MƏDİNƏ TƏDRİS KURSU

ƏRƏB DİLİNİN
QRAMMATİKASI

‫ﻴﺔ‬‫ﺑﹺ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﹾﻌ‬‫ﺔ‬‫ ﺍﻟ ﱡﻠﻐ‬‫ﺱ‬‫ﻭ‬‫ﺭ‬‫ﺩ‬

‫ﻬﺎ‬ ‫ﻦ ﹺﺑ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻟ‬

I NƏŞR

1
KİTAB ƏRƏB DİLİNİ SƏRBƏST ŞƏKİLDƏ ÖYRƏNMƏK ÜÇÜN
NƏZƏRDƏ TUTULMUŞDUR

Toplayan və tərcümə edən:

Elşən Şəkərov

Redaktorlar:
Habil Babayev
Seymur Mustafayev

BAKI
H 1432 / M 2011

Kitaba aid fikir mülahizələri bildirmək üçün göstərilən elekton ünvana müraciət
edə bilərsiniz: www.arabdili2013@gmail.com

2

ÞÍ ÑÞÇ

,‫ﻠﲔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺎ ِﺀ ﻭ‬‫ﻧﹺﺒﻴ‬‫ﻑ ﺍﻷ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺃ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻼ‬‫ﺍﻟﺴ‬‫ﻼ ﹸﺓ ﻭ‬‫ﺍﻟﺼ‬‫ ﻭ‬,‫ﻤﲔ‬ ‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺏ ﺍﹾﻟﻌ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ ﷲ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﺍﹾﻟ‬
:‫ﻌﺪ‬ ‫ﺑ‬‫ﻭ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﺤﹺﺒ‬
‫ﺻ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻟ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺁ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻧﹺﺒ‬
Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha! Peyğəmbərlərin ən şərəflisi
Məhəmmədə, onun ailəsinə və bütün əshablarına Allahın salavatı və salamı
olsun!

Əziz oxucu!
Əlinizdə olan bu kitab Mədinə İslam Universitetinin ‫ﺔ‬‫ﺑﹺﻴ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﹾﻌ‬‫ﺔ‬‫ﻴﻢﹺ ﺍﻟﻠﹸﻐ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬‫ ﺗ‬‫ﺪ‬‫ﻬ‬‫ﻌ‬‫“ ﻣ‬Ərəb
dili” kollecində tədris olunan ‫ﺎ‬‫ ﺑﹺﻬ‬‫ﲔ‬‫ﻘ‬‫ﺎﻃ‬‫ﺮﹺ ﺍﻟﻨ‬‫ﻴ‬‫ﻐ‬‫ﺔ ﻟ‬‫ﺑﹺﻴ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﻌ‬‫ﺔ‬‫ ﺍﻟﻠﻐ‬‫ﻭﺱ‬‫ﺭ‬‫“ ﺩ‬Ərəb dilini bilməyənlər
üçün ərəb dili dərsləri” kitabının III hissəsinə yazılmış qrammatik qaydalardır. III
kitab 17 dərsdən ibarətdir. Bu dərslər I və II kitabdakı qrammatik qaydaları daha
geniş şəkildə öyrətməklə yanaşı, bir sıra yeni mühim qrammatik mövzuları da
özündə cəm etmişdir.
Kitaba qrammatik qaydalar yazarkən bacardığım qədər asanlaşdırmağa
çalışmışam. Faydalı olsun deyə bəzi mövzuları kitabda tələb olunandan daha geniş
şəkildə yazmışam. Həmçinin, III kitab əsasən “erab”a geniş yer verdiyi üçün
keçilən mövzuların sonunda “cümlə erabına” da yer ayırmışam. Çünki “erab”
mövzunu daha da yaxşı başa düşməyə imkan verir. Qrammatik qaydaları və
tərifləri həm ərəb, həm də azərbaycan dilində vermişəm. Qayda və tərifləri
gətirdikdən sonra tələbənin daha yaxşı başa düşməsi üçün “qaydanın şərhi” və ya
“tərifin şərhi” başlığı altında qayda və təriflərə qısa şərh vermişəm.
Kitab sərbəst şəkildə öyrənənlərə asan olsun deyə dərslərdə varid olan yeni
sözləri kitabın sonunda vermişəm.
Sonunda Allahdan istəyirəm ki, bu kitabı İslam və müsəlmanlar üçün
faydalı edib, əməlimi xalis Onun rizası üçün edilən əməllərdən etsin!

Elşən Şəkərov

3
 
Ö×ÖÍÚÖ ÊÈÒÀÁ
 

4
 1. ÁÈÐÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺏ ﻭﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Hallanan və hallanmayan sözlər

Nümunələr: ‫ﺜﹶﻠﺔﹲ‬‫ﻣ‬ ‫ﺃ‬:

1.
‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ َﺀ ﺣ‬‫ﺟ‬ – Həmid gəldi
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺣ‬  ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ – Həmidin yanına getdim
‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺖ ﺣ‬  ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ – Həmidi gördüm
2.
‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺎ َﺀ ﺃﻭﹶﻟ‬‫ﺟ‬ – Onlar gəldilər
‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺃﻭﹶﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ – Onların yanına getdim
‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺖ ﺃﻭﹶﻟ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ – Onları gördüm
Verilən 1-ci nümunədəki cümlələrdə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ sözünün sonu
dəyişərək (ِ‫ـ‬ َ‫)ـُ ـ‬ damma, fəthə və kəsrə olmuşdur. Sözlərin
sonundakı bu dəyişməni dilçi alimlər ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” (hallanma)
adlandırırlar. Hallanma zamanı sonu dəyişən söz isə ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “əl-
Morab” (hallanan söz) adlanır.
Hallanma zamanı sözlərin son hərəkələrinin dəyişməsinin
səbəbi amillərin (təsiredicilərin) dəyişməsidir. Cümlələrin mənasının
dəyişməsi də məhz sözə təsir edən bu amillərdən asılıdır. Məsələn:
yuxarıda verilən nümunələrdə ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬ feli ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ sözünün fail olmasını
tələb edir. Fail isə mərfudur (adlıq haldadır). ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ feli isə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
sözünün məful bih olmasını tələb edir. Məful bihi isə mənsubdur
(təsirlik haldadır). ‫ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ hərfu-cəri isə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ sözünün məcrur (yiyəlik

halda) olmasını tələb etdi. Deməli, yuxarıdakı misallarda ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬

5
sözünün sonunun dəyişib ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻣ‬‫ ﺣ‬və ‫ﺪ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬olmasına səbəb, ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬, ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ və
‫ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬amillərdir.
.‫ﺰﻡ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ ﹶﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬,‫ﺠﺮ‬
 ‫ ﹶﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬,‫ﺼﺐ‬
 ‫ﻨ‬‫ ﹶﺃ ﹺﻭْﺍﻟ‬,‫ﺮ ﹾﻓﻊ‬ ‫ﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬‫ﺙ ﻓ‬
‫ﺪ ﹸ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ ﻣ‬ ‫ﻫ‬ – ‫ﻣ ﹸﻞ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺍ ﹾﻟﻌ‬:‫ﺪﺓﹸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
.‫ﺮﻑ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻢ ﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺃ ﹺﻭ ﺍﻻ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻫﻲ‬ ‫ﻣ ﹸﻞ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﺍﻟﹾ‬
Qayda: Amillər - sözə təsir edərək, sonunun raf, nasb, cərr və
ya cəzm olmasını tələb edən sözlərdir. Amillər, isim, fel və ya hərf
ola bilər.
Verilən 2-ci nümunədə isə görürük ki, ‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺃﻭﹶﻟ‬ sözünün sonu heç
bir halda dəyişmədi. Amillərin dəyişməsinə baxmayaraq sözün son
hərəkəsinin dəyişməyib bir vəziyyətdə qalmasını dilçi alimlər ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬
“əl-Binə” (dəyişməzlik) adlandırırlar. Hallanma zamanı sonu
dəyişməyən sözə isə ‫ﻲ‬
 ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬əl-Məbni” (hallanmayan söz) deyirlər.
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺏ ﻭ ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” və “əl-Binə” (hallanma və dəyişməzlik)
həm isimlərdə, həm də fellərdə ola bilər. Hərflərə gəlincə isə, onların
hamısı “əl-Məbni”-dir (hallanmayandır).
İndi isə, ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺏ ﻭ ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” və “əl-Binə”-nin (hallanma və
dəyişməzliyin) tərifini, isimlərin “əl-Məbni” olmasının səbəbini
təfsilatı ilə öyrənək.

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺏ ﻭ ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫“ ﺍﻹ‬əl-Erab” və “əl-Binə”
‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” sözünün lüğəti mənası ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻹ ﹾﻇﻬ‬ “aşkar etmək”,
‫ﻧ ﹸﺔ‬‫ﺎ‬‫“ ﺍﻹﺑ‬bəyan etmək” deməkdir.
Ərəb dili qrammatikasında isə:
.‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣ ﹺﻞ ﺍﻟﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻼ‬‫ﺧﺘ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻌﹰﺎ‬‫ﺗﺒ‬ ‫ﻠ ﹺﻢ‬‫ﺧ ﹺﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺍ‬‫ﺮ ﹶﺃﻭ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬ ‫ﺗ‬ : ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬
“əl-Erab” – amillərin dəyişməsi səbəbindən sözlərin sonunun
dəyişməsidir.

6
 ‫ﺎ ُﺀ‬‫“ ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬əl-Binə” sözünün lüğəti mənası isə:
"‫ﺭﻩ‬ ‫ﺍ‬‫ﺘ ﹾﻘﺮ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻳﺮ‬ ‫ﻲ ٍﺀ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻲ ٍﺀ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻭ‬ " “bir şeyi digərinin üzərinə
qoymaqla sabit etmək” deməkdir.
Ərəb dili qrammatikasında isə:
‫ﺔ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣ ﹺﻞ ﺍﻟﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻼ‬‫ﺧﺘ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺮﻫ‬‫ﻐ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ ﹰﺓ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺎﹶﻟ ﹰﺔ ﻭ‬‫ﺔ ﺣ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﺧ ﹺﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻡ ﺁ‬ ‫ﻭ‬‫ ﻟﹸﺰ‬:‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺍﹾﻟﹺﺒﻨ‬
‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬
“əl-Binə” - amillərin dəyişməsinə baxmayaraq sözlərin
sonunun dəyişməyib bir halda qalmasıdır. Məsələn: ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ,ِ‫ﻻﺀ‬‫ﻫﺆ‬ ,‫ﻫﺬﹶﺍ‬
və s. kimi.
‫ﺎ ِﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
“əl-Morab” (hallanan) və “əl-Məbni” (hallanmayan) isimlər
Hallanma baxımından isimlər iki qismə bölünür:
1. ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﺍ ﹸﳌ‬əl-Morab” “hallanan” isimlər.
2. ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫“ﺍﹾﻟ‬əl-Məbni” “hallanmayan” isimlər.
‫ﻣ ﹺﻞ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻩ ﹺﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺮ ﺁ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬:‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
“əl-Morab” “hallanan” isimlər – amillərin təsiri ilə sonu
dəyişən isimlərdir. Məsələn:
Müəllim gəldi ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺟ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫( ﺍ ﹶﳌ‬adlıq halda)
‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬təsirlik
Müəllimi gördüm ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
halda)
Müəllimin yanına
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺭ ﹶﺫ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻤ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬yiyəlik halda)
getdim
‫ﻣ ﹺﻞ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟ‬
‫ﺒ ﹺ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻩ ﹺﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺮ ﺁ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﺎ ﻻ‬‫ ﻣ‬:‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍ ﹾﻟ‬
“əl-Məbni” “hallanmayan” isimlər - amillərin təsiri ilə sonu
dəyişməyən isimlərdir. Məsələn:
Onlar gəldilər ‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺎ َﺀ ﺃﻭﻟ‬‫ﺟ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫( ﻓ‬adlıq halın yerindədir)
Onları gördüm ‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺖ ﺃﻭﻟ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫( ﻓ‬təsirlik halın yerindədir)
Onların yanına
getdim
‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺃﻭﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫( ﻓ‬yiyəlik halın yerindədir)
7
 “əl-Morab” “hallanan” isimlər çoxluq təşkil etdikləri üçün
qrammatika alimləri əvvəlcə “əl-Məbni” “hallanmayan” isimlərin
növ və xüsusiyyətlərini qeyd edirlər. Sonra isə “əl-Morab”
“hallanan” isimlər haqqında danışırlar.

‫ﺎ ِﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬əl-Məbni” (hallanmayan) isimlər

Aşağıdakı isim qrupları istisna olmaqla yerdə qalan bütün
isimlər “əl-Morab” (hallanan) isimlərdir. “əl-Məbni” (hallanmayan)
isimlər aşağıdakılardır:
1. ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬Şəxs əvəzlikləri”. Növündən, cinsindən və halından asılı
olmayaraq bütün şəxs əvəzlikləri “əl-Məbni”dir (hallanmır). İstər
‫ﺼ ﹸﻞ‬
 ‫ﺘ‬‫“ ﺍ ﹸﳌ‬bitişik yazılan” olsun, istər ‫ﺼ ﹸﻞ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬ ‫“ ﺍ ﹸﳌ‬ayrı yazılan”. İstər ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻟ‬
“adlıq hal üçün” olsun, istər ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻟﻠ‬ “təsirlik hal üçün” olsun,
istərsə də ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﻟ ﹾﻠ‬yiyəlik hal üçün” olsun. Məsələn:

,‫ﻫﻲ‬ ,‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻧﺖ‬‫ ﺃ‬,‫ﻧﺖ‬‫ ﺃ‬,‫ﺎ‬‫ﺃﻧ‬

‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﺘﻦ‬‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﺘﻢ‬‫ﻧ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﺤﻦ‬
 ‫ﻧ‬
Ayrı yazılan raf damirləri
‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ,‫ﻫﻦ‬ ,‫ﻢ‬‫ﻫ‬
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ,‫ﺗﻢ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻧ‬,‫ ـَﺎ‬,‫ ﺕ‬,‫ ﺕ‬,‫ﺕ‬
Bitişik yazılan raf damirləri ‫ ﻱ‬,‫ ﹶﻥ‬,‫ﺎ ﻭﺍ‬‫ﺗﻤ‬ ,‫ﺗﻦ‬
,‫ ـﻪ‬,‫ ـﻚ‬,‫ ـﻚ‬,‫ـِﻲ‬
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ,‫ ـ ﹸﻜﻦ‬,‫ ـ ﹸﻜﻢ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻨ‬,‫ﺎ‬‫ـﻬ‬
Bitişik yazılan nasb damirləri
‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ,‫ﻬﻦ‬ ‫ ـ‬,‫ﻬﻢ‬ ‫ ـ‬,‫ﺎ‬‫ـ ﹸﻜﻤ‬
,‫ ـﻪ‬,‫ ـﻚ‬,‫ ـﻚ‬,‫ـِﻲ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ ﹾﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ,‫ ـ ﹸﻜﻦ‬,‫ ـ ﹸﻜﻢ‬,‫ﺎ‬‫ ـﻨ‬,‫ﺎ‬‫ـﻬ‬
Bitişik yazılan cərr damirləri
‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ,‫ﻬﻦ‬ ‫ ـ‬,‫ﻬﻢ‬ ‫ ـ‬,‫ﺎ‬‫ـ ﹸﻜﻤ‬

8
 Misal üçün ‫ﻪ‬ ‫“ ـ‬muttəsil” (bitişik yazılan) damirini götürək
və biri nasb digəri isə cərr halın yerində olmaqla onu iki cümlədə
işlədək:
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬

Nasb halın yerində
‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
Cərr halın yerində
Verilən iki cümlədə ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ “muttəsil” (bitişik yazılan) damiri
həm nasbda, həm də cərrdə sonu dəyişməyib eyni vəziyyətdə
qalıb. Digər damirlər də belədir1.
2. ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻹﺷ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺃ‬İşarə əvəzlikləri” – “təsniyə” (ikilik hal) bildirən
‫ﻚ‬ ‫ﺎﹺﻧ‬‫ ﺗ‬,‫ ﺫﹶﺍﹺﻧﻚ‬,‫ﺎﻥ‬‫ﺎﺗ‬‫ ﻫ‬,‫ﻫﺬﹶﺍﻥ‬ işarə əvəzlikləri istisna olmaqla, bütün işarə
əvəzlikləri “əl-Məbni”dir (hallanmır).
Məsələn: ‫ﻚ‬
 ‫ﺌ‬‫ﺃﻭﹶﻟ‬ ,ِ‫ﻻﺀ‬‫ﻫﺆ‬ ,‫ﺗ ﹾﻠﻚ‬ ,‫ﻟﻚ‬‫ ﹶﺫ‬,‫ ﺫﹶﺍﻙ‬,‫ﺬﻩ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻫﺬﹶﺍ‬
Misal üçün ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyini götürək və onu raf, nasb və
cərr halın yerində olmaqla üç cümlədə işlədək:

‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻟﺐ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﻃﹶﺎ‬ Bu tələbədir
Raf halın yerində
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻟﺐ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺇ ﱠﻥ‬ Həqiqətən, bu
Nasb halın yerində tələbədir.

‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹺ‬‫ﻬﺬﹶﺍ ﺍﻟﻄﹶﺎ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﻟ‬ Kitab bu
Cərr halın yerində tələbənindir.

Cümlələrdən görürük ki, hər üç halda ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyinin

sonu dəyişmədi.

1 ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ ـﻬ‬,‫ﻦ‬‫ ـﻬ‬,‫ﻢ‬‫ ـﻬ‬,‫ ـﻪ‬muttəsil damirlərindən əvvəl sakin ‫ﻱ‬

Diqqət et:  və ya ِ‫“ ـ‬kəsrə”
gəldikdə çevrilib ‫ﺎ‬‫ ـﻬﹺﻤ‬,‫ ـﻬﹺﻦ‬,‫ ـﻬﹺﻢ‬,‫ ـﻪ‬olmaları hallanma səbəbindən deyil, dilin rahatlığı
üçündür. Məsələn: ‫ﺎﺑﹺﻪ‬‫ﺘ‬‫ﻲ ﻛ‬‫ ﻓ‬,‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ ﻋ‬və s.

9
3. ‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬ “Nisbi əvəzliklər” - “Təsniyə” (ikilik hal) bildirən
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻥ ﺍﻟﱠﻠﺘ‬ ‫ ﺍﻟﱠﻠﺬﹶﺍ‬nisbi əvəzliklər istisna olmaqla, bütün nisbi əvəzliklər
“əl-Məbni”dir (hallanmır).
Məsələn: (‫ﻲ‬‫)ﺍﻟﻼﺋ‬ ‫ﻲ‬‫ ﺍﻟﻠﱠﺎﺗ‬,‫ﻳﻦ‬‫ ﺍﱠﻟﺬ‬,‫ﻲ‬‫ ﺍﱠﻟﺘ‬,‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬

‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺐ ﺍﱠﻟﺬ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
Raf halın yerində Sinifdən çıxan tələbə yenidir.

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺐ ﺍﱠﻟﺬ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺇ ﱠﻥ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
Həqiqətən, sinifdən çıxan tələbə
Nasb halın yerində
yenidir.
‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺐ ﺍﱠﻟﺬ‬
‫ﻟ ﹺ‬‫ﻠﻄﹶﺎ‬‫ﺏ ﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﻟ‬
Cərr halın yerində Kitab sinifdən çıxan tələbənindir.

Cümlələrdən görürük ki, hər üç halda ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ nisbi əvəzliyin

sonu dəyişmədi.
4. ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “Sual əvəzlikləri” – ‫ﻱ‬
 ‫( ﺃ‬hansı?) sual əvəzliyi istisna
olmaqla, bütün sual əvəzlikləri “əl-Məbni”dir (hallanmır).
Məsələn: ‫ﻢ‬
 ‫ﹶﻛ‬ ,‫ﻴﻒ‬‫ ﹶﻛ‬,‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ﻳﻦ‬‫ ﺃ‬,‫ﻣﻦ‬ və s.

‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ؟‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
Raf halın yerində Bu kimdir?
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫؟‬‫ﺑﺖ‬‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
Nasb halın yerində Kimi vurdun?
‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫؟‬‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ‬
Cərr halın yerində Bu kitab kimindir?

Cümlələrdən görürük ki, hər üç halda ‫ﻦ‬

 ‫ﻣ‬ sual əvəzliyinin sonu
dəyişmədi.

10
 5. ‫ﻑ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺾ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “Bəzi zərflər”. Məsələn: ,‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ,‫ ﹶﻗﻂﱡ‬,‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻴﺚﹸ‬‫ﺣ‬ ,‫ ﺍﻵﻥﹶ‬,‫ﺇﺫﹶﺍ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬
6. ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺃ‬Feli isimlər”1. Məsələn: ‫ﺎ‬‫ﺣﻴ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ ﻫ‬,‫ﻣﲔ‬ ‫ﺁ‬
7. ‫ﺒ ﹸﺔ‬‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ﻋﺪ‬ ‫“ ﺍﻷ‬Mürəkkəb ədədlər” (11-19) – ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ “on iki”
sayında ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﺛﻨ‬ “iki” təkliyi istisna olmaqla, yerdə qalan 11-dən 19-a
kimi “mürəkkəb saylar” fəthə üzərində “əl-Məbni”dir
(hallanmır). Məsələn:

‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬
Raf halın yerində On beş tələbə gəldi
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
Nasb halın yerində On beş tələbəni gördüm
‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻟ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬
Cərr halın yerində Bu kitablar on beş tələbənindir

Cədvəldən gördüyümüz kimi ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﻋ‬ ‫ﺴ ﹶﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ “on beş” sayının hər
iki hissəsi (həm təklik, həm də onluq) bütün hallarda
dəyişməyərək “fəthə” ilə bitir.
‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ “on iki” sayının hallanması isə aşağıdakı kimidir:
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﺛﻨ‬‫ﺟ‬
On iki tələbə gəldi
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﹾﺛ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
On iki tələbəni gördüm
‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺮ ﹶﻃﻠ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻨ‬‫ﺐ ﻻﹾﺛ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬
Bu kitablar on iki tələbənindir

‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ “on iki” sayının hallanmasından görürük ki, sayın

birinci hissəsi, yəni ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹾﺛﻨ‬ “iki” təkliyi hallanır və onun sonu raf

1 Bax: II kitab 6-cı dərs.

11
 halda ‫ﺍ‬ “əlif” ilə, nasb və cərr halda isə ‫ﻱ‬ “yə” ilə bitir. İkinci
hissə olan ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ isə hallanmayaraq bütün hallarda “fəthə” ilə bitir.
Qeyd: Yuxarıdakı misallara diqqət yetirsək görərik ki, “əl-
Morab” (hallanan) isimlərin “erabında”1: ,"‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ "(adlıq haldadır),
"‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ " (təsirlik haldadır), "‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ " (yiyəlik haldadır) deyilir, “əl-
Məbni” isimlərin erabında isə ,‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ (adlıq halın
yerindədir), ,‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ (təsirlik halın yerindədir), ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬
(yiyəlik halın yerindədir) deyilir.

‫ﺎ ِﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﻷ‬‫ﺐ ﹺﺑﻨ‬

 ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
Bəzi isim növlərinin “əl-Məbni” (hallanmayan) olmasına
səbəb2

Beləliklə, bildik ki, isimlərdən yeddi qrup hallanmır. Ortaya

belə bir sual çıxır. Yuxarıda qeyd olunan isimlərin “əl-Məbni”
olmasının səbəbi nədir?
Cavab isə belədir: Bildiyimiz kimi ərəb dilində sözün üç növü
var. 1- ‫ﻢ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ ﺍﻻ‬İsim, 2- ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Fel, 3- ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬Hərf3. İsimlərin əsli “əl-Morab”
– dır (hallanandır). Hərflərin əsli isə “əl-Məbni” – dir
(hallanmayandır). Bəzi isimlər müəyyən cəhətdən hərfə
oxşadıqlarına görə hərf kimi “əl-Məbni”-dirlər. Deməli, bəzi
isimlərin “əl-Məbni” olmasına səbəb onların hərfə oxşamalarıdır.
Həmçinin, belə bir sual da yaranır ki, “əl-Məbni” isimlər hansı
cəhətdən hərfə oxşayır?
Cavab belədir: “əl-Məbni” (hallanmayan) isimlər əsasən dörd
cəhətdən hərfə oxşayırlar. Oxşarlıqlar isə bunlardır:

1
Yəni sintaktik təhlilində.
2 Bu mövzu fayda üçün qeyd olunub, dərsdə tələb olunmur.
3 Bax. II kitab 21-ci dərs.

12
 ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺳ ﹺﻢ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻪ ﺍﻻ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺃ‬
İsimlərin hərflərə oxşama cəhətləri

1. ‫ﻲ‬‫ﺿﻌ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Quruluş formasına görə hərfə oxşama” – ərəb
dilində isimlər ən azı üç hərfdən ibarət olmalıdır. Hərflər isə,
əsasən, bir və ya iki hərfdən də ibarət olurlar. Bəzi isimlərin ibarət
olduqları hərflərin sayı üçdən az olduğuna görə bu cəhətdən hərfə
oxşamışlar və “əl-Məbni” olmuşlar. Şəxs əvəzlikləri (damirlər)
məhz bu cəhətdən hərfə oxşadıqlarına görə “əl-Məbni” olmuşlar.
Çünki əksəriyyəti bir və ya iki hərfdən ibarətdir. Hərflərinin sayı
ikidən çox olan damirlər isə çox azdır. Məsələn: ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﺃﻧ‬,‫ﺤﻦ‬
 ‫ﻧ‬ kimi.
Bu damirlər də öz “bacılarına” qoşulmuşlar və “əl-Məbni”
olmuşlar.

2. ‫ﻱ‬
 ‫ﻨ ﹺﻮ‬‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Mənaca hərfə oxşama” – yəni isim hər hansı bir
hərfin mənasını daşıyır və bu baxımdan ona oxşayır. “İsmul-
istifhəm”lərin (sual əvəzliklərinin) “əl-Məbni” olmasına səbəb
məhz bu oxşarlıqdır. Çünki ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻴﻒ‬‫ ﹶﻛ‬,‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ,‫ﻳﻦ‬‫ ﺃ‬... və s. hallanmayan
sual əvəzlikləri ‫ﺃ‬ və ‫ﻫ ﹾﻞ‬ sual hərfləri kimi sual mənasını daşıyırlar
və sual cümləsinin düzəlməsində istifadə olunurlar. ,‫ﻴﻒ‬‫ ﹶﻛ‬,‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ,‫ﻳﻦ‬‫ﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ... və s. hallanmayan sual əvəzlikləri məna baxımından ‫ ﺃ‬və ‫ﻞ‬ ‫ﻫ ﹾ‬
sual hərflərinə bənzədikləri üçün “əl-Məbni” (hallanmayan)
olmuşlar.

3. ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻪ ﺍﻻ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬

 ‫“ ﺍﻟ‬İstifadə cəhətdən hərfə oxşama” – bildiyimiz kimi,
hərflər isim və fellərə təsir edir, onların halını dəyişə bilir. Özləri
isə, heç vaxt dəyişmirlər. Bu xüsusiyyət hərflərə xasdır. ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬
“Feli isimlər” məhz bu baxımdan hərfə oxşamış və “əl-Məbni”
olmuşdur. Belə ki, “feli isimlər” də hərflər kimi başqa isimlərə
təsir edirlər, lakin özləri heç bir halda dəyişmirlər.

13
4. ‫ﺘﻘﹶﺎﺭﹺﻱ‬‫ﻪ ﺍﻻ ﹾﻓ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Tələbetmə baxımından hərfə oxşama” – bildiyimiz
kimi, hərflər ayrılıqda müstəqil işlənmirlər və yalnız digər sözlər
ilə yanaşı işlənirlər. Bəzi isimlər bu baxımdan hərfə oxşamış və
“əl-Məbni” olmuşdur. Yəni ayrılıqda müstəqil işlənmirlər və
özlərindən sonra mütləq onların mənasını açıqlayan cümlə tələb
edirlər. ‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬ “İsmul-movsullar” bu cür isimlərdəndir.
Əvvəlki dərslərimizdən1 bilirik ki, “ismul-movsullar” özlərindən
sonra tam, nəqli və ya şibhu cümlə tələb edirlər.
Bəzi zərflərin “əl-Məbni” olması da məhz bu oxşarlığa görədir.
Beləliklə, bildik ki, isimlərdən “əl-Məbni” olanlar yeddi qrup
isimdir 2 . Bunlar: ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Şəxs əvəzlikləri”, ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻹﺷ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “İşarə
əvəzlikləri”, ‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺍﻷ‬Nisbi əvəzliklər”, ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻹ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺃ‬Sual
əvəzlikləri”, ‫ﻑ‬  ‫ﻭ‬‫ﺾ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “Bəzi zərflər”, ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺃ‬Feli isimlər” və
‫ﺒ ﹸﺔ‬‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ﻋﺪ‬ ‫“ ﺍﻷ‬Mürəkkəb ədədlər”- dir (11-19).
Həmçinin, bildik ki, bu isim qruplarının “əl-Məbni”
(hallanmayan) olmasına səbəb onların hərfə oxşamalarıdır.
Oxşarlıqlar isə dörd cəhətdəndir:
1. ‫ﻲ‬‫ﺿﻌ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Quruluş formasında hərfə oxşama” - ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
“Şəxs əvəzlikləri”-nin “əl-Məbni” (hallanmayan) olmasına
səbəb bu oxşarlıqdır.
2. ‫ﻱ‬
 ‫ﻨ ﹺﻮ‬‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Mənaca hərfə oxşama” - ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻹ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “Sual
əvəzlikləri” (‫ﻱ‬
 ‫ ﺃ‬istisna olmaqla) və ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻹﺷ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “İşarə
əvəzlikləri” (‫ﻚ‬
 ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﺗ‬ ,‫ ﺫﹶﺍﹺﻧﻚ‬,‫ﺎﻥ‬‫ﺎﺗ‬‫ ﻫ‬,‫ﻫﺬﹶﺍﻥ‬ istisna olmaqla) bu
oxşarlıq səbəbindən “əl-Məbni” (hallanmayan) olmuşdur.
3. ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻪ ﺍﻻ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬İstifadə cəhətdən hərfə oxşama”- ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬
“Feli isimlər”- in “əl-Məbni” (hallanmayan) olmasına
səbəb bu oxşarlıqdır.

1 Bax. I kitab 9-cu dərs, II kitab 9-cu dərs.

2 Bəzi qruplarda müəyyən isimləri istisna etməklə.
14
4. ‫ﺘﻘﹶﺎﺭﹺﻱ‬‫ﻪ ﺍﻻ ﹾﻓ‬ ‫ﺒ‬‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Tələbetmə baxımından hərfə oxşama” -
‫ﻮﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬ “Nisbi əvəzliklər” və ‫ﻑ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺾ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “Bəzi
zərflər”- in “əl-Məbni” (hallanmayan) olmasına səbəb bu
oxşarlıqdır.

Bununla da “əl-Məbni” (hallanmayan) isimləri qurtardıq. İndi

isə “əl-Morab” isimlərə keçək.

15
 ‫ﺎ ِﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﻴ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﻭﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻠ‬‫ﻪ ﺍﻷﺻ‬ ‫ﺗ‬‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺏ ﻭﻋ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻉ ﺍﻹ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Hallanmanın növləri. İsimlərdə əsli olan və əsli olmayan hal
əlamətləri

Bildiyimiz kimi ‫ﺏ‬

 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” – amillərin dəyişməsi
səbəbindən sözlərin sonunun dəyişməsidir. Bu dəyişməyə
“hallanma” deyilir. Ərəb dilində isimlərin üç halı var:
1. ‫ﻊ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Raf (adlıq hal) – bu halda olan ismə ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﹶﺍﹾﻟ‬mərfu
isim” deyilir. Məsələn: ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬
 ,‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
2. ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Cərr (yiyəlik hal) - bu halda olan ismə ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
“məcrur isim” deyilir. Məsələn: ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ,‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
3. ‫ﺐ‬
 ‫ﺼ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Nasb (təsirlik hal) - bu halda olan ismə ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
“mənsub isim” deyilir. Məsələn: ‫ﺎﺑﹰﺎ‬‫ﻛﺘ‬
 ,‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
Nümunələrdən göründüyü kimi bu üç halın hər birinin
özünəməxsus əsli əlamətləri vardır. Raf halın əlaməti “dammadır”
‫ـُـ‬ , cərr halın əlaməti “kəsrədir” ‫ـِـ‬ , nasb halın əlaməti isə
“fəthədir” ‫ـَـ‬
Hallanma zamanı isimlərin sonunda baş verən dəyişiklik bəzən
zahiri əlamətlərlə olur, məsələn, damma, fəthə və kəsrə kimi, bəzən
isə “nəzərdə tutulan” görünməyən hərəkələrlə olur. Görünməyən və
təqdirdə olan hərəkələrlə hallanan isimlər barədə növbəti mövzuda
danışacağıq.
Zahiri əlamətlərlə hallanan isimlər də öz növbəsində iki yerə
bölünür:
1. ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺕ ﺍﻷ‬  ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺏ ﺑﺎﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬Əsli əlamətlərlə hallanan isimlər.
2. ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺏ ﺑﺎﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬Əsli olmayan əlamətlərlə hallanan isimlər.

16
 İsimlərdə əsli hal əlamətləri aşağıdakılardır:
‫ﺳ ﹺﻢ‬ ‫ﻲ ﺍﻻ‬‫ﻴ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺏ ﺍﻷ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬

‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـُـ‬:‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻀ‬

 ‫ﺍﻟ‬
Raf (adlıq hal) əlamətidir Damma
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـَـ‬:‫ﺤﺔﹸ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
Nasb (təsirlik hal) əlamətidir Fəthə
‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـِـ‬:‫ﺮﺓﹸ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬
Cərr (yiyəlik hal) əlamətidir Kəsrə

İsimlərin bəzi növləri yuxarıda qeyd etdiyimiz əsli əlamətlərlə

deyil, digər - əsli olmayan - əlamətlərlə hallanırlar. Həmçinin, bu
isimlərin bəzi növləri hər üç halda (raf, nasb və cərr), bəziləri isə
yalnız bir halda əsli olmayan əlamətlərlə hallanır. Bu isim növləri
aşağıdakılardır:
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻴ‬‫ﺐ ﻓ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬:‫ﻟﻢ‬‫ﺎ‬‫ﺚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ .1

1. “Muənnəs düzgün cəm” – bu növ isimlərdə nasb (təsirlik

hal) əlaməti kəsrədir. Əslində isə fəthə olmalı idi. Raf və cərr
əlamətləri isə əslidir. Məsələn:
‫ﺽ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺍﻷ‬‫ﺕ ﻭ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻤﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻖ ﺍﷲ ﺍﻟ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬
Allah göyləri və yeri yaratdı.
‫ﺤ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮ ﻓ‬ ‫ﳉ‬
‫ﻣ ﹸﺔ ﺍ ﹶ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬:‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ .2

2. “əl-Məmnu minəs-sarf” (tənvin qəbul etməyən) isimlər – bu

növ isimlərdə cərr (yiyəlik hal) əlaməti fəthədir. Əslində isə
kəsrə olmalı idi. Raf və nasb əlamətləri isə əslidir. Məsələn:

‫ﻰ‬‫ﻪ ﹶﻃﻐ‬ ‫ﻧ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﹺﺇ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺐ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺍ ﹾﺫ‬
“Fironun yanına yollan! O, həddini çox aşmışdır”.
(ən-Naziət, 17).

17
 Qeyd: Ötən dərslərimizdən bildiyimiz kimi 1 “əl-Məmnu
minəs-Sarf” isimlər yalnız ‫ ﺍﻝ‬artikli qəbul etmədikdə və izafə

tərkibində mudaf olmadıqda bu cür hallanır, yəni, cərr halda

fəthə olur. ‫ﺍﻝ‬ artikli qəbul etdikdə və ya izafə tərkibində

mudaf olduqda isə əsli hərəkələrlə erab olunur və cərr

əlaməti kəsrə olur. Məsələn:
‫ﺾ‬
‫ﻴ ﹺ‬‫ﺑ‬‫ﺺ ﺍﻷ‬
‫ﻴ ﹺ‬‫ﺟ ﹸﻞ ﺫﹸﻭ ﺍﻟ ﹶﻘﻤ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﻟ‬‫ﺟ‬
Ağ köynəkli kişi gəldi.

,‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟﻮ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺕ ﻓ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ ﹸﻛ ﱡﻞ ﺍﹾﻟﻌ‬:‫ﺴﺔﹸ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬ .3

‫ﻒ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺐ ﺍﻷ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,ُ‫ﺎﺀ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
3. “Beş isim”: ‫ﻙ‬ ‫ﻮ‬‫ﺃﺑ‬, ‫ﻙ‬ ‫ﻮ‬‫ﺃﺧ‬, ‫ﻙ‬ ‫ﻮ‬‫ﺣﻤ‬ , ‫ﻙ‬ ‫ﻓﹸﻮ‬, ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ﺫﹸﻭ ﻣ‬. Bu beş isimlər

xüsusi formada hallanır və bütün hal əlamətləri (yəni hər üç

hal əlaməti) əsli deyil. Raf əlaməti "‫“ "ﻭ‬vav”, cərr əlaməti "‫"ﻱ‬

“yə”, nasb əlaməti isə "‫“ "ﺍ‬əlif”dir. Məsələn:

‫ﻙ‬ ‫ﻮ‬‫ﺎ َﺀ ﺃﺑ‬‫ ﺟ‬:‫ﺤﻮ‬

 ‫ﻧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟﻮ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻚ‬
 ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺃﺑﹺﻴ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﺑ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺐ ﺍﻷ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
Qeyd: Yuxarıda qeyd etdiyimiz “beş isim” bu əlamətlərlə -
rafda "‫“ "ﻭ‬vav”, cərrdə "‫“ "ﻱ‬yə”, nasbda isə "‫“ "ﺍ‬əlif”lə - üç
şərt daxilində erab olunurlar:
1) I şəxsin təki (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi istisna olmaqla digər
isimlərə izafə olunsun.

1 Bax. I kitab 23-cü dərs.

18
 2) Təkdə olsun, yəni, ikilikdə və ya cəmdə olmasın.
3) Kiçiltmə formasında olmasın.
Əgər yuxarıda qeyd olunan şərtlərdən hər hansı biri
pozulsa, “beş isim” əsli hərəkələrlə erab olunacaq. Yəni izafə
olunmasa, cəmdə olsa və ya kiçiltmə formasında olsa əsli
hərəkələrlə erab olunacaq. İkilikdə isə ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬ikilik hal” kimi
erab olunacaq. Məsələn:
“Beş ismin” izafədən kəsilməsinə misal:

‫ﺥ‬
 ‫ﺏ ﻭ ﺍﻷ‬
 ‫ﺎﺀ ﺍﻷ‬‫ﺟ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﺥ‬
‫ﺏ ﻭ ﺍﻷ ﹺ‬
‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻷ ﹺ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﺥ‬
 ‫ﺏ ﻭ ﺍﻷ‬
 ‫ﺖ ﺍﻷ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
“Beş ismin” cəmdə olmasına misal:

‫ﺍ ﹸﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﻭ ﺍﻹ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﻵﺑ‬‫ﺟ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻀ‬

 ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﻭ ﺍﻹ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻵﺑ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﺍ ﹶﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ َﺀ ﻭ ﺍﻹ‬‫ﺖ ﺍﻵﺑ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
“Beş ismin” kiçiltmə formasına misal:
‫ﻲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ ﻭ ﺍ ُﻷ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎﺀ ﺍ ُﻷ‬‫ﺟ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ ﻭ ﺍ ُﻷ‬ ‫ﺑ‬‫ﺕ ﹺﺑﺎ ُﻷ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ ﻭ ﺍ ُﻷ‬ ‫ﺑ‬‫ﺖ ﺍ ُﻷ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
Misallardan görürük ki, “beş isim”dən olan ‫ﺃﺏ‬ və ‫ﺃﺥ‬
sözləri əsli hərəkələrlə (‫ﺓﹸ‬‫ﺮ‬‫ﺍﻟﹾﻜﹶﺴ‬, ‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺍﻟ‬, ‫ﺔﹸ‬‫ﺤ‬‫)ﺍﻟﹾﻔﹶﺘ‬ hallanmışlar.
Buna səbəb yuxarıda qeyd etdiyimiz üç şərtdən birinin
pozulmasıdır. Birinci nümunədə ‫ﺃﺏ‬ və ‫ﺃﺥ‬ sözləri izafədən
kəsildiklərinə görə, ikinci nümunədə cəmdə gəldiklərinə
görə əsli hərəkələrlə hallanmışlar. Sonuncu misallardakı ‫ﻲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ ُﻷ‬

19
 və ‫ﻲ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺍ ُﻷ‬ sözləri isə ‫ﺃﺏ‬ və ‫ﺃﺥ‬ sözlərinin kiçildilmiş
formalarıdır.

‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺕ ﻓ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ ﹸﻛ ﱡﻞ ﺍﹾﻟﻌ‬:‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ .4

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﻟﻮ‬
4. “Muzəkkər düzgün cəm” – bu növ isimlərin bütün hal
əlamətləri (yəni hər üç hal əlaməti) əsli deyil. Raf əlaməti "‫"ﻭ‬
“vav”, nasb və cərr əlaməti isə "‫“ "ﻱ‬yə”-dir. Məsələn:

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ ﺟ‬:‫ﺤﻮ‬

 ‫ﻧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻟﻮ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬

‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,‫ﻟﻒ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬,‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺕ ﻓ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ ﹸﻛ ﱡﻞ ﺍﹾﻟﻌ‬:‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ .5

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
5. “əl-Musənnə” “İsimlərin ikilik halı” - bu növ isimlərin də
bütün hal əlamətləri (yəni hər üç hal əlaməti) əsli deyil. Raf
əlaməti "‫"ﺍ‬ “əlif”, nasb və cərr əlaməti isə "‫"ﻱ‬ “yə”-dir.
Məsələn:
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ ﺟ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻠﻄﱠﺎ‬‫ﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﻟ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﺖ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬:‫ﺤﻮ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺐ ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬

20
 ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﹺﺑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻴ ﹶﺔ ﻭ ﺍﻷ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺏ ﺍﻟ ﹶﻔ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻋﻼﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬
“Əsli olmayan” hal əlamətlərini və bu əlamətlərlə erab olunan
isim növlərini göstərən cədvəl
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺏ ﹺﺑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬
‫ﺜﹶﻠ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬
Bu əlamətlərlə hallanan isim
Misal Əsli olmayan əlamətlər
növləri
‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﻋ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺖ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
“Muənnəs düzgün cəm” Kəsrə nasb əlaməti
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺤ ﹸﺔ ﻋ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺑﺮ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺇ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
“əl-Məmnu minəs-Sarf” Fəthə cərr əlaməti
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻢ ﻭ ﺍﻷ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬
‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭ ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﹾﻟﻮ‬
‫ﻙ‬ ‫ﻮ‬‫ﺃﺑ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﻭ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﺟ‬ ُ‫ﺔ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“‫“ ”ﻭ‬vav” raf əlaməti
“Muzəkkər düzgün cəm”
və “beş isim”

‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻒ ﻋ‬

 ‫ﻟ‬‫ﺍﻷ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ﺟ‬
Təsniyə (ikilik hal) ‫ﺍ‬
“ ” “əlif” raf əlaməti

‫ﺔ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻒ ﻋ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺍﻷ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﺃﺑ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
“beş isim” ‫ﺍ‬
“ ” “əlif” nasb əlaməti

‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺎ ُﺀ ﻋ‬‫ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ ﻭ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﺖ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ Təsniyə (ikilik hal) və “‫“ ”ﻱ‬yə” nasb
“Muzəkkər düzgün cəm” əlaməti
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍﻷ‬‫ﻢ ﻭ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﻴ ﹺﻦ ﻭ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺎ ُﺀ ﻋ‬‫ﺍﹾﻟﻴ‬
‫ﺔ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﻚ‬
 ‫ﻭ ﺃﺑﹺﻴ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ Təsniyə, “Muzəkkər düzgün “‫“ ”ﻱ‬yə” cərr əlaməti
cəm” və “beş isim”

21
 ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺎ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺭ ﻓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻱ ﻭﺍﻷ‬
 ‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬
Hal əlamətləri olmayan, ancaq “nəzərdə tutulan” isim növləri
Bildiyimiz kimi ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab” – amillərin dəyişməsi

səbəbindən sözlərin sonunun dəyişməsidir. İsimlərin sonundakı bu

dəyişiklik bəzən, damma, fəthə və kəsrə kimi zahiri əlamətlərlə olur,
bəzən isə, bu əlamətlər müəyyən səbəbdən görünmür, lakin
“nəzərdə tutulur”. Görünməyən, ancaq “nəzərdə tutulan”
hərəkələrlə hallanmaya qrammatikada ‫ﻱ‬
 ‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬ “əl-Erab ət-

Təqdiri” “nəzərdə tutulan hallanma” deyilir.

‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻹ‬ ‫ﻼ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮ ﻓ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ ﹾﻈ‬ ‫ﺏ ﺍﻟﺬﱢﻱ ﻻ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬:‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻳ ﹺﺮﻱ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬:‫ﺪﺓﹸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
.‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﺬﻛﹸﻮ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﻛﹶﺄ‬ ‫ﻼ‬‫ﺭ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬‫ﻭ‬ ‫ﺎﹺﻧ ﹴﻊ‬‫ﺒﺐﹺ ﻣ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻟ‬
Qayda: “əl-Erab ət-Təqdiri” “Nəzərdə tutulan hallanma” –
hallanma zamanı hər hansı bir maneə səbəbindən sözlərin
sonundakı hal əlamətlərinin (hərəkələrin) aşkar olmamasıdır. Bu
zaman sözün hal əlaməti, sözün qrammatik mövqeyinə görə
müəyyənləşdirilir və sanki görünürmüş kimi “nəzərdə tutulur”.
Bu cür hallanma həm isimlərdə, həm də fellərdə olur. “əl-Erab
ət-Təqdiri” “Nəzərdə tutulan hallanma” ilə üç növ isim hallanır.
a) ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ “Maqsur isimlər” – sonu “əlif maqsura” ‫ـَﺎ ـَﻰ‬
ilə bitən və “əlif maqsura”dan əvvəlki hərfi fəthə olan isimlərə
deyilir. Məsələn: ,‫ﺎ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﺍﻟ‬ ,‫ﺸﻔﹶﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ ﺍ ﹸﳌ‬,‫ﻰ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔﺘ‬. Bu növ isimlərdə hər üç
hal əlaməti (damma, fəthə və kəsrə) görünmür, ancaq nəzərdə
tutulur. Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﻰ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﻰ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺘ ﹶﻞ ﺍﹾﻟ ﹶﻔﺘ‬‫ﹶﻗ‬
Gənc oğlan ilanı əsa ilə öldürdü.
Cümlənin erabı:
.‫ﺭﺓﹸ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻞﹲ‬‫ ﻓﹶﺎﻋ‬- ‫ﻰ‬‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔﺘ‬

22
 ‫ﻰ‬‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔﺘ‬ – faildir, mərfudur (adlıq haldadır), raf əlaməti isə,
nəzərdə tutulan dammadır.
.‫ﺭﺓﹸ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﺤﺔﹲ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﹶﻓ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭ ﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ,‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑﻪ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬
‫ﻰ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ – “məful bihi”-dir, mənsubdur (təsirlik haldadır),
nasb əlaməti isə nəzərdə tutulan fəthədir.
.‫ﺭﺓﹸ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻩ ﹶﻛ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺎﺀِ( ﻭ ﻋ‬‫ ﺑـ)ﺍﹾﻟﺒ‬‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺎ – ﺍ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﺎ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ ﺑﹺـ – ﺍﹾﻟ‬hərfu-cəri ilə məcrur isimdir, cərr əlaməti isə
nəzərdə tutulan kəsrədir.
Qeyd: Maqsur isimlər ‫ﺍﻝ‬ artikli olmadan işləndikdə, yəni,
qeyri-müəyyənlikdə olduqda, əlif maqsuradan əvvəlki hərf
‫ـًـ‬ “fəthəli tənvin” qəbul edir. Bu zaman ismin sonundakı
əlif maqsura yazılışda qalsa da danışıq zamanı tələffüz
edilmir. Buna səbəb iki sakin hərfin (‫ ﻥﹾ‬hərfinin və əlif
maqsuranın) yanaşı gəlməsidir. Məsələn:
‫ﻰ‬‫[ ﹶﻓﺘ‬fətən] hər hansı bir gənc ‫ﻰ‬‫[ ﺍﹾﻟ ﹶﻔﺘ‬əl-fətə] gənc
‫ﺎ‬‫[ ﹺﺭﺿ‬ridan] hər hansı bir
‫ﺎ‬‫ﺮﺿ‬ ‫[ ﺍﻟ‬ər-rida] razılıq
razılıq
‫ﺸﻔﹰﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ [mustəşfən] hər hansı ‫ﺸﻔﹶﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫[ ﺍﹾﻟ‬əl-mustəşfə]
bir xəstəxana xəstəxana

23
 “Maqsur isimlərdə” hal əlamətinin görünməməsinin
səbəbi

‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ ﻻ‬:‫ ﺃﻱ‬,‫ﻌ ﱡﺬﺭ‬ ‫ﺘ‬‫ﻮ ﺍﻟ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﻮﺭﹺ‬‫ﻤ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ ﺍﻻ‬‫ﺔ ﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻼ‬‫ﻮ ﹺﺭ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻨ ﹺﻊ ﹸﻇﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
‫ﺪﹰﺍ‬‫ﻒ ﺃﺑ‬ ‫ﻟ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺮ ﺍﻟﻌ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ ﹾﻈ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬
“Maqsur isimlərdə” hal əlamətinin görünməməsinə
səbəb ‫ﺭ‬ ‫ﻌ ﱡﺬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ hal əlamətinin görünməsinin “mümkünsüz

olmasıdır”. Yəni “əlif maqsur” üzərində hərəkələrin

görünməsi mümkün deyil.
b) ‫ﺹ‬
 ‫ﻨﻘﹸﻮ‬‫ﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫“ ﺍ‬Manqus isimlər” 1 – sonu ‫ ( ـِﻲ‬kəsrə və ‫ﻱ‬ ) ilə
bitən isimlərdir. Məsələn: ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺍﻟﻌ‬,‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺍﻟﻐ‬,‫ﻱ‬‫ﺍﺩ‬‫ ﺍﻟﻮ‬,‫ﻲ‬‫ ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬və s.
Manqus isimlərdə raf (adlıq) və cərr (yiyəlik) hallarının
əlamətləri olan damma (‫ )ـُـ‬və kəsrə (‫ )ـِـ‬görünmür, nasb

(təsirlik) halın əlaməti fəthə (‫ )ـَـ‬isə aşkarda olur. Məsələn:

‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ ﹶﻜ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻲ ﻓ‬‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ Qazi məhkəmədədir
‫ﻲ‬‫ﺖ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ Qazinin yanına getdim
Həqiqətən, qazi
‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ ﹶﻜ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺇ ﱠﻥ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ‬
məhkəmədədir.
Birinci cümlədə ‫ﻲ‬‫ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬sözü mübtədadır, mərfudur, raf əlaməti
nəzərdə tutulan dammadır.
İkinci cümlədə ‫ﻲ‬‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ sözü ‫ﺇﻟﹶﻰ‬ hərfu-cəri ilə məcrurdur, cərr
əlaməti isə nəzərdə tutulan kəsrədir.
Üçüncü cümlədə isə, ‫ﻲ‬‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎﺿ‬ sözü “‫ﻥ‬
‫ﺇ ﱠ‬-nin ismi” - dir,
mənsubdur, nasb əlaməti aşkarda olan fəthədir.

1 Manqus sözünün mənası “naqis” deməkdir. Bu qrup isimlərin belə adlanmasına səbəb hal
əlamətlərindən damma və kəsrənin bilinməməsidir.

24
 “Manqus isimlərdə” hal əlamətinin görünməməsinə səbəb

‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ ﹾﻈ‬ ‫ﻦ ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ :‫ ﺃﻱ‬,‫ﻮ ﺍﻟﱢﺜ ﹶﻘ ﹸﻞ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺹ‬
‫ﻨﻘﹸﻮ ﹺ‬‫ﺳ ﹺﻢ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻲ ﺍﻻ‬‫ﺔ ﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻼ‬‫ﻮ ﹺﺭ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻨ ﹺﻊ ﹸﻇﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
‫ﻨ ﹾﻄ ﹺﻖ‬‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﻴﹶﻠﺔﹲ ﻓ‬‫ﺎ ﹶﺛﻘ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻜ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﹶﻟ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﺍﻟﻌ‬
“Manqus isimlərdə” hal əlamətinin görünməməsinə səbəb
‫ﺍﻟﱢﺜ ﹶﻘ ﹸﻞ‬ tələffüzün çətin olmasıdır. Yəni raf (adlıq) və cərr (yiyəlik)

hallarının əlamətləri olan damma (‫ )ـُـ‬və kəsrə (‫ )ـِـ‬manqus

isimlərin sonunda (‫ ﻱ‬hərfinin üzərində) aşkar ola bilər. Lakin

“elal qaydalarından” 1 bilirik ki, ‫ﻱ‬ hərfi üçün damma (‫ )ـُـ‬və

kəsrə (‫ )ـِـ‬ağırdır. Yəni ‫ﻱ‬ hərfinin üzərində bu hərəkələri

tələffüz etmək çətindir. Bu səbəbdən də düşmüşlər.

Nasb (təsirlik) halın əlaməti fəthə (‫ )ـَـ‬isə yüngül hərəkədir

və bu hərəkəni ‫ﻱ‬ hərfinin üzərində tələffüz etmək asandır. Bu

səbəbdən də fəthə (‫ )ـَـ‬manqus isimlərin sonunda aşkar olur.

“Manqus isimlər”in sonundakı ‫ ﻱ‬hərfinin sabit olması və düşməsi

halları
Bəzi hallarda “manqus isimlər”in sonundakı ‫ﻱ‬ hərfi
pozulur. Əvəzinə isə ‫ﻱ‬ – dən əvvəlki hərf kəsrəli tənvin (‫)ـٍـ‬
qəbul edir. Bu kəsrəli tənvin (‫ )ـٍـ‬cərr əlaməti deyil, ismin
sonundakı ‫ﻱ‬ hərfinin düşməsinə dəlalət edir. Bu tənvinə ‫ﻦ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺗ‬
‫ﺽ‬
‫ﻮ ﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﺍﻟ‬əvəzedən tənvin” deyilir.
“Manqus isimlər”in sonundakı ‫ﻱ‬ hərfi aşağıda göstərilən
dörd halda sabit olur (yazılır):

1 Bax: II kitab 28-ci dərs, 3-cü elal qaydası.

25
1. Əgər manqus ismə ‫ ﺍﻝ‬müəyyənlik artikli qoşularsa; ‫ﻲ‬‫ﺎ َﺀ ﺍﻟﻘﹶﺎﺿ‬‫ﺟ‬
2. Əgər manqus isim “mudaf” olarsa; ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺍ ﹶﳌﺪ‬ ‫ﻲ‬‫ﻫﺬﹶﺍ ﻗﹶﺎﺿ‬
3. Əgər mənsub olarsa; ‫ﺎ‬‫ﺿﻴ‬
 ‫ﺖ ﻗﹶﺎ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬
4. Əgər sonuna “tə mərbuta” ‫ﺓ‬ ,‫ ـﺔ‬qoşularsa; ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ ﻋ‬,‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﻏﹶﺎ‬
Bu dörd haldan heç biri olmadıqda manqus isimlərin
sonundakı ‫ﻱ‬ hərfi düşür, əvəzinə isə ‫ﻱ‬ – dən əvvəlki hərf
kəsrəli tənvin (‫ )ـٍـ‬qəbul edir. Məsələn:

‫ﺏ ﻏﹶﺎ ﹴﻝ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Kitab bahadır

‫ﺽ‬
‫ﻫﺬﹶﺍ ﻗﹶﺎ ﹴ‬ Bu qazidir

c) ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬

 ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹸﳌﻀ‬ I səxsin təkində (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə

izafə olunan isimlər. Məsələn: ‫ﺃﺑﹺﻲ‬ ,‫ﻱ‬‫ﺟﺪ‬ ,‫ﺎﺑﹺﻲ‬‫ﻛﺘ‬ və s.

Bu növ isimlərdə hər üç hal əlaməti (damma, fəthə və kəsrə)
görünmür, ancaq nəzərdə tutulur. Məsələn:
‫ﻲ‬‫ﻼﺋ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻱ‬‫ﺎﺫ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﻱ ﺃ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬
Babam müəllimimlə yoldaşlarımı dəvət etdi.
Bu cümlədə ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ sözü “failldir, mərfudur, raf əlaməti isə
nəzərdə tutulan dammadır”. ‫ﺫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﺃ‬ sözü “məful bihidir,
mənsubdur, nasb əlaməti isə nəzərdə tutulan fəthədir”. ‫ﻼ ِﺀ‬‫ﺯﻣ‬
sözü “mudafun ileyhdir, məcrurdur, cərr əlaməti isə nəzərdə
tutulan kəsrədir”. ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ , ‫ﺫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﺃ‬, ‫ﻼ ِﺀ‬‫ﺯﻣ‬ sözləri öz növbələrində I
səxsin təkində (‫ )ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olmuşdur.

26
 I səxsin təkinin ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunan

isimlərin hal əlamətinin görünməməsinin səbəbi

‫ﺎ ﹸﻝ‬‫ﺘﻐ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ ﺍﻻ‬‫ﺔ ﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻼ‬‫ﻮ ﹺﺭ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻨ ﹺﻊ ﹸﻇﻬ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺳ‬
.‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠﻢﹺ‬‫ﺎ َﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﺐ ﻳ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻨ‬ ‫ﻲ‬‫ﺓ ﺍﻟﺘ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻮﻝﹲ ﺑﹺﺎﹾﻟ ﹶﻜ‬‫ﺸﻐ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﺮ ﺍﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ ﱠﻥ ﺁ‬:‫ ﺃﻱ‬,‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Bildiyimiz kimi, I şəxsin təkinin bitişən əvəzliyi olan ‫ـِﻲ‬
bitişdiyi isimlərin daim kəsrə (‫ )ـِـ‬ilə bitməsini tələb edir. ‫ـِﻲ‬
bitişən əvəzliyinə izafə olunan isimlərdə hal əlamətlərinin
yerini kəsrə aldığı üçün onların (hal əlamətlərinin) görünməsi
qeyri-mümkün olur.
Beləliklə, I səxsin təki ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunan
isimlərdə hal əlamətinin görünməməsinə səbəb
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ﹸﻝ ﺍﹾﻟ‬‫ﺘﻐ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬ ismin hal əlamətinin yerini ‫ـِﻲ‬ bitişən
əvəzliyinin tələb etdiyi kəsrənin (‫ )ـِـ‬tutmasıdır. Məsələn:
‫ ﺃﺑﹺﻲ‬,‫ﻱ‬‫ﺟﺪ‬ ,‫ﺎﺑﹺﻲ‬‫ﻛﺘ‬ və s.

27
 ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
Fellərdən “əl-Morab” (hallanan) və “əl-Məbni” (hallanmayan)
olanlar

İsimlər kimi fellər də “əl-Morab” (hallanan) və “əl-Məbni”

(hallanmayan) olmaqla iki qismə bölünür.
“əl-Morab” (hallanan) fellər – amillərin təsiri ilə sonları dəyişən
fellərdir. “əl-Məbni” (hallanmayan) fellər isə - amillərin təsiri ilə
sonları dəyişməyən fellərdir. Fellərdə “amil” dedikdə, felə daxil olan
cəzm və nasb ədatları nəzərdə tutulur1.
Bildiyimiz kimi fellərin üç forması var: 1 - ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬Madi”
(keçmiş zaman), 2 - ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬indiki-gələcək zaman), 3 - ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ ﺍﻷ‬Əmr. Bu
fellərdən ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬madi” və ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫“ ﺍﻷ‬əmr” formaları daim “əl-Məbni”dir
(hallanmır).
‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Mudar” (indiki-gələcək zaman) felinə gəlincə isə bu
forma iki halı çıxmaq şərti ilə “əl-Morab” (hallanan) olur. İki halda
isə “əl-Məbni” (hallanmayan) olur. “əl-Məbni” (hallanmayan) bu iki
hal aşağıdakılardır:
1. Əgər sonuna ‫ﺓ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻮ ﹸﻥ‬‫“ ﻧ‬qadın cinsi bildirən ‫ ”ﻥ‬birləşərsə.
Yəni II və III şəxs cəm muənnəsdə. Məsələn: ‫ﻦ‬  ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﺒﻦ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬
2. Əgər şəxs sonluğu olmayan (‫ﺐ‬  ‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫)ﺃ ﹾﺫ‬
mudari fellərinə ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫“ ﻧ‬gücləndirici nun” birləşərsə.
Məsələn: (‫ﻦ‬  ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﻧ ﹾﺬ‬ ,‫ﺒﻦ‬‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﺒﻦ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﺒﻦ‬‫ﻫ‬ ‫)ﺃ ﹾﺫ‬.
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫“ ﻧ‬Gücləndirici nun” bəzi şərtlər daxilində
mudari fellərin sonuna birləşir və onların mənasını
gücləndirir. Bu mövzu gələcək dərslərdə daha da ətraflı
öyrəniləcək2.

