MƏDİNƏ TƏDRİS KURSU

ƏRƏB DİLİNİN
QRAMMATİKASI

‫ﺩﺭﻭﺱ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬

‫ﺎ‬ ‫ﻟﻐﲑ ﺍﻟﻨﺎﻃﻘﲔ‬

1
 KİTAB ƏRƏB DİLİNİ SƏRBƏST ŞƏKİLDƏ ÖYRƏNMƏK ÜÇÜN
NƏZƏRDƏ TUTULMUŞDUR

Toplayan və tərcümə edən:

Elşən Şəkərov

Redaktorlar:
Habil Babayev
Seymur Mustafayev

Kitaba aid fikir və mülahizələri bildirmək üçün göstərilən elekton ünvana müraciət
edə bilərsiniz: arabdili2013@gmail.com

2
 ‫
‬
‫ﺇﹺﻥﱠ ﺍﻟﹾﺤ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪ ‬ﷲِ ﻧ‪‬ﺤ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪‬ﻩ‪ ‬ﻭ‪‬ﻧ‪‬ﺴ‪‬ﺘ‪‬ﻌ‪‬ﻴﻨ‪‬ﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﻧ‪‬ﺴ‪‬ﺘ‪‬ﻐ‪‬ﻔ‪‬ﺮ‪‬ﻩ‪ ‬ﻭ‪‬ﻧ‪‬ﻌ‪‬ﻮ‪‬ﺫﹸ ﺑﹺﺎﷲِ ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﺷ‪‬ﺮ‪‬ﻭﺭﹺ ﺃﹶﻧ‪‬ﻔﹸﺴِﻨ‪‬ﺎ‬
‫ﻭ‪‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﺳ‪‬ﻴﺌﹶﺎﺕ‪ ‬ﺃﹶﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺎﻟ‪‬ﻨ‪‬ﺎ‪ ,‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ﻩ‪ ‬ﺍﷲُ ﻓﹶﻼ ﻣ‪‬ﻀ‪‬ﻞﱠ ﻟﹶﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﻳ‪‬ﻀ‪‬ﻠ‪‬ﻞﹾ ﻓﹶﻼ ﻫ‪‬ﺎﺩ‪‬ﻱ‪ ‬ﻟﹶﻪ‪,‬‬
‫ﻭ‪‬ﺃﹶﺷ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪ ‬ﺃﹶﻥﹾ ﻻ ﺇﹺﻟﹶﻪ‪ ‬ﺇﹺﻻ ﺍﷲُ ﻭ‪‬ﺣ‪‬ﺪ‪‬ﻩ‪ ‬ﻻ ﺷ‪‬ﺮﹺﻳﻚ‪ ‬ﻟﹶﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﺃﹶﺷ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪ ‬ﺃﹶﻥﱠ ﻣ‪‬ﺤ‪ ‬ﻤﺪ‪‬ﺍ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺪ‪‬ﻩ‪ ‬ﻭ‪‬ﺭ‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟﹸﻪ‪.‬‬

‫
ﻳ‪‬ﺎ ﺃﹶ‪‬ﻳﻬ‪‬ﺎ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦ‪ ‬ﺁﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻮﺍ ﺍ‪‬ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﺣ‪ ‬ﻖ ‪‬ﺗﻘﹶﺎﺗ‪‬ﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﻟﹶﺎ ﺗ‪‬ﻤ‪‬ﻮﺗ‪ ‬ﻦ ﺇﹺﻟﱠﺎ ﻭ‪‬ﺃﹶﻧ‪‬ﺘ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﺴ‪‬ﻠ‪‬ﻤ‪‬ﻮﻥﹶ‬

‫
ﻳ‪‬ﺎ ﺃﹶ‪‬ﻳﻬ‪‬ﺎ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎﺱ‪ ‬ﺍ‪‬ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺭ‪‬ﺑﻜﹸﻢ‪ ‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﺧ‪‬ﻠﹶﻘﹶﻜﹸﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﻧ‪‬ﻔﹾﺲﹴ ﻭ‪‬ﺍﺣ‪‬ﺪ‪‬ﺓ‪ ‬ﻭ‪‬ﺧ‪‬ﻠﹶﻖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺯ‪‬ﻭ‪‬ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﺎ‬
‫ﻭ‪‬ﺑ‪‬ﺚﱠ ﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻬ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ﺭﹺﺟ‪‬ﺎﻟﹰﺎ ﻛﹶﺜ‪‬ﲑ‪‬ﺍ ﻭ‪‬ﻧﹺﺴ‪‬ﺎﺀً ﻭ‪‬ﺍ‪‬ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﺗ‪‬ﺴ‪‬ﺎﺀَﻟﹸﻮﻥﹶ ﺑﹺﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﺍﻟﹾﺄﹶﺭ‪‬ﺣ‪‬ﺎﻡ‪ ‬ﺇﹺﻥﱠ ﺍﻟﻠﱠﻪ‪‬‬
‫ﻛﹶﺎﻥﹶ ﻋ‪‬ﻠﹶﻴ‪‬ﻜﹸﻢ‪ ‬ﺭ‪‬ﻗ‪‬ﻴﺒ‪‬ﺎ‬

‫
ﻳ‪‬ﺎ ﺃﹶ‪‬ﻳﻬ‪‬ﺎ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳﻦ‪ ‬ﺁﻣ‪‬ﻨ‪‬ﻮﺍ ﺍ‪‬ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﻗﹸﻮﻟﹸﻮﺍ ﻗﹶﻮ‪‬ﻟﹰﺎ ﺳ‪‬ﺪ‪‬ﻳﺪ‪‬ﺍ‪ .‬ﻳ‪‬ﺼ‪‬ﻠ‪‬ﺢ‪ ‬ﻟﹶﻜﹸﻢ‪ ‬ﺃﹶﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺎﻟﹶﻜﹸﻢ‪ ‬ﻭ‪‬ﻳ‪‬ﻐ‪‬ﻔ‪‬ﺮ‪‬‬
‫ﻟﹶﻜﹸﻢ‪ ‬ﺫﹸﻧ‪‬ﻮﺑ‪‬ﻜﹸﻢ‪ ‬ﻭ‪‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﻳ‪‬ﻄ‪‬ﻊﹺ ﺍﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﺭ‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟﹶﻪ‪ ‬ﻓﹶﻘﹶﺪ‪ ‬ﻓﹶﺎﺯ‪ ‬ﻓﹶﻮ‪‬ﺯ‪‬ﺍ ﻋ‪‬ﻈ‪‬ﻴﻤ‪‬ﺎ‬

‫ﺃﹶ ‪‬ﻣﺎ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺪ‪ :‬ﻓﹶﺈﹺﻥﱠ ﺃﹶﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻕ‪ ‬ﺍﻟﹾﺤ‪‬ﺪ‪‬ﻳﺚ‪ ‬ﻛ‪‬ﺘ‪‬ﺎﺏ‪ ‬ﺍﷲِ ﻭ‪‬ﺧ‪‬ﻴ‪‬ﺮ‪ ‬ﺍﻟﹾﻬ‪‬ﺪ‪‬ﻱﹺ ﻫ‪‬ﺪ‪‬ﻱ‪ ‬ﻣ‪‬ﺤ‪ ‬ﻤﺪ‪– ‬‬
‫ﺻ‪‬ﻠﱠﻰ ﺍﷲ ﻋ‪‬ﻠﹶﻴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻭ‪‬ﺳ‪‬ﻠﱠﻢ‪ - ‬ﻭ‪‬ﺷ‪ ‬ﺮ ﺍﻷُﻣ‪‬ﻮﺭﹺ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺪ‪‬ﺛﹶﺎﺗ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﻭ‪‬ﻛﹸﻞﱠ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺪ‪‬ﺛﹶﺔ‪ ‬ﺑﹺﺪ‪‬ﻋ‪‬ﺔﹲ ﻭ‪‬ﻛﹸﻞﱠ ﺑﹺﺪ‪‬ﻋ‪‬ﺔ‪‬‬
‫ﺿ‪‬ﻼﻟﹶﺔﹲ ﻭ‪‬ﻛﹸﻞﱠ ﺿ‪‬ﻼﻟﹶﺔ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟ‪‬ﻨﺎﺭﹺ‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ÁÈÑÌÈËËßÙÈÐÐÀÙÌßÍÈÐÐÀÙÈÌ

ÞÍ ÑÞÇ
ÕÓÒÁßÒÓË - ÙÀÚß

Həmd ancaq Allahadır, Ona həmd edir, Ondan yardım və

məğfirət diləyirik. Nəfslərimizin şərindən və pis əməllərimizdən
Allaha sığınırıq. Allah kimi hidayətə 1 yönəltmişsə, onu heç kəs
azdıra bilməz, kimi də azdırmışsa, heç kəs onu hidayətə yönəldə
bilməz. Mən şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa həqiqi ilah yoxdur,
O, təkdir, şəriki də yoxdur və şəhadət edirəm ki, Muhəmməd Onun
qulu və elçisidir.

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﻦ ﹺﺇﻟﱠﺎ‬ ‫ﺗ‬‫ﻮ‬‫ﺗﻤ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬‫ﺗﻘﹶﺎ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻮﺍ ﺍ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫
ﻳ‬
“Ey iman gətirənlər! Allahdan lazımınca qorxun. Yalnız
müsəlman olduğunuz halda ölün” (Ali-İmran surəsi, 102).

‫ﺍ‬‫ﺜﲑ‬‫ﺎﻟﹰﺎ ﹶﻛ‬‫ﻤﺎ ﹺﺭﺟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺚ‬

‫ﺑ ﱠ‬‫ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟﻬ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺲ ﻭ‬ ‫ﻧ ﹾﻔ ﹴ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺧﹶﻠ ﹶﻘ ﹸﻜ‬ ‫ﻱ‬‫ﻢ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﺭ‬ ‫ﺗﻘﹸﻮﺍ‬‫ﺱ ﺍ‬  ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺍﻟﻨ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫
ﻳ‬
‫ﺎ‬‫ﻴﺒ‬‫ﺭﻗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻪ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻡ ﹺﺇ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺣ‬ ‫ﺍﹾﻟﹶﺄ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﺎ َﺀﻟﹸﻮ ﹶﻥ ﹺﺑ‬‫ﺗﺴ‬ ‫ﻱ‬‫ﻪ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺍ‬‫ﺎ ًﺀ ﻭ‬‫ﹺﻧﺴ‬‫ﻭ‬
“Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən (Adəmdən) xəlq edən, ondan da
zövcəsini (Həvvanı) yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadınlar
törədən Rəbbinizdən qorxun. (Adı ilə) bir-birinizdən (cürbəcür şeylər)
istədiyiniz Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini kəsməkdən
qorxun. Şübhəsiz ki, Allah sizin üzərinizdə nəzarətçidir” (ən-Nisa
surəsi, 1).

‫ﻄ ﹺﻊ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﻮ‬‫ﻢ ﹸﺫﻧ‬ ‫ﺮ ﹶﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎﹶﻟ ﹸﻜ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﺢ ﹶﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻳ‬ .‫ﺍ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺳﺪ‬ ‫ﻮﻟﹰﺎ‬ ‫ﻭﻗﹸﻮﻟﹸﻮﺍ ﹶﻗ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻮﺍ ﺍ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ ﺁ‬‫ﻳﻦ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫
ﻳ‬
‫ﺎ‬‫ﻴﻤ‬‫ﻋﻈ‬ ‫ﺍ‬‫ﻮﺯ‬ ‫ﺯ ﹶﻓ‬ ‫ﺪ ﻓﹶﺎ‬ ‫ﻪ ﹶﻓ ﹶﻘ‬ ‫ﻮﹶﻟ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬
“Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru söz söyləyin!
(Əgər belə etsəniz) Allah əməllərinizi islah edər və günahlarınızı

1 Hidayət - maarifləndirmə, doğru yol göstərmə, rəhbərlik etmə, azğınlıqdan xilas edib,

İslamın nurlu yoluna yönəltmə.

4
bağışlayar. Hər kəs Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, böyük bir
səadətə (Cənnətə) nail olar” (əl-Əhzab surəsi, 70-71).1

Şübhəsiz ki, sözlərin ən doğrusu Allahın kəlamı, yolların ən

xeyirlisi Muhəmmədin
yoludur. Əməllərin ən pisi dində yenilik-
lərdir. Sonradan dinə salınan hər bir əməl bidətdir,2 hər bir bidət isə
zəlalətdir.3 Hər bir zəlalət isə oddadır.4

‫ﻲ‬‫ﻮﻟ‬ ‫ﻮﺍ ﹶﻗ‬‫ﻳ ﹾﻔ ﹶﻘﻬ‬ ‫ﺎﻧﹺﻲ‬‫ﻟﺴ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﹰﺓ‬ ‫ﻋ ﹾﻘ‬ ‫ﺣﹸﻠ ﹾﻞ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺮﹺﻱ ﻭ‬ ‫ﻲ ﹶﺃ‬‫ﺮ ﻟ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﺪﺭﹺﻱ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻲ‬‫ﺡ ﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺏ ﺍ‬
 ‫ﺭ‬ ‫
ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
“Ey Rəbbim! Köksümü açıb genişlət, işimi yüngülləşdir, dilimdəki
düyünü aç ki, sözümü yaxşı anlasınlar!” (Taha 25-28).
Əziz oxucu!
Ərəb dilində təqdim olunan bu vəsait Mədinə İslam Universi-
tetinin ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻴ ﹺﻢ ﺍﻟﹸﻠ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Ərəb dili” kollecində tədris olunan

‫ﺎ‬‫ﲔ ﹺﺑﻬ‬
 ‫ﻘ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﻨ‬‫ﻐ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺔ‬‫ﺮﹺﺑﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺱ ﺍﻟﻠ‬
 ‫ﺭﻭ‬ ‫ﺩ‬ “Ərəb dilini bilməyənlər üçün ərəb
dili dərsləri” kitabının proqramı əsasında hazırlanmış və bu
proqrama tam uyğun olan ərəb dilinin qrammatik qaydalarından
ibarətdir. Bildiyimiz kimi adı çəkilən kitab dörd hissədən ibarət olub,
bu dörd hissədə ərəb dilinin qrammatikasını təşkil edən “Sarf” və
“Nəhv” qaydaları tədricən, sadədən mürəkkəbə doğru tələbəyə
öyrədilir. Bu kitab öz xüsusi təlim üslubu ilə digər ərəb dili təlimi
kitablarından seçilir. Bu xüsusilik aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Kitabdakı dərslər elə tənzimlənib ki, tələbə bu dərsləri öyrə-
nərkən özü də hiss etmədən ərəb dili qaydalarını tədricən, tam

1 XUTBƏTUL-HACƏ adı ilə məşhur olan bu duanı cümə və s. xütbələrdə Peyğəmbər

oxumuşdu. Səhabələrinə də bunu əmr etmiş və özü də onları öyrətmişdir. Hədisin ilk his-
səsini bizə Əhməd (№ 1/ 392, 293, 432); Əbu Davud (№ 2188); ət-Tirmizi (№ 1105); İbn Macə
(№ 1892) və başqaları rəvayət etmişlər.
2 Bidət - Yenilik, Muhəmməd Peyğəmbərin
vəfatından sonra insanlar tərəfindən dinə

salınmış və dindən hesab edilən əməl və sözlərdir.

3 Zəlalət - Azğınlıq, yolunu azmaq.

4 HƏDİSİN İKİNCİ HİSSƏSİNİ: Muslim “Şərhu Nəvəvi” (№ 6/ 153-156); Əhməd (№ 3/ 319,

371); ən-Nəsai (№ 3/ 188, 189) və digərləri rəvayət etmişlər. Hədis alimi Muhəmməd
Nəsirəddin əl-Albani hədisin bütün rəvayətlərini bir yerə toplayaraq “Xutbətul-Hacə” adlı
bir kitab yazmışdır. İstəyənlər bu kitaba baxa bilərlər. Hədis Şeyx əl-Albani tərəfindən səhih
adlandırılmışdır.
5
mənimsəyir.
2. Çoxşaxəli, geniş mövzular bir dərsdə deyil, tədricən, sadədən
mürəkkəbə doğru bir neçə dərsdə hissə-hissə öyrədilir. Məsələn, ‫ﻰ‬‫ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬
“İkilik hal” mövzusu ümumilikdə beş dərsə tam açıqlanır. Bir
dərsdə düzəlmə qaydası, başqa bir dərsdə ikilik halın şəxs
əvəzlikləri, başqa bir dərsdə ikilik halda olan isimlərin hallanması
qaydası, başqa bir dərsdə isə fellərin ikilik halda hallanması və s.
ümumilikdə beş dərsdə tam olaraq tələbəyə çatdırılır.
3. Kitabda “Sarf” (morfologiya və leksika) və “Nəhv” (sintaksis)
elmləri ayrı-ayrılıqda müstəqil deyil, bir yerdə paralel olaraq
öyrənilir.
4. “Sarf” və “Nəhv” mövzularının əsaslı və sistemli şəkildə
verilməsi tələbələrin bu elmləri birlikdə öyrənməsinə imkan yaradır.
5. Dörd hissədən ibarət olan kitab ərəb dili qrammatikasını tam
şəkildə əhatə etmişdir.
Ərəb dilində, dörd hissədən ibarət olan kitab müəllimlər üçün
nəzərdə tutulub. Kitab yalnız mətnlər və tapşırıqlardan ibarətdir.
Qrammatik qaydalar isə göstərilməmişdir. Bu qaydalar proqrama
uyğun müəllim tərəfindən izah edilməlidir. Bu səbəbdən də kitab
ərəb dilini müstəqil öyrənmək istəyənlər üçün çətinlik yaradır. Bunu
nəzərə alaraq kitabdakı dərslərə qrammatik qaydalar yazmağı qərara
aldım. Bu qaydalar kitabdakı dərslərə uyğun olaraq bölünmüşdür.
Qaydalara aid mətn və çalışmalar isə dərslikdədir. Bu səbəbdən
vəsait “Mədinə tədris kitabları” ilə yanaşı öyrənilməlidir.
Hal-hazırda əlinizdə olan bu kitab “Ərəb dilini bilməyənlər
üçün ərəb dili dərsləri” kitabının I və II hissəsinə yazılmış
qrammatik qaydalardır. Kitabın III hissəsinə yazılmış qrammatik
qaydalar isə digər, müstəqil kitabdadır.
Uca Allah bu kitabı İslam və müsəlmanlar üçün faydalı, əməli-
mi isə xalis Onun rizasını qazanmaq üçün etsin!
Elşən Şəkərov
Rəcəb 17. 1432 / İyun 19. 2011

6
 ÝÈÐÈØ
Ərəb dilinin fəziləti və “Nəhv” elmi barədə qısa məlumat

Ərəb dili Allahın  bu din üçün seçdiyi bir dildir və Qurani-

Kərimi də məhz bu dildə nazil etmişdir. Allah  buyurur:

‫ﻘﻠﹸﻮﻥﹶ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱠﻠ ﹸﻜ‬ ‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﺮﹺﺑﻴ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺁﻧ‬‫ﻩ ﹸﻗﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﹾﻟﻨ‬ ‫ﺎ ﹶﺃﻧ‬‫ﹺﺇﻧ‬
“Həqiqətən, Biz onu ərəbcə Quran olaraq nazil etdik ki, başa düşə
biləsiniz” (Yusuf surəsi, 2).

İbni Kəsir
bu ayənin təfsirində deyir: “Çünki ərəb dili ən

dolğun mənalı, ən aydın, ən geniş, ürəkdə olanları ifadə etmək üçün ən gözəl
dildir. Məhz buna görə də səmavi kitabların ən şərəflisi olan Quran ən
şərəfli dildə - ərəb dilində - nazil edilmişdir”.
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə
deyir: “Bil ki, ərəb dilini öyrənmək
insanın ağlına, əxlaqına və dininə güclü təsir edir. Həmçinin, müsəlman bu
dili öyrənməklə sanki özünü İslamın ilk dövründə yaşayan səhabə və
tabiinlərə bənzədir. Özünü onlara bənzətmək isə əqlə, əxlaqa və dinə təsir
edir. Ərəb dilinin özü dindəndir və onu bilmək fərz və vacibdir. Çünki
Quran və Sünnəni başa düşmək fərzdir. Onları isə yalnız ərəb dilini
bilməklə başa düşmək olar. Vacibi tamamlayan hər bir şey də vacib
hökmündədir”.1
İbn Abdul-Bərr öz “Bəhcətul-Məcəlis” kitabında bu məsələyə
toxunur və fəslin əvvəlini Ömər ibn əl-Xəttabın Əbu Musa əl-Əşariyə
 göndərdiyi məktubun bir hissəsi ilə başlayır. Məktubda deyilir:
“Sünnəni dərindən dərk edin, ərəb dilini öyrənin....”.
Şöbə
deyir: “Hədisi öyrənib ərəb dilini öyrənməyənin məsəli
başlıqsız əbaya bənzəyir”.
Ərəb dili İslam elmlərinə yiyələnmək istəyən hər bir müsəlman
üçün çox mühümdür. Çünki ərəb dili - necə ki, alimlər deyir - İslam
elmlərinin açarıdır. Allah  Qurani-Kərimi məhz bu dildə nazil
etmiş, Peyğəmbərimiz
də məhz bu dildə danışmışdır. İslam
alimləri elm tələbəsinin “fəqih”, “təfsirçi”, “üsulçu” və s. olması
üçün ilk növbədə ərəb dilini bilməsini şərt görürlər. Bu və digər bir

1 İqtidau- s-Siratil-Müstəqim 1/ 207.

7
çox şeylər var ki, ərəb dilinin öyrənilməsinin və onun incəliklərini
bilib, dərindən dərk edilməsinin elm tələbəsi üçün nə qədər böyük
əhəmiyyət kəsb etməsinə dəlalət edir.
Ərəb dili İslam dininin rəmzi sayılır. Ərəb dilini bilən İslamın
dilini bilmiş olur. Şübhəsiz ki, bəlağət və fəsahət baxımından ən
yüksək zirvədə olan Qurani-Kərimin, dolğun mənalı Peyğəmbər

sünnəsinin və İslam dininin müxtəlif elmləri barədə yazılmış
kitabların məhz ərəb dilində olması bizə ərəb dilini, onun
qaydalarını öyrənməyin nə qədər mühüm olmasından xəbər verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb dili heç də çətin dil deyildir.
Düzdür, ərəb dili çoxşaxəlidir. Lakin əgər insan bu iki şeyə diqqət
etsə, o zaman heç də çətin olmaz:
1. İxlas – yəni ərəb dilini öyrənməkdə məqsədi Allahın 
Kitabını və Peyğəmbərinin
hədislərini oxuyub başa düşmək və
əməl etmək olsun.
2. Bacardığı qədər bu elmi yaysın və bilməyənlərə öyrətsin.
İnsan bir elmin əhəmiyyətini dərk etməsə ona o qədər də can
yandırmaz. Əgər bu elmin az əhəmiyyətli olmasını düşünərsə nə
qədər can atsa da çox şeyə nail ola bilməz. Elmə özünü gərək tam
həsr edəsən ki, o da sənə cüzi bir hissəsini versin. Əgər insan bu
elmin böyük əhəmiyyətə malik olmasını dərk edərsə, bu elmi
öyrənməkdə bütün çətinliklər ona asan gələr.

Nəhv elmi barədə məlumat

Ərəb dili qrammatikası əsasən “Sarf” və “Nəhv” elmlərindən

ibarətdir. Sarf elmi (morfoloqiya 1 ) – sözlərin quruluşundan və
dəyişərkən məruz qaldığı formalardan, bəhs edən elmdir. Yəni,
sözün müxtəlif formalara düşməklə yeni mənalar verməsini öyrənən
elmdir.
Nəhv elmi (sintaksis2) – sözlərin hallanan və ya hallnmamayan
olması və cümlədə hallanarkən son hərəkələrinin dəyişməsi barədə

1 Morfologiyanın əsas mövzusu nitq hissələridir. Morfologiyada sözlər nitq hissələri kimi
öyrənilir, onların quruluşu və dəyişmə qaydaları araşdırılır.
2 Sintaksis – yunan sözüdür, “tərtib, birləşmə” deməkdir. Söz birləşmələrini və cümlələri

öyrənir.
8
qaydaları öyrənən elmdir. Nəhv elmini öyrənməkdə əsas məqsəd
Quran və Hədisləri daha dəqiq başa düşmək və onları düzgün
öyrənib öyrətməkdir.
Hallanma: Amilin təsiri ilə sözlərin cümlədə son hərəkəsinin
dəyişməsinə deyilir. Bu baxımdan sözlər iki cür olur:
1. Hallanan sözlər: amilin təsiri ilə son hərəkələri dəyişən
sözlərdir.
2. Hallanmayan sözlər: amilin təsiri ilə son hərəkələri
dəyişməyən sözlərdir.
İsimlərin az bir qrupu istisna olmaqla əksəriyyəti hallanandır.
Hallanmayan isimlərə işarə, sual, şəxs əvəzlikləri və s. aiddir.

Nəhv elminin banisi

Nəhv elminin əsasının ilk dəfə nə zaman və kim tərəfindən

qoyulması barədə alimlərin müxtəlif rəyləri vardır. Bu rəylərdən ən
üstünü budur ki, “Nəhv” elminin əsasını Əbul-Əsvəd əd-Duəli 1
xəlifə Əli ibn Əbu Talibin  əmri ilə qoymuşdur. Buna səbəb isə
İslam dininin geniş yayılması, çox sayda əcnəbilərin İslama daxil
olması və Ərəb dilində danışılarkən səhvlərin artması idi.

Ərəb dilində isimlərin halları

Ərəb dilində hallanan isimlərin üç halı var:

1. ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Mərfu (adlıq) halı - əlaməti dammadır. Tənvinli
(‫ )ـٌـ‬, tənvinsiz (‫ )ـُـ‬. Məsələn: ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬  ,‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
2. ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Məcrur (yiyəlik) halı - əlaməti kəsrədir. Tənvinli
(‫ـ‬
ٍ ) , tənvinsiz (‫ــ‬ ِ ). ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ,‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬

1Zalim ibn Amr ibn Sufyan ibn Cəndəl əd-Duəli əl-Kinəni (hicrətdən 1 il öncə doğulmuş,
hicri 69-da vəfat etmişdir, miladi 605-688). Tabiindir, alim, əmir, şair, fəqih olmuşdur. Əli
ibn Əbi Talib  ona yol göstərmiş və bunun əsasında o “Nəhv” elminin əsasını qoymuşdur.
Qurani-Kərimin hərflərinin nöqtələnməsi də onun tərəfindən edilmişdir. Ömər ibn əl-
Xattabın  dövründə Bəsrədə məskunlaşmış, Əlinin  xilafəti dövründə isə Bəsrə əmiri
təyin edilmişdir.
9
 3. ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Mənsub (təsirlik) halı - əlaməti fəthədir. Tənvinli
(‫ )ـًـ‬, tənvinsiz ( َ‫) ـ‬. ‫ﺎﺑﹰﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ,‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
Yiyəlik hal yiyəlik, sahiblik, bildirməklə yanaşı bir sıra başqa
mənalar da bildirir. Həmçinin, təsirlik hal da təkcə vasitəsiz
tamamlıq bildirmək üçün deyil, həm də bir sıra başqa mənalar üçün
də istifadə olunur.

‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻡ ﺍﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﹾﻗﺴ‬ Sözün növləri1

Ərəb dilində cümlənin tərkibində olan sözlər üç nitq

hissəsindən biridir:
1. İsim;
2. Fel;
3. Hərf2.
Yəni, əgər biz ərəb dilində deyilən istənilən cümləni araşdırsaq
görərik ki, cümlənin təşkil olunduğu sözlər bu üç növdən biridir.
1. İsim – müstəqil məna daşıyan, əşya, keyfiyyət, say və ad
bildirən sözlərdir. Məsələn: kitab, elm, gözəl və s.
2. Fel – hərəkətin icrasının müxtəlif zamanlarda baş verməsini
bildirir. Məsələn: getdi, gedir, gedəcək.
3. Hərf3 – ayrılıqda müstəqil məna daşımayan və yalnız digər
sözlər ilə birləşərkən məna ifadə edən sözlərdir.
Bu nitq hissələrinin hər birinin özlərinə xas olan əlamətləri vardır.

İsmin əlamətləri:
1. ‫ ﹶﺍ ﹾﻝ‬artiklinin daxil olması;
2. Tənvin;
3. Hərfu cərrlərlə işlənməsi;
4. İkilik və cəm hallarında ola bilməsi və s.

1 Bu mövzu Azərbaycan dili qrammatikasında “nitq hissələri” kimi tanınır.

2 Yəni: ədatlar.
3 Hərf dedikdə - səslərin işarəsini bildirən heca hərfləri deyil, məna hərfləri nəzərdə tutulur.

Məna hərfləri bir neçə hərfdən də ibarət ola bilər.

10
 Qeyd: Sifət, say, əvəzlik və zərf kimi yerdə qalan nitq hissələri
ismin əlamətlərini qəbul etmələrində ismə bənzədikləri üçün “isim”
qrupuna aid edilmişdir.
Felin əlaməti:
1. Şəxs sonluqlarının qəbul edilməsi;
2. Zamana dəlalət etməsi və s.

Nə felin, nə də ismin əlamətlərini qəbul etməyənlər isə məna

hərfləridir.

11
 
BÈÐÈÍÚÈ ÊÈÒÀÁ
 

12
 1. ÁÈÐÈÍÚÈ ÄßÐÑ
İşarə əvəzlikləri
‫ﻫـَـﺬﹶﺍ‬
İşarə əvəzlikləri: işarə vasitəsilə ismi 1 təyin edən sözlərdir.
İşarə olunan isim təkdə, ikilikdə və ya cəmdə ola bilər. Bunların hər
birinin özünə xas olan işarə əvəzlikləri var. Həmçinin, ərəb dilində
iki qrammatik cins olduğu üçün işarə əvəzliklərində cinslər də
nəzərə alınır. İşarə əvəzlikləri hallanmayan isimlər qrupuna aiddir.
İşarə əvəzlikləri iki cürdür:
1. Yaxınlıq bildirən işarə əvəzlikləri.
2. Uzaqlıq bildirən işarə əvəzlikləri.
Bu əvəzlikləri bir-bir öyrənəcəyik.
‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - tək, kişi cinsi və yaxın üçün işlənən işarə əvəzliyidir. Mənası:
“Bu” deməkdir.
Məsələn: .‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬
 ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu, kitabdır.
Sual əvəzlikləri

Sual əvəzlikləri – sual cümlələri düzəltmək üçün istifadə

olunan əvəzliklərdir. Sual əvəzlikləri həmişə cümlənin əvvəlində
gəlir. Sual əvəzlikləri də həmçinin hallanmırlar. Sual cümlələrinin
bəzi növləri:
1. ‫ﹶﺃ‬ – (mı/mi, mu/mü) sual həmzəsi (ədatı) ilə başlayan cümlələr.
Bu sual həmzəsi ilə istənilən cümləni suala çevirmək olar. ‫– ﹶﺃ‬ sual
həmzəsi ilə başlayan cümlələrə cavab verərkən ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ “bəli” və ‫ﻻ‬
“xeyr” cavab ədatlarından birini istifadə etmək lazımdır.
Məsələn:
.‫ ﻫﺬﺍ ﻛﺘﺎﺏ‬,‫ﻌﻢ‬ ‫ﻧ‬ ‫؟‬‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﹶﺃ‬
Bu, kitabdırmı? Bəli, bu, kitabdır.
və ya: ‫ﺘﺮ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ ﻫﺬﺍ‬,‫ ﻻ‬- Xeyr, bu, dəftərdir.

1 İşarə olunan isim çox vaxt gözlə görünən olur. Məsələn: ‫ﺎﺏ‬‫ﺘ‬‫ﺬﹶﺍ ﻛ‬‫ ﻫ‬- Bu kitabdır. Lakin gözlə
görünməyən, mənəvi şeylər də ola bilər. Məsələn: ‫ﻴﺪ‬‫ ﺟ‬‫ﺃﻱ‬‫ﺬﹶﺍ ﺭ‬‫ ﻫ‬Bu yaxşı fikirdir.

13
2. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ – nə? sual əvəzliyi ilə başlayan cümlələr. Bu sual əvəzliyi
qeyri-aqil 1 (cansızlar, heyvanlar, bitkilər və s.) isimlər barədə
soruşularkən istifadə olunur.
Məsələn:
.‫ﺬﺍ؟ ﻫﺬﺍ ﻛﺘﺎﺏ‬‫ﺎ ﻫ‬‫ﻣ‬
Bu, nədir? Bu, kitabdır.
‫ﺎ‬‫ﻣ‬ sual əvəzliyindən, həmçinin, həm aqil, həm də qeyri-aqil isimlərin
mahiyyəti, keyfiyyəti barədə soruşarkən də istifadə olunur. Məsələn:
‫؟‬‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ ﻣ‬Kitab nədir? Və ya ‫؟‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﻣﺎ ﺍ ﹸﳌ‬Müəllim nədir?
Qeyd: ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬sual əvəzliyi ‫ﺎﺫﹶﺍ‬‫ ﻣ‬kimi də işlənir. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ = ‫ﺎﺫﹶﺍ‬‫ﻣ‬
3. ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – kim? Sual əvəzliyi ilə başlayan cümlələr. Bu sual əvəzliyi
aqil2 isimlər barədə soruşularkən istifadə olunur. Məsələn:
.‫ﻴﺐ‬‫ﻦ ﻫﺬﺍ؟ ﻫﺬﺍ ﹶﻃﹺﺒ‬ ‫ﻣ‬
Bu, kimdir? Bu, həkimdir.

1Qeyri-aqil isimlər – heyvan, bitki və s. kimi insan anlayışı bildirməyən isimlərdir.

2Aqil isimlər – insan anlayışı bildirən isimlərdir. Məs: tələbə, həkim, müəllim, Muhəmməd
və s.
14
 2. ÈÊÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﹶﺫ‬
‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﹶﺫ‬ - tək, kişi cinsi və uzaqlıq üçün işlənən işarə əvəzliyidir.
Mənası: “O” deməkdir. Məsələn:

.‫ﹶﻗﹶﻠﻢ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﺫ‬ ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu, kitabdır, o isə qələmdir.

15
 3. Ö×ÖÍÚÖ ÄßÐÑ
Müəyyənliyin ifadəsi ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬
Ərəb dilində isimlər müəyyənlikdə və qeyri-müəyyənlikdə ola
bilər. Bəzi isimlər öz leksik mənalarına görə artıq müəyyənlikdə
hesab edilirlər. Bu cür isimlərə adlar, işarə, şəxs və nisbi əvəzlikləri
və s. aiddir.
Müəyyənlik morfoloji yolla da düzələ bilər 1 . Müəyyənlik
morfoloji yolla daha çox, sözlərin əvvəlinə ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬ (əl) artikli və ya
“müəyyənlik ədatı” əlavə edilməklə düzəlir. ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬ artikli sözlərə
qoşularkən sözün tənvinləri atılır və söz tənvinsiz hallanaraq
mərfuda (‫ )ـﹹ‬, məcrurda (ِ‫ )ـ‬, mənsubda isə (َ‫ ) ـ‬olur.
Məsələn: ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫( ﹶﺍﹾﻟ‬müəyyən kitab) ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ (hər hansı bir kitab)
Şəmsiyyə və Qəməriyyə hərflər
‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﻤ ﹺﺮ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﻭ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬‫ﺴ‬
ِ ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
Ərəb dilində 28 hərf var. Tələffüz zamanı bu hərflərdən 14-də
dil və dişlər iştirak edir. Belə hərflərə ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺴ‬
ِ ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “şəmsiyyə
hərfləri” deyilir. Şəmsiyyə hərflər aşağıdakılardır:
‫ ﻝ‬,‫ ﻥ‬,‫ ﻅ‬,‫ ﻁ‬,‫ ﺽ‬,‫ ﺹ‬,‫ ﺵ‬,‫ ﺱ‬,‫ ﺯ‬,‫ ﺭ‬,‫ ﺫ‬,‫ ﺩ‬,‫ ﺙ‬,‫ﺕ‬
Şəmsiyyə hərflə başlanan sözə ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬ (əl) artikli qoşulduqda
artiklin ‫ﹾﻝ‬ hərfi yazıda saxlanılmasına baxmayaraq, tələffüz edilmir
və nəticədə ‫ﻝ‬
‫ ﹾ‬hərfinin sukunu atılır və şəmsiyyə hərfə təşdid ( ّ‫ـ‬ )
qoyulur. Məsələn:
[ət-talibu] (‫ﻟﺐ‬ ‫ﺐ )ﹶﺍ ﹾﻃﻄﹶﺎ‬
 ‫ﻟ‬‫ = ﺍﹶﻟﻄﱠﺎ‬‫ﻟﺐ‬‫ ﹶﻃﺎ‬+ ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬
Şəmsiyyə hərflərin ‫( ﹶﺍ ﹾﻝ‬əl) artikli ilə belə oxunmasında məqsəd
tələffüz zamanı yaranan çətinliyi aradan qaldırmaqdır2.

1Morfoloji yolla düzələn müəyyənlik barədə gələcək dərslərdə geniş danışılacaq.

2Ümumiyyətlə, ərəb dilində dilin rahatlığına çox önəm verilir. Hətta bunun üçün söz və söz
birləşmələrində bir hərfi başqa bir hərfə çevirmək və ya hər hansı bir hərfi düşürmək =
16
 4. ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÄßÐÑ
Hərfu-cərrlər (önqoşmalar)
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺣﺮ‬
Hərfu-cərrlər - adından göründüyü kimi hərflərdir. Yəni,
ayrılıqda məna daşımır və yalnız digər sözlərlə birləşərkən məna
ifadə edən sözlərdir. Ona görə “cərr” hərfləri adlanır ki, isimlərin
əvvəlində gəlir və özündən sonra gələn ismi məcrur edir. Ərəb
dilində 20 - yə yaxın hərfu-cərr var və hər bir həfu-cərrin özüna xas
mənası var. Bəzən bir hərfu-cərr başqa hərfu-cərrin mənasını da verə
bilir. Buna baxmayaraq ən çox işləndiyi məna onun əsas mənasıdır.
Bu dərsdə dörd hərfu-cərrdən söhbət açacağıq: ‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬,‫ﻣﻦ‬ ,‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ,‫ﻲ‬‫ﻓ‬
1. ‫ﻲ‬‫ – ﻓ‬da/də, içində mənasını daşıyır1. Məsələn:
Həmid evdədir. – .‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻲ ﹶﺍﹾﻟ‬‫ﻓ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
2. ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ – üzərində, üstündə mənasını daşıyır. Məsələn:
Kitab yazı stolunun üstündədir. - .‫ﺘﺐﹺ‬‫ﻜ‬
‫ﻤ ﹾ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
3. ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – dan/dən mənasını daşıyır. Məsələn:
Həmid evdən çıxdı. .‫ﻴﺖ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﹶﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺝ ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬
4. ‫ – ﹺﺇﻟﹶﻰ‬a/ə, ya/yə mənasını daşıyır. Məsələn:
Həmid evə getdi. .‫ﻴﺖ‬‫ﺒ‬‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
Hərfu-cərrlərin sual əvəzlikləri ilə işlənməsi
Hərfu-cərrlər isimlərlə işləndiyi kimi sual əvəzlikləri ilə də
işlənərək müxtəlif mənalar verir. Məsələn: ‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬‫ – ﹶﺃ‬harada? Sual əvəzliyi
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – dan/dən hərfu-cərri ilə işlənərkən ‫؟‬‫ﻳﻦ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ - haradan? mənasını
verir. Məsələn:
Həmid haradandır? ‫؟‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺣ‬ ‫ﻳ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬

= lazım gələrsə belə. Bəzən isə söz birləşmələrində sözün hərəkələrini dəyişmək də tələb
olunur. Bunu gələcək dərslərdə aydın görəcəyik.
1 Yəni, isimlərlə birlikdə bu mənanı verir. Müstəqil olduqda isə heç bir məna daşımır.

17
 Həmzətul-qati və Həmzətul-vasl
‫ﺻ ﹺﻞ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺰ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺰ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﻄ ﹺﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬
Bildiyimiz kimi ərəb dilində bir qrup sözlər həmzə ilə başlayır.
Sözlərin əvvəlində gələn və “başlanğıc həmzəsi” adlanan həmzə iki
cür olur:
1. Həmzətul-qati (ayırıcı həmzə). ( ‫ﺰ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﻄ ﹺﻊ ) ﺃ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬
2. Həmzətul-vasl (birləşdirici həmzə) . ( ‫ﺻ ﹺﻞ ) ﺍ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺰ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬
Həmzətul-qati (ayırıcı həmzə) (‫)ﺃ‬ - bu həmzənin yazılışında

üstünə və ya altına “həmzə” ( ‫) ﺀ‬ işarəsi qoyulur və hər cür nitq

şəraitində (istər cümlənin əvvəlində gəlsin, istər ortasında) yazılır və

deyilir. Məsələn:
‫؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻭ ﹶﺃ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺣ‬ ‫ﻳ‬‫ ﹶﺃ‬- [Əynə Həmidun və əynə Muhəmmədun].
Muhəmməd haradadır, bəs Həmid haradadır?
Həmzətul-vasl (birləşdirici həmzə) ( ‫ﺍ‬ ) – bu həmzənin

yazılışında üstünə və ya altına həmzə işarəsi qoyulmur və özündən

əvvəl sözə və ya hətta bir hərfə təsadüf etdikdə tələffüz edilmir
(atılır) lakin yazılır, həm də həmzəli söz özündən əvvəlki söz və ya
hərflə birlikdə sanki ona birləşdirilmiş şəkildə deyilir1.
Həmzətul-vasl (birləşdirici həmzə) ilə başlayan sözlər məhdud
bir qrup təşkil edir. Bunlardan biri də ‫( ﹶﺍ ﹾﻝ‬əl) müəyyənlik artiklidir.

Məsələn: .‫ﻟﺲ‬‫ﺎ‬‫ﺱ ﺟ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻗﻒ‬‫ﺍ‬‫ﻡ ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺍﹾﻟﹺﺈﻣ‬
[Əl-iməmu vaqifun vəl-mudərrisu cəlisun]
İmam ayaq üstədir, müəllim isə oturmuşdur.

1 Tələffüzdə baş verən belə birləşmə hərəkələmədə əlif hərfinin üstünə ( ‫)ﭐ‬ “vəslə”
(birləşmə) işarəsi qoymaqla bildirilir.
18
 Həmzətul-vasldan əvvəlki hecanın fonetik1 dəyişmələri

Öyrəndiyimiz kimi həmzətul-vasl ilə başlayan söz özündən

bilavasitə əvvəlki sözlə birlikdə - bir fonetik vəhdət kimi deyilir.
Yanaşı düşmüş belə sözləri bir-biri ilə birləşdirərkən təkcə həmzətul-
vaslı atmaqla məsələ bitmir, bəzən həmzətul-vasldan əvvəlki hecada
da dəyişiklik etmək lazım gəlir:
1. Uzatma hərflər qısaldılır. Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬- [ilə əl-beyti - iləl-beyti]
Evə -
Yazı stolunun üstündə - ‫ﺐ‬ ‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬ - [alə əl-məktəbi - alə-l-məktəbi]
Evdə - ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻲ ﹶﺍﹾﻟ‬‫ ﻓ‬- [fi əl-beyti - fil-beyti]
2. Sakin 2 hərflər köməkçi ( َ‫ـُ ـِ ـ‬ ) hərəkələri artırılmaqla
hərəkəli hərfə çevrilir:
a) Sakin hərfdən əvvəlki hərəkə ( َ‫ـ‬ ) fəthə olarsa, sakin hərfə
əksər halda ( ِ‫) ـ‬ kəsrə artırılır. Məsələn: “Mühəndis kimdir?”
cümləsində.
‫؟‬‫ﺪﺱ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ ﺍﹾﻟ‬ - ‫ﺱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ [mən əl-muhəndisu – mənil-muhəndisu?]
b) ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ (min) – hərfu-cərri ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬ artiklindən qabaq çevrilib ‫ﻦ‬‫( ﻣ‬minə)
olur. Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﹶﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ - [min əl-beyti – minə-l-beyti].

c) Sakin hərfdən əvvəlki hərəkə (‫ )ـُـ‬damma olarsa, sakin hərfə

əksər halda (‫ )ـُـ‬damma artırılır. Bəzi hallarda isə kəsrə ( ِ‫) ـ‬
artırılır3.

1 Yəni-oxunuş dəyişikliyi.
2 Yəni: sukunlu hərflərə
3 Buna aid misallar gələcək dərslərimizdə gələcək.

19
 Şəxs əvəzlikləri
‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Şəxs əvəzlikləri – danışanı (I şəxsi), müraciət olunanı (II şəxsi)
və ya qaib olanı (III şəxsi) bildirmək üçün qoyulmuş xüsusi sözlərdir.
Danışan (mən, biz) birinci şəxs, müraciət olunan (sən, siz) ikinci
şəxs, barəsində danışılan (o, onlar) isə üçüncü şəxsdir. Ərəb dilində
şəxs əvəzlikləri ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬damirlər” adlanır.
‫ﺎ‬‫ ﹶﺃﻧ‬- “Mən” I şəxsin təki (həm kişi, həm də qadın cinsi) üçün
‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬- “Sən” II şəxsin təki (kişi cinsi) üçün
‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬- “Sən” II şəxsin təki (qadın cinsi) üçün
‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ - “O” III təki (kişi cinsi) üçün
‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ - “O” III təki (qadın cinsi) üçün
Məsələn:
.‫ﻟﺐ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎ‬‫ﺖ؟ ﺃﻧ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ – Sən kimsən? Mən tələbəyəm.
.‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺃﻧ‬,‫ﺒﺔﹲ؟ ﻻ‬‫ﺖ ﹶﻃﺒﹺﻴ‬
 ‫ﻧ‬‫– ﺃﺃ‬ Sən həkimsənmi? Xeyir, Mən müəlliməyəm

.‫ﺮﹶﻓﺔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻮ ﻓ‬ ‫ﻫ‬ ‫؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫– ﺃ‬ Muhəmməd haradadır? O, otaqdadır
.‫ﺒﺦﹺ‬‫ﻤ ﹾﻄ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻨﺔﹸ؟‬‫ﻣ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫– ﺃ‬ Əminə haradadır? O, Mətbəxdədir

Qeyd: Ərəb dilində damirlər (şəxs əvəzlikləri) hallanmır.

Tənvin qəbul etməyən isimlər

Ərəb dilində mühim bir qrup isimlər tənvin qəbul etməyərək

mərfu halında (‫)ـُـ‬ ilə bitir. Bu cür isimlərə ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬‫ﻦ ﺍﹶﻟﺼ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
(məmnu minəs-sarf) “təvin qəbul etməyən” 1 isimlər deyirlər. Bu
qrup isimlərdən biri də qadın adlarıdır. Qadın adları tənvin qəbul
etmir. Məsələn: ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬,‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻨﺐ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬ və s.

1Tənvin qəbul etməyən isimlər “ikihallı” isimlər də adlanır. Bu isimlərin qalan qruplarını
inşə-Allah tədricən öyrənəcəyik.
20
 5. ÁÅØÈÍÚÈ ÄßÐÑ

‫ﺎﹶﻓ ﹸﺔ‬‫ﺍﻹﺿ‬ İzafə (təyini söz birləşməsi)

İsimlərin yiyəlik hal vasitəsilə bir-birinə birləşməsinə “izafə”
(təyini söz birləşməsi) deyilir. Azərbaycan dilində isə bu söz
birləşməsi “sahib-mənsub söz birləşməsi” adlanır. Məsələn, “Evin
qapısı”. Birinci tərəf (evin) yiyəlik hal şəkilçisi (-ın4) qəbul edir, sahib
tərəf adlanır, şəxs və ya əşya üzərində sahibliyi, mənsubluğu, onun
kimə, yaxud nəyə aid olmasını bildirir. İkinci tərəf (qapısı) isə,
mənsubiyyət şəkilçisi (-ı4) qəbul edir, mənsub tərəf adlanır və
birləşdiyi sözə mənsub və yaxud aid olmanı ifadə edir.
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ərəb dilində mənsub tərəf
əvvəl, sahib tərəf isə sonra gəlir. Mənsub tərəf “mudaf” (‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ),
sahib tərəf isə “mudafun ileyh” (‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﹺﺇﹶﻟ‬ ‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ) adlanır və belə söz
birləşməsi ‫ﺎ ﹶﻓ ﹸﺔ‬‫“ ﺍﻹﺿ‬izafə” adlanır.
Ərəb dilində çoxişlənən söz birləşmələrindən olan “izafə”nin
aşağıdakı qrammatik xüsusiyyətləri var:
1. Mudaf (mənsub tərəf) izafə tərkibində təyinlənməklə yanaşı
qrammatik müəyyənlik də kəsb etdiyi üçün tənvinsiz olur.
2. Mudafun ileyh daim məcrur olur. Müəyyənlikdə və qeyri
müəyyənlikdə olması isə cümlənin tələbindən asılıdır.
Məsələn:
Həmidin kitabı ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬

Sahib Mənsub ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ ﹺﺇﹶﻟ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬

tərəf tərəf Mudafun Mudaf
ileyh

Qeyd: Cümlə tərkibində mudaf (izafənin birinci tərəfi) hallanır.

Bu cür hallanmaya “tərkib vəziyyətində hallanma” deyilir.
Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺐ ﹶﺍﹾﻟ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
Kitab müəllimin yazı stolunun üstündədir.

21
 İzafə “ikitərəfli” və “çoxtərəfli” olur. Çoxtərəfli izafəyə “izafə
zənciri” də deyilir. “Çoxtərəfli” izafədə üç və daha artıq söz izafə
qaydasında bir-birinə birləşir. Burada da hər isim özündən sonrakını
məcrur edərək tənvinsiz olur. Sonuncu ismin qeyri müəyyənlikdə və
ya müəyyənlikdə olması isə cümlədən asılıdır. Cümlədə isə yalnız
birinci mənsub söz “mudaf” hallanır. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺣ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ - Həmidin evinin qapısı

İzafənin növləri
İzafə tərkibli birləşmələr cümlədə üç mənada gələ bilər:
1. Maliklik və sahiblik mənasında – bu izafənin ən çox işləndiyi
mənadır. Bu mənada işlənən izafə “‫ “ﻟﹻ‬hərfu-cərrinin mənasını
daşıyır. Məsələn:
(‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺤ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺪ )ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ـﺎ‬‫ـﺘ‬‫ﻛ‬ Həmidin kitabı (Kitab Həmidindir).
2. Əşyanın növünü və nədən düzəldiyini bildirir – bu məna da çox
işlənən mənalardandır. Bu mənada işlənən izafə “‫ﻦ‬
 ‫ـ‬‫ “ﻣ‬hərfu-
cərrinin mənasını daşıyır. Məsələn:
( ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎﺏ‬‫ﺪ )ﺑ‬ ‫ﻳ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ Dəmir qapı. (dəmirdən qapı)

3. Məkan zərfi mənasında – bu mənada çox az işlənir və “‫ﻲ‬‫”ﻓ‬

hərfu-cərrinin mənasını verir. Məsələn:
(‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ‬‫ ﻓ‬‫ﻳﻖ‬‫ﺻﺪ‬
 ) ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻖ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻳ‬‫ﺻﺪ‬
 ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu məktəb dostudur. (Məktəbdəki dost)

Sual əvəzliklərinin izafədə işlənməsi

Adi sözlər kimi sual əvəzliklərindən bəziləri də izafə tərkibində
“mudafun ileyh” ola bilirlər. Lakin sual əvəzlikləri hallanmadıqları
üçün dəyişmirlər və daim cümlənin əvvəlində gəldikləri üçün
“mudafla” birlikdə cümlənin əvvəlinə keçirlər. Məsələn:

Bu kimin kitabıdır? ‫ﻫﺬﹶﺍ؟‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬

‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ ﹺﺇﹶﻟ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬

22
 Həmcins üzvlü izafə

Sadə izafə həmcins üzvlər hesabına genişləndirilə bilər. Belə

birləşmə “həmcins üzvlü izafə” adlanır. Həmcins üzvlü izafənin
aşağıdakı variantları var:
1. Mudafı çoxaldılmış izafə. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﺣ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻭ ﹶﻗﹶﻠ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬
Həmidin kitab, qələm və dəftəri.
2. Mudafun ileyhi çoxaldılmış izafə. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻭ ﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬
Həmidin, Xalidin və Muhəmmədin kitabı.
3. Həm mudaf, həm də mudafun ileyhi çoxaldılmış izafə. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻭ ﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﺣ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻭ ﹶﻗﹶﻠ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬
Həmidin, Xalidin və Muhəmmədin kitab, qələm və dəftəri.
Qeyd: Sözlər arasında işlədilən ‫ﻭ‬ bağlayıcısı çox zaman
tərcümədə vergül ilə əvəz edilir.

Zərf önqoşmaları

Ərəb dilində zərflər 1 – məkana və ya zamana dəlalət edən

isimlərdir. Zərflər hallanan və hallanmayan olur. Məsələn,
hallanmayan zərflərdən: ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ – “burada”, ‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ – “orada”. Hallanan
zərflər adətən məkan və zaman bildirən isimlərdən düzəlir və
həmişə mənsub (təsirlikdə) olur. Məsələn: ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ – ﹶﺍﹾﻟ‬bu gün, və s. Tərəf
(səmt) bildirən (sağ, sol, ön, arxa və s.) zərflər yalnız izafə
qaydasında işlənirlər. Yəni özləri mənsub (təsirlikdə) olmaqla yanaşı
izafə olunduqları ismi məcrur edirlər.
Məsələn: ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﺖ ﹶﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ – yazı stolunun altında. ِ‫ﺴﺠﹺﺪ‬
 ‫ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ –

məscidin qarşısında, ‫ﺖ‬

 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ – evin arxasında.

1Zaman və məkan bildirən isimlərin “zərf” adlanmasına səbəb odur ki, zərfə qoyulan
məktub zərfdən kənara çıxmadığı kimi hadisə və ya söhbət də qeyd olunan zaman və ya
məkan çərçivəsində baş verir.
23
 Xitab ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺍﻟ‬
Xitab - xitab ədatları vasitəsilə xitab olunanın (‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬-
munədənin), xitab edənə yönəlməsini tələb etməkdir. Ərəb dilində
xitab cümlənin əvvəlində, ortasında və sonunda işlənə bilər. Xitab
bildirən sözlər (munədə) cümlədə digər cümlə üzvlərindən təkcə
intonasiya, yazıda isə vergül və ya nida işarəsi ilə deyil, həm də
əvvəlinə artırılmış xitab bildirən ədatlarla da fərqlənirlər.
Xitab ədatlarından ən çox istifadə olunanı ‫ﺎ‬‫ – ﻳ‬dir (ey, ay ).

Qayda: ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ – dən sonra xitab olunan şəxsi bildirən isim

(munədə) izafə tərkibli olmayan1 isim olarsa, adlıq halda, tənvinsiz

və ‫ – ﺍﹶﻝ‬artiklsiz olur. Məsələn:

!‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ – ﻳ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺣ‬Həmid – Ey Həmid!

!‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻳ‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ – Müəllim – Ey Müəllim!

!‫ﺎ ﹸﺫ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﺎ ﹸﺃ‬‫ﺎ ﹸﺫ – ﻳ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﺍ ُﻷ‬ – Müəllim – Ey Müəllim!

1 İzafə tərkibli isimlərin xitabını gələcək dərslərimizdən biləcəyik.

24
 6. ÀËÒÛÍÚÛ ÄßÐÑ
Ərəb dilində qrammatik cins

Ərəb dilində iki qrammatik cins vardır:

1. Kişi cinsi (‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠ‬ ‫ – )ﺍﹾﻟ‬muzəkkər.
2. Qadın cinsi (‫ﺚ‬
‫ﻧ ﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ – )ﺍ ﹸﳌ‬muənnəs.
Qrammatik cins sözün mənasına və şəkli əlamətlərinə görə
müəyyənləşdirilir. Muzəkkər isimlərin xüsusi şəkli əlamətləri
olmadığı halda, muənnəs isimlərin bir sıra xüsusi şəkli əlamətləri
vardır. Ərəb dilində muənnəs isimləri aşağıdakı əlamətlərinə görə
ayırmaq olar:
1. Canlılarda - törəyə bilən, nəsil artırma xüsusiyyəti olan hər bir
canlı muənnəs cinsindədir. ‫ﻢ‬ ‫ﻳ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻨ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ ﺁ‬və s.
2. Bədən üzvülərindən cüt olanlar muənnəsdir. Məsələn: ‫ﻴﻦ‬‫ﻋ‬ – göz,
‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ – ﹺﺭ‬ayaq və s.
3. Sonu (‫ﺓ‬ ‫“ )ـﺔ‬tə mərbutə”1 ilə bitən cansız əşyalar muənnəsdir.
Məsələn: ‫ﻋﺔﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺳ‬saat, ‫ﺳﺔﹲ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ – məktəb və s.
4. Ərəb dilində az sayda isimlər var ki, yuxarıda sadaladığımız
qadın cinsi əlamətlərindən heç biri onlarda yoxdur. Lakin, qədim
ərəblərin danışıq dilində, həmçinin, Quran və Hədislərdə onlara
qadın cinsində müraciət olunduğu üçün muənnəs sayılır. Bu cür
isimlər “səməidir” ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ . Yəni, qaydası olmayıb ərəblərdən
eşidilənlərə əsaslanan sözlərdir. Bu isimləri yalnız əzbərləmək və ya
lüğət kitablarına yönəlməklə bilmək olar. Məsələn: ‫ﺪﺭ‬ ‫ﻗ‬ – qazan, ‫ﻤﺲ‬ ‫ﺷ‬
– günəş və s.
Qeyd: Ərəb dilində muənnəs isimlərin başqa əlamətləri də
vardır. “Tə mərbutə” (‫ﺓ‬ ‫)ـﺔ‬ ən çox işlənən əlamətlərdəndir. Digər
əlamətlər barədə gələn dərslərdə danışılacaq. Həmçinin, “Tə

1 Hərfi mənası “bağlı tə” deməkdir. Sanki ‫ ﺕ‬hərfinin bağlı formasıdır.

25
mərbutə”- dən (‫ﺓ‬ ‫)ـﺔ‬ sifət və sayları muənnəsləşdirmək üçün də
istifadə olunur. Bunun üçün sözün tənvini (‫ )ـٌـ‬fəthə ilə (‫ )ـَـ‬əvəz
olunur, sonra sözün sonuna “tə mərbutə” (‫ﺓ‬ ‫)ـﺔ‬ əlavə olunub

üzərinə tənvin (‫ )ـٌـ‬qoyulur. Məsələn: ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬- ‫ﺒﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫( ﻃﹶﺎ‬tələbə oğlan –

tələbə qız ) , ‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ - ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ( müəllim-müəllimə ) və s.

‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬

‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ـ‬‫ ﻫ‬- tək, muənnəs (qadın cinsi) və yaxınlıq üçün işlənən
işarə əvəzliyidir. Mənası: “Bu” deməkdir. Məsələn:
.‫ﺳﺔﹲ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ Bu məktəbdir.

Cümlənin növləri, ismi cümlə

Cümlə - bitmiş fikri ifadə edən sözlərin birləşməsinə deyilir.

Cümlə həm ayrı-ayrı sözlərin, həm də söz birləşmələrinin bir-biri ilə
əlaqələnməsi yolu ilə düzəlir. Məsələn, ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ cümləsi
‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ və ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬sözlərinin birləşməsindən düzəlib.
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺐ ﹶﺍﹾﻟ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ cümləsi isə ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ və ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬söz birləşmələrindən düzəlib. Cümlə bir sözdən də ibarət ola
bilər. Məsələn: ‫؟‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﹶﺃ‬sualının cavabında. ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ - çıxdı feli bir söz
olmasına baxmayaraq cümlədir. Yəni «o, çıxdı».
Ərəb dilində cümlənin iki növü var:
1. İsmi cümlə;
2. Feli cümlə;
İsmi cümlə - isimlə başlayan cümlələrdir və bu isim
“mübtəda” 1 ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬ adlanır. Mübtəda, barəsində məlumat, xəbər
verilməsi istənilən söz və ya söz birləşməsidir. Mübtəda barəsində
verilən məlumat isə “xəbər” adlanır. İsmi cümlədə xəbər əksər halda

1 Mübtəda sözünün ərəbcə hərfi mənası “başlanan” deməkdir.

26
mübtədadan sonra gəlir. Mübtəda adətən müəyyənlikdə, xəbər isə
qeyri müəyyənlikdə olur. Məsələn:
1. .‫ﻳــﺪ‬‫ــﺪ‬‫ﺟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ـﺎ‬‫ـﺘ‬
ِ ‫ – ﺍﻟﻜ‬Kitab yenidir.

Xəbər Mübtəda
2. ‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺐ ﹶﺍﹾﻟ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ – ﹶﺍﹾﻟ‬Kitab müəllimin stolunun üzərindədir

Xəbər Mübtəda
3. ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺐ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﹶﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺣ‬Həmid evə getdi.

Xəbər Mübtəda
Yuxarıdakı üç ismi cümlədən göründüyü kimi xəbərlər üç
növdür. Birinci misalda xəbər bir sözdən, ikinci misalda xəbər hərfu-
cərr və isimdən, üçüncü misalda isə xəbər bütöv bir cümlədən
ibarətdir.
Birinci növ xəbərə “mufrad” ‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ , ikinci növ xəbərə “şibhu
cümlə”1 ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ , üçüncü növ xəbərə isə “xəbər cümlə” ٌ‫ﻤﻠﹶﺔ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬
deyilir.
Birinci və üçüncü növ xəbərlər - “mufrad” və “cümlə” xəbərləri
- mübtəda ilə cinsə və kəmiyyətə görə uzlaşır. Yəni, mübtəda hansı
cinsdədirsə, xəbər də həmin cinsdə olur. Mübtəda tək olduqda xəbər
də təkdə, mübtəda ikilikdə və ya cəmdə olduqda xəbər də ikilikdə
və ya cəmdə olur 2 . Mübtəda ilə “mufrad” xəbərin cinsə görə
uzlaşması “mufrad” xəbərin sonuna muənnəs əlaməti olan “tə
mərbutə” (‫ﺓ‬ ‫ )ـﺔ‬əlavə olunmaqla həyata keçirilir. Bunun üçün sözün
tənvini (‫ )ـٌـ‬fəthə ilə (‫ )ـَـ‬əvəz olunur, sonra sözün sonuna “tə

1“Şibhu cümlə” sözünün mənası “cümləyə bənzər” deməkdir. Çünki, hərfu-cərr və isim və
ya zərf və isimdən ibarət olan söz birləşməsi cümlə mənasını verərək tam cümlyə bənzəyir.
Məsələn: ‫ﺐﹺ‬‫ﻠﹶﻰ ﺍﳌﹶ ﹾﻜﺘ‬‫ – ﻋ‬‫ﻮﺩ‬‫ﻮﺟ‬ ‫ﺐﹺ ﻣ‬‫ﻠﹶﻰ ﺍﳌﹶ ﹾﻜﺘ‬‫ ﻋ‬yazı stolunun uzərində - yazı stolunun uzərində
mövcuddur.
2 Mübtəda ilə xəbərin kəmiyyətə görə uzlaşmasını ismin ikilik və cəm hallarını keçdikdə

aydın görəcəyik.
27
mərbutə” (‫ﺓ‬ ‫)ـﺔ‬ əlavə olunub üzərinə tənvin (‫)ـٌـ‬ qoyulur.
Məsələn:
‫ـﺔﹲ‬‫ـﺒ‬‫ـ ﹸﺔ ﻃﹶـﺎﻟ‬‫ـﻨ‬‫ ﺁﻣ‬- ‫ـﺐ‬‫ ﻃﹶـﺎﻟ‬‫ـﺪ‬‫ـﻤ‬‫ـﺤ‬‫ﻣ‬
Qeyd: Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ərəb dilində
mübtədanı ismi xəbərə bağlayan xüsusi bir şəkilçi (dır/dir, dur/dür)
yoxdur. İsmi cümlə tərcümə olunarkən bu şəkilçi tərcümədə əlavə
olunmalıdır. Azərbaycan dilində xəbər və ya digər cümlə üzvlərinə
əlavə olunan bu şəkilçilərə “xəbər şəkilçisi” yaxud “şəxs sonluğu”
deyilir və adətən, xəbərin sonuna artırılır. Məsələn: O, müəllimdir.
Burada xəbərə əlavə olunmuş “dır” şəkilçisi “xəbər şəkilçisi”dir.
Feli cümlə - fellə başlayan cümlələrdir. Feli cümlə barədə
gələcək dərslərimizdə daha ətraflı keçəcəyik.
Qeyd: Ərəb dilində cümlələri daha düzgün başa düşmək üçün
ilk növbədə onların ismi və ya feli olmasını aydınlaşdırmaq lazımdır.
Cümlənin mənası da məhz bundan asılıdır.

Sahiblik və malikiyyət bildirən “‫ـ‬‫ ”ﻟ‬hərfu-cərri

Haqqında danışacağımız “‫ـ‬‫ ”ﻟ‬hərfu-cərri bitişik yazılan hərfu-
cərrlərdəndir. Bu hərfu-cərr çoxmənalı olub əsasən “...üçün, ....ötrü,
....üzündən, -a/-ə, -ya/-yə, -ın/in, -un/ün, ... var” mənalarını verir.
“ ‫ـ‬‫ ” ﻟ‬hərfu-cərri ‫ ﺍﹶﻝ‬artikilli sözlərlə iki cür işlənir:
1. ‫ ﺍﹶﻝ‬artiklinin əlif hərfi ( ‫ ) ﺍ‬atılır. Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ـﻠﹾـ‬
ِ ‫ﺱ=ﻟ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬+ ‫ـ‬‫ﻟ‬
2. Əgər ‫ﺍﹶﻝ‬ artiklindən sonra söz ” ‫ﻝ‬ ” ləm hərfi ilə
başlayırsa “‫ـ‬‫ ”ﻟ‬hərfu-cərri qoşulduqda artiklin təkcə əlifi
deyil, ləmi də “‫ ”ﻝ‬ləmi düşür. Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ﻟﱠﻠ‬ = ‫ ﺍﷲ‬+ ‫ـ‬‫ﻟ‬
Qeyd: “ ‫ـ‬‫ ” ﻟ‬hərfu-cərri sual əvəzlikləri ilə də işlənir. Məsələn:

‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ ﻣ‬+ ‫ـ‬‫؟ = ﻟ‬‫ـﻦ‬‫ـﻤ‬‫ ﻟ‬- kimin?

28
 7. ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬
‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ - tək, muənnəs (qadın cinsi) və uzaqlıq üçün işlənən işarə
əvəzliyidir. Mənası: “O” deməkdir. Məsələn:
.‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻚ ﺟ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ‫ﺳﺔﹲ ﻭ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
Bu məktəbdir, o isə universitetdir.
Beləliklə, biz dörd işarə əvəzliyi öyrəndik:
‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ,‫ﻟﻚ‬‫ ﹶﺫ‬,‫ﺬﻩ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ـﺬﹶﺍ‬‫ﻫ‬
Bunlardan: ‫ـﺬﹶﺍ‬‫ ﻫ‬və ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ yaxın, ‫ﻚ‬  ‫ﻟ‬‫ ﹶﺫ‬və ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ isə uzaq üçündür.
Həmçinin, ‫ـﺬﹶﺍ‬‫ ﻫ‬və ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ ﹶﺫ‬muzəkkər, ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ və ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ isə muənnəs üçündür.

Uzağı bildirən işarə Yaxını bildirən işarə

Cinslər əvəzlikləri əvəzlikləri

Muzəkkər üçün ‫ــﺪ‬‫ــﺎﻣ‬‫ﻚ ﺣ‬

 ‫ـ‬‫ﹶﺫﻟ‬ ‫ـﺪ‬‫ـﻤ‬‫ـﺤ‬‫ــﺬﹶﺍ ﻣ‬‫ﻫ‬
Muənnəs üçün ‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ـﻨ‬‫ﺯﻳ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ـ‬
ْ ‫ـﻠ‬‫ﺗ‬ ‫ـ ﹸﺔ‬‫ــﻨ‬‫ﻩ ﺁ ﻣ‬ ‫ﺬ‬ ‫ــ‬‫ﻫ‬

29
 8. ÑßÊÊÈÇÈÍÚÈ ÄßÐÑ
İşarə əvəzliklərinin təyini söz birləşməsində işlənməsi

Əvvəlki dərsimizdə (5-ci dərsdə) söz birləşməsindən danışdıq. Bildik

ki, söz birləşməsi “iki və daha artıq sözün məna və qrammatik cəhətdən
birləşməsinə deyilir”. Keçən dərsimizdə “izafə” (sahib-mənsub söz
birləşməsi) barədə danışdıq və bu növ söz birləşmənin düzəlmə qaydasını
öyrəndik.
Bu dərsimizdə isə daha bir söz birləşməsini öyrənəcəyik ki, bu da
birinci tərəfi işarə əvəzliyi, ikinci tərəfi isə ümumi isim olan təyini söz
birləşməsidir. Bu mövzunu yaxşı başa düşmək üçün əvvəlcə söz birləşməsi
ilə cümlənin oxşar və fərqli cəhətlərinə baxaq. Söz birləşməsi ilə cümlənin
oxşar cəhəti budur ki, söz birləşməsi də, cümlə də sözlərin birləşməsindən
düzəlir. Əsas fərqli cəhətləri isə aşağıdakılardır:
1. Cümlə bitmiş fikri ifadə edir, söz birləşməsində isə fikir bitmir. Buna
görə də söz birləşməsində intonasiya bitkinliyi yoxdur. Cümlədə isə
intonasiya bitkinliyi var. Məsələn:
Söz birləşməsi: ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Həmidin kitabı (fikir bitmədi)

Cümlə: ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Həmidin kitabı yenidir (fikir bitdi)
2. Cümlə bir sözdən ibarət ola bilər, söz birləşməsi isə ən azı iki sözdən
ibarət olur.
Birinci dərsdə öyrəndik ki, mübtədası işarə əvəzliyi, xəbəri isə
ümumi isim olan ismi cümlələrdə xəbər qeyri-müəyyənlikdə, yəni ‫ﺍﻝ‬
artiklsız olur. Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - Bu kitabdır

xəbər mübtəda
Qayda: Ərəb dilində (birinci tərəfi) işarə əvəzliyi və (ikinci tərəfi)
ümumi isimdən ibarət olan söz birləşməsində işarə əvəzliyi ümumi
isimdən əvvəl gəlir, ümumi isim müəyyənlikdə, yəni ‫ﺍﻝ‬ artikllı olur və
tərəflər bir-biri ilə cins, kəmiyyətə və hala görə uzlaşır.
İşarə əvəzlikləri hallanmadığına görə ismin hansı halda olmasını
işarə əvəzliyinin qrammatik mövqeyi müəyyən edir. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺤ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ - Bu kitab Həmidindir

30
 ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ - Kitab bu stolun üzərindədir

Birinci cümlədə ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyi mübtədadır. Mübtəda isə raf

halında (adlıq halda) olduğu üçün ‫ﺏ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬kitab” sözü də onunla uzlaşaraq
raf halındadır. İkinci cümlədə isə ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyi ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ hərfu-cərindən
sonar gəldiyinə görə cərr halının (yiyəlik halın) yerindədir, bu səbəbdən
‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬yazı stolu” sözü məcrurdur.
Qeyd: Ərəb dili qrammatikasında işarə əvəzliyindən sonra gələn
müəyyən, yəni ‫ﺍﻝ‬ artikllı ismə “bədəl” (əvəzedən) deyilir. “Bədəl” barədə
daha ətraflı gələcək dərslərdən biləcəyik. Məsələn:

‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ - Bu kitab yenidir

xəbər bədəl mübtəda

İşarə əvəzliyindən sonra gələn bədəl xəbərlə qarışdırılmamalıdır.

‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟ‬ - Bu kitab, ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - Bu kitabdır.
Misallardan gördüyümüz kimi, ismi cümlənin xəbəri işarə
əvəzliklərindən sonra ‫ﻝ‬
‫( ﹶﺍ ﹾ‬əl) artikli qəbul etməmişdir. Bədəl isə işarə
əvəzliklərindən sonra ‫ﻝ‬
‫( ﹶﺍ ﹾ‬əl) artikli qəbul etmişdir.
Hal əlaməti olmayan isimlər
Hal əlaməti olmayan isimlərin birinci qrupu
‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ “Maqsur isimlər”

Öyrəndiyimiz kimi ərəb dilində isimlər hallanan və

hallanmayan olmaqla iki qismə bölünür. Hallanan isimlərin halları
onların son hərəkələri ilə ifadə edilir. Mərfu halın əlaməti damma (
ٌ‫ـﹹ ــ‬ ), məcrur halın əlaməti kəsrə ( ‫ـ‬
ٍ ‫ـﹻ ـ‬ ), mənsub halın
əlaməti isə fəthədir (‫ـﹱ‬ َ‫) ـ‬.

31
 İsimlərin böyük əksəriyyəti bu cür hal əlamətləri qəbul edə
bildiyi halda üç qrup sözlərin hal əlamətləri olmur və bu əlamətlər
“təqdirdə” olur.
Bu dərsimizdə bu üç qrup sözlərdən birini keçəcəyik ki, bu
qrup sözlərə “maqsur sözlər” ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬deyilir. “Maqsur sözlər”1
sonu “əlif maqsura” ilə ( ‫ َـﻰ‬, ‫ ) َـﺎ‬bitən sözlərdir.
Maqsur sözlərin sonundakı “əlif maqsura” ‫ﺍ‬ ‫ ﻯ‬hal əlamətlərinin
görsənməsini mümkünsüz edir və bu kimi sözlərin halı cümlədəki
yerinə görə müəyyənləşdirilir: mərfu halı tələb edən şəraitdədirsə
mərfu, məcrur və mənsub hal tələb edən şəraitdədirsə məcrur və ya
mənsub hal mənasını verir. Məsələn: ‫ـﺮﹺﻳـﻜﹶـﺎ‬‫ ﹶﺃﻣ‬,‫ـﻔﹶـﻰ‬‫ـﺸ‬‫ـﺘ‬
ْ ‫ﺍﳌﹸﺴ‬
1. .‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ـﻔﹶـﻰ ﹶﺃﻣ‬‫ـﺸ‬‫ـﺘ‬ ْ ‫ ﺍﳌﹸﺴ‬- Xəstəxana məktəbin qarşısındadır.
2. .‫ـﻔﹶـﻰ‬‫ـﺸ‬‫ـﺘ‬ ْ ‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﳌﹸﺴ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬- Həmid xəstəxanaya getdi.
Birinci cümlədə ‫ـﻔﹶـﻰ‬‫ـﺸ‬‫ـﺘ‬
ْ ‫ﺍﳌﹸﺴ‬ sözü mübtəda olduğu üçün
mərfudur, əlaməti olan damma isə “təqdirdədir”. Ikinci cümlədə isə
hərfu-cərrdən sonra gəldiyi üçün məcrurdur, hal əlaməti olan kəsrə
isə “təqdirdədir”. Hal əlaməti olmayan sözlərin qalan iki növünü
gələn dərslərdən biləcəyik.

1 Sonu uzun saitlə ( ‫ ُـﻮ‬, ‫ ) ــِﻲ‬bitən əcnəbi sözləri də bu növə aiddir.

Məsələn: ‫ـﺎﻛﹸـﻮ‬‫ ﺑ‬, ‫ﻜـِﻲ‬‫ ﺷ‬və s.
32
 9. ÄÎÃÃÓÇÓÍÚÓ ÄßÐÑ
Sifət və sifətlənmiş isim ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﻌ‬ ‫ﺖ ﻭ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ـ‬‫ـﻌ‬‫ﺍﹶﻟﻨ‬
Sifət – tabe olduğu sözün sifətini (əlamət və keyfiyyətini)
bildirməklə onu tamamlayan (təyin edən) cümlə üzvüdür. Əlamət
dedikdə zahiri görkəm, keyfiyyət dedikdə isə daxili xüsusiyyət
nəzərdə tutulur.
Qayda: Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, ərəb dilində
sifətərlər (nəat), tabe olduqları (təyin etdikləri) sifətlənmiş isimdən
(mənu:tdan) 1 bilavasitə sonra gəlib onunla cins, hal, kəmiyyət,
müəyyənlik və qeyri – müəyyənlikdə uzlaşırlar. Məsələn:
1. .‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺣ‬Həmid yeni müəllimdir.

‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻮﺕ‬‫ﻨﻌ‬‫ﻣ‬

2. .‫ﺼﻞﹺ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺪ ﻓ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺱ ﺍﹶ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍ ﹸﳌ‬Yeni müəllim sinifdədir.

‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻮﺕ‬‫ﻨﻌ‬‫ﻣ‬

3. .‫ﻳﺪ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺐﺍ ﹶ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺏ ﺍﹶ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ – ﺍﻟ‬Yeni kitab yeni stolun üstündədir.

‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻮﺕ‬‫ﻨﻌ‬‫ﻣ‬ ‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻮﺕ‬‫ﻨﻌ‬ ‫ﻣ‬

4. .‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺤ‬ ‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺭ ﹸﺓ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬ ‫ – ﺍﻟ‬Yeni maşın Həmidindir.

‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬‫ﻮﺕ‬‫ﻨﻌ‬‫ﻣ‬
Birinci cümlədə ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬  ‫ﻣ‬ “mənut”u qeyri-müəyyənlikdə, adlıqda
olduğu üçün ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬
 “nəat”-ı da ona tabe olaraq qeyri-müəyyənlikdə və
adlıqdadır. Ikinci cümlədə ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “mənut”u müəyyənlikdə, adlıqda
olduğu üçün ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ “nəat”- ı da ona tabe olaraq müəyyənlikdə və

1 Burada “u” saitindən sonra gələn “ : “ işarəsi saitin uzanmasını bildirir.

33
adlıqdadır. Üçüncü cümlədə ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ “mənut”u müəyyənlikdə və
yiyəlikdə olduğu üçün ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫“ ﺍ ﹶ‬nəat”- ı da ona tabe olaraq müəyyən-
likdə və yiyəlikdədir. Dördüncü cümlədə ‫ﺭ ﹸﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬  ‫“ ﺍﻟ‬mənut”u
müəyyənlikdə, adlıqda və muənnəsdə (qadın cinsində) olduğu üçün
‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫“ ﺍ ﹶ‬nəat”- ı da ona tabe olaraq müəyyənlikdə, adlıqda və muən-
nəsdir.
Qeyd: Nəat və mənutun kəmiyyətə görə uzlaşmasını ismin
ikilik və cəm hallarını keçdikdən sonra aydın görəcəyik.

Sonu ( ‫ﻥ‬
‫ﺍﹸ‬ َ‫ ) ـ‬ilə bitən sifətlər
Keçən dərslərdə “məmnu minəs-sarf” “tənvin qəbul etməyən”
isimlərdən danışdıq və bildirdik ki, qadın adları bu qrup
isimlərdəndir. Həmçinin, sonu ( ‫ ) ـَ ﺍ ﹸﻥ‬ilə bitən sifətlər də bu qrup
isimlərdəndir, yəni tənvin qəbul etmirlər. Məsələn:

‫ﻼ ﹸﻥ‬
‫ﺴﹶ‬  ‫ﹶﻛ‬ -Tənbəl ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻀﺒ‬
 ‫ﹶﻏ‬ - Qəzəbli
‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻋ ﹾﻄﺸ‬ -Susamış ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺷ‬ - Tox
‫ﻣﻠﹾﺂ ﹸﻥ‬ - Dolu

34
 Nisbi əvəzliklər (ismul-movsullar) ‫ﻝ‬
‫ﻮ ﹸ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬
Ərəb dilində öyrəndiyimiz şəxs (damirlər), işarə (ismul-işəra)
və sual (ismul-istifhəm) əvəzliklərindən başqa nisbi əvəzliklər
(ismul-movsullar) də vardır. Ərəb dilində nisbi əvəzliklər
aşağıdakılardır:

Muzəkkər (kişi cinsi) Muənnəs (qadın cinsi)

Tək ‫ﻱ‬‫( ﺍﱠﻟﺬ‬hansı ki,) ‫ﻲ‬‫( ﺍﱠﻟﺘ‬hansı ki,)
Cəm ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫( ﺍﱠﻟﺬ‬hansılar ki,) (‫ﻲ‬‫ﻲ )ﺍﻟﻠﱠﺎﺋ‬‫( ﺍﻟﻠﱠﺎﺗ‬hansılar ki,)
Nisbi əvəzlik anlayışı azərbaycan dilinə aid olan əlamət deyil.
Rus, fransız və s. bir sıra başqa dillərdə buna daha çox rast gəlinir.
Nisbi əvəzliyin nə olduğunu və azərbaycan dilində necə tərcümə
olunduğunu başa düşmək üçün hərfi tərcüməsi azərbaycan dilində
kobud səslənsə də bir cümləyə müraciət edək.

‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬

 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺟ ﹸﻞ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺍﻟ‬ - Kişi, hansı ki, sinifdən çıxdı müəllimdir

Bu cümlədə ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ “hansı ki, sinifdən çıxdı”
hissəsində ‫ﻱ‬‫“ ﺍﱠﻟﺬ‬hansı ki” nisbi əvəzlikdir. Nisbi əvəzliklər ayrılıqda
mənası aydın olmayan ‫ﻢ‬‫ﺒﻬ‬‫ﻣ‬ mubhəm1 isimlərdir və mənaları yalnız
özlərindən sonra gələn cümlə vasitəsilə aydınlaşır. Bu cümlədə də
‫ﻱ‬‫“ ﺍﱠﻟﺬ‬hansı ki” əvəzliyinin mənası yalnız bu əvəzlikdən sonar işlənən
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ “sinifdən çıxdı” feli cümləsi ilə aydınlaşdı. Nisbi
əvəzlikdən sonar gələn və əvəzliyin mənasını aydınlaşdıran cümləyə
(silətul-movsul) "‫ﻮﻝ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺻﹶﻠ ﹸﺔ ﺍ ﹶﳌ‬
 " deyilir.
Nisbi əvəzliklər bir qayda olaraq azərbaycan dilinə tərcümə
edilmir. Bu səbəbdən cümlənin ‫ﻞ‬
‫ﺼﹺ‬ ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ hissəsi azərbaycan
dilinə feli sifət kimi (yəni felin sonuna –an2 şəkilçisi artırılmaqla)

1Mubhəm isimlər – mənaları yalnız özündən sonra gələn söz və ya cümlə vasitəsilə
müəyyənləşən isimlərdir.
35
tərcümə olunur. Yuxarıdakı cümlənin azərbaycan dilində düzgün
tərcüməsi belədir:
‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺟ ﹸﻞ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺍﻟ‬ - Sinifdən çıxan kişi müəllimdir

Qeyd: Əgər nisbi əvəzliklərdən sonra gələn cümlə (silətul

movsul) “şibhu cümlə” (ön qoşma və ya yer zərfindən ibarət olan
ifadə) olduqda nisbi əvəzlik (...dakı/...dəki) şəkilçisi kimi, feli cümlə
olduqda isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi (...an/...ən) indiki zaman
feli sifət şəkilçisi ikimi tərcümə olunur. Məsələn:
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﻦ ﺍ ﹸﳌﺪ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺍﻟﺬﻱ ﺃﻣ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱠﺎﻟ‬
Məktəbin qarşısındakı tələbə müdirin oğludur.

.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﻦ ﺍ ﹸﳌﺪ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬ ‫ﺔ ﺍﻟﹾﺂ ﹶﻥ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻦ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺐ ﺍﻟﺬﻱ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱠﺎﻟ‬
İndicə məktəbdən çıxan tələbə müdirin oğludur.
İşarə əvəzlikləri kimi nisbi əvəzliklərin də muzəkkər, muənnəs,
həmçinin, tək və cəm üçün formaları vardır.
1 ‫ﻱ‬‫ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬ – hansı (ki), tək və muzəkkər (kişi cinsi) üçündür.

Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﻟﺬ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Yazı stolunun üzərindəki kitab müəllimindir.

(hərfən: kitab hansı ki, yazı stolunun üzərindədir, müəllimindir.)

2 ‫ﻲ‬‫ﹶﺍﱠﻟﺘ‬ - hansı (ki), tək və muənnəs (qadın cinsi) üçündür.

Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﺍﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Məktəbin qarşısındakı maşın müəllimindir.
(hərfən: maşın hansı ki, məktəbin qarşısındadır, müəllimindir.)
36
 Nisbi əvəzliklər (ismul-movsullar) işarə əvəzlikləri kimi
cümlədə müxtəlif sintaktik funksiya daşıyraq müxtəlif cümlə üzvü
yerində çıxış edə bilirlər. Məsələn, mübtəda, xəbər, işarə
əvəzliyindən sonra gəldikdə isə bədəl, nəat (sifət) və s. bu kimi
cümlə üzvü yerində gələ bilərlər. Məsələn:
‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬

xəbər silətul-movsul mübtəda

Məktəbin qarşısındakı müəllimdir

‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬

 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﱠﻟﺬ‬

xəbər silətul-movsul bədəl müb.

Bu, sinifdən çıxan müəllimdir

Nisbi əvəzliklərin nəat (sifət) kimi işlənməsinə daha çox təsadüf

edilir. Nisbi əvəzliklərin bu mövzuda qeyd olunmasının məqsədi də
məhz budur. Nisbi əvəzliklərin (ismul-movsulların) cəm formasını
gələcək dərslərimizdən biləcəyik.

37
 10. ÎÍÓÍÚÓ ÄßÐÑ
Bitişik yazılan raf, cərr və nasb damirləri

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺮ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬
Ərəb dilində şəxs əvəzlikləri hallanmır. Yəni, amilin təsiri ilə
sonları dəyişmir. Lakin, hər halın (raf, cərr və nasb hallarının) özünə
xas olan şəxs əvəzlikləri (damirləri) vardır. Həmçinin, hər halın şəxs
əvəzlikləri yanaşı gəldiyi sözlərə bitişən və ayrı yazılan olmaqla iki
yerə bölünürlər.

1. Ayrı yazılan şəxs əvəzlikləri ‫ﺼﻠﹶﺔ‬

 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ (munfəsil damirlər)
2. Bitişən şəxs əvəzliklər ‫ﺼﻠﹶﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
ّ ‫( ﺍﻟ‬muttəsil damirlər)
Birinci: Ayrı yazılan adlıq hal şəxs əvəzlikləri (munfəsil raf
damirləri).

Əvvəlki dərslərimizdə keçdiyimiz ( ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻧﺖ‬‫ ﹶﺃ‬,‫ﻧﺖ‬‫ ﹶﺃ‬,‫ﺎ‬‫)ﹶﺃﻧ‬ şəxs
əvəzlikləri əslində ayrı yazılan adlıq hal şəxs əvəzlikləridir (raf
damirləridir).
İkinci: Bitişən yiyəlik və təsirlik hal şəxs əvəzlikləri (muttəsil
cərr və nasb damirləri)
Yiyəlik və təsirlik hallarda adlıq hal şəxs əvəzliklərini aşağıda
göstərilmiş “bitişən əvəzliklər” əvəz edir. Muttəsil cərr damirləri
(bitişən yiyəlik hal əvəzlikləri) isimlərlə işlədilərkən I şəxs (‫ﻱ‬ ‫“ )ـﹻ‬-
ım/-im”, II şəxs (‫ﻙ‬
 , ‫ﻙ‬ ) “-ın/-in”, III şəxs (‫ﻪ‬ ‫ـ‬, ‫ﺎ‬‫)ـﻬ‬ “-ı/-i” və s.
mənsubiyyət şəkilçilərinin və ya yiyəlik halda olan “mənim”,
“sənin”, “onun” və s. şəxs əvəzliklərinin mənasını verir.
Bitişən əvəzliklər birləşdikləri isimlə izafə əmələ gətirdikləri
üçün onları təyin edir, həm də onlara müəyyənlik verir. Buna görə
də, ismin tənvini və ‫( ﹶﺍﻟﹾـ‬əl) artikli düşür.

38
 Bitişən nasb Ayrı
Misal və cərr yazılan raf Şəxslər
damirləri damirlər
‫ﺎﺑـِﻲ‬‫ﻛﺘ‬ kitabım ‫ـِﻲ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I şəxs
II şəxs
‫ﻚ‬
 ‫ـ‬
ُ ‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ kitabın ‫ﻙ‬ ‫ـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
muzəkkər
‫ﻪ‬ ‫ـ‬
ُ ‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ kitabı ‫ﻪ‬ ‫ـ ـ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
III şəxs
‫ﺎﺑـُﻬﺎ‬‫ﻛﺘ‬ kitabı ‫ﺎ‬‫ـ ـﻬ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬

Qeyd: Tə mərbuta ( ‫ ﺓ‬,‫ )ـﺔ‬ilə bitən isimlər bitişən əvəzliklərlə

işlədildikdə “tə mərbuta” tə məbsutəyə ( ‫ ) ﺕ‬çevrilir. Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ـ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ – ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ maşın – sənin maşının
Bitişik vəziyyətdə hallanma

Bitişən əvəzliklər qoşulmaqla isimlərin hallanmasına “bitişik

vəziyyətdə hallanma” deyilir. Əvvəlində daim kəsrə ( ‫ـِـ‬ ) olan I
şəxs (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi istisna olmaqla, yerdə qalan bitişən
əvəzliklərlə hallanarkən isimlərin əvəzlikdən əvvəlki hərəkəsi
dəyişir.
Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ـ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ mərfu halında
‫ﻚ‬
 ‫ﺎﺑﹺـ‬‫ﻛﺘ‬ məcrur halında
‫ﻚ‬
 ‫ـ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ mənsub halında
Yerdə qalan şəxs əvəzliklərini gələn dərslərimizdə tədricən
öyrənəcəyik.
Bitişən yiyəlik hal şəxs əvəzlikləri (cərr damirləri) yiyəlik hal
tələb edən (yəni: özündən sonra ismi məcrur edən) hərfu cərrlərlə də
(ön qoşmaları ilə) işlənirlər. Bu zaman bəzi hərfu cərrlərdə bəzi
dəyişikliklər baş verir. Bu hərfu cərrlərdən bəzilərini göstərək:
39
 1. ‫ﻟﹻ‬ - hərfu cərri (-ın/in; -un/ün; üçün)

‫ﻟﹻ‬ - hərfu cərri I şəxsin təki (‫ )ـِﻲ‬istisna olmaqla qalan şəxs

əvəzlikləri ilə birləşərkən ‫ﻟﹷ‬ şəklini alır.

‫ــﻲ‬‫ ـﹻ ﻱ = ﻟ‬+ ‫ ﻟﹻ‬- Mənim/ mənə

‫ﻚ‬
 ‫ﻙ = ﻟﹶـ‬ + ‫ ﻟﹻ‬- Sənin/sənə (muzəkkərdə)

‫ﻚ‬
 ‫ﻙ = ﻟﹶـ‬ + ‫ ﻟﹻ‬- Sənin/sənə (muənnəsdə)

‫ﻪ‬ ‫ﻪ = ﻟﹶـ‬ ‫ ـ‬+ ‫ ﻟﹻ‬- Onun /ona (muzəkkərdə)

‫ﺎ = ﻟﹶـﻬﺎ‬‫ ـﻬ‬+ ‫ ﻟﹻ‬- Onun /ona (muənnəsdə)

2. ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu cərri (-dan / -dən)

‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ - hərfu cərri I şəxsin təki (‫ )ـِﻲ‬ilə işlənərkən əvəzlik (‫)ﻧﹺـﻲ‬
şəklini alır və yanaşı düşmüş iki ‫ ﻥ‬birləşərək şəddələşir ( ‫) ـّـ‬.
‫ﻲ‬‫ﻣﻨ‬ = ‫ ﻧﹺـﻲ‬+ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – məndən
Qalan şəxs əvəzliklərinə birləşərkən heç bir dəyişiklik olmur.
3. ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ (-da/-də), ‫( ﹺﺇﻟﹶﻰ‬-a/ə; -ya/yə, ....tərəf), ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ (...üzərində) hərfu

cərrləri.
‫ﹺﺇﻟﹶﻰ‬
‫ﻋﻠﹶﻰ‬ hərfu cərrləri bitişən əvəzliklərlə işlənərkən (‫“ )ﻯ‬əlif
və
maqsura” (‫“ )ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir.
Bu hərfu cərrlər I səxsin təki (‫ )ـِﻲ‬ilə işlənərkən yanaşı düşmüş
iki (‫“ )ﻱ‬yə” birləşərək fəthəli şəddəyə çevrilir ( ‫ﻱ‬
 ).

‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬ = ‫ ﻱ‬+ ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬- məndə

‫ﻲ‬ ‫ ﻱ = ﹺﺇﹶﻟ‬+ ‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬- mənə tərəf

mənim
‫ﻲ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ = ‫ ﻱ‬+ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ -
üzərimdə
40
 Qayda: Qadın cinsinin təki istisna olmaqla III şəxs (tək və cəm)
bitişən əvəzlikləri ( ‫ﻢ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻪ‬ ‫) ـ‬, kəsrə (‫)ـِـ‬, və (‫ﻱ‬
 ) hərfindən sonra
çevrilib (‫ﻢ‬
 ‫ـ ﹺﻬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻪ ـ ﹺﻬ‬ ‫ ) ـ‬olur1.
‫ﻪ‬ ‫ـﻴـ‬‫ﻪ = ﻓ‬ ‫ ـ‬+ ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬- onda, orada

‫ﻪ‬ ‫ـ‬‫ﻪ = ﹺﺇﹶﻟﻴ‬ ‫ ـ‬+ ‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬- oraya, ona tərəf

‫ﻪ‬ ‫ـ‬‫ﻋﹶﻠﻴ‬ = ‫ﻪ‬ ‫ ـ‬+ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ - onun üzərində

Qalan şəxs əvəzlikləri ilə işlənərkən heç bir dəyişiklik baş
vermir.

Fellərin keçmiş zamanı

‫ﻲ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﳌﹶﺎﺿ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬
Ərəb dilində fellərin kökünü bildirən xüsusi “məsdər”
forması yoxdur2. Buna görə də ərəb dili alimləri indiki və
keçmiş zaman fellərinin şəxslərdə hallanmasını nəzərdən
keçirərək belə qərara gəlmişlər ki, felin keçmiş zamanda III
şəxsin təkinin muzəkkər formasını “şərti məsdər” kimi
götürsünlər. Çünki, fel bu formada heç bir şəxs sonluğu qəbul
etməyərək, felin kökünü xatırlatdığı üçün öyrənilmək və şərh
edilmək baxımından münasibdir. Buna görə də lüğət və
dərsliklərdə fel məhz bu formada göstərilir. Məsələn: ,‫ﺐ‬
 ‫ــ‬‫ﹶﺫﻫ‬
‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ və s.
Ərəb dilində fellərin üç forması var.
1. Keçmiş zaman; ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫( ﺍﹾﻟﻤ‬madi)
2. İndiki – gələcək zaman; ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫( ﺍ ﹸﳌﻀ‬mudari)
3. Əmr; ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬

1 Bu dəyişmə hərfu-cərrlərin təsirindən deyil, dilin rahatlığı üçündür, çünki şəxs əvəzlikləri
hallanmırlar.
2 Digər dillərdən fərqli olaraq ərəb dilində fellərin sadə məsdəri felin kökünə məsdər

şəkilçisi əlavə etməklə düzəlmir. Hər felin özünə xas olan və biri-birindən çox fərqlənən
məsdər forması var. Buna görə də bu məsdər formalarında bəzən felin kökünü müəyyən
etmək çətin olur.
41
 Madi (keçmiş zaman) felinin düzəlmə qaydası
Madi (keçmiş zaman) feli – iş və hərəkətin danışılan vaxtdan
əvvəl baş verdiyini bildirir. Felləri keçmiş zamanda təsrif etmək1
üçün “şərti məsdərin” (yəni: felin keçmiş zaman III şəxs, tək,
muzəkkər formasının) sonuna aşağıdakı şəxs sonluqlarını artırmaq
lazımdır:

Misal Şəxs sonluqları Damirlər Şəxslər

‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I şəxs
II şəxs
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ muzəkkər
‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ﹶﺫﻫ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
III şəxs
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـَـ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬

Keçmiş zaman felini düzəldərkən “şərti məsdərin” sonuna

əlavə edilən (‫ﺕ‬
 ,‫)ﺕ‬ şəxs sonluqları əslində “bitişən adlıq hal şəxs
əvəzlikləridir” (muttəsil raf damirləridir). (‫ﺕ‬
 ) şəxs sonluğu isə
qadın cinsi əlamətidir.
Yerdə qalan şəxslərdə əlavə olunan şəxs sonluqlarını gələn
dərslərimizdə tədricən öyrənəcəyik.

‫ـ‬‫( ﻟ‬-ın/-in, -un/-ün, …üçün) hərfu cərri və ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ (...yanında) zərfinin
xəbərin “var” mənasını bildirməsi.

‫ـ‬‫ ﻟ‬və ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ sözləri ismi cümlədə çox vaxt xəbər kimi işlənirlər. Bu cür
xəbərlər mübtədadan əvvəl və sonra gəlməsindən asılı olaraq
aşağıdakı mənaları ifadə edirlər:
1. Əgər, ismi cümlədə ‫ــ‬‫ﻟ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ـ‬‫ﻋﻨ‬ sözlərindən ibarət xəbərlər
mübtədadan sonra gələrlərsə, öz əsl mənalarını verirlər. Yəni, ‫ـ‬‫ﻟ‬

1 Təsrif etmək – yəni, hallandırmaq.

42
 (-ın/-in, -un/-ün, …üçün) hərfu cərri mənsubiyyət, sahiblik
bildirir, ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ zərfi isə (...yanında) mənasını verir. Məsələn:
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺪ ﺍ ﹸﳌﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬Həmid müdirin yanındadır.
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺤ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﻟ‬Kitab Həmidindir.
2. Əgər, ismi cümlədə ‫ﻝ‬ ‫ ﹺ‬və ‫ﺪ‬ ‫ــ‬‫ﻋﻨ‬ sözlərindən ibarət xəbərlər
mübtədadan əvvəl gələrlərsə, “(kimin və ya nəyin nəyi isə)
vardır” mənasını bildirirlər. ‫ﻝ‬
‫ ﹺ‬- aqilər və bədən üzvləri üçün, ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬
isə qeyri aqillər və əşyalar üçün işlənir. Bu növ ismi cümlələrdə
mübtəda, varlığı (mövcudluğu) haqda ilk dəfə məlumat verilən
əşya olduğu üçün qeyri-müəyyənlikdə olur. Məsələn:
.‫ﻲ ﹶﺃﺥ‬‫ﻟ‬ – Mənim qardaşım var.
.‫ﻴﺖ‬‫ﺑ‬ ‫ﻱ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻋ‬ – Mənim evim var.
Qeyd 1: “Vardır” mənasını verən ‫ـ‬‫ ﻟ‬və ‫ﺪ‬  ‫ـ‬‫ﻋﻨ‬ sözlərinin əvvəlinə
"‫ﺎ‬‫ "ﻣ‬inkar ədatı artırıldıqda “yoxdur” mənasını verirlər. Məsələn:
.‫ﻲ ﹶﺃﺥ‬‫ﺎ ﻟ‬‫ ﻣ‬,‫؟ ﻻ‬‫ﻚ ﹶﺃﺥ‬
 ‫ﹶﺃ ﹶﻟ‬
Sənin qardaşın varmı? Xeyr, mənim qardaşım yoxdur.
.‫ﻱ ﹶﻗﹶﻠﻢ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫؟ ﻻ‬‫ﻙ ﹶﻗﹶﻠﻢ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﹶﺃ‬
Sənin qələmin varmı? Xeyr, mənim qələmim yoxdur.
Qeyd 2: Təkcə ‫ـ‬‫ﻟ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ deyil, istənilən hərfu-cərr və ya
zərfdən ibarət olan xəbər mübtədadan əvvəl keçdikdə “var”
mənasını verir.
Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﺘ ﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ – Stolun üstündə kitab var.
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺃﻣ‬Evin qarşısında maşın var.

43
 ‫ ﹶﺃﺏ‬və ‫ ﹶﺃﺥ‬sözlərinin xüsusi şəkildə hallanması
Ərəb dilində altı isim var ki, bu isimlər I səxsin təki (‫ )ـِﻲ‬istisna
olmaqla digər isimlərə izafə olarkən, izafə tərkibində xüsusi şəkildə
hallanırlar. Bu isimlər izafə tərkibində hallanarkən mərfu halında
(adlıqda) ‫ ـُـﻮ‬, məcrur halında (yiyəlikdə) ‫ ـِـﻲ‬, təsirlikdə isə ‫ـَـﺎ‬
qəbul edir. ‫( ﹶﺃﺏ‬ata) və ‫( ﹶﺃﺥ‬qardaş) sözləri bu isimlərdəndir.
Məsələn:

Həmidin atası və
Adlıq halda
(mərfu)
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻙ ﻓ‬ ‫ﻮ‬‫ﻭ ﹶﺃﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ ﺣ‬‫ﹶﺃﺑ‬ sənin qardaşın
evdədirlər.

Həmidin atası və
Yiyəlik halda
(məcrur)
.‫ﻴﻚ‬‫ﻭ ﹶﺃﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﹶﺃﺑﹺﻲ ﺣ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ sənin qardaşının
yanına getdim.

Həmidin atasını və
Təsirlik halda
(mənsub)
.‫ﺎﻙ‬‫ﻭ ﹶﺃﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﺐ ﹶﺃﺑ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ sənin qardaşını çox
istəyirəm

Qeyd: ‫ﹶﺃﺏ‬ (ata) və ‫ﹶﺃﺥ‬ (qardaş) isimləri və digər yerdə qalan

dörd isim yalnız təkdə və I səxsin təki (‫ )ـِﻲ‬istisna olmaqla digər
isimlərə izafə olarkən bu formada hallanırlar. İzafədən kəsildikdə və
ya cəmdə olduqda, adi qaydada hallanırlar. Məsələn:
‫ ﺃﹶﺑﹰﺎ‬,‫ ﹶﺃﺏﹴ‬,‫ ﹶﺃﺏ‬,‫ ﺃﹶﺧﺎﹰ‬,‫ ﹶﺃﺥﹴ‬,‫ﹶﺃﺥ‬
Yerdə qalan dörd sözü gələn dərslərimizdən biləcəyik.

Sonu “tə mərbuta” (‫ﺓ‬ ,‫ )ــﺔ‬ilə bitən kişi adları

Keçən dərslərdə “məmnu minəs-sarf” “tənvin qəbul etməyən”
isimlərdən danışdıq və bildirdik ki, qadın adları və sonu ( ‫ ) ـَ ﺍ ﹸﻥ‬ilə
bitən sifətlər bu qrup isimlərdəndir. Yəni, tənvin qəbul etmirlər.

44
Həmçinin, sonu “tə mərbuta” (‫ﺓ‬ ,‫)ــﺔ‬ ilə bitən kişi adları da bu
qrup isimlərdəndir. Məsələn: ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻣﻌ‬ ,‫ﻣﺔﹸ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹸﺃﺳ‬,‫ﺤﺔﹸ‬
 ‫ﹶﻃ ﹾﻠ‬ və s.
Beləliklə, indiyə kimi “məmnu minəs-sarf” “tənvin qəbul
etməyən” isimlərdən üç qrupunu öyrənmişik:
1. Bütün qadın adları; ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬,‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻨﺐ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬ və s.
2. Sonu ( ‫ﻥ‬
‫ ) ـَ ﺍ ﹸ‬ilə bitən sifətlər; ‫ﻣﻠﹾﺂ ﹸﻥ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺷ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﻀﺒ‬ ‫ ﹶﻏ‬,‫ﺎﻥﹸ‬‫ ﻋ ﹾﻄﺸ‬,‫ﻼﻥﹸ‬
‫ﺴﹶ‬
 ‫ﹶﻛ‬
və s.
3. Sonu “tə mərbuta” (‫ﺓ‬ ,‫ )ـﺔ‬ilə bitən kişi adları; ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻣﻌ‬ ,‫ﻣﺔﹸ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹸﺃﺳ‬,‫ﺤﺔﹸ‬
 ‫ ﹶﻃ ﹾﻠ‬.
“Məmnu minəs-sarf” “tənvin qəbul etməyən” isimlərin qalan
növlərini gələn dərslərimizdə tədricən keçəcəyik.

‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ zaman və məkan zərfi

‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ - zaman və məkan bildirən zərfdir. Mənası: “birlikdə”
deməkdir. Yəni eyni zamanda və məkanda toplaşmağı bildirir. Daim
izafə şəkilndə işlənir. Məsələn:

‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻊ ﺣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬

 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ – Həmidlə birlikdə çıxdım
(yəni: eyni zamanda və bir yerdə)

Qeyd: ‫ﻊ‬
 ‫ﻣ‬ zərfi izafədən kəsildikdə ‫ﻌﹰﺎ‬‫ ﻣ‬formasını alır. Məsələn:
‫ﻌﹰﺎ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ﺟﻨ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ – Birlikdə çıxdıq

45
 11. ÎÍ ÁÈÐÈÍÚÈ ÄßÐÑ
Hal əlaməti olmayan isimlərin 2-ci qrupu
I səxsin təki (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunan isimlər
‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬
Keçən dərsimizdə hal əlaməti olmayan isimlərdən söhbət açdıq
və bildirdik ki, üç növ isimlərdə hal əlamətləri bilinmir. Bu növ
isimlərdən biri barədə - “maqsur isimlər” barədə artıq söhbət
açmışıq. Bu dərsdə “hal əlaməti olmayan” isimlərin ikinci qrupu
barədə söhbət açacağıq.
“Hal əlaməti olmayan” isimlərin ikinci qrupu I səxsin təki
(‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunan isimlərdir. Bildiyimiz kimi
(‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi birləşdiyi isimlərin son hərəkəsinin kəsrə (‫)ـِـ‬
olmasını tələb edir. (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi birləşən isimlərdə ismin son
hərəkəsinin yerini kəsrə (‫ )ـِـ‬aldığı üçün ismin hal əlamətlərinin
görsənməsi mümkünsüz olur. “Maqsur isimlərdə” olduğu kimi
burada da sözlərin halı cümlədəki yerinə görə müəyyənləşdirilir:
mərfu halı tələb edən şəraitdədirsə mərfu, məcrur və mənsub hal
tələb edən şəraitdədirsə məcrur və ya mənsub hal mənasını verir.
Məsələn:
.‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu mənim evimdir.
.‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬‫ﺑ‬ ‫ﻲ‬‫ﺏ ﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﻟ‬Kitab mənim evimdədir.
.‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬‫ﺑ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ ﹸﺃ‬Evimi sevirəm.
Cümlələrdən görürük ki, ‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬ ‫ﺑ‬ (evim) sözü bütün hallarda
dəyişmədi. Lakin cümlədəki yerinə görə onların halını
müəyyənləşdirə bilərik. Birinci cümlədə xəbər olduğuna görə ‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬ ‫ﺑ‬
mərfudur (adlıq haldadır), ikinci cümlədə hərfu-cərrdən sonra
gəldiyinə görə ‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬ ‫ﺑ‬ sözü məcrurdur (yiyəlik haldadır), üçüncü
cümlədə isə təsirli feldən sonra gəlib “nəyi?” sualına cavab veridiyi
üçün tamamlıqdır, mənsubdur (təsirlik haldadır).

46
 12. ÎÍ ÈÊÈÍÚÈ ÄßÐÑ
II şəxs qadın cinsinin təki üçün bitişən şəxs əvəzlikləri

II şəxs muənnəs, mufrad üçün bitişən (muttəsil) cərr və nasb damiri:

II şəxs II şəxs
muənnəs muənnəs
Misal
bitişən nasb ayrı yazılan
və cərr damiri raf damiri
‫ﻚ‬
 ‫ـ‬
ُ ‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ kitabın ‫ﻙ‬ ‫ـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬

Məsələn:
.‫ﺘﺐﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹸ؟‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻚ ﻳﺎ ﻓﹶﺎ‬
 ‫ـ‬
ُ ‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Kitabın haradadır, ey Fatimə? O, yazı stolunun üzərindədir.

Keçmiş zaman felinin bu şəxsdə qəbul etdiyi şəxs sonluğu:

II şəxs
II şəxs muənnəsdə
muənnəs ayrı
Misal felin qəbul etdiyi
yazılan raf
şəxs sonluğu
damiri
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬

Məsələn:
.‫ﺒﺔ‬‫ﺘ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹸ؟ ﹶﺫ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺖ ﻳﺎ ﻓﹶﺎ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Ey Fatimə, hara getmişdin? Kitabxanaya getmişdim.

47
 13. ÎÍ Ö×ÖÍÚÖ ÄßÐÑ
‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺍﹶ‬ İsimlərin cəm halı

Cəm - isimlərin ikidən artıq 1 olmasını bildirmək üçün

qoyulmuş formalarıdır. İsimlərin cəm formasının qoyulmasında
məqsəd danışığı ixtisar etmək və təkrara yol verməməkdir.
Ərəb dilində isimlərin cəm halı “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 “2 (səməi) – dir. Yəni,
isimlərin cəmini düzəltmək üçün xüsusi bir qayda yoxdur və
ərəblərdən eşidilənlərə əsaslanır. Hər sözün özünə xas olan cəm
forması vardır. Buna görə də yalnız lüğət kitablarına qayıtmaqla və
yadda saxlanılmaqla öyrənilməlidir. Lüğət kitablarında isimlərin
cəmi təki ilə yanaşı göstərilir.
Buna baxmayaraq, ərəb dilşünasları sözlərin cəmlərini
nəzərdən keçirərək görmüşlər ki, cəmlərdə az da olsa müəyyən
qanunauyğunluqlar vardır. Buna görə də asanlaşdırmaq məqsədi ilə
cəmləri növlərə bölmüşlər. Cəmlərə baxaraq görmüşlər ki, bəzi
cəmlər daxili dəyişikliklər vasitəsilə, bəziləri isə xarici şəkilçilər
vasitəsilə düzəlir.
1. Daxili dəyişikliklər vasitəsilə cəmlənməyə “cəmu-t-təksir”
‫ﺴ ﹺﲑ‬
ِ ‫ﺘ ﹾﻜ‬‫ﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “sınıq cəm”3 ;
2. Şəkilçilər vasitəsilə cəmlənməyə isə “cəmus-səlim” ‫ﻟ ﹺﻢ‬‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬
“düzgün cəm” 4deyilir.

Sınıq cəm (cəmut-təksir) ‫ﺴ ﹺﲑ‬

ِ ‫ﺘ ﹾﻜ‬‫ﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬
Bu cəm formasının “sınıq cəm” adlanmasına səbəb budur ki, bu
cəm formasında söz sanki sınır və dəyişərək yenidən başqa bir
formada düzəlir. Sınıq cəmdə bəzən cəm formanın hərfləri tək

1 Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ərəb dilində isimlərin ikilik halı özünə xas formada

düzəlir. Buna görə də cəm ikidən artıq saya dəlalət edir. Isimlərin ikilik halını gələn
dərslərdən biləcəyik.
2 “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﻤ‬‫“ “ﺳ‬səməi”– nin əksi “‫ﻲ‬‫ﺎﺳ‬‫ﻴ‬‫“ ”ﻗ‬qiyasi”-dir, yəni, konkret qaydalara əsaslanaraq düzələn
sözlərdir. Məsələn, fellərin keçmiş zamanda hallanması “qiyasi”-dir və. s.
3 Sınıq cəmlərə “daxili cəm” də deyirlər.
4 Düzgün cəmlərə “xarici cəm” də deyilir.

48
formanın hərflərindən az olur, bəzən artıq olur, bəzən isə hərflər eyni
olub yalnız hərəkələri dəyişir. Bəzi sözlərin tək və cəmi biri-birindən
hərfləri baxımından tamamilə fərqlənirlər. Məsələn:

‫ﺘﺐ‬‫ – ﹸﻛ‬‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ kitab - kitablar

‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺟﻞﹲ – ﹺﺭﺟ‬ ‫ﺭ‬ kişi – kişilər
‫ﺳﺪ‬ ‫ – ﹸﺃ‬‫ﺳﺪ‬ ‫ﹶﺃ‬ şir – şirlər
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺮﹶﺃﺓﹲ – ﹺﻧﺴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ qadın - qadınlar

Ərəb dilində sözlərin əksəriyyəti “sınıq cəm” forması ilə

cəmlənirlər. Sınıq cəmin 40-a yaxın modeli (babı) vardır. Bu babların
seçilib işlədilməsini müəyyənləşdirən dəqiq qaydalar olmadığı üçün
isimlərin cəmləri təkləri ilə birlikdə əzbərlənməlidir. Bir sözün bir
neçə cəm forması da ola bilər. Məsələn:
‫ﺍﻥﹲ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ ﹺﺇ‬,‫ﻮﺓﹲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ – ﹺﺇ‬‫ﹶﺃﺥ‬
‫ﻤﲑ‬ ‫ﺣ‬ ,‫ﻤﺮ‬ ‫ﺣ‬ – ‫ﺎﺭ‬‫ﺣﻤ‬
ِ‫ﻢ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “Düzgün cəm” “cəm`us-səlim”
Bu cəm forması ona görə “düzgün” “səlim” adlanır ki, bu
cəmlər düzələrkən sözün təkində heç bir dəyişiklik baş vermir, yəni,
sözün təki olduğu kimi “düzgün” qalır, sadəcə sonuna şəkilçi əlavə
olunur.
“Düzgün cəm” iki cürdür:
1. Muzəkkər düzgün cəm - ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “cəmul-muzəkkər əs-
səlim”.
2. Muənnəs düzgün cəm - ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﻧ‬ّ‫ﺆ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “cəmul-muənnəsi əs-
səlim”.
Muzəkkər düzgün cəm “cəmul-muzəkkər əs-səlim” sözün
sonuna (َ‫ﻭﻥ‬ ‫ )ـُـ‬cəm şəkilçisi artırılmaqla düzəlir. Məsələn:
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ – ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ müəllim – müəllimlər
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺪﺳ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ – ‫ﺪﺱ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ mühəndis – mühəndislər
49
 Bu cəm forması ona görə “cəmul-muzəkkər” “kişi cinsi cəmi”
adlanır ki, bu cəm forması ilə yalnız kişi cinsində olan xüsusi adlar1,
peşə və məşğuliyyət bildirən isimlər düzəlir.
Muənnəs düzgün cəm “cəmul-muənnəsi əs-səlim” sözün
sonuna (‫ﺍﺕ‬ ‫) ـَـ‬ cəm şəkilçisi artırılmaqla düzəlir. Məsələn:

‫ﺎﺕ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ – ‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ müəllimə – müəllimələr

‫ﺎﺕ‬‫ﺪﺳ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ – ‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ mühəndis qadın – mühəndis qadınlar

Bu cəm forması da ona görə “cəmul-muənnəs” “qadın cinsi

cəmi” adlanır ki, bu cəm forması ilə çox vaxt qadın cinsində olan ad,
isim və sifətlər düzəlir.
“Muənnəs düzgün cəm” forması düzələrkən sözün sonundakı
“tə mərbuta” (‫ﺓ‬ , ‫ )ـﺔ‬atılır.
Qeyd: Bəzi isimlər “muənnəs düzgün cəm” forması ilə
cəmlənərkən tək formalarında xüsusi dəyişikliklər olur. Məsələn:

‫ﺎﺕ‬‫ﺑﻨ‬ - ‫ﻨﺖ‬‫ﹺﺑ‬ Qız - qızlar

‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ ﹶﺃ‬- ‫ﺧﺖ‬ ‫ﹸﺃ‬ Bacı - bacılar
‫ﺎﺕ‬‫ﻣﻬ‬ ‫ ﹸﺃ‬- ‫ﻡ‬ ‫ﹸﺃ‬ Ana - analar

Qeyd: İsimlərin cəmlənməsi cümlədə kəmiyyətə görə uzlaşma

tələb olunan cümlə üzvləri və söz birləşmələrində nəzərə alınmalıdır.
Çünki, isimlərin cəmlənməsi uzlaşmada mütləq öz əksini tapmalıdır.
Məsələn, mübtəda və xəbərin uzlaşması, sifət (nət) və sifətləşmiş
ismin (mənutun) uzlaşması və s.

.‫ﺪﺩ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺏ‬  ‫ – ﺍﻟ ﱡﻄﻠﱠﺎ‬Tələbələr yenidirlər.

.‫ﺼﻞﹺ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺩ ﻓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﳉ‬
‫ﻮ ﹶﻥ ﺍ ﹸ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍ ﹸﳌ‬Yeni müəllimlər sinifdədirlər.

1 Yəni, insan adları.

50
 III şəxs cəm üçün munfəsil və muttəsil damirlər

III şəxs (muzəkkər və muənnəs) cəm ayrı yazılan adlıq hal

(munfəsil raf) və bitişən (muttəsil) cərr və nasb damirləri

III şəxs cəm bitişən III şəxs cəm ayrı yazılan raf
Misal
nasb və cərr damiri damiri
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎﺑـُـ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
(onların) kitabı
‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎﺑـُـ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻦ‬ّ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
(onların) kitabı
Məsələn:
.‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻢ ﻓ‬‫ﺅﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﻭ ﺃ‬ ‫ﳊﻘﹸﻮ ﹺﻝ‬
‫ﻲ ﺍ ﹸ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﻓ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔﻠﱠﺎﺣ‬
Əkinçilər tarlada, oğulları isə məktəbdədirlər.
.‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻦ ﻓ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ‬‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺸﻔﹶﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻲ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﺕ ﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍﻟ ﱠﻄﺒﹺﻴﺒ‬
Həkimlər xəstəxanada, qızları isə məktəbdədirlər.
Qeyd: ( ‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻢ ـ‬ ‫ﻬ‬ ‫) ـ‬ bitişən əvəzlikləri də ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ bitişən əvəzliyi
kimi (‫ )ـِـ‬kəsrədən və sakin ‫ﻱ‬
 “yə” hərfindən sonra (‫ﻦ‬
 ‫ـ ﹺﻬ‬ ‫ﻢ‬ ‫)ـ ﹺﻬ‬
olurlar. Məsələn:
(‫ﺘ ﹺﻬﻦ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬) ‫ﺘﻬﹺﻢ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻲ‬‫ – ﻓ‬Onların evində
(‫ﻴ ﹺﻬﻦ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ) ‫ﻢ‬ ‫ﻴ ﹺﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ – Onların üzərinə
(‫ﻴ ﹺﻬﻦ‬‫ﻢ )ﺇﹶﻟ‬ ‫ﻴ ﹺﻬ‬‫ – ﺇﹶﻟ‬Onlara tərəf
Keçmiş zaman felinin III şəxsin (muzəkkər və muənnəs)
cəmində qəbul etdiyi şəxs sonluqları:

III şəxsdə felin

III şəxs cəm ayrı yazılan
Misal qəbul etdiyi şəxs
raf damiri
sonluqlarıu
‫ـﺒـُﻮﺍ‬‫( ﹶﺫﻫ‬onlar) ‫ـُـﻮﺍ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
getdilər
‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫( ﹶﺫﻫ‬onlar) ‫ﻦ‬ ‫ـْــ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
getdilər ‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
51
 Məsələn:
.‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻮﺍ ﻓ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻢ ﹶﺫ‬‫ﺅﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﻭ ﺃ‬ ‫ﳊﻘﹸﻮ ﹺﻝ‬
‫ﻮﺍ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹸ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ ﹶﺫ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔﻠﱠﺎﺣ‬
Əkinçilər tarlaya, oğulları isə məktəbə getdilər.

.‫ﺳﺔ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻦ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ‬‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺸﻔﹶﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻦ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﳌﹸ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺕ ﹶﺫ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍﻟ ﱠﻄﺒﹺﻴﺒ‬
Həkimlər xəstəxanaya, qızları isə məktəbə getdilər.

Aqil (insan bildirən), cəm üçün işlənən işarə əvəzlikləri

‫ﻗ ﹺﻞ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹺﻊ ﺍﻟﻌ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻻﺷ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬
Əvvəlki dərslərimizdə keçdiyimiz tək üçün işarə əvəzlikləri
( ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ,‫ﻟﻚ‬‫ ﹶﺫ‬,‫ﺬﻩ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ) həm aqil (insan bildirən) isimlər, həm də qeyri
aqil (heyvan və cansızlar) üçün işlənir. Məsələn:
.‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - Bu kitabdır.
.‫ﻟﺐ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﻃﹶﺎ‬ - Bu tələbədir.
Ərəb dilində elə işarə əvəzlikləri var ki, onlar cinsindən asılı
olmayaraq yalnız aqil (insan bildirən) cəm isimlər üçün işlənir. Bu
işarə əvəzlikləri aşağıdakılardır:

‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﻗ ﹺﻞ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹺﻊ ﺍﻟﻌ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺍﻻﺷ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
Misal Aqil üçün işarə əvəzliyi
.‫ﺎﺕ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻻ ِﺀ ﻃﹶﺎ‬‫ـﺆ‬‫ ﻫ‬.‫ﻻ ِﺀ ﹸﻃﻠﱠﺎﺏ‬‫ـﺆ‬‫ﻫ‬ ‫ﻻ ِﺀ‬‫ـﺆ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹾﻠ ﹶﻘﺮﹺﻳ ﹺ‬
Bunlar tələbələrdir. (bunlar) Yaxınlığı bildirən
.‫ﺎﺕ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻚ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﺌ‬‫ ﺃﹸﻭﹶﻟ‬.‫ﻚ ﹸﻃﻠﱠﺎﺏ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺃﹸﻭﹶﻟ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺃﹸﻭﹶﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒﻌ‬‫ﻟ ﹾﻠ‬
Onlar tələbələrdir. (onlar) Uzaqlığı bildirən

52
 ‫ﻌﻠﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬və ُ‫ﻌﻠﹶﺎﺀ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəznində (babında) olan cəmlərin tənvin qəbul
etməməsi
Vəzn (bab) nədir: Ərəb sözlərinin böyük əksəriyyəti üç və ya
dörd köklü1 olub sınıq cəmləri az-çox sabit formalar üzrə düzəldiyi
üçün ərəb alimləri cəmləri bablara (vəznlərə) salmışlar. Bu bablarda
(vəznlərdə) I kök hərfi “‫”ﻑ‬, II kök hərfini “‫”ﻉ‬, III kök hərfini isə “‫”ﻝ‬
ilə işarə etmişlər. Sözün kökünə əlavə olunmuş hərflər və hərəkələr
isə olduğu kimi saxlanılır.
Məsələn: ‫ﺪﻗﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬cəminin hansı babda olmasını tapaq. Sözün
kökü ‫ﻕ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬
 felidir. ‫ ﺹ‬hərfini “‫ ”ﻑ‬ilə, ‫ ﺩ‬hərfini “‫ ”ﻉ‬ilə, ‫ ﻕ‬hərfini “‫”ﻝ‬
işarə edək. Yerdə qalan ‫ ﺀ‬,‫ ﺍ‬,‫ ﺃ‬hərflərini və hərəkələri isə olduğu
kimi saxlayaq. Beləliklə, bu cəm ‫ﻌﻠﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babındadır.
Ərəb qrammatikasında sözlərin mənaları bablarına görə
müəyyənləşdiyi üçün babları bilməyin böyük əhəmiyyəti vardır.
“Sınıq cəm” mövzusunda qeyd etmişdik ki, sınıq cəmin 40-a yaxın
babı var. Bu bablardan ikisi də ‫ﻌﻠﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬və ‫ﻌﻠﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﹸﻓ‬ bablarıdır. Bu babda
cəmlənən bütün sınıq cəmlər tənvin qəbul etməyən “məmnu minəs-
sarf” sözlərdəndir.
Məsələn:

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﹶﺃ ﹾﻏﹺﻨﻴ‬ – varlılar ‫ﻣﻠﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﺯ‬ - yoldaşlar

‫ﺪﻗﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﹶﺃ‬ – dostlar ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﹸﻓ ﹶﻘﺮ‬ - kasıblar
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﹶﺃ ﹾﻗ ﹺﻮﻳ‬ – güclülər ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻋﹶﻠﻤ‬ - alimlər

1 Sözün kökünü müəyyən etmək üçün sözün hansı feldən düzəldiyini bilmək lazımdır.

53
 14-15. ÎÍ ÄÞÐÄÖÍÚÖ Âß ÎÍ ÁÅØÈÍÚÈ ÄßÐÑËßÐ
I və II şəxs cəm əvəzlikləri
‫ﺐ‬
‫ﺎ ﹶﻃ ﹺ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ ﻭ‬‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
I və II şəxs (muzəkkər və muənnəs) cəm ayrı yazılan adlıq hal
(munfəsil raf) və bitişən (muttəsil) cərr və nasb damirləri:
I və II şəxs cəm
I və II şəxs cəm bitişən
ayrı yazılan raf
Misal nasb və cərr damiri
damiri
‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺼ ﹶﻠ ﹸﺔ ﻟﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ Şəxslər
ُ‫ﺼﻠﹶﺔ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻭﺍﹾﻟ‬
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ (bizim) ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ I şəxs
‫ﻨـﺎ‬‫ـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
kitabımız ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ (sizin) ‫ﻢ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ II şəxs
kitabınız
‫ﺐ‬
 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﺍ ﹸﳌﺨ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ (sizin) ‫ﻦ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
kitabınız

Keçmiş zaman felinin I və II şəxsin (muzəkkər və muənnəs)

cəmində qəbul etdiyi şəxs sonluqları:

I və II şəxs cəm
I və II şəxs cəm ayrı
Misal bitişən nasb və
yazılan raf damiri
Şəxslər
‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ cərr damiri
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼ ﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﻠﹶﺔُ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬

‫ﺎ‬‫ـﻨ‬‫ـﺒ‬‫( ﹶﺫﻫ‬biz) ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟﹾﻠ‬ I şəxs

‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
getdik ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫( ﹶﺫﻫ‬siz) ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﹼﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
getdiniz II şəxs

‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫( ﹶﺫﻫ‬siz) ‫ﺐ‬

 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﺍ ﹸﳌﺨ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
getdiniz

54
 Məsələn:
.‫ﻦ ﺍ ﹶﳌﻄﹶﺎﺭﹺ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺎ ﺍ ﹶ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻴ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺍﻥﹸ؟‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫ﺪ ﻳ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﻢ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺘ ﹸﻜ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Yeni eviniz haradadır, qardaşlar? Yeni evimiz hava limanına
yaxındır.
.‫ﻌﺐﹺ‬ ‫ﺎ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻠ‬‫ﺒﻨ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺍﻥﹸ؟ ﹶﺫ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫ﺱ ﻳ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﺑﻌ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Dərsdən sonra hara getdiniz, qardaşalar? Meydançaya getdik.
.‫ﻦ ﺍ ﹶﳌﻄﹶﺎﺭﹺ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﺎ ﺍ ﹶ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫؟‬‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﺪ ﻳ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﻦ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺘ ﹸﻜ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Yeni eviniz haradadır, bacılar? Yeni evimiz hava limanına yaxındır.
.‫ﺒﺔ‬‫ﺘ‬‫ﺎ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬‫ﺒﻨ‬‫ﻫ‬ ‫؟ ﹶﺫ‬‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﺱ ﻳ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺍﻟ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Dərsdən sonra hara getdiniz, bacılar? Kitabxanaya getdik.

‫ﻱ‬
 ‫( ﹶﺃ‬hansı?) Sual əvəzliyi
Bildiyimiz kimi sual əvəzlikləri hallanmır. Lakin bir sual
əvəzliyi müstəsnadır ki, bu da ‫ﻱ‬
 ‫ﹶﺃ‬ (hansı?) sual əvəzliyidir. Bu sual
əvəzliyi özündən sonrakı ismin qeyri-müəyyənlik (nəkira) forması
ilə izafə əmələ gətirir və amilin təsiri ilə sonu dəyişir. Bəzən qadın
cinsində ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺃ‬ kimi də işlənir. Həm aqil, həm də qeyri-aqil isimlərlə
işlənə bilər.
Məsələn: ‫ﻫﺬﹶﺍ؟‬ ‫ﻮ ﹴﻡ‬‫ﻱ ﻳ‬
 ‫ﹶﺃ‬ - Bu hansı gündür?
Digər sual əvəzlikləri kimi bu sual əvəzliyi də hərfu-cərrlərlə
(ön qoşmaları ilə) işlədilə bilər. Məsələn:
‫؟‬‫ﻧﺖ‬‫ﺔ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﻲ ﹶﺃ‬‫ﻓ‬ - Sən hansı məktəbdəsən?
‫؟‬‫ﻧﺖ‬‫ﺪ ﹶﺃ‬ ‫ﺑﹶﻠ‬ ‫ﻱ‬  ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ - Sən hansı ölkədənsən?
Digər isimlər kimi bu sual əvəzliyi də cümlədə izafə tərkibində
işlədilə bilər. Belə halda ‫ﻱ‬
 ‫ﹶﺃ‬ (hansı?) sual əvəzliyi cümlənin
əvvəlindən nisbətən uzaqlaşa bilər. Məsələn:
‫ﻫﺬﹶﺍ؟‬ ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﻱ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﺏ ﹶﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Bu hansı tələbənin kitabıdır.

55
 Əcnəbi (qeyri-ərəb) adlarının tənvin qəbul etməməsi

Keçən dərslərimizdən bildik ki, bir qrup sözlər tənvin qəbul

etməyən “məmnu minəs-sarf” sözlərdir. Bu qrup sözlərdən
bəzilərini qeyd etdik. Məsələn: qadın adları, bəzi cəm babları, sonu
“tə mərbuta” ilə bitən kişi adları, və s.
Həmçinin, ərəb silində əcnəbi (qeyri-ərəb) adların əksəriyyəti
də tənvin qəbul etməyən “məmnu minəs-sarf” isimlərdəndir.
Məsələn: ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻴﺠ‬‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﹶﺃ ﹶﺫ‬,‫ﻌﻘﹸﻮﺏ‬ ‫ﻳ‬ ,‫ﻴﻢ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺑﺮ‬ ‫ ﹺﺇ‬və s.

‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ “Nə zaman?, nə vaxt? haçan?” sual əvəzliyi

‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ “nə zaman?, nə vaxt? haçan?” sual əvəzliyi zamanı

soruşmaq üçün istifadə olunan sual əvəzliyidir. Məsələn:
‫؟‬‫ﺭﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﻰ ﭐ‬‫ﻣﺘ‬ - İmtahanın nə zamandır?
‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ - Sinifdən nə zaman çıxdın?
Digər sual əvəzlikləri kimi ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ “nə zaman?, nə vaxt? haçan?”
sual əvəzliyi də hallanmır və hərfu-cərlə (önqoşma ilə) işlənə bilir.
Məsələn:
‫ﻳﺮﹺ؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ - Müdirin yanında nə vaxta qədər oturdun?

56
 ‫‪İsimlərin və keçmiş zaman felinin şəxslərdə hallanması‬‬
‫‪Bitişik yazılan raf, nasb və cərr damirləri‬‬
‫ﺠ ‪‬ﺮ‬
‫ﺐ ﻭ ﺍﹾﻟ ‪‬‬
‫ﺼ ﹺ‬
‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‪‬ﻠ ‪‬ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻭ ﺍﻟ‪‬ﻨ ‪‬‬
‫ﺍﻟﻀ‪‬ﻤ‪‬ﺎ‪‬ﺋ ‪‬ﺮ ﺍ ﹸﳌ‪‬ﺘ ‪‬‬
‫‪Bitişən‬‬
‫‪Keç. zam.‬‬ ‫‪cərr və‬‬ ‫‪Ayrı‬‬
‫‪felinin şəxs‬‬ ‫‪nasb‬‬ ‫‪yazılan‬‬
‫‪Misal‬‬ ‫‪sonluqları‬‬ ‫‪Misal‬‬ ‫‪damirləri‬‬ ‫‪damirlər‬‬ ‫‪Şəxslər‬‬
‫ﻣ‪‬ﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺍﻟﻀ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺮ‪ ‬ﺍﳌﹸﺘ‪‬ﺼ‪‬ﻠﹶﺔﹸ‬ ‫ﻣ‪‬ﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺍﻟﻀ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺮ‪‬‬ ‫ﺍﻟﻀ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺮ‪‬‬
‫ﻟﻠﺮ‪‬ﻓﹾﻊﹺ‬ ‫ﺍﳌﹸﺘ‪‬ﺼ‪‬ﻠﹶﺔﹸ ﻟ‪‬ﻠﹾﺠ‪‬ﺮ‪‬‬ ‫ﺍﳌﹸﻨ‪‬ﻔﹶﺼ‪‬ﻠﹶﺔﹸ‬
‫ﻭﺍﻟﻨ‪‬ﺼ‪‬ﺐﹺ‬
‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬ ‫‪I şəxs‬‬
‫ﺖ‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﺕ‬
‫ـْـ ‪‬‬ ‫ﻛ‪‬ﺘﺎﹺﺑﻲ‬ ‫ـﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﹶﺃﻧ‪‬ﺎ‬ ‫ﺍﳌﹸﺘ‪‬ﻜﹶﻠﱢﻢ‪‬‬
‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﺕ‬
‫ـْـ ‪‬‬ ‫ﻚ‬
‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫ﻚ‬
‫ـ ‪‬‬ ‫ﺖ‬
‫ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬

‫‪‬ﻟ ﹾﻠ ‪‬ﻤ ﹾﻔ ‪‬ﺮ ‪‬ﺩ‬

‫‪II şəxs‬‬
‫ﺍﳌﹸﺨ‪‬ﺎﻃﹶﺐ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﺕ‬
‫ـْـ ‪‬‬ ‫ﻚ‬
‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫ﻚ‬
‫ـ ‪‬‬ ‫ﺖ‬
‫ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬

‫‪Tək‬‬
‫ﺐ‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫‪yoxdur‬‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬ﻪ‬ ‫ـ ‪‬ﻪ‬ ‫‪‬ﻫ ‪‬ﻮ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬
‫‪III şəxs‬‬
‫ﺍﻟﻐ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺐ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﺕ‬
‫ـﹷ ‪‬‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑﻬ‪‬ﺎ‬ ‫ـﻬ‪‬ﺎ‬ ‫‪‬ﻫ ‪‬ﻲ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬
‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬ ‫‪I şəxs‬‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒﻨ‪‬ﺎ‬ ‫ـْـ ‪‬ﻧﺎ‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ‪‬ﻨﺎ‬ ‫ـ‪‬ﻨـﺎ‬ ‫ﺤ ‪‬ﻦ‬
‫‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺍﳌﹸﺘ‪‬ﻜﹶﻠﱢﻢ‪‬‬
‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬

‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ‬ ‫ـْـ ‪‬ﺗ ‪‬ﻢ‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ﹸﻜ ‪‬ﻢ‬ ‫ـ ﹸﻜ ‪‬ﻢ‬ ‫ﹶﺃ‪‬ﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬
‫ﺠ ‪‬ﻤ ﹺﻊ‬

‫‪II şəxs‬‬
‫‪‬ﻟ ﹾﻠ ‪‬‬

‫ﺍﳌﹸﺨ‪‬ﺎﻃﹶﺐ‪‬‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ‪‬ﺘ ‪‬ﻦ‬ ‫ـْـ ‪‬ﺗ ‪‬ﻦ‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ﹸﻜ ‪‬ﻦ‬ ‫ـ ﹸﻜ ‪‬ﻦ‬ ‫ﹶﺃ‪‬ﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻦ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬
‫‪Cəm‬‬

‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒﻮﺍ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ـ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫‪‬ﻫ ‪‬ﻢ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬
‫‪III şəxs‬‬
‫ﺍﻟﻐ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺐ‪‬‬
‫ﹶﺫ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬ﻬ ‪‬ﻦ‬ ‫ـ ‪‬ﻬ ‪‬ﻦ‬ ‫‪‬ﻫ ‪‬ﻦ‬ ‫ﻟ‪‬ﻠﹾﻤ‪‬ﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪‬‬

‫‪57‬‬
 16-17. ÎÍ ÀËÒÛÍÚÛ Âß ÎÍ ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÄßÐÑËßÐ
Qeyri–aqil (insan olmayan) isimlərin cəmi
‫ﻗ ﹺﻞ‬‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﻊ ﹶﻏ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬
Qayda: Ərəb dilində qeyri–aqil (insan olmayan) varlıqların
adlarını bildirən isimlər (təkdəki cinsindən asılı olmayaraq) cəmdə
muənnəs isimlərin təkinin qrammatik xüsusiyyətini kəsb edir.
Məsələn:
‫ﺘﺐ‬‫ﻩ ﹸﻛ‬ ‫ﻫ ﹶﺬ‬ - ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu kitabdır – Bu kitablardır.
‫ﻤﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﻫ ﹶﺬ‬ - ‫ﺎﺭ‬‫ﺣﻤ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu uzunqulaqdır – Bu uzunqulaqlardır.
Qeyd: Qeyri-aqil isimlərin cəmlənərkən “muənnəsləşməsi” və
“təkləşməsi” cümlədə uzlaşma tələb olunan hər yerdə nəzərə
alınmalıdır. Məsələn, mübtəda və xəbərin uzlaşması, sifət və
sifətləşmiş ismin uzlaşması və s. Məsələn:
.‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺘﺐ‬‫ﻩ ﹸﻛ‬ ‫ﻫ ﹶﺬ‬ - .‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu yeni ktabdır – Bunlar yeni kitablardır.
.‫ﺘﺐﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫؟‬‫ﺘﺐ‬‫ﻦ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﻳ‬‫ﹶﺃ‬
Kitablar haradadır? Onlar yazı stolunun üzərindədir.

58
 18. ÎÍ ÑßÊÊÇÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻰ‬‫ ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬Təsniyə (isimlərin ikilik halı)
Ərəb dilində isimlərin üç qrammatik sayı vardır:
1. Tək – ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫( ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬mufrad)
2. İkilik – ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺘ ﹾﺜﹺﻨ‬‫( ﺍﻟ‬təsniyə)
3. Cəm – ‫ﻊ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳉ‬
‫( ﺍ ﹶ‬cəm)
Təsniyə - sonuna ( ‫ﻥ‬ ‫)ـَ ﺍ‬ artırılmaqla ikiliyə dəlalət edən
isimlərdir. İsimlərin təsniyə (ikilik) formasının düzəlməsində
məqsəd cəmlərdə olduğu kimi təkrara yol verməməkdir. Tərifdən
göründüyü kimi sonuna ( ‫ﻥ‬ ‫)ـَ ﺍ‬ artırılmayan, lakin ikiliyə dəlalət
edən sözlər “müsənnə” (ikilik hal) sayılmır. Məsələn: ‫ﻔﻊ‬‫( ﺍﻟﺸ‬cüt), və s.
Qayda: Təsniyə isim və sifətlərin sonuna (‫ﻥ‬
‫ﺍ‬ َ‫)ـ‬ şəkilçisini
artırmaqla düzəlir. Təsniyə şəkilçisi qoşulan ismin tənvinləri atılır,
“tə mərbuta” (‫ﺓ‬ ,‫“ )ـﺔ‬tə məbsutəyə” (‫ﺘـ‬‫ )ـ‬çevrilir. Məsələn:
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ – ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬
Bir kitab – iki kitab
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﻴﺎ‬‫ﺳ‬ – ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬
Bir maşın – iki maşın
Sifətlərin də təsniyəsi göstərilən üsulla düzəlir. Məsələn:
‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ – ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬
Yeni – iki yeni (muzəkkərdə)
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺪﺗ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ – ‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬
Yeni – iki yeni (muənnəsdə)
Təsniyənin işarə və şəxs əvəzlikləri aşağıdakı kimidir:
• İşarə əvəzlikləri:
‫ﻥ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ – bu iki (muzəkkərdə), ‫ﻥ‬ ‫ﺎﺗﺎ‬‫ – ﻫ‬bu iki (muənnəsdə)
‫ﻚ‬ ‫ – ﺫﹶﺍﹺﻧ‬o iki (muzəkkərdə), ‫ﻚ‬
 ‫ﺎﹺﻧ‬‫ – ﺗ‬o iki (muənnəsdə)
• Şəxs əvəzlikləri:

59
 ‫ﻤﺎ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ – siz ikiniz (müz. və müən), ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ – onlar ikisi (müz. və
müən).
Qeyd: İsim və sifətlərin təsniyəsi cümlədə uzlaşma tələb olunan
hər yerdə nəzərə alınmalıdır. Məsələn, mübtəda və xəbərin
uzlaşması, sifət və sifətləşmiş ismin uzlaşması və s. Məsələn:
.‫ﺍﻥ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻥ ﺍﻟ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ – Bu iki kitab yenidir.
.‫ﻥ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺪﺗ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﻥ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺘ‬ – Bu iki maşın yenidir.
.‫ﺘﺐﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫؟‬‫ﺎﻥ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻳ‬‫ – ﹶﺃ‬İki kitab haradadır? Onlar (ikisi) yazı
stolunun üzərindədir.

‫ﻢ‬ ‫( ﻛﹶـ‬neçə?) sual əvəzliyi

‫ﻢ‬ ‫ﻛﹶـ‬ (neçə?) sual əvəzliyi özündən sonra gələn ismin tək,
mənsub (təsirlikdə) və nəkira (qeyri müəyyənlikdə) olmasını tələb
edir. Bu sual əvəzliyi bilinməyən, naməlum ədədi müəyyən etmək
üçün istifadə olunur.
Məsələn:
‫؟‬‫ﺪﻙ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻛ‬- Səndə neçə kitab var.
Qeyd: Əgər ‫ﻢ‬ ‫( ﻛﹶـ‬neçə?) sual əvəzliyindən əvvəl hərfu cərr (ön
qoşma) gələrsə, bu zaman əvəzlikdən sonra gələn isim iki halda ola
bilər, məcrur (yiyəlik) və mənsub (təsirlik). Məsələn:
‫؟‬‫ﺘﺐ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ (‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻟ ﹶﻜ‬) ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻟ ﹶﻜ‬
Bu kitablar neçə tələbənindir? (neçə tələbə üçündür?)

60
 19-20. ÎÍ ÄÎÃÃÓÇÓÍÚÓ Âß ÈÉÈÐÌÈÍÚÈ ÄßÐÑËßÐ
Miqdar sayları. 3-dən 10-a kimi sayların isimlərlə işlənmə qaydası
‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺍﻟ‬Sadə saylar
Say – miqdar və kəmiyyət bildirən isimlərdir. Ərəb dilində
saylar (‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ )ﺍﻟ‬aid olduqları isimlərlə (‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ )ﺍ ﹶﳌ‬müxtəlif növ söz
birləşmələri əmələ gətirir. Bu nöqteyi nəzərdən miqdar sayları
aşağıdakı növlərə bölünür:

1. ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mufrad (sadə) saylar. 3-10

2. ‫ﺐ‬ ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mürəkkəb saylar. 11-19
3. ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ – ﺍﻟ‬onluqlar. 20-90
4. ‫ﻑ‬ ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬məatuf (bağlayıcı ilə ətf olunmuş) saylar 21-99
Ərəb dilində saylara “ədəd”, sayların işləndiyi isimlərə isə
“məadud” (sayılan isim) deyilir.
İsimlərin tək və ikilik (təsniyə) hallarının özlərinə xas formaları
olduğu üçün ərəb dilində “bir” ‫ﺣﺪ‬
 ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬və “iki” ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ sayları isimlə əsasən
məntiqi vurğu məqsədi ilə işlədilir. Adi hallarda ismin təsniyə
forması (yəni: ( ‫ﻥ‬
‫ﺍ‬ َ‫ـ‬ ) şəkilçisi qəbul etməsi) onun ikilikdə olmasını,

təsniyə şəkilçisindən təcrid olunması isə onun tək halda olmasını

bildirir. “Bir” ‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ və “iki” ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ sayları isimlərlə işlənərkən sifət

rolunu oynayır və isimlərdən sonra gələrək onlarla tam uzlaşır.

Məsələn:
.‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬‫ﻲ ﹶﺃﺥ‬‫ – ﻟ‬Mənim bircə qardaşım var.
.‫ﺎﻥ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ ‫ﺍﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻲ ﹶﺃ‬‫ – ﻟ‬Mənim ikicə qardaşım var.
.‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬‫ﺧﺖ‬ ‫ﻲ ﹸﺃ‬‫ – ﻟ‬Mənim bircə bacım var.
.‫ﺎﻥ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧﺘ‬ ‫ﻲ ﹸﺃ‬‫ – ﻟ‬Mənim ikicə bacım var.

61
 Mufrad (3-10) sayların isimlərlə işlənməsi qaydası

3-10 sayları ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﺍﻟ‬mufrad say” (sadə say) adlanır. Ona görə
“mufrad” adlanır ki, bir sözdən ibarətdir. 3 sayından etibarən
miqdar sayları növlərindən asılı olmayaraq, adətən, “məaduddan”
(sayılan isimlərdən) əvvəl gəlir.
3-dən 10-a kimi “mufrad saylar” məadudla aşağıdakı
qaydalarla söz birləşməsi əmələ gətirir:
1. “Ədəd” “məadudla” izafə qaydasında işlənir. Yəni, “ədəd”
“məadud”a izafə olunur. Bu zaman “ədəd” tənvinsiz,
“məadud” isə məcrur (yiyəlik halda) olur
2. “Ədəd” “məadudun” əks cinsində olur. Yəni, əgər “məadud”
muzəkkər olarsa “ədəd” muənnəs olur və əksinə. “Ədəd”lərin
muənnəsləşməsi sonlarına “tə mərbuta” əlavə edilməklə
düzəlir. Məsələn: ‫ﺴﺔﹲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ,‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﹶﺛﻠﹶﺎﹶﺛﺔﹲ‬
3. “Məadud” cəm və qeyri-müəyyənlikdə olur. Məsələn:

.‫ﺘﺐﹴ‬‫ﹶﺛﻠﹶﺎﹶﺛ ﹸﺔ ﹸﻛ‬ – üç kitab

‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺎﺭ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﺙ‬
‫ ﹶﺛﻠﹶﺎ ﹸ‬- üç maşın.
Hər iki söz birləşməsi izafə qaydasında birləşib. Birinci
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ “məadud”u muzəkkər olduğu üçün ‫ﹶﺛﻠﹶﺎﹶﺛ ﹸﺔ‬
misaldan görürük ki,
“ədəd”i muənnəsdə işlənmişdir, ikinci misalda isə, əksinə, ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻴﺎ‬‫ﺳ‬

“məadud”u muənnəs olduğu üçün ‫ﺙ‬ ‫“ ﹶﺛﻠﹶﺎ ﹸ‬ədəd”i muzəkkərdir.
Həmçinin ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹴ‬‫ﹸﻛ‬ və ‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺎﺭ‬‫ﺳﻴ‬ “mədud”ları cəmdə və qeyri-
müəyyənlikdədirlər.
Sayların digər növlərini və onların isimlərlə əmələ gətirdikləri
söz birləşmələrini gələn dərslərimizdən biləcəyik.

62
 “‫ﻞ‬
‫ ” ﹸﻛ ﱞ‬sözünün mənaları
‫ﹸﻛ ﱞﻞ‬ sözü izafə qaydasında işlənir. Özündən sonra izafə
olunduğu ismin vəziyyətindən asılı olaraq “hər” və ya “bütün”
mənalarından birini verir.
1. Əgər ‫ﹸﻛ ﱞﻞ‬ sözünün izafə olunduğu isim tək (mufrad) qeyri-
müəyyənlikdə (nəkira) olarsa, “hər” mənasını verir.
Məsələn:
.‫ﻄﺊﹲ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﺴ‬‫ – ﹸﻛ ﱡﻞ ﺇ‬Hər insan xatakardır (səhv edəndir).
2. Əgər ‫ﻞ‬
‫ ﹸﻛ ﱞ‬sözünün izafə olunduğu isim cəm və ya müəyyənlikdə
(mə`rifə) olarsa, “bütün”1 mənasını verir.
Məsələn:
.‫ﺼﻞﹺ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺏ ﻓ‬
‫ﹸﻛ ﱡﻞ ﺍﻟ ﱡﻄﻠﱠﺎ ﹺ‬ - Bütün tələbələr sinifdədirlər.
Qeyd: Əgər ‫ﹸﻛ ﱞﻞ‬ sözü şəxs əvəzliyinə izafə olarsa, “hamısı”
mənasını verir. Məsələn:
‫؟‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﺪ ﻭ‬ ‫ﺑﹶﻠ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ ﹶﺃ ﹸﻛﱡﻠ‬- Onların hamısı bir ölkədəndirmi?

1 Ərəb dilində “bütün” məfhumu həmçinin, “‫ﻴﻊ‬‫ﻤ‬‫ ”ﺟ‬sözünün cəm və ya müəyyənlikdə olan
sonrakı isimlə izafəi vasitəsilə də ifadə edilir. Məsələn: .‫ﺼﻞﹺ‬
 ‫ﺍﻟﻔﹶ‬ ‫ﻲ‬‫ ﺍﻟ ﱡﻄﻠﱠﺎﺏﹺ ﻓ‬‫ﻴﻊ‬‫ﻤ‬‫ ﺟ‬- Bütün tələbələr
sinifdədirlər.
63
 21-22-23 ÈYÈRMÈ BÈR, ÈYÈRMÈ ÈKÈ Vß ÈYÈRMÈ Ö×ÖNCÖ DßRSLßR
“Tənvin qəbul etməyən” sözlər
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫( ﺍ ﹶﳌ‬məmnu minəs-sarf)
‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫– ﺍ ﹶﳌ‬ “qadağan olunmuş” deməkdir. ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬ – sözü isə ‫ﻦ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
“tənvin” deməkdir.
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ ﺍ ﹶﳌ‬hərfi tərcüməsi “tənvindən qadağan olunmuş”
deməkdir.
Tənvin nədir?
‫ﻦ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬Tənvin” sözünün lüğəti mənası “səslənmək” deməkdir.
Qrammatikada isə, sözlərin sonunda tələffüz olunan, lakin
yazılmayan sakin ‫“ ﹾﻥ‬nun” hərfidir. Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ - sözünü oxuyarkən sonunda sakin ‫ﹾﻥ‬ hərfi səslənir
[kitəbun], lakin yazıda bu hərfi görmürük. Tənvinin olmasına yazıda
( ً‫ـ ـ‬
ٍ ٌ‫ ) ـ‬hərəkələri dəlalət edir.
Bildiyimiz kimi, ərəb dilində mühim bir qrup sözlər tənvin
qəbul etməyərək adlıq halda ( ُ‫ ) ـ‬ilə bitir. Bu qrup isimlərə ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬ (məmnu minəs-sarf) yəni, “tənvin qəbul etməyən” isimlər
deyilir.
Keçən dərslərdə bu qrup sözlərdən bəzilərini keçdik. Bu
dərsimizdə “tənvin qəbul etməyən” isimlərin əvvəl keçdiklərimizlə
birlikdə yerdə qalan qruplarını keçəcəyik və onların hallanma
qaydasını öyrənəcəyik.
Aşağıda gələn söz qrupları tənvin qəbul etməyən “məmnu
minəs-sarf” isimlərdir:
1. Qadın adları1 və qadın cinsində olan şəhər və s. adlar.
Məsələn: ‫ﻤ ﹸﺔ‬
 ‫ﻃ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬
,‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻨﺐ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬ ,‫ﺪﺓﹸ‬ ‫ﺟ‬ ,‫ﻣ ﱠﻜﺔﹸ‬ və s.
2. Sonu “tə mərbut” (‫ ﺓ‬,‫ )ــﺔ‬ilə bitən kişi adları.

1 Üç hərfdən ibarət olub ortası (ikinci hərfi) sakin (sukun) olan qadın adları tənvin qəbul edə
bilər. Məsələn: ‫ـﺪ‬‫ﻋ‬‫ ﺩ‬,‫ـﺪ‬‫ـﻨ‬‫ ﻫ‬və s.
64
 Məsələn: ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻣﻌ‬ ,‫ﻣﺔﹸ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹸﺃﺳ‬,‫ﺤﺔﹸ‬
 ‫ﹶﻃ ﹾﻠ‬ və s.
3. Sonu ( ‫ ) ـَ ﺍ ﹸﻥ‬ilə bitən adlar və sifətlər. Məsələn:
a. Adlar: ‫ﻥ‬ ‫ﺎ ﹸ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﻧ‬ ,‫ﺍﻥﹸ‬‫ﺮﻭ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﺳ ﹾﻔﻴ‬ ,‫ﻋﻔﱠﺎﻥﹸ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﻋﹾﺜﻤ‬
b. Sifətlər: ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻠﹾﺂ ﹸ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺷ‬ ,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﻀﺒ‬  ‫ ﹶﻏ‬,‫ﺎﻥﹸ‬‫ ﻋ ﹾﻄﺸ‬,‫ﻼﻥﹸ‬ ‫ﺴﹶ‬
 ‫ﹶﻛ‬
4. ( ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ) ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında (vəznində) olan ad və sifətlər. Məsələn:
a. Adlar: ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﺒﺮ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻛ‬,‫ﻮﺭ‬ ‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﻤﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﹶﺃ‬
b. Sifətlər: ‫ﻕ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﻀﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﺻ ﹶﻔﺮ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﻤﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻮﺩ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻴﺾ‬‫ﺑ‬‫ﹶﺃ‬
5. Əcəm (qeyri ərəb) adları1. Məsələn:
‫ﺏ‬
 ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ﻳ‬ ,‫ﺳﻒ‬ ‫ﻮ‬‫ ﻳ‬,‫ﻴﻢ‬‫ﺮﻫ‬ ‫ﺑ‬‫ ﹺﺇ‬,‫ﻮﻝﹸ‬‫ﻨﺒ‬ ‫ﺻ ﹶﻄ‬
 ‫ ﹺﺇ‬,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﻴﺠ‬‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﹶﺃ ﹶﺫ‬,‫ﺎﺭﹺﻳﺲ‬‫ ﺑ‬,‫ﺪﻥﹸ‬ ‫ﻨ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﻴﻢ‬‫ﹺﻭﹾﻟ‬ və s.
6. Bəzi sınıq cəm babları (vəznləri). Məsələn:
a. ُ‫ﻠﹶﺎﺀ‬‫ﺎ ُﺀ – ﺃﹶﻓﹾﻌ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻗ ﹺﻮﻳ‬,ُ‫ﺎﺀ‬‫ﻃﺒ‬ ‫ ﹶﺃ‬,ُ‫ﺎﺀ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻏﹺﻨﻴ‬,ُ‫ﺪﻗﹶﺎﺀ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
b. ُ‫ﻠﹶﺎﺀ‬‫ﺎ ُﺀ – ﻓﹸﻌ‬‫ﻋﹶﻠﻤ‬ ,ُ‫ﻣﻠﹶﺎﺀ‬ ‫ﺯ‬ ,ُ‫ﺍﺀ‬‫ﺯﺭ‬ ‫ﻭ‬ ,ُ‫ﺍﺀ‬‫ﹸﻓ ﹶﻘﺮ‬
c. ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹶﺎﻋ‬‫ﻖ – ﻣ‬ ‫ﺋ‬‫ﺩﻗﹶﺎ‬ ,‫ﺗﺐ‬‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ,‫ﺩﻕ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹶﻓﻨ‬,‫ﺍ ﹺﺭﺱ‬‫ﻣﺪ‬ ,‫ﺎ ﹺﺟﺪ‬‫ﺴ‬‫ﻣ‬
d. ‫ﻴﻞﹸ‬‫ﻔﹶﺎﻋ‬‫ﻲ – ﻣ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹶﻛﺮ‬,‫ﻴﺢ‬‫ﻣﻔﹶﺎﺗ‬ ,‫ﻳﻞﹸ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻣﻨ‬
“Məmnu minəs-sarf” sözlərin hallanması

“Məmnu minəs-sarf” sözlər mərfu (adlıq) halda ( ُ‫ـ‬ ) damma,

məcrur (yiyəlik) və mənsub (təsirlik) halda isə ( َ‫ ) ـ‬fəthə olur. Yəni,
bu qrup isimlərdə məcrur halın əlamətini fəthə əvəz edir. Bu
xüsusiyyətinə görə bu isimlərə “ikihallı” isimlər də deyilir. Məsələn:
‫ﺐ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬ ‫ﺏ‬ ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ,‫ﻨﺐ‬‫ﻳ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻟ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬
‫ﺪ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ ﺛﹶﻼﹶﺛ ﹸﺔ‬,‫ﺎ ﹺﺟﺪ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ ﺇﱃ‬- ‫ﺪ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﺴ‬
“Məmnu minəs-sarf” (ikihallı) isimlər iki halda kəsrə qəbul
edir, yəni “üçhallı” olur:

1 Üç hərfdən ibarət olub ortası sakin (sukun) olan əcəmi kişi adları istisnadır. Bu cür adlar
tənvin qəbul edir. Məsələn: ‫ﻮﺡ‬‫ ﻧ‬,‫ ﻟﹸﻮﻁﹲ‬və s.

