talo`nika moè iznositi od 30 do 60 m. Ako se usvoji 5
talo`nika, pre~nik je:
4A / n 4 ⋅ 6667, 2 / 5
D= = = 41, 2 m .
π 3,141
Ukupna zapremina pet talo`nika je:
V = A ⋅ H = 6667, 2 ⋅ 2,5 = 16668 m 3 .
Vrijeme zadràvanja vode u talo`nicima u ki{nom i suvom vremenu }e
iznositi:
V 16668
τ KV = = =1 h
Q KV 16668
V 16668
τSV = = =4 h.
QSV 4167
Koli~ina primarnog mulja se ra~una preko ukupnog unosa suspendova-
nih materija:
SM = ES ⋅ SSM = 300000 ⋅ 70 ⋅ 10 −3 = 21000 kg/dan .
Kako je efikasnost uklanjanja mulja 80% onda }e koli~ina primarnog
mulja biti:
SM = 0,8 ⋅ 21000 = 16800 kg/dan .
Koncentracija suve materije u mulju je 9 kg/m 3 , pa slijedi da }e

zapremina mulja sa vodom iznositi:
16800
V= = 1867 m 3 / dan = 78 m 3 / h .
9
Kapacitet pumpne stanice za primarni mulj je:
Q = 2 pumpe po 50 m 3 / h + 1 rezervna .
Ukupan teret zaga|enja gradskih otpadnih voda koji ulazi na postrojenje
(računa se preko broja stanovnika i specifi~nog zaga|enja po svakom stano-
vniku), iskazuje se putem sljede}ih parametara:
SM = 300000 ⋅ 70 ⋅ 10 −3 = 21000 kg/dan ;

BPK 5 = 300000 ⋅ 60 ⋅ 10 −3 = 18000 kg/dan ;
N = 300000 ⋅ 10 ⋅ 10 −3 = 3000 kg/dan ;
P = 300000 ⋅ 4,5 ⋅ 10 −3 = 1350 kg/dan .
Biolo{ka obrada
Za biolo{ku obradu vode usvojen je postupak sa aktivnim muljem, koji
se naj~e{}e koristi kod pre~i{}avanja komunalnih otpadnih voda. Izabrani su
aeracioni bazeni pravougaonog tipa. Od ukupnog organskog zaga|enja,
iskazanog preko BPK 5 , 30% se ukloni tokom primarne obrade. Dakle, 70 %
organskog zaga|enja podlijeè biolo{koj obradi:
BPK 5 = 0,7 ⋅ 18000 = 12600 kg/dan .
Potrebna koli~ina aktivnog mulja u aeracionom bazenu (optere}enje

F
mulja je: = 0, 25 kgBPK 5 / kgSMM.dan ) tj.:
M
BPK 5 12000
M TM = = = 50400 kg/dan .
0, 25 0, 25
Zapremina mulja, sa γ M = 3 kg/m 3 suve mase }e biti:

M TM 50400
V= = = 16800 m 3 / dan .
γM 3
Ra~unato sa optimalno 4 aeraciona bazena:

V 16800
V1/4 = = = 4.200 m 3 .
4 4
Dimenzije jednog pravougaonog bazena su: B = 25 m, H = 4 m, pa je
duìna bazena:
V 4200
L = 1/4 = = 42 m .
H ⋅ B 4 ⋅ 25
Koli~ina nutrienata
Sa komunalnim otpadnim vodama unosi se dovoljna koli~ina biogenih

elemenata. Od ukupne koli~ine azota i fosfora, 70% dospijeva u aeracioni
bazen (30% se ukloni u primarnom talo`niku):
N = 0, 7 ⋅ 3.000=2100 kg/dan ;
P = 0, 7 ⋅1350=945 kg/dan .
Ukupan odnos u aeracionom bazenu je:
BPK 5 : N:P=12600:2100:945
BPK 5 : N:P=100:16,6:7,5 .
Kako je idealan odnos BPK 5 : N:P=100:5:1, slijedi da u biolo{koj obra-

di ima dovoljno biogenih elemenata.
Proračun potrebe kiseonika:
Kiseonik se u aeracionom bazenu tro{i na vi{e procesa:

O2 (za uklanjanje BPK 5 ) = BPK 5 ⋅ 0,5 ⋅ ε = 12600 ⋅ 0,5 ⋅ 0,95 =
= 5.985 kgO2 / dan ;
O2 (za endogenu respiraciju) = 0,1 ⋅ G mulja = 0,1 ⋅ 50400 =
= 5040 kgO2 / dan ;
O2 (za nitrifikaciju) = N ⋅ 4,57 ⋅ 0,7 = 2100 × 4,57 ⋅ 0,7 =
= 6717,9 kgO2 / dan ;
O2 ( za denitrifikaciju) = N ⋅ 2,9 ⋅ 0,3 = 2100 ⋅ 2,9 ⋅ 0,3 = 1827 kgO2 / dan ;
O2 (ukupno) = O2 (za uklanjanje BKP5 ) + O2 (za endogenu respiraciju)
+ O2 (za nitrifikaciju) – O2 (za denitrifikaciju);
O2 (ukupno) = 5.985 + 5.040 + 6.717,9 – 1.827 = 15.916 kgO2 / dan .
Kapacitet unosa kiseonika:

OC = O2 (ukupno) ⋅1, 4 ⋅ 1, 28 = 15916 ⋅ 1, 4 ⋅ 1, 28 = 28521,5 kgO2 / dan , ili
28521,5
OC = = 1188, 4 kgO2 / h .
24
Potrebna turbina za aeraciju
25 × 50 = 1250 kgO 2 / h .
Finalni (sekundarni) talo`nik

Sekundarni talo`nici su uglavnom radijalne izvedbe i u njima se, po
reìmu zonalnog taloènja, vr{i uklanjanje aktivnog mulja iz pre~i{}ene
vode. Potrebno je izra~unati ukupnu povr{inu taloènja A i zapreminu svih
talo`nika V:
Q 8334
A = bio = = 10418 m 2 ;
uo 0,8
V = A ⋅ H = 10418 ⋅ 2, 2 = 22919 m 3 .
Potrebno je 8 talo`nika, a pre~nik svakog je:
4⋅A / n 4 ⋅10418 / 8
D= = = 40, 73 m , gdje je n=broj talo`nika.
π 3,14
Vrijeme zadràvanja vode u talo`nicima u ki{nom i suvom vremenu je:

V 22919,6
τKV = = = 2, 75 h ;
Q bio 8334
V 22919,6
τSV = = = 5,50 h .
QSV 4167
Pumpna stanica za povrat mulja
Mulj u recirkulaciji: R = 0,5 = 1 / 2Q bio .
Q bio 8334
V= = = 4167 m 3 / h .
2 2
Potreban broj pumpi: 4 ⋅ 1250 m 3 / h + 1 rezervna .
Vi{ak mulja
Koli~ina vi{ka mulja:

G vm = 0,7 × BPK 5 × efikasnost uklanjanja ;
G vm = 0,7 ⋅ 12600 ⋅ 0,95 = 8379 kg/dan .
Zapremina vi{ka mulja (sa γ = 7 kg / m 3 suve mase) je:
G vm 8379
VM = = = 1197 m 3 / dan = 49,8 m 3 / h .
γ 7
Potrebno je instalirati 1 pumpu 75 m 3 / h + 1 rezervna.
Obrada vi{ka mulja
Vi{ak biolo{kog mulja iz sekundarnih talo`nika se vodi na obradu mulja

koja se sastoji od ugu{}ivanja, stabilizacije putem anaerobne digestije, ugu-
{}ivanja nakon digestije i obezvodnjavanja na filter presama sa trakom.
Ugu{}iva~ vi{ka biolo{kog mulja
Usvojeno optere}enje površine ugu{}iva~a iznosi u = 25 kgSM/m 2 h .
Mulj se ugu{}uje od 0,7 do 3 % suve materije, {to pribli`no iznosi
30 kg / m 3 . Naime, izraàvanje koncentracije muljeva u procentima suve
materije uobi~ajeno je u praksi, jer je gre{ka zanemarljiva kod malih
koncentracija i kod muljeva sa malom gustinom suspendovanih ~estica (npr.
aktivni mulj).
G VM 8379
Povr{ina ugu{}iva~a: A = = = 335,16 m 3 / dan ;
u 25
4⋅A 4 ⋅ 335,16
Pre~nik ugu{}iva~a: D = = = 20,66 m ;
3,14 3,14
Visina ugu{}iva~a: H = 3 m;
8379
Zapremina ugu{}enog mulja (sa 3% suvog): V = = 279 m 3 / dan .
30
Sastav ugu{}enog vi{ka mulja:

Organskog (80%) 8379 ⋅ 0,80 = 6703 kg/dan
Neorganskog (20%) 8379 ⋅ 0, 20 = 1675 kg/dan
Voda 270622 kg
U k u p n o: 279000 kg/dan.
Kapacitet pumpne stanice za transport ugu{}enog mulja na digestore:

Zapreminski protok: V = 279 m 3 / dan = 11,6 m 3 / h .
Potrebno je instalirati 2 pumpe sa kapacitetom od po 15 m 3 / h , od

~ega je 1 rezervna.
Digestija mulja
Na digestiju ide primarni mulj otpadnih voda i vi{ak biolo{kog mulja,
svi nakon ugu{}ivanja na 3% suve materije ( γ ≈ 30 kg/m 3 ) . Ako se izabere
digestor sa mije{anjem i grijanjem, u kojem se stabilizacija zav{i u periodu
od 10-20 dana, tada je:
G pm + G vm = 16800 + 8379 = 25179 kg/dan .
25179
V= = 839,3 m 3 / dan .
30
Organski dio u primarnom mulju je 2/3 (66%).
Sastav mulja za digestiju:
Organskog (16800 ⋅ 0,66) + (8379 ⋅ 0,80) = 17791 kg/dan
Neorganskog (16800 ⋅ 0,34) + (8379 ⋅ 0, 20) = 7388 kg/dan
Voda 814121 kg/dan
Potrebna zapremina digestora za digestiju od 20 dana je:
V = 839,3 ⋅ 20 = 16786 m 3 .
Broj digestora: 3
16786
Zapremina jednog digestora: = 5596 m 3 .
3
Pre~nik i visina digestora su: D = 20 m, H = 15 m.
Proizvodnja biogasa:
Nakon digestije od 20 dana u mezofilnoj temperaturnoj oblasti ( t = 33o C ),
ukloni se 45 % organske materije. Produkcija biogasa iznosi minimalno 300
L/kg razgra|ene organske materije, odnosno:
Q gasa = 0,3 ⋅17791 = 5337 m 3 / dan ,
tj. prosje~no: 222 m 3 / h .

Koli~ina digestiranog mulja je:
Organskog (55%) 17791 ⋅ 0, 55 = 9785 kg/dan
Neorganskog 7388 kg/dan
Voda 686920 kg/dan
Ugu{}iva~ za digestirani mulj:

Ako se izaberu gravitacioni ugu{}iva~i, karakteristika:
Vrijeme zadràvanja: 4 dana;
Zapremina ugu{}iva~a : 4 ⋅ 704093 = 2817 m 3 ;
Broj ugu{}iva~a : 2;
Zapremina svakog : 1409 m 3 ;
Pre~nik svakog : 22 m.
Koli~ina ugu{}enog digestiranog mulja:

Koli~ina suve materije u mulju: ( 9785 + 7388 ) kg/dan = 17173 kg/dan;
% suvog u mulju: 5% ( γ ≈ 50 kg/m 3 );
17173
Zapremina mulja: = 344 m 3 / dan .
50
Pumpna stanica za ugu{}eni digestirani mulj:

Pumpna stanica radi tokom 40-satne radne nedjelje, pa je:
Koli~ina mulja: 344 m 3 / dan ;
Nedeljno: 7 ⋅ 344 = 2408 m 3 / ned ;
2408
Na sat: = 60, 2 m 3 / h ;
40
Kapacitet pumpne stanice: 66 m 3 / h ;
Potrebno je instalirati: 3 pumpe po 22 m 3 / h +1 rezervna.
Uklanjanje vode iz mulja na filter presama sa trakom:

Kapacitet: 66 m 3 / h ;
Broj presa: 3;
Kapacitet svake: 22 m 3 / h .
Koli~ina dodanog polielektrolita (max):
5 g/kg suve materije = 5 ⋅ 117173 ⋅ 10 −3 = 86 m 3 / dan .
Koli~ina muljnog kola~a koji se odlaè na deponiju:

Koli~ina suve materije u mulju: 17173 kg/dan;
Maseni udio suve mase u mulju: ω = 25% (0,25)
17173
Zapremina mulja: = 68692 kg / dan ;
0, 25
Specifi~na masa vla`nog mulja: γ = 800 kg/m 3 ;
68692
Zapremina muljnog kola~a: Vmk = = 85, 9 m 3 / dan .
800
15. OSNOVE KONSTRUISANJA PROCESNIH APARATA
Konstruisanju procesnih aparata prethode detaljna tehhnolo{ka prora~u-

navanja i dimenzionisanja, {to zahtjeva ne samo dobro poznavanje opera-
cijskih fenomena, tehnolo{kih operacija i principa funkcionisnja aparata, ve}
i iskustva u istraìvanjima i razvoju.
Pri konstruisanju operacijskih aparata treba nastojati da aparati budu {to
jednostavniji, jer se samo u tom slu~aju eksperimenti mogu izvoditi pod
razli~itim uslovima i reìmima. [to su aparati komplikovanije izvedbe,
uslovi rada su sve uì, jer mnogo detalja spre~ava eksperimentatora da brzo
mijenja uslove rada ili da brzo izvr{i konstruktivne izmjene aparata.
Me|utim, ta jednostavnost aparata ne smije i}i predaleko, jer se i time
smanjuju mogu}nosti iskori{}enja aparata i mjerenja, a ~ime se smanjuje i
mogu}nost dobijanja relevantnih podataka za konstruisanje aparata. Na
kraju treba naglasiti da se nikako ne preporu~uje rezultate laboratorijskih
istraìvanja direktno prenositi u pogonsko mjerilo, ve} je u ve}ini slu~ajeva
neophodno provesti istraìvanja i na aparatima poluindustrijskih razmjera.
Pri konstruisanju procesnih aparata od posebne va`nosti je poznavanje
uslova rada aparata u procesnoj hemijskoj industriji, a koji su u najve}oj
mjeri specifi~ni:
- rad pod razli~itim pritiscima: od visokog vakuuma pa do viskog priti-
ska, i preko 108 Pa ,
- rad pod razli~itim temperaturnim uslovima: od −250o C pa do +1000o C ,

- rad u agresivnim sredinama i sa agresivnim supstancama,
- rad i pod drugim specifi~nim optere}enjima kao {to su: naprezanja na
savijanje, mahani~ki pritisci, habanja itd.
Sve ovo doprinosi da se na materijale za izradu procesnih aparata ~esto
postavljaju visoki zahtjevi.
Na izbor konstrukcionog materijala za aparate ~esto uti~e i ~itav niz
ekonomskih faktora:
- cijena konstrukcionog materijala,
- da li postoje standardi (da li je materijal ispitan),
Osnove konstruisanja procesnih aparata 281
- da li je usvojena proizvodnja tog materijala,

- da li je razvijena tehnologija proizvodnje iz tog materijala itd.
Osnovni parametri u radu operacijskog aparata su: pritisak, temperatura
i koncentracija.
Pri radu procesnog aparata razlikuju se sljede}i pritisci:
- radni pritisak ( p R - maksimalni pritisak u radu aparata);
- ra~unski pritisak ( p r - maksimalni pritisak s obzirom na ~vrsto}u apa-
rata pri maksimalnoj temperaturi);
- uslovni pritisak ( p u - pritisak medija u aparatu pri 20o C bez hidrosta-
tskog pritiska)
- probni pritisak ( p pr - maksimalni pritisak pri kojem se aparat ispituje
na ~vrsto}u poslije njegove izrade kao i povre-
meno u toku eksploatacije aparata.
U pogledu temperatura razlikuju se:
- radna teperatura – temperatura medija na zidovima aparata,
- ra~unska temperatura – najvi{a temperatura zida (+ ili -) koja je jedna-
ka maksimalnoj radnoj temperaturi.
Vrijednosti uslovnih i radnih pritisaka za razli~ite temperature i radne
medije date su u tabeli broj 17.15. u prilogu ove knjige.
Prora~un debljine zidova aparata i cijevi