1 Bax: II kitab 15-ci dərs.

2 Bu mövzu IV kitabın 16-cı dərsində gələcək İnşə-Allah.
28
 Bu iki hal istisna olmaqla yerdə qalan mudari felləri “əl-
Morab”dır. Yəni sonuna ‫ﺓ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻧ‬ “qadın cinsi bildirən ‫”ﻥ‬ və
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻧ‬ “gücləndirici nun” birləşməyən hər bir mudari feli “əl-
Morab”dır. Məsələn: ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺐ – ﹶﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻢ ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﺐ – ﹶﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬

‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺏ ﻓ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻉ ﺍﻹ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Fellərin halları və hal əlamətləri

İsimlərdə olduğu kimi, fellərdə də üç hal var. Lakin isimlərdən

fərqli olaraq, fellərdə “məcrur” (yiyəlik) hal yoxdur. Bu hal isimlərə
xas olan bir haldır. Onun əvəzinə fellərdə “məczum” halı olur.
Beləliklə, fellərin aşağıdakı üç halı var:
1. ‫ﻊ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ‬ ‫ ﹶﺍﹾﻟ‬Raf (adlıq hal) – bu halda olan felə ‫ﻉ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﹶﺍﹾﻟ‬mərfu
fel” deyilir. Məsələn: ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﻫﺐ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬
2. ‫ﻡ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Cəzm - bu halda olan felə ‫ﻡ‬ ‫ﻭ‬‫ﺠﺰ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬ “məczum fel”
deyilir. Məsələn: ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﻫﺐ‬ ‫ﻟﹶﻢ ﺃ ﹾﺫ‬
3. ‫ﺐ‬
 ‫ﺼ‬
 ‫ﻨ‬‫ﹶﺍﹾﻟ‬ Nasb (təsirlik hal) - bu halda olan felə ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ﹶﺍﹾﻟ‬
“mənsub fel”1 deyilir. Məsələn: ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ﻫﺐ‬ ‫ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
Nümunələrdən göründüyü kimi bu üç halın hər birinin
özünəməxsus əsli əlamətləri vardır. Raf halın əlaməti “dammadır”
‫ـُـ‬, cəzm halın əlaməti “sukun” ‫ــ‬
ْ , nasb halın əlaməti isə
“fəthədir” ‫ ـَـ‬.

1Bəzi “Ərəb dili” kitablarında mərfu fel “felin xəbər forması” kimi, məczum fel “felin şərt
forması” kimi, mənsub fel isə “felin arzu forması” kimi də adlandırılır.
29
 ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻴ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﻭﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻠ‬‫ﺏ ﺍﻷﺻ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬
Fellərdə əsli olan və əsli olmayan hal əlamətləri
İsimlərdə olduğu kimi fellərdə də hallanma bəzən zahiri
əlamətlərlə olur. Məsələn: damma, fəthə və sukun kimi, bəzən isə
görünməyən amma “nəzərdə tutlan” hərəkələrlə olur.
Zahiri əlamətlərlə hallanan fellər də öz növbəsində iki yerə
bölünür:
1. ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺕ ﺍﻷ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺏ ﺑﺎﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬Əsli əlamətlərlə hallanan fellər
2. ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺏ ﺑﺎﹾﻟﻌ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬Əsli olmayan əlamətlərlə hallanan fellər
Fellərdə əsli əlamətlər aşağıdakılardır:

‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻴ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬

 ‫ﺏ ﺍﻷ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﻋ‬
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـُـ‬:‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Raf (adlıq hal) əlamətidir Damma
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـَـ‬:‫ﺤﺔﹸ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
Nasb (təsirlik hal) əlamətidir Fəthə
‫ﺰ ﹺﻡ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ـْـ‬:‫ﺴﻜﹸﻮﻥﹸ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Cəzm əlamətidir Sukun

Bu əlamətlər əsli əlamətlərdir. Fellərin bəzi növləri yuxarıda

qeyd etdiyimiz əsli əlamətlərlə deyil, digər - əsli olmayan -
əlamətlərlə hallanırlar. Həmçinin, bu fellərin bəzi növləri hər üç
halda (raf, nasb və cəzm), bəziləri isə yalnız bir halda əsli olmayan
əlamətlərlə hallanır. Bu fel növləri bunlardır:

30
 ‫ﺎ ُﺀ‬‫ ﻭ ﻳ‬,‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﳉﻤ‬
‫ﻭ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺍ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﺖ ﹺﺑ‬
 ‫ﺼﹶﻠ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺍ‬ ‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹴ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺴ ﹸﺔ – ﹸﻛ ﱡﻞ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹸﻝ ﺍ ﹶ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ .1

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ,‫ﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻨ‬‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺎ ﹸﺛﺒ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬.‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻨ‬‫ﻒ ﺍﻻﹾﺛ‬
 ‫ﻟ‬‫ ﻭ ﺃ‬,‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﺍ ﹸﳌﺨ‬
.‫ﻮﻥ‬‫ﻑ ﺍﻟﻨ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬ ‫ﺰ ﹺﻡ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺍ ﹶ‬‫ﻭ‬
1. ‫ﺴ ﹸﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﳋ‬
‫ﺎ ﹸﻝ ﺍ ﹶ‬‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ “Beş fel” - sonunda cəm bildirən “vav” ‫ﻭ‬, II
şəxsin müənnəsini bildirən “yə” ‫ ﻱ‬və təsniyə bildirən “əlif”
‫ﺍ‬ gələn mudari feillərinə deyilir. Məsələn: ( ,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ,‫ﻮﻥﹶ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ,‫ﻫﹺﺒﲔ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬). Bu fellərin raf (adlıq hal) əlaməti
sonundakı ‫ ﻥ‬hərfinin sabit olması, cəzm və nasb (təsirlik
hal) əlaməti isə ‫ ﻥ‬hərfinin pozulmasıdır. Yəni bu fellərdə ‫ﻥ‬
hərfi bir növ, digər əsli hərəkələrlə hallanan fellərdəki
damma rolunu oynayır. Məsələn:

‫ﺐ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬
Tələbələr stadiona gedirlər

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ – mudari felidir, mərfudur, raf əlaməti sonundakı ‫ﻥ‬

hərfinin sabit olmasıdır.

‫ﺐ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﻮﺍ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺏ ﹶﻟ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬
Tələbələr stadiona getmədilər

‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ – mudari felidir, ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı ilə məczumdur, cəzm
əlaməti isə sonundakı ‫ ﻥ‬hərfinin pozulmasıdır.

‫ﺐ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﻮﺍ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺏ ﹶﻟ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬
Tələbələr stadiona getməyəcəklər

‫ﻮﺍ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ – mudari felidir, ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı ilə mənsubdur, nasb
əlaməti isə sonundakı ‫ ﻥ‬hərfinin pozulmasıdır.

31
 .‫ﺧ ﹺﺮﻩ‬ ‫ﻑ ﺁ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺰ ﹺﻡ ﻓ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬:‫ﺺ‬
 ‫ﻗ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬ .2

2. ‫ﺺ‬
 ‫ﻗ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫“ ﺍﻟ‬Naqis fellər”1 - üçüncü kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan
fellərə deyilir. Bu fellərin cəzm əlaməti sonundakı "zəif
hərfin” düşməsidir. Məsələn:

‫ﷲ‬
ِ ‫ﺮ ﺍ‬ ‫ﺫ ﹾﻛ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬
Allahı zikr etməyi unutma!

‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ – “nəhy” (qadağan) bildirən mudari felidir, ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬
(qadağa bildirən ‫ )ﻻ‬ədatı ilə məczumdur, cəzm əlaməti isə
sonundakı ‫“ ﻯ‬zəif hərfin” pozulmasıdır. (Əsli: ‫ﺴﻰ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ – dir).

‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺎ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺭ ﻓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎ ﹸﻝ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬, ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻱ ﻓ‬
 ‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬
Hal əlamətləri olmayan, lakin “nəzərdə tutulan” fel növləri

:‫ﺎﺕ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺎ ﺍﻟﻌ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺭ ﻓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹶﻘ‬‫ ﹶﻓ‬,‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺗ‬‫ﻉ ﺍﻵ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻧﻮ‬‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﺏ ﻓ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺕ ﺍﻹ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺮ ﻋ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺗ ﹾﻈ‬ ‫ﻻ‬
Aşağıdakı fel növlərində hal əlamətləri görünmür, ancaq
nəzərdə tutlur:
a) ‫ﺺ‬
‫ﻗ ﹺ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻋ‬Naqis fellərdə raf əlaməti görünmür,
ancaq nəzərdə tutulur. Naqis fellərin sonu ‫ﻭ‬ “vav”, ‫“ ﻱ‬yə” və
‫ﻯ‬ “əlif maqsura” hərflərindən biri ilə bitir. Sonu ‫ﻭ‬ “vav”, ‫ﻱ‬
“yə” ilə bitən naqis fellərdə (‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬
 ‫ﻳ‬ və ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ kimi) hal

əlamətlərinin zahirə çıxmaması tələffüzdəki çətinliyə

görədir. Sonu ‫ﻯ‬ “əlif maqsura” ilə bitən naqis fellərdə (‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬

kimi) hal əlamətlərinin zahirə çıxmaması isə “maqsur

1 Bax: II kitab 28-ci dərs.

32
 isimlərdə” olduğu kimidir. Yəni “əlif maqsura” üzərində hal
əlamətlərinin görünməsinin mümkünsüz olmasıdır. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻴﻢﹴ‬‫ﺘﻘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺻﺮ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬‫ﻳﺸ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻱ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﺴﻠﹶﺎ ﹺﻡ‬
 ‫ﺍ ﹺﺭ ﺍﻟ‬‫ﻮ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺩ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻭ‬
“Allah əmin-amanlıq yurduna (Cənnətə) çağırır və istədiyini
doğru yola yönəldir” (Yunis, 25)
Bu ayədə ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ və ‫ﻱ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬ felləri mərfudur, raf əlaməti olan

damma isə nəzərdə tutulmuşdur. Raf əlamətinin aşkar

olmamasına səbəb isə ‫ﻭ‬ “vav”, ‫ﻱ‬ “yə” üzərində hal

əlamətlərinin tələffüzünün çətin olmasıdır.

Allah
buyurur:

‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ ‫ﻲ‬‫ﺭﺑ‬ ‫ﻀ ﱡﻞ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻟﹶﺎ‬
“Rəbbim nə xəta edir, nə də unudur!” (Taha, 20)
Bu ayədə ‫ﻰ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻳ‬ feli mərfudur, raf əlaməti olan damma isə

nəzərdə tutulmuşdur. Burada raf əlamətinin aşkar

olmamasına səbəb ‫ﻯ‬ “əlif maqsura” üzərində hal

əlamətlərinin zahirə çıxmasının mümkünsüzlüyüdür.

b) ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻌ‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ ‫ﺺ‬
‫ﻗ ﹺ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﺐ ﻓ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬ Mudarisinin (indiki zaman

formasının) II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬-nı) fəthə (‫ )ـَـ‬olan1 və sonu

‫ﻯ‬ “əlif maqsura” ilə bitən naqis fellərin nasb əlaməti

görünmür, ancaq nəzərdə tutulur. Məsələn:

Allah
buyurur:

‫ﻬﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣﱠﻠ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺘﹺﺒ‬‫ﺗ‬ ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ ‫ﻯ‬‫ﺎﺭ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻭﻟﹶﺎ ﺍﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻚ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻰ‬‫ﺮﺿ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ 

1 Yəni ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﻞﹶ – ﻳ‬‫ ﻓﹶﻌ‬babında olan naqis fellər.

33
 “Sən onların dininə tabe olmayınca, nə yəhudilər, nə də
xaçpərəstlər səndən razı qalmayacaqlar.” (əl-Bəqərə , 120)
Bu ayədə ‫ﻰ‬‫ﺮﺿ‬ ‫ﺗ‬ feli ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ inkar ədatı ilə mənsubdur, nasb
əlaməti olan fəthə isə nəzərdə tutulmuşdur. Burada raf
əlamətinin aşkar olmamasına səbəb ‫ﻯ‬ “əlif maqsura”
üzərində hal əlamətlərinin zahirə çıxmasının
mümkünsüzlüyüdür.
Qeyd: Mudarisinin II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬-nı) damma (‫ــ‬
ُ ) və
kəsrə (‫ )ـِـ‬olan1 və sonu ‫ﻭ‬ “vav”, ‫ﻱ‬ “yə” ilə bitən naqis
fellərin nasb əlaməti isə aşkarda olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻪ ﹺﺇﹶﻟﻬ‬ ‫ﻭﹺﻧ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬
“Biz heç vaxt Ondan başqa məbuda ibadət etməyəcəyik.”
(əl-Kəhf , 14)
Gördüyümüz kimi bu ayədə ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻧ‬ feli ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻟ‬ inkar ədatı ilə
mənsubdur, nasb əlaməti olan fəthə isə aşkardadır.
‫ﻳﺪﹰﺍ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺘﹰﺎ‬‫ﺑﻴ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺑﹺﻨ‬‫ﺪ ﺃﻥ ﺃ‬ ‫ﺃﺭﹺﻳ‬
Təzə ev tikmək istəyirəm.
Bu cümlədə ‫ﻲ‬ ‫ﺑﹺﻨ‬‫ﺃ‬ naqis feli ‫ﺃﻥ‬ məsdər ədatı ilə nasb
olmuşdur. Nasb əlaməti olan fəthə isə aşkardadır.
c) ‫ﻒ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺰ ﹺﻡ ﻓ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬ “Mudaaf” (qoşa hərfli) fellərin

cəzm əlaməti görünmür və nəzərdə tutulur.

Bildiyimiz kimi “mudaaf” fellərin cəzm forması iki şəkildə
ola bilər: 1- İdğam, 2- Qeyri idğam (ayrılan). Əvvəlki
dərslərimizdən2 öyrəndik ki, “mudaaf” felləri idğam şəklində
cəzm edərkən qoşa hərflərin hər ikisi sukunlaşır. İki sakin
hərfin yanaşı gəlməməsi üçün qoşa hərflərdən ikincisinin

1 Yəni ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﻞﹶ – ﻳ‬‫ ﻓﹶﻌ‬və ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﻞﹶ – ﻳ‬‫ ﻓﹶﻌ‬bablarında olan naqis fellər.
2 Bax: II kitab 29-cu dərs. “Mudaaf” fellərin cəzm halı.
34
sukunu fəthə ilə əvəz edilir. Nəticədə, mudaaf fel “təşdidli
fəthə” (‫ )ـﱠـ‬ilə bitir. Buna görə də cəzm əlaməti olan sukun

nəzərdə tutulur. Məsələn:

‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺞ – ﹶﻟ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬
‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻩ ﺍﻟ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻲ ﹶﻟ‬‫ﺃﺧ‬
Qardaşım bu il həcc etmədi.
Bu cümlədə ‫ﺞ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ mudaaf feli ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı ilə cəzm olmuşdur.

Cəzm əlaməti olan sukun isə nəzərdə tutulmuşdur.

Bununla da biz, isim və fellərdən “əl-Morab” və “əl-Məbni”
olanları öyrəndik. Həmçinin, bildik ki, “əl-Morab” (hallanan)
isim və fellər üç cür hallanır: 1- əsli hərəkələrlə, 2- əsli
olmayan hərəkələrlə, 3- nəzərdə tutulan hərəkələrlə.

35
 ‫ﺍﻷ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ُﺀ‬

‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌ ‪‬ﺮ ‪‬‬ ‫ﺍ ﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺒﹺﻨ ‪‬ﻲ‬

‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪ ‬ﺍﻷﺻ‪‬ﻠ‪‬ﻴ‪‬ﺔ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪‬‬
‫ﺍﻟﹾﻔﹶﺮ‪‬ﻋ‪‬ﻴ‪‬ﺔ‪‬‬ ‫ﺍﳌﹸﻘﹶﺪ‪‬ﺭ‪‬ﺓ‪‬‬
‫‪ –1‬ﺍﻟﻀ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺮ‪‬‬

‫‪ – 1‬ﺍﻻﺳ‪‬ﻢ‪ ‬ﺍﻟﹾﻤ‪‬ﻔﹾﺮ‪‬ﺩ‪‬‬ ‫‪ – 1‬ﺍﳌﹶﻤ‪‬ﻨ‪‬ﻮﻉ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ‪ ‬ﺍﻟﺼ‪‬ﺮ‪‬ﻑ‪‬‬ ‫‪ – 1‬ﺍﻻﺳ‪‬ﻢ‪ ‬ﺍﳌﹶﻘﹾﺼ‪‬ﻮﺭ‪‬‬ ‫‪ - 2‬ﺃﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺀُ ﺍﻹﺷ‪‬ﺎﺭ‪‬ﺓ‪‬‬

‫‪ – 2‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪ ‬ﺍﳌﹸﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪ ‬ﺍﻟﺴ‪‬ﺎﻟ‪‬ﻢ‪‬‬ ‫)ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﹾﺠ‪‬ﺮ‪(‬‬ ‫‪ – 2‬ﺍﻻﺳ‪‬ﻢ‪ ‬ﺍﳌﹶﻨ‪‬ﻘﹸﻮﺹ‪‬‬ ‫‪ - 3‬ﺍﻷﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺀُ ﺍﳌﹶﻮ‪‬ﺻ‪‬ﻮﻟﹶﺔﹸ‬
‫)ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﺮ‪‬ﻓﹾﻊﹺ ﻭﺍﻟﹾﺠ‪‬ﺮ‪(‬‬ ‫‪ –3‬ﺍﳌﹸﻀ‪‬ﺎﻑ‪ ‬ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‪‬ﺎﺀ ﺍﳌﹸﺘ‪‬ﻜﹶﻠﱢﻢﹺ ‪ - 2‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪ ‬ﺍﳌﹸﺆ‪‬ﻧ‪‬ﺚ‪ ‬ﺍﻟﺴ‪‬ﺎﻟ‪‬ﻢ‪‬‬ ‫‪ - 4‬ﺃﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺀُ ﺍﻻﺳ‪‬ﺘ‪‬ﻔﹾﻬ‪‬ﺎﻡﹺ‬
‫‪ – 3‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪ ‬ﺍﻟﺘ‪‬ﻜﹾﺴِﲑﹺ‬ ‫)ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﻨ‪‬ﺼ‪‬ﺐﹺ(‬ ‫‪ - 5‬ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺾ‪ ‬ﺍﻟﻈﱡﺮ‪‬ﻭﻑ‪‬‬
‫‪ – 3‬ﺍﻷﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺀُ ﺍﳋﹶﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺔﹸ‬ ‫‪ - 6‬ﺃﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺎﺀُ ﺍﻷﻓﹾﻌ‪‬ﺎﻝﹺ‬
‫‪ - 4‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪ ‬ﺍﳌﹸﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﺍﻟﺴ‪‬ﺎﻟ‪‬ﻢ‪‬‬ ‫‪ - 7‬ﺍﻷﻋ‪‬ﺪ‪‬ﺍﺩ‪ ‬ﺍﳌﹸﺮ‪‬ﻛﱠﺒ‪‬ﺔﹸ‬
‫‪ - 5‬ﺍﳌﹸﺜﹶﻨ‪‬ﻰ‬

‫ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‪‬ﺎ ﹸﻝ‬

‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌ ‪‬ﺮ ‪‬‬ ‫ﺍ ﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺒﹺﻨ ‪‬ﻲ‬

‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪ ‬ﺍﻷﺻ‪‬ﻠ‪‬ﻴ‪‬ﺔ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺮ‪‬ﺏ‪ ‬ﺑﹺﺎﻟﹾﻌ‪‬ﻼﻣ‪‬ﺎﺕ‪‬‬
‫ﺍﻟﹾﻔﹶﺮ‪‬ﻋ‪‬ﻴ‪‬ﺔ‪‬‬ ‫ﺍﳌﹸﻘﹶﺪ‪‬ﺭ‪‬ﺓ‪‬‬ ‫‪ –1‬ﺍﻟﻔ‪‬ﻌ‪‬ﻞﹸ ﺍﳌﹶﺎﺿ‪‬ﻲ‬
‫‪ –2‬ﻓ‪‬ﻌ‪‬ﻞﹸ ﺍﻷﻣ‪‬ﺮﹺ‬
‫ﺍﳌﹸﻀ‪‬ﺎﺭﹺﻉ‪ ‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﻟﹶﻢ ﻳ‪‬ﺘ‪‬ﺼ‪‬ﻞﹾ‬ ‫‪ –1‬ﺍﻟﹾﻔ‪‬ﻌ‪‬ﻞﹸ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎﻗ‪‬ﺺ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﺮ‪‬ﻓﹾﻊﹺ ‪ –1‬ﺍﻷﻓﹾﻌ‪‬ﺎﻝﹸ ﺍﳋﹶﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺔﹸ‬ ‫‪ - 3‬ﺍﳌﹸﻀ‪‬ﺎﺭﹺﻉ‪ ‬ﺇﺫﹶﺍ ﺍﺗ‪‬ﺼ‪‬ﻞﹶ‬
‫ﺑﺂﺧ‪‬ﺮﹺﻩ‪ ‬ﺷ‪‬ﻲ‪‬ﺀٌ‬ ‫‪ –2‬ﺍﻟﹾﻔ‪‬ﻌ‪‬ﻞﹸ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎﻗ‪‬ﺺ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺍﳉﹶﺰ‪‬ﻡﹺ‬ ‫‪ –2‬ﺍﻟﹾﻔ‪‬ﻌ‪‬ﻞﹸ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎﻗ‪‬ﺺ‪ ‬ﻣ‪‬ﻔﹾﺘ‪‬ﻮﺡ‪‬‬ ‫ﺑﹺﺂﺧ‪‬ﺮﹺﻩ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮﻥﹸ ﺍﻟﻨ‪‬ﺴ‪‬ﻮ‪‬ﺓ‪‬‬
‫ﺍﻟﻌ‪‬ﻴ‪‬ﻦﹺ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﻨ‪‬ﺼ‪‬ﺐﹺ‬ ‫‪ - 4‬ﺍﳌﹸﻀ‪‬ﺎﺭﹺﻉ‪ ‬ﺇﺫﹶﺍ ﺍﺗ‪‬ﺼ‪‬ﻞﹶ‬
‫ﺑﹺﺂﺧ‪‬ﺮﹺﻩ‪ ‬ﻧ‪‬ﻮﻥﹸ ﺍﻟﺘ‪‬ﻮ‪‬ﻛ‪‬ﻴﺪ‪ ‬ﺍﳌﹸﺒ‪‬ﺎﺷ‪‬ﺮ‪ – 3 ‬ﺍﳌﹸﻀ‪‬ﻌ‪‬ﻒ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺍﳉﹶﺰ‪‬ﻡﹺ‬

‫‪36‬‬
 ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬‫ﺏ ﺍﹾﻟﺠ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺪ ﺇ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ﹶﻗﻮ‬
Cümləni erab etməyin qaydaları

‫ﺔ‬ ‫ﻤ ﹶﻠ‬‫ﺏ ﺍﹾﻟﺠ‬

 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬ “Cümləni erab etmək” – cümləni təşkil edən
sözlərin qrammatik mövqeyini, cümlədəki rolunu, “əl-Morab”
(hallanan) və ya “əl-Məbni” (hallanmayan) olmasını, hallanan isim
olarsa, halını və sonundakı hal əlamətini, hallanmayan isim olarsa,
növünü, son hərəkəsini və hansı halın yerində olduğunu
bildirməklə cümləni təhlil etmək deməkdir.
Tərifin şərhi:
“qrammatik mövqeyini” – yəni hansı cümlə üzvü olduğunu
(mübtəda, xəbər, fail, məful və s.) bildirməkdir.
“cümlədəki rolunu” – yəni mudaf, mdafun ileyh, cərr və ya
məcrur olmasını bildirməkdir.
“hallanan isim olarsa, halını və sonundakı hal əlamətini” –
yəni əgər isim “əl-Morab” olarsa, bu ismin halını (mərfu, məcrur və
ya mənsub olmasını) və hal əlamətini (damma, fəthə, kəsrə və ya
onları əvəz edən digər, əsli olmayan əlamətləri) bildirməkdir.
“hallanmayan isim olarsa, növünü, son hərəkəsini və hansı
halın yerində olduğunu bildirmək” – yəni əgər isim “əl-Məbni”
olarsa, ilk növbədə bu ismin növünü (damir, ismul-işəra, ismul-
movsul və s. olmasını) və hansı hərəkə üzərində məbni olmasını
göstəririk. Sonra isə hansı halın yerində olduğunu və cümlədəki
qrammatik mövqeyini bildiririk.
Beləliklə, cümlədəki “əl-Morab” (hallanan) ismi erab edərkən
aşağıdakı əlamətlər göstərilir:
1. Qrammatik mövqeyi;
2. Halı;
3. Hal əlaməti;
4. Cümlədəki rolu;
Misal üçün “əl-Morab” (hallanan) isimlərdən ibarət olan sadə
bir cümlə götürək və onu erab edək:

37
 ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ Muhəmməd tələbədir
Cümlənin erabı:
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ – Mübtədadır, mərfudur (adlıq haldadır), raf (adlıq hal)
əlaməti isə aşkarda olan dammadır.
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬ – Xəbərdir, mərfudur (adlıq haldadır), raf əlaməti isə
aşkarda olan dammadır.
Qeyd 1: Əgər “əl-Morab” isim “əsli olmayan” əlamətlərlə
hallanan isimlərdən olarsa, bu zaman yuxarıda göstərilən əlamətlərə
daha bir əlaməti “sözün növünü” əlavə edirik. Məsələn:
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍ ﹸﳌ‬‫ ﺟ‬Müəllimlər gəldi
Cümlənin erabı:
‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫ﻭ ﻷ‬ ‫ﺍ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ – ﻓﹶﺎ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ – faildir, mərfudur, raf əlaməti ‫“ ﻭ‬vav”-dır, çünki o,
“düzgün muzəkkər cəmdir”.
Qeyd 2: Əgər “əl-Morab” isim aşkar olmayan, “nəzərdə
tutulan” hərəkələrlə hallanırsa, bu zaman erabda ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫( ﻇﹶﺎ‬aşkarda olan)

əvəzinə, ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺪ‬

 ‫ﻣ ﹶﻘ‬ (nəzərdə tutulan) sözünü işlədirirk. Məsələn:
‫ﻟﺐ‬‫ﻰ ﻃﹶﺎ‬‫ﻴﺴ‬‫ ﻋ‬İsa tələbədir
Cümlənin erabı:
.‫ﺭ ﹲﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ - ‫ﻰ‬‫ﻴﺴ‬‫ﻋ‬
‫ﻰ‬‫ﻴﺴ‬‫ﻋ‬ - Mübtədadır, mərfudur (adlıq haldadır), raf (adlıq hal)
əlaməti isə nəzərdə tutulan dammadır.
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻃﹶﺎ‬ – Xəbərdir, mərfudur (adlıq haldadır), raf əlaməti isə
aşkarda olan dammadır.

38
 ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﺕ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺏ ﺍﻟ ﹶﻜ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
“əl-Məbni” (hallanmayan) isimlərin erabı

“əl-Məbni” isimlərin erabı, “əl-Morab” isimlərin erabından

fərqlidir. “əl-Məbni” (hallanmayan) ismi erab edərkən aşağıdakı
əlamətlər göstərilir:
1. İsmin növü;
2. Son hərəkəsi;
3. Hansı halın yerində olması;
4. Qrammatik mövqeyi;
Misal üçün “əl-Məbni” (hallanmayan) isimlərdən ibarət olan
sadə bir cümlə götürək və onu erab edək:
‫؟‬‫ﻧﺖ‬‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ Sən kimsən?
Cümlənin erabı:

‫ﺪﻡ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎﻡﹴ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻦ – ﺍ‬ ‫ﻣ‬

Qrammatik Hansı halın Son hərəkəsi İsmin növü

mövqeyi yerində olması

‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – sual əvəzliyidir, sukun üzərində “əl-Məbnidir”, adlıq

halın yerindədir, əvvələ keçmiş xəbərdir.

.‫ﺧﺮ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺃ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬,‫ﺘﺢﹺ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺼﻞﹲ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 - ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬ - ayrı yazılan şəxs əvəzliyidir, fəthə üzərində “əl-
Məbnidir”, adlıq halın yerindədir, sona keçmiş xəbərdir.

39
 Mürəkkəb cümlə üzvlərinin erabı

Cümlə üzvləri (mübtəda, xəbər, fail, məful və s.) tərkib

baxımından sadə və mürəkkəb ola bilər. Sadə cümlə üzvləri bir
sözdən ibarət olur. Məsələn: ‫ﻟﺐ‬‫ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
Bu cümlədə ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ mübtəda, ‫ﻟﺐ‬‫ﻃﹶﺎ‬ isə xəbərdir və hər ikisi bir
sözdən ibarətdir.
Bəzən cümlə üzvü bütöv bir cümlə və ya şibhu-cümlə ola bilir.
Bu cür cümlə üzvlərinə mürəkkəb cümlə üzvləri deyilir. Məsələn:
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ Muhəmməd sinifdən çıxdı
Bu cümlədə ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ xəbərdir, tərkib baxımından feli
cümlədir. Deməli, bu cümlədəki xəbər mürəkkəb cümlə üzvüdür.
Mürəkkəb cümlə üzvlərinin erabı aşağıdakı kimi olur:
Qayda: Əgər hansısa bir cümlə üzvü (mübtəda, xəbər və s.)
mürəkkəb olarsa (tam və ya şibhu cümlə olarsa), bu zaman ilk
növbədə bu cümlənin ibarət olduğu sözlər ayrı-ayrılıqda erab
olunur, sonra isə bu cümlənin əsas cümlədə hansı cümlə üzvü
(mübtəda, xəbər və s.) olduğu və hansı halın yerində olması
göstərilir. Məsələn:
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﻮ‬ ‫ ﹶﺛ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪﺃﹲ ﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ ﻭ‬,‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺪﺃﹲ ﺛﹶﺎﻥ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ - ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﹼﺛ‬
‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ ﺇﹶﻟ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ,‫ﺟﺮ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬,‫ﻀﻢ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺼﻞﹲ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 – ‫ﻪ‬ ‫ـ‬
.‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺃ ﺍﻟﺜﹶﺎﻧﹺﻲ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬
‫ﻭ ﹺﻝ‬ ‫ﺃ ﺍﻷ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ ﻟ‬‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ ,‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻴﺔﹲ ﻓ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ – (‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﻮ‬ ‫)ﹶﺛ‬
Beləliklə, erabda ‫ﻞ‬
‫ﺤﱢ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬sözü üç yerdə işlənir:
1. “əl-Məbni” sözlərin erabında;
2. Cümlə üzvü yerində tam cümlə (ismi və ya feli) olarsa;
3. Cümlə üzvü yerində şibhu cümlə olarsa;
Məsələn:

40
 ‫ﺼ ﹺﻞ‬
‫ﺱ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ ‪‬‬
‫ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭ ‪‬‬
‫ﺿ ‪‬ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ ‪‬ﻫ ‪‬ﺮﺓﹲ‪.‬‬
‫ﺱ ‪ -‬ﻣ‪‬ﺒ‪‬ﺘ ‪‬ﺪﺃﹲ‪ ,‬ﻣ ‪‬ﺮﻓﹸﻮﻉ‪ ‬ﻭ ﻋ‪‬ﻼ ‪‬ﻣ ﹸﺔ ‪‬ﺭ ﹾﻓ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ‪‬‬
‫ﺍ ﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭ ‪‬‬
‫ﺤ ﱠﻞ ﹶﻟ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻹ ‪‬ﻋﺮ‪‬ﺍﺏﹺ‪.‬‬
‫ﺴﻜﹸﻮﻥ‪ ,‬ﻻ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﻑ ‪‬ﺟﺮ‪ ,‬ﻣ‪‬ﺒﹺﻨ ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﻓ‪‬ﻲ – ‪‬ﺣ ‪‬ﺮ ‪‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺮﺓﹲ ﻇﹶﺎ ‪‬ﻫ ‪‬ﺮﺓﹲ‪.‬‬
‫ﺠﺮ‪‬ﻭﺭ‪ ‬ﺑﹺـ)ﻓ‪‬ﻲ(‪ ,‬ﻋ‪‬ﻼ ‪‬ﻣ ﹸﺔ ‪‬ﺟ ‪‬ﺮ ‪‬ﻩ ﹶﻛ ‪‬‬
‫ﺼ ﹺﻞ – ‪‬ﺍ ‪‬ﺳﻢ‪ ‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺍ ﹾﻟ ﹶﻔ ‪‬‬
‫ﺤ ﱢﻞ ‪‬ﺭ ﹾﻓﻊﹴ‪ ,‬ﺧ‪‬ﺒﺮ‪.‬‬
‫ﺼﻞﹺ( – ‪‬ﺷ‪‬ﺒ ‪‬ﻪ ‪‬ﺟ ‪‬ﻤﹶﻠ ‪‬ﺔ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫)ﻓ‪‬ﻲ ﺍ ﹾﻟ ﹶﻔ ‪‬‬

‫ﺏ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‪‬ﺎ ﹺﻝ‬
‫ﺇ ‪‬ﻋﺮ‪‬ﺍ ‪‬‬
‫‪Fellərin erabı‬‬
‫‪Felləri erab edərkən isə, əsasən aşağıdakı əlamətlər göstərilir:‬‬
‫;‪1. Tam və ya naqis olması‬‬
‫;‪2. Forması, zamanı‬‬
‫;‪3. Halı (“əl-Morab” olarsa) və ona təsir edən amili‬‬
‫;‪4. Hal əlaməti‬‬
‫;‪5. Faili‬‬
‫‪Nümunə üçün aşağıdakı feli cümləni erab edək:‬‬
‫ﻕ‬
‫ﺐ ﺃﺑﹺﻲ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﺴ‪‬ﻮ ﹺ‬
‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺿ ‪‬ﻤﺔﹲ ﻇﹶﺎ ‪‬ﻫ ‪‬ﺮﺓﹲ‪.‬‬
‫ﺐ – ‪‬ﻓ ‪‬ﻌﻞﹲ ‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎﺭﹺﻉ‪ ,‬ﻣ ‪‬ﺮﻓﹸﻮﻉ‪ ,‬ﻭ ﻋﻼ ‪‬ﻣ ﹸﺔ ‪‬ﺭ ﹾﻓ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ‪‬‬
‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺿ ‪‬ﻤﺔﹲ ‪‬ﻣ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭﺓﹲ‪ ,‬ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻮ ‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎﻑ‪.‬‬
‫ﺏ – ﻓﹶﺎ ‪‬ﻋﻞﹲ‪ ,‬ﻣ ‪‬ﺮﻓﹸﻮﻉ‪ ‬ﻭ ﻋ‪‬ﻼ ‪‬ﻣ ﹸﺔ ‪‬ﺭ ﹾﻓ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ‪‬‬
‫ﺃ ﹺ‬
‫ﺤ ﱢﻞ ‪‬ﺟﺮ‪ ,‬ﻣﻀ‪‬ﺎﻑ‪ ‬ﺇﹶﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ‬
‫ﺴﻜﹸﻮﻥ‪ ,‬ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺼﻞﹲ‪ ,‬ﻣ‪‬ﺒﻨﹺ ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺿ ‪‬ﻤﲑ‪ ‬ﻣ‪‬ﺘ ‪‬‬
‫ﻱ‪ -‬‬
‫ﻕ‬
‫ﺐ ﺃﺑﹺﻲ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﺴ‪‬ﻮ ﹺ‬
‫ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬
‫ﺠﺰ‪‬ﻭﻡ‪ ‬ﺑﹺـ)ﹶﻟﻢ‪ ,(‬ﻭ ﻋﻼ ‪‬ﻣ ﹸﺔ ‪‬ﺟ ‪‬ﺰ ‪‬ﻣ ‪‬ﻪ ‪‬ﺳﻜﹸﻮﻥﹲ ﻇﹶﺎ ‪‬ﻫﺮ‪.‬‬
‫ﺐ – ‪‬ﻓ ‪‬ﻌﻞﹲ ‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎ ﹺﺭﻉ‪ ,‬ﻣ ‪‬‬
‫‪‬ﻳ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬

‫‬

‫‪41‬‬
 2. ÈÊÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬
Hal bildirən “vav” ‫ﻭ‬
Ərəb dilində ‫ﻭ‬ “vav” hərfi bir çox mənalarda gəlir. Bu
mənalardan ikisini - ‫ﻒ‬
 ‫ﻌ ﹾﻄ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “bağlayıcı” və ‫ﻢ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬ “and” mənalarını -
keçən dərslərimizdən artıq bilirik1. Bu dərsimizdə ‫ﻭ‬ “vav” hərfinin
daha bir ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﹸ‬‫“ ﺍﹾﻟﺤ‬hal” mənasını öyrənəcəyik.
‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Hal bilidrən “‫ ”ﻭ‬hərfinə dilçi alimlər belə tərif
vermişlər:
.‫ﺎ‬‫ﻌﻬ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻓ‬ ‫ﻉ )ﺇﺫﹾ( ﺍﻟﻈﱠﺮ‬
 ‫ﻭﻗﹸﻮ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ – ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: Hal bilidrən “‫ – ”ﻭ‬yerində ‫ﺇ ﹾﺫ‬ (o zaman ki,) zərfinin
işlənməsi düzgün olan “‫ ”ﻭ‬hərfinə deyilir. Yəni cümlədə hal
mənasında gələn “‫ ”ﻭ‬hərfini götürüb yerinə ‫ﺇ ﹾﺫ‬ (o zaman ki,) zərfini
qoysaq, cümlənin mənası dəyişməz. Çünki hal, məna baxımından
hal sahibinin həmin zamandakı vəziyyətini bildirir. Məsələn:

.‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺡ ﺍﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬
Müəllim dərsi şərh edərkən sinifə daxil oldum.

Bu cümlədə ‫ﻭ‬ hərfini götürüb yerinə ‫ﺇ ﹾﺫ‬ (o zaman ki,) hərfini

qoysaq cümlənin mənası dəyişməz.

.‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺡ ﺍﻟ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺼ ﹶﻞ ﺇ ﹾﺫ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬
Müəllim dərsi şərh edən zaman sinifə daxil oldum.
(Hərfən: Sinifə daxil oldum, o zaman ki, müəllim dərsi şərh edirdi)

1 Bax: II kitab 6-cı və 27-ci dərslər.

42
 Hal bilidrən “‫”ﻭ‬- dan sonra mütləq cümlə gəlməlidir 1 . Bu
cümləyə ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “hal cümləsi” deyilir. Hal cümləsi ya “ismi
cümlə”, ya da madi (keçmiş zaman) feli ilə başlayan “feli cümlə”
olur2 . Madi (keçmiş zaman) feli ilə başlayan hal cümləsi təsdiqdə
olarsa, əvvəlində ‫ﺪ‬ ‫ﹶﻗ‬ hərfinin gəlməsi vacibdir. İnkarda olan feli hal
cümləsində isə, ‫ﺪ‬
 ‫ ﹶﻗ‬hərfi gəlmir. Məsələn:
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺪ ﹶﻏ‬ ‫ﻭ ﹶﻗ‬ ‫ﻣ ﱠﻜ ﹶﺔ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺻ ﹾﻠ‬
 ‫ﻭ‬
Məkkəyə çatdıqda günəş artıq batmışdı.
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ‬‫ﻭ ﻣ‬ ‫ﻣ ﱠﻜ ﹶﺔ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺻ ﹾﻠ‬
 ‫ﻭ‬
Məkkəyə çatdıqda günəş batmamışdı.
Allah
buyurur:

‫ﺮﻡ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺼ‬
 ‫ﺘﻠﹸﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻮﺍ ﻟﹶﺎ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻳ‬
“Ey iman gətirənlər! İhramda ikən ovu öldürməyin” (əl-
Maidə,95)

Qeyd: ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ “hal bildirən ‫ﻭ‬ ” cümlələrdə azərbaycan dilinə
əsasən aşağıdakı kimi tərcümə olunur:
1. Əgər ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ hal bildirən “‫ﻭ‬ ”- dan sonra xəbəri mudari
(indiki zaman) feli olan ismi cümlə gələrsə, (-a2, -a2) və -
araq2 feli bağlama şəkilçiləri kimi tərcümə olunur. (-a2, -
a2) şəkilçisi təkrar olunan felə qoşulur və bu şəkilçilərlə
düzələn feli bağlamalar, əsasən, hərəkətin icra tərzini
bildirir. Məsələn:
‫ﻲ‬‫ﻤﺸ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬‫ﺄ ﹸﻛ ﹾﻞ ﻭ‬‫ – ﻻ ﺗ‬Yeriyərək yemə.
‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬‫ – ﺟ‬Uşaq ağlaya-ağlaya gəldi.
2. Əgər ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬hal bildirən “‫ﻭ‬ ”-dan sonra gələn ismi
cümlənin xəbəri mudari (indiki zaman) feli olmazsa, -
ikən feli bağlama şəkilçisi kimi tərcümə olunur. Bu

1 Bir söz və ya ٍ‫ﻤﻠﹶﺔ‬ ‫ ﺟ‬‫ﺒﻪ‬‫ ﺷ‬şibhu-cümlə gələ bilməz.

2 Mudari (indiki zaman) feli ilə başlayan feli cümlə ola bilməz.
43
 şəkilçi ilə düzələn feli bağlamalar, əsasən, hərəkətin
zamanını, yəni işin əsas feldən əvvəl icra olunduğunu
bildirir. Məsələn:
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﺖ ﻓ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻭ ﺃ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬ ‫ – ﻻ‬Sinifdəikən yatma.
‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺖ ﻭ ﺃﻧ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﺣ‬ – Kiçikikən həcc etdim.
3. Əgər ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻭ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ hal bildirən “‫ﻭ‬ ”-dan sonra gələn cümlə
madi (keçmiş zaman) feli ilə başlayan feli cümlə (həm
təsdiq, həm də inkar) olarsa, -dıqda2 feli bağlama
şəkilçisi kimi tərcümə olunur. Məsələn:
.‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺱ ﺍﻟ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻭ ﹶﻗ‬ ‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬
Sinifə girdikdə, müəllim artıq dərsi şərh etmişdi.
.‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺱ ﺍﻟ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭ ﻣ‬ ‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬
Sinifə girdikdə, müəllim dərsi şərh etməmişdi.

‫ﻨﻘﹸﻮﻝﹲ‬‫ﻣ‬ ‫ﺠﻞﹲ ﻭ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ :‫ﻌﻞﹺ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻉ ﺍ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Feli isimlərin növləri: sadə və düzətlmə feli isimlər

Keçən dərslərimizdə ‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “Feli isimlər” barədə danışdıq və
bildik ki, feli isimlər – fel mənasını verən, lakin felin əlamətlərini
qəbul etməyən, əksinə ismin əlamətlərini qəbul edən, hallanmayan
(məbni) sözlərdir. Məsələn: ‫ﻩ‬ ‫ ﺁ‬,‫ ﹸﺃﻑ‬,‫ﺎﻥﹶ‬‫ﺷﺘ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ ,‫ ﺣﻲ‬,‫ﺎﺕ‬‫ ﻫ‬,‫ﻣﲔ‬ ‫ ﺁ‬və s.
Həmçinin, bildik ki, feli isimlər məna baxımından üç cür olur:
1. Keçmiş zaman felinin mənasını verən feli isimlər.
Məsələn:
‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ –necə də uzaqdır, ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺷﺘ‬ – necə də müxtəlifdir.
2. İndiki zaman felinin mənasını verən feli isimlər.
Məsələn:
‫ﻑ‬
 ‫ – ﹸﺃ‬bezirəm, ‫ﻩ‬ ‫ – ﺁ‬ağrıyıram.
3. Əmr felinin mənasını verən. Məsələn:

44
 ‫ﲔ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ – ﺁ‬cavab ver!1 ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ – ﻫ‬ver, gətir! ‫ﻲ‬ ‫ﺣ‬ – tələs!
Bu dərsimizdə feli isimlərin quruluşca növlərindən
danışacağıq. Bil ki, quruluş baxımından feli isimlər iki yerə bölünür:

1. ‫ﺠﻞﹲ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ “Murtəcəl”2 Sadə feli isimlər – bu növ feli isimlər
əzəldən belə qurulmuşlar və heç bir sözdən
çevrilməmişlər. Məsələn: ,‫ ﹸﺃﻑ‬,‫ﺎﻥﹶ‬‫ﺷﺘ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻫ‬ ,‫ ﺣﻲ‬,‫ﺎﺕ‬‫ ﻫ‬,‫ﻣﲔ‬ ‫ﺁ‬
‫ﻩ‬ ‫ ﺁ‬və s. kimi.
2. ‫ﻨﻘﹸﻮﻝﹲ‬ ‫ﻣ‬ “Mənqul” 3 Düzəltmə feli isimlər – bu növ feli
isimlər müəyyən sözlərdən (hərfu-cər, zərf və
məsdərdən) düzələrək feli ismə çevrilmişlər. Düzəltmə
feli isimlər düzəldiyi sözə görə üç cürdür:

A. Hərfu-cərlərdən düzələn feli isimlər. Məsələn:

‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬‫– ﺇﹶﻟ‬ Götür!
‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ – Qeydinə qal! Ehtiyatlı ol!

Allah
buyurur:
‫ﻢ‬

 ‫ﺴ ﹸﻜ‬
 ‫ﻧ ﹸﻔ‬‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬ ‫ﻋ ﹶﻠ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻳ‬
“Ey iman gətirənlər! Öz qeydinizə qalın!” (əl-Maidə,
105)

!‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻚ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻴ‬‫ – ﺇﹶﻟ‬kitabı götür!
‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺇﹶﻟ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ feli isimləri yalnız II şəxsin bitişən
və
əvəzlikləri (‫ﻦ‬
 ‫ ﹸﻛ‬,‫ﺎ‬‫ ﹸﻛﻤ‬,‫ ﹸﻛﻢ‬,‫ ﻙ‬,‫ )ﻙ‬ilə işlənir. I və III şəxsin
bitişən əvəzlikləri ilə işlənmir.

1 ‫ﲔ‬
 ‫ ﺁﻣ‬feli ismi yalnız dualarda istifadə olunur.
2 ‫ﻞﹲ‬‫ﺠ‬‫ﺮﺗ‬
 ‫“ ﻣ‬Murtəcəl” sözünün lüğəti mənası “əvvəldən belə qurulmuş” deməkdir.
3 ‫ﻨﻘﹸﻮﻝﹲ‬‫“ ﻣ‬Mənqul” sözünün lüğəti mənası “köçürülmüş” deməkdir.

45
 Qeyd: Hərfu-cərlərdən çevrilmiş feli isimlər ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ - dir.
Yəni ərəblərdən eşidilənlərə əsaslanır. Digər hərfu-cərləri
buna müqayisə etmək olmaz.
B. Zərflərdən düzələn feli isimlər. Məsələn:
‫ﻙ‬ ‫ﺍ َﺀ‬‫ﻭﺭ‬ – Arxaya geç!
‫ﻚ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫– ﺃﻣ‬ Qabağa keç!
‫ﻚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻣﻜﹶﺎ‬ – Yerində dur!
1
‫ﻚ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻭ‬‫ ﺩ‬- Götür!
Zərflərdən düzələn feli isimlər də “səməi”-dir, yalnız
eşidilənlərə əsaslanır. Digər zərfləri onlara müqayisə
etmək olmaz.
Zərflərdən düzələn feli isimlər də yalnız II şəxsin bitişən
əvəzlikləri ilə işlənir. I və III şəxsin bitişən əvəzlikləri ilə
işlənmir.
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﺅ ﹸﻛ‬ ‫ﺮﻛﹶﺎ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﻧ ﹸﻜ‬‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﺮﻛﹸﻮﺍ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻳ‬‫ﻟﱠﻠﺬ‬ ‫ﻧﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎ ﹸﺛ‬‫ﻴﻌ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ 
“O gün onların hamısını bir yerə toplayacaq, sonra da
müşriklərə: "Siz də, şərikləriniz də yerinizdə qalın!"–
deyəcəyik” (Yunis, 28)

C. Məsdərlərdən düzələn feli isimlər. Məsələn:

‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﺭ‬ və ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﻭﻳ‬ ‫ﺭ‬ – ləngit! Yubat!
‫ﻳﺪ‬‫ﻭ‬ ‫ﺭ‬ feli ismi ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺭ‬ ‫( ﺃ‬yubatmaq, ləngitmək) felinin
məsdəridir.
Məsdərlərdən düzələn feli isimlər isimlərlə iki cür işlənə
bilir:
1- Mənsub halda məfula izafə olunmaqla, məsələn:

1
‫ﻭﻥﹶ‬‫ﺩ‬ zərfinin mənası “aşağı” deməkdir. Məsələn: ‫ﻠﻢﹺ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ ﻓ‬‫ﻚ‬‫ﻭﻧ‬‫ ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺧ‬ “Xalid elmdə səndən aşağıdır”.
Bəzən “arxa” və “başqa” mənalarında da işlənir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﲑﹴ‬‫ﺼ‬‫ﻟﹶﺎ ﻧ‬‫ﻲ ﻭ‬ ‫ﻟ‬‫ﻦ ﻭ‬ ‫ ﻣ‬‫ ﺍﻟﻠﱠﻪ‬‫ﻭﻥ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ﻢ ﻣ‬ ‫ﺎ ﻟﹶﻜﹸ‬‫ﻣ‬‫ﻭ‬
“Sizin Allahdan başqa nə bir himayəçiniz, nə də bir köməkçiniz vardır.” (əl-Bəqərə, 107)

46
 ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﺭ‬ – Muhəmmədi yubat!
2- İzafəsiz təsirlik halda, məsələn:
‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﻭﻳ‬ ‫ﺭ‬ – Muhəmmədi yubat!
Qeyd: Fellərdən fərqli olaraq, feli isimlərdə məful amildən
əvvələ keçə bilməz. Məsələn: !‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ – ﺇﹶﻟ‬kitabı götür! - cümləsində
‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬məfulunu, ‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﺇﹶﻟ‬feli ismindən önə keçirib !‫ﻚ‬  ‫ﻴ‬ ‫ﺏ ﺇﹶﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬demək
olmaz.

"‫ﻯ‬‫ "ﹶﻟﺪ‬Məkan zərfi

‫ﻯ‬‫ ﹶﻟﺪ‬məkan zərfi hallanan isimdir, “‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ” “yanında” mənasını
verir. ‫ﻯ‬‫ ﹶﻟﺪ‬məkan zərfi ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ zərfi kimi isimlərə izafə olunur və
cümlənin əvvəlində gələrsə, “vardır” mənasını bildirir. Məsələn:

‫ﻟﺐ‬‫ﺏ ﻃﹶﺎ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻯ ﺍﹾﻟﺒ‬‫– ﹶﻟﺪ‬ Qapıda tələbə var.

‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻯ ﺍﻟﺒ‬‫ ﹶﻟﺪ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ – Muhəmməd qapının yanındadır.

Qeyd: ‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬ məkan zərfi muttəsil (bitişik yazılan) damirlərlə

işləndikdə sonundakı ‫ﻯ‬ “əlif maqsura” ‫ﺇﻟﹶﻰ‬ və ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ hərfu-cərlərində
olduğu kimi ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir. Məsələn:
‫ﺍﻝﹲ‬‫ﺳﺆ‬ ‫ﻱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ – ﹶﻟ‬Mənim sualım var.
‫؟‬‫ﻚ ﹶﻗﹶﻠﻢ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ – ﺃﹶﻟ‬Yanında qələm varmı?
‫ﻯ‬‫ ﹶﻟﺪ‬və ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ zərfləri arasındakı fərq
‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ məkan zərflərinin biri-birinə oxşar cəhəti budur ki,
hər ikisi “yanında” mənasını verir. Həmçinin, hər ikisi isimlərlə izafə
şəklində işlənir. Buna baxmayaraq, aralarında fərqli cəhətlər də
mövcuddur. Bu fərqlər aşağıdakılardır:
1. ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ məkan zərfi hərfu-cərlərlə işlənə bildiyi halda ‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬
zərfi hərfu-cərlərlə işlənə bilməz. Məsələn:

47
 Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ ﹸﻛ ﱞﻞ‬ ‫ﺎ ﹺﺑ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ ﺁ‬ ‫ﻌ ﹾﻠ ﹺﻢ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻮ ﹶﻥ ﻓ‬‫ﺳﺨ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺮ‬‫ﻭ‬
“Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: "Biz onlara iman
gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir".” (Ali İmran, 7)

‫ﻣﲔ‬ ‫ ﹶﺃ‬‫ﻜﲔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﹶﻟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﻚ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﻧ‬‫ﻪ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﹺﺇ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎ ﹶﻛﱠﻠ‬‫ﹶﻓﹶﻠﻤ‬
“Onunla söhbət etdikdə: "Sən bu gün yanımızda yüksək
məqam sahibi, etibarlı bir adamsan"– dedi.” (Yusif, 54)

2. ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ məkan zərfi həm mənəvi şeylərin, həm də əşyaların
zaman zərfi ola bilər. Məsələn: ‫ﻠﻢ‬‫ﺪ ﻋ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺪ ﺣ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ – Həmidin
elmi var. ‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬ zərfi isə əsasən gözlə görünən əşyaların
məkan zərfi olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬‫ﺪ‬ ‫ﺏ ﹶﻟ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ ﹸﺃ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﻧ‬‫ﻭﹺﺇ‬ 
“Şübhəsiz ki, o, yanımızdakı Ana Kitabdandır.” (əz-
Zuxruf, 4)
3. ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ məkan zərfi həm insanın yanında olan, həm də
yanında olmayan əşyalar üçün işlənə bildiyi halda, ‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬
məkan zərfi yalnız insanın yanında olan əşyalar üçün
işlənə bilər. Əgər əşya yanında deyilsə, ‫ﻯ‬‫ﹶﻟﺪ‬ məkan zərfi
işlənmir. Məsələn, əgər kitab yanında deyil,
evdədirsə, ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ ﹶﻟ‬demək olmaz.

48
 ‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﻦ ﺍﻟﺰ‬ ‫ﻣ‬
Cümləyə əlavə olunan ‫ﻦ‬
 ‫ﻣ‬ hərfu-cəri
Bildiyimiz kimi ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri cümlədə, həm zahir (aşkar)
isimlərlə, həm də damirlərlə işlənərək əsasən “-dan2” şəkilçisinin
mənasını verir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﺡ‬
‫ﻮ ﹴ‬‫ﻦ ﻧ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻚ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻴﺜﹶﺎﹶﻗ‬‫ﲔ ﻣ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻨﹺﺒ‬‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧ ﹾﺬﻧ‬ ‫ﻭﹺﺇ ﹾﺫ ﹶﺃ‬ 
“Bir zaman Biz peyğəmbərlərdən əhd almışıq; səndən də,
Nuhdan da,” (əl-Əhzab, 7)
Bundan başqa ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri bir çox başqa mənalar üçün də
işlənə bilir. Bu mənalardan bəzilərini qeyd edək:

1. ‫ﺲ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﳉ‬
 ‫ﺎ ﹸﻥ ﺍ‬‫ﺑﻴ‬ Əşyanın növünü, cinsini bəyan edən. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻫﺐﹴ‬ ‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻦ ﺃﺳ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ ﻓﻴﻬﺎ‬ ‫ﺤﹼﻠ‬
 ‫ﻳ‬
“Onlar orada qızıl bilərziklərlə bəzədiləcək” (əl-Kəhf, 31)

2. ‫ﺾ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒﻌ‬‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬Bəzi” mənasını verən. Məsələn:
Allah
buyurur:
‫ﻪ‬ ‫ﻟﱠﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣﺒ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻮﺍ ﹶﺃ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﺐ ﺍﻟﱠﻠ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻢ ﹶﻛ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫ﻮ‬‫ﺤﺒ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﺩ‬‫ﻧﺪ‬‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻭ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺨ ﹸﺬ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺱ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻦ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬

“İnsanlardan elələri də vardır ki, Allahdan qeyrilərini Ona
tay tutur, onları da Allahı sevdikləri kimi sevirlər. İman
gətirənlərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür.”
(əl-Bəqərə, 165)

3. "‫ﺔ‬‫ﺎﻧﻴ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻭ "ﺍﻟ‬ "‫ﻴﺔ‬‫ﺔ "ﺍ ﹶﳌﻜﹶﺎﹺﻧ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ‬‫ﺍ ُﺀ ﺍﻟﻐ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬ ‫ ﺍ‬Məkan və ya zaman həddinin
başlanğıcını bildirən. Məsələn:
‫ﲔ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻥ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻦ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺣ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬
Həmid Yaponiyadan Çinə getdi. (Məkan üçün)
‫ﻩ‬ ‫ﺧ ﹺﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻥ ﺇﻟﹶﻰ ﺁ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻬ ﹺﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻭ ﹺﻝ‬ ‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺻ‬

Ramazan ayının əvvəlindən sonuna kimi oruc tutdum.
(Zaman üçün)

49
 4. ‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ Cümlədə “zəid” (əlavə) olan və mənanı
gücləndirən. Bu mənada işlənən ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri ona görə
“zəid” (əlavə) adlanır ki, cümlədə heç bir mənası olmur
və yalnız cümlənin məzmununu daha da gücləndirmək
üçün işlənir. ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri “zəid” (əlavə) kimi cümləyə
iki şərt daxilində əlavə oluna bilər:
1) ."‫ﻫﻞﹾ‬ " ‫ ﺑـ‬‫ﺘﻔﹾﻬﺎﻡ‬‫ ﺃﻭ ﺍﺳ‬،‫ﻬﻲ‬ ‫ﻧ‬ ‫ ﺃﻭ‬،‫ﻧ ﹾﻔﻲ‬ ‫ﺴﹺﺒﻘﹶﻬﺎ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬
Cümlə inkar, qadağa və ya "‫ﻫﻞﹾ‬ " –mı4 sual ədatı ilə
başlayan cümlə olsun;
2) ‫ﻜﺮ ﹰﺓ‬‫ﻫﺎ ﻧ‬‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻥ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cərindən sonra gələn məcrur isim
“nəkira” (qeyri-müəyyənlikdə) olsun. Məsələn:
Heç bir tələbə gəlməyib ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﻦ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺎ ﺟ‬‫ﻣ‬
(Bir tələbə belə gəlməyib)
Bir tələbə belə çıxmasın! ‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﻦ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬
Bir sual varmı? ‫ﺍﻝﹴ؟‬‫ﺳﺆ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻫ ﹾﻞ‬
Allah
buyurur:

‫ﺭﺽﹺ‬ ‫ﺍﹾﻟﹶﺄ‬‫ﺎ ِﺀ ﻭ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺯ ﹸﻗ ﹸﻜ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺮ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻟ ﹴﻖ ﹶﻏ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﺧ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻫ ﹾﻞ‬ 
“Allahdan başqa sizə göylərdən və yerdən ruzi verən bir
xaliq varmı?” (Fatir, 35)

Qeyd: ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri kimi ‫ﹺﻝ ﺑﹺـ ﻛﹶـ‬ hərfu-cərləri də cümlədə
“zəid” mənada işlənə bilirlər. Bu barədə gələn dərslərimizdə
danışacağıq.

50
 ‫ﻉ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹸﻎ‬‫ﺻ‬

“Son cəm” modelləri

Keçən dərslərimizdən birində ‫ﺘ ﹾﻜﺴِﲑ‬‫ﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “sınıq cəm” barədə
danışdıq 1 və bildik ki, sınıq cəm, isimlərin təkində müəyyən
dəyişikliklər etməklə düzəlir. Həmçinin, bildik ki, bəzi isimlər eyni
zamanda bir neçə model üzrə cəmlənə bilir. Məsələn:

‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬- ‫ﺒﺔﹲ‬‫ ﹶﻃﹶﻠ‬,‫ﻃﹸﻼﺏ‬

‫ﻬﺮ‬ ‫ﻧ‬ - ‫ﻬﺮ‬ ‫ﻧ‬ ,‫ﻬﺮ‬ ‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﺎﺭ‬‫ﻧﻬ‬‫ﺃ‬
 ‫ﺑ‬ - ‫ﻮﺭ‬‫ﺑﺤ‬ ,‫ﺎﺭ‬‫ﺑﺤ‬‫ ﺃ‬,‫ﺤﺮ‬
‫ﺤﺮ‬  ‫ﺑ‬‫ ﺃ‬,‫ﺎﺭ‬‫ﹺﺑﺤ‬
Bəzi hallarda cəm bilavasitə təkdən deyil, cəmdən düzəlir və bu
cəm daha da çoxluğa dəlalət edir. Cəmdən düzələn və daha da
çoxluğa dəlalət edən cəmlər ‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “cəmin cəmi” adlanır.
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “Cəmin cəmi” - nin bir çox modeli (babı) vardır.
Qrammatika alimləri diqqət etmişlər ki, isimlərin son cəmi ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ və
‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻣﻔﹶﺎﻋ‬ bablarında olur. Həmçinin, ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ və ‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻣﻔﹶﺎﻋ‬ bablarında olan
cəmlərdən “cəmin cəmi” düzəlmir. Bir sözlə bu iki bab cəmin son
həddini bildirir. ‫ﻞ‬
‫ﻋ ﹸ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ , ‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻣﻔﹶﺎﻋ‬ və ona oxşar bablarda olan sınıq cəmlər,
cəmin son həddini bildirdiyinə görə bu bablara ‫ﻉ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻰ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹸﻎ‬‫ﺻ‬
 “son
cəm modelləri” deyilir. Məsələn:

‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬Tək ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ ﺍﹾﻟ‬Cəm ‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ Cəmin cəmi
‫( ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬qohum) ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺃ ﹾﻗ ﹺﺮﺑ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺃﻗﹶﺎ ﹺﺭ‬
‫ﹶﻛ ﹾﻠﺐ‬ ‫ﻼﺏ‬‫ﻛ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺃﻛﹶﺎﻟ‬

1 Bax. I kitab 13-cü dərs.

51
 Qayda: ‫ﻉ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹸﻎ‬‫ﺻ‬
 “Son cəm modelləri” - ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ , ‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻣﻔﹶﺎﻋ‬ və
ya onlara bənzər bablarda (yəni ‫ﺍ‬ “əlif”dən əvvəl iki hərf, sonra isə,
iki və ya ortası sakin olan üç hərfdən ibarət) olan cəm modellərinə
deyilir. Məsələn: ,‫ﺳﻲ‬
 ‫ﺍ‬‫ﹶﻛﺮ‬ ,‫ﻳﻞﹸ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻣﻨ‬ ,‫ﺎﺑﹺﻴﺢ‬‫ﻣﺼ‬ ,‫ﺎﹺﻧﻊ‬‫ﻣﺼ‬ və s.
Diqqət etsək görərik ki, bu cəmlərin hər birində üçüncü hərf ‫ﺍ‬
“əlif”- dir. ‫“ ﺍ‬əlif”dən sonra isə iki və ya ortası sakin olan üç hərf var.
Qeyd: ‫ﻉ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹸﻎ‬‫ﺻ‬
 “Son cəm modelləri” tənvin qəbul
etməyən “əl-Məmnu minəs-sarf” ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ ﺍ ﹶﳌ‬isimlərdəndir.