65
 1. ‫( ﹶﺍ ﹾﻝ‬əl) müəyyənlik artikli daxil olduqda. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌﺴ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
2. İzafə tərkibində “mudaf” olarsa. Məsələn:

.‫ﻨﺔ‬‫ﻳ‬‫ﺪ ﺍ ﹶﳌﺪ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﺖ ﺇﱃ‬

 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬

Mudafun ileyh mudaf

Qeyd: “Məmnu minəs-sarf” barədə geniş məlumat bu kitabın

dördüncü hissəsində veriləcək. Bu dərsdə isə sadəcə qısa məlumat
verildi.

66
 ÁÈÐÈÍÚÈ ÊÈÒÀÁÀ ßËÀÂß
Həmzə dayaqlarının yazılması qaydası
Ərəb dili əlifbasında həmzə hərfi (‫ )ﺀ‬digər hərflərdən fərqli
olaraq sözün əvvəlində, ortasında, sonunda gəlməsindən və
hərəkəsindən asılı olaraq müxtəlif cür yazılır. Bəzən, ‫ﺃ‬ əlifin
üzərində, bəzən ‫“ ﺅ‬vav”ın üzərində, bəzən ‫ﺉ‬ ‫“ ـﺌـ‬yə”nin üzərində,
bəzən də sərbəst ‫ﺀ‬ yazılır. Bəzi hallarda pozulur, bəzi hallarda isə
başqa hərfə çevrilir.
Həmzə hərfi sözün əvvəlində, ortasında və sonunda gələ bilər:

Sözün əvvəlində yazılış qaydası

Həmzə hərfi (‫ )ﺀ‬sözün əvvəlində daim əliflə yazılır, əgər

damma və ya fəthə olarsa əlifin üstündə ‫ ﹸﺃ‬,‫ ﺃﹶ‬, kəsrə olarsa, altında ‫ﹺﺇ‬
yazılır.
Məsələn:
‫ﻮﻝﹲ‬‫ ﹸﺃﺻ‬,‫ﻧﺖ‬‫ ﺃ‬,‫ﻳﻦ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺍ‬‫ ﺇﺩ‬,‫ﺎﻡ‬‫ﹺﺇﻣ‬
Əgər sözün əvvəlində fəthə ilə gələn ( ‫ ) ﹶﺃ‬həmzədən sonra sakin

əlif ‫ﺍ‬gələrsə ( ‫ ) ﺁ‬kimi yazılır. ‫ ﺍ = ﺁ‬+ ‫ ﺃ‬Məsələn:

‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ ﺃﺍ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺁ‬
Sözün ortasında yazılış qaydası

Sözün ortasında gələn həmzə dörd formada yazıla bilər

(‫ﺅ‬ ‫)ﺀ ـﺌـ ﺃ‬.
Qayda: Ortada gələn həmzənin dayağını müəyyən etmək üçün
ümumi qayda budur ki, həmzənin öz hərəkəsinə və özündən
bilavasitə əvvəlki hərfin hərəkəsinə baxılır. Hansının hərəkəsi daha
üstündürsə o hərəkəyə uyğun hərfin üstündə yazılır. Hərəkələrin
üstünlük sxemi isə belədir:

67
 1. Kəsrə (‫)ـِـ‬, bu, ən güclü hərəkədir, ona uyğun hərf ‫– ﻱ‬dir1, ,‫ﺉ‬
‫ـﺌـ‬
2. Damma (‫)ـُـ‬, damma bu kəsrəyə nisbətən zəifdir, uyğun hərfi
‫ – ﻭ‬dır, ‫ﺅ‬
3. Fəthə (‫)ـَـ‬, uyğun hərfi ‫ – ﺍ‬əlifdir, ‫ﺃ‬.
4. Sukun (‫)ـْـ‬, bu, ən zəif hərəkədir buna görə də uyğun hərfi
yoxdur.
İndi isə, sözün ortasında yazılan həmzənin üç formasına aid
misallara nəzər yetirək:
Birinci forma: Sözün ortasında “əlif”-in ‫ ﺃ‬üzərində yazılmasına
misallar:
‫ﺳﹶﺄ ﹶﻝ‬ ,‫ﺃﺏ‬‫ﻳﺮ‬ ,‫ﺴﹶﺄﹶﻟﺔﹲ‬
 ‫ﻣ‬
Birinci sözdə ‫ﺴﹶﺄﹶﻟﺔﹲ‬
 ‫ﻣ‬ həmzənin əlif üzərində ‫ﺃ‬ yazılmasına səbəb
budur ki, həmzənin öz hərəkəsi ‫ ـَـ‬fəthədir, özündən bilavasitə
əvvəlki ‫ ﺱ‬hərfinin hərəkəsi isə ‫ ـْـ‬sukundur. Hərəkələrin üstünlük
sxemindən görürük ki, sukun ən zəif hərəkədir və ‫ ـَـ‬fəthə ondan
üstündür. ‫ـَـ‬ fəthəyə uyğun hərf isə əlifdir. Buna görə də ‫ﺃ‬ kimi
yazılmışdır. İkinci sözdə də ‫ﺏ‬
 ‫ﺃ‬‫ﻳﺮ‬ eyni vəziyyətdir. Üçüncü sözdə isə
‫ﺳﹶﺄ ﹶﻝ‬ həm həmzənin, həm də əvvəlki hərfin hərəkəsi fəthədir.
İkinci forma: Sözün ortasında “vav”-ın ‫ ﺅ‬üzərində yazılmasına
misallar:
‫ﻡ‬ ‫ﺆ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﻭﺱ‬‫ﺭﺅ‬ ,‫ﻣﻦ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬
Birinci sözdə ‫ﻣﻦ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ həmzənin “vav” ‫ﺅ‬ üzərində yazılmasına
səbəb budur ki, həmzənin öz hərəkəsi ‫ ـْـ‬sukundur, özündən

1 Sözün ortasında həmzə dayağı kimi yazılan bu ‫ ـﺌـ‬hərfinə “‫ﺓ‬‫ﺒﹺﺮ‬‫“ ”ﻧ‬nəbira” da deyilir.

68
bilavasitə əvvəlki ‫ ﻡ‬hərfinin hərəkəsi isə ‫ ـُـ‬dammadır. Hərəkələrin
üstünlük sxemindən görürük ki, sukun ən zəif hərəkədir və ‫ـُـ‬
damma ondan üstündür. ‫ـُـ‬ dammaya uyğun hərf isə ‫“ ﻭ‬vav”-dır.
Buna görə də ‫ﺅ‬ kimi yazılmışdır. Ikinci sözdə ‫ﻭﺱ‬‫ﺭﺅ‬ isə həm
həmzənin, həm də əvvəlki hərfin hərəkəsi ‫ ـُـ‬dammadır buna görə
də ‫ﺅ‬ kimi yazılmışdır. Üçüncü sözdə isə ‫ﻡ‬ ‫ﺆ‬ ‫ ﹶﻟ‬həmzənin öz hərəkəsi
‫ـُـ‬ dammadır, həmzədən əvvəlki ‫ﻝ‬ hərfinin hərəkəsi isə ‫ـَـ‬
fəthədir. Hərəkələrin üstünlük sxemindən görürük ki, ‫ـُـ‬ damma

‫ـَـ‬ fəthədən üstündür. ‫ـُـ‬ dammaya uyğun hərf isə ‫ﻭ‬ “vav”-dır.
Buna görə də ‫ ﺅ‬kimi yazılmışdır.
Üçüncü forma: Sözün ortasında “yə”-nin (“nəbira”nın) ‫ـﺌـ‬
üzərində yazılmasına misallar:
‫ﺋ ﹶﻞ‬‫ﺩ‬ ,‫ـﺌﹶـﺔﹲ‬‫ ﻓ‬,‫ﻴﺲ‬‫ـ‬‫ﺭﺋ‬
‫ﻴﺲ‬‫ـ‬‫ﺭﺋ‬ sözündə həmzənin hərəkəsi ‫ ـِـ‬kəsrədir, həmzədən
əvvəlki ‫ ﺭ‬hərfinin hərəkəsi isə ‫ ـَـ‬fəthədir. Hərəkələrin üstünlük
sxemindən görürük ki, ‫ ـِـ‬kəsrə ‫ ـَـ‬fəthədən üstündür. ‫ـِـ‬
kəsrəyə uyğun hərf isə ‫“ ﻱ‬yə”-dir. Buna görə də ‫ﺋـ‬ kimi yazılmışdır.
‫ـﺌﹶـﺔﹲ‬‫ﻓ‬ sözündə isə əksinə, həmzənin hərəkəsi ‫ـَـ‬ fəthədir,
həmzədən əvvəlki ‫ ﻑ‬hərfinin hərəkəsi isə ‫ ـِـ‬kəsrədir. Hərəkələrin

üstünlük sxemindən görürük ki, ‫ـِـ‬ kəsrə ‫ـَـ‬ fəthədən üstündür.

‫ـِـ‬ kəsrəyə uyğun hərf isə ‫ﻱ‬ “yə”-dir. Buna görə də ‫ـﺌـ‬ kimi

yazılmışdır. ‫ﻞ‬
‫ﺋ ﹶ‬‫ﺩ‬ sözündə həmzənin hərəkəsi ‫ ـِـ‬kəsrədir, həmzədən
əvvəlki ‫ﺩ‬ hərfinin hərəkəsi isə ‫ـُـ‬ dammadır. Hərəkələrin üstünlük

69
sxemindən görürük ki, ‫ـِـ‬ kəsrə ‫ـُـ‬ dammadan üstündür. ‫ـِـ‬
kəsrəyə uyğun hərf isə ‫“ ﻱ‬yə”-dir. Buna görə də ‫ﺋـ‬ kimi yazılmışdır.

Ortada gələn həmzənin qaydaya müxalif olan istisna halları

Üç halda ortada gələn həmzə yuxarıda qeyd etdiyimiz ümumi

qaydaya tabe olmur. Bu üç halı qrammatika alimləri ‫ﺎ ﱠﺫﺓﹲ‬‫ ﺷ‬‫ﺎﻻﺕ‬‫“ ﺣ‬şəzz
hallar” (qaydadan kənar hallar) adlandırmışlar. Bu üç hal
aşağıdakılardır:
1. Sakin əlifdən ‫ﺍ‬ sonra fəthəli ‫ـَـ‬ həmzə dayaqsız sətrin
üzərində yazılır ( ‫) َﺀ‬. Məsələn:
‫ﺍ َﺀﺍﺕ‬‫ﻗﺮ‬ ,‫ﻼ َﺀﻙ‬‫ﺯﻣ‬ ,‫ﺎ َﺀﻝﹶ‬‫ﺗﺴ‬
Qeyd: Lakin əgər sakin əlifdən ‫ﺍ‬ sonra ‫ـِـ‬ kəsrəli və ya ‫ـُـ‬
dammalı həmzə gələrsə, ümumi qaydaya uyğun olaraq ‫ ـﺌـ‬və
‫ ﺅ‬kimi yazılırlar. Məsələn: ‫ﻚ‬
 ‫ﺋ‬‫ﻼ‬‫ﺯﻣ‬ ,‫ﺅﻙ‬ ‫ﻼ‬‫ﺯﻣ‬
2. Sakin ‫ﻭ‬ “vav”- dan sonra ‫ ـَـ‬fəthəli və ya ‫ـُـ‬ dammalı
həmzə dayaqsız sətrin üzərində yazılır ( ‫) َﺀ‬. Məsələn:

‫ﻩ‬ ‫ﻮ ُﺀ‬ ‫ﺿ‬

 ,‫ﻮ َﺀﻩ‬ ‫ﺿ‬

Qeyd: Lakin əgər sakin ‫ﻭ‬ “vav”- dan sonra ‫ ـِـ‬kəsrəli həmzə
( ‫ـ‬‫ﺋ‬ ) gələrsə, ümumi qaydaya uyğun olaraq ‫ـ‬‫ ﺋ‬kimi yazılır.
Məsələn: ‫ﻪ‬ ‫ـ‬‫ﻮﺋ‬ ‫ﺿ‬

3. Sakin ‫ﻱ‬
 “yə”- dən sonra ‫ ـَـ‬fəthəli və ya ‫ ـُـ‬dammalı həmzə
“yə”- nin üzərində yazılır (‫)ـﺌـ‬. Məsələn:
‫ﻴﹶﺌﺔﹲ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻳﺌﹸﻮﻥﹶ‬‫ﺑ ﹺﺮ‬ ,‫ﻴﹶﺌﺔﹲ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬

70
 Sözün sonunda yazılış qaydası

Qayda: Sözün sonunda gələn həmzənin dayağını bilmək üçün

həmzədən bilavasitə əvvəlki hərfin hərəkəsinə baxmaq lazımdır.
Çünki, həmzənin dayağı bu hərfin hərəkəsinə uyğun olur. Əgər,
həmzədən bilavasitə əvvəlki hərfin hərəkəsi (‫ )ـَـ‬fəthədirsə, həmzə
əlifin (‫ )ﺃ‬üzərində yazılır, (‫ )ـِـ‬kəsrədirsə, “yə”- nin ‫ﺉ‬ üzərində
yazılır, (‫ )ـُـ‬dammadırsa, ‫ﺅ‬ “vav”- ın üzərində yazılır. Daha
burada, ortada yazılış qaydasında olduğu kimi hərəkələrin
üstünlüyü nəzərə alınmır.
Məsələn:
‫ﺩﺅ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ,‫ﻜﺊﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬
Qeyd 1: Əgər sonda gələn həmzədən bilavasitə əvvəlki hərf
sakin olarsa, həmzə sərbəst (dayaqsız) (‫ )ﺀ‬yazılır. Məsələn:
.ُ‫ﻼﺀ‬‫ﺯﻣ‬ ,ُ‫ﺪﻗﹶﺎﺀ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ ﺃ‬,ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ,ٌ‫ﺎﺀ‬‫ ﻣ‬,ٌ‫ﻲﺀ‬ ‫ﺷ‬ ,ٌ‫ﻮﺀ‬ ‫ﺿ‬

Qeyd 2: Sonu həmzə ilə bitən sözlər muttəsil damirlərlə (bitişən
əvəzliklərlə) işləndikdə, sozün sonundakı həmzə ortaya düşdüyü
üçün ortada yazılma qaydasına görə müəyənləşdirilir. Yəni, həmzə
sözün sonunda yazılma hökmündən çıxıb, ortada yazılma hökmünə
girir.
Məsələn:
‫ﻙ‬ ‫ﻼ َﺀ‬‫ﺯﻣ‬ – ‫ﻚ‬‫ﻼﺋ‬‫ﺯﻣ‬ – ‫ﻙ‬ ‫ﺅ‬ ‫ﻼ‬‫ﺯﻣ‬ – ‫ﻼ ُﺀ‬‫ﺯﻣ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺪﻗﹶﺎ َﺀ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻚ – ﹶﺃ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺪﻗﹶﺎ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻙ – ﹶﺃ‬ ‫ﺅ‬ ‫ﺪﻗﹶﺎ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺪﻗﹶﺎ ُﺀ – ﺃ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
Qeyd 3: Az sayda sözlər bu qaydalardan çıxıb istisna hal təşkil
edirlər. Bu sözlərin yazılışı ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ olduğu üçün rast gəldikcə onları
yadda saxlamaq lazımdır.

‫ﻪ‬ ‫ﺤﹺﺒ‬
‫ﺻ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻟ‬‫ﻭ ﺁ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻧﹺﺒ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻼ‬‫ﻼ ﹸﺓ ﻭ ﺍﻟﺴ‬‫ﺎﻟﹶﻰ ﻭ ﺍﻟﺼ‬‫ﺗﻌ‬ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ ﺍ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻢ ﹺﺑ‬ّ ‫ﺗ‬
.‫ﻌﲔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﹶﺃ‬

71
 
ÈÊÈÍÚÈ ÊÈÒÀÁ
 

72
 1. ÁÈRÈNCÈ DßRS
‫ﺦ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻨﻮ‬‫ ﺍﻟ‬ən-Nəvasix (Nəsx edən sözlər)
Bildiyimiz kimi ərəb dilində cümlənin iki növü var1. İsmi və feli
cümlə. İsmi cümlə - isimlə başlayır, mübtəda və xəbərdən ibarət olur.
Məsələn:
‫ﻳــﺪ‬‫ــﺪ‬‫ﺏ ﺟ‬
 ‫ـﺎ‬‫ﻜـﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬

Xəbər Mübtəda
Gördüyümüz kimi həm mübtəda, həm də xəbər “mərfudur”
(adlıq haldadır). Lakin müəyyən sözlər var ki, bunlar ismi cümləyə
daxil olub mübtəda və xəbərin “erabını” 2 və cümlənin mənasını
dəyişir. Bu sözlərə ‫ﺦ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻨﻮ‬‫ ﺍﻟ‬ən-Nəvasix3 (nəsx edən sözlər) deyilir.
ən-Nəvasixlər ismi cümləyə təsiri baxımından üç qismə
bölünür:
1. Bir qism mübtədanı mənsub (təsirlik halına), xəbəri mərfu
(adlıq halına) salır. Bunlar: ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacılarıdır. Yəni, əməldə
ona oxşayan ədatlardır: ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃ ﱠﻥ‬,‫) ﹺﺇﻥﱠ‬
2. Bir qism mübtədanı mərfu (adlıq halına), xəbəri mənsub
(təsirlik halına) salır. Bunlar: ‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və onun bacılarıdır. Yəni, əməldə
ona oxşayan fellərdir. ( ... ‫ﻝ‬
‫ﺍ ﹶ‬‫ ﺯ‬, ‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬, ‫ ) ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və s.
3. Bir qism isə həm mübtədanı, həm də xəbəri mənsub (təsirlik
halına) salır. Bunlar: ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻇ‬ və onun bacılarıdır. Yəni, əməldə ona
oxşayan fellərdir.
Bu sözlər mübtəda və xəbərin həm erabını, həm də adını nəsx
edib dəyişdiyinə görə “ən-Nəvasix” adlanırlar. Yəni, mübtəda və
xəbər dəyişməklə artıq mübtəda - xəbər deyil, daxil olduğu ən-

1
Bax: 1-ci kitab 6-cı dərs.
2 Erab – sözün halı və cümlədəki qrammatik mövqeyi nəzərdə tutulur. Məsələn: yuxarıdakı
misalda ‫ﺎﺏ‬‫ﺘ‬‫ ﺍﻟﻜ‬sözünün erabı “mübtəda mərfudur”. Yəni: Mübtədadır, adlıq haldadır. ‫ﻳﺪ‬‫ﺪ‬‫ﺟ‬
sözünün erabı isə “xəbər mərfudur”. Yəni: Xəbərdir, adlıq haldadır.
3 ‫ﺦ‬‫ﺍﺳ‬‫ﻨﻮ‬‫ ﺍﻟ‬ən-Nəvasix sözü ‫ﺦ‬‫ﺎﺳ‬‫ ﺍﻟﻨ‬sözünün cəmi olub lüğəti mənası “hökmünü qaldıran”, “ləğv
edən” deməkdir.
73
Nəvasix sözlərdən birinin ismi və xəbəri adlanır. Məsələn: ‫ﻢ ﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺇ ﱠﻥ( ﺍ‬-
nin ismi), və ya ‫ﻥ‬
‫ﺮ ﹺﺇ ﱠ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ (‫ﺇ ﱠﻥ‬-nin xəbəri), və i. a.
Həmçinin, ən-Nəvasix sözlər tərkib baxımından da iki cür olur:
1. Hərflər1 - ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacıları kimi. ( ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃ ﱠﻥ‬,‫) ﹺﺇ ﱠﻥ‬
2. Fellər – ‫ﻥ‬
‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬, ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻇ‬və onların bacıları kimi. (... ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ ﺯ‬,‫ ﻛﹶﺎﺩ‬,‫ﻴﺲ‬‫ ﹶﻟ‬,‫) ﻛﹶﺎﻥﹶ‬
İndi isə “ən-Nəvəsix” sözləri ayrı-ayrılıqda təfsilatı ilə öyrənək.

‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və bacıları
İsmi cümləyə daxil olub onu nəsx edən “ən-Nəvasix” sözlərin
birinci qrupu ‫ﻥ‬
‫ ﺇ ﱠ‬və onun bacılarıdır. Bunlar: ( ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬- ‫ ﺃ ﱠﻥ‬- ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ ﹶﻟ‬- ‫ ﹶﻛﹶﺄ ﱠﻥ‬-
‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ ﹶﻟ‬- ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ) ﹶﻟ‬olmaqla altı hərfdən ibarətdir.
Əməli2: ‫ﺇ ﱠﻥ‬ və onun bacıları ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃ ﱠﻥ‬,‫ ) ﹺﺇ ﱠﻥ‬ismi
cümlələrə daxil olub, mübtədanı mənsub (təsirlik halına), xəbəri isə
mərfu (adlıq hala) salır. Bu zaman mübtəda dəyişərək daxil olduğu
“ən-Nəvasix” sözün ismi, xəbər isə xəbəri adlanır. Məsələn:

.‫ﻟﺐ‬‫ﺍ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ ﺇ ّﹶﻥ‬- ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

xəbər ‫ﻥ‬
‫ ﺇ ﱠ‬isim ‫ﺇ ﱠﻥ‬ xəbər mübtəda

‫ ﺇ ﱠﻥ‬və onun bacılarının hər birinin özlərinə xas mənaları var.

1. ‫ ﺇ ﱠﻥ‬və ‫ﺪ – ﺃ ﱠﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬‫ﻑ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ , təkid (gücləndirmə) bildirir. Yəni,
cümlənin mənasını gücləndirir, təsdiqləyir. “Həqiqətən, əlbəttə ki,
doğrudan” mənalarını verir. Məsələn:
.‫ﻟﺐ‬‫ﺍ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ – ﺇ ّﹶﻥ‬Həqiqətən, Muhəmməd tələbədir.

1 Hərf dedikdə istilahi məna nəzərdə tutulur. Yəni, ismin və felin əlamətlərini qəbul

etməyən sözlər. Bax: 1-ci kitab səh. 10 (“Sözün növləri” mövzusu).

2 Yəni, ismi cümləyə təsiri.

74
 2. ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ ﹶﻟ‬- ‫ﻕ‬
‫ﺷﻔﹶﺎ ﹺ‬ ‫ﺍﻹ‬‫ﺮﺟﹺﻲ ﻭ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Ümid və qorxu bildirir. Əgər xəbər
xoşagələn olarsa, “ümid etmək” mənasını verir. Məsələn:
.‫ﻴﺮﹴ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍ ﹺﺑ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ – ﹶﻟ‬Ümid edirəm ki, Muhəmməd yaxşıdır.
Bəzən, “qorxuram, heyf! təəssüf! əfsus olsun!” mənalarını da verir.
Bu mənaları ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ﹶﻟ‬, xəbərin xoşagəlməyən olması zamanı verir.
Məsələn:
.‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﺍ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ – ﹶﻟ‬Heyif ki (qorxuram), Muhəmməd xəstədir.
3. ‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ – ‫ﻙ‬ ‫ﺍ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻑ ﺍ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Tamamlama bildirir və “lakin, amma”
mənasını verir. ‫ﺍﻙ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ (tamamlama) – cümlədə qeyd olunması (və
ya inkar olunması) zəruri olan bir şeyi izah etmək üçün cümləni
tamamlamaqdır. ‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ hərfi yalnız cümlənin ortasında gəlir və
özündən əvvəl gələn cümlə ‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ - nin ismi və xəbəri ilə əlaqəli
olmalıdır. Məsələn:
.‫ﻳﺔﹲ‬‫ﹶﻗ ﹺﻮ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨـﻬ‬‫ﻜ‬ ‫ﳝﺔﹲ ﹶﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﹶﻗ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬

xəbər ‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ isim ‫ﻦ‬

 ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬
Maşınım köhnədir, lakin (o) güclüdür.
4. ‫ﹶﻛﹶﺄ ﱠﻥ‬ – ‫ﻪ‬ ‫ﺸﺒﹺﻴ‬‫ﻑ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Bənzətmə və ya şəkk, ehtimal bildirir və
“sanki, elə bil ki” mənasını verir. Yəni, mübtədanın xəbərə
bənzədiyini bildirir. Məsələn:
.‫ﻙ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻪ ﹶﺃﺧ‬ ‫ـ‬‫ﹶﻛﹶﺄﻧ‬

xəbər ‫ﻥ‬
‫ ﹶﻛﹶﺄ ﱠ‬isim ‫ﹶﻛﹶﺄ ﱠﻥ‬
Sanki o, sənin qardaşındır.
5. ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻲ – ﹶﻟ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Arzu, istək, dilək, təmənna bildirir və “kaş ki”
mənasını verir. Məsələn:
.‫ﻟﻢ‬‫ﺎ‬‫ﺘﻨﹺﻲ ﻋ‬‫ﻴ‬ ‫ – ﹶﻟ‬Kaş ki, mən alim olaydım.

75
 Qeyd: ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ﹶﻟ‬ və ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ sözlərinin mənaları “arzu, istək” olmasına
baxmayaraq aralarında fərq vardır. ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫( ﹶﻟ‬təmənna) – həm baş verməsi
mümkün olan, həm də baş verməsi mümkün olmayan işlərdə deyilə
bilər. Məsələn:
.‫ﺮ ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬ ‫ﻤ‬
 ‫ﺖ ﺍﻟ ﹶﻘ‬
 ‫ﻴ‬‫ – ﹶﻟ‬kaş ki, ay yaxın olardı.
‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ – ﹶﻟ‬isə yalnız baş verməsi mümkün olan işlərdə deyilir.

‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ və bacılarının muttasil damirlərlə (bitişən əvəzliklərlə)

işlənməsi

Keçən dərslərin birində 1 şəxs əvəzlikləri barədə danışdıq və

bildik ki, ərəb dilində şəxs əvəzlikləri hallanmır. Yəni, amilin təsiri
ilə sonları dəyişmir. Lakin, hər halın (raf, cərr və nasb hallarının)
özünə xas olan şəxs əvəzlikləri (damirləri) vardır. Yiyəlik və təsirlik
hallarında adlıq hal şəxs əvəzliklərini
( ‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ ـ‬,‫ﻬﻢ‬ ‫ ـ‬,‫ﻜﻦ‬
‫ ـ ﹸ‬,‫ ـ ﹸﻜﻢ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻨ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻬ‬,‫ ـﻪ‬,‫ ﻙ‬,‫ ﻙ‬,‫“ ) ـِﻲ‬bitişən
əvəzliklər” əvəz edir.
‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və bacıları cümlədə mübtədanı nasb (təsirlik halına) saldığı
üçün, əgər mübtəda damir (şəxs əvəzliyi) olarsa, bu zaman onları
yuxarıda göstərdiyimiz muttəsil nasb damirləri (bitişən təsirlik hal
əvəzlikləri) əvəz edir. Məsələn:
‫ﺎ‬‫ـﻨ‬‫ ﹺﺇﻧ‬/ ‫ﺎ‬‫ﻦ = ﹺﺇﻧ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ + ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﻧﻨﹺﻲ‬‫ ﹺﺇ‬/ ‫ﻲ‬‫ﺎ = ﹺﺇﻧ‬‫ ﹶﺃﻧ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻧ ﹸﻜ‬‫ﻢ = ﹺﺇ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺖ = ﹺﺇ‬  ‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻧ ﹸﻜ‬‫ﻦ = ﹺﺇ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺖ = ﹺﺇ‬  ‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫ﻢ = ﹺﺇ‬ ‫ـ‬‫ ﻫ‬+ ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﻪ‬ ‫ـ‬‫ﻮ = ﹺﺇﻧ‬ ‫ﻫ‬ + ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫ﻦ = ﹺﺇ‬ ‫ﻫ‬ + ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ـﻬ‬‫ﻲ = ﹺﺇﻧ‬ ‫ﻫ‬ + ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
Qeyd: ( ‫)ﹺﺇ ﱠﻥ‬ və onun bacıları I şəxs tək (‫ـﻲ‬ِ ) və cəm (‫)ـَﻨﺎ‬
əvəzlikləri ilə iki cür birləşir:

1 Bax: 1-ci kitab 10-cu dərs.

76
 1. Birbaşa – Məsələn: ‫ﻲ‬‫ ﹺﺇﻧ‬və ya ‫ﺎ‬‫ﹺﺇﻧ‬
2. Əvəzliklə ‫ ﺇﹺﻥﱠ‬arasına “‫ ”ﻥ‬əlavə olunmaqla – Məsələn: ‫ﻧـﻨﹺﻲ‬‫ ﹺﺇ‬və
ya ‫ﺎ‬‫ـﻨ‬‫ ﹺﺇﻧ‬.
Lakin, 2-ci hal (yəni: “‫ ”ﻥ‬əlavə olunması) ‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫– ﹶﻟ‬ də çox nadir
hallarda olur, ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ isə əksinə əksər halda bu cür olur (yəni: nadir
halda “‫ ”ﻥ‬- suz işlənir).

“Sahib olan, malik olan, - lı/-li, -lu/-lü” mənasında işlənən “‫”ﺫﹸﻭ‬

“‫ ”ﺫﹸﻭ‬isimdir, “sahib olan, malik olan, - lı/-li, -lu/-lü” mənasında

işlənir və yalnız ümumi isimlərə1 izafə olunur. Şəxs əvəzlikləri və
xüsusi isimlərə isə izafə olunmur. Çünki, “‫ ”ﺫﹸﻭ‬olmasa ümumi
isimlərə sifət verə bilməz, həmçinin onları cümlədə xəbər kimi işlədə
bilmərik. Məsələn:
.‫ﻖ‬
‫ﺧﹸﻠ ﹴ‬ ‫ ﺫﹸﻭ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ - “Muhəmməd əxlaqlıdır (əxlaq sahibidir)”
cümləsini “‫ – ”ﺫﹸﻭ‬suz .‫ﺧﹸﻠﻖ‬
 ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ “Muhəmməd əxlaqdır” demək
mümkün deyil.
“‫ ”ﺫﹸﻭ‬- tək və kişi cinsində olan isimlər üçündür. Cəm forması
“‫ﻭ‬‫” ﹶﺫﻭ‬-dur. Qadın cinsi təkdə olan isimlərlə “‫ﺕ‬
 ‫ ”ﺫﹶﺍ‬şəklində, cəmdə
isə “‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ ” ﹶﺫﻭ‬şəklində işlənir. Məsələn:

.‫ﺧﹸﻠ ﹴﻖ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺐ ﹸﺫ‬

 ‫ﻟ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Bu tələbə əxlaqlıdır (əxlaq sahibidir)
.‫ﺧﹸﻠﻖﹴ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺏ ﹶﺫ‬
 ‫ﻼ‬
‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﺍﻟ ﱡﻄ ﱠ‬ ‫ﻫ‬ Bu tələbələr əxlaqlıdırlar.

1
İsimlər cəmiyyətdəki tutduğu yerə və həmcinsliyinə görə iki növə bölünür:
1. Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların adlarına deyilir. Məsələn: ağac, çiçək, mal,
əxlaq və s.
2. Xüsusi isimlər – varlığı tək olması ilə fərqlənən əşyaların adlarına deyilir. Məsələn:
insan adları – Muhəmməd, Əhməd; şəhər adları – Məkkə, Mədinə və s.
77
 .‫ﻴﺮﹴ‬‫ﺜ‬‫ﺎ ﹴﻝ ﹶﻛ‬‫ﺕ ﻣ‬
 ‫ﺮﹶﺃ ﹸﺓ ﺫﹶﺍ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu qadın çoxlu mal sahibidir
‫ﻴ ﹴﺮ‬‫ﺜ‬‫ﺎ ﹴﻝ ﹶﻛ‬‫ﺕ ﻣ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺎ ُﺀ ﹶﺫﻭ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﺍﻟ‬ ‫ﻫ‬ Bu qadınlar çoxlu mal sahibləridirlər.

Qeyd: “‫ ”ﺫﹸﻭ‬tək və kişi cinsində ‫ ﹶﺃﺏ‬və ‫ ﹶﺃﺥ‬sözləri kimi xüsusi

formada hallanır1 və mərfu halında (adlıqda) ‫ـُـﻮ‬, məcrur halında
(yiyəlikdə) ‫ ـِـﻲ‬, təsirlikdə isə ‫ ـَـﺎ‬şəklini alır. Məsələn:

.‫ﻖ‬
‫ﺧﹸﻠ ﹴ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺐ ﹸﺫ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Bu tələbə əxlaqlıdır.
.‫ﺧﹸﻠﻖﹴ‬ ‫ﻱ‬‫ﻟﺬ‬ ‫ﺏ‬ ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟ‬ Bu kitab əxlaq sahibinindir.
‫ﺎ ﹺﺟﺢ‬‫ﳋﹸﻠ ﹺﻖ ﻧ‬
‫ﹺﺇ ﱠﻥ ﺫﹶﺍ ﺍ ﹸ‬ Həqiqətən, əxlaq sahibi nicat tapır.

‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫( ﻣ‬yüz) və ‫( ﹶﺃﹾﻟﻒ‬min) saylarının isimlərlə işlənməsi

‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫( ﻣ‬yüz) və ‫( ﹶﺃﹾﻟﻒ‬min) sayları isimlərlə (məadudla) izafə əmələ

gətirərək işlənir və işləndiyi ismin (məadudun) cinsindən asılı
olmayaraq dəyişmirlər. Məsələn:
ٍ‫ﺮﺃﹶﺓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺎﹶﺋ ﹸﺔ‬‫ ﻣ‬/ ‫ﺟ ﹴﻞ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻣِﺎﹶﺋ ﹸﺔ‬ = 100 - yüz kişi /qadın
ٍ‫ﺮﺃﹶﺓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ ﹶﺃﹾﻟ‬/‫ﺟﻞﹴ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ = ﹶﺃﹾﻟ‬1000 - min kişi /qadın

Hal əlaməti olmayan isimlərin üçüncü qrupu

‫ﺹ‬
 ‫ﻨﻘﹸﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ Manqus isimlər

Keçən dərslərimizdə hal əlaməti olmayan isimlər barədə

danışdıq və bu cür isimlərin üç qrup olduğunu bildirdik. Hal əlaməti
olmayan isimlərin iki qrupunu artıq öyrəndik, bunlar:
1. Maqsur isimlər. ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺼ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ – ﺍ‬Məsələn, ‫ﻰ‬‫ﻴﺴ‬‫ﻋ‬
2. I səxsin təki ( ‫ـﻲ‬
ِ ) bitişən əvəzliyinə izafə olunan isimlər.

1 Bax: 1-ci kitab 10-cu dərs.

78
 Hal əlaməti olmayan isimlərin üçüncü son qrupu ‫ﺹ‬
 ‫ﻨﻘﹸﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍﻻ‬
“manqus isimlərdir”.
Manqus isimlər1 – sonu ‫ ( ـِﻲ‬kəsrə və ‫ ) ﻱ‬ilə bitən sözlərdir.
Məsələn: ‫ﻲ‬‫ – ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬qazi, ‫ﻱ‬‫ﺍﺩ‬‫ ﺍﻟﻮ‬-vadi, ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺍﻟﻐ‬- baha, ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺍﻟﻌ‬- uca və s.
Manqus isimlərdə raf (adlıq) və cərr (yiyəlik) hallarının
əlamətləri olan damma (‫ )ـُـ‬və kəsrə (‫ )ـِـ‬görünmür, nasb (təsirlik)
halın əlaməti fəthə (‫ )ـَـ‬isə aşkarda olur. Məsələn:

.‫ﻤﺔ‬ ‫ﺤ ﹶﻜ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻲ ﻓ‬‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ Qazi məhkəmədədir
‫ﻲ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ Qazinin yanına getdim
.‫ﻤﺔ‬ ‫ﺤ ﹶﻜ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺇ ﱠﻥ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬ Həqiqətən, qazi məhkəmədədir.
Birinci cümlədə ‫ﻲ‬‫ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬ mübtədadır, mərfudur. İkinci cümlədə
‫ﺇﻟﹶﻰ‬ hərfu-cərri ilə məcrurdur. Hər iki cümlədə‫ﻲ‬‫ ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬sözünün hal
əlamətləri görünmür. Üçüncü cümlədə isə ‫ﻲ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ ﺍﻟﻘﹶﺎ‬sözü ‫ – ﺇ ﱠﻥ‬nin
isimidir, mənsubdur, hal əlaməti olan fəthə (‫ )ـَـ‬isə aşkardadır.
Qeyd 1: Manqus isimlərdə, damma və kəsrənin bilinməməsinə
səbəb dildə tələffüzün çətin olmasıdır. Yəni, bu əlamətlər ‫ ﻱ‬hərfinin
üzərində aşkar ola bilər, lakin dilə çətin olduğu üçün düşmüşdür.

Manqus isimlərin sonundakı ‫ ﻱ‬hərfinin sabit olması və düşməsi

halları
Manqus isimlərin sonundakı ‫ﻱ‬ hərfi aşağıda göstərilən dörd
halda sabit olur (yazılır).
1. Əgər manqus ismə ‫ ﺍﻝ‬müəyyənlik artikli qoşularsa; ‫ﻲ‬‫ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬
2. Əgər manqus isim “mudaf” olarsa; ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﻲ ﺍ ﹶﳌﺪ‬‫ﻗﹶﺎﺿ‬

1
Manqus sözünün mənası “naqis” deməkdir. Bu qrup isimlərin belə adlanmasına səbəb hal
əlamətlərindən damma və kəsrənin bilinməməsidir.
79
 3. Əgər mənsub olarsa; ‫ﺎ‬‫ﺿﻴ‬
 ‫ﻗﹶﺎ‬
4. Əgər sonuna “tə mərbuta” ‫ﺓ‬ ,‫ ـﺔ‬qoşularsa; ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ ﻋ‬,‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﻏﹶﺎ‬
Bu dörd haldan biri olmadıqda manqus isimlərin sonundakı ‫ﻱ‬
hərfi düşür, əvəzinə isə ‫ﻱ‬ – dən əvvəlki hərf kəsrəli tənvin (‫)ـٍـ‬
qəbul edir. Bu kəsrəli tənvin (‫ )ـٍـ‬cərr əlaməti deyil, ismin
sonundakı ‫ﻱ‬ hərfinin düşməsinə dəlalət edir. Bu tənvinə ‫ﺽ‬
‫ﻮ ﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺗ‬
“əvəzedən tənvin” deyilir. Məsələn:
‫ﺽ‬
‫ﻫﺬﹶﺍ ﻗﹶﺎ ﹴ‬ – Bu qazidir. ‫ﺏ ﻏﹶﺎ ﹴﻝ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟ‬ – Bu kitab bahadır.

80
 2. ÈÊÈNCÈ DßRS

‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ inkar feli
Keçən dərsimizdə “ən-Nəvasix”lər barədə danışdıq və bildik ki,
“ən-Nəvasix”lər ismi cümləyə təsiri baxımından üç qismə bölünür:
1. Bir qism mübtədanı mənsub (təsirlik halına), xəbəri mərfu
(adlıq halına) salır. Bunlar:
‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacılarıdır. ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫) ﹺﺇﻥﱠ‬
2. Bir qism mübtədanı mərfu (adlıq halına), xəbəri mənsub
(təsirlik halına) salır. Bunlar:
‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və onun bacılarıdır. ( ... ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ ﺯ‬, ‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬, ‫ ) ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və s.
3. Bir qism isə həm mübtədanı, həm də xəbəri mənsub (təsirlik
halına) salır. Bunlar: ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻇ‬və onun bacılarıdır.
Mübtədanı nasb (təsirlik halına), xəbəri isə raf (adlıq halına)
salan‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacıları barədə artıq keçdik. Bu dərsimizdə isə “ən-
Nəvasix”lərin ikinci qrupu – mübtədanı raf, xəbəri nasb edən ‫ﻥ‬ ‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬-
nin bacılarından olan ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ ﹶﻟ‬inkar feli barədə danışacağıq. Bu fellər ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬-
nin əməlinin əksini yerinə yetirirlər.
Ümumiyyətlə, ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacıları “naqis” fellərdir1. Yəni tam
fellər kimi “faili” (feli icra edəni) olmur. ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacıları felin
əlamətlərini qəbul edib, fel kimi zaman (keçmiş, indiki, əmr) və şəxsə
görə hallanmalarına baxmayaraq tam fellər kimi faili olmayıb, isim
və xəbər tələb etdiklərinə görə “naqis fellər” adlanırlar.

1
Ərəb dilində fellər cümlədəki mövqeyinə görə iki növə ayrılır:
1. Tam fellər – fail (feli icra edən) tələb edən fellərdir.
2. Naqis fellər – fail deyil, isim və xəbər tələb edən fellərdir. ‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬və onun bacıları
kimi.
• Başqa bir rəyə görə, tam fellər həm hərəkətə, həm də zamana dəlalət etdiyi halda, naqis
fellər yalnız zamana dəlalət edir.
81
 ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬inkar feli digər naqis fellərdən “‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫( ”ﺟ‬dəyişməz) olması ilə
də fərqlənir. Yəni, digər fellərin indiki, keçmiş və əmr formaları
olduğu halda ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬yalnız bir formada qalır və dəyişmir1.
Qayda: ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ inkar feli ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı
mərfu (adlıq hala), xəbəri isə mənsub (təsirlik halına) salır. Bu zaman
mübtəda dəyişərək ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬- nin ismi, xəbərin isə ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ – ﹶﻟ‬nin xəbəri adlanır.
Əksər hallarda ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬- nin xəbəri ( ‫) ﺑﹺـ‬ hərfu cərri ilə yanaşı gələrək
məcrur olur. ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬inkar feli təkcə keçmiş zaman formasında işlənir və
şəxslərdə hallanır, lakin indiki zamanın inkarını bildirir. Yəni,
mübtədaya aid olan xəbərin indiki zamanda mövcudluğunu inkar
edir və “deyil, yoxdur” mənasını verir. Məsələn:

‫ﻳﺾ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﺎﻡ‬‫ﻫﺸ‬ Hişam xəstədir.

‫ﺾ‬
‫ﻳ ﹴ‬‫ﻤ ﹺﺮ‬ ‫ ﹺﺑ‬/‫ﺎ‬‫ﻳﻀ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﺎﻡ‬‫ﻫﺸ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ Hişam xəstə deyil.
Sənin qardaşın varmı? Xeyr,
‫ﻲ ﹶﺃﺥ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬، ‫ ؟ ﹶﻻ‬‫ﻚ ﺃﺥ‬
 ‫ﹶﺃﹶﻟ‬
mənim qardaşım yoxdur.

1 Məhz bu xüsusiyyətinə görə bəzi alimlər ‫ﻴﺲ‬‫ ﻟﹶ‬- nin hərf olduğunu deyirlər. Lakin əksər
alimlər fel olması rəyindədirlər. Çünki, felin əlamətlərini qəbul edir.
82
 ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ inkar felinin şəxslərdə hallanması

‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ inkar
felinin Keçmiş zaman ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Mənası şəxslərdə felinin şəxs Şəxslər
Ayrı yazılan
hallanması sonluqları
Damirlər

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
Deyiləm ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬Tək

Deyilsən
II
Deyilsən ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Deyil ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III
Deyil ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
Deyilik ‫ﺎ‬‫ﺴﻨ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
Deyilsiniz ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ II
‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬  ‫ﻟ ﹾﻠ‬ Cəm
şəxs
Deyilsiniz ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
Deyillər ‫ﺍ‬‫ﺴﻮ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III
Deyillər ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻟ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Qeyd: ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬- nin keçmiş zamanda hallanarkən bəzi şəxslərdə ‫ﻱ‬
hərfinin düşməsinə səbəb iki sakin hərfin ( ‫ ﻱ‬və ‫ ﺱ‬hərflərinin )
yanaşı gəlməsidir.

İsmi cümlədə xəbərin mübtədadan qabağa keçməsi halları

İsmi cümlənin əsas tərtibi budur ki, mübtəda öndə, xəbər isə
sonra gəlsin. Çünki, xəbər mübtədanın bir növ vəsfidir və mübtəda
barədə verilən məlumatdır. Bu səbəbdən də mübtədadan sonra

83
gəlməsi münasibdir. Lakin, bəzi hallarda xəbərin mübtədadan önə
keçməsi vacib və münasib olur. Bu hallardan ikisini qeyd edək:
1. Əgər xəbər sual əvəzliklərindən biri olarsa; çünki, sual
əvəzlikləri daim cümlənin əvvəlində gəlirlər. Məsələn:

‫؟‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﹶﺃ‬ - Həmid haradadır?

mübtəda xəbər

2. Əgər mübtəda sifətlənməmiş 1 nəkira (qeyri-müəyyənlikdə)

olarsa, xəbər isə “şibhu cümlə”2 ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ olarsa, bu zaman xəbərin
mübtədadan önə keçməsi vacibdir3. Məsələn:

(əsli) ‫ﻲ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺕ‬

 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺙ ﹶﺃ‬
‫ﻼ ﹸ‬
‫ﹶﺛ ﹶ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺙ ﹶﺃ‬
‫ﻼ ﹸ‬
‫ﻲ ﹶﺛ ﹶ‬ ‫ﻟ‬

Mübtəda xəbər

‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacıları xəbəri mübtədadan önə keçmiş ismi

Qeyd:
cümlələrə daxil olarkən, mübtədanın ‫ﻥ‬ ‫ ﹺﺇ ﱠ‬dən uzaqlaşmasına
baxmayaraq onu təsirlikdə edir və ‫ﻥ‬‫ ﹺﺇ ﱠ‬- nin ismi adlanır. Məsələn:

‫ﺮ ﹰﺓ‬ ‫ﻴ‬‫ﺜ‬‫ﺍ ﹶﻛ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻧﻬ‬‫ﺪ ﹶﺃ‬ ‫ﻨ‬‫ﻰ ﺍﹾﻟ ﹺﻬ‬‫ﹺﺇ ﱠﻥ ﻓ‬ ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﺜ‬‫ ﹶﻛ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻧﻬ‬‫ﺪ ﹶﺃ‬ ‫ﻨ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹺﻬ‬‫ﻓ‬

ismu ‫ﻥ‬
‫ﹺﺇ ﱠ‬ xəbər ‫ﻥ‬
‫ﹺﺇ ﱠ‬ mübtəda xəbər

1
Əgər mübtəda sifətlənmiş olarsa bu halda xəbərin önə keçməsi vacib deyil. Məsələn:
‫ﻴﺖ‬‫ﻲ ﺍﻟﺒ‬‫ﻞﹲ ﻃﹶﻮﹺﻳﻞﹲ ﻓ‬‫ﺟ‬‫ ﺭ‬Uzun kişi evdədir
2 Şibhu cümlə - hərfu cərr və məcrur isim və ya zərf və məcrur isimdən ibarət olan
xəbərlərdir (hərfu cərr + məcrur isim və ya zərf + məcrur isim). Məsələn:
‫ﻴﺖ‬‫ﻲ ﺍﻟﺒ‬‫ ﻓ‬Evdə
‫ﻳﺮﹺ‬‫ ﺍﳌﹸﺪ‬‫ﻨﺪ‬‫ ﻋ‬Müdirin yanında
3İsmi cümlədə xəbərin mübtədadan önə keçməsini vacib edən digər halları inşə-Allah gələn
dərslərdən biləcəyik.
84
 ‫ﻦ‬‫ﺍﺑ‬ sözündə həmzənin düşməsi halları
Aşağıdakı halda ‫ﻦ‬‫ ﺍﺑ‬sözünün həmzəsi düşür:
Qayda: Əgər ‫ﻦ‬‫ﺍﺑ‬ sözü eyni sətirdə, biri oğul, digəri ata olmaqla
bilavasitə iki ad arasında sifət kimi gələrsə ‫ﺍ‬ (həmzə) düşür. Bu
zaman, birinci addan (oğulun adından) tənvin dilə rahat olsun deyə
düşür. Məsələn:

Adım, Xalid oğlu Bilaldır. .‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﺧ‬

 ‫ﺑ‬ ‫ﹺﺑﻠﹶﺎ ﹸﻝ‬ ‫ﻲ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬

sifət xəbər mübtəda

Yuxarıda qeyd etdiyimiz şərtlərdən biri pozularsa ‫ﺑﻦ‬‫ﺍ‬ sözünün

həmzəsi yazılır və birinci adın tənvini deyilir. Aşağıdakı hallarda
həmzə yazılır:
1. Əgər sifət olmazsa, yəni xəbər və s. kimi gələrsə.
Məsələn:
Bilal Xalidin oğludur ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﺧ‬ ‫ﺑ‬‫ﺑﹺﻼﻝﹲ ﺍ‬

xəbər mübtəda
2. Əgər iki ad arasında gəlməzsə. Məsələn:

Bilal Şeyx Xalidin oğludur ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺦ ﺧ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﺑ‬‫ﺑﹺﻼﻝﹲ ﺍ‬

Bu cümlədə ‫ﺦ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﺍﻟ‬ sözü ad olmadığı üçün ‫ﺑﻦ‬‫ﺍ‬ sözünün
həmzəsi yazılıb.
3. Əgər ‫ﻦ‬‫ﺍﺑ‬ sözü iki ad arasında sifət kimi gəlməsinə
baxmayaraq yeni sətirdə olarsa. Məsələn:
‫ﻲ ﺑﹺﻼ ﹸﻝ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ ﺍ‬...... .......... ............
.‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﺧ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬

85
 3. Ö×ÖÍÚÖ DßRS
‫ﻴﻞ‬‫ﺘ ﹾﻔﻀ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
Sifətin müqayisə və üstünlük dərəcələri

Ərəb dilində sifətlərin üç dərəcəsi vardır: adi, müqayisə və

üstünlük dərəcələri.
Adi dərəcə: Adından göründüyü kimi əşyanın 1 normal
keyfiyyətini və əlamətini, heç bir tərəflə müqayisə etmədən, üstün
tutmadan bildirən adi sifətlərdir. Məsələn: ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ - yeni, ‫ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬ - yaxın,
‫ ﹶﻛﹺﺒﲑ‬- böyük, ‫ﺳﻊ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- geniş və s.
Müqayisə dərəcəsi - eyni sifətə və ya əlamətə malik olan iki
ayrı-ayrı əşyaların müqayisə edilərək, birinin əlamətinin digərindən
daha üstün olmasını bildirən dərəcədir. Məsələn, Muhəmməd
Həmiddən daha uzundur.
Üstünlük dərəcəsi – hər hansı əşyanın əlamətinin digər
əşyaların əlamətlərindən ən üstün sifətə malik olmasını bildirən
dərəcədir. Məsələn: Muhəmməd sinifdə ən uzun tələbədir.
Müqayisə və üstünlük dərəcələri ilk mərhələdə üç köklü adi
sifətləri ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babına gətirməklə düzəlir. Məsələn:
‫ﻤ ﹸﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬ – gözəl, ‫ﻬ ﹸﻞ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻬﻞﹲ‬ ‫ﺳ‬ - asan
‫ﺐ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺻ‬  ‫ﹶﺃ‬
‫ﻌﺐ‬ ‫ﺻ‬
 – çətin, ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬ ‫ ﹶﺃ‬‫ﺴﻦ‬  ‫ﺣ‬ - yaxşı
Müqayisə dərəcəsində ‫ﻞ‬ ‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babına salınmış sifət ‫ﺍﻝ‬ müəyyənlik
artiklindən və izafədən təcrid olunmaqla bütün cins və kəmiyyətlər
üçün eyni ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ (kişi cinsi, təkdə) babında işlədilir. Müqayisə
dərəcəsində işlənən ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babından sonra vacibdir ki, həmişə ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ (-
dan/-dən) hərfu cərri gəlsin. Bəzən aşkar olur bəzən isə təqdirdə.
Məsələn:
‫ﻙ‬ ‫ﻦ ﺫﹶﺍ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻬ ﹸﻞ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺏ ﹶﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ Bu kitab ondan daha asandır

1
Qrammatikada bütün isimlər canlı-cansız, aqil-qeyri-aqil olmağından asılı olmayaraq
“əşya” adlanır.
86
 ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻤ ﹸﻞ‬ ‫ـ‬‫ﺎﺭ ﹸﺓ ﹶﺃﺟ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﻩ ﺍﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu maşın ondan daha gözəldir

‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﻦ ﺃﹸﻭﹶﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺏ ﹶﺃ‬
 ‫ﻼ‬
‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﺍﻟ ﱡﻄ ﱠ‬ ‫ﻫ‬ Bu tələbələr onlardan daha yaxşıdır
Misallardan görürük ki, cins və kəmiyyətdən asılı olmayaraq
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babı bütün hallarda eyni – tək və kişi cinsində olur, özündən
sonra ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu cərri işlənir. Bəzən ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu cərri təqdirdə olur.
Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﺧ ﱡﻄ‬ ‫ﻭ‬ ،‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺧ ﱢﻄ‬ ‫ﻤ ﹸﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫َﹶﺃ‬.(‫ﺧﻄﱢﻲ‬ ‫ﻦ‬ ‫)ﻣ‬
Xəttim gözəldir. Lakin, sənin xəttin daha gözəldir (yəni: mənim
xəttimdən).
Qeyd 1: II və III kök hərfləri (‫ ﻋـ‬və
‫ )ﻟـ‬eyni olan sifətlər ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬
babına salındıqda II kök hərfin babda qəbul edəcəyi ( ‫ ) ـَـ‬fəthə I
kök hərfinə keçir, I kökün sukunu (‫ )ـْـ‬da II kökə keçir1, sonra II və
III köklər qovuşaraq şəddələnir. Məsələn:

‫ﺪ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ـ‬‫ﹶﺃﺷ‬ ‫ﻳﺪ‬‫ﺷﺪ‬

‫ﹶﺃﻗﹶـ ﱡﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﻗﹾـﻠﹶـ ﹸﻞ‬ ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﹶﻗﻠ‬
‫ﹶﺃﻟﹶـ ﱡﹶﺬ‬ ‫ﺃ ﹾﻟ ﹶﺬ ﹸﺫ‬ ‫ﻳـﺬﹲ‬‫ﹶﻟﺬ‬
babına ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬olan sifətlər ‫ﻱ‬Qeyd 2: III kök hərfi
səs birləşməsi fonetik dəyişikliyə ‫ﻲ‬
‫ـ‬
َ salındıqda babın sonuncu
“əlif maqsura”ya çevrilir. ‫“ ﻯ‬yə” hərfi ‫ﻱ‬ olur. Yəni ‫ ـَﻰ‬uğrayaraq
babında ‫ﻰ‬‫ﹶﺃ ﹾﻓﻌ‬Bu cür sifətlərin müqayisə və üstünlük dərəcələri
düzəlir. Məsələn:

‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬

‫ﻯ‬‫ﺃ ﹾﻗﻮ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺃ ﹾﻗ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﹶﻗ ﹺﻮ‬
‫ﻰ‬‫ﹶﺃ ﹾﻏﻨ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻨ‬‫ﹶﺃ ﹾﻏ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﹶﻏﹺﻨ‬

1 Yəni- I və II kök hərfləri hərəkələrini dəyişirlər.

87
 Qeyd 3: Sifətlərin üstünlük və müqayisə dərəcəsi ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında
olduğu üçün “tənvin qəbul etməyən” “məmnu minəs-sarf”
sözlərdəndir. Yəni, “məmnu minəs-sarf” kimi ikihallıdır və yalnız ‫ﺍﻝ‬
artikli qoşulduqda və ya izafə olunduqda üçhallı olurlar1.
‫ﻰ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻓﻌ‬babında olan sifətlər isə “əlif maqsura” ilə bitdiyi üçün “hal
əlamətləri olmayan” sözlər qrupuna aiddirlər2.

Üstünlük dərəcəsi

Ərəb dilində sifətin üstünlük dərəcəsi iki yolla düzəlir.

1. İzafə yolu ilə - yəni ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babına salınmış sifət (üzərində
üstünlüyü bildirilən) ad qruplu sözə izafə edilir.
• ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının izafə olunduğu söz qeyri-müəyyənlikdə
olarsa, bu zaman üstünlüyü bildirilən sözün cins və
kəmiyyətindən asılı olmayaraq ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬daim təkdə və kişi
cinsində olur. ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının izafə olunduğu söz
(mudafun ileyh) isə üstünlüyü bildirilən sözlə
kəmiyyətə və cinsə görə üzlaşır. Məsələn:

‫ﻨﹶﺎ‬‫ﺣﻴ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ ّﹴﺭ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺟ‬

 ‫ﻼﻝﹲ ﹶﺃ ﹾﻓ‬
‫ﹺﺑ ﹶ‬
Bilal qəsəbəmizdə ən yaxşı qonşudur
‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺔ ﻓ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﻨ ﹸﺔ ﹶﺃ ﹾﻓ‬‫ﻣ‬ ‫ﺁ‬
Əminə məktəbdə ən yaxşı tələbədir
‫ﺎﹶﻟ ﹺﻢ‬‫ﻲ ﺍﻟﻌ‬‫ﺎ ﹴﻝ ﻓ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﹺﺭﺟ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ ﹶﺃ ﹾﻓ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman kişilər dünyada ən üstün kişilərdir
‫ﺎﹶﻟ ﹺﻢ‬‫ﻲ ﺍﻟﻌ‬‫ﺎ ٍﺀ ﻓ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﹺﻧﺴ‬
 ‫ﺕ ﹶﺃ ﹾﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman qadınlar dünyada ən üstün qadınlardır

1 Bax: Birinci kitab 23-cü dərs.

2 Bax: Birinci kitab 8-ci dərs.
88
Nümunələrdən görürük ki, üstünlüyü bildirilən sözlərin ( ,‫ﻼﻝﹲ‬
‫ ﹺﺑ ﹶ‬,‫ﻨ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺁ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ ﺍ ﹸﳌ‬,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫) ﺍ ﹸﳌ‬ təkdə, cəmdə, kişi və ya qadın cinslərində
olmalarından asılı olmayaraq (‫ﻞ‬
‫ﻀﹸ‬
 ‫ )ﹶﺃ ﹾﻓ‬sifəti dəyişmədi, tək halda və
kişi cinsində oldu. (‫ﻞ‬
‫ﻀﹸ‬ ‫ )ﹶﺃ ﹾﻓ‬babının izafə olunduğu ( ,‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ ﹺﺭﺟ‬,‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬,‫ﺎ ّﹴﺭ‬‫ﺟ‬
‫ﺎ ٍﺀ‬‫ )ﹺﻧﺴ‬sözləri (mudafun ileyh) isə üstünlüyü bildirilən ( ,‫ﻨ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ ﺁ‬,‫ﻼﻝﹲ‬
‫ﹺﺑ ﹶ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ ﺍ ﹸﳌ‬,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ )ﺍ ﹸﳌ‬sözlərlə kəmiyyətə və cinsə görə üzlaşdı.
(Üstünlük dərəcəsinin aşağıda gələn növləri bu dərsin mövzusu
deyil sadəcə fayda üçün qeyd olunub)
• ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının izafə olunduğu söz müəyyənlikdə olarsa,
bu zaman ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babında olan sifət təyin etdiyi isimlə
(yəni, üstünlüyü bildirilən isimlə) iki cür işlənə bilər:
1) Üstünlüyü bildirilən sözün cins və kəmiyyətindən asılı
olmayaraq ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬daim təkdə və kişi cinsində ola bilər. (Birinci
növ kimi). Məsələn:

.‫ﺎﺱﹺ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬
 ‫
ﹶﺃ ﹾﻓ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
Muhəmməd Peyğəmbər
insanların ən fəzilətlisidir.
.ِ‫ﺎﺀ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺍﻟ‬
 ‫ﺐ ﹶﺃ ﹾﻓ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬
Zeynəb qadınların ən fəzilətlisidir.
.‫ﺎﺱﹺ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ ﹶﺃ ﹾﻓ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman kişilər, insanların ən üstünüdürlər.
.ِ‫ﺎﺀ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺍﻟ‬
 ‫ﺕ ﹶﺃ ﹾﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman qadınlar qadınların ən üstünləridir.
2) Üstünlüyü bildirilən sözlə ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babı məlum qaydalar əsasında
uzlaşa bilər. ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babının qadın cinsi ‫ﻌﻠﹶﻰ‬ ‫ ﹸﻓ‬, muzəkkər cəmi ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃﻓﹶﺎ‬
və ya ‫ﻥ‬
‫ﻌﻠﹸﻮ ﹶ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬, muənnəs cəmi ‫ﺎﺕ‬‫ﻌﹶﻠﻴ‬ ‫ ﹸﻓ‬olur. Məsələn:
.‫ﺎﺱﹺ‬‫ﻀ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬
 ‫
ﹶﺃ ﹾﻓ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
Muhəmməd Peyğəmbər
insanların ən fəzilətlisidir.
89
 .ِ‫ﺎﺀ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻀﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬
 ‫ﺐ ﹸﻓ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬
Zeynəb qadınların ən fəzilətlisidir.
.‫ﺎﺱﹺ‬‫ﺿ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ ﹶﺃﻓﹶﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman kişilər, insanların ən üstünüdürlər.
.ِ‫ﺎﺀ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻀﹶﻠﻴ‬
 ‫ﺕ ﹸﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müsəlman qadınlar qadınların ən üstünləridir.
2. ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ üstünlük dərəcəsində olan sifəti üstünlüyü
bildirilən sözdən bilavasitə sonra gətirmək yolu ilə1 - bu halda
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬üstünlük dərəcəsində olan sifət təyin etdiyi isimlə (adi sifət
kimi) məlum qaydalar əsasında uzlaşmalıdır. Məsələn:

Ən böyük kitab ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺏ ﺍ َﻷ ﹾﻛ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﻟ‬
Ən böyük otaq ‫ﻯ‬‫ﺒﺮ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺍﻟ‬
Ən fəzilətli alimlər ‫ﺿ ﹸﻞ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍ َﻷﻓﹶﺎ‬‫ﻌﹶﻠﻤ‬ ‫ﺍﻟ‬
Ən fəzilətli qadınlar ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻀﹶﻠﻴ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ ﹸﻔ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺍﻟ‬

Qeyd: Üstünlük dərəcəsinin bu forması qeyri-müəyyənlikdə də

gələ bilər. Lakin, müqayisə dərəcəsindən fərqli olaraq bu formada
sifətin ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬dərəcəsindən sonra ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu cərri gəlmir. Məsələn:
Ən böyük bir kitab ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ ﺃ ﹾﻛ‬‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬
Ən böyük kitablar ‫ﻯ‬‫ﺒﺮ‬‫ ﹸﻛ‬‫ﺘﺐ‬‫ﹸﻛ‬
Təmyiz ‫ﺰ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬‫ﺍﻟﺘ‬
Təmyiz – sözünün lüğəti mənası “ayıran, fəqləndirən”
deməkdir. Qrammatikada isə təmyiz - cümlənin və ya özündən
əvvəl gələn sözün aydın olmayan mənasını açan, dəqiqləşdirən və
konkretləşdirən tək, qeyri-müəyyən və mənsub (təsirlik halında olan)
isimdir.

1 Uzlaşan təyini söz birləşməsi kimi.

90
 Tərifin şərhi: tərifdən görürük ki, təmyiz tək, qeyri-müəyyən
və mənsub isimdir. Həmçinin, “təmyiz” ya bütün cümləni, ya da
özündən əvvəl gələn bir sözü açıqlayır. Məhz bu baxımdan “təmyiz”
iki cür olur:
1. Təmyiz nisbə ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺰ ﺍﻟ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ - işləndiyi cümlədə aydın
olmayan mənanı aydınlaşdıran;
2. Təmyiz zət ‫ﺕ‬
 ‫ﺰ ﺍﻟﺬﱠﺍ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ – özündən əvvəl gələn sözü
aydınlaşdıran;
Birinci növ təmyizin - “təmyiz nisbə”nin - ən çox işləndiyi
cümlələrdən biri də sifətin üstünlük və müqayisə dərəcəsi olan
cümlələrdir. Çünki, belə cümlələrdə bəzən müqayisə və ya
üstünlüyün hansı cəhətdən olmasını aydınlaşdırmaq lazım gəlir.
Məsələn, əgər biz desək:

‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﻣﻦ ﺧ‬ ‫ﺴ‬

 ‫ﺣ‬ ‫ ﺃ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ - Muhəmməd Xaliddən daha yaxşıdır
Bu cümlədə, Muhəmmədin Xaliddən hansı cəhətcə yaxşı olması
aydın deyil. Əgər biz bu cümləyə ‫ﺎ‬‫ﻋ ﹾﻠﻤ‬ (elmcə) təmyizini əlavə etsək
bu zaman cümlədəki aydın olmayan məna bəlli olar.

‫ﺎ‬‫ﻋ ﹾﻠﻤ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﻣﻦ ﺧ‬ ‫ﺴ‬

 ‫ﺣ‬ ‫ ﺃ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ – Muhəmməd Xaliddən elmcə daha yaxşıdır

Buna görə də “təmyiz” bəzən “təbyin” (bəyan edən) və “təfsir”

(açıqlayan) da adlanır. Məsələn:

‫ﺎ‬‫ﺳﻨ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺮ ﻣﻦ ﺧ‬ ‫ﺒ‬‫ ﺃ ﹾﻛ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ - Muhəmməd Xaliddən yaşca daha böyükdür
Allah  Qurani Kərimdə Axirətə iman gətirməyənin mal-
dövləti ilə öyünərək mömin yoldaşına xitabında buyurur:

‫ﺍ‬‫ﻧ ﹶﻔﺮ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﺎﻟﹰﺎ‬‫ﻚ ﻣ‬

 ‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻧﺎ ﹶﺃ ﹾﻛﹶﺜ‬‫ﹶﺃ‬
"Mən sərvətcə səndən daha zəngin və adamlarıma görə səndən daha
qüvvətliyəm!" (əl-Kəhf surəsi, 34)

91
 İkinci növ təmyiz - təmyiz zət1 ‫ﺍﻟﺬﱠﺍﺕ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ – bəzi say və ölçü
vahidlərindən sonra işlənir. Belə saylardan biri də 11-dən 19-a kimi
olan “mürəkkəb saylardır”.

Mürəkkəb saylar ‫ﺐ‬

 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫( ﺍﻟ‬11-dən 19-a kimi)
Əvvəlki dərslərimizdə2 saylar barədə danışdıq və bildirdik ki,
ərəb dilində saylar (‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ )ﺍﻟ‬aid olduqları isimlərlə (‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ )ﺍ ﹶﳌ‬müxtəlif növ
söz birləşmələri əmələ gətirir. Bu nöqteyi nəzərdən miqdar saylarını
aşağıdakı növlərə böldük:
1. ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mufrad (sadə) saylar. 3-10
2. ‫ﺐ‬ ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mürəkkəb saylar. 11-19
3. ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ – ﺍﻟ‬onluqlar. 20-90
4. ‫ﻑ‬
 ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬məatuf (bağlayıcı ilə ətf olunmuş) saylar 21-99
3-dən 10-a kimi, birinci növ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬  ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mufrad (sadə) saylar
barədə artıq danışdıq və bu sayların hansı qaydalarla söz birləşməsi
əmələ gətirdiyini bildik. İndi isə 11-dən 19-a kimi ‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ –
mürəkkəb saylar barədə danışacağıq. 11- dən 19-a kimi saylar
“mürəkkəb saylar” adlanır, çünki bu saylar iki hissədən ibarət olur. I
hissə 1-dən 9-a kimi ( ‫ﻊ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬..... ,‫ﻊ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﺙ‬
‫ ﺛﹶﻼ ﹶ‬,‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ ,‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ )ﹶﺃ‬təkliklər, II hissə isə
10 (‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ) olur.
11-dən 19-a kimi “mürəkkəb saylar” məadudla aşağıdakı
qaydalara uyğun gələrək söz birləşməsi əmələ gətirir:
1. Hər iki hissə (təklik və onluq) hallanmayan olub, daim (‫)ـَـ‬
olur3.

1 Təmyizin bu növü barədə gələcəkdə ətraflı danışılacaq inşaallah.

2 Bax: I kitab, 19-20-ci dərslər.
3
Hallanma yalnız “on iki” sayındakı “iki”- də baş verir. Bu barədə inşə-Allah ikilik halının
hallanması mövzusunda keçəcəyik.
92
 2. 1 və 2 təkliklərini çıxmaq şərti ilə 1 , I hissə (3-9 təklikləri)
“məadudun” 2 əks cinsində, II hissə isə (“on” onluğu)
“məadudla” eyni cinsdə olur.
3. “Məadud” tək, qeyri-müəyyən və təsirlik halında (təmyiz) olur.
Qeyd 1: “on” sayı muzəkkərdə ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ , muənnəsdə isə ‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ olur.
Qeyd 2: “bir” təkliyi muzəkkərdə ‫ﺪ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ ﹶﺃ‬, muənnəsdə ‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ ﹺﺇ‬, “iki”
təkliyi muzəkkərdə ‫ـﺎ‬‫ﺍﺛﹾـﻨ‬ , muənnəsdə ‫ـﺎ‬‫ـﺘ‬‫ﺍﺛﹾـﻨ‬ olur, qalan 3-dən 9-
a kimi təkliklərin muənnəs forması, muzəkkər formasına “tə mərbu-
ta” ‫ﺓ‬ ,‫ـﺔ‬ artırılmaqla düzəlir. Məsələn: ‫ﺙ‬
‫ﺛﹶﻼ ﹶ‬ – ‫ ﺛﹶﻼﹶﺛ ﹶﺔ‬, ‫ﻊ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ – ﺃ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬və s.

‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬  ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Mürəkkəb say Mürəkkəb say
muzəkkər isimlə muənnəs isimlə
işlədildikdə işlədildikdə
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺇ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺛﹶﻼﹶﺛ ﹶﺔ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺙ‬
‫ﺛﹶﻼ ﹶ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺔ‬‫ﺑﻌ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺘ ﹶﺔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻴ ﹶﺔ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬

1 Çünki 11 və 12 saylarının hər iki hissəsi “məadudla” eyni cinsdə olur.

2 Sayılan ismin.
93
 ‫ﻲ‬ ‫ﻴﹺﺒ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Sıra sayları

Sıra sayları miqdar saylarından fərqli olaraq daim isimdən

sonra gəlir və sifət (nəat) rolunu oynayırlar. Yəni isimdən bilavasitə
sonra gəlib onunla cins, hal, kəmiyyət, müəyyənlik və qeyri –
müəyyənlikdə uzlaşır.
1-dən 10-a kimi (birinci, ikinci ... onuncu) sıra sayları bəzi
dəyişikliklər nəzərə alınmaqla miqdar saylarından ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ vəznində
düzəlir. Baş verən dəyişikliklər isə bunlardır:
1. “Birinci” sözü muzəkkərdə ‫ﻭ ﹸﻝ‬ ‫ﹶﺃ‬, muənnəsdə isə ‫ﺃﹸﻭﻟﹶﻰ‬ ilə ifadə
edilir. Mürəkkəb sıra saylarında isə bunların əvəzinə
muzəkkərdə (‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﺩ )ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬, muənnəsdə isə ‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ və ya ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﺤ‬
işlənir. Məsələn:

‫ﻭ ﹸﻝ‬ ‫ﺱ ﺍﻷ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬ - birinci dərs

‫ﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻷُﻭﻟﹶﻰ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ - birinci otaq

‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻱ‬  ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﹾﻟﺤ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬ - on birinci dərs

‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻳ ﹶﺔ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ - on birinci otaq

2. “İkinci” sözündə ‫ﺛـﻨـﻲ‬ kökü əsas götürülür1 və ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ vəzninə

salınır. Nəticədə muzəkkərdə (‫ﻥ )ﺍﻟﺜﱠﺎﻧﹺﻲ‬ ‫ﺛﹶﺎ‬ , muənnəsdə isə ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﺛﹶﺎﹺﻧ‬
(‫ﻴﺔﹸ‬‫ )ﺍﻟﺜﱠﺎﹺﻧ‬düzəlir. Məsələn:
‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎﻧﹺﻲ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺍﻟ‬- ikinci dərs
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎﹺﻧ‬ ‫ﻐ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬- ikinci otaq
3. “Altıncı” sözü ‫ ﺳﺪﺱ‬kökündən düzələrək (‫ﺩﺱ‬ ‫ﺎ‬‫ )ﺍﻟﺴ‬‫ﺩﺱ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳ‬ olur.
Məsələn:

1 ‫ﺔﹸ‬‫ﺘﹾﺜﻨﹺﻴ‬‫“ ﺍﻟ‬təsniyə” sözü də bu kökdən düzəldilmişdir.

94
 ‫ﺱ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬ - altıncı dərs

‫ﺳ ﹸﺔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ - altıncı otaq

Qeyd: Sıra sayları sifət xüsusiyyətlərinə malik olduğu üçün
muənnəsdə “tə mərbuta” ‫ـﺔ‬ ,‫ ﺓ‬qəbul edir.

‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻋ‬ ‫ﺙ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬
‫ﻦ ﺛﹶﻼ ﹶ‬‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﻴﹺﺒ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺙ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ ‫ﻦ ﺛﹶﻼ ﹶ‬‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﻴﹺﺒ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬
3-10 sıra sayları muənnəs isimlə 3-10 sıra sayları muzəkkər isimlə
‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻷُﻭﻟﹶﻰ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬birinci otaq ‫ﻭ ﹸﻝ‬ ‫ﺱ ﺍﻷ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬birinci dərs
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎﹺﻧ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬ikinci otaq ‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎﻧﹺﻲ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬ikinci dərs
‫ﻟﹶﺜ ﹸﺔ‬‫ﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬üçüncü otaq ‫ﺚ‬
‫ﻟ ﹸ‬‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬üçüncü dərs
‫ﻌ ﹸﺔ‬ ‫ﺍﹺﺑ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺮ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬dördüncü otaq ‫ﻊ‬ ‫ﺍﹺﺑ‬‫ﺱ ﺍﻟﺮ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬dördüncü dərs
‫ﺴ ﹸﺔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﺨ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬beşinci otaq ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﹾﻟﺨ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬beşinci dərs
‫ﺳ ﹸﺔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬altıncı otaq ‫ﺱ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬altıncı dərs
‫ﻌ ﹸﺔ‬ ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬yeddinci otaq ‫ﻊ‬ ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﺱ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬yeddinci dərs
‫ﻨ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬səkkizinci otaq ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬səkkizinci dərs
‫ﻌ ﹸﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺘ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬doqquzuncu otaq ‫ﻊ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬doqquzuncu dərs
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬onuncu otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬onuncu dərs

“On birinci – on doqquzuncu” sıra saylarında onluq (‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻋ‬ )
dəyişmədən qaldığı halda, təkliklər ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ vəzninə salınır. (11-19)
mürəkkəb saylarında hər iki hissə (təklik və onluq) hallanmayan
olub, sonu daim (‫ )ـَـ‬olduğu kimi burada da mürəkkəb sayın
tərəfləri bütün hallarda fəthə (‫)ـَـ‬ ilə bitir (hallanmır).
Müəyyənlikdə mürəkkəb saylarda yalnız təkliklər (1-9) ‫ﺍﻝ‬ artikli
qəbul edir və hər iki hissə cinsə görə uzlaşır. Məsələn:

95
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺮ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﻴﹺﺒ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺮ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﻴﹺﺒ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬
11-19 sıra sayları muənnəs isimlə 11-19 sıra sayları muzəkkər isimlə
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻳ ﹶﺔ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on birinci otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﹾﻟﺤ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on birinci dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻴ ﹶﺔ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎﹺﻧ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on ikinci otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎﹺﻧ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on ikinci dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻟﹶﺜ ﹶﺔ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on üçüncü otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺚ‬
‫ﻟ ﹶ‬‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on üçüncü dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺍﹺﺑ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺮ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on dördüncü otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺍﹺﺑ‬‫ﺱ ﺍﻟﺮ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on dördüncü dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﺨ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on beşinci otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﹾﻟﺨ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on beşinci dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺳ ﹶﺔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on altıncı otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on altıncı dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on yeddinci otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﺱ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on yeddinci dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬ ‫ﻐ‬ ‫ – ﺍﹾﻟ‬on səkkizinci otaq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺱ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﺍﻟ‬on səkkizinci dərs
‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﺍﻟﺘ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ – on doqquzuncu ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬ – on doqquzuncu
otaq dərs

96
 4. DÞRDÖNCÖ DßRS
Felin keçmiş zamanda hallanması (təkrar)

Keçmiş zaman feli – iş və hərəkətin danışılan vaxtdan əvvəl baş

verdiyini bildirir. Fellərin keçmiş zamanını düzəltmək üçün “şərti
məsdərin” (yəni: felin keçmiş zaman III şəxs, tək, muzəkkər
formasının) axırına aşağıdakı şəxs sonluqları artırılır:

Keç. zam. ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬

 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Misal felinin şəxs Ayrı yazılan Şəxslər
sonluqları Damirlər
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬Tək

‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
II şəxs
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ﹶﺫﻫ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
III şəxs
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺎ‬‫ـﻨ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬

‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬

 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ Cəm

II şəxs
‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ـﻮﺍ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
III şəxs
‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬

Qayda: Keçmiş zaman feli, əvvəlinə ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬inkar ədatı (‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ )ﺍﻟﻨ‬əlavə
edilməklə inkar olunur.
Məsələn:

97
 .‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺔ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ ﻣ‬،‫ﻣﺲﹺ؟ ﻻﹶ‬ ‫ﺔ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺃ ﹶﺫ‬
Dünən məktəbə getdinmi? Xeyr, Dünən məktəbə getmədim.

‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ və ‫ﺑﻠﹶﻰ‬ cavab ədatları

Keçən dərslərimizdə ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ (bəli) və ‫ﻻ‬ (xeyr) cavab ədatlarını
öyrəndik və bildik ki, istər sual, istərsə də nəqli cümlələrə cavabda
‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ (bəli) təsdiq, ‫( ﻻ‬xeyr) isə inkar üçün istifadə olunur. Məsələn:
.‫ﺘﺮ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ,‫ ﻻ‬/ .‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ,‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ ‫؟‬‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺃ‬
Bu kitabdırmı? Bəli, bu kitabdır. / Xeyr, bu dəftərdir.
‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ (bəli) və ‫ﻻ‬ (xeyr) cavab ədatları ilə “təsdiqdə gələn”
(inkarda gəlməyən) cümlələr cavablandırılır. Əgər cümlə inkarla
başlayarsa, bu zaman ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ və ‫ﺑﻠﹶﻰ‬ cavab ədatlarından istifadə olunur.
‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ cavabı sual əvəzliyindən sonrakı inkarı təsdiqləmək üçün, ‫ﺑﻠﹶﻰ‬
(əlbəttə) isə, inkar ədatından sonrakı mənanı təsdiqləmək üçün
istifadə olunur. Məsələn:
.‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ ﻣﺎ ﹶﺫ‬,‫ ﻻ‬/.‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬،‫ﻌﻢ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻣﺲﹺ؟‬ ‫ﺔ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺃ ﹶﺫ‬
Dünən məktəbə getdinmi? Bəli, getdim. / Xeyr, getmədim.

.‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ ﻣ‬,‫ﻢ‬‫ﻧﻌ‬ / .‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬،‫ﺑﻠﹶﻰ‬ ‫ﻣﺲﹺ؟‬ ‫ﺔ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ﺃَ ﻣ‬

Dünən məktəbə getmədinmi? Əlbəttə, getdim. / Bəli, getmədim.

98
 5. BEØÈNCÈ DßRS
Feli cümlə, fail və məful
‫ﻮ ﹸﻝ‬‫ﺍ ﹶﳌ ﹾﻔﻌ‬‫ﻋ ﹸﻞ ﻭ‬ ‫ ﺍﻟﻔﹶﺎ‬,‫ﻴﺔﹸ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺍﹸ‬
Bildiyimiz kimi cümlənin iki növü var: ismi və feli cümlələr.
Əvvəlki dərslərimizdə ismi cümlə barədə danışdıq və bildik ki,
ismi cümlə isimlə başlayan cümlələrdir və bu isim “mübtəda”
adlanır. Mübtəda barədə verilən əsas məlumat isə “xəbərdir”.
Sonra xəbərin növlərindən danışdıq1. İndi isə feli cümləni öyrənək.
Feli cümlə - fellə başlayan cümlələrdir. Feli cümlədə feldən
sonra mütləq feli icra edən “fail” ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻓﺎ‬olmalıdır. Fail – feli icra edən
isimdir. Əgər fel varsa, deməli mütləq onu icra edən fail olmalıdır.
Bir sözlə, failsiz fel olmur. Fail daim mərfu (adlıq halda) olur və
feldən sonra gəlir. Həmçinin, fail bəzən ‫ﻳﺢ‬‫ﺻ ﹺﺮ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “aşkar isim”,
bəzən felə bitişən muttəsil damir ‫ﺼﻞﹲ‬  ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 (adlıq hal bitişən şəxs
əvəzliyi), bəzən isə ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 “nəzərdə tutulan” (görünməyən)
damir (şəxs əvəzliyi) olur. Məsələn:
Faili aşkar isim olan feli cümləyə misal:
Muhəmməd getdi. ‫ﻤﺪ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬

‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻓ‬

Faili damir muttəsil (bitişən şəxs əvəzliyi) olan feli cümləyə misal:
.‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺒـ‬‫ـ‬‫ﹶﺫﻫ‬

‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻌﻞﹲ ﻓﹶﺎ‬ ‫ﻓ‬

Qeyd: Felin keçmiş zamanda hallanarkən qəbul etdiyi
( ‫ﻭﺍ‬
,‫ﺗﻦ‬ ,‫ﻢ‬‫ ﺗ‬,‫ﺎ‬‫ ﻧ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬,‫) ﺕ‬
şəxs sonluqarı - muttəsil raf damirləri ( ‫ﻊ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ) –
faillərdir. Keçmiş zaman feli III şəxsin təkində (həm qadın, həm də

1
Bax: I kitab 6-cı dərs.
99
kişi cinsində) işlənərkən (‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ,‫ﺐ‬‫ ) ﹶﺫﻫ‬onun faili ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 “nəzərdə
tutulan” (görünməyən) damir (şəxs əvəzliyi) olur. Keçmiş zaman
felinin III şəxs qadın cinsinin təkində qəbul etdiyi (‫ﺖ‬
 ‫ـ‬
َ ) sonluğu
yalnız qadın cinsinin əlamətidir.
Faili nəzərdə tutulan (görünməyən) damir olan feli cümləyə
misal:
.‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬ ‫ ﺃ‬- Muhəmməd haradadır? Çıxdı (yəni o, çıxdı).

‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻌﻞﹲ ﻭ‬ ‫ﻓ‬
Bu cümlədə ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ feldir, fail isə görünməyən, nəzərdə tutulan
damir, yəni ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ (o) şəxs əvəzliyidir.

Failin bəzi əhkamları

1. Fail daim mərfudur (adlıq halındadır).

2. Fail daim feldən sonra gəlir. Heç bir halda fail feldən önə
keçə bilməz. Məsələn: .‫ﻫﺐ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ cümləsində, ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ sözünün
fail olduğunu deyə bilmərik. Bu cümlə isimlə başladığı üçün
ismi cümlədir və ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ mübtəda, ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬feli isə xəbərdir. ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
felinin faili isə ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻣ‬ - ə qayıdan, nəzərdə tutulan ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ (o)
damiridir.
3. Failsiz fel olmur. Yəni hər bir felin faili olmalıdır. Sadəcə,
bəzən aşkar (zahirdə), bəzən isə örtülü (gizlində) olur.
4. Əgər fail insanları bildirən ikilikdə və ya cəmdə olan aşkar
(zahir) isim olarsa, bu zaman fel təkdə olmalıdır. Məsələn:
.‫ﺼ ﹶﻞ‬ ‫ﺕ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺒﹶﺎ‬‫ﺖ ﺍﻟﻄﱠﺎﻟ‬  ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺩ‬ – Tələbə qızlar sinifə daxil oldular.
.‫ﻮ ﹺﻝ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹸﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺝ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ – Müəllimlər sinifdən çıxdılar.
Buna səbəb iki failin (bitişən damir və aşkar isim) yanaşı gələ
bilməməsidir.

100
 Fellərin mənaca növləri

Hərəkətin obyektə münasibətinə görə fellər iki cür olur:

1. Təsirli fellər. Mutəaddi ‫ﻱ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺘ‬‫;ﺍ ﹸﳌ‬

2. Təsirsiz fellər. Ləzim ُ‫;ﺍﻟﻼﺯﹺﻡ‬

Təsirli fellər – cümlədə faillə kifayətlənməyib, hərəkətin
birbaşa (hərfu cərrsiz) digər bir ismin üzərində yerinə yetirilməsini
tələb edən fellərdir. Təsirli fellər çox vaxt “kimi?”, “nəyi?” və ya
“haranı?” mənalı suallara cavab tələb edir. Təsirli felin faildən
sonra birbaşa (hərfu cərrsiz) tələb etdiyi bu ismə isə ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬
“məfulun bih1” deyilir. “Məfulun bih” daim təsirlik halında olur.
Məsələn:
‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﹶﻛ‬ Tələbə dərsi yazdı

məful bihi fail fel

Cümlədəki ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫( ﹶﻛ‬yazdı) feli təsirlidir, “nəyi?” sualına cavab
tələb edir. ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫( ﺍﻟ‬dərsi) sözü isə məfulun-bihdir, mənsubdur
(təsirlik halındadır).
Qeyd: Təsirlilik - təsirsizlik baxımından azərbaycan və ərəb
dillərində fellər bir-birinə uyğun gəlməyə bilər. Məsələn:
‫ﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺩ‬ “daxil olmaq” feli, azərbaycan dilində təsirsizdir. Çünki,
“hara?” sualına cavab tələb edir. Ərəb dilində isə bu fel təsirlidir.
Çünki hərfu-cərrsiz birbaşa ismə təsir etdiyinə görə təsirlidir.
Məsələn:

Müəllim sinifə daxil oldu - ‫ﺼ ﹶﻞ‬

 ‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺩ‬

məful bihi fail fel

1 Hərfi tərcüməsi – “onunla icra olunmuş” deməkdir.

101
 ‫ﺚ‬
‫ﺤ ﹶ‬
 ‫ﺑ‬ “axtarmaq” feli isə azərbaycan dilində təsirlidir. Çünki,
“nəyi?” sualına cavab tələb edir. Ərəb dilində isə bu fel “nəyi?”
sualına cavab tələb etməsinə baxmayaraq ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ hərfu-cərri ilə
işləndiyinə görə təsirsizdir. Məsələn:

‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻲ ﻣ‬‫ﻜﻨ‬ ‫ﻲ ﻭ ﹶﻟ‬‫ﻦ ﹶﻗﹶﻠﻤ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺤﹾﺜ‬
 ‫ﺑ‬
Qələmimi axtardım, lakin onu tapa bilmədim
Buna görə də, feli cümlələrdə “kimi?”, “nəyi?” və ya
“haranı?” mənalı suallara cavab verən hər ismi “məfulun-bih” kimi
götürmək doğru deyil. Məfulun-bih felin birbaşa (hərfu-cərrsiz)
təsir etdiyi nasbda (təsirlik halında) olan isimdir. Hansı ki, fel məhz
bu isim vasitəsilə icra olunub. Həmçinin, “kimi?”, “nəyi?” və ya
“haranı?” mənalı suallara cavab tələb edən hər feli də təsirli qəbul
etmək düzgün düyil. Təsirli fel məfula birbaşa (hərfu-cərsiz) təsir
edən feldir.
Qeyd: Əgər məfulun-bih damirlər (əvəzliklər) olarsa, bu
zaman onlar, muttəsil (bitişən) damirlərlə əvəz olunub felə birləşir.
Felə birləşən damirlər məfulun-bih olmaqla bərabər “məni”, “səni”,
“onu” və s kimi tərcümə olunur. Məsələn:
.‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬  Muhəmməd səni vurdu.
.‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 Muhəmməd onu vurdu.
Məfulun-bih adətən cümlədə faildən sonra gəlir ki, feli
cümlənin də əsli tərtibi budur (yəni: fel, fail, məful). Lakin, bəzi
hallarda bu tərtib pozula bilər. Məfulun faildən əvvələ keçməsi
bəzən icazəli, bəzən vacib, bəzi hallarda isə bu qadağan olur.

Məfulun faildən sonra gəlməsini vacib edən hallar

1. Əgər fail və məfulun hər ikisi hal əlaməti olmayan isimlər

olar və faillə məfulun seçilməsində çətinlik yaranarsa,
məfulun faildən sonra gəlməsi vacib olur. Məsələn:
‫ﻰ‬‫ﻮﺳ‬‫ﻰ ﻣ‬‫ﻴﺴ‬‫ﺏ ﻋ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 - İsa Musanı vurdu
‫ﻲ‬‫ﺄ ﹶﻝ ﺃﺑﹺﻲ ﺃﺧ‬‫ﺳ‬ - Atam qardaşımdan soruşdu

102
 2. Əgər fail, damir (bitişən əvəzlik) olarsa, məful faildən
sonra gəlir. Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ـ‬‫ـﺘ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺿ‬
 Onu vurdum
‫ﺍ‬‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺖ ﺧ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 Xalidi vurdum

Məfulun faildən əvvəl gəlməsini vacib edən hal

Qayda: Əgər fail aşkar (zahir) isim olar, məful isə muttəsil
damir olarsa, məfulun faildən əvvəl gəlməsi vacibdir. Məsələn:

Muhəmməd səni vurdu .‫ﻤﺪ‬

‫ﺤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬


fail məfulun-bih

Məfulun feldən əvvəl gəlməsini vacib edən hal

Qayda: Əgər məful sual əvəzliyi kimi cümlənin əvvəlində

gəlməsini tələb edən söz olarsa, feldən önə keçir1. Məsələn:

(‫ﺭﺱﹴ؟‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻱ‬

 ‫ﺱﺃ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍ ﹸﳌ‬
 ‫ﺘ‬‫ ﹶﻛ‬:‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫)ﺃ‬ ‫؟‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍ ﹸﳌ‬
 ‫ﺘ‬‫ﹶﻛ‬ ‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹴ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬
fail fel məfulun bih

Əsli: Müəllim yazdı hansı dərsi? Müəllim hansı dərsi yazdı?

1
Məfulun feldən əvvəl keçməsini vacib edən hallar tək bu deyil. Yerdə qalan halları inşə-
Allah gələn dərslədən biləcəyik.
103
 6. ALTINCI DßRS
‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻇ‬feli
Keçən dərslərimizdən bildik ki, ismi cümləyə daxil olan “ən-
Nəvasixlər” üç qismə bölünür: bir qism mübtədanı nasb (təsirlik
halına), xəbəri raf (adlıq hala) salır, ‫ﺇ ﱠﻥ‬ və onun bacıları kimi. Bir
qism mübtədanı raf (adlıq hala), xəbəri nasb (təsirlik halına) salır,
‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬kimi. Bu iki qism barədə artıq danışmışıq. Üçüncü qism isə həm
mübtədanı, həm də xəbəri birlikdə nasb (təsirlik halına) salan ‫ﻦ‬  ‫ ﹶﻇ‬və
onun bacılarıdır. Bu dərsimizdə təkcə ‫ﻦ‬  ‫ ﹶﻇ‬barədə danışacağıq.
Qayda: ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻇ‬ tam1 feldir. Yəni fail tələb edir. Zənn və ehtimal
bildirir. Mənası: “zənn etmək” deməkdir. Failini təmin etdikdən
sonra ismi cümlələrə daxil olub həm mübtədanı, həm də xəbəri
nasb (təsirlik halına) salır. Bu zaman mübtəda ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻇ‬ - nin “birinci
məfulu”, xəbər isə “ikinci məfulu” adlanır. Məsələn:

‫ﺎ‬‫ﺮﻳﻀ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ ‫ﺖ‬

 ‫ﻨ‬‫ﻨ‬‫ ﹶﻇ‬- ‫ﺮﻳﺾ‬‫ﻣ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬

II məful I məful fail xəbər mübtəda

Həmid xəstədir – Həmidi xəstə zənn etdim

Qeyd: Bəzən, ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻇ‬felinin daxil olduğu ismi cümlə ‫ ﺃ ﱠﻥ‬ədatı ilə
təkidlənmiş (gücləndirilmiş) olur və ‫ﺃ ﱠﻥ‬ təkid hərfi ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻇ‬ felinin
mübtəda və xəbərə təsir etməsinə mane olur. Bu halda ‫ ﺃ ﱠﻥ‬ilə
təkidlənmiş ismi cümlə bütövlükdə ‫ﻦ‬
‫ﻴ ﹺ‬‫ﻮﹶﻟ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺳ‬ (səddə məsəddə
məfuleyni) ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻇ‬- nin iki məfulunu əvəz edir. Məsələn:

1 Naqis fellərin faili deyil ismi və xəbəri olur.

104
 Səddə məsəddə məfuleyni (iki məfulu əvəz edir)

‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﱠﻥ ﺣ‬ ‫ﺖ‬

 ‫ﻨ‬‫ﻨ‬‫ﹶﻇ‬

xəbər ‫ﻥ‬
‫ﺃﱠ‬ isim ‫ﺃ ﱠﻥ‬ fail

‫ﻌﻼ ﹸﻥ‬ ‫ ﹶﻓ‬vəznində olan sifətlərin cəmi və qadın cinsi

Əvvəlki dərslərin birində ‫ﻌﻼ ﹸﻥ‬ ‫ﹶﻓ‬ vəznində olan sifətlərdən

danışdıq və bildirdik ki, bu babda olan sifətlər “məmnu minəs-
sarf” “tənvin qəbul etməyən” sözlərdəndir 1 . ‫ﻌﻼ ﹸﻥ‬ ‫ﹶﻓ‬ vəznində olan
sifətlərin muənnəsi (qadın cinsi) ‫ﻌﻠﹶﻰ‬ ‫ﹶﻓ‬ vəznində, cəmi isə (həm
muzəkkər, həm də muənnəs) ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﻓﻌ‬ vəznində olur. Məsələn:
‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻮﻋ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ Həmid acdır
‫ﻰ‬‫ﻮﻋ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻳ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ Məryəm acdır.
‫ﺎﻉ‬‫ﺏ ﹺﺟﻴ‬ ‫ﻼ‬‫ﺍﻟ ﱡﻄ ﱠ‬ Tələbə oğlanlar acdırlar
‫ﺎﻉ‬‫ﺕ ﹺﺟﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Tələbə qızlar acdırlar

ِ‫ﻞ‬‫ﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Feli isimlər (isim-fellər)

Feli isimlər – fel mənasını verən, lakin felin əlamətlərini

qəbul etməyən, əksinə ismin əlamətlərini qəbul edən, hallanmayan
(məbni) sözlərdir. Məsələn: ‫ﻩ‬ ‫ ﺁ‬,‫ ﹸﺃﻑ‬,‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺷﺘ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ ,‫ ﺣﻲ‬,‫ﺎﺕ‬‫ ﻫ‬,‫ﻣﲔ‬ ‫ ﺁ‬və s.
Yuxarıda qeyd olunmuş sözlər feli isimlərdir. Bu sözlərin hər
biri ayrı-ayrı fellərin mənalarını verir:

1 Bax: I kitab 9-cu dərs.

105
 ‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫– ﺁ‬ cavab ver! ‫ﺎ ﹶﻝ‬‫ﺗﻌ‬ – gəl! ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ – ﻫ‬ver, gətir! ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ – necə də
uzaqdır, ‫ﻲ‬ ‫ﺣ‬ – tələs!, ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺷﺘ‬ – necə də müxtəlifdir, ‫ﻑ‬
 ‫ – ﹸﺃ‬bezirəm, ‫ﻩ‬ ‫– ﺁ‬
ağrıyıram.
Bu sözlərin hər biri fel mənasını versə də heç biri felin
əlamətlərini qəbul etmir. Yəni, fellər kimi zamana və hala görə
hallanmır. Həmçinin, bu sözlərin mənalarına diqqət etsək görərik
ki, bəziləri keçmiş zaman, bəziləri indiki zaman, bəziləri isə əmr
felinin mənalarını verir. Bu baxımdan feli isimlər üç yerə bölünür:
1. Keçmiş zaman felinin mənasını verən feli isimlər.
Məsələn:
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ –necə də uzaqdır, ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺷﺘ‬ – necə də müxtəlifdir.
2. İndiki zaman felinin mənasını verən feli isimlər.
Məsələn:
‫ﻑ‬
 ‫ – ﹸﺃ‬bezirəm, ‫ﻩ‬ ‫ – ﺁ‬ağrıyıram.
3. Əmr felinin mənasını verən. Məsələn:
‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ – ﺁ‬cavab ver!1 ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ – ﻫ‬ver, gətir! ‫ﻲ‬ ‫ﺣ‬ – tələs!
Qeyd: Feli isimlər hansı felin mənasını verirlərsə, o felin də
əməlini edirlər2. Həmçinin, bütün hallarda, cəm, tək, muzəkkər və
muənnəs üçün bir formada işlənir və dəyişmirlər. Yalnız, əmr
felinin mənasını verən bəzi feli isimlərin sonuna şəxs sonluqları
birləşir. Məsələn:
Gəl, ey
Həmid!
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺣﺎ‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻝ‬‫ﺗﻌ‬ Çay gətir, ey
Həmid!
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺣﺎ‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺕ ﺍﻟﺸ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻫ‬
Gəl, ey
Fatimə!
‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻲ ﻳﺎ ﻓﺎﻃ‬ ‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺗﻌ‬ Çay gətir, ey
Fatimə!
‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻱ ﻳﺎ ﻓﺎﻃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻲ ﺍﻟﺸ‬‫ﺎﺗ‬‫ﻫ‬
Gəlin, ey
qardaşlar!
‫ﺍ ﹸﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎﻟﹶﻮﺍ ﻳﺎ ﺇ‬‫ﺗﻌ‬ Çay gətirin,
ey qardaşlar!
‫ﺍ ﹸﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻱ ﻳﺎ ﺇ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻮﺍ ﺍﻟﺸ‬‫ﺎﺗ‬‫ﻫ‬
Gəlin, ey
bacılar!
‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻳﺎ ﺃ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺗﻌ‬ Çay gətirin,
ey bacılar!
‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻱ ﻳﺎ ﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﲔ ﺍﻟﺸ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺎ‬‫ﻫ‬

1 ‫ﲔ‬
 ‫ ﺁﻣ‬feli ismi yalnız dualarda istifadə olunur.
2 Yəni, feli isim təsirli felin mənasını verirsə, deməli, “məfulun-bih” tələb edəcək. Əgər
təsirsiz felin mənasını verirsə, deməli, faillə kifayətlənəcək.
106
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫“ ﻫ‬Sükut” bildirən ‫ﻫﺎﺀ‬

Qayda: ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫ﻫ‬ (“Sükut” bildirən “hə”) dayanmaq və ya
cümləni tamamlamaq üçün hallanmayan bəzi sözlərin sonuna əlavə
olunan sakin (sukunlu) ‫ﻪ‬ ‫“ ـ‬hə” hərfidir. Məsələn:

 ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﺑ‬‫ﺣﺴ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩ ﹺﺭ ﻣ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬  ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺕ‬

 ‫ﻢ ﺃﹸﻭ‬ ‫ﺘﻨﹺﻲ ﹶﻟ‬‫ﻴ‬‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﻴﻘﹸﻮ ﹸﻝ ﻳ‬‫ﻪ ﹶﻓ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺸﻤ‬
 ‫ﻪ ﹺﺑ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻦ ﺃﹸﻭ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﹶﺃﻣ‬

“Kitabı sol əlinə verilən kimsə isə deyəcəkdir: "Kaş kitabım mənə
verilməyəydi! Hesabımdan da xəbərim olmayaydı!” (əl-Həqqa surəsi,
25-26)
Bu ayədə‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ,‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴِﹺﺒ‬
 ‫ﺣ‬ əsli ‫ﺎﺑﹺﻲ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺴﺎﹺﺑِﻲ‬
 ‫ﺣ‬ sözləridir. ‫ـِﻲ‬ muttəsil
damiri hallanmadığı üçün ‫ﺖ‬  ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎﺀ ﺍﻟ‬‫ ﻫ‬ona birləşib.
 ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺳﹾﻠﻄﹶﺎﹺﻧ‬ ‫ﻲ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻫﹶﻠ‬  ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻲ ﻣ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﻰ‬‫ﺎ ﹶﺃ ﹾﻏﻨ‬‫
ﻣ‬
“Var-dövlətim məni əzabdan qurtarmadı. Hökmranlığım da məhv
olub getdi” (əl-Həqqa surəsi, 28-29)

Bu ayədə ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺳ ﹾﻠﻄﹶﺎﹺﻧ‬

‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﻣ‬və ‫ﺳ ﹾﻠﻄﹶﺎﻧﹺﻲ‬ sözləridir. ‫ ـِﻲ‬muttəsil
əsli
damiri hallanmadığı üçün ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫ ﻫ‬ona birləşib.
 ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻪ  ﻧ‬ ‫ﻴ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻙ ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩﺭ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻭﻣ‬

“Sən haradan biləsən ki, o nədir? O, çox qızmar bir oddur!” (əl-Qariə
surəsi, 10-11)

Bu ayədə isə ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻫ‬ sözünün əsli ‫ﻲ‬

 ‫ﻫ‬ damiridir.
‫ﺖ‬
 ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎﺀ ﺍﻟ‬‫ﻫ‬ “sükut” bildirən ‫ﺎﺀ‬‫ﻫ‬ hərfinin ən çox işləndiyi
yerlərdən biri də “‫ﺎ‬‫ ﻣ‬sual əvəzliyi + hərfu-cərr” birləşmələridir.
Məsələn: ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬
 ‫ﻟ‬ - nə üçün?, ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ – ﹺﺑ‬nə ilə?, ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ – nə haqda?

107
 ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬sual əvəzliyi hərfu-cərrlərlə birləşərkən sonundakı əlif düşür.
Bu zaman ‫ﻡ‬ hərfi tək qalır, sual əvəzliyini bildirməsi üçün ona ‫ﻪ‬ ‫ـ‬
əlavə olunur. Məsələn: ‫؟‬‫ﻤﻪ‬ ‫ﻟ‬ .‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺃ‬
Sinifdən çıxdınmı? Bəli. Niyə?
Əgər ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ‬ sözündən sonra cümləni davam etdirmək istəsək ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ -
ni pozmaq lazımdır. Məsələn: .‫ﻳﺾ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﻧﻨﹺﻲ‬‫ﺖ ﻷ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬
Sinifdən niyə çıxdın? Çıxdım, çünki mən xəstəyəm.

‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcısının mənası
‫ﻭ‬ və ‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcıları arasındakı fərq
Bağlayıcı – sözlər və cümlələr arasında əlaqə yaradan, onları
qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayan hərflərdir. Ərəb dilində 10-a
yaxın bağlayıcı var. Bunlardan ən çox işlənəni ‫ﻭ‬ və ‫ﻓﹶـ‬
bağlayıcılarıdır. Bu bağlayıcıların hər ikisi eyni məna – birləşdirmə
mənasını - versələr də aralarında bəzi fərqlər vardır.
‫ﻭ‬ bağlayıcısından fərqli olaraq ‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcısı bağladığı həmcins
üzvlü söz və ya cümlələrə həm də aşağıdakı mənaları kəsb etdirir:
1. Tərtib (ardıcıllıq) – yəni, birinci gələn söz və ya cümlə, tərtibcə,
‫ﻓﹶـ‬ bağlayıcısından sonra gələn söz və ya cümlədən öncədir.

Məsələn: .‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﹶﻓﺨ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺝ ﺣ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ “Həmid və Xalid cıxdı” cümləsində ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
sözü ‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺧ‬ sözünə ‫ﻓﹶـ‬ bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Buna görə də

deyə bilərik ki, birici Həmid, sonra isə Xalid çıxmışdır.

2. Fasiləsizlik (dalbadal) - yəni, birinci gələn söz və ya cümlə ‫ﻓﹶـ‬
bağlayıcısından sonra gələn söz və ya cümlədən dərhal sonra,
fasiləsiz gəlir. Məsələn: yuxarıdakı misaldan, həmçinin, Həmidlə
Xalidin dalbadal çıxmaqları başa düşülür.

108
3. Səbəb – ‫ﻓﹶـ‬ bağlayıcısı bu mənada ən çox iki tabesiz cümlənin

tərəflərini bir-birinə bağlayarkən olur. Yəni, birinci cümlə ‫ﻓﹶـ‬

bağlayıcısından sonra gələn cümlənin səbəbi olur. Məsələn:

.‫ﲑﺍﹰ‬‫ﺱ ﹶﻛﺜ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺡ ﹺﺑ‬
 ‫ﺎ ﹶﻓ ﹶﻔ ﹺﺮ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻔ ﹾﻈ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻤ ﹺﻦ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺭ ﹶﺓ ﺍﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﺕ ﺳ‬
 ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﹶﻗ‬
ər-Rəhman surəsini oxudum və əzbərlədim, bu səbəbdən müəllim
mənə görə çox sevindi.
Yəni, müəllimin sevinməyinə səbəb ər-Rəhman surəsini
əzbərləməyim oldu.
Allah
buyurur:

ِ‫ﻋﻠﹶﻴﻪ‬ ‫ﻰ‬‫ﻰ ﹶﻓ ﹶﻘﻀ‬‫ﻮﺳ‬‫ﻩ ﻣ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻮ ﹶﻛ‬ ‫ﹶﻓ‬
“Musa onu vurub öldürdü” (əl-Qasas surəsi, 15)

109
 7. YEDDÈNCÈ DßRS
‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬naqis feli
Qayda: ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ naqis feli, ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı
raf (adlıq) halına, xəbəri isə nasb (təsirlik) halına salan “ən-
Nəvasix”lərdən biridir. Bu zaman digər nəvasixlər kimi, mübtəda
çevrilib “isim ‫”ﻛﺎﻥ‬, xəbər isə “xəbər ‫ ”ﻛﺎﻥ‬adlanır.
Mənası: ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis feli ismi cümləyə daxil olub xəbəri keçmiş
zaman aid edir və “idi” mənasını verir.1 Məsələn:

.‫ﺎ‬‫ﻣﺮﹺﻳﻀ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

‫ﻛﺎﻥ‬xəbər isim ‫ﻛﺎﻥ‬ xəbər mübtəda

Muhəmməd xəstə idi Muhəmməd xəstədir

.‫ﻖ‬ ‫ﺋ‬‫ﺩﻗﹶﺎ‬ ‫ﺲ‬

‫ﻤ ﹺ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺼ ﹺﻞ ﹶﻗ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺱ ﻓ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müəllim beş dəqiqə öncə sinifdə idi. Müəllim sinifdədir

Qeyd: ‫ﻛﺎﻥ‬ naqis feli mübtəda ilə şəxsə görə uzlaşaraq keşmiş
zaman felinin şəxs sonluqlarını qəbul edir.

1 Əgər indiki zamanda ‫ﻜﹸﻮﻥﹸ‬‫ ﻳ‬olarsa, xəbəri indiki-gələcək zamana aid edir və “olur – olacaq”
mənasını verir. Əmr formasında isə ‫ﻦ‬
 ‫“ ﻛﹸ‬ol” mənasını verir.
110
 ‫ﻛﺎﻥ‬ naqis felinin şəxslərdə hallanması

‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
‫ﻛﺎﻥ‬naqis
felinin
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
Mənası Şəxslər
şəxslərdə Keçmiş zaman
Ayrı yazılan
hallanması felinin şəxs
Damirlər
sonluqları
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
İdim ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬

İdin ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ II
İdin ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Tək
İdi ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III
İdi ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻛﹶﺎ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
İdik ‫ﻨّﺎ‬‫ﻛﹸـ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ I
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
İdiniz ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ﹸﻛﻨ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬
II
İdiniz ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ﹸﻛﻨ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs Cəm

İdilər ‫ﺍ‬‫ـﻮ‬‫ﻛﹶﺎﻧ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III

İdilər ‫ﻦ‬ ‫ﻛﹸـ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Qeyd: ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis feli keçmiş zamanda hallanarkən bəzi şəxslərdə

‫ﺍ‬ (əlif) hərfinin düşməsinə səbəb, iki sakin hərfin ( ‫ ﺍ‬və ‫ ﻥ‬hərflərinin )
yanaşı gəlməsidir.

111
 Bitişən əvəzliklərin keçmiş zaman felinin II şəxs kişi
cinsinin cəminə birləşərkən baş verən dəyişiklik.

Qayda: Bitişən əvəzliklər (muttəsil damirlər) keçmiş zaman

felinin II şəxs kişi cinsinin cəminə birləşərkən ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ ـْ ﺗ‬çevrilib ‫ﻮ‬‫ﺗﻤ‬ ْ‫ـ‬
olur. Yəni, ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﺗ‬ şəxs sonluğuna ‫ﻭ‬ hərfi əlavə olunur. Məsələn:
‫ﻮﻩ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻤ‬ ‫ ﹶﻓ ﹺﻬ‬,‫ﻮﻩ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻳ‬‫ﺭﹶﺃ‬
Allah
buyurur:

 ‫ﻨ ﹺﺰﻟﹸﻮ ﹶﻥ‬‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻧ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻥ ﹶﺃ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﻮ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺰﹾﻟ‬ ‫ﻧ‬‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻮ ﹶﻥ  ﹶﺃﹶﺃ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻱ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻢ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺮﹶﺃ‬ ‫
ﹶﺃﹶﻓ‬
“İçdiyiniz suyu gördünüzmü? Onu buluddan siz endirirsiniz,
yoxsa Biz endiririk?” (əl-Vaqiə surəsi, 68-69)

Qeyd: Bu dəyişikliyin baş verməsində məqsəd sözün (söz

birləşməsinin) asanlıqla tələffüz olunması və dilin rahatlığıdır.

“Sahiblik, maliklik” mənasında işlənən “‫”ﺫﹸﻭ‬- nun sifət

kimi işlənməsi

Qayda: Əgər “‫ ”ﺫﹸﻭ‬sifət kimi işlənərsə, bu zaman o digər

sifətlər kimi təyin etdiyi isimlə (mənutla) dörd şeydə uzlaşmalıdır.
1. Cinsdə. Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﺪﻧ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺆ ﱢﺫ ﹸﻥ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬ ‫ﺟ ﹸﻞ ﹸﺫ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻚ ﺍﻟ‬
 ‫ﻟ‬‫ﹶﺫ‬
O hündür qamətli kişi məscidimizin müəzzinidir.
‫ﻴ ﹺﺮ‬‫ﻐ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺑﻨﹺﻲ ﺍﻟ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺙ‬
 ‫ﻼ‬
‫ﺠ ﹺﻞ ﺍﹾﻟﱠﺜ ﹶ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺕ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺟ ﹸﺔ ﺫﹶﺍ‬ ‫ﺭﺍ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻩ ﺍﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬
Bu üç təkərli velosiped kiçik oğlumundur.
2. Müəyyənlik və qeyri müəyyənlikdə. Məsələn:
‫ﺔ‬ ‫ﻴ ﹶﻔ‬‫ﻈ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﺛﻴ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺏ ﹸﺫ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺓ ﺷ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻧ‬
Maşından təmiz paltarlı gənc düşdü.
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺔ ﺍﺑﻦ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ ﹶﻔ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﻨ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺜﻴ‬‫ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺏ ﹸﺫ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﺸ‬
Bu təmiz paltarlı gənc müəllimin oğludur.
3. Halda. (Son hərəkənin dəyişməsində). Məsələn:

112
 ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺔ ﻣ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬ ‫ﺟ ﹸﻞ ﹸﺫ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻚ ﺍﻟ‬
 ‫ﻟ‬‫ﹶﺫ‬
O hündür qamətli kişi yeni müəllimdir.

‫ﺔ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬ ‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺟ ﹶﻞ ﹶﺫﹾﺍ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺖ ﺍﻟ‬

 ‫ﻳ‬‫ﺭﺃ‬
Hündür qamətli kişini gördüm.

‫ﺔ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻱ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬

 ‫ﺫ‬ ‫ﺟ ﹺﻞ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
Hündür qamətli kişinin yanına getdim.
4. Kəmiyyətdə. Məsələn:

‫ﺪﺩ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎ ﹸﻝ ﹶﺫ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺆﻻ ِﺀ ﺍﻟ‬‫ﻫ‬
Bu hündür qamətli kişilər yeni müəllimlərdir.

‫ﺪﺩ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎﺕ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬‫ﺔ ﺍﻟ ﱠﻄ ﹺﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺕ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺎ ُﺀ ﹶﺫﻭ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﺍﻟ‬ ‫ﻫ‬
Bu hündür qamətli qadınlar yeni müəllimələrdir.

Kəsr sayları
‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﹸﻛﺴ‬
Qayda: Surəti 1, məxrəci 3-10 olan kəsr sayları bəzi saylarda
kiçik dəyişikliklər edilməklə ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəznində düzəlir.
Dəyişikliklər isə bunlardır: ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ (altı) sayında kök ‫ﺖ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ deyil,
istisna olaraq ‫ﺱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﺳ‬ götürülür. Həmçinin, ‫( ﹸﺛﹸﻠﺚﹲ‬üçdə bir) və ‫ﺪﺱ‬ ‫ﺳ‬
(altıda bir) kəsr sayları dilə rahatlıq üçün ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəznində işlədilir.
Məsələn:
‫ ﹸﺛﹸﻠﺚﹲ‬- Üçdə bir. ‫ﺑﻊ‬‫ﺭ‬ - Dörddə bir. ‫ﻤﺲ‬ ‫ﺧ‬ - Beşdə bir. ‫ﺪﺱ‬ ‫ﺳ‬ -
Altıda bir. ‫ﺒﻊ‬ ‫ﺳ‬ - Yeddidə bir. ‫ﻤﻦ‬ ‫ ﹸﺛ‬- Səkkizdə bir. ‫ﺴﻊ‬
 ‫ﺗ‬ - Doqquzda
bir. ‫ﺸﺮ‬
 ‫ﻋ‬ - Onda bir.
Qeyd 1: İkidə bir (yarı) bu formaya tabe olmayıb ‫ﺼﻒ‬
 ‫ ﹺﻧ‬sözü ilə
göstərilir.
Qeyd 2: Kəsr sayları sözlərə izafə olunmaqla işlənir. Məsələn:
113
 ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺚ ﺍﻟ‬
‫ﺕ ﹸﺛﹸﻠ ﹶ‬
 ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﹶﻗ‬
Kitabın üçdə birini oxudum.

‫ﻡ‬ ‫“ ﹶﺃ‬yoxsa, yaxud” hərfi

‫ﻡ‬ ‫“ ﺃ‬yoxsa, yaxud” hərfi yalnız sual cümlələrində işlənilir və iki
şeydən hansının doğru olduğunu müəyyənləşdirmək üçün istifadə
olunur. Bu zaman soruşulanlardan biri cümlənin əvvəlində digəri isə
sonunda olmaqla ayrılırlar. Məsələn:
‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻡ ﺧ‬ ‫ﺖ ﺃ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺪﹰﺍ ﺭ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺃ ﺣ‬
Həmidi gördün, yoxsa Xalidi?
‫ﺘﺮ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺐ ﺃ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬ ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺃ‬
Yazı stolunun üzərində kitab var, yoxsa dəftər?

Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﺎﻫ‬‫ﺑﻨ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠﻘﹰﺎ ﹶﺃ ﹺﻡ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃﹶﺃ‬
“Sizin yaradılışınız çətindir, yoxsa göyün? O, onu qurdu”
(ən-Nəziət surəsi, 27)

114
 8. SßKKÈZÈNCÈ DßRS
Keçmiş zaman felinin bütün şəxslərdə hallanması (təkrar)
(‫ﺔ‬‫ﺟﻌ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺮ‬ ) ‫ﺋ ﹺﺮ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﻴ ﹺﻊ ﺍﻟ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺪﹰﺍ ﺇﻟﹶﻰ‬‫ﺴﻨ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﳌﹶﺎﺿ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬
Keçmiş zaman feli – iş və hərəkətin danışılan vaxtdan əvvəl
baş verdiyini bildirir. Fellərin keçmiş zamanını düzəltmək üçün
“şərti məsdərin” (yəni: felin keçmiş zaman III şəxs, tək, muzəkkər
formasının) axırına aşağıdakı şəxs sonluqlarını artırmaqla düzəlir:

‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ Keçmiş zaman

felinin şəxs
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ Şəxslər
Misal sonluqları Ayrı yazılan Damirlər

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬Tək

II
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ﹶﺫﻫ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺎ‬‫ـﻨ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ I şəxs
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ Cəm

II
‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ـﻮﺍ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ III

‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Qeyd: Keçmiş zaman felinin hallanarkən qəbul etdiyi şəxs

sonluqları muttəsil raf (adlıq hal) damirləridir, eyni zamanda
faillərdir. Bunlar aşağıdakılardır:

‫َﻦ‬ ‫ﺗ‬ ,‫ﻢ‬‫ ﺗ‬,‫ ﻭ‬,‫ ﻥ‬,‫ ﻧﺎ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬,‫ﺕ‬

115
Bləliklə, biz hər üç halın – raf (adlıq hal), nasb (təsirlik hal) və cərr
(yiyəlik hal) – muttəsil (bitişik yazılan) damirlərini öyrəndik. Hər
üç halın muttəsil damirlərini cədvəl şəklində göstərək:

‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺐ ﻭﺍﹾﻟ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻭﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺮ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Raf, nasb və cərr muttəsil damirləri

‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻠ‬‫ﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
Bitişik yazılan Bitişik yazılan Bitişik yazılan Ayrı yazılan
cərr damirlər nasb damirlər raf damirlər raf damirlər
‫ـِﻲ‬ ‫ـِﻲ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬
‫ﻙ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻙ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻪ‬ ‫ـ‬ ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ـﻬ‬ ‫ﺎ‬‫ـﻬ‬ yoxdur ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ـﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ـﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻢ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻦ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

Cədvəldən görürük ki, muttəsil nasb (təsirlik hal) və cərr

(yiyəlik hal) damirləri eynidir. Bu damirlərin hər biri özünə uyğun
olan hallarda istifadə olunur. (َ‫ﻦ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﻢ‬‫ ﺗ‬,‫ ﻭ‬,‫ ﻥ‬,‫ ﻧﺎ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬,‫ )ﺕ‬muttəsil raf
damirləri yalnız fellərlə (həm naqis, həm də tam) işlədilir.
(‫ﻦ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ,‫ﻬﻢ‬ ‫ ـ‬,‫ ـ ﹸﻜﻦ‬,‫ ـ ﹸﻜﻢ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻨ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻬ‬,‫ ـﻪ‬,‫ ﻙ‬,‫ ﻙ‬,‫)ـِﻲ‬ muttəsil
nasb və cərr damirləri isə nasb və cərr halını tələb edən istənilən
116
vəziyyətlərdə (mudafun ileyh, məful bih, isim ‫ﺇ ﱠﻥ‬, xəbər ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬, və s.)
işlədilə bilər.

Madi (keçmiş zaman) fellərində fail aşağıdakı kimidir:

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: nəzərdə tutulmuş şəxs əvəzliyi)
‫ﺍ‬‫ﺒﻮ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: "‫ "ﻭ‬cəm şəkilçisi)
‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺍﻟﺘ‬: qadın cinsi əlaməti, fail: nəzərdə tutulmuş şəxs
əvəzliyi)
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: ‫ﻨﻮ ﹸﻥ‬‫)ﺍﻟ‬, ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: ‫ﺘﺎ ُﺀ‬‫)ﺍﻟ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: ‫ﺘﺎ ُﺀ‬‫ﺍﻟ‬, ‫ﺍﳌﻴﻢ‬: cəm bildirir)
‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ = fel, fail: ‫ﺘﺎ ُﺀ‬‫)ﺍﻟ‬, ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ = fel, fail: ‫ﺘﺎ ُﺀ‬‫ﺍﻟ‬, ‫ﻨﻮ ﹸﻥ‬‫ﺍﻟ‬: cəm
bildirir)
‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: ‫ﺘﺎ ُﺀ‬‫)ﺍﻟ‬, ‫ﺎ‬‫ﺒﻨ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺐ( ﹶﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ = ﹶﺫ‬fel, fail: ‫ﻨﻮ ﹸﻥ‬‫)ﺍﻟ‬

117
 9. DOQQUZUNCU DßRS
Qoruyucu “nun” ‫ﺔ‬ ‫ﻳ‬‫ﻥ ﺍﻟ ﹺﻮﻗﹶﺎ‬
‫ﻮ ﹸ‬‫ﻧ‬
Bildiyimiz kimi, I şəxsin təkinin bitişən əvəzliyi (‫ )ـِﻲ‬bitişdiyi
sözlərin daim kəsrə (‫ )ـِـ‬ilə bitməsini tələb edir. Kəsrə isə isimlərə
xas olan hərəkədir və fellər kəsrələşə bilməzlər. Fellər (həm keçmiş,
həm də indiki zaman) bu əvəzliklə (‫)ـِﻲ‬ birləşərkən
kəsrələşməməsi üçün (‫ )ـِﻲ‬əvəzlik ilə felin arasına ‫ﻥ‬ hərfi əlavə
olunur ki, bu ‫ﻥ‬ – na da “qoruyucu nun” (‫ﺔ‬ ‫ﻳ‬‫ﺍﻟ ﹺﻮﻗﹶﺎ‬ ‫ﻮ ﹸﻥ‬‫)ﻧ‬ deyilir. Bu ‫ﻥ‬
fellə əvəzlik arasına girərək əvəzliyin tələb etdiyi kəsrəni öz
öhdəsinə götürür və felin sonunu kəsrədən qoruyaraq özü
kəsrələşir. Beləliklə də (‫ )ـِﻲ‬əvəzliyi (‫ )ﻧﹺـﻲ‬şəklini alır. Məsələn:
‫ـﻨﹺـﻲ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺿ‬
 – O, məni döydü
‫ﺁﻧﹺﻲ‬‫ – ﺭ‬O, məni gördü
Allah
buyurur:

‫ﲔ‬
‫ﻘ ﹺ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﻤﻨﹺﻲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳ ﹺﻦ  ﻭ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺧﹶﻠ ﹶﻘﻨﹺﻲ ﹶﻓ‬ ‫ﻱ‬‫ﲔ  ﺍﱠﻟﺬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺏ ﺍﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﻲ ﹺﺇﻟﱠﺎ‬‫ ﻟ‬‫ﺪﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫
ﹶﻓﹺﺈ‬
“Aləmlərin Rəbbindən başqa, onların hamısı mənim düşmənimdir.
O Rəbb ki, məni yaratmış və məni doğru yola yönəltmişdir. O Rəbb
ki, məni yedirdir və içirdir” (əş-Şuəra surəsi, 77-79).

118
 Düzgün qadın cinsi cəminin nasb (təsirlik hal) əlaməti
‫ﻟ ﹺﻢ‬‫ﺎ‬‫ﺚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ ﹺﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺐ ﰲ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
Bildiyimiz kimi ismlərin ərəb dilində üç halı var və hər halın
öz əlaməti vardır.
1. ‫ﻉ‬ ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Mərfu (adlıq) halı - əlaməti dammadır. (ٌ‫ )ـُ ـ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
2. ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Məcrur (yiyəlik) halı - əlaməti kəsrədir. (‫ـ‬
ٍ ِ‫ )ـ‬,‫ﺏ‬‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
3. ‫ﺏ‬ ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Mənsub (təsirlik) halı - əlaməti fəthədir. (ً‫ )ـَ ـ‬, ,‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
Bu hərəkələrə “əsli” hal əlamətləri deyilir.
Müstəsna isimlər var ki, bu isimlərdə hal əlamətləri yuxarıda
qeyd etdiyimiz “əsli” olmur. Bu növ isimlərdən bir qrupunu
öyrəndik ki, bu da “tənvin qəbul etməyən” ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬‫ﻦ ﺍﹶﻟﺼ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫( ﹶﺍﹾﻟ‬məmnu
minəs-sarf) isimlərdir. Bu isimlərin cərr (yiyəlik hal) əlaməti fəthədir
(‫)ـَـ‬. Məsələn:
İbrahimin kitabı yenidir .‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫﻴ‬ ‫ﺍ‬‫ﺑﺮ‬ ‫ﺏ ﺇ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬
İbrahimin yanına getdim .‫ﻢ‬
 ‫ﻫﻴ‬ ‫ﺍ‬‫ﺑﺮ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺇ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
Hal əlamətləri “əsli” olmayan isimlərdən bir qrupu da
‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “düzgün qadın cinsi cəmində olan isimlərdir”.
Qayda: Düzgün qadın cinsi cəmində nasb (təsirlik hal)
əlaməti kəsrə (‫ ) ـِـ‬olur. Məsələn:
.‫ﺍﺕ‬‫ﻤﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﻟ‬‫ﺽ ﻭ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺍ َﻷ‬‫ﺭ ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﹺﺒﺤ‬‫ﻡ ﻭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬‫ﺮ ﻭ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬‫ﺲ ﻭ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﷲ ﺍﻟ‬
ُ ‫ﻖ ﺍ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬
Allah Günəşi, Ayı, ulduzları, dənizləri, yeri və göyləri yaratdı.
Allah
buyurur:

‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﺍﻟﻨ‬‫ﺕ ﻭ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻌ ﹶﻞ ﺍﻟ ﱡﻈﹸﻠﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺽ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺍﹾﻟﹶﺄ‬‫ﺕ ﻭ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺎﻭ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻖ ﺍﻟ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﻱ‬‫ﻪ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻟﱠﻠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
“Göyləri və yeri yaradan, zülmətləri və nuru var edən Allaha həmd
olsun!” (əl-Ənam surəsi, 1)

119
 İzafə tərkibli sözlərin xitabı
‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍ ُﺀ ﺍ ﹸﳌﻀ‬‫ﹺﻧﺪ‬
Əvvəlki dərslərdən bildik ki, xitab - xitab ədatları vasitəsilə
müraciət olunanın ona yönəlməsini tələb etməkdir. Xitab ərəb
dilində təkcə intonasiya ilə deyil, həm də xitab ədatlarlı vasitəsilə
bildirilir. Həmçinin, bildik ki, ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ xitab ədatlarından biridir. Bu
ədatdan sonra gələn və xitab olunan şəxsi bildirən isim ( ‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ -
munədə) izafə tərkibli olmazsa ‫ﺍﹶﻝ‬ – artiklsiz və tənvinsiz adlıq
halda olur.
Qayda: ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ xitab ədatından sonra gələn izafə tərkibli isim
(‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬- munədə) təsirlik halda olur.
Məsələn:
Abdullah: Ey Abdullah! !‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ َ ﺍ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻳ‬: ‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ ُ ﺍ‬‫ﻋﺒ‬
Həmidin bacısı: Ey Həmidin bacısı! !‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ َ ﺣ‬‫ﺎ ﹸﺃﺧ‬‫ ﻳ‬: ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ُ ﺣ‬‫ﹸﺃﺧ‬
Allah
buyurur:
‫ﺍ‬‫ﺷ ﹾﻜﺮ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﺍﻭ‬‫ﻤﻠﹸﻮﺍ ﺁ ﹶﻝ ﺩ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬
“Ey Davud nəsli! Bu nemətlərə şükür edin!” (Səba surəsi, 13)

Ayədəki ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﺍﻭ‬‫ﺩ‬ ‫“ ﺁ ﹶﻝ‬Davud nəsli” izafə tərkibli söz birləşməsindəki

‫ ﺁ ﹶﻝ‬sözünün nasb olmasına səbəb təqdirdə olan ‫ﺎ‬‫ ﻳ‬xitab hərfidir.
Yəni, ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﺩﻭ‬ ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﺁ ﹶ‬‫ﻳ‬

120
 Təəccüb cümləsi
(‫ﻌﹶﻠﻪ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻓ‬‫ﺐ )ﻣ‬
‫ﺠ ﹺ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬
Təəccüb – hər hansı bir əşyada üstün məziyyət 1 görərkən
insanda yaranan həyəcan hissidir.
Ərəb dilində təəccüb cümlələri təkcə intonasiya ilə (yazıda isə
nida işarəsi ilə) fərqlənmir. Təəccüb cümlələri əsasən sintaktik yolla
– nəqli cümlələri xüsusi formaya çevirməklə düzəlir.
Təəccübün əsasən iki forması mövcuddur.2
1. !‫ﻌﹶﻠﻪ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻓ‬‫ﻣ‬
2. !‫ﻌ ﹾﻞ ﹺﺑﻪ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬3
!‫ﻪ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻓ‬‫ ﻣ‬Formasının düzəlmə qaydası
Nəqli cümlələri !‫ﻪ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻓ‬‫ ﻣ‬təəccüb cümləsi formasına salmaq
üçün ilk növbədə cümlənin əvvəlinə təəccüb bildirən ‫ﺎ‬‫ﺔ( ﻣ‬‫ﺠﹺﺒﻴ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﺎ ﺍﻟﺘ‬‫)ﻣ‬
artırılır. Daha sonra sifət və ya xəbər ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹶ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəzninə salınır, sonra isə
mübtəda təsirlik halda gəlir. Məsələn:
!‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ﺒ‬‫ﻤ ﹶﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﻴﻞﹲ – ﻣ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﻟ‬
Ev gözəldir – Ev, necə də gözəldir!

Qeyd: Əgər nəqli cümlədə mübtəda işarə əvəzliyi olarsa,

təəccüb cümləsinə çevirərkən ondan sonra bədəl də işlənə bilər.
Məsələn:

!‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ ﻣ‬- ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﺒ‬
Bu ev, necə də gözəldir! - Bu ev gözəldir

Qeyd 2: Əgər nəqli cümlədə mübtəda damir (şəxs əvəzliyi)

olarsa, belə cümləni təəccüb cümləsinə çevirərkən munfasil (ayrı

1 Yəni - xüsusiyyət, keyfiyyət.

2 Təəccübün bu iki forması “qiyasidir”. Bundan başqa təəccübün “səməi” formaları da
vardır. Məsələn: ,....!‫ﺍﷲ‬ ‫ﺎﻥﹶ‬‫ﺒﺤ‬‫ ﺳ‬Təəccüb, həmçinin, sual formasında da olur. Məsələn: Allahı
necə inkar edirsiniz!?
3 Təəccübün bu formasını gələcək dərslərimizdən biləcəyik.

121
yazılan) damirlər muttəsli nasb (bitişik yazılan təsirlik hal)
damirləri ilə əvəz olunaraq ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəzninə birləşir. Mənası isə “o necə
də ....”, sən necə də ....”, və s. kimi tərcümə olunur. Məsələn:
!‫ﻮﹶﻟﻪ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻃ‬‫ﻮ ﹶﻃﻮﹺﻳﻞﹲ – ﻣ‬ ‫ﻫ‬
O, uzundur. – O, necə də uzundur!
!‫ﺮﻙ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺎ ﺃ‬‫ – ﻣ‬‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
Sən, kiçiksən. – Sən, necə də kiçiksən!
Allah
buyurur:

‫ﺮﻩ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ ﹾﻛ ﹶﻔ‬‫ﺎ ﹸﻥ ﻣ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺘ ﹶﻞ ﺍﹾﻟﹺﺈ‬‫ ﹸﻗ‬

“Qoy ölsün kafir insan! O necə də nankordur!” (Əbəsə, 17)

‫ ﺃ‬sual həmzəsinin ‫ ﺍﻝ‬artikli ilə başlayan cümlələrə daxil

olması
(‫ﻋﻠﹶﻰ )ﺍﻝ‬ ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺓ ﺍ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬‫ﺩﺧ‬
‫ ﺃ‬sual həmzəsi ‫ ﺍﻝ‬artikli ilə başlayan cümlələrə daxil olduqda
iki əlif birləşərək ‫ ﺁ‬formasını alır. Yəni: ‫ ﺍﻝ = ﺁﻝ‬+ ‫ ﺃ‬Məsələn:
‫؟‬‫ﻳﺾ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﺁﹾﻟ‬- .‫ﻳﺾ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
Müəllim xəstədirmi? - Müəllim xəstədir.
Allah
buyurur:

‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺴﺪ‬
ِ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻭ ﹸﻛ‬ ‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﺖ ﹶﻗ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻭ ﹶﻗ‬ ‫ﺁﻟﹾﺂ ﹶﻥ‬
“İndimi? Sən ki əvvəllər asilik etmiş və fəsad törədənlərdən
olmuşdun” (Yunus, 91)

122
 ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬sual əvəzliyi hərfu-cərlərlə işlənərkən “əlifin” düşməsi
‫ﺐ‬
‫ﻴ ﹺ‬‫ﺮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻒ "ﻣﺎ" ﺍﻻ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻑ ﺃ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬
Qayda: ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ sual əvəzliyi hərfu - cərrlərlə tərkib şəklində
(bitişik) işlənərsə ‫( ﺍ‬əlif) düşür. Məsələn:
.‫ﻴ ﹴﻦ‬‫ﻃ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺧﹶﻠ ﹶﻘ‬ ‫ﺎﻥﹶ؟‬‫ﻧﺴ‬‫ﷲ ﺍ ِﻹ‬
ُ ‫ﻖ ﺍ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫؟‬‫ﻣﻢ‬ = ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬+ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
Dan/dən + nə = nədən? Allah insanı nədən yaratdı? Palçıqdan
yaratdı.
.‫ﺠ ﹺﺮ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺎ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﺘﻬ‬‫ﺘ ﹾﻠ‬‫ﻴﺔﹶ؟ ﹶﻗ‬‫ﺤ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺘ ﹾﻠ‬‫ﻢ ﹶﻗ‬ ‫؟ ﹺﺑ‬‫ﺎ = ﹺﺑﻢ‬‫ ﻣ‬+ ‫ﺑﹺـ‬
İlə (la/lə) + nə = nə ilə? İlanı nə ilə öldürdün? Daşla öldürdüm.
.‫ﻳﺾ‬‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻧﹺﻨ‬‫ﺖ ِ َﻷ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬ ‫؟‬‫ﻟﻢ‬ = ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬+ ‫ـ‬‫ﻟ‬
Üçün + nə = Nə üçün (niyə)? Nə üçün sinifdən çıxdın? Xəstə
olduğum üçün çıxdım.
.‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﺤ‬‫ﻣ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﹾﺍ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳﹶﺄﹾﻟ‬ ‫؟‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺳﹶﺄﹾﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋ‬ ‫؟‬‫ﻋﻢ‬ = ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬+ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬
Haqqında (barəsində) + nə = nə barədə? Müəllimdən nə barədə
soruşdun? İmtahan barəsində soruşdum.

İsmul-movsullar (nisbi əvəzliklər) ‫ﻝ‬

‫ﻮ ﹺ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬
İsmul-movsullar – işarə əvəzlikləri kimi aydın olmayan (‫ﻢ‬‫ﺒﻬ‬ ‫ﻣ‬ )1
(mubhəm) isimlərdir və yalnız özlərindən sonra gələn tam cümlə
vasitəsilə aydınlaşırlar. Bu cümləyə "‫ﻮﻝ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺻﹶﻠ ﹸﺔ‬
" (silətul-movsul)
deyilir. İsmul-movsullar (nisbi əvəzliklər) - özündən sonra tam,
nəqli və ya şibhu cümləyə tələb edən isimlərdir.
Tərifin şərhi: Tam – yəni, bitmiş fikri bildirsin və natamam
olmasın. Nəqli2 - yəni, əmr, sual, qadağan və s. cümlələr olmasın.
Şibhu cümlə - hərfu cərr və isimdən və ya zərf və isimdən ibarət olan
cümlələrdir. Tələb edən: yəni, bu cümlə olmasa məna tamamlanmaz.

1 Mubhəm isimlər – mənaları yalnız özündən sonra gələn söz və ya cümlə vasitəsilə
müəyyənləşən isimlərdir.
2 Nəqli cümlə - müəyyən bir iş, hadisə, əşya və s. haqqında məlumat verilən cümlələrdir.

123
 Tərifdə qeyd etdiyimiz kimi silətul-movsul adi nəqli cümlə və
ya şibhu-cümlə olmalıdır. Əmr, sual, qadağa, təəccüb və s. cümlələr
ola bilməz.
İsmul-movsullar bunlardır:
1. ‫ﻱ‬‫ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬ – “hansı (ki)”, tək və muzəkkər (kişi cinsi) üçündür.
Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﻟﺬ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Yazı stolunun üzərindəki kitab müəllimindir. (hərfən: kitab hansı ki,
yazı stolunun üzərindədir, müəllimindir.)
2. ‫ﻲ‬‫ﹶﺍﱠﻟﺘ‬ – “hansı (ki)”, tək və muənnəs (qadın cinsi) üçündür.
Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﺍﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Məktəbun qarşısındakı maşın müəllimindir. (hərfən: maşın
hansı ki, məktəbin qarşısındadır, müəllimindir.
3. ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺬ‬ ‫ﺍﱠﻟ‬ - “hansılar (ki)”, cəm və muzəkkər (kişi cinsi) üçündür.
Məsələn:

‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﺧﻠﹸﻮﺍ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺘ‬‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

İndicə sinifə daxil olan gənc oğlanlar kimlərdir?
4. ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻼ‬
‫ ﺍﹶﻟ ﱠ‬- hansılar (ki), cəm və muənnəs (qadın cinsi) üçündür.
Məsələn:

‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻲ‬‫ﺍﹾﻟﻠﱠﺎﺗ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺘﻴ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

124
 İndicə sinifə daxil olan gənc qızlar kimlərdir?
Qeyd 1: ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻼ‬
‫ ﺍﹶﻟ ﱠ‬nisbi əvəzliyi bəzən ‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﻼ‬
‫ﺕ( ﺍﹶﻟ ﱠ‬ əvəzinə ‫ )ﺉ‬kimi də
yazılır. Məsələn:
.‫ﺍﺕ‬‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ ﺍﻵ ﹶﻥ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﻼ‬
‫ﺕ ﺍﹶﻟ ﱠ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
İndicə sinifdən çıxan tələbə qızlar çalışqandırlar.
Qeyd 2: İsmul-movsullar hallanmır. Buna görə də onların
hansı halda olmaları cümlədəki yerinə görə müəyyənləşdirilir.
Lakin çox vaxt sifət kimi işlənirlər necə ki, yuxarıdakı misallarda
verilmişdir.

125
 10. ONUNCU DßRS
‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬Fellərin “indiki-gələcək” zamanı
‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬Fellərin “indiki-gələcək” zamanı - işin və ya
hərəkətin həm indiki, həm də yaxın gələcəkdə baş verməsini
bildirir. Hərəkətin konkret hansı zaman aid olması isə yalnız
cümlədə və nitq şəraitində müəyyən olunur.
“Mudari fellər” (“indiki-gələcək” zaman felləri) şərti
məsdərin1 (yəni: III şəxs kişi cinsinin təkinin) əvvəlinə (‫ﻧـ‬ ‫)ﺃ ﺗـ ﻳـ‬
mudari hərflərindən birini, bəzi şəxslərdə isə həmçinin, felin
sonuna bu şəxs sonluqlarından birini (‫ﻦ‬
‫ـ‬ْ ,‫ ـُﻮ ﹶﻥ‬,‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ ) artırmaqla
düzəlir. Bu zaman üçköklü mücərrəd fellərdə I kök hərfi (‫ ﹶﻓـ‬- si)
sukunlaşır, şəxs sonluğu qəbul etməyən III kök hərfi isə (felin ‫ ﻝ‬- i)
damma (‫ )ـُـ‬olur.
Qeyd: Üçköklü mücərrəd2 fellərin mudarisində II kök hərfinin
(‫ ﻉ‬- nın) hərəkəsi ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ - dir. Yəni bu kökün hərəkəsini müəyyən
etmək üçün konkret qayda yoxdur. Bu hərəkəni yalnız lüğət
kitablarına müraciət etməklə müəyyən etmək mümkündür. Lüğət
kitablarında üçköklü fellərin yanında onların II kökünün (‫ ﻉ‬- nın)
“indiki-gələcək” zamanda qəbul etdikləri hərəkələr mötərizədə (ə),
(i) və ya (u) şəklində göstərilir. Məsələn:

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫( ﹶﺫ‬ə) ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ (i) ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ (u)

1 Bax: I kitab, 10-cu dərs. “Fellərin keçmiş zaman forması” mövzusu.

2
III köklü mücərrəd fellər – təkcə üç kök hərfdən ibarət olan fellərdir.
126
 Mudari felinin şəxslərdə hallanmasını aşağıdakı sxem
şəklində göstərmək olar:

‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﳉ‬

‫ ﺍ ﹶ‬Cəm ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬Tək
‫ـﻔﹾـﻌـﻞﹸ‬‫ ﻧ‬‫ﻦ‬‫ﺤ‬‫ﻧ‬ ‫ﺎ ﺃﹶﻓﹾـﻌـﻞﹸ‬‫ﺃﻧ‬
‫ـﻔﹾـﻌـﻠﹸـﻮﻥﹶ‬‫ ﺗ‬‫ﻢ‬‫ﺘ‬‫ﺃﹶﻧ‬ ‫ـﻔﹾـﻌـﻞﹸ‬‫ ﺗ‬‫ﺖ‬‫ﺃﻧ‬
‫ـﻔﹾـﻌـﻠﹾـﻦ‬‫ﻦ ﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺃﻧ‬ ‫ـﲔ‬‫ـﻔﹾـﻌـﻠ‬‫ ﺗ‬‫ﺖ‬‫ﺃﻧ‬
‫ـﻔﹾـﻌـﻠﹸـﻮﻥﹶ‬‫ ﻳ‬‫ﻢ‬‫ﻫ‬ ‫ـﻔﹾـﻌـﻞﹸ‬‫ ﻳ‬‫ﻮ‬‫ﻫ‬
‫ـﻔﹾـﻌـﻠﹾـﻦ‬‫ﻦ ﻳ‬ ‫ﻫ‬ ‫ـﻔﹾـﻌـﻞﹸ‬‫ ﺗ‬‫ﻲ‬‫ﻫ‬
Sxemdəki ‫ ﻝ‬, ‫ ﻉ‬,‫ ﻑ‬felin kök hərflərini göstərir. ‫ ﻑ‬birinci
kökü, ‫ ﻉ‬ikinci kökü, ‫ ﻝ‬isə üçüncü kökü ifadə edir. İkinci kökü
göstərən ‫ ﻉ‬hərfinin hərəkəsi ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 olduğu üçün üzərinə ( x )
qoyulmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu kökün hərəkəsini
bilmək üçün lüğətə müraciət edilməlidir.
Nümunə üçün ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ (ə) felinin indiki zamanda hallanmasını
nəzərdən keçirək.

‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﳉ‬

‫ ﺍ ﹶ‬Cəm ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬Tək
‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻦ ﻧ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ ﹾﺫ‬‫ﺃﻧ‬
‫ـﻮ ﹶﻥ‬‫ـﺒ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻢ ﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬ ﻫ‬‫ﺖ ﺗ‬  ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻦ ﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ـﺒﹺـ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﺖ ﺗ‬  ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ـﻮ ﹶﻥ‬‫ـﺒ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻢ ﻳ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻮ ﻳ‬ ‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ـ‬‫ـﺒ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻦ ﻳ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬ ﻫ‬‫ﻲ ﺗ‬ ‫ﻫ‬

127
 Üçköklü fellərin keçmiş və indiki zamanda II kök hərflərinin
(‫ ﻉ‬- nın) dəyişməsi baxımından 6 forması (babı) vardır.

‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
çıxdı - çıxır  ‫ﻳ‬ – ‫ﺝ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ :‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .1
oturdu - oturur ‫ﺲ‬  ‫ﻠ‬‫ﺠ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺲ‬  ‫ﺟﹶﻠ‬ :‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .2
açdı - açır ‫ﺢ‬  ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ ﹶﻓ‬:‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .3
bildi – bilir ‫ﻢ‬  ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ :‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .4

güman etdi – güman edir ‫ﺐ‬

 ‫ﺴ‬
ِ‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬  ‫ﺴ‬ ِ ‫ﺣ‬ ‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .5
səxavətli oldu – səxavətli olur ‫ﻡ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬
‫ﻳ ﹾ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﹶﻛ‬:‫ ﳓﻮ‬: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .6

Qeyd: Mudari feli ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻻ ﺍﻟﻨ‬inkar ədatı ilə inkar olunur. Məsələn:

‫ﻮ ﹴﻡ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺔ ﹸﻛ ﱠﻞ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬

 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻻ ﻳ‬ ‫ﻮ ﹴﻡ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺔ ﹸﻛ ﱠﻞ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ـ‬‫ـ ﹾﺬﻫ‬‫ﻳ‬

getmir gedir

‫ﻑ‬
 ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺍﻟ‬Məatuf ədədlər (21-99)

21-dən 99-a kimi ədədlər “məatuf ədədlər” adlanır. Çünki, bu

qrup saylarda təklik ədədlərlə onluqlar ‫ﻭ‬ bağlayıcısı vasitəsilə bir-
birinə ətf olunur (bağlanır).
Təklik və onluqlar bir-birinə ‫ﻭ‬ bağlayıcısı ilə birləşir və hər iki
tərəf (həm onluqlar, həm də təkliklər) hallanır.
İlk öncə 20-30-40 .... -90 –a kimi onluqların düzəlmə qaydasını
öyrənək:
20 (‫ﻥ‬
‫ﻭ ﹶ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﻋ‬ ) sözünü çıxmaq şərti ilə onluqlar 3-dən 9-a kimi
təkliklərin kişi cinsi formasına (yəni: ‫ – ـﺔ‬tə mərbutasız variantına)
‫ـُ ﻭ ﹶﻥ‬ artırmaqla düzəlir.
Məsələn:
128
 ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺎﻧ‬‫ ﹶﺛﻤ‬-80 ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺧ‬ – 50 ‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ – 20
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺴﻌ‬
 ‫ﺗ‬ - 90 ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺳﺘ‬ - 60 ‫ – ﺛﹶﻼﺛﹸﻮ ﹶﻥ‬30
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ - 70 ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬-40

Qeyd: Onluqlar məadudun cinsindən asılı olmayaraq

dəyişmirlər.
Məsələn:
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ / ‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﺎﻟﺒﹰﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬
“Məatuf saylarda” da 1 və 2 - ni çıxmaq şərti ilə1, 3-9 təklikləri
“məadudun”2 əks cinsində olurlar, onluqlar isə məadudun cinsindən
asılı olmayaraq dəyişmirlər. Məsələn:
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺇ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺛﹶﻼﺙﹲ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺛﹶﻼﹶﺛﺔﹲ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺑﻊ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻤﺲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺴﺔﹲ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺘﺔﹲ‬‫ﺳ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺒﻊ‬‫ﺳ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ 3‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺛﻤ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺴﻊ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬

1 Çünki 21-22, 31-32, 41-42, .... 91-92 saylarında 1 və 2 təklikləri “mə`dudla” eyni cinsdə
olur.
2 Sayılan ismin.
3
‫ﺎﻥ‬‫" ﺛﹶﻤ‬səkkiz” sayı “manqus” sözlərdən olduğu üçün sonundakı ‫ ﻱ‬hərfi düşmüşdür,
əvəzinə ٍ‫ ـ‬tənvini gəlmişdir. ‫ ﺍﻝ‬artikli ilə işləndikdə, “tə mərbuta” qoşulduqda və ya izafə
olduqda ‫ ﻱ‬hərfi qayıdır. Məsələn: ‫ﺎﻧﹺﻲ‬‫ﺍﻟﺜﱠﻤ‬, ‫ﺐﹴ‬‫ﺔﹸ ﻛﹸﺘ‬‫ﺎﻧﹺﻴ‬‫ ﺛﹶﻤ‬,‫ﺎﺕ‬‫ﺒ‬‫ﺎﻧﹺﻲ ﻃﹶﺎﻟ‬‫ﺛﹶﻤ‬.

129
 11. ON BÈRÈNCÈ DßRS
Felin qəti gələcək zamanının düzəlməsi
‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﺘ ﹾﻘﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻑ ﺍ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Gələcək zaman ədatı
Əvvəlki dərsdən bildik ki, ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫“ ﺍﻟ‬mudari feli” işin və ya
hərəkətin həm indiki, həm də yaxın gələcəkdə baş verməsini
bildirir. Hərəkətin konkret hansı zamana aid olması isə yalnız
cümlədə və nitq şəraitində müəyyən olunur. Qəti gələcək zaman
isə aşağıdakı qaydada bildirilir:
Qayda: Felin qəti gələcək zamanını bildirmək üçün “mudari”
felinin əvvəlinə “‫ﻝ( ”ﺱ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺘ ﹾﻘﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻑ ﺍ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ) “gələcək zaman ədatı” artırmaq
lazımdır. Məsələn:
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺄ ﹾﺫ‬‫ﺐ – ﺳ‬ ‫ﻫ‬ ‫ ﺃ ﹾﺫ‬- gedirəm – gedəcəyəm.
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺘ ﹾﺬ‬‫ﺳ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﺗ ﹾﺬ‬- gedirsən – gedəcəksən.

‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬

 ‫ ﺍ ﹶﳌ‬Məsdər1
Məsdər – iş, hal və hərəkətin adlarını bildirən, heç bir zamana
dəlalət etməyən və felin kök hərflərindən ibarət olan isimlərə
deyilir.
• Məsdərlərin düzəlmə qaydası:
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ərəb dilində üçköklü sadə
fellərin məsdərləri “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 ” “səməi”- dir. Yəni, konkret qaydası
olmayıb, ərəblərdən eşidilənlərə əsaslanır. Buna görə də üçköklü
sadə fellərin məsdərlərini bilmək üçün lüğətə müraciət etmək
lazımdır. Lüğət kitablarında üçköklü sadə fellərlə yanaşı onların
məsdərləri də verilir. Məsdərlərin ümumən 23-ə yaxın forması
(vəzni) var. Bu formalardan biri də ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﹸﻓﻌ‬ vəznidir. Bir çox fellərin
məsdəri məhz bu vəzndədir.
Məsələn:

1 Məsdər sözü lüğətən “mənbə, məxəz” deməkdir. Qrammatika alimlərinin fikrinə görə,

fellər məhz məsdərlərdən düzəlir. Buna görə də belə adlanmışlar.

130
 ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﺩﺧ‬ – ‫ﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺩ‬ daxil oldu– daxil olmaq

‫ﻭﺝ‬‫ﺧﺮ‬ – ‫ﺝ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxdı – çıxmaq

‫ﻭﻝﹲ‬‫ﻧﺰ‬ – ‫ﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻧ‬ endi – enmək

‫ﺟﻠﹸﻮﺱ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﺟﹶﻠ‬ oturdu - oturmaq

Məsdərlər həm fel, həm də isim xüsusiyyətinə malikdir. Fel

kimi məsdərlər də iş, hal və ya hərəkət göstərir, təsirli məsdər
özündən sonrakı ismə təsir edərək onu mənsub (təsirlik halına) sala
bilir.
Hər hansı bir isim kimi məsdərlər də hallanır, cəmlənir,
müəyyənlik və ya qeyri-müəyyənlikdə ola bilir, izafə olur, hərfu
cərrlərlə işlənir və s. Məsələn:
‫ﺝ‬
‫ﻭ ﹺ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﻭﺫﹶﺍ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻠ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﻟ‬ :‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﺔ ﺑ‬ ‫ﻓﹶﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻟ‬
Bu avtobusun iki qapısı var: bu giriş, o isə çıxış üçündür.

‫ﻪ‬ ‫ﻭ ﹺﺟ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬

 ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ،‫ﺋﻖ‬‫ﺩﻗﹶﺎ‬ ‫ﺲ‬
‫ﻤ ﹺ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺱ ﹺﺑ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺼ ﹶﻞ ﹶﻗ‬
 ‫ﺏ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﻼ‬
‫ﺧ ﹸﻞ ﺍﻟ ﱡﻄ ﱠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬
Tələbələr müəllim girməmişdən beş dəqiqə əvvəl sinifə daxil
olur, müəllim çıxdıqdan isə sonra çıxırlar.

• Fellə məsdərin fərqi:

Bildiyimiz kimi fellər də məsdərlər kimi işə və hərəkətə
dəlalət edir. Lakin, məsdərlərdən fərqli olaraq fellər hərəkətlə
bərabər həm də bu hərəkətin hansı zamanda (indiki, keçmiş və ya
gələcək) baş verməsini də bildirir.
Məsələn: ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ – “çıxdı” feli, həm çıxmaq hərəkətini, həm də
bu hərəkətin keçmiş zamanda baş verməsini bildirir. Məsdərlər isə
iş və hərəkətə dəlalət etsələr də, zamana dəlalət etmirlər. Yəni,
hərəkətin hansı zamanda baş verməsinə dəlalət etmirlər. Fellə
məsdərin əsas fərqi də məhz budur. Məsələn: ‫ﻭﺝ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ - “çıxmaq”
məsdəri “çıxmaq” hərəkətinə dəlalət etsə də, bu hərəkətin hansı
zamana aid olmasına dəlalət etmir.

131
 .... ‫ ﻓﹶـ‬..... ‫ﺎ‬‫ ﺃﻣ‬ifadəsi
“.... gəldikdə, .... gəlincə, .... isə”

‫ﺎ‬‫ – ﺃﻣ‬hərfinin (ədatının) bir neçə mənası var1. Ən çox işləndiyi

mənalardan biri də “açıqlama” mənasıdır. Yəni cümlədə olan
ümumiliyi açıqlayır, xırdalayır. ”Açıqlama” mənasında gələn ‫ﺎ‬‫ﺃﻣ‬
çox vaxt müəyyənlikdə olan mübtədadan əvvəl gəlir, ‫ﻓﹶـ‬ - isə
xəbərə qoşulur. Məsələn:

‫ﻲ‬ ‫ﺠﱠﻠ ﹸﺔ ﹶﻓـ ﹺﻬ‬

 ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻭﹶﺃﻣ‬ .‫ﺕ‬
 ‫ﺎ ﹶﻻ‬‫ﺓ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻮ ﹺﺑ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﹶﻓـ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﺠﱠﻠﺔﹸ؟ ﹶﺃﻣ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹺﺑ ﹶﻜ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ ﹶﻻ‬‫ﺔ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﻼﹶﺛ‬
‫ﹺﺑﹶﺜ ﹶ‬
Bu kitab və bu jurnal neçəyədir? Kitaba gəlincə, o on riyaladır.
Jurnala gəlincə isə o üç riyaladır.
Qeyd: Bəzən ‫ﺎ‬‫ – ﺃﻣ‬ilə ‫ ﻓﹶـ‬- arasına “‫ﻤﻠﹶﺔ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ” şibhu cümlə, zərf,
mənsub isim də girə bilər. Məsələn:

‫ﻢ‬ ‫ﺮﺍﻫﻴ‬‫ﺔ ﻓـﺈﺑ‬ ‫ﺮ ﹶﻓ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺎ ﰲ ﺍﻟ‬‫ ﻭ ﺃﻣ‬,‫ﻨﺔﹸ‬‫ﻣ‬ ‫ﺦ ﹶﻓـﺂ‬

‫ﺒ ﹺ‬‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻄ‬‫ﺎ ﻓ‬‫؟ ﺃﻣ‬‫ﺮ ﹶﻓﺔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻦ ﰲ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ ﻭ‬,‫ﺒﺦﹺ‬‫ﻲ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻄ‬‫ﻦ ﻓ‬ ‫ﻣ‬
Mətbəxdə və otaqda kim var? Mətbəxdəkinə gəlincə,
(oradakı) Əminədir, otaqakına gəlincə isə (oradakı) İbrahimdir.

‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ﻭ ﺃﻣ‬,‫ﺐ‬

‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻠ‬
 ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺲ ﻓﹶـ ﹶﺬ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫؟ ﺃﻣ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﻴ‬‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺘ ﹾﺬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻭﺃ‬,‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺖ ﺃ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬‫ﹶﺃﻳ‬
‫ﻒ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺐ ﺇﱃ ﺍ ﹸﳌ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺄ ﹾﺫ‬‫ﻓﹶـﺴ‬
Dünən hara getmişdin və bu gün hara gedəcəksən? Dünənə
gəlincə, stadiona getmişdim, bu günə gəlincə isə, muzeyə
gedəcəyəm.

‫ﻪ ﻳﺎﺳﺮ‬ ‫ ﻭﺃﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪﺍ ﻓـﻀﺮﺑ‬,‫ﻪ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ‬ ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬

 ‫ﺪﺍ ﻓـ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺪﺍ؟ ﺃﻣﺎ ﺣ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺪﺍ ﻭ ﺧ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
Həmidi və Xalidi kim vurdu? Həmidə gəlincə, onu İbrahim
vurdu, Xalidə gəlincə isə onu Yasir vurdu.

1 Həmçinin, “təkid” və “şərt” mənaları da var. Bu mənaları gələcəkdə öyrənəcəyik.

132
 12. ON ÈKÈNCÈ DßRS
‫ ﺇ ﱠﻥ‬və ‫ ﺃ ﱠﻥ‬hərflərinin cümlələrdə işlənməsi halları
‫ﺎ‬‫ﺤﻬ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺇ ﱠﻥ ﻭ ﹶﻓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﹶﻛ‬
‫ ﺇ ﱠﻥ‬və ‫ ﺃ ﱠﻥ‬hərflərinin hər ikisinin eyni məna bildirməsinə (təkid
bildirməsinə) baxmayaraq cümlədə bəzi hallarda ‫ﺇ ﱠﻥ‬, bəzi hallarda
isə ‫ﻥ‬
‫ ﺃ ﱠ‬işlənir.
Qayda: Cümlənin əvvəlində və ‫ﻝ‬
‫( ﻗﹶﺎ ﹶ‬dedi) felindən sonra ( ‫) ﺇ ﱠﻥ‬
- nin həmzəsi kəsrəli işlənir, digər fellərdən sonra gəldikdə isə
fəthəli ( ‫ﻥ‬
‫ ) ﺃ ﱠ‬işlənir. Məsələn:

.‫ـﻲ‬‫ﺭﺑ‬ ‫ﷲ‬
َ ‫ ﺇ ﱠﻥ ﺍ‬- Həqiqətən, Allah Rəbbimdir.
"‫ﺍ‬‫ ﹺﺟﺪ‬‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺐ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻟ‬‫ "ﺇ ﱠﻥ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬:‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﹾﻟ‬
Müəllim dedi: "Həqiqətən, yeni tələbə çox çalışqandır".

.ِ‫ﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺤﻤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﺃ ﱠﻥ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺷ‬ ‫َﹶﺃ‬
Şəhadət edirəm ki, Muhəmməd Allahın elçisidir.

Qeyd: Fellərdən sonra gələn fəthəli (‫ﻥ‬

‫ )ﺃ ﱠ‬dilimizə “ki,” bağlayıcısı
kimi tərcümə olunur.

133
 13. ON Ö×ÖÍCÖ DßRS
Mudari (Indiki-gələcək zaman) felinin bütün şəxslərdə hallanması
‫ﺋ ﹺﺮ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﻴ ﹺﻊ ﺍﻟ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﻉ ﺇﻟﹶﻰ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬‫ﺇﺳ‬
Mudari fellərdə raf (adlıq hal) əlaməti
‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻓ ﹺﻊ ﰲ ﺍﻟﻔﻌﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟﺮ‬ ‫ﻋﻼ‬
Bildiyimiz kimi fellər üç növdür:
1- Madi ‫ﻲ‬‫ﺍﳌﹶﺎﺿ‬, 2- Mudari ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬, 3- Əmr ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬.
Bu fellərin içində “Madi” və gələcəkdə öyrənəcəyimiz “Əmr”
felləri hallanmır. “Mudari” felləri isə II və III şəxs qadın cinsinin
cəmləri istisna olmaqla hallanandır. Yəni, amilin təsiri ilə sonu
dəyişir.
İsimlərdə olduğu kimi fellərdə də üç hal var. Lakin isimlərdən
fərqli olaraq fellərdə “məcrur” (yiyəlik) halı yoxdur. Bu hal isimlərə
xas olan bir haldır. Onun əvəzinə fellərdə “məczum” halı olur.
Beləliklə, fellərin aşağıdakı üç halı var:

1. Mərfu halı (adlıq hal) - əlaməti dammadır (‫; )ـُـ‬

2. Mənsub halı (təsirlik hal) - əlaməti fəthədir (‫;)ـَـ‬
3. Məczum halı - əlaməti sukundur (‫)ـْـ‬.

Bu əlamətlər “əsli” əlamətlər sayılır və şəxs sonluğu qəbul

etməyən mudari fellərin hal əlamətləri bu cür olur. Şəxs sonluğu
qəbul etməyən mudari fellər dedikdə, şəxslərdə hallanarkən sonunda
heç bir əlavə olmayan fellər nəzərdə tutulur.
Məsələn:
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬

Bu cür mudari fellər hallanarkən sonları dəyişərək haldan asılı

olaraq, damma (‫)ـُـ‬, fəthə (‫)ـَـ‬, və ya sukun (‫ــ‬
ْ ) olur.
Məsələn:

134
 ‫ﻡ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺰ‬
 ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻧﺼ‬‫ﻉ ﺍﳌﹶﺮ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬
Məczum Mənsub (təsirlik halda) Mərfu (adlıq halda)
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬
Şəxs sonluğu qəbul edən mudari fellərə gəlincə isə onlar iki cürdür:
1. Sonu (‫ﻦ‬
‫ـ‬ْ ) ‫ﺓ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟﹺﻨ‬‫( ﻧ‬qadın cinsi bildirən ‫ )ﻥ‬ilə bitən fellər; ,‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ kimi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu fellər də hallanmır.
2. Sonu (‫ ـُﻮﻥ‬,‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ ) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﲔ‬
ilə bitən fellər; bunlar:  ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
felləridir. Bu fellərdə adlıq hal əlaməti sonlarındakı ‫ ﻥ‬hərfinin
sabit olmasıdır. Nasb və cəzm halının əlaməti isə ‫ ﻥ‬hərfinin
düşməsidir.
Beləliklə, mudari (indiki-gələcək zaman) felini şəxs sonluğuna
görə üç yerə bölmək olar:

135
 Mudari feli

Şəxs sonluğu olmayan ‫ﻦ‬ ‫ـ‬

ْ ilə bitən fellər ‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ və ‫ ـُﻮﻥ‬ilə bitən

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﲔ‬
 ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬

Rafda (‫)ـُـ‬, nasbda (‫)ـَـ‬, hallanmır raf əlaməti ‫ﻥ‬-nun sabit

cəzmdə (‫ )ـْـ‬olur. olması, cəzm və nasb
əlaməti isə ‫ﻥ‬-nun
pozulmasıdır

136
 ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ Gedir

(‫ = ﻱ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫)ﻱ‬
fail = nəzərdə tutulan şəxs
.( ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 = ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﺍﻟﻔﹶﺎ‬+ əvəzliyi)

‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬

Gedirlər

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫)ﻱ‬ (‫ = ﻱ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+
(‫ ﺍﻟـ)ﻥ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻋ‬‫( ﺍﻟﹶﺠﻤ‬‫ﻋﻞﹲ = )ﻭ‬ ‫ ﻭﺍﻟﻔﹶﺎ‬+ fail = (‫ )ﻭ‬cəm şəkilçisi + (‫= )ﻥ‬
adlıq halı bildirən əlamət)
.(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫=ﻋ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ Gedir

(‫ = ﺕ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+‫ﻋﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫)ﺕ‬
fail = nəzərdə tutulan şəxs
.(‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﺮ‬‫ﻤ‬ ‫ﺿ‬
 = ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻭﺍﻟﻔﹶﺎ‬+ əvəzliyi)

‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ Gedirlər

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫)ﻱ‬ (‫ = ﻱ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+
fail (‫) )ﻥ‬
.( ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻭﺍﻟـ)ﻥ( ﻓﹶﺎ‬+
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
Gedirsən

+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫)ﺍﻟـ )ﺕ( = ﺣ‬ ((‫ = )ﺕ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ﺫﹶﻫ‬
‫ﻴﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺿ‬
 = ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻭﺍﻟﻔﹶﺎ‬+ ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻌﻞﹲ ﹶﺫ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬ + fail = nəzərdə tutulan şəxs
əvəzliyi)
.(‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ Gedirsiniz

(‫ = ﺕ‬indiki zaman hərfi + fel= ‫ﺐ‬‫ﺫﹶﻫ‬

‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ =‫)ﺕ‬ + fail (‫ )ﻭ‬cəm şəkilçisi + (‫ = )ﻥ‬adlıq
)‫ ﺍﻟـ‬+ ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻭ ﺍﳉﻤﺎﻋﺔ ( ﻓﹶﺎ‬ ) + ‫ﺐ‬‫ﹶﺫﻫ‬ halı dildirən əlamət)

137
 .(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻥ ( =ﻋ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
Gedirsən

‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﻟ‬+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫)ﺕ‬
‫ ﺍﻟـ) ﻥ‬+ ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﺍﻟـ ) ﻱ (= ﻓﹶﺎ‬+ ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
.(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫( = ﻋ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
(‫ = ﺕ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+
fail ( ‫ ) ﻱ‬+ (‫ = )ﻥ‬adlıq halı bildirən
əlamət)
Gedirsiniz

+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ( ‫) ﺍﻟـ ) ﺕ‬ (‫ = )ﺕ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ﺫﹶﻫ‬
+ (‫ = )ﻥ‬fail)
(‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﺍﻟـ ) ﻥ (= ﻓﹶﺎ‬+ ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬‫ﺍﻟﻔ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﺫ‬ Gedirəm

(‫ = ﺃ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ ﺫﹶﻫ‬+

‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﻭﺍﻟ ﹶﻔ‬+‫ﻋﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = ‫) ﺃ‬
fail = nəzərdə tutulan şəxs
.(‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻴﺮ‬‫ﻤ‬ ‫ﺿ‬
 = ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻭ ﺍﻟﻔﹶﺎ‬ + ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ əvəzliyi)

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬
Gedirik

+ ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ = (‫) ﺍﻟـ )ﻥ‬ ((‫ = )ﻥ‬indiki zaman hərfi + fel ‫ﺐ‬‫ﺫﹶﻫ‬
‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻴﺮ‬‫ﻤ‬ ‫ﺿ‬
 = ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﺍﻟﻔﹶﺎ‬‫ ﻭ‬+ ‫ﺐ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻌﻞﹲ ﹶﺫ‬ ‫ﻭﺍﻟ ﹶﻔ‬ + fail = nəzərdə tutulan şəxs
əvəzliyi)
(

138
 14. ON DÞRDÖNCÖ DßRS
Felin əmr forması
‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻷ‬ ‫ﻓ‬
Əmr feli – müraciət olunandan icrası tələb edilən fel (hərəkət,
əməl) formasıdır.
Ərəb dilində fellərin əmr forması mudari (indiki-gələcək
zaman) felinin II şəxsindən düzəlir. Bunun üçün mudari felində
aşağıdakı dəyişikliklər edilir:
1. İlk növbədə mudari felindən ‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “indiki zaman hərfi”
‫ـ‬‫ ﺗ‬pozulur. Sonra baxılır, əgər “indiki zaman hərfi”ndən (‫ـ‬‫ ﺗ‬-
dən) sonrakı hərf (felin I kök hərfi, ‫ ﻓـ‬- si) sukun olarsa, bu
zaman fel sukunla başlamasın deyə 1 felin əvvəlinə “həmzətul-
vasl” ( ‫“ ) ﺍ‬birləşdirici həmzə” əlavə olunur2.
2. Əlavə olunmuş “həmzətul-vasl” ( ‫ ) ﺍ‬birləşdirici həmzənin
hərəkəsi felin II kök hərfinin (felin ‫ – ﻉ‬nın) hərəkəsinə görə
müəyyənləşdirilir:
a. Mudari felinin II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬ – nı) damma (‫)ـُـ‬

olduqda həmzənin hərəkəsi də damma ( ‫ ) ﹸﺍ‬olur. Məsələn:

‫ﺐ‬
 ‫ﺘـ‬‫ ﹸﺍ ﹾﻛـ‬- ‫ﺐ‬
 ‫ﺘـ‬‫ﺗ ﹾﻜـ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﹶﻛ‬
b. Mudari felinin II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬ – nı) fəthə (‫ )ـَـ‬və ya
kəsrə (‫ )ـِـ‬olduqda həmzənin hərəkəsi kəsrə ( ‫ﺍ‬ ) olur.
Məsələn:
‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺗ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬

1Çünki, ərəb dilində sözün əvvəli sukunla başlaya bilməz.

2Əgər indiki zaman hərfindən sonrakı hərf hərəkəli olarsa bu zaman ( ‫ ) ا‬əlavə etməyə
ehtiyac yoxdur.
139
3. Sonra felin sonu cəzm olunur. Bu zaman II şəxsin muzəkkər
təkində felin sonu (‫ )ـْـ‬sukunlaşır. II şəxsin muənnəs təki və
muzəkkər cəmində raf əlaməti olan (‫ )ﻥ‬hərfi düşür. Nəticədə II
şəxs muənnəs təkdə (‫ )ﻱ‬faili, muzəkkər cəmdə isə (‫ )ﻭ‬faili qalır. II
şəxsin muənnəs cəmi hallanmadığına görə felin sonunda
dəyişiklik baş vermir və (‫ )ﻥ‬faili qalır. Məsələn:

.‫ﻫﹺﺒﻲ‬ ‫ﻨ ﹸﺔ ﺍ ﹾﺫ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﺁ‬‫ﻳ‬ Ey Əminə, get! .‫ﻫﺐ‬ ‫ﺪ ﺍ ﹾﺫ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﻳ‬ Ey Həmid, get!

.‫ﺒﻦ‬‫ﻫ‬ ‫ﺕ ﺍ ﹾﺫ‬ ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ َﹶﺃ‬‫ﻳ‬ Ey bacılar, gedin! .‫ﺍ‬‫ﺒﻮ‬‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍ ﹾﺫ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﹺﺇ‬‫ﻳ‬ Ey qardaşlar, gedin!

Qeyd 1: Kök hərflərindən hər hansı biri həmzə (‫ )ﺀ‬olan fellərə

“məhmuz” (həmzəli) fellər deyilir. I kök hərfi (felin ‫ ﻓـ‬- si) həmzə
ilə (‫ )ﺃ‬başlayan “məhmuz” fellərin əmr forması düzələrkən mudari
felindən indiki zaman hərfi ilə yanaşı felin birinci kök hərfi olan
həmzə (‫ )ﺃ‬də pozulur. İndiki zaman hərfi və həmzə pozulduqdan
sonra fel sukunla başlamadığı üçün əvvəlinə birləşdirici həmzə
əlavə etmək lazım gəlmir. Məsələn:

götür! ‫ﺧ ﹾﺬ‬ - ‫ﺧ ﹸﺬ‬ ‫ ﺗ ﹾﺄ‬- ‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺃ‬

ye! ‫ﻞ‬
‫ ﹸﻛ ﹾ‬- ‫ﺄ ﹸﻛ ﹸﻞ‬‫ ﺗ‬- ‫ﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬
Qeyd 2: Muzəkkər təkin əmr felində fail görsənmir və nəzərdə
tutulan ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫“ ﹶﺃ‬sən” damiri olur. Məsələn:
("‫ﻧﺖ‬‫ﻩ "ﹶﺃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 :‫ﻋﻞﹸ‬ ‫ﺐ )ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ !‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﻳ‬
Ey Həmid, get! (fail: "‫ﻧﺖ‬ ‫“ "ﹶﺃ‬sən” nəzərdə tutulan damirdir)
Digər şəxslərdə isə faillər aşkarda olur. Məsələn:
(‫ﻋﺔ‬ ‫ﺎ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬:‫ﻋﻞﹸ‬ ‫ﻮﺍ )ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ !‫ﺍﻥﹸ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﹺﺇ‬‫ﻳ‬
Ey qardaşlar, gedin! (fail: cəm bildirən “‫)”ﻭ‬

140
 (‫ﺒﺔ‬‫ﺨ ﹶﻄ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ ﻳ‬:‫ﻋﻞﹸ‬ ‫ﻫﺒﹺﻲ )ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ !‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﻠ‬‫ﻳ‬
Ey Fatimə, get! (fail: “‫)”ﻱ‬
(‫ﻮﺓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ ﻧ‬:‫ﻋﻞﹸ‬ ‫ﻦ )ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ !‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻳ‬
Ey bacılar, gedin! (fail: muənnəs bildirən bildirən “‫)”ﻥ‬

Qeyd 3: Təsirli fellərin əmr fellərindən sonra daim məful bihi

gəlir. Məsələn:
!‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
ِ ‫ﺘ‬‫ﹸﺍ ﹾﻛ‬ - Dərsi yaz!
!‫ﺐ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌ‬ ‫ﹸﻛ ﹾﻞ ﺍﹾﻟ‬ - Üzümü ye!

‫ﺎ‬‫ﻳﻬ‬‫ ﺃ‬və ‫ﺎ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻳ‬‫ ﺃ‬xitab ədatları

Xitab - xitab ədatları vasitəsilə müraciət olunanın ona
yönəlməsini tələb etməkdir.
Ərəb dilində xitab cümlənin əvvəlində, ortasında və sonunda
işlənə bilər. Xitab bildirən sözlər cümlədə digər cümlə üzvlərindən
təkcə intonasiya, yazıda isə vergül və ya nida işarəsi ilə deyil, həm də
önlərinə artırılmış xitab bildirən ədatlarla da fərqlənirlər.
Xitab ədatlarından biri də ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ – dir (ey, ay ). Bu ədat ən çox
işlənən ədat olduğu üçün xitab ədatlarının “anası” adlanır. Həmçinin,
cümlədə digər xitab ədatları ilə də yanaşı gələ bilər.
‫ﺎ‬‫ﻳ‬ xitab ədatının birləşdiyi isim (‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬- munədə) izafə tərkibli
olmazsa, həmin isim adlıq halda, tənvinsiz və ‫ – ﺍﹶﻝ‬artiklsiz olur.
Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ – ﻳ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻳ‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬
Qayda: ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ xitab ədatından sonra gələn izafə tərkibli isim
(‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬- munədə) təsirlik halda olur. Məsələn:
!‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ َ ﺍ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻳ‬: ‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ ُ ﺍ‬‫ﻋﺒ‬
141
 !‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ َ ﺣ‬‫ﺎ ﹸﺃﺧ‬‫ ﻳ‬: ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ُ ﺣ‬‫ﹸﺃﺧ‬
Qayda: ‫ﺍﻝ‬ artiklli isimlərə ‫ﺎ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺃ‬ (muzəkkər üçün) və ‫ﺎ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬
(muənnəs üçün) xitab ədatları ilə xitab olunur. ‫ﺎ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺃ‬ və ‫ﺎ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬ xitab
ədatlarından sonra gələn isim (munədə) daim adlıq halda olur.
Məsələn:
!‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﻬﺎ ﺍﻟﺮ‬‫ ﺃﻳ‬- Ey kişi! !‫ﺏ‬  ‫ﻬﺎ ﺍﻟﻄﹸﻼ‬‫ ﺃﻳ‬- Ey tələbələr!
!‫ﺃ ﹸﺓ‬‫ﻬﺎ ﺍ ﹶﳌﺮ‬‫ﻳﺘ‬‫ ﺃ‬- Ey qadın! !‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻬﺎ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ﻳﺘ‬‫ ﺃ‬- Ey tələbələr!

142
 15. ON BEØÈNCÈ DßRS
Mudari (indiki-gələcək zaman) felinə daxil olan ədatların
növləri

Keçən dərslərdən bildik ki, felin formalarından (keçmiş, indiki-

gələcək və əmr) yalnız mudari feli hallanandır 1 . Bir çox ədatlar
mudari felinə daxil olub onun mənasını dəyişməklə bərabər həm də
felin halını da dəyişirlər. Bu baxımdan mudari felinə daxil olan
ədatları üç yerə bölmək olar:
1. Bir qrup ədatlar mudari felinə daxil olub ona heç bir təsir
göstərmirlər. Məsələn: ‫ ﻻ‬inkar ədatı, ‫ﺪ‬
 ‫ ﹶﻗ‬və s. kimi.
2. Bir qrup ədatlar mudari felinə daxil olub onu “cəzm” edirlər.
Məsələn: ‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬,‫ﻢ‬
 ‫ ﹶﻟ‬,‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻻ ﺍﻟﻨ‬və s. kimi
3. Bir qrup ədatlar mudari felinə daxil olub onu “nasb” (təsirlik
halına) salırlar. Məsələn: ‫ﻥ‬
‫ ﺇ ﹶﺫ ﹾ‬, ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃ ﹾﻥ‬və s. kimi.

1 II və III şəxsin cəm qadın cinsi istisna olmaqla.

143
 Mudari felinə daxil olan ədatlar

Felə təsir etməyən Feli cəzm edən Feli nasb edən

ədatlar ədatlar ədatlar

‫ ﺳﻮﻑ‬,‫ ﺱ‬,‫ ﻗﺪ‬, ‫ﺔ‬‫ﻓﻴ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨﺎ‬ ‫ ﹺﻝ‬,‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬,‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﻻ ﺍﻟﻨﺎ‬ ‫ ﻛﻲ‬,‫ ﺇ ﹶﺫ ﹾﻥ‬,‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﺃ ﹾﻥ‬

Bu ədatlardan bəziləri mudari felinə müəyyən şərtlər daxilində,

bəziləri isə şərtsiz təsir edir. Gələcək dərslərimizdə inşə-Allah
tədricən bu ədatları və onların mənalarını bir-bir öyrənəcəyik. Bu
dərsimizdə isə mudari felini cəzm edən ədatlardan birini ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬
“qadağan bildirən ‫ ”ﻻ‬ədatını öyrənəcəyik.

‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬Qadağan bildirən” ‫ ﻻ‬ədatı

‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ (qadağa) 1 – bir şeydən əl çəkib, onu etməməyi tələb
etməkdir. Qadağa (inkarlı əmr) bildirən təkcə bir ədat var ki, o da ‫ﻻ‬
‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﺍﻟﻨ‬qadağa bildirən ‫ ”ﻻ‬ədatıdır. Bu ədata ‫ﺔ‬‫“ ﻻ ﺍﻟ ﱠﻄﹶﻠﹺﺒﻴ‬tələb bildirən ‫”ﻻ‬
– də deyirlər. Əgər tələb yuxarı təbəqədən aşağıya olarsa ‫ﻲ‬‫ﺍﻟﻨﻬ‬
“qadağa” adlanır, əgər aşağı təbəqədən (məxluqdan) yuxarı təbəqəyə
(Allaha) olarsa ‫ﺎﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dua” adlanır. Əgər hər ikisi eyni təbəqədən
olarlarsa, ‫ﺎﺱ‬‫ﺘﻤ‬‫“ ﺍﻻﹾﻟ‬xahiş” adlanır2.

1Və ya “inkarlı əmr”.

2Qrammatika alimləri bu növ “‫ –”ال‬nin “tələb bildirən ‫ ”ال‬adlanmasını daha münasib
görürlər. Çünki, “tələb” yuxarıda qeyd olunan növlərin (qadağa, dua və xahiş) hər üçünü
əhatə edir.
144
 Qayda: ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬ “qadağa bildirən ‫”ﻻ‬ ədatı mudari fellərə daxil
olub feli cəzm edir və onu gələcəyə aid edir. Məsələn:

‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﺃ‬ ‫ﺐ‬

 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺐ – ﻻ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﺃ‬ ‫ﻫﺒﹺﻲ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﲔ – ﻻ‬
 ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺃﻧ‬

‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬ “qadağa bildirən ‫”ﻻ‬ ötən misallardakı kimi ən çox II
şəxsdə olan fellərə daxil olur. Lakin III şəxs və bəzən də I şəxsdə olan
fellərlə də işlənə bilir1. Məsələn:
getməsinlər! ‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ getməsin!‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
getməyək! ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻧ‬ getməyim! ‫ﺐ‬‫ ﻻ ﺃ ﹾﺫﻫ‬- ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﺫ‬‫ﺃﻧ‬

• ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻻ ﺍﻟﻨ‬nin “qadağa” mənasında işlənməsinə misal:

‫ﻯ‬‫ﺳﻜﹶﺎﺭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﺼﻠﹶﺎ ﹶﺓ‬
 ‫ﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻮﺍ ﻻ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫
ﻳ‬
“Ey iman gətirənlər! Sərxoş ikən namaza yaxınlaşmayın”
(ən-Nisa, 43)

• ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻻ ﺍﻟﻨ‬nin “dua” mənasında işlənməsinə misal:

‫ﺎ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺪ ﹺﺇ ﹾﺫ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﻍ ﹸﻗﻠﹸﻮ‬
‫ﺗ ﹺﺰ ﹾ‬ ‫ﺎ ﻻ‬‫ﺑﻨ‬‫ﺭ‬

“Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən sonra qəlbimizi
sapdırma “ (Ali-İmran, 8)

• ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻻ ﺍﻟﻨ‬nin “xahiş” mənasında işlənməsinə misal iki tələbədən

birinin digərinə:
Ey qardaş, elmi tərk etmə! ‫ﻢ‬
 ‫ﺍﻟﻌﻠ‬ ‫ﻙ‬ِ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺗ‬ ‫ ﻻ‬,‫ﻳﺎ ﺃﺧﻲ‬
deməsini misal gətirmək olar.

1 ‫ﺔ‬‫ﻴ‬‫ﺎﻫ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬qadağan” bildirən ‫ ﻻ‬ədatı I şəxsin təkində olan fellərlə çox nadir hallarda işlənir,
çünki adətən insan öz-özünə qadağan etmir. Felin I şəxsin cəmi ilə işlənməsi I şəxsin təkinə
nisbətən daha çoxdur.
145
 Yaxınlıq bildirən fellər ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬
‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﺑ ﹸﺔ ﻛﹶﺎ‬‫ﺭ‬ ‫ﺎﻝ ﺍﳌﹸﻘﺎ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬

‫ﺦ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻨﻮ‬‫“ ﺍﻟ‬ən-Nəvasix”lərdən olan “‫”ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬- nin bacılarından biri də
“yaxınlıq bildirən” ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ – ‫ﺩ‬ ‫( ﻛﹶﺎ‬az qaldı – az qalır) naqis felidir1.
Qayda: ‫ﻥ‬ ‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬naqis feli kimi ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬feli də ismi cümlələrə daxil
olub mübtədanı adlıqda, xəbəri isə təsirlikdə edir və xəbərin baş
verməsinin yaxın olduğunu bildirir. Bu zaman mübtəda dəyişib
“‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬” (‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬- nin ismi) xəbər isə “‫ﺩ‬ ‫ﺮ ﻛﹶﺎ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ” (‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬-nin xəbəri) adlanır.
Lakin ‫ﻥ‬ ‫ – ﻛﹶﺎ ﹶ‬dən fəqrli olaraq ‫ﺩ‬ ‫ – ﻛﹶﺎ‬nin xəbəri mütləq indiki zaman
feli olmalıdır. Yəni: ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬- nin daxil olduğu ismi cümlənin xəbəri indiki
zaman feli ilə başlayan feli cümlə olmalıdır. ‫ﺩ‬ ‫ – ﻛﹶﺎ‬nin mənasını daha
yaxşı başa düşmək üçün, iki cümləni müqayisə edək:
1. .‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻞ‬
‫ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸ‬- uşaq ağlayır.
2. .‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞ‬
‫ﺩ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬- uşaq az qala ağlamışdı.
Birinci cümlə .‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬ uşağın artıq ağlamasına dəlalət edir.
‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ ‫ﺩ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬ ‫– ﻛﹶﺎ‬ cümləsi isə, ağlamağın baş verməməsinə lakin, yaxın
olmasına dəlalət edir. Ağlamağın yaxın olmasına dəlalət edən isə ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬
naqis felidir.
‫ﺩ‬ ‫( ﻛﹶﺎ‬az qalmışdı) felinin indiki zamanı ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ “az qalıb” və ya “az
qalır” mənasını verir. Məsələn:
Zəngin çalınmağına az qalır (az qalıb). .‫ﻥ‬
‫ﻳ ﹺﺮ ﱡ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺩ ﺍ ﹶ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬
Allah
buyurur:
‫ﻢ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﺼ‬‫ﻒ ﹶﺃ‬
 ‫ﺨ ﹶﻄ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬
“Şimşək az qalır ki, onların gözlərini çıxartsın” (əl-Bəqərə, 20)

1 Yaxınlıq bildirən fellər üçdür: digər ikisi ‫ﺏ‬‫ ﻛﹶﺮ‬və ‫ﻚ‬‫ ﺃﻭﺷ‬felləridir. ‫ ﻛﹶﺎﺩ‬ən çox işlənənidir.

146
 Mudari (indiki-gələcək zaman) felinin ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı ilə inkarı

‫ ﻻ‬və ‫ ﻣﺎ‬ilə inkar olunan mudari felinin mənaca fərqi

‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺘ‬‫ﻴ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ( ﻭ )ﻻ( ﺍﻟﻨ‬‫ﻦ )ﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ ﺍﻟ ﹶﻔ‬,(‫ﺎ‬‫ﻉ ﺑﹺـ )ﻣ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻲ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻧ ﹾﻔ‬

Bildiyimiz kimi, madi (keçmiş zaman) feli ‫ﻣﺎ‬ inkar ədatı ilə,

mudari (indiki-gələcək) feli isə ‫ﻻ‬ inkar ədatı ilə inkar olunur.
Məsələn:
‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺔ ﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬  ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻣﺎ ﹶﺫ‬ - Dünən məktəbə getmədim
‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻻ ﺃ ﹾﺫ‬ - Bu gün məktəbə getmirəm

Qayda: ‫ ﻣﺎ‬inkar ədatı mudari feli ilə də işlənə bilir. Bu zaman o,

hərəkəti danışıq anında (hazırda) inkar edir. ‫ﻻ‬ inkar ədatı isə həm
indiki, həm də gələcək zamanda inkar edir. Məsələn:

.‫ﻮﺓﹶ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ ﹶﻻ ﹶﺃ‬‫ﹶﺃﻧ‬ Mən qəhvə içmirəm.
‫ﻮ ﹶﺓ ﺍﻵ ﹶﻥ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ﹶﺃﻧ‬ Mən indi qəhvə içmirəm.
‫ﺪ ﹺﻡ‬ ‫ﺮ ﹶﺓ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬ ‫ﺐ ﹸﻛ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﻧ ﹾﻠ‬ ‫ﻦ ﹶﻻ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ Biz futbol oynamırıq
‫ﺪ ﹺﻡ ﺍﻵ ﹶﻥ‬ ‫ﺮ ﹶﺓ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬ ‫ﺐ ﹸﻛ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻧ ﹾﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﻣ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ Biz indi futbol oynamırıq.

147
 ‫ﺎ ﺍﻟﻜﹶﺎﱠﻓ ﹸﺔ‬‫ – ﻣ‬Ədatı təsirsiz edən ‫ﺎ‬‫ﻣ‬
Bildiyimiz kimi ‫ﺇ ﱠﻥ‬ təkid ədatı ismi cümlələrə daxil olub,
mübtədanı mənsub (təsirlik halına), xəbəri isə mərfu (adlıq hala)
salır. Bu zaman mübtəda dəyişərək daxil olduğu “ən-Nəvasix”
sözünün ismi, xəbər isə xəbəri adlanır. Məsələn:

‫ﻟﺐ‬‫ﺍ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺇ ّﹶﻥ‬ ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

xəbər ‫ﻥﱠ‬‫ﺍ‬ isim ‫ﺇﻥﱠ‬ xəbər mübtəda

Həqiqətən, Muhəmməd tələbədir. Muhəmməd tələbədir
Bəzən ‫ﺇ ﱠﻥ‬ ədatına ‫ﺎ ﺍﻟﻜﹶﺎﱠﻓ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ “Ədatı təsirsiz edən ‫ﺎ‬‫ “ﻣ‬daxil olur və

‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﺇ‬ şəklini alır. Bu zaman ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədata aşağıdakı xüsusiyyətləri

qazandırır:
1. Ədatın ismi cümləyə təsirini dayandırır. Yəni, ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı daxil
olduqdan sonra ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ ﺇ‬mübtədanı mənsub (təsirlik halına) salmır.
Mübtəda və xəbər öz hökmündə qalır. Məsələn:
‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻧﻤﺎ‬ّ‫ﺇ‬ ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

xəbər mübtəda xəbər mübtəda

Muhəmməd ancaq tələbədir. Muhəmməd tələbədir

2. Ədatın, həmçinin, feli cümlələrə də daxil olmasını mümkün

edir. Yəni, ‫ﺇ ﱠﻥ‬ yalnız ismi cümlələrə daxil olduğu halda, ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﺇ‬
həm ismi, həm də feli cümlələrə daxil ola bilir. Məsələn:

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻌﹶﻠﻤ‬ ‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺨﺸ‬

 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﹺﺇ‬
“Allahdan Öz qulları arasında ancaq alimlər qorxarlar” (Fatir, 28)

‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﺇ‬ xüsusiləşdirmə mənasını verir dilimizə “ancaq”, “yalnız”

kimi tərcümə olunur və daxil olduğu cümlənin məzmununu
gücləndirir. Bu ədat ismə və ya felə yalnız bir sifəti (xəbəri), yaxud

148
bir mənanı xas edir. Məsələn, əgər biz desək ‫ﻟﺐ‬‫ﺍ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺇ ّﹶﻥ‬
“Həqiqətən, Muhəmməd tələbədir.” bu zaman Muhəmmədin başqa
sifətlərə də malik olması istisna edilmir. Yəni, Muhəmməd həm də
həkim, dəllək və s. ola bilər. Lakin, biz desək
.‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻧﻤﺎ‬ّ‫ﺇ‬ “Muhəmməd, ancaq tələbədir” bu zaman biz
Muhəmməddə başqa sifət deyil, yalnız “tələbə” sifətini vermiş
oluruq və mənanı məhdudlaşdırırıq.
Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻭﺡ‬‫ﻭﺭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻳ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬‫ﻪ ﹶﺃﹾﻟﻘﹶﺎﻫ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻭ ﹶﻛ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻳ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺑ‬‫ﻰ ﺍ‬‫ﻴﺴ‬‫ﺢ ﻋ‬ ‫ﻤﺴِﻴ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻧﻤ‬‫
ﹺﺇ‬
“Məryəm oğlu İsa Məsih ancaq Allahın elçisi, Onun Məryəmə
göndərdiyi "Ol!" kəlməsi və Onun tərəfindən göndərilən bir ruhdur”
(ən-Nisa, 171).
Qeyd: ُ‫ﺎ ﺍﻟﻜﹶﺎﻓﱠﺔ‬‫ﻣ‬ digər ədatlara da daxil olub onları təsirsiz edir.
Bu ədatları tədricən öyrənəcəyik.

149
 16. ON ALTÛNCÛ DßRS
Rəng və fiziki nöqsan bildirən ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəznində olan sifətlərin
muənnəs forması
‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻷﹾﻟﻮ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺍﱠﻟ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍﻟﺪ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺚ ﺍﻷ‬
‫ﺗ ﹾﺄﻧﹺﻴ ﹸ‬
Keçən dərslərimizdə ‫ﻞ‬ ‫ﻌ ﹸ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəznində rəng və fiziki nöqsan
bildirən sifətlər barədə danışdıq və bu vəzndə olan sifətlərin
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫( ﺍ ﹶﳌ‬məmnu minəs-sarf) yəni, “tənvin qəbul etməyən”
ikihallı sözlər qrupuna aid olduğunu bildik.
Qayda: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﺃ ﹾﻓ‬ vəznində olan rəng və fiziki nöqsan bildirən
sifətlərin muənnəsi (qadın cinsi) ‫ﻼ ُﺀ‬‫ ﹶﻓﻌ‬vəznində olur. Məsələn:

Kök
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﺃ ﹾﻓ‬ ‫ﻼ ُﺀ‬‫ﹶﻓﻌ‬ Mənası
Muzəkkər Muənnəs
‫ﲪﺮ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺣ‬ Qırmızı

‫ﺳﻮﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺩﺍ ُﺀ‬‫ﺳﻮ‬ Qara

‫ﺯﺭﻕ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺭﻗﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﺯ‬ Göy

‫ﺻﻔﺮ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺻ ﹶﻔ‬

 ‫ﺃ‬ ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﺻ ﹾﻔﺮ‬
 Sarı

‫ﺧﻀﺮ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬

 ‫ﺧ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻀﺮ‬
 ‫ﺧ‬ Yaşıl

‫ﺑﻴﺾ‬ ‫ﺾ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬‫ﺃ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻴﻀ‬‫ﺑ‬ Ağ

‫ﲰﺮ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺳ‬ Qarayanız

‫ﻋﻤﻲ‬ ‫ﻰ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻤﻴ‬ ‫ﻋ‬ Kor

‫ﺣﺪﺏ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺪﺑ‬ ‫ﺣ‬ Qozbel

‫ﺧﺮﺱ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺧ‬ Lal

Başımın tükü qara, saqqalım isə ağdır. ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻴﻀ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻲ‬‫ﻴﺘ‬‫ﺤ‬

 ‫ﻟ‬ ‫ﺩ ﻭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲ ﺃ‬‫ﺮ ﺭﺃﺳ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺷ‬

150
Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬‫ﻮ‬ ‫ ﹶﻟ‬‫ﻗﻊ‬‫ﺍ ُﺀ ﻓﹶﺎ‬‫ﺻ ﹾﻔﺮ‬

 ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺑ ﹶﻘ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ ﹺﺇ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﹺﺇ‬
“Musa dedi: "Allah buyurur ki, o, sarı rəngli parlaq bir inəkdir”
(əl-Bəqərə, 69)
Qeyd: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəznində olan sifətlərin muənnəsi (qadın cinsi) ‫ﻼ ُﺀ‬‫ﹶﻓﻌ‬
də ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬  ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫( ﺍ ﹶﳌ‬məmnu minəs-sarf) yəni, “tənvin qəbul
etməyən” ikihallı sözlərdəndir və ikihallı isimlər kimi hallanır.
Bunlar da ‫ ﺍﻝ‬artikli qəbul etdikdə və “mudaf” olduqda üçhallı olur.

Nisbi əvəzlik (ismul-movsul) kimi işlənən ‫ ﻣﺎ‬ədatı

‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺎ" ﺍ ﹶﳌ‬‫"ﻣ‬

İsmul-istifhəm ‫ﺎﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬
 ‫ﻻ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫( ﺍ‬sual əvəzliyi) kimi tanıdığımız ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬və
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ sözləri həmçinin, “ismul-movsul” (nisbi əvəzlik) kimi də
işlənirlər. Bu zaman ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ qeyri aqillər üçün işlənərək1 “nə ki”, “o şey
ki,” mənasını, ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ isə, aqillər üçün işlənərək “kim ki”, “o kəs ki”
mənasını verir. Həmçinin, bu iki ədat bütün cins (muzəkkər və
muənnəs) və kəmiyyətlər (tək, ikilik və cəm) üçün dəyişməz qalır.
Yəni, ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ və ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ bütün ismul-movsulların ( ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻼ‬
‫ ﺍﹶﻟ ﱠ‬,‫ﻲ‬‫ ﹶﺍﱠﻟﺘ‬,‫ﻳﻦ‬‫ﺬ‬ ‫ ﺍﱠﻟ‬,‫ﻱ‬‫ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬ )
əvəzinə işlənə bilir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻕ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻪ ﺑ‬ ‫ﺪ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺪ ﹸﻛ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫
ﻣ‬
“Sizdə olan nemətlər tükənəcək, Allah yanında olan nemətlər isə
daim qalacaqdır” (ən-Nəhl, 96)

1 Əgər aqillərlə (insan bildirən) qeyri-aqillər (insan bildirməyən) cəm şəklində olarlarsa, bu
halda ‫ ﻣﺎ‬aqillər üçün də işlənə bilər. Uca Allah buyurur:
‫ﻴﻢ‬‫ﻜ‬‫ ﺍﻟﹾﺤ‬‫ﺰﹺﻳﺰ‬‫ ﺍﻟﹾﻌ‬‫ﻮ‬‫ﻫ‬‫ﺽﹺ ﻭ‬‫ﻲ ﺍﻟﹾﺄﹶﺭ‬‫ﺎ ﻓ‬‫ ﻣ‬‫ ﻭ‬‫ﺍﺕ‬‫ﺎﻭ‬‫ﻤ‬‫ﻲ ﺍﻟﺴ‬‫ﺎ ﻓ‬‫ ﻣ‬‫ﻠﱠﻪ‬‫ ﻟ‬‫ﺢ‬‫ﺒ‬‫ﺳ‬
“Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahın şəninə təriflər deyir. O, Qüdrətlidir,
Müdrikdir” (əl-Həşr, 1).
151
 İsmul-movsul kimi işlənən ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ və ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ədatlarını sual əvəzliyi,
inkar və s. kimi işlənən mənalarından seçməyin əsas əlaməti
yerlərinə münasib ismul- movsulların qoyulmasının mümkün
olmasıdır. Yəni, məsələn, hər hansı bir cümlədə işlənən ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatının
inkar, sual və ya ismul-movsul mənasında olmasını bilmək üçün onu
götürüb yerinə münasib ismul-movsul qoyuruq. Əgər cümlə düzgün
olsa deməli ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬burada ismul- movsul mənasındadır və “nə ki”, “o şey
ki,” mənasını verir. Məsələn:

‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﺴﺒ‬

 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﺎ ﹶﻛ‬‫ﺖ ﻣ‬
 ‫ﻔ ﹾﻈ‬ ‫ﺣ‬

Bu cümlədə, ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatının hansı mənada gəlməsini müəyyənləş-

dirək. İlk növbədə bunu deyə bilərik ki, ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı sual əvəzliyi deyil,
çünki, sual əvəzlikləri daim cümlənin əvvəlində olur. inkar
mənasında da cümlə “əzbərlədim sən yazmadın lövhəyə” mənasını
verir ki, bu da dügün deyil. ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatının yerinə ‫ﻱ‬‫ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬ ismul-movsulu
qoysaq:
.‫ﺭﺓ‬ ‫ﻮ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﻱ ﹶﻛ‬‫ﺖ ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬
 ‫ﻔ ﹾﻈ‬ ‫ﺣ‬
Lövhəyə yazdığını əzbərlədim. (hərfən: əzbərlədim nə ki, yazdın
lövhəyə)

Bu zaman görərik ki, cümlənin mənası doğrudur. Deməli,

cümlədəki ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ismul-movsul mənasındadır. Cümlənin erabı:
‫ﺖ‬
 ‫ﻔ ﹾﻈ‬ ‫ﺣ‬ – ‫ﻆ‬
‫ﻔ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ – fel, ‫ﺕ‬
 – fail.
‫ﻱ‬‫ ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬- məfulun bih.
‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ – ﹶﻛ‬feli cümlə, silətul movsul.
Beləliklə, indiyə kimi ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatının aşağıdakı növlərini keçmişik:
1. ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﺎ ﺍﻟﻨ‬‫( ﻣ‬İnkar bildirən ‫ﺎ‬‫)ﻣ‬. Məsələn:
.‫ﻱ‬
 ‫ﺩ ﹺﺭ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ ﻣ‬.‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ﹶﻓ ﹺﻬ‬‫ ﻣ‬. ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻣﺎ‬
152
 Məndə kitab yoxdur. Dərsi başa düşmədim. Bilmirəm.

2. ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﻻﺳ‬ ‫ﺎ ﹾﺍ‬‫( ﻣ‬sual əvəzliyi ‫ﺎ‬‫)ﻣ‬. Məsələn:

‫؟‬‫ﺘﺐ‬‫ﺗ ﹾﻜ‬ ‫ﺎﺫﹶﺍ‬‫؟ ﻣ‬‫ﻤﻚ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ ﺍ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ؟ ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬
Bu nədir? Adın nədir? Nə yazırsan?

3. ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺠﹺﺒ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎ ﺍﻟ‬‫( ﻣ‬təəccüb bildirən ‫ﺎ‬‫)ﻣ‬. Məsələn:
!‫ﺭ ﹶﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﻩ ﺍﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ ﻣ‬- Bu maşın necə də gözəldir!
4. ‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫( ﻣ‬ismul-movsul (nisbi əvəzlik) ‫ﺎ‬‫)ﻣ‬. Məsələn:
.‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹺﺮ‬ ‫ﻱ ﻣﹶﺎ‬
 ‫ﺘ ﹺﺮ‬‫ﺷ‬ ‫ﺳﹶﺄ‬ .‫ﺗ ﹾﺄ ﹸﻛ ﹸﻞ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺁ ﹸﻛ ﹸﻞ ﻣ‬- Sən yediyindən yeyirəm. Istədiyini
alacağam.

‫ﻭ ﹸﻝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺍﻟ‬ Çevrilmiş adlar

Ərəb dilində bir qrup adlar vardır ki, bu adlar ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬babından
çevrilib ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹸﻓ‬ babında olmuşlar. Bu cür adlara ‫ﻭ ﹸﻝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫“ ﺍﻟ‬çevrilmiş
adlar” deyilir.
Qeyd: ‫ﻭ ﹸﻝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫“ ﺍﻟ‬çevrilmiş adlar” tənvin qəbul etməyən
“ikihallı” ‫ﻑ‬‫ﺼﺮ‬  ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬  ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ ﺍ ﹶﳌ‬isimlərdəndir. Məsələn:
.‫ﻣﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻋ‬:‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ ﺃ‬- ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ - Ömər - əsli: Amir. (mənası: tikən)
.‫ﻓﺮ‬ ‫ﺍ‬‫ ﺯ‬:‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﺮ – ﺃ‬ ‫ﺯﹶﻓ‬ - Zufər - əsli: Zəfir. (Adam adıdır, mənası:
köməkçi)
.‫ﺎﹺﺑﻞﹲ‬‫ ﻫ‬:‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﺒ ﹸﻞ – ﺃ‬‫ﻫ‬ - Hubəl - əsli: Həbil. (Cahiliyyət dövründə
büt adıdır)
.‫ﺣﻞﹲ‬
 ‫ﺍ‬‫ ﺯ‬:‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﺣ ﹸﻞ – ﺃ‬ ‫ﺯ‬ - Zuhəl - əsli: Zəhil. (Planet adıdır “Saturn”)
Qeyd: ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ (Ömər) adı ilə ‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ (Amr) adlarının dəyişik
düşməməsi üçün yazıda Amr ‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ adının sonuna ‫ﻭ‬ hərfi əlavə

153
olunur. Bu ‫ﻭ‬ hərfi yalnız qrafik məqsəd daşıyır və oxunuşda
deyilmir və tələffüz olunmur.
‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ “Amr” adı ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ Ömər adından fərqli olaraq tənvin qəbul

edir və “üçhallıdır”. ‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ “Amr” adındakı ‫ﻭ‬ hərfi raf (adlıq) və cərr
(yiyəlik) hallarında yazılır. Nasb (təsirlik) halında isə yazılmır.
Çümki, ‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬
 ‫ﻋ‬ tənvin qəbul etdiyindən nasb halında ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ adı ilə dəyişik
salına bilməz. Məsələn:

.‫ﻭ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬

‫ﺐﺍ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ - Bu tələbənin adı Amrdır (adlıqda)
.‫ﻤﺮﹴﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - Bu Amrın kitabıdır (yiyəlik halında)
.‫ﺌﹶﻠ ﹰﺔ‬‫ﺳ‬
 َ‫ﺍ ﺃ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳﹶﺄ ﹶﻝ ﺍﹾﻟ‬ - Müəllim Amrdan sual soruşdu (təsirlikdə)

‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ sözünün “deyil” mənasında işlənməsi

‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ sözü isim və sifətlərlə yalnız izafə qaydasında işlənir. Yəni,
özündən sonra gələn sözə izafə olunur və bir neçə mənada işlənə
bilir. Ən çox işləndiyi mənalardan biri də sifətlərə izafə olunaraq
vəsfi inkar edən “deyil” mənasıdır. Məsələn:

‫ﻴ ﹴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 ‫ﲑ‬ ‫ﺮ ﻏ‬ ‫ﺒ‬‫ﳋ‬
‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍ ﹶ‬ ‫ ﻭ‬‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﳋ‬
‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍ ﹶ‬
Bu xəbər doğrudur, bu xəbər isə doğru deyil.
.‫ﺴ ﱠﻄﺮﹴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﻕ ﹶﻏ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺴ ﱠﻄﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬
Bu vərəq mil-millidir, bu vərəq isə mil-milli deyil.

“Başqa, digər” məfhumunun ərəb dilində ifadəsi

"‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫" ﻭ "ﺃ‬‫ﺧﺮ‬ ‫"ﺁ‬
Ərəb dilində “başqa” məfhumu muzəkkərdə ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺁ‬, muənnəsdə
isə ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﹸﺃ‬ sözlərinin sifət kimi işlənməsi vasitəsilə ifadə edilir. Bu
zaman ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺁ‬ və ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﹸﺃ‬ sözləri digər sifətlər kimi sifətləşmiş isimlə

154
(mənutu) müəyyənlik və qeyri müəyyənlikdə, kəmiyyətdə, halda və
cinsdə uzlaşır. ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺁ‬ sözünün cəmi ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺍ‬‫ﺃﻭ‬, ‫ﻭ ﹶﻥ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺁ‬, ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﹸﺃ‬ sözünün cəmi

isə ‫ﺎﺕ‬‫ﺮﻳ‬ ‫ﺧ‬

 ‫ ﹸﺃ‬olur. İkilikdə isə ‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ ﺁ‬və ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﻳ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹸﺃ‬olurlar. Məsələn:
. ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﻐ ﹰﺔ ﹸﺃ‬ ‫ﻭ ﹸﻟ‬ ‫ﻴ ﹶﺔ‬‫ﻛ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻐ ﹶﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺖ ﺍﻟﱠﻠ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬
Türk dilini və başqa bir dil öyrəndim
.‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﺁ‬‫ﻴﺖ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﹶﻟﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Bu bizim evdir və bizim başqa bir evimiz də var
‫ﻰ‬‫ﺍﻣ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﹸﻗﺪ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ ﺁ‬‫ﺼ ﹺﻞ ﺍﻟﺜﱠﺎﻧﹺﻲ ﻃﻼﺏ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ ﻭ ﻓ‬‫ﺪﺩ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺆﻻ ِﺀ ﻃﹸﻼﺏ‬‫ﻫ‬
Bunlar yeni tələbələrdir. İkinci sinifdə isə başqa, köhnə tələbələr var.

Qeyd 1: ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺁ‬ sözü ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ ﺃ ﹾﻓ‬vəznində olduğu üçün1 “məmnu minəs-
sarf” “tənvin qəbul etməyən” sözlər qrupuna aiddir və ikihallıdır.
Yəni, yiyəlik hal əlaməti (‫ )ـَـ‬fəthədir. ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬
 ‫ ﹸﺃ‬sözü isə maqsur isimdir
və “hal əlaməti olmayan” sözlər qrupuna aiddir.

1 ‫ﺮ‬‫ ﺁﺧ‬sözünün əsli, ‫ﺮ‬‫ ﺃ ﹾﺃﺧ‬kimidir, iki əlif birləşib ‫ﺃ = ﺁ‬+‫ ﹾﺃ‬oluduğu üçün bu formanı almışdır.
155
 17. ON YEDDÈNCÈ DßRS
ِ‫ﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭﻳ‬
‫ﺼ‬
 ‫ﺍ ﹶﳌ‬ (‫ﻉ ﺑﹺـ )ﺃﻥﹾ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﺐ ﺍ ﹸﳌﻀ‬
 ‫ﺼ‬  ‫ﻧ‬ Mudari felinin ‫ ﺃ ﹾﻥ‬ədatı ilə nasb olunması
‫ﻭ ﹸﻝ‬‫ﺭ ﺍ ﹸﳌﺆ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫( ﺍ ﹶﳌ‬masdar muəvval)
Əvvəlki dərslərimizdən bildik ki, felin üç forması var:
1. ‫ﻲ‬‫ – ﺍﳌﹶﺎﺿ‬Keçmiş zaman
2. ‫ﻉ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ – ﺍ ﹸﳌﻀ‬İndiki-gələcək zaman
3. ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ – ﺍﻷ‬Əmr forması
Bildik ki, felin keçmiş zaman və əmr forması hallanmır. Mudari
(İndiki-gələcək zaman) feli isə II, III şəxs qadın cinsi cəmləri istisna
olmaqla (َ‫ﻦ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺬ‬
‫ﺗ ﹾ‬ ,‫ﺒﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬) hallanandır. Həmçinin, öyrəndik ki, mudari
felinin üç halı var: raf (adlıq), nasb (təsirlik) və cəzm halı. Mudari
felinin raf halından nasb və ya cəzm halına düşməsinə səbəb felə
daxil olan nasb və cəzm ədatlarıdır. Buna görə də, əgər mudari feli
nasb və cəzm ədatlarından təcrid olunmuşdursa, deməli, o raf (adlıq)
halındadır. Əgər mudari felinin önündə nasb ədatlarından biri
olarsa, deməli, fel nasb (təsirlik) halındadır. Həmçinin, əgər mudari
felinin önündə cəzm ədatlarından biri olarsa, deməli fel cəzm
halındadır.
Keçən dərsimizdə feli cəzm edən ədatlardan birini ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬
“qadağa bildirən ‫”ﻻ‬ keçdik. Bu dərsimizdə isə mudari felini nasb

(təsirlik halına) salan ədatlardan biri olan ‫ﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﺼ‬

 ‫ﺃ ﹾﻥ ﺍ ﹶﳌ‬ “məsdər
ədatından” danışacağıq. Ümumilikdə, mudari felini nasb edən dörd
ədat var: (‫ﻥ‬
‫ﺇ ﹶﺫ ﹾ‬ ,‫ ﹶﻛﻲ‬,‫ ﹶﻟﻦ‬,‫)ﺃﻥﹾ‬. Bu ədatlardan ən çox işlənəni ‫ﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺃ ﹾﻥ ﺍ ﹶﳌ‬
“məsdər bildirən ‫ﻥ‬
‫ ”ﺃ ﹾ‬ədatıdır.
Qayda: ‫ﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭﻳ‬
‫ﺼ‬
 ‫“ ﺃﻥ ﺍ ﹶﳌ‬məsdər bildirən ‫ ”ﺃ ﹾﻥ‬mudari fellərə daxil olub
feli nasb edir və feli mənaca məsdərə çevirir. Bu yolla düzələn
məsdərlərə ‫ﻝ‬
‫ﻭ ﹸ‬‫ﺭ ﺍ ﹸﳌﺆ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫“ ﺍ ﹶﳌ‬məsdər muavvəl” (düzəltmə məsdər) deyilir.

156
 Nasb halında şəxs sonluğu damma (‫ )ـُـ‬ilə bitən fellər fəthə
(‫ )ـَـ‬ilə əvəz edilir, (‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ ,‫)ـُﻮﻥﹶ‬ ilə bitən mudari fellərdə isə raf

(adlıq) hal əlaməti olan ‫ ﻥ‬düşür.

Mudari felinin raf və nasb hal əlamətləri

‫ﺎﺭﹺﻉ‬‫ﺍﳌﹸﻀ‬
‫ﻮﺏ‬‫ﺼ‬‫ﺍﳌﹶﻨ‬
‫ﻓﹾﻊﹺ‬‫ﺔﹸ ﺍﻟﺮ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎﺭﹺﻉ‬‫ﺍﳌﹸﻀ‬
‫ﺐﹺ‬‫ﺼ‬‫ﺔﹸ ﺍﻟﻨ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬ (‫ﺑﹺـ)ﺃﻥﹾ‬
Mudari ‫ﻓﹸﻮﻉ‬‫ﺍﳌﹶﺮ‬ ‫ﻠﹶﺔﹸ‬‫ﻔﹶﺼ‬‫ ﺍﳌﹸﻨ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬
Mudari Mudari Şəxslər
felinin Mudari
felinin nasb feli ‫ﺃﻥﹾ‬ raf
Damirlər
hal əlaməti feli (raf
ədatıyla əlaməti halda)
nasb
halında
Damma ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬ I
Fəthə (‫)ـَـ‬ ‫ﺐ‬‫ﺃﻥﹾ ﺃﺫﹾﻫ‬ ‫ﺐ‬‫ﺃﺫﹾﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃﹶﻧ‬
(‫)ـُـ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬ şəxs
Damma
Fəthə (‫)ـَـ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﺗ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬‫ﺃﹶﻧ‬ ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
(‫)ـُـ‬ II

‫ﺩ‬‫ﻔﹾﺮ‬‫ﻠﻤ‬‫ ﻟ‬Tək
‫ ﻥ‬hərfinin şəxs
‫ﺒﹺﻲ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﺗ‬ ‫ ﻥ‬hərfi ‫ﺒﹺﲔ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬‫ﺃﹶﻧ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
düşməsi
Damma
Fəthə (‫)ـَـ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﻳ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬‫ﻫ‬ ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
(‫)ـُـ‬ III
Damma şəxs
Fəthə (‫)ـَـ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﺗ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
(‫)ـُـ‬
Damma ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬ I
Fəthə (‫)ـَـ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﻧ‬ ‫ﺐ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬‫ﺤ‬‫ﻧ‬
(‫)ـُـ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬ şəxs
‫ ﻥ‬hərfinin
‫ﻮﺍ‬‫ﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﺗ‬ ‫ﻮﻥﹶ‬‫ﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬‫ﺘ‬‫ﺃﹶﻧ‬ ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
‫ﻊﹺ‬‫ﻤ‬‫ﻠﹾﺠ‬‫ ﻟ‬Cəm

‫ ﻥ‬hərfi II
düşməsi
şəxs
hallanmır ‫ﻦ‬‫ـﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﺗ‬ hallanmır ‫ـﻦ‬‫ـﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬‫ﺘ‬‫ﺃﹶﻧ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
‫ ﻥ‬hərfinin
‫ﻮﺍ‬‫ﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﻳ‬ ‫ ﻥ‬hərfi ‫ﻮﻥﹶ‬‫ﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﻳ‬ ‫ـﻢ‬‫ﻫ‬ ‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬ III
düşməsi
şəxs
hallanmır ‫ﻦ‬‫ـﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﺃﻥﹾ ﻳ‬ hallanmır ‫ـﻦ‬‫ـﺒ‬‫ﺬﹾﻫ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺆ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬

157
 Məsdər muəvvəl (düzəlmə məsdər) ilə məsdər sarihin
(birbaşa məsdərin) fərqi
‫ﺼﺮﹺﻳ ﹺﺢ‬
 ‫ﺪ ﹺﺭ ﺍﻟ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻭ ﹺﻝ ﻭ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kim “məsdər bildirən ‫”ﺃ ﹾﻥ‬ mudari

fellərə daxil olur və ‫ﺃ ﹾﻥ‬ ədatı ilə fel ikisi birlikdə felin məsdərinin
mənasını verir. Bu yolla düzələn məsdərə “masdar muəvvəl”
(düzəltmə məsdər) deyilir. Felin öz məsdərinə isə “masdar sarih”1
(birbaşa məsdər) deyilir.
“Masdar muavvəl” ilə “masdar sarih” arasında mənaca heç bir
fərq yoxdur. Məsələn:
‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ = ﺃ ﹾﻥ‬‫ﻭﺝ‬‫ﺧﺮ‬ (cıxmaq)
Eyni məna vermələrinə baxmayaraq “masdar muəvval” ilə
“masdar sarih” arasında fərq vardır:
• “Masdar sarih” felin kök hərflərindən ibarət olub bütün hallarda
eyni qalır, dəyişmir. Həmçinin, məsdərin bu formasının düzəlmə
qaydası yoxdur. Hər felin özünə xas məsdəri var və bu
məsdərləri yalnız lüğətə müraciət etməklə öyrənmək olur. Yəni,
məsdərin bu forması “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 ”- dir.
• “Masdar muəvvəl” isə qaydaya əsasən (mudari fellərinə ‫ﻥ‬
‫ ﺃ ﹾ‬ədatı
artırılmaqla) düzəlir, yəni, “‫ﻲ‬‫ﺎﺳ‬‫ﻗﻴ‬ ”- dir və bir formada qalmayıb
şəxslərdən asılı olaraq dəyişir. Məsələn:

‫ﻲ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻳﺮﹺﻳﺪ ﺃﻥ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﻭ ﺣ‬ ‫ﺭ ِﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺲ ﺃﻣ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺎ ﺃﺭﹺﻳﺪ ﺃﻥ ﺃﺟ‬‫ﺃﻧ‬
‫ﻲ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﳉﻠﹸﻮ‬ ‫ﻳﺮﹺﻳﺪ ﺍ ﹸ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﻭ ﺣ‬
‫ﺭ ِﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺱ ﺃﻣ‬ ‫ﳉﻠﹸﻮ‬
‫ﺎ ﺃﺭﹺﻳﺪ ﺍ ﹸ‬‫ﺃﻧ‬
Bu iki cümlədən birincisində “masdar muəvvəl”, digərində isə
“masdar sarih” işlənmişdir. Birinci cümlədə I şəxs üçün ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺃﻥ ﺃﺟ‬, III

1 “Masdar sarih” 11-ci dərsdə öyrəndiyimiz məsdər formasına deyilir. Bildiyimiz kimi
məsdərin bu növü “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﻤ‬‫”ﺳ‬- dir və lüğətə qayıtmaq yolu ilə öyrənilir. Beləliklə, bildik ki,
məsdərin iki forması var:
1. Masdar sarih – birbaşa məsdər.
2. Masdar muavvəl – düzəltmə məsdər.
158
şəxs üçün isə ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺃﻥ‬ “masdar muavvəl” işləndiyi halda, ikinci
cümlədə hər iki şəxs üçün eyni olan ‫ﺱ‬
 ‫ﳉﻠﹸﻮ‬
‫ﺍﹸ‬ “masdar sarih”
işlənmişdir.
Masdar muavvəlin işlədilməsi şəraiti
‫ﻭ ﹺﻝ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺎ ﹺﻝ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻣﻮ‬
“Masdar muavvəl” cümlələrdə “masdar sarihin” işlənə bildiyi
bütün şəraitlərdə işlənə bilir və mübtəda, xəbər, fail, məfulun bih və
s. cümlə üzvləri yerində çıxış edə bilir. Məsələn: Uca Allah buyurur:
‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﹶﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻮﻣ‬‫ﺗﺼ‬ ‫
َﻭﹶﺃ ﹾﻥ‬
“Oruc tutmaq sizə daha xeyirlidir” (əl-Bəqərə surəsi, 184)

Bu ayədə ‫ﻮﺍ‬‫ﻮﻣ‬‫ﺗﺼ‬ ‫“ ﹶﺃ ﹾﻥ‬Oruc tutmaq” mübtədadır.

Lakin, çox vaxt arzu, istək, imkan, rica, zərurilik və s. bu kimi
modal məna daşıyan fellərdən sonra işlənir. Çünki, belə mənalı
fellərdən sonra çox vaxt məsdər gəlir. Məsələn:

A. Arzu, istək bildirən fellərdən sonra:

.‫ﺼﻞﹺ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺪ ﺃﻥ ﺃ‬ ‫ﺃﺭﹺﻳ‬

Sinifdən çıxmaq istəyirəm.

B. İmkan bildirən fellərdən sonra:

‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻨﻨﹺﻲ ﺃﻥ ﺃ‬‫ﻜ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺃ‬

Sinifdən çıxa bilərəmmi? (hərfən: mümkündürmü mənə

sinifdən çıxım?)

C. Rica və xahiş bildirən fellərdən sonra:

‫ﻞ‬‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔﺼ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬

‫ﺮﻭ ﹺ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﺑﺎ ﹸ‬‫ﺢ ﹶﻟﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﺃﻥ‬‫ﺭﺟ‬ ‫ﺃ‬

Rica edirəm, bizə sinifdən çıxmağa icazə verəsən.

159
 D. Lüzum bildirən fellərdən sonra:

.‫ﻴﺔﹶ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻐ ﹶﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺱ ﺍﻟﹸﻠ‬

 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻚ ﺃ ﹾﻥ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﻳ ﹺ‬

Ərəb dilini öyrənmək sənə vacibdir.

‫ﻴ ﹺﻞ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﺘ‬‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫“ ﻻ‬Məqsəd” bildirən ‫ﻟـ‬ ədatı

‫ﻴ ﹺﻞ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﺘ‬‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫ﻻ‬ “məqsəd” bildirən ‫ـ‬‫ﻟ‬ ədatı hərfu cərrlərdəndir (ön
qoşmadır). Digər hərfu cərrlərdən fərqli olaraq bu ‫ـ‬‫ ﻟ‬yalnız mudari
(indiki-gələcək zaman) felləri ilə işlənir və fel bu ön qoşmadan sonra
pozulmuş1 (təqdirdə olan) ‫ﻥ‬
‫ ﺃ ﹾ‬ilə mənsub (təsirlikdə) olur.
‫ﻴ ﹺﻞ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﺘ‬‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫“ ﻻ‬məqsəd” bildirən ‫ـ‬‫ ﻟ‬ədatı məqsəd və səbəb bildirir və
“..üçün ki, ötrü ki, görə ki, ..ki” mənalarını verir. Yəni, ‫ـ‬‫ ﻟ‬ədatından
sonra gələn fel, ədatdan əvvəl gələn felin səbəb və məqsədini
bildirir. Məsələn:
.َ‫ﺏ ﺍﳌﹶﺎﺀ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺖ ﻷ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ - Su içmək üçün çıxdım.
Bu cümlədən görürük ki, ‫ـ‬‫ ﻟ‬ədatından əvvəl ‫ﺖ‬  ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ feli, sonra
isə ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ ﺃ‬felidir. ‫ـ‬‫ ﻟ‬ədatından sonra gələn ‫ﺏ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ ﺃ‬feli, ədatdan əvvəl
gələn ‫ﺖ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ felinin səbəbidir. Yəni, çıxmağın səbəbi su içmək
olmuşdur. Həmçinin, ədatdan sonra gələn ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺃ‬ feli mənsubdur
(təsirlikdədir). Bu felin nasb olmasına səbəb isə, pozulmuş (təqdirdə
olan) ‫ﻥ‬‫ ﺃ ﹾ‬dir. Yəni:
.َ‫ﺏ ﺍﳌﹶﺎﺀ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺖ ﻷ ﹾﻥ ﺃ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬
Qeyd: Ərəb dilində məqsəd və səbəb bildirən digər ədatlar da
var. Bu ədatları tədricən gələcəkdə öyrənəcəyik.

1 ‫ـ‬‫ ﻟ‬hərfu cərrindən sonra gələn ‫ – ﺃ ﹾﻥ‬nin pozulması vacib deyil, icazəlidir. Yəni, yazıla da
bilər. lakin əksər hallarda pozulur, təsiri isə qalır.
160
 ‫ﻨ ﹸﺬ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cərrin mənası
‫ﻨ ﹸﺬ‬ ‫ﻣ‬ zamana xas olan hərfu cərrdir. Yəni, yalnız zamana dəlalət
edən sözlərlə işlənir. Necə ki, ‫ﻦ‬
 ‫ﻣ‬ hərfu cərri məkana xasdır.
Mənası, “-dan,-dən bəri” və ya “-dır, -dir, -dur, -dür ki..” Məsələn:
.‫ﻮﻉﹴ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ﻨ ﹸﺬ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺋﺐ‬‫ﺪ ﻏﺎ‬‫ﺣﺎﻣ‬
Həmid bir həftədir ki, (bir həftədən bəri) qaibdir.

161
 18. ON SßKKÈZÈNCÈ DßRS
Mudari felinin nasb (təsirlik hal) və cəzm əlaməti
‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺰ ﹺﻡ ﻓ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺐ ﻭﺍ ﹶ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
Mudari felini qəbul etdiyi şəxs sonluğu baxımından aşağıdakı
qrafikdə göstərildiyi kimi üç yerə ayırmaq olar:
Mudari feli

Şəxs sonluğu olmayan ‫ﻦ‬ ‫ـ‬

ْ ilə bitən fellər ‫ﲔ‬
‫ـ‬
ِ və ‫ ـُﻮ ﹶﻥ‬ilə bitən
fellər

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﲔ‬
 ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬

rafda (‫)ـُـ‬, nasbda (‫)ـَـ‬, Hallanmır raf əlaməti ‫ﻥ‬,

nasb və cəzm
cəzmdə (‫ )ـْـ‬olur əlaməti ‫ ﻥ‬nun
pozulmasıdır

Qrafikdən göründüyü kimi, şəxs sonluğu qəbul etməyən

mudari felləri hərəkələrlə (‫ـْـ‬
,‫ ـَـ‬,‫ )ـُـ‬hallanır. Yəni, raf halında
damma (‫)ـُـ‬, nasb halında fəthə (‫)ـَـ‬, cəzm halında isə sukun (‫)ـْـ‬
qəbul edirlər.
Şəxs sonluğu ِ‫ﺓ‬‫ﺴﻮ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻧ‬ “qadın cinsini bildirən ‫ﻦ( ”ﻥ‬ ‫ـ‬
ْ ) olan
mudari felləri isə hallanmır. Buna görə də bütün hallarda (raf, nasb
və cəzm) dəyişməz qalırlar.

162
 Şəxs sonluğu ‫ﺎﻋﺔ‬‫ﳉﻤ‬
‫ﻭ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ “cəm bildirən ‫ ”ﻭ‬və ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍ ﹸﳌﺨ‬‫ﻳ‬ “II şəxs
qadın cinsini bildirən ‫ﲔ( ”ﻱ‬
 ‫ـ‬
ِ ,‫ )ـُﻮ ﹶﻥ‬olan mudari fellərinin raf (adlıq
hal) hal əlaməti felin sonunda ‫ﻥ‬ hərfinin sabit olmasıdır. Nasb və

cəzm əlaməti isə bu ‫ ﻥ‬hərfinin düşməsidir.

Məsələn:
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬- ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬- ‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ – ﻻ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬

Bənzətmə bildirən ‫ ﻛﹶـ‬hərfu cərri

‫ﻪ‬ ‫ﺸﺒﹺﻴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﻛﹶﺎ‬
‫ ﻛﹶـ‬hərfu cərri digər hərfu cərrlərdən fərqli olaraq yalnız zahir
isimlərlə işlənir. Şəxs əvəzlikləri ilə işlənmir. Bu hərfu cərrin bir
neçə mənası var1. Əsas mənası ‫ﻪ‬ ‫ﺸﺒﹺﻴ‬
 ‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬bənzətmədir”. Buna görə də bu
hərfu cərrə ‫ﻪ‬ ‫ﺸﺒﹺﻴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﻛﹶﺎ‬ “bənzətmə bildirən ‫ ”ﻛﹶـ‬deyilir və “....kimi,...
oxşayır, ....bənzəyir” mənasını verir. Məsələn:
.‫ﺠﺪ‬
‫ﺴﹺ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳ ﹸﺔ ﻛﹶﺎﹾﻟ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬
Bu məktəb məscid kimidir (məscidə oxşayır).
.‫ـﻪ‬‫ﻴﻠ‬‫ﻣ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺴﻼﹶﻥ ُ ﹶﻛ‬
 ‫ ﹶﻛ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
Həmid dostu kimi tənbəldir.

Qeyd: Bənzətmə bildirən ‫ﻛﹶـ‬ hərfu cərinin sinonimi ‫ﻣﹾﺜﻞﹲ‬ “kimi,

oxşar, bənzər” ismidir. Bu ismi həm damirlərlə, həm də isimlərlə
işlətmək olur. Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﻣﹾﺜﹸﻠ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺣ‬Həmid sənin kimidir

1 ‫ ﻛﹶـ‬hərfu cərrinin digər mənalarından: səbəb, təkid, “üzərində”, təəccüb və s. mənalarda

işlənir.
163
 19. ON DOQQUZUNCU DßRS
Mudari felinin ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻟ‬inkar ədatı ilə nasb olması
‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ( ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻉ ﺑﹺـ) ﹶﻟ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﺐ ﺍ ﹸﳌﻀ‬
 ‫ﺼ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı mudari felini nasb edən ədatlardan biridir. Mudari
felini nasb etməklə yanaşı onu gələcək zamanda inkar edir. Beləliklə,
‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬ədatı üç mənanı daşıyır:
1. İnkar ədatıdır;
2. Mudari (indiki-gələcək zaman) felini nasb (təsirlik halına)
salır;
3. Feli gələcək zamana aid edir;
İnkar ədatıdır: çünki, feli inkar edir, eyni zamanda feli nasb
edir, eyni zamanda da gələcək zamana aid edir.
Məsələn:
‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﹶﻟ‬
Məktəbə getməyəcəm.

Misaldan görürük ki, ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı ‫ﺐ‬

 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ felini inkar etdi, eyni
zamanda feli nasb etdi və inkarı gələcək zamana (getməyəcəm) aid
etdi.
Sual: ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı aid olduğu feli əbədi olaraq inkar edir, yoxsa
əbədi inkarı bildirmir?
Cavab: ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻟ‬ədatı əbədi inkarı bildirmir. Müvəqqəti inkarı bildirir.
Bəzi qrammatika alimləri (əz-Zəməxşəri kimi) ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻟ‬ədatının əbədi
inkar etməsini iddia etmişlər.
Dəlil kimi bu ayəni gətirirlər: ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﺨﹸﻠﻘﹸﻮﺍ ﹸﺫﺑ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ “bir milçək belə
yarada bilməzlər”. (əl-Həcc, 73) Buna cavab budur ki, ayədəki əbədi
inkar ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatına görə deyil, yaratmaq sifətinin yalnız Allaha
aid
olmasına görədir.

164

‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬ədatının əbədi inkarı bildirməməsinə dəlillər:
‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatının əbədi inkarı bildirməməsinə dair dəlillər çoxdur.
Bunlardan ikisini qeyd etmək kifayət edər:
1. Qurani-Kərimin ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
ِ ‫ﻧ‬‫ﻡ ﹺﺇ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻦ ﹸﺃ ﹶﻛﱢﻠ‬ ‫ﹶﻓﹶﻠ‬ “bu gün heç kimlə
danışmayacağam” (Məryəm surəsi, 26).
Əgər ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬əbədi inkarı bildirsəydi, o zaman ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﹾﻟ‬ “bu gün” sözü ilə
ziddiyyət təşkil edərdi. Yəni, məna belə olardı “bu gün heç vaxt heç
kimlə danışmayacağam”.
2. Qurani-Kərimin ‫ﺪﺍ‬ ‫ﺑ‬‫ﻩ ﹶﺃ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬  “bunu heç vaxt diləməzlər”
(əl-Bəqərə, 95).
Əgər ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻟ‬ədatı əbədi inkar mənasını bildirsəydi, o zaman ‫ﺪﺍ‬ ‫ﺑ‬‫“ ﹶﺃ‬heç
vaxt” sözünə ehtiyac olmazdı Yəni, məna belə olardı “bunu heç
vaxt diləməzlər heç vaxt”.
Beləliklə, biz felin hər üç zamanda (keçmiş, indiki və gələcək)
inkarını öyrəndik.
1. Keçmiş zamanda ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı ilə: ‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺔ ﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ﻣ‬ dünən
məktəbə getmədim.
2. İndiki-gələcək zamanda ‫ ﻻ‬ədatı ilə: ‫ﻡ‬ ‫ﺔ ﺍﻟﻴﻮ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﻻ ﺃ ﹾﺫ‬Bu
gün məktəbə getmirəm.
3. Qəti gələcək zamanda ‫ﻦ‬
 ‫ ﹶﻟ‬ədatı ilə: ‫ﻏﹶﺪﹰﺍ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻦ ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ ﹶﻟ‬sabah
məktəbə getməyəcəm.

165
 20. ÈYÈRMÈNCÈ DßRS
Təsniyənin hallanması və hal əlamətləri
‫ﻰ‬‫ﺏ ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
Keçən dərslərimizdən birində isimlərin ikilik halı “təsniyəsi”
barədə danışdıq1 və bildik ki, isim və sifətlərin təsniyəsi sonlarına
(‫ﻥ‬
‫ﺍ‬ ‫)ـﹷ‬ şəkilçisi artırılmaqla düzəlir. Bu şəkilçidə ‫ﺍ‬ “əlif” hərfi tək

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ halın adlıq hal əlamətini, yəni (‫ )ـُـ‬dammanı əvəz edir. ‫ﻥ‬
“nun” hərfi isə tək halın tənvinini əvəz edir. lakin tək haldan fərqli
olaraq təsniyə halındakı ‫ﻥ‬ “nun” hərfi yalnız izafə halında düşür2.