êsto su u procesnoj industriji zastupljeni aparati i cijevi koji rade pod
odre|enim unutra{njim pritiscima. Zbog toga je neophodno vr{iti prora~un
debljine zidova aparata i cijevi kao i dozvoljenih pritisaka, preventivno iz
razloga bezbjednog funkcionisanja procesa.
Op{ti izraz za prora~un debljine lima za izradu posuda aparata je:
pr ⋅ D
δ= + c + c1 ( = ) m , (15.1.)
2 ⋅ σ ⋅ ϕ − pr
gdje je: δ ( = ) Pa , koeficijent dozvoljenog naprezanja materijala koji za ~e-

li~ne limove naj~e{}e iznosi (1,0 − 1,5) ⋅ 108 Pa ;
p r ( = ) Pa , ra~unski pritisak - maksimalni pritisak na maksimalnoj
temperaturi;
D ( = ) m , pre~nik pla{ta posude aparata;
σ ( = ) Pa , granica razvla~enja materijala, a za vi{e temperature od

400o C granica puzanja (prema JUS C.B. 4.014);
ϕ, koeficijent ~vrsto}e vara lima: za idealno zavarivanje ϕ = 1 ,
a za automatsko zavarivanje ϕ = 0,9 − 0,8 ;
c ( = ) m , koeficijent korozije ~ija je osnovna vrijednost za limove:
c=0,0001, a pomnoèn sa godinama trajanja (10-20 godi-
na) iznosi: c=0,001-0,002 m);
c1 ( = ) m , dopunski koeficijent koji predstavlja dopunu izme|u pro-
prora~unskih vrijednosti debljina lima i ne{to ve}e kata-
lo{ke debljine lima.
Na osnovu izraza (15.1.) izvodi se izraz za najve}i dozvoljeni pritisak:
2 ⋅ σ ⋅ ϕ ⋅ (s − c )
p= ( = ) Pa . (15.2.)
D+s−c
Tako|e postoje i neke empirijske tablice koje daju odnos pre~nika pla{ta
aparata i debljine lima bez dodatka za koroziju:
D ( = ) mm do 400 400-1000 1000-2000 2000-4000
s ( = ) mm 2 3 4 5
Me|utim, debljina lima se moè realno odabrati samo ako se u obzir

uzmu i svi ranije navedeni uticajni faktori.
Uglavnom, rijetke su posude procesnih aparata pre~nika ve}eg od 4 m

pa se za izradu njihovih pla{teva rijetko uzima lim debljine iznad 5 mm.
Prije prora~una i dimenzionisanja procesnih aparata uvijek je potrebno
definisati dva osnovna parametra: projektni pritisak i projektnu temperaturu.
Za posude pod pritiskom, projektni pritisak je prema A.S.M.E. Boiler &
Pressure Vessel Code jednak pritisku sigurnosnog ventila koji {titi posudu
od prekomjernog pritiska, {to zna~i da je projektni pritisak za 10% ve}i od
radnog pritiska. Preporu~uje se da se konstruisanju posude pod pritiskom na
maksimalni mogu}i radni pritisak ura~una 10% ve}i pritisak ili 0,7-1,7 bara
{to je i ve}a vrijednost. Tako se za posude sa radnim pritiskom izme|u 0 i
0,7 bar i radnim temperaturama izme|u 220-530 o C uzima projektni pritisak
od 2,75 bar.
Projektna temperatura za posude sa radnom temperaturom izme|u - 30
do 340o C uzima se da je ve}a za 30o C . Kod radnih temperatura ispod 30o C
kao konstrukcioni materijal treba koristiti specijalne ~elike, a za temperaturu
iznad 340o C mora se imati na umu da dozvoljeno naprezanje materijala na-
glo pada sa porastom temperature.
Debljina zidova cijevi sa unutra{njim pritiskom i za cijevi sa vanjskim
pritiskom pre~nika cijevi do 200 mm, ra~una se po izrazu:
do ⋅ p
δ=
σ
( = ) mm , (15.3.)
2 ⋅ε + p
k
gdje je: d o ( = ) mm , vanjski pre~nik cijevi;
p ( = ) bar , projektni pritisak (najvi{i radni pritisak);
k, faktor sigurnosti: - Za cijevi sa unutra{njim pritiskom: k=1,5
- Za cijevi sa vanjskim pritiskom: uz garanciju
proizvo|a~a: k=1,8, a bez garancije proizvo-
|a~a: k=2,2.
ε , faktor slabljenja zida za cijevi sa uzdu`nim varom, za koje se

uzima vrijednost atesta varioca, ali ne ve}a od 0,9. Vidi tabelu
17.15. u prilogu ove knjige.
Prema A.S.A.B 31 Code for Pressure Piping za ravne cijevi sa unutra-
{njim pritiskom za prora~un debljine zida preporu~uje se jedna~ina:
do ⋅ p
δ= + c ( = ) mm , (15.4.)
2 ⋅S ⋅ ε − p ⋅ Y
gdje je: d o ( = ) mm , vanjski pre~nik cijevi;
p ( = ) bar , projektni pritisak;
c ( = ) mm , dodatak za koroziju i/ili eroziju;
S ( = ) bar , dozvoljeno naprezanje materijala na projektnoj tempe-

raturi (prema A.S.C.P.P. – American Standard Code for
Pressure Piping);
ε, faktor slabljenja zida cijevi usljed zavarivanja prema tabeli
17.16. u prilogu ud`benika;
Y, faktor za kovne èljezne materijale (tabela 17.17. u prilogu
ud`benika).
Za kovne neèljezne materijale Y=0,4, a za krhke materijale
(npr. èljezo) Y=0,0.
do
Jedna~ina 15.4. vrijedi za odnose ≤ 4,0 .
δ
Osnovni dijelovi procesnih aparata
Kao primjer procesnog aparata reprezentativno moè posluìti mje{ali-

ca-reaktor prikazana na slici 15.1.
Slika 15.1. Osnovni dijelovi procesnog aparata reaktor- mje{alice

1 – pla{t posude 8 – cijevna spirala
2 – dno posude 9 – komenzator
3 – oja~ani otvor 10 – priklju~ak za cijev
4 – cijev 11 – prozor
5 – brtva 12 – nosa~
6 - prirubnica 13 – mje{a~
7 - poklopac 14 – prenosnik energije
Aparati sastavljeni iz dijelova mogu imati sve ove i neke specijalne di-
jelove, a mogu biti sastavljeni i iz manjeg broja dijelova. Svi dijelovi aparata
se izra|uju normirano.
Pri konstruisanju procesnog aparata pazi se na odre|eni redosljed, npr:
- postavi se materijalni bilans da bi se ustanovio kapacitet aparata,
- postavi se bilans toplote te odredi na~in grijanja ili hla|enja,
- prora~una osnovna geometrija aparata (npr. povr{ina),
- izra~unaju osnovne dimenzije (pre~nik, visina, itd.),
- odabere se na osnovu kataloga (ako postoji) odgovaraju}i aparat,
- prora~uni se upotpune prora~unima: ~vrsto}e, korozije, itd.
Za izradu dijelova procesnih aparata najvi{e se od materijala koriste ~e-
lici, lijevano èljezo, bakar i njegove legure, aluminijum, olovo, nikl, titan,
plasti~ne mase, porculanske i druge kerami~ke mase, guma, staklo itd.
Pla{tevi za procesne aparate

Pla{tevi su naj~e{}e cilindri~nog ili koni~nog oblika, a prvenstveno mo-
raju biti mehani~ki dovoljno ~vrsti i hemijski rezistentni. Prednost je na stra-
ni vertikalnog poloàja pla{teva, naro~ito tankoslojnih jer tako postavljeni
najbolje podnose pritiske medija u njima kao i teìne same posude. Na slici
15.2. prikazani su razli~iti oblici razli~ito izra|enih pla{teva.
Slika 15.2. Razli~iti oblici pla{teva
Za prora~un debljine lima za izradu pla{teva koristi se jedna~ina 15.1.

kao najjednostavnija, a u specifi~nim slu~ajevima u ovu jedna~inu se ukla-
paju i druge veli~ine ili se primjenjuju specijalni izrazi.
Dna za procesne aparate

Dna su vezana uz varene pla{teve varenjem ili lemljenjem, a kod kova-
nih i livenih pla{teva dno i pla{t su izra|eni kao jedinstven element. Osno-
vne dimenzije konstrukcije elipti~nog dna date su na slici 15.3.
Slika 15.3. Osnovne dimenzije konstrukcije elipti~kog dna

Dna po obliku mogu biti razli~ita: elipti~na, polusferna ili ovalna i koni~na.
Slika 15.4. Razli~iti oblici dna procesnih aparata
Debljina lima za izradu dna moè se ra~unati po izrazu:

p⋅D D
δ= ⋅ + c (=) m , (15.5.)
3,8 ⋅ σ ⋅ k ⋅ ϕ − p 2 ⋅ h v
gdje su veli~ine iste kao u izrazu 15.1., izuzev:

d
k = 1− , koeficijent za otvore,
D
gdje je: d ( = ) m , pre~nik otvora u dnu;
D ( = ) m , pre~nik dna;
h v ( = ) m , visina vara (var izme|u dna i pla{ta) i obi~no iznosi:
h v = 0, 25D , tj. h > 2δ .
Preporuka je da se otvori izvode u sredini dna, a ukoliko dno ima dva
otvora tada se otvor ve}eg pre~nika izvodi bliè sredini dna.
Polusferna dna (polulopta), za aparate izvedene varenjem lima, primje-
njuju se za posude veli~ine D > 4 m∅ kao i za aparate sa znatnim unutra-
{njim pritiskom, dok se za posude sa malim pritiskom koriste ovalna dna.
Koni~na dna se primjenjuju za cilindri~ne aparate vertikalno postavljene u
slu~aju kada se mogu primjenjivati elipti~na, polusferna i ovalna dna. Ugao
konusa kod ovakve vrste dna iznosi, prema izboru 60o ili 90o , a rijetko i do
150o C .
Oja~ani otvori
Oja~ani otvor u zidu aparata je onaj u koji je montiran prstenasti dio, a

koji sluì za pripajanje posude sa cijevima, prozorima i drugim priklju~ci-
ma. Prstenovi se za pla{t u otvor pri~vr{}uju varenjem.
Cijevi
Cijevi su va`ni elementi procesnih aparata, a izra|uju se uglavnom kru-

`nog presjeka. Cijevi su strogo normirane prema standardima (npr. JUS-u,
DIN-u, GOST-u) kao i drugim normama koje postoje u pojedinim zemlja-
ma. Norme i standardi pojedinih zemalja se me|u sobom uskla|uju radi
vanjske trgovine, nabavke aparata, jednostavnosti montaè i prora~unavanja.
Cijevi se ozna~avaju vanjskim pre~nikom d v i debljinom zida cijevi δ ,
npr., pre~nik cijevi se ozna~ava:
d = dv × δ ,
npr. d = 25 × 2 mm ,
{to zna~i da je vanjski pre~nik 25 mm, a debljina zida cijevi je 2 mm.
Debljina lima za izradu cijevi , za manje pritiske, ra~una se po izrazu
15.4., a za ve}e pritiske postoje sloèniji izrazi, npr.:
10a − 1
δ = 0,5 ⋅ d v ⋅ + c (=) m , (15.6)
10a
p
gdje je: a= .
2,3 ⋅ σ
Kada su unutra{nji pre~nici u cijevi veliki, tada se debljina lima za
izradu cijevi pove}ava i nekoliko puta.
Naj~e{}e su u upotrebi be{avne, hladno izvla~ene i toplo valjane cijevi.
Uobi~ajene dimenzije be{avnih cijevi su:
d v ( = ) mm 25 38 57
δ ( = ) mm 2 2 2,5
Brtvljenja
Brtvljenje se koristi prilikom sastavljanja cijevnih vodova, pripajanja

cijevi na aparate, postavljanja poklopaca i drugih elemenata na posude kao i
u drugim slu~ajevima povezivanja (bez vara) sa mogu}mo{}u rastavljanja.
Na slici 15.5. prikazani su na~ini postavljanja brtvi.
Slika 15.5. Na~ini brtvljenja za razli~ite radne pritiske u aparatu

i razli~ite medije
Brtve mogu biti neelasti~ne i elasti~ne. Elasti~ne brtve se koriste za

slu~ajeve boljih hermeti~nosti kao i u slu~ajevima povi{enog pritiska u
procesnom aparatu.
Prirubnice
Za niske pritiske u aparatu koriste se prirubnice od ~eli~nog lima priva-

rene na cijevi, a na livenim aparatima prirubnice se izlijevaju zajedno sa
dijelom koji se pripaja.
Za vi{e pritiske prirubnice se izra|uju kovanjem iz debljeg gvo`|a, a na
debljim zidovima prirubnice se mogu pri~vrstiti i narezom.
Slika 15.6. Osnovni tipovi prirubnica
Veza preko prirubnica mora biti ~vrsta, hermeti~ka i dostupna za prite-

zanje, skidanje, stavljanje brtve itd.
Poklopci
Za razliku od dna, koje je ~vrsto spojeno sa pla{tem aparata, poklopci

zatvaraju aparat (~esto i hermeti~ki), a mogu biti postavljeni gore, ali tako|e
i odozdo i sa strane.
Slika 15.7. Na~ini postavljanja poklopaca na aparat
Cijevne re{etke
Naj~e{}e se koriste kod toplotnih aparata (razmjenjiva~a toplote, ispari-

va~a, kondenzatora, grija~a u tankovima, kolonama itd.), a proizvode se u
kru`nom obliku, odnosno obliku presjeka aparata. Izra|uju se od materijala
ja~eg od materijala za cijevi. Kod ~eli~nih cijevnih re{etki cijevi se priva-

ruju, a kod re{etki od bakra i legura cijevi se u~vr{}uju lemljenjem. U nekim
slu~ajevima cijevi u re{etke mogu biti i "uvaljane", odnosno u~vr{}ene
specijalnim postupkom. Na slici 15.8. dat je poredak cijevi u re{etki.
Slika 15.8. Poredak cijevi u re{etki
Razmak izme|u simetrala cijevi (l) odre|uje se na sljede}i na~in:

- za uvaljane cijevi: l − d v ≥ 5 mm ,
- za lemljene cijevi: l − d v ≥ 4 mm
- za varene cijevi: l − d v ≥ 6 mm (za δ ≤ 2 mm) ,
odnosno: l − d v ≥ 3δ (za δ>2 mm) .
Ukupan broj cijevi odre|uje se na osnovu ukupnog broja koncentri~nih
{estouglova, odnosno krugova u cijevnoj re{etki, {to ima svoj zna~aj pri
ra~unanju kapaciteta razmjenjiva~a toplote ili pri konstruisanju aparata sa
velikim brojem cijevi (Vidi tabelu 17.17. u prilogu ove knjige).
Kompenzatori
Kompenzatori su dijelovi koji se na mjestima naglog zagrijavanja ili

hla|enja elasti~no {ire ili skupljaju, pa se na taj na~in izbjegavaju nepoèljne
posljedice nejednolikog rastezanja ili skupljanja konstrukcionog materijala.
Izvodi i priklju~ci cijevi
Priklju~ni elementi za cijevi na aparate treba da su {to kra}i, tek tolike

duìne da se cijev bez pote{ko}a moè priklju~iti na aparat.
Prozori
Postavljaju se na procesne aparate u slu~aju potrebe nadgledavanja od-

vijanja procesa u samom aparatu s ciljem kontrole. U otvore na pla{tu apa-
rata ugrade se prstenovi (oja~ani otvori) ili vrlo kratki priklju~ci u koje se
ugra|uje staklo odre|enih kvaliteta.
Nosa~i i postolja
Procesni aparati bilo da su postavljeni horizontalno ili vertikalno imaju

na tlu, zidovima ili gredama postolja ili nosa~e koji su izra|eni od profilnog
~elika ili debelih limova i koji su stati~ki prora~unati da mogu nositi
odre|eni teret i podnositi vibracije.
Elementi za prenos energije
Za pogon pokretnih dijelova aparata koriste se elementi za prenos

energije kao {to su: vratila, remenice, zaptiva~i, frikciona kola itd.
Projektni primjer
Treba prora~unati propelersku mje{alicu visine pla{ta H=1,0 m i pre~ni-
ka 0,75 m. Konstrukcioni materijal za izradu posude mje{alice je ~eli~ni lim,
a dno posude treba biti ovalnog oblika. Kroz poklopac mje{alice prolazi
osovina propelerskog mje{a~a koji se pokre}e elektromotorom preko
zup~anika. Ogrevna para za zagrijavanje reaktorske smje{e temperature 135o C
struji kroz ugra|enu spiralu. Posuda je o tlo oslonjena na ~eli~ni T-profil.
Slika 15.9. Skica aparata reaktor-mje{alice