‫ﻉ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﺠﻤ‬
 ‫ﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻴ‬‫ﻦ ﺻ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺹ‬
‫ﻨﻘﹸﻮ ﹺ‬‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺣ ﹾﻜ‬
“Son cəm” modellərindən “manqus” olanların hökmü

Qayda: ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ , ‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻣﻔﹶﺎﻋ‬ “Son cəm” modellərindən birində olan söz,
manqus isim olarsa1, tək halda olan manqus isim kimi hallanır. Lakin
“Son cəm” modeli tənvin qəbul etmədiyindən nasbda (təsirlik halda)
tənvinsiz olacaq.
Qaydanın şərhi: Əgər “son cəm” modeli manqus isim olarsa,
bu zaman təkdə olan manqus isimlərdəki kimi, əvvəlki dərslərdə
keçdiyimiz dörd hal olmazsa, ‫ ﻱ‬hərfi pozulur2. Əvəzinə isə ‫ – ﻱ‬dən
əvvəlki hərf kəsrəli tənvin (‫ )ـٍـ‬qəbul edir. Bu kəsrəli tənvin
bildiyimiz kimi cərr əlaməti deyil, ismin sonundakı ‫ﻱ‬ hərfinin
düşməsinə dəlalət edir. Bu tənvinə ‫ﺽ‬
‫ﻮ ﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺗ‬ “əvəzedən tənvin”
deyilir. Məsələn:
(‫ﻲ‬‫ﺍﺷ‬‫ﻐﻮ‬ ‫ﺵ )ﺍﹾﻟ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ ﹶﻏﻮ‬- Yorğanlar
(‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺎ ﹴﻝ )ﺍﻟﱠﻠﻴ‬‫ ﹶﻟﻴ‬- Gecələr
(‫ﻱ‬‫ﺍﺩ‬‫ﻨﻮ‬‫ﺩ )ﺍﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬ - İclaslar, yığıncaqlar

1 Yəni sonu ‫ ـِﻲ‬ilə bitərsə. Məsələn: ‫ﻲ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺍﻟﻠﱠﻴ‬,‫ﺍﺭﹺﻱ‬‫ﻮ‬‫ﺍﹾﻟﺠ‬

2 Bax. Səh 22.
52
 Allah
buyurur:

‫ﻤﲔ‬ ‫ﻟ‬‫ﺠﺰﹺﻱ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻭ ﹶﻛ ﹶﺬ‬ ‫ﺵ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ﻢ ﹶﻏﻮ‬ ‫ﻗ ﹺﻬ‬‫ﻮ‬ ‫ﻦ ﹶﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎﺩ‬‫ﻣﻬ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﹶﻟ‬
“Onların Cəhənnəm odundan yatağı və yorğanları olacaqdır. Biz
zalımları belə cəzalandırırıq” (əl-Əraf, 41)

‫ﺸﺮﹴ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ﻭﹶﻟﻴ‬ ,‫ﺠﺮﹺ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻭ‬
“And olsun dan yerinə! And olsun on gecəyə!” (əl-Fəcr, 1-2)

‫ﻣﹺﻨﲔ‬ ‫ﺎ ﺁ‬‫ﺎﻣ‬‫ﻭﹶﺃﻳ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺎ ﹶﻟﻴ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻭﺍ ﻓ‬‫ﺳﲑ‬ 

“Oralarda gecələr və gündüzlər arxayın gəzib dolaşın!"– demişdik.”
(Səba, 18)
Birinci ayədə ‫ﺵ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ﹶﻏﻮ‬ sözü mərfudur, raf əlaməti isə pozulmuş ‫ﻱ‬
hərfinin üzərində nəzərdə tutulan “dammadır”.
İkinci ayədə ‫ﻝ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ ﹶﻟﻴ‬sözü ‫ ﻭ‬and hərfi ilə məcrurdur. Cərr əlaməti isə
‫ ﻱ‬hərfinin üzərində nəzərdə tutulan “fəthədir”1.
Üçüncü ayədə ‫ﻲ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻴ‬ sözü zaman zərfi olduğuna görə
mənsubdur. Nasb əlaməti isə aşkarda olan “fəthədir”.
Qeyd: “Son cəm” modelində olan sözlər “əl-Məmnu minəs-
sarf” (tənvin qəbul etməyən) isimlərdən olduğundan ikihallıdırlar.
Bu növ isimlərdə cərr (yiyəlik hal) əlaməti fəthədir.
Ötən dərslərimizdən bildiyimiz kimi 2 “əl-Məmnu minəs-Sarf”
isimlər yalnız ‫ﺍﻝ‬ artikli qəbul etmədikdə və izafə tərkibində mudaf
olmadıqda bu cür hallanır. ‫ﺍﻝ‬ artikli qəbul etdikdə və ya izafə
tərkibində mudaf olduqda isə əsli hərəkələrlə erab olunur və cərr
əlaməti kəsrə olur. Məsələn:
‫ﺓ‬ ‫ﲑ‬ ‫ﺜ‬‫ﻥ ﹶﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﻮ‬‫ﺄﺗ‬‫ ﺗ‬- “Vav” hərfi çox mənalarda gəlir.

‫ﻦ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺘ‬‫ﺔ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺤﺬﹸﻭﹶﻓ‬

 ‫ﺎ ِﺀ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟﻴ‬ ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﹶﻘ‬‫ﺤﺔﹲ ﻣ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻩ ﹶﻓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭ ﻋ‬ (‫ ﺑﹺـ)ﻝﹺ‬‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ - ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻌ‬
.‫ﻮﺽﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬
1 Çünki “əl-Məmnu minəs-sarf” sözlərdə cərr əlaməti fəthədir.
2 Bax. I kitab 23-cü dərs.
53
 ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻔ‬ ‫ﻱ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“Dua” mənasında işlənən madi (keçmiş zaman) feli

Qayda: Dua mənasını verən cümlələr həm madi (keçmiş

zaman) həm də mudari (indiki-gələcək zaman) feli ilə işlənə bilər.
Dua mənasında işlənən madi feli mənaca gələcək zamanda olur.
Məsələn:
‫ﻙ ﺍﷲ‬ ‫ﺷﻔﹶﺎ‬ - Allah sənə şəfa versin!
(Hərfən: Allah sənə şəfa verdi.)
‫ﻚ ﺍﷲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – Allah sənə rəhm etsin!
(Hərfən: Allah sənə rəhm etdi.)
Allah Elçisi  buyurur:
"‫ﺑﻌﹰﺎ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬ ‫ﺼ ﹺﺮ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ ﺍﹾﻟ‬‫ﺻﱠﻠﻰ ﹶﻗ‬
 ‫ﻣ ﹺﺮﺋﺎ‬ ‫ﷲ ﭐ‬
ُ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ "
“Əsr namazında əvvəl dörd rəkət (nafilə) qılana Allah rəhm etsin!”1

Qeyd: “Dua” mənasında işlənən madi (keçmiş zaman) feli ‫ﻻ‬

ədatı ilə inkar olunur. Məsələn:
Allah Elçisi  buyurur:

‫ﺪ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻨ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺭﺃ‬ ‫ﻭﺇﺫﺍ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ‬‫ﺭ‬ ‫ﺠﺎ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺢ ﺍﷲ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﻻ ﺃ‬:‫ﺪ ﹶﻓ ﹸﻘﻮﹸﻟﻮﺍ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺘﺎ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻊ ﺃ‬ ‫ﻳﹺﺒﻴ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺭﺃ‬ ‫"ﺇ ﹶﺫﺍ‬
."‫ﻚ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺿﺎﱠﻟ‬
 ‫ﻚ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺩ ﺍﷲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ ﻻ‬:‫ﺿﺎﱠﻟ ﹰﺔ ﹶﻓ ﹸﻘﻮﹸﻟﻮﺍ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻓﻴ‬
“Məsciddə kiminsə alver etdiyini görsəniz ona: “Allah sənin ticarətinə
xeyir verməsin!” – deyin. Məsciddə itirdiyi bir əşyanı elan edəni gördükdə
isə, ona: “Allah, itirdiyini sənə qaytarmasın!” – deyin.”2



1 Ət-Tirmizi və İmam Əhməd rəvayət etmişdir.

2 Səhih “əl-Cami”, 573-cü hədis.
54
 3. Ö×ÖÍÚÖ ÄßÐÑ
‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ ﻧ‬,‫ﻮﻝﹺ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Felin məchul növü. Naib fail

Ərəb dilində də fellərin “məlum” və “məchul” növləri vardır.

Felin “məlum” növündə feli icra edən “fail” bəlli (məlum) olduğu
halda, “məchul” növdə işin məhz kimin tərəfindən icra edildiyi
bilinmir (“fail” məchul olur).

‫ﻬﻮ ﹺﻝ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
“Məlum” feli “məchul” felə çevirməyin qaydası

A. Madi (keçmiş zaman) “məlum” feli “məchul” felə

çevirməyin qaydası:

Qayda: Madi (keçmiş zaman) “məlum” feli “məchula”

çevirərkən, axırdan əvvəlki hərf (‫ )ـِـ‬kəsrələşir və ondan (kəsrəli
hərfdən) əvvəlki bütün mutəhərrik (hərəkəli) hərflər (‫)ـُـ‬
dammalaşır.
Bu qayda felin bütün növlərinə tətbiq edilir1. Üçköklü mücərrəd
madi feli bu qaydaya əsasən ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹶ‬ ‫ ﹸﻓ‬babına düşür. Çünki axırdan əvvəlki
hərf II kökə təsadüf edir, ondan əvvəlki hərf isə I kökdür. Məsələn:
Üçköklü mücərrəd madi “məlum” fellərin “məchul”a
cevirilməsi:

Məchul növ Məlum növ

‫ﺏ‬
 ‫ﺿ ﹺﺮ‬
 (vuruldu) ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 (vurdu)
‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫( ﹸﻓ‬açıldı) ‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫( ﹶﻓ‬açdı)
‫ﺘ ﹶﻞ‬‫( ﹸﻗ‬öldürüldü) ‫ﺘ ﹶﻞ‬‫( ﹶﻗ‬öldürdü)

1Yəni bu qayda həm üçköklü mücərrəd və məzid fellərə, həm də dördköklü mücərrəd və
məzid fellərə aiddir.
55
 Üçköklü məzid və dördköklü madi “məlum” fellərin
“məchul”a cevirilməsi:

Məchul növ Məlum növ

‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫( ﹸﺍ‬çıxarıldı) ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ (çıxartdı)
‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﹺﺟ‬ ‫ﺗ‬ (tərcümə edildi) ‫ﻢ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ (tərcümə etdi)

B. Mudari (indiki-gələcək zaman) “məlum” feli “məchul”

felə çevirməyin qaydası:
Qayda: Mudari (indiki-gələcək zaman) “məlum” feli “məchula”
çevirərkən, felin birinci hərfi (indiki zaman hərfi) dammalaşır,
sondan əvvəlki hərfi fəthələşir. Yerdə qalan hərflərin hərəkələri
dəyişmir.
Bu qayda da felin bütün növlərinə tətbiq edilir 1 . Üçköklü
mücərrəd mudari fel bu qaydaya əsasən ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ babına düşür. Çünki
axırdan əvvəlki hərf II kökə təsadüf edir. Məsələn:
Üçköklü mücərrəd madi “məlum” fellərin “məchul”a
cevirilməsi:
Məchul növ Məlum növ
‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻳ‬ (vurulur) ‫ﺏ‬
 ‫ﻀ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ (vurur)
‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬ (açılır) ‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬ (açır)
‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ (yazılır) ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ (yazır)

Üçköklü məzid və dördköklü madi “məlum” fellərin

“məchul”a cevirilməsi:

Məchul növ Məlum növ

‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ (çıxardılır) ‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ (çıxardır)
‫ﻢ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ (tərcümə edilir) ‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﹺﺟ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ (tərcümə edir)

1Yəni bu qayda həm üçköklü mücərrəd və məzid fellərə, həm də dördköklü mücərrəd və
məzid fellərə aiddir.
56
 ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻤﺜﹶﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﹾ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
“Misəl” “məlum” feli “məchul”a çevirməyin yolu
Madi (keçmiş zaman) “misəl” felləri “məlum” növdən
“məchul”a çevirərkən kök hərflərində heç bir dəyişiklik baş vermir.
Yəni “məlum” fel ümumi qaydaya tam uyğun dəyişir. Məsələn:

Məchul növ Məlum növ

‫ﺪ‬ ‫ﻭ ﹺﺟ‬ (tapıldı) ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ (tapdı)
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ (hədiyyə edildi) ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ (hədiyyə etdi)
‫ﻭ ﹺﺯ ﹶﻥ‬ (çəkildi) ‫ﺯ ﹶﻥ‬ ‫ﻭ‬ (çəkdi)
Dəyişiklik, yalnız, “misəl” fellərin mudari (indiki-gələcək)
“məlum” növünü “məchul” növə çevirərkən baş verir.
Qayda: “Misəl” mudari “məlum” feli “məchul”a çevirərkən
mudari “məlum” feldən düşmüş ‫ﻭ‬ “vav” xəstə hərf məchul növdə
bərpa olunur (qayıdır). Məsələn:

Məchul növ Məlum növ

‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ (tapılır) ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﻳ ﹺ‬ (tapır)
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻮ‬‫( ﻳ‬hədiyyə edilir) ‫ﺐ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ (hədiyyə edir)
‫ﺯ ﹸﻥ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ (çəkilir) ‫ﻳ ﹺﺰ ﹸﻥ‬ (çəkir)

Bildiyimiz kimi “misəl” fellərin “məlum” mudarisində ‫“ ﻭ‬vav”

hərfi “kəsrə” ilə “yə” arasında gəldiyinə görə düşmüşdü1. “Məchul”
növdə isə birinci hərf “damma” olduğundan ‫ﻭ‬ “vav” hərfi düşmür.
Əksinə, özündən əvvəl gələn “dammalı” hərf üçün “mədd”2 rolunu
oynayır.

1 Bax. II kitab 26-cı dərs.

2 Yəni uzatma hərf rolunu oynayır.

57
 ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻑ ﺍﻟﹾ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻷ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
“Əcvəf” (boş) “məlum” feli “məchul”a çevirməyin yolu
A. “Əcvəf” fellərin madi “məlum” növündən “məchul”
növün düzəlməsi:
Qayda: “Əcvəf” (boş) fellərin madi (keçmiş zaman) “məlum”
növündən “məchul” növ düzələrkən I kök hərf “kəsrə”ləşir, xəstə
hərf isə kəsrəyə uyğun olan ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir1. Məsələn:

Deyildi - ‫ﻴ ﹶﻞ‬‫ﻗ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬

Satıldı - ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﹺﺑ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬
Buna səbəb əvvəl keçdiyimiz elal qaydasıdır ki, bu qaydaya
əsasən “kəsrə” (‫ )ـِـ‬və “damma” (‫ )ـُـ‬xəstə hərflər üçün ağır
olduğundan xəstə hərflər sukunlaşır, bəzən isə, hərəkəsini özündən
əvvəlki hərfə verir. Sukunlaşmış xəstə hərf isə özündən əvvəl gələn
“kəsrəyə” uyğun ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir.
Qayda: Ortada gələn hərəkəli xəstə hərfdən (‫ﻱ‬ ,‫ )ﻭ‬əvvəlki hərf
kəsrə olarsa, xəstə hərflər ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir.

Deyildi - ‫ﻴ ﹶﻞ‬‫ﻗ‬ ‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﹸﻗ ﹺﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﹶﻗ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
Satıldı - ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﹺﺑ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﹺﺑ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺑﹺﻴ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬

1 “Boş” fellərin madi (keçmiş zaman) məchul növünün daha iki forması var:
1. I kök hərfinin “damma”laşması, xəstə hərfin isə ‫“ ﻭ‬vav”-a çevrilməsi; Məs.
‫ﻗﹶﺎﻝﹶ – ﻗﹸﻮﻝﹶ‬
‫ﻮﻉ‬‫ ﺑ‬- ‫ﺎﻉ‬‫ﺑ‬
2. əl-Əşməm – Yəni I kök hərfi damma ilə kəsrə arasında olan bir hərəkə ilə tələffüz
olunması. Bu yalnız nitqdə baş verir, yazıda görsənmir.
58
 B. “Əcvəf” (boş) fellərin mudari “məlum” növündən
“məchul” növün düzəlməsi:
Qayda: “Əcvəf” (boş) fellərin mudari (indiki-gələcək zaman)
“məlum” növündən “məchul” növ düzələrkən birinci hərf (mudari
hərfi) “damma”laşır (ümumi qaydaya uyğun olaraq), ikinci hərf (I
kök hərfi) “fəthə”ləşir, xəstə hərf isə elal qaydasına əsasən “əlifə” ‫ﺍ‬
çevrilir. Məsələn:
Deyilir - ‫ﻳﻘﹶﺎ ﹸﻝ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹶﻘ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬
Satılır - ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻳﺒ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬
Feldə baş verən dəyişiklik aşağıdakı elal qaydasına əsaslanır:
Qayda: Hər bir hərəkəli xəstə hərfdən əvvəlki hərf “səhih”
sukunlu olarsa, bu zaman xəstə hərf öz hərəkəsini özündən əvvəlki
“səhih” sakin hərfə verir, özü isə hərəkəsinə uyğun hərfə çevrilir.

‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﺺ ﺍﻟﹾ‬
‫ﻗ ﹺ‬‫ﺎ‬‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
“Naqis” “məlum” feli “məchul”a çevirməyin yolu

A. “Naqis” fellərin madi (keçmiş zaman) “məlum”

növündən “məchul” növün düzəlməsi:
Qayda: Üçköklü “naqis” madi (keçmiş zaman) “məlum” feli
“məchula” çevirərkən, felin birinci hərfi (I kökü) “damma”laşır,
axırdan əvvəlki hərfi (II kökü) “kəsrə”ləşir (ümumi qaydaya uyğun
olaraq), sonda gələn xəstə hərf isə elal qaydasına əsasən ‫ﻱ‬ “yə”
hərfinə çevrilir. Məsələn:
Çağırıldı - ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬
Atıldı - ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬
“Naqis” madi “məchul” felində xəstə hərfin ‫ﻱ‬ “yə” hərfinə
çevrilməsinə səbəb aşağıdakı elal qaydasıdır:
Qayda: Hərəkəli xəstə hərfdən (‫ ﻱ‬,‫ )ﻭ‬əvvəlki hərf kəsrə olarsa
xəstə hərflər (‫ ﻱ‬,‫“ ﻱ )ﻭ‬yə” hərfinə çevrilir. Məsələn:
59
 Çağırıldı - ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬
Atıldı - ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬
Qeyd: Bu dəyişiklik felin bütün formalarında – həm üçköklü
məzid, həm də dördköklü fellərdə - baş verir.

B. “Naqis” fellərin mudari “məlum” növündən “məchul”

növün düzəlməsi:
Qayda: Üçköklü “naqis” mudari (indiki-gələcək zaman)
“məlum” feli “məchula” çevirərkən, felin birinci hərfi (indiki zaman
hərfi) “damma”laşır, axırdan əvvəlki hərfi (II kökü) “fəthə”ləşir
(ümumi qaydaya uyğun olaraq), sonda gələn xəstə hərf isə elal
qaydasına əsasən ‫ﻯ‬ “əlif maqsura”ya çevrilir və fel ‫ﻰ‬‫ﻳ ﹾﻔﻌ‬ babına
salınır. Məsələn:
Çağırılır - ‫ﻰ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬
Atılır - ‫ﻰ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬
“Naqis” mudari “məchul” feldə xəstə hərfin ‫ﻯ‬ “əlif
maqsura”ya çevrilməsinə səbəb aşağıdakı elal qaydasıdır:

Qayda: Əgər felin sonunda gələn hərəkəli xəstə hərf (‫ﻱ‬ ‫)ﻭ‬
dördüncü və ya ondan yuxarı olarsa, dilə rahat olsun deyə xəstə
hərfin hərəkəsi düşür və o sukunlaşır. Məsələn:

Çağırılır - ‫ﻰ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬
Atılır - ‫ﻰ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬
Qeyd: Bu dəyişiklik də həmçinin, felin bütün formalarında –
həm üçköklü məzid, həm də dördköklü fellərdə - baş verir.

60
 ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻒ ﺍﻟﹾ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
“Mudaaf” “məlum” feli “məchul”a çevirməyin yolu

Qayda: “Mudaaf” fellərin madi və mudari “məchul” növü

ümumi qaydaya uyğun düzəlir. Yəni madi felində birinci hərf (I kök
hərfi) “damma”laşır, sondan ikinci hərf (II kök hərfi) kəsrələşir 1 .
Mudari felində isə birinci hərf (mudari hərfi) “damma”laşır, sondan
ikinci hərf (II kök hərfi) “fəthə”ləşir. Məsələn:

Qaytarıldı - ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬

Dartıldı - ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬
Lakin “mudaaf” fellərdə II və III kök hərflər eyni olduğundan
“idğam” qaydaları tətbiq olunur. Bu qaydalar aşağıdakılardır:
Qayda 1: Əgər təkrar olunan hər iki hərf mutəhərrik (hərəkəli)
olarsa və özlərindən əvvəlki hərf də hərəkəli olarsa, təkrar hərflərdən
birincisi sukunlu edilir, sonra bir-birinə qovuşdurulur. Məsələn:

Qaytarıldı - ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬
Dartıldı - ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺟ ﹺﺮ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬
Qayda 2: Əgər təkrarlanan hər iki hərf mutəhərrik (hərəkəli)
olarsa və özlərindən əvvəlki hərf sukunlu olsa, bu zaman mudaafın
birinci hərfinin hərəkəsi özündən əvvəlki sakin hərfə keçir, özü isə
sakinləşir və nəticədə, təkrarlanan hərflər idğam olunurlar.

Qaytarılır - ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬
Dartılır - ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬

1 “Mudaaf” fellərin madi (keçmiş zaman) məchul növünün daha iki forması var:
1) I kök hərfinin “kəsrə”ləşməsi ilə; Məs:
‫ﺩ‬ ‫ﺩ – ﺭﹺ‬ ‫ﺭ‬
‫ﺮ‬ ‫ ﺟﹺ‬- ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬
2) ‫ﺎﻡ‬‫ﺷﻤ‬ َ‫ ﺍﻷ‬əl-Əşməm – yəni I kök hərfinin damma ilə kəsrə arasında olan bir səslə
(damma və kəsrənin qarışığı) tələffüz olunması ilə. Bu yalnız nitqdə baş verir,
yazıda hiss olunmur.
61
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬
Naib fail (faili əvəz edən)
Bildiyimiz kimi, felin “məchul” növü faili (feli icra edəni)
olmayan feldir. İstənilən cümlədə feli “məchul” növə çevirdikdən
sonra, fail pozulur. Təsirli felləri “məchul” növə çevirdikdən sonra
felin faili pozulur, sonra məful-bihi failin yerinə gətirilir və failin
erabını (halını) qəbul edir. Yəni mərfu olur. Təsirli məchul feldə fail
pozulduqdan sonra failin yerinə gətirilən məfula ‫ﻞ‬
‫ﻋ ﹺ‬ ‫ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫“ ﻧ‬naib fail”
(faili əvəz edən) deyilir1.

‫ﺻ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﻮ ﻓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ‬ ,‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻖ ﹺﺑ‬ ‫ﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻉ ﺍﻟﺬﱢﻱ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ ﺍﻻ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺪﺓﹸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
.‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺪ ﹺﺑﻨ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺬ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ ﺍﻟﺬﱢﻱ‬ ‫ ﱠﻞ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬‫ﻣﺤ‬ ‫ﺣ ﱠﻞ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬
Qayda: “Naib fail” – felin “məchul” növündən sonra gələn
mərfu (adlıq halda olan) isimdir. “Naib fail”in əsli - təsirli
“məchul” feldə fail pozulduqdan sonra failin yerini alan və onun
erabını qəbul edən “məfuldur”.

Məsələn:
Xalid vuruldu Həmid Xalidi vurdu
‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺏ ﺧ‬
 ‫ﺿ ﹺﺮ‬
 ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺧ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬


Naib fail Məchul fel Məful Fail Məlum fel

Failə aid olan bütün əhkamlar “naib failə” də aiddir. Bu

əhkamlar əsasən aşağıdakılardır:
1. Fail kimi “naib fail” də ‫ﻳﺢ‬‫ﺻ ﹺﺮ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “aşkar isim” və ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬

“damir” ola bilər. “Damir” də özü-özlüyündə ‫ﺎ ﹺﺭﺯ‬‫ﺑ‬
“görünən” və ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ “nəzərdə tutulan” ola bilər.
2. “Naib fail” mərfudur (adlıq haldadır).

1 Bu səbəbdən də bəzi qrammatika alimləri “naib faili” – ‫ﻠﹸﻪ‬‫ﻓﹶﺎﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺴ‬‫ﻢ ﻳ‬ ‫ﻮﻝﹸ ﺍﻟﺬﱢﻱ ﻟﹶ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬faili məlum
olmayan məful” adlandırırlar. Həmçinin, “məchul” feldə fail pozulduğuna görə məchul feli
- ‫ﻠﹸﻪ‬‫ﻢ ﻓﹶﺎﻋ‬ ‫ﺴ‬‫ﻢ ﻳ‬ ‫ﺍﻟﺬﱢﻱ ﻟﹶ‬ ‫ﻌﻞﹸ‬ ‫“ ﺍﹾﻟﻔ‬faili məlum olmayan fel” adlandırırlar.
62
 3. “Naib fail” “məchul” feldən sonra gəlir.
4. “Naib fail” muənnəs (qadın cinsində) olarsa, “məchul”
fel də muənnəs olur. Məsələn: ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺖ ﻓﹶﺎ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺿ ﹺﺮ‬
 – Fatimə
döyüldü
5. Əgər “naib fail” insanları bildirən ikilikdə və ya cəmdə
olan aşkar (zahir) isim olarsa, bu zaman “məchul” fel
təkdə olmalıdır. Məsələn:
‫ﺩ‬ ‫ﻻ‬‫ﺏ ﺍﻷﻭ‬
 ‫ﺿ ﹺﺮ‬
 – Uşaqlar döyüldülər

‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬ ‫ﺽ‬
 ‫ﺍ‬‫ﹶﺃ ﹾﻏﺮ‬
Feli “məchul” növə salıb faili pozmağın məqsədləri
Feli “məchul” növə salıb, faili pozmağın bir çox məqsədləri
vardır. Bu məqsədlərdən bir neçəsini qeyd edək:
1. Fail (feli icra edən) bilinmədikdə. Məsələn: ‫ﻢ‬ ‫ﻕ ﺍﹾﻟ ﹶﻘﹶﻠ‬
 ‫ﺳ ﹺﺮ‬ –
Qələm oğurlandı. Əgər qələmi oğurlayanı bilmiriksə.
2. Fail məlum olduqda. Məsələn: ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻧﺴ‬‫ﻖ ﺍﻹ‬ ‫ﻠ‬‫ﺧ‬ – İnsan
yaradıldı. Sözsüz ki, insanı Allah yaratmışdır və bu
məlumdur.
3. Faildən qorxduqda. Məsələn: ‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ ﹶﻞ ﺍﻟ‬‫ – ﹸﻗ‬Kişi öldürüldü.
Əgər öldürəni bilib, onu deməkdən qorxuruqsa.
4. Faili təhlükə gözlədikdə. Məsələn: ‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﺍﹾﻟ ﹶﻘﹶﻠ‬ ‫ﺴ‬
ِ ‫ﹸﻛ‬ – Qələm
sındırıldı. Əgər qələmi sındıranı cəza gözləyirsə.

63
 ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ ﺇﻟﹶﻰ ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻮﹸﻟ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﺍﻟﺬﱢﻱ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺤﻮﹺﻳ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﹶﻃﺮﹺﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬
Məfulu damir olan feli “məchul” növə çevirməyin qaydası

Bildik ki, təsirli feli “məchul” növə çevirdikdən sonra

cümlədəki faili pozuruq, yerinə mərfu halda məfulu qoyuruq. Failin
yerinə qoyulmuş bu məfula “naib fail” deyilir.
‫ﻪ‬ ‫ﺤﱠﻠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺤ ﱠﻞ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺐ ﹶﻟ‬
‫ﺳ ﹺ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ ﹺﲑ ﺍﻟ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻲ ﹺﺑ‬ ‫ﺗ‬‫ ﹸﺃ‬,‫ﲑﺍﹰ‬‫ﺿﻤ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻮ ﹸﻝ ﹺﺑ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬:‫ﺪﺓﹸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: Məfulu damir (şəxs əvəzliyi) olan fel “məchul” növə
salındıqda, fail pozulur, yerinə məfula (nasb damirə) uyğun raf
damir (naib fail) qoyulur. Yəni nasb damir raf damirlə (naib faillə)
əvəz edilib failin yerinə qoyulur. Raf və nasb muttəsil damirləri
aşağıdakılardır:

‫ﺐ‬
‫ﺼ ِﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ ﻭﺍﻟ‬ ‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟﻠ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺮ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Raf və nasb muttəsil damirləri

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ ﹾﻓ ﹺﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼﹶﻠ ﹸﺔ ﻟ‬
 ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﺮ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Bitişik yazılan Bitişik yazılan raf Ayrı yazılan raf
nasb damirlər damirlər damirlər
‫ـِﻲ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻧ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻙ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻪ‬ ‫ـ‬ yoxdur ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ـﻬ‬ yoxdur ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬
‫ﺎ‬‫ـﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬
‫ﻢ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻦ‬ ‫ـ ﹸﻜ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﹶﺃ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﻭﺍ‬ ‫ﻢ‬ ‫ـ‬‫ﻫ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻬ‬ ‫ـ‬ ‫ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻫ‬
64
 Məsələn: Döyüldüm Həmid məni döydü
‫ﺖ‬
 ‫ـ‬‫ﺿ ﹺﺮﺑ‬
 ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ـﻨﹺﻲ ﺣ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺿ‬


Naib fail Məchul Fail Məful Fel

Fel

Nümunədən görürük ki, ‫ﺏ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 məlum feli ‫ﺏ‬
 ‫ﺿ ﹺﺮ‬
 məchul felə
çevirildikdən sonra ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ faili pozulmuşdur. Məful olan ‫ﻱ‬ I şəxs
muttəsil damiri, eyni şəxsin raf muttəsil damiri olan ‫ﺕ‬
 ilə əvəz
olunmuşdur və bu damir “naib faildir”.
Qeyd: Məfulu muttəsil damir (bitişən əvəzlik) olan mudari
məlum feli məchula çevrirərkən, məchul fel sadəcə məfulun
damirinə uyğun şəxsdə işlədilir. Məsələn:

Sən döyülürsən Onlar səni döyürlər

‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ـ‬‫ـﻮﻧ‬‫ﻀ ﹺﺮﺑ‬
 ‫ﻳ‬

Naib fail (‫ﺖ‬

 ‫ﻧ‬‫ )ﺃ‬nəzərdə Məful Fail
tutulan şəxs əvəzliyidir

Nümunədən görürük ki, ‫ﻚ‬

 ‫ﻧ‬‫ﻮ‬‫ﻀ ﹺﺮﺑ‬
 ‫ﻳ‬ məlum felində məful ‫ﻙ‬ II şəxs
tək muzəkkər muttəsil damiridir. II şəxs tək muzəkkərdə fel ‫ﺏ‬
 ‫ﻀ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬
olur. Məchula çevirərkən isə, ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺗ‬ şəklini alır.
Beləliklə, “naib fail” bəzən aşkar isim olur. Məsələn:

‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺌ ﹶﻞ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ﺳ‬ – Tələbə soruşuldu.

65
Bəzən aşkar damir (şəxs əvəzliyi) olur. Məsələn:

Naib fail Məchul fel

‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldum
‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldun
‫ﺕ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldun
(‫ﻤﻊﹺ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻡ ﻋ‬ ) ‫ﺕ‬
 ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldunuz
(‫ﻤﻊﹺ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻡ ﻋ‬ ) ‫ﺕ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﺘ‬‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldunuz
‫ﻭ‬ ‫ﺌﻠﹸﻮﺍ‬‫ﺳ‬ - Soruşulu
‫ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺌ ﹾﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldular
‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﺌ ﹾﻠﻨ‬‫ﺳ‬ - Soruşulduq
(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻱ ) ﹶﻥ ﻋ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺄ‬‫ﺗﺴ‬ - Soruşulursan
(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭ ) ﹶﻥ ﻋ‬ ‫ﺄﻟﹸﻮ ﹶﻥ‬‫ﺗﺴ‬ - Soruşulursunuz
‫ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺄﹾﻟ‬‫ﺗﺴ‬ - Soruşulursunuz
(‫ﺮ ﹾﻓﻊﹺ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭ ) ﹶﻥ ﻋ‬ ‫ﺄﻟﹸﻮ ﹶﻥ‬‫ﻳﺴ‬ - Soruşulurlar
‫ﹶﻥ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺄﹾﻟ‬‫ﻳﺴ‬ - Soruşulurlar
Bəzən də nəzərdə tutulan damir (şəxs əvəzliyi) olur. Məsələn:
Naib fail Məchul fel
( ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ) ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺌ ﹶﻞ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldu
( ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ) ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺌﹶﻠ‬‫ﺳ‬ - Soruşuldu
( ‫ﺎ‬‫ﻩ ) ﺃﻧ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺄ ﹸﻝ‬‫ ﹸﺃﺳ‬- Soruşuluram
(‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻩ ) ﺃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺎﺋ‬‫ﻧ‬ ‫ﺄ ﹸﻝ‬‫ﺗﺴ‬ - Soruşulursan
( ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ) ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺄ ﹸﻝ‬‫ﻳﺴ‬ - Soruşulur
( ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ) ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺐ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺄ ﹸﻝ‬‫ﺗﺴ‬ - Soruşulur
( ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ) ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺗ ﹾﻘﺪ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬‫ﺋﺐ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺄ ﹸﻝ‬‫ﻧﺴ‬ - Soruşuluruq
66
 Qeyd: Əgər fel iki məful tələb edən təsirli fel olarsa, “məchul”
növə çevirildikdən sonra birinci məful “naib fail” olur, ikinci məful
isə mənsub (təsirlikdə) qalır. Məsələn:

‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺱ ﻏﹶﺎﺋ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹸﻇ‬ ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﺱ ﻏﹶﺎﺋ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﹶﻇ‬

Naib
Məful Fel Məful II Məful I Fail Fel
fail
Muhəmməd
Müəllim qaib zənn
müəllimi qaib zənn
olundu
etdi

‫ﺌﹶﻠ ﹰﺔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺱ ﹶﺃ‬

 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺌ ﹶﻞ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﺳ‬ ‫ﺌﹶﻠ ﹰﺔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺱ ﹶﺃ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺏ ﺍ ﹸﳌ‬
 ‫ﺳﹶﺄ ﹶﻝ ﺍﻟﻄﱡﻼ‬

Naib II I
Məful Fel Fail Fel
fail Məful Məful
Tələbələr
Müəllimdən
müəllimdən suallar
suallar soruşuldu
soruşdular

‫ﺐ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬
Nisbi sifətlər
Qayda: ‫ﺐ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ Nisbi sifətlər 1 – ismin sonunu kəsrələşdirib, ‫ﻱ‬

(şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisini əlavə etməklə ismin kimə, nəyə və ya
haraya mənsub olduğunu (nisbətini), ya da nədən düzəldiyini
bildirməkdir.
Qaydadan göründüyü kimi, bir varlığın nəyə və ya hara isə
mənsub olmasını bildirmək üçün iki şey etməliyik:
1. Nisbət etmək istədiyimiz ismin sonunu kəsrələşdiririk;
2. ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisini əlavə edirik. Bu zaman
isimin hal əlamətləri ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisinin
üzərində aşkar olur.

1Bu mövzu qrammatika kitablarında “İzafə” də adlanır. Çünki isim hər hansı ölkəyə,
şəhərə, məşğuliyyətə və s. izafə olunur. Lakin bu izafə mənəvidir. “Nəsəb” adlanmasına
səbəb isə, şəxsin nəsəbini bildirməklə onu tanıtmağa bənzəməsinə görədir.
67
 Beləliklə, hər hansı bir ismə nisbət edildikdə, üç dəyişiklik baş
verir: 1. İsmin sonu kəsrələşir; 2. Sonuna ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) əlavə
olunur; 3. Hal əlamətləri ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) üzərinə keçir.
Nisbət etməkdə məqsəd nisbət olunan ismi vətəninə, qəbiləsinə,
sahib olduğu elmə və ya işə, yaxud da malik olduğu hər hansı bir
xüsusiyyətə nisbət etməklə onu daha da aydınlaşdırmaq və
xüsusiləşdirməkdir. Məsələn:

Hindli‫ﻱ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ ﻫ‬- ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﳍ‬ ‫ ﺍ‬Hind
İraqlı ‫ﻲ‬ ‫ﻗ‬‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ - ‫ﻕ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﺮ‬ ‫ ﺍﻟ‬İraq
Dəməşqli ‫ﻲ‬
 ‫ﻘ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ - ‫ﻖ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ Dəməşq

‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻟﺐ‬‫ﻲ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﺎﹺﻧ‬‫ﺎﺑ‬‫ ﺍﻟﻴ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﺣ‬Yaponiyalı Həmid çalışqan tələbədir
Bəzi isimlərə ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisini qoşarkən isimdə
bəzi dəyişikliklər etmək lazım gəlir. Bu dəyişikliklər aşağıdakılardır:
1. Öz əsli quruluşunda ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) ilə bitən sözlərə,
nisbət şəkilçisini qoşarkən sözün quruluşundakı qoşa ‫ﻱ‬

hərflərindən əvvəlki hərf “fəthə”ləşir, qoşa ‫ ﻱ‬hərflərindən
birincisi ‫ﻭ‬ hərfi ilə əvəz edilir, ikincisi pozulur, sonra ‫ﻱ‬

(şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisi əlavə edilir. Məsələn:

‫ﻱ‬
 ‫ﻋﹶﻠ ﹺﻮ‬ - ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺒ ﹺﻮ‬‫ﻧ‬ - ‫ﻲ‬ ‫ﻧﹺﺒ‬
2. İkihərfli sözlərə nisbət şəkilçisini qoşarkən sözün sonuna ‫ﻭ‬
hərfi əlavə edilir. Məsələn:

‫ﻱ‬
 ‫ﺧ ﹺﻮ‬ ‫ ﺃ‬- ‫ﺃﺥ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺪ ﹺﻭ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻳﺪ‬

68
 3. Əgər söz “əlif maqsura” ‫ﻯ‬ ilə bitərsə nisbət şəkilçisi
qoşularkən əlif maqsura ‫ ﻭ‬hərfinə çevrilir. Məsələn:
‫ﻱ‬
 ‫ﺘ ﹺﻮ‬‫ ﹶﻓ‬- ‫ﱴ‬
 ‫ﹶﻓ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺴ ﹺﻮ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﻋ‬- ‫ﻰ‬‫ﻴﺴ‬‫ﻋ‬
4. Sonu “əlif məmdudə” ‫ﺀ‬ ilə bitən sözlər tənvin qəbul
edəndirsə, nisbət şəkilçisi qoşularkən heç bir dəyişiklik
baş vermir. Əgər “əlif məmdudə” ‫ﺀ‬ ilə bitən söz tənvin
qəbul etməyən “əl-məmnu minəs-sarf” sözlərdən olarsa,
nisbət şəkilçisi qoşularkən ‫ﺀ‬ “əlif məmdudə” ‫ﻭ‬ hərfinə
çevrilir. Məsələn:
‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺳﻤ‬ - ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺍ ﹺﻭ‬‫ﺤﺮ‬‫ﺻ‬  - ‫ﺍ ُﺀ‬‫ﺤﺮ‬
‫ﺻ‬
5. Sonu “tə mərbuta” ‫ﺓ‬ ilə bitən sözlərə nisbət şəkilçisini
qoşarkən sözün sonundakı “tə mərbuta” ‫ ﺓ‬düşür. Məsələn:
‫ﻲ‬ ‫ﻣ ﱢﻜ‬ - ‫ﻣ ﱠﻜﺔﹲ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺼ ﹺﺮ‬
 ‫ﺑ‬ - ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺑ‬
6. İkinci hərfi kəsrəli olan üçhərfli sözlərə nisbət şəkilçisini
qoşarkən kəsrəli hərf fəthələşir. Məsələn:

‫ﻱ‬
 ‫ﻤ ﹺﺮ‬ ‫ﻧ‬ - ‫ﻤﺮ‬ ‫ﻧ‬
Qeyd 1: ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisini isimlərə qoşarkən
başqa dəyişikliklər də mövcuddur. Bu dəyişiklikləri ətraflı öyrənmək
üçün “Sarf” kitablarına qayıtmaq lazımdır.
Qeyd 2: Nisbi sifətlərin muənnəsi (qadın cinsi) adi sifətlər kimi
sonuna “tə mərbuta” ‫ﺓ‬ ,‫ ـﺔ‬əlavə etməklə düzəlir. Məsələn:
‫ﻴﺔﹲ‬‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ məktəb lövhəsi – ‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺠﻢ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ məktəb lüğəti
‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻣ ﱢﻜ‬ ‫ﺃﺓﹲ‬‫ﻣﺮ‬ ‫ﺍ‬ Məkkəli qadın – ‫ﻲ‬ ‫ﻣ ﱢﻜ‬ ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ Məkkəli kişi
69
 "... ‫ﺎ‬‫ ﻭ ﺇﻣ‬,... ‫ﺎ‬‫ﺎﻧﹺﻲ "ﺇﻣ‬‫ﻣﻌ‬
“ya ..., ya da ...” bağlayıcısının mənaları

"... ‫ﺎ‬‫ ﻭ ﺇﻣ‬,... ‫ﺎ‬‫"ﺇﻣ‬ “ya ..., ya da ...” bağlayıcısı bir çox mənalar
üçün işlənir:
1. ‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﺘ ﹾﻔﺼ‬‫“ ﺍﻟ‬Bölüşdürmə, təfsilat vermə”. Məsələn:
‫ﻧﺚﹲ‬‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻭ ﺇﻣ‬,‫ﻣ ﹶﺬ ﱠﻛﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺇﻣ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍﻻ‬
İsim ya muzəkkər, ya da muənnəs olur.
Allah
buyurur:

‫ﺍ‬‫ﺎ ﹶﻛﻔﹸﻮﺭ‬‫ﻭﹺﺇﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻛﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺷ‬‫ﺴﺒﹺﻴ ﹶﻞ ﹺﺇﻣ‬
 ‫ﻩ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﹺﺇﻧ‬
“Şübhəsiz ki, Biz ona yol göstərdik! O, ya şükür edəndir, ya
da naşükürdür” (əl-İnsan, 3)

2. ‫ﻚ‬
 ‫ﺸ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬Şəkk və ehtimal”. Məsələn:
‫ﻓﺮ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻭﺇﻣ‬,‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺇﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺑﺮ‬‫ﺇ‬
İbrahim ya xəstədir, ya da müsafirdir

3. ‫ﲑ‬ ‫ﺨﹺﻴ‬
 ‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬Seçim vermək”. Məsələn:
‫ﻙ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬‫ﺎ ﺃ ﹾﻥ ﺃﺯ‬‫ ﻭﺇﻣ‬,‫ﺭﻧﹺﻲ‬ ‫ﻭ‬‫ﺗﺰ‬ ‫ﺎ ﺃ ﹾﻥ‬‫ﺇﻣ‬
Ya sən məni ziyarət edəcəksən, ya da mən səni

4. ‫ﺣ ﹸﺔ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﺍﻹﺑ‬İcazə vermək”. Məsələn:

‫ﺼ ﹰﺔ‬
 ‫ﻗ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻭﺇﻣ‬,‫ﺮﺍﹰ‬‫ﺷﻌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﹾﺃ ﺇﻣ‬ ‫ﺍ ﹾﻗ‬
Ya şer, ya da hekayə oxu!
(yəni ikisindən hər hansı birini edə bilərsən)

5. ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﻬ‬‫“ ﺍﻹ‬Qeyri – müəyyənlik”. Məsələn:

‫ﻢ‬ ‫ﻴ ﹺﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻳﺘ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻭﺇﻣ‬,ُ‫ﻢ ﺍﷲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺑ‬‫ﻌ ﱢﺬ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﹸﺓ ﺇﻣ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Allah günahkarlara ya əzab verəcək, ya da onları bağışlayacaq
(yəni bu ikisindən hansı birinin olacağı məlum deyil)

70
 ‫ﻲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﻢ ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
Cəm bildirən ümumi isimlər
İsimlər cəmiyyətdəki tutduğu yerə, həmcinsliyinə görə iki növə
bölünür:
1. ‫ﺲ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﻢ ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Ümumi isimlər – eynicinsli əşyaların adlarına
deyilir. Məsələn: ‫ﺒﺔﹲ‬‫ﻴ‬‫ﺣﻘ‬
 ,‫ﻴﺖ‬‫ﺑ‬ ,‫ ﹶﻗﹶﻠﻢ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ və s.
2. ‫ﻢ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺍﻟ‬ Xüsusi isimlər – varlığı tək olması ilə fərqlənən
əşyaların adlarına deyilir. Xüsusi isimlərə insan adları,
coğrafi adlar, şəhər və ölkə adları və s. aiddir. Məsələn:
,‫ﺎﻥﹸ‬‫ﻴﺠ‬‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ ﺃ ﹶﺫ‬,‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬və s.
Ərəb dilində bir qrup ümumi isimlərin cəmi ilə təki yalnız ‫ـﺔ‬
“tə mərbuta” və ya ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisi ilə fərqlənir. Bu
cür isimlər adətən cəm halda işlənirlər və ‫ﻲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﻢ ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “cəm
bildirən ümumi isimlər” adlanırlar. Cəm bildirən ümumi isimlərin
təki onların sonuna ‫“ـﺔ‬tə mərbuta” və ya ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət
şəkilçisi əlavə edilməklə düzəlir. Məsələn:

Cəm ‫ﻊ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ Tək ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﻠﻢ‬‫ ﹶﻛ‬sözlər ‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﻠ‬‫ ﹶﻛ‬söz
‫ﻤﻚ‬ ‫ﺳ‬ balıqlar ‫ﻤ ﹶﻜﺔﹲ‬ ‫ﺳ‬ balıq
‫ﺠﺮ‬
 ‫ﺷ‬ ağaclar ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺷ‬ ağac
‫ﺮﺏ‬ ‫ﻋ‬ ərəblər ‫ﻲ‬ ‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻋ‬ ərəb
‫ﻭﻡ‬‫ ﺭ‬rumlular ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬‫ ﺭ‬rumlu
‫ﺮﻙ‬ ‫ﺗ‬ türklər ‫ﻲ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ türk
Cədvəldən gördüyümüz kimi isimlərin cəmi ilə təki arasındakı
fərq yalnız ‫“ـﺔ‬tə mərbuta” və ya ‫ﻱ‬
 (şəddəli “yə”) nisbət şəkilçisidir.

71
 Qeyd: ‫ﻲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﻢ ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “cəm bildirən ümumi isimlər” cümlədə
həm muzəkkər, həm də muənnəs qrammatik xüsusiyyəti kəsb edə
bilər. Sözə görə muzəkkər, mənaca isə qeyri-aqilin cəmi olduğuna
görə muənnəs qrammatik xüsusiyyətləri kəsb edir. Məsələn:

‫ﻳ ﹶﺬﺓﹲ‬‫ﻚ ﹶﻟﺬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ ﺍﻟ‬- ‫ﻳﺬﹲ‬‫ﻚ ﹶﻟﺬ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺍﻟ‬



72
 4. ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÄßÐÑ
‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
“İsmu fail” (indiki zaman feli sifəti)

Ərəb dilində fellərdən sabit vəznlər (modellər) üzrə bəzi qrup

sözlər düzəlir. Fellərdən düzələn bu qrup sözlərə ‫ﺕ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “törəmə
sözlər” deyilir. “Törəmə sözlər” aşağıdakılardır:
1. ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “İsmu fail” (İndiki zaman feli sifəti).
2. ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫“ ﺍ‬İsmu məful” (Keçmiş zaman feli sifəti).
3. ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “İsmu zaman və məkan” (Zaman və
məkan bildirən isimlər).
4. ‫ﺔ‬ ‫ﻢ ﺍﻵﹶﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫“ ﺍ‬İsmu alət” (Alət bildirən isimlər).
‫ﺕ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Törəmə sözlər” həm “mücərrəd” 1 (sadə) fellərdən,
həm də “məzid”2 (düzəltmə) fellərdən düzələ bilir.
İndi isə biz bu və gələcək dərslərimizdə “törəmə sözləri” bir-bir
götürüb onların bablarını və fellərdən düzəlmə formasını
öyrənəcəyik.
‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﭐﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “İsmu fail”
‫ﻡ‬ ‫ﻦ ﻗﹶﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻻﹶﻟ‬‫ﻠﺪ‬‫ﻌﻠﹸﻮ ﹺﻡ ﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟﹾ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻍ‬
‫ﺎ ﹸ‬‫ﻳﺼ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻌﻞﹺ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺑﹺﺎﹾﻟ‬
Tərifi: “İsmu fail” – felin məlum növündən düzələn və feli icra
edəni bildirən isimdir.
“İsmu fail” azərbaycan dilində “indiki zaman feli sifət”ə deyilir
və fellərin məlum növünün sonuna –an2 ikivariantlı şəkilçi əlavə
etməklə düzəlir1. Məsələn: qaç-an, gəl-ən, ged-ən və s.

1
“Mücərrəd” (sadə) fellər – yalnız kök hərflərindən ibarət olan fellərə deyilir və iki yerə
bölünür: 1- “Üçköklü mücərrəd” – yalnız üç kök hərfdən ibarət olur; 2- “Dördköklü
mücərrəd” – dörd kök hərfdən ibarət olan fellərə deyilir.
2
“Məzid” (düzəltmə) fellər – tərkibində kök hərflərindən əlavə “zəid” (əlavə olunmuş)
hərflər olan fellərə deyilir və iki yerə bölünür: 1- “Üçköklü məzid” – tərkibində üç kök
hərfdən əlavə “zəid” (əlavə olunmuş) hərflər olan fellərə deyilir; 2- “Dördköklü məzid” –
tərkibində dörd kök hərfdən əlavə “zəid” (əlavə olunmuş) hərflər olan fellərə deyilir.
73
 ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻦ ﭐﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﭐﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﭐ‬‫ﺻﻴ‬

“İsmu fail”in düzəlmə qaydası

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” fellərdən “ismu fail” ‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬

vəznində düzəlir. Yəni I kök hərfindən sonra ‫ﺍ‬ əlif əlavə olunur,
sondan ikinci hərf (II kök) kəsrələşir. Məsələn:
‫ﻫﺐ‬ ‫ ﺫﹶﺍ‬gedən ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬getdi
‫ﺗﺐ‬‫ ﻛﹶﺎ‬yazan ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ ﹶﻛ‬yazdı
‫ﺎ ﹺﺭﺏ‬‫ ﺿ‬vuran ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 vurdu
‫ﺎ ﹺﱂ‬‫ﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim” (salamat olmayan) üçköklü fellərdən
“ismu fail” düzələrkən kök hərflərində bəzi dəyişmələr baş verir. Bu
dəyişmələr aşağıdakılardır:

1. ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “Boş” fellərdən “ismu fail” düzələrkən xəstə hərf (II
kök hərfi) həmzəyə ‫ ﺀ‬çevrilir. Məsələn:
‫ﺋﻞﹲ‬‫ ﻗﹶﺎ‬deyən ‫ﻗﹶﺎ ﹺﻭﻝﹲ‬ ‫ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬dedi
‫ﺋﻢ‬‫ﺎ‬‫ ﻧ‬yatan ‫ﺎ ﹺﻭﻡ‬‫ﻧ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻧ‬yatdı
‫ﺋﻊ‬‫ﺎ‬‫ ﺑ‬satan ‫ﺎﹺﻳﻊ‬‫ﺑ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬satdı
“Boş” fellərdən “ismu fail” düzələrkən xəstə hərfin
həmzəyə ‫ ﺀ‬çevirilməsi aşağıdakı elal qaydasına əsaslanır:

Qayda: Əgər xəstə hərf ‫ﺍ‬ “əlifdən” sonra gələrsə,

həmzəyə ‫ ﺀ‬çevrilir.

2. ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “Naqis” fellərdən “ismu fail” düzələrkən felin

sonundakı xəstə hərf kəsrədən sonra gəldiyinə görə ‫“ ﻱ‬yə”
hərfinə çeviriləcək və “ismu fail” “manqus” isim olacaq.

1 Fel kökü saitlə bitdikdə bitişdirici “y” samiti əlavə olunur. Məsələn: oxu-y-an, ağla-y-an və
s.
74
 Digər manqus isimlərdə olduğu kimi, burada da sondakı ‫ﻱ‬
“yə” hərfinin sabit olması, yaxud düşməsi müəyyən şərtlər
daxilində baş verir1. Məsələn:
(‫ﻲ‬‫ﺎﻛ‬‫ﻙ )ﺍﹾﻟﺒ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬ağlayan ‫ﻛﻲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ ‫ﺑﻜﹶﻰ‬ ağladı
(‫ﻲ‬‫ﺍﻋ‬‫ﻉ )ﺍﻟﺪ‬ ‫ﺍ ﹴ‬‫ ﺩ‬çağıran ‫ﻋﻮ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ çağırdı
(‫ﻲ‬‫ﺎﺷ‬‫ﺵ )ﺍﹾﻟﺨ‬ ‫ﺎ ﹴ‬‫ ﺧ‬qorxan ‫ﺷﻲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﺧ‬ qorxdu
“Naqis” fellərdən “ismu fail” düzələrkən felin
sonundakı xəstə hərfin ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevirilməsi aşağıdakı
elal qaydasına görədir:
Qayda: Əgər sonda gələn hərəkəli xəstə hərf (‫ﻱ‬ ‫)ﻭ‬
sözün dördüncü hərfi və ya sayca ondan yuxarı olarsa, dilə
rahat olsun deyə xəstə hərfin hərəkəsi düşür və o,
sukunlaşır.
3. ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ “mudaaf” (qoşa hərfli) fellərdən “ismu fail”
düzələrkən idğam (qoşa hərflər) açılmır. Əlifdən sonra
yanaşı gələn iki hərəkəli qoşa hərflərdən biri idğam
qaydasına əsasən sukunlaşır, sonra idğam olunur.
‫ﺝ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬hacı ‫ﺎ ﹺﺟﺞ‬‫ﺣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬ həcc etdi
‫ﺱ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬toxunan ‫ﺳﺲ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ toxundu
‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬uzadan ‫ﺩﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ uzatdı
4. I kök hərfi ‫“ ﺃ‬həmzə” olan ‫ﻮﺯ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ “məhmuz” fellərdən “ismu
fail” düzələrkən “həmzə” ilə əlif birləşib ‫“ ﺁ‬mədd əlifə”
(uzatma əlifə) çevrilir. Məsələn:

‫ﺧﺬﹲ‬ ‫ ﺁ‬götürən ‫ﺧﺬﹲ‬ ‫ﺃﹶﺍ‬ ‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ ﹶﺃ‬götürdü

‫ﻛﻞﹲ‬ ‫ ﺁ‬yeyən ‫ﻛﻞﹲ‬ ‫ﺃﹶﺍ‬ ‫ ﹶﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬yedi

1 Bax. Birinci dərs: “Manqus isimlərin sonundakı ‫“ ﻱ‬yə” hərfinin sabit olması və düşməsi
halları”. Səh. 22.
75
 ‫ﻣﻦ‬ ‫ ﺁ‬əmin olan ‫ﻣﻦ‬ ‫ﺃﹶﺍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ ﹶﺃ‬əmin oldu
Qeyd 1: Digər adi isimlər kimi, “ismu fail” də ismin
xüsusiyyətlərini daşıyır. Yəni təkdə, cəmdə, ikilikdə, muzəkkər və
muənnəsdə ola bilir, mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edir və s.
Məsələn:
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺭﺝ‬‫ﺱ ﺧ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬- Müəllim sinifdən çıxır

‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺟﺔﹲ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺳ ﹸﺔ ﺧ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬- Müəllimə sinifdən çıxır

‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺎ ﹺﺭﺟ‬‫ﺏ ﺧ‬
 ‫ ﺍﻟﻄﱡﻼ‬- Tələbələr sinifdən çıxırlar

‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎﺕ‬‫ﺎ ﹺﺭﺟ‬‫ﺕ ﺧ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬- Tələbə qızlar sinifdən çıxırlar

‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﹺﺭﺟ‬‫ﻥ ﺧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬- İki tələbə sinifdən çıxır

‫؟‬‫ﻟ ﹸﻜﻪ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﻣ‬ ‫ﻳ‬‫ﺏ ﺃ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬- Kitabın sahibi haradadır?

‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin “ismu fail”i

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan (“dördköklü” (mücərrəd

və məzid) və “üçköklü məzid”) fellərin “ismu fail”i mudaridən
(indiki zaman formasından) düzəlir. Bunun üçün indiki zaman
formasında mudari (indiki zaman) hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬dammalı “mim”lə əvəz
edib, sondan ikinci hərfi kəsrələşdiririk. Məsələn:
‫ﺨ ﹺﺮﺝ‬  ‫ﻣ‬ çıxaran ‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬çıxartdı - çıxarır
‫ﻌﱢﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ müəllim ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi – öyrədir
‫ﻫﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺠ‬ cihad edən ‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﺠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺟ‬cihad etdi – cihad edir

76
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹶﺔ ﭐ‬‫ﺻﻴ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬
Suləsi (üçköklü) mücərrəd fellərdən “ismu fail”in düzəlməsini
bəyan edən cədvəl

Felin əsli və baş verən “İsmu fail” Felin növü Fel

dəyişmə ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﺍﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻐﹺﻴﲑ‬ ‫ﺘ‬‫ﻪ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺃ‬
yoxdur ‫ﻟﻢ‬‫ﺎ‬‫ﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫( ﺍﻟﺴ‬səlim) ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬
‫ﻛﻞﹲ‬ ‫ﺃﺍ‬ ‫ﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬
‫ﻛﻞﹲ‬ ‫ﺁ‬ ‫ﻮﺯ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ (məhmuz)
‫ ﺃ‬və ‫ ﺍ‬birləşməsi ‫ ﺁ‬çevrilir
yoxdur ‫ﻗﻒ‬‫ﺍ‬‫ﻭ‬ ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ (misal) ‫ﻒ‬
 ‫ﻭﹶﻗ‬
‫ﺎﹺﻳﻊ‬‫ ﺑ‬, ‫ﻗﹶﺎ ﹺﻭﻝﹲ‬
‫ﺋﻞﹲ‬‫ﻗﹶﺎ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
‫ ﻭ‬və ‫ ﻱ‬xəstə hərfləri ‫ ﺍ‬əlifdən ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫( ﺃ‬boş) ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬
‫ﺋﻊ‬‫ﺎ‬‫ﺑ‬
sonra ‫ ﺋـ‬həmzəyə çevrilib

‫ﺷﻲ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺧ‬,‫ﻣﻲ‬ ‫ﺍ‬‫ ﺭ‬,‫ﻋﻮ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩ‬

(‫ﻲ‬‫ﺍﻋ‬‫ﻉ )ﺍﻟﺪ‬‫ﺍ ﹴ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬
Xəstə hərf kəsrədən sonra
(‫ﻲ‬‫ﺍﻣ‬‫ﺍ ﹴﻡ )ﺍﻟﺮ‬‫ﺭ‬ ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫( ﻧ‬naqis) ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬
gəldiyinə görə ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə
çevirilmiş və “ismu fail” (‫ﻲ‬‫ﺎﺷ‬‫ﺵ )ﺍﹾﻟﺨ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺧ‬
“manqus” ismə çevrilib
‫ﺎ ﹺﺟﺞ‬‫ﺣ‬
Əlifdən sonra yanaşı gələn iki ‫ﺝ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺞ‬ ‫ﺣ‬
qoşa hərf idğam olunub

77
 (‫ﻳﺔﹸ‬‫ﺎ ﹺﺯ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺎ ﭐﹾﻟ‬‫ﺲ )ﻣ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻤ ﹶﻞ ﹶﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻣﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﭐﹾﻟﻌ‬‫ﻣ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis felinin əməlini edən ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬inkar ədatı
‫ﺲ‬
Əvvəlki dərslərimizdə ən-Nəvasixlər barədə danışdıq və bildik
ki, ən-Nəvasixlər ismi cümləyə təsiri baxımından üç qismə bölünür:
1. Bir qism mübtədanı mənsub (təsirlikdə), xəbəri mərfu
(adlıqda) edir. Bunlar: ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacılarıdır. Yəni əməldə ona
oxşayan ədatlardır: ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫) ﹺﺇﻥﱠ‬
2. Bir qism mübtədanı mərfu (adlıqda), xəbəri mənsub
(təsirlikdə) edir. Bunlar: ‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və onun bacılarıdır. Yəni əməldə ona
oxşayan fellərdir. ( ... ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ ﺯ‬,‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬, ‫ ) ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və s.
3. Bir qism isə həm mübtədanı, həm də xəbəri mənsub
(təsirlikdə) edir. Bunlar: ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻇ‬və onun bacılarıdır. Yəni əməldə ona
oxşayan fellərdir.
Daha sonra ismi cümləyə daxil olub mübtədanı mərfu
(adlıqda), xəbəri mənsub (təsirlikdə) edən ‫ﻥ‬
‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬və onun bacıları haqda
danışdıq və bildik ki, ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacıları (... ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ ﺯ‬,‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬, ‫)ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬
“naqis” fellərdir 1 . Yəni tam fellər kimi “faili” (feli icra edəni)
olmur. ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacıları felin əlamətlərini qəbul edib, fel kimi
zamana (keçmiş, indiki, əmr) və şəxsə görə hallanmalarına
baxmayaraq tam fellər kimi fail deyil, isim və xəbər tələb etdiklərinə
görə “naqis fellər” adlanırlar. ‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬və onun bacıları ( ,‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬, ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬
... ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ )ﺯ‬barədə ötən dərslərimizdə ətraflı danışdıq.
Bəzi hərflər ismi cümləyə təsir və xəbəri inkar etmə baxımından
‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis felinə bənzəyirlər. Bu hərflər (‫ ﺇ ﹾﻥ‬,‫ ﻻﺕ‬,‫ ﻻ‬,‫ﺎ‬‫ )ﻣ‬ədatlarıdır.