Cərr (yiyəlik) və nasb (təsirlik) hallarında ‫ﺍ‬ “əlif” hərfi ( ‫“ )ـَ ﻱ‬yə”
hərfinə çevrilir. Yəni, tək halın cərr əlaməti olan (‫“ )ـِـ‬kəsrəni” və
nasb əlaməti olan (‫“ )ـَـ‬fəthəni” ‫ﻱ‬ َ‫“ ـ‬yə” hərfi əvəz edir. Beləliklə,
cərr və nasb halında (‫ﻥ‬
‫ﺍ‬
‫ )ـﹷ‬təsniyə şəkilçisi çevrilib (‫ﻳ ﹺﻦ‬ ‫ )ـﹷ‬olur.
Qayda: Təsniyənin (ikilik halın) raf (adlıq hal) əlaməti ‫“ ﺍ‬əlif”,
nasb (təsirlik hal) və cərr (yiyəlik hal) əlaməti isə ‫“ ﻱ‬yə”-dir.
Məsələn:
‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﻳﺪ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻡ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺟ‬ Bu gün iki yeni tələbə gəldi.
‫ﻳ ﹺﻦ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﻟ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ Məktəbin qarşısında iki yeni tələbə
gördüm.
‫ﻳ ﹺﻦ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﻦ ﺍ ﹶ‬‫ﺒﻴ‬‫ﻟ‬‫ﻠﻄﱠﺎ‬‫ﺐ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu kitablar iki yeni tələbənindir.
Qeyd: Gördüyümüz kimi təsniyə nasb və cərr hallarında eyni
şəkilçini (‫ﻦ‬
‫ﻳ ﹺ‬ َ‫)ـ‬ qəbul edir. Təsniyənin məhz hansı halda olması
onun cümlədəki qrammatik yerinə görə müəyyənləşdirilir: məcrur
halı tələb edən şəraitdədirsə məcrur, mənsub hal tələb edən
şəraitdədirsə mənsub haldadır. Məsələn,

1 Bax: I kitab 18-ci dərs.

2 Təsniyə halında olan isimlərin izafəsini inşə-Allah gələcək dərslərimizdən biləcəyik.
166
 ‫ﻳ ﹺﻦ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﻟ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ cümləsində ‫ﲔ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬ “məfulun bih”
olduğuna görə mənsubdur.
‫ﻳ ﹺﻦ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﳉﺪ‬
‫ﻦ ﺍ ﹶ‬‫ﺒﻴ‬‫ﻟ‬‫ﻠﻄﱠﺎ‬‫ﺐ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ cümləsində isə ‫ﲔ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬ sözü ‫ﹺﻝ‬ hərfu
cərrindən sonra gəldiyinə görə məcrurdur.

“Onlardan (ikisindən) biri ..... , digəri isə ....” ifadəsi

.".... ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ ﻭ ﺍ ُﻷ‬,.... ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺍ‬‫ﺣﺪ‬ ‫" ﻭ "ﺇ‬.... ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﻭ ﺍﻵ‬,.... ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫"ﺃ‬
Bu ifadə ərəb dilində kişi cinsi üçün “.... ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﻭ ﺍﻵ‬,.... ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫”ﺃ‬
kimi, qadın cinsi üçün isə, “.... ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﻭ ﺍ ُﻷ‬ ,.... ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺍ‬‫ﺣﺪ‬ ‫”ﺇ‬ kimi işlənir.
Məsələn:
.‫ﻤﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ ﹶﺃ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺍﻵ‬‫ﻕ ﻭ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ ﹶﺃ‬،‫ﺎﻥ‬‫ ﹶﻗﹶﻠﻤ‬‫ﺪﻱ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬
Məndə iki qələm var, (onlardan) biri göy, digəri isə, qırmızıdır.
.‫ﺿﺔﹲ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺍ ُﻷ‬‫ﺳﺔﹲ ﻭ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺍ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ ﹺﺇ‬،‫ﺎﻥ‬‫ﺧﺘ‬ ‫ﻲ ﹸﺃ‬ ‫ﻟ‬
Mənim iki bacım var, (onlardan) biri müəllimə, digəri isə tibb
bacısıdır.

167
 21. ÈYÈRMÈ BÈRÈNCÈ DßRS
Mudari felinin ‫ﻢ‬
 ‫ ﹶﻟ‬və ‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬ədatları ilə cəzm olunması
"‫ﺎ‬‫" ﻭ "ﹶﻟﻤ‬‫ﻉ ﺑـ"ﹶﻟﻢ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻡ ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬
Mudari felini cəzm edən ədatlardan ikisi də ‫ﻢ‬
 ‫“ ﹶﻟ‬-ma/-mə” və ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬
“hələ -ma/-mə” ədatlarıdır. Bu iki ədat mudari fellərinə daxil olub
onları cəzm etməklə yanaşı feli keçmiş zamanda inkar edirlər. Bu
səbəbdən də bu iki ədata ‫ﺐ‬
‫ﻧ ﹾﻔ ﹴﻲ ﻭ ﹶﻗ ﹾﻠ ﹴ‬ ‫ﺰ ﹴﻡ ﻭ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “cəzm, inkar və
çevirən” ədat deyirlər. ‫ﺰ ﹴﻡ‬ ‫ﺟ‬
 ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ”cəzm ədatıdır” çünki mudari felini
cəzm edir, ‫ﻧ ﹾﻔ ﹴﻲ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “inkar ədatıdır” çünki feli inkar edir, ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬
‫ﺐ‬
‫”ﹶﻗ ﹾﻠ ﹴ‬çevirən ədatdır” çünki indiki zaman felini mənaca keçmiş
zamana aid edir və fel bitmiş keçmiş zaman bildirir. Məsələn:
(getmədi) ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ﺐ = ﻣ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺐ – ﹶﻟ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
(getmədilər) ‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ﻮﺍ = ﻣ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺬ‬
‫ﻳ ﹾ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬- ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ və ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatlarının hər ikisi mudari felini cəzm edirək felin
bitmiş keçmiş zamanda inkarını bildirirlər. Buna baxmayaraq, məna
baxımından aralarında fərq vardır. ‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬ədatı ilə inkar olunan fel “hələ
-ma/-mə” mənasını verir və felin danışılan vaxta qədər inkar
olunduğunu, lakin sonradan bu inkarın aradan qaldırıla biləcəyinin
mümkünlüyünü bildirir. Məsələn:
(hələ yazmayıb) ‫ﺐ ﺇﱃ ﺍﹾﻟﺂ ﹶﻥ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻣﺎ ﹶﻛ‬ = ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬- ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﻲ ﹸﻗﻠﹸﻮﹺﺑ ﹸﻜ‬‫ﺎ ﹸﻥ ﻓ‬‫ﺧ ﹺﻞ ﺍﹾﻟﹺﺈﳝ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﹶﻟﻤ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺳﹶﻠ‬ ‫ﻦ ﻗﹸﻮﻟﹸﻮﺍ ﹶﺃ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎ ﹸﻗ ﹾﻞ ﹶﻟ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺏ ﺁ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺖ ﺍﻟﹾﺄ‬
 ‫
ﻗﹶﺎﹶﻟ‬
“Bədəvilər: "Biz iman gətirdik!"– dedilər. De: "Siz qəlbən iman
gətirmədiniz! Ancaq: "Biz müsəlman olduq!"– deyin. İman sizin
qəlblərinizə hələ daxil olmamışdır” (əl-Hucurat surəsi, 14)

168
 Allah
buyurur:
‫ﺏ‬
‫ﻋﺬﹶﺍ ﹺ‬ ‫ﻳﺬﹸﻭﻗﹸﻮﺍ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ ﹾﻞ ﹶﻟﻤ‬

“Xeyr, onlar Mənim əzabımı hələ dadmayıblar” (Sad surəsi, 8)

Yəni, hələ dadmayıblar, sonra isə dadacaqlar.

Həmçinin, ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatının feli məlumdursa, danışıq əsnasında
pozula bilər və sualı cavablandırarkən yalnız ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ilə kifayətlənmək
olar. ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatında isə bu mümkün deyil və mütləq fel qeyd
olunmalıdır. Məsələn:
(‫ﺘﺐ‬‫ﺎ ﺃ ﹾﻛ‬‫ ﹶﻟﻤ‬:‫ )ﺃﻱ‬.‫ﺎ‬‫؟ ﹶﻟﻤ‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﺃ ﹶﻛ‬
Dərsi yazdınmı? Hələ yox. (yəni: hələ yazmamışam)

Sözün növləri1
‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻡ ﺍﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﹾﻗﺴ‬
Ərəb dilində hər bir cümlənin tərkibində olan sözlər üç şeydən
biridir:
1. İsim;
2. Fel;
3. Hərf2.
Yəni, əgər biz ərəb dilində deyilən istənilən cümləni araşdırsaq
görərik ki, cümlənin təşkil olunduğu sözlər bu üç növdən biridir.
1. İsim – müstəqil məna daşıyan, əşya, keyfiyyət, say və ad
bildirən sözlərdir. Məsələn: ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬
 ,‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﻟ‬və s.
2. Fel – hərəkətin icrasının müxtəlif zamanlarda baş verməsini
bildirir. Məsələn: ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ﹶﺫ‬
3. Hərf1 – ayrılıqda müstəqil məna daşımayan və yalnız digər
sözlər ilə birləşərkən məna ifadə edən sözlərdir. Məsələn: ,‫ﻲ‬‫ﻓ‬
‫ ﺑﹺـ‬,‫ ﹶﻟﻢ‬,‫ ﺇﻥﱠ‬,‫ ﻋﻠﻰ‬və s.

1 Bu mövzu Azərbaycan dili qrammatikasında “Nitq hissələri” kimi tanınır.

2 Yəni: ədatlar.
169
 Bu nitq hissələrinin hər birinin özlərinə xas olan əlamətləri
vardır.
İsmin əlamətləri:
1. ‫ ﹶﺍ ﹾﻝ‬artiklinin daxil olması;
2.Tənvin;
3.Hərfu cərrlərlə işlənməsi;
4.İkilik və cəm hallarında ola bilməsi;
5.Məcrur (yiyəlik halda) olması;
Qeyd: Sifət, say, əvəzlik və zərf kimi yerdə qalan nitq hissələri
ismin əlamətlərini qəbul etmələrində ismə bənzədikləri üçün “isim”
qrupuna aid edilmişdir.

Felin əlamətləri:
1. (‫ﻢ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻧ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬və s.) şəxs sonluqlarının qəbul etməsi;
2. Zamana və hərəkətə dəlalət etməsi;
3. (‫ﺪ‬
 ‫ﹶﻗ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬,‫ ﹶﻟﻢ‬,‫ ﹶﻟﻦ‬,‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬ ,‫)ﺱ‬ kimi felə xas olan ədatları qəbul
etməsi.

Hərfin əlaməti:
Nə felin, nə də ismin əlamətlərini qəbul etməyənlər isə
hərflərdir.
Qeyd 1: Azərbaycan dili qrammatikasında köməkçi nitq
hissələri (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) ərəb dili
qrammatikasında “hərf” qrupuna daxildir.
Qeyd 2: Bütün hərflər məbnidir. Yəni, hallanmırlar və amilin
təsiri ilə sonları dəyişmir.

1Hərf dedikdə - burada səslərin işarəsini bildirən lüğəti məna deyil, istilahi məna nəzərdə
tutulur. Istilahi mənada “hərf” bir və ya bir neçə hərfdən də ibarət ola bilər.
170
 Azərbaycan dilində nitq hissələri

Əsas nitq hissələri Köməkçi nitq hissələri

İsim Qoşma

Sifət Bağlayıcı
HƏRF
Say İSİM ‫ﻢ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ Ədat ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬

Əvəzlik Modal sözlər

Zərf Nida

Fel FEL ‫ﻞ‬

‫ﻌ ﹸ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬

171
 22. ÈYÈRMÈ ÈKÈNCÈ DßRS
Mudari felinin üç halı
‫ﺙ‬
‫ﻉ ﺍﻟﺜﱠﻼ ﹸ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﺕ ﺍ ﹸﳌﻀ‬
 ‫ﺎﻻ‬‫ﺣ‬

Mudari feli

Şəxs sonluğu olmayan ‫ﻦ‬ ‫ـ‬

ْ ilə bitənlər ‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ və ‫ ـُﻮﻥ‬ilə bitənlər

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﲔ‬
 ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬

rafda (‫)ـُـ‬, nasbda (‫)ـَـ‬, Hallanmır ‫ﻥ‬

raf əlaməti , nasb və cəzm
cəzmdə (‫ )ـْـ‬olur əlaməti ‫ ﻥ‬pozulmasıdır

172
 ‫‪Mudari felinin hallanması və hal əlamətləri‬‬

‫ﺠ ‪‬ﺰﻭ ‪‬ﻡ‬
‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ ‪‬‬
‫ﺍ ﹸﳌﻀ‪‬ﺎ ﹺﺭ ‪‬‬ ‫ﺏ‬
‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‪‬ﻨﺼ‪‬ﻮ ‪‬‬
‫ﺍ ﹸﳌﻀ‪‬ﺎ ﹺﺭ ‪‬‬ ‫ﻉ‬
‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ ‪‬ﺮﻓﹸﻮ ‪‬‬
‫ﺍ ﹸﳌﻀ‪‬ﺎ ﹺﺭ ‪‬‬
‫‪Mudari feli cəzm halda‬‬ ‫‪Mudari feli nasb halda‬‬ ‫‪Mudari feli raf halda‬‬

‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ﺃ ﹾﺫ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ﺃ ﹾﺫ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫ﺃ ﹾﺫ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻧ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﻧ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫ﺐ‬
‫‪‬ﻧ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬

‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒﹺﻲ‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒﹺﻲ‬ ‫ﲔ‬

‫‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﹺﺒ ‪‬‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮﺍ‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮﺍ‬ ‫‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮ ﹶﻥ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮﺍ‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮﺍ‬ ‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫﺒ‪‬ﻮ ﹶﻥ‬

‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬ ‫‪‬ﺗ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬ ‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ‪‬ﺒ ‪‬ﻦ‬

‫‪173‬‬
 23. ÈYÈRMÈ Ö×ÖÍÚÖ DßRS
Düzgün muzəkkər cəmin hallanması
‫ﻟ ﹺﻢ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹺﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
Keçən dərslərimizdən bilirik ki, ُ‫ﻢ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “düzgün

muzəkkər cəmi” isimlərin sonlarına ( ‫)ـُ ﻭ ﹶﻥ‬ şəkilçisi artırılmaqla

düzəlir. İkilik halda (təsniyədə) olduğu kimi burada da ‫ﻭ‬ “vav” hərfi
tək ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬halın adlıq hal əlamətini, yəni (‫ )ـُـ‬dammanı əvəz edir. ‫ﻥ‬
“nun” hərfi isə tək halın tənvinini əvəz edir. Lakin tək haldan fərqli
olaraq təsniyə halındakı ‫ﻥ‬ “nun” hərfi yalnız izafə halında düşür1.
Cərr (yiyəlik) və nasb (təsirlik) hallarında ‫ﻭ‬ “vav” hərfi ‫ـِ ﻱ‬
özündən əvvəlki hərf kəsrə olan “yə” hərfinə çevrilir. Yəni, tək halın
cərr əlaməti olan (‫“ )ـِـ‬kəsrəni” və nasb əlaməti olan (‫“ )ـَـ‬fəthəni”
‫“ ـِ ﻱ‬yə” hərfi əvəz edir. Beləliklə, cərr və nasb halında (‫ )ـُـﻮ ﹶﻥ‬cəm
şəkilçisi çevrilib (‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ـ‬
ِ ) olur.
Qayda: Düzgün muzəkkər cəmin raf (adlıq hal) əlaməti ‫ﻭ‬
“vav”, nasb (təsirlik hal) və cərr (yiyəlik hal) əlaməti isə ‫ﻱ‬ “yə”-dir.
Məsələn:

.‫ﺪﺩ‬ ‫ﺟ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺟ‬ Bu gün yeni müəllimlər gəldi

‫ﺩﹰﺍ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬Məktəbin qarşısında yeni müəllimləri gördüm
‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﳉ‬
‫ﲔﺍ ﹸ‬  ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﺐ ﻟ‬  ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu kitablar yeni müəllimlərindir

Qeyd 1: Gördüyümüz kimi düzgün muzəkkər cəmi nasb və

cərr hallarında eyni şəkilçini (‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬ ِ‫)ـ‬ qəbul edir. İsmin məhz hansı
halda olması onun cümlədəki qrammatik yerinə görə

1 Düzgün muzəkkər cəmlərin izafəsini gələcək dərslərimizdən biləcəyik inşaallah.

174
müəyyənləşdirilir: məcrur halı tələb edən şəraitdədirsə məcrur,
mənsub halı tələb edən şəraitdədirsə mənsub haldadır. Məsələn,
ً‫ﺩﺍ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ cümləsində ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ “məfulun bih”
olduğuna görə mənsubdur.
‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﳉ‬
‫ﲔ ﺍﹸ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﺐ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ cümləsində isə ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ məcrurdur, ‫ﹺﻝ‬
hərfu cərrindən sonra gəldiyinə görə.
Qeyd 2: Təsniyənin və düzgün muzəkkər cəmin hallanma
qaydasından görürük ki, həm təsniyənin, həm də düzgün muzəkkər
cəmin cərr və nasb əlamətləri ‫“ ﻱ‬yə”- dir. Lakin diqqət etsək görərik
ki, təsniyənin cərr və nasb əlaməti olan ‫ﻱ‬ “yə”- dən əvvəlki hərəkə
(‫ )ـَـ‬fəthədir, ‫“ ﻱ‬yə”- dən sonrakı ‫“ ﻥ‬nun” hərfinin hərəkəsi isə
(‫ )ـِـ‬kəsrədir (‫ﻦ‬
‫ﻳ ﹺ‬ َ‫)ـ‬, düzgün muzəkkər cəmdə isə ‫“ ﻱ‬yə”- dən
əvvəlki hərəkə (‫ )ـِـ‬kəsrədir, ‫“ ﻱ‬yə”- dən sonrakı ‫ﻥ‬ “nun” hərfinin
hərəkəsi isə (‫ )ـَـ‬fəthədir (‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬ ِ‫)ـ‬. Məsələn:
.‫ﻳﻦﹺ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
‫ﺳ ﹺ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
Məktəbin qarşısında iki yeni müəllim gördüm.
‫ﺩﹰﺍ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﻣ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
Məktəbin qarşısında yeni müəllimləri gördüm.

Hallanmada “düzgün muzəkkər cəmə” aid edilən isimlər

‫ﻟ ﹺﻢ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹺﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻖ ﹺﺑ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ ﹾﻠ‬

20 – dən 90-a kimi onluq saylar ( ,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺧ‬ ,‫ﻮﻥﹶ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬,‫ ﺛﹶﻼﺛﹸﻮﻥﹶ‬,‫ﻭﻥﹶ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺴﻌ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﺎﻧ‬‫ ﹶﺛﻤ‬,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ ,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﺳﺘ‬ ) düzgün muzəkkər cəmlər kimi
hallandığına görə ‫ﻢ‬ ‫ﻟ ﹺ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹺﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻖ ﹺﺑ‬ ‫ﺤ‬
 ‫“ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻠ‬düzgün muzəkkər cəminə”
aid edilirlər. Bu onluqların təki olmadığına görə biz onları “düzgün
muzəkkər cəm” deyil, “düzgün muzəkkər cəminə” aid edilənlər
adlandırırıq. Çünki, bildiyimiz kimi, “düzgün muzəkkər cəm” təkin

175
sonuna (‫ﻥ‬
‫ﻭﹶ‬ ُ‫)ـ‬ şəkilçisi artırılmaqla düzəlir. Onluqların isə təki
olmadığına görə cəm adlana bilməzlər. Lakin sonları (‫ﻥ‬
‫ﻭﹶ‬ ُ‫ )ـ‬şəkilçisi
ilə bitdiyinə və bu şəkilçi cərr və nasb halında
(‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬ ِ‫ )ـ‬şəkilçisinə çevrildiyinə görə hallanmada “düzgün muzəkkər
cəmə” aid edilirlər. Məsələn:
.‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬‫ﺸﺮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﻓ‬
.‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻦ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﻳ‬‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺖ ﻓ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
.‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻦ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﻳ‬‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬
Birinci cümlədə “‫ﻥ‬
‫ﻭ ﹶ‬‫ﺸﺮ‬  ‫ﻋ‬ ” xəbərdir, mərfudur və raf əlaməti ‫ﻭ‬
“vav”-dır. İkinci cümlədə isə ‫ﻦ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻋ‬ məfulun bihdir, mənsubdur və
nasb əlaməti ‫ﻱ‬ “yə”- dir. Üçüncü cümlədə isə ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻋ‬ sayı ‫ﹺﻝ‬ hərfu-
cərri ilə məcrurdur və cərr əlaməti ‫“ ﻱ‬yə”- dir.
Gördüyümüz kimi, “‫ﻥ‬
‫ﻭ ﹶ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﻋ‬ ” onluq sayının hallanması və hal
əlamətləri “düzgün muzəkkər cəmin” hallanması və hal əlamətləri
ilə eynidir. Buna görə də “düzgün muzəkkər cəminə” aid edilir.
Həmçinin, 20-dən 90-a kimi digər onluqlar da bu cür hallanır.

Madi (keçmiş zaman) felinin ‫ ﻻ‬ədatı ilə inkarı

‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻓ‬‫ﻨّﺎ‬‫ﻲ ﺑـ"ﻻ" ﺍﻟ‬‫ﻲ ﺍ ﹾﳌﹶﺎﺿ‬ ‫ﻧ ﹾﻔ‬

Bildiyimiz kimi madi (keçmiş zaman) feli ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı ilə, mudari

(indiki zaman) feli isə ‫ ﻻ‬ədatı ilə inkar olunur. Məsələn:

.‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺔ ﺃ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ – ﻣﺎ ﹶﺫ‬Həmid dünən kitabxanaya getmədi.
.‫ﻮﻡﹴ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺔ ﹸﻛ ﱠﻞ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ – ﻻ‬Həmid hər gün kitabxanaya getmir.
Həmçinin, öyrəndik ki, mudari feli də ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı ilə inkar oluna
bilər və bu zaman hərəkəti danışıq momentində (hazırda) inkar edir1.
Məsələn:

1 Bax: 15-ci dərs.

176
 ‫ﻮ ﹶﺓ ﺍﻵ ﹶﻥ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ ﹶﺃﻧ‬- Mən indi qəhvə içmirəm.
Bilin ki, madi (keçmiş zaman) feli ‫ﻻ‬ ədatı ilə inkar oluna bilər,
lakin bir şərtlə:
Qayda: Madi feli ‫ ﻻ‬ədatı ilə inkar olunduqda mütləq ‫ ﻻ‬təkrarən

işlənməlidir. Bu zaman " ....‫ ﻭﻻ‬,.... ‫"ﻻ‬ ifadəsi “nə ...., nə də ....”
mənasını verir. Məsələn:

.‫ﺖ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺷ ﹺﺮ‬ ‫ﺖ ﻭﻻ‬
 ‫ – ﻻ ﺃ ﹶﻛ ﹾﻠ‬Nə yedim, nə də içdim.
Allah  Qurani Kərimdə buyurur:

‫ﺻﻠﱠﻰ‬
 ‫ﻭﻻ‬ ‫ﻕ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬
 ‫
ﹶﻓﻼ‬
“O kafir nə Quranı təsdiq etdi, nə də namaz qıldı” (əl-Qiyamə, 31)

177
 24. ÈYÈRMÈ DÞRDÖNCÖ DßRS
Saylar (təkrar)
‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻌ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺮ‬
Say – miqdar və kəmiyyət bildirən isimlərdir. Ərəb dilində
saylar (‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ )ﺍﻟ‬aid olduqları isimlərlə (‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ )ﺍ ﹶﳌ‬müxtəlif növ söz
birləşmələri əmələ gətirir. Bu nöqteyi nəzərdən miqdar sayları
aşağıdakı növlərə bölünür:
1. ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mufrad (sadə) saylar (3-10)
2. ‫ﺐ‬ ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬mürəkkəb saylar (11-19)
3. ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ – ﺍﻟ‬onluqlar (20-90)
4. ‫ﻑ‬ ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ – ﺍﻟ‬məatuf (bağlayıcı ilə ətf olunmuş) saylar
(21-99)
Saylara ‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ “ədəd”, saylardan sonra gələn sözlərə isə ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬
“məadud” (sayılan) deyilir.

Bir və iki sayları (1-2)

Muənnəs isimlə Muzəkkər isimlə

Saylar
işləndikdə işləndikdə
‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ ‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Bir
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍﹾﺛ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ Iki

“Bir” və “iki” sayları sifət xüsusiyyətinə malik olduqları üçün

“məadud”dan (sayılan isimdən) sonra gəlib onunla cinsə və hala
görə uzlaşır. Həm də bu saylar “məadud”la məntiqi vurğu məqsədi
ilə işlədilir. Çünki, isimlərin tək və ikilik halda olmasını göstərən
xüsusi forma vardır. Məsələn:
‫ﺎﹶﻟﺔﹲ‬‫ – ﹺﺭﺳ‬hər hansı bir məktub ‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺎﹶﻟﺔﹲ ﻭ‬‫ – ﹺﺭﺳ‬yalnız bircə məktub;
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ – iki kitab, ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ - yalnız ikicə kitab

178
 Sadə (mufrad) saylar (3-10)
‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
“Üç” ‫ﺛﹶﻼﹶﺛﺔﹲ‬ sayından etibarən miqdar sayları növlərindən asılı
olmayaraq “məadud”dan əvvəl gəlir və onunla müxtəlif növ söz
birləşmələri əmələ gətirirlər.
Birinci qrup ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ ﺍﻟ‬mufrad (sadə) saylar; 3-10 kimi saylardır.
Ona görə ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫( ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬sadə) adlanır ki, bir sözdən ibarətdir.
Qayda: 3-10 kimi ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ mufrad (sadə) saylar “məadud”la
tərəfləri əks qrammatik cins olan izafət əmələ gətirir. Məsələn:

‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Muzəkkər isimlə Muənnəs isimlə
işlədildikdə işlədildikdə
‫ﺏ‬
‫ﺛﹶﻼﹶﺛ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺙ ﻃﹶﺎ‬
‫ﺛﹶﻼ ﹸ‬
‫ﺏ‬
‫ﻌ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻊ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬
‫ﺏ‬
‫ﺴ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺲ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
‫ﺏ‬
‫ﺘ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬‫ﺳ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺖ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﺳ‬
‫ﺏ‬
‫ﻌ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻊ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
‫ﺏ‬
‫ﻴ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺎﻧﹺﻲ ﻃﹶﺎ‬‫ﹶﺛﻤ‬
‫ﺏ‬
‫ﻌ ﹸﺔ ﻃﹸﻼ ﹴ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻊ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬
‫ﺏ‬
‫ﺮ ﹸﺓ ﻃﹸﻼ ﹴ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬

‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺍﻟ‬Mürəkkəb ədədlər (11-19)
İkinci qrup “mürəkkəb saylar” ‫ﺐ‬  ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺍﻟ‬11-dən 19-a kimi
saylardır. ‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “mürəkkəb” adlanmasına səbəb budur ki, bu
saylarda təkliklərlə onluqlar bir-birinə bağlayıcısız, sanki bir

179
mürəkkəb söz kimi birləşmişlər. Həmçinin, mürəkkəb saylarda hər
iki hissə (həm təklik, həm də onluq) hallanmır və daim fəthə (‫ )ـَـ‬ilə
bitir. Hallanma yalnız “on iki” sözündəki ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍﹾﺛ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ “iki” sayında baş
verir. ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ sayları cərr və nasb halında çevrilib ‫ﻲ‬  ‫ﻨ‬‫ﺍﹾﺛ‬ və ‫ﻲ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬ olurlar.
Mürəkkəb saylarda “bir” və “iki”- ni çıxmaq şərti ilə yerdə
qalan 3-9 təklikləri “məadud”la əks cinsdə olur. Onluq ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ isə
“məadud”la eyni cinsdə olur. Qadın cinsində ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ sözündəki ‫ ﺵ‬hərfi
sukunlaşıb ‫ﺮ ﹶﺓ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ olur. Mürəkkəb saylarda “məadud” təmyiz, yəni
təkdə, qeyri-müəyyənlikdə və təsirlikdə olur. Beləliklə, 11-19 sayları
aşağıdakı kimidir:

‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬

 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻭ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻊ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬
Muzəkkər isimlə işlədildikdə Muənnəs isimlə işlədildikdə
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ hər iki hissə ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺇ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ “məadud”la eyni cinsdədir ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﺛﹶﻼﹶﺛ ﹶﺔ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﺙ‬ ‫ﺛﹶﻼ ﹶ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺔ‬‫ﺑﻌ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬ I hissə (3-9) ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ “məadud”un əks cinsindədir ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﺲ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺘ ﹶﺔ‬‫ﺳ‬ II hissə (on) ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ “məadud”la eyni cinsdədir ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻴ ﹶﺔ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺮ ﹶﺓ ﹶﻃﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬

180
 ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ ﺍﻟ‬Onluqlar (20-30-...-90)

‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ﺍﻟ‬ sözünün hərfi mənası “düyünlər” deməkdir. Sayarkən

onluqlara çatanda sanki düyün vurub növbəti onluğa keçirsən. ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ﺍﻟ‬
“onluqlar” 20-dən 90-a kimi onluqları əhatə edir. Ötən
dərslərimizdən bilirik ki, bu onluqlar ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “düzgün
muzəkkər” cəmə aid edilirlər. “İyirmi” ‫ﻭﻥ‬‫ﺸﺮ‬ ‫ﻋ‬ sözünü çıxmaq şərti ilə
yerdə qalan 30-dan 90-a kimi onluqlar 3-dən 9-a kimi təkliklərin ‫– ـﺔ‬
siz variantına ‫ ـُ ﻭ ﹶﻥ‬artırmaqla düzəlir. Bu şəkilçi cərr və nasb
hallarında çevrilib ‫ﻦ‬ ‫ ـِ ﻳ‬olur. Məsələn:
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺳﺘ‬ – ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ ,(50) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺧ‬ – ‫ﻤﺲ‬ ‫ﺧ‬ ,(40) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺑﻌ‬‫ﺭ‬ ‫ – ﺃ‬‫ﺑﻊ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ‬,(30) ‫ﺛﹶﻼﺙﹲ – ﺛﹶﻼﺛﹸﻮ ﹶﻥ‬
.(90) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺴﻌ‬ ‫ﺗ‬ – ‫ﺴﻊ‬
 ‫ﺗ‬ ,(80) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺎﻧ‬‫ ﹶﺛﻤ‬- ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹶﺛﻤ‬,(70) ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ – ‫ﺒﻊ‬‫ﺳ‬ ,(60)
Qeyd: ‫ﺩ‬ ‫ﻌﻘﹸﻮ‬ ‫ ﺍﻟ‬20-90 “onluqları” həm muzəkkər, həm də muənnəs
məadudlarla işlənərkən dəyişməz qalırlar. Məsələn:

‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ﻭﻥ ﻃﹶﺎ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﻋ‬ / ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻭﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﻋ‬
‫ﺒ ﹰﺔ‬‫ﻟ‬‫ ﺛﹶﻼﺛﹸﻮ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬/ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺛﹶﻼﺛﹸﻮ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬

‫ﻑ‬
 ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ Məatuf (bağlayıcı ilə ətf olunmuş) saylar 21-99

Məatuf saylar 21-dən 99-a kimi olan sayları əhatə edir. Bu növ
saylarda da təkliklər onluqlardan əvvəl gəlir və onlara ‫ﻭ‬ bağlayıcısı
vasitəsilə birləşirlər. ‫ﻑ‬
 ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫( ﺍ ﹶﳌ‬bağlayıcı ilə ətf olunmuş) adlanmasına
səbəb də məhz budur. Mürəkkəb saylardan fərqli olaraq məatuf
saylarda hər iki hissə (təklik və onluq) hallanandır. Təkliklər adi
isimlər kimi, onluqlar isə “düzgün muzəkkər cəm” kimi hallanır.
Məatuf saylarda “məadud” mürəkkəb saylardakı kimi təkdə, qeyri-
müəyyənlikdə və nasbda olur. Məsələn:

181
 Muənnəs məadudla Muzəkkər məadudla
işlədildikdə işlədildikdə

.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﹺﺇ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﺘ‬‫ﺍ ﹾﺛ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻼﺙﹲ‬
‫ﹶﺛ ﹶ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺑﻊ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻤﺲ‬ ‫ﺧ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬21
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ 22
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ﺛﹶﻼﹶﺛﺔﹲ‬23
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﹶﺃ‬24
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺴﺔﹲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ 25
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺘﺔﹲ‬‫ﺳ‬ 26

.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺒﻊ‬‫ﺳ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺛﻤ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﺴﻊ‬
 ‫ﺗ‬ .‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
.‫ﺒﺔﹰ‬‫ﻟ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻼﹸﺛ‬
‫ﹶﺛ ﹶ‬
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ 27
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ ﹶﺛﻤ‬28
 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ 29
.‫ﺒﺎﹰ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ ﺛﹶﻼﹸﺛ‬30

Qeyd: Mürəkkəb saylarda olduğu kimi məatuf saylarda da “bir”

və “iki” sayları “məadud”la eyni cinsdə olur, yerdə qalan 3-9
təklikləri isə məadudun əks cinsində olur və bu hal bütün onluqlarda
baş verir.

‫ﺎﹶﺋﺔﹲ ﻭ ﺃﹾﻟﻒ‬‫“ ﻣ‬Yüz” və “min” sayları

‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫ﻣ‬ “yüz” və ‫“ ﺃﹾﻟﻒ‬min” sayları da 3-9 sayları kimi məadudla
izafə qaydasında işlənir, lakin burada məadud cəmdə deyil, təkdə
olur. Həm də, ‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫ ﻣ‬və ‫ ﺃﹾﻟﻒ‬sayları muzəkkər və muənnəs məadudlar
üçün eyni işlənir, dəyişmir. Məsələn:
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﺎﹶﺋ ﹸﺔ ﻃﹶﺎ‬‫ ﻣ‬/ ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺎﹶﺋ ﹸﺔ ﻃﹶﺎ‬‫ﻣ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬  ‫ ﺃﹾﻟ‬/ ‫ﺐ‬ ‫ﻟ ﹴ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺃﹾﻟ‬

182
 Qeyd: ‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫ ﻣ‬sözündəki əlif hərfi ( ‫ﺍ‬ ) yalnız şəkli xarakter daşıyır
və oxunmur. Bəzi kitablarda, əlifsiz ‫ﻣﹶﺌﺔﹲ‬ kimi yazılır. Hər iki yazılışda
eyni oxunur.
“İki yüz” və “iki min” sayları ‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫ﻣ‬ “yüz” və ‫ﺃﹾﻟﻒ‬ “min”
saylarının təsniyə (ikilik hal) forması ilə ifadə olunur. Yəni sonlarına
‫ﻥ‬ ‫ـَ ﺍ‬ şəkilçisi əlavə etməklə düzəlir və təsniyəyə aid qaydalar
əsasında da hallanır. Məsələn:
‫ﺎﻥ‬‫ﺎﹶﺋﺘ‬‫ – ﻣ‬iki yüz, ‫ﻥ‬ ‫ ﺃﹾﻟﻔﹶﺎ‬- iki min.
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻟﻤ‬ / ‫ﺐ‬‫ﻟ ﹴ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻟﻤ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎ‬‫ﺎﹶﺋﺘ‬‫ ﻣ‬/ ‫ﺐ‬ ‫ﻟ ﹴ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎ‬‫ﺎﹶﺋﺘ‬‫ﻣ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ ﻷﹾﻟ ﹶﻔ‬/ ‫ﺐ‬‫ﻟ ﹴ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻷﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﺃﹾﻟﻔﹶﺎ ﻃﹶﺎ‬/ ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺃﹾﻟﻔﹶﺎ ﻃﹶﺎ‬
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹴ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺐ ﻭ ﺃﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺖ ﻣ‬  ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
İki yüz tələbə və iki min müəllim gördüm.

300 – 900 yüzlük sayları

300 – dən 900 – a kimi yüzlüklər ‫ – ـﺔ‬siz 3-9 saylarını ‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫“ ﻣ‬yüz”

sayına izafə etməklə düzəlir. Bu zaman ‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫“ ﻣ‬yüz” kəmiyyətcə cəmdə

deyil, təkdə olur. İzafə tərkibli bu yüzlüklər sözün deyilişinə təsir
etmədən həm ayrı, həm də bir yerdə yazıla bilər. Çox vaxt bir yerdə
yazılırlar. 300 – 900 yüzlükləri də həm muzəkkər, həm də muənnəs
məadud üçün dəyişməz qalırlar. Məsələn:

Üç yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻼﹸﺛﻤ‬

‫ﹶﺛ ﹶ‬
Dörd yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬
Beş yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
Altı yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺳ‬
Yeddi yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
183
 Səkkiz yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺎﹺﻧﻤ‬‫ﹶﺛﻤ‬
Doqquz yüz tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬

Qeyd 1: Yüzlük bildirən saylar da məadudla izafə əmələ

gətirdiyi üçün öz tənvinlərini itirirlər.
Qeyd 2: Hallanma zamanı izafə qaydasında olduğu kimi mudaf
(3-9 sayları) dəyişəcək, mudafun ileyh (“yüz” sayı) isə daim məcrur
olacaq. Məsələn:

‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻤﺎﹶﺋ‬ ‫ﻼﹸﺛ‬
‫ﺎ َﺀ ﹶﺛ ﹶ‬‫ﺟ‬ Üç yüz tələbə gəldi

‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺛﻤ‬‫ﻼ‬
‫ﻟﹶﺜ ﹶ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu kitablar üç yüz tələbənindir

‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺔ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻤﺎﹶﺋ‬ ‫ﻼﹶﺛ‬‫ﺖ ﹶﺛ ﹶ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ Üç yüz tələbə gördüm

Minliklər

Ərəb dilində “üç min” və daha yuxarı minliklər ‫ﺃﹾﻟﻒ‬ “min”

sözünün keçdiyimiz miqdar saylarına məadud etməklə düzəlir.
Məsələn: “üç min, dörd min .... on min” minlikləri 3-10 miqdar
saylarını ‫ﺃﹾﻟﻒ‬ “min” sözünün cəmi olan ‫ ﺁﻻﻑ‬ilə işlədilməsi yolu ilə
ifadə olunur. Sayılan isim (məadud) isə ‫ ﺁﻻﻑ‬sözünə izafə olunur.
Yüzlüklərdə olduğu kimi minliklər də, muzəkkər və muənnəs
mə`dularla dəyişməz qalırlar. Məsələn:

Üç min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬

 ‫ﻼﹶﺛ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬‫ﹶﺛ ﹶ‬
Dörd min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬  ‫ﻌ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬
Beş min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬  ‫ﺴ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
Altı min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﺘ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬‫ﺳ‬
Yeddi min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬  ‫ﻌ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
Səkkiz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬  ‫ﻴ ﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬
184
 Doqquz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﻟﺐﹴ‬‫ﻑ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﻌ ﹸﺔ ﺁﻻ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬
On min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/ ‫ﺐ‬
‫ﻑ ﻃﹶﺎﹶﻟ ﹴ‬
 ‫ﺮ ﹸﺓ ﺁ ﹶﻻ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬

Həmçinin, digər minliklərdə də ‫“ ﺃﹾﻟﻒ‬min” sözü işləndiyi sayın

məaduduna uyğun olur. Məsələn: “on bir min” ‫ﺮ ﺃﻟﹾﻔﹰﺎ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬, ....
“iyirmi min” ‫ﻭ ﹶﻥ ﹶﺃﻟﹾﻔﹰﺎ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ və s. bu qaydada olur. “yüz min” - ‫ﻒ‬  ‫ﺎﹶﺋ ﹸﺔ ﹶﺃﹾﻟ‬‫ﻣ‬,
“iki yüz min” - ‫ﻒ‬  ‫ﺎ ﹶﺃﹾﻟ‬‫ﺎﹶﺋﺘ‬‫ﻣ‬, “üç yüz min” - ‫ﻒ‬
 ‫ﺔ ﹶﺃﹾﻟ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺛﹶﻼﹸﺛﻤ‬, .... və s. Məadudla
işləndikdə isə “min” ‫ﻒ‬  ‫ ﺃﹾﻟ‬sözü məaduda izafə olunur. Məsələn:

Yüz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬ ‫ﻟ ﹴ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹶﺋ ﹸﺔ ﹶﺃﹾﻟ‬‫ﻣ‬
Iki yüz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬‫ﻟ ﹴ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﺃﹾﻟ‬‫ﺎﹶﺋﺘ‬‫ﻣ‬
Üç yüz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﹶﻃﺎ‬/‫ﺐ‬‫ﻟ ﹴ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺔ ﹶﺃﹾﻟ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺛﹶﻼﹸﺛﻤ‬
Dörd yüz min tələbə/talibə. ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ ﻃﹶﺎ‬/‫ﺐ‬ ‫ﻟ ﹴ‬‫ﻒ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺔ ﹶﺃﹾﻟ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬

Mürəkkəb miqdar saylarının işlənməsi qaydası

“Mürəkkəb miqdar sayları” dedikdə təklik, onluq, yüzlük,

minlik, on minlik və i. a. ədədlərdən təşkil olunmuş saylar nəzərdə
tutulur. Məsələn: 56478, 2366, 1976, ... və s. bu kimi saylar nəzərdə
tutulur. Bu cür mürəkkəb miqdar sayları aşağıdakı qaydalara əsasən
ifadə olunur:
1. Mürəkkəb sayların tərkibindəki say qrupları 1 bir-birinə ‫ﻭ‬
bağlayıcısı vasitəsilə bağlanır və oxunarkən həm sağdan, həm də
soldan başlana bilər. Lakin soldan başlayaraq oxumaq daha
düzgündür.
Məsələn, soldan oxunuşa misal:
“min doqquz yüz yetmiş altı” (1976) – ‫ﻥ‬
‫ﻮ ﹶ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺃﹾﻟﻒ‬

1 Say qrupları dedikdə yuxarıda qeyd etdiyimiz “mufrad”, “mürəkkəb”, “mə`tuf”,

“onluqlar” və s. nəzərdə tutulur.
185
 Sağdan oxunuşa misal:
“altı min beş yüz qırx üç” (6543) - ‫ﻑ‬
 ‫ﺘ ُﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﻼﹶﺛﺔﹲ‬
‫ﹶﺛ ﹶ‬
2. Mürəkkəb saylarda məadud sonuncu say qrupuna uyğun
olur. Yəni, əgər sonuncu say qrupu sadə say (3-9) olarsa, deməli
məadud cəmdə və izafət tərkibli olmalıdır. Əgər sonuncu qrup 11 –
dən 99 –a kimi say olarsa, məadud təkdə və nasbda olmalıdır və s. bu
qaydada. Məsələn:
6543 riyal ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ﻑ ﹺﺭﻳ‬
 ‫ﺘ ُﹸﺔ ﺁ ﹶﻻ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﻼﹶﺛﺔﹲ‬
‫ﹶﺛ ﹶ‬
5709 riyal ‫ﺕ‬
 ‫ﻳﺎﻻ‬‫ﻌ ﹸﺔ ﹺﺭ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻑ‬  ‫ﺴ ﹸﺔ ﺁﻻ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
1976 riyal ‫ﺎ ﹰﻻ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﹺﺭﻳ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺘﺔﹲ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﺗ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺃﹾﻟﻒ‬
5700 riyal ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ﺔ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻑ‬ ‫ﺴ ﹸﺔ ﺁﻻ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬
Birinci misalda görürük ki, mürəkkəb say ‫ﻑ‬  ‫ ﺁ ﹶﻻ‬sayı ilə bitdiyi
üçün‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ ﹺﺭﻳ‬məadudu təkdə və izafət tərkibində işlənib. Ikinci misalda
mürəkkəb say ‫ﻌ ﹸﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ sayı ilə bitdiyi üçün ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ ﹺﺭﻳ‬məadudu cəmdə və izafət
tərkibində ‫ﺕ‬
 ‫ﺎﻻ‬‫ ﹺﺭﻳ‬işlənib. Üçüncü misalda mürəkkəb say ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺘﺔﹲ‬‫ﺳ‬
sayı ilə bitdiyi üçün ‫ﺎ ﹰﻻ‬‫ﹺﺭﻳ‬ məadudu təkdə və nasbda işlənib.
Dördüncü misalda mürəkkəb say ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ yüzlüyü ilə bitdiyi üçün
məadud ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ ﹺﺭﻳ‬təkdə və izafə tərkibində işlənib.
3. “Bir” və ya “iki” ilə bitən yüzlük və minliklərdən (101, 102, 201,
202, .... 1001, 1002, və s.) sonra məadud çox vaxt yüzlük və ya
minliklə işlənir, ‫ﻭ‬ bağlayıcısından sonra gələsi “bir” və ya “iki” isə
məadudun özü ilə ifadə edilir. Belə ki, “bir”i bildirmək üçün məadud
tək qeyri-müəyyənlikdə, “iki”ni bildirmək üçün isə təsniyədə
işlədilərək hallanmada ümumi amilə tabe olur. Məsələn:
‫ﻴﹶﻠﺔﹲ‬‫ﻭ ﹶﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴﹶﻠ‬‫ﻒ ﹶﻟ‬
 ‫ – ﺃﹾﻟ‬1001 Min bir gecə.
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﹶﻠﺘ‬‫ﻭ ﹶﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴﹶﻠ‬‫ﻒ ﹶﻟ‬
 ‫ – ﺃﹾﻟ‬1002 Min iki gecə.
4. Ərəb dilində illər sıra sayları ilə deyil miqdar sayları ilə ifadə
edilir. ‫ﻨﺔﹲ‬‫ﺳ‬ və ya ‫ﺎﻡ‬‫“ ﻋ‬il” sözü miqdar sayından əvvəl gəlir və onunla
186
izafət əmələ gətirərək işlənir. Buna görə də mürəkkəb sayı təşkil
edən say qruplarının hamısı məcrur olur. Məsələn:
1976 – cı ildə - ‫ﲔ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﺔ ﺃﹾﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﺳ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬
.‫ﲔ‬
 ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﻭ ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﻭ ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﺋ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻒ ﻭ‬
 ‫ﻡ ﺃﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺓ ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
1988 – ci ildə Qahirəyə getdim.

Qeyd: ‫ﻨﺔﹲ‬‫ﺳ‬ və ‫ﺎﻡ‬‫ ﻋ‬sözləri miqdar saylarından əvvəl gəlmələrinə

baxmayaraq sonda gələn məadud kimi nəzərə alınır və sayların cinsi
onlara əsasən müəyyənləşdirilir. Məsələn: Birinci cümlədə ‫ﻨﺔﹲ‬‫ﺳ‬
muənnəs olduğu üçün ‫ﲔ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ say qrupundakı ‫ﺖ‬
 ‫ﺳ‬ muzəkkərdə
gəlmişdir. İkinci cümlədəki ‫ﺎﻡ‬‫ ﻋ‬muzəkkər olduğu üçün ‫ﲔ‬  ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﻭ ﹶﺛﻤ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ﹶﺛﻤ‬
sayındakı ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﹺﻧ‬‫ ﹶﺛﻤ‬təkliyi muənnəsdədir.

5. Yaşı ifadə etmək üçün bəzən ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺍ‬ “oğul” sözündən istifadə olunur.
Bu zaman ‫ﺑﻦ‬‫ﺍ‬ sözü miqdar sayından əvvəl gələrək onunla izafət
əmələ gətirir. Məsələn:

‫ﺎﻣﹰﺎ‬‫ﻦ ﻋ‬ ‫ﺸﺮﹺﻳ‬

 ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻦ ﻭ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ ﭐ‬‫ – ﹶﺃﻧ‬Mənim 21 yaşım var
(hərfən: mən 21 ilin oğluyam)

187
 25. ÈYÈRMÈ BEØÈNCÈ DßRS
‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬naqis feli
Qayda: ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ naqis feli, ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı
rafda (adlıq halda), xəbəri isə nasbda (təsirlik halında) edən “ən-
nəvasix”lərdən biridir. Bu zaman digər nəvasixlər kimi, mübtəda
çevrilib “‫ﻢ ﻛﺎﻥ‬
 ‫”ﺍﺳ‬, xəbər isə “‫ﺮ ﻛﺎﻥ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ” adlanır. m
Mənası: ‫ﻛﺎﻥ‬ naqis feli ismi cümləyə daxil olub xəbəri keçmiş
zaman aid edir və “idi” mənasını verir. 1 Məsələn:

.‫ﺎ‬‫ﻣﺮﹺﻳﻀ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

xəbər ‫ ﻛﺎﻥ‬isim ‫ﻛﺎﻥ‬ xəbər mübtəda

Muhəmməd xəstədir – Muhəmməd xəstə idi.

.‫ﻖ‬ ‫ﺋ‬‫ﺩﻗﹶﺎ‬ ‫ﺲ‬

‫ﻤ ﹺ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺼ ﹺﻞ ﹶﻗ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍ ﹸﳌ‬- ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ ﹶﻔ‬‫ﺱ ﻓ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Müəllim sinifdədir – Müəllim beş dəqiqə öncə sinifdə idi.

Bəzən ‫ﻛﺎﻥ‬ naqis feli xəbəri indiki-davamedici zamana da aid edir.

Məsələn: Allah
buyurur:
‫ﺎ‬‫ﻴﻤ‬‫ﺭﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻪ ﹶﻏﻔﹸﻮﺭ‬ ‫ﻭﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻤ ﹰﺔ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺮ ﹰﺓ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺭﺟ‬ ‫ﺩ‬ 
“Bu, Onun tərəfindən möminlərə nəsib olan dərəcələr, bağışlanma və
mərhəmətdir. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir” (ən-Nisa, 96)

Qeyd 1: ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis felinin xəbəri mudari (indiki-gələcək zaman)

feli ilə başlayan feli cümlə olarsa, bu zaman hərəkətin keçmiş
zamanda dəfələrlə (çox sayda) icra olunduğunu bildirir. Məsələn:

‫ﺎﹶﻟ ﹶﺔ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﻚ ﺍﻟ‬

 ‫ﻴ‬‫ﺐ ﹺﺇﹶﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺖ ﹶﺃ ﹾﻛ‬
 ‫ﻨ‬‫ – ﹸﻛ‬Sənə tez-tez məktub yazırdım

1 Əgər indiki zamanda (‫ﻜﹸﻮﻥﹸ‬‫ )ﻳ‬olarsa, xəbəri indiki-gələcək zamana aid edir və “olur –
olacaq” mənasını verir. Əmr formasında isə, (‫ﻦ‬
 ‫“ )ﻛﹸ‬ol” mənasını verir.
188
 Qeyd 2: ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis feli mübtəda ilə uzlaşaraq şəxslərdə keşmiş
zaman felinin şəxs sonluqlarını qəbul edir. ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis felinin şəxslərdə
dəyişməsini aşağıdakı cədvəldə göstərək:

‫ﻛﺎﻥ‬ naqis felinin şəxslərdə dəyişməsi

‫ ﻛﺎﻥ‬naqis ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬

 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Mənası
felinin ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬ Şəxslər
hallanması
Şəxs Ayrı yazılan
sonluqları Damirlər
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
İdim ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬ I
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬Tək

İdin ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟﹾﻠ‬ II
İdin ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

İdi ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟﹾﻠ‬ III

İdi ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻛﹶﺎ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
İdik ‫ﻨّﺎ‬‫ﻛﹸـ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ I
‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬

İdiniz ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ﹸﻛﻨ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟﹾﻠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ‬ Cəm

II
İdiniz ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ـ‬‫ﹸﻛﻨ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

İdilər ‫ﺍ‬‫ـﻮ‬‫ﻛﹶﺎﻧ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟﹾﻠ‬ III

İdilər ‫ﻦ‬ ‫ﻛﹸـ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ şəxs

Qeyd: ‫ ﻛﺎﻥ‬naqis feli keçmiş zamanda hallanarkən bəzi şəxslərdə

‫ﺍ‬ (əlif) hərfinin düşməsinə səbəb, iki sakin hərfin ( ‫ ﺍ‬və ‫ ﻥ‬hərflərinin )
yanaşı gəlməsidir.

189
 ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ ﺯ‬naqis feli
Əsl mənası “yoxa çıxmaq, aradan qalxmaq, zəvala yetmək”
olan ‫ﺍ ﹸﻝ‬‫ﻳﺰ‬ - ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺯ‬ feli çox vaxt (‫ﻢ‬
 ‫ ﹶﻟ‬,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ )ﻻ‬inkar ədatları ilə işlədilərək ismi
cümlələrə daxil olub xəbərin davam etməsini və ya etdirilməsini
bildirən naqis felə çevrilir. (‫ﺰﻝﹾ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺍ ﹸﻝ )ﹶﻟ‬‫ﻳﺰ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ﻣ‬ naqis feli ‫ﻥ‬
‫ – ﻛﹶﺎ ﹶ‬nin
bacılarındandır. Yəni, ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı rafa
(adlıq halına), xəbəri isə nasba (təsirlik halına) edən “ən-
nəvasix”lərdən biridir. Bu zaman digər nəvasixlər kimi, mübtəda
çevrilib “‫ﺯﺍﻝ‬ ‫ﻢ ﻣﺎ‬ ‫”ﺍﺳ‬, xəbər isə “‫ﺮ ﻣﺎ ﺯﺍﻝ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ” adlanır.
Mənası: (‫ﺰﻝﹾ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺍ ﹸﻝ )ﹶﻟ‬‫ﻳﺰ‬ ‫ ﻻ‬- ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ﻣ‬ naqis feli ismi cümləyə daxil
olub xəbərin davam etməsini və ya etdirilməsini bildirir və “hələ
də” mənasını verir. Məsələn:

‫ﺎ‬‫ﻣﺮﹺﻳﻀ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﻣﺎ ﺯ‬ ‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬

xəbər ‫ ﻣﺎ ﺯﺍﻝ‬isim ‫ﻣﺎ ﺯﺍﻝ‬ xəbər mübtəda

Muhəmməd xəstədir – Muhəmməd hələ də xəstədir.

Qeyd: Bu naqis felin ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ ﻣ‬və ‫ﺰ ﹾﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬variantı həm keçmiş, həm
də indiki zamana aid edilə bilər, ‫ﻝ‬ ‫ﺍ ﹸ‬‫ﻳﺰ‬ ‫ ﻻ‬variantı isə yalnız indiki
zamana aid edilir. Məsələn:
.‫ﺎﹶﻟﺔﹶ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻝ ﺣ‬‫ﺰﻝﹾ( ﻣﺎ ﺯ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ – )ﹶﻟ‬Həmid hələ də məktub yazırdı.
.‫ﺎﹶﻟﺔﹶ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹸﻝ ﺣ‬‫ﻳﺰ‬ ‫ﺍﻝ( ﻻ‬‫ – )ﻣﺎ ﺯ‬Həmid hələ də məktub yazır.

‫ ﹶﺃﺏ‬və ‫ ﹶﺃﺥ‬sözlərinin xüsusi şəkildə hallanması

Ərəb dilində altı isim var ki, bu isimlər I səxsin təki (‫ﻱ‬ ‫)ـﹻ‬
istisna olmaqla digər isimlərə izafə olarkən, izafə tərkibində xüsusi
şəkildə hallanırlar. Bu isimlər izafə tərkibində hallanarkən mərfu

190
halında (adlıqda) ‫ ـُـﻮ‬, məcrur halında (yiyəlikdə) ‫ ـِـﻲ‬, təsirlikdə

isə ‫ـَـﺎ‬ qəbul edir. ‫ﹶﺃﺏ‬ (ata), ‫ﹶﺃﺥ‬ (qardaş) və “sahib” bildirən ‫ﺫﹸﻭ‬
sözləri bu isimlərdəndir. Məsələn:

‫ﻋ ﹾﻠ ﹴﻢ‬ ‫ﻮﻙَ ﻭ ﺫﹸﻭ‬‫ﺪ ﻭ ﹶﺃﺧ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ ﺣ‬‫ﺎ َﺀ ﹶﺃﺑ‬‫ﺟ‬

Həmidin atası, sənin qardaşın və elm sahibi gəldilər (mərfu halda)

‫ﻋ ﹾﻠ ﹴﻢ‬ ‫ﻱ‬‫ﻚ ﻭ ﺫ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺪ ﻭ ﹶﺃﺧ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﹶﺃﺑﹺﻲ ﺣ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
Həmidin atasının, sənin qardaşının və elm sahibinin yanına getdim
(məcrur halda)

‫ﻋ ﹾﻠ ﹴﻢ‬ ‫ﻙ ﻭ ﺫﹶﺍ‬ ‫ﺎ‬‫ﺪ ﻭ ﹶﺃﺧ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﺖ ﹶﺃﺑ‬

 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
Həmidin atasını, sənin qardaşını və elm sahibini gördüm
(mənsub halda)

‫ﹶﺃﺏ‬ (ata), ‫( ﹶﺃﺥ‬qardaş) və“sahib” bildirən ‫ﺫﹸﻭ‬ isimləri və digər

yerdə qalan üç isim yalnız təkdə və I səxsin təki (‫ﻱ‬ ‫)ـﹻ‬ istisna
olmaqla digər isimlərə izafə olarkən bu formada hallanırlar.
Həmçinin, “sahib” bildirən ‫ ﺫﹸﻭ‬yalnız muzəkkərdə olmalıdır. İzafədən
kəsildikdə və ya cəmdə olarlarlarsa, adi qaydada hallanırlar.
Məsələn: ‫ ﺃﹶﺑﹰﺎ‬,‫ ﹶﺃﺏﹴ‬,‫ ﹶﺃﺏ‬,‫ ﺃﹶﺧﺎﹰ‬,‫ ﹶﺃﺥﹴ‬,‫ﹶﺃﺥ‬
Yerdə qalan üç sözü inşə-Allah gələn dərslərimizdən biləcəyik.

191
 ‫ﻬﻠﹰﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺷ ﹾﺌ‬ ‫ﺰ ﹶﻥ ﺇﺫﹶﺍ‬ ‫ﳊ‬
‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ َﹾ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬‫ﻬﻠﹰﺎ ﻭ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ ﹾﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ ﹶﻞ ﺇﻟﱠﺎ ﻣ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﻟﹶﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺍﹾﻟﱠﻠ‬
Allahım! Sənin asanlaşdırdığından başqa asan olan bir şey yoxdur. Sən
istəsən, çətin işi asanlaşdırarsan!

26. ÈYÈRMÈ ALTINCI DßRS

Fellərin quruluşca növləri
‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑﹺﻨ‬‫ﺎ ﹺﺭ ﺍﻷ‬‫ﺘﺒ‬‫ﻋ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺑﹺﺎ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﹾﻗﺴ‬
Fellər təşkil olunduqları kök hərfləri baxımından iki qismə
bölünür:
1. ‫ﺎ ﹸﱂ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻔ‬ ‫“ ﺍﻟ‬səlim” (salamat olan) fellər – kökündə xəstə hərflər
(‫ ﺍ‬,‫ ﻱ‬,‫)ﻭ‬, həmzə ( ‫ ) ﺃ‬və iki təkrar (ardıcıl) hərf olmayan fellərə
deyilir. Məsələn: ‫ﺏ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ,‫ﺮﺝ‬ ‫ﺧ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ ﹶﺫ‬və s.
2. ‫ﺎ ﹺﱂ‬‫ﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim” (salamat olmayan) – kök hərflərindən
biri xəstə hərflər ( ‫ ﺍ‬,‫ ﻱ‬,‫) ﻭ‬, həmzə ( ‫ ) ﺃ‬və ya iki təkrar (ardıcıl)
hərf olan fellərə deyilir.
Fellərin “səlim” və “qeyri-səlim” olmaqla bu cür bölünməsinə
səbəb, “səlim” fellərin hallanmada (keçmiş, indiki, əmr və cəzm
hallarında) qoyulmuş qaydalara tam uyğun hallanaraq kök
hərflərində heç bir dəyişiklik baş verməməsidir.
Məsələn: ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺐ – ﹶﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺐ – ﺍ ﹾﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬gördüyümüz kimi felin
kök (‫ﺏ‬ ‫ )ﺫ ﻫـ‬hərflərində heç bir dəyişiklik baş vermədi. Həmçinin,
digər “səlim” fellər də bu qaydada hallanırlar.
“Qeyri-səlim” fellər isə hallanmada (keçmiş, indiki, əmr və
cəzm halında) qoyulmuş qaydalara tabe olmur, kök hərflərindəki
xəstə hərflər ( ‫ ﺍ‬, ‫ ﻱ‬,‫ﻭ‬ ), həmzə ( ‫ﺃ‬ ) və ya təkrar (ardıcıl) hərflər
müxtəlif dəyişikliklərə uğrayırlar1.

1Belə hesab etmək olar ki, bu amillər (həmzə, xəstə və təkrarlanan hərlər) feldə bir xəstəlik
kimidir, və bu səbəbdən felin qoyulmuş qaydalara uyğun hallanmasına mane olur.
192
 ‫ﺎ ﹺﱂ‬‫ﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim” (salamat olmayan) fellər də öz
növbəsində ‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 “düzgün” və ‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “xəstə” fellərə bölünür.
‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Xəstə” fellər kök hərflərindən biri xəstə hərf (‫ )ﻭ ﺍ ﻱ‬olan
fellərə deyilir. Bu hərflər, fel hallanarkən tez-tez dəyişdiklərinə görə
belə adlanırlar. ‫ﻞ‬
‫ﺘ ﱞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Xəstə” fellərin aşağıdakı üç növü var:
1. ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “Misəl” fellər - birinci kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə
deyilir. ‫ﻞ ﺍﻟﻔﹶﺎ ُﺀ‬ ‫ﺘ ﱡ‬‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬Məsələn: ‫ﺐ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ,‫ﺻﻞﹶ‬  ‫ﻭ‬ ,‫ﻭﹶﻗﻒ‬ ,‫ﺟﺪ‬ ‫ﻭ‬ və s.
2. ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫“ ﺃ‬Boş” fellər – ikinci kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə
deyilir. ‫ﻦ‬  ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﺘ ﱡﻞ ﺍﻟ‬‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬Məsələn: ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬,‫ﺍﺭ‬‫ ﺯ‬,‫ﺎﻡ‬‫ ﻧ‬,‫ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬və s.
3.‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫“ ﻧ‬Naqis” fellər – üçüncü kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə
deyilir. ‫ﻡ‬ ‫ﻞ ﺍﻟﻼ‬
‫ﺘ ﱡ‬‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬Məsələn: ‫ﺣﻜﹶﻰ‬ ,‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ ,‫ﺑﻜﹶﻰ‬ və s.
Qeyd: Bir feldə iki xəstə hərf də ola bilər. Belə fellər ‫ﻒ‬  ‫ﻴ‬‫ﺍﻟﹶﻠﻔ‬
“ləfif”1 (ikiqat zəif) adlanır. Əgər xəstə hərflər yanaşı (ardıcıl) gəlirsə
ona ‫ﻭ ﹸﻥ‬‫ﻒ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺮ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺍﻟﹶﻠﻔ‬ “ləfif məqrun”2, əgər xəstə hərflər ardıcıl gəlməzsə

ona ‫ﻕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ ﹾﻔ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻴ‬‫“ ﺍﻟﹶﻠﻔ‬ləfif məfruq”3 deyilir. Məsələn:
‫ﻯ‬‫ ﹶﻃﻮ‬,‫ﻯ‬‫ﻧﻮ‬ ,‫ﻯ‬‫ ﹶﻛﻮ‬- ‫ﻭ ﹸﻥ‬‫ﻒ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﻟﹶﻠﻔ‬
‫ﻰ‬‫ﻭﻋ‬ ,‫ﻭﻗﹶﻰ‬ - ‫ﻕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻒ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻔ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺍﻟﹶﻠﻔ‬
‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 “Düzgün” fellər kök hərflərindən heç biri xəstə hərf
(‫ﻱ‬ ‫ )ﻭ ﺍ‬olmayan fellərə deyilir. Bu fellərə aşağıdakılar daxildir:
1. ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ “mudaaf” (qoşa hərfli) fellər - ikinci və üçüncü kök
hərfləri eyni olan fellərə deyilir. Məsələn: ‫ﺪ‬
 ‫ﻋ‬ , ‫ﺭ ﱠﻥ‬ , ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ , ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və s.

1 Hərfən: “bürünmüş” deməkdir.

2 Məqrun: “yanaşı” deməkdir.
3 Məfruq: “ayrı” deməkdir.

193
 2. ‫ﻮﺯ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ “məhmuz” (həmzəli) fellər – birinci, ikinci və ya üçüncü
kök hərflərindən biri həmzə ( ‫ﺀ‬ ) olan fellərə deyilir. Məsələn:
‫ﺄ ﹶﻝ‬‫ ﺳ‬,‫ﺃ‬‫ﺑﺪ‬ ,‫ﺧﺬﹶ‬ ‫ ﺃ‬və s.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi “qeyri-səlim” fellərin tərkibində
olan xəstə hərflər (‫ﺍ‬ ,‫ ﻱ‬,‫)ﻭ‬, həmzə ( ‫ﺀ‬ ) və ya təkrar (ardıcıl) hərflər
felin “keçmiş – indiki - əmr – cəzm” formalarında hallanarkən
müxtəlif dəyişikliklərə uğrayırlar. Bu dəyişikliklər ümumən
aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Bəzi hallarda həmzəli ( ‫ ) ﺀ‬kök düşür;
2. Xəstə hərflər (‫ ﺍ‬,‫ ﻱ‬,‫ )ﻭ‬zəif hərflər olduğu üçün bəzi hallarda
başqa bir hərfə çevrilir, bəzən özündən əvvəl gələn kök hərfləri
hərəkələrini dəyişirək sakin olur (sukunlaşır), bəzən düşür,
bəzən də yenidən bərpa olunur;
3. Ardıcıl təkrar hərflərin hərəklərində isə dəyişikliklər olur və
onlar “idğam olunur” qovuşur, yəni (‫ )ـّـ‬şəddələşir, bəzən də
idğam açılır.
İndi isə “qeyri-səlim” (salamat olmayan) fellərin hər birini
ayrılıqda götürək və “keçmiş – indiki - əmr – cəzm” formalarında
hallanarkən baş verən dəyişiklikləri öyrənək. Əvvəlcə ‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “xəstə”
fellərdən başlayaq. Çünki bu fellər “qeyri-səlim” fellərin içində
hallanarkən ən çox dəyişikliyə uğrayan fellərdir.
‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Xəstə” fellərin hallanmasında baş verən dəyişiklikləri
öyrənmək üçün alimlər qaydalar qoymuşlar. Bu qaydalara
‫ﻼ ﹺﻝ‬‫ﺪ ﺍﻹﻋ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ﹶﻗﻮ‬ “Elal qaydaları” deyilir. E`lal qaydaları xəstə hərflərin
felin tərkibində necə və hansı səbəbdən dəyişməsini, düşməsini və s.
bu kimi uyğunsuzluqları öyrədir. Bu qaydalara əsaslanaraq biz
istənilən xəstə fellərdə baş verən dəyişiklikləri öyrənə bilərik. Elalın
15-ə yaxın qaydası var. Biz bu qaydalardan mövzumuza aid
olanlarını bir-bir öyrənəcəyik inşə-Allah.

194
 ‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‪‬ﺎ ﹸﻝ‬

‫ﹶﻏ ‪‬ﻴ ‪‬ﺮ ﺍﻟﺴ‪‬ﺎ‪‬ﻟ ﹺﻢ‬ ‫ﺍﻟﺴ‪‬ﺎ‪‬ﻟ ‪‬ﻢ‬

‫ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌ‪‬ﺘ ﱡﻞ‬ ‫ﺢ‬

‫ﺼﺤ‪‬ﻴ ‪‬‬
‫ﺍﻟ ‪‬‬ ‫ﺫﹶﻫ‪‬ﺐ‪ – ‬ﻳ‪‬ﺬﹾﻫ‪‬ﺐ‪‬‬
‫ﺧ‪‬ﺮ‪‬ﺝ‪ - ‬ﻳ‪‬ﺨ‪‬ﺮ‪‬ﺝ‪‬‬

‫ﺺ‬
‫ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻗ ‪‬‬ ‫ﻑ‬
‫ﺍﻷ ‪‬ﺟ ‪‬ﻮ ‪‬‬ ‫ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﺜﹶﺎ ﹸﻝ‬ ‫ﻒ‬
‫ﻀ ‪‬ﻌ ‪‬‬
‫ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﻮ ‪‬ﺯ‬
‫ﺭ‪‬ﻣ‪‬ﻰ ‪ -‬ﻳ‪‬ﺮ‪‬ﻣ‪‬ﻲ‬ ‫ﻗﹶﺎﻝﹶ ‪ -‬ﻳ‪‬ﻘﹸﻮﻝﹸ‬ ‫ﻭ‪‬ﺻ‪‬ﻞﹶ ‪ -‬ﻳ‪‬ﺼ‪‬ﻞﹸ‬ ‫ﺣ‪‬ﺞ‪ - ‬ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺞ‪‬‬ ‫ﺃﹶﺧ‪‬ﺬﹶ ‪ -‬ﻳ‪‬ﺄﺧ‪‬ﺬﹸ‬
‫ﺩ‪‬ﻋ‪‬ﺎ ‪ -‬ﻳ‪‬ﺪ‪‬ﻋ‪‬ﻮ‬ ‫ﺑ‪‬ﺎﻉ‪ – ‬ﻳ‪‬ﺒﹺﻴﻊ‪‬‬ ‫ﻳ‪‬ﺌ‪‬ﺲ‪ - ‬ﻳ‪‬ﻴ‪‬ﺄﺱ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺲ‪ - ‬ﻳ‪‬ﻤ‪‬ﺲ‪‬‬ ‫ﻗﹶﺮ‪‬ﺃﹶ ‪ -‬ﻳ‪‬ﻘﹾﺮ‪‬ﺃﹸ‬
‫ﻧ‪‬ﻬ‪‬ﻰ – ﻳ‪‬ﻨ‪‬ﻬ‪‬ﻰ‬ ‫ﻧ‪‬ﺎﻡ‪ - ‬ﻳ‪‬ﻨ‪‬ﺎﻡ‪‬‬ ‫ﺳ‪‬ﺄﻝﹶ ‪ -‬ﻳ‪‬ﺴ‪‬ﺄﹶﻝﹸ‬
‫ﺧ‪‬ﺸ‪‬ﻲ‪ - ‬ﻳ‪‬ﺨ‪‬ﺸ‪‬ﻰ‬

‫‪195‬‬
 ‫ﺘ ﱡﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Xəstə fellər
Birinci növ: ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “Misəl” fellər
‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “Misəl” sözünün hərfi mənası “kimi, timsalında” deməkdir.
Yəni, “düzgün fel timsalında olan” deməkdir. Bu felin belə
adlanmasına səbəb budur ki, digər “zəif” fellərə nisbətən ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “misəl”
fel daha az dəyişikliyə məruz qalır və sanki ‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 “düzgün” felə
bənzəyir.
Bildiyimiz kimi ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “misəl” fellər birinci kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ﻱ‬
olan fellərə deyilir. Məsələn: ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ,‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻳ‬ ,‫ﺌﺲ‬‫ﻳ‬ ,‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ,‫ﺻﻞﹶ‬
 ‫ﻭ‬ ,‫ﻭ ﹶﻗﻒ‬ ,‫ﺟﺪ‬ ‫ﻭ‬ və s.
“Misəl” fellər iki vəzndə olur:
‫ﺼ ﹸﻞ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺻ ﹶﻞ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .1

‫ﺐ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .2
‫ﺙ‬
‫ﻳ ﹺﺮ ﹸ‬ - ‫ﺙ‬
‫ﻭ ﹺﺭ ﹶ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ .3
Bu fellərdə dəyişiklik indiki zaman formasında olur, bunun
əsasında da əmr və cəzm formaları düzəlir. Bu dəyişiklik aşağıdakı
elal qaydasına əsaslanır:
Qayda: Əgər ‫ﻭ‬ hərfi ‫ﻱ‬ hərfi ilə kəsrə (‫ )ـِـ‬arasında gələrsə,
pozulur. Digər indiki zaman hərfləri (‫ ﻧـ‬,‫ ﺗـ‬,‫ )ﺃ‬də bu qaydaya tabe
olurlar.
‫ﺼ ﹾﻞ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺼ ﹸﻞ – ﻻ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺻ ﹸﻞ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺻ ﹶﻞ‬
 ‫ﻭ‬
‫ﻒ‬
 ‫ﻘ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻒ – ﻻ‬
 ‫ﻘ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻒ‬
 ‫ﻭﹶﻗ‬
Felin əmr və cəzm formaları indiki zaman formasından
düzəldiyi üçün bu dəyişiklik (‫ ﻭ‬hərfinin düşməsi) əmr və cəzm
formalarında da özünü göstərir.
‫ﻡ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺰ‬
 ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﺼ ﹾﻞ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺻ ﹾﻞ‬
 ‫ﺼ ﹸﻞ‬
 ‫ﺗ‬ -‫ﺻ ﹶﻞ‬
 ‫ﻭ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﺗ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬
196
 Qeyd 1: Əgər ‫ﻭ‬ hərfi ‫ﻱ‬ hərfi ilə kəsrə (‫ )ـِـ‬arasında gəlməzsə,
pozulmur. Məsələn:
‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻭ ﹺﺟ ﹶﻞ‬ Qorxdu - qorxur
Allah
buyurur:
‫ﻴ ﹴﻢ‬‫ﻋﻠ‬ ‫ﻐﻠﹶﺎ ﹴﻡ‬ ‫ﻙ ﹺﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ ﹾﻞ ﹺﺇﻧ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺗ‬ ‫
ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻟﹶﺎ‬
“Mələklər: "Qorxma! Həqiqətən, biz səni bilikli bir oğulla
müjdələyirik!"– dedilər” (əl-Hicr surəsi, 53)

‫ﻳ ﹶﻄﹸﺄ‬ – ‫ﻭﻃﹶﺄ‬ ,‫ﻳ ﹶﻘﻊ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ,‫ﻀﻊ‬

 ‫ﻳ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻭ‬ ,‫ﺪﻉ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ və s. buna bənzər,
sonu ‫ﻉ‬ və ‫ﺃ‬ kimi boğaz hərflərlə bitən misal fellərdə ‫ﻭ‬ “vav” hərfi
qaydaya xilaf olaraq kəsrə ilə deyil, fəthə ilə ‫ﻱ‬ arasında gələrək
pozulur. Buna səbəb budur ki, əslində bu fellərin də II kök hərfləri
kəsrədir, lakin sonları ‫ﻉ‬ və ‫ﺃ‬ kimi boğaz hərflərilə bitdiyi üçün dilə
rahat olsun deyə fəthələşiblər. Çünki, kəsrə ağır hərəkədir və ondan
sonra boğaz hərfləri onu daha da ağırlaşdırır. Fəthə isə yüngül
hərəkə olduğu üçün kəsrənin əvəzinə gəlmişdir. Buna dəlil isə bəzi
qəbilələrin bu felləri kəsrə ilə işlətməsidir.

Qeyd 2: Bəzi müstəsna “misəl” fellər qaydadan kənara çıxaraq

mudaridə II kök hərfi fəthə olmasına baxmayaraq ‫ﻭ‬ hərfini itirirlər.
Belə fellərdən biri ‫ﺐ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ felidir.

Qeyd 3: Birinci kök hərfi ‫ﻱ‬ olan “Misəl” fellərdə heç bir

dəyişiklik baş vermir. Məsələn: ْ‫ﻴﺴِﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬

 ‫– ﹶﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻳ‬‫ﺮ – ﺍ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻳ‬

Qeyd 4: Misal fellər keçmiş zaman formasında şəxslərdə

dəyişərkən heç-bir dəyişiklik baş vermir. Məsələn:
‫ﻭﺍﱁ‬... ‫ﺖ‬
 ‫ﺻ ﹾﻠ‬
 ‫ﻭ‬ ,‫ﺻ ﹾﻠﺖ‬
 ‫ﻭ‬ – ‫ﺻ ﹶﻞ‬
 ‫ﻭ‬

197
 İsimlərin kiçiltmə mənası
‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ sözünün lüğəti mənası “kiçiltmə” deməkdir. Ərəb
dilində isimlərin “kiçiltmə” mənası onların təşkil olunduqları
hərflərin sayından asılı olaraq müəyyən vəznə (baba) salınması yolu
ilə düzəlir. Bu dərsimizdə üç hərfdən ibarət isimlərin “kiçiltmə”
qaydasını öyrənəcəyik.
Qayda: Üçhərfli isimlər “‫ﻴﻞﹲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ” ﹸﻓ‬vəzninə salınmaqla kiçildilir.
Məsələn:
‫ﻴﻢ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ - ‫ﺠﻢ‬
 ‫ﻧ‬ ulduz – kiçik ulduz
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺒ‬‫ﺟ‬ – ‫ﺒﻞﹲ‬‫ﺟ‬ dağ – kiçik dağ
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻃ ﹾﻔﻞﹲ – ﹸﻃ ﹶﻔ‬ uşaq - uşaqcığaz
‫ﻴﻢ‬‫ – ﹸﻗﹶﻠ‬‫ﹶﻗﹶﻠﻢ‬ qələm – qələmcik
İsimlərin kiçiltmə mənasından bir çox məqsədlər üçün
istifadə olunur:

1. Uzaq mənalı zamanı yaxınlaşdırmaq üçün. Məsələn:

‫ﻴ ﹶﻞ‬‫ﺒ‬‫ﺒ ﹶﻞ – ﹸﻗ‬‫ﹶﻗ‬ öncə - az öncə
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ sonra – az sonra
2. Şəfqət və mehribanlıq üçün. Məsələn:
‫ﻴﺪ‬‫ﻭﹶﻟ‬ – ‫ﻭﹶﻟﺪ‬ oğlan – kiçik oğlan
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻃ ﹾﻔﻞﹲ – ﹸﻃ ﹶﻔ‬ uşaq – kiçik uşaq
3. Böyüklüyü zənn olunan sözü kiçiltmək üçün. Məsələn:
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺒ‬‫ﺟ‬ – ‫ﺒﻞﹲ‬‫ﺟ‬ dağ – kiçik dağ
4. Təhqir və alçaltmaq üçün. Məsələn:
‫ﻴﺪ‬‫ﺳ‬ ‫ – ﺃ‬‫ﺳﺪ‬ ‫ﺃ‬ şir – balaca şir
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟ‬ ‫ﺭ‬ – ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ kişi – balaca kişi

198
 Kiçiltmədə aşağıdakı şərtlər olmalıdır:

1. Kiçildilən söz isim olmalıdır. Fellər və hərflər kiçildilmir.

2. Hallanan isim olmalıdır. “əl-Məbni” (hallanmayan) isimlər
kiçildilmir.
3. Şəriətdə ehtiram və təzim olunan isimlər olmamalıdır.
Məsələn: Məscid, Quran, Allahın
ad və sifətləri kimi
isimləri kiçiltmək olmaz.
4. Əslən kiçiltmə vəznində olan isim olmamalıdır.

