OBLIGACIONO PRAVO

1. Pojam obligacije
Obligacija je pravni odnos između dvije određene strane na osnovu koga je jedna
strana (povjerilac , creditor) ovlašćena da zahtjeva od druge strane (dužnik , debitor)
određeno davanje , činjenje ili uzdržavanje od nečega što bi inače imala pravo da čini , a
druga strana je dužna to da ispuni .
Posmatrana sa stanovišta povjerioca , obligacija predstavlja potraživanje , dok sa
stanovišta dužnika , ona znači dug . Pojam obligacije obuhvata odnos između povjerioca i
dužnika u cjelini .
Ali pod obligacijom podrazumjevamo i potraživanje i dug u jednoj pravnoj simbiozi u
kojoj ovi pojmovi stoje u korelativnom odnosu. Doduše , treba odmah reći da sam naziv
„obligacija“ koji je izveden od glagola obligare , što znači vezati odn. obvezati nije po svom
porijeklu bio naziv koji je obuhvatao odnos između povjerioca i dužnika u cjelini . Za oznaku
potraživanja u rimskom pravu bio je u upotrebi naziv creditum , a za oznaku dugovanja naziv
obligatio , debitum .I danas se pod izrazom obligacija može razumjeti samo dug ili samo
potraživanje , ali on je ujedno i prije svega naziv kojim se u smislu jedne teorijskopravne
formule obuhvata odnos između povjerioca i dužnika .

2. Pravne osobine obligacije

Pojam obligacije pretpostavlja imovinsko-pravni odnos između povjerioca i dužnika ,
što znači da je taj odnos snadbjeven pravnom odn. imovinskopravnom sankcijom , koja
povjeriocu pruža mogućnost da svoje pravo ostvari prinudnim putem .
Subjekti toga odnosa su uvijek tačno određena lica , bez obzira da li je na jednoj ili
drugoj strani više lica . Oni uvijek mogu imati samo jedan od dva pravna položaja : ili su
povjerioci ili dužnici .
Taj odnos između određenih subjekata ima svoju sadržinu koja je ispunjena onim što
dužnik treba da preda ili da učini ili ne učini odn. onim što povjerilac može tražiti od dužnika.
Najzad , taj odnos koji svojom sadržinom dejstvuje između povjerioca i dužnika , u
principu , ne dejstvuje i prema trećim licima .

Prema tome , mogu se navesti slijedeće pravne osobine obligacije :

1. obligacija je imovinsko pravni odnos
2. subjekti obligacionog odnosa su određena lica
3. obligacioni odnos je ispunjen određenom sadržinom
4. obligacioni odnos je relativnog karaktera .

a) Obligacija je imovinskopravni odnos .

Još su rimski tekstovi kao prvo obilježje obligacije , isticali da je ona pravna veza
(iuris vinculum) odn. pravni odnos što znači da obligaciju prati odgovarajuća pravna
sankcija , čime se razlikuje od drugih vrsta društvenih odnosa , kao što je npr. moralni ili
prijateljski . Dakle , obligaciju je moguće prinudno ostvariti preko suda . Izuzetak su naturalne
obligacije koje ne posjeduju moć prinudnog izvršenja , ali koje , pored moralne sankcije ,
podrazumjevaju i jednu vrstu posredne pravne sankcije ; naime , ukoliko se dobrovoljno
ispuni naturalna obligacija , ne može se pravnim putem izvršiti povraćaj datoga , jer se i sa
stanovišta prava smatra da ispunjena naturalna obligacija predstavlja akt kojim se vrši isplata
dugovanog .
 Neposredna sankcija koja prati povredu prava iz obligacije ima sva obilježja
imovinskopravne sankcije .To znači , da se naknada štete i povraćaj u pređašnje stanje javljaju
kao tipična pravna sredstva kojima se štite odgovarajuća pravom zaštićena dobra .

b) Subjekti obligacionog odnosa su određena lica .