1 Ərəb dilində fellər cümlədəki mövqeyinə görə iki növə ayrılır:

1. Tam fellər – fail (feli icra edəni) tələb edən fellərdir.
2. Naqis fellər – fail deyil, isim və xəbər tələb edən fellərdir. ‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬və onun bacıları kimi.
• Başqa bir rəyə görə, tam fellər həm hərəkətə, həm də zamana dəlalət etdiyi halda, naqis fellər
yalnız zamana dəlalət edir.

78
 ‫ ﺇ ﹾﻥ‬,‫ ﻻﺕ‬,‫ ﻻ‬,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬hərfləri mənaca xəbəri inkar etdiklərinə görə, təsir
baxımından isə, ismi cümləyə daxil olub, mübtədanı raf (adlıqda),
xəbəri nasb (təsirlikdə) etdiklərinə görə ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ naqis felinə bənzəyirlər.
Buna görə də bu hərflər “‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis felə bənzəyən ədatlar”
adlanırlar. Həm də, ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ﹶﻟ‬ - nin əməlini 1 etdiklərinə görə ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ - nin
bacılarından sayılırlar. Bu ədatların hər birinin ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ - nin əməlini
etməsi üçün özlərinə xas olan şərtləri vardır. Bu dərsimizdə bu
ədatlardan biri olan - ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı haqda – danışacağıq və onun hansı
şərtlər daxilində ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬- nin əməlini etməsini biləcəyik.

‫ﺎ‬‫ﻟﻬ‬‫ﺎ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﻁ ﺇ‬
‫ﻭ ﹸ‬‫ﺷﺮ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺎ ﹺﺯ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺎ ﭐﹾﻟ‬‫ﻣ‬
Hicaz qəbilələrinin işlətdiyi ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı və onun işlənmə şərtləri

‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ naqis felinə bənzəyən ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı əslində adi inkar ədatıdır.
Yəni ismi cümlələrə daxil olub, mübtədaya aid olan xəbərin indiki
zamanda mövcudluğunu inkar edir və “deyil, yoxdur” mənasını
verir. Bu ədat ‫ﻴ ﹴﻢ‬‫ﺗﻤ‬ ‫ﻮ‬‫ﺑﻨ‬ “Bənu Təmim” qəbiləsinin dilində ismi
cümləyə təsir etmir. Məsələn:

‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ – ﻣ‬Həmid tələbə deyil

Bu cümlədə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ mübtəda, ‫ﻟﺐ‬‫ﻃﹶﺎ‬ isə xəbərdir. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı bu
cümləyə təsir etməyib. Bu, “Bənu Təmim” qəbiləsinin dilindədir.
Hicaz2 qəbilələrinin dilində isə, ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis felinin əməlini
edir. Yəni ismi cümləyə daxil olub mübtədanı raf (adlıqda), xəbəri

1‫ﻴﺲ‬‫ ﻟﹶ‬- nin əməli – ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı rafda, xəbəri isə nasbda etməsidir.
Bu zaman mübtəda “isim ‫ﻴﺲ‬‫”ﻟﹶ‬, xəbər isə “xəbər ‫ﻴﺲ‬‫ ”ﻟﹶ‬adlanır.
2 Hicaz dedikdə, Məkkə, Mədinə və onun ətrafında yaşayan ərəb qəbilələri nəzərdə tutulur.
79
nasb (təsirlikdə) edir. Bu zaman mübtəda “isim ‫ﺎ‬‫”ﻣ‬, xəbər isə “xəbər
‫ﺎ‬‫ ”ﻣ‬adlanır. Yuxarıdakı cümləni hicaz qəbilələri belə deyir:
(‫ﻟﺐﹴ‬‫ﺒﹰﺎ )ﹺﺑﻄﹶﺎ‬‫ ﻃﹶﺎﻟ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ – ﻣ‬Həmid tələbə deyil
Bu cümlədə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬isim ‫ﺎ‬‫ﻣ‬, ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬isə xəbər ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬-dir. ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis
feli kimi bu cümləyə təsir edərək mübtədanı raf, xəbəri isə nasb
etmişdir. Həmçinin, xəbəri indiki zamanda inkar edərək “deyil”
mənasını vermişdir.
‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ naqis felinin əməlini edən ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı hicaz qəbilələrinin
dilində işləndiyi üçün bu ədata ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺎ ﹺﺯ‬‫ﺤﺠ‬
 ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫( ﻣ‬Hicazlıların ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı)
deyilir.
İnkar bildirən ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatının işlənməsində hicazlıların dili “Bənu
Təmim” qəbiləsinin dilindən daha məşhurdur. Qurani Kərim də
məhz bu dildə nazil olmuşdur.
Allah
buyurur:

‫ﺍ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬
“Bu ki bəşər deyil.” (Yusif, 31)

Qeyd: ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis feli kimi hicazlıların ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatının xəbəri də əksər
hallarda ( ‫) ﺑﹺـ‬ hərfu-cəri ilə yanaşı gələrək məcrur olur. Lakin ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬
inkar felindən fərqli olaraq ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı bütün şəxslərdə dəyişməz qalır.
Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻤﻠﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﻓ ﹴﻞ‬‫ﺎ‬‫ﻚ ﹺﺑﻐ‬

 ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ 
“Rəbbin nə etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir.” (Hud, 123)

80
 ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺔ ﺍﻻ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﳉ‬
‫ﻲ ﺍ ﹸ‬‫" ﻓ‬‫ﻴﺲ‬ ‫ﻤ ﹶﻞ "ﹶﻟ‬ ‫ﻋ‬ "‫ﺎ‬‫ﺎ ﹸﻝ "ﻣ‬‫ﻤ‬‫ﻁ ﹺﺇﻋ‬
‫ﻭ ﹸ‬‫ﺷﺮ‬
‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatının ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ kimi ismi cümləyə təsir etməsinin şərtləri

Bildiyimiz kimi ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı hicaz qəbilələrinin dilində ‫ﺲ‬

 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ naqis
‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı hicaz qəbilələrinin dilində yalnız
felinin əməlini edir. Lakin
müəyyən şərtlər daxilində ‫ﺲ‬ ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬naqis felinin əməlini edir. Bu şərtlər
aşağıdakılardır:
1. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatının daxil olduğu ismi cümlənin xəbərindən əvvəl ‫ﱠإال‬
“başqa” istisna ədatı gəlməsin. Əgər ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatının xəbərindən əvvəl
‫“ ﱠإال‬başqa” istisna ədatı gələrsə, ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı ismi cümləyə təsir etmir
və xəbəri nasb (təsirlikdə) etməyəcək. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﻋﻘﹶﺎﹺﺑ ﹸﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺃ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻧ ﹶﻘﹶﻠ‬‫ﺘ ﹶﻞ ﺍ‬‫ﻭ ﹸﻗ‬ ‫ﺕ ﹶﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺳ ﹸﻞ ﹶﺃﹶﻓﹺﺈ ﹾﻥ ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻠ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﹶﻗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹶﻗ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ ﱠإال‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ 

“Muhəmməd ancaq bir elçidir. Ondan əvvəl də elçilər gəlib

getmişlər. Məgər o ölərsə və ya öldürülərsə siz gerimi
dönəcəksiniz?” (Ali İmran, 144)

2. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatının daxil olduğu ismi cümlənin xəbəri mübtədadan əvvəl

gəlməsin. Əgər ismi cümlədə xəbər müəyyən səbəblərə görə
mübtədadan əvvəl gələrsə, ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ədatı cümləyə təsir etməyəcək.
Məsələn:
‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬‫ﻟﺐ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎ‬‫ – ﻣ‬Həmid tələbə deyil
3. ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatından sonra ‫ ﺇ ﹾﻥ‬ədatı əlavə olunmasın. Əgər ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatından
sonra ‫ﻥ‬‫ ﺇ ﹾ‬ədatı əlavə olunarsa, ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ədatı cümləyə təsir etməyəcək1.
Məsələn:
‫ﺋﺐ‬‫ﺐ ﻏﹶﺎ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺎ ﺇ ﹾﻥ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ – ﻣ‬Tələbə qaib deyil

1 Bəzi dilçi alimlər bunu şərt görmür.

81
 5. ÁÅØÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
“İsmu məful” (keçmiş zaman feli sifəti)

‫ﻊ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻻﹶﻟ‬‫ﻠﺪ‬‫ﻮ ﹺﻝ ﻟ‬‫ﺠﻬ‬

 ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻍ‬
‫ﺎ ﹸ‬‫ﻳﺼ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬
Tərifi: “İsmu məful” – felin məchul növündən düzələn və
üzərində fel icra olunmuş ismi bildirən törəmə sözdür.
“İsmu məful” azərbaycan dilində “keçmiş zaman feli sifət”ə
deyilir və fellərin məchul növünün sonuna –mış4 dördvariantlı
şəkilçi əlavə etməklə düzəlir. Məsələn: yazıl-mış, açıl-mış, vurul-muş
və s.
Qeyd: “İsmu fail” və “ismu məful”un təriflərinə diqqət etsək
görərik ki, “ismu fail” felin məlum növündən, “ismu məful” isə felin
məchul növündən düzəlir. Cünki “ismu fail”, feli icra edən isimdir.
Fail isə felin məlum növündə olur.
“İsmu məful” üzərində faili bilinməyən fel icra olunmuş ismi
bildirir və burada feli icra edən “fail” naməlum olur. Bu da felin
məchul növündə olur. Məhz buna görə də tərifdə “felin məchul
növündən düzələn” deyilir.
Bu qayda azərbaycan dilinə də uyğundur. Nümunələrə fikir
versək görərik ki, “ismu fail” (indiki zaman feli sifət) fellərin məlum
növünün sonuna –an2 ikivariantlı şəkilçi əlavə etməklə düzəlir,
“ismu məful” (keçmiş zaman feli sifət) isə fellərin məchul növünün
sonuna –mış4 dördvariantlı şəkilçi əlavə etməklə düzəlir.

82
 ‫ﺎ ﹺﻝ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“İsmu məful”un düzəlmə qaydası
Qayda: “İsmu məful” yalnız “mutəaddi” (təsirli) fellərdən
düzəlir. “Üçköklü mücərrəd” fellərdən “ismu məful” ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəznində
düzəlir. Yəni felin əvvəlinə ‫ـ‬‫ﻣ‬ fəthəli “mim” əlavə olunur, I kök
sukunlaşır, II kök hərfi dammalaşır və II kökdən sonra ‫ﻭ‬ sakin “vav”
hərfi əlavə olunaraq uzadılır. Məsələn:
‫ﻭﺏ‬‫ﻀﺮ‬  ‫ﻣ‬ vurulmuş ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 vurdu
‫ﻮﺏ‬‫ﻣ ﹾﻜﺘ‬ yazılmış ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ ﹶﻛ‬yazdı
‫ﻣ ﹾﺄﻛﹸﻮﻝﹲ‬ yeyilmiş ‫ ﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬yedi
Qeyd: “İsmu məful”larla bildirilən hərəkət özlüyündə indiki
zamana da aid ola bilər. Bunun üçün felin məchul növünün sonuna –
an2 şəkilçisi artırılır. Məsələn:
‫ﻭﺏ‬‫ﻀﺮ‬
 ‫ﻣ‬ vurulmuş / vurulan
‫ﻮﺏ‬‫ﻣ ﹾﻜﺘ‬ yazılmış / yazılan
‫ﻣ ﹾﺄﻛﹸﻮﻝﹲ‬ yeyilmiş / yeyilən
“İsmu fail” kimi, “ismu məful” da ‫ﱂ‬ ‫ﺎ ﹺ‬‫ﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim”
(salamat olmayan) üçköklü fellərdən düzələrkən kök hərflərində bəzi
dəyişmələr baş verir. Bu dəyişmələr aşağıdakılardır:
1. Qayda: ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “Boş” fellərin “ismu məful”u mudari
(indiki-gələcək zaman) felindən düzəlir. Bunun üçün
mudari hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬fəthəli “mim”-lə əvəz edib, felin son
hərfini (III kökü) dammalı tənvinlə (‫ )ـٌـ‬hərəkələyirik.
Məsələn:
‫ﻣﻘﹸﻮﻝﹲ‬ deyilmiş ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ‬ ‫ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬dedi
‫ﻣﺒﹺﻴﻊ‬ satılmış ‫ﻊ‬ ‫ﻳﺒﹺﻴ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬satdı

83
 ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ felinin “ismu məful”u əslində ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ , ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬felinin
“ismu məful”u isə əslində ‫ﻮﻉ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ olmalı idi. Bu fellərin
“ismu məful”larının ‫ﻣﻘﹸﻮﻝﹲ‬ və ‫ﻣﺒﹺﻴﻊ‬ olmasına səbəb
aşağıdakı elal qaydalarıdır:
Qayda: Hər bir hərəkəli xəstə hərfdən əvvəlki hərf
“səhih” sukunlu olarsa, bu zaman xəstə hərf öz
hərəkəsini özündən əvvəlki “səhih” sakin hərfə verir,
özü isə hərəkəsinə uyğun hərfə çevrilir.
‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ və ‫ﻮﻉ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ sözlərində ‫ﻭ‬ və ‫ﻱ‬ hərfləri öz
hərəkələrini (dammanı) əvvəlki hərfə verərək
sukunlaşırlar. İki sakin hərf (sakin xəstə hərflər və ‫ﻭ‬
mədd hərfi) yanaşı gəldiyi üçün ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəzninin ‫ﻭ‬ mədd
hərfi düşür. Nəticədə, ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ çevirilib ‫ﻣﻘﹸﻮﻝﹲ‬ , ‫ﻮﻉ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ çevirilib
‫ﻴﻊ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ olur. Daha sonra ‫ﻴﻊ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ sözündəki ‫“ ﺏ‬bə” hərfinin

damması ‫ﻱ‬ “yə” hərfinə uyğunlaşmaq üçün kəsrə ilə

əvəz olunub və ‫ﻣﺒﹺﻴﻊ‬ şəklini alıb.
Qeyd: Əgər “boş” felin II kök hərfi mudaridə ‫ ﺍ‬əlif
olarsa, “ismu məful” düzələrkən əlif öz əsli hərfi ilə əvəz
olunur1. Məsələn:

‫ﻮﻑ‬‫ﻣﺨ‬ qorxmuş ‫ﻑ‬

 ‫ﺎ‬‫ﻳﺨ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺧ‬qorxdu - qorxur
‫ﻣﻬﹺﻴﺐ‬ çəkinmiş ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻳﻬ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬çəkindi – çəkinir

1 Feldə xəstə hərfin əslini bilmək üçün onun məsdərinə qayıtmaq lazımdır. Məsələn:
‫ﺎﻑ‬‫ﺨ‬‫ – ﻳ‬‫ﺎﻑ‬‫ ﺧ‬felinin məsdəri ‫ﻮﻑ‬ ‫ – ﺧ‬dur, deməli, ‫ﺎﻑ‬‫ ﺧ‬felində əlifin əsli ‫ ﻭ‬hərfidir.
‫ﺎﺏ‬‫ﻬ‬‫ ﻳ‬-‫ﺎﺏ‬‫ ﻫ‬felinin məsdəri isə ‫ﻴﺐ‬‫ – ﻫ‬dur. Deməli, ‫ﺎﺏ‬‫ ﻫ‬felində əlifin əsli ‫ ﻱ‬hərfidir.
84
2. Qayda: ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “Naqis” fellərin “ismu məful”u da mudari
felindən düzəlir. “Boş” fellərdə olduğu kimi “naqis”
fellərdə də mudari hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬fəthəli “mim”-lə əvəz edirik,
son hərfi (III kökü) isə (‫ )ـﱞـ‬şəddəli tənvinlə hərəkələyirik.
Məsələn:
‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ çağırılmış ‫ﻮ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ çağırdı
‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ atılmış ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ atdı
‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ felinin “ismu məful”u əslində ‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ , ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ felinin
“ismu məful”u isə əslində ‫ﻮﻱ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ olmalı idi. Bu fellərin
“ismu məful”larının ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ və ‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ olmasına səbəb
aşağıdakı elal qaydalarıdır:
‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ sözündə sadəcə, yanaşı gələn sakin və hərəkəli ‫ﻭ‬
“vav” hərfləri biri-birinə idğam olunub. Bildiyimiz kimi
yanaşı gələn iki eyni hərfdən biri sakin, digəri hərəkəli
olarsa, bu hərflər idğam olunurlar.
‫ﻮﻱ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ sözündə ‫ﻭ‬ və ‫ﻱ‬ hərfləri yanaşı gəlmişlər. Bu
hərflərdən birincisi ( ‫ )ﻭ‬sakin, digəri hərəkəlidir.
Qayda: Biri sakin, digəri hərəkəli olmaqla ‫ﻭ‬ və ‫ﻱ‬
hərfləri yanaşı gələrsə, ‫ ﻭ‬hərfi ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir.
‫ﻭ‬ hərfinin çevirildiyi ‫ﻱ‬ ilə felin ‫ – ﻱ‬si biri-birinə idğam
olunur. ‫ﻱ‬ hərfindən əvvəlki hərf isə dilə rahatlıq üçün
kəsrələşir. Nəticədə, söz ‫ﻲ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ şəklini alır.
3. ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ “mudaaf” (qoşa hərfli) fellərdən “ismu məful”u
düzələrkən idğam (qoşa hərflər) açılır. İdğamın
açılmağına səbəb isə ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəzninin ‫ ﻭ‬mədd hərfinin qoşa
hərflərin arasına daxil olmasıdır. Məsələn:

85
 ‫ﻮﺱ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﻣ‬ toxunulmuş ‫ﺲ‬
 ‫ﻣ‬ toxundu
‫ﻭﺩ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﻣ‬ uzadılmış ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ uzatdı

Qeyd 1: ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “Misəl” və ‫ﻮﺯ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ “məhmuz” (həmzəli) fellərin

“ismu məful”u düzələrkən kök hərflərində heç bir dəyişiklik baş
vermir. Məsələn:
‫ﻮﺩ‬‫ﻮﺟ‬ ‫ﻣ‬ tapılmış ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ tapdı
‫ﻭﻝﹲ‬‫ﺴﺆ‬
 ‫ﻣ‬ soruşulmuş ‫ﺄ ﹶﻝ‬‫ ﺳ‬soruşdu

‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin “ismu fail”i

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan (“dördköklü” (mücərrəd

və məzid) və “üçköklü məzid”) fellərin “ismu məful”u mudaridən
(indiki zaman formasından) düzəlir. Bunun üçün indiki zaman
formasında mudari (indiki zaman) hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬dammalı “mim”lə əvəz
edib, sondan ikinci hərfi fəthələşdiririk. Məsələn:

‫ﺮﺝ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ çıxarılmış ‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬çıxartdı - çıxarır
‫ﻌﱠﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ öyrədilmiş ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi – öyrədir
Qeyd 2: Təsirsiz fellərdən də “ismu məful” düzəlir. Lakin
təsirsiz fellərdən düzələn “ismu məful”lardan sonra mütləq ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬
“şibhu cümlə” işlətmək lazımdır. “Şibhu cümlə” – hərfu-cər + isim və
ya zərf + isimdən ibarət olan söz birləşməsinə deyilir1. Məsələn:

‫ﻪ‬ ‫ ﹺﺑ‬‫ﻮﺏ‬‫ﻣ ﹾﺬﻫ‬ aparılmış ‫ﺐ‬

 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬getdi
‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺮﻭﺝ‬ ‫ﺨ‬  ‫ﻣ‬ oradan çıxmış ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxdı
‫ﻩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺠﻠﹸﻮﺱ‬  ‫ﻣ‬ yanında oturulmuş ‫ﺲ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ oturdu

1 “Şibhu cümlə” sözünün mənası “cümləyə bənzər” deməkdir. Çünki hərfu-cərr və isim və ya zərf və
isimdən ibarət olan söz birləşməsi cümlə mənasını verərək tam cümlyə bənzəyir.

86
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹶﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬
Suləsi (üçköklü) mücərrəd fellərdən “ismu məful”un düzəlməsini bəyan
edən cədvəl
Felin əsli və baş verən dəyişmə “İsmu məful” Felin növü Fel
‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻐﹺﻴﲑ‬ ‫ﺘ‬‫ﻪ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﺻﹸﻠ‬
 ‫ﺃ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
yoxdur ‫ﻌﻠﹸﻮﻡ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫( ﺍﻟﺴ‬səlim) ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬
yoxdur ‫ﻣ ﹾﺄﻛﹸﻮﻝﹲ‬ ‫ﻮﺯ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ (məhmuz) ‫ﺃ ﹶﻛ ﹶﻞ‬
yoxdur ‫ﻮﻗﹸﻮﻑ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ (misal) ‫ﻒ‬
 ‫ﻭﹶﻗ‬
‫ﻭﻑ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ ,‫ﻮﻉ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ,‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬
Xəstə hərflərin hərəkəsi ‫ﻣﻘﹸﻮﻝﹲ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
özlərindən əvvəlki səhih
sukunlu hərfə keçmiş, özləri isə
‫ﻣﺒﹺﻴﻊ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫( ﺃ‬boş) ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬
sukunlaşmışlar. İki sakin hərfin
‫ﻮﻑ‬‫ﻣﺨ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺧ‬
yanaşı gəlməsi səbəbindən xəstə
hərflər düşmüşlər.
‫ﻮﻭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ﺍ ﹺﻭ‬‫ ﻭ‬‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬
Xəstə hərflə ‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəznin ‫ ﻭ‬hərfi ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ (xəstə hərfi ‫ ﻭ‬olan
‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬
idğam olunub naqis)
‫ﻮﻱ‬ ‫ﺸ‬
‫ﺨ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻮﻱ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬
Sakin ‫ ﻭ‬hərfi hərəkəli ‫ﻱ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ ﻳ‬‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬
hərfindən sonra ‫–ﻱ‬yə çevrilib.
(xəstə hərfi ‫ ﻱ‬olan
Yanaşı gələn iki ‫ ﻱ‬hərfi idğam ‫ﻲ‬ ‫ﺸ‬‫ﺨ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺧ‬
naqis)
olunub, ‫ﻱ‬-dən əvvəlki hərf
kəsrələşib
‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəzninin ‫ ﻭ‬uzatma hərfi
qoşa hərflərin arasına girmiş və ‫ﻭﺩ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬
idğam açılmışdır

87
 6. ÀËÒÛÍÚÛ ÄßÐÑ
‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻤﺎ ﺍﻟ‬‫ﺍﺳ‬
Zaman və məkan bildirən isimlər

‫ﻉ‬
‫ﻭﻗﹸﻮ ﹺ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻻﹶﻟ‬‫ﻠﺪ‬‫ﻥ ﻟ‬ ‫ﻮﻏﹶﺎ‬‫ﻣﺼ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻤﺎ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻣﻜﹶﺎﹺﻧﻪ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺃ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Tərifi: Zaman və məkan bildirən isimlər (“ismu zaman və
məkan”) – hərəkətin baş vermə zamanını və ya məkanını bildirmək
üçün fellərdən düzələn törəmə sözlərdir.
Bu qrup isimlərdə məkani mənaya daha çox təsadüf edilir.

‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ‬‫ﺻﻴ‬

Üçköklü mücərrəd fellərin “ismu zaman və məkan”ının
düzəlmə qaydası

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” fellərdən “zaman və məkan

bildirən isimlər” (“ismu zaman və məkan”) iki vəzndə: ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ və ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬
vəznlərində düzəlir.
A. ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində iki halda düzəlir:
‫ﺎ‬‫ﻗﺼ‬‫ﺎ‬‫ﻼ ﻧ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .1
1- Əgər fel naqis olarsa. Məsələn:

Atılan yer və ya zaman ‫ﻰ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺭﻣ‬ atdı - atır
Döyüş yeri və ya zamanı ‫ﻯ‬‫ﻐﺰ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬‫ﻐﺰ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺍ‬‫ ﹶﻏﺰ‬döyüşdü - döyüşür
Görülən yer və ya zaman ‫ﺮﺃﹰﻯ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻯ‬‫ﻳﺮ‬ – ‫ﺃﻯ‬‫ ﺭ‬gördü - görür
Qeyd: Naqis fellərdən “ismu zaman və məkan”
düzələrkən xəstə hərfin əlif maqsuraya çevrilməsinə səbəb
aşağıdakı elal qaydasıdır:

88
 Qayda: Əgər felin sonunda gələn hərəkəli xəstə hərf (‫)ﻭ ﻱ‬
dördüncü və ya ondan yuxarı olarsa, dilə rahat olsun deyə
xəstə hərfin hərəkəsi düşür və o sukunlaşır. ‫ﻰ‬‫ﺮﻣ‬ ‫ﻣ‬ sözünün
əsli ‫ﻣﻲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ , ‫ﻯ‬‫ﻐﺰ‬ ‫ﻣ‬ – nin əsli isə ‫ﺰﻭ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻣ‬ və s.

‫ﺎ‬‫ﻣﻬ‬ ‫ﻮ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ ﺃ‬‫ﻌ‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ ﹸﻞ‬‫ﻔﻌ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .2
2- Əgər felin mudarisinin II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬ –nı) ‫ـُـ‬
“damma” və ya ‫“ ـَـ‬fəthə” olarsa1. Məsələn:

Stadion (oyun vaxtı) ‫ﻌﺐ‬ ‫ﻣ ﹾﻠ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻠ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﹶﻟ‬oynadı - oynayır
Yeməkxana (yemək vaxtı) ‫ﻌﻢ‬ ‫ﻄ‬
‫ﻣ ﹾ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﹶﻃ‬yedi - yeyir
Giriş (giriş vaxtı) ‫ﺧﻞﹲ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺧ ﹸﻞ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺩ‬ girdi - girir
Qeyd: ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “Boş” fellərdən ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində “ismu zaman
və məkan” düzələrkən xəstə hərflər elal qaydalarına
əsasən dəyişərək əlifə çevrilirlər. Məsələn:

Təvaf edilən yer (zaman) ‫ﻣﻄﹶﺎﻑ‬ ‫ﻑ‬ ‫ﻳﻄﹸﻮ‬ – ‫ﻑ‬  ‫ ﻃﹶﺎ‬təvaf etdi – təvaf edir
Yatılan yer (zaman) ‫ﺎﻡ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻧ‬yatdı - yatır
Durulan yer (məqam) ‫ﻣﻘﹶﺎﻡ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ ﻗﹶﺎ‬durdu - durur

‫ﻣﻄﹶﺎﻑ‬ sözünün əsli ‫ﻮﻑ‬ ‫ﻣ ﹾﻄ‬ – dır. Xəstə hərfin əlifə

çevirilməsinə səbəb aşağıdakı elal qaydasıdır:

Qayda: Hər bir hərəkəli xəstə hərfdən əvvəlki hərf “səhih”

sukunlu olarsa, bu zaman xəstə hərf öz hərəkəsini
özündən əvvəlki “səhih” sakin hərfə verir, özü isə
hərəkəsinə uyğun hərfə çevrilir.

1 Yəni əgər fel ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫– ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ ﻓﹶﻌ‬və ya ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﻞﹶ – ﻳ‬‫ ﻓﹶﻌ‬bablarından birində olarsa.
89
 B. ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində iki halda düzəlir:
‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻲ ﺍ ﹸﳌﻀ‬‫ﻴ ﹺﻦ ﻓ‬‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﻣ ﹾﻜﺴ‬ ‫ﺧ ﹺﺮ‬ ‫ﺢ ﺍﻵ‬ ‫ﻴ‬‫ﺻﺤ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .1
1- Əgər fel sonu səhih 1 hərfli, mudarisinin II kök hərfi
(felin ‫– ﻉ‬nı) ‫“ ـِـ‬kəsrə” olarsa2. Məsələn:

Mənzil (enilən zaman) ‫ﻨ ﹺﺰﻝﹲ‬ ‫ﻣ‬

‫ﻨ ﹺﺰ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻧ‬ endi - enir
Məclis (oturulan zaman) ‫ﻠﺲ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺠ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﺟﹶﻠ‬ oturdu - oturur
Bank (ödənilən zaman) ‫ﺼ ﹺﺮﻑ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺼ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺻ‬
 ödədi – ödəyir

Qeyd 1: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ babında olan ‫ﻑ‬

 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ “boş” fellərdən
“ismu zaman və məkan” düzəltmək üçün mudari hərfini
fəthəli “mim”-lə (‫ـ‬‫)ﻣ‬ əvəz edib, son hərfini dammalı
tənvinlə (‫ )ـٌـ‬hərəkələyirik. Məsələn:

Sığınacaq yer (zaman) ‫ﻣﺒﹺﻴﺖ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﹺﺒ‬ – ‫ﺕ‬  ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬gecələdi – gecələyir
Satılan yer (zaman) ‫ﻴﻊ‬‫ﻣﹺﺒ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻳﹺﺒ‬ – ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬satdı - satır

Qeyd 2: ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ babında olan ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫“ ﺃ‬boş” fellərin “ismu
məful”u və “ismu zaman və məkan”ı eyni formada
düzəldiyi üçün hansı mənada işlənməsi yalnız cümlələrin
məzmunundan bilinir. Məsələn:

‫ﻣﺒﹺﻴﻊ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬ Ev satılmışdır
‫؟‬‫ﻤﻚ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻊ ﺍﻟ‬ ‫ﻣﺒﹺﻴ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬ Balıq satılan yer haradır?

1 Yəni xəstə hərf olmayan.

2 Yəni əgər fel ‫ﻞﹸ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫– ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ ﻓﹶﻌ‬babında olarsa.
90
 ‫ﻣﺜﹶﺎ ﹰﻻ‬ ,‫ﺧﺮﹺ‬ ‫ﺢ ﺍﻵ‬ ‫ﻴ‬‫ﺻﺤ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .2
2- Əgər fel sonu “səhih” 1 hərfli ‫ﻣﺜﹶﺎﻝﹲ‬ “misəl” 2 olarsa.
Məsələn:
Dayanacaq ‫ﻗﻒ‬‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻒ‬  ‫ﻭﹶﻗ‬ durdu – durur
Vədə yeri (zamanı) ‫ﻋﺪ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ vəd etdi – vəd edir

Qeyd 1: Mudarisinin II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬ –nı) ‫ـُـ‬ “damma”

olan (yəni ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ vəznin də olan) bəzi fellərin “ismu zaman və
məkan”ı qaydaya uyğun olmayıb ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində gəlmişdir. Qaydaya
əsasən isə ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində olmalı idi. Bu cür fellər məhdud sayda olub
‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ “səməi”- dir3. Məsələn:
Gündoğan (şərq) ‫ﺸ ﹺﺮﻕ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻕ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻕ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ çıxmaq

Məşriq (qürub vaxtı) ‫ﻐ ﹺﺮﺏ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻏ‬ gizlənmək

Məscid ‫ﺠﺪ‬‫ﺴﹺ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬

‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺳ‬ səcdə etmək

Qeyd 2: Üçköklü mücərrəd fellərdən düzələn “zaman və

məkan bildirən isimlər” ‫ﻞ‬
‫ﻋ ﹸ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ vəznində cəmlənirlər. Məsələn:

‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ Cəmi ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺠ‬ (məclislər) ‫ﻠﺲ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ məclis
‫ﺐ‬
 ‫ﺗ‬‫ﻣﻜﹶﺎ‬ (yazı stolları) ‫ﺘﺐ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ yazı stolu
‫ﺱ‬
 ‫ﺍ ﹺﺭ‬‫ﻣﺪ‬ (məktəblər) ‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ məktəb

Yəni sonu ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬xəstə hərflərindən biri olmayan.

1

2 ‫ﺜﹶﺎﻝﹲ‬‫“ ﻣ‬Misəl” fellər - birinci kök hərfi ‫ ﻭ‬və ya ‫ ﻱ‬olan fellərə deyilir. Bax. II kitab, 26-cı dərs.
3 Yəni ərəblərdən belə eşidilmişdir.
91
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin “ismu zaman və məkan”ı

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan (“dördköklü” (mücərrəd

və məzid) və “üçköklü məzid”) fellərin “ismu zaman və məkan”ı
“ismu məful” kimi düzəlir 1 . Yəni mudaridə (indiki zaman
formasında) mudari (indiki zaman) hərfini ‫ـ‬‫ﻣ‬ dammalı “mim”lə
əvəz edib, sondan ikinci hərfi fəthələşdiririk. Sözün məhz hansı
mənada işlənməsi isə cümlənin məzmunundan bilinir. Məsələn:
Namazgah (namaz vaxtı) ‫ﻰ‬‫ﺼﻠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺼﻠﱢﻲ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺻﻠﱠﻰ‬  namaz qılmaq
Ordugah (hərbi düşərgə) ‫ﻜﺮ‬
‫ﺴﹶ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺴ ﹶﻜ‬
 ‫ﻋ‬ hərbiləşdirmək

Qeyd 3: Bəzən “ismu zaman və məkan” düzələrkən ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ və ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬
vəznlərinin sonuna ‫ ﺓ‬,‫ـﺔ‬ “tə mərbuta” əlavə edilir. Bu cür “ismu
zaman və məkan”lar ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬ “səməi”2- dir və felin bu yerdə daim və
ya tez-tez baş verməsini bildirir. Məsələn:

Məktəb ‫ﺳﺔﹲ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬
-‫ﺱ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ öyrəndi – öyrənir
Məhkəmə ‫ﻤﺔﹲ‬
 ‫ﺤ ﹶﻜ‬  ‫ﻣ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﺤ ﹸﻜ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﺣ ﹶﻜ‬ hökm etdi – hökm edir
Kitabxana ‫ﺒﺔﹲ‬‫ﺘ‬‫ﻜ‬
‫ﻣ ﹾ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﺘ‬‫ ﹶﻛ‬yazdı – yazır
Dərəcə ‫ﻨ ﹺﺰﹶﻟﺔﹲ‬ ‫ﻣ‬ - ‫ﻨ ﹺﺰ ﹸﻝ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻧ‬ endi - enir



1 Yəni suləsi (üçköklü) “məzid” və rubai (dördköklü) fellərin “ismu məful”u və “ismu
zaman və məkan”ı eyni formada olur.
2 Yəni ərəblərdən eşidilənlərə əsaslanır.

92
 7. ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﺔ‬ ‫ﻢ ﺍﻵﹶﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
Alət bildirən isimlər

.‫ﺘﻪ‬‫ﺳ ﹶﻄ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌ ﹸﻞ ﹺﺑﻮ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻻﹶﻟ‬‫ﻠﺪ‬‫ﻮﻍﹲ ﻟ‬‫ﻣﺼ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﺔ‬ ‫ﻢ ﺍﻵﹶﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: Alət bildirən isimlər (“ismu alət”) – feldən düzələn və
felin onun vasitəsilə icra olunduğunu bildirən sözlərdir.

‫ﺔ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﻵﹶﻟ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﭐ‬‫ﺻﻴ‬


Alət bildirən isimlərin düzəlmə qaydası
Qayda: Alət bildirən isimlər (“ismu alət”) əsasən mutəaddi 1
(təsirli) “üçköklü mücərrəd” fellərdən üç vəzndə düzəlir:
1. ‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ Məsələn:

‫ﺮﺩ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ‬ yonan (əyə) ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ yonmaq

‫ﻌﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ lift ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺻ‬ çıxmaq
‫ﺺ‬
 ‫ﻣ ﹶﻘ‬ qayçı ‫ﺺ‬
 ‫ ﹶﻗ‬kəsmək
2. ‫ﻌ ﹶﻠ ﹲﺔ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ Məsələn:

‫ﺴﺔﹲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ süpürgə ‫ﺲ‬
 ‫ﻨ‬‫ ﹶﻛ‬süpürmək
‫ﻌ ﹶﻘﺔﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻠ‬ qaşıq ‫ﻖ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﹶﻟ‬yalamaq
‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ qısqac ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ sıxmaq
3. ‫ﺎ ﹲﻝ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ Məsələn:

‫ﺎﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ açar ‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ ﹶﻓ‬açmaq

‫ﻣﻘﹾﻼﺓﹲ‬ tava ‫ ﹶﻗﻠﹶﻰ‬qızartmaq
‫ﺍﺓﹲ‬‫ ﻣ ﹾﻜﻮ‬ütü ‫ﻯ‬‫ ﹶﻛﻮ‬ütüləmək

1 Alət bildirən isimlərin ləzim (təsirsiz) fellərdən düzəlməsi çox nadirdir.

93
 Qeyd 1: ‫ﻳ ﹺﺰ ﹸﻥ‬ – ‫ﺯ ﹶﻥ‬ ‫ﻭ‬ felinin “ismu alət”i ‫ﺍﻥﹲ‬‫ﻴﺰ‬ ‫ﻣ‬ kimidir. Qaydaya
əsasən isə ‫ﺍﻥﹲ‬‫ﻮﺯ‬ ‫ﻣ‬ olmalı idi. ‫ﻭ‬ hərfi xəstə hərfdir və kəsrədən (‫)ـِـ‬
sonra gəldiyinə görə elal qaydasına əsasən ‫ ﻱ‬hərfinə çevrilir.
Qayda: Ortada gələn xəstə ‫ﻭ‬ hərfindən əvvəl kəsrə (‫)ـِـ‬
gələrsə ‫ ﻭ‬hərfi ‫ ﻱ‬hərfinə çevrilir.
Qeyd 2: “İsmu alət”lərin fellərdən düzəlməsi ‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 “səməi”dir.
Yəni hər bir felin “ismu alət”i yalnız o feldən “səməi” olana
(ərəblərdən eşidilənə) əsaslanmalıdır. Əgər hər hansı bir felin “ismu
alət”i ərəblərdən eşidilməyibsə, o zaman bu felin “ismu alət”ini
yuxarıda göstərilən üç vəzndən hər hansı birində düzəltmək olar.
Qeyd 3: Bəzi “ismu alət”lər fellərdən düzəlmir 1 və müxtəlif
vəznlərdə gəlirlər. Bu cür “ismu alət”lərə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ “dəyişməz” “ismu
alət”lər deyilir. Feli olmayan və alət mənasını bildirən hər bir isim bu
növə aiddir. Məsələn:
‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺑ‬‫ ﺇ‬iynə, ‫ﻣﺢ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻴﻒ‬‫ﺳ‬ ‫ ﹶﻗﹶﻠﻢ‬qələm, ‫ﺳ ﱢﻜﲔ‬ bıçaq, ‫ﻓﹶﺄﺱ‬
nizə, qılınc, balta
Qeyd 4: ‫ﻌ ﹶﻠ ﹲﺔ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ vəznində olan alət bildirən isimlər ‫ﻞ‬
‫ﻋ ﹸ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬ vəznində
cəmlənir. Məsələn:
‫ﺲ‬
 ‫ﻣﻜﹶﺎﹺﻧ‬ süpürgələr ‫ﺴﺔﹲ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ süpürgə
‫ﻖ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻣ‬qaşıqlar ‫ﻌ ﹶﻘﺔﹲ‬ ‫ﻣ ﹾﻠ‬ qaşıq
Qeyd 5: ‫ﺎ ﹲﻝ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ vəznində olan alət bildirən isimlər ‫ﻋﻴ ﹸﻞ‬ ‫ﻣﻔﹶﺎ‬
vəznində cəmlənir. Məsələn:
‫ﺢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣﻔﹶﺎﺗ‬ açarlar ‫ﺎﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ açar



1 Yəni feli olmur.

94
 8. ÑßÊÊÈÇÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓ ﹸﺔ ﻭﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik

Bildiyimiz kimi ərəb dilində isimlər iki qismə bölünür:

1. ‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓ ﹸﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Məarifə” Müəyyən isimlər.
2. ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫“ ﺍﻟ‬Nəkira” Qeyri-müəyyən isimlər.

.‫ﻴﻦﹴ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺩ ﱠﻝ‬ ‫ﻱ‬‫ﻢ ﺍﻟﺬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍﻻ‬:‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻌ ﹺﺮ ﹶﻓ ﹸﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“Məarifə” Müəyyən isimlər – müəyyənliyə dəlalət edən
isimlərdir.
.‫ﻴﻦﹴ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹺﺮ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﻏ‬ ‫ﺩ ﱠﻝ‬ ‫ﻱ‬‫ﻢ ﺍﻟﺬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍﻻ‬:‫ﻫﻮ‬ ,‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬
“Nəkira” Qeyri-müəyyən isimlər – qeyri-müəyyənliyə dəlalət
edən isimlərdir.
Bəzi isimlər öz leksik mənalarına görə “müəyyən” hesab
olunurlar. Leksik mənalarına görə müəyyən hesab olunan isimlərə
xüsusi isimlər (insan, şəhər və s. adları) və əvəzliklər (şəxs, işarə və
nisbi əvəzliklər) daxildir.
Ərəb dilində qeyri-müəyyən isimlər morfoloji və sintaktik
yollarla da müəyyənlik kəsb edə bilirlər. Marfoloji yolla müəyyənlik,
isimlərin əvvəlinə ‫ﹶﺍ ﹾﻝ‬ (əl) artikli (müəyyənlik ədatı) və ya müəyyən
ədatlar əlavə edilməklə düzəlir.
Sintaktik yolla müəyyənlik isə, qeyri-müəyyən isimlərin söz
birləşmələri tərkibində işlənərək müəyyənlik kəsb etməsi ilə yaranır.

95
 ‫ﺔ‬ ‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﹾﻗﺴ‬
Müəyyənliyin növləri

:‫ﺎﻡﹴ‬‫ﻌ ﹸﺔ ﺃ ﹾﻗﺴ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻑ‬

 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Müəyyənliyin yeddi növü var:
1. ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬Damirlər” (Şəxs əvəzlikləri).
.‫ﺋﺐﹺ‬‫ﺎ‬‫ ﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟﻐ‬,‫ﺎ ﹶﻃﺐﹺ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ ﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬,‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠﻢﹺ‬‫ﻤ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ‬‫ﻜﻨ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻆ ﺍﹾﻟ‬
‫ ﺍﻟﱠﻠ ﹾﻔ ﹸ‬:‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ ﺍﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻀﻤ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Damirlər” (Şəxs əvəzlikləri) – danışanı (I
şəxsi), dinləyəni (II şəxsi) və ya haqqında danışılanı (III şəxsi)
bildirmək üçün zahir (görünən) isimlərin əvəzinə qoyulmuş
xüsusi sözlərdir. Danışan ‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ‬‫ﻤ‬ ‫ﺎ( ﺍﹾﻟ‬‫ﹶﺃﻧ‬ - mən, ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ - biz1) birinci

şəxs, dinləyən ‫ﺐ‬

 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﺖ( ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬,‫ﻧﺖ‬‫ﹶﺃ‬ - sən, ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﺘﻦ‬‫ﻧ‬‫ ﺃ‬,‫ﺘﻢ‬‫ﻧ‬‫ ﹶﺃ‬- siz) ikinci
şəxs, barəsində danışılan ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻲ( ﺍﹾﻟﻐ‬ ‫ﻫ‬ ,‫ﻫﻮ‬ -o, ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ,‫ﻫﻦ‬ ,‫ﻫﻢ‬ - onlar)
isə üçüncü şəxsdir.
Zahir (görünən) isimləri damirlərlə əvəz etməkdə məqsəd
sözü qısaltmaq, ixtisar etməkdir. Ərəb dilçiliyində buna
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﺼ‬‫ﺧ‬ ‫ ﺍﻻ‬deyilir.
Damirlər ‫ﻞ‬ ‫ﺼﹸ‬ ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬ayrı yazılan” və ‫ﺼ ﹸﻞ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “bitişən” olmaqla iki
qismə bölünürlər. Həmçinin cümlədəki qrammatik mövqeyinə
görə də ‫ﻊ‬
‫ﺮ ﹾﻓ ﹺ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺿﻤ‬
 “raf (adlıq hal) damirləri”, ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺿﻤ‬
 “nasb
(təsirlik hal) damirləri” və ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺮ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺿﻤ‬
 “cərr (yiyəlik hal)
damirləri” olmaqla üç yerə bölünürlər.
Damirlər barədə dördüncü kitabın 10-cu dərsində daha ətraflı
danışılacaq.

1 ‫ﺤﻦ‬
 ‫“ ﻧ‬biz” damiri əsasən I şəxsin cəmi üçün işlənir. Lakin ُ‫ﻪ‬‫ ﹾﻔﺴ‬‫ ﻧ‬‫ ﱢﻈﻢ‬‫ﻌ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻜﹶﱢﻠﻢ‬‫ﺘ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬özünü mədh
edən, tərifləyən I şəxsin təki” üçün də işlənə bilir. Qurani Kərimdə Allahın
özü barədə
‫ﺤﻦ‬
 ‫“ ﻧ‬biz” deməsi də məhz bu baxımdandır. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﺪﻗﹸﻮﻥﹶ‬ ‫ﺼ‬‫ﻮﻟﹶﺎ ﺗ‬ ‫ﻢ ﻓﹶﻠﹶ‬ ‫ﺎﻛﹸ‬‫ﻠﹶ ﹾﻘﻨ‬‫ ﺧ‬‫ﺤﻦ‬
 ‫ﻧ‬
“Sizi Biz yaratdıq. Bəs nə üçün dirildiləcəyinizi təsdiq etmirsiniz?” (əl-Vaqiə, 57).

96
2. ‫ﻢ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Ələm” (xüsusi isimlər).
.‫ﻨﺔ‬‫ﻩ ﺑﹺﻼ ﹶﻗﺮﹺﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬‫ﻢ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍﻻ‬:‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻢ‬ ‫ﻌ ﹶﻠ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: ‫ﻢ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Ələm” – Adlandırılanı heç bir köməkçi sözə
ehtiyac olmadan (birbaşa) müəyyən edən isimdir.
Tərifin şərhi: ‫ﻢ‬
 ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Ələm” (xüsusi isimlər) – insan, məkan,
heyvana və ya hər hansı bir əşyaya qoyulan addır. Hansı ki, bu
ad onu, əlavə bir izahedici sözə ehtiyac olmadan sair
həmcinslərindən fərqləndirir. “Ələm”lə müəyyənliyin digər
növləri (damirlər, işarə əvəzlikləri, isim movsullar və s.)
arasındakı fərq budur ki, müəyyənliyin digər növləri təyin
etdikləri isimləri söz, işarə, artikl və s. bu kimi köməkçilər
vasitəsilə müəyyənləşdirirlər. “Ələm” isə adlandırılan ismi özü,
heç bir köməkçi sözə ehtiyac olmadan müəyyən edir.
Məsələn: ,‫ﻡ ﹸﻛ ﹾﻠﺜﹸﻮ ﹴﻡ‬ ‫ ﹸﺃ‬,‫ﻤﻦﹺ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ ﻋ‬,‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
“Ələm” (Xüsusi isimlər) quruluşca ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫“ ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬sadə adlar” və
‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬mürəkkəb adlar” olmaqla iki qismə bölünür.
1) ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ ﹾﻔ‬ “Sadə adlar” – tək bir sözdən ibarət olan adlara
deyilir. Məsələn: ‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺑﺮ‬‫ ﺇ‬,‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬,‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ və s. Bu növ adların
hamısı “əl-Morab” (hallanan) olur.
2) ‫ﺐ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Mürəkkəb adlar” – iki ismin izafətindən,
qovuşmasından və ya tam cümlədən ibarət olan adlara
deyilir. “Mürəkkəb adlar” üç cürdür:

a. ‫ﻲ‬‫ﺎﻓ‬‫ﺐ ﺍﻹﺿ‬ ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬İzafə formalı adlar”. Məsələn: ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬
‫ﻳ ﹺﻦ‬‫ﻒ ﺍﻟﺪ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺳ‬ ,‫ﻤﻦﹺ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ ﻋ‬,‫ﷲ‬
ِ ‫ ﺍ‬və s. Bu cür adlar izafə
tərkibli söz birləşməsi kimi hallanırlar. Yəni mudaf
hallanır, mudafun-ileyh isə daim məcrur qalır.
b. ‫ﻲ‬ ‫ﺰ ﹺﺟ‬ ‫ﺐ ﺍ ﹶﳌ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “İki sözün qovuşmasından düzələn
adlar”. Məsələn: ,‫ﻮﺕ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺣ‬ ,‫ﺒﻚ‬‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﺑ‬ ,‫ﻳﻪ‬‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺍ‬‫ ﺭ‬,‫ﻳﻪ‬‫ﻮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻴ‬‫ ﺳ‬və s.

97
 Bu cür adlardan sonu ‫ﻪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ilə bitənlər kəsrə üzərində
“əl-məbni” olurlar (hallanmırlar). Digərləri isə
tənvin qəbul etməyən ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬əl-məmnu
minəs-sarf” isimlər kimi hallanırlar.
c. ‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﺳﻨ‬ ‫ﺐ ﺍﻹ‬
 ‫ﺮ ﱠﻛ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Cümlə formalı adlar”. Bu adlar
ismi və ya feli cümlələrdən ibarət olan adlardır.
Məsələn:
‫ﷲ‬
ُ ‫ﺎ َﺀ ﺍ‬‫ﺎ ﺷ‬‫( ﻣ‬hərfən: Allahın istədiyidir!)
‫ﺎ ﹺﺯﻝﹲ‬‫ﺮ ﻧ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺨ‬
 ‫( ﺍﹾﻟ‬hərfən: xeyir gəlmişdir)
‫ﺮﹰﺍ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺑ ﹶﻄ‬‫ﺄ‬‫( ﺗ‬hərfən: şərri qoltuğuna almışdır)
Bu cür adlar cümlə kimi erab olunurlar.

“Ələm”in (xüsusi isimlərin) mənaca növləri

“Ələm” (xüsusi isimlər) ümumi mənaları baxımından
üç yerə bölünürlər:
1) ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ Ad - şəxsin və ya əşyanın özünə aid olan ad.
Məsələn: ‫ﻦ‬
‫ﺴ‬‫ﺤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ ,‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ ﺧ‬,‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬və s.
2) ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻨ‬‫ﹸﻛ‬ Kunyə - övlad atası və ya anası olmasına
görə verilərək əsasən ‫“ ﹶﺃﺏ‬ata” və ya ‫ﻡ‬ ‫“ ﹸﺃ‬ana” sözləri ilə
başlanan izafə şəkilli adlar1. Məsələn: ‫ﻦ‬
‫ﺴﹺ‬‫ﳊ‬
‫ﺍﹶ‬ ‫ﻮ‬‫ ﺃﺑ‬,‫ﻡ ﹸﻛ ﹾﻠﺜﹸﻮﻡﹴ‬ ‫ ﹸﺃ‬və
s.
3) ‫ﹶﻟ ﹶﻘﺐ‬ Ləqəb – hörmət və ya istehza məqsədilə
verilən adlar. Məsələn: hörmət məqsədilə verilən adlar:
‫ﻕ‬
 ‫ﻭ‬‫( ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﺭ‬haqla batili ayıran), ‫ﻖ‬ ‫ﻳ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫( ﺍﻟ‬doğru danışan)
Ələ salmaq məqsədilə verilən: ‫ﻛ ﹾﻠﺐ‬ ‫( ﹶ‬it), ‫ﺡ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻨﺒ‬‫( ﺍﻟ‬hürən)

1 Kunyə həmçinin, ‫ﺧﺖ‬

 ‫ ﺃﹸ‬,‫ ﺃﹶﺥ‬,‫ﻨﺖ‬‫ ﺑﹺ‬,‫ﺑﻦ‬‫ ﺍ‬sözləri ilə başlanan adlara da deyilir.
98
 ‫ﺐ‬
‫ﺍﻟﱠﻠ ﹶﻘ ﹺ‬‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻴ‬‫ﻨ‬‫ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬‫ﺳ ﹺﻢ ﻭ‬ ‫ﻦ ﺍﻻ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
Mürəkkəb adlarda “ad”, “kunyə” və “ləqəb”in
tərtibi

Adla ləqəb yanaşı gəldikdə ləqəb mütləq addan sonra

gəlməlidir. Məsələn, ‫ﻕ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﺭ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ ,‫ﻳﻖ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫ﺑ ﹾﻜ ﹴﺮ ﺍﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ ﹶﺃﺑ‬və s. Çünki
ləqəb tərif və ya nöqsan bildirdiyinə görə bir növ sifətə
bənzəyir.
Adla kunyə yanaşı gəldikdə adətən kunyə əvvəldə
gəlir. Bunun əksi də mümkündür. Məsələn:
‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺺ‬
‫ﺣ ﹾﻔ ﹴ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪ ﹺﻝ ﺃﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺮ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬
Əbu Hafs (hərfən: Hafsın atası) Ömər adilliyi ilə
tanınıb.
Ad, kunyə və ləqəb yanaşı gələrlərsə, öncə kuyə,
sonra ad, sonra isə ləqəbin gəlməsi daha düzgündür.
Məsələn:
‫ﻕ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﺭ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺺ‬
‫ﺣ ﹾﻔ ﹴ‬ ‫ﻮ‬‫ﺪ ﹺﻝ ﺃﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺮ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬
Əbu Hafs Ömər əl-Fəruq adilliyi ilə tanınıb.

99
 3. ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺍﻹﺷ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “İsmul-İşəra” (İşarə əvəzlikləri).
.‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺔ ﺇﺷ‬ ‫ﺳ ﹶﻄ‬ ‫ﺍ‬‫ﻩ ﹺﺑﻮ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻫﻮ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺍﻹﺷ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: İşarə vasitəsilə ismi1 təyin edən sözlərdir.
İşarə olunan isim ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ təkdə, ‫ﻰ‬‫ﺍ ﹸﳌﹶﺜﻨ‬ ikilikdə və ya ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
cəmdə ola bilər. Bunların hər biri də özü-özlüyündə ‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬
‫ﻤ ﹶﺬ ﱠ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“muzəkkər” və ‫ﺚ‬
‫ﻧ ﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “muənnəs” ola bilər. Bunların hər
birinin özlərinə xas olan işarə əvəzlikləri vardır:

o ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ‬ ‫ﺩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Tək, muzəkkər ismin işarə əvəzliyi.
Tək, muzəkkər ismə ‫ ﺫﹶﺍ‬işarə əvəzliyi ilə işarə olunur.
o ‫ﺚ‬
‫ﻧ ﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﺩ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Tək, muənnəs ismin işarə əvəzlikləri.
Tək, muənnəs ismə ,‫ﺗﻪ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﺗ‬,‫ﻲ‬‫ ﺗ‬,‫ﺫﻩ‬ ,‫ﺫﻩ‬ ,‫ﻱ‬‫ﺫ‬ işarə
əvəzliklərindən biri ilə işarə olunur.

o ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬İkilik halın işarə əvəzlikləri.

‫ﺮ‬ ‫ﻰ ﺍ ﹸﳌ ﹶﺬ ﱠﻛ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ İkilik halın “muzəkkər” isminə‫ﻥ‬ ‫ ﺫﹶﺍ‬işarə
əvəzliyi ilə, ‫ﺚ‬
‫ﻧ ﹸ‬‫ﺆ‬ ‫ﻰ ﺍ ﹸﳌ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬muənnəs” isminə isə ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺗ‬işarə
əvəzliyi ilə işarə olunur. Nasb və cərr hallarında
çevrilib ‫ﻦ‬
‫ﻳ ﹺ‬ ‫ ﹶﺫ‬və ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺗ‬ olurlar.

o ‫ﻗ ﹸﻞ‬‫ﺎ‬‫ﻊ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ ﺍﹾﻟ‬Aqil isimlərin cəminin işarə əvəzlikləri.
Həm muzəkkər, həm də muənnəs aqil isimlərin cəmi
‫ ﺃﹸﻭﻵ ِﺀ‬və ‫ ﺃﹸﻭﻟﹶﻰ‬işarə əvəzliklərindən biri ilə işarə olunur.
‫ ﺃﹸﻭﻵ ِﺀ‬hicaz (ərəb yarımadası) qəbilələrinin istifadə
etdiyi işarə əvəzliyidir. Quranda da məhz bu əvəzlik

1 İşarə olunan isim çox vaxt gözlə görünən olur. Məsələn: ‫ﺎﺏ‬‫ﺘ‬‫ﺬﹶﺍ ﻛ‬‫ ﻫ‬Bu kitabdır. Lakin gözlə
görünməyən, mənəvi şeylər də ola bilər. Məsələn: ‫ﹾﺃﻳﹺﻲ‬‫ﺬﹶﺍ ﺭ‬‫ ﻫ‬Bu mənim fikrimdir.
100
 gəlib. ‫ﺃﹸﻭﻟﹶﻰ‬ isə “təmim” qəbiləsinin istifadə etdiyi işarə
əvəzliyidir.
Bəzən ‫ﺃﹸﻭﻵ ِﺀ‬ qeyri-aqillər üçün də istifadə olunur.
Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺴﺌﹸﻮﻟﹰﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻚ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬

 ‫ﺌ‬‫ﺩ ﹸﻛ ﱡﻞ ﺃﹸﻭﹶﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﹾﻟ ﹸﻔﺆ‬‫ﺮ ﻭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬‫ﻊ ﻭ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ ﺍﻟ‬‫ﻋﹾﻠﻢ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻚ ﹺﺑ‬
 ‫ﺲ ﹶﻟ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﻒ ﻣ‬
 ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ 
“Haqqında məlumatın olmadığı bir işin dalınca getmə.
Çünki qulaq, göz və ürək – bunların hamısı sahibinin
əməlləri barəsində sorğu-sual olunacaqdır.” (əl-İsra, 36)

‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍﻹﺷ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺐ ﹶﺃ‬

 ‫ﺗ‬‫ﺍ‬‫ﻣﺮ‬
İşarə əvəzliklərinin məsafəyə görə dərəcələri

İşarə olunan ismin yaxın və ya uzaq olmasından asılı

olaraq işarə əvəzliklərinin üç dərəcəsi var: yaxın, orta və
uzaq üçün işarə əvəzlikləri.
Əgər işarə olunan isim yaxın olarsa, yuxarıda qeyd
etdiyimiz işarə əvəzlikləri ‫ﻙ‬ və ‫ﻝ‬ hərflərindən təcrid
olunmuş halda istifadə edilir. Əksər hallarda bu işarə
əvəzliklərinin əvvəlinə ‫ﻫـ‬ hərfi əlavə olunur. Bu hərfə
‫ﻪ‬ ‫ﻨﺒﹺﻴ‬‫ﺘ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫( ﻫ‬işarə bildirən “hə”) deyilir. Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu, kitabdır
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu, maşındır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu ikisi kitabdır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺘ‬ Bu ikisi maşındır
‫ﻻ ِﺀ ﻃﹸﻼﺏ‬‫ﻫﺆ‬ Bunlar tələbələrdir
Əgər işarə olunan isim orta uzaqlıqda olarsa, yuxarıda
qeyd etdiyimiz işarə əvəzliklərinə ‫ﻙ‬ “kəf” hərfi əlavə
olunur. Məsələn:

101
 ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﺫﹶﺍ‬ O, kitabdır
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻴ‬‫ ﺗ‬O, maşındır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻚ‬  ‫ ﺫﹶﺍﹺﻧ‬O ikisi kitabdır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻚ‬  ‫ﺎﹺﻧ‬‫ ﺗ‬O ikisi maşındır
‫ﻚ ﻃﹸﻼﺏ‬‫ﺃﹸﻭﻟﺌ‬ Onlar tələbələrdir
Əgər işarə olunan isim daha uzaqda olarsa, tək
muzəkkər üçün işlənən ‫ ﺫﹶﺍ‬və tək muənnəs üçün işlənən ‫ﻲ‬‫ﺗ‬
işarə əvəzliklərinin sonuna ‫ﻝ‬ “ləm” və ‫ﻙ‬ “kəf” hərfləri
əlavə olunur. Digər işarə əvəzliklərində isə orta uzaqlıq
üçün istifadə olunan əvəzliklər uzaq üçün də istifadə
olunur. Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻚ‬  ‫ﻟ‬‫ ﹶﺫ‬O, kitabdır
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ O, maşındır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻚ‬ ‫ ﺫﹶﺍﹺﻧ‬O ikisi kitabdır
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺎﹺﻧ‬‫ ﺗ‬O ikisi maşındır
‫ﻚ ﻃﹸﻼﺏ‬‫ ﺃﹸﻭﻟﺌ‬Onlar tələbələrdir

102
 ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻹﺷ‬
Məkanı işarə etmək üçün istifadə olunan əvəzliklər

Yuxarıda qeyd etdiyimiz işarə əvəzlikləri həm məkan,

həm də qeyri-məkanlar üçün iştifadə olunur. Elə işarə
əvəzlikləri var ki, onlardan yalnız məkanı işarə etmək
üçün istifadə olunur. Bu işarə əvəzlikləri eyni zamanda
məkan zərfləridir. Bu əvəzliklər aşağıdakılardır:

o Yaxın məkana iki əvəzliklə ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫ‬ ilə işarə

olunur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺐ ﹶﺃ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﺎ ﹾﺫ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻮﺍ ﻓ‬‫ﺍﻣ‬‫ﺎ ﺩ‬‫ﺍ ﻣ‬‫ﺑﺪ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﺧﹶﻠﻬ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﻰ ﹺﺇﻧ‬‫ﻮﺳ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻳ‬

‫ﻭ ﹶﻥ‬‫ﻋﺪ‬ ‫ﺎ ﻗﹶﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﻫ‬‫ﺗﻠﹶﺎ ﹺﺇﻧ‬‫ﻚ ﹶﻓﻘﹶﺎ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬
“Onlar dedilər: "Ey Musa! Nə qədər ki onlar
oradadırlar, biz ora heç vaxt girməyəcəyik. Odur ki,
sən və sənin Rəbbin gedin, onlarla vuruşun. Biz isə
burada oturacağıq”. (əl-Maidə, 24)

o Uzaq məkana üç əvəzliklə işarə olunur: ,‫ﻟﻚ‬‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ,‫ﺎﻙ‬‫ﻫﻨ‬

‫ﻢ‬ ‫ﹶﺛ‬. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻦ‬ ‫ﺧﺮﹺﻳ‬ ‫ﻢ ﺍﻟﹾﺂ‬ ‫ﺎ ﹶﺛ‬‫ﺯﹶﻟ ﹾﻔﻨ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ 

“O birilərini də ora yaxınlaşdırdıq”. (əş-Şuəra 64)

103
 4. ‫ﻮ ﹸﻝ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫“ ﺍ‬İsmul-movsul” (Nisbi əvəzliklər).
‫ﺔ‬ ‫ﺳ ﹶﻄ‬ ‫ﺍ‬‫ﻴ ﹴﻦ ﹺﺑﻮ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬‫ﻢ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻫﻮ‬ ,‫ﻮﻝﹸ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻮﻝﹺ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺻﹶﻠ ﹶﺔ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻰ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﺪﻩ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ ﹶﻛ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻤﻠﹶ‬ ‫ﺟ‬
Tərifi: İsmul-movsul (Nisbi əvəzliklər) – özündən
sonra gələn cümlə vasitəsilə müəyyənliyə dəlalət edən
sözlərdir. İsmul-movsuldan sonra gələn cümlə
"‫ﻮﻝ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺻﹶﻠ ﹸﺔ‬
" “silətul-movsul” (ismul-movsulla əlaqəli
cümlə) adlanır.
Keçən dərslərimizdən 1 bilirik ki, ismul-movsuldan
sonra gələn cümlə tam, nəqli və ya şibhu cümlə olur.
Qeyd: İsmul-movsuldan sonra gələn "‫ﻮﻝ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺻﹶﻠ ﹸﺔ‬
"
“silətul-movsul” cümləsində mütləq ismul-movsula
qayıdan damir (şəxs əvəzliyi) olmalıdır2. Bu damirə ‫ﺋﺪ‬‫ﺎ‬‫ﻋ‬
“aid” (qayıdan əvəzlik) deyilir. ‫ﺋﺪ‬‫ﺎ‬‫ﻋ‬ “aid” damir aid
olduğu ismul-movsulla cinsə və kəmiyyətə görə
uzlaşmalıdır. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺭ‬ ‫ﻱ‬‫ﺟ ﹸﻞ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﻟ‬‫ﺟ‬
Məsciddə gördüyüm kişi gəldi
Bu cümlədə ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺭ‬ cümləsi “silətul-movsul”-
dur. Yəni ‫ﻱ‬‫ ﺍﱠﻟﺬ‬nisbi əvəzliyi ilə əlaqəli cümlədir. Bu
cümlədə ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ muttəsil damiri ‫ﺋﺪ‬‫ﺎ‬‫ﻋ‬ “aid” – dir. Yəni ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬
nisbi əvəzliyinə qayıdan əvəzlikdir. Gördüyümüz kimi,
bu damir ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ismul-movsulla cinsə və kəmiyyətə görə
uzlaşıb. İsmul-movsullar aşağıdakılardır:

1Bax, I kitab 9-cu dərs və II kitab 9-cu dərs.