Ostali podaci o reaktor-mje{alici:

Na pla{tu se nalaze 2 priklju~ka za medij, pre~nika 40 mm∅ posta-
vljena 0,15 m od gornjeg ruba posude. Tako|e postoje 2 priklju~ka za
ogrevnu spiralu pre~nika 40 mm∅ . Kona~no na pla{tu posude se nalazi
prozor pre~nika 0,10 mm∅ . Na sredini dna se tako|e nalazi otvor pre-
~nika 40 mm∅ , u koji je montiran priklju~ak za ventil. Na poklopcu se
nalazi jedan {iri otvor pre~nika 70 mm∅ za doziranje reaktanta kao i
otvor za prolaz osovine za mje{a~. Na poklopcu se nalazi i nosa~
elektromotora. Radni pritisak u posudi }e biti 1,5 ⋅ 105 Pa .
Prora~un:
Prora~un za konstrukciju pla{ta reaktor-mje{alice

Konstrukcioni materijal za izradu pla{ta je ~eli~ni lim sa specifi~nim na-
prezanjem σ = 1,6 ⋅ 108 Pa . Ako je radni pritisak u posudi 1,3 ⋅ 105 Pa , to
zna~i da se moè usvojiti maksimalni radni pritisak od 1,5 ⋅ 105 Pa (15%
ve}i). Tako|e se moè usvojiti da je dno privareno na pla{t, tako da se
moè uzeti koeficijent veze ϕ = 1,0 . Kako u zadatku nije dat podatak o
trajanju aparata, moè se usvojiti da }e njegova primjena u procesu biti 10
godina, pa }e koeficijent korozije biti: c = 0,0001 ⋅ 10 = 0,001 m .
Ako se za prora~un debljina lima za izradu posude reaktor-mje{alice
usvoji standardna formula 15.1., tada je:
pr ⋅ D
δ= + c + c1 ( = ) m ,
2 ⋅ σ ⋅ ϕ ⋅ k − pr
potrebno izra~unati koeficijente oslabljenja za otvore na pla{tu.
Ako se uzme da je koeficijent oslabljenja:
d
k = 1− ,
D
tada je za priklju~ak pre~nika 40 mm∅ :
0,04
k (1− 4) = 1 − = 0,95 ,
0,75
a za prozor je:
0,10
k5 = 1 − = 0,87 .
0,75
Kako se na pla{tu nalaze 4 otvora pre~nika 40 mm∅ , onda je ukupni
koeficijent oslabljenja pla{ta:
k uk = k1 ⋅ k 2 ⋅ k 3 ⋅ k 4 ⋅ k 5
k uk = 0,954 ⋅ 0,87 = 0,709 .

Prema tome, debljina lima pla{ta bi}e:
1,5 ⋅ 105 ⋅ 0,75
δ= + 0,001
2 ⋅ 1,6 ⋅ 108 ⋅ 1,0 ⋅ 0,709 − 1,5 ⋅ 105
δ = 0,000496 + 0,001 = 0,0015 m .
Ako se za koeficijent korozije c1 , tako|e uzme da je: c1 = 0,001 , tada je
debljina lima pla{ta:
δ = 0,0015 + 0,001 = 0,0025 m .
Ako se ovaj podatak ( δ = 0,0025 ) usporedi s naprijed navedenim poda-
cima, po kojima je za posude pre~nika do 1 m∅ (bez dodatka za koroziju)
debljina lima 3 mm, onda s obzirom na prora~un ~vrsto}e, koji pokazuje da
je na osnovu ~vrsto}e potrebna debljina lima od 2 mm, tada se dobije da je
stvarna debljina lima pla{ta:
δ pl = 0,003 + c + c1 = 0,003 + 0,001 + 0,001 = 0,005 m ,
{to }e u svakom slu~aju biti zadovoljavaju}a debljina lima.
Prora~un za konstrukciju elipti~nog dna
Na osnovu jedna~ine 15.5. i slike 15.3. h v (1/2 manje dijagonale elipse) je:
h v = 0, 25D = 0, 25 ⋅ 0,75 = 0,188 m
h v ≥ 2δ .
Kako je debljina lima za izradu pla{ta: δ = 0,005 m , moè se uzeti da
je: h > 2δ = 2 ⋅ 0,005 = 0,01 .
Za prora~un debljine lima za izradu dna koristi se jedna~ina 15.5.:
pr ⋅ D D
δ= ⋅ +c.
3,8 ⋅ σ ⋅ ϕ ⋅ k − p r 2h v
Ako se usvoji ~eli~ni lim kao i za pla{t, tj. lim istog koeficijenta napre-
zanja, a takav se uzima zbog priklju~ka na dnu, tada je:
d 0,04
k = 1− = 1− = 0,95 ,
D 0,75
D 0,75
a: = = 1,99 ≈ 2 ,
2h v 2 ⋅ 0,188
pa je debljina lima za dna jednaka:
1,5 ⋅ 105 ⋅ 0, 75
δ= ⋅2+ c
3,8 ⋅ 1,6 ⋅ 108 ⋅ 1,0 ⋅ 0,95 − 1,5 ⋅ 105
δ = 0,0004 + 0,001 = 0,0014 m .
Uz korekciju sa korozionim koeficijentom: c1 = 0,0006 m , dobila bi se
debljina lima za dno od 0,002 m. Me|utim, ako se uzme da je debljina lima
dna jednaka debljini lima pla{ta, tj. da je: δ = 0,005 m , onda ovakva deblji-
na lima sadrì u sebi sve faktore koji uti~u na teorijski odre|enu minimalnu
debljinu lima δ min = 0,0014 m .
Prora~un za konstrukciju poklopca za reaktor-mje{alicu
Poklopac }e biti izra|en iz istog lima kao i pla{t posude, ali se odre|e-
nim poja~anjima zbog toga {to nosi mje{a~ i nosa~ elektromotora kao i zbog
2 otvora, pa su koeficijenti oslabljenja poklopca:
d 0,070
k1 = 1 − = 1− = 0,91
D 0,750
d 0,040
k2 = 1 − = 1− = 0,95 ,
D 0,750
k uk = k1 ⋅ k 2 = 0,855 ,
a debljina lima za izradu poklopca je:
pr ⋅ D D
δ= ⋅ + c + c1
3,8 ⋅ σ ⋅ ϕ ⋅ k uk − p r 2h v
1,5 ⋅ 105 ⋅ 0,75 0, 75

δ= ⋅ + c + c1
3,8 ⋅ 1,6 ⋅ 10 ⋅ 1,0 ⋅ 0,855 − 1,5 ⋅ 10 2 ⋅ 0, 25
8 5
0,75
δ = 0,00022 ⋅ + c + c1
0,50
δ = 0,0003 + c + c1 = 0,0003 + 0,001 + 0,001
δ = 0,0023 m .
Ako se uzme da poklopac nosi mje{a~ i oslonac za elektromotor, moè
se uzeti da je stvarna debljina lima za izradu poklopca:
δ = 0,005 m .
Prora~un debljine zida cijevi za ogrevnu spiralu
Ako se usvoji profil cijevi: 50 × 2,5 mm i p = 1,5 ⋅ 105 Pa . Pri tempera-

turi ogrevne pare od 135o C , pritisak pare je 319200 Pa: (tabela 17.21. u
prilogu ud`benika), pa je:
p ( 3,14 + 1,5 ) ⋅ 10
5
= = 0,003 m<0,4 ,
δ 1,6 ⋅ 108
na osnovu ~ega se moè usvojiti za debljinu zida cijevi spirale:
δsp = 2,5 mm .
Kontrola: Za kontrolu debljine zida cijevi spirale primjeni}e se jedna~ina:
10a − 1
δ = 0,5 ⋅ d vc ⋅ +c;
10a
a=
p
=
( 3,14 + 1,5) ⋅ 105 = 0,00126 ,
2,3 ⋅ σ 2,3 ⋅ 1,6 ⋅ 108
100,00126 − 1
pa je: δ = 0,5 ⋅ 0,050 ⋅ = 0,00007 m ,
100,00126
{to zna~i da je usvojena debljina zida cijevi ogrevne spirale uzeta sa velikom
rezervom.
Prora~un za konstrukciju propelera
Ako se usvoji izvedba propelera sa 3 lopatice kao na slici:
Slika 15.10. Skica propelera

tada je pre~nik propelera prema standardnoj geometriji mje{alice:
D 0,75
dp = = = 0, 25 m .
3 3
Po~etna {irina lopatice propelera jednaka je:
bo = 0, 2 ⋅ d p = 0, 2 ⋅ 0, 25 = 0,05 m .
Na propeler djeluju aksijalni i radijalni momenti, ~ije su prakti~ne vrije-
dnosti: M x = 5 Nm i M y = 4,5 Nm .
Debljina lima za lopatice propelera ra~una se po izrazu:
6 ⋅ My 3 ⋅ Mx
δ= + (=) m ,
bo ⋅ σ bo2 ⋅ σ
6 ⋅ 4,5 3⋅5
pa je: δ= +
0,05 ⋅ 1,6 ⋅ 10 8
0,05 ⋅ 1,6 ⋅ 108
2
δ = 0,0018 m .
Ukoliko se uzme u obzir i tro{enje lopatica usljed mehani~kog i korozi-
onog efekta, moè se zaklju~iti da je zadovoljavaju}a debljina lima za
lopatice propelera znatno ve}a, tj. oko 0,005 m.
Prora~un broja obrtaja propelera
Zadatkom nije odre|en broj obrtaja propelera, ali ako se u mje{alici mi-
je{a te~nost, tada se zadovoljavaju}e turbulentno mije{anje za propeler ove
veli~ine moè posti}i ve} kod brzine propelera: v p = 5 m/s , pa je broj
vp 5
obrtaja propelera: n = = = 6,37 o/s .
dp ⋅ π 0, 25 ⋅ π
n = 382 o/min .
Ako bi se radilo o rastvaranju ili stvaranju ~estica ~vrste faze u toku
mije{anja, tada se mora usvojiti broj obrtaja mje{a~a – propelera koji
osigurava dobro suspendovanje, a taj broj je:
n=500 o/min.
Ta~na vrijednost moè se dobiti na osnovu kriterijalnih jedna~ina, ako
bi bila poznata veli~ina ~estica i njihova masa.
Za pogon mje{a~a ovakvih dimenzija bi}e dovoljan manji elektromotor
sa najmanje 1100 o/min.
d1 n 2
Iz odnosa: = , dobija se odnos pre~nika remenice i zup~anika za
d 2 n1
pogon mje{a~a:
d r 1100
= = 2, 2 .
d z 500
Ako se usvoji pre~nik zup~anika elektromotora d z = 0, 05 m∅ , tada je
pre~nik remenice: d r = 0,05 ⋅ 2, 2 = 0,11 m .
Prora~un snage elektromotora za pogon mje{a~a
Snaga mije{anja ra~una se po kriterijalnoj jedna~ini:

P = k ⋅ Re − a ⋅ρ ⋅ n 3 ⋅ d 5p ( = ) W .
500
d 2p ⋅ n ⋅ ρ 0, 252 ⋅ ⋅ 1000
Ako je: Re M = = 60 = 520833 ,
μ 10 −3
tada je: k ⋅ Re − a = 0,85 ⋅ 520833−0,05 = 0, 44 ,
3
⎛ 500 ⎞
pa je: P = 0, 44 ⋅1000 ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ 0, 255 = 249 W .
⎝ 60 ⎠
Usvajaju}i razli~ite gubitke snage (trenja prenosni gubici), moè se us-
vojiti elektromotor znatno ve}e snage, tj. elektromotor snage P ≅ 1000 W
=1 kW .
Prora~un nosa~a posude reaktor – mje{alice provodi se prema posebnim
izrazima, ali se moè uzeti da su u ovom slu~aju dovoljna 4 nosa~a izra|ena
od lima debljine 10 mm.
Slika 15.11. Projekcija rotor-mje{alice u razmjeri 1:10

16. PROJEKTNI ZADACI
Usitnjavanje i klasiranje
16.1. Za potrebe kerami~ke industrije provodi se mikro mljevenje kreme-
nog pijeska. Pijesak treba najprije oprati vodom da bi se odstranilo
20% glinastih ne~isto}a, a zatim mljeti u mlinu sa kvarcnim kuglama.
Suspenzija iz mlina se potom razrje|uje vodom do 25% ~istog, a
zatim centrifugalnom pumpom prebacuje u hidrociklon-klasifikator.
Ulazna sirovina u mlin ima granulaciju -1, 2 mm∅ , a iz mlina izlazi
granulacije - 0,12 mm∅ , a iz hidrociklona se prelijeva suspenzija ~i-
stih ~estica granulacije - 0, 08 mm∅ . Preliv hidrociklona se taloì u
bazenu sa kosim dnom, gdje se voda odvaja u prelivu talo`nika, a vla-
`ni pijesak iz talo`nika su{i. Kapacitet postrojenja je 30 t/h sirovine.
Nakon provedenog prora~una i dimenzionisanja postrojenje nacrtati u
odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.2. Za potrebe kerami~ke i staklarske industrije treba mokro usitnjavati

kvarcni pijesak klase krupno}e 1, 2 mm∅ u mlinu s kuglama. Iz mlina
treba izlaziti usitnjeni materijal granulacije 0,3 mm∅ koji se treba
hidrocinklonski klasirati i pritom izdvojiti sitan pijesak (- 0,1 mm∅ ), a
grublji pijesak vra}ati natrag u mlin. Treba projektovati procesnu
jedinicu mlin-klasifikator za dnevni kapacitet 500t / 24h sirovine
kvarcnog pijeska u kontinualnom radu.
Nakon obavljenog prora~una i dimenzionisanja procesa jedinicu na-
crtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.3. Mineralni (karbonatni) materijal tipa kre~njaka, srednje tvrdo}e, treba

mljeti u mlinu sa kuglama uz 80% povrata, u krugu sa hidrociklonom
kao klasifikatorom. Mlin i kugle su od ~elika sa Mn. Materijal u
mlinu ulazi sa granulacijom - 12 mm∅ , izlazi iz mlina sa - 0, 2 mm∅ ,
a iz hidrociklona sa - 0, 09 mm∅ . Preliv hidrociklona se ugu{}uje u
talo`niku do odnosa sa 20% ~vrstog na 40% ~vrstog, a zatim se mulj
talo`nika filtrira na vakuum-filtru i su{i u rotacionoj su{nici. Brzina
filtriranja je v f ≅ 0,00006 m 3 / m 2s . Vazduh iz kalorifera u su{nicu
ulazi sa 140oC. Vla`nost osu{enog praha je 3%. Postrojenje treba
projektovati sa navedenim aparatima za kapacitet 720t/24h ulazne
sirovine u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
Projektni zadaci 301
16.4. Za potrebe obrade izvjesnih metalur{kih sirovo izlivenih predmeta