Ona mogu imati jedan od dva pravna položaja : ili su povjerioci ili dužnici . Nije
nužno da na strani povjerioca ili na strani dužnika bude samo jedno lice ; može ih biti više ,
ali su to uvijek određena lica , tj. tačno se zna koje je to lice i kakav mu je pravni položaj u
obligaciji . Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti ne samo fizička , već i pravna lica .
Položaj povjerioca odn. povjerilačke strane u obligacionom odnosu ispunjen je
njegovim pravom da zahtjeva (ima ovlaštenje da ) od dužnika izvršenje dugovane radnje ,
zbog čega mu pripada svojstvo aktivne strane obligacionog odnosa .
Naprotiv , položaj dužnika , kao pasivne strane obligacionog odnosa , uvijek se sastoji
u dužnosti da izvrši dugovanu radnju .
Ovako određen položaj povjerioca i dužnika pokazuje da se ovim nazivima obilježava
svaki subjekt potražuje (povjerilac) odn. svaki subjekt koji duguje (dužnik) po jednoj
obligaciji , bez obzira na konkretan izvor obligacije .
Povjerilac je , dakle , opšti naziv za onu stranu u obligacionom odnosu koja ima pravo
da zahtjeva određeno ponašanje , a dužnik je opšti naziv za drugu stranu u obligacionom
odnosu koja je obavezna da izvrši dugovanu radnju i to sve bez obzira na vrstu i karakter
činjeničnog skupa iz koga proizlazi takav pravni položaj .
U izvesnim obligacionom odnosima i jedna i druga strana može istovremeno imati i
položaj dužnika i položaj povjerioca . Tako kod dvostrano obaveznih ugovora ( kupoprodaja ,
razmjena , zakup i dr.) oba ugovornika su istovremeno i povjerioci i dužnici .
Naprotiv , kod drugih ugovora ili drugih obligacionih odnosa nema ovoga dvojstva ,
već je uvijek jedna strana samo dužnik , npr. kod poklona , prouzrokovanja štete , isplate
nedugovanog i sl.
Da bi se izbjegla moguća konfuzija , kod dvostrano obaveznih ugovora uputnije je
stranke nazivati konkretnim terminima zavisno od konkretnog ugovora , npr. kupac i prodavac
, zakupac i zakupodavac , davalac izdržavanja i primalac izdržavanja , nego ih nazivati
povjeriocem i dužnikom , jer su ovdje i jedna i druga strana istovremeno i povjerioci i dužnici
.

c) Obligacioni odnos ima određenu sadržinu .