2“Silətul-movsul”dakı “aid” damir, bəzən zahirdə olur, bəzən də nəzərdə tutulur. Bəzi
hallarda da pozulur. Bu mövzunu daha ətraflı öyrənmək istəyən qrammatika kitablarına
qayıtmalıdır.
104
 1. ‫ﻱ‬‫ﹶﺍّﹶﻟﺬ‬ – “hansı (ki)”, tək və muzəkkər (kişi cinsi) üçündür.
Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻱ‬‫ﺍﻟﺬ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Yazı stolunun üzərindəki kitab müəllimindir.
(hərfən: kitab hansı ki, yazı stolunun üzərindədir, müəllimindir.)

2. ‫ﻲ‬‫ﹶﺍﱠﻟﺘ‬ – “hansı (ki)”, tək və müənnəs (qadın cinsi) üçündür.

Məsələn:

‫ﺱ‬
‫ﺪ ّﹺﺭ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹶﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺴﻴ‬
 ‫ﺍﻟ‬

xəbər silətul-movsul sifət mübtəda

Məktəbun qarşısındakı maşın müəllimindir.
(hərfən: maşın hansı ki, məktəbin qarşısındadır, müəllimindir)

3. ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺬ‬ ‫ﺍﱠﻟ‬ - “hansılar (ki)”, cəm və muzəkkər (kişi cinsi) üçündür.
Məsələn:

‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﺧﻠﹸﻮﺍ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺘ‬‫ﻔ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

İndicə sinifə daxil olan gənc oğlanlar kimlərdir?

4. ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻼ‬

‫“ – ﺍﹶﻟ ﱠ‬hansılar (ki)”, cəm və müənnəs (qadın cinsi) üçündür.
Məsələn:

‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻲ‬‫ﺍﹾﻟﻠﱠﺎﺗ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺘﻴ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

İndicə sinifə daxil olan gənc qızlar kimlərdir?

105
 Qeyd 1: ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻼ‬
‫ﺍﹶﻟ ﱠ‬ nisbi əvəzliyi bəzən ‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﻼ‬
‫ﺕ( ﺍﹶﻟ ﱠ‬ əvəzinə ‫)ﺉ‬
kimi də yazılır. Məsələn:
.‫ﺍﺕ‬‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ ﺍﻵ ﹶﻥ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺋ‬‫ﻼ‬
‫ﺕ ﺍﹶﻟ ﱠ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬
İndicə sinifdən çıxan tələbə qızlar çalışqandırlar.

5. ‫ﻥ‬ ‫ ﺍﻟﱠﻠﺬﹶﺍ‬- “hansılar (ki)”, “təsniyə” (ikilik hal) və muzəkkər (kişi

cinsi) üçündür. Məsələn:
‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﻼ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﺩﺧ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠﺬﹶﺍ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻴ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

İndicə sinifə daxil olan iki gənc oğlan kimdir?

6. ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻟﱠﻠﺘ‬ “hansılar (ki)”, “təsniyə” (ikilik hal) və müənnəs (qadın

cinsi) üçündür. Məsələn:
‫ﺼ ﹶﻞ ﺍﻵﻥﹶ؟‬
 ‫ﺎ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﺧﹶﻠﺘ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻟﱠﻠﺘ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﺘ‬‫ﺘ‬‫ﺍﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ ﹺﻦ‬

silətul-movsul sifət mübtəda xəbər

İndicə sinifə daxil olan iki gənc qız kimdir?

7. ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ - “kim ki”, “o kəs ki”, bütün kəmiyyətlər üçün (tək, ikilik
və cəm) və hər iki cins (muzəkkər və muənnəs) aqil isimlər
üçün işlənir1. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﲔ‬
 ‫ﻣﹺﻨ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﹺﺑ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ ‫ﺧ ﹺﺮ‬ ‫ﻮ ﹺﻡ ﺍﻟﹾﺂ‬ ‫ﻴ‬‫ﻭﺑﹺﺎﹾﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺎ ﺑﹺﺎﻟﱠﻠ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ ﹸﻝ ﺁ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺱ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻦ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıqları
halda: "Allaha və Axirət gününə inanırıq"– deyirlər.”. (əl-Bəqərə 8)

1 Bax, II kitab 16-cı dərs.

106
 8. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ “nə ki”, “o şey ki”, bütün kəmiyyətlər üçün (tək, ikilik və
cəm) və hər iki cins qeyri-aqil isimlər üçün işlənir1. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺎ ِﺀ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﻯ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟ‬‫ﺘﻮ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺎ ﹸﺛ‬‫ﻴﻌ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺽ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟﹶﺄ‬‫ﺎ ﻓ‬‫ﻢ ﻣ‬ ‫ﻖ ﹶﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﻱ‬‫ﻮ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Yer üzündə olanların hamısını sizə görə xəlq edən, sonra
göyə tərəf yönəlib onu yeddi qat göy edən Odur”. (əl-Bəqərə
29)

Qeyd 2: Yuxarıda göstərilən ismul-movsullardan “təsniyə” üçün

işlənən ‫ﻥ‬ ‫ ﺍﻟﱠﻠﺬﹶﺍ‬və ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻟﱠﻠﺘ‬ istisna olmaqla yerdə qalanları “əl-məbnidir”
(hallanmır).

1 Bəzi hallarda ‫ ﻣﺎ‬ismul-movsulu aqli üçün də işlənir. Bu hallar aşağıdakılardır:

a. Əgər aqillərlə (insan bildirən) qeyri-aqillər (insan bildirməyən) cəm
şəklində olarlarsa. Məsələn: Uca Allah buyurur:
‫ﻴﻢ‬‫ﻜ‬‫ ﺍﻟﹾﺤ‬‫ﺰﹺﻳﺰ‬‫ ﺍﻟﹾﻌ‬‫ﻮ‬‫ﻫ‬‫ﺽﹺ ﻭ‬‫ﻲ ﺍﻟﹾﺄﹶﺭ‬‫ﺎ ﻓ‬‫ ﻣ‬‫ ﻭ‬‫ﺍﺕ‬‫ﺎﻭ‬‫ﻤ‬‫ﻲ ﺍﻟﺴ‬‫ﺎ ﻓ‬‫ ﻣ‬‫ﻠﱠﻪ‬‫ ﻟ‬‫ﺢ‬‫ﺒ‬‫ﺳ‬
“Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahın şəninə təriflər deyir. O, Qüdrətlidir,
Müdrikdir” (əl-Həşr, 1).
b. Əgər ‫ ﻣﺎ‬ismul-movsulu ilə aqilin özü yox, sifəti nəzərdə tutularsa. Məsələn:
Uca Allah buyurur:
 ‫ﺎﻉ‬‫ﺑ‬‫ﺭ‬‫ﺛﹸﻠﹶﺎﺙﹶ ﻭ‬‫ﻰ ﻭ‬‫ﺜﹾﻨ‬‫ﺎﺀِ ﻣ‬‫ﺴ‬‫ ﺍﻟﻨ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ ﻟﹶﻜﹸﻢ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎﺏ‬‫ﻮﺍ ﻣ‬‫ﺤ‬‫ﻜ‬‫ﻓﹶﺎﻧ‬
“Xoşunuza gələn halal qadınlardan ikisi, üçü və dördü ilə evlənin.” (ən-Nisa, 3).
‫ﺜﹶﻰ‬‫ﺍﻟﹾﺄﹸﻧ‬‫ ﻭ‬‫ ﺍﻟﺬﱠﻛﹶﺮ‬‫ﻠﹶﻖ‬‫ﺎ ﺧ‬‫ﻣ‬‫ﻭ‬
“And olsun kişini və qadını yaradana!” (əl-Leyl, 3).
c. Əgər ‫ ﻣﺎ‬ismul-movsulu ilə nəzərdə tutulan aqil naməlum olarsa. Məsələn,
uzaqdan bir görüntü görüb kim olduğunu dəqiqləşdirməyib deyirsən:
‫ﻯ‬‫ﺎ ﺃﺭ‬‫ ﻣ‬‫ﻈﹸﺮ‬‫ﺍﹸﻧ‬
Gördüyümə bax!
(Hərfən: Bax o şeyəki mən görürəm)
107
 5. ‫ﻒ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺑﹺـ"ﺍﻝ" ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬
"‫ "ﺍﻝ‬Müəyyənlik ədatı ilə müəyyənləşən isimlər.
‫ﺐ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹾﻛ‬ ‫ﻱ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻫﻮ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﻌ ﹺﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺑﹺـ"ﺍﻝ" ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺍ ﹸﳌ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ "‫ﻮ ﹺﻝ "ﺍﻝ‬‫ﺪﺧ‬ ‫ﻒ ﹺﺑ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
Tərifi: "‫"ﺍﻝ‬ Müəyyənlik ədatı ilə müəyyənləşən isimlər -
"‫"ﺍﻝ‬ müəyyənlik ədatı əlavə olunduqdan sonra müəyyənlik
qazanan nəkira (qeyri-müəyyən) isimlərdir.

‫ﻒ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﻉ "ﺍﻝ" ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
"‫ "ﺍﻝ‬Müəyyənlik ədatının növləri
"‫ "ﺍﻝ‬Müəyyənlik ədatının iki növü var:
.‫ﺎ ﹶﻃﺐﹺ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬‫ﻌﻬ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ ٍﺀ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﻌ ﹺﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺔ‬‫ﺪﻳ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫"ﺍﻝ" ﺍﹾﻟ‬ .1

1. Məlum bir şeyin müəyyənliyini bildirən "‫"ﺍﻝ‬: Müraciət

olunana bəlli (məlum) olan bir şeyin müəyyənliyini
bildirir. Bəlli olan isim də üç cür olur:

a. ‫ﺪ ﺍﻟ ﱢﺬ ﹾﻛﺮﹺﻱ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Qeyd olunmaqla bəlli olan” – yəni ‫ﺍﻝ‬
artikli daxil olan isim əvvəlki cümlədə qeyd
olunmaqla artıq bəlli olur. Sonrakı cümlədə isə ‫ﺍﻝ‬
daxil olub onu müəyyənləşdirir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻮ ِﹶﻝ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻰ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﻮ ﹰﻻ
ﹶﻓ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬‫ﺳﹾﻠﻨ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻢ ﹶﻛﻤ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬‫ﻫﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ ﹰﻻ ﺷ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬‫ﺎ ﹺﺇﹶﻟ‬‫ﺳ ﹾﻠﻨ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﹺﺇﻧ‬
“Həqiqətən, Biz Firona elçi göndərdiyimiz kimi sizə də şahidlik
edəcək elçi göndərdik.
Firon elçiyə asi oldu”. (əl-Muzəmmil 15)

b. ‫ﻫﻨﹺﻲ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ ﱢﺬ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Nəzərdə tutulmaqla bəlli olan” – yəni ‫ﺍﻝ‬
artikli daxil olan isim müraciət olunanın zehnində,
nəzərində olmaqla bəllidir. Məsələn, yoldaşın sənə

108
 məktub göndərib, sən də cavabında nəzərdə
tutulmuş məktubu qəsd edərək deyirsən:

‫ﺎﹶﻟ ﹸﺔ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺘﻨﹺﻲ ﺍﻟ‬‫ﺻﹶﻠ‬

 ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﹶﻓ ﹶﻘ‬
Artıq məktub mənə çatdı

c. ‫ﻱ‬
 ‫ﻮ ﹺﺭ‬‫ﺤﻀ‬
 ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Müşahidə olunmaqla bəlli olan” –
yəni ‫ ﺍﻝ‬artikli daxil olan isim göz qabağında olmaqla
bəllidir. Məsələn, stolun üzərindəki kitabı göstərib
yoldaşına deyirsən:
!‫ﺮﹾﺃﻩ‬ ‫ﺏ ﻭﭐ ﹾﻗ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺬ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺧ‬
Kitabı götür və oxu!

‫ﺔ‬ ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻮ ﹺﻝ ﻭﺍﻹﺣ‬‫ﺸﻤ‬

 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﻴﺔﹸ‬‫ﺴ‬
ِ ‫ﻨ‬‫ﺠ‬
‫"ﺍﻝ" ﺍﹾﻟ ﹺ‬ .2

2. Eynicinsli əşyaların ümumiliyini bildirən "‫"ﺍﻝ‬: Bu növ

"‫"ﺍﻝ‬ eynicinsli əşyaların ümumiliyini və bu cinsə aid olan

əşyaların hamısını əhatə etməsini bildirir. Bu növ "‫– "ﺍﻝ‬

in özü də iki növə bölünür:

a. ‫ﺲ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﺩ ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺍ‬‫ﻕ ﺃ ﹾﻓﺮ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻐﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻲ‬‫"ﺍﻝ" ﺍﱠﻟﺘ‬ “Eynicinsli isimlərin hər

birini əhatə etmək üçün işlənən”. Bu növ "‫"ﺍﻝ‬ eyni

cinsdən olan ümumi isimlərin hər birini əhatə etmək
üçün işlənir. Bu növ "‫"ﺍﻝ‬ – in əlaməti "‫" ﹸﻛﻞﱡ‬ “hər”

sözünün onu əvəz edə bilməsidir. Yəni "‫ "ﺍﻝ‬artiklinin

bu mənada işlənməsini bilmək üçün, artikli götürüb
yerinə "‫“ " ﹸﻛﻞﱡ‬hər” sözünü qoyuruq. Əgər məna düz
gələrsə, deməli, "‫"ﺍﻝ‬ artikli eynicinsli əşyaların hər
birini əhatə etmək üçündür. Məsələn:

109
 Allah
buyurur:

‫ﺴ ﹴﺮ‬
 ‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎ ﹶﻥ ﹶﻟﻔ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺼ ﹺﺮ
ﹺﺇ ﱠﻥ ﺍﹾﻟﹺﺈ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﻭ‬
“And olsun axşam çağına!
Həqiqətən, insan ziyan
içərisindədir”. (əl-Əsr 1-2)
Əgər bu ayədə ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺍﹾﻟﹺﺈ‬ sözündəki "‫"ﺍﻝ‬ artiklini

götürüb yerinə "‫ﻛﻞﱡ‬

‫“ " ﹸ‬hər” sözünü qoysaq cümlə belə
olar:
‫ﺴ ﹴﺮ‬
 ‫ﺧ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﹶﻟﻔ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﺴ‬‫ﹺﺇ ﱠﻥ ﹸﻛ ﱠﻞ ﹺﺇ‬
Həqiqətən, hər insan ziyan içindədir

Bu da cümlənin mənasına uyğundur. Deməli, ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﻧﺴ‬‫ﺍﹾﻟﹺﺈ‬

sözündəki "‫"ﺍﻝ‬ artikli (‫ﺲ‬
‫ﻨ ﹺ‬‫ﺠ‬
‫ﺍﹾﻟ ﹺ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻕ ﺃ ﹾﻓﺮ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻐﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻲ‬‫)"ﺍﻝ" ﺍﱠﻟﺘ‬
eyni cinsli əşyaların hər birini əhatə etmək, həmin
əşyaların ümumi olmasına dəlalət etmək üçündür.

b. ‫ﺔ‬ ‫ﻴ ﹶﻘ‬‫ﺤﻘ‬
 ‫ﻒ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﻲ ﻟ‬‫"ﺍﻝ" ﺍﱠﻟﺘ‬ “İsmin mahiyyətini, əsasını
bildirmək üçün işlənən”. Bu növ "‫"ﺍﻝ‬ fərdlərindən
asılı ismin mahiyyətini, əsasını bildirir. Məsələn:

‫ﺔ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ ﺃ ﹾﻏﻠﹶﻰ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺍﻟ ﱠﺬ‬
Qızıl gümüşdən bahadır
Yəni qızılın materialı gümüşdən bahadır.

‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫"ﺍﻝ" ﺍﻟﺰ‬

“Zəid” (əlavə) olan "‫ "ﺍﻝ‬artikli

‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺖ‬

 ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻒ ﻣ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺗﻔ‬ ‫ﻲ ﻻ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ "ﺍﻝ" ﺍﻟﺰ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: “Zəid” (əlavə) olan "‫"ﺍﻝ‬ artikli – daxil olduğu sözə
müəyyənlik verməyən "‫"ﺍﻝ‬ artiklinə deyilir. “Zəid” (əlavə) olan "‫"ﺍﻝ‬
artikli əsasən aşağıdakı növ isimlərdə olur:

110
 1. ‫“ ﺍﻵ ﹶﻥ‬indi” zaman zərfinə daxil olan "‫ "ﺍﻝ‬artikli.
2. ,‫ﻲ‬‫ ﺍﻟﻠﱠﺎﺗ‬,‫ﻳﻦ‬‫ ﺍﱠﻟﺬ‬,‫ﻲ‬‫ ﺍﱠﻟﺘ‬,‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ismul-movsullarına daxil olan "‫"ﺍﻝ‬
artikli.
3. Əslən tərkibində "‫"ﺍﻝ‬ artikli olan bəzi adlar. Məsələn:
‫ﻯ‬‫ﻌﺰ‬ ‫ ﺍﻟ‬,‫ﺕ‬
 ‫( ﺍﻟﻠﱠﺎ‬cahiliyyə dövründə büt adlarıdır).

‫ﺔ‬ ‫ﺼ ﹶﻔ‬
 ‫ﻤ ﹺﺢ ﺍﻟ‬ ‫ﻟﹶﻠ‬ ‫ﻲ‬‫"ﺍﻝ" ﺍﱠﻟﺘ‬
Adlarda sifət mənasını saxlamaq üçün işlənən "‫ "ﺍﻝ‬artikli

Bildiyimiz kimi bəzi adlar sifətlərdən düzəlmişlər. Məsələn,

,‫ﺩﻝﹲ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻋ‬adil” ,‫ﺴﻦ‬
 ‫ﺣ‬ “gözəl” ,‫ﺎ ﹺﺭﺙﹲ‬‫“ ﺣ‬əkinçi” ,‫ﻮﺭ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ “yenilməz” və s. Bu
sifətlər adlara çevirilməmişdən əvvəl müəyyən sifətlərə dəlalət
edirlər. Adlara çevirildikdən sonra isə yalnız adlandırılan şəxsə
dəlalət edirlər və sifət mənalarını itirirlər. Əgər biz sifət mənalı
adlarda adla yanaşı sifət mənasını da qoruyub saxlamaq istəsək, bu
zaman bu adlara "‫"ﺍﻝ‬ artikli əlavə edirik. Bununla da söz "‫"ﺍﻝ‬ artikli
vasitəsilə həm ad, həm də sifət mənasını vermiş olur. Məhz buna
gərə də “sifət mənasını saxlamaq üçün işlənən "‫"ﺍﻝ‬ artikli”
adlanmışdır. Məsələn: ,‫ﻴﻦ‬ ‫ﺴ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ,‫ﺴﻦ‬
‫ﺤ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬,‫ﺎ ﹺﺭﺙﹸ‬‫ ﺍﹾﻟﺤ‬,‫ﺩﻝﹸ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺍﹾﻟﻌ‬və s.
Qeyd: "‫ "ﺍﻝ‬artikli ilə başlayan adlara xitab olunarkən, "‫ "ﺍﻝ‬artikli
düşür. Məsələn:
‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻳ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﺍﹾﻟ‬
‫ﺙ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹸ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ ﻳ‬- ‫ﺙ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ ﹸ‬‫ﺍﹾﻟﺤ‬
‫ﺩ ﹸﻝ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﻋ‬‫ ﻳ‬- ‫ﺩ ﹸﻝ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﻌ‬

111
6. ‫ﺔ‬ ‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻤﻀ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Müəyyənliyə izafə olunmuş isimlər”.
‫ﻒ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﻟﺬﱢﻱ ﺍ ﹾﻛ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻮ‬‫ ﻫ‬,‫ﻌ ﹺﺮ ﹶﻓﺔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﺎﹺﺑ ﹶﻘﺔ‬‫ﻑ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻌ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻪ ﺇﻟﹶﻰ ﻭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﹺﺑﹺﺈﺿ‬
Tərifi: Müəyyənliyə izafə olunmuş isimlər – əvvəl qeyd
etdiyimiz beş növ müəyyən isimlərdən birinə izafə
olunmaqla müəyyənlik qazanan nəkira (qeyri-müəyyən)
isimlərdir. Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Sənin kitabın
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Muhəmmədin kitabı
‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Bunun kitabı
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ‬‫ﺏ ﺍﱠﻟﺬ‬  ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Sinifdən çıxanın kitabı
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Müəllimin kitabı
Yuxarıdakı söz birləşmələrində ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ sözü əslən nəkiradır
(qeyri-müəyyəndir). Lakin müəyyənlikdə olan ‫ﻚ‬
 ‫ ـ‬damirinə,
‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ Muhəmməd adına, ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyinə, ‫ﻱ‬‫ﺍﱠﻟﺬ‬ ismul-
movsuluna və ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “müəllim” sözünə izafə olunmaqla
müəyyənlik qazanaraq izafə olunduğu isimlərin dərəcəsinə
qalxmışdır.

Qeyd: Nəkira (qeyri-müəyyən) isim nəkira ismə izafə

olunduqda isə nəkira (qeyri-müəyyən) olaraq qalır. Lakin
xüsusiləşərək müəyyənliyə yaxınlaşır. Məsələn:
‫ﺐ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺏ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Hər hansı bir tələbənin kitabı

‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹴ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - Hər hansı bir müəllimin kitabı
Yuxarıdakı söz birləşmələrində ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ sözü müəyyənlik
qazanmasa da tələbəyə və ya müəllimə məxsusluğu
bildirməklə xüsusiləşmişdir.

112
 7. ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺩ ﹸﺓ ﺑﹺﺎﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﻤ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ “Müəyyən bir şəxsi nəzərdə tutmaqla
nəkira ismə edilən xitab”.
.ِ‫ﺍﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻪ ﺑﹺﺎﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻌﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻱ ﹸﻗ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻫﻮ‬ ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺩ ﹸﺓ ﺑﹺﺎﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﻤﻘﹾﺼ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ ﺍﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: “Müəyyən bir şəxsi nəzərdə tutmaqla nəkira ismə
edilən xitab – müəyyən bir şəxsi nəzərdə tutmaqla xitab
olunan və bununla da müəyyənlik qazanan nəkira (qeyri-
müəyyən) isimlərdir.
Tərifin şərhi: Bildiyimiz kimi xitab ədatları (‫ﺎ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬ ,‫ﻬﺎ‬‫ ﺃﻳ‬,‫ ﺃﻱ‬,‫ﺎ‬‫)ﻳ‬
vasitəsilə isimlərə müraciət olunmaqla bu isimlər “‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻤﻨ‬ ‫”ﺍﹾﻟ‬
“munədə”yə çeviririlirlər. “Munədə” - xitab olunanı bildirən
isimdir. “Munədə” həm məarifə (müəyyənlikdə), həm də
nəkira (qeyri-müəyyənlikdə) ola bilər. Nəkira ismə xitab iki
cür olur:
a. ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺩ ﹸﺓ ﺑﹺﺎﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﻤ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ “Müəyyən bir şəxsi nəzərdə
tutmaqla nəkira ismə edilən xitab”.
b. ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺓ ﺑﹺﺎﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬‫ﻤ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﺮ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﹶﻏ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ “Müəyyən bir şəxsi nəzərdə
tutmamaqla nəkira ismə edilən xitab”.
Müəyyən bir şəxsi nəzərdə tutmaqla nəkira ismə edilən
xitabda xitab ədatından sonra tək isim1 damma üzərində “əl-
məbni” olur. Məsələn:
‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟﻞﹲ – ﻳ‬ ‫ﺭ‬
Müəyyən bir şəxs nəzərdə tutmayaraq edilən xitabda isə
xitab ədatından sonra tək isim nasbda (təsirlikdə) olur.
Məsələn:
‫ﻼ‬
‫ﺟ ﹰ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟﻞﹲ – ﻳ‬ ‫ﺭ‬
Qayda: Nəkira (qeyri-müəyyən) “munədə” vasitəsilə
müəyyən bir şəxs nəzərdə tutulmuşsa, bu nəkira isim
“məarifə” (müəyyənlikdə) sayılır. Məsələn:

1 Yəni izafə olmayan isim.

113
 ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ sözü nəkiradır (qeyri-müəyyəndir). Əgər biz müəyyən
bir şəxsi nəzərdə tutmaqla ‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ (ey kişi!) deyə xitab etsək,
‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ sözü müəyyənləşər.
Qayda: Nəkira (qeyri-müəyyən) “munədə” vasitəsilə
müəyyən bir şəxs nəzərdə tutulmamışsa, nəkira isim nəkira
qalır, müəyyənlik qazanmır. Məsələn, kor kişinin yoldan
keçənlərə ‫ﻼ‬
‫ﺟ ﹰ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ (ey kişi!) deməsində, ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ sözü müəyyənlik
qazanmır.
Qeyd: Xüsusi isimlər (insan adları) xitab olunarkən xitab
vasitəsilə deyil, əslən müəyyənlikdə olduqları üçün
müəyyən sayılırlar. Məsələn, ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ (ey Muhəmməd!)
dedikdə ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ sözü xitabla müəyyənlik qazanmış olmur.
Çünki o əslən müəyyənlikdədir.



114
 9. ÄÎÃÃÓÇÓÍÚÓ ÄßÐÑ
‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ﻺﺿ‬‫ﻟ ﹺﻢ ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ ﹺﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﻥ ﺍﻟﹾ‬ ‫ﻮ‬‫ﻑ ﻧ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬
“Təsniyə” və “düzgün kişi cinsi cəmi”ndəki ‫“ ﻥ‬nun” hərfinin izafə
səbəbindən düşməsi

Bildiyimiz kimi ‫ﻰ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “təsniyə” (ikilik hal) isim və sifətlərin

sonuna ( ‫ﻥ‬ ‫) َـ ﺍ‬ şəkilçisini, ‫ﻢ‬

 ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ “düzgün müzəkkər cəm”

isə isim və sifətlərin sonuna ( ‫) ُـ ﻭ ﹶﻥ‬ şəkilçisini artırmaqla düzəlir1.

Bu şəkilçilərdə ‫ﺍ‬ və ‫ﻭ‬ hərfləri ismin raf (adlıq hal) hal əlamətini
bildirir. Nasb (təsirlik) və cərr (yiyəlik) hallarında bu hərflər ‫ﻱ‬
hərfinə çevrilirlər. Şəkilçilərin sonundakı ‫ ﻥ‬hərfi isə bir növ “tənvin”
rolunu oynayır2.
‫ﺔ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ﺪ ﺍﻹﺿ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻟ ﹺﻢ ﻋ‬‫ﺎ‬‫ﻤ ﹶﺬ ﱠﻛ ﹺﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻤ ﹺﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻰ ﻭ‬‫ﻤﹶﺜﻨ‬ ‫ﻮ ﹸﻥ ﺍﹾﻟ‬‫ﻑ ﻧ‬
 ‫ﺤ ﹶﺬ‬
 ‫ﺗ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: İzafə zamanı “təsniyə” və “düzgün müzəkkər cəm”də
hər iki şəkilçinin (‫ﻥ‬
 ‫ َـ ﺍ‬və ‫ )ُـ ﻭ ﹶﻥ‬sonuncu ‫“ ﻥ‬nun”u pozulur. Məsələn:
Raf halda:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ Bu ikisi həmidin kitablarıdır
‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻻ ِﺀ‬‫ﻫﺆ‬ Bunlar Universitetin müəllimləridir
Nasb halda:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻲ ﺣ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺃ‬‫ ﹶﻗﺮ‬Həmidin iki kitabını oxudum
‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬Universitetin müəllimlərini gördüm
Cərr halda:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻲ ﺣ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺖ ﹺﺑ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺗ‬‫ ﺃ‬Həmidin iki kitabını gətirdim
‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺖ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Universitetin müəllimlərinə salam verdim

1 Bax, I kitab 10 və 18-ci dərslər.

2
Bax, II kitab 20-ci dərs.
115
 Qeyd: Raf və nasb hallarında “təsniyə” şəkilçisinin “nun”-u
düşdükdən sonra sonundakı ‫ﻱ‬
 ‫َـ‬ hərfi “həmzətul-vasl” (birləşdirici
həmzə) ilə yanaşı düşdükdə çevirilib ‫ﻱ‬
‫ َـ ﹺ‬olur. Məsələn:
‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺑ ﹺﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ - ‫ﺱ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬
Müəllimin iki kitabı

‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ‬‫ﻤ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﻨﺔﹲ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬‫ﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺀٌ ﺳ‬‫ﻭ ﻳ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻟﻒ‬‫ﻩ ﺃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ ﺁ‬‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎﹶﻓ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺇﺿ‬
Sonu sakin “əlif” və ya “yə” ilə bitən isimlərin I şəxsin təkinin ‫ـِﻲ‬
bitişən əvəzliyinə izafə olunması

‫ﺎ َﺀ‬‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ ﻓﹶﺈ ﱠﻥ ﻳ‬‫ﻤ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﻨﺔﹲ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬‫ﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺀٌ ﺳ‬‫ﻭ ﻳ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻟﻒ‬‫ﻩ ﺃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻱ ﺁ‬‫ﻢ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻒ ﺍ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﺇﺫﹶﺍ ﹸﺃﺿ‬:‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
.‫ﺣﺔﹰ‬ ‫ﻮ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ ‫ﺗﻜﹸﻮ ﹸﻥ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ ﹺﻢ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Qayda: Sonu sakin “əlif” (‫ـﺎ‬ ,‫)ـﻰ‬ və ya sakin “yə” (‫ﻲ‬  ‫ )ـ‬ilə
bitən isimlər I şəxsin təkinin ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunduqda
“yə” ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi fəthələşib ‫ﻱ‬
 olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻯ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺏ ﹸﺃ‬
 ‫ﺂ ﹺﺭ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﻟ‬‫ﻭ‬ ‫ﻲ‬‫ﻨﻤ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﻏ‬ ‫ﺎ‬‫ﺶ ﹺﺑﻬ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻮ ﱠﻛﹸﺄ‬ ‫ﺗ‬‫ﻱ ﹶﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻋﺼ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬
“Musa dedi: "Bu mənim əsamdır. Ona söykənir və onunla
qoyunlarıma yarpaq silkələyirəm. Bu, mənim üçün başqa işlərə də
yarıyır”. (Taha 18)

‫ﺸﻘﹶﻰ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬‫ﻀ ﱡﻞ ﻭ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻱ ﻓﹶﻼ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻫﺪ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬‫ﺗ‬‫ﻤ ﹺﻦ ﺍ‬ ‫ﹶﻓ‬
“Hər kəs Mənim doğru yol göstərən bələdçimin ardınca getsə, nə
yolunu azar, nə də bədbəxt olar”. (Taha 123)
Bu ayələrdəki ‫ﻱ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻋﺼ‬ və ‫ﻱ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻫﺪ‬ sözləri ‫ﺎ‬‫ﻋﺼ‬ və ‫ﺪﻯ‬ ‫ﻫ‬ sözlərinin ‫ـِﻲ‬
bitişən əvəzliyinə izafəsindən ibarətdir.
Qeyd: İkilik halda olan isimlər də I şəxsin təkinin ‫ـِﻲ‬ bitişən
əvəzliyinə izafə olunduqda, “yə” hərfi fəthələşir. Çünki izafə zamanı
‫ﻥ‬ ‫َـ ﺍ‬ və ya ‫ﻦ‬
‫ﻳ ﹺ‬ ‫َـ‬ şəkilçilərindən ‫ ﻥ‬düşür və isim sakin “əlif” və ya “yə”

116
ilə bitir. Bu səbəbdən ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə olunduqda, “yə”
‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyi fəthələşir. Məsələn:
Raf halda: ‫ﻱ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻥ ﺃ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ - Bu ikisi mənin qardaşlarımdır
Nasb halda: ‫ﻱ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺖ ﺃ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬- İki qardaşımı gördüm
Cərr halda: ‫ﻱ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺃ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ - İki qardaşıma salam verdim

‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ﻼ ﻭﻛ‬‫ﻛ ﹶ‬

‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ ﻛ‬isimləri

‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ﻛ‬ cümlədə “təsniyəni” (ikilik halı) təkid etmək üçün
istifadə olunan, ləfzən 1 təkdə, mənaca isə ikilikdə olan isimlərdir.
Mənaları “hər iki” və ya “ikisi də” deməkdir. ‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ müzəkkər üçün,
‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ ﻛ‬isə muənnəs üçün işlənir.
‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ﻛ‬ zahirən və mənaca ‫ﹸﻛ ﱡﻞ‬ sözünün ikilik formasına
bənzəsə də əslində ondan düzəlməyiblər. Yalnız izafə olunmaqla
işlənirlər. İzafə olunduqları isim ikiliyə dəlalət edən və
müəyyənlikdə olmalıdır. Həm damirlərə (şəxs əvəzliklərinə), həm
də adi isimlərə izafə oluna bilirlər.
Damirlərə izafə olunarkən ikilik hal kimi erab olunurlar. Yəni
raf əlaməti ‫“ ﺍ‬əlif”, nasb və cərr əlaməti isə ‫“ ﻱ‬yə” olur. Məsələn:

‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻛ‬Onların hər ikisi çalışqandırlar
‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﻬﻤ‬‫ﻛﹶﻠ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬Onların hər ikisini gördüm
‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﻬﻤ‬‫ﻛﹶﻠ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺖ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Hər ikisinə salam verdim

1
Yəni quruluşca.
117
 Adi isimlərə izafə olunduqda isə “maqsur” isimlər kimi
nəzərdə tutulan hərəkələrlə erab olunurlar. Məsələn:

‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻼ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ ﻛ‬Hər iki tələbə çalışqandır
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻼ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ﺖ ﻛ‬  ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬Hər iki tələbəni gördüm
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻼ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﻛ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Hər iki tələbəyə salam verdim
Gördüyümüz kimi, cümlələrdəki ‫ﻼ‬‫ﻛ‬ ismi dəyişmədi. Raf halın
əlaməti nəzərdə tutulan “damma”, nasb halın əlaməti nəzərdə
tutulan “fəthə”, cərr halın əlaməti isə nəzərdə tutulan “kəsrə”dir.
Qeyd: Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ﻛ‬ isimləri
quruluşca “mufrad” (təkdə), mənaca isə “musənnə”dir
(ikilikdədirlər). Uzlaşma tələb olunan yerlərdə ‫ﻼ‬
‫ﻛ ﹶ‬ və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ﻛ‬ isimlərini
həm quruluşuna görə “mufrad” (təkdə), həm də mənasına görə
musənnə (ikilikdə) kimi götürmək olar. Lakin quruluşuna görə
“mufrad” götürülməsi daha çoxdur. Qurani Kərimdə də məhz
quruluşu nəzərə alınaraq “mufrad” götürülmüşdür. Məsələn:

o Quruluşu nəzərə alınaraq “mufrad” götürülməsinə misal:

‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻼ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ ﻛ‬Hər iki tələbə çalışqandır
Allah
buyurur:

‫ﻴﺌﹰﺎ‬‫ﺷ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺗ ﹾﻈ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺖ ﹸﺃ ﹸﻛﹶﻠﻬ‬
 ‫ﺗ‬‫ﻴ ﹺﻦ ﺁ‬‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻛ ﹾﻠﺘ‬ 
“Hər iki bağ öz barını verdi və bu bardan heç bir şey
əskilmədi”.
(əl-Kəhf 18)
Ayədən görürük ki,
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻛ ﹾﻠﺘ‬  “Hər iki bağ” cümləsində ‫ﺎ‬‫ﻛ ﹾﻠﺘ‬
isminin quruluşu nəzərə alınaraq ‫ﺖ‬
 ‫ﺗ‬‫“ ﺁ‬verdi” feli təkdə işlənmişdir.
o Mənası nəzərə alınmaqla “musənnə” götürülməsinə misal:

‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺒ‬‫ﻟ‬‫ﻼ ﺍﻟﻄﱠﺎ‬‫ ﻛ‬Hər iki tələbə çalışqandırlar

118
 (‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ – ‫ﻰ‬‫ﻌ ﹺﻞ )ﺃﺗ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﻍ ﺍﻷ‬
‫ﻮ ﹸ‬ ‫ﺻ‬

‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ - ‫ﻰ‬‫“ ﺃﺗ‬Gəldi – gəlir” felinin əmr forması

‫ﻰ‬‫ﺃﺗ‬ feli madidir (keçmiş zamandadır), mudardə (indiki-gələcək

zamanda) ‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ olur. Mənası, “gəldi – gəlir” deməkdir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻴ ﹴﻢ‬‫ﺳﻠ‬ ‫ﺐ‬
‫ﻪ ﹺﺑ ﹶﻘ ﹾﻠ ﹴ‬ ‫ﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻦ ﹶﺃﺗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹶﻥ
ﹺﺇﻟﱠﺎ‬‫ﺑﻨ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﻊ ﻣ‬ ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻳ‬ ‫ﻡ ﻟﹶﺎ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬
“O gün ki, nə var-dövlət, nə də oğul-uşaq bir fayda verməyəcək.

Ancaq sağlam bir qəlblə Allahın hüzuruna gələnlərdən başqa!".
(əş-Şuəra, 88-89)

‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ - ‫ﻰ‬‫ﺃﺗ‬ felinin əmr forması ‫ﺖ‬

 ‫ﻳ‬‫ﺍ‬ “gəl!” - dir. Əslində isə ‫ﺖ‬
 ‫ﺍﹾﺋ‬
formasında olmalı idi. Dilə asan olsun deyə əmr formasındakı ‫ﺋـ‬
“həmzə” ‫“ ﻱ‬yə” ilə əvəz olunub və əmr forması ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ ﺍ‬şəklini almışdır.
Bu fel ‫ﺑﹺـ‬ hərfu-cəri ilə işləndikdə “gətirmək” mənasını verir.
Məsələn:
!‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﺏ ﻳ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺖ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺍ‬
Kitabı gətir, ey Həmid!
Allah
buyurur:

‫ﲔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻮﻧﹺﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ ﹶﺃ ﹾﻥ‬‫ﺎ ﹶﻗ‬‫ﺷﻬ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻴﻨﹺﻲ ﹺﺑ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬‫ﻤﹶﻠﹸﺄ ﹶﺃ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﻳ‬
“Süleyman dedi: "Ey əyanlar! Onlar müti olaraq yanıma gəlməmiş
hansınız onun taxtını mənə gətirə bilər?”.
(ən-Nəml, 38)

119
 Qeyd: ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ ﺍ‬əmr felindən əvvəl ‫ﻭ‬ və ya ‫ ﻓﹶـ‬bağlayıcılarından biri
gəldikdə felin ‫ﺍ‬ əmr həmzəsi pozulur, ‫ﻱ‬ hərfi isə öz əvvəlki
vəziyyətinə qayıdır, yəni ‫“ ﺋـ‬həmzəyə” çevrilir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺮ‬ ‫ﻱ ﹶﻛ ﹶﻔ‬‫ﺖ ﺍﱠﻟﺬ‬

 ‫ﺒ ﹺﻬ‬‫ﺏ ﹶﻓ‬
‫ﻐ ﹺﺮ ﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺕ ﹺﺑﻬ‬
 ‫ﻕ ﹶﻓ ﹾﺄ‬
‫ﺸ ﹺﺮ ﹺ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬
‫ﻤ ﹺ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻲ ﺑﹺﺎﻟ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻢ ﹶﻓﹺﺈ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﻫ‬‫ﺑﺮ‬‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﹺﺇ‬
“İbrahim: "Allah günəşi məşriqdən gətirir. Sən də onu məğribdən
gətir!"– dedikdə, o kafir çaşıb qalmışdı".
(əl-Bəqərə, 258)
Allah
buyurur:

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻠﺤ‬‫ﺗ ﹾﻔ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱠﻠ ﹸﻜ‬ ‫ﻪ ﹶﻟ‬ ‫ﺗﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺍ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﺍﹺﺑﻬ‬‫ﺑﻮ‬‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺒﻴ‬‫ﻮﺍ ﺍﹾﻟ‬‫ﻭﹾﺃﺗ‬ 
“Evlərə qapılarından daxil olun! Allahdan qorxun ki, bəlkə nicat
tapasınız". (əl-Bəqərə, 189)



120
 10. ÎÍÓÍÚÓ ÄßÐÑ
‫ﺎ‬‫ﻋﻬ‬ ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﻭ ﺃ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
Cümlə və növləri

‫ﺰ ﹸﻝ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ﺃ‬،‫ﻋ ﹴﻞ‬ ‫ﻭﹶﻓﺎ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺒ ﹴﺮ ﺃ‬‫ﺧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﻮ‬ ‫ﺗ ﹶﻜ‬ ‫ﻣﺎ‬ - ‫ﻤ ﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
‫ﻤﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ ﹺﺰﹶﻟ‬‫ﻣ‬
Tərifi: Cümlə - mübtəda və xəbərdən, və ya fel və faildən, və
ya fel və faili əvəz edən sözlərdən ibarət olan sözlərin birləşməsinə
deyilir.
Tərifin şərhi: Məsələn, ‫ﻟﺐ‬‫ ﻃﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ cümləsində, ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻣ‬
“mübtəda”, ‫ﻟﺐ‬‫ﻃﹶﺎ‬ “xəbərdir”. ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ ﺟ‬cümləsində, ‫ﺎ َﺀ‬‫“ ﺟ‬fel”, ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
“fail”dir”.
Tərifdə “fel və faili əvəz edən sözlər” dedikdə, felin məchul növü
ilə “naib fail”, və ya fel mənasını verən ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹴ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “feli isimlər” nəzərdə
tutulur. Çünki “naib fail” əslində “məful bihi”dir, faili əvəz edir.
“Feli isimlər” isə həm fel həm də fail mənasını daşıyırlar.

‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Cümlənin quruluşca növləri

Cümlənin tərifindən göründüyü kimi cümlələr quruluşuna

görə iki cürdür. Birinci: mübtəda və xəbərdən ibarət olan cümlə,
ikinci: fel və faildən, və ya fel və faili əvəz edən sözlərdən ibarət olan
cümlə. Mübtəda və xəbərdən ibarət olan cümləyə ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ “ismi
cümlə”, fel və faildən ibarət olan cümləyə isə, ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ “feli cümlə”
deyilir. Beləliklə, cümlənin iki növü var:
1. ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ “İsmi cümlə”;
2. ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ “Feli cümlə”;
İndi isə cümlənin bu iki növünü ayrı-ayrılıqda öyrənək.

121
 ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
Birinci: İsmi cümlə
:‫ﻴﺔ‬‫ﺗ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍﻵ‬‫ﺷﻴ‬ ‫ﺪ ﺍﻷ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﺭﻫ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹸﻥ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻤ ﹶﻠ ﹸﺔ ﺍ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: İsmi cümlə - aşağıda qeyd olunanlardan biri ilə
başlayan cümlələrdir:
1. ‫ﺻﺮﹺﻳﺢ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “Aşkar isim”. Aşkar isim dedikdə - müəyyən
edilə bilən, adi isimlər nəzərdə tutulur. Məsələn,
görünən damirlər (şəxs əvəzlikləri), işarə əvəzlikləri,
xüsusi adlar, və s. Məsələn:
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Kitab yenidir
‫ﻟﺐ‬‫ﺎ ﻃﹶﺎ‬‫ ﺃﻧ‬Mən tələbəyəm
‫ﺳﺔﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ Bu məktəbdir
‫ﻣﺮﹺﻳﺾ‬ ‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ ﺧ‬Xalid xəstədir
Bu cümlələrdə ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬, ‫ﺎ‬‫ﺃﻧ‬, ‫ﻩ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ , ‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺧ‬ sözləri ‫ﺻﺮﹺﻳﺢ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬
“aşkar” isimlərdir.
2. ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ “Masdar muəvval” 1 (törəmə məsdər).
“Masdar muəvval” - ‫ﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭﻳ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ )ﺃﻥﹾ( ﺍ ﹶﳌ‬məsdər bildirən “‫ ”ﺃ ﹾﻥ‬və
‫ﺎ ﹺﺭﻉ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻓ‬ mudari felindən (‫ ﺃ ﹾﻥ‬+ mudari feli) ibarət olub
və məsdər mənasını bildirən söz birləşməsinə deyilir.
Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ ﹸﻜ‬‫ﻴﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻮﻣ‬‫ﺗﺼ‬ ‫ﻭﹶﺃ ﹾﻥ‬ 
“Oruc tutmaq sizə daha xeyirlidir” (əl-Bəqərə , 184)

1 Bax II kitab 17-ci dərs.

122
 3. ‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﺒﻪ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ “Felə oxşar hərf”1. Felə oxşayan hərflər
dedikdə ‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacıları ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫) ﹺﺇﻥﱠ‬
nəzərdə tutulur. Bildiyimiz kimi ‫ﻥ‬ ‫ ﹺﺇ ﱠ‬və onun bacıları
‫ﺦ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻨﻮ‬‫ ﺍﻟ‬ən-Nəvasix (nəsx edən sözlər) adlanır. ‫ ﺇ ﱠﻥ‬və onun
bacıları ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫ ) ﹺﺇﻥﱠ‬ismi cümlələrə daxil
olub, mübtədanı mənsub (təsirlik halda), xəbəri isə
mərfu (adlıq halda) edir. Bu zaman mübtəda dəyişərək
daxil olduğu “ən-Nəvasix” sözün ismi, xəbər isə xəbəri
adlanır2.
‫ﺇ ﱠﻥ‬ və onun bacılarının ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫“ ) ﹺﺇﻥﱠ‬felə
oxşar hərf” adlanmasına səbəb bu hərflərin fel mənası
daşımalarıdır. Məsələn:
‫ ﺃ ﱠﻥ‬,‫ﺪ ﹺﺇﻥﱠ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬‫ﻑ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ , təkid (təsdiq) bildirir və “təkid
etmək” mənasını verir.
‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ ﹶﻟ‬- ‫ﺮﺟﹺﻲ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ümid və arzu bildirir və “ümid
etmək”, “arzu etmək” mənasını verir.
‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﹶﻟ‬ – ‫ﻙ‬ ‫ﺍ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻑ ﺍ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ tamamlama bildirir və
“tamamlamaq” felinin mənasını verir.
‫ﹶﻛﹶﺄ ﱠﻥ‬ – ‫ﻪ‬ ‫ﺸﺒﹺﻴ‬‫ﻑ ﺍﻟﺘ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ bənzətmə bildirir və “bənzətmək”
felinin mənasını verir.
‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻲ – ﹶﻟ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺘ‬‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ Arzu, istək, dilək bildirir və “arzu
etmək” felinin mənasını verir. Bu hərflərdən biri ilə
başlayan cümlə də ismi cümlədir. Məsələn:
‫ﻬﻞﹲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺱ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ ﺇ ﱠﻥ ﺍﻟ‬Həqiqətən, dərs asandır
‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﹶﻛﹶﺄ ﱠﻥ ﺍﹾﻟ‬Sanki kitab müəllimdir

1 Bu mövzu IV kitabda daha ətraflı keçiləcək inşəallah.

2 Bax: II kitab 1-ci dərs.
123
 ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
İkinci: Feli cümlə
:‫ﻴﺔ‬‫ﺗ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻵ‬‫ﺪ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﺭﻫ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹸﻥ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻤ ﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: Feli cümlə - aşağıda qeyd olunan fel növlərindən biri ilə
başlayan cümlələrdir:
1. ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌﻞﹲ ﺗ‬ ‫ﻓ‬ “Tam fel”. Tam fel - həm hərəkəti, həm də
zamanı bildirən və “fail” (feli icra edən isim) tələb edən
fellərdir1. Məsələn:
‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺝ ﺣ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ Həmid çıxdı
‫ﻲ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ Uşaq ağlayır
‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺖ ﺍﻟ‬
ْ ‫ﻌ‬ ‫ ﹶﻃﹶﻠ‬Günəş doğdu
Bu cümlələrdəki fellərin hər biri (‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ,‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ ,‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻡ ) ﹶﻃﹶﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗ‬
“tam feldir”. Çünki hər biri həm hərəkəti, həm də
zamanı bildirir. Həmçinin, hər bir fel “fail” (feli icra
edən) tələb edir. Fail olmasa bu fellərlə cümlə
tamamlanmaz.
‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ feli həm “çıxmaq” hərəkətini, həm də bu
hərəkətin keçmiş zamanda baş verməsini bildirir.
Həmçinin, feli icra edən fail ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬sözünü tələb edir.
‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ feli “ağlamaq” hərəkətini və bu hərəkətin indiki
zamanda baş verməsini bildirir. Fail isə ‫ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬ (uşaq)
sözüdür.
‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻃﹶﻠ‬ feli də həm “doğmaq” hərəkətini, həm də bu
hərəkətin keçmiş zamanda baş verməsini bildirir.
Həmçinin, ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ (günəş) faili olmasa cümlə
tamamlanmır.

1 Təsirli fel olduqda isə “fail”lə yanaşı “məful bih” tələb edirlər.
124
 2. ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻌﻞﹲ ﻧ‬ ‫ﻓ‬ “Naqis fel”1. Naqis fel - hərəkəti deyil, yalnız zamanı
bildirən və “fail” (feli icra edən isim) deyil, isim və xəbər tələb
edən fellərdir. Yəni “naqis fellər” məna baxımından hərəkət
bildirməyib, yalnız zamanı bildirir. Həmçinin “fail” (feli icra
edən isim) deyil, rafda (adlıqda) olan isim və nasbda (təsirlikdə)
olan xəbər tələb edir. “Naqis fellər” ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacılarıdır.
Bildiyimiz kimi ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ və onun bacıları “ən-Nəvasix”lərdir. Yəni
ismi cümlələrə daxil olub mübtədanı mərfu (adlıq halda), xəbəri
isə mənsub (təsirlik halda) edir. Bu zaman mübtəda dəyişərək
daxil olmuş “naqis felin” ismi, xəbər isə “naqis felin” xəbəri
adlanır. Məsələn:
‫ﺎﺭﹺﺩﹰﺍ‬‫ﻮ ﺑ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻛﹶﺎﻥ ﺍﹾﻟ‬ Hava soyuq idi

‫ﻲ‬‫ﺒﻜ‬‫ﻳ‬ ‫ﺩ ﺍﻟ ﱢﻄ ﹾﻔ ﹸﻞ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬ Uşaq az qala ağlamışdı

‫ﻣﺮﹺﻳﻀﹰﺎ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍ ﹶﻝ ﺣ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ﻣ‬ Həmid hələ də xəstədir

‫ﺐ‬
‫ﻌ ﹴ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺱ ﹺﺑ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺲ ﺍﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ Dərs çətin deyil

Bu cümlələrdəki ‫ﻛﹶﺎﻥ‬, ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬, ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ﻣ‬, ‫ﺲ‬

 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ felləri naqis fellərdir.
Diqqət etsək görərik ki, bu fellər hərəkətə deyil, yalnız zamana
dəlalət edir. Məsələn, ‫ ﻛﹶﺎﻥ‬feli xəbəri keçmiş zamana aid edir və
“idi” mənasını verir. ‫ﺩ‬ ‫ ﻛﹶﺎ‬feli də xəbərin yaxın olduğunu bildirir

və “az qala” mənasını verir. ‫ﺍ ﹶﻝ‬‫ﺎ ﺯ‬‫ﻣ‬ feli xəbərin davam etməsini
bildirir və “hələ də” mənasını verir. ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ feli xəbəri indiki
zamanda inkar edir və “deyil” mənasını verir. Gördüyümüz
kimi bu fellərin heç biri hərəkətə dəlalət etmir. Bu fellərin faili
yoxdur. Hər birinin ismi və xəbəri vardır. Digər yerdə qalan

1 Burada “naqis” dedikdə III kök hərfi xəstə hərf (‫ )ﻭ ﻱ‬olan fel növü nəzərdə tutulmur.
Ümumiyyətlə, “naqis fel” termini ilə ərəb dili qrammatikasında iki şey nəzərdə tutulur:
1- “Səhih” felin qarşılığında işlənən və III kök hərfi xəstə hərf (‫ )ﻭ ﻱ‬olan fel növü;
2- “Tam” felin qarşılığında işlənən və cümlədəki roluna və mənasına görə naqis olan fel
növü. Bu dərsdə də məhz bu növ “naqis fel” nəzərdə tutulur.
125
 naqis fellər də belədir. Bu fellərin “fel” adlanmasına səbəb isə
felin əlamətlərini qəbul etməsidir.
Qeyd: Naqis fellər təsrif olunub-olunmama1 baxımından da
iki yerə bölünürlər:
1- ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “Təsrif olunan” – “madi” (keçmiş zaman),
“mudari” (indiki-gələcək zaman), “əmr” və “məsdər”
formaları olan naqis fellərə deyilir. Məsələn: ,‫ ﻛﹶﺎﺩ‬,‫ﻛﹶﺎﻥﹶ‬
َ‫ﺍﻝ‬‫ ﺯ‬və s.
2- ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﺠ‬ “Cəmid” (dəyişməz) – yalnız “madi” (keçmiş
zaman) formasında gələn və “mudari” (indiki-
gələcək zaman), “əmr” və “məsdər” formaları
olmayan naqis fellərə deyilir. Məsələn: ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ “deyil”,
‫ﻰ‬‫ﻋﺴ‬ “ola bilsin”, ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹺﻧ‬ “nə gözəl” və ‫ﺲ‬
 ‫ﹺﺑﹾﺌ‬ “nə pis” naqis
felləri nəzərdə tutulur. Bu fellərin yalnız “madi”
forması mövcuddur.

1“Təsrif olunma” dedikdə - felin madi (keçmiş), mudari (indiki-gələcək), əmr və məsdər
formalarının olması nəzərdə tutulur.
126
 ‫ﻉ‬
‫ﻭ ﹺ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﺎ ﹸﻝ ﺍﻟ‬‫ﺃ ﹾﻓﻌ‬
Başlanğıc bildirən fellər

“Başlanğıc bildirən fellər” - ‫ﺦ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻨﻮ‬‫ﺍﻟ‬ “ən-Nəvasix”lərin ikinci

növü olan “‫ﻥ‬
‫”ﻛﹶﺎ ﹶ‬- nin bacılarındandırlar. Başlanğıc bildirən fellər
çoxdur. Lakin ən çox istifadə olunanları bunlardır: – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ – ‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺸﹶﺄ – ﹶﺃ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻖ – ﹶﻃ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬
Bu fellər tam fel kimi ayrı-ayrılıqda müxtəlif mənalar versələr
də, naqis fel kimi yalnız bir mənada “başladı” mənasında işlənirlər1.
Əsl mənaları aşağıdakılardır:
‫ﺸ ﹶﺄ‬ ‫ﻧ‬‫ﺃ‬ - Tikmək, əsasını qoymaq
‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﹶﺃ‬ - Götürmək
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ - Etmək
‫ﻖ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ - Sallanmaq
‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﹶﻃ‬ - Başlamaq
Əməli və mənası: “Başlanğıc bildirən fellər”- ismi cümləyə
təsiri baxımından “‫ﻥ‬
‫”ﻛﹶﺎ ﹶ‬- nin əməlini edirlər. Yəni ismi cümlələrə
daxil olub mübtədanı rafda (adlıqda), xəbəri isə nasbda (təsirlikdə)
edir və xəbərin başlanmasını bildirirlər. Bu zaman mübtəda və
xəbər dəyişib yuxarıda qeyd olunan fellərdən birinin ismi və xəbəri
adlanır. Lakin ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ – dən fəqrli olaraq başlanğıc bildirən fellərin
xəbəri mütləq mudari (indiki zaman) feli olmalıdır. Yəni xəbər indiki
zaman feli ilə başlayan feli cümlə olmalıdır. Başlanğıc bildirən
fellərin mənasını daha yaxşı başa düşmək üçün, iki cümləni
müqayisə edək:

1 Necə ki, ‫ﺍﻝﹶ‬‫ ﺯ‬felinin əsl mənası “yoxa çıxmaq, aradan qalxmaq, zəvala yetmək”-
dir. Naqis fel kimi inkarda işlənməklə “hələ də” mənasını verir. Bax, II kitab 25-ci
dərs.
127
 1- ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ Həmid dərsi yazır
2- ‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧ ﹶﺬ ﺣ‬ ‫ﺃ‬ Həmid dərsi yazmağa başladı
Birinci cümlədə Həmidin artıq dərsi yazdığı başa düşülür.
İkinci cümləyə isə ‫ﺬ‬
‫ﺧ ﹶ‬ ‫“ ﺃ‬başlanğıc bildirən fel” daxil olmaqla Həmidin
dərsi yazmağa başladığı başa düşülür. Cümləyə “başlanğıc”
mənasını vermək üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ – ‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺸﹶﺄ – ﹶﺃ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬
‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻖ – ﹶﻃ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ fellərindən istənilən birini qoya bilərik.
Qeyd: ‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻖ – ﹶﻃ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ – ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺟ‬ – ‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺸﹶﺄ – ﹶﺃ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃ‬ “başlanğıc bildirən felləri”
yalnız “madi” (keçmiş zaman) formasında işlənirlər. Bu fellərin naqis
fel kimi “mudari” (indiki zaman) formasında işlənməsi eşidilməyib.

Allah
buyurur:

‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻕ ﺍﹾﻟ‬
‫ﺭ ﹺ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﻬﻤ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺼﻔﹶﺎ‬
‫ﺨ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻔﻘﹶﺎ‬ ‫ﻭ ﹶﻃ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﺗ‬‫ﺁ‬‫ﺳﻮ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﺕ ﹶﻟ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﹶﻓﹶﺄﻛﹶﻼ‬
“İkisi də ondan yedilər və ayıb yerləri özlərinə göründü. Onlar
üstlərinə Cənnət ağaclarının yarpaqlarından örtməyə başladılar.”
(Taha, 121)

‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺧ ﹶﺬ ﺣ‬ ‫ ﺃ‬:‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬
‫ﺘ ﹺﺢ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ (‫ﺕ )ﻛﹶﺎﻥﹶ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﺽ ﻧ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻌﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺃ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,(‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﻢ )ﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻋ ﹸﻞ‬ ‫ﻭﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ,‫ﺮﺓﹸ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬  ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭﻋ‬‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺭﻉ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﺐ‬  ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬
,(‫ﻫﻮ‬ )
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭﻋ‬‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ :‫ﺱ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬
.(‫ﺧ ﹶﺬ‬ ‫ﺮ )ﺃ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﺼ ﹴ‬  ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺱ( ﻓ‬  ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬) ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﳉ‬
‫ﺍﹸ‬



128
 11. ÎÍ ÁÈÐÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺪﹸﺃ ﻭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Mübtəda və xəbər

Keçən dərsimizdə ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻤ‬

 ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬ismi cümlə” barədə danışdıq və
bildik ki, “ismi cümlə” ya isimlə ya da ‫ﻞ‬ ‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﺒﻪ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ “felə oxşar
hərf” (‫ﻥ‬
‫ ﹺﺇ ﱠ‬və onun bacıları) ilə başlayan cümlələrə deyilir. İsim
dedikdə həm ‫ﺻﺮﹺﻳﺢ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “aşkar isim”, həm də ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ “masdar
muəvval” (törəmə məsdər) nəzərdə tutulur. İsimlə başlayan “ismi
cümlə”lərdəki bu isim ‫ﺪﹸﺃ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬mübtəda” adlanır.
“Mübtəda” cümlədə haqqında danışılan şəxsi, əşyanı və s.
bildirən isimdir.
Mübtədaya aid hərəkət və ya hökmü bildirən və cümlənin
faydasını, fikrin bitməsini tamamlayan isə ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬xəbər”dir.
İndi isə “mübtəda” və “xəbər” barədə daha ətraflı danışaq:

‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Mübtəda

:‫ﺪﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻒ ﺍ ﹾﻟ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻨﻪ‬‫ﻋ‬ ‫ﺮﹰﺍ‬‫ﺨﺒ‬
 ‫ﻣ‬ – ‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺮ ﺍﻟﺰ‬ ‫ﻴ‬‫ﺔ – ﹶﻏ‬ ‫ﻴ‬‫ﻈ‬ ‫ﻣ ﹺﻞ ﺍﻟﱠﻠ ﹾﻔ‬ ‫ﺍ‬‫ﻌﻮ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬,‫ﻓﹸﻮﻉ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ ﺍﻻ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍ ﹾﻟ‬
Mübtədanın tərifi:
Mübtəda - haqqında danışılan, ləfzi amillərdən təcrid olunmuş
– “zəid” (əlavə) olanlar istisna olmaqla – mərfu isimdir.
Tərifin şərhi:
“Mərfu isim” dedikdə, həm ‫ﺻﺮﹺﻳﺢ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “aşkar isim”, həm də
‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ “masdar muəvvəl” (törəmə məsdər) nəzərdə tutulur.
Deməli, “mübtəda” həm “aşkar isim”, həm də “masdar muəvval”
(törəmə məsdər) ola bilər.