treba dobiti suspenziju abrazivnog materijala. U tu svrhu silicijum-
karbid leguru granulacije - 4 mm∅ treba mljeti u mlinu sa metalnim
kuglama na granulaciju - 0,3 mm∅ . Samljevenu leguru iz mlina treba
klasirati u hidrociklonu, u kojem se suspenzija sa ~esticama -
0,1 mm∅ odvaja kao preliv, a pijesak cikona sa 65% ~vrste faze
vra}a se u mlin na domeljavanje. Iz preliva hidrociklona u talo`niku
treba izdvojiti ~vrstu fazu uz pretpostavku da u njoj nema ~estica
manjih od 0, 020 mm∅ , a mulj talo`nika treba odfiltrirati i osu{iti.
Treba projektovati postrojenje (mlin, hidrociklon-klasifikator, talo-
`nik i filtar) za kapacitet 120t/24h silicijum-karbid legure u
16.5. U procesu ekstrakcije smole dobija se suspenzija smolnih ~estica u
vrelom metanolu. êstice su poligonalne, granulacije -0,8+0,025
mm∅ . Sadràj ~vrste faze je 9% po masi, a gustina smolnih ~estica je
ρ = 900 kg/m 3 . Iz suspenzije treba izdvojiti ~vrstu fazu (smolne ~e-
stice). Pomo}u hidrociklona uklanja se 90% smolnih ~estica, a na
filtar-presi i sve poreostale smolne ~estice. Brzina filtracije je
v f = 3 ⋅ 10 −4 m 3 / m 2s . Metanol poslije filtracije je topao ( 32o C ) pa ga
prije skladi{tenja treba rashladiti u razmjenjiva~u toplote do 18oC.
Kapacitet postrojenja u kontinualnom radu treba da je 2,2t/h suspen-
zije smolnih ~estica. Neophodno je predvidjeti i spremnike za sirovi i
pro~i{}eni metanol za dnevnu proizvodnju. Nakon prora~una postro-
jenje koje se sastoji od: hidrociklona, filtar-prese, razmjenjiva~a top-
lote i spremnika nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
Mije{anje - mje{alice
16.6. Za potrebe proizvodnje sode po Solvajevom (Solvay) postupku potre-
bno je krupnu so rastvoriti u vodi u cilju dobijanja zasi}enog rastvora
soli. Najve}i kristali soli koji se rastvaraju su pre~nika 0,8 mm. So
sadrì primjese jalovine glinovitog karaktera najsitnijih ~estica
0, 02 mm∅ . Treba projektovati reaktor mje{alicu za rastvaranje 0,8t/h
sirovine sastava 79% NaCl i 21% gline. Tako|e, treba projektovati i
talo`nik za sedimentaciono razdvajanje jalovine iz rastvora soli, kao i
vakuum-filtar za filtraciju mulja talo`nika kako bi se bolje iskoristila
slana voda. Postrojenje nakon prora~una nacrtati u odgovaraju}em
mjerilu u dvije projekcije.
16.7. U cilju proizvodnje sode sirovu so, koja sadrì uklopke lapora, gline i
pijeska (cca 35% od mase sirovine), treba rastvoriti u vodi u propeler-
skoj mje{alici. Odnos ~vrsto:te~no (S:L) podesiti tako da se dobije
zasi}en rastvor soli u vodi. Iz dobijenog rastvora soli u hidrociklonu
treba izdvojiti sve ~estice +0,1 mm∅ , a potom iz prelivnog rastvora
hidrociklona u talo`niku sedimentacijski odvojiti sve ~estice do -
0, 03 mm∅ . Talog sedimentatora treba filtrirati na filtar-presi, a filtrat
spojiti sa prelivom sedimentatora. Nakon prora~una postrojenje kapa-
citeta 15t/h sirove soli projektovati i nacrtati u odgovaraju}em mjerilu
u dvije projekcije.
16.8. Treba konstruisati i projektovati reaktor-mje{alicu {ar`nog tipa za smje-
su koju treba zagrijati sa 17o C na 74o C . Proces zagrijavanja i reakcija
traje 14 min po {arì. Srednja molska masa smjese: M smj = 120 g/mol ,
toplota reakcije r = 120 J/mol , veli~ina kristala jednog reaktanta u po-
~etku je d = 1, 2 mm∅ (ρs = 1100 kg/m 3 ) , gustina te~ne komponente
je ρ L = 920 kg/m 3 , a viskoznost μ = 0,72 mPas . Toplotna vodljivost
te~ne smjese je λ = 0,17 J/msK , a specifi~na toplota smjese je
c p = 1520 J/kgK . Grijanje se vr{i kroz spiralu parom pritiska 2,2 bar.
Nakon prora~una i dimenzionisanja reaktor-mje{alicu nacrtati u odgova-
raju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.9. Sirova glinasta materija razmuljuje se vodom u odnosu S:L=1:4 da bi
se dobila posve otvorena suspenzija gline. Razmuljivanje treba vr{iti
u turbinskoj mje{alici kapaciteta 4t/h sirovine. Eksperimentalno je
ustanovljeno da za jednu {arù (ili u kontinualnom radu) razmuljiva-
nje traje 15 min. Suspenziju treba klasirati u hidrociklonu kako bi se
odvojile ~estice jalovine sve do +0,1 mm∅ , kojih u sirovini ima oko
15% po masi, a preliv suspenzije hidrociklona se vodi u drugi hidro-
ciklon u kojem se odvoje i ~estice +0, 07 mm∅ , kojih u sirovini ima
oko 65%. Iz preliva drugog hidrociklona treba istaloìti sve ~estice
ve}e od 0, 025 mm∅ ~iji je faktor oblika ϕ = 0, 4 . Talog sa 55% vode
treba filtrirati na filter-presi da bi se dobila poga~a sa cca 30% vode.
Treba projektovati separaciju ove sirovine za potrebe kerami~ke
industrije, a dimenzionisane aparate uvezane u proces nacrtati u
16.10. Sirovo jestivo ulje (iz pre{aone ili ekstrakcije) sadrì slobodne i
masne kiseline, koje treba neutralisati sa rastvorom NaOH. Koli~ina
slobodnih kiselina u ulju neka je 2% po masi. Treba projektovati

reaktor mje{alicu sa sidrastim mje{a~em, zapremine 3 m 3 za neutra-
lizaciju kod 50o C . Nastale sapune treba odvojiti od povr{ine ulja
(rastvor sapuna je teì od ulja), a ulje treba u drugoj mje{alici prati
vodom dva puta, a zatim provoditi kroz filtar-presu da se uklone
eventualni zaostaci mehani~kih one~i{}enja. Takvo neutralno ulje
treba zatim produvati vodenom parom (dezodorizacija) i spremiti za
daljnju rafinaciju. Nakon prora~una i dimenzionisanja aparata za
rafinaciju kapaciteta 3t/h sirovog ulja, postrojenje nacrtati u odgo-
varaju}em mjerilu u dvije projekcije.
Filtracija
16.11. Karbonatno punilo (osnovni sastav: CaCO3) za proizvodnju amoni-
jum-nitratnog |ubriva poslije mljevenja dolazi u sabirni bazen u vidu
mulja sa 60% vode. Mulj treba filtrirati na vakuum-filtru do poga~e
sa 25% vlage. Eksperimentalno odre|ene konstante filtracije su:
K = 0,567 ⋅10 −6 m 2s −1 i C = 0, 22 ⋅10 −3 m 3 m −2 . Vlaàn kola~ treba
izdrobiti i su{iti u rotacionoj su{nici do 5,3% vlage po masi. Vazduh
u kalorifer ulazi sa temperaturom 20oC i relativne vla`nosti
ϕ = 0,50 , a izlazi sa 144o C , a iz su{nice izlazi sa temperaturom
37o C i ϕ = 0,70 . Treba projektovati vakuum-filtar, su{nicu, kalori-
fer, ventilator i ciklon za pra{inu kao i spremnik za osu{eno punilo.
Po izvr{enom prora~unu i dimenzionisanju postrojenje nacrtati u
16.12. Kre~nja~ko punilo osnovnog sastava CaCO3 koristi se u proizvodnji
umjetnog |ubriva. Mokro se melje i pritom uvodi u vidu mulja sa
65% vode u sabirni bazen. Mulj je potrebno filtrirati do poga~e sa
23% vlage. Eksperimentalno odre|ene konstante filtracije su:
K = 0,567 ⋅10 −6 m 2s −1 i C = 0,18 ⋅10 −3 m 3 m −2 . Vla`nu poga~u treba
drobiti i su{iti u rotacionoj su{nici do 6% vlage. Kapacitet su{nice
neka je 2t/h. Vazduh temperature 22o C i ϕ = 0, 45 zagrijava se u ka-
loriferu do 150o C , a iz su{nice izlazi sa 30o C i ϕ = 0, 75 . Nakon
prora~una i dimenzionisanja svih aparata u procesu postrojenje
nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
Flotacija
16.13. Treba projektovati postrojenje flotacije feldspata, koji se koristi u
kerami~koj i staklarskoj industriji, ali i kao punilo za papir i gumu.
Kapacitet flotacijskog postrojenja treba biti 15t/h sirovine koja
sadrì 45% feldspata. Gustina sirovine je ρ ≅ 2600 kg/m 3 . Eksperi-
mentalnom flotacijom dobijena su sljede}a iskori{}enja feldspata:
τ / min 1,0 2,0 3,0

ε/% 43,0 63,5 72,0
na osnovu kojih treba odrediti konstantu brzine flotacije i pomo}u
nje izra~unati vrijeme flotacije potrebno da bi se postiglo 90%-tno
iskori{}enje feldspata. Flotacijiski koncentrat sastava: S:L=1:7 treba
u talo`niku dovesti na sastav mulja sa 50% vode, a filtarsku poga~u
na 18% vlage. Poslije prora~una i dimenzionisanja nacrtati postro-
jenje u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.14. Otpadni rijetki mulj neke separacije sadrì vrlo ~ist mramorni kre-
~njak fine granulacije. Predvi|eno je da se taj kre~njak flotacijom
izdvaja iz suspenzije uz kolektor K-oleat. Eksperimentalno treba
ustanoviti koli~inu kolektora za flotaciju, te na osnovu toga proje-
ktovati postrojenje za flotaciju suspenzije i talo`nje odflotiranog
mulja kre~njaka, s tim da voda nakon flotacije ne smije sadràvati
mehani~ke primjese. U slu~aju nepotpune flotacije vodu treba
pro~istiti flokulantom i u posebnom talo`niku posve odstraniti
mehani~ke primjese. Prora~un i dimenzionisanje postrojenja bazirati
na kapacitetu od 2000 m 3 / 24h suspenzije sa 3% ~vrste faze, a
potom prostrojenje nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije
projekcije.
Isparavanje-ispariva~i
16.15. Treba konstruisati jednostepenu ispariva~ku stanicu za ukuhavanje pri-
rodnog soka. Sok ulazi u ispariva~ sa vertikalnim cijevima, zagrijan do
temperature klju~anja ( Tk = f (p) ). Vakuum se ostvaruje pomo}u baro-
metarskog kondenzatora i vakuum-pumpe te je pritisak u kondenzatoru
p = 19613 Pa . Sok sadrì 10% ~vrstih materija, ostalo je voda, te se
mora ukuhati do 30% ~vrstog. Viskoznost sirovog soka na 20o C je
1,5 ⋅ 10 −3 Pas , a gustina 1050 kg/m 3 . Nakon ukuhavanja viskoznost
soka na 20o C je 4,5 ⋅ 10 −3 Pas , a gustina 1150 kg/m 3 . Srednja

toplotna provodljivost soka je λ sr = 0,35 J/msT , a c psr = 2800 J/kgT .
Treba izvr{iti kompletan prora~un ispariva~a kao cijevnog razmjenjiva-
~a, kao i prora~un kondenzatora. Ogrevna para je zasi}ena para tempe-
rature 100o C . Nakon prora~una i dimenzionisanja stanicu nacrtati u
16.16. Treba projektovati dvostepenu ispariva~ku bateriju za ukuhavanje

prirodnog vo}nog soka. Sok ulazi u prvi ispariva~ (zagrijan u pose-
bnom razmjenjiva~u toplote) sa temperaturom klju~anja, pri ~emu je
pritisak u barometarskom kondenzatoru svega 0,25 bara. Neukuhani
sok sadrì 9% ~vrstih materija, ostalo je voda, te se mora ukuhavati
do 25% ~vrste faze. Za sok na ulazu u ispariva~ku bateriju je:
μ = 1, 4 mPas , a na izlazu μ = 4, 2 mPas . Porast gustina je sa 1030
kg/m 3 na 1140 kg/m 3 . Srednja toplotna provodljivost soka je
λ sr = 0, 4 J/msK , a srednja specifi~na toplota c psr = 3000 J/kgK .
Nakon projektovanja postrojenja (grija~, ispariva~i, kondenzator,
injektor za inertne gasove), a na osnovu kapaciteta 3 t/h sirovog
soka, postrojenje treba nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije
projekcije.
16.17. Treba projektovati tro~lanu ispariva~ku bateriju za vakuum upara-

vanje rastvora NaCl koji ulazi u prvi ispariva~ baterije sa 6%
NaCl po masi, a izlazi sa 22% NaCl. U posebnom razmjenjiva~u
toplote rastvor treba predgrijati sa 16o C na temperaturu klju~anja
( 100o C ) i kao takav uvoditi u prvi ispariva~. Za zagrijavanje raz-
mjenjiva~a toplote i prvog ispariva~a koristi se ogrevna para
pritiska 4,0 ⋅ 105 Pa . U barometarskom kondenzatoru je vakuum od
0, 25 ⋅ 105 Pa . Nakon prora~una i dimenzionisanja potrebno je po-
strojenje nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
Apsorpcija-apsorberi
16.18. Iz nekog gorivog gasa gustine 1, 22 kg/m 3 potrebno je apsorpcijom
ukloniti NH3, kojeg u ulaznom gasu ima 1,8%. Apsorpcija se vr{i
vodom do prakti~no potpunog uklanjanja NH3 iz gasa. Voda za
apsorpciju ima temperaturu 24o C , a mora se prije apsorpcije ohladiti
na 18o C . Apsorpcija se provodi u apsorpcionoj koloni koja je napu-

njena Ra{igovim (Raschig) prstvenovima kao prokapnim tijelima.
Predvi|a se kapacitet apsorbera od 22000 m 3 / h gorivog gasa. Gas se
prije apsorpcije treba ohladiti sa 80o C na 18o C . Treba projektovati
postrojenje (apsorber, razmjenjiva~e toplote, spremnike i transportne
ure|aje) i nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.19. U postrojenju za apsorpciju treba vodom iz vazduha izdvojiti Cl2. Na

ulazu u apsorber u vazduhu ima hlora Y=0,012 kg/kg, a na izlazu ne
smije ga biti vi{e od Y=0,001 kg/kg. Kapacitet apsorbera mora biti
7800 m 3 / h vazduha. S obzirom rastvorljivosti hlora u vodi moè se
aproksimativno uzeti da je broj teorijskih stepena prenosa mase:
Y2 L
NTU teor = Y2 − Y1 + ln i ≈8.
Y1 G
Koeficijente prelaza mase ( k G i k L ) i koeficijent prolaza mase K

odrediti preko Sh-kriterijuma. Poslije prora~una i dimenzionisanja
postrojenje nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
16.20. Gorivi gas pribli`ne gustine 1, 2 kg/m 3 treba apsorpcijom o~istiti od

prisutnog SO2. Na ulazu u apsorber gas sadrì 2,2% SO2, a na izlazu
ga ne smije biti vi{e od 0,2%. Gorivi gas je prethodno potrebno
ohladiti sa 60o C na 16o C pogonskom vodom. Planirani kapacitet
postrojenja je 100000 m 3 / 24h u kontinualnom radu. Treba proje-
ktovati (spremnike, razmjenjiva~ toplote, apsorber) te prera~unato
postrojenje nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije projekcije.
Destilacija - Rektifikacija
16.21. Treba projektovati rektifikacionu kolonu (postrojenje) za razdvaja-
nje smjese benzen-toluen iz neke koksare. Kapacitet postrojenja
treba biti 5000 kg/h smjese u kontinualnom radu. Sastav smjese je
34% po masi benzena, a ostatak je prakti~no toluen. Kona~ni sastav
proizvoda i ostatka je: x p = 0,94; x w = 0,05 . Pritisak ogrevne pare
je 4 ⋅ 105 Pa (143oC) .
Ravnote`ni podaci za smjesu:

o
t/ C 84 88 92 96 100 104 108
p B / mmHg 854 957 1078 1024 1344 1495 1659
p T / mmHg 333 379 432 493 559 625 704
Nakon prora~una i dimenzionisanja postrojenja (spremnika, trans-

porta, kolona, razmjenjiva~a) postrojenje nacrtati u odgovaraju}em
mjerilu u dvije projekcije.
16.22. Otpadna voda sadrì 6% acetona. Rektifikacijom treba izdvojiti ace-
ton tako da proizvod sadrì bar 98% ~istog acetona, a u otpadnoj
vodi, nakon rektifikacijskog ~i{}enja, ne bi smjelo biti acetona (osim
u tragovima). Ravnote`ni podaci za aceton su:
o
t/ C 60 70 80 85 90
x 0,87 0,57 0,35 0,24 0,09

y 0,97 0,87 0,69 0,57 0,24
Treba projektovati postrojenje, tj. konstruisati aparate (spremnike,

kolonu, razmjenjiva~e toplote) za kapacitet 1,5 t/h otpadne vode.
Nakon prora~una ure|aj nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u dvije
projekcije.
16.23. Treba projektovati ure|aj za rektifikaciju 700 kg/h smjese CCl4-
toluen. Na ulazu u rektifikacionu kolonu ima 30% po masi CCl4, u
destilatu 93%, a u ostatku 3,5% CCl4. Ogrevna para je temperature
125o C .
Ravnote`ni podaci su:
o
t/ C 110 100 90 80
x 0 0,22 0,50 0,85

y 0 0,43 0,72 0,95
Nakon prora~una i dimenzionisanja postrojenje nacrtati u odgovara-

ju}em mjerilu u dvije projekcije.
Su{enje – su{nice
16.24. Treba projektovati stanicu za su{enje kristalnog KCl u rotacionoj
su{nici. Kapacitet su{are treba biti 2000 kg/h kristala. Ulazna
vla`nost soli je 10%, a izlazna treba biti 0,8%. Ulazna temperatura
soli je 20o C , a kona~na izlazna temperatura treba biti 65o C . Vaz-
duh ulazne temperature 22o C predgrijava se u kaloriferu na 110o C ,
a iz su{nice izlazi sa temperaturom izlazne soli ( 65o C ). Nasipna
masa soli je ρ v = 1000 kg/m 3 . Ogrevna para za kalorifer ima
pritisak 4 ⋅ 105 Pa , a kondenzat iz kalorifera izlazi sa temperaturom
110o C . Koeficijent zapunjenosti bubnja je ϕ = 0,15 . Specifi~no
naprezanje su{nice po vlazi je N sp = 15 kg/m 3h . Nakon prora~una-
vanja bubnja su{nice, kalorifera, ciklona za prah, transportne trake
za suvu so i dozator za vla`nu so, stanicu za su{enje nacrtati u
16.25. U procesu proizvodnje organske boje predvi|eno je da se dobijena
suspenzija boje u vodi isu{uje u su{nici sa raspr{ivanjem suspenzije.
Kapacitet su{nice treba biti 0,7 t/h suspenzije sa 22% ~vrste faze, a
su{enje se provodi do 1,5% vlage. Ulazna temperatura vazduha u
kaloriferu je temperature 18o C i ϕ = 0, 4 , a na izlazu iz su{nice
30o C i ϕ = 0,65 . Temperatura vazduha na izlazu iz kalorifera (ulaz
u su{nicu) je 110o C , na osnovu ~ega se moè prora~unati i
potro{nja ogrevne pare za kalorifer. Na koni~nom dnu su{nice
izvodi se osu{ena organska boja, a na gornjem izvodu izlazi vla`ni
vazduh koji se provodi kroz ciklon. Nakon prora~una i
dimenzionisanja postrojenje nacrtati u odgovaraju}em mjerilu u
dvije projekcije.
Procesi obrade otpadnih voda

16.26. Potrebno je izvr{iti prora~un postrojenja za pre~i{}avanje gradskih
otpadnih voda (komunalnih i industrijskih) po fazama procesa
obrade. U daljem tekstu su navedeni potrebni ulazni podaci:
Komunalne otpadne vode

- Broj stanovnika: ES = 270.000,
- Specifi~na potrošnja vode: Qsp = 270 L/dan ,
Treba proračunati pumpnu stanicu za komunalne otpadne vode, ako se

usvoji da je: Q kv = 4 ⋅ Qsv i Q bio = 2 ⋅ Qsv .
Podaci za proračun primarnog radijalnog taložnika su:
- Površinsko opterećenje: u0 = 2,8 m3/m2/h,
- Visina: H = 2,8 m.
- Efikasnost uklanjanja mulja iz taložnika: E = 85%.
- Sadržaj suve materije u mulju: ω = 0,8% ( γ ≈ 8 kg/m3).
Treba proračunati pumpnu stanicu za uklanjanje mulja iz taložnika uz
usvojeno specifično opterećenje po stanovniku na dan:
- Suspendovane materije: SSM = 75 g/st/dan,
- BPK5: SBPK 5 = 65 g/st/dan ,
- Azot: SN = 12 g/st/dan,
- Fosfor: SP = 6 g/st/dan.
1. Industrijske otpadne vode

Tabela 1. Količine i teret zagađenja industrijskih otpadnih voda koje idu na
zajedničko postrojenje za obradu otpadnih voda.
Vrsta Q BPK5 SM N P
3
industrije (m / dan) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L)
--
Papirna ind. 2.060 279 353 22
Ind. voća i
375 320 65 24 2
povrća
Ind. piva 570 1350 210 60 15
Autoservisi 1360 71 320 10 --
Potrebno je izvršiti predobradu industrijskih otpadnih voda postupkom

gravitacionog taloženja, ako su podaci za primarni talo`nik:
- Efikasnost uklanjanja suspendovanih materija: E = 85%,
- Sadržaj suve materije u mulju: ω = 0,8% ( γ ≈8 kg/m3),
- Površinsko opterećenje taložnika: u0 = 2,5 m3/m2/h,
Treba dimenzionisati primarni taložnik i proračunati pumpnu stanicu za
vodu i mulj.
2. Podaci za biološku obradu:

- Usvojeno opterećenje mulja: 0,28 kgBPK5 / kgSMM.dan,
- Koncentracija mulja u bazenu: γ = 3,3 g/L
- Stepen ostvarene nitrifikacije : 20%, F = 4,57,
- Stepen ostvarene denitrifikacije: 30%, F = 2,9,
- Efikasnost uklanjanja BPK5: EBPK = 90% .
Izračunati odnos nutrijenata (N i P) u aeracionom bazenu, kao i koncen-
tracije: BPK5, SM, N i P u zbirnoj otpadnoj vodi koja dolazi u aeracioni
bazen pri ~emu masu kiseonika ra~unati prema formuli:
OC = O 2 ⋅1, 4 ⋅1, 28 ,
gdje je: OC – kapacitet oksigenacije.
Treba izračunati potrebnu količinu kiseonika za biološki proces obrade
kao i ukupnu zapreminu 4 aeraciona bazena ako se usvoji da su aeracioni
bazeni pravougaoni sa dimenzijama: B = 30 m i H = 3,5 m.
Tako|e treba dimenzionisati sekundarni taložnik (radijalnog tipa),
usvajaju}i da je:
- Površinsko opterećenje talo`nika: u0 = 0,8 m3/m2/h,
- Visina taložnika: H = 2,6 m.
Treba izra~unati i višak mulja, ako je sadržaj suve materije u mulju:
ω = 0,7% ( γ = 7 kg/m 3 ).
3. Obrada viška mulja

Treba izračunti zapreminu ugušćivača mulja, kao i zapreminu 3 dige-
stora i količinu proizvedenog biogasa ako su:
- Opterećenje površine ugušćivača: u = 25 kgSM/m2h
- Sadržaj suve materije u mulju nakon miješanja i ugušćivanja: ω = 3%
( γ = 30 kg/m 3 )
Na kraju izvršiti i proračun:
- Zapremine ugušćivača za digestirani mulj,
- Količine ugušćenog digestiranog mulja,
- Kapaciteta pumpne stanice za ugušćeni digestirani mulj,
- Kapaciteta filter prese za obezvodnjavanje mulja,
- Količine muljnog kolača.
Prilog 311
17. PRILOG
Tabele
17.1. Vrijednost Wi (Work index) pri usitnjavanju razli~itih materijala
17.2. Koeficijent K za mljevenje za osrednje meljiv materijal
17.3. Orijentacioni podaci za izbor hidrociklona
17.4. Vrijednosti: Re, Ψ , Re 2 Ψ i Ψ / Re *
17.5. Tehni~ko-tehnolo{ke karakteristike Alenovih horizontalnih
koni~nih klasifikatora
17.6. Neke tehničko-tehnološke karakteristike klasifiktora tipa "Dorr"
17.7. Karakteristike bubnjastih vakuum filtera i vakuum filtera sa diskovima
17.8. Podru~je primjene razli~itih tipova mje{a~a
17.9. Dimenzije tipskih vertikalnih talo`nika
17.10. Osnovne dimenzije tipskih radijalnih talo`nika
17.11. Osnovne karakteristike omota~a i cijevi razmjenjiva~a toplote sa
cijevima pre~nika 25x2 mm. Rastojanje me|u cijevima je 32 mm.
17.12. Broj cijevi u razmjenjiva~ima – {estougaoni i kru`ni raspored
17.13. Svojstva zasi}ene vodene pare u zavisnosti od pritiska
17.14. Vrijednosti koeficijenta pregrade σ za razli~ite vrijednosti
koeficijenta zapunjenosti bubnja su{nice ϕ
17.15. Vrijednosti uslovnih i radnih pritisaka pri razli~itim temperaturama
za razli~ite medije
17.16. Faktor oslabljenja zida cijevi ( ε ) usljed uzdu`nog zavarivanja
17.17. Vrijednosti za Y faktor za ~elik
17.18. Koncentracija (u mas %) nekih vodenih rastvora na ta~ki klju~anja
pod atmosferskim pritiskom
17.19. Karakteristike konvektivnog su{enja razli~itih materijala
17.20. Specifi~no naprezanje su{nice N sp kg/m 3h
17.21. Svojstva zasi}ene vodene pare
17.22. Izvedene jedinice SI
17.23. Dopu{tene jedinice koje ne pripadaju SI
17.24. Izuzetno dopu{tene jedinice koje ne pripadaju SI
17.25. Zabranjene jedinice
*
Za Re < 0,1 vrijedi zakon taloènja izveden iz jedna~ine za otpor po Štoksu, a za Re > 500
vrijedi zakon izvenen iz jednačine otpora po Njutnu (odnosno Ritingeru).
U intervalu Re od 0,1 do 500 treba se koristiti, prilikom prora~unavanja funkcija:
Re = f ( Ψ / Re ).
2
Tabela 17.1. Vrijednost Wi (Work index) pri usitnjavanju razli~itih materijala
Materijal W1 (=) kW h/t Materijal W1 (=) kWh/t

silicijum-karbid 28,6 magnezit 12,3
kvarcni pijesak 15,5 dolomit 12,5
andezit 20,3 šljaka visoke peći 11,3
granit 16,8 feldspat 11,8
kvarcit 15,0 fosforit 11,0
hematit 14,3 potaša 8,9
cementni klinker 14,8 feromangan 9,0
bakarna ruda 14,1 gips 7,8
ugalj 14,3 glina 7,0
staklo 13,6 barit 5,3
olovna ruda 13,1
cinkova ruda 12,8
Tabela 17.2. Koeficijent K za mljevenje za osrednje meljiv materijal
Ulazna Izlazna granulacija

granulacija d iz mm
d ul mm
0,20 0,15 0,075
25 1,31 0,95 0,41
19 1,57 1,09 0,51
12 1,91 1,25 0,58
6 2,40 1,50 0,66
Tabela 17.3. Orijentacioni podaci za izbor hidrociklona
Prečnik Krupnoća Standardni

Kapacitet Pre~nik Pre~nik
hidroci- Ugao ekvivalentni
pri Po = 0,1 preliva pri prelivne otvora
klona konusa pre~nik
MPa ρ=2,7 t/m3 ulazne cijevi cijevi za pijesak
D [mm] α [o]
v[m3/h] dn [μm] dm [mm] dp [mm]
du [mm]
15 10 0,15-0,3 - 4 5 -
25 10 0,45-0,9 8 6 7 4-8
50 10 1,8-3,6 10 12 13 6-12
75 10 3-10 10-20 17 22 8-17
150 10;20 12-30 20-50 32-40 40-50 12-34
250 20 27-80 30-100 65 80 24-75
360 20 50-150 40-150 90 115 34-96
500 20 100-260 50-200 130 160 48-150
710 20 200-460 60-250 150 200 48-200
1000 20 360-900 70-280 210 250 75-250
1400 20 700-1800 80-300 300 380 150-360
2000 20 1100-3600 90-330 420 520 250-500
Prilog 313
2
Tabela 17.4. Vrijednosti: Re, Ψ , Re Ψ i Ψ / Re *
Re Ψ Re 2 Ψ Ψ / Re
0.005 1860 0.0465 372000
0.010 955 0.0955 95500
0.020 475 0.1900 23850
0.050 195 0.4875 3900
0.10 98 0.980 980
0.20 52 2.080 260
0.32 32 99
1.0 11.2 3.236 11.2
3.2 3.9 11.2 1,5
10 1.6 40 0.16
50 0.57 158 0,01
100 0.39 1425 0.0039
200 0.28 3900 0.0014
300 0.26 11200 0.00087
500 0.22 23400 0.00044
1000 0.18 182000 0.00018
10000 0.16 1.62 109 0.00002
100000 0.20 2 109 2 10-5
Tabela 17.5. Tehni~ko-tehnolo{ke karakteristike Alenovih horizontalnih

koni~nih klasifikatora
Prečnik konusa Optimalna veličina zrna, Kapacitet
∅ k (=) mm ∅ z,opt (=) mm Qopt (=) th-1
1000 10 1,6-4,0
1800 10 5,0-12,5
2400 10 10,0-25,0
Tabela 17.6. Neke tehničko-tehnološke karakteristike klasifiktora tipa "Dorr"

Kapacitet prelivnog pijeska Broj
Dimenzije Snaga
Q (=) th-1 pokretaja
L (=) m P (=) kW
D (=) m Mesh=200 Mesh=48 grabalja
4,5 0,35 3,2-10,0 0,8-3,0 14-28 1,1
7,2 2,40 27,0-83,0 6,8-28,0 " 8,1
8,5 5,40 62,0-190,0 17,0-70,0 " 18
*
Za Re < 0,1 vrijedi zakon taloènja izveden iz jedna~ine za otpor po Štoksu, a za Re > 500
vrijedi zakon izvenen iz jednačine otpora po Njutnu (odnosno Ritingeru).
U intervalu Re od 0,1 do 500 treba se za prora~un koristiti funkcija: Re = f ( Ψ / Re ).
2
Tabela 17.7. Karakteristike bubnjastih vakuum filtera i vakuum filtera sa diskovima

Aparat Vakuum filtar sa bubnjem
2 5 10 20 40
Povr{ina filtracije m
D × L 1, 7 × 1 2, 6 × 1, 3 3× 4
n, o/min 1-2 1-2 1-2
N mot , kW 1,0 1,7 3,0 4,0
Aparat Vakuum filtar sa diskovima
2 10 20 40 60
Povr{ina filtracije m
D, m 1,8 1,8 2,7 2,7
Broj diskova 2 4 4 6
Tabela 17.8. Podru~je primjene razli~itih tipova mje{a~a
Tip mje{a~a μ ( = ) m ⋅ Pa ⋅ s Podru~je Re M Podru~je Eu M