Dalja pravna osobenost obligacionog odnosa ogleda se u činjenici da je taj odnos

ispunjen određenom sadržinom . Ta sadržina proizlazi iz samog pojma obligacije prema
kome je povjerilac ovlašćen da zahtijeva od dužnika da mu ovaj nešto da , učini ili da se
uzdrži od činjenja na koje bi imao pravo . Povjerilac dakle ima određeno pravo koje je
zasnovano obligacionim odnosom , a dužnik , po tom istom osnovu , ima određene obaveze .
Sadržinu obligacije čine upravo ta prava i obaveze ili drugim riječima obligacioni odnos je
ispunjen onim što povjerilac može da zahtijeva od dužnika odn. što dužnik treba da ispuni
povjeriocu . Sadržina obligacije naziva se još i prestacija , mada se upotrebljavaju i izrazi
obligaciona radnja ili činidba .
Svaki obligacioni odnos ima svoju posebnu sadržinu prema kojoj se razlikuje od
drugih obligacionih odnosa . Ali , uopšte govoreći , sadržina svih obligacionih odnosa može
se ispoljiti kroz akt davanja , činjenja ili uzdržavanja odn. trpljenja (dare, facere , non
facere). To je , u stvari , sve ono na šta se sadržina obligacije odnosi , što čini njen predmet .
 Kada se postavi pitanje šta predstavlja sadržinu , a što predmet obligacije , može se
reći da sadržinu obligacije čine prava i obaveze , dok je predmet sve ono na šta se obligacija
odnosi , tj. davanje , činjenje ili uzdržavanje od određenog činjenja .
Može se reći da bi izraz „dati“ trebalo da obuhvati sve one obaveze u kojima dužnik
predaje povjeriocu određenu stvar , bez obzira da li je u pitanju prijenos svojine ili prijenos
nekog drugog prava . Tako „davanje“ podrazumjeva ne samo obavezu prodavca ili
poklonodavca da preda stvar kupcu odn. poklonoprimcu u cilju sticanja prava svojine , već i
obavezu zakupodavca ili poslugodavca da preda stvar na određenu upotrebu zakupcu odn.
poslugoprimcu . Akt „davanja“ ujedno je i najčešći predmet obligacije .
Pored predaje stvari , predmet obligacije može se sastojati i u određenom činjenju
koje je dužnik obavezan da preduzme . Izvjesni obligacioni odnosi se upravo karakterišu
preduzimanjem odgovarajućeg činjenja od strane dužnika , kao što je npr. kod ugovora o djelu
ili radu ili kod ugovora o punomoćstvu .
Predmet obligacije ukazuje i na činjenicu da se obligacija može odnositi i na
nečinjenje odn. uzdržavanje od određenog činjenja . Ovo je bitno naglasiti da je riječ o
uzdržavanju od neke radnje koju je inače dopušteno činiti , jer ako je ta radnja zabranjena ,
onda uzdržavanje od takve radnje ne može biti predmet obligacionog odnosa . Tako npr. ako
bi se neko obavezao da neće učiniti određeno krivično djelo ili da neće preduzeti određenu
radnju koja je protivna moralnom imperativu , takvo obavezivanje ne bi proizvelo punovažne
pravne posljedice na planu obligacionopravnog odnosa . Ali obaveza susjeda da se ne
ograđuje visokim zidom , na što bi inače imao pravo ili obaveza kupca da ne otuđi predmet
kupoprodaje za određeno vrijeme zbog ustanovljenog prava otkupa u korist prodavca ,
predstavlja primjer punovažne obligacije . Izvjesna konkretizacija nečinjenja odn.
uzdržavanja obično se obilježava izrazom „trpljenje“ (pati) kojim se obuhvataju one
obligacije u kojima dužnik dopušta , tj. trpi da povjerilac nešto čini što bi mu on inače
mogao zabraniti da nije s njim u obligacionom odnosu , npr. na osnovu ugovora dužnik je
obavezan da trpi da povjerilac prelazi preko njegovog zemljišta . Treba napomenuti da je
davanje i činjenje karakteristično za pozitivne obligacije , dok je uzdržavanje od činjenja
karakteristično za negativne obligacije .
Da bi obligacija bila punovažna , zahtijevaju se izvjesna svojstva predmeta odn.
sadržine obligacije . Predmet obligacije može biti samo ono što je moguće ispuniti , jer ono
što nije moguće , nisi ni dužan . Obligacije nema kada je riječ o tzv. objektivnoj , a ne
subjektivnoj nemogućnosti . Pri tome , ona obuhvata , kako pravnu , tako i faktičku
nemogućnost , koja može biti prisutna već u trenutku kada je obligacija trebalo da nastane
(inicijalna) ili kasnije u toku njenog ispunjenja (naknadna nemogućnost). Kada je riječ o ovoj
posljednjoj , treba primjetiti da obligacija prestaje samo u slučaju kada je nemogućnost
posljedica uzroka za koji dužnik ne odgovara .
Predmet obligacije mora biti i dovoljno određen , tj . mora se znati na šta se
obligacija odnosi , šta dužnik treba da učini ili da preda odn. od kakvog činjenja treba da se
uzdrži . Ali nije neophodno da predmet obligacije bude tačno određen već u momentu
nastanka obligacije (obligatio certa) , već je dovoljno da on bude odredljiv tj. da se može
naknadno , prema izvjesnim okolnostima , odrediti (obligatio incerta).
Za razliku od određenosti predmeta , određenost sadržine obligacije znači da prava i
obaveze stranaka moraju biti određene u tom smislu da se zna o kom obligacionom odnosu je
riječ .
Najzad , sadržina i predmet obligacije moraju biti dopušteni sa gledišta pravnog i
moralnog poretka . Sve ono što bi bilo protivno prinudnim pravnim propisima ili poštenju i
blagonaravlju , biva kao da je i samo po sebi nemoguće . To znači da se nedopuštenost
predmeta u principu izjednačava sa objektivnom nemogućnošću .
 Prema ZOO-a predmet ugovorne obaveze je nedopušten ako je protivan ustavom
utvrđenim načelima društvenog uređenja , prinudnim propisima i moralu društva .

d) Obligacioni odnos je realativnog karaktera .

Iz obligacionog odnosa niče određeno pravo na strani povjerioca , i to pravo koje se