129
 “Ləfzi amillər” dedikdə, ‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺑﹺﺎﹾﻟ‬ ‫ﺒﻪ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ “felə oxşar hərf” ‫ﻥ‬
‫ ﹺﺇ ﱠ‬və
onun bacıları ( ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬,‫ﻜﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﹶﻛﹶﺄﻥﱠ‬,‫ﻌﻞﱠ‬ ‫ ﹶﻟ‬,‫ ﺃﻥﱠ‬,‫ ) ﹺﺇﻥﱠ‬nəzərdə tutulur. Deməli, ‫ﹺﺇ ﱠﻥ‬
və onun bacıları ilə başlayan ismi cümlələrdə mübtəda olmur. Çünki
‫ ﹺﺇ ﱠﻥ‬və onun bacıları ismi cümlələrə daxil olduqdan sonra mübtədanı
“nəsx” edirlər, yəni itirirlər.
“Zəid” (əlavə) olanlar istisna olmaqla” dedikdə, yəni, əgər
ismi cümləyə hər hansı bir ‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “zəid” (əlavə) amil girərsə, bu
zaman mübtəda öz hökmünü itirmir. Məsələn (‫ﺪ ﹸﺓ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ) kimi 1 .
Bildiyimiz kimi ‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “zəid” (əlavə) amillər ləfzən sözün halını
dəyişsələr də məna baxımından sadəcə cümlənin məzmununu
gücləndirirlər. Məsələn:

(‫؟‬‫ﺪﻙ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍﻝﹲ‬‫ﺳﺆ‬ ‫ﻫ ﹾﻞ‬ :‫ﺻﹸﻠﻪ‬

 ‫؟ )ﺃ‬‫ﺪﻙ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹴﻝ‬‫ﺳﺆ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻫ ﹾﻞ‬
Bir sualın varmı?

Bu cümlədə ‫ﻝ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ﺳﺆ‬ sözü ləfzən (zahirən) ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri ilə məcrur
olmasına baxmayaraq ‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “adlıq halın yerində olan
mübtədadır”. ‫ﻙ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ isə xəbərdir.

1 Bax, bu kitabın 2 -ci dərsinə.

130
 ‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Mübtədanın növləri

Tərifdən göründüyü kimi mübtəda iki növdür:

1. ‫ﺻﺮﹺﻳﺢ‬
 ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “Aşkar isim”. Məsələn:
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺏ‬ ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Kitab yenidir
‫ﻮﻉ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺱ‬
 ‫ﺠﻠﹸﻮ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Burada oturmaq qadağandır
2. ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ “Masdar muəvvəl” (törəmə məsdər).
Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ ﹸﻜ‬‫ﻴﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻮﻣ‬‫ﺗﺼ‬ ‫ﻭﹶﺃ ﹾﻥ‬ 
“Oruc tutmağınız sizin üşün daha xeyirlidir” (əl-Bəqərə, 184)

‫ﻯ‬‫ﺘ ﹾﻘﻮ‬‫ﻠ‬‫ﺏ ﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌﻔﹸﻮﺍ ﹶﺃ ﹾﻗ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻭﹶﺃ ﹾﻥ‬ 
“Bağışlamağınız təqvaya daha yaxındır” (əl-Bəqərə, 237)

Bu iki ayədəki “‫ﻮﺍ‬‫ﻮﻣ‬‫ﺗﺼ‬ ‫ ”ﹶﺃ ﹾﻥ‬və “‫ﻌﻔﹸﻮﺍ‬ ‫ﺗ‬ ‫“ ”ﹶﺃ ﹾﻥ‬masdar muəvvəl”ləri
mübtədadırlar.

‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺗ‬‫ﻭ‬ ‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﻒ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺗ‬
Mübtədanın “məarifə” (müəyyənlikdə) və “nəkira” (qeyri-
müəyyənlikdə) olması

Mübtəda adətən “məarifə”, yəni, müəyyənlikdə olur. Çünki

mübtəda, barəsində məlumat verilən və ona aid hökm, fikir bildirilən
bir isimdir. Əgər biz hər hansı bir şəxs və ya əşya barəsində
danışırıqsa və ona aid fikri bildiririksə, deməli bu şəxs və ya əşya
“məarifə” (müəyyənlikdə) olmalıdır. “Nəkira” (qeyri-müəyyən) isim
barədə verilən məlumat isə adətən faydalı məna kəsb etmir.

131
 ‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺍ ِﺀ ﹺﺑ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﺼ ﹶﻞ ﺑﺎﻻ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺮ ﹰﺓ ﹺﺇﺫﹶﺍ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺯ ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﻮ‬‫ﻳﺠ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: Əgər “nəkira” barədə verilən məlumat hər hansı bir
faydalı məna kəsb edərsə, bu halda mübtəda “nəkira” ola bilər.
Mübtədanın “nəkira” ola bilməsi hallarını dilçi alimlər ‫ﺕ‬
 ‫ﻮﻏﹶﺎ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“əl-musavviğat”1 (mümkün ola bilən hallar) adlandırmışlar. Alimlər
qrammatika kitablarında mübtədanın “nəkira” ola bilməsinin 30-a
yaxın halını qeyd edirlər. Bu halların hamısının ümumiləşdirici
xüsusiyyəti var ki, o da “nəkira” barədə verilən məlumatın fayda
kəsb etməsidir.
Bu halların hamısını qeyd etmək çox geniş olduğu üçün biz
yalnız əsas olan 9 halı qeyd edəcəyik. Digər halları ətraflı bilmək
istəyənlər qrammatika kitablarına müraciət edə bilərlər.

‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍ ِﺀ ﺑﹺﺎﻟ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﻻ‬ ‫ﺕ ﺍ‬

 ‫ﻮﻏﹶﺎ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬
“Nəkira”nın mübtəda olması halları

(‫ﻓﺎﹰ‬‫ﻭ ﹶﻇﺮ‬ ‫ﻭﺭﹰﺍ ﺃ‬‫ﺠﺮ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺭﹰﺍ ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺔ )ﺟ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﻭﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ .1
1. Əgər xəbər ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ “şibhu cümlə” olarsa və “nəkira”dan önə
keçərsə;
Yəni əgər xəbər cərr və məcrurdan2 və ya zərfdən ibarət olub
“nəkira” isimdən önə keçərsə, bu halda “nəkira” mübtəda ola
bilər3. Məsələn:
‫ﻲ ﺃﺥ‬‫ﻟ‬ Mənim qardaşım var
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻱ‬‫ﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ Məndə kitab var

1 “əl-Musavviğat” sözü ‫ﻍﹶ‬‫ﻮ‬‫ ﺳ‬felindən götürülmüş mənası “mümkün ola bilmək”

deməkdir. Yəni mübtədanın “nəkira” ola bilməsi halları.
2 “Cərr və məcrur” dedikdə, hərfu-cər və məcrur isim nəzərdə tutulur. Məsələn:

‫ﺖ‬‫ﻴ‬‫ﻲ ﺍﻟﹾﺒ‬‫ ﻓ‬, ‫ ﺑﹺﻚ‬və s. Burada cərr ‫ﻲ‬‫ ﻓ‬və ‫ ﺑﹻ‬, məcrur isə ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ ﺍﻟ‬ismi və ‫ ﻙ‬damiridir.
3 Burada həmçinin şərtdir ki, şibhu cümlədəki məcrur isim “məarifə”
(müəyyənlikdə) olsun. Əgər məcrur isim “nəkira olarsa, mübtəda “nəkira” ola
bilməz. Məsələn: ‫ﻞﹲ‬‫ﺟ‬‫ ﺭ‬‫ﺖ‬‫ﻴ‬‫ﻲ ﺑ‬‫ ﻓ‬demək olmaz.

132
 Allah
buyurur:

‫ﻴﻢ‬‫ﻋﻈ‬ ‫ﻋﺬﹶﺍﺏ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ 
“Onlar üçün böyük bir əzab var.” (əl-Bəqərə 7 ayə)

‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺎ ﹺﻡ ﺃ ْﹺﻭ ﺍﻟ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﻻ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .2
2. Əgər mübtəda sual əvəzliyi və ya şərt ədatlarından biri olarsa;
Bildiyimiz kimi, sual əvəzlikləri və şərt ədatları “nəkira”
isimlərdir və həmişə cümlənin əvvəlində gəlirlər. Əgər mübtəda
sual əvəzlikləri və ya şərt ədatlarından biri olarsa, bu zaman
öndə gələcək. Məsələn:
‫؟‬‫ﺎ ﹺﺑﻚ‬‫ﻣ‬ Sənə nə olub?
‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻦ ﻓ‬ ‫ﻣ‬ Sinifdə kim var?
Bu cümlələrdə ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ və ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ sual əvəzlikləri ‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “raf

halın yerində olan mübtədadırlar”, ‫ﻚ‬

 ‫ﹺﺑ‬ və ‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻓ‬ şibhu
cümlələri isə, ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫“ ﻓ‬raf halın yerində olan xəbərdirlər”.
‫ﻧ ﹾﻔ ﹴﻲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ .3
3. Əgər “nəkira” isim inkardan sonra gələrsə;
Yəni əgər “nəkira” isimdən əvvəl inkar bildirən bir ədat
olarsa, bu zaman “nəkira” isim mübtəda ola bilər. Məsələn:
‫ﺋﺐ‬‫ ﻏﹶﺎ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﻣ‬ Heç kəs qaib deyil
(‫ﻫﻞﹾ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻣﹾﺜ ﹸﻞ )ﺃ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺪ ﺍ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬.4
4. Əgər “nəkira” isim ‫ ﺃ‬və ‫ﻞ‬ ‫ﻫ ﹾ‬ sual ədatlarından sonra gələrsə;
Yəni əgər “nəkira” isimdən əvvəl ‫ ﺃ‬və ‫ﻞ‬ ‫ﻫ ﹾ‬ kimi sual ədatları
gələrsə, bu zaman “nəkira” isim mübtəda ola bilər. Məsələn:
‫؟‬‫ﺪ ﹸﻛﻢ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻫ ﹾﻞ ﻛﹶﻼﻡ‬ Bir sözünüz varmı?
Allah
buyurur:

‫ﲔ‬
 ‫ﻗ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺻ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬ ‫ﻢ ﹺﺇ ﹾﻥ ﹸﻛ‬ ‫ﻧ ﹸﻜ‬‫ﺎ‬‫ﺮﻫ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺎﺗ‬‫ﻪ ﹸﻗ ﹾﻞ ﻫ‬ ‫ﻊ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﹶﺃﹺﺇﹶﻟﻪ‬
“Heç Allahla yanaşı başqa bir məbudmu var?" De: "Əgər
doğru deyirsinizsə, dəlilinizi gətirin".” (ən-Nəml 64)
133
 ,‫ﺮﺓﹸ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﺻ ﹶﻔ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ .5
5. Əgər “nəkira” isim sifətləşmiş (mənut) olarsa;
Yəni əgər “nəkira” isim sifətləşmiş (mənut) olarsa, bu zaman
“nəkira” isim mübtəda ola bilər. Çünki “nəkira” isim
şifətlənməklə az da olsa müəyyənlik kəsb edir. Məsələn: Allah

buyurur:

‫ﻴﻢ‬‫ﺣﻠ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻪ ﹶﻏﹺﻨ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺎ ﹶﺃﺫﹰﻯ ﻭ‬‫ﻌﻬ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺪ ﹶﻗ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻭﻑ‬‫ﻌﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﻝﹲ‬ ‫ ﹶﻗ‬
“Xoş söz demək və xətaları bağışlamaq, minnətlə verilən
sədəqədən daha yaxşıdır. Allah Zəngindir, Həlimdir.” (əl-Bəqərə
263)

,‫ﺎ ﹶﻓﺔﹰ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬

 ‫ﻧ‬‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ‬ .6
6. Əgər “nəkira” isim “mudaf” olarsa;
Yəni əgər “nəkira” izafə tərkibində “mudaf” olarsa, bu zaman
“nəkira” mübtəda ola bilər. Çünki, nəkiranın nəkiraya izafəsi
zamanı mudaf olan nəkira az da olsa xüsusiləşir. Məsələn:
Allah Elçisi  buyurur:

‫ﻦ ﹶﻛﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻴ ﹺﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻆ‬

‫ﺣﺎﹶﻓ ﹶ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺔ‬ ‫ﻴﹶﻠ‬‫ﻭﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻮ ﹺﻡ‬ ‫ﻴ‬‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺒﺎ‬‫ﻌ‬ ‫ﻋﹶﻠﻰ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﷲ‬
ُ ‫ﻦ ﺍ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﺕ ﹶﻛ‬
 ‫ﻮﺍ‬ ‫ﺻﹶﻠ‬
 ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ "
‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻬﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﻴ ﹺﻬ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻆ‬
‫ﻓ ﹾ‬‫ﺤﺎ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﻭﻣ‬ ,‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﻪ ﺍﳉ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﷲ ﺃ ﹾﻥ‬
ِ ‫ﺪ ﺍ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻬﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﹶﻟ‬
(‫ﻨﻦﹺ‬‫ﺴ‬  ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﻪ" )ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺃﺻﺤﺎ‬ ‫ﺮ ﹶﻟ‬ ‫ﺷﺎ َﺀ ﹶﻏ ﹶﻔ‬ ‫ﻪ ﻭﺇ ﹾﻥ‬ ‫ﺑ‬‫ﻋ ﱠﺬ‬ ‫ﺷﺎ َﺀ‬ ‫ ﺇ ﹾﻥ‬,‫ﷲ‬ ِ‫ﺍ‬
“Allah
qullarına gün ərzində beş vaxt namaz vacib etmişdir.
Bu namazları Allah əmr etdiyi kimi vaxtında qılanın, Allah
yanında Cənnətə daxil etməsi üçün bir əhdi olar. Onları vaxtında
qılmayanın isə Allah yanında heç bir əhdi olmaz. Allah istəsə ona
əzab verər, istəsə bağışlar.” (Əbu Davud, ət-Tirmizi, ən-Nəsəi və
İbni Məca)

Hədisdəki, ‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺻﹶﻠﻮ‬
 ‫ﺲ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺧ‬ “beş vaxt namaz” izafə tərkibli söz
birləşməsi “nəkiradır”və mübtədadır.

134
 ,ً‫ﺎﺀ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ‬ .7
7. Əgər ismi cümlə dua mənasında olarsa;
Yəni əgər ismi cümlə dua mənasında olarsa, bu cümlədə
mübtəda “nəkira” gələ bilər. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻤﻠﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺎ ﹸﻛ‬‫ﻨ ﹶﺔ ﹺﺑﻤ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺧﻠﹸﻮﺍ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺳﻠﹶﺎﻡ‬ 
“Sizə salam olsun! Əməllərinizə görə Cənnətə girin!”
(ən-Nəhl, 32)

‫ﲔ‬
 ‫ﻔ‬ ‫ﻤ ﹶﻄ ﱢﻔ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻳﻞﹲ‬‫ﻭ‬ 
“Çəkidə və ölçüdə aldadanlara vay1 olsun!” (əl-Mutaffifin, 1)

‫ﻮ ﹺﻡ‬‫ﻌﻤ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬

 ‫ﺩﱠﻟ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ .8
8. Əgər “nəkira” isim ümumiliyə dəlalət edən sözlərdən olarsa;
Yəni əgər “nəkira” isim ümumiliyə dəlalət edən sözlərdən biri
olarsa, bu zaman o mübtəda ola bilər. Ümumiliyə dəlalət edən
sözlər ‫ﹸﻛ ﱞﻞ‬ “hamı”, “hər şey” və ‫ﻴﻊ‬‫ﺟﻤ‬ “bütün” və s. bu kimi
sözlərdir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻪ ﻗﹶﺎﹺﻧﺘ‬ ‫ ﹸﻛ ﱞﻞ ﹶﻟ‬
“... Hamısı onun itaətindədir.” (əl-Bəqərə, 116)

,‫ﺘ ﹾﻘﺴِﻴﻢﹺ‬‫ﻊ ﻭ ﺍﻟ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺘ‬‫ﺓ ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺕ ﺑﹺﺎﻟ‬

 ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﹸﻗ‬ .9
9. Əgər “nəkira” isimlə “müxtəliflik” və “bölgü” nəzərdə
tutularsa;
Yəni əgər ismi cümlədə “nəkira” isimlə bir şeyin müxtəlifliyini
və ya bölgüsünü bildirmək nəzərdə tutularsa, bu “nəkira” isim
mübtəda ola bilər. Məsələn:
‫ﺪﻝﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﻡ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻭ‬,‫ﺎ ﹺﺭﺩ‬‫ ﺑ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﻴ‬‫ ﻓ‬,‫ﻠﺐ‬‫ﻨ ﹶﻘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬
Hava dəyişkəndir, bir gün soyuq, bir gün isə mülayimdir
Bu cümlədə, ‫ﻮﻡ‬ ‫ﻳ‬ “bir gün” mübtədadır, nəkiradır.
Gördüyümüz kimi, bu sözlə havanın müxtəlifliyi bildirilib.

1
‫ﻞﹲ‬‫ﻳ‬‫ ﻭ‬sözünün mənası “həlak, əzab, kədər” deməkdir. Yəni “çəkidə və ölçüdə
aldadanlara əzab olsun!”
135
 ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬Xəbər
:‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻒ ﺍ ﹾﻟ‬
 ‫ﻌﺮﹺﻳ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﺪﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﻊ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﺋ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﻢ ﹺﺑ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬‫ﻉ ﺍﱠﻟﺬ‬
 ‫ﺮﻓﹸﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ ﺍﻻ‬ ‫ﻫ‬ :‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍ ﹾﻟ‬
Xəbərin tərifi:
Xəbər - Mübtəda ilə birlikdə mənanı (bitmiş fikri) tamamlayan
mərfu (adlıqda olan) isimdir.
Tərifin şərhi:
“Mübtəda ilə birlikdə” deməklə, biz “fail” və “naib faili”
tərifdən çıxarırıq. Çünki onlar da mərfu olmaqla mənanı
tamamlayırlar, lakin “xəbər”dən fərqli olaraq, fellə tamamlayırlar.
“Fail” məlum fellə, “naib fail” isə məchul fellə cümləni tamamlayır.

‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻉ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Xəbərin növləri

Xəbər cümlədə mübtədaya aid hökmü bildirir. Mübtədaya aid

hökm bəzən bir sözlə, bəzən cərr və məcrurla, bəzən də bütöv bir
cümlə ilə ifadə edilə bilər. Bu baxımdan xəbər üç növdür:
1. ‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ “Xəbər mufrad”– bir sözdən ibarət olan xəbərə
deyilir. Məsələn:
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Tələbə yenidir
‫ﻮﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﺒ‬ Qapı açıqdır
2. ‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ “Xəbər cümlə” – tam cümlədən ibarət olan
xəbərə deyilir. İsmi cümlənin tərkibində xəbər rolunu
oynayan cümlə qrammatikada ‫ﻯ‬‫ﻐﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “kiçik
cümlə” adlanır. Mübtəda və “xəbər cümlə”dən ibarət
olan cümlə isə ‫ﻯ‬‫ﺒﺮ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬böyük cümlə” adlanır.
Qayda: Əgər cümlə özü-özlüyündə digər bir “böyük
cümlənin” tərkib hissəsi olub, onu tamamlayırsa, belə
cümlə ‫ﻯ‬‫ﻐﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬kiçik cümlə” adlanır.

136
 Qayda: Xəbəri bütöv bir cümlədən ibarət olan cümləyə
‫ﻯ‬‫ﺒﺮ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ ﹸﻜ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬böyük cümlə” deyilir.
Bildiyimiz kimi cümlələr də iki növdür: ismi və feli
cümlələr. “Xəbər cümlə” də həmçinin, iki növdür:
a) İsmi cümlədən ibarət olan xəbər. Məsələn:
‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻪ ﺍﺑﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬Həmid, onun kiçik oğlu var
b) Feli cümlədən ibarət olan xəbər. Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻭ‬‫ﺩﺭ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬Həmid dərslərini yazır
Qeyd: “Xəbər cümlə”nin tərkibində mütləq mübtəda ilə
xəbəri biri-birinə bağlayan ‫ﻂ‬
‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫ﺍﻟﺮ‬ “ər-rabit” (əlaqə)
olmalıdır. Yəni “kiçik cümlə”nin tərkibində “kiçik
cümlə”ni “böyük cümlə”nin mübtədası ilə bağlayan
əlaqə olmalıdır. Bu əlaqə zəruridir. Çünki ‫ﻂ‬
‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫“ ﺍﻟﺮ‬ər-rabit”
xəbərlə mübtədanı bağlayır və cümlənin mənasını
tamamlayır. ‫ﻂ‬
‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫“ ﺍﻟﺮ‬ər-rabit” – in bir neçə növü var:
Birinci: ‫ﲑ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Damir” (şəxs əvəzliyi) – yəni “xəbər
cümlə”nin tərkibində I mübtədaya qayıdan damir olur.
Bu damir həm ‫ﻫﺮ‬ ‫ﻇﹶﺎ‬ “zahir” (aşkar), həm də ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬
“nəzərdə tutulan” ola bilər. Məsələn:

Fatimə, onun kiçik oğlu

‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺎ ﺍﺑﻦ‬‫ﻤ ﹸﺔ ﹶﻟﻬ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬
var
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬ Həmid sinifdən çıxdı

‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬
Birinci cümlədə ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ I mübtəda, “ ‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﺎ ﺍﺑﻦ‬‫ﹶﻟﻬ‬ ” ismi
cümlə isə xəbərdir (kiçik cümlədir). Bu xəbərin
tərkibindəki, ‫ﺎ‬‫ـﻬ‬ damiri I mübtədaya qayıdan ‫ﻂ‬
‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫“ ﺍﻟﺮ‬ər-
rabit”-dir.

137
 İkinci cümlədə isə ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬I mübtəda, “‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ” feli
cümləsi isə xəbərdir (kiçik cümlədir). Xəbərin
tərkibindəki ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ felinin faili təqdirdə olan “‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ”
damiridir (‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ). Bu damir (‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ) I
mübtədaya qayıdan ‫ﻂ‬ ‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫“ ﺍﻟﺮ‬ər-rabit” dir.
İkinci: ‫ﺃ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺒ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ ﺇﻟﹶﻰ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﻹﺷ‬ “Mübtədaya edilən işarə əvəzliyi”
– bu əsasən xəbərin “ismi cümlə” növündə olur. İsmi
cümlənin mübtədası əsas mübtədaya qayıdan “işarə
əvəzliyi” olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻴﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ﻯ ﹶﺫ‬‫ﺘ ﹾﻘﻮ‬‫ﺱ ﺍﻟ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﻭ‬ 
“Təqva libası, xeyirli olan da budur.” (əl-Əraf, 26)
Bu ayədə ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ ﹶﺫ‬işarə əvəzliyi “ər-rabit” rolunu oynayır.
Üçüncü: ‫ﻪ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﺃ ﹺﺑﹶﻠ ﹾﻔ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺩ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺇﻋ‬ “Mübtədanın təkrarlanması” –
yəni “böyük cümlə”nin mübtədası xəbərin tərkibində
(kiçik cümlədə) təkrarlanır. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻋ ﹸﺔ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ ﹺﺭ‬‫ﻋ ﹸﺔ
ﻣ‬ ‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ ﹺﺭ‬
“Qəlbləri Qorxuya salan!
Qəlbləri Qorxuya salan
nədir?” (əl-Qariə, 1-2)
Bu ayədə ‫ﻋ ﹸﺔ‬ ‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ ﹺﺭ‬ birinci mübtədadır, “‫ﻋ ﹸﺔ‬ ‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ ﹺﺭ‬ ‫ﺎ‬‫”ﻣ‬ ismi
cümlə isə birinci mübtədanın xəbəridir. ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ xəbər, ‫ﻋ ﹸﺔ‬ ‫ﺍﹾﻟﻘﹶﺎ ﹺﺭ‬
isə ikinci mübtədadır. Birinci mübtəda ilə ikinci mübtəda
ararsında əlaqə birinci mübtədanın “kiçik cümlədə”
təkrarlanmasıdır.
Mübtədanın təkrarlanması üslubu çox vaxt bir şeyin
mühimliyini, böyüklüyünü və əhəmiyyətli olmasını
bildirmək üçün istifadə olunur. Necə ki, yuxarıdakı
ayədə. Bəzən isə təhqir və alçaltma üçün də istifadə
olunur. Məsələn:
138
 ‫؟‬‫ﻳﺪ‬‫ﺯ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻳﺪ‬‫ﺯ‬ Zeyd, Zeyd kimdir?
Qeyd: “Xəbər cümlə” ilə mübtəda arasında ‫ﻂ‬
‫ﺍﹺﺑ ﹸ‬‫ﺍﻟﺮ‬ “ər-
rabit” - in (əlaqənin) digər növləri də vardır. Bu barədə
daha ətraflı öyrənmək istəyənlər qrammatika kitablarına
müraciət etsinlər.

3. ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ “Xəbər şibhu cümlə” – cərr və məcrurdan
və ya zərfdən ibarət olan xəbərə deyilir. Cərr dedikdə
hərfu-cərlər, məcrur dedikdə isə məcrur isim nəzərdə
tutulur. Məsələn: ‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ , ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬, və s. Burada, ‫ﻋﻠﹶﻰ‬
və ‫ﻓﻲ‬ cərr, ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ ﺍﹾﻟ‬və ‫ﺐ‬‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬isə məcrurdur. Zərf dedikdə
isə izafə şəklində işlənən zərflər ( ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺃﻣ‬,‫ﺧ ﹾﻠﻒ‬  ,‫ﺤﺖ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ və
s.) nəzərdə tutulur.
‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ “Şibhu cümlə” sözünün mənası “cümləyə
bənzər” deməkdir. Cərr - məcrur və ya zərfdən ibarət söz
birləşməsinin belə adlanmasına səbəb budur ki, bu cür
söz birləşmələri zahirən tam cümlə olmasalar da mənaca
cümləyə bənzəyirlər. Çünki həm cərr - məcrur, həm də
zərf əslində pozulmuş, lakin təqdirdə olan ‫ﺋﻦ‬‫ﻛﹶﺎ‬
(mövcuddur) və ya ‫ﺮ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ (yerləşmişdir) sözlərinə
aiddirlər1.
Məsələn, ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ “Muhəmməd evdədir” dedikdə,
‫ﺮ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻣ‬ “Muhəmməd evdə yerləşmişdir”
nəzərdə tutulur. Həmçinin, zərf də belədir.
Məsələn, ‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻣ‬ “Muhəmməd müdirin
yanındadır” dedikdə, ‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﻤﺪ‬  ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺋﻦ‬‫ ﻛﹶﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ “Muhəmməd
müdirin yanında mövcuddur” nəzərdə tutulur.

1 Bəzi qrammatika alimləri “çibhu cümlənin” ‫ﺮ‬ ‫ﻘﹶ‬‫ﺳﺘ‬ ‫“ ﺍ‬yerləşdi” felinə aid olduğunu deyirlər.
Yəni cərr-məcrur və zərf ‫ﺮ‬ ‫ﻘﹶ‬‫ﺳﺘ‬ ‫" ﺍ‬yerləşdi” feli ilə əlaqəlidir.
139
 ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Şibhu cümlənin növləri

Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən görürük ki, “şibhu

cümlə”nin iki növü var:
a. ‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ “Cərr və məcrur” – yəni hərfu-cər və
məcrur isimdən ibarət olan şibhu cümlə. Məsələn:
‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﻤ ﹾﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ , ‫ﺖ‬  ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻓﻲ ﺍﹾﻟ‬, və s. Burada, ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ və ‫ﻓﻲ‬ cərr
hərfləri, ‫ﺖ‬  ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ ﺍﹾﻟ‬və ‫ﺐﹺ‬‫ﻜﹾﺘ‬‫ ﺍﻟﹾﻤ‬isimləri isə məcrurdur.
b. ‫ﺮﻑ‬ ‫“ ﹶﻇ‬Zərf” – yəni izafə şəklində işlənən zərflərdən
( ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺃﻣ‬,‫ﺧ ﹾﻠﻒ‬ ,‫ﺤﺖ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ və s.) ibarət olan şibhu cümlə.
Məsələn: ‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺃﻣ‬,‫ﺎﺏﹺ‬‫ﺪ ﺍﹾﻟﺒ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ ,‫ﺐ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﺖ ﺍ ﹶﳌ ﹾﻜ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ və s.

‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺃ ﻭ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
İsmi cümlədə mübtəda və xəbərin tərtibi

İsmi cümlənin əsl tərtibi budur ki, əvvəl mübtəda, sonra isə
xəbər gəlsin. Çünki xəbər mənaca bir növ mübtədanın vəsfidir və
buna görə də vəsf ərəb dilində vəsf olunmuş isimdən sonra gəlir.
Lakin bəzi hallarda xəbər mübtədadan əvvəl gələ bilər. Xəbərin
mübtədadan əvvəl gəlməsinin üç halı var:
1. ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “Xəbərin əvvələ keçməsinin caiz (icazəli)
olması”;
2. ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻭﺟ‬ “Xəbərin əvvələ keçməsinin vacib olması”1;
3. ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ “Xəbərin mübtədadan əvvələ keçməsinin
qadağan olması”2.

1Caiz olması – Yəni icazəli olması.

2Bil ki: “xəbərin önə keçməsinin vacib olması” eyni zamanda “mübtədanın xəbərdən sonra
gəlməsini vacib edən hal”dır, “xəbərin mübtədadan önə keçməsinin qadağan olması” isə,
eyni zamanda “mübtədanın xəbərdən əvvəl gəlməsini vacib edən hal”dır. Bəzi qrammatika
kitablarında bu cür də yazıla bilər.
140
 İndi isə, bu üç halın hər birini təfsilatı ilə öyrənək.

‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ :‫ﻭﻻﹰ‬ ‫ﹶﺃ‬
Birinci: Xəbərin mübtədadan əvvələ keçməsinin caiz (icazəli)
olması

Xəbərin mübtədadan əvvəl gələ bilməsi müəyyən şərtlər

daxilində mümkündür. Bu şərtlər aşağıdakılardır:

,‫ﺷﻜﹶﺎﻝﹲ‬ ‫ﺇ‬‫ ﻭ‬‫ﺒﺲ‬‫ﻪ ﹶﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺼ ﹾﻞ ﹺﺑ‬

‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﹶﻟ‬ .1
1. Əgər xəbərin önə keçməsi ilə mübtədanı müəyyən
etməkdə dolaşıqlıq və çətinlik olmazsa. Məsələn:
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ “kitabın gözəldir” cümləsində ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬ xəbəri
önə keçirmək ‫ﻚ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ mübtədanı müəyyən etməkdə heç

bir çətinlik törətmir. Çünki ‫ﻚ‬

 ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ müəyyənlikdədir, ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬
isə qeyri-müəyyənlikdədir. Biz də bilirik ki, ismi
cümlədə “məarifə” və “nəkira” isim yanaşı gəldikdə
“məarifə” mübtəda olur. Deməli, bu cümləni ‫ﻚ‬
 ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺟﻤ‬
kimi də demək olar.

,‫ﻌ ﹺﺮﹶﻓﺔﹰ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .2
2. Əgər xəbər şibhu cümlə, mübtəda isə “məarifə”
(müəyyənlikdə) olarsa. Məsələn:
‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺼ ﹺﻞ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ ﻓ‬Müəllim sinifdədir.

,‫ﺎﻡﹴ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻕ ﺑﭑ‬

‫ﻮ ﹴ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻋ ﹴﻞ‬ ‫ﻢ ﻓﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺮ ﭐ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .3
3. Əgər xəbər “ismu fail” olarsa və cümlə sual cümləsi
olarsa. Məsələn:
‫؟‬‫ﻧﺖ‬‫ ﺃ‬‫ﻟﺐ‬‫ ﺃﻃﹶﺎ‬Sən tələbəsənmi?
‫؟‬‫ﻮﻙ‬‫ ﺃﺧ‬‫ﻓﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ ﺃ‬Qardaşın müsafirdirmi?

141
 ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻭﺟ‬ :‫ﺛﹶﺎﻧﹺﻴﺎﹰ‬
İkinci: Xəbərin əvvələ keçməsinin vacib olması

Xəbərin mübtədadan önə keçməsini vacib edən bir çox hallar

var. Bu hallardan iki əsas olanı qeyd edək:

,‫ﻤﹶﻠﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺭ ﹸﺓ ﻓ‬ ‫ﺍ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ﻲ ﹶﻟﻬ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .1
1. Əgər xəbər daim cümlənin əvvəlində gəlməsini tələb edən
isimlərdən olarsa. “Daim cümlənin əvvəlində gəlməsini tələb
edən isimlər” dedikdə, ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “sual əvəzlikləri” və
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “şərt ədatları”1 nəzərdə tutulur. Yəni əgər xəbər
sual və ya şərt ədatlarından biri olarsa, bu halda xəbərin
mübtədadan önə keçməsi vacib olur. Məsələn:
‫؟‬‫ﻧﺖ‬‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ Sən kimsən?
Mübtəda Xəbər

‫؟‬‫ﺎﹸﻟﻚ‬‫ﻒ ﺣ‬
 ‫ﻴ‬‫ ﹶﻛ‬Halın necədir?
Mübtəda Xəbər

Bu cümlələrdə ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ və ‫ﻒ‬

 ‫ﻴ‬‫ﹶﻛ‬ sual əvəzlikləri ‫ﺪﻡ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ “önə
keçmiş xəbər”dirlər. Çünki sual əvəzlikləri daim cümlənin
əvvəlində gəlir. Bu cümlələri ‫؟‬‫ﻣﻦ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ ﺃ‬və ya ‫ﻒ؟‬
 ‫ﻴ‬‫ﻚ ﹶﻛ‬
 ‫ﺎﹸﻟ‬‫ ﺣ‬kimi
demək olmaz.

,‫ﺮﺓﹰ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .2
2. Əgər xəbər “şibhu cümlə” (cərr-məcrur və ya zərf), mübtəda
isə nəkira (qeyri-müəyyənlikdə) olarsa. Yəni əgər xəbər
“şibhu cümlə”, mübtəda isə nəkira olarsa, xəbərin
mübtədadan önə keçməsi vacib olur. Məsələn:

1
‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ﺎﺀُ ﺍﻟﺸ‬‫ﻤ‬‫“ ﺃﺳ‬şərt ədatları” barədə 15 – ci dərsdə söhbət açacağıq.
142
 ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ ‫ﻱ‬‫ﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ Mənim maşınım var
Mübtəda Xəbər

‫ﻴﻒ‬‫ﺿ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ ﻓ‬Evdə qonaq var

Mübtəda Xəbər

Yuxarıdakı cümlələrin heç birində xəbər mübtədadan

sonra gələ bilməz.

Qeyd: Əgər mübtəda sifətlə xüsusiləşmiş nəkira olarsa1, bu

halda xəbərdən əvvələ keçə bilər. Çünki sifətləşmiş nəkira
bir növ məarifəyə (müəyyənliyə) yaxındır. Məsələn:

‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ ﻓ‬‫ ﹶﻛ ﹺﺮﱘ‬‫ﻴﻒ‬‫ﺿ‬
 Evdə səxavətli qonaq var

Xəbər Sifət Mübtəda

‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺪ ﹺﱘ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ :‫ﺜﺎﹰ‬‫ﺛﹶﺎﻟ‬
Üçüncü: Xəbərin mübtədadan əvvələ keçməsinin qadağan olması2

İsmi cümlədə mübtəda ilə xəbərin əsl tərtibinin qorunmasını –

yəni mübtədanın əvvəl, xəbərin isə sonra gəlməsini – vacib edən
hallar aşağıdakılardır:
,‫ﻤﹶﻠﺔ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺭ ﹸﺓ ﻓ‬ ‫ﺍ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ﻲ ﹶﻟﻬ‬‫ﺎ ِﺀ ﺍﱠﻟﺘ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﻷ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﹸﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ .1
1. Əgər mübtəda daim cümlənin əvvəlində gəlməsi tələb
edilən isimlərdən olarsa. “Daim cümlənin əvvəlində
gəlməsi tələb edilən isimlər” dedikdə, ‫ﺎ ﹺﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬
 ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺳﻤ‬ ‫“ ﺃ‬sual
əvəzlikləri” və ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺃ‬ “şərt ədatları” nəzərdə
tutulur. Yəni əgər mübtəda sual və ya şərt ədatlarından
biri olarsa, bu halda vacibdir ki, mübtəda xəbərdən əvvəl

1 Yəni mübtəda ‫ﺖ‬‫ﻨﻌ‬‫“ ﺍﻟ‬sifət” olarsa.

2
Bu hal həmçinin ‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ﱘﹺ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺗ‬‫ﻮﺏ‬‫ﺟ‬‫“ ﻭ‬Mübtədanın xəbərdən əvvəl gəlməsi” halı da adlanır.

143
 gəlsin və xəbərin mübtədadan önə keçməsi qadağan
olur. Məsələn:
‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻦ ﻓ‬ ‫ﻣ‬ Sinifdə kim var?
Xəbər Mübtəda

,‫ﻴﻦﹺ‬‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ ﺃ‬‫ﺘ‬‫ﻌ ﹺﺮ ﹶﻓ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬

 ‫ﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﹸﻛ ﱞﻞ‬ .2
2. Əgər mübtəda və xəbərin hər ikisi “məarifə” (müəyyən-
likdə) və ya “nəkira” (qeyri-müəyyənlikdə) olarsa. Yəni
əgər ismi cümlədə iki “məarifə” (müəyyən) isim və ya iki
“nəkira” (qeyri-müəyyən) isim yanaşı gələrsə bu halda
birinci gələn isim mübtəda olur. İkinci isim isə xəbər
olur. Məsələn:
‫ﻲ‬‫ﻳﻘ‬‫ﺻﺪ‬
 ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ Əli dostumdur

Xəbər Mübtəda

‫؟‬‫ﺪﺱ‬ ‫ﻨ‬‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ Kim mühəndisdir?

Xəbər Mübtəda

‫ﺑ ﹰﺔ‬‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻨﹰﺎ ﺃ ﹾﻛﹶﺜ‬‫ﺳ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺃ ﹾﻛ‬
Xəbər Mübtəda
Yaşca səndən böyük olan təcrübəcə səndən daha üstündür

‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬‫ﻳﻌ‬ ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻋﹸﻠﻬ‬ ‫ﻴ ﹰﺔ ﻓﹶﺎ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹰﺔ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ ﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬.3
3. Əgər xəbər, faili ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬  “nəzərdə tutulmuş damir”
olan və mübtədaya qayıdan feli cümlə olarsa. Yəni əgər
mübtədanın xəbəri feli cümlə olarsa, bu halda xəbər
mübtədadan əvvələ keçə bilməz. Çünki əgər fel önə
keçərsə, bu zaman cümlə feli olar və mübtəda failə
çevriləcək. Məsələn:
‫ﺔ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺐ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ ﹶﺫ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺣ‬Həmid məktəbə getdi
Xəbər Mübtəda

144
 ‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺃ ﻭ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬
Mübtəda və xəbərin düşməsi

‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﺒ ﹺﺮ ﺇﺫﹶﺍ‬‫ﺨ‬

 ‫ﺃ ﺃ ﹺﻭﺍﹾﻟ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﻮ‬‫ﻳﺠ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: Əgər cümlədə və ya danışıq əsnasında mübtəda və
xəbərdən biri, yaxud hər ikisi məlum (bəlli) olarsa, düşə bilər.
Qaydanın şərhi:
Yəni əgər cümlədə və ya danışıq əsnasında mübtəda və
xəbərdən biri yaxud hər ikisi məlum olarsa, məlum olan mübtədanı
və ya xəbəri və ya hər ikisini pozmaq olar. Məsələn:

o Mübtədanın düşməsinə misal:

‫؟‬‫ﻤﻚ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ ﺍ‬‫“ ﻣ‬adın nədir?” sualına cavabda ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻣ‬ “Muhəmməd”
deyə cavab verirsən. ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ xəbərdir. Mübtəda isə ‫ﻲ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬
düşüb Yəni ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬ “adım Muhəmməddir”. Mübtəda
danışıq əsnasında məlum olduğu üçün düşmüşdür.

o Xəbərin düşməsinə misal:

‫؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ “Muhəmməd kimdir?” sualına cavabda ‫ﺎ‬‫“ ﺃﻧ‬Mən”
deyə cavab verirsən. ‫ﺎ‬‫ﺃﻧ‬ mübtədadır. Xəbər isə ‫ﻤﺪ‬‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
düşmüşdür. Yəni ‫ﻤﺪ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﺃﻧ‬Mənəm Muhəmməd”.
o Mübtəda və xəbərin birlikdə düşməsinə misal:
Həmçinin, mübtəda və xəbərin hər ikisi birlikdə məlum
olarsa düşə bilər. Necə ki, bir nəfərin sənə ‫؟‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺃﺃ‬
“Muhəmməd sənsən?” sualına, ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ “bəli” deyə cavab
verirsən. Bu cavabla sən həm mübtədanı, həm də xəbəri
düşürmüş olursan. Çünki hər ikisi məlumdur. Yəni:
‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺃﻧ‬,‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ “Bəli, Muhəmməd mənəm”.

145
 ‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺒ ﹺﺮ ﻟ ﹾﻠ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺑ ﹶﻘ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬‫ﻣﻄﹶﺎ‬
Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması

‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺒﺮ‬‫ﺧ‬ “Mufrad xəbər”1 mübtəda ilə iki şeyə görə uzlaşır:
‫ﻤ ﹺﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘﹾﺜﹺﻨ‬‫ﺍﻟ‬‫ﺩ ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﻲ ﺍﻹ ﹾﻓﺮ‬‫ ﻓ‬.1
1. Kəmiyyətə görə: “Tək, təsniyə və cəmə görə”. Yəni
mübtəda tək olduqda xəbər də təkdə işlənir, mübtəda
təsniyə (ikilikdə) olduqda xəbər də təsniyədə işlənir,
mübtəda cəm olduqda isə xəbər də cəmdə işlənir.
Məsələn:
‫ﻗﻒ‬ ‫ﺍ‬‫ﺱ ﻭ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ Müəllim ayaq üstədir
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺴ‬‫ﺎ‬‫ﻥ ﺟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻟﺒ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ İki tələbə oturmuşdur
‫ﻭ ﹶﻥ‬‫ﺘ ﹺﻬﺪ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬ Tələbələr çalışqandırlar

‫ﺚ‬
 ‫ﺄﻧﹺﻴ‬‫ﺍﻟﺘ‬‫ﻛ ﹺﲑ ﻭ‬ ‫ﺘ ﹾﺬ‬‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﻓ‬ .2
2. Cinsə görə: “muzəkkər və muənnəsə görə”. Yəni
mübtəda muzəkkər olduqda xəbər də muzəkkər olur. Və
ya əksinə mübtəda muənnəs olduqda xəbər də muənnəs
olur. Məsələn:
‫ﻳﺪ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺐ‬  ‫ﻟ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Tələbə oğlan yenidir
‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﻳ‬‫ﺟﺪ‬ ‫ﺒ ﹸﺔ‬‫ﻟ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎ‬ Tələbə qız yenidir
Qeyd: Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, ərəb dilində “mufrad
xəbər”i mübtədaya bağlayan xüsusi şəkilçi yoxdur2.



1 Yəni “cümlə” və ya “şibhu cümlə” olmayan xəbər.

2
Azərbaycan dilində xəbər şəkilçisi –dır4 dördvariantlı şəkilçisidir.
146
 12. ÎÍ ÈÊÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻪ ﺃ ﹺﻭ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮ ﹸﻝ ﻓ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“Məful fihi” və ya “Zərf”

‫ﻭ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺃ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺒﻴ‬‫ﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ ﹶﻛ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ ﺍ‬- ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻪ ﺃ ﹺﻭ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮ ﹸﻝ ﻓ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﺍﺩ‬‫ﻲ ( ﺑﹺﺎ ﱢﻃﺮ‬‫ﻰ ) ﻓ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎﹺﻧ‬
Tərifi: “Məful fihi” və ya “Zərf” – felin baş vermə zamanını və
ya məkanını bildirmək üçün qeyd olunan və daim “‫ﻲ‬‫( “ﻓ‬içində, -da, -
də) hərfu-cərin mənasını daşıyan, mənsub (təsirlikdə) isimdir.
Tərifin şərhi:
“Məful fihi” sözünün hərfi mənası “orada yerinə yetirilmiş”
deməkdir. Felin baş vermə zamanını və ya məkanını bildirdiyinə
görə belə adlanıb1. “Məful fihi” həmçinin, ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺍﻟ ﱠﻈ‬ “zərf” də adlanır.
Çünki zərfə qoyulan məktub zərfin çərçivəsindən kənara çıxmadığı
kimi baş verən hadisə də qeyd olunan zaman və ya məkan
çərçivəsindən kənara çıxmır.
Tərifdə deyilir ki, “məful fihi” “daim “‫ﻲ‬‫“( “ ﻓ‬içində” “-da, -də”)
mənasını daşıyan, mənsub (təsirlikdə) isimdir”.
Yəni “məful fihi” nasbda (təsirlikdə) olmalıdır. Əgər zamana və
ya məkana dəlalət edən hər hansı bir isim nasbda deyilsə, deməli, bu,
“məful fihi” deyil.
Həmçinin, “məful fihi” daim “‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını
daşımalıdır. Əgər zamana və ya məkana dəlalət edən hər hansı bir
isim “‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşımırsa deməli, o, “məful fihi”
deyil. Məsələn:
‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ Səhər çıxdım
Bu cümlədə ‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬ “səhər” sözü “məful fihi” və ya “zərf”dir.
Çünki çıxmaq felinin “səhər” baş verməsinə dəlalət edərək özündə

1
Necə ki, ‫ﻮﻝﹸ ﺑﹺﻪ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬məful bihi” -nin hərfi mənası “onunla yerinə yetirilmiş” deməkdir və fel
onun vasitəsi ilə icra edildiyinə görə belə adlanmışdır.
147
“‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşıyır. Yəni ‫ﺡ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺼﺒ‬
 ‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﺖ ﻓ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ “səhər
vaxtında çıxdım”. Həmçinin, ‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 sözü bu mənanı ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﺑﹺﺎ ﱢﻃﺮ‬ “daim”
verir. Yəni cümlədə ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ “çıxdı” felini götürüb yerinə hər hansı bir
digər fel qoysaq ‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 “səhər” sözü ilə işlənə bilər. Tərifdə, ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﺑﹺﺎ ﱢﻃﺮ‬
“daim” deməklə məhz bu nəzərdə tutulur. Məsələn:

‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺭ‬ Səhər qayıtdım
‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ Səhər getdim
‫ﺎﺣﹰﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺃ ﹶﻛ ﹾﻠ‬ Səhər yedim

Əgər cümlədəki mənsub isim daimilik mənasına dəlalət

etmirsə, yəni, bütün fellərlə işlənərkən “‫ﻲ‬‫ “ﻓ‬hərfu-cərin mənasını
daşımırsa, deməli, o, “məful fihi” deyil. Məsələn:

‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬ Evə daxil oldum

Bu cümlədə ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟ‬ sözü “‫ﻲ‬‫ “ﻓ‬hərfu-cərin mənasını daşımasına
baxmayaraq hər fellə işlənə bilməz. Məsələn, ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ ﺃ ﹶﻛ ﹾﻠ‬, ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬ ‫ﺒ‬‫ﺖ ﺍﻟ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬
demək düzgün deyil.

‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻡ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃ ﹾﻗﺴ‬
Zərfin növləri

Zərfin tərifindən göründüyü kimi, zərflər iki qismə bölünür:

1. ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬Zaman zərfi”;
2. ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬Məkan zərfi”.

148
 ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬Zaman zərfi”

‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬‫ﺏ ﺍﱠﻟﺬ‬

 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ ﺍﻻ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ ﹶﻇ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﺍﺩ‬‫ﻲ( ﺑﹺﺎ ﱢﻃﺮ‬‫ﻰ )ﻓ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Tərifi: “Zaman zərfi” – felin zamanına dəlalət edən və daim
“‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşıyan, mənsub (təsirlikdə) isimdir.
Məsələn:
‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺻ ﹾﻠ‬
 ‫ﻭ‬ Cümə günü çatdım
‫ﺮ ﻏﹶﺪﹰﺍ‬ ‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﺳﹸﺄﺳ‬ Sabah səfər edəcəm
‫ﺣ ﹶﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻚ ﺍﹾﻟﺒ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬ Dünən axşam səni gördüm

Bu cümlələrdəki ‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ “cümə günü”, ‫ﻏﹶﺪﹰﺍ‬ “dünən”, ‫ﺣ ﹶﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺍﹾﻟﺒ‬
“dünən axşam” sözləri mənsub, “‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşıyan
zaman zərfləridir.
Zaman zərfləri mənaca iki qismə bölünürlər:

‫ﻥ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺪﻭ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ,‫ﻴ ﹴﻦ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺍ ﹴﺭ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ ‫ﻋﹶﻠﻰ‬ ‫ﺩ ﱠﻝ‬ ‫ﻣﺎ‬ :‫ﺺ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬ -1
1- “əl-Muxtas”: Müəyyən, məhdud vaxta dəlalət edən
zaman zərfləri. Məsələn: ‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “ay”, ‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﹾﻟ‬ “gün”, ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ﺍ ُﻷ‬
“həftə”, ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﻌ‬ “il” və s. bu kimi konkret zamana dəlalət
edən zərflərdir.

‫ﻥ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺪﻭ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻭ ﻻ‬ ,‫ﻴ ﹴﻦ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴ ﹺﺮ‬‫ﺪﺍ ﹴﺭ ﹶﻏ‬ ‫ﻣ ﹾﻘ‬ ‫ﻋﹶﻠﻰ‬ ‫ﺩ ﱠﻝ‬ ‫ﻣﺎ‬ :‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ -2
2- “əl-Mubhəm”: Qeyri-müəyyən, məhdud olmayan bir
vaxta dəlalət edən zaman zərfləri. Məsələn: ‫ﺤ ﹶﻈ ﹸﺔ‬
 ‫“ ﺍﻟﱠﻠ‬an”,
‫ﺖ‬
 ‫ﻮ ﹾﻗ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “vaxt”, ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﺍﻟ‬ “zaman”, ‫ﲔ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “çağ” və s. bu kimi
qeyri-müəyyən vaxta dəlalət edən zərflərdir.
Qeyd: Həm müəyyən zamana, həm də qeyri-müəyyən zamana
dəlalət edən sözlərin hamısını nasbda (təsirlikdə) işlətməklə zaman
zərfi etmək olar.
149
 ‫ﺔ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻑ ﺍ ﹸﳌ‬
 ‫ﻭ‬‫ﺾ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎﻧﹺﻲ‬‫ﻣﻌ‬
Müəyyən zamana dəlalət edən bəzi sözlərin mənaları

Ərəb dilinin genişliyindəndir ki, hər vaxtın özünə xas olan adı
vardır. Bu sözlərdən bəzilərini qeyd edək:

‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺍﹾﻟ‬ “Gün” – dan yeri söküləndən gün batana qədər olan
zaman nəzərdə tutulur.

‫ﻴﹶﻠ ﹸﺔ‬‫“ ﺍﻟﱠﻠ‬gecə” – gün batandan dan yeri sökülənə qədər olan
zaman nəzərdə tutulur.

‫ﻭﺓﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫“ ﹸﻏ‬səhər tezdən, erkəndən” – sübh namazından sonra
günəş çıxana qədər olan zamandır.

‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﺑ ﹾﻜ‬ “səhər” – günün əvvəli nəzərdə tutulur.

‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺳ‬ – gecənin sonundan dan yeri sökülənə az qalmışa
kimi olan zaman nəzərdə tutulur.

‫ﹶﻏﺪ‬ “sabahkı gün” – hazırki gündən sonra gələn gün
nəzərdə tutulur.

‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﻋ‬ – gecənin ilk üçdə birinə deyilir.

‫ﺎﺡ‬‫ﺻﺒ‬  – gecənin ikinci yarısından günəş zeniti keçənə
kimi1 olan vaxt nəzərdə tutulur.

ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﻣﺴ‬ “axşam” – günəş zeniti keçəndən gecənin ikinci
yarısına kimi olan vaxt nəzərdə tutulur.

ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﻋﺸ‬ – hava ilk qaralandan2 gecənin ilk üçdə birinə qədər
olan vaxt nəzərdə tutulur.
Bu və digər zamana dəlalət edən isimləri zərf kimi nasb
(təsirlikdə) etmək olar. Allah
buyurur:
‫ﻥ‬
‫ﺒﻜﹸﻮ ﹶ‬‫ﻳ‬ ‫ﺎ ًﺀ‬‫ﻋﺸ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺀُﻭﺍ ﹶﺃﺑ‬‫ﻭﺟ‬ 
“Onlar axşam ağlaya-ağlaya atalarının yanına gəlidilər”
(Yusif 16)

1 Zöhr namazı girənə kimi.

2 Və ya Məğrib namazı girəndən.
150
 ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬Məkan zərfi”
‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬‫ﺏ ﺍﱠﻟﺬ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ ﺍﻻ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ ﹶﻇ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﺍﺩ‬‫ﻲ( ﺑﹺﺎ ﱢﻃﺮ‬‫ﻰ )ﻓ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬
Tərifi: “Məkan zərfi” – felin məkanına dəlalət edən və daim
“‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşıyan, mənsub (təsirlikdə) isimdir.
Məsələn:
‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺸ‬  ‫ﺖ ﺍﻟ‬  ‫ﺤ‬  ‫ﺗ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﹺﻧ‬ Ağacın altında yatdım
‫ﻳ ﹺﺮ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬  ‫ﺴ‬ ‫ﺟﹶﻠ‬ Müdirin yanında oturdum
‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ Burda otur
Bu cümlələrdəki ‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ “altında”, ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ “yanında”, ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ “bura”
sözləri “‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cərinin mənasını daşıyan məkan zərfləridir.
Zaman zərfləri kimi məkan zərfləri də mənaca iki qismə
bölünürlər:
‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺼﻮ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﹶﻟ‬ :‫ﺺ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬ -1
1- “əl-Muxtas”: Müəyyən forma və hüduda malik olan məkan
zərfləri. Məsələn: ‫ﺭ‬ ‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺪ‬ev”, ‫ﺪ‬
‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬
 ‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬məscid”, ‫ﻳ ﹶﻘ ﹸﺔ‬‫ﺤﺪ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬bağça”
və s. bu kimi müəyyən forma və hüdudu olan məkan
zərfləridir.

‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﺼﻮ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﺲ ﹶﻟ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻣﺎ ﹶﻟ‬ :‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺍ ﹸﳌ‬ -2
2- “əl-Mubhəm”: Müəyyən forma və hüduda malik olmayan
məkan zərfləri. Bu növ məkan zərfinə tərəf bildirən sözlər
və ona oxşar sözlər aiddir. Tərəf bildirən sözlər altıdır: ‫ﺎﻡ‬‫ﺃﻣ‬
“qabaq”, ‫ﺧ ﹾﻠﻒ‬ “arxa”, ‫ﺤﺖ‬
 ‫ﺗ‬ “alt”, ‫ﻮﻕ‬ ‫“ ﹶﻓ‬üst”, ‫ﻤﲔ‬ ‫ﻳ‬ “sağ”, ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺷﻤ‬

151
 “sol”. Tərəflərə oxşar sözlər isə, ‫ﻯ‬‫ ﹶﻟﺪ‬,‫ﺪ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ “yanında”, ‫ﻬ ﹶﺔ‬ ‫ ﹺﺟ‬,‫ﺮ‬ ‫ﺷ ﹶﻄ‬
“tərəf”, ‫ﻦ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ “arasında”1 ‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ “birlikdə” və s.
Qeyd: Məkan zərfinin bu iki növündən yalnız ikinci olan ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬‫ﺍ ﹸﳌ‬
“əl-mubhəm” növünü mənsub (təsirlikdə) edərək məkan zərfi kimi
işlətmək olar. Birinci növ ‫ﺺ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫“ ﺍ ﹸﳌ‬əl-Muxtas” məkan zərfini isə yalnız
“‫ﻲ‬‫ ”ﻓ‬hərfu-cəri vasitəsilə məcrur etməklə işlətmək olar2. Məsələn:

‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺖ ﻓ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺻﱠﻠ‬
 Məsciddə namaz qıldım
‫ﺍ ﹺﺭ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ﺖ ﻓ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹺﻧ‬ Evdə yatdım
‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻲ‬‫ﻴﹰﺎ ﻓ‬‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ Əlini evində ziyarət etdim

‫ﻑ‬
 ‫ﻭ‬‫ﻦ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﺏ ﻭﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“əl-Morab” (hallanan) və “əl-Məbni” (hallanmayan) zərflər

Zərflərin əksər hissəsi “əl-Morab” (hallanan) olduğu halda az

bir qisim zərflər “əl-Məbni”dirlər (hallanmırlar). “əl-Məbni” zərflər
erab olunarkən ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “təsirlik halın yerində” erab olunurlar.
Zərflərdən “əl-Məbni” olanlar aşıdakılardır:

1
‫ﻴﻦ‬‫“ ﺑ‬arasında” zərfi, iki və daha artıq saya dəlalət edən sözlərə izafə olunmaqla işlənir. Tək
halda olan sözlərə izafə olunarkən ‫ ﻭ‬bağlayıcısı ilə digər söz də ona bağlanmalıdır. Məsələn:
‫ﺎﺱﹺ‬‫ ﺍﻟﻨ‬‫ﻴﻦ‬‫ ﺑ‬‫ﺴﺖ‬
 ‫ﻠﹶ‬‫ ﺟ‬- İnsanlar arasında oturdum
‫ﺪ‬‫ﺎﻣ‬‫ ﺣ‬‫ ﻭ‬‫ﺪ‬‫ﺎﻟ‬‫ ﺧ‬‫ﻴﻦ‬‫ ﺑ‬‫ﺭﺕ‬ ‫ﺮ‬‫ ﻣ‬- Xalidlə Həmidin arasından keçdim
Zaman bildirən sözlərə izafə olunduqda zaman zərfi, məkan bildirən sözlərə izafə
olunduqda isə məkan zərfi rolunu oynayır. Məsələn:
‫ﺔ‬‫ﺳ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺴﺠﹺﺪ‬  ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻴﻦ‬‫ ﺑ‬‫ﻴﺖ‬‫ ﺍﻟﺒ‬- Ev məscidlə məktəbin arasındadır (məkan zərfi)
ِ‫ﺮ‬‫ﺼ‬‫ ﺍﹾﻟﻌ‬‫ﻭ‬‫ﻬﺮﹺ‬ ‫ ﺍﻟ ﱡﻈ‬‫ﻴﻦ‬‫ ﺑ‬‫ﻙ‬‫ﻭﺭ‬‫ ﺃﺯ‬- Zöhrlə Əsr arasında səni ziyarət edəcəm (zaman zərfi)
2 “əl-Muxtas” məkan zərflərindən ‫ﺎﻡ‬‫“ ﺍﻟﺸ‬Şam” sözü istisnadır. Bu sözü mənsub etməklə zərf

kimi işlətmək olar. Məsələn: ‫ﺎﻡ‬‫ ﺍﻟﺸ‬‫ﻴﺖ‬‫ ﺫﹶﻫ‬Şama getdim.

152
 1- ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻑ ﺍﻟ‬
 ‫ﻭ‬‫ ﹸﻇﺮ‬Zaman zərflərindən əl-Məbni olanlar:
o ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ “nə zaman” – sual əvəzliyi kimi tanıdığımız bu əvəzlik
bəzən cümlədə zaman zərfi kimi erab olunur və sukun
üzərində əl-məbni olur1. Məsələn:
‫؟‬‫ﺟﺖ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ Nə zaman çıxdın?
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻰ ( ﹶﻇ‬‫ﻣﺘ‬ )
o ‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫“ ﺃ‬dünən “ Bu zərf daim kəsrə ( ‫ــ‬ ِ ) üzərində əl-məbni
olur. Məsələn:
‫ﺲ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫ﺖ ﺃ‬
 ‫ ﹺﺟﹾﺌ‬Dünən gəldim
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺴ ﹺﺮ ﻓ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺲ( ﹶﻇ‬
‫ﻣ ﹺ‬ ‫)ﺃ‬
o ‫ﻂ‬
‫ﹶﻗ ﱡ‬ “heç vaxt, qəti, əsla, qətiyyən” – bu zaman zərfi daim
damma ( ‫ــ‬
ُ ) üzərində əl-məbni olub, yalnız inkar
cümlələrində işlənir və keçmiş zamanı tam əhatə etmək
üçündür2. Məsələn:
‫ﻂ‬
‫ﺎ ﹶﻥ ﹶﻗ ﱡ‬‫ﺴﺘ‬
 ‫ﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﺐ ﺇﻟﹶﻰ ﺑ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻢ ﺃ ﹾﺫ‬ ‫ ﹶﻟ‬Heç vaxt Pakistana getməmişəm
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻢ ﻓ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻂ( ﹶﻇ‬
‫)ﹶﻗ ﱡ‬
o ‫“ ﺍﻵ ﹶﻥ‬indi” – bu zaman zərfi daim fəthə ( ‫ــ‬ َ ) üzərində əl-
məbni olur və danışılan vaxtı bildirmək üçündür. Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﺻ ﹾﻠ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ ﺍﻵ ﹶﻥ‬İndi çatdım
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺘ ﹺﺢ ﻓ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫)ﺍﻵ ﹶﻥ( ﹶﻇ‬
Qeyd: Həmçinin, iki zaman zərfinin birləşməsindən əmələ gələn
‫ﺎ َﺀ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ﺡ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺻﺒ‬
 “səhər-axşam” və ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬ ‫ﻴ ﹶﻞ‬‫ﹶﻟ‬ “gecə-gündüz” kimi mürəkkəb
zərflər də fəthə üzərində “əl-Məbni” olurlar. Məsələn:
‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻬ‬ ‫ﻴ ﹶﻞ‬‫ ﹶﻟ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ - Muhamməd gecə-gündüz çalışır

1
‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫“ ﻣ‬nə zaman?” sual əvəzliyindən sonra feli cümlə gələrsə, ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ ﻣ‬zaman zərfi kimi erab
olunur.
2 Bax. II kitab 29-cu dərs.