4 2 6
Propelerski do 10 10 - 10 1,0 – 0,3
6 2 5
Turbinski do 10 10 - 10 1,5 – 4,0
3 2 6
S lopaticama do 10 10 - 10 10,0 – 0,5
5 3
Sidrasti do 10 10 - 10 20,0 – 1,0
Tabela 17.9. Dimenzije tipskih vertikalnih talo`nika
Visina, H ( = ) m
Pre~nik, D (=) m Kapacitet
Cilindri~ni Konusni
Ukupna 3
dio dio m /h
4 5,4 3,6 1,8 43,2
6 7,2 4,2 3 71,3
9 9 4,2 4,8 158,4
Tabela 17.10. Osnovne dimenzije tipskih radijalnih talo`nika
Zapremina zone, m
3 Kapacitet
Pre~nik, Dubina, 3
m /h
m m Taloènja Taloga u vremenu
taloènja 1,5 h
18 3,4 788 120 525
24 3,4 1400 210 930
30 3,4 2190 340 1460
40 4 4580 710 3054
Prilog 315
Tabela 17.11. Osnovne karakteristike omota~a i cijevi razmjenjiva~a toplote sa

cijevima pre~nika 25x2 mm. Rastojanje me|u cijevima je 32 mm.
Pre~nik Duìna cijevi, mm

pla{ta
Broj 1000 1500 2000 2500 3000 4000 5000 6000
razmje-
cijevi
njiva~a, 2
Povr{ina toplotne razmjene, m
mm
Jednostrujni razmjenjiva~
50 13 1,00 1,5 2,5 4,0 6,0
259 43 6,5 8,0 10 13 17 20
400 121 9,0 14 18 23 28 37 47 56
600 283 33 43 54 65 87 109 131
800 511 77 97 117 157 197 237
1000 823 124 156 189 253 318 382
Dvostrujni razmjenjiva~
400 110 12 17 21 25 34 42 51
600 266 30 40 51 61 82 102 123
800 488 74 93 112 189
1000 792 119 181 244 305
1200 1152 174 220 355 445
1400 1596 240 301 366 490
êtvorostrujni razmjenjiva~
400 90 17 21 42
600 232 44 53 72 90 108
800 446 67 85 102 137 172 207
1000 736 111 140 226 284 342
1200 1088 207 250 335 420 506
1400 1518 288 348 466 585 705
1600 2022 780 940
1800 2594 1200
[estostrujni razmjenjiva~
600 204 31 39 47 63 79 95
800 404 61 77 93 124 156 188
1000 686 130 157 211 265 320
1200 1024 395 476
1400 1446 557 672
1600 1936 900
1800 2500 1160
2000 3118 1442
2200 3876 1800
Tabela 17.12. Broj cijevi u razmjenjiva~ima – {estougaoni i kru`ni raspored
Broj {estouglova Ukupan broj cijevi u Boj cijevi na dijagonalama

ili krugova aparatu {estougla
1 7 3
2 19 5
3 37 7
4 61 9
5 91 11
6 127 13
7 187 15
8 241 17
9 301 19
10 367 21
11 439 23
12 517 25
13 613 27
14 721 29
15 823 31
Tabela 17.13. Svojstva zasi}ene vodene pare u zavisnosti od pritiska

Specifi~na Specifi~na
Tempe- Specifi~a
Pritisak Gustina entalpija, kJ/kg toplota
ratura zapremina
(aps.) at o kg/m3 Te~nost, Para, isparavanja
C m3/kg
H' H'' L, kJ/kg
0,01 6,6 131,60 0,00760 27,7 2506 2478
0,015 12,7 89,64 0,01116 53,2 2518 2465
0,02 17,1 68,27 0,01465 71,6 2526 2455
0,025 20,7 55,28 0,01809 86,7 2533 2447
0,3 23,7 46,53 0,02149 99,3 2539 2440
0,4 28,6 35,46 0,02820 119,8 2548 2429
0,5 32,5 28,73 0,03841 136,2 2556 2420
0,6 35,8 24,19 0,04133 150,0 2562 2413
0,8 41,1 18,45 0,05420 172,2 2573 2400
0,10 45,4 14,96 0,06686 190,2 2581 2390
0,12 49,0 12,60 0,07937 205,3 2588 2382
0,15 53,6 10,22 0,09789 224,6 2596 2372
0,20 59,7 7,977 0,1283 250,1 2607 2358
0,30 68,7 5,331 0,1876 287,9 2620 2336
0,40 75,4 4,072 0,2456 315,9 2632 2320
0,50 80,9 3,304 0,3027 339,0 2642 2307
0,60 85,5 2,785 0,3590 358,2 2650 2296
0,70 89,3 2,411 0,4147 375,0 2657 2286
0,80 93,0 2,128 0,4699 389,7 2663 2278
0,90 96,2 1,906 0,5246 403,1 2668 2270
1,0 99,1 1,727 0,5790 415,2 2677 2264
1,2 104,2 1,454 0,6865 437,0 2686 2249
1,4 108,7 1,261 0,7931 456,3 2693 2237
1,6 112,7 1,113 0,898 473,1 2703 2227
1,8 116,3 0,997 1,003 483,6 2709 2217
Prilog 317
Nastavak tabele 17.13. Svojstva zasi}ene vodene pare u zavisnosti od pritiska

Specifi~na
Tempe- Specifi~a
Pritisak Gustina Specifi~na toplota
ratura zapremina
(aps.) at o 3 kg/m3 entalpija, kJ/kg isparavanja
C m /kg
L, kJ/kg
2,0 119,6 0,903 1,107 502,4 2710 2208
3,0 132,9 0,6180 1,618 558,9 2730 2171
4,0 142,9 0,4718 2,120 601,1 2744 2141
5,0 151,1 0,3825 2,614 637,7 2754 2117
6,0 158,1 0,3222 3,104 667,9 2768 2095
7,0 164,2 0,2785 3,591 694,3 2769 2075
8,0 169,6 0,2454 4,075 718,4 2776 2057
9,0 174,5 0,2195 4,536 740,0 2780 2040
10 179,0 0,1985 5,037 759,6 2784 2024
11 183,2 0,1813 5,516 778,1 2787 2009
12 187,1 0,1668 5,996 795,3 2790 1995
13 190,7 0,1545 6,474 811,2 2793 1984
14 194,1 0,1438 6,952 826,7 2795 1968
15 197,4 0,1346 7,431 840,9 2796 1956
16 200,4 0,1264 7,909 854,8 2798 1943
17 203,4 0,1192 8,389 867,7 2799 1931
18 206,2 0,1128 8,868 880,3 2800 1920
19 208,8 0,1070 9,349 892,5 2801 1909
20 211,4 0,1017 9,83 904,2 2802 1898
30 232,8 0,06802 14,70 1002 2801 1800
40 249,2 0,05069 19,73 1079 2793 1715
50 262,7 0,04007 24,96 1143 2780 1637
60 274,3 0,03289 30,41 1199 2763 1565
70 284,5 0,02769 36,12 1249 2746 1497
80 293,6 0,02374 42,13 1294 2726 1432
90 301,9 0,02064 48,45 1337 2705 1369
100 309,5 0,01815 55,11 1377 2684 1306
120 323,1 0,01437 69,60 1455 2638 1183
140 335,0 0,01164 85,91 1531 2592 1061
160 345,7 0,00956 104,6 1606 2540 934
180 355,4 0,00782 128,0 1684 2483 799
200 364,2 0,00614 162,9 1783 2400 617
225 274,0 0,00310 322,6 2100 2100 0
* 1 at = 98066,5 Pa
Tabela 17.14. Vrijednosti koeficijenta pregrade σ za razli~ite vrijednosti
koeficijenta zapunjenosti bubnja su{nice
Vrijednosti σ za koeficijente ϕ
Pregrade
0,10 0,15 0,20 0,25
0,038 0,053 0,063 0,071
0,013 0,026 0,038 0,044
0,015 0,018 0,020 0,022

Tabela 17.15. Vrijednosti uslovnih i radnih pritisaka pri razli~itim temperaturama

za razli~ite medije
pu ( = ) MPa Toksi~nost Radni pritisak, p R ( = ) MPa∗

medija o o o o
do 100 C 200 C 300 C 350 C
0,6 A 0,6 0,5 0,45 0,42
B 0,5 0,45 0,42 0,42
1,0 A 1,0 0,85 0,75 0,70
B 0,9 0,75 0,70 0,65
1,6 A 1,6 1,40 1,20 1,10
B 1,4 1,25 1,15 1,06
2,5 A 2,5 2,20 1,95 1,75
B 2,2 1,95 1,80 1,65
4,0 A 4,0 3,50 3,10 2,90
B 3,5 3,30 3,05 2,75
6,4 A 6,4 5,6 5,05 4,60
B 5,5 5,2 4,80 4,30
o
* Na primjer: ako je uslovni pritisak ( 20 C ) 1,6 MPa, onda je maksimalni pritisak na
o
300 C (radni pritisak) svega 1,20 MPa za netoksi~ne (A) supstance , odnosno 1,15 MPa za
toksi~ne (B) supstance.
Tabela 17.16. Faktor slabljenja zida cijevi ( ε ) usljed uzdu`nog zavarivanja
ε
1. Elektrulu~no ili autogeno zavareno
1.1. Suo~eni dvostruki var 0,85
1.2. Suo~eni dvostruki var1 0,90
1.3. Suo~eni dvostruki var sa 100% radiografskom kontrolom 1,00
1.4. Suo~eni jednostruki var 0,80
1.5. Suo~eni jednostruki var1 0,90
1.6. Suo~eni jednostruki var sa 100% radiografskom kontrolom 1,00
1.7. Spiralni var 0,75
2. Elektrootporno zavareno 0,85
3. Zavareno u pe}i
3.1. Preklopni var 0,75
3.2. Suo~eni var 0,60
Napomena1 – varovi s ε =0,90 faktorom trebaju biti obra|eni i radiografski ispitani, najmanje 10% od
ukupne duìne vara treba biti ispitano.
Tabela 17.17. Vrijednosti za Y faktor za ~elik

Temperatura, C 480 i nià 510 540 590 620 i vi{a
Feritni ~elik 0,4 0,5 0,7 0,7 0,7
Austenitni ~elik 0,4 0,4 0,4 0,5 0,7
Prilog 319
Tabela 17.19. Karakteristike konvektivnog su{enja razli~itih materijala
Reìm Vla`nost materijala Vrijeme Optere}enje

Tip su{nice i vrsta su{enja % su{enja vlagom
o 2
t C up uk h kg / (m , s)
1 2 3 4 5 6
1. Su{enje u komornim i tunelskim su{nicama

Drvo – plo~e 250 71 8-10 4-5 -
Vo}e 60-90 75-85 10-15 5-20 -
Povr}e (sje~eno na duìnu 5-7 mm) 65-85 85-95 14 4-5 -
Karton 1-1,5 mm 100-90 50-60 4-6 1,6-3,6 -
Borova daska 50 mm 70-90 60 12 100-150 -
Borova daska 25 mm 70-90 60 12 50-75 -
2. Su{enje u trakastim su{nicama
Pamuk 100 45-50 10 - 12-16

Vlakno pamuka 100-120 70 8-10 0,1-0,15 7-8
Gruba vuna 80-100 80 11-12 0,15-0,25 7-8
Celuloza – vlakno 90 55 20 0,3 32,5
Listovi ~aja 45 78-76 62-66 8-2 0,6-1,8
Listovi ~aja 80-90 61-66 3 0,5 4-4,5
3. Su{enje u petljastim su{nicama

Tkanine 100-120 80 8 0,1-0,12 20
Kreda 100-135 45 2 7-8 1,6
Papir 50 50 10 0,25-0,3 -
4. Su{enje u {ahtnim su{nicama

Zrno, kukuruz, p{enica, je~am, ovas 80-140 18-20 14-15 1-1,5 -
Gra{ak i drugo 70-80 18 14-15 1,5-2,0 -
Sjeme suncokreta, lana i konoplje 150-180 20 11-12 0,7-1,0 -
Slad 70 45 3 24-12 -
Heljda 120-140 12-16 9 0,7-1,0 -
Prilog 321
3
Tabela 17.20. Specifi~no naprezanje su{nice N sp kg/m h
Materijal Vla`nost % Temperature Granulacije

N sp
i QV w1 w2 t1 t2 mm
NaHCO3 4–8 0,1 100 60 sitni krist. 7 – 12

800
NaCl 4–6 0,2 100 50 sitni krist. 7–9
1000
ugalj 10 – 20 1 300 100 1 – 10 20 – 30
700
glina 20 – 30 3 500 100 1 – 50 30
1500
pijesak 5 – 15 1–7 800 100 0,1 – 1 30 – 60
1800
kre~njak 8 – 10 1 800 100 komadi 20 – 60
1600
fosfati 6 0,5 600 100 2–5 12
1600
organske 6 1 200 80 sitni krist. 75
soli
ìtarice 30 15 200 50 zrna 20 – 30
750
Tabela 17.21. Svojstva zasi}ene vodene pare
5 3
t C
o
p ⋅ 10 Pa ρ, kg/m i, KJ/kg r, KJ/kg
50 0,126 0,083 2589 2380

75 0,393 0,242 2636 2321
85 0,590 0,353 2653 2297
100 1,033 0,597 2679 2260
105 1,232 0,704 2687 2248
110 1,461 0,825 2696 2234
115 1,724 0,964 2704 2221
120 2,025 1,120 2711 2207
125 2,367 1,296 2718 2194
130 2,755 1,494 2726 2197
135 3,192 1,715 2733 2165
140 3,685 1,962 2740 2150
145 4,238 2,238 2747 2125
150 4,855 2,543 2753 2120
160 6,303 3,252 2765 2089
170 8,080 4,113 2776 2056
180 10,230 5,145 2785 2021
190 12,800 6,378 2792 1984
200 15,850 7,840 2798 1945
Tabela 17.22. Izvedene jedinice SI