može istaći samo prema dužniku , a ne i prema trećem licu odn. samo je dužnik u obavezi
prema određenom povjeriocu , a ne i prema nekom trećem licu . To upućuje na zaključak da je
obligacioni odnos relativnog karaktera , da djeluje samo inter partes , za razliku od
stvarnopravnog odnosa , koji kao apsolutno pravo , djeluje erga omnes . Povjerilac može
zahtijevati određeno ponašanje samo od dužnika i to je jedino pravo koje mu obligacioni
odnos pruža . Njegova ovlašćenja ne prate stvar kada ona uđe u posjed trećeg , čak ni onda
kada obligacioni odnos ima za predmet predaju stvari . Povjerilac može samo od dužnika
zahtijevati ispunjenje obligacije onako kako ona glasi , a za treća lica to je akt koji im ne
može ni škoditi ni koristiti . Drugim riječima , obligacioni odnos između određenih lica , u
principu , ne tiče se trećih lica .
Stvarnopravni odnos po svom karakteru je odnos između određenog titulara
(npr.vlasnika određene stvari) i svih drugih , unaprijed neodređenih lica koja bi mogla doći u
dodir sa stvari koja je predmet tog odnosa (ius in re).Ukoliko dođe do povrede prava titulara
stvarnopravnog odnosa , ovaj može , prema svakom licu koje tu povredu čini , da podigne
tužbu kojom će zaštititi svoje pravo . Naprotiv , titular prava koje proizlazi iz
obligacionopravnog odnosa može , radi zaštite svoga prava , podići tužbu samo protiv
određenog lica , tj. dužnika .
Razlika između ova dva odnosa može se pratiti i na pitanju njihova predmeta .
Naime , predmet stvarnopravnog odnosa je stvar , kao materijalni dio prirode , dok je
predmet obligacionopravnog odnosa određeno davanje , činjenje ili uzdržavanje .
Treba primjetiti da su obligaciona prava , za razliku od stvarnih prava , podložna
zastarjelosti , tj . poslije proteka zakonom određenog vremena obligaciona prava gube
mogućnost prinudnog ostvarenja što nije slučaj , bar u principu , sa stvarnim pravima .
Izvjesne potrebe savremenog pravnog prometa , kao i zahtjev za većom pravnom
sigurnošću , uticali su na stvaranje određenih izuzetaka od pravila relativnosti
obligacionopravnih odnosa , tako da u izvjesnim slučajevima obligacioni odnos može
proizvoditi pravna dejstva i preko okvira odnosa inter partes .
U prvu grupu izuzetaka , tj . kada obligacioni odnos proizvodi dejstva prema svakom
trećem savjesnom licu , ubrajaju se slučajevi kada se određeno obligaciono pravo može
upisati u javne registre odn. u zemljišne knjige . Tako , ugovor o zakupu nepokretne stvari
može biti upisan u zemljišne knjige , što znači da će zakupac svoje pravo moći da istakne
protiv svakog , pa i protiv potonjeg pribavioca stvari . Ukoliko , dakle , zakupodavac u toku
trajanja zakupa otuđi zakupljenu stvar , tj . proda je ili pokloni nekom trećem licu , zakupac će
, moći da suprostavi svoje pravo zakupa novom vlasniku , tako da će i dalje koristiti
zakupljenu stvar saobrazno odredbama ugovora o zakupu . Novi vlasnik se ne može pozivati
na činjenicu , da prilikom sticanja stvari , nije znao da je ta stvar predmet zakupa , jer je
faktom upisa u zemljišne knjige ovo pravo , iako po prirodi relativnog karaktera , dobilo
obilježija prava erga omnes .
Pored zakupa nepokretne stvari koji može biti upisan u zemljišne knjige , treba
pomenuti i mogućnost upisa u ove knjige i prodaje nepokretne stvari s pravom otkupa .
Naime , prodavac u kupoprodajnom ugovoru može zadržati pravo da u određenom roku uzme
stvar natrag od kupca vraćajući mu cijenu . Kupac je obavezan da pribavljenu stvar do
određenog roka ne otuđi , kako bi prodavac mogao realizovati svoje pravo otkupa . Međutim ,
ako kupac prekrši svoju obavezu i stvar otuđi trećem licu , onda , ukoliko je pravo otkupa bilo
upisano u zemljišne knjige , pribavilac se neće moći pozivati na činjenicu da mu pravo
otkupa nije bilo poznato .
Isti je slučaj i sa upisom u zemljišne knjige prečeg prava kupovine nepokretne
stvari . Ukoliko je ovo pravo upisano u zemljišne knjige , i pored toga što je ono u principu
obligacionopravne prirode , to pravo samim faktom upisa prelazi okvire odnosa inter partes ,
tako da se može isticati protiv svakog trećeg lica ; treće lice ne može se pozivati da mu
postojanje prečeg prava kupovine nije bilo poznato . ZOO predviđa pravilo da se u slučaju
javne prodaje prodavac ne može pozivati na svoje pravo preče kupovine . Međutim , prodavac
čije je pravo preče kupovine bilo upisano u javnoj knjizi može zahtijevati poništenje javne
prodaje , ako nije bio pozvan da joj prisustvuje .

II POJAM OBLIGACIONOG PRAVA