‫ﻮﺫﹶﺍ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫ‬ və ona oxşar ifadələrin tərkibi

Əvvəlki dərslərimizdə yaxınlıq bildirən işarə əvəzliklərini

öyrəndik. Bu əvəzliklər bunlardır: ‫ﻻ ِﺀ‬‫ﻫﺆ‬ ,‫ﺎﻥ‬‫ﺎﺗ‬‫ ﻫ‬,‫ﻫﺬﹶﺍﻥ‬ ,‫ﺬﻩ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Diqqət etsək görərik ki, bu əvəzliklərin hər biri ‫ـ‬‫ﻫ‬ “hə” ilə
başlayır. Bu hərf əslində işarə əvəzliyindən deyil, işarə etmək üçün
əlavə olunmuş ‫ﻪ‬ ‫ﻨﺒﹺﻴ‬‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ ﻫ‬işarə bildirən “hə” hərfidir.
Qayda: Əgər ismi cümlədə mübtəda damir (şəxs əvəzliyi),
xəbər isə yaxını bildirən işarə əvəzliklərindən biri olarsa, bu zaman
işarə əvəziyinin əvvəlində qoşulan ‫ﻪ‬ ‫ﻨﺒﹺﻴ‬‫ﺘ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫ﻫ‬ işarə bildirən “hə” hərfi
damirin əvvəlinə keçir və ‫ﻮﺫﹶﺍ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬kimi tərkib əmələ gəlir. Məsələn:
(‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬ ‫ﻮﺫﹶﺍ )ﹶﺃ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫؟ ﻫ‬‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻳ‬‫ – ﹶﺃ‬Kitab haradadır? O budur
(‫ﺬﻩ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﻱ )ﹶﺃ‬‫ﻲ ﺫ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﺔﹸ؟ ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻳ‬‫ – ﹶﺃ‬Saat haradadır? O budur
(ِ‫ﻻﺀ‬‫ﻫﺆ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﻦ ﺃﹸﻭﻻ ِﺀ )ﹶﺃ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺎ‬‫؟ ﻫ‬‫ﺪﺩ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻳ‬‫ – ﹶﺃ‬Təzələr haradadır? Bu bizik
Allah
buyurur:
‫ﻪ‬ ‫ﺏ ﹸﻛﱢﻠ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻧ ﹸﻜ‬‫ﻮ‬‫ﺤﺒ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫ﻮ‬‫ﺤﺒ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ ﺃﹸﻭﻟﹶﺎ ِﺀ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫
ﻫ‬
“Bax, siz o kəslərsiniz ki, onlara məhəbbət bəsləyir, onlar isə sizi
sevmirlər. Siz nazil olan kitabların hamısına inanırsınız”
(Ali İmran, 119)

199
 27. ÈÉÈRMÈ YEDDÈNCÈ DßRS
‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Zəif” fellərin ikinci növü: “Əcvəf” (boş) fellər
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﺘ ﱡﻞ ﺍﻟ‬‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬- ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻷ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ ﺃ‬sözünün hərfi mənası “boş” deməkdir. ‫ﻑ‬  ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻷ‬ ‫ﻔ‬ ‫“ ﺍﻟ‬boş
fellər” ikinci kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə deyilir. Məsələn: ,‫ﻗﹶﺎﻝﹶ‬
‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬,‫ﺍﺭ‬‫ ﺯ‬,‫ﺎﻡ‬‫ ﻧ‬və s. Bu fellərin “boş” adlanmasına səbəb ortasının (ikinci
kök hərfin) xəstə hərf olmasıdır. Xəstə hərf də elal qaydasına əsasən
əlifə ( ‫ﺍ‬ ) çevrildiyinə görə sanki felin ortasında bir boşluq
yaranmışdır.
‫ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬felinin əsli ‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﹶﻗ‬, ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻧ‬felinin əsli ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬, ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ felinin əsli isə ‫ﻊ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ – dir.
Bu fellərdə II kök hərfləri olan ‫ﻭ‬ və ‫ﻱ‬ hərflərinin əlifə ‫ﺍ‬ çevrilməsi
aşağıdakı e`lal qaydasına əsaslanır:
Qayda 1: Hərəkəli xəstə hərfdən (‫ﻱ‬ ,‫ )ﻭ‬əvvəlki hərf fəthə olarsa
‫ ﻭ‬və ‫ ﻱ‬hərfləri əlifə ( ‫ ) ﺍ‬çevrilir. Məsələn:
‫ﹶﻗﺎ ﹶﻝ‬ ‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﹶﻗ‬
‫ﻡ‬ ‫ﻧﺎ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬
‫ﻉ‬
 ‫ﺑﺎ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬

‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “boş” fellərin mudarisi
‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫“ ﺃ‬boş” fellər üç babda olur:
‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬ - ‫ﻌ ﹸﻞ – ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻧ‬- ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬ - ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻌ ﹸﻞ – ﺑ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬

200
 ‫ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬felinin mudarisi (indiki zamanı) ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬, ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻧ‬felinin mudarisi ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬,
‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ felinin mudarisi isə ‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬ olur. Əslində isə (qaydaya əsasən) belə
olmalı idi:
‫ﻊ‬ ‫ﻳـْﺒـﻴﹺـ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ – ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬
Bu fellərin mudarilərinin ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬, ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬ və ‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬ olmasına səbəb
aşağıdakı e`lal qaydasıdır:
Qayda 2: Hər bir hərəkəli xəstə hərfdən əvvəlki hərf “səhih”
sukunlu olarsa, bu zaman xəstə hərf öz hərəkəsini özündən əvvəlki
“səhih” sakin hərfə verir, özü isə hərəkəsinə uyğun hərfə çevrilir.
Yəni, əgər xəstə hərfin hərəkəsi fəthə (‫ )ـَـ‬olarsa, əlifə ( ‫ﺍ‬ ),
kəsrə (‫)ـِـ‬ olarsa ‫ﻱ‬ – yə, damma (‫ )ـُـ‬olarsa ‫ﻭ‬ – a çevrilir.
Məsələn:
‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ – ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
‫ﻡ‬ ‫ﻨﺎ‬‫ﻳ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬
‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬ ‫ـﹺﺒـ‬‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻳـْﺒـﻴﹺـ‬ - ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬

‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “boş” fellərin keçmiş zaman, əmr və cəzm formaları
‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “boş” fellərin yuxarıda qeyd olunan formalarına
keçməzdən əvvəl zəif fellərdə ən çox istifadə olunan mühim bir elal
qaydasını öyrənək.
Bu qaydaya ‫ﻴ ﹺﻦ‬ ‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻘﹶﺎ ُﺀ ﺍﻟﺴ‬‫ﺍﹾﻟ‬ “iki sakin hərfin qoşalaşması” qaydası
deyilir. Ərəb dilində iki sakin hərfin yanaşı gəlməsi mümkün deyil.
Əvvəlki dərslərimizdən bilirik ki, belə olan hallarda köməkçi
hərəkələrdən istifadə olunurdu 1 . Xəstə hərflər zəif olduqları üçün
belə hallarda düşürlər.
Qayda 3: Sakin xəstə hərfdən sonrakı hərf sukunlu (sakin)
olarsa, xəstə hərflər atılır (düşür). Bu qayda “boş” fellərin keçmiş,

1 Bax: I kitab 4-cü dərs.

201
əmr və cəzm formalarında tətbiq olunur. Həmçinin, xəstə felin digər
növü olan “naqis” fellərdə də çox işlədilir.
Qaydanın şərhi: qaydaya əsasən hallanma zamanı felin
tərkibində olan sakin xəstə hərflərdən (‫ﻱ‬ ‫ )ﻭ ﺍ‬sonrakı hərf sukunlaşsa
və ya hər hansı sakin hərf birləşsə, iki sakin hərfin yanaşı gəlməməsi
üçün zəif olan xəstə hərflər (‫ﻱ‬ ‫ )ﻭ ﺍ‬pozulur və sakin hərf pozulmuş
xəstə hərfdən bilavasitə əvvəlki hərfə birləşir. Bu qaydanın “boş”
fellərin əmr, cəzm və keçmiş zaman formalarında necə baş verdiyini
nəzərdən keçirək.

Əmr forması
Bildiyimiz kimi fellərin əmr forması mudari felindən düzəlir.
İlk öncə mudari hərfi (‫ )ﻳـ‬atılır. Əgər fel sukunla başlanırsa
birləşdirici həmzə ( ‫ﺍ‬ ) əlavə olunur. Əgər fel sukunla başlamırsa
həmzə əlavə olunmur, sonra isə felin sonu sukunlaşdırılır.
Bu qaydanı “boş” fellərin mudarisinə ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ tətbiq etsək görərik
ki, mudari hərfini atdıqdan sonra fel sukunla başlamır, buna görə də
birləşdirici həmzə ( ‫ﺍ‬ ) əlavə olunmur. Sonra felin sonunu
sukunlaşdıraq. Son nəticədə görərik ki, sakin xəstə hərfdən ( ‫ﻭ‬ )
sonrakı hərf sukundur və yuxarıda qeyd etdiyimiz “iki sakin hərfin
qoşalaşması” qaydasına əsasən sakin xəstə hərf pozulacaq. Pozulmuş
xəstə hərfdən əvvəl və sonra gələn hərflər (‫ ﻕ‬və ‫ﻝ‬ hərfləri) isə
birləşəcək. Deməli, ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ - ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ felinin əmri ‫ﹸﻗ ﹾﻞ‬ olacaq. Bütün “boş”
fellərin əmr forması bu qaydada düzəldilir. Məsələn:

‫ﹸﻗ ﹾﻞ‬ ‫ﻮ ﹾﻝ‬ ‫ﹸﻗ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ – ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬

‫ﻢ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻧ ﹾﺎ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬
‫ﻊ‬ ‫ﻊ ﹺﺑ‬ ‫ﻴ‬‫ﻊ ﹺﺑـ‬ ‫ـ‬‫ـﺒﹺـﻴ‬‫ ﻳ‬- ‫ﻉ‬  ‫ﺎ‬‫ﺑ‬

202
 Cəzm forması

Eyni hadisə “boş” fellərin cəzm halında da baş verir. Yəni,

mudari felinə daxil olan cəzm ədatları felin sonunu sukun edir.
Nəticədə iki sakin hərf (sonuncu hərf və sakin xəstə hərf) yanaşı
düşür və qaydaya əsasən zəif olan xəstə hərflər pozulur. Məsələn:

‫ﻳ ﹸﻘ ﹾﻞ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮ ﹾﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬

‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻨ ﹾﺎ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬
‫ﻊ‬ ‫ـﹺﺒ‬‫ﻢ ﻳ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﹺﺒـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻊ‬ ‫ـ‬‫ـﺒﹺـﻴ‬‫ﻳ‬
“Boş” fellərin keçmiş zamanda hallanması

Bildiyimiz kimi, felləri keçmiş zamanda hallandırmaq üçün

“şərti məsdərin”1 sonuna şəxs sonluqları artırılmaqla düzəlir. Bu şəxs
sonluqlarından bəziləri felin sonunu sukunlaşdırmaqla birləşir,
Məsələn;
(‫ﺎ‬‫ـﻨ‬
ْ ,‫ﺘﻦ‬‫ـ‬
ْ ,‫ﺘﻢ‬‫ـ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ) kimi şəxs sonluqları. Bəzi şəxs
sonluqları isə felin sonun sukunlaşdırmır, Məsələn (‫ـُﻮﺍ‬ ,‫ـﺖ‬
َ ) kimi
şəxs sonluqları.
Qayda 4: “Boş” fellər keçmiş zamanda hallanarkən, felin
sonunu sukunlaşdıran şəxs sonluqları felə birləşdikdə iki sakin hərf
(sonuncu hərf və sakin xəstə hərf) yanaşı düşdyü üçün zəif olan xəstə
hərf pozulur (əmr və cəzm formalarında olduğu kimi), I kök
hərfinin hərəkəsi isə, bu kökün mudari felindəki hərəkəsi ilə
tənzimlənir. Damma ( ‫ـُـ‬ ) olduqda damma (‫ )ـُـ‬olur, qalan
hallarda (fəthə َ‫ ـ‬və kəsrə ‫ـِـ‬ olduqda ) isə kəsrə (‫ )ـِـ‬ilə əvəz
edilir. Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﹸﻗ ﹾﻠ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻮ ﹸﻝ ﹶﻗ ﹾﺎﹾﻟ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ – ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﹺﻧ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻧ ﹾﺎ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻨ ﹾﺎ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺑﹺـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻊ ﺑﹺـ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻳﹺﺒ‬ – ‫ﻉ‬  ‫ﺎ‬‫ﺑ‬

1 III şəxs kişi cinsinin təki forması. Məs: ‫ﺝ‬‫ﺮ‬‫ﺧ‬ ,‫ﺫﻫﺐ‬

203
 “Boş” fellər keçmiş zamanda hallanarkən, felin sonunu
sukunlaşdırmayan şəxs sonluqları felə birləşdikdə isə heç bir
dəyişiklik baş vermir. Məsələn:

‫ﺖ‬
 ‫ﻗﹶﺎﹶﻟ‬ ‫ﹶﻗ ﹾﺎﻟﹸﻮﺍ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻧ ﹾﺎﻣ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺑ ﹾﺎﻋ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬
Beləliklə, biz bu dərsdə ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﹶﺃ‬ “boş” fellərin madi (keçmiş
zaman), mudari (indiki zaman), əmr və cəzm formalarında baş verən
dəyişiklikləri öyrəndik və bildik ki, bu dəyişikliklər 4 elal qaydasına
əsaslanır.

And bildirən ədatlar

‫ﺴ ﹺﻢ‬
 ‫ﻑ ﺍﻟ ﹶﻘ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺣﺮ‬
And – danışanın dediyi sözü gücləndirmək üçün istifadə etdiyi
söz birləşməsidir. Cümləni təkid edən bu söz birləşməsinə ‫ﻢ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﻟ ﹶﻘ‬
“and”, təkid olunan cümləyə isə ‫ﻢ ﻋﻠﻴﻪ‬‫“ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻘﺴ‬and içilən cümlə” deyilir.
And ərəb dilində “and ədatları” ilə ifadə olunur. And ədatları
hərfu-cərrlərdəndir. Yəni, özündən sonra gələn isimləri məcrur
(yiyəlik halda) edirlər. Bu ədatlar aşağıdakılardır:
1. ‫ﻭ‬ - bu ədat ən çox işlənən and ədatlarındandır və yalnız zahir
isimlərlə işlənir. Damirlərlə (şəxs əvəzlikləri ilə) isə işlənmir.
Məsələn:
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹸﳌﺪ‬
 ‫ﷲ ﻣﺎ ﺫﻫﺒ‬
ِ ‫ﻭ ﺍ‬
Allaha and olsun ki, müdirin yanına getmədim.
2. ‫ﺑﹺـ‬ - bu ədat nisbətən az işlənir və tək zahir isimlərlə deyil, həm
də damirlərlə də işlənir. Məsələn:
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹸﳌﺪ‬
 ‫ﷲ ﻣﺎ ﺫﻫﺒ‬ِ ‫ﺑﹺﺎ‬
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹸﳌﺪ‬
 ‫ﻪ ﻣﺎ ﺫﻫﺒ‬ ‫ﻭ ﺑﹺـ‬
Ona and olsun ki, müdirin yanına getmədim.
204
3. ‫ـ‬‫ ﺗ‬- bu ədatlardan ən az işlənənidir və yalnız ‫“ ﺍﷲ‬Allah” kəlməsi
ilə işlənir. Digər isimlərlə və damirlərlə işlənmir. Məsələn:
.‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺖ ﺇﱃ ﺍ ﹸﳌﺪ‬
 ‫ﷲ ﻣﺎ ﺫﻫﺒ‬
ِ ‫ﺎ‬‫ﺗ‬
Qeyd: Əgər and içilən cümlə təsdiqdə olan keçmiş zaman feli
ilə başlayarsa, bu feli ‫ﺪ‬
 ‫ ﻟﹶـ ﹶﻘ‬hərfi ilə təsdiqləmək lazımdır. Məsələn:
.‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹸﳌﺪ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺪ ﹶﺫ‬ ‫ﷲ ﻟ ﹶﻘ‬
ِ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬
Allaha and olsun ki, artıq müdirin yanına getmişdim.

205
 28. ÈYÈRMÈ SßKKÈZÈNCÈ DßRS
‫ﺘ ﱞﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ “Zəif” fellərin üçüncü növü: “Naqis” fellər
‫ﻡ‬ ‫ﺘ ﱡﻞ ﺍﻟﻠﱠﺎ‬‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬- ‫ﺺ‬
 ‫ﻗ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﻗﺺ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻧ‬Naqis” fellər – üçüncü kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə
deyilir. Məsələn:
‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬ ,‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ və s.
‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ , ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ felinin əsli ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ - dir, ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
felinin əsli ِ ‫ﻧ‬ feli isə
dəyişikliyə uğramayıb. ‫ﻋﺎ‬‫ ﺩ‬və ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ fellərinin III kök hərflərindəki ‫ ﻭ‬və
‫ ﻱ‬hərflərinin əlifə (‫ )ﻯ ﺍ‬çevrilməsinə səbəb “boş” fellərdə qeyd
etdiyimiz elal qaydasına əsaslanır. Bu qaydanı bir daha xatırladırıq:
Qayda 1: Hərəkəli xəstə hərfdən (‫ ﻱ‬,‫ )ﻭ‬əvvəlki hərf fəthə olarsa

‫ ﻭ‬və ‫ ﻱ‬hərfləri əlifə ( ‫ﺍ ﻯ‬ ) çevrilir.

Lakin “boş” fellərdən fərqli olaraq “naqis” fellərdəki xəstə
hərflər felin ortasında deyil, sonundadır. Bu səbəbdən xəstə hərf
“vav” ‫ﻭ‬ olarsa o uzun əlifə ( ‫ﺍ‬ ), “yə” ‫ﻱ‬ olarsa əlif maqsuraya ( ‫ﻯ‬ )
çevrilir.
Qayda 2: Naqis fellər keçmiş zamanda şəxs sonluqlarını qəbul
edərkən elal qaydasına görə əlifə (‫ )ﺍ ﻯ‬çevrilmiş xəstə hərflər öz əsli
hərflərinə qayıdır.
Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ və ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ fellərinin hallanmasına nəzər salaq:

206
 ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬  ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Felinin Felinin ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
şəxslərdə şəxslərdə Şəxs Ayrı yazılan
hallanması hallanması sonluqları Damirlər
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ - ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
(‫ﺕ‬
 ‫ﻣ ﹾﺎ‬ ‫ﺭ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺖ )ﺃ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ (‫ﺕ‬
 ‫ﻋ ﹾﺎ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺖ )ﺃ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮﻧ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
(‫ﺍ‬‫ﻴﻮ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺍ )ﺃ‬‫ﻣﻮ‬ ‫ﺭ‬ (‫ﺍ‬‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺍ )ﺃ‬‫ﻋﻮ‬ ‫ﺩ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

‫ﺖ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ felinin əsli (‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ) – dır. ‫ﻭ‬ hərfi qaydaya əsasən əlifə ‫ﺍ‬
çevrilib, nəticədə iki sakin hərf yanaşı düşdüyünə görə zəif olan əlif
( ‫ ) ﺍ‬düşüb.
‫ﺖ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻋ ﹾﺎ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬
‫ﺍ‬‫ﻋﻮ‬ ‫ﺩ‬ felinin əsli (‫ﺍ‬‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ) – dur. Damma ‫ﻭ‬ “vav” hərfi üçün ağır
olduğundan düşmüşdür və hərf sukunlaşıb, nəticədə iki sakin hərf
yanaşı düşmüş və zəif olan ‫ ﻭ‬pozulmuşdur.
‫ﺍ‬‫ﻋﻮ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬
Burada bir qaydanı qeyd etmək lazımdır:
Qayda 3: “Damma” (‫ )ـُـ‬və “kəsrə” (‫ )ـِـ‬xəstə hərflər (‫)ﻭ ﻱ‬
üçün ağır olduğundan, sukunla əvəz olunurlar.
207
 ‫ﺍ‬‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ felindəki ‫ﻭ‬ hərfinin sukunlaşması bu qaydaya görədir.
“Naqis” fellərin mudarisində də bu qaydadan istifadə olunur.

Naqis fellərin mudarisi (indiki-gələcək zamanı)

Naqis fellər dörd babda olur:

‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬

 ‫ﻮ ﺃ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ – ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﻰ ﺃ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬ – ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﻲ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ – ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬
 ‫ﻰ ﺃ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬ – ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
Bu fellərin əsllərindən görürük ki, əslində xəstə hərflərin
hərəkəsi dammadır, mudari formasında isə sukunlaşıblar. Bu
dəyişikliyin baş verməsi aşağıdakı elal qaydasına görədir:
Qayda 4: Əgər felin sonunda gələn hərəkəli xəstə hərf (‫)ﻭ ﻱ‬
dördüncü və ondan yuxarı olarsa, dilə rahat olsun deyə xəstə hərfin
hərəkəsi düşür və o sukunlaşır.
“Naqis” felin mudarisi bəzi şəxslərdə müəyyən dəyişikliklərə
uğrayır. Bu dəyişiklikləri bilmək üçün yuxarıdakı fellərin
hallanmasına nəzər salaq. İlk öncə ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ və ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ fellərinin
hallanmasına baxaq:

‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ felinin şəxslərdə ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ felinin şəxslərdə ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
hallanması hallanması Damirlər

‫ﻲ‬‫ﺭﻣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﻮ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬

‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
(‫ﲔ‬
 ‫ﻣﹺﻴ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﲔ )ﺃ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ (‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﻋ ﹺﻮ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺗ‬:‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻦ )ﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬

208
 ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
(‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻣُﹺﻴ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ (‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
(‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻣُﹺﻴ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ (‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

Hallanmadan görürük ki, II şəxsin muənnəs təkində felin əsli

‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﻋ ﹺﻮ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ olmalı idi. Buradakı ‫ﻭ‬ hərfinin kəsrəsi 3-cü qaydaya əsasən
ağır olduğundan ‫ﻭ‬ hərfi sukunlaşıb. Nəticədə iki sakin hərf yanaşı
gəldiyi üçün zəif olan ‫ﻭ‬ hərfi düşüb. Sonra isə dilə rahat olsun deyə
‫ﻉ‬-nın hərəkəsi kəsrələşib və fel ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺗ‬formasını alıb. Eyni dəyişiklik II
və III şəxsin muzəkkər cəmlərində (‫ﻥ‬ ‫ﻮ ﹶ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ,‫ﻮﻥﹶ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬) də baş verib.
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﻋ ﹺﻮ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬
‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ felinin hallanmasında da eyni dəyişikliklər baş verib.
Qeyd: ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬  ‫ﻳ‬ feli şəxslərdə hallanarkən II şəxsin muzəkkər cəmi
ilə II şəxsin muənnəs cəmində, həmçinin III şəxsin muzəkkər cəmi
ilə, III şəxsin muənnəs cəmləri deyilişdə və yazılışda eyni forma
alırlar. Onların hansı şəxsə aid olmaları isə cümlənin mənasından
bilinir.
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬

‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﹶﺃ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬

‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ felinin hallanmasında isə II şəxsin muənnəs təki ilə II

şəxsin muənnəs cəmi eyni forma alırlar.
209
 ‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬

‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﲔ ﹶﺃ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
Qeyd: ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬vəznində olan bütün naqis fellərin hallanması
‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ felinin hallanması kimidir.
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬vəznində olan bütün naqis fellərin hallanması da
‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ felinin hallanması kimidir. Bu fellərdə baş verən
dəyişikliklər eyni ilə digər bu vəzndə olan naqis fellərdə də baş verir.
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ və ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ bablarında olan naqis fellərin
mudarisində baş verən dəyişiklikləri bilmək üçün ‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬ və ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬
‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ – fellərinin hallanmasına nəzər salaq:
‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
felinin şəxslərdə felinin şəxslərdə
Ayrı yazılan
hallanması hallanması
Damirlər

‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬‫ﺃ‬ ‫ﻰ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬

‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﺗ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
(‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬﹺﻴ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻦ )ﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ (‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴﹺﻴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻦ )ﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﺗ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻧ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
(‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ (‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
(‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ (‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ :‫ﻪ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﻮ ﹶﻥ )ﺃ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬
210
 Cədvəldən görürük ki, ‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬ və ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬ fellərinin
hallanması eynidir. Həmçinin, əvvəlki iki feldə baş verən
dəyişikliklər burada da baş vermişdir.
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴﹺﻴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬
‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬ və ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬ ِ ‫ﻧ‬ fellərinin hallanmasında da II şəxsin
muənnəs təki ilə II şəxsin muənnəs cəmi eyni forma alırlar.

‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬

 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬

‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬  ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
Qeyd: ‫ﻞ‬ ‫ﻌ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬və ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬bablarında olan bütün naqis
fellərin indiki zamanda hallanması ‫ﻰ‬‫ﻨﻬ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻧﻬ‬ və ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬ fellərinin
hallanması kimidir.

“Naqis” fellərin əmr və cəzm formaları

“Naqis” fellərin əmr və cəzm forması aşağıdakı elal qaydasına

əsaslanır.
Qayda 5: Naqis fellərin cəzm halı sonundakı xəstə hərfin
düşməsi ilə baş verir. Özündən əvvəlki hərfin hərəkəsi isə xəstə
hərfin düşməsinə dəlalət edir.
Qaydanın şərhi: Əgər naqis feli cəzm etmək istəsək, sukunun
yerinə xəstə hərf atılır. Xəstə hərfdən əvvəlki hərfin hərəkəsi qalır və
bu hərəkələr cəzm halından əvvəl mövcud olan xəstə hərflərin
düşməsinə dəlalət edir. “Damma” (‫)ـُـ‬ ‫ﻭ‬ hərfinin, “fəthə” (‫)ـَـ‬
əlifin ‫ﻯ‬, “kəsrə” isə ‫ ﻱ‬hərfinin düşməsinə dəlalət edir.
Naqis fellərin əmr forması adi qaydaya uyğun düzəlir. Sadəcə
felin sonunu sukunlaşdırmaq əvəzinə xəstə hərfi pozuruq. Məsələn:

211
 ‫ﻉ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﻮ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬
‫ﺭ ﹺﻡ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻲ‬‫ﺭﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺍ‬ ‫ﻰ‬‫ﻧﺴ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬
Naqis fellərin cəzm forması da bu qaydada düzəlir. Məsələn:

‫ﻉ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬
‫ﺮ ﹺﻡ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺮ ﹺﻡ‬ ‫ﻢ ﻳ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬
Beləliklə, biz bu dərsdə ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “naqis” fellərin madi (keçmiş
zaman), mudari (indiki zaman), əmr və cəzm formalarında baş verən
dəyişiklikləri öyrəndik və bildik ki, bu dəyişikliklər 5 elal qaydasına
əsaslanır.

212
 29. ÈYÈRMÈ DOQQUZUNCU DßRS
“Mudaaf” (qoşa hərfli) fellər
‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ “mudaaf” (qoşa hərfli) fellər - ikinci və üçüncü kök
hərfləri eyni olan fellərə deyilir. Məsələn: ‫ﺣ ﱠﻞ‬ ,‫ﻣﺲ‬ ,‫ﺭﺩ‬ ,‫ﺣﺞ‬ və s.
Mudaaf fellərin ‫ﱂ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim” (salamat olmayan) fellər
qrupuna daxil edilməsinə səbəb eyni cinsli hərflərin bəzi hallarda
qovuşub, bəzi hallarda isə ayrılmasıdır. Mudaaf fellərdə eyni cinsli
hərflərin qovuşub ayrılması “idğam qaydaları”na əsaslanır. “İdğam”
sözünün lüğəti mənası “daxil etmə” deməkdir.
İstilahi mənası isə - iki eyni cinsli hərfləri biri-birinə
qovuşdurub birgə tələffüz etməkdir. Eyni cinsli iki hərfi idğam
etmək üçün birinci hərf sakin, digəri isə hərəkəli olmalıdır.
‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ felinin əsli ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ , ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ felinin əsli ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻣ‬ və s. digər mudaaf
feillər də bu bablardan birində olur. Yəni, mudaaf fel ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ və ya ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
bablarından birində olur. Felin əslindən görürük ki, eyni cinsli
hərflərin hər ikisi mutəhərrikdir (hərəkəlidir). Eyni cinsli İki hərəkəli
hərfin idğam olunmasına səbəb isə aşağıdakı idğam qaydasıdır:
Qayda 1: Əgər təkrar olunan hər iki hərf mutəhərrik (hərəkəli)
olarsa və özlərindən əvvəlki hərf də hərəkəli olarsa, təkrar hərflərdən
birincisi sukunlu edilir sonra bir-birinə qovuşdurulur. Məsələn:
‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ – ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ – ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﺴ‬ ‫ﻣ‬ – ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬
Mudaaf fellərin mudarisi (indiki zamanı)
Mudaaf fellərin iki babı var:
‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬.1
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬.2
‫ﻀ ﱡﻞ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺿ ﱠﻞ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬.3
‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ felinin əsli ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ felinin əsli isə ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ kimi olmalı idi.
213
Bu fellər aşağıdakı idğam qaydasına əsasən ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ və ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ formasına
düşmüşlər.
Qayda 2: Əgər təkrarlanan hər iki hərf mutəhərrik (hərəkəli)
olarsa və özlərindən əvvəlki hərf sukunlu olsa, bu zaman mudaafın
birinci hərfinin hərəkəsi özündən əvvəlki sakin hərfə keçir, özü isə
sakinləşir və nəticədə, təkrarlanan hərflər idğam olunurlar1. Məsələn:
‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻣ‬
Digər şəxslərdə mudaaf fellərin mudarisində baş verən
dəyişiklikləri bilmək üçün ‫ﺞ‬ ‫ـ‬‫ﻳﺤ‬ və ‫ﺲ‬
 ‫ـ‬‫ﻳﻤ‬ fellərinin indiki zamanda
hallanmasına nəzər salaq:

‫ﺲ‬‫ﻤ‬‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬‫ﺤ‬‫ﻳ‬
‫ﻓﹾﻊﹺ‬‫ﻠﺮ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﻟ‬‫ﻔﹶﺼ‬‫ ﺍﳌﹸﻨ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬
felinin şəxslərdə felinin şəxslərdə
Damirlər
hallanması hallanması

‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﻮﻥ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

1 Sifətin müqayisə və üstünlük dərəcələrində II və III kök hərfləri (‫ ﻋـ‬və ‫ )ﻟـ‬eyni olan
sifətlər ‫ﻞﹸ‬‫ ﺃﹶ ﹾﻓﻌ‬babına salındıqda baş verən dəyişikliklər də bu qaydaya əsaslanır. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ – ﺃﺷ‬‫ﺩ‬‫ﺷﺪ‬ ‫ – ﺃ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺪ‬‫ ﺷ‬,‫ﻳﺬﹲ – ﺃﹾﻟﺬﹶﺫﹸ – ﺃﻟﹶﺬﱡ‬‫ﻟﹶﺬ‬
214
 Hallanmadan görürük ki, II və III şəxslərin muənnəs
cəmlərində (‫ﻦ‬
‫ﺠ‬‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬, ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬) mudaaf felin idğamı açılmışdır. Buna
səbəb isə aşağıdakı idğam qaydasıdır:
Qayda 3: Əgər təkrar olunan ikinci hərf sukunlu olsa və ardınca
muttəsil (bitişən) damir (əvəzlik) gələrsə bu zaman təkrar hərflər
idğam olunmurlar.
Bu qayda həmçinin, mudaaf fellərin keçmiş zamanda
hallanmasında da tətbiq olunur.

Mudaaf fellərin keçmiş zamanda hallanması

“Mudaaf” fellər keçmiş zamanda hallanarkən, felin sonuna

(‫ﺎ‬‫ـﻨ‬
ْ ,‫ﺘﻦ‬‫ـ‬
ْ ,‫ﺘﻢ‬‫ـ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ,‫ـﺖ‬
ْ ) şəxs sonluqları birləşdikdə idğamın
3-cü qaydasına1 əsasən idğam açılır və fel əsli vəziyyətinə qayıdır,
felin sonuna (‫ـُﻮﺍ‬ ,‫ـﺖ‬
َ ) şəxs sonluqları birləşərkən isə idğam açılmır.
Çünki, felin sonu sukunlaşmır, buna görə də idğamı açmağa ehtiyac
qalmır.
Qeyd: Mudaaf fellər keçmiş zamanda hallanarkən əsli
vəziyyətinə qaytarılır. Əsli vəziyyətinə qaytarmaq üçün isə felin II
kökünün hərəkəsini müəyyən etmək lazım gəlir. Çünki, mudaaf fel
idğam şəklində verilərkən felin II kök hərfi bilinmir. Bunu üçün
lüğət kitablarına qayıtmaq lazımdır. Ərəb dili lüğtlərinin çoxunda
mudaaf felləri idğam şəklində verilərkən II kök hərfi göstərilmədiyi
halda X.K. Baranovun Ərəb-Rus lüğətində II kökün hər iki
zamandakı hərəkəsi mötərizəyə alınmış və aralarında ayrıca xətt
qoyulmuşdur. Məsələn: ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ (ə/u), ‫ﺲ‬ ‫ﻣ‬ (i/ə) və s.
Deməli, ‫ﺞ‬  ‫ﺣ‬ feli keçmiş zamanda ‫ﺖ‬  ‫ﺠ‬‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ , indiki zamanda isə
‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ , ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ feli isə ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﻣ‬ və ‫ﺲ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ şəklində hallanır.
“Mudaaf” fellərin keçmiş zamanda hallanarkən məruz
qaldıqları dəyişiklikləri bilmək üçün ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ fellərinin keçmiş
zamanda təsrifini (hallanmasını) nəzərdən keçirək:

1 Yəni, mudaaf felin sonu sakin olub, muttəsil damirə birləşdiyi üçün.
215
 ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻓﹾﻊﹺ‬‫ﻠﺮ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﻟ‬‫ﺼ‬‫ ﺍﳌﹸﺘ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬
‫ﻓﹾﻊﹺ‬‫ﻠﺮ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﻟ‬‫ﻔﹶﺼ‬‫ ﺍﳌﹸﻨ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬
felinin şəxslərdə felinin şəxslərdə Ayrı yazılan
Şəxs sonluqları
hallanması hallanması Damirlər

‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـْـ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ - ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ـﹷ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ﺴﻨ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺠﻨ‬
‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ـْـ ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺠ‬
‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ـْـ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺣﺠ‬ ‫ـُـ ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ِ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ـﹿ ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

Çədvəldəki hallanmadan görürük ki, ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və ‫ﺲ‬

 ‫ﻣ‬ fellərinin III
şəxs muənnəs təki (‫ﺖ‬
 ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ) və III şəxs muzəkkər cəmi (‫ﻮﺍ‬‫ﺣﺠ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻣﺴ‬ )
istisna olmaqla digər şəxslərdə idğamı açılmışdır. Buna səbəb isə 3-
cü qaydaya görə felin sonunun sukunla bitməsi və özündən sonra
muttəsil damirlərin gəlməsidir.

Mudaaf fellərin əmr və cəzm formaları

Mudaaf fellərin əmr və cəzm formaları II və III şəxs muənnəs

cəmi istisna olmaqla iki şəkildə düzəlirlər.
1. Təkrar hərfləri idğam etməklə.
2. İdğamı açmaqla.
Bunu aşağıdakı idğam qaydası ilə əsaslandırmaq olar:
Qayda 4: Əgər təkrar olunan ikinci hərf sukun olarsa və
özündən sonra muttəsil damir (bitişən əvəzlik) gəlməzsə mudaaf feli
iki şəkildə - idğam və qeyri idğam şəkildə - demək olar.
216
 Mudaaf feli idğam şəklində cəzm edərkən felin sonunda
təkrarlanan hərflərin hər ikisi sukunlaşır və bu da ərəb dili
qrammatikasında mümkün deyildir. İki sakinin qoşalaşmasından
qaçmaq üçün ikinci hərfə fəthə1 (‫ )ـَـ‬verilir. Sonradan verilən bu
hərəkəyə ‫ﺎ ﹺﺭﺽ‬‫“ ﻋ‬şəkli hərəkə” deyilir. Nəticədə, təkrar hərflər fəthəli
şəddəyə (‫ )ـﱠـ‬çevrilir. Məsələn:
‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺞ ﹶﻟ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺞ – ﹶﻟ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬
‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬
II şəxsin muənnəs cəmində felin sonu (‫ﻥ‬
‫ﹶ‬ ْ‫)ـ‬ ilə bitdiyi üçün bu
şəxsdə hallanan mudaaf felini yalnız qeyri-idğam (ayrılan) şəklində
demək mümkündür. Çünki, 3-cü qaydaya əsasən sonu sukun olan
mudaaf feldən sonra muttəsil damir gələrsə idğam mütləq
açılmalıdır. Yerdə qalan şəxslərdə isə feldən sonra muttəsil damir
gəlmədiyi üçün onu hər iki şəkildə - idğamla və idğamsız – deyə
bilərik.
Mudaaf felin qeyri idğam (ayrılan) şəkildə cəzm və əmr
forması ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ felindən düzəlir. Yəni, feli idğamdan əvvəlki
vəziyyətinə qaytarırıq.
Əmr formasında mudari hərfini pozduqdan sonra fel sukunla
başladığına görə həmzə ‫ﺍ‬ əlavə edirik. Sonra sonunu sukunlaşdırırıq.
Məsələn:
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ ﻟﹶﻢ‬- ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺞ – ﹶﻟ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬
‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬
Mudaaf fellərin əmr və cəzm formalarındakı dəyişmələrini ‫ﺞ‬  ‫ﺣ‬
və ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ felləri nümunəsində göstərək.

1 Çünki fəthə tələffüz baxımdan hərəkələrin ən yüngülüdür.

217
 Əmr forması

‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬
fellərinin idğam və ayrılan felinin idğam və ayrılan
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
şəkildə əmr forması şəkildə əmr forması Damirlər
ayrılan İdğam ayrılan İdğam
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﺴﺴِﻲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻲ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﺠﺠﹺﻲ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﻲ‬‫ﺣﺠ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﺴﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺠﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺣﺠ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﺃ‬

Cəzm forması

‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və ‫ﺲ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬ ‫ﺍﻟ‬
fellərinin ayrılan şəkildə fellərinin idğam şəklində
cəzm formalar cəzm formaları ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ feli ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ feli ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ feli ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ feli Damirlər

‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻢ ﺃ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﻢ ﺃ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻢ ﺃ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻢ ﺃ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃﻧ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﺴﺴِﻲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺠﺠﹺﻲ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﺴﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺠﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﺴﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺠﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬

218
 Cədvəldən görürük ki, ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ və ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ felləri II və III şəxs
muənnəsdə yalnız ayrılan şəkildədir. Buna səbəb isə feldən sonra
gələn (‫ﻥ‬
‫ﹶ‬ ْ‫)ـ‬ muttəsil damiridir. Qalan şəxslərdə isə hər iki şəkil
(idğam və ayrılan) mövcuddur.
Beləliklə, biz bu dərsdə ‫ﻒ‬‫ﻀﻌ‬
 ‫ﻣ‬ “mudaaf” fellərin madi (keçmiş
zaman), mudari (indiki zaman), əmr və cəzm formalarında baş verən
dəyişiklikləri öyrəndik və bildik ki, bu dəyişikliklər 4 idğam
qaydasına əsaslanır.
‫ﻂ‬
‫ ﹶﻗ ﱡ‬və ‫ﺪﹰﺍ‬‫ ﺃﺑ‬sözlərinin mənaları və işlənmə qaydaları
• ‫ﻂ‬
‫ﹶﻗ ﱡ‬ sözü hallanmayan zaman zərfi olub, keçmiş zamanı tam
əhatə etmək üçün işlənir və “heç, qəti, əsla, qətiyyən”
mənalarını verir. ‫ﻂ‬
‫ﹶﻗ ﱡ‬ sözü yalnız inkar cümlələrində işlənir.
Məsələn:
.‫ﻫﺬﹶﺍ ﹶﻗﻂﱡ‬ ‫ﻣﹾﺜ ﹶﻞ‬ ‫ﻳﺬﹰﺍ‬‫ﺎﻣﹰﺎ ﹶﻟﺬ‬‫ﻢ ﺁ ﹸﻛ ﹾﻞ ﻃﻌ‬ ‫ﹶﻟ‬
Bunun kimi dadlı yemək heç yeməmişəm.
• ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺃﺑ‬ sözü də təsirlikdə olan zaman zərfidir, hər hansısa bir
işin gələcəkdə davamlılığını, uzunmüddətliliyini bildirmək
üçün işlənir. Keçmiş zaman üçün işlənmir. ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺃﺑ‬ zərfi həm
təsdiq, həm də inkar cümlələri ilə işlənə bilir.
Təsdiq cümləsi ilə gəldikdə “həmişə, daim, həmişəlik, əbədi,
ömürlük” mənalarından birini verir. Məsələn: Uca Allah buyurur:
‫ﺍ‬‫ﺑﺪ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻓﻴﻬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺭ ﺧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬‫ﺎ ﺍﹾﻟﹶﺄ‬‫ﺘﻬ‬‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺠﺮﹺﻱ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺎﺕ‬‫ﺟﻨ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻢ ﹶﻟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺪﹸﻗ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﲔ‬
 ‫ﻗ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍﻟﺼ‬ ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻳ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﻪ‬ ‫
ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﱠﻠ‬
“Allah dedi: "Bu, doğru danışanlara doğruluqlarının fayda verəcəyi
gündür! Onlar üçün ağacları altından çaylar axan və içində əbədi
qalacaqları Cənnət bağları hazırlanmışdır" (əl-Maidə surəsi, 119)
İnkar cümləsi ilə gəldikdə isə, “heç vaxt, heç bir vaxt, heç bir
vədə” mənalarını verir. Məsələn: Allah
buyurur:
‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻮﺍ ﻓ‬‫ﺍﻣ‬‫ﺎ ﺩ‬‫ﺍ ﻣ‬‫ﺑﺪ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﺧﹶﻠﻬ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﻰ ﹺﺇﻧ‬‫ﻮﺳ‬‫ﺎ ﻣ‬‫
ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻳ‬
“Ey Musa! Nə qədər ki onlar oradadırlar, biz ora heç vaxt
girməyəcəyik” (əl-Maidə surəsi, 24)
219
 30. OTUZUNCU DßRS
Madi və mudari fellərinin təsniyədə hallanması
‫ﻰ‬‫ﻣ ﹺﺮ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﻷ‬‫ﻉ ﻭ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻲ ﻭﺍ ﹸﳌﻀ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻨ‬ ‫ﺇ‬
Ərəb dilində isimlərin, işarə əvəzliklərin və sair bu kimi
isimlərin özlərinə xas ikilik (təsniyə) formaları olduğu kimi şəxs
əvəzliklərinin də özlərinə xas təsniyə forması vardır. I şəxsin təsniyə
formasını cəm (‫ﻦ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻧ‬) əvəz edir. II və III şəxslərin təsniyəsi isə
aşağıdakı kimidir:
‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺮ ﻓ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺐ ﻭﺍﹾﻟ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﻤﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Təsniyənin muttəsil nasb və cərr damirləri

‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﳉ‬

‫ﺐ ﻭﺍ ﹶ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Muttəsil nasb və cərr Şəxslər
Misal Damirlər
damirlər
‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﺑ ﹸﻜﻤ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺎ‬‫ـ ﹸﻜﻤ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺎ ﹶﻃ ﹺ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ II şəxs
‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺍﳌﹸﺆ‬
‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﻭ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ـ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺋ ﹺ‬‫ﺎ‬‫ﻟﹾﻠﻐ‬ III şəxs
‫ﺚ‬‫ﻧ‬‫ﺍﳌﹸﺆ‬
(‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬) ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﺃ‬ - siz ikiniz (həm muzəkkər, həm də muənnəs üçün)
(‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬) ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ – onlar ikisi (həm muzəkkər, həm də muənnəs üçün)
Madi və mudari fellərinin təsniyədə hallanması isə aşağıdakı kimidir:

‫ﺔ‬ ‫ﺼﹶﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬ ‫ﺍﻟ‬
‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ Mudari
‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
felinin ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
Ayrı yazılan
Misal forması Misal Madi felinin Damirlər
şəxs sonluğu
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻤ‬ ْ‫ـ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻤ‬ ْ‫ـ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻳﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ـﺒ‬‫ﹶﺫﻫ‬ ‫ـَ ﺍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ﺒﺘ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﺎ‬‫ـَ ﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬

220
 Cədvəldən görürük ki, II şəxsin muzəkkər və munnəs
təsniyəsində madi (keçmiş zaman) feli eyni şəkil almışdır. Mudari
formasında isə II şəxs muzəkkər və muənnəsi ilə III şəxsin muənnəsi
eyni şəkildədir.
‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬

‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬

(muzək.) (muən.) (muən.) (muzək.) (muən.)

‫ﻰ‬‫ﻣ ﹺﺮ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻷ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻨ‬ ‫ﺇ‬

Təsniyənin əmr forması

Bildiyimiz kimi fellərin əmr forması II şəxs mudari felindən

düzəlir. Təsniyənin II şəxs mudarisi həm muzəkkər həm də muənnəs
üçün eyni formada – ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ – olduğundan əmr forması da eyni

formada - ‫ﻼ‬‫ﺍ ﹾﻓﻌ‬ – olacaq. Nəzərə alınmalıdır ki, mudari felin

təsniyəsində nacb və cəzm əlaməti sonundakı ‫ﻥ‬ hərfinin

pozulmasıdır . Məsələn:

‫ﺮ‬‫ﺍﻷﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬

!‫ﻮﻕﹺ‬‫ﺎ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﺴ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ ,‫ﺪ‬‫ﺎﻣ‬‫ﻭﺣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺎ ﺧ‬‫ – ﻳ‬Ey Xalid və Həmid, bazara gedin!
!‫ﻮﻕﹺ‬‫ﺎ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﺴ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬ ,‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﺎ‬‫ – ﻳ‬Ey Fatimə və Məryəm, bazara gedin!

221
 Beş fel və onların hal əlaməti
‫ﺔ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹺﻝ ﺍ ﹶ‬‫ﺏ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
Ərəb dili qrammatikasında ‫ﺴ ﹸﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹸﻝ ﺍ ﹶ‬‫“ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬beş fel” dedikdə sonu
‫ﻥ‬ ‫ ـَﺎ‬,‫ـﲔ‬
ِ ,‫ ـُﻮﻥﹶ‬ilə bitən mudari felləri nəzərdə tutulur. Qrammatika
kitablarında ‫ﺴ ﹸﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹸﻝ ﺍ ﹶ‬‫“ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬beş fel”in tərifi aşağıdakı kimi bildirilir:
‫ﻒ‬
 ‫ﻟ‬‫ ﻭ ﺃ‬,‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍ ﹸﳌﺨ‬‫ ﻭ ﻳ‬,‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﳉﻤ‬
‫ﻭ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺍ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﺖ ﹺﺑ‬
 ‫ﺼﹶﻠ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺍ‬ ‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹴ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺴ ﹸﺔ – ﹸﻛ ﱡﻞ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹸﻝ ﺍ ﹶ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺎ ﹺﺑﹸﺜﺒ‬‫ﻌﻬ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ ﻓﺈ ﱠﻥ‬.‫ﻥ‬ ‫ﺗﻔﹾﻌﻼ‬ ,‫ﻥ‬ ‫ﻳﻔﹾﻌﻼ‬ ,‫ﲔ‬
،‫ﻮﻥ‬ ‫ﻨ‬‫ﺕ ﺍﻟ‬  ‫ﻠ‬‫ﺗﻔﹾﻌ‬ ,‫ﺗﻔﹾﻌﹸﻠﻮ ﹶﻥ‬ ,‫ﻳﻔﹾﻌﹸﻠﻮ ﹶﻥ‬ :‫ﻣﹾﺜ ﹸﻞ‬ .‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻨ‬‫ﺍﻻ ﹾﺛ‬
.‫ﺎ‬‫ﻓﻬ‬‫ﺤ ﹾﺬ‬
 ‫ﺎ ﹺﺑ‬‫ﺒﻬ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﻣﻬ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬
Qayda: Beş fel – sonunda cəm bildirən “vav” ‫ﻭ‬, II şəxsin
muənnəsini bildirən “yə” ‫ ﻱ‬və təsniyə bildirən “əlif” ‫ ﺍ‬gələn mudari
feillərinə deyilir. Bu fellərin raf (adlıq hal) əlaməti sonundakı ‫ﻥ‬
hərfinin sabit olması, cəzm və nasb (təsirlik hal) əlaməti isə ‫ﻥ‬
hərfinin pozulmasıdır.
Yəni, ‫ﻥ‬ hərfi, bir növ, digər hallanan fellərdəki damma rolunu
oynayır.

222
 “Beş felin” hallanması və hal əlamətləri aşağıdakı kimidir:

Beş felin hallanması və hal əlamətləri

‫ﻡ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺰ‬
 ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻉ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬
Beş fel cəzm halda Beş fel nasb halda Beş fel raf halda

‫ﻫﺒﹺﻲ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻫﺒﹺﻲ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﲔ‬

 ‫ﻫﹺﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬

223
 31. OTUZ BÈRÈNCÈ DßRS
Sifət və sifətlənmiş isim (təkrar)
‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﻌ‬‫ﺖ ﻭ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ـ‬‫ـﻌ‬‫ﺍﹶﻟﻨ‬
Bildiyimiz kimi, ərəb dilində cümlə üzvlərinin bəziləri cümlədə
öz əsli qrammatik mövqeyinə görə deyil, digər cümlə üzvlərinə tabe
olduqlarına görə onların halına uyğun hallanırlar. Belə cümlə
üzvləri ‫ﻊ‬ ‫ﺍﹺﺑ‬‫ﺘﻮ‬‫“ ﺍﻟ‬tabe olanlar” adlanır.
Tabe olanlar: istənilən şəraitdə özlərindən əvvəlki cümlə üzvü
ilə uzlaşan (yəni - onların hallanmasına şərik olan) cümlə üzvləridir.
Tabe olan cümlə üzvləri aşağıdakılardır:
1. Bədəl; ‫ﻝ‬
‫ﺪ ﹸ‬ ‫ﺒ‬‫ﺍﻟ‬
2. Sifət; ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬
3. Bağlayıcı hərflərlə ətf olunan (bağlanan); ‫ﻑ‬
 ‫ﻌﻄﹸﻮ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬
4. Təkid. ‫ﺪ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
Tabe olan cümlə üzvlərindən biri də ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻨ‬‫“ ﺍﻟ‬sifət”dir.
Sifət – tabe olduğu sözün sifətini (əlamət və keyfiyyətini)
bildirməklə onu tamamlayan (təyin edən) cümlə üzvüdür. Əlamət
dedikdə zahiri görkəm, keyfiyyət dedikdə isə daxili xüsusiyyət
nəzərdə tutulur.
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, ərəb dilində sifətlər (nət),
tabe olduqları sifətlənmiş (təyin etdikləri) isimdən (mənutdan)
bilavasitə sonra gəlib onunla dörd şeydə uzlaşırlar:
1. Halda (‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻲ ﺍﻹ‬‫;)ﻓ‬
.‫ﻳﺪ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬
.‫ﺍ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﹶﻗ‬
.‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍ‬
2. Cinsdə (‫ﺚ‬
 ‫ﺘ ﹾﺄﻧﹺﻴ‬‫ﻛ ﹺﲑ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺘ ﹾﺬ‬‫;)ﺍﻟ‬
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻨﺖ‬‫ﻭﹺﺑ‬ ،‫ﻴﺮ‬ ‫ ﹶﻛﹺﺒ‬‫ﺑﻦ‬‫ﻪ ﺍ‬ ‫ﺪ ﹶﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬

224
 3. Kəmiyyətdə (‫ﻊ‬
‫ﻤ ﹺ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺍﹶ‬ ‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘﹾﺜﹺﻨ‬‫ﺩ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺍ‬‫;)ﺍﻹ ﹾﻓﺮ‬
.‫ﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻼ ُﺀ‬
‫ﻣ ﹶ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ ،‫ﺍﻥ‬‫ﻴﺪ‬‫ﺟ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ،‫ﻟﺢ‬‫ﺎ‬‫ ﺻ‬‫ﻳﺮ‬‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻨ‬
4. Müəyyənlik və qeyri – müəyyənlikdə (‫ﲑ‬ ‫ﻜ ﹺ‬ ‫ﻨ‬‫ﺘ‬‫ﻒ ﻭ ﺍﻟ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫;)ﺍﻟ‬
.‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬
.‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺪ ﹸﺓ ﻏﹶﺎ‬ ‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺭ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﺍﹶﻟ‬
‫؟‬‫ﺎﹺﻧﻲ‬‫ﺎﺑ‬‫ ﺍﹾﻟﻴ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﹶﺃ‬
.‫ﻭ ﹶﻝ‬ ‫ﻙ ﺍ َﻷ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻫ‬

.‫ﲔ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﺤﹺﺒ‬
‫ﺻ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻟ‬‫ﻭ ﺁ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻧﹺﺒ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻼ‬‫ﻼ ﹸﺓ ﻭ ﺍﻟﺴ‬‫ﺎﻟﹶﻰ ﻭ ﺍﻟﺼ‬‫ﺗﻌ‬ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﺪ ﺍ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻢ ﹺﺑ‬ّ ‫ﺗ‬
Allaha həmd, Peyğəmbərimiz Muhəmmədə, onun ailəsinə və bütün
səhabələrinə xeyir-dua ilə bu kitab tamamlandı.

225
 I ÊÈÒÀÁÄÀ ÂÀÐÈÄ ÎËÀÍ ÑÞÇËßÐ

ÁÈRÈNCÈ DßRS

‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu (işarə əvəzliyi)

‫ﻴﺖ‬‫ﺑ‬ Ev
‫ﺠﺪ‬
‫ﺴﹺ‬  ‫ﻣ‬ Məscid
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ Kitab
‫ﹶﻗﹶﻠﻢ‬ Qələm
‫ﺎﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ Açar
‫ﺘﺐ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Yazı stolu (ofis, iş otağı)
‫ﺳﺮﹺﻳﺮ‬ Çarpayı
‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹸﻛ‬ Stul, oturacaq
‫ﺠﻢ‬ ‫ﻧ‬ Ulduz
‫ﹶﻃﺒﹺﻴﺐ‬ Həkim
‫ﻭﹶﻟﺪ‬ Oğlan usage
‫ﻟﺐ‬‫ﻃﹶﺎ‬ Tələbə
‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ Kişi
‫ﺎ ﹺﺟﺮ‬‫ﺗ‬ Tacir
‫ﹶﻛ ﹾﻠﺐ‬ İt
‫ﻂ‬
‫ﻗ ﱞ‬ Pişik
‫ﺎﺭ‬‫ﺣﻤ‬ Uzunqulaq
‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺣﺼ‬ At
‫ﻤﻞﹲ‬ ‫ﺟ‬ Dəvə
‫ﻳﻚ‬‫ﺩ‬ Xoruz

226
 ‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ Müəllim
‫ﻳﻞﹲ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻣ‬ Dəstmal
‫ﻴﺺ‬‫ﹶﻗﻤ‬ Köynək
‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ Bəli (cavab ədatı)
‫ﻻ‬ Xeyr (cavab ədatı)

ÈÊÈNCÈ DßRS

‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﹶﺫ‬ O (işarə əvəzliyi)
‫ﺎﻡ‬‫ﹺﺇﻣ‬ İmam
‫ﺠﺮ‬ ‫ﺣ‬ Daş
‫ﺳ ﱠﻜﺮ‬ Şəkər
‫ﺒﻦ‬‫ﹶﻟ‬ Süd

Ö×ÖÍÚÖ DßRS

‫ﻗﻒ‬‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Ayaqüstündə duran (dayanan)

‫ﻟﺲ‬‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Outran
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﻣ‬ Su
‫ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬ Yaxın
‫ﻴﺪ‬‫ﺑﻌ‬ Uzaq
‫ﻤﺮ‬ ‫ﹶﻗ‬ Ay
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ Yeni, təzə
‫ﺪﱘ‬ ‫ﹶﻗ‬ Göhnə
‫ﺳﺦ‬ ‫ﻭ‬ Kirli, çirkli
‫ﻴﻒ‬‫ﻧﻈ‬ Təmiz

227
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ İsti, qaynar
‫ﺎ ﹺﺭﺩ‬‫ﺑ‬ Soyuq
‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬ Kiçik
‫ﹶﻛﹺﺒﲑ‬ Böyük
‫ﻮﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ Açıq
‫ﻮﺭ‬‫ﻣ ﹾﻜﺴ‬ Sınıq
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﹶﺛﻘ‬ Ağır
‫ﻴﻒ‬‫ﺧﻔ‬ Yüngül
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬ Gözəl
‫ﺭﻕ‬ ‫ﻭ‬ Vərəq
‫ﻳﺬﹲ‬‫ﹶﻟﺬ‬ Dadlı, ləziz
‫ﺣ ﹾﻠﻮ‬ Şirin
‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ Xəstə
‫ﺩﻛﱠﺎﻥﹲ‬ Dükan
‫ﻲ‬ ‫ﹶﻏﹺﻨ‬ Varlı
‫ﻘﲑ‬ ‫ﹶﻓ‬ Kasıb
‫ﺗﻔﱠﺎﺡ‬ Alma
‫ﻤﺲ‬ ‫ﺷ‬ Günəş

DÞRDÖNCÖ DßRS

‫ﻲ‬‫ﻓ‬ -da, -də, içində (hərfu-cərr)

‫ﻋﻠﹶﻰ‬ Üzərində, üstündə (hərfu-cərr)

‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ -dan, -dən (hərfu-cərr)

‫ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ -a, -ə (-ya, yə) (hərfu-cərr)

228
‫؟‬‫ﻳﻦ‬‫ﹶﺃ‬ Harada? (sual əvəzliyi)

‫؟‬‫ﻳﻦ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ Haradan?

‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ O (muzəkkər üçün şəxs əvəzliyi)

‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ O (muənnəs üçün şəxs əvəzliyi)

‫ﺮ ﹶﻓﺔﹲ‬ ‫ﹸﻏ‬ Otaq

‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ Məktəb

‫ﺼﻞﹲ‬  ‫ﹶﻓ‬ Sinif

‫ﺎﻡ‬‫ﺣﻤ‬ Hammam

‫ﺎﺽ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﻣ‬ Ayaqyolu

‫ﺒﺦ‬‫ﻣ ﹾﻄ‬ Mətbəx

‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Universitet

‫ﻮﻕ‬‫ﺳ‬ Bazar

‫ﻳﺮ‬‫ﻣﺪ‬ Müdir

ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬ Səma, göy

‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﺎﺑ‬‫ﺍﹾﻟﻴ‬ Yaponiya

‫ﲔ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﺍﻟ‬ Çin

‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﹾﻟ ﹺﻬ‬ Hind

‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ Getdi

‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ Çıxdı

BEØÈNCÈ DßRS

‫ﻮﻝﹲ‬‫ﺭﺳ‬ Elçi
‫ﺒﺔﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﹶﻛ‬ Kəbə
‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ Ad, isim (qram.)

229
‫ﺑﻦ‬‫ﺍ‬ Oğul
‫ﻢ‬ ‫ﻋ‬ Əmi
‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺧ‬ Dayı
‫ﺒﺔﹲ‬‫ﻴ‬‫ﺣﻘ‬ Çanta
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ Avtomabil
‫ﺎ ﹺﺭﻉ‬‫ﺷ‬ Küçə
‫ﻐﹶﻠﻖ‬ ‫ﻣ‬ Bağlı
‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬  ‫ﺗ‬ Altında (məkan zərfi)
‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ Burada (məkan zərfi)
‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ Orada (məkan zərfi)
‫ﺪﺱ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ Mühəndis
‫ﻨﺖ‬‫ﹺﺑ‬ Qız

ALTÛNCÛ DßRS

‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu (işarə əvəzliyi)

‫ﺧﺖ‬ ‫ﹸﺃ‬ Bacı
‫ﺍﺓﹲ‬‫ﻣ ﹾﻜﻮ‬ Ütü
‫ﺟﺔﹲ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩﺭ‬ Velosiped
‫ﻌ ﹶﻘﺔﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻠ‬ Qaşıq
‫ﺪﺭ‬ ‫ﻗ‬ Qazan
‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺑ ﹶﻘ‬ İnək
‫ﻼﺡ‬ ‫ﹶﻓ ﱠ‬ Əkinçi
‫ﻧﻒ‬‫ﹶﺃ‬ Burun
‫ﹶﻓﻢ‬ Ağız

230
‫ﹸﺃ ﹸﺫﻥﹲ‬ Qulaq
‫ﻳﺪ‬ Əl
‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﹺﺭ‬ Ayaq
‫ﻴﻦ‬‫ﻋ‬ Göz (axar çay)
‫ﺎﻱ‬‫ﺷ‬ Çay (qida)
‫ﻡ‬ ‫ﹸﺃ‬ Ana
‫ﺟﺔﹲ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﹶﺛ ﱠ‬ Soyuducu
‫ﻮﺓﹲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﹶﻗ‬ Qəhvə
‫ﺳﺮﹺﻳﻊ‬ Sürətli
‫ﻓ ﹶﺬﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ Pəncərə
‫ﻋﺔﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳ‬ Saat
‫ﻕ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Gündoğan
‫ﺏ‬ ‫ﻐ ﹺﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Günbatan
‫ﺍ‬‫ﹺﺟﺪ‬ Olduqca, çox
‫ﻀﹰﺎ‬‫ﹶﺃﻳ‬ Həmçinin

YEDDÈNCÈ DßRS

‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ O (işarə əvəzliyi)
‫ﺿﺔﹲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ Tibb bacısı
‫ﺟﺔﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﺟ‬ Toyuq
‫ﺑ ﱠﻄﺔﹲ‬ Ördək
‫ﻀﺔﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ Yumurta
‫ﻳ ﹶﻘﺔﹲ‬‫ﺣﺪ‬ Bağça
‫ﺆ ﱢﺫﻥﹲ‬ ‫ﻣ‬ Müəzzin

231
‫ﺎ ﹶﻗﺔﹲ‬‫ﻧ‬ Dəvə
‫ﻠﻢ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Müsəlman

SßKKÈZÈNÚÈ DßRS

‫ﺳ ﱢﻜﲔ‬ Bıçaq

‫ﺸﻔﹰﻰ‬  ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Xəstəxana
‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ Qarşısında, önündə (məkan zərfi)

‫ﻒ‬ ‫ﺧ ﹾﻠ‬ arxasında (məkan zərfi)

‫ﺍﻵ ﹶﻥ‬ İndi, hal-hazırda (zaman zərfi)
‫ﺎ‬‫ﺎﹺﻧﻴ‬‫ﹶﺃﹾﻟﻤ‬ Almaniya
‫ﺍ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻧ ﹶﻜ ﹾﻠ‬‫ﹺﺇ‬ İngiltərə
‫ﺎ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺮ‬ ‫ﹶﻓ‬ Fransa
‫ﺍ‬‫ﺴﺮ‬ ‫ﺳﻮﹺﻳ‬ İsveçrə
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ Yazı taxtası
‫ﺍﺏ‬‫ﺤﺮ‬ ‫ﻣ‬ Mehrab
‫ﺲ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ Oturdu

DOQQUZUNCU DßRS

‫ﻬﺔﹲ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ Meyvə

‫ﺼﻔﹸﻮﺭ‬  ‫ﻋ‬ Sərçə
‫ﺋﺮ‬‫ﻃﹶﺎ‬ Quş
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Ərəb dili
‫ﻐﺔﹲ‬ ‫ﹸﻟ‬ Dil
‫ﻬﻞﹲ‬ ‫ﺳ‬ Asan

232
‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ Çalışqan
‫ﻼ ﹸﻥ‬‫ﹶﻛﺴ‬ Tənbəl
‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻮﻋ‬ ‫ﺟ‬ Ac
‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻋ ﹾﻄﺸ‬ Susamış
‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻀﺒ‬
 ‫ﹶﻏ‬ Qəzəbli, hirsli
‫ﻣﻠﹾﺂ ﹸﻥ‬ Dolu
‫ﺭﺱ‬ ‫ﺩ‬ Dərs
‫ﺷ ﹺﻬﲑ‬ Məşhur, tanınmış
‫ﻨﺔﹲ‬‫ﻳ‬‫ﻣﺪ‬ Şəhər, ölkə
‫ﻛﹸﻮﺏ‬ Stəkan
‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﹾﻟ‬ Bu gün (zaman zərfi)
‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ Yanında (zaman zərfi)
‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ Hansı ki, (nisbi əvəzlik)
‫ﺒﺔﹲ‬‫ﺘ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Kitabxana
‫ﻌﺐ‬ ‫ﺻ‬  Çətin
‫ﺣﺔﹲ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ Ventilyator, yelləyən
‫ﺻﻒ‬  ‫ﻮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ Poliklinika (müalicəxana)
‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﻧ ﹺﻮ‬‫ﺳ ﹸﺔ ﺍﻟﺜﱠﺎ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ On bir illik orta məktəb
‫ﻭﺯﹺﻳﺮ‬ Nazir
‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ İti

ONUNCU DßRS

‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺯﻣ‬ Yoldaş
‫ﻭﺝ‬ ‫ﺯ‬ Ər (arvad)

233
‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Bir (rəqəm)
‫ﻰ‬‫ﹶﻓﺘ‬ Gənc oğlan
‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ Birlikdə (zərf)
‫ﻃ ﹾﻔﻞﹲ‬ Uşaq
‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻮ‬ ‫ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬ Kuveyt

ON BÈRÈNCÈ DßRS

‫ﺐ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹸﺃ‬ Sevirəm, istəyirəm

ON ÈKÈNCÈ DßRS

‫ﺟﻪ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ Yonəldici, rəhbər

‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺸﻔﹶﻰ ﺍﹾﻟﻮﹺﻻ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Doğum evi
‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺷ‬ Ağac
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ Sonar (zərf)
‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬ Əvvəl (zərf)
‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﻋ‬ Bibi
‫ﺎﹶﻟﺔﹲ‬‫ﺧ‬ Xala
‫ﺎﺓﹲ‬‫ﹶﻓﺘ‬ Gənc qız
‫ﻲ‬‫ﺍﱠﻟﺘ‬ Hansı ki, (nisbi əvəzlik)
‫ﻒ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻛ‬ Necə? (sual əvəzliyi)
‫ﻴﹶﻠﺔﹲ‬‫ﺯﻣ‬ Yoldaş qız
‫ﺳ ﹶﻄ ﹸﺔ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Səkkiz illik orta məktəb

234
 ON Ö×ÖNCÖ DßRS

‫ﻻ ِﺀ‬‫ﻫﺆ‬ Bunlar (işarə əvəzliyi)

‫ﻚ‬ ‫ﺌ‬‫ﺃﹸﻭﹶﻟ‬ Onlar (işarə əvəzliyi)
‫ﺎﺝ‬‫ﺣﺠ‬ :‫ﺝ ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ Hacı cəm: Hacılar
‫ﻮﺥ‬‫ﺷﻴ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻴﺦ‬‫ﺷ‬ Qoca cəm: Qocalar
‫ﻮﻑ‬‫ﺿﻴ‬  :‫ ﺝ‬‫ﻴﻒ‬‫ﺿ‬  Qonaq cəm: Qonaqlar
‫ﻌﺾ‬ ‫ﺑ‬ Bəzi
‫ﻌﻢ‬ ‫ﻣ ﹾﻄ‬ Yeməkxana
‫ﺎﺱ‬‫ ﻧ‬:‫ﺎﻥﹲ ﺝ‬‫ﻧﺴ‬‫ﹺﺇ‬ İnsan cəm: İnsanlar
‫ﻌﺐ‬ ‫ﻣ ﹾﻠ‬ Stadion
‫ﺣﻘﹸﻮﻝﹲ‬ :‫ﺣ ﹾﻘﻞﹲ ﺝ‬ Tarla, zəmi, əkin yeri
‫ﻯ‬
 ‫ ﻗﹸﺮ‬:‫ﻳﺔﹲ ﺝ‬‫ﺮ‬ ‫ﹶﻗ‬ Kənd cəm: Kəndlər
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﺳ ﹸﺔ ﺍﻹ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ İbtidai məktəm
‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ Onlar (şəxs əvəzliyi)
‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ Onlar (şəxs əvəzliyi)
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ ﹺﻧﺴ‬:‫ﺃﺓﹲ ﺝ‬‫ﻣﺮ‬ Qadın cəm: Qadınlar
‫ﺎﻑ‬‫ﺿﻌ‬  :‫ ﺝ‬‫ﻴﻒ‬‫ﺿﻌ‬  Zəif
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻋﹶﻠﻤ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻟﻢ‬‫ﺎ‬‫ﻋ‬ Alim cəm: Alimlər
‫ﺎ ُﺀ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻗ ﹺﻮﻳ‬:‫ﻱ ﺝ‬
 ‫ﹶﻗ ﹺﻮ‬ Güclü cəm: Güclülər
‫ﺎﺭ‬‫ﻧﻬ‬‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻬﺮ‬ ‫ﻧ‬ Çay cəm: Çaylar
‫ﺍﺕ‬‫ﺋﺮ‬‫ ﻃﹶﺎ‬:‫ﺮﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﺋ‬‫ﻃﹶﺎ‬ Təyyarə cəm: Təyyarələr

235
 ON DÞRDÖNCÖ DßRS

‫؟‬‫ﹶﺃﻱ‬ Hansı? (sual əvəzliyi

‫ﺎﻡ‬‫ ﹶﺃﻳ‬:‫ ﺝ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﻳ‬ Gün cəm: Günlər
‫ﻬﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﻮﺭ‬‫ﺷﻬ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻬﺮ‬ ‫ﺷ‬ Ay cəm: aylar
‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﺣ ﹶﻔ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻴﺪ‬‫ﺣﻔ‬ Nəvə cəm: Nəvələr
Fakültə (ali məktəbin müəyyən
‫ﺎﺕ‬‫ ﹸﻛﱢﻠﻴ‬:‫ﻴﺔﹲ ﺝ‬‫ﹸﻛﱢﻠ‬
elm sahəsini qavrayan şöbəsi)
‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺸﺮﹺﻳ‬
 ‫ﻴ ﹸﺔ ﺍﻟ‬‫ﹸﻛﱢﻠ‬ Şəriət fakültəsi
‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﺠ‬‫ﻴ ﹸﺔ ﺍﻟ‬‫ﹸﻛﱢﻠ‬ İqtisadiyyat fakültəsi
‫ﺐ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﺍﻟ ﱢﻄ‬‫ﹸﻛﱢﻠ‬ Tibb fakültəsi
‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬‫ﹸﻛﱢﻠ‬ İnşaat fakültəsi
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻬ ﹰ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻼ‬
‫ﻫ ﹰ‬ ‫ﹶﺃ‬ Xoş gəlib səfa gətirdiniz!
‫ﻯ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻧﺼ‬ :‫ﻲ ﺝ‬ ‫ﺍﹺﻧ‬‫ﺼﺮ‬  ‫ﻧ‬ Xaçpərəst
‫ﺑﹶﻠﺪ‬ Ölkə, şəhər
‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺩﻳ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻳﻦ‬‫ﺩ‬ Din
‫ﺣﺪ‬ ‫ﹶﺃ‬ Bir (muzəkkər üçün)
‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﹶﺃ‬ Onlardan biri

ON BEØÈNCÈ DßRS

‫ﻯ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﹺﺇ‬ Bir (muənnəs üçün)

‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺍ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﹺﺇ‬ Onlardan biri
‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ Nə zaman? (sual əvəzliyi)
‫ﻊ‬ ‫ﺎﺑﹺﻴ‬‫ ﹶﺃﺳ‬:‫ ﺝ‬‫ﻮﻉ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ﹸﺃ‬ Həftə cəm: Həftələr
‫ﹶﺃﺫﹶﺍﻥﹲ‬ Azan

236
‫ﺍﺕ‬‫ﺻﹶﻠﻮ‬
 :‫ﻼﺓﹲ ﺝ‬‫ﺻ‬ Namaz cəm: Namazlar
‫ﺎﺭ‬‫ﺘﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﺍ‬ İmtahan

ON ALTINCI - ON YEDDÈNCÈ DßRSLßR

‫ﺎﻝﹲ‬‫ ﹺﺟﺒ‬:‫ﺒﻞﹲ ﺝ‬‫ﺟ‬ Dağ cəm: Dağlar

‫ﺎﺭ‬‫ ﹺﺑﺤ‬:‫ ﺝ‬‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺑ‬ Dəniz cəm: Dənizlər
‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬‫ﺩﻓﹶﺎ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺩ ﹾﻓ‬ Dəftər cəm: Dəftərlər
‫ﻕ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ ﹶﻓﻨ‬:‫ ﺝ‬‫ﺪﻕ‬ ‫ﻨ‬‫ﹸﻓ‬ Mehmanxana
‫ﺷ ﹺﺮﻛﹶﺎﺕ‬ :‫ﺷ ﹺﺮ ﹶﻛﺔﹲ ﺝ‬ Şirkət
‫ﻴﺺ‬‫ﺭﺧ‬ Ucuz
‫ﺎﻥﹲ‬‫ﻤﺼ‬ ‫ ﹸﻗ‬:‫ ﺝ‬‫ﻴﺺ‬‫ﹶﻗﻤ‬ Köynək cəm: Köynəklər

ON SßKKÈZÈNCÈ DßRS

‫؟‬‫ﹶﻛﻢ‬ Neçə? (sual əvəzliyi)

‫ﺎﺩ‬‫ﻋﻴ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻴﺪ‬‫ﻋ‬ Bayram cəm: Bayramlar
‫ﻼﺕ‬
‫ﺠﹶ‬ ‫ﻋ‬ :‫ﺠﹶﻠﺔﹲ ﺝ‬
 ‫ﻋ‬ Təkər cəm: Təkərlər
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺣﻴ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﻲ ﺝ‬ ‫ﺣ‬ Qəsəbə cəm: Qəsəbələr
‫ﻼﺕ‬ ‫ﻳ ﹶ‬‫ ﹺﺭ‬:‫ﺎﻝﹲ ﺝ‬‫ﹺﺭﻳ‬ Riyal cəm: Riyallar (pul vahidi)
‫ﺎﺕ‬‫ﺭ ﹶﻛﻌ‬ :‫ﻌﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺭ ﹾﻛ‬ Rəkət cəm: Rəkətlər
‫ﺮ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺴ‬ :‫ﺮﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﺴ ﹶﻄ‬
 ‫ﻣ‬ Xətkeş cəm: Xətkeşlər
‫ﺍﺕ‬‫ﻨﻮ‬‫ﺳ‬ :‫ﻨﺔﹲ ﺝ‬‫ﺳ‬ İl cəm: İllər

‫ﺮ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﺘ‬ :‫ﺠﺮ‬

 ‫ﺘ‬ ‫ﻣ‬ Ticarət yeri

‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ Yazı taxtası

237
 ON DOQQUZUNCU DßRS

‫ﺎﻥﹲ‬‫ ﹶﺃ ﹾﺛﻤ‬:‫ ﺝ‬‫ﻤﻦ‬ ‫ﹶﺛ‬ Qiymət, dəyər

‫ﺼﻒ‬  ‫ﹺﻧ‬ Yarı
‫ﻼﺕ‬ ‫ﻓ ﹶ‬‫ﺎ‬‫ ﺣ‬:‫ﻓﹶﻠﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ Avtobus cəm: Avtobuslar
‫ﺌﹶﻠﺔﹲ‬‫ﺳ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﺍﻝﹲ ﺝ‬‫ﺳﺆ‬ Sual cəm: Suallar
‫ﻼﺩ‬‫ ﹺﺑ ﹶ‬:‫ ﺝ‬‫ﺑﹶﻠﺪ‬ Ölkə, şəhər
Quruş cəm: Quruşlar (xırda pul
‫ﻭﺵ‬‫ ﹸﻗﺮ‬:‫ ﺝ‬‫ﺮﺵ‬ ‫ﻗ‬ vahidi)
‫ﺭﻛﱠﺎﺏ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻛﺐ‬ ‫ﺍ‬‫ﺭ‬ Sərnişin cəm: Sərnişinlər
‫ﻰ‬‫ﺍﻣ‬‫ ﹸﻗﺪ‬:‫ ﺝ‬‫ﺪﱘ‬ ‫ﹶﻗ‬ Köhnə cəm: Köhnələr
‫ﻮﺏ‬‫ﺟﻴ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻴﺐ‬‫ﺟ‬ Cib cəm: Ciblər
‫ﺎ‬‫ﺭﺑ‬ ‫ﺃﹸﻭ‬ Avropa
‫ﺎ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺮ‬ ‫ﹶﻓ‬ Fransa
‫ﺎ‬‫ﺎﹺﻧﻴ‬‫ﹶﺃﹾﻟﻤ‬ Almaniya
‫ﺎ‬‫ﻓﻴ‬ ‫ﻼ‬
‫ﺴﹶ‬  ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ Yuqoslaviya
‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺰﻳ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻣ‬ Malaziya
‫ﻠ ﹶﻔﺔﹲ‬‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ Müxtəlif
‫ﹸﻛ ﱡﻞ‬ Hər, bütün

ÈYÈRMÈNCÈ DßRS

‫ﺎﺕ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺟ‬:‫ﻌﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Universitet cəm: Universitetlər

‫ﻼﺕ‬
‫ﺠﱠ‬  ‫ﻣ‬ :‫ﺠﱠﻠﺔﹲ ﺝ‬
 ‫ﻣ‬ Jurnal cəm: Jurnallar
‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﻭﻑ‬‫ﺣﺮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ Hərf cəm: Hərflər
‫ﺎﺕ‬‫ﻠﻤ‬‫ ﹶﻛ‬:‫ﻤﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻠ‬‫ﹶﻛ‬ Söz cəm: Sözlər

238
‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
ِ ‫ﻭﻧﹺﻴ‬‫ﻧﺪ‬‫ﹺﺇ‬ İndoneziya
‫ﺮﻑ‬ ‫ ﹸﻏ‬:‫ﺮﹶﻓﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﹸﻏ‬ Otaq cəm: Otaqlar

ÈYÈRMÈ BÈRÈNCÈ DßRS

‫ﺳﻊ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Geniş

‫ﺜﲑ‬‫ﹶﻛ‬ Çox
‫ﺐ‬ ‫ﺗ‬‫ﻣﻜﹶﺎ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺘﺐ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Yazı solu cəm: Yazı stolları
‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹶﻛﺮ‬:‫ﻲ ﺝ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹸﻛ‬ Stul cəm: Stullar
‫ﺍﻥﹲ‬‫ ﹶﺃﹾﻟﻮ‬:‫ﻮﻥﹲ ﺝ‬ ‫ﹶﻟ‬ Rəng cəm: Rənglər
‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ Lakin (ədat)
‫ﺒﹶﻠﺔﹲ‬‫ﻗ‬ Qiblə
‫ﻟﺢ‬‫ﺎ‬‫ﺻ‬ Əməlisaleh
O (orta uzaqlığı bildirən işarə
‫ﻙ‬ ‫ﺫﹶﺍ‬
əvəzliyi)
‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃ‬ Yoxsa (bağlayıcı)
‫ﻮﻝﹲ‬‫ ﹸﻓﺼ‬:‫ﺼﻞﹲ ﺝ‬
 ‫ﹶﻓ‬ Sinif cəm: Siniflər

ÈYÈRMÈ ÈKÈNCÈ DßRS

‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﹶﺃ‬ Qırmızı

‫ﻕ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﹶﺃ‬ Göy
‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﹶﺃ‬ Yaşıl
‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﹶﺃ‬ Qara
‫ﺮ‬ ‫ﺻ ﹶﻔ‬
 ‫ﹶﺃ‬ Sarı
‫ﺾ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﹶﺃ‬ Ağ

239
‫ﲔ‬
 ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ ﹶﻓﻨ‬:‫ﺎﻥﹲ ﺝ‬‫ﻨﺠ‬‫ﻓ‬ Fincan cəm: Fincanlar
‫ﺱ‬ ‫ﺍ ﹺﺭ‬‫ﻣﺪ‬ :‫ﺳﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ Məktəb cəm: Məktəblər
‫ﻖ‬ ‫ﺋ‬‫ﺩﻗﹶﺎ‬ :‫ﻴ ﹶﻘﺔﹲ ﺝ‬‫ﺩﻗ‬ Dəqiqə cəm: Dəqiqələr
‫ﻳ ﹸﻞ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻣﻨ‬ :‫ﻳﻞﹲ ﺝ‬‫ﻨﺪ‬ ‫ﻣ‬ Dəstmal cəm: Dəstmallar
‫ﺢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣﻔﹶﺎﺗ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺎﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ Açar cəm: Açarlar
‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ Dedi (fel)

ÈYÈRMÈ Ö×ÖNCÖ DßRS

Beytul Həram (Kəbənin

‫ﻡ‬ ‫ﺮﺍ‬‫ﺖ ﺍﹾﻟﺤ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬
yerləşdiyi məscidin adı)
‫ﺒ ﹸﺔ‬‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ Kəbə
‫ﺾ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﺖ ﺍﻷ‬  ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬ Ağ Ev
‫ﻒ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Taif (Məkkə yaxınlığında şəhər)
‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻐﺪ‬ ‫ﺑ‬ Bağdad şəhəri

240
 ÛÛ ÊÈÒÀÁÄÀ ÂÀÐÈÄ ÎËÀÍ ÑÞÇËßÐ

ÁÈRÈNCÈ DßRS

‫ﺎﹶﺋﺔﹲ‬‫ﻣ‬ Yüz
‫ﹶﺃﹾﻟﻒ‬ Min
‫ﻏﹶﺎ ﹴﻝ‬ Baha
‫ﻭﺝ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ Evli
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻛﻴ‬ ‫ﻲ ﺝ ﹶﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﹶﺫ‬ Zəkalı cəm. Zəkalılar
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻲ ﺝ ﹶﺃ ﹾﻏﹺﺒﻴ‬ ‫ﹶﻏﹺﺒ‬ Varlı c. Varlılar
‫ﻼﻕ‬ ‫ﺧ ﹶ‬ ‫ ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺧﹸﻠﻖ‬ Əxlaq c. Əxlaqlar
‫ﺎﺕ‬‫ﻭﹺﺑﻴ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻴﺔﹲ ﺝ‬‫ﻭﹺﺑ‬ ‫ﺭ‬ Rupiyə c. Rupiyələr
‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺰ‬ ‫ ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺰﺏ‬ ‫ﻋ‬ Subay c. Subaylar
‫ﻮﺩ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ ﺝ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ Yəhudi c. Yəhudilər
‫ﻢ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ ﺝ‬‫ﺠﻢ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ Lüğət c. Lüğətlər.
‫ﺍﺕ‬‫ﻭ ﹶﻻﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ ﺝ‬‫ﻭ ﹶﻻﺭ‬ ‫ﺩ‬ Dollar c. Dollarlar
‫ﺎﺕ‬‫ﺻ ﹶﻔﺤ‬  ‫ﺤﺔﹲﺝ‬  ‫ﺻ ﹾﻔ‬
 Səhifə c. Səhifələr
‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ ﺝ ﻧ‬‫ﺎ ﹺﺟﺢ‬‫ﻧ‬ Müvəffəqiyyət qazanmış
‫ﺎﻡ‬‫ﻢ ﺝ ﹶﺃ ﹾﻛﻤ‬ ‫ﹸﻛ‬ Qol (paltarda) c. Qollar

ÈÊÈNCÈ DßRS

ٌ‫ﻟﻘﹶﺎﺀ‬ Görüş.
‫ﻴﺪ‬‫ﺟ‬ Yaxşı.
(‫ﻮﺏ‬ ‫ﻴ‬‫ﺟ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻴﺐ‬‫ﺟ‬ Cib c. (Ciblər)
( ‫ﺎﺭ‬‫ﻧﻬ‬‫ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﻬﺮ‬ ‫ﻧ‬ Çay (axar) c. (Çaylar)

241
 ( ‫ﺎﺕ‬‫ﻗﻴ‬‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻴﺔﹲ )ﺝ‬‫ﻗ‬‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ Teleqram c. (Teleqramlar)
(‫ﺎ ﹺﺭﻑ‬‫ﻣﺼ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺼ ﹺﺮﻑ‬  ‫ﻣ‬ Bank c. (Banklar)
‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Poçt idarəsi.