Fizi~ka veli~ina Naziv Oznaka Definicija
u~estanost, frekvencija herc (herz) Hz s-1
m
sila njut (newton) N kg ⋅ 2
s
N kg
pritisak fluida paskal (pascal) Pa 2
= 2
m m⋅s
2
m
energija, rad, koli~ina toplote dùl (joule) J N ⋅ m = kg ⋅ 2
s
2
J N⋅m m
snaga vat (watt) W = = kg ⋅ 3
s s s
naelektrisanje, koli~ina kulon
C A⋅s
elektriciteta (coulomb)
elektri~ni napon, 2
W J kg ⋅ m
elektromotorna sila, volt V = = 3
elektri~ni potencijal A C s ⋅A
2
V kg ⋅ m
elektri~na otpornost om (ohm) Ω = 3 2
A s ⋅A
3 2
simens A s ⋅A
elektri~na provodnost S = 2
(siemens) V kg ⋅ m
4 2
C s ⋅A
elektri~na kapacitivnost farad F = 2
V kg ⋅ m
N kg
magnetska indukcija tesla T = 2
m⋅A s ⋅A
2
2 kg ⋅ m
magnetski fluks veber (weber) Wb V⋅s = T ⋅m = 2
s ⋅A
2
Wb V⋅s kg ⋅ m
induktivnost henri (henry) H = = 2 2
A A s ⋅A
svjetlosni fluks lumen lm cd⋅sr
lm cd ⋅ sr
osvjetljenost luks (lux) lx 2
= 2
m m
bekerel
ja~ina radioaktivnog izvora Bq s-1
(becquerel)
2
apsorbovana doza jonizuju}eg J m
grej (grey) G = 2
zra~enja kg s
2
ekvivalentna doza jonizuju}eg J m
sivert (sievert) Sv = 2
zra~enja kg s
ugao u ravni radijan rad rad = 1
prostorni ugao steradijan sr sr = 1
Prilog 323
Tabela 17.23. Dopu{tene jedinice koje ne pripadaju SI

pun ugao, obrt − 1 obrt = 2πrad = 2π
prav ugao L 1 L = π/2 rad = π/2
stepen o
1o = π/180 rad = π/180
ugao
minuta ' 1' = (1/60)o = π/60⋅180 rad
sekunda '' 1'' = (1/60)' = π/602⋅180 rad
gradus ili gon g 1g = π/200 rad
zapremina litra l, L 1 l = 1 dm3 =10−3 m3
minuta min 1 min = 60 s
~as h 1 h = 60 min = 3600 s
dan d
vrijeme
sedmica − u skladu sa gregorijanskim
mjesec − kalendarom
godina −
masa tona t 1 t = 103 kg = 1 Mg
Pritisak, napon
bar bar bar = 105 Pa
u mehanici
Energija, rad,
vat~as Wh 1 Wh =3600 J = 3,6 kJ
koli~ina toplote
Temperaturski o
stepen Celzijusa C 1 oC = 1 K; 0 oC = 273,16 K
interval
U~estanost
okretaja, obrta u minuti min−1 1 min−1 =1/60 s−1
broj obrta
brzina kilometar na ~as km/h 1 km/h = 1/3,6 m/s
linijska gustina tona po metru t/m 1 t/m =1 Mg/m = 103kg/m
tona po metru 1 t/m3 = 1 Mg/m3 = 1 kg/dm3
t/m3
gustina kubnom = 1 g/cm3 = 103 kg/m3
kilogram po litru kg/l 1 kg/l = 1 kg/dm3 = 103 kg/m3
zapreminski
metar kubni na ~as m3/h 1 m3/h = 1/3600 m3/s
protok
kilogram na ~as kg/h 1 kg/h = 1/3600 kg/s
maseni protok
tona na ~as t/h 1 t/h = 1/3,6 kg/h
Veli~ine defini- procenat % 1 % = 1⋅10−2
sane kao odnos promil ‰ 1 ‰ = 1⋅10−3
dviju istorodnih parts per million ppm 1 ppm = 1⋅10−6
veli~ina
parts per billion ppb 1 ppb = 1⋅10−12
Tabela 17.24. Izuzetno dopu{tene jedinice koje ne pripadaju SI

Oblast
Fizi~ka
Naziv Oznaka Definicija jedinice dozvoljene
veli~ina
primjene
duìna morska milja − 1 morska milja = 1852 m Pomorski i
1 ~vor = 1,852 km/h vazdu{ni
brzina ~vor − saobra}aj
= 0,514444 m/s
ar a 1 a = dam2 = 102 m2
povr{ina Agrotehnika
hektar ha 1 ha =100 a = 104 m2
linijska
masa, teks Tekstilna
tex 1 tex =10-6 kg/m = 1 g/km
linijska (tex) industrija
gustina
jedinica
masa
atomske mase
u 1 u = 1,66053⋅10-27 kg Hemija
i fizika
energija elektronvolt eV 1 eV = 1,60219⋅10-27kg
Elektrotehnika-
prividna snaga
voltamper VA 1 VA = 1 W
naizmjeni~ne
struje
snaga Elektrotehnika-
reaktivna
var var 1 var = 1 W snaga
naizmjeni~ne
struje
UA(fr)
astronomska
jedinica
AU(en) 1 UA ≈ 149597,870⋅106 m
duìna,
a.e.d.(rus) Astronomija
rastojanje
1 pc = 206265 UA
parsek pc
≈30857⋅1012 m
Prilog 325
Tabela 17.25. Zabranjene jedinice

angrstrem (ångström) Å 1 Å=0,1 nm = 10-10 m
duìna
mikron μ 1 μ = 1 μm =10-6 m
povr{ina barn b 1 b =100 fm2 10-28 m2
registarska tona − 1 registarska tona = 2,832 m3
zapremina 1 prm jednak je zapremini
prostorni metar prm drvenih cjepanica naslaganih u
kocku ~ija je ivica 1 m.
kvintal ili metarska
masa q 1 q = 100 kg
centa
ubrzanje gal Gal 1 Gal = 1 cm/s2 = 10-2 m/s2
din (dyn) dyn 1 dyn = 10 μN = 10-5 N
sila kilopond kp 1 kp = 9,80665 N
pond p 1 p = 10-3 kp = 9,80665 mN
tehni~ka atmosfera at 1 at = 98066,5 Pa
milimetar vodenog
mmH2O 1 mmH2O = 9,80665 Pa
stuba
pritisak normalna (fizi~ka)
atm 1 atm = 101325 Pa
atmosfera
milimetar ìvinog Torr ili 1 Torr = 1 mm Hg = 133,322
stuba mmHg Pa
dinami~ka poaz (poise) P 1 P = 0,1 Pa⋅s
viskoznost centipoaz (centipoise) cP 1 cP = 1 mPa⋅s = 10-3 Pa⋅s
stoks (stokes) St 1 St = 10-4 m2/s
kinematska
centistoks
viskoznost cST 1 cST = 1 mm2/s = 10-6 m2/s
(centistoks)
erg erg 1 erg = 0,1 μJ = 10-7 J
rad, energija,
koli~ina toplote kilopondmetar kpm 1 kpm = 9,80665 J
kalorija cal 1 cal = 4,1868 J
snaga konjska snaga KS 1 KS = 735,49875 W
aktivnost
kiri
radioaktivnog
(curie)
Ci 1 Ci = 3,7⋅1010 Bq
izvora
apsorbovana doza rad rd 1 rd = 10-2 Gy
jonizuju}eg
rem rem 1 rem = 102 Gy
zra~enja
ekspoziciona doza rendgen
jonizuju}eg
(röndgen)
R 1 R = 2,58⋅10-4 Ci/kg
zra~enja
Nomogrami i dijagrami
17.1. Nomogram za odre|ivanje dinami~ke viskoznosti te~nosti kod

temperature klju~anja
17.2. Nomogram za odre|ivanje dinami~ke viskoznosti gasova kod

p Θ = 101325 Pa .
17.3. Toplotna provodljivost nekih te~nosti

17.4. Nomogram za odre|ivanje toplotnog kapaciteta te~nosti.
17.5. Nomogram za odre|ivanje koeficijenata prenosa toplote u ravnim ci-
jevima kod Re>10000 i εl=1
17.6. Vrijednosti Prandtlovog broja za te~nosti

17.7. Ramzin-Molijerov dijagram za vla`ni vazduh.
17.8. Nomogram za odre|ivanje pritiska zasi}enih para i ta~ke klju~anja
nekih te~nosti
17.9. Nomogram za izra~unavanje specifi~nih toplota isparavanja pri

normalnom klju~anju uz upotrebu kriti~nih konstanti
17.10. Linearni dijagram (Dühring) za odre|ivanje ta~ke klju~anja prema
vodi
17.11. Linearni dijagram (Dühring) za odre|ivanje ta~ke klju~anja (prema
heksanu)
17.12. Temperaturna zavisnost pritiska zasi}enih para heksana
17.13. Temperaturna zavisnost specifi~ne toplote isparavanja heksana
17.14. Odstupanje ta~ke klju~anja vodenih rastvora (kod atmosferskog
pritiska) zavisno od koncentracije
17.15. Rastvorljivost pojedinih soli u vodi u zavisnosti od temperature

Prilog 327
Slika 17.1. Nomogram za odre|ivanje dinami~ke viskoznosti te~nosti kod temperature

klju~anja
Slika 17.1. Konverzioni faktor: 1⋅cP=1 x 10-3 Pa⋅s

Ta~ka Ta~ka Ta~ka
Te~nost Te~nost Te~nost
br. br. br.
Sir}etna kis. 100% 18 Dietil-eter 37 Metil-alkohol, 30% 13
Sir}etna kis. 70% 12 Etil-acetat 30 Naftalen 9
Aceton 34 Etil-alkohol, 100% 19 Nitrobenzen 14
Amonijak 39 Etil-alkohol, 40% 10 Oktan 28
Amil-alkohol 17 Etilenhlorid 23 Pentan 38
Anilin 8 Etilenglikol 4 Fenol 5
Benzen 25 Glicerin, 100% 1 Sumpor IV-oksid 35
Butil-alkohol 11 Glicerin, 50% 7 Sumporna kiselina, 111% 2
Ugljenik IV-oksid 40 Heptan 31 Sumporna kiselina, 98% 3
Ugljenik IV-sulfid 33 Heksan 36 Sumporna kiselina, 60% 6
Ugljenik IV-hlorid 21 @iva 15 Toluen 27
Hlorobenzen 22 Metil-acetat 32 Terpentin 16
Hloroform 29 Metil-alkohol, 100% 26 Voda 20
Metil-alkohol, 90% 24
Θ
Slika 17.2. Nomogram za odre|ivanje dinami~ke viskoznosti gasova kod p = 101325 Pa .
Konverzioni faktor: 1 cP=1⋅10-3 Pa⋅s
1−O2; 2−NO; 3−CO2; 4−HCl; 5−vazduh; 6−N2; 7−SO2; 8−CH4; 9−H2O; 10−NH3;
11−C2H6; 12−H2; 13−C6H6; 14−9H2+N2; 15−3H2+N2; 16−CO; 17−Cl2.
Prilog 329
Slika 17.3. Toplotna provodljivost nekih te~nosti
Konverzija u SI: 1 kcal/mhK = 1,163 J/msK

Kriva Kriva Kriva
Supstanca Supstanca Supstanca
br. br. br.
Sir}etna kiselina 7 Etil-alkohol, 80% 19 Kerozin 28
Aceton 8 Etil-alkohol, 60% 20 Metil-alkohol, 100% 3
Amonijak, 26% 31 Etil-alkohol, 40% 21 Metil-alkohol, 40% 32
Anilin 6 Etil-alkohol, 20% 22 Nitrobenzen 10
Benzen 11 Mravlja kiselina 2 Oktan 33
Butil-alkohol 9 Glicerin, dehidrovani 1 Natrijum hlorid , 25% 18
Kalcijum hlorid, 25% 17 Glicerin, 50% 25 Sumporna kis. 98% 30
Ugljenik IV-sulfid 23 Heksan 26 Toluen 13
Ugljenik IV-hlorid 24 Hlorovod. kis. 30% 27 Vazelin ulje 15
Kastor ulje 5 Izopropil-alkohol 12 Voda 16
Dietil-eter 29 Ksilen 14
Etil-alkohol, 100% 4
Slika 17.4. Nomogram za odre|ivanje toplotnog kapaciteta te~nosti.

Konverzioni faktor: 1 kcal/kgK = 4,19⋅103 J/kgK
Ta~ka Ta~ka Ta~ka
br. br. br.
Sir}etna kis. 100% 16 Etil-alkohol 31 Metil-alkohol 23
Aceton 18 Etil-bromid 1 Oktan 15
Amil-acetat 12 Etil-hlorid 11 Propil-alkohol 25
Anilin 14 Etil-jodid 5 Natrijum hlorid, 25% 35
Benzen 29 Etilenglikol 22 Sumporna kis. 100% 7
Butil-alkohol 24 Glicerin 21 Toluen (−60 do +40oC) 28
Kalcijum hlorid, 25% 34 Heptan 19 Toluen (40 do 100oC) 30
Ugljik disulfid 4 Hlorovodi~na kis. 30% 26 Voda 36
Ugljik tetrahlorid 2 Izobutil-alkohol 33 o− i m− Ksilen 9
Hlorbenzen 6 Isopentan 20 p−Ksilen 10
Hloroform 3 Izopropil-alkohol
32
Dietil-eter 17 (od 0 do 50oC)
Difenil 8 Izopropil-alkohol
27
Etil-acetat 13 (od -50 do 0oC)
Prilog 331
Slika 17.5. Nomogram za odre|ivanje koeficijenta prenosa toplote u ravnim cijevima kod
Re>10000 i εl=1
(Postupak: prvi korak AB→C; drugi korak DC→E)
Slika 17.6. Vrijednosti Prandtlovog broja za te~nosti

Ta~ka Ta~ka Ta~ka
br. br. br.
Sir}etna kis. 100% 15 Etil-acetat 24 Metil-alkohol, 100% 20
Sir}etna kis. 50% 9 Etil-alkohol, 100% 13 Metil-alkohol, 40% 10
Aceton 25 Etil-alkohol, 50% 8 Oktan 33
Amonijak, 26% 14 Etil-bromid 29 Pentan 26
Sumporna kiselina,
Amil-acetat 31 Etil-jodid 27 1
111%
Anilin 5 Etilenglikol 36 Sumporna kis. 98% 2
Sumporna kiselina,
Benzen 22 Glicerin, 50% 6 4
60%
Butil-alkohol 11 Heptan 32 Toluen 23
Ugljik disulfid 30 Hlorovod. kis. 30% 21 Voda 17
Ugljik tetrahlorid 18 Izoamil-alkohol 3 Ksilen 19
Hlorbenzen 35 Izopropil-alkohol 7
Hloroform 34
Dietil-eter 28
Prilog 333
Slika 17.7. Ramzin-Molijerov dijagram za vla`ni vazduh.

Konverzioni faktor, 1 mmHg =133,3 Pa
Slika 17.8. Nomogram Kirejeva za odre|ivanje pritiska zasi}enih para i ta~ke klju~anja
nekih te~nosti.
Prilog 335
Slika 17.8. Nomogram za odre|ivanje pritiska zasi}enih para i ta~ke klju~anja nekih te~nosti.
Konverzioni faktor: 1 mmHg = 133,3 Pa
Ta~ka Ta~ka Ta~ka
br. br. br.
Sir}etna kiselina 55 1,2−Dihloretan 26 Metil-formiat 16
Aceton 51 Dietil-etar 15 Metil-monosilan 3
Acetilen 2 Dioksan 29 Metilenhlorid 19
Alen 6 Difenil 45 Naftalen 43
Amonijak 49 Etan 1 α− Naftalen bromid 46
Anilin 40 Etil-acetat 25 α− Naftol 47
Benzen 24 Etil-alkohol 53 β− Naftol 48
Brombenzen 35 Etil-bromid 18 Nitrobenzen 37
1,3-Butadien 10 Etil-hlorid 13 Oktan 31
Butan 11 Etil-formiat 20 Pentan 17
α−Butilen 9 Etilenglikol 59 Propan 5
β−Butilen 12 Fluorobenzen 27 Propionska kiselina 56
Butilen-glikol 58 Glicerin 60 Propilen 4
Ugljenik-tetrahlorid 23 Heptan 28 Tetralin 42
Hlorbenzen 33 Heksan 22 Toluen 30
Hloroform 21 Jodobenzen 39 Vinilhlorid 8
m−Krezol 44 Izobutirna kiselina 57 Voda 54
ο−Krezol 41 Izopren 14 m−Ksilan 34
Dekalin 38 @iva 61
Dekan 36 Metil-alkohol 52
Metil-amin 50
Metil-hlorid 7
Slika 17.9. Nomogram za izra~unavanje specifi~nih toplota isparavanja pri normalnom

klju~anju uz upotrebu kriti~nih konstanti
Primjena nomograma: Na primjer: latentna toplota isparavanja metana na Tb=111,7 K ~ije su kriti~ne
konstante Pc=45,8 atm i Tc=190,7 K odredi se tako {to se spoji vrijednost Tb sa Pc. Pravac
koji spaja te dvije ta~ke sije~e pravac ∝ u ta~ki (1). Ta~ka (1) se potom spaja sa
Tbr=Tb/Tc=111,7/190,7=0,58 i dobije se latentna toplota isparavanja metana od 1965
cal/mol. Vrijednost ra~unata po jedna~ini Ridela (9-19.) je 1990 cal/mol, a eksperimentalna
vrijednost iznosi 1955 cal/mol.
Prilog 337
Slika 17.10. Linearni dijagram (Dühring) za odre|ivanje ta~ke klju~anja prema vodi
1−dietil-eter; 2−ugljenik IV-sulfid; 3−aceton; 4−hloroform; 5−ugljenik IV-hlorid; 6−benzen; 7−toluen;
8−hlorbenzen; 9−o-xilen; 10−bromobenzen; 11−benzaldehid; 12−anilin
Slika 17.11. Linearni dijagram (Dühring) za odre|ivanje ta~ke klju~anja prema heksanu
1 − dieteil eter; 2 − ugljenik IV-sulfid: 3 − hloroform; 4 − ugljenik IV-hlorid; 5 − benzen; 6 − toluen
Slika 17.12. Temperaturna zavisnost pritiska zasi}enih para heksana