153
 2- ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻭ‬‫ ﹸﻇﺮ‬Məkan zərflərindən əl-Məbni olanlar:

o ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬ “hara” - sual əvəzliyi kimi tanıdığımız bu əvəzlik

cümlədə bəzən məkan zərfi kimi erab olunur və fəthə (‫ــ‬
َ )
üzərində əl-məbni olur1. Məsələn:

‫؟‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺃ‬Harada oxuyursan?

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺘ ﹺﺢ ﻓ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻦ( ﹶﻇ‬ ‫ﻳ‬‫)ﺃ‬

o ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ “bura” – bu məkan zərfindən yaxın məkanı işarə etmək

üçün istifadə olunur və daim sukun üzərində əl-məbni olur.
Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ Burda otur
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺎ( ﹶﻇ‬‫ﻫﻨ‬ )

o ‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ “ora” - bu məkan zərfindən uzaq məkanı işarə etmək

üçün istifadə olunur və daim fəthə (‫ــ‬
َ ) üzərində əl-məbni
olur. Məsələn:
‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬Onu orada gördüm
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺘ ﹺﺢ ﻓ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻙ( ﹶﻇ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ )

o ‫ﻢ‬ ‫ﹶﺛ‬ “ora” - bu məkan zərfindən də uzaq məkanı işarə etmək

üçün istifadə olunur və daim fəthə (‫ــ‬
َ ) üzərində əl-məbni
olur. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻦ‬ ‫ﺧﺮﹺﻳ‬ ‫ﻢ ﺍﻟﹾﺂ‬ ‫ﺎ ﹶﺛ‬‫ﺯﹶﻟ ﹾﻔﻨ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ 

“O birilərini də ora yaxınlaşdırdıq”. (əş-Şuəra, 64)
‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﺘ ﹺﺢ ﻓ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﺮﻑ‬ ‫ﻢ( ﹶﻇ‬ ‫)ﹶﺛ‬

1
‫ﻳﻦ‬‫“ ﺃ‬hara?” sual əvəzliyindən sonra feli cümlə gələrsə, ‫ﻳﻦ‬‫“ ﺃ‬məkan zərfi” kimi erab olunur.
154
 o ‫ﺚ‬
‫ﻴ ﹸ‬‫ﺣ‬ “harada” – məkan zərfidir 1 , daim damma (‫ــ‬
ُ )
üzərində əl-məbni olur. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻰ‬‫ﺚ ﹶﺃﺗ‬
‫ﻴ ﹸ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺢ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻠ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬ ‫ﻭﻟﹶﺎ‬ ‫ﺣ ﹴﺮ‬ ‫ﺎ‬‫ﺪ ﺳ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﺍ ﹶﻛ‬‫ﻨﻌ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﹺﺇ‬
“Onların qurduqları sadəcə sehrbaz hiyləsidir. Sehrbaz
isə, hara gedirsə-getsin, uğur qazanmaz”. (Taha, 69)

‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻢ ﻓ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺚ( ﹶﻇ‬
‫ﻴ ﹸ‬‫ﺣ‬ )

‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺍﻟﻨ‬
Zərfi əvəz edən isimlər

Bəzi isimlər cümlədə zərfi əvəz edirlər və ‫ﻑ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺍﻟﻨ‬ “zərfi
əvəz edən isim” kimi erab olunurlar. Zərfi əvəz edən isimlər
aşağıdakılardır:

‫ﺎ‬‫ﺘ ﹺﻬﻤ‬‫ﻴ‬‫ﺋ‬‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻥ ﺃﻭ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﻛﹸﱢﻠ‬ ‫ﺩ ﱠﻝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻤ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟ ﱠﻈ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ -1
1- Zərfə izafə olunmuş və zərfin tamlığını və ya bir hissəsini
bildirən isimlər. Zərfin tamlığını bildirən sözə ‫ﹸﻛ ﱡﻞ‬ “bütün”
sözünü misal gətirmək olar. Zərfin bir hissəsini bildirən
sözlərə isə: ‫ﺼﻒ‬
 ‫ﹺﻧ‬ “yarı”, ‫ﺑﻊ‬‫ﺭ‬ “dörddə bir”, və s. bu kimi
hissələrə dəlalət edən sözləri misal gətirmək olar. Məsələn:

‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻨﻬ‬‫ﺎ ﹸﻛ ﱠﻞ ﺍﻟ‬‫ﻴﻨ‬‫ﺸ‬ ‫ﻣ‬ Bütün gündüzü yol getdik

‫ﺔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻊ ﺳ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻚ‬  ‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﺘ ﹶﻈ‬‫ﻧ‬ ‫ﺍ‬ Səni on beş dəqiqə gözlədim
‫ﺘ ﹴﺮ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴﻠﹸﻮ‬‫ﻒ ﻛ‬
 ‫ﺼ‬
 ‫ﺖ ﹺﻧ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ Yarım kilometr getdim

Bu cümlələrdəki ‫ﻊ ﹸﻛ ﱠﻞ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ və ‫ﻒ‬

 ‫ﺼ‬
 ‫ﹺﻧ‬ sözləri ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺋﺐ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “zərfi
əvəz edən isim” kimi erab olunurlar.

1 Nadir hallarda zaman zərfi kimi də istifadə oluna bilir. Məsələn: ُ‫ﺎﺀ‬‫ﺸ‬‫ﻴﺚﹸ ﺗ‬‫ﺎﻝﹶ ﺣ‬‫ﻌ‬‫“ ﺗ‬nə zaman
istəyirsən gəl”.
155
 ,‫ﺮﻑ‬ ‫ﺻ ﹶﻔ ﹸﺔ ﺍﻟ ﱠﻈ‬
 -2
2- Zərfin sifəti. Məsələn:
(‫ﻼ‬
‫ﻭﻗﹾﺘﹰﺎ ﹶﻃﻮﹺﻳ ﹰ‬ :‫ﻼ )ﺃﻱ‬
‫ﺖ ﹶﻃﻮﹺﻳ ﹰ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ Uzun müddət oturdum
(‫ﻴﻼﹰ‬‫ﻭﻗﹾﺘﹰﺎ ﹶﻗﻠ‬ :‫ﻼ )ﺃﻱ‬
‫ﻴ ﹰ‬‫ﺖ ﹶﻗﻠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ ﹺﻧ‬Az yatdım
Bu cümlədə ‫ﻼ‬ ‫ ﹶﻃﻮﹺﻳ ﹰ‬və ‫ﻼ‬ ‫ﻴ ﹰ‬‫ ﹶﻗﻠ‬sözləri pozulmuş ‫ﻭﻗﹾﺘﹰﺎ‬ zərfinin
sifətləridir. Yəni ‫ﻃﻮﹺﻳﻼ‬ ‫ﻭﻗﹾﺘﹰﺎ ﹶ‬ və ‫ﻼ‬ ‫ﻴ ﹰ‬‫ﻭﻗﹾﺘﹰﺎ ﹶﻗﻠ‬ . Cümlələrdəki ‫ ﹶﻃﻮﹺﻳﻼ‬və
‫ﻼ‬
‫ﻴ ﹰ‬‫ﹶﻗﻠ‬ sözləri ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺋﺐ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “zərfi əvəz edən isim” kimi erab
olunurlar.
,‫ﺭﺓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺍﻹﺷ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ -3
3- İsmul-işərati (işarə əvəzliyi). Məsələn:

‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻷ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﹺﺟﹾﺌ‬ Bu həftə gəldim

Bu cümlədə ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ işarə əvəzliyi ‫ﻑ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺋﺐ‬‫ﺎ‬‫“ ﻧ‬zərfi əvəz edən
isim” kimi erab olunur. ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ ﺍﻷ‬isə “bədəl”dir.
,‫ﺪﺩ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ -4
4- Ədəd. Məsələn:

‫ﻣﹰﺎ‬‫ﻳﻮ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﺛ‬‫ﺕ ﺛﹶﻼ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ﺳ‬ Otuz gün səfər etdik
‫ﺕ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻣ‬ ‫ﻴﻠﹸﻮ‬‫ﻌ ﹶﺔ ﻛ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺖ ﺃ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺸ‬ ‫ﻣ‬ Dörd kilometr yol getdim

Bu cümlələrdə ‫ﲔ‬
 ‫ﺛ‬‫ﺛﹶﻼ‬ və ‫ﻌ ﹶﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﺃ‬ ədədləri ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟ ﱠﻈ‬ ‫ﺋﺐ‬‫ﺎ‬‫ﻧ‬ “zərfi
əvəz edən isim” kimi erab olunur.

156
 ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫“ ﹶﻗ‬öncə” və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “sonra” zərfləri
‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬ “öncə”, “əvvəl” və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “sonra” zərfləri “əl-mubhəm”
(müəyyən zamana və ya məkana dəlalət etməyən) zərflərdəndir.
Yalnız izafə olunmaqla işlənirlər. Həm zaman, həm də məkan zərfi
kimi işlənə bilirlər. Konkret hansı mənanı vermələri isə izafə
olunduqları isimdən asılıdır. Zaman bildirən isimlərə izafə
olunduqda zaman zərfinin, məkan bildirən isimlərə izafə olunduqda
isə məkan zərfinin mənasını verirlər. Məsələn:

Məkan zərfi mənasında işlənmələrinə misal:

‫ﻣ ﱠﻜ ﹶﺔ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﻨ ﹸﺔ ﹶﻗ‬‫ﻳ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Mədinə Məkkədən əvvəldir

‫ﺸﻔﹶﻰ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺪ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺴﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Məscid xəstəxanadan sonradır
Zaman zərfi mənasında işlənmələrinə misal:

‫ﻬ ﹺﺮ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ ﺍﻟ ﱡﻈ‬‫ﺖ ﹶﻗ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬

 ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ Evdən Zöhr namazından öncə çıxdım
‫ﺎ ِﺀ‬‫ﻌﺸ‬ ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬‫ﺄﺯ‬‫ ﺳ‬İşa namazından sonra səni ziyarət edəcəm

Qeyd: ‫ﻞ‬
‫ﺒ ﹶ‬‫ ﹶﻗ‬və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ zərfləri “əl-Morab” (hallanan) zərflərdəndirlər.
Yəni amilin təsiri ilə sonları dəyişir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻴﻢ‬‫ﺭﺣ‬ ‫ﻪ ﹶﻏﻔﹸﻮﺭ‬ ‫ﻪ ﹺﺇ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺏ‬

 ‫ﻮ‬‫ﻳﺘ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺢ ﹶﻓﹺﺈ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﺻﹶﻠ‬
 ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺪ ﹸﻇ ﹾﻠ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺗ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﻓ‬
“Hər kim haqsızlıq etdikdən sonra tövbə edib əməllərini islah etsə,
şübhəsiz ki, Allah onun tövbəsini qəbul edər. Həqiqətən, Allah
Bağışlayandır, Rəhmlidir” (əl-Maidə, 39)
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﻋﻘﹶﺎﹺﺑ ﹸﻜ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺃ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻧ ﹶﻘﹶﻠ‬‫ﺘ ﹶﻞ ﺍ‬‫ﻭ ﹸﻗ‬ ‫ﺕ ﹶﺃ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺳ ﹸﻞ ﹶﺃﹶﻓﹺﺈ ﹾﻥ ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻠ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﹶﻗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺧﹶﻠ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹶﻗ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ ﹺﺇﻟﱠﺎ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ 
“Muhəmməd ancaq bir elçidir. Ondan əvvəl də elçilər gəlib getmişlər.
Məgər o ölərsə və ya öldürülərsə siz gerimi dönəcəksiniz?”.
(Ali İmran, 144)

157
 ‫ﻢ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﹺﻨﻴ‬ ‫ﲎ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫" ﹶﻟﻔﹾﻈﹰﺎ ﻻ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺑ‬" ‫ﺒﻞﹶ" ﻭ‬‫ﻦ "ﹶﻗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺬ‬ ‫ﺣ‬ ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬:‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: Əgər ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ zərflərinin izafə olunduqları isim
(mudafun ileyh) mənaca deyil ləfzən (tələffüzdə) pozularsa, ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬ və
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ damma (‫ )ـُـ‬üzərində əl-məbni olur. Yəni ‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﹶﻗ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ olurlar.
Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺴﺪ‬
ِ ‫ﻤ ﹾﻔ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻭ ﹸﻛ‬ ‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﺖ ﹶﻗ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﺁﻟﹾﺂ ﹶﻥ‬
“Firona deyildi: "İndimi? Sən ki əvvəllər asilik etmiş və fəsad
törədənlərdən olmuşdun”. (Yunus, 91)

‫ﻒ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﰲ ﻳ‬‫ﻃﺘ‬‫ﺎ ﹶﻓﺮ‬‫ﻦ ﻗﹶﺒ ﹸﻞ ﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬
“Bundan əvvəl də Yusufa qarşı haqsızlıq etdiyiniz yadınızdadırmı?”.
(Yusuf, 80)
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﺑ‬‫ﻋ ﱢﺬ‬ ‫ﺎ ﻟﹶﺎ ﹸﺃ‬‫ﻋﺬﹶﺍﺑ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﻋ ﱢﺬ‬ ‫ﻲ ﹸﺃ‬‫ﻢ ﹶﻓﹺﺈﻧ‬ ‫ﻨ ﹸﻜ‬‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ ﹸﻔ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﹶﻓ‬ ‫ﻴ ﹸﻜ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﹸﻟﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻪ ﹺﺇﻧ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﱠﻠ‬

‫ﲔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺍﹾﻟﻌ‬
“Allah dedi: "Mən onu sizə endirəcəyəm. Amma bundan sonra
aranızdan kafir olanlara aləmlərdən heç kəsə vermədiyim bir əzabı
verəcəyəm” (əl-Maidə, 115)
Bu ayələrdə ‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﹶﻗ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ zərflərinin damma (‫ )ـُـ‬üzərində əl-
Məbni olmalarına səbəb izafə olunduqları ismin (‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ) ləfzən
pozulmasıdır. Mənaca isə bu isim nəzərdə tutulur. Yəni ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬
“bundan öncə” və ‫ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ “bundan sonra”.

158
 ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫" ﺍﻟ‬‫"ﹶﻟﻮ‬
"‫“ "ﹶﻟﻮ‬Əgər” şərt bağlayıcısı
"‫"ﹶﻟﻮ‬ “Əgər” şərt bağlayıcısıdır. Yəni “şərt budaq cümləli tabeli
mürəkkəb cümlə”lərdə budaq cümləni baş cümləyə bağlamaq üçün
istifadə olunur və şərt mənasını verir. Eyni zamanda feli keçmiş
zamana aid edir. Ərəb dilində şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlələrdə budaq cümlə çox vaxt baş cümlədən əvvəl gəlir və
onunla şərt bağlayıcılarından biri ilə bağlanır. "‫"ﹶﻟﻮ‬ bu
bağlayıcılardan biridir.
Şərt cümlələrində şərt bağlayıcılarından sonra gələn budaq
cümlə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻓ‬ “şərt feli”1, baş cümlə isə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”
adlanır. ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”2 həm təsdiqdə, həm də inkarda
ola bilər. Təsdiqdə gələn ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”, adətən, ‫ﻟﹶـ‬
“əlbəttə, şübhəsiz” təsdiq ədatı ilə işlədilir. Nadir hallarda təsdiqdə
gələn “şərtin cavabı” ‫ ﻟﹶـ‬ədatından xali olur. Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺕ ﹶﻟ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﹶﻟ‬
Şərtin cavabı Şərt feli Şərt bağlayıcısı
Əgər calışsaydın müvəffəqiyyət qazanardın

Bu cümlədə ‫ﺕ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ “calışsaydın” feli ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬ “şərt feli” 3 ,
‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ “müvəffəqiyyət qazanardın” feli isə ‫ﻁ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı” 4 -dır. “Şərtin cavabı” təsdiqdə olduğu üçün ‫ﻟﹶـ‬ ədatı ilə
işlənmişdir. Həmçinin, şərt keçmiş zamana aiddir.
“Şərtin cavabı” inkarda olduqda isə adətən, ‫ ﻟﹶـ‬təsdiq ədatı ilə
işlənmir. Məsələn:

1 Və ya ‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﻠﹶﺔﹸ ﺍﻟ‬ ‫“ ﺟ‬şərt cümləsi” adlanır.
2 Yəni baş cümlə.
3 Yəni budaq cümlədir.
4 Yəni baş cümlədir.

159
 ‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﺕ ﻣ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺍ‬‫ﻮ ﻣ‬ ‫ﹶﻟ‬
Əgər çalışmasaydın, müvəffəqiyyət qazanmazdın

Çox nadir hallarda inkarda gələn “şərtin cavabı” ‫ ﻟﹶـ‬təsdiq ədatı

ilə işlənir. Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﻨ‬‫ﺃ‬‫ﺎ ﺭ‬‫ﺎ ﹶﻟﻤ‬‫ﺮﻧ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬‫ﻮ ﺗ‬ ‫ﹶﻟ‬
Əgər geciksəydik, səni burada görməzdik

"‫"ﹶﻟﻮ‬ “Əgər” şərt bağlayıcısına həmçinin, ‫ﻉ‬

‫ﺎ ﹴ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻑ ﺍ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ 1 - “şərt
cümləsi baş vermədiyinə görə cavabın da baş verməməsinə dəlalət edən hərf”
-deyilir. Bu cür adlanmasına səbəb budur ki, "‫"ﹶﻟﻮ‬ bağlayıcısı işlənən
şərt cümləsində həm şərt, həm də şərtin cavabı reallıqda baş vermir.
Yəni şərt olmadığına görə cavab da olmur.
Məsələn, yuxarıdakı ‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺕ ﹶﻟ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﻮ ﺍ‬ ‫ﹶﻟ‬ “əgər çalışsaydın
müvəffəqiyyət qazanardın” cümləsində “çalışmaq” şərti olmadığına2
görə, “müvəffəqiyyət qazanmaq” cavabı da olmamışdır.
Digər ‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﺕ ﻣ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺍ‬‫ﻮ ﻣ‬ ‫“ ﹶﻟ‬əgər çalışmasaydın, müvəffəqiyyət
qazanmazdın” cümləsində isə “çalışmamaq” şərti olmadığına görə
“müvəffəqiyyət qazanmamaq” cavabı da olmamışdır.
Beləliklə, "‫"ﹶﻟﻮ‬ “əgər” şərt bağlayıcısı daxil olduğu şərt
cümləsinə üç məna verir:
1- ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ “Şərt mənasını verir”. Yəni "‫"ﹶﻟﻮ‬ işlənən mürəkkəb
şərt cümləsi iki cümlədən ibarət olmalıdır. Birinci: ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬
“şərt feli”, ikinci: ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”.
2- ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻣ ﹺﻦ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺔ ﺑﺎﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺪ ﺍﻟ‬ ‫ﺗ ﹾﻘﻴﹺﻴ‬ “Şərtin mənasını keçmiş zamana
aid edir”. Yəni şərtin və cavabın keçmiş zamanda baş
verməməsinə dəlalət edir. Hətta "‫"ﹶﻟﻮ‬ bağlayıcısından sonra

1
‫ﺎﻉ‬‫ﻨ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ ﺍ‬sözünün hərfi mənası “yol verməmək” deməkdir.
2
Yəni baş vermədiyinə görə.
160
 gələn ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬ “şərt feli” mudari (indiki zaman feli) olsa
belə keçmiş zaman mənasını verəcək. Məsələn: Allah

buyurur:

‫ﺎ‬‫ﺣﻄﹶﺎﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌ ﹾﻠﻨ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﺎ ُﺀ ﹶﻟ‬‫ﻧﺸ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﹶﻟ‬
“Əgər Biz istəsəydik, onu bir saman çöpünə döndərərdik”.
(əl-Vaqiə 65)
3- ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺍ‬ “Cavabın yoxluğuna dəlalət edir”. Yəni şərt
cümləsinin baş verməməsi səbəbindən cavab cümləsi də
baş verməmişdir.
Qeyd: "‫ "ﹶﻟﻮ‬hərfinin digər növləri də vardır. Bu növlərdən biri
də ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭ‬
‫ﺼ‬
 ‫ﻤ‬ ‫" ﺍﹾﻟ‬‫“ "ﹶﻟﻮ‬məsdər mənasını verən ‫ﻮ‬ ‫ ”ﹶﻟ‬növüdür. "‫ "ﹶﻟﻮ‬hərfinin bu
növü ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻤ‬ ‫“ ﺃ ﹾﻥ ﺍﹾﻟ‬məsdər bildirən ‫ ”ﺃ ﹾﻥ‬ədatının mənasını verir. Yəni
özündən sonra gələn mudari felini məsdərə çevirir. ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻤ‬ ‫" ﺍﹾﻟ‬‫"ﹶﻟﻮ‬
adətən ‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ “istəmək, arzulamaq” felindən sonra gəlir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹸﻜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹸﻜ‬‫ﺤ‬

 ‫ﻠ‬‫ﺳ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻐ ﹸﻔﻠﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻭﺍ ﹶﻟ‬‫ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺩ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﻭ‬ 
“Kafirlər silahlarınızdan və əşyalarınızdan xəbərsiz olmağınızı istərdilər”.
(ən-Nisa 102)



161
 13. ÎÍ Ö×ÖÍÚÖ ÄßÐÑ
‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ ﹺﺯ‬‫ﺟﻮ‬
Mudari felini cəzm edən ədatlar

Mudari (indiki-gələcək zaman) felini cəzm edən ədatlar iki

növdür:
1. ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺍﺣ‬‫ﻼ ﻭ‬ ‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻣ‬Bir feli cəzm edən ədatlar”;
2. ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻣ‬Eyni zamanda iki feli cəzm edən ədatlar”.

‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺍﺣ‬‫ﻼ ﻭ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬
Bir feli cəzm edən ədatlar
Bir feli cəzm edən dörd ədat var:
1. ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬Qadağan” və ya “inkarlı əmr” bildirən ‫ ﻻ‬ədatı.
‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫“ ﺍﻟ‬qadağa” və ya “inkarlı əmr” – bir şeydən əl çəkib,
onu etməməyi tələb etməkdir. Qadağan (inkarlı əmr)
bildirən təkcə bir ədat var ki, o da ‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬qadağa bildirən

‫ ”ﻻ‬ədatıdır.
‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬qadağa bildirən ‫”ﻻ‬ ən çox ‫ﺐ‬
 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ (II şəxsdə
olan) fellərə daxil olur. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﺐ ﻳ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﹶﻻ‬ Ey Həmid, getmə!
‫ﺍ ﹸﻥ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫ﻮﺍ ﻳ‬‫ﻫﺒ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﹶﻻ‬ Ey qardaşlar, getməyin!

‫ﺐ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺯ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫﺒﹺﻲ ﻳ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﹶﻻ‬ Ey Zeynəb, getmə!

‫ﺕ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﻳ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﹶﻻ‬ Ey qızlar, getməyin!

Lakin ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺍﹾﻟﻐ‬ (III şəxs) və bəzən də ‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ (I şəxsdə olan)
fellərlə də işlənə bilir1. Məsələn:

1 ‫ﺔ‬‫ﻴ‬‫ﺎﻫ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻨ‬qadağan” bildirən ‫ ﻻ‬ədatı I şəxsin təkində olan fellərlə çox nadir hallarda işlənir,
çünki adətən insan özü-özünə qadağan etmir. Felin I şəxsin cəmi ilə işlənməsi I şəxsin təkinə
nisbətən daha çoxdur.
162
 ‫ﺓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺔ ﺍﻟﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺒ ﹶﻞ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻌ ﹺﻢ ﹶﻗ‬ ‫ﻤ ﹾﻄ‬ ‫ ﺇﻟﹶﻰ ﺍﹾﻟ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺐ ﺃ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ ‫ﻻ‬
Saat birdən əvvəl heç kəs yeməkxanaya getməsin

Bu ədata ‫ﺔ‬‫ﻻ ﺍﻟ ﱠﻄﹶﻠﹺﺒﻴ‬ “tələb bildirən ‫”ﻻ‬ – də deyirlər. Əgər

inkarlı tələb yuxarı təbəqədən aşağıya olarsa, ‫ﻲ‬‫ﺍﻟﻨﻬ‬
“qadağa” adlanır, əgər aşağı təbəqədən (məxluqdan)
yuxarı təbəqəyə (Allaha) olarsa, ‫ﺎﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dua” adlanır. Əgər
hər ikisi eyni təbəqədən olarlarsa, ‫ﺎﺱ‬‫ﺘﻤ‬‫“ ﺍﻻﹾﻟ‬xahiş” adlanır1.

‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻻ ﺍﻟﻨ‬nin ‫ﻲ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫“ ﺍﻟ‬qadağa” (inkarlı əmr) mənasında
işlənməsinə misal: Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻴﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻳﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﻰ ﹶﺃ ﹾﻥ‬‫ﻋﺴ‬ ‫ﻮ ﹴﻡ‬ ‫ﻦ ﹶﻗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﻡ‬ ‫ﺮ ﹶﻗ‬ ‫ﺨ‬
‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻮﺍ ﻻ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﻳﻬ‬‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﻳ‬
“Ey iman gətirənlər! Bir camaat digərini məsxərəyə qoymasın.
Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar”
(əl-Hucurat, 11)

‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ – ﻻ ﺍﻟﻨ‬nin ‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dua” mənasında işlənməsinə misal:

Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﺘﻨ‬‫ﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺪ ﹺﺇ ﹾﺫ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑﻨ‬‫ﻍ ﹸﻗﻠﹸﻮ‬

‫ﺗ ﹺﺰ ﹾ‬ ‫ﺎ ﻻ‬‫ﺑﻨ‬‫ﺭ‬ 
“Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən
sonra qəlbimizi sapdırma“ (Ali-İmran, 8)

‫ﺔ‬‫ﻫﻴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻻ ﺍﻟﻨ‬ – nin ‫ﺱ‬

 ‫ﺎ‬‫ﺘﻤ‬‫ﻻﹾﻟ‬ ‫ﺍ‬ “xahiş” mənasında işlənməsinə
misal iki tələbədən birinin digərinə:

Ey qardaş, elmi tərk etmə! ‫ﻢ‬

 ‫ﺍﻟﻌﻠ‬ ‫ﻙ‬ِ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺗ‬ ‫ ﻻ‬,‫ﻳﺎ ﺃﺧﻲ‬
deməsini misal gətirmək olar.

1 Dilçi alimlər bu növ “‫ –”ال‬nin ‫ﺔ‬‫“ ﻻ ﺍﻟﻄﱠﻠﹶﺒﹺﻴ‬tələb bildirən ‫ ”ال‬adlanmasını daha münasib
görürlər. Çünki “tələb” yuxarıda qeyd olunan növlərin (qadağa, dua və xahiş) hər üçünü
əhatə edir.
163
 2. ‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﻡ ﺍﻷ‬ ‫“ ﹶﻻ‬Əmr bildirən "‫ "ﻝﹺ‬ədatı”.
Qayda: Əmr bildirən "‫"ﻝﹺ‬ ədatı - yalnız ‫ﺐ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫( ﺍﹾﻟﻐ‬III şəxs) və
‫ﻢ‬ ‫ﺘ ﹶﻜﱢﻠ‬‫ﻤ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬I şəxs) mudari fellərinə daxil olub feli cəzm edən
və əmr mənasını bildirən kəsrəli ‫ﻝ‬ ‫“ ﹺ‬ləm”-dir. ‫ﺐ‬  ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻤﺨ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬II
şəxsdə olan) mudari felinə isə daxil olmur. Çünki felin II
şəxsdə əmrini bildirmək üçün xüsusi forma “əmr forması”
mövcuddur1. Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎﹺﻧ‬ ‫ﻲ‬‫ﺐ ﻓ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺲ ﹸﻛ ﱡﻞ ﻃﹶﺎ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻟ‬ - Hər tələbə öz yerində otursun!

‫ﺎ‬‫ﻫﻨ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺠ‬ ‫ﻨ‬‫ﻟ‬ - Burada oturaq!

‫ﻡ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫ﺐ ﺍﻟ‬

ِ ‫ﻫ‬ ‫ﺄ ﹾﺫ‬‫ﻟ‬ - Qoy bugün gedim!

Qeyd 1: Nadir hallarda "‫"ﻝﹺ‬ əmr ədatı ‫ﺐ‬

 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻤﺨ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ (II
şəxs) mudari fellərinə də daxil olur və əmri gücləndirir.
Məsələn, rəvayət olunan bir hədisdə Peyğəmbər 
buyurur:

“‫ﻢ‬
 ‫ﺳ ﹶﻜ ﹸﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻲ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﺧﺬﹸﻭﺍ‬ ‫ﺄ‬‫ﻟﺘ‬”
“Həccinizin əhkamlarını məndən götürün!”2.

Burada "‫"ﻝﹺ‬ əmr ədatı ‫ﺐ‬

 ‫ﺎ ﹶﻃ‬‫ﻤﺨ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬II şəxsdə olan) ‫ﺧﺬﹸﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﺄ‬‫ﺗ‬
mudari fellərinə daxil olmuşdur.
Qeyd 2: Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əmr bildirən
"‫"ﻝﹺ‬ ədatı kəsrəlidir, necə ki, misallardan gördük. Lakin

(‫ﻓﹶـ‬ ,‫ﻭ‬ ,‫ﻢ‬ ‫)ﹸﺛ‬ bağlayıcılarından sonra gəldikdə dilin

rahatlığı üçün sakinləşir (sukun olur)3. Məsələn:

‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﻴ ﹾﻜ‬‫ﻢ ﹾﻟ‬ ‫ﺱ ﹸﺛ‬

 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺐ ﺍﻟ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﺮﹾﺃ ﹸﻛ ﱡﻞ ﻃﹶﺎ‬ ‫ﻴ ﹾﻘ‬‫ﹶﻓ ﹾﻠ‬
Hər tələbə dərsi oxuyub sonra yazsın!

1 Bax, II kitab 14-cü dərs.

2 Muslim rəvayət etmişdir.
3 Bu bağlayıcılardan sonra "‫ "ﻝﹺ‬ədatının sakinləşməsi vacib deyil. Kəsrəli də işlənə bilər.

164
 Allah
buyurur:
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻉ ﹺﺇﺫﹶﺍ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻮ ﹶﺓ ﺍﻟﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ ﹸﺃﺟﹺﻴ‬‫ﻲ ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬‫ﻲ ﹶﻓﹺﺈﻧ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺳﹶﺄﹶﻟ‬ ‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ‬ 
‫ﻭ ﹶﻥ‬‫ﺷﺪ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌﱠﻠ‬ ‫ﻮﺍ ﺑﹺﻲ ﹶﻟ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻴ‬‫ﻭﹾﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﻮﺍ ﻟ‬‫ﺘﺠﹺﻴﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻓ ﹾﻠ‬
“Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən
onlara yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı
vaxt qəbul edərəm. Qoy onlar da Mənim çağırışımı qəbul
edib Mənə iman gətirsinlər ki, doğru yola yönələ
bilsinlər“. (əl-Bəqərə, 186)
3 , 4. ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ və ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ‫ﺐ‬
‫ﻧ ﹾﻔ ﹴﻲ ﻭ ﹶﻗ ﹾﻠ ﹴ‬ ‫ﺰ ﹴﻡ ﻭ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻑ‬
ədatları. Bu iki ədata  ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬
“cəzm, inkar və çevirən” ədat deyirlər. ‫ﺰ ﹴﻡ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻑ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ”cəzm
ədatıdır” çünki mudari felini cəzm edir, ‫ﻲ‬ ‫ﻧ ﹾﻔ ﹴ‬ ‫ﻑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “inkar
ədatıdır” çünki feli inkar edir, ‫ﺐ‬
‫ﻑ ﹶﻗ ﹾﻠ ﹴ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ”çevirən ədatdır”,
çünki indiki zaman felini keçmiş zamana aid edir.
‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ və ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatları mudari felini cəzm etmək, inkar mənasını
bildirmək və feli keçmiş zamana aid etmək kimi
xüsusiyyətlərdə biri-birinə oxşasalar da məna baxımından
aralarında fərq vardır. Belə ki, ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı “-ma/-mə” mənasını
verərək feli bitmiş keçmiş zamana aid etdiyi halda, ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatı
“hələ -ma/-mə” mənasını verərək felin danışılan vaxta qədər
inkar olunduğunu, lakin sonradan bu inkarın aradan
qaldırıla biləcəyinin mümkünlüyünü bildirir. Məsələn:

‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺘﺒ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺏ ﹶﻟ‬
 ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬ - Tələbələr dərsi yazmadılar

‫ﺱ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺘﺒ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﹶﻟﻤ‬ ‫ﺍﻟﻄﱡﻼ‬ -Tələbələr hələ dərsi yazmamışlar

‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ və ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatları arasında olan başqa bir fərq danışıq
əsnasında sualı ‫ﺎ‬‫ ﹶﻟﻤ‬ədatı ilə cavablandırarkən məlum olan feli
pozub yalnız ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatı ilə kifayətlənməyin mümkün
olmasıdır. ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatında isə mütləq fel qeyd olunmalıdır. Yəni

165
 cavab cümləsində ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻤ‬ ədatı feldən ayrı işlənə bilər, ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ ədatı
isə bu cür işlənə bilməz. Məsələn:

(‫ﺘﺐ‬‫ﺎ ﺃ ﹾﻛ‬‫ ﹶﻟﻤ‬:‫ )ﺃﻱ‬.‫ﺎ‬‫؟ ﹶﻟﻤ‬‫ﺭﺱ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺖ ﺍﻟ‬

 ‫ﺒ‬‫ﺘ‬‫ﺃ ﹶﻛ‬
Dərsi yazdınmı? Hələ yox. (yəni: hələ yazmamışam)

Qeyd: ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬

 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ “Eyni zamanda iki feli cəzm edən ədatlar”
barəsində gələn dərslərimizdə danışacağıq.

‫ﺐ‬
‫ﻉ ﺑﹺﺎﻟ ﱠﻄﹶﻠ ﹺ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬
Mudari felinin “tələb”in cavabında cəzm olunması

.‫ﺪ ﹴﻡ‬ ‫ﺘ ﹶﻘ‬‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬

‫ﻟ ﹶﻄﹶﻠ ﹴ‬ ‫ﺰﺍ ًﺀ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻮﺍﺑﹰﺎ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻉ ﺇ ﹶﺫﺍ ﹶﻛﺎ ﹶﻥ‬
 ‫ﻀﺎ ﹺﺭ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
Qayda: Əgər mudari feli öndə gələn tələb cümləsinin cavabı
olarsa, cəzm olunur.
Qaydanın şərhi: “Tələb cümləsi” dedikdə - özündə tələb
mənası daşıyan cümlələr nəzərdə tutulur. “Tələb” cümləsinin yeddi
növü var. Bu növlərdən beşini qeyd edək:
1- ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫“ ﺍﻷ‬Əmr”. Məsələn:
‫ﺢ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻨ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺟ‬ ‫ ﺍ‬Çalış ki, uğur qazanarsan!
‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺗ ﹺ‬ ‫ﺚ‬
‫ﺤ ﹾ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ﺍ‬ Axtar, taparsan!
Allah
buyurur:
‫ﻢ‬ ‫ﺐ ﹶﻟ ﹸﻜ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﺘ ﹺ‬‫ﺳ‬ ‫ﻮﻧﹺﻲ ﹶﺃ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﺭ‬ ‫ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ 
“Rəbbiniz dedi: "Mənə dua edin, Mən də sizə cavab verim!“.
(Ğafir, 60)
2- ‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫“ ﺍﻟ‬Qadağa”. Məsələn:
‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﳉ‬
‫ﺧ ِﹾﻞ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﻙ ﺑﹺﺎ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ ﻻ‬Allaha şərik qoşma, Cənnətə girərsən!
3- ‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫“ ﺍﻻ‬Sual”. Məsələn:
‫ﺮ؟‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬ ،‫ﻔﻌ ﹸﻞ ﺧﲑﺍﹰ‬‫ﻫ ﹾﻞ ﺗ‬ Xeyir iş görüb, əcr qazanarsanmı?

166
 4- ‫ﻲ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬Arzu”. Məsələn:
‫ﺮﻭﺭﹰﺍ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺕ ﹶﺃ ﹸﻛ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺘﹺﻨﻲ ﺍ‬‫ﻴ‬‫ ﹶﻟ‬Kaş ki, calışıb, şad olardım!
5- ‫ﻲ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺘ‬‫“ ﺍﻟ‬Ümid”. Məsələn:
‫ﺮﻭﺭﹰﺍ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ ﹸﻜ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻌﱠﻠ‬ ‫ ﹶﻟ‬Ümid edirəm çalışıb, şad olarsan!
Tələb cümləsinin digər iki növünü: 6- ‫ﺽ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬təklif”, 7- ‫ﺾ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺤﻀ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
“təşviq” və bu cümlələrin düzəlmə qaydasını gələcək
dərslərimizdən biləcəyik.1 Bu növ cümlələr tələb mənasını daşıdığı
üçün belə adlanır.
“Tələb cümləsinin cavabı” dedikdə - yəni öndə gələn tələb
cümləsi, cavab cümlənin səbəbi olmalıdır. Məsələn, yuxarıdakı
misallara diqqət etsək görərik ki, ‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﳉ‬
‫ﺧ ِﹾﻞ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﻙ ﺑﹺﺎ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬ ‫“ ﻻ‬Allaha şərik
qoşma, Cənnətə girərsən!” cümləsində “Allaha şərik qoşmamaq”
“Cənnətə girməyin”, ‫ﺮ؟‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬ ،‫ﻔﻌ ﹸﻞ ﺧﲑﺍﹰ‬‫ﻫ ﹾﻞ ﺗ‬ “Xeyir iş görüb, əcr
qazanarsanmı?” cümləsində “xeyir iş görmək” “əcr qazanmağın”,
‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺗ ﹺ‬ ‫ﺚ‬
‫ﺤ ﹾ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ﺍ‬ “Axtar, taparsan!” cümləsində isə “axtarmaq” “tapmağın”
səbəbidir. Həmçinin, digər cümlələrə də diqqət etsək görərik ki, tələb
cümləsi cavab cümlənin səbəbidir.
Qeyd 1: Əgər tələb cümlə cavab cümlənin səbəbi olmazsa, bu
halda cavab cümləni cəzm etmək olmaz. Məsələn:

‫ﺐ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺴ ﹾﻞ‬
 ‫ﺗ ﹾﻜ‬ ‫ﻻ‬
Tənbəllik etmə, kəsilərsən

Bu cümlədə ‫ﺐ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ “kəsilərsən” mudari felini cəzm etmək olmaz,
çünki “tənbəllik etməmək” “kəsilməyin” səbəbi deyil. Əksinə tənbəllik
etmək kəsilməyin səbəbidir. Deməli, bu halda mudari felini cəzm
edə bilmərik.

1 Bəzi kitablarda tələb cümləsinə ُ‫ﺎﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dua” növünü də əlavə edib sayını səkkizə çatdırırlar.
Lakin dua əmrin növlərindən olduğu üçün əmr cümləsinə aiddir.
167
 Qeyd 2: Əgər tələb cümləsinin cavabı ‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒﹺﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻓﹶﺎ ُﺀ‬ “səbəb bildirən”
‫ﹶﻓـ‬ bağlayıcısı ilə başlayarsa, bu zaman mudari feli ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ ﺍﹾﻟ‬
(pozulmuş ‫ﻥ‬
‫ )ﺃ ﹾ‬ilə nasb olur. Məsələn:
‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﳉ‬
‫ﺧ ﹶﻞ ﺍ ﹶ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﷲ ﹶﻓ‬
ِ ‫ﻙ ﺑﹺﺎ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ Allaha şərik qoşma ki, Cənnətə girəsən!

‫ﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺏ ﺍﻟ‬

 ‫ﺳﻠﹸﻮ‬ ‫ﺃ‬
Ağrı və acını ifadə etməyin üslubu

‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺟ ﹺﻊ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﻪ ﺃ ﹺﻭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﺠ ﹺﻊ‬

 ‫ﺘ ﹶﻔ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﺑ ﹸﺔ – ﹺﻧﺪ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ ﺍﻟ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: ‫ﺑ ﹸﺔ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ “Nudbə” – dərd çəkənin və ya ağrıyanın
çağırışıdır.
‫ﺑ ﹸﺔ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ sözü lüğətən ‫ﺏ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺏ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻧ‬ “ölüyə ağlamaq” felinin
məsdəridir. Ərəb dili qrammatikasında isə “dərd çəkənin və ya
ağrıyanın çağırışı” deməkdir.
‫ﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ﺃﺩ‬ “Nudbə” bildirən ədat " ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ " ədatıdır. Bəzən ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ xitab
ədatı da “nudbə” üçün istifadə olunur. Lakin bu şərtlə ki, xitabla
səhv salınmasın.
‫ﺍ‬‫ﻭ‬ nudbə ədatından sonra gələn və halına yanılan və ya ağrısı
çəkilən isim ‫ﺏ‬
 ‫ﻭ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “məndub” adlanır. “Məndub”un hökmü
xitabdakı “munədə”nin hökmü kimidir. Yəni əgər mufrad (tək) isim
olarsa, damma üzərində əl-məbni olur. Əgər izafə tərkibli söz
birləşməsi olarsa, nasb olur. Məsələn:
!‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬Vay, Muhəmməd!
!‫ﻣﹺﻨﲔ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﲑ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍ ﺃ‬‫ﻭ‬ Vay, möminlərin əmiri!

Əksər hallarda “məndub” ismin sonuna ‫ﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻒ ﺍﻟ‬

 ‫ﻟ‬‫ﺃ‬ “nudbə
bildirən əlif” əlavə olunur. Əgər “məndub” isimdən sonra söz bitirsə,

168
nudbə bildirən əlifdən sonra ‫ﺖ‬
 ‫ﺴ ﹾﻜ‬
 ‫ﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬‫“ ﻫ‬sükut”1 bildirən ‫ﻫﺎﺀ‬ əlavə
olunur. Məsələn:
!‫ﺎﻩ‬‫ﺃﺳ‬‫ﺍ ﺭ‬‫ ﻭ‬Vay, başım!
!‫ﺎﻩ‬‫ﺑ ﹾﻄﻨ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬Vay, qarnım!
Qeyd: ‫ﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻒ ﺍﻟ‬
 ‫ﻟ‬‫“ ﺃ‬nudbə bildirən əlif” əlavə olunarkən
“məndub” ismin sonunda aşağıdakılar pozulur:
1. “Maqsur” isimlərin sonundakı əlif maqsura. Məsələn:
!‫ﺎﻩ‬‫ﻮﺳ‬‫ﺍ ﻣ‬‫ ﻭ‬- ‫ﻰ‬‫ﻮﺳ‬‫ﻣ‬
!‫ﺼ ﹶﻄﻔﹶﺎﻩ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- ‫ﺼ ﹶﻄﻔﹶﻰ‬
 ‫ﻣ‬
2. “Məndub” ismin sonundakı damma (‫)ـُـ‬. Məsələn:
!‫ﺎﻩ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺍ ﺇﺳ‬‫ ﻭ‬- ‫ﻼﻡ‬‫ﺇﺳ‬
!‫ﺎﻩ‬‫ﺎﻧ‬‫ﻋﹾﺜﻤ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- ‫ﺎ ﹸﻥ‬‫ﻋﹾﺜﻤ‬
3. “Məndub” ismin sonundakı tənvin (‫)ـٌـ‬. Məsələn:
!‫ﺎﻩ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺍ ﺇﺳ‬‫ ﻭ‬- ‫ﻼﻡ‬‫ﺇﺳ‬
!‫ﺍﻩ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
4. İzafə tərkibli “məndub”larda “mudaf ileyh”in kəsrəsi (‫ــ‬
ِ ).
Məsələn:
!‫ﺎﻩ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺪ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- ‫ﻼ ﹺﻡ‬‫ﺪ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻋ‬
!‫ﻩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺣ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬ ‫ﺍ‬‫ ﻭ‬- ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻦ ﺣ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬

1
Bax, II kitab 6-cı dərs.
169
 ‫ﻩ‬ ‫ ﺁ‬İsim-feli

‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻪ‬ ‫ﻋﹸﻠ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬,‫ﺴﺮﹺ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,(‫ﺟﻊ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻰ )ﺃﺗ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹺﺑ‬,‫ﺎ ﹺﺭﻉﹴ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻩ‬ ‫ﺁ‬
."‫ﺎ‬‫ﻩ "ﺃﻧ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ ‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬
‫ﻩ‬ ‫ ﺁ‬sözü ‫ﻊ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺗ‬‫“ ﺃ‬ağrayıram” mudari felinin mənasını verən “isim-
fel”dir. Faili nəzərdə tutulmuş ‫ﺎ‬‫ﺃﻧ‬ “mən” damiridir. ‫ﻩ‬ ‫ﺁ‬ “isim-feli”
kəsrə üzərində əl-məbnidir.
Əgər müəyyən bir xəstəlik nəzərdə tutulursa ‫ﻩ‬ ‫ﺁ‬ işlənir. Əgər
müəyyən bir şey nəzərdə tutulmursa, o zaman ‫ﻩ‬ ‫ﺁ‬ “tənvinlə” işlənir.
Bu tənvinə “‫ﲑ‬
‫ﻜ ﹺ‬ ‫ﻨ‬‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺗ‬” “qeyri-müəyyənlik tənvini” deyilir.



170
 14. ÎÍ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÄßÐÑ
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬
Şərt mənasını verən ‫“ ﺇﺫﹶﺍ‬əgər, -sa2”, “vaxt”, “zaman” bağlayıcısı

Bildiyimiz kimi ərəb dilində “şərt budaq cümləli tabeli

mürəkkəb cümlə”lərdə budaq cümlə çox vaxt baş cümlədən əvvəl
gəlir və onunla şərt bağlayıcılarından biri ilə bağlanır. Keçən
dərsimizdə "‫"ﹶﻟﻮ‬ “əgər” bağlayıcısı barədə danışdıq və bildik ki, bu
bağlayıcı budaq cümləni baş cümləyə bağlamaq üçün istifadə olunur
və şərt mənasını verir. Eyni zamanda, şərti keçmiş zamana aid edir.
Həmçinin, bildik ki, şərt cümlələrində şərt ədatlarından sonra
gələn budaq cümlə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” 1 , baş cümlə isə
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” adlanır.
Bu dərsimizdə şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə
işlənən ‫“ ﺇﺫﹶﺍ‬əgər, -sa2”, “vaxt”, “zaman” bağlayıcısını öyrənəcəyik.

‫ ﻭ‬,‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻰ ﺍﻟ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺗ‬ ,‫ﺒﻞﹺ‬‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻟ ﹾﻠ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ – ﹶﻇ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬:‫ﻪ‬ ‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔ‬ ‫ﺗ‬
.‫ﻃﻪ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻑ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻳﻀ‬ ,‫ﺤﻼﹰ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ ﹺﺯ ﹴﻡ‬‫ﺮ ﺟ‬ ‫ﻴ‬‫ﻁ ﹶﻏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺍ ﹸﺓ‬‫ﻮ ﹶﺃﺩ‬ ‫ﻫ‬
Tərifi: ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬ “şərt mənasını verən ‫”ﺇﺫﹶﺍ‬ – gələcək zaman

bildirən və şərt mənasını verən zaman zərfidir. ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬- mudari felini

cəzm etməyən, nasb halının yerində olan və özündən sonra gələn
“şərt cümləsi”nə izafə olunan ədatdır. Mənası: “əgər, -sa2”, “vaxt”,
“zaman”.
Tərifin şərhi:
“Şərt mənasını verən zaman zərfidir” – dedikdə, yəni bu
bağlayıcı iki cümləni - ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi”ni və ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬
“şərtin cavabı”nı - biri-birinə bağlayır və “əgər, -sa2”, “vaxt”,
“zaman” mənalarını verir.

1 Və ya ‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌﻞﹸ ﺍﻟ‬ ‫“ ﻓ‬şərt feli” adlanır.
171
 ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ “əgər, -sa2”, “vaxt”, “zaman” bağlayıcısı ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫“ ﻓ‬nasb
halının yerində olan” “əl-məbni” (hallanmayan) zaman zərfidir. Bu
zərf daim özündən sonra gələn ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi”nə
izafə olunur və özündən sonra gələn feli cümlə (şərt cümləsi)
ِ‫ﻪ‬‫ﺇﹶﻟﻴ‬ ‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫“ ﻓ‬cərr halın yerində olan mudafun ileyh” kimi
erab olunur.
“Gələcək zaman bildirən” – yəni "‫"ﹶﻟﻮ‬ bağlayıcısından fərqli
olaraq ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬bağlayıcısı əsasən madi (keçmiş zaman) feli ilə işlənir, lakin
gələcək zaman bildirir və şərti gələcək zamana aid edir.
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬ – nin işləndiyi cümlədə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” feli
cümlə olmalıdır, ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” isə həm feli, həm də
ismi cümlə ola bilər. Adətən, “şərt cümləsi” madi (keçmiş zaman)
felindən ibarət olur. Lakin mudari (indiki zaman) feli də ola bilər.
Məsələn:
‫ﺖ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍ‬ Əgər çalışsan, uğur qazanarsan

‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺸ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﺍﻟﺸ‬‫ﻤ‬‫ ﺟ‬‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ﺍﺓﹸ ﺍﻟﺸ‬‫ﺃﺩ‬

‫ﺎﺽﹴ‬‫ﻞﹲ ﻣ‬‫ﻌ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎﺽﹴ‬‫ﻞﹲ ﻣ‬‫ﻌ‬‫( ﻓ‬Şərt ədatı )
(Şərtin cavabı (Şərt cümləsi
madi felidir) madi felidir)

‫ﺐ‬
 ‫ﺳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﲑﹰﺍ‬‫ﺐ ﹶﻛﺜ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺗﻐ‬ ‫ﺇﺫﹶﺍ‬ Əgər çox qaib etsən, kəsilərsən

‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺸ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ﻠﹶﺔﹸ ﺍﻟﺸ‬‫ﻤ‬‫ ﺟ‬‫ﻁ‬‫ﺮ‬‫ﺍﺓﹸ ﺍﻟﺸ‬‫ﺃﺩ‬

‫ﺎﺭﹺﻉ‬‫ﻀ‬‫ﻞﹲ ﻣ‬‫ﻌ‬‫ ﻓ‬‫ﺎﺭﹺﻉ‬‫ﻀ‬‫ﻞﹲ ﻣ‬‫ﻌ‬‫( ﻓ‬Şərt ədatı)
(Şərtin cavabı (Şərt cümləsi
mudari felidir) mudari felidir)

Birinci misalda ‫ﻁ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” və ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı” madi fellərindən ibarətdir. Buna baxmayaraq, şərtin mənası
gələcək zamandadır. İkinci misalda isə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” və

172
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” mudari fellərindən ibarətdir. Məna isə
yenə də gələcək zamandadır.
Qeyd 1: Şərt mənasını bildirən “bağlayıcılar” mudari felinə
təsir baxımından iki növdürlər:
1. ‫ﺔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺯ‬‫ﺮ ﺍﹾﻟﺠ‬ ‫ﻴ‬‫ﻁ ﹶﻏ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ﺃﺩ‬ “Mudari felini cəzm etməyən
bağlayıcılar”. Məsələn: ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬kimi.
2. ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﺎ ﹺﺯ‬‫ﻁ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺸﺮ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫“ ﺃﺩ‬Mudari felini cəzm edən bağlayıcılar”.
Məsələn: ‫ﻱ‬  ‫ ﺃ‬,‫ﻴﺚﹸ‬‫ﺣ‬ ,‫ﻳﻦ‬‫ ﺃ‬,‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ,‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ﻣﻦ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﺇﺫﹾﻣ‬,‫ ﺇﻥﹾ‬kimi. Bu
şərt bağlayıcılar barədə gələn dərsimizdə danışacağıq.
Qeyd 2: ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬və yerdə qalan digər şərt ədatlarından sonra
gələn ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” fellə başlayan feli cümlə olmalıdır,
necə ki, yuxarıdakı misallarda qeyd etdik. Lakin bəzi hallarda ‫– ﺇﺫﹶﺍ‬
dən sonra isim gəlir. Belə halda isim pozulmuş, lakin nəzərdə
tutulmuş felin faili kimi erab olunur. Pozulmuş feli isə isimdən sonra
gələn fel müəyyən edir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺭ ﹸﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟﹺﺒﺤ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺘﹶﺜ‬‫ﻧ‬ ‫ﺐ ﺍ‬
 ‫ﻛ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹶﻜﻮ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ ﹶﻄ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬
‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺒ‬
“Göy parçalanacağı zaman,
ulduzlar səpələnəcəyi zaman,

dənizlər daşıb bir-birinə qarışacağı zaman,
qəbirlər çevriləcəyi
zaman“. (əl-İnfitar, 1-4)

Bu ayələrin təqdiri belədir:

‫ﺕ‬  ‫ ﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬- ‫ﺕ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ ﹶﻄ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍ‬‫ﺴﻤ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ ﹶﻄ‬ ‫ﺎ ُﺀ ﺍ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ ﹶﻄ‬‫ﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍ‬
‫ﺕ‬  ‫ﻛ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹶﻜﻮ‬  - ‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺘﹶﺜ‬‫ﻧ‬‫ﺐ ﺍ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺘﹶﺜ‬‫ﻧ‬‫ﺐ ﺍ‬
 ‫ﻛ‬ ‫ﺍ‬‫ﺕ ﺍﹾﻟ ﹶﻜﻮ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺘﹶﺜ‬‫ﻧ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍ‬
‫ﺕ‬  ‫ﺭ ﹸﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟﹺﺒﺤ‬  - ‫ﺕ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺭ ﹸﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺕ ﺍﹾﻟﹺﺒﺤ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﹸﻓ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺒ‬  - ‫ﺕ‬
‫ﺕ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬‫ﺕ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺒ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ‬

173
 ‫ﻁ ﺑﹺﭑﹾﻟﻔﹶﺎ ِﺀ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺏ ﭐ ﹾﻗ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻭﺟ‬
“Şərtin cavabı”na ‫ ﻓﹶـ‬qoşulmasını vacib edən hallar

Şərt ədatının “cəzm edən” və ya “cəzm etməyən” olmasından

asılı olmayaraq, bəzi hallarda tabeli mürəkkəb cümlələrdə
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”nın1 ‫ﻓﹶـ‬ “onda, elə isə” hərfi ilə başlaması
vacib olur. “Şərtin cavabı”nın ‫ﻓﹶـ‬ hərfi ilə başlamasını vacib edən
ümumilikdə 8 hal var. Bu dərsimizdə bu hallardan ikisini
öyrənəcəyik. Yerdə qalan 6 halı gələn dərsimizdən biləcəyik.
Beləliklə, aşağıdakı hallarda “şərtin cavabı”nın ‫“ ﻓﹶـ‬onda, elə isə”
hərfi ilə başlaması vacib olur:
:‫ﺎ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻣﻮ‬ ‫ﻁ ﺑﹺﭑﹾﻟﻔﹶﺎ ِﺀ ﰲ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﺍ ﹸﻥ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺐ ﭐ ﹾﻗ‬
 ‫ﺠ‬
‫ﻳ ﹺ‬

‫ﻴ ﹰﺔ‬‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻤﹶﻠ ﹰﺔ ﺍ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .1
1. “Şərtin cavabı” ismi cümlə olduqda. Məsələn:
Allah
buyurur:
‫ﻲ ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‬‫ﻲ ﹶﻓﹺﺈﻧ‬‫ﻋﻨ‬ ‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺳﹶﺄﹶﻟ‬ ‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ‬ 
“Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən onlara
yaxınam“. (əl-Bəqərə, 186)

‫ﻴﹰﺎ‬‫ﻼ ﹶﻃﹶﻠﹺﺒ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .2
2. “Şərtin cavabı” tələb cümləsi olduqda.
Tələb cümləsi və onun növləri barədə keçən
dərsimizdə danışdıq və bildik ki, tələb cümləsi tələb
mənasını daşıyan 7 növ cümlələrdir. Bu növlərdən beşini
öyrəndik. Bunlar: 1- ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ “Əmr”, 2- ‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ “Qadağa”, 3-
‫ﻡ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍﻻ‬ “Sual”, 4- ‫ﻲ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ “Arzu”, 5- ‫ﻲ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ “Ümid”.
Məsələn:

1 Yəni baş cümlənin.

174
 • “Şərtin cavabı”nın “əmr” cümləsi olmasına misal: Allah

buyurur:
‫ﺐ‬
 ‫ﺼ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺖ ﻓﹶﺎ‬
 ‫ﺮ ﹾﻏ‬ ‫ﹶﻓﹺﺈﺫﹶﺍ ﹶﻓ‬
“İşlərini qurtaran kimi Allah yolunda çalış!“ (əş-Şərh, 7)

• “Şərtin cavabı”nın “qadağa” olmasına misal.

Allah
buyurur:

‫ﻩ‬ ‫ﻴ ﹺﺮ‬‫ﺚ ﹶﻏ‬

 ‫ﻳ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﻲ‬‫ﻮﺍ ﻓ‬‫ﻮﺿ‬‫ﻳﺨ‬ ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭﺍ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﻼ‬‫ﺰﹸﺃ ﹺﺑﻬ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﹺﺑﻬ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ ﹶﻔ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺕ ﺍﻟﱠﻠ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻢ ﺁﻳ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﹺﺇﺫﹶﺍ‬
“Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu
eşitdiyiniz zaman, günahkarlar başqa bir söhbətə keçməyincə
onlarla bir yerdə oturmayın“. (ən-Nisa, 140)

Hədislərin birində Allah Elçisi  buyurur:

‫ﻮﺍ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻼ‬
‫ﺎ ﹶﻓ ﹶ‬‫ﻢ ﹺﺑﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬‫ﻭﹶﺃ‬ ‫ﺽ‬
‫ﺭ ﹴ‬ ‫ﻊ ﹺﺑﹶﺄ‬ ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ‬ ,‫ﺎ‬‫ﺧﻠﹸﻮﻫ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺽ ﻓﹶﻼ‬ ‫ﺭ ﹴ‬ ‫ﻲ ﺃ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﻮ‬‫ﻢ ﺑﹺﺎﻟﻄﱠﺎﻋ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫"ﺇﺫﹶﺍ‬
‫ﻱ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺒﺨ‬‫ﻩ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ‬‫ﺭﻭ‬ "‫ﻬﺎ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﺭ‬‫ﻓﺮ‬
“Əgər bir yerdə Taun xəstəliyinin düşdüyünü eşitsəz, o yerə girməyin.
Əgər bu xəstəlik siz olduğunuz yerdə yayılarsa, ondan qaçıb (canınızı qur-
tarmaq məqsədilə) oranı tərk etməyin.” (əl-Buxari, 3473)

• “Şərtin cavabı”nın “sual” olmasına misal:

‫؟‬‫ﺎﺫﹶﺍ ﺃﻗﹸﻮ ﹸﻝ ﹶﻟﻪ‬‫ﺪﹰﺍ ﹶﻓﻤ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺇﺫﹶﺍ ﺭ‬
Əgər Muhəmmədi görsəm, ona nə deyim?
‫؟‬‫ﻠﺲ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻓﹶﺄ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ َﺀ ﺣ‬‫ﺇﺫﹶﺍ ﺟ‬
Əgər Həmid gəlsə, harada otursun?

Qeyd: ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı”nın ‫ﻓﹶـ‬ hərfi ilə başlamasını
vacib olan yerdə qalan 6 halını gələn dərsimizdən biləcəyik.