Ö×ÖÍÚÖ DßRS

(‫ﺎ ﹺﺟﻊ‬‫ﻣﻬ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺠﻊ‬

 ‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ Yataqxana. C. (Yataqxanalar)
(‫ﻛﺐ‬ ‫ﺍ‬‫ )ﺝ ﹶﻛﻮ‬‫ﻮ ﹶﻛﺐ‬ ‫ﹶﻛ‬ Ulduz. C. (Ulduzlar)
‫ﺳﻊ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Geniş.
(ُ‫ﺮﻗﹶﺎﺀ‬ ‫ )ﺝ ﹸﻓ‬‫ﻳﻖ‬‫ﹶﻓ ﹺﺮ‬ Dəstə. C. (Dəstələr)
(ٌ‫ﺷﻘﱠﺎﺀ‬ ‫ )ﺝ ﺃ‬‫ﻴﻖ‬‫ﻘ‬ ‫ﺷ‬ Doğma. C. (Doğmalar)
‫ﻤﻦ‬ ‫ﹶﺛ‬ Qiymət.
‫ﺎﹶﻟﻢ‬‫ﻋ‬ Aləm.
‫ﻴﺮ‬‫ﺷ ﹺﻬ‬ Məşhur.
(‫ﻬﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫َﹶﺃ‬،‫ﻮﺭ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺷ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻬﺮ‬ ‫ﺷ‬ Ay. (ilin) C. (Aylar)
(‫ﻮﻥﹶ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬ ‫ )ﺝ ﹶﻻ‬‫ﻋﺐ‬ ‫ﹶﻻ‬ Oyunçu. C. (Oyunçular)
‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻓ‬ Yuxuda.
‫ﺮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﹶﺍ َﻷ‬ əl- Əzhar Universiteti

DÞRDÖNCÖ DßRS

‫ﺱ‬ ‫ﺑﹶﺄ‬ ‫ﹶﻻ‬ Eybi yoxdur!

‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻼ‬

‫ﻬ ﹰ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻼ‬
‫ﻫ ﹰ‬ ‫ﹶﺃ‬ Xoş gəlib səfa gətirdiniz!

‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ﹶﻟ‬ Ola bilsin, bəlkə.

‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Universitet.

‫ﺼﺔﹲ‬
 ‫ﺣ‬ Dərs.

242
 BEØÈNCÈ DßRS

‫ﺐ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Üzüm.

‫ﺯ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Banan.
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘ‬‫ﺍﹶﻟ‬ Əncir.
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﹶﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ Sübh, dan yeri.
(‫ﺑﺔﹲ‬‫ﺟ ﹺﻮ‬ ‫ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺍﺏ‬‫ﺟﻮ‬ Cavab. (c. Cavablar.)
(‫ﺌﹶﻠﺔﹲ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍﻝﹲ )ﹶﺃ‬‫ﺳﺆ‬ Sual. (c. Suallar.)
‫ﺒﻘﱠﺎ ﹸﻝ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Dükançı.
‫ﺎ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Əsa.
( ‫ﺎﺕ‬‫ﺣﻴ‬ ‫ﻴﺔﹲ )ﺝ‬‫ﺣ‬ İlan. (c. İlanlar.)
‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ Eşitdi.
‫ﻢ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﻬ‬ Başa düşdü.
‫ﺏ‬ ‫ﺷ ﹺﺮ‬ İçdi.

ALTÛNCÛ DßRS

( ‫ﻼﺕ‬
‫ﺠﱠ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺠﱠﻠﺔﹲ )ﺝ‬
 ‫ﻣ‬
( ‫ﺭﻛﱠﺎﺏ‬ ‫ ) ﺝ‬‫ﻛﺐ‬ ‫ﺍ‬‫ﺭ‬
( ‫ﺷ ﹶﻘﻖ‬ ‫ﺷ ﱠﻘﺔﹲ ) ﺝ‬
(‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﻤ‬
( ‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺳﻨ‬ ‫ﻦ ) ﺝ ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬
( ‫ﺎﺕ‬‫ﻠﻤ‬‫ﻤﺔﹲ ) ﺝ ﹶﻛ‬ ‫ﻠ‬‫ﹶﻛ‬
( ‫ﻮﺭ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬
Jurnal (c. Jurnallar).
Sərnişin (c. Sərnişinlər).
Mənzil (c. Məmzillər).
Bina (c. Binalar).
Yaş (c. Yaşlar).
Söz (c. Sözlər).
Surə (Qurandan) (c. Surələr).
Gəldi.

243
‫ﻯ‬‫ﹶﻛﻮ‬ Ütülədi.
‫ﺡ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﺮ‬ Sevindi.
‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﺯ‬ Artırdı.
‫ﺧ ﹾﺬ‬ Al! Götür!
‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﺎ‬‫ﻫ‬ Gətir!
‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺁ‬ Ayə.(Quran)
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻭ‬‫ﺴﺮ‬
 ‫ﻣ‬ Sevincli, şad.
‫ﻦ‬ ‫ﹶﺃ ﹸﻇ‬ Zənn edirəm
‫ﻣﺔﹲ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧ‬ Xidmətçi, xadimə.
‫ﻌﺔﹲ‬ ‫ﻗ ﹾﻄ‬ Parça, hissə, tikə.
‫ﺒﺰ‬ ‫ﺧ‬ Çörək.
‫ﻰ‬‫ﻮﻋ‬ ‫ﺟ‬ Ac. (qadın cinsində)
‫ﺼﻒ‬  ‫ﹺﻧ‬ Yarı.
‫ﺩﺭﹺﻱ‬ ‫ﻻ ﹶﺃ‬ Bilmirəm.
‫ﻪ‬ ‫ﻔ ﹾﻘ‬ ‫ﺍﻟ‬ Fiqh elmi.

YEDDÈNCÈ DßRS

(‫ﺲ‬
 ‫ﻜﺎﹺﻧ‬‫ﺴﺔﹲ )ﺝ ﻣ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Süpürgə (cəm. Süpürgələr)
( ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﻼ‬
‫ﺳ ﹶ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺳﱠﻠﻢ‬ Pilləkən (cəm. Pilləkənlər)
( ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ Minarə (cəm. Minarələr)
(‫ﺍﺕ‬‫ﻧﻈﹼﺎﺭ‬ ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻧﻈﱠﺎ‬ Eynək (cəm. Eynəklər)
( ‫ﺠﻞﹲ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﻠﺔﹲ )ﺝ‬‫ﻋﺠ‬ Təkər (cəm. Təkərlər)
( ‫ﻰ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻴﺔﹲ )ﺝ‬‫ﺤ‬
 ‫ﻟ‬ Saqqal (cəm. Saqqallar)
( ‫ﻮﺭ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺻ‬ Şəkil (cəm. Şəkillər)

244
( ‫ﺎﺕ‬‫ﻋﺔﹲ )ﺝ ﹺﺇﺫﹶﺍﻋ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ Radio (cəm. Radiolar)
( ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ ﻋﺎ‬:‫ﻧﺚﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﺎﻝﹴ) ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻋ‬ Uca (qadın cinsi: Uca)
‫ﻮﻥﹲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﺻ‬ Sabun.
‫ﺣ ﹶﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﹶﺍﹾﻟﺒ‬ Dünən axşam.
‫ﻮﻥﹲ‬ ‫ﻣﹶﻠ‬ Rəngli.
‫ﻴﺮ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ Şirə.
‫ﺗﻘﹶﺎﻝﹲ‬‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ Portağal.
‫ﺎﺡ‬‫ﺻﺒ‬  Səhər.
‫ﻡ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ ﹶﻘﺪ‬ ‫ﹸﻛ‬ Futbol.
‫ﺔ‬ ‫ﺴﱠﻠ‬
 ‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﻟ‬ ‫ﹸﻛ‬ Voleybol.
‫ﺼﻒ‬  ‫ﹺﻧ‬ Yarı.
‫ﻰ‬‫ﻣﺸ‬ Getdi (piyada)
‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﹶﺃ‬ Götürdü.
‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻭ‬ Qoydu.
‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ Tapdı.
‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺚ‬
‫ﺤ ﹶ‬
 ‫ﺑ‬ Axtardı.

SßKKÈZÈNÚÈ DßRS

‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ Eşitdi

‫ﺐ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻟ‬ Oynadı
‫ﺴ ﹶﻞ‬
 ‫ﹶﻏ‬ Yudu
‫ﺐ‬ ‫ﺘ‬‫ﹶﻛ‬ Yazdı
‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ﹶﻓ‬ Acid
‫ﻢ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﻬ‬ Başa düşdü

245
‫ﺮﹶﺃ‬ ‫ﹶﻗ‬ Oxudu
‫ﻆ‬‫ﻔ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ Əzbərlədi
‫ﺏ‬ ‫ﺷ ﹺﺮ‬ İçdi
‫ﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬ Yedi
‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 Vurdu

DOQQUZUNCU DßRS

‫ﻰ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ Məna.

‫ﻴﻦ‬‫ﻃ‬ Palçıq.
‫ﺎﺭ‬‫ﻧ‬ Od.
‫ﺤ ﹶﻈﺔﹲ‬
 ‫ﹶﻟ‬ An, ləhzə.
‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﻋ‬ Bir neçə.
‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﺣ‬ İştirak etdi.
‫ﻖ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ Yaratdı.
‫ﻊ‬ ‫ﺭﹶﻓ‬ Qaldırdı.
‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬‫ﺴ‬  ‫ﺣ‬ ‫ﹶﺃ‬ Afərin.
‫ﺭ ﱠﻥ‬ Çaldı, zanqıldadı (zəng).
‫ﻢ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﻤﺔﹲ ﺝ ﹶﻗﻮ‬ ‫ﺋ‬‫ﻗﹶﺎ‬ Siyahı, cəm: Siyahılar.
‫ﺍﺱ‬‫ﺟﺮ‬ ‫ ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺮﺱ‬ ‫ﺟ‬ Zəng, cəm: Zənglər.
‫ﻼﻗﹶﺎﺕ‬‫ﻋ ﹶ‬ ‫ﻼﹶﻗﺔﹲ ﺝ‬
‫ﻋ ﹶ‬ Əlaqə, cəm: Əlaqələr.

ONUNCU DßRS

‫ﻤﹰﺎ‬‫ﺍﺋ‬‫ﺩ‬ Həmişə, daim.

‫ﺎﻧﹰﺎ‬‫ﺣﻴ‬ ‫ﹶﺃ‬ Bəzən, hərdən.

246
( ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﻣﻞﹲ )ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋ‬ İşçi (cəm: İşçilər)
‫ﺘﺐ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ Kabinet, iş otağı.
‫ﻮﻝﹲ‬ ‫ﹸﻃ‬ Uzunluq.
(‫ﺎﺭ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻣ‬ Metr (cəm: Metrlər)
‫ﺮﺽ‬ ‫ﻋ‬ En.
‫ﺎ ﹶﻓﺔﹲ‬‫ﻣﺴ‬ Məsafə.
‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺮ ﹰﺓ ﹸﺃ‬ ‫ﻣ‬ Bir daha, yenə də.
‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬  ‫ﺳ‬ Səcdə etdi.
‫ﻤ ﹶﻞ‬ ‫ﻋ‬ İşlədi.
‫ﻊ‬ ‫ﺭ ﹶﻛ‬ Rüku etdi.
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ Etdi.
‫ﺐ‬
 ‫ﻛ‬ ‫ﺭ‬ Mindi.
(‫ﺍﺕ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻣ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴﹸﻠ‬‫ﻛ‬ ‫)ﺝ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻣ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴﹸﻠ‬‫ﻛ‬ Kilometr (cəm: Kilometrlər)
( ‫ﺍﺕ‬‫ﺘﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺳ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻤ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺳ‬ Santimetr (cəm: Santimetrlər)

ON BÈRÈNCÈ DßRS

(‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺱ‬

 ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ Oxudu (oxuyur)
(‫ﺴ ﹸﻜﻦ‬
 ‫ﻳ‬) ‫ﻦ‬ ‫ﺳ ﹶﻜ‬ Yaşadı (yaşayır)
(‫ﺸ ﹸﻜﺮ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺮ‬ ‫ﺷ ﹶﻜ‬ Təşəkkür etdi (təşəkkür edir)
(‫ﻨ ﹺﺰﻝﹸ‬‫ﻳ‬) ‫ﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻧ‬ Endi (enir)
(‫ﺤﺚﹸ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻳ‬) ‫ﺚ‬
‫ﺤ ﹶ‬
 ‫ﺑ‬ Axtardı (axtarır)
(‫ﻌﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻳ‬) ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺻ‬
 Çıxdı (çıxır)
(‫ﻌ ﹺﺮﻑ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ‬ Bildi (bilir)
(‫ﻮﺕ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺕ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ Öldü (ölür)

247
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
ِ ‫ﻧ‬ Unutdum
(ٌ‫ﺎﺀ‬‫ )ﺝ ﹶﺃ ﹾﻗ ﹺﺮﺑ‬‫ﻳﺐ‬‫ﹶﻗ ﹺﺮ‬ Qohum (cəm: Qohumlar)
(‫ﻳﻦ‬‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﺍﻥﹲ )ﺝ‬‫ﻨﻮ‬‫ﻋ‬ Ünvan (cəm: Ünvanlar)
( ‫ِﹺﺑﻄﹶﺎ ﹶﻗﺔﹲ )ﺝ ﹺﺑﻄﹶﺎﻗﹶﺎﺕ‬ Kart (cəm: Kartlar)
Dayanacaq (cəm:
(‫ﺤﻄﱠﺎﺕ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺤ ﱠﻄﺔﹲ )ﺝ‬
 ‫ﻣ‬
Dayanacaqlar)
(‫ﺎﺏ‬‫ﺛﻴ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻮﺏ‬ ‫ﹶﺛ‬ Paltar (cəm: Paltarlar)
(‫ﺋ ﹸﻞ‬‫ﺎ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺎﹶﻟﺔﹲ )ﺝ‬‫ﹺﺭﺳ‬ Məktub (cəm: Məktublar)
(‫ﻮﻥﹶ‬ ‫ﻼﹸﻗ‬
‫ﺣ ﱠ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻼﻕ‬ ‫ﺣ ﹶ‬ Bərbər (cəm: Bərbərlər)
‫ﺻﻒ‬  ‫ﻮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Müalicəxana, poliklinika.
‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺻ‬
 Əczəxana, aptek.
‫ﺯ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬ Düyü.
‫ﺩﻡ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬ Gələn, növbəti.
(‫ﻮﻝﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﺧ‬ ‫ﻴﻞﹲ )ﺝ‬‫ﺧ‬ At (cəm: Atlar)

ON ÈKÈNCÈ DßRS

(‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺩ ﹺﻭ‬ ‫ﺍﺀٌ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺩﻭ‬ Dərman (cəm: Dərmanlar)

‫ﺎﺕ‬‫ﺍ ﹺﺟﺒ‬‫ﻭ‬ Tapşırıqlar.
(‫ﺮﺍﻥﹲ‬‫ )ﺝ ﹺﺟﻴ‬‫ﺎﺭ‬‫ﺟ‬ Qonşu (cəm: Qonşular)
( ‫ﻣ ﹶﺬﺓﹲ‬ ‫ﻼ‬
‫ﺗ ﹶ‬ ‫ﻴﺬﹲ )ﺝ‬‫ﻤ‬ ‫ﺗ ﹾﻠ‬ Şagird oğlan (cəm: Şagirdlər)
(‫ﺬﺍﺕ‬‫ﻤﻴ‬ ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ‫ﻴ ﹶﺬﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺗ ﹾﻠ‬ Şagird qız (cəm: Şagirdlər)
(‫ﺭَﻗﺎﻡ‬ ‫ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺭﹶﻗﻢ‬ Rəqəm, nömrə, say.
(‫ﺗﻒ‬‫ﺍ‬‫ﻫﻮ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺗﻒ‬‫ﺎ‬‫ﻫ‬ Telefon (cəm: Telefonlar)
(‫ﺎﻝﹲ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﻤﻞﹲ )ﺝ ﹶﺃ‬ ‫ﻋ‬ İş (cəm: İşlər)
( ‫ )ﺝ ﺃﹶﻭﻗﹶﺎﺕ‬‫ﻭ ﹾﻗﺖ‬ Vaxt (cəm: Vaxtlar)
248
‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎ ﹺﺭ ﹺﺟ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﺨ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ ﹺﺯ‬ Xarici işlər naziri
(‫ﻬﺪ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬) ‫ﺪ‬ ‫ﺷ ﹺﻬ‬ Şəhadət verdi (Şəhadət verir)
(‫ﺤﻚ‬  ‫ﻀ‬‫ﻚ )ﻳ‬  ‫ﺤ‬ ‫ﺿ‬
 Güldü (Gülür)

ON Ö×ÖNCÖ DßRS

‫ﺓ‬‫ﺮ‬‫ﺓﹸ ﺍﻷُﺟ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻴ‬‫ﺳ‬ Taksi

(‫ﻑ‬‫ﻔﹸﻮ‬‫ )ﺝ ﺻ‬‫ﻒ‬‫ﺻ‬ Cərgə (cəm: Cərgələr)

‫ﺮ‬‫ﻴ‬‫ﺃﹶَﺧ‬ Axır, son, arxa.

ON DÞRDÖNCÖ DßRS

(‫ﻋﻘﹶﺎ ﹺﺭﺏ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺮﺏ‬ ‫ﻋ ﹾﻘ‬ Əqrəb (cəm: Əqrəblər)

(‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺬ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺣﺬﹶﺍﺀٌ )ﹶﺃ‬ Ayaqqabı (cəm: Ayaqqabılar)
(‫ﺎﺕ‬‫ﺟﻨ‬ ) ‫ﻨﺔﹲ‬‫ﺟ‬ Cənnət (cəm: Cənnətlər)
(‫ﻰ‬‫ﻌﺴ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻧ ﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ) ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻌﺴ‬ ‫ﻧ‬ Yuxulu (q.c: yuxulu)
(‫ﺍﺏ‬‫ )ﹶﺃ ﹾﻛﻮ‬‫ﻮﺏ‬ ‫ﹸﻛ‬ Stəkan (cəm: Stəkanlar)
( ‫ﺍﺕ‬‫ﺻﻮ‬  ‫ )ﺝ ﺃ‬‫ﻮﺕ‬ ‫ﺻ‬  Səs (cəm: Səslər)
(‫ﺪﻯ‬ ‫ﻳ‬‫ ﹶﺍ َﻷ‬/ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫)ﺝ ﹶﺃ‬‫ﻳﺪ‬ Əl (cəm: Əllər)
(‫ﻧﺚ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﻭ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬) ‫ﻭﺝ‬ ‫ﺯ‬ Zövc (kişi və qadın cinsində)
‫ﺎﻉ‬‫ﻣ ﹾﺬﻳ‬ Radio
‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ Hava
(ُ‫ﺎﺀ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ ) ﹸﻏ‬‫ﻳﺐ‬‫ﹶﻏ ﹺﺮ‬ Əcnəbi (cəm: Əcnəbilər)
‫ﻰ‬ ‫ﺳ‬‫ﻣﻮ‬ Ülgüc
‫ﻠﻢ‬‫ﻣ ﹾﻈ‬ Qaranlıq, zülmətli.
(‫ﻨﺲ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬) ‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹶﻛ‬ Süpürdü (süpürür)
249
(‫ﻨ ﹸﻈﺮ‬‫ﻳ‬) ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻈ‬ Baxdı (baxır)
(‫ﺴ ﹸﻜﺖ‬  ‫ﻳ‬) ‫ﺖ‬ ‫ﺳ ﹶﻜ‬ Susdu (susur)
(‫ﻤﻊ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ Topladı (toplayır)
(‫ﺒﺦ‬‫ﻳ ﹾﻄ‬) ‫ﺦ‬ ‫ﺒ‬‫ﹶﻃ‬ Bişrdi (bişirir)
(‫ﻳ ﹾﻘ ﹶﻄﻊ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﹶﻗ ﹶﻄ‬ Kəsdi (kəsir)
(‫ﻠﻖ‬‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻖ‬ ‫ﺣﹶﻠ‬ Qırxdı (qırxır)
(‫ﺒﺪ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬ Ibadət etdi (ibadət edir)
(‫ﻌﹶﻠﻢ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ Öyrəndi (öyrənir)
(‫ﻮﺫﹸ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺎ ﹶﺫ‬‫ﻋ‬ Sığındı (sığınır)
(‫ﻨﻊ‬‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ Mane oldu (mane olur)

ON BEØÈNCÈ DßRS

(‫ﻋﺪ‬ ‫ﻣﻘﹶﺎ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ Oturacaq (cəm: Oturacaqlar)

(‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬) ‫ﺑﻜﹶﻰ‬ Ağladı (ağlayır)
‫ﺎ ِﺀ‬‫ﻲ ﹶﺃﹾﺛﻨ‬‫ﻓ‬ əsnasında, ərəfəsində
(‫ﺬﺏ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ‬) ‫ﺏ‬  ‫ﹶﻛ ﹶﺬ‬ Yalan söylədi (yalan söyləyir)
(‫ﻠﺐ‬‫ﻨ ﹶﻘ‬‫ﻳ‬) ‫ﺐ‬
 ‫ﻧ ﹶﻘﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬ Aşdı (aşır)
‫ﺖ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﺎ ﹶﺃﺑﹺﻲ = ﻳ‬‫ﻳ‬ Ey ata! = Atacan!

ON ALTINCI DßRS

(‫ﺣﻒ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺼ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﺤﻒ‬

‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ Mushaf (cəm: Mushaflar)
(‫ﻯ‬‫ﻼﻭ‬‫ﺣ ﹶ‬ ‫ﻯ )ﺝ‬‫ﺣ ﹾﻠﻮ‬ Şirniyyat (cəm: Şirniyyatlar)
( ‫ﻮﻑ‬ ‫ﺻ ﹸﻔ‬
 ‫ﻒ )ﺝ‬
 ‫ﺻ‬
 Səff (cəm: Səflər)
( ‫ﺸﺔﹲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ )ﺝ ﹶﺃ ﹾﻗ‬‫ﺎﺵ‬‫ﹸﻗﻤ‬ Parça (cəm: Parçalar)

250
(‫ﺫﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻮ ﹶﺫﺝ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻧ‬ Nümunə (cəm: Nümunələr)
( ‫ﻮﺭ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺭﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺻ‬ Şəkil (cəm: Şəkillər)
(‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ ﹸﺃ‬:‫ﻧﺚﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺮ )ﹶﺍﹾﻟ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺁ‬ Başqa (qadın cinsi: Başqa)
(ُ‫ﺍﺀ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺳ‬ :‫ﻧﺚﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺮ )ﹶﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﹶﺃ‬ Qarabuğdayı (q. c. qarabuğdayı)
‫ﻴﻖ‬‫ﺿ‬
 Dar
‫ﺴ ﱠﻄﺮ‬
 ‫ﻣ‬ Milli, mil-mil (dəftər)
(ُ‫ﺎﺀ‬‫ﺷﻴ‬ ‫ﻲﺀٌ )ﺝ ﹶﺃ‬ ‫ﺷ‬ Şey (cəm: Şeylər)
Gəlmədi, iştirak etmədi (gəlmir,
(‫ﻴﺐ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺏ‬
 ‫ﻏﹶﺎ‬
iştirak etmir)
(‫ﺘ ﹺﺮﻱ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬) ‫ﻯ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬ Aldı (alır)

ON YEDDÈNCÈ DßRS

‫ﻋﻄﹾـﹶﻠﺔﹲ‬ Tətil.
‫ﻡ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻘﹺﺒ ﹸﻞ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺍﹾﻟﻌ‬ Gələn il.
( ‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺏ )ﺝ ﹸﺫﺑ‬  ‫ﺎ‬‫ﺍﻟ ﱡﺬﺑ‬ Milçək (cəm. Milçəklər)
‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬ ‫ـ‬‫ﻣ‬ Misir.
ٌ‫ﻭﺀ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ Sakitlik.
‫ﻼﻥﹲ‬
‫ﻋ َﹶ‬ ‫ﹺﺇ‬ Elan.
‫ـﻞﹲ‬‫ﹶﺃﻫ‬ Ailə, camaat, xalq.
( ‫ﻭﻑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ )ﺝ ﹸﻇ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ﹶﻇ‬ Zərf. (cəm. Zərflər)
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﺿ‬ Səs-küy.
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ـﺸ‬‫ﻋ‬ Şam yeməyi.
‫ﻼﺝ‬ ‫ﻋ ﹶ‬ Müalicə.
(‫ﻤﺢ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬) ‫ﺢ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ İcazə verdi (icazə verir)
(‫ﻭﺭ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺯ‬ Ziyarət etdi (ziyarət edir)
251
(‫ﺪﺃﹸ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬) ‫ﺪﹶﺃ‬ ‫ﺑ‬ Başladı (başlayır)
(‫ﻜﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻦ‬ ‫ﻣ ﹶﻜ‬ ‫ﹶﺃ‬ Mümkün oldu (mümkün olur)
(‫ﺒﻘﹶﻰ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻲ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺑ‬ Qaldı (qalır)
(‫ﺼﻖ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬) ‫ﻖ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﺑ‬ Tüpürdü (tüpürür)

ON SßKKÈZÈNCÈ DßRS

(‫ﺍﺕ‬‫ﺎﺩ‬‫ﺩﺓﹲ )ﺝ ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋ‬ Adət (cəm: adətlər)

(‫ﺣﻒ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺘ‬ ‫)ﺝ‬‫ﺤﻒ‬  ‫ﺘ‬ ‫ﻣ‬ Muzey (cəm: muzeylər)
(‫ﻋﹶﻠﺐ‬ ‫ﺒﺔﹲ )ﺝ‬‫ﻋ ﹾﻠ‬ Qutu (cəm: qutular)
‫ﺲ‬
 ‫ﻼﹺﺑ‬
‫ﻣ ﹶ‬ Paltarlar
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍﻧ‬‫ﻴﻮ‬‫ﺤ‬
 ‫ﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ Heyvanxana
‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺻ‬
 Aptek, əczəxana.

ON DOQQUZUNCU DßRS

‫ﺳﻒ‬ ‫ﺁ‬ Təəssüf ki,

‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺳﻔﹶﺎ‬ Səfirlik
‫ﺍﻡ‬‫ﻋﻮ‬ ‫ ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺎﻡ‬‫ﻋ‬ İl (cəm: illər)
( ‫ﻮﺩ‬ ‫ﻨ‬‫ﻫ‬ ‫ﻱ )ﺝ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻫ‬ Hindli (cəm: hindlilər)
(‫ﻮﺭ‬‫ﺧﻤ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺧ‬ Şərab (içki) (cəm: şərablar)
‫ﻮﺩ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ Var
‫ﻌﺐ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ Yorğun
‫ﻳﺮ‬ ‫ﺣ ﹺﺮ‬ İpək
‫ﺎ‬‫ﻧﻴ‬‫ﺪ‬ ‫ﺍﹶﻟ‬ Dünya
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺍﹶﻵ‬ Axirət

252
‫ﺒﻞﹲ‬‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Gələcək
ٌ‫ﺪﺀ‬ ‫ﺑ‬ Başlanğıc
‫ﺣﺪ‬ ‫ﹶﺃ‬ Bir
‫ﺍ‬‫ﺑﺪ‬‫ﹶﺃ‬ Heç vaxt
(‫ﺒﺲ‬‫ﻳ ﹾﻠ‬) ‫ﺲ‬
 ‫ﹶﻟﹺﺒ‬ Geyindi (geyinir)
Səbr etdi, dözdü (səbr edir,
(‫ﺼﹺﺒﺮ‬‫ﺮ )ﻳ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬

dözür)
( ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻳ‬ ) ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ Tərk etdi (tərk edir)
(‫ﻤﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬ Ümrə etdi (ümrə edir)
‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ Ümrə

ÈYÈRMÈNCÈ DßRS

‫ﺔ‬ ‫ﺋ ﹶﻔ‬‫ﻲ ﹸﻛ ﱠﻞ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺗ‬‫ﻳ ﹾﺄ‬ ‫ﻱ‬  ‫ﺬ‬ ‫ ﹶﺍﱠﻟ‬: ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻬ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺟﻞﹲ ﹸﺫ‬ ‫ﺭ‬ İkiüzlü kişi: hər topluma
onların razı qaldıqları sifətdə
‫ﻪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﹺﺑ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻳ ﹾﺄ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺬ‬ ‫ )ﹶﺍﱠﻟ‬.‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺿ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﹺﺑﻤ‬
gələn. (bunlara bir üzlə, o
.(‫ﺟﻪ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺆ ﹶﻻ ِﺀ ﹺﺑ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ birilərinə isə başqa üzlə gələn)
( ‫ﺎﻁﹲ‬‫ﻣﺸ‬ ‫ﺸﻂﹲ )ﺝ ﹶﺃ‬  ‫ﻣ‬ Daraq.
(‫ﺎﺩ‬‫ﻣﺨ‬ ‫ﺪﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﺨ‬  ‫ﻣ‬ Yastıq (cəm: yastıqlar)
( ‫ﺍﺭ‬‫ﺯﺭ‬ ‫ﺭ )ﺝ ﹶﺃ‬ ‫ﹺﺯ‬ Düymə (cəm: düymələr)
(‫ﺎ‬‫ﺍﻳ‬‫ﻣﺮ‬ ‫ﺁﺓﹲ )ﺝ‬‫ﻣﺮ‬ Güzgü (cəm: güzgülər)
( ‫ﻮﺹ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﺺ )ﺝ ﹸﻟ‬  ‫ﻟ‬ Oğru (cəm: oğrular)
( ‫ﺎﺕ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻨ‬‫ﺟ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻨ‬‫ﺟ‬ Cüneyh (cəm: cüneyhlər)
‫ﻴﺪ‬‫ﻔ‬ ‫ﻣ‬ Faydalı.
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﹶﻟ‬ Peyğəmbərin  həyatı
‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
ِ ‫ﺘ ﹾﻔ‬‫ﺍﹶﻟ‬ Təfsir.

253
(‫ﺑﺢ‬‫ﻳ ﹾﺬ‬) ‫ﺢ‬ ‫ﺑ‬‫ﹶﺫ‬ Kəsdi (kəsir)
(‫ﺮﺡ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬) ‫ﺡ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ İzah etdi (izah edir)

ÈYÈRMÈ BÈRÈNCÈ DßRS

‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺘ ﹾﻘﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Qarşılamaq

Dövlət başçısı, prezident (cəm:
( ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺅﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻴﺲ‬‫ﺋ‬‫ﺭ‬
dövlət başçıları, prezidentlər)
( ‫ﻭﻕ‬ ‫ﺮ‬ ‫ )ﺝ ﹸﻓ‬‫ﺮﻕ‬ ‫ﹶﻓ‬ Fərq (cəm: fərqlər)
( ‫ﺜﹶﻠﺔﹲ‬‫ﻣ‬ ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ )ﺝ ﹶﺃ‬ Nümunə (cəm: nümunələr)
‫ﻼ‬
‫ﻬ ﹰ‬ ‫ﻣ‬ Tələsmə, yavaş
Qisim, növ (cəm: qisimlər,
( ‫ﺎﻡ‬‫ )ﺝ ﹶﺃ ﹾﻗﺴ‬‫ﺴﻢ‬
 ‫ﻗ‬
növlər)
( ُ‫ﻤ ﹸﺔ )ـ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺍﹶﻟ‬ Damma ( ُ‫) ـ‬

( َ‫ﺤ ﹸﺔ ) ـ‬  ‫ﺘ‬‫ﹶﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ Fəthə ( َ‫) ـ‬

( ِ‫ﺮ ﹸﺓ ) ـ‬ ‫ﺴ‬

 ‫ﹶﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ Kəsrə ( ِ‫) ـ‬

( ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬)‫ﻀﺮ‬
 ‫ﺣ‬ Gəldi (gəlir)
(‫ﻮﺍ‬‫ﻳﺤ‬‫ﺘ ﹺﺮ‬‫ﺳ‬‫ﺡ )ﺝ ﺍ‬  ‫ﺘ ﹺﺮ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Dincəl! (dincəlin!)
( ‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ ) ‫ﻰ‬‫ﹶﺃﺗ‬ Gəldi (gəlir)

ÈYÈRMÈ Ö×ÖNCÖ DßRS

‫ﺎﻉ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ Yığıncaq.

( ‫ﺼﺺ‬  ‫ﻗ‬ ‫ﺼﺔﹲ )ﺝ‬
 ‫ﻗ‬ Hekayə (cəm. Hekayələr)
Peyğəmbər (cəm.
(ُ‫ﺎﺀ‬‫ﻧﹺﺒﻴ‬‫ ﹶﺃ‬/‫ﻮﻥﹶ‬‫ﻧﹺﺒﻴ‬ ‫ﻲ )ﺝ‬ ‫ﻧﹺﺒ‬
Peyğəmbərlər)
( ‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﻴﺔﹲ )ﺝ ﹶﺛﻮ‬‫ﺛﹶﺎﹺﻧ‬ Saniyə (cəm. Saniyələr)
( ‫ﺳﺮ‬ ‫ﺮﺓﹲ )ﺝ ﹸﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﹸﺃ‬ Ailə (cəm. Ailələr)

254
(‫ﺋﺰ‬‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﺰﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Mükafat (cəm. Mükafatlar)
Müvəffəqiyyət qazandı (cəm.
(‫ﺠﺢ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬) ‫ﺢ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬
Müvəffəqiyyət qazanır)
(‫ﺳﺐ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺐ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ Kəsildi (imtahandan) (kəsilir)
Zal, salon (cəm. Zallar,
( ‫ﺎﺕ‬‫ﻋﺔﹲ )ﺝ ﻗﹶﺎﻋ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬
salonlar)

ÈYÈRMÈ BEØÈNCÈ DßRS

(ُ‫ﺍﺀ‬‫ﺳ ﹶﻔﺮ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻔﲑ‬ ‫ﺳ‬ Səfir (cəm. Səfirlər)

(‫ﺮ ﹶﻃﺔﹲ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻲ )ﺝ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ Polis (cəm. Polislər)
‫ﻐﹶﻠﻖ‬ ‫ﻣ‬ Bağlı
(ُ‫ﺍﺀ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻴﺪ‬‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ Dekan (cəm. Dekanlar)
(‫ﻰ‬‫ﺮﺿ‬ ‫ﻣ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ Xəstə (cəm. Xəstələr)
‫ﻋﺪ‬ ‫ﺘﻘﹶﺎ‬‫ﻣ‬ Təqaüdçü
(‫ﺮﻙ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ Tərk etdi (tərk edir)
(‫ﺆﱢﻟﻒ‬‫ﻒ )ﻳ‬  ‫ﹶﺃﱠﻟ‬ Yazdı (yazır) (əsər, kitab)

ÈYÈRMÈ ALTINCI DßRS

‫ﻲ‬ ‫ﻨﹺﺒ‬‫ﺟ‬ ‫ﹶﺃ‬ Əcnəbi

‫ﺤ ﹶﻔ ﹶﻈﺔﹲ‬
 ‫ﻣ‬ Pulqabı
( ‫ﻧﻘﹸﻮﺩ‬ ‫ )ﺝ‬‫ﻧ ﹾﻘﺪ‬ Pul (cəm. Pullar)
( ٌ‫ﺧﻄﹶﺎﺀ‬ ‫ﺧ ﹶﻄﺄﹲ )ﺝ ﹶﺃ‬ Səhv (cəm. Səhvlər)
‫ﺎﺏ‬‫ﹺﺇﻳ‬ Qayıtmaq
‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍﹶﻟ ﱠﺬﻫ‬ Getmək
( ‫ﺍﺹ‬‫ )ﺝ ﹶﺃ ﹾﻗﺮ‬‫ﺮﺹ‬ ‫ﹸﻗ‬ Həb (cəm. Həblər)

255
(‫ﻛﺮ‬ ‫ﺗﺬﹶﺍ‬ ‫ﺮﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ Bilet (cəm. Biletlər)
( ‫ﺎﺕ‬‫ﺍﻣ‬‫ﻮ ﹶﻏﺮ‬ ‫ﻴﹸﻠ‬‫ﻛ‬ ‫)ﺝ‬‫ﺍﻡ‬‫ﻏﺮ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴﹸﻠ‬‫ﻛ‬ Kiloqram (cəm. Kiloqramlar)
( ‫ﺎﺙﹲ‬‫ﻧﺜﹶﻰ )ﺝ ﹺﺇﻧ‬‫ﹸﺃ‬ Qadın (cəm. Qadınlar)
( ‫ﻮﺭ‬ ‫ )ﺝ ﹸﺫ ﹸﻛ‬‫ﹶﺫ ﹶﻛﺮ‬ Kişi (cəm. Kişilər)
‫ﺘﻈﹶﺎ ﹴﻡ‬‫ﻧ‬‫ﺑﹺﺎ‬ Intizamlı olaraq
(‫ﺠﺐ‬ ‫ﻳ ﹺ‬) ‫ﺐ‬  ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ Vacib oldu (vacib olur)
(‫ﺼﻞﹸ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺻ ﹶﻞ‬  ‫ﻭ‬ Çatdı (çatır)
(‫ﻳ ﹺﺰﻥﹸ‬) ‫ﺯ ﹶﻥ‬ ‫ﻭ‬ Çəkdi (çəkir)
(‫ﻌﺪ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ Vəd etdi (vəd edir)
(‫ﻬﺐ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ Bağışladı (bir şeyi) bağışlayır.
(‫ﺮﺝ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺝ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻋ‬ Qalxdı (qalxır)
(‫ﺒﹶﻠﻊ‬‫ﻳ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺑ‬ Uddu (udur)

ÈYÈRMÈ YEDDÈNCÈ DßRS

‫ﻣﻞﹲ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬ Tam, kamil.

‫ﺍﻉ‬‫ﺻﺪ‬  Baş ağrısı.
‫ﻮﻝﹲ‬‫ﺸﻐ‬  ‫ﻣ‬ Məşğul.
‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺫﹸﻭ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬ Zülqadə ayı
‫ﺢ‬ ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Duz
‫ﺖ‬ ‫ﻳ‬‫ﺰ‬ ‫ﺍﹶﻟ‬ Yağ
‫ﻦ‬ ‫ﺒ‬‫ﺠ‬
 ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Pendir
‫ﻖ‬ ‫ﻴ‬‫ﻗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﹶﻟ‬ Un
‫ﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Mərcimək
‫ﺒﻘﱠﺎ ﹸﻝ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Dükançı

256
( ‫ﻴﺾ‬‫ﺑ‬ ‫ﻀﺔﹲ )ﺝ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ Yumurta (cəm. Yumurtalar)
‫ﺑ ﹸﺔ‬‫ﺎ‬‫ﹶﺍﹾﻟﻐ‬ Meşə
‫ﺭ‬ ‫ﻘﻄﹶﺎ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Qatar
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺒﺨ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Buxar
‫ﱐ‬‫ﺎ ﱡ‬‫ﻛﻬ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ Meyvə satan.
‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻐﺪ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Nahar
‫ﻴ ﹺﻞ‬‫ﻒ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺘﺼ‬‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ Gecə yarısı
‫ﺚ‬‫ﻴ ﹸ‬‫ﺣ‬ Harada
‫ﻲ‬‫ﺒﻐ‬‫ﻨ‬‫ﻳ‬ Lazımdır, vacibdir.
‫ﻲ‬‫ﺒﻐ‬‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﹶﻻ‬ Olmaz, yaraşmaz.
(‫ﻠﺐ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺐ‬ ‫ﹶﻏﹶﻠ‬ Qalib gəldi (qalib gəlir)
(‫ﺬﺏ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ‬) ‫ﺏ‬  ‫ﹶﻛ ﹶﺬ‬ Yalan dedi (yalan deyir)
(‫ﻭﺭ‬‫ﻳﺰ‬) ‫ﺭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺯ‬ Ziyarət etdi ( ziyarət edir)
(‫ﻳﻘﹸﻮﻡ‬) ‫ﻡ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬ Durdu (durur)
(‫ﻳﺬﹸﻭﻕ‬) ‫ﻕ‬  ‫ﺫﹶﺍ‬ Daddı (dadır)
(‫ﻳﻄﹸﻮﻑ‬) ‫ﻑ‬  ‫ﻃﹶﺎ‬ Təvaf etdi (təvaf edir)
(‫ﻮﻡ‬‫ﻳﺼ‬) ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﺻ‬ Oruc tutdu (oruc tutur)
(‫ﻭﺭ‬‫ﻳﺪ‬) ‫ﺭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩ‬ Fırlandı (fırlanır)
(‫ﻮﺏ‬‫ﻳﺘ‬) ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﺗ‬ Tövbə etdi (tövbə edir)
(‫ﻳﺒﹺﻴﻊ‬) ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ Satdı (satır)
(‫ﺴﲑ‬
ِ ‫ﻳ‬) ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳ‬ Getdi, yeridi (gedir yeriyir)
(‫ﻴﺶ‬‫ﻳﻌ‬) ‫ﺵ‬  ‫ﺎ‬‫ﻋ‬ Yaşadı (yaşayır)
(‫ﻴﻞﹸ‬‫ﻳﻜ‬) ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻝ‬ Ölçdü (ölçür)
(‫ﺎﻡ‬‫ﻳﻨ‬) ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ Yatdı (yatır)

257
(‫ﺎﻑ‬‫ﻳﺨ‬) ‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺧ‬ Qorxdu (qorxur)

ÈYÈRMÈ SßKKÈZÈNCÈ DßRS

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﻌﺸ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Şam yeməyi.

‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻤ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Sağ
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﺴ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Sol
‫ﻖ‬ ‫ﻴ‬‫ﻘ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﹶﻟ‬ Araşdırma
‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻨ‬ Yemək, qəbul etmək
(‫ﻬﺔﹲ‬ ‫ﻟ‬‫ )ﺁ‬‫ﺇﹺﻟﻪ‬ İlah (ilahlar)
‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺍﹾﻟ ﹸﻘﻤ‬ Zibil
‫ﻮﻡ‬ ‫ﹶﻗ‬ Qövm, tayfa.
‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﺍﻟﱠﻠ‬ Gecə
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﻬ‬‫ﺍﹶﻟ‬ Gündüz
‫ﺍﺏ‬‫ﺗﺮ‬ Torpaq
‫ﻫﻞﹲ‬ ‫ﹶﺃ‬ Ailə
( ‫ﺎﺏ‬‫ﺻﺤ‬  ‫ )ﺝ ﹶﺃ‬‫ﺣﺐ‬ ‫ﺎ‬‫ﺻ‬ Dost (cəm. Dostlar)
(‫ﻱ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻯ‬‫ﻫﺪ‬ Hidayət etdi (hidayət edir)
‫ﺰﻕ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ Çırıq
(‫ﻳ ﹾﻄ ﹺﻮﻯ‬) ‫ﻯ‬‫ﹶﻃﻮ‬ Bükdü (bükür)
(‫ﺗﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄ‬) ‫ﻰ‬‫ﹶﺃﺗ‬ Gəldi (gəlir)
(‫ﺒﻊ‬‫ﺘ‬‫ﻳ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﺗﹺﺒ‬ Təqib etdi (təqib edir)
(‫ﻳ ﹶﻘﻊ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ Yıxıldı (yıxılır)
‫ﻳﺠﹺﻲ ُﺀ‬ / ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬ Gəldi / gəlir
‫ﻳ ﹾﻜﻮﹺﻱ‬ / ‫ﻯ‬‫ﹶﻛﻮ‬ Ütülədi / ütüləyir

258
‫ﻲ‬‫ﻤﺸ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﺸﻰ‬‫ﻣ‬ Yeridi / yeriyir
‫ﺠﺮﹺﻱ‬  ‫ﻳ‬ /‫ﻯ‬‫ﺟﺮ‬ Qaçdı / qaçır
‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ / ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ Atdı / atır
‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ / ‫ﺑﻜﹶﻰ‬ Ağladı / ağlayır
‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ / ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ Dəvət etdi / dəvət edir
‫ﺸﻜﹸﻮ‬  ‫ﻳ‬ / ‫ﺷﻜﹶﺎ‬ Şikayət etdi / şikayət edir
‫ﺘﻠﹸﻮ‬‫ﻳ‬ / ‫ﻼ‬‫ﺗ ﹶ‬ Oxudu / oxuyur
‫ﻮ‬‫ﻤﺤ‬ ‫ﻳ‬ / ‫ﺎ‬‫ﻣﺤ‬ Pozdu / pozur
‫ﻌﻔﹸﻮ‬ ‫ﻳ‬ / ‫ﻋﻔﹶﺎ‬ əfv etdi / əfv edir
‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ / ‫ﻲ‬ ‫ﺴ‬ ِ ‫ﻧ‬ Unutdu / unudur
‫ﻰ‬‫ﺨﺸ‬  ‫ﻳ‬ / ‫ﻲ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﺧ‬ Qorxdu / qorxur
‫ﺒﻘﹶﻰ‬‫ﻳ‬ / ‫ﻲ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺑ‬ Qaldı / qalır

ÈYÈRMÈ DOQQUZUNCU DßRS

( ‫ﺍﺕ‬‫ﻣﺮ‬ ‫ﺮﺓﹲ )ﺝ‬ ‫ﻣ‬ Bir dəfə (cəm: dəfələr)

‫ﺮ‬‫ﺤ ﹺﺮﻳ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﻉ‬ ‫ﻧ‬ :‫ﺎﺝ‬‫ﻳﺒ‬‫ﺪ‬ ‫ﺍﹶﻟ‬ Zərxara: ipək növüdür
( ‫ﺴﺦ‬  ‫ﻧ‬ ‫ﺨﺔﹲ )ﺝ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻧ‬ Nüsxə (cəm: nüsxələr)
(‫ﻒ‬  ‫ﻒ )ﺝ ﹶﺃ ﹸﻛ‬  ‫ﹶﻛ‬ əl (cəm: əllər)
‫ﺤﺔﹲ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺭ‬ İy, qoxu
‫ﻬﺔﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﻨ‬‫ﻫ‬ Az bir zaman
‫ﻳﺪ‬‫ﻣ ﹺﺰ‬ Əlavə, yenə.
‫ﻳﻪ‬‫ﹶﻛ ﹺﺮ‬ Pis, xoşagəlməz.
‫ﻋﺔﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺎﹸﻟ‬‫ﺑ‬ Çirkab borusu.
‫ﻓﻞﹲ‬‫ﻏﹶﺎ‬ Qafil, xəbərsiz.

259
‫ﻴﻦ‬‫ﹶﻟ‬ Yumşaq.
‫ﻴﺐ‬‫ﹶﻃ‬ Gözəl, yaxşı
‫ﻣﺔﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﹸﻗﻤ‬ Zibil
(‫ﺪ ﹶﻓﻊ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﻊ‬ ‫ﺩﹶﻓ‬ İtələdi (itələyir)
(‫ﺮﺽ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬) ‫ﺽ‬ ‫ﻣ ﹺﺮ‬ Xəstələndi (xəstələnir)
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﺟﺮ‬ Çəkdi / çəkir
‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﻣﺮ‬ Keçdi / keçir
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﻋﺪ‬ Saydı / sayır
‫ﺐ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ /‫ﺳﺐ‬ Söydü / söyür
‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﺭﺩ‬ Qaytardı / qaytarır
‫ﺐ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻳ‬ /‫ﺻﺐ‬ Tökdü / tökür
‫ﺪ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ /‫ﺳﺪ‬ Qapadı / qapayır
‫ﻢ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬ /‫ﺷﻢ‬ Hiss etdi / hiss edir
‫ﺲ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ /‫ﻣﺲ‬ Toxundu / toxunur

260
 ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Ə. C. Məmmədov “Ərəb dilinin qısa kursu” Bakı, Maarif, 1988.
2. “‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬‫ﺟﺮ‬
 ‫ﺍ َﻷ‬ ‫ﺡ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ” Muhəmməd ibn Saleh əl-Useymin “Məktəbətul

Ənsar” Misir çapı.

3. “‫ﻮ‬
‫ﺤﹺ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﺗ‬” Abdul-Əziz Muhəmməd əl-Fəxir (“əl-Əzhar”

universitetinin müəllimi)
4. “‫ﻮ‬
‫ﺤﹺ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﻮ ﹸﻝ ﻓ‬‫”ﺍﻷﺻ‬ Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Səhl əs-Sirac

“Muəssəsətur-Risələ” Beyrut çapı.

5. “‫ﻲ‬‫ﺍﻓ‬‫ﺍﹾﻟﻮ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻨ‬‫ ”ﺍﻟ‬Abbas Həsən “Dəru-l-Məarif”.

6. “‫ﺏ‬
‫ﺍﻹﻋﺮﺍ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮﺍ‬ ‫ﺼ ﹺﺮ ﹶﻗ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺡ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ” Abdullah ibn Saleh əl-Fovzan
7. “‫ﺔ‬ ‫ﺮﺑﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮﺍ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ ﹶﻘ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ” Abdul-Ğani əd-Daqr
8. "‫ﺏ‬
‫ﺮ ﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺴﺎ ﹸﻥ ﺍﻟ‬
 ‫ﻟ‬" Muhəmməd ibn Mukrim ibn Mənzur əl-İfriqi əl-Misri
9. "‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ "ﹶﺃ‬Abdurrahman ibn Əbil-Vəfə
10. "‫ "ﺃﻭﺿﺢ ﺍﳌﺴﺎﻟﻚ ﺇﱃ ﺃﻟﻔﻴﺔ ﺍﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‬Cəməluddin Abdulla əl-Ənsari
11. "‫ "ﺍﻟﻜﺎﻣﻞ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬Abdullətif Abdurrahman əs-Said
12. "‫ "ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎ ﻭﻣﺒﻨﺎﻫﺎ‬Təməm Həssən
13. "‫ﺤﻮﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﻳ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﺍ‬‫ "ﹶﺍﹾﻟ ﹺﻬﺪ‬Əli ibn Nəyif əş-Şəhud
14. "‫"ﺷﺮﺡ ﺍﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻋﻠﻰ ﺃﻟﻔﻴﺔ ﺍﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‬ İbn Əqil Abdulla ibn Abdurrahman

əl-Uqeyli əl-Misri
15. "‫ﻭﺍﻹﻋﺮﺍﺏ‬ ‫ "ﻗﻮﺍﻋﺪ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ‬Omar ibn Abdulla əl-Omari

261
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÖN SÖZ 4
Giriş 7
BİRİNCİ KİTAB 12
Birinci dərs 13
‫ﺬﹶﺍ‬‫ ﻫ‬işarə əvəzliyi, ‫ – ﺃ‬sual həmzəsi, ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬və ‫ﻦ‬‫ ﻣ‬sual əvəzlikləri.
İkinci dərs 15
‫ﻚ‬‫ ﺫﹶﻟ‬işarə əvəzliyi.
Üçüncü dərs 16
Müəyyənliyin ifadəsi, ‫ ﺍﻝ‬artikli, şəmsiyyə və qəməriyyə
hərflər.
Dördüncü dərs 17
‫ﻲ‬‫ﻓ‬, ‫ﻠﹶﻰ‬‫ﻋ‬, ‫ﻦ‬‫ﻣ‬, ‫ ﺇﹺﻟﹶﻰ‬hərfu cərrləri, Həmzətul-qati və Həmzətul-vasl,
Həmzətul-vasldan əvvəlki hecanın fonetik dəyişmələri, bəzi
şəxs əvəzlikləri.
Beşinci dərs 21
İzafə, bəzi zərf önqoşmaları,‫ﺎ‬‫ ﻳ‬xitab ədatı.
Altıncı dərs 25
Qrammatik cins, isimlərdə qadın cinsi ilə kişi cinsinin fərqi,
cümlənin nöləri, ismi və feli cümlə, ‫ـ‬‫ ﻟ‬hərfu cərrinin mənası.
Yeddinci dərs 29
‫ﻠﹾﻚ‬‫ ﺗ‬işarə əvəzliyi.
Səkkizinci dərs 30
‫ﺍﺑﹺﻊ‬‫ﻮ‬‫“ ﺍﻟﺘ‬Tabe olan” cümlə üzvləri, bədəl, hal əlaməti olmayan
isimlərin birinci qrupu, “maqsur isimlər” ‫ﻮﺭ‬‫ ﺍﳌﹶﻘﹾﺼ‬‫ﻢ‬‫ﺳ‬‫ﺍﻻ‬.
Doqquzuncu dərs 33
‫ﻮﺕ‬‫ﻌ‬‫ ﻭ ﺍﳌﹶﻨ‬‫ـﺖ‬‫ـﻌ‬‫ ﺍﹶﻟﻨ‬sifət və sifətlənmiş isim, ‫ﻱ‬‫ ﺍﻟﱠﺬ‬və ‫ﻲ‬‫ ﺍﻟﱠﺘ‬nisbi
əvəzlikləri.
Onuncu dərs 38
‫ﻠﹶﺔﹸ‬‫ﺼ‬‫ ﺍﳌﹸﺘ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ ﺍﻟﻀ‬bitişik yazılan şəxs əvəzlikləri, ‫ﻲ‬‫ﻞﹸ ﺍﳌﹶﺎﺿ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﻟﻔ‬fellərin
keçmiş zamanı, ‫ـ‬‫ ﻟ‬və ‫ﺪ‬‫ﻨ‬‫ – ﻋ‬nin “var” mənasında işlənmələri,
‫ ﺃﹶﺏ‬və ‫ ﺃﹶﺥ‬sözlərinin xüsusi şəkildə hallanması.

262
On birinci dərs 46
Hal əlaməti olmayan isimlərin 2-ci qrupu, I səxsin təki (‫)ـِﻲ‬
bitişən əvəzliyinə izafə olunan isimlər ‫ﻜﹶﻠﱢﻢﹺ‬‫ﺎﺀِ ﺍﳌﹸﺘ‬‫ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬‫ﺎﻑ‬‫ﺍﳌﹸﻀ‬.
On ikinci dərs 47
II şəxs qadın cinsinin təki üçün bitişən şəxs əvəzlikləri,
keçmiş zaman felinin bu şəxsdə hallanması.
On üçüncü dərs 48
‫ﻊ‬‫ ﺍﳉﹶﻤ‬isimlərin cəm halı, sınıq və düzgün cəm, III şəxs cəm
üçün munfəsil və muttəsil damirlər, keçmiş zaman felinin
III şəxsin cəmində hallanması, ِ‫ﻻﺀ‬‫ـﺆ‬‫ ﻫ‬və ‫ﻚ‬‫ ﺃﹸﻭﻟﹶﺌ‬işarə əvəzlikləri.
On dördüncü dərs 54
I və II şəxs (muzəkkər) cəm ayrı yazılan və bitişən
əvəzlikləri, ‫ ﺃﹶﻱ‬sual əvəzliyi ‫ﺎﻃﹶﺐﹺ‬‫ﺨ‬‫ﺍﻟﹾﻤ‬‫ﻜﹶﻠﱢﻢﹺ ﻭ‬‫ﺘ‬‫ﻠﹾﻤ‬‫ ﻟ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻟﻀ‬.
On beşinci dərs 54
II şəxs muənnəs, cəm ayrı yazılan və bitişən əvəzlikləri.
On altıncı dərs 58
Qeyri-aqil (insan olmayan) isimlərin cəmi ‫ﻞﹺ‬‫ﺎﻗ‬‫ﺮﹺ ﺍﻟﹾﻌ‬‫ ﻏﹶﻴ‬‫ﻊ‬‫ﻤ‬‫ﺟ‬.
On yeddinci dərs 58
Qeyri-aqil (insan olmayan) isimlərin cəminin cümlədə xəbər
və sifətlə uzlaşması.
On səkkizinci dərs 59
İsimlərin ikilik halı ‫ﻰ‬‫“ ﺍﳌﹸﺜﹶﻨ‬təsniyə”, ‫( ﻛﹶـﻢ‬neçə?) sual əvəzliyi.
On doqquzuncu dərs 61
3-dən 10-a kimi sayların muzəkkər isimlərlə işlənmə
qaydası, “‫ ”ﻛﹸﻞﱞ‬sözünün mənaları.
İyirminci dərs 61
3-dən 10-a kimi sayların muənnəs isimlərlə işlənmə qaydası.
İyirmi birinci dərs 64
‫ﻑ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺼ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻮﻉ‬‫ﻨ‬‫“ ﺍﳌﹶﻤ‬Tənvin qəbul etməyən” isimlərin bəzi
qrupları, “tənvin” nədir?.
İyirmi ikinci dərs 64
‫ﻑ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺼ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻮﻉ‬‫ﻨ‬‫“ ﺍﳌﹶﻤ‬Tənvin qəbul etməyən”isimlərin mühim
qpupları.
İyirmi üçüncü dərs 64

263
 ‫ﻑ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺼ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻮﻉ‬‫ﻨ‬‫“ ﺍﳌﹶﻤ‬Tənvin qəbul etməyən” isimlərin hallanması.
Birinci kitaba əlavə 67
Həmzə dayaqlarının sözlərin əvvəlində, ortasında və
sonunda yazılması qaydaları.
İKİNCİ KİTAB 72
Birinci dərs 73
‫ﺦ‬‫ﺍﺳ‬‫ﻮ‬‫“ ﺍﻟﻨ‬ən-Nəvasix”lər, ‫ ﺇﹺﻥﱠ‬və onun bacıları, “Sahib olan,
malik olan, - lı/-li, -lu/-lü” mənasında işlənən “‫”ﺫﹸﻭ‬, ‫ﺎﺋﹶﺔﹲ‬‫( ﻣ‬yüz)
və ‫( ﺃﹶﻟﹾﻒ‬min) sayları, hal əlaməti olmayan isimlərin üçüncü
qrupu ‫ﻘﹸﻮﺹ‬‫ ﺍﳌﹶﻨ‬‫ﻢ‬‫ﺳ‬‫“ ﺍﻻ‬manqus isimlər”.
İkinci dərs 81
‫ﺲ‬‫ ﻟﹶﻴ‬inkar feli, ismi cümlədə xəbərin mübtədadan qabağa
keçməsi halları, ‫ﻦ‬‫ ﺍﺑ‬sözündə həmzənin düşməsi halları.
Üçüncü dərs 86
‫ﻴﻞ‬‫ﻔﹾﻀ‬‫ ﺍﻟﺘ‬‫ﻢ‬‫ﺳ‬‫ ﺍ‬Sifətin müqayisə və üstünlük dərəcəsi, “təmyiz”
‫ﻤﻴﹺﻴﺰ‬‫ﺍﻟﺘ‬, “mürəkkəb saylar ‫ﻛﱠﺐ‬‫ ﺍﳌﹸﺮ‬‫ﺩ‬‫ﺪ‬‫( ﺍﻟﻌ‬11-dən 19-a kimi).
‫ﻴﺒﹺﻲ‬‫ﺗ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺘ‬‫ﺩ‬‫ﺪ‬‫ ﺍﻟﹾﻌ‬Sıra sayları.
Dördüncü dərs 97
Felin keçmiş zamanda hallanması (təkrar), ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬‫ ﻧ‬və ‫ﻠﹶﻰ‬‫ ﺑ‬cavab
ədatları.
Beşinci dərs 99
Feli cümlə, fail və məful ‫ﻮﻝﹸ‬‫ﺍﳌﹶﻔﹾﻌ‬‫ﻞﹸ ﻭ‬‫ ﺍﻟﻔﹶﺎﻋ‬,‫ﺔﹸ‬‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﺍﻟﻔ‬‫ﺍﳉﹸﻤ‬, fail və məfulun
bəzi əhkamları.
Altıncı dərs 104
‫ ﻇﹶﻦ‬feli, ‫ﻞ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﻟﻔ‬‫ﻢ‬‫ﺳ‬‫“ ﺍ‬feli isim”lər (isim-fellər), ‫ﻜﹾﺖ‬‫ﺎﺀُ ﺍﻟﺴ‬‫“ ﻫ‬sükut”
bildirən ‫ﻫﺎﺀ‬. ‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcısının mənası, ‫ ﻭ‬və ‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcıları
arasındakı fərq.
Yeddinci dərs 110
‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬naqis feli, bitişən əvəzliklərin keçmiş zaman felinin II
şəxs kişi cinsinin cəminə birləşərkən baş verən dəyişiklik,
“sahiblik, maliklik” mənasında işlənən “‫”ﺫﹸﻭ‬- nun sifət kimi
işlənməsi, kəsr sayları, ‫“ ﺃﹶﻡ‬yoxsa, yaxud” hərfi.
Səkkizinci dərs 115

264
 Keçmiş zaman felinin bütün şəxslərdə hallanması (təkrar)
(‫ﺔ‬‫ﻌ‬‫ﺍﺟ‬‫ﺮ‬‫ﺮﹺ )ﻣ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻤ‬‫ﻴﻊﹺ ﺍﻟﻀ‬‫ﻤ‬‫ﺪﺍﹰ ﺇﻟﹶﻰ ﺟ‬‫ﻨ‬‫ﺴ‬‫ﻲ ﻣ‬‫ ﹸﻞ ﺍﳌﹶﺎﺿ‬‫ﻌ‬‫ﺍﻟﻔ‬.
Doqquzuncu dərs 118
‫ﺔ‬‫ﻮﻥﹸ ﺍﻟﻮﹺﻗﹶﺎﻳ‬‫ ﻧ‬Qoruyucu “nun”. Düzgün qadın cinsi cəminin nasb
(təsirlik hal) əlaməti. İzafə tərkibli sözlərin xitabı. Təəccüb
cümləsi. ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬sual əvəzliyinin hərfu-cərrlərlə işlənməsi. Cəm
üçün “İsmul-movsullar” (nisbi əvəzliklər).
Onuncu dərs 126
‫ﺎﺭﹺﻉ‬‫ﻞﹸ ﺍﳌﹸﻀ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﻟﻔ‬Fellərin “indiki-gələcək” zaman. ‫ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﺍﻟﻌ‬
‫ﻄﹸﻮﻑ‬‫”ﺍﳌﹶﻌ‬Məatuf” ədədlər (21-99).
On birinci dərs 130
Felin qəti gələcək zamanının düzəlməsi, ‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻘﹾﺒ‬‫ﺘ‬‫ﺳ‬‫ ﺍﻻ‬‫ﻑ‬‫ﺮ‬‫ ﺣ‬gələcək
zaman ədatı. ‫ﺭ‬‫ﺪ‬‫ ﺍﳌﹶﺼ‬Məsdər. .... ‫ ﻓﹶـ‬..... ‫ﺎ‬‫ﺃﻣ‬ “.... gəldikdə, ....
gəlincə, .... isə” ifadəsi.
On ikinci dərs 129
‫ ﺇﻥﱠ‬və ‫ ﺃﻥﱠ‬hərflərinin cümlələrdə işlənməsi halları ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ﺤ‬‫ ﺇﻥﱠ ﻭ ﻓﹶﺘ‬‫ﺮ‬‫ ﻛﹶﺴ‬.
On üçüncü dərs 130
Mudari (indiki-gələcək zaman) felinin bütün şəxslərdə
hallanması, mudari felinin halları və hal əlamətləri.
On dördüncü dərs 139
‫ﺮﹺ‬‫ﻞﹸ ﺍﻷﻣ‬‫ﻌ‬‫ ﻓ‬Felin əmr forması, ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ ﺃﻳ‬və ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ﺘ‬‫ ﺃﻳ‬xitab ədatları.
On beşinci dərs 143
Mudari (indiki-gələcək zaman) felinə daxil olan ədatların
növləri, ‫ﺔ‬‫ﻴ‬‫ﺎﻫ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬Qadağan bildirən” ‫ ﻻ‬ədatı. Yaxınlıq bildirən
fellər ‫ﻜﹶﺎﺩ‬‫ – ﻳ‬‫ ﻛﹶﺎﺩ‬. Mudari felinin ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı ilə inkarı, ‫ ﻻ‬və ‫ ﻣﺎ‬ilə
inkar olunan mudari felinin mənaca fərqi. ‫ﺎ ﺍﻟﻜﹶﺎﻓﱠﺔﹸ‬‫ ﻣ‬Ədatı
təsirsiz edən ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬.
On altıncı dərs 150
Rəng və fiziki nöqsan bildirən ‫ﻞﹸ‬‫ ﺃﻓﹾﻌ‬vəznində olan sifətlərin
muənnəs forması. ‫ﻮﻟﹶﺔﹸ‬‫ﺻ‬‫ﺎ" ﺍﳌﹶﻮ‬‫ "ﻣ‬Nisbi əvəzlik (ismul-movsul)
kimi işlənən ‫ ﻣﺎ‬ədatı. ‫ﻭﻝﹸ‬‫ﺪ‬‫ ﺍﳌﹶﻌ‬‫ﻠﹶﻢ‬‫ ﺍﻟﻌ‬Çevrilmiş adlar. ‫ﺮ‬‫ ﻏﹶﻴ‬sözünün
“deyil” mənasında işlənməsi. “Başqa, digər” məfhumunun
ərəb dilində ifadəsi "‫ﻯ‬‫ﺮ‬‫" ﻭ "ﺃﺧ‬‫ﺮ‬‫"ﺁﺧ‬.

265
On yeddinci dərs 156
Mudari felinin ‫ ﺃﻥﹾ‬ədatı ilə nasb olunması, ‫ﻝﹸ‬‫ﻭ‬‫ ﺍﳌﹸﺆ‬‫ﺭ‬‫ﺪ‬‫“ ﺍﳌﹶﺼ‬masdar
muəvval”. ‫ﻴﻞﹺ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﻟﺘ‬‫“ ﻻﻡ‬Məqsəd” bildirən ‫ـ‬‫ ﻟ‬ədatı. ‫ﺬﹸ‬‫ﻨ‬‫ ﻣ‬hərfu-
cərrinin mənası.
On səkkizinci dərs 162
Mudari felinin nasb (təsirlik hal) və cəzm əlaməti
‫ﺎﺭﹺﻉﹺ‬‫ﻞﹺ ﺍﳌﹸﻀ‬‫ﻌ‬‫ﻲ ﺍﻟﹾﻔ‬‫ﻡﹺ ﻓ‬‫ﺐﹺ ﻭﺍﳉﹶﺰ‬‫ﺼ‬‫ﺔﹸ ﺍﻟﻨ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬. Bənzətmə bildirən ‫ ﻛﹶـ‬hərfu cərri
‫ﺒﹺﻴﻪ‬‫ﺸ‬‫ ﺍﻟﺘ‬‫ﻛﹶﺎﻑ‬.
On doqquzuncu dərs 164
Mudari felinin ‫ ﻟﹶﻦ‬inkar ədatı ilə nasb olması.
İyirminci dərs 166
Təsniyənin hallanması və hal əlamətləri ‫ﻰ‬‫ ﺍﳌﹸﺜﹶﻨ‬‫ﺍﺏ‬‫ﺮ‬‫ﺇﻋ‬.
.".... ‫ﻯ‬‫ﺮ‬‫ ﻭ ﺍﻷُﺧ‬,.... ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺪ‬‫" ﻭ "ﺇﺣ‬.... ‫ﺮ‬‫ ﻭ ﺍﻵﺧ‬,.... ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﻫ‬‫ﺪ‬‫“ "ﺃﺣ‬Onlardan
(ikisindən) biri ..... , digəri isə ....” ifadəsi.
İyirmi birinci dərs 168
Mudari felinin ‫ ﻟﹶﻢ‬və ‫ﺎ‬‫ ﻟﹶﻤ‬ədatları ilə cəzm olunması. Sözün
növləri ‫ﺔ‬‫ﻤ‬‫ ﺍﻟﻜﹶﻠ‬‫ﺎﻡ‬‫ﺃﻗﹾﺴ‬.
İyirmi ikinci dərs 172
‫ﺎﺭﹺﻉﹺ ﺍﻟﺜﱠﻼﺙﹸ‬‫ ﺍﳌﹸﻀ‬‫ﺎﻻﺕ‬‫ ﺣ‬Mudari felinin üç halı.
İyirmi üçüncü dərs 174
‫ﻢﹺ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻊﹺ ﺍﳌﹸﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﺍﻟﺴ‬‫ﻤ‬‫ ﺟ‬‫ﺍﺏ‬‫ﺮ‬‫ ﺇﻋ‬Düzgün muzəkkər cəmin hallanması,
“düzgün muzəkkər cəmə” aid edilən isimlər. Madi (keçmiş
zaman) felinin ‫ ﻻ‬ədatı ilə inkarı.
İyirmi dördüncü dərs 178
Saylar (təkrar) ‫ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﺔﹸ ﺍﻟﻌ‬‫ﻌ‬‫ﺍﺟ‬‫ﺮ‬‫ﻣ‬.
İyirmi beşinci dərs 188
‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬və ‫ﺍﻝﹶ‬‫ ﺯ‬naqis felləri. ‫ ﺃﹶﺏ‬və ‫ ﺃﹶﺥ‬sözlərinin xüsusi şəkildə
hallanması.
İyirmi altıncı dərs 192
Fellərin quruluşca növləri. ‫ﺜﹶﺎﻝﹲ‬‫“ ﻣ‬Misəl” fellər. İsimlərin
kiçiltmə mənası ‫ﲑﹺ‬‫ﻐ‬‫ﺼ‬‫ ﺍﻟﺘ‬‫ﻢ‬‫ﺍﺳ‬. ‫ﺫﹶﺍ‬‫ﻮ‬‫ﺎﻫ‬‫ﻫ‬ və ona oxşar ifadələrin
tərkibi
İyirmi yeddinci dərs 200

266
 ‫ ﱞﻞ‬‫ﺘ‬‫ﻌ‬‫“ ﻣ‬Zəif” fellərin ikinci növü: “Əcvəf” (boş) fellər. And
bildirən ədatlar ‫ﻢﹺ‬‫ ﺍﻟﻘﹶﺴ‬‫ﻭﻑ‬‫ﺮ‬‫ﺣ‬.
İyirmi səkkizinci dərs 206
‫ ﱞﻞ‬‫ﺘ‬‫ﻌ‬‫“ ﻣ‬Zəif” fellərin üçüncü növü: ‫ﺺ‬‫ﺎﻗ‬‫ﻞﹸ ﺍﻟﻨ‬‫ﻌ‬‫“ ﺍﻟﹾﻔ‬Naqis” fellər.
İyirmi doqquzuncu dərs 213
‫ﻒ‬‫ﻌ‬‫ﻞﹸ ﺍﳌﹸﻀ‬‫ﻌ‬‫“ ﺍﻟﻔ‬Mudaaf” (qoşa hərfli) fellər, ‫ ﻗﹶﻂﱡ‬və ‫ﺪﺍﹰ‬‫ ﺃﺑ‬sözlərinin
mənaları və işlənmə qaydaları.
Otuzuncu dərs 220
Madi və mudari fellərinin təsniyədə hallanması, ‫ﺎﻝﹺ‬‫ ﺍﻷﻓﹾﻌ‬‫ﺍﺏ‬‫ﺮ‬‫ﺇﻋ‬
‫ﺔ‬‫ﺴ‬‫ ﺍﳋﹶﻤ‬Beş fel və onların hal əlamətləri.
Otuz birinci dərs 224
‫ﻮﺕ‬‫ﻌ‬‫ ﻭ ﺍﳌﹶﻨ‬‫ﺖ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﹶﻟﻨ‬Sifət və sifətlənmiş isim (təkrar).
I kitabda varid olan yeni sözlər 226
II kitabda varid olan yeni sözlər 241
İstifadə olunan ədəbiyyat 261

267