Konverzioni faktor: 1 mmHg = 133,3 Pa
Slika 17.13. Temperaturna zavisnost specifi~ne toplote isparavanja heksana

Konverzioni faktor: 1 kcal/kg = 4,19 kJ/kg
Prilog 339
Slika 17.14. Odstupanje ta~ke klju~anja vodenih rastvora (kod atmosferskog pritiska)
zavisno od koncentracije
Slika 17.15. Rastvorljivost pojedinih soli u vodi u zavisnosti od temperature

18. LITERATURA
1. BASIO, A., CABEL, R.L., Scale up of Chemical Processes, Wiley, New York, 1987.
2. KING, C.J., Separation Processes, McGraw-Hill, New York, 1980.
3. FAUST, A.S., ENCEL, L.A., CLUMP, C.N., MAUS, L., ANDERSEN, L.B.,
Principles of Unit Operations,J.Wiley, Second Edition, New York, 1980.
4. MAKSIMOVI], M., Tehnološke operacije,TF,Banja Luka, 2001.
5. MAGDALINOVIĆ, N., Usitnjavanje i klasiranje mineralnih sirovina, NK, Beograd,
1977.
6. MAGDALINOVI], N., Meljivost mineralnih sirovina, Nauka, Beograd, 1977.
7. MAKSIMOVI], M., Zbirka zadataka i jedini~nih operacija hemijskog inènjerstva,TF,
Banja Luka, 2004.
8. MAKSIMOVI], M., Operacijski aparati u procesnoj industriji, TF, Banja Luka, 2002.
9. ROZGAJ, S., Procesni aparati i uređaji, proračun i dimenzioniranje, Svjetlost,
Sarajevo, 1980.
10. DOUGLAS, J.M., Conceptual Design of Chemical Processes, McGraw-Hill,
Singapore, 1988.
11. JOVANOVI], M., Osnovi projektovanja, I deo, Teorija projektovanja, T.F. Leskovac,
1944.
12. HANLEY, E.J., SEADER, J.D., Ekvilibrium Stage Separation Operations in Chemical
Engineering, J. Wiley, New York, 1981.
13. HANLEY, E.J., ROSEN, E.M., Material and Energy Balance Calculations, J. Wiley,
New York, 1969.
14. SEDMAK, S., NIKOLI], M., VOJNOVI], V., Priručnik za konstruisanje procesne
opreme, TMF, Beograd, 1944.
15. BEER, E., Priru~nik za dimenzioniranje kemijske procesne industrije, SKHT, Kemija u
industriji, Zagreb, 1985.
16. HIMMELBLAU, D.M., Basic Principles and Calculations in Chemical Engineering,
Prentice Hall, Englewood, Cliffs, New Jersy, 1985.
17. ŠEF, F., OLUJI], ^., Projektovanje procesnih postrojenja, SKHT., Kemija u industriji
i INA, Zagreb, 1988.
18. MUKHLYONOV, I.P., Fundametals of Chemical Tehnology, Mir Publishers,
Moscow, 1986.
19. MUKHLYONOV, I.P., Calculations of Chemical Technology, Mir Publishers,
Moscow, 1979.
20. TASI], A., RADOSAVLJEVI], R., CVIJOVI], R., ZDANSKI, F., Tehnološke
operacije – mehni~ke, Zbirka zadataka, TMF, Beograd, 1980.
21. TASI], A., RADOSAVLJEVI], R., CVIJOVI], R., ZDANSKI, F., Tehnološke
operacije – toplotne, Zbirka zadataka, TMF, Beograd, 1980.
22. MUKHLYONOV, I.P., Practical Course in Chemical Technology, Mir Publishers,
Moscow, 1982.
23. NAGIEV, M.F., Theory of Recycle Processes in Chemical Engineering, Pergamon
Pres, Oxford, 1964.
Literatura 341
24. JOHNSTONE, R., Pilot Plants, Modeles and Scale-up Methods in Chemical
Engineering, McGraw-Hill, New York, 1957.
25. NIEBEL, B.W., DRAPER, A.B., Product Design and Process Engineering, McGraw,
N.Y., 1974.
26. CVIJOVI], D.S., BOŠKOVI]-VRAGOLOVI], M.N., Fenomeni prenosa strujanje,
toplota, difuzija, TMF, Beograd, 2001.
27. MATTHES, F.,WEHNER, G., Anorganishe-Technische Verfahren, Leipzig, Veb,
Verlag, 1964.
28. FELLOWS, P., Food Processing Technology, Principles and Practice Second Edition,
Woodhead Publishing Limited and CRC Press LLC, Cambrigde England, 2000.
29. CIGARA, A., PERUNIÎ], M., Dinamika i regulacija procesa, T.F., Novi Sad, 1944.
30. BOGNER, M., Mehani~ke operacije, NK., Beograd, 1987.
31. BOGNER, M., JA]IMOVI], B., Prolemi iz difuzionih operacija, IRO, Prosvjeta, Niš,
1989.
32. PAVLOV, K.F., ROMANKOV, P.G., NOSKOV, A.A., Examples and Problems to the
Course of Unit Operations of Chemical Engineering, Mir Publishers, Moscow, 1979.
33. FURMER, I., ZAITSEV, V., General Chemical Engineering, Mir Publishers, Moscow,
1985.
34. SATTLER, K., Termische Trennverfahren, Vogel Verlag, Wurzburg, 1977.
35. REID, R.C., PRAUSNITZ, J.M., SHERWOOD, T.K., Properties of Gases and Liquids,
McGraw-Hill, New York, 1977.
36. PRAUSNITZ, J.M., at all, Computer Calculations for Multicomponent Vapor-Liquid
Equilibria, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, New York, 1967.
37. OLDSHUE, S., Fluid Mixing Technology, McGraw-Hill, New York, 1983.
38. STOILJKOVI], S.T., Separacioni sistemi-monografija, T.F., Niš-Leskovac,
2000.
39. ZDANSKI, K.F., Mehanika fluida, TMF, Beograd, 1989.
40. McCABE, W.L.,SMITH, J.C., HARRIOTT, P., Unit Operations of Chemical
Engineering, McGraw-Hill, New York, 1985.
41. VITOROVI], D., Hemijska tehnologija, NK., Beograd, 1990.
42. TOLI], A.Š., Operacija ekstrakcije te~no-te~no,T.F. Novi Sad, 1988.
43. VALENT, J.V., Sušenje u procesnoj industriji, TMF, Beograd, 2001.
44. TOPI]. R., Osnove projektovanja, prora~una i konstruisanja sušara, NK, Beograd,
1989.
45. LEVENSPIEL, O., The Chemical Reactor Omnibook, Oregon State University,
Oregon, January, 1989.
46. RAŠAJSKI, S., PETROVI], D., Priru~nik za pribli`no izra~unavanje osobina gasova i
te~nosti, Minerva, Subotica-Beograd, 1974.
47. VULIÊVI], D., Tehnološke operacije-dijagrami, nomogrami i tabele, TMF,
Beograd, 1999.
48. MILOSAVLJEVI], \., ALI], V., TRIFUNOVI], D., VLAHOVI], D., Proizvodnja i
razvoj opreme za procesnu industriju Jugoslavije, Almanah slovenskega kemijskega
društva, 3, 441-448, 1991.
49. JELEN, F.C., BLACK, J.H., Cost and Optimization Engineering, McGraw-Hill,
New York, 1983.
50. KHARABANDA, O.P., Process Plant and Equipment Cast Estimation, Sevak,
Bombay, 1977.
51. KOELBEL, H., SCHULZE, J., Projektierung und Vorkalkulation in der chemischen
Industrie, Springer, Berlin, 1960.
52. WATKINS, R.N., Petroleum Rafinery Destillation, Gulf, Houston, 1979.
53. D@OKI], D., Površinski aktivne materije-tenzidi, NK, Beograd, 1985.
54. PERRY, J., Chemical Engineers Handbook, McGraw-Hill, New York, 1960.
55. ROMANKOV, P.G., KURO^KINA, M.J., Primery i zadachi po kursu "Processy i
apparaty khimicheskoi promyshlenostiy khimicheskoi promyshlenosti“, Himija,
Lenjingrad, 1984.
56. ROMANKOV, P.G., NOSKOV, A.A., Collection of Calculation Diagrams to the
Course of Unit Operations of Chemical Engineering, Khimiya, Moskow, 1966.
57. KASATKIN, A.G., PLANOVSKY, A.N., CHEKHOV, O.S., Calculation of Plate
Rectification and Absorption Apparature, Standartgiz, Moskow, 1961.
58. MUŠTAEV, I.M., ULJANOV, M.V., Suška dispersnih materialov, Himija,
Moskva, 1988.
59. BACKHURST, J.R., HARKER, H.J., Process Plant Design, London, 1973.
60. SIMONOVI], D., i drugi, Tehnološke operacije-mehani~ke, TMF, Beograd, 1980.
61. ROZGAJ, S., Osnovni aparati za provo|enje Tehnoloških operacija, GLAS, Banja
Luka, 1982.
62. S. GA]EŠA, M. KLAŠNJA, Tehnologija vode i otpadnih voda, TF, Beograd, 1994.
63. F. WOODARD, Industrial Waste Treatment Handbook, Butterworth-Heinemann,
USA, 2001.
64. R. F. WEINER, R. MATTHEWS, Environmental Engineering, forth edition,
Butterworth-Heinemann, USA, 2003.
65. N. P. CHEREMISINOFF, Handbook of Water and Wastewater Treatment Techologies
I and II, Butterworth-Heinemann, USA, 2002.
66. S. SIMIÎ], Procesi obrade otpadnih voda, Tuzla, 2002.
67. R. ŠE]EROV-SOKOLOVI], S. SOKOLOVI], Inènjerstvo u zaštiti okoline, TF,
Novi Sad, 2002.
68. Environmental Engineers, Eds. S. Fox, CRC Press LLC, USA, 1999.
69. P. T. WILLIAMS, Waste Treatment Disposal, 2th edition, Jon Wiley&Sons, Ltd.,
England, 2005.
70. J. J. PEIRCE, P. A. VESILIND, Environmental Pollution and Control, 4th edition,
Elselvier Science&Technology Books, 1997.
71. \OR\EVIĆ, B., TASI], A., Tablice i dijagrami termodinami~kih veli~ina, prvi
deo, TMF, Beograd, 1988.
72. RADOŠEVI], N., Hemijsko-tehnološki priru~nik, IRO "RAD", Beograd 1987.
73. CVIJOVI], D., \OR\EVI], B., TASI], A., Jedinice, dimenzije i dimenziona analiza,
GK, Beograd, 1980.
74. PAVLOVI], M.J., Međunarodni sistem jedinica SI , Slu`beni list SFRJ, Beograd,
1980.
75. DIMI], G., TODOROVI], P., ŠEPA, D., Me|unarodni sistem jedinica SI u hemiji,
tehnologiji i metalurgiji, TMF, Beograd, 1978.

Zbirka Zadataka TOuHI Komplet PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbirka Zadataka TOuHI Komplet PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Milorad Maksimovi}

Univerzitet u Banjoj Luci

PRORA^UN I DIMENZIONISANJE OPERACIJSKIH APARATA

Tira`: 250 primjeraka

Nau~no-nastavno vije}e Tehnolo{kog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci

© Zabranjeno pre{tampavanje i fotokopiranje

2. SKLADI[TE MATERIJALA. Skladi{ta ........................................................ 4

3. TRANSPORT MATERIJA. Transporteri....................................................... 16

4. USITNJAVANJE. Drobilice i mlinovi ........................................................... 48

5. KLASIRANJE. Klasifikatori .......................................................................... 67

6. RAZDVAJENJE MATERIJA FILTRACIJOM. Filtri ................................... 108

7. FLOTACIJA. Flotatori ...................................................................................122

8. MIJE[ANJE. Mje{alice ..................................................................................131

9. RAZMJENA TOPLOTE. Razmjenjiva~i toplote ...........................................144

10. APSORPCIJA. Apsorberi .............................................................................160

11. DESTILACIJA I REKTIFIKACIJA. Destilatori..........................................176

12. ISPARAVANJE. Ispariva~i. .........................................................................206

13. SU[ENJE. Su{nice .......................................................................................222

14. PROCESI OBRADE OTPADNIH VODA...................................................244

15. OSNOVE KONSTRUISANJA OPERACIJSKIH APARATA. ...................280

16. PROJEKTNI ZADACI. ................................................................................300

17. PRILOG ........................................................................................................311

18. LITERATURA .............................................................................................340

Ova knjiga je namijenjena studentima hemijske tehnologije i in`e-

Oznaka Značenje Dimenzija Jedinica

G PM koli~ina primarnog mulja - kg/dan

G VM koli~ina vi{ka mulja - kg/dan

HPK hemijska potro{nja kiseonika - mgO 2 / L

Km kompleksni koeficijent prolaza mase “ “

Tc kritična temperatura " "

Θc srednje vrijeme zadr`avanja mulja –

μ̂ konstanta brzine rasta - -

ν koeficijent kinematske viskoznosti Lτ

σ koeficijent povr{inskog napona -

Nauka o mjerenju je veoma stara, {to se zaklju~uje na osnovu arheolo-

1. Sistemi jedinica i konverzija jedinica me|u njima

Radi lak{eg prevo|enja jedinica fizi~kih veli~ina iz jednog sistema mje-

ji se od sedam osnovnih jedinica i neograni~enog broja izvedenih koje se iz

Navedenih sedam osnovnih mjernih jedinica smatraju se dimenziono

Me|unarodni sistem jedinica dopu{ta upotrebu i umno`aka tj. decima-

2. SKLADIŠTE MATERIJALA. Skladišta.

Skladištenje i ~uvanje razli~itih materija od velikog je zna~aja u proce-

Zapremina `itarice koju treba uskladištiti je:

Rezervna zapremina silosa je: VSR = VS − V` = 3390 − 2500 = 890 m 3 .

2.2. Neka tvornica keramike dnevno troši 25 t kremenog pijeska zapremi-

Koja rezervna zapremina kremenog pijeska se doprema u tvornicu ra-

Ovakva rezervna doprema kremenog pijeska od 6,2 m 3 na nivou šesto-

Ako se pretpostavi da je zapremina ispod zvona jednaka zapremini

V1 = 0,785 ⋅ D2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 92 ⋅ 6 = 381,5 m 3 .

Ukupan pritisak p1 pod kojim se nalazi gas je jednak zbiru atmosfer-

pa je: p1 = 101325 + 1964 = 103289 Pa .

Slika 2.1. Projekcija vertikalnog presjeka rezervoara za gas

gdje je: pG ( = ) Pa , pritisak gasa u cilindru;

Vc ⋅ ρc ⋅ g ( 5, 25 ⋅ 8 + 4,006 ) ⋅ π ⋅ 0, 006 ⋅ 7900 ⋅ 9,81

Na osnovu zakona stanja idealnog gasa mo`e se ra~unati gustina

Slika 2.2. Model za izradu pravougaonog spremnika

VS = 3,154 ⋅ 1,154 ⋅ 0, 423 = 1,54 m 3 .

Povezuju}i izraze dobija se da je površina lima jednaka:

Minimalna potrebna površina ~eli~nog lima je:

Slika 2.3. Projekcija vertikalnog presjeka posude odbojnika

V = 0,785D 2 ⋅ H = 0,785 ⋅ 12 ⋅ 2 = 1,57 m 3 .

2.8. U cilindri~nom stoje}em rezervoaru nalazi se te~nost kojoj se mora

t L = 50o ; δ~ = 7 ⋅ 10 −3 m; λ ~ =60 J/msK