175
 ‫ﺸ ‪‬ﺮ ‪‬ﻃ‪‬ﻴ ‪‬ﺔ‬
‫ﺏ ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺍ َﻷ ‪‬ﻣ‪‬ﺜﹶﻠ ﹸﺔ ﻹ ‪‬ﻋﺮ‪‬ﺍ ﹺ‬
‫ﺸ ‪‬ﺮ ‪‬ﻃ‪‬ﻴ ﹸﺔ‬
‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ ‪‬‬ ‫‪– nin erabına misallar‬‬
‫ﺖ‬
‫ﺤ ‪‬‬
‫ﺠ‪‬‬
‫ﺕ ‪‬ﻧ ‪‬‬
‫ﺇﺫﹶﺍ ﺍ ‪‬ﺟ‪‬ﺘ ‪‬ﻬ ‪‬ﺪ ‪‬‬
‫ﺐ ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻮ‬
‫ﺼ ﹴ‬
‫ﺤ ﱢﻞ ‪‬ﻧ ‪‬‬
‫ﺴﻜﹸﻮ ‪‬ﻥ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﻁ ‪‬ﻣ‪‬ﺒﹺﻨ ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺸﺮ‪ ‬‬
‫ﻀ ‪‬ﻤﻦ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻌﻨ‪‬ﻰ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺴ‪‬ﺘ ﹾﻘ‪‬ﺒ ﹴﻞ ‪‬ﻣ‪‬ﺘ ‪‬‬
‫ﻑ ‪‬ﺯﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻥ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺇﺫﹶﺍ‪ :‬ﹶﻇ ‪‬ﺮ ‪‬‬
‫‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎﻑ‪,‬‬
‫ﺤ ﱢﻞ ‪‬ﺟ ‪‬ﺮ ‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎﻑ‪ ‬ﺇﹶﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ‬
‫ﺕ( ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺸ ‪‬ﺮﻁ‪ ,‬ﻭ ‪‬ﺟ ‪‬ﻤﹶﻠ ﹸﺔ )ﺍ ‪‬ﺟ‪‬ﺘ ‪‬ﻬ ‪‬ﺪ ‪‬‬
‫ﺕ‪ :‬ﻓ ‪‬ﻌﻞﹲ ‪‬ﻭﻓﹶﺎ ‪‬ﻋﻞﹲ ‪‬ﺟ ‪‬ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺍ ‪‬ﺟ‪‬ﺘ ‪‬ﻬ ‪‬ﺪ ‪‬‬
‫ﺏ‬
‫ﺤ ﱠﻞ ﹶﻟﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻹ ‪‬ﻋﺮ‪‬ﺍ ﹺ‬
‫ﺸ ‪‬ﺮﻁ‪ ,‬ﺟ ‪‬ﻤﹶﻠﺔﹲ ‪‬ﻓ ‪‬ﻌ‪‬ﻠ‪‬ﻴﺔﹲ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻓ ‪‬ﻌ ﹴﻞ ‪‬ﻭﻓﹶﺎ ‪‬ﻋ ﹴﻞ ﻻ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺏ ﺍﻟ ‪‬‬
‫ﺖ‪ :‬ﺟﻮ‪‬ﺍ ‪‬‬
‫ﺤ ‪‬‬
‫ﺠ‪‬‬
‫‪‬ﻧ ‪‬‬

‫‬

‫‪176‬‬
 15. ÎÍ ÁÅØÈÍÚÈ ÄßÐÑ
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺍ ﹺﺯ‬‫ﺟﻮ‬
Eyni zamanda iki feli cəzm edən ədatlar

Eyni zamanda iki feli cəzm edən doqquz ədat var:

‫ﻱ‬
 ‫ ﺃ‬,‫ﺎ‬‫ﻴﹸﺜﻤ‬‫ﺣ‬ ,‫ﻳﻦ‬‫ ﺃ‬,‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ ,‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬,‫ﻣﻦ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﺇ ﹾﺫﻣ‬,‫ﺇ ﹾﻥ‬
Bu ədatlar müxtəlif növ tabeli mürəkkəb cümlələrdə “bağlayıcı
sözlər” rolunu oynayır və aşağıdakı mənaları verirlər:
‫ﺇ ﹾﻥ‬ və ‫ﺎ‬‫ﺇ ﹾﺫﻣ‬ - “əgər, –sa2” mənasını verib “şərt budaq cümləli
tabeli mürəkkəb cümlə”lərdə işlənərək şərti gələcək zamana aid
edirlər.1 Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺝ ﺃ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺇ ﹾﻥ‬ Əgər çıxsan, məndə səninlə çıxaram
‫ﻢ‬ ‫ﻢ ﺃ ﹸﻗ‬ ‫ﺗ ﹸﻘ‬ ‫ﺎ‬‫ﺇ ﹾﺫﻣ‬ Əgər qalxsan, məndə qalxaram

‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – kim, ‫ﺎ‬‫ – ﻣ‬nə, ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ – nə zaman, ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ – ﺃ‬hara, ‫ﻱ‬
 ‫ – ﺃ‬hansı, ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ – nə
qədər, nə, ‫ﺎ‬‫ﻴﹸﺜﻤ‬ ‫ﺣ‬
 – harada, ədatları isə əslən “öz funksiyasını itirmiş
sual əvəzlikləridir”. Bu ədatlar müxtəlif növ tabeli mürəkkəb
cümlələrdə “bağlayıcı sözlər” rolunu oynayırlar.
Bu bağlayıcılara həmçinin, ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺩﻭ‬ ‫ﺃ‬ “şərt ədatları” da
deyilir. Çünki bu bağlayıcıların daxil olduqları mürəkkəb cümlə iki
cümlədən ibarət olur. Bağlayıcıdan sonra gələn birinci cümlə
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi”, ikinci cümlə isə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı” adlanır. “Şərtin cavabı”nın baş verməsi “şərt cümləsi”ndən
asılı olur. Məhz bu baxımdan şərt mənasını verirlər. Məsələn:

‫ﺢ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻨ‬‫َﺗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺠ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺇ ﹾﻥ‬ Əgər çalışsan, uğur qazanarsan

‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ﺃﺩ‬
Şərtin cavabı Şərt cümləsi Şərt ədatı

1
‫ ﺇﻥ‬və ‫ﺎ‬‫“ ﺇ ﹾﺫﻣ‬əgər, –sa2” mənası verməkdə ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬ilə eynidirlər. Yəni hər üçü şərti gələcək zamana
aid edir. Ararlarındakı fərq budur ki, ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬mudari felini cəzm etmir.

177
 Qeyd: Sual əvəzlikləri kimi “şərt ədatları” da ‫ﻱ‬
 ‫“ ﺃ‬hansı” istisna
olmaqla “əl-məbni”dirlər (hallanmırlar) və daim cümlənin əvvəlində
gəlirlər.
İndi isə digər şərt ədatlarına aid misalları nəzərdən keçirək:
• ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ – “kim” şərt ədatı “aqil”1 isimlər üçün işlənir. Allah

buyurur:

‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺍ‬‫ﻴﺮ‬‫ﺧ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻣﹾﺜﻘﹶﺎ ﹶﻝ ﹶﺫ‬ ‫ﻤ ﹾﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﻓ‬
“Kim zərrə qədər yaxşılıq etsə, əvəzini alacaqdır “. (əz-Zəlzələ, 7)

• ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ – “nə” şərt ədatı “qeyri-aqil” 2 isimlər üçün işlənir.

Allah
buyurur:

‫ﻪ‬ ‫ﻪ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻴ ﹴﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌﻠﹸﻮﺍ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ ‫ﺎ‬‫ﻭﻣ‬ 
“Nə yaxşılıq etsəniz, Allah onları bilir“. (əl-Bəqərə, 197)

• ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ – “nə zaman” şərt ədatı zaman bildirir.

‫ﻚ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺐ ﹶﺃ ﹾﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﻰ‬‫ﻣﺘ‬ Nə zaman getsən, səninlə
gedəcəm

• ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﺃ‬ – “harada” şərt ədatı məkan bildirir. Çox vaxt bu

ədatın sonuna ‫ﺪ ﹸﺓ‬

 ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬əlavə olunur. Allah
buyurur:

‫ﺕ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ ﹾﻛ ﹸﻜ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﺗﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﻤ‬‫ﻳ‬‫ﹶﺃ‬
“Harada olursunuzsa olun, ölüm sizi haqlayacaq“. (ən-Nisa, 78)

• ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬ – “hansı” şərt ədatı izafə olunmaqla işlənir və izafə
olunduğu sözdən asılı olaraq məna verir. Bu ədat
hallanandır və bəzən ‫ﺪ ﹸﺓ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ilə işlənir. Məsələn:
‫ﺪ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻱ‬
 ‫ ﺃ‬Hansı kitabı oxusan, faydalanarsan
Allah
buyurur:

1 Aqil isimlər – insan anlayışı bildirən isimlərdir. Məs: Tələbə, həkim, müəllim, Muhəmməd
və s.
2 Qeyri-aqil isimlər – heyvan, bitki və s. kimi insan anlayışı bildirməyən isimlərdir.

178

‫ﲎ‬‫ﺤﺴ‬
 ‫ﻤﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟﹶﺄﺳ‬ ‫ﻮﺍ ﹶﻓﹶﻠ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎ ﻣﺎ‬‫ﻦ ﹶﺃﻳ‬ ‫ﻤ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ ﹺﻭ ﺍ‬ ‫ﻮﺍ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺩﻋ‬ ‫ﹸﻗ ﹺﻞ ﺍ‬
“De: "İstər Allah deyib çağırın, istərsə də Mərhəmətli deyib çağırın.
Hansını çağırsanız da, hər halda ən gözəl adlar Ona məxsusdur”.
(əl-İsra, 110)

• ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ – “nə qədər”, “nə” şərt ədatı “qeyri-aqil” isimlər

üçün işlənir. Məsələn:
‫ﺼ ﹾﻞ‬
 ‫ﺗ ﹾﻔ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﻏﻴ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬
Qaib olmağının səbəbi nə olursa olsu, qovulacaqsan
Allah
buyurur:

‫ﲔ‬
 ‫ﻣﹺﻨ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻚ ﹺﺑ‬
 ‫ﻦ ﹶﻟ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﹶﻓﻤ‬‫ﺎ ﹺﺑﻬ‬‫ﺮﻧ‬ ‫ﺤ‬
‫ﺴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻳ‬‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺎ ﹺﺑ‬‫ﺗﻨ‬‫ﺗ ﹾﺄ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ‬ 
“Kafirlər dedilər: "Sən bizi sehrləmək üçün nə qədər möcüzə gətirsən
də, biz sənə inanan deyilik!“. (əl-Əraf, 132)

• ‫ﺎ‬‫ﻴﹸﺜﻤ‬ ‫ﺣ‬ – “hara” şərt ədatı məkan bildirir. Bu şərt ədatı

yalnız ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬ilə yanaşı gəldikdə mudari felini cəzm edir. ‫ﺎ‬‫– ﻣ‬
dən təcrid olunduqda isə mudari felini cəzm etmir.
Məsələn:
‫ﷲ‬
ُ ‫ﻙ ﺍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﹸﺜﻤ‬ ‫ﺣ‬
Hara getsən, Allah səni görür

Allah
buyurur:
‫ﺮﻩ‬ ‫ﺷ ﹾﻄ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ ﹸﻜ‬ ‫ﻮ‬‫ﻭﺟ‬ ‫ﻮﻟﱡﻮﺍ‬ ‫ﻢ ﹶﻓ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺎ ﹸﻛ‬‫ﺚ ﻣ‬
‫ﻴ ﹸ‬‫ﺣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona (Kəbəyə) tərəf çevirin!“
(əl-Bəqərə, 144)
Yuxarıdakı misallara diqqət etsək görərik ki, şərt ədatları daxil
olduqları cümlələrdə iki mudari felini cəzm etmişlər. Bu iki fellərdən
biri ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi”ndə, digəri isə ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı”ndadır. Məsələn, yuxarıdakı cümlələrdə ‫ﻦ‬  ‫ﻣ‬ – “kim” şərt ədatı
‫ﻤ ﹾﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ və ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ fellərini, ‫ﺎ‬‫“ – ﻣ‬nə” şərt ədatı ‫ﻌﻠﹸﻮﺍ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ və ‫ﻪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻳ‬ fellərini, ‫ﺎ‬‫ﻨﻤ‬‫ﻳ‬ ‫– ﹶﺃ‬
“harada” şərt ədatı ‫ﻮﺍ‬‫ﺗﻜﹸﻮﻧ‬ və ‫ﻢ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ ﹾﻛ ﹸﻜ‬ ‫ﻳ‬ fellərini, ‫ﻱ‬
 ‫“ – ﺃ‬hansı” şərt ədatı
‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ və ‫ﺪ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺗ‬ fellərini cəzm etmişdir.
179
 ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻌﹶﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺏ ﺇ ﹾﻥ ﻛﹶﺎﻧ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻁ ﻭﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬‫ﺃ‬
Feldən ibarət olan “şərt cümləsi” və “şərt cavabı”nın növləri

Şərt ədatları işləndiyi tabeli mürəkkəb cümlələrdə ‫ﻁ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬
“şərt cümləsi” və ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” feli cümlələr olarsa, bu
zaman onlar (“şərt cümləsi” və “şərtin cavabı”) dörd halda gələ
bilərlər:
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻠ‬‫ﻓﻌ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .1
1. ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” və ‫ﻁ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı”nın hər ikisi mudari (indiki-gələcək zaman) feli
ola bilər. Bu halda hər iki mudari felini cəzm etmək
vacib olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻭﺍ‬‫ﻮﺩ‬‫ﺗﻌ‬ ‫ﻭﹺﺇ ﹾﻥ‬ 
“Yox əgər qayıtsanız (möminlərə qarşı vuruşsanız), Biz də qayıdarıq
(sizi yenə məğlub edərik)“ (əl-Ənfal, 19)

‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﻴ‬‫ﺿ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﻦ ﻣ‬‫ﻠ‬‫ﻓﻌ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .2

2. ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” və ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı”nın hər ikisi madi (keçmiş zaman) feli ola bilər.
Bu halda hər iki madi feli ‫ﺰ ﹴﻡ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “cəzm halın
yerində” olur. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﺴ ﹸﻜ‬
ِ ‫ﻧ ﹸﻔ‬‫ﻟﹶﺄ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﹺﺇ ﹾﻥ ﹶﺃ‬
“Yaxşılıq etsəniz, özünüzə yaxşılıq etmiş, olursunuz“.
(əl-İsra, 7)

‫ﺎﺭﹺﻋﹰﺎ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻼ‬‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻁ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬

 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻴﹰﺎ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻼ ﻣ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬.3
3. ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” madi (keçmiş zaman) feli,
‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” isə mudari (indiki-gələcək
zaman) feli ola bilər. Bu halda “şərtin cavabı”nı cəzm
180
 etmək vacib olmur. Yəni “şərtin cavabı” olan mudari
felini rafda (adlıq halda) da işlətmək olar. Məsələn:

‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻡ ﺣ‬ ‫ﺇ ﹾﻥ ﻗﹶﺎ‬

Əgər Həmid qalxsa, Əli də qalxacaq

Bu cümləni “‫ﻲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻡ ﺣ‬ ‫ ”ﺇ ﹾﻥ ﻗﹶﺎ‬kimi də işlətmək olar.
Yəni ‫ﻢ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ cəzm halda olan “şərtin cavabı”nı ‫ﻡ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ‬ kimi də
işlətmək olar. Lakin cəzm etmək qrammatik cəhətdən
daha yaxşıdır. Qurani Kərimdə də məhz belə gəlmişdir.
Allah
buyurur:
‫ﺙ‬
‫ﺮ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳﺮﹺﻳ‬ ‫ﻦ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺛ‬‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﺩ ﹶﻟ‬ ‫ﻧ ﹺﺰ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺙ ﺍﻟﹾﺂ‬
‫ﺮ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳﺮﹺﻳ‬ ‫ﻦ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ ‫ﻣ‬ 

‫ﺐ‬
‫ﻴ ﹴ‬‫ﻧﺼ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ ﺍﻟﹾﺂ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﺎ ﹶﻟ‬‫ﻭﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﻬ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬‫ﺆ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻴ‬‫ﺪ‬ ‫ﺍﻟ‬
“Biz axirət savabını istəyənin savabın artırar, dünya qazancını
istəyənə də ondan verərik. Lakin onun axirətdə heç bir payı olmaz“
(əş-Şura, 20)

‫ﻴﹰﺎ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻼ ﻣ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎﺭﹺﻋﹰﺎ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻼ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .4

4. ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻤﹶﻠ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﺟ‬ “şərt cümləsi” mudari (indiki-gələcək zaman)
feli, ‫ﻁ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﺏ ﺍﻟ‬  ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin cavabı” isə madi (keçmiş zaman)
feli ola bilər. Bu hal çox nadir işlənir. Məsələn: Allah
Elçisi  buyurur:
"‫ﺧﺮ‬ ‫ﺄ‬‫ﺎ ﺗ‬‫ﻭﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧﹺﺒ‬‫ﻦ ﹶﺫ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺮ ﹶﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺑﺎ ﹸﻏ‬‫ﺴﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺣ‬ ‫ﻭﭐ‬ ‫ﻧﺎ‬‫ﳝﺎ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ ﺇ‬ ‫ﻴﹶﻠ ﹶﺔ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ‬‫ﻢ ﹶﻟ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ "
.‫ﻠﻢ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﻩ‬ ‫ﺍ‬‫ﺭﻭ‬
“Kim Qədr gecəsini imanla və savabını Allahdan umaraq
ibadətdə keçirərsə, əvvəlki və sonrakı günahları bağışlanar”.
Müslim rəvayət etmişdir.

181
 ‫ﻁ ﺑﹺﭑﹾﻟﻔﹶﺎ ِﺀ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺘﺮ‬‫ﺏ ﭐ ﹾﻗ‬
‫ﻮ ﹺ‬‫ﻮﺟ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺿ ﹺﻊ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻤﻮ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬‫ﻘ‬ ‫ﺑ‬
“Şərtin cavabı”na ‫ ﻓﹶـ‬qoşulmasını vacib edən digər hallar

Keçən dərsimizdə tabeli mürəkkəb cümlələrdə ‫ﻁ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬
“şərtin cavabı”nın1 ‫ﻓﹶـ‬ “onda, elə isə” hərfi ilə başlamasını vacib edən
hallardan danışdıq və bildik ki, “şərtin cavabı”nın ‫ﻓﹶـ‬ hərfi ilə
başlamasını vacib edən ümumilikdə 8 hal var. Bu hallardan ikisini
keçən dərsimizdə öyrəndik və bildik ki, əgər ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺏ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ “şərtin
cavabı” “ismi” və ya “tələb” cümlələrindən biri olarsa, bu halda ‫ﻓﹶـ‬
hərfi ilə başlaması vacib olur.
Bu dərsimizdə “şərtin cavabı”nın ‫ﻓﹶـ‬ “onda, elə isə” hərfi ilə
başlamasını vacib edən yerdə qalan 6 halını öyrənəcəyik. Bu hallar
aşağıdakılardır:
,‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻣ‬‫ﻼ ﺟ‬
‫ﻌ ﹰ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .3
3. “Şərtin cavabı” ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﺟ‬cəmid” (dəyişməz) fellərdən biri
ilə başladıqa. “Cəmid” (dəyişməz) fellər dedikdə ‫ﺲ‬  ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬
“deyil”, ‫ﻰ‬‫ﻋﺴ‬ “ola bilsin”, ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫“ ﹺﻧ‬nə gözəl” və ‫ﺲ‬
 ‫“ ﹺﺑﹾﺌ‬nə pis”
naqis felləri nəzərdə tutulur. Bu naqis fellərin “cəmid”
(dəyişməz) adlanmasına səbəb digər fellər kimi təsrif
olunmamalarıdır. Yəni bu fellər yalnız bir formada –
keçmiş zaman formasında – qalırlar. Bu fellərin mudari
və əmr formaları yoxdur. Məsələn: Allah Elçisi 
buyurur:
"‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺎ ﹶﻓﹶﻠ‬‫ﺸﻨ‬
 ‫ﻦ ﹶﻏ‬ ‫ﻣ‬ "
“Bizi (müsəlmanları) aldadan bizdən deyil”

1 Yəni baş cümlənin.

182
 ,(‫ﻮﻗﹰﺎ ﺑﹺـ)ﹶﻗﺪ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .4
4. “Şərtin cavabı” ‫ﺪ‬ ‫ﹶﻗ‬ “artıq” təkid ədatı ilə başladıqda.
Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻴﻤ‬‫ﻋﻈ‬ ‫ﺍ‬‫ﻮﺯ‬ ‫ﺯ ﹶﻓ‬ ‫ﺪ ﻓﹶﺎ‬ ‫ﻪ ﹶﻓ ﹶﻘ‬ ‫ﻮﹶﻟ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻄ ﹺﻊ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, böyük bir uğur
qazanar“. (əl-Əhzab, 71)

,(‫ﻮﻗﹰﺎ ﺑﹺـ)ﹶﻟﻦ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .5
5. “Şərtin cavabı” ‫ﻦ‬ ‫ ﹶﻟ‬inkar ədatı ilə başladıqda. Məsələn:
Allah Elçisi  buyurur:
"‫ﺮﺓ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲ ﺍﻵ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺒ‬‫ﻳ ﹾﻠ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺎ ﹶﻓﹶﻠ‬‫ﻧﻴ‬‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﺮ ﻓ‬ ‫ﺤﺮﹺﻳ‬
 ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻦ ﹶﻟﹺﺒ‬ ‫ﻣ‬ "
“Kim dünyada ipək geyinərsə, Axirətdə onu geyinməyəcək“.

,(‫ﻴﺔ‬‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﺎ ﺍﻟﻨ‬‫ﻮﻗﹰﺎ ﺑﹺـ)ﻣ‬‫ﺴﺒ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬.6
6. “Şərtin cavabı” ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬inkar ədatı ilə başladıqda. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎﹶﻟ‬‫ﺖ ﹺﺭﺳ‬
 ‫ﻐ‬ ‫ﺑﱠﻠ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌ ﹾﻞ ﹶﻓﻤ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻭﹺﺇ ﹾﻥ ﹶﻟ‬ 
“Əgər belə etməsən, Onun göstərişini (sənə tapşırdığı elçilik vəzifəsini)
yerinə yetirmiş olmazsan“. (əl-Maidə, 67)

,(‫ﻮﻗﹰﺎ ﺑﹺـ)ﺱ( ﺃﻭ ﺑﹺـ)ﺳﻮﻑ‬‫ﺴﺒ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ ﺃ ﹾﻥ‬.7
7. “Şərtin cavabı” ‫ ﺱ‬və ya ‫ﻑ‬  ‫ﻮ‬ ‫ﺳ‬ ədatlarından biri ilə
başladıqda. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻴﻌ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻢ ﹺﺇﹶﻟ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
‫ﺤ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴ‬
 ‫ﺮ ﹶﻓ‬ ‫ﺘ ﹾﻜﹺﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬‫ﺩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﺒ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Allah Ona ibadət etməyi özlərinə ar bilənlərin və
təkəbbürlük göstərənlərin hamısını Öz hüzuruna
toplayacaqdır“. (ən-Nisa, 172)

‫ﺎ‬‫ﻴﻤ‬‫ﻋﻈ‬ ‫ﺍ‬‫ﺟﺮ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﺆﺗ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻑ‬

 ‫ﻮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺐ ﹶﻓ‬
 ‫ﻠ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺘ ﹾﻞ ﹶﺃ‬‫ﻴ ﹾﻘ‬‫ﻪ ﹶﻓ‬ ‫ﺳﺒﹺﻴ ﹺﻞ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻲ‬‫ﺗ ﹾﻞ ﻓ‬‫ﻳﻘﹶﺎ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Kim Allah yolunda vuruşub öldürülərsə və ya qalib gələrsə,
Biz ona böyük bir mükafat verəcəyik“. (ən-Nisa, 74)
183
 ,(‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﻮﻗﹰﺎ ﺑﹺـ)ﻛﹶﺄ‬‫ﺴﺒ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺠﻮ‬
 ‫ﻳﻜﹸﻮ ﹶﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬ .8
8. “Şərtin cavabı” ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﻛﹶﺄ‬ “sanki” 1 ədatı ilə başladıqda.
Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻴ ﹴﻖ‬‫ﺳﺤ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻲ‬‫ﺢ ﻓ‬ ‫ﻳ‬‫ﻪ ﺍﻟﺮ‬ ‫ﻬﻮﹺﻱ ﹺﺑ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺮ ﹶﺃ‬ ‫ﻴ‬‫ﻪ ﺍﻟ ﱠﻄ‬ ‫ﺨ ﹶﻄ ﹸﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺎ ِﺀ ﹶﻓ‬‫ﺴﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧﻤ‬‫ﻪ ﹶﻓ ﹶﻜﹶﺄ‬ ‫ﻙ ﺑﹺﺎﻟﱠﻠ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Kim Allaha şərik qoşsa, sanki o, göydən düşər, quşlar onu alıb
aparar, yaxud külək onu sovurub uzaq bir yerə atar“.
(əl-Həcc, 31)

Qeyd: Mudari felini cəzm edən “şərt ədatları”nın işləndiyi

mürəkkəb cümlələrdə “şərtin cavabı” ‫ﻓﹶـ‬ hərfi ilə başlanarsa, bu
zaman ədatlar feli cəzm etmir və “şərtin cavabı” ‫ﺰ ﹴﻡ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “cəzm
halın yerində” olur.

1 Əslində bu ədat ‫“ ﻛﹶﺄﻥﱠ‬sanki” ədatıdır, sonuna ُ‫ﺓ‬‫ﺪ‬‫ﺍﺋ‬‫ﺎ ﺍﻟﺰ‬‫ ﻣ‬əlavə olunub.

184
 ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺩﻭ‬ ‫ﺏ ﺃ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
“Şərt ədatları”nın erabı

Öyrəndiyimiz ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺕ ﺍﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺩﻭ‬ ‫“ ﺃ‬şərt ədatları”na diqqət etsək görərik
ki, “şərt ədatları” üç cürdür:
1. Bəziləri hərfdir. Məsələn: ‫ﻥ‬
‫ ﺇ ﹾ‬və ‫ﺎ‬‫ ﺇ ﹾﺫﻣ‬kimi1.
2. Bəziləri şərt mənasını verən ‫ﻬﻢ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ‬ “mubhəm”2 isimlərdir.
Məsələn: ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻦ‬
 ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬və ‫ﻱ‬
 ‫ ﺃ‬kimi.
3. Bəziləri şərt mənasını verən zaman və ya məkan
zərfləridir. Məsələn: ‫ﺘﻰ‬‫ﻣ‬ və ‫ ﺇﺫﺍ‬ədatları ‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬zaman
zərfləri”dir. ‫ﺚ‬
‫ﻴ ﹸ‬‫ ﺣ‬və ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺃ‬isə ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫“ ﹶﻇ‬məkan zərfləri”dir.
“Şərt ədatları”, növündən və işləndiyi cümlənin “şərt felindən”
asılı olaraq müxtəlif cür erab olunurlar. “Şərt ədatları”nı erab etmək
üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
Qayda: “Şərt ədatları”ndan ‫ﻥ‬ ‫ﻣﻜﹶﺎ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻇ‬ “məkan zərfləri” və ya
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻥ ﹶﻇ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﻣ‬ “zaman zərfləri” olanlar cümlədə: ‫ﻁ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬
“nasb halın yerindədir və “məful fih”dir, erabda da şərt felinin zərfi kimi
erab olunur. Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﺮ ﺃﺳ‬ ‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﺗﺴ‬ ‫ﺘﻰ‬‫ﻣ‬
Nə zaman səfər etsən, mən də səninlə edəcəm
(‫ﻓﺮ‬‫ﺎ‬‫ﺗﺴ‬) ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﺘﻰ‬‫ﻣ‬
‫ﻙ ﺍﷲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﹸﺜﻤ‬‫ﺣ‬
Hara getsən, Allah səni görür
(‫ﻫﺐ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬) ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻢ ﻓ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﺚ‬
‫ﻴ ﹸ‬ ‫ﺣ‬

1
‫ﺎ‬‫– ﺇ ﹾﺫﻣ‬nin hərf və ya isim olması ixtilaflıdır.
2
Mubhəm isimlər – mənaları yalnız özündən sonra gələn söz və ya cümlə vasitəsilə
müəyyənləşən isimlərdir. İsmul-movsullar (nisbi əvəzliklər) və ismul-işəralar (işarə
əvəzlikləri) kimi.
185
 Qeyd: Əgər ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬ “şərt feli” naqis fel olarsa 1 , bu zaman
məkan və ya zaman zərfi olan “şərt ədatları” naqis felin xəbəri kimi
erab olunurlar2. Məsələn:
‫ﻙ ﺍﷲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺗ ﹸﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﻤ‬‫ﻳ‬ ‫ﺃ‬
Harada olsan, Allah səni görür
(‫ﺗ ﹸﻜﻦ‬) ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﺎ‬‫ﻨﻤ‬‫ﻳ‬‫ﺃ‬
Qayda 2: ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻦ‬
 ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬və ‫ﻱ‬
 ‫ ﺃ‬isim olan “şərt ədatları” işləndiyi cümlədə
“şərt feli” “məful bihi” tələb edən ‫ﻱ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬təsirli” fel olub məfulsuz
gələrsə3, “şərt ədatları” ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫“ ﻓ‬nasb halın
yerində şərt felinin məfulu” kimi erab olunur. Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ﺴﺄ ﹾﻝ ﻋﻨ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻌ ﹾﻞ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ ‫ﻤﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬
Nə etsən, barəsində soruşulacaqsan
(‫ﻌ ﹾﻞ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬) ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹺﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬
Gördüyümüz kimi, ‫ﻌ ﹾﻞ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ “şərt feli” təsirlidir və məfulu yoxdur.
Buna görə də ‫ﻤﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻣ‬ ədatı “şərt feli”nin “məful bihi”si kimi erab
olunub.
Qayda 3: Əgər “şərt feli” ‫ﻡ‬ ‫“ ﺍﻟﻼ ﹺﺯ‬təsirsiz” və ya məfulu olan “təsirli”
fel olarsa, ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﺎ‬‫ ﻣ‬və ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬ isim olan “şərt ədatları” ‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “raf
halın yerində mübtəda” kimi erab olunur. “Şərt feli” isə onun xəbəri olur.
Məsələn:
‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺧ ِﹾﻞ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮﹰﺍ ﻓﻼ‬‫ﺄﺧ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ﻦ ﺟ‬ ‫ﻣ‬
Kim gec gəlsə, sinfə daxil olmasın
‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺮ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ (َ‫ﺎﺀ‬‫ﻁ )ﺟ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬‫ﺪﺃﹲ ﻭ‬ ‫ﺒﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬

1 Yəni: ‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬və onun bacılarından biri olarsa.

2 Çünki zərflər heç vaxt isim və ya mübtəda ola bilməzlər.
3
Yəni “şərt feli” məfulu olmayan təsirli fel olarsa.
186
 Bu cümlədə ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬ “şərt feli” təsiriz olduğundan ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ şərt ədatı
“mübtəda” kimi erab olunub, ‫ﺎ َﺀ‬‫“ ﺟ‬şərt feli” isə xəbərdir.

‫ﺎ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻌ ﹾﻞ ﹶﻟ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ ﹺﻖ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ 
“Allahdan qorxana, Allah çıxış yolu göstərər “. (ət-Taləq, 2)

‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ (‫ﻪ‬ ‫ﺘ ﹺﻖ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻳ‬) ‫ﻁ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟ‬ ‫ﻓ‬‫ﺪﺃﹲ ﻭ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ﺃ‬‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Bu cümlədə ‫ﺘ ﹺﻖ‬‫ﻳ‬ “şərt feli” təsirlidir ‫ﻪ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬ kəliməsi (ِ‫ﻼﻟﹶﺔ‬‫ﺍﹾﻟﺠ‬ ‫ﻆ‬
‫)ﹶﻟ ﹾﻔ ﹸ‬
“məful bihidir”. Buna görə də ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ şərt ədatı “mübtəda” kimi erab
olunub, ‫ﻪ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬
‫ﺘ ﹺﻖ‬‫ﻳ‬ “şərt feli” isə xəbərdir.
Qayda 4: ‫ﻱ‬  ‫ ﺃ‬şərt ədatı hallanandır və izafə olunduğu ismə uyğun
erab olunur. Əgər izafə olunduğu isim zaman və ya məkan zərfidirsə
‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ “məful fihi” kimi, adi isimdirsə yuxarıdakı qaydalara uyğun isim
kimi erab olunur. Məsələn:
‫ﻚ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺭﻧﹺﻲ ﺃ ﹾﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻮ ﹴﻡ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬
Hansı gün məni ziyarət etsən sənə ikram edəcəm

‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ (‫ﻮﻡﹴ‬ ‫ﻳ‬) ,‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﻭ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬

 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ :‫ﺃﻱ‬
...‫ﻴﻪ‬‫ﺇﹶﻟ‬

‫ﻚ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺐ ﺃ ﹾﺫ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺑﹶﻠ‬ ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬
Hansı ölkəyə getsən, mən də səninlə birlikdə gedərəm

‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ (‫ﺑﹶﻠﺪ‬) ,‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﻭ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬

 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ :‫ﺃﻱ‬
...‫ﻴﻪ‬‫ﺇﹶﻟ‬

‫ﺪ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬

 ‫ﺗ‬ ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﺏ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻱ‬
‫ﺃ‬
Hansı kitabı oxusan, faydalanarsan

187
‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ (‫ﺎﺏﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ) ,‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﻭ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ :‫ﺃﻱ‬
...‫ﻴﻪ‬‫ﺇﹶﻟ‬
‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺧ ِﹾﻞ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮﹰﺍ ﻓﻼ‬‫ﺄﺧ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ﺕ‬
 ‫ﺄ‬‫ﺐ ﻳ‬
‫ﻟ ﹴ‬‫ﻱ ﻃﹶﺎ‬
‫ﺃ‬
Hansı tələbə gec gəlsə, sinifə daxil olmasın

...‫ﻴﻪ‬‫ ﺇﹶﻟ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ (‫ﻟﺐﹴ‬‫ )ﻃﹶﺎ‬,‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﻭ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪﺃﹲ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ :‫ﺃﻱ‬

Qayda 5: Şərt ədatlarından hərf olanlar (‫ﻥ‬

‫ ﺇ ﹾ‬və ‫ﺎ‬‫ﺇ ﹾﺫﻣ‬ kimi) erab
olunmurlar. Yəni digər hərflər kimi bu ədatların erabında da
‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻦ ﺍﻹ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺤ ﱠﻞ ﹶﻟﻬ‬
 ‫ﻣ‬ ‫“ ﻻ‬erabda yeri yoxdur” deyilir.
Qeyd: Sual əvəzlikləri kimi “şərt ədatları” da hərfu-cərlərlə və
izafə tərkibində işlənə bilərlər. Bu zaman “əl-məbni” (hallanmayan)
“şərt ədatları” ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻓ‬ “cərr halın yerində” kimi erab olunurlar.
Məsələn:
‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺐ ﻋ‬
 ‫ﺴﹶﺄ ﹾﻝ ﺃ ﹺﺟ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻤﺎ‬ ‫ﻋ‬
Nə barədə soruşsan cavab verərəm

(‫ﻋﻦ‬ )‫ ﺑﹺـ‬‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﺎ‬‫ﻣ‬

‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﺮﹾﺃ ﹶﺃ ﹾﻗ‬ ‫ﺗ ﹾﻘ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬

 ‫ﺘﺎ‬‫ﻛ‬
Kimin kitabını oxusan, oxuyaram

,‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﻭ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬

 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ :‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬

,‫ﻴﻪ‬‫ ﺇﹶﻟ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻁ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﺍ ﹸﺓ ﺍﻟ‬‫ ﺃﺩ‬:‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬

188
 ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻭ ﹶﻛ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﹶﻛ‬
‫ﻢ‬ ‫“ ﹶﻛ‬sual əvəzliyi” və “çoxluq bildirən” ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬

Keçən dərslərimizdə ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﹶﻛ‬ “sual əvəzliyi” olan ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
barədə danışdıq 1 . Bildik ki, ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬ “sual əvəzliyi” sual cümlələrində
bilinməyən, naməlum sayı müəyyən etmək üçün istifadə olunur və
cavab tələb edir. Bu sual əvəzliyi özündən sonra gələn ismin ‫ﺰ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬
“təmyiz” 2 - yəni, tək, mənsub (təsirlikdə) və nəkira (qeyri
müəyyənlikdə) isim - olmasını tələb edir. Məsələn:

‫؟‬‫ﺪﻙ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻛ‬- Səndə neçə kitab var?

Əgər ‫ﻢ‬
 ‫( ﻛﹶـ‬neçə?) sual əvəzliyindən əvvəl hərfu-cər (ön qoşma)
gələrsə, bu zaman əvəzlikdən sonra gələn isim iki halda ola bilər:
nasbda (təsirlikdə) və ‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ “təqdirdə olan ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ” hərfu-cərinin
təsiri ilə cərrdə (yiyəlikdə). Məsələn:

‫؟‬‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻫﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻤ ﹸﻞ‬ ‫ﺘ‬‫ﺸ‬

 ‫ﻳ‬ (‫ﺤﺔ‬
 ‫ﺻ ﹾﻔ‬
 ) ‫ﺤ ﹰﺔ‬
 ‫ﺻ ﹾﻔ‬
 ‫ﻢ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﹶﻛ‬
Bu kitab neçə səhifədən ibarətdir?

Əgər ‫ﻢ‬
 ‫( ﻛﹶـ‬neçə?) sual əvəzliyindən əvvəl hərfu-cər (ön qoşma)
gəlməzsə, bu zaman əvəzlikdən sonra gələn ismin ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹾﻔ‬
 ‫ ﺍﹾﻟ‬tək, ‫ﺏ‬
 ‫ﻮ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
mənsub (təsirlikdə) və ُ‫ﺓ‬‫ﻜﺮ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ nəkira (qeyri müəyyənlikdə) olması
vacib olur.

1 Bax: I kitab 18-ci dərs.

2 Bax: II kitab 3-cü dərs. ‫ﻴﻴﺰ‬‫ﺘﻤ‬‫“ ﺍﻟ‬Təmyiz” mövzusu.

189
 ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬
“Çoxluq bildirən” ‫ﻢ‬
 ‫ﹶﻛ‬
‫ﺝ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺤﺘ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬‫ ﻭ‬,‫ﻬﻢﹴ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﺜ ﹴﲑ‬‫ﺩ ﹶﻛ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺮ ﹺﺑ‬ ‫ﺒ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻲ‬‫ﻲ ﺍﱠﻟﺘ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ ﹶﻛ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
."‫ﺜﲑ‬‫ﻰ " ﹶﻛ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﹺﺑ‬ ‫ ﹶﻓ ﹺﻬ‬.‫ﺍﺏﹴ‬‫ﺟﻮ‬
Tərifi: “Çoxluq bildirən” ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻛ‬- cümlədə naməlum çoxluğu
bildirmək üçün işlənən və cavab tələb etməyən əvəzlikdir.
Mənası: “neçə-neçə”, “nə çox” “nə qədər”. Məsələn:

‫ﺎ ِﺀ‬‫ﻌﹶﻠﻤ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﲑﹰﺍ‬‫ﺖ ﹶﻛﺜ‬

 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ ﺭ‬:‫! ﺃﻱ‬‫ﻳﺖ‬‫ﺃ‬‫ﻟ ﹴﻢ ﺭ‬‫ﺎ‬‫ﻢ ﻋ‬ ‫ﹶﻛ‬
Nə qədər alim görmüşəm! Yəni: Çox alimlər görmüşəm

‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ ﹶﻛ‬- dən fərqli olaraq, ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ – ﹶﻛ‬dən sonra gələn isim
(yəni, təmyiz) izafə səbəbindən məcrur (yiyəlik halda) olur və bu
zaman təkdə və cəmdə gələ bilər. Məsələn:
!‫ﺕ‬
 ‫ﺮﹾﺃ‬ ‫ﺘﺐﹴ( ﹶﻗ‬‫ﺏ ) ﹸﻛ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
Neçə-neçə kitab (kitablar) oxumuşam
‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬ – dən sonra gələn ismin təkdə olmasına daha çox
təsadüf edilir.
Qeyd 1: Bəzən ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ – ﹶﻛ‬dən sonra gələn isim ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ hərfu-cəri ilə
məcrur olur. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻦ‬ ‫ﺎﹺﺑﺮﹺﻳ‬‫ﻊ ﺍﻟﺼ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﻥ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﲑ ﹰﺓ ﹺﺑﹺﺈ ﹾﺫ‬ ‫ﺜ‬‫ﻓﹶﺌ ﹰﺔ ﹶﻛ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺔ ﹶﻏﹶﻠ‬ ‫ﻴﹶﻠ‬‫ﺔ ﹶﻗﻠ‬ ‫ﻓﹶﺌ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻛ‬
“Neçə-neçə az saylı dəstələr Allahın izni ilə çox saylı dəstələrə qalib
gəlmişdir!" Allah səbir edənlərlədir“. (əl-Bəqərə 249)
Qeyd 2: ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬ – dən başqa çoxluq mənasını bildirən digər
əvəzliklər də var. Bu əvəzliklərdən biri də (‫ﻱ‬
‫ﻦ ) ﹶﻛﹶﺄ ّﹴ‬ ‫ﻳ‬‫ﹶﻛﹶﺄ‬ “neçə-neçə”,
“nə çox” “nə qədər” əvəzliyidir. Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﻢ‬ ‫ﺎ ﹸﻛ‬‫ﻭﹺﺇﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺯﹸﻗﻬ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺎ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺯﹶﻗﻬ‬ ‫ﻤ ﹸﻞ ﹺﺭ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﺗ‬ ‫ﺔ ﻟﹶﺎ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻳ‬‫ﻭ ﹶﻛﹶﺄ‬ 
“Neçə-neçə canlılar vardır ki, ruzisini öz yanında daşıya bilmir.
Onların da, sizin də ruzinizi Allah verir“. (əl-Ənkəbut 60)

190
 ‫ﺔ‬ ‫ﻳ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬‫ﺔ ﻭ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﻦ ﹶﻛ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﻼ‬‫ﺧﺘ‬ ‫ﻕ ﻭﺍﻹ‬
‫ﺗﻔﹶﺎ ﹺ‬‫ﻪ ﺍﻻ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺃ‬
‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ ﹶﻛ‬və ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ ﹶﻛ‬arasında oxşar və fərqli cəhətlər

‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﹶﻛ‬ və ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬

 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬ arasında bir sıra oxşar cəhətlər var.
Bunlar aşağıdakılardır:
1. ‫ﺳﻢ‬ ‫ﻢ ﭐ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻛ‬Hər ikisi isimdir.
2. ‫ﻬﻢ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻛ‬Hər ikisi ‫ﻬﻢ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ‬ “mubhəm” 1 isimdir. Yəni hər
ikisi onları açıqlayan “təmyizə”2 ehtiyac duyur.
3. ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻛ‬Hər ikisi “əl-məbni” (hallanmayan) isimdir.
4. ‫ﺭ ﹸﺓ‬ ‫ﺍ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻢ ﹶﻟ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻼ‬‫ﻛ‬ Hər ikisi cümlənin əvvəlində gəlir. Yalnız
hərfu-cərlər onlardan önə keçə bilir.

‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﹶﻛ‬ və ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬

 ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬ arasında fərqli cəhətləri aşağıdakı cədvəl
göstərir:
‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺒ ﹺﺮ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻢ ﺍ ﹾﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬ ‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫ﹶﻛ‬
‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﺝ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺤﺘ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹴ‬‫ﺟﻮ‬ ‫ﺝ ﺇﻟﹶﻰ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺤﺘ‬
 ‫ﺗ‬
Cavab tələb etmir Cavab tələb edir
‫ﺮ‬ ‫ﺩ ﺃ ﹾﻛﹶﺜ‬ ‫ﺍ‬‫ﺍﻹ ﹾﻓﺮ‬‫ ﻭ‬,‫ﻤﻊ‬ ‫ﺟ‬ ‫ ﻭ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻫ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻤﹰﺎ‬‫ﺍﺋ‬‫ ﺩ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻫ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬
“Təmyizi” təkdə və cəmdə ola bilər. “Təmyizi” daim təkdədir
Ən çox təkdə olur.
‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ ﺃﻭ‬,‫ﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ﺔ ﺇﹶﻟ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ ﺑﹺﺎﻹﺿ‬‫ﻭﺭ‬‫ﺠﺮ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻫ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻑ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺖ ﹺﺑ‬ ‫ﺳﹺﺒ ﹶﻘ‬ ‫ ﺇﻻ ﺇﺫﹶﺍ‬‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻫ‬ ‫ﻤﻴﹺﻴ‬ ‫ﺗ‬
(‫ﻣﻦ‬ )‫ﺑﹺـ‬ ‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬‫ﻣﻦ‬ )‫ﺮ ﺑﹺـ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺐ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻨ‬‫ﺯ ﺍﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﻴﺠ‬‫ﹶﻓ‬
“Təmyizi” izafə və ya ‫ﻦ‬  ‫ﻣ‬ hərfu-cəri ilə (‫ﺐ ﺃ ﹾﻛﹶﺜﺮ‬
 ‫ﺼ‬ ‫ﻨ‬‫)ﻭﺍﻟ‬
məcrur olur “Təmyizi” mənsubdur, yalnız əgər
önündə hərfu-cər gələrsə təqdirdə olan
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ilə məcrur olur

1
Mubhəm isimlər – mənaları yalnız özündən sonra gələn söz və ya cümlə vasitəsilə
müəyyənləşən isimlərdir. İsmul-movsullar (nisbi əvəzliklər) və ismul-işəralar (işarə
əvəzlikləri) kimi.
2
“Təmyiz” dedikdə “mubhəm” əvəzliyi açıqlayan isim nəzərdə tutulur.
191
 (‫ﺏ ) ﹶﻛﻢ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺇ‬
‫ ﻛﹶﻢ‬əvəzliyinin erabı
Qayda 1: Əgər ‫ ﻛﹶﻢ‬əvəzliyindən sonra zaman və ya məkan
bildirən isim (təmyiz) gələrsə, ‫ ﻛﹶﻢ‬əvəzliyi ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ “zaman və ya
məkan zərfi” kimi erab olunur. Məsələn:
‫؟‬‫ﺮﺕ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ﻣﹰﺎ ﺳ‬‫ﻳﻮ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
Neçə gün səfər etdin?
(‫ﺮﺕ‬ ‫ﺎﹶﻓ‬‫ﻌ ﹺﻞ )ﺳ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
‫؟‬‫ﺮﺕ‬ ‫ﺣ ﹶﻔ‬ ‫ﺮﹰﺍ‬‫ﻣﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
Neçə metr qazdın?
(‫ﺮﺕ‬ ‫ﺣ ﹶﻔ‬ ) ‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻝﹲ ﻓ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
Qayda 2: Əgər ‫ﻛﹶﻢ‬ əvəzliyindən sonra zamana və ya məkana
dəlalət etməyən isim (təmyiz) və bu isimdən sonra ya ٍ‫ﻤﻠﹶﺔ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ “şibhu
cümlə”, ya ‫ﻡ‬ ‫ﺍﻟﻠﱠﺎ ﹺﺯ‬ “təsirsiz” fel və yaxud da məfulu olan ‫ﻱ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
“təsirli” fel gələrsə, ‫ﻛﹶﻢ‬ əvəzliyi ‫ﺃ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺒ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “mübtəda” kimi erab olunur.
Məsələn:
‫ﻙ؟‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎﺑﹰﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
Səndə neçə kitab var?
(‫ﻙ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ ) ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﳋ‬
‫ﺪﹸﺃ ﻭﺍ ﹶ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
‫ﺎ َﺀ؟‬‫ﺒﹰﺎ ﺟ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬
Neçə tələbə gəldi?
(َ‫ﺎﺀ‬‫ﺮ )ﺟ‬ ‫ﺒ‬‫ﳋ‬
‫ﺪﹸﺃ ﻭﺍ ﹶ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬
‫ﺪﹰﺍ؟‬‫ﺎﻣ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﺒﹰﺎ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬
Həmidi neçə tələbə vurdu?
(‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺏ ﺣ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ) ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﳋ‬
‫ﺪﹸﺃ ﻭﺍ ﹶ‬ ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬

192
 Qayda 3: Əgər ‫ﻛﹶﻢ‬ əvəzliyindən sonra zamana və ya məkana
dəlalət etməyən isim (təmyiz) və bu isimdən sonra məfulu olmayan
‫ﻱ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “təsirli” fel gələrsə, ‫ﻛﹶﻢ‬ əvəzliyi ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ “məful bihi” kimi
erab olunur. Məsələn:
‫؟‬‫ﻳﺖ‬‫ﺃ‬‫ﺒﹰﺎ ﺭ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬
Neçə tələbə gördün?

(‫ﻳﺖ‬‫ﺃ‬‫ﻌ ﹺﻞ )ﺭ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻝﹲ ﹺﺑ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺐ‬

‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬

Qayda 4: Əgər ‫ﻛﹶﻢ‬ əvəzliyindən sonra zamana və ya məkana

dəlalət etməyən isim (təmyiz) və bu isimdən sonra naqis fel gələrsə,
‫ ﻛﹶﻢ‬əvəzliyi naqis felin ismi kimi erab olunur. Məsələn:

‫ﺼﻞﹺ؟‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﺒﹰﺎ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﻓ‬‫ﻢ ﻃﹶﺎﻟ‬ ‫ﹶﻛ‬
Sinifdə neçə tələbə var idi?

(‫ﻢ )ﻛﹶﺎﻥﹶ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬

 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﺘ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﺍ‬:‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛ‬

193
 "‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ " ‫ﺎﻧﹺﻲ‬‫ﻣﻌ‬
‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ hərfu-cərinin mənaları
‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ hərfu-cərdir və cümlədə əsasən iki mənada işlənir.
(‫ﻰ )ﺇﻟﹶﻰ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹺﺑ‬:‫ ﺃﻱ‬,‫ﻳﺔ‬‫ﺎ‬‫ﺎ ُﺀ ﺍﹾﻟﻐ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻧ‬‫ﺍ‬ .1
1. Həddin sonluğuna dəlalət edir. Yəni ‫ﺇﻟﹶﻰ‬ “... qədər” “...
kimi”, “-dək”, “... cən” “-ca, -cə” hərfu-cərinin mənasını
verir. Bu mənada gələn ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ həm aşkar isimlərlə, həm də
mudari feli ilə işlənə bilir. Aşkar isim ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ – dən sonra
məcrur olur. Mudari feli isə ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ – dən sonra təqdirdə olan

‫ ﺃ ﹾﻥ‬məsdər ədatı ilə mənsub olur. Məsələn:

Allah
buyurur:

‫ﺠ ﹺﺮ‬
 ‫ﻣ ﹾﻄﹶﻠ ﹺﻊ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺳﻠﹶﺎﻡ‬ 
“O gecə sübh açılanadək əmin-amanlıq olur“. (əl-Qadr 5)
Allah Elçisi  buyurur:
"‫ﺴﻪ‬
ِ ‫ﻨ ﹾﻔ‬‫ﻟ‬ ‫ﺐ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻪ ﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﺐ ﻷﺧ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺪ ﹸﻛ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ ﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻳ‬ ‫"ﻻ‬
“Biriniz özü üçün istədiyini (müsəlman) qardaşı üçün istəmədikcə,
(tam şəkildə) iman etmiş olmaz.” (əl-Buxari, 13)

(‫ـ‬‫ﻰ )ﻟ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ ﹺﺑ‬:‫ ﺃﻱ‬,‫ﻴﻞﹸ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ .2

2. Səbəb bildirir. Yəni ‫ـ‬‫“ ﻟ‬üçün ki,” “ötrü ki,”, “görə ki,”, “...
ki,” hərfu-cərinin mənasını verir. Bu mənada gələn ‫ﻰ‬‫ﺣﺘ‬
yalnız mudari feli ilə işlənir və fel təqdirdə olan ‫ﺃ ﹾﻥ‬ məsdər
ədatı ilə mənsub olur. Məsələn:

‫ﻚ‬
 ‫ﻐﹶﻠ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻟﺌﹶﻼ ﹸﺃ‬ :‫ ﺃﻱ‬,‫ﻐﹶﻠﻚ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻰ ﻻ ﹸﺃ‬‫ﺣﺘ‬ ‫ﻭ ٍﺀ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﺖ ﹺﺑ‬
 ‫ﺧ ﹾﻠ‬ ‫ﺩ‬
Səni narahat etməmək üçün sakitcə daxil oldum

194
 "‫ﺎ‬‫ﻣ ﹴﺮ "ﻫ‬ ‫ﻌ ﹴﻞ ﺃ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
‫ﺎ‬‫ ﻫ‬Feli ismi

‫ﺎ‬‫ﻫ‬ – ‫ﻌ ﹴﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ “feli isim”dir. (‫ﺬ‬

‫ﺧ ﹾ‬ ) “götür!”, “al!” əmr felinin
mənasını verir. ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬feli isim ‫ﺎ َﺀ‬‫ ﻫ‬kimi də işlənə bilir. Yəni sonundakı
əlifi həm ‫ﺭﺓﹲ‬ ‫ﻮ‬‫ﻣ ﹾﻘﺼ‬ ‫ﻟﻒ‬‫ ﺃ‬əlif maqsura (‫)ـﺎ‬, həm də ‫ﺩﺓﹲ‬ ‫ﻭ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻟﻒ‬‫“ ﺃ‬əlif
məmdudə” (‫ )ـﺎﺀ‬kimi işlətmək olar. Bu feli isim həm ‫ﺏ‬ ‫ﺨﻄﹶﺎ ﹺ‬  ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻛﹶﺎ‬
“xitab bildirən ‫ﻙ‬ kəf”1 ‫ﻦ‬
 ‫ـ ﹸﻜ‬ ,‫ ـ ﹸﻜﻢ‬,‫ ـﻚ‬,‫ـﻚ‬ ilə, həm də ‫ﻙ‬ “kəf”siz
işlənə bilir. Məsələn:
!‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬‫ﺎﻙ‬‫ﺎ )ﻫ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götür, ey Həmid!
!‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﺎ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬‫ﺎﻙ‬‫ﺎ )ﻫ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götür, ey Fatimə!
!‫ﺍﻥﹸ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬‫ﺎ ﹸﻛﻢ‬‫ﺎ )ﻫ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götürün, ey qardaşlar!
!‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫( ﺍﹾﻟ‬‫ﺎ ﹸﻛﻦ‬‫ﺎ )ﻫ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götürün, ey bacılar!
Feli ismi ‫ﺎ َﺀ‬‫ ﻫ‬kimi işlənərsə, “II şəxs bitişən əvəzlikləri” əvəzinə
(‫“ )ـﺎﺀ‬əlif məmdudə”nin həmzəsini şəxslərdə dəyişərək ,‫ﺅﻡ‬ ,ِ‫ ـﺎﺀ‬,َ‫ـﺎﺀ‬
‫ﺎ‬‫ﺅﻣ‬ ,‫ﺅ ﱠﻥ‬ formalarında da işlətmək olar. Məsələn:
!‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺎ َﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götür, ey Həmid!
!‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ ﻓﹶﺎ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺎ ِﺀ ﺍﹾﻟ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götür, ey Fatimə!
!‫ﺍﻥﹸ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﻡ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺅ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götürün, ey qardaşlar!
!‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺅ ﱠﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götürün, ey bacılar!
!‫ﻟﺪ‬‫ﺎ‬‫ﺪ ﻭ ﺧ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ ﻳ‬,‫ﺎﺏ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﺅﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ ﻫ‬- Kitabı götürün, ey Həmid və Xalid!
Allah
buyurur:

‫ﻴﻪ‬‫ﺎﹺﺑ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﺮﺀُﻭﺍ‬ ‫ﻡ ﺍ ﹾﻗ‬ ‫ﺅ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻘﹸﻮ ﹸﻝ ﻫ‬‫ﻪ ﹶﻓ‬ ‫ﻴﹺﻨ‬‫ﻴﻤ‬‫ﻪ ﹺﺑ‬ ‫ﺑ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺗ‬‫ﻦ ﺃﹸﻭ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﻓﹶﺄﻣ‬

1
‫ﻄﹶﺎﺏﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﺨ‬‫“ ﻛﹶﺎﻑ‬xitab bildirən ‫ ﻙ‬kəf” barədə ətraflı bu kitabın 8-ci dərsinə bax (işarə əvəzlikləri
mövzusuna).
195
 “Kitabı sağ əlinə verilən deyəcəkdir: "Budur, oxuyun
kitabımı!“. (əl-Həqqa, 19)
(‫ﻉ )ﻛﹶﺎﻥﹶ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻮ‬‫ﻑ ﺍﻟﻨ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬
‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬felinin mudarisindən ‫ ﻥ‬hərfinin düşməsi

Bildiyimiz kimi ‫ﻥ‬

‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬feli ‫ﻱ‬
 ‫ﺍ ﹺﻭ‬‫ﺍﹾﻟﻮ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺍﻷ‬ II kök hərfi ‫ ﻭ‬olan “əcvəf”
fellərdəndir və mudarisi ‫ﻮ ﹸﻥ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ olur. Amilin təsiri ilə ‫ﻥ‬
‫ﻮ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ mudari feli
cəzm olarkən sonu sukunlaşır. Bu zaman iki sakin hərf – sakin ‫ﹾﻥ‬ və
sakin xəstə hərf ‫ﻭ‬ - qarşılaşır. Ərəb dilində iki sakin hərfin yanaşı
gələ bilməsi mümkün olmadığından elal qaydasına əsasən xəstə hərf
‫ﻭ‬ düşür1. Nəticədə fel ‫ﻦ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬şəklini alır.
Qaydaya əsasən, bundan sonra feldən heç nə pozulmamalıdır.
Lakin ‫ﻥ‬
‫ ﻛﹶﺎ ﹶ‬feli ərəb dilində çox istifadə olunduğundan dilin rahatlığı
üçün mudarisinin cəzm halında ‫ ﻥ‬hərfini də düşürürlər. Məsələn:
ً‫ﻤﺎ‬‫ﻇﹶﺎﻟ‬‫ﻚ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ Zülmkar olma!
‫ﻣﺮﹺﻳﻀﹰﺎ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻚ ﺣ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬ Həmid xəstə deyildi
Allah
buyurur:

‫ﺎ‬‫ﻐﻴ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻙ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ ‫ﺸﺮ‬

 ‫ﺑ‬ ‫ﺴﻨﹺﻲ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ ‫ﻲ ﹸﻏﻠﹶﺎﻡ‬‫ﻳﻜﹸﻮ ﹸﻥ ﻟ‬ ‫ﻰ‬‫ﺖ ﹶﺃﻧ‬
 ‫ﻗﹶﺎﹶﻟ‬
“Məryəm dedi: "Mənə bir insan toxunmadığı və özüm də zinakar
olmadığım halda, necə mənim övladım ola bilər?“ (Məryəm, 20)

‫ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬ felinin mudarisinin cəzm halında felin kök hərfi olan ‫ﻥ‬
hərfinin düşməsi caizdir 2 , vacib deyil. Lakin iki halda ‫ﻥ‬ hərfinin
düşməsi qadağan olur:
1. Əgər feldən sonra sakin hərf gələrsə. Yəni ‫ﺍﻝ‬ artikli ilə
başlayan soz gələrsə. Məsələn:

1 Bax: II kitab 27-ci dərs 3-cü elal qaydası.

2
Yəni icazəlidir.
196
 ً‫ﻤﺎ‬‫ﻗﹶﺎﺋ‬ ‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ ْﹺﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫ ﹶﻟ‬Kişi ayaq üstə deyildi
Bu cümlədə ‫ﻦ‬ ‫ﻳ ﹸﻜ‬ felindən ‫ﻥ‬ hərfini pozub ‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻚ ﺍﻟ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻟ‬
demək olmaz.
2. Əgər ‫ﻥ‬ hərfindən sonra ‫ﺼﻞﹲ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 “bitişən əvəzlik”
gələrsə. Fərq etməz, istər raf (adlıq hal) damiri olsun,
istər nasb (təsirlik hal) damiri. Məsələn:
‫ﺼ ﹺﻞ‬
 ‫ﻲ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬‫ﻮﺍ ﻓ‬‫ﻳﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺏ ﹶﻟ‬  ‫ ﺍﻟﻄﱡﻼ‬Tələbələr sinifdə deyildilər
ُ‫ﻪ‬‫ﻛﻨ‬
‫ﻢ ﺃ ﹸ‬ ‫ﻼ ﹸﻥ ﹶﻟ‬‫ ﺍﻟ ﹶﻜﺴ‬Tənbəl deyildim
Bu cümlələrdə də ‫ﻦ‬
 ‫ﻳ ﹸﻜ‬ felindən ‫ ﻥ‬hərfini pozmaq olmaz.

‫ﺏ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﺍﻹ‬
Erab
ً‫ﻤﺎ‬‫ﻇﹶﺎﻟ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬
‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻦ ﺍﻹ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺤ ﱠﻞ ﹶﻟ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻥ ﻻ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺰﻡﹴ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻬ ﹴﻲ ﻭ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ :‫ﻻ‬
‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ ﹸﻥ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ (‫ﻴﺔ‬‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺑﹺـ)ﻻ ﺍﻟﻨ‬‫ﻭﻡ‬‫ﺠﺰ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺭﻉ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﻌﻞﹲ ﻧ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﻚ‬
 ‫ﺗ‬
,‫ﺤﺬﹸﻭ ﹶﻓﺔ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻥ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻮ‬‫ﺍﻟﻨ‬
(‫ﻧﺖ‬‫ﻩ )ﺃ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ ,‫ﺘﺮ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﲑ‬ ‫ﺿ‬
 :(‫ﺗﻚ‬) ‫ﻢ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻭﺍ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻭﻋ‬ ‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ (‫ﻚ‬
 ‫ﺗ‬) ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ :‫ﻤﺎ‬
ً ‫ﻇﹶﺎﻟ‬

197
 ‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻴ ﹸﻎ ﺍﻟ‬‫ﺻ‬

İsimlərin “təsğir” (kiçiltmə) formaları

Keçən dərslərimizin birində 1 ‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬

 ‫ﺘ‬‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫“ ﺍ‬isimlərin kiçiltmə
mənası” barədə danışdıq və bildik ki, “‫ﲑ‬  ‫ﻐ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫“ ”ﺍﻟ‬kiçiltmə mənası”
isimlərin təşkil olunduqları hərflərin sayından asılı olaraq müəyyən
vəznlərdə (formalarda) düzəlir. Həmçinin, isimlərin kiçildilməsinin
şərtlərini və məqsədlərini öyrəndik.
Ümumiyyətlə, isimləri müəyyən vəznə salmaqla kiçiltməyin
əsas məqsədi danışığı ixtisar etmək və asanlaşdırmaqdır. Çünki
isimlərin kiçiltmə forması özündə həm sifət (kiçik sifəti), həm də
sifətləşmiş (kiçildilmiş) ismin mənasını daşıyır. Məsələn:
‫ﻐﲑ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻃ ﹾﻔﻞﹲ‬ – ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﹸﻃ ﹶﻔ‬ uşaqcığaz - kiçik uşaq
Bu dərsimizdə isimlərin kiçildilməsində istifadə olunan
vəznləri və bu vəznlərin istifadə olunma qaydalarını öyrənəcəyik. İlk
növbədə isimlərin kiçildilməsinin ümumi qaydasını qeyd edək.
Ümumi qayda belədir:
‫ﻑ ﺍﻟﱠﺜﺎﹺﻧﻲ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﳊ‬
‫ﺪ ﺍ ﹶ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺰﺍ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻭ‬،‫ﻪ‬ ‫ﺢ ﹶﺛﺎﹺﻧﻴ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬‫ ﻭ‬،‫ﺳﻢﹺ‬ ‫ﻢ ﺃﻭ ﹸﻝ ﭐﻻ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻮ ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﻫ‬ - ‫ﲑ‬
‫ﻐ ﹺ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ ﺍﻟ‬:‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
.(‫ﺮﹰﺍ‬‫ﺼﻐ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻤﹰﺎ‬‫ﺍﺳ‬) ‫ﻤﻰ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﻳﺎ ُﺀ ﺍﻟ‬ ‫ﺤ ﹸﻘ‬
 ‫ﺗ ﹾﻠ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ ﱢﺬﻱ‬ ‫ﺳ‬ ‫ ﻭﺍﻻ‬.(‫ﺼﻐﲑ‬‫ﻰ )ﻳﺎ َﺀ ﺍﻟﺘ‬‫ﺴﻤ‬
 ‫ﺗ‬ ٌ‫ﻨ ﹶﺔ‬‫ﻛ‬ ‫ﺳﺎ‬ ٌ‫ﻳﺎﺀ‬
Qayda: İsimlər kiçildilərkən – birinci hərf dammalaşır (‫)ـُـ‬,
ikinci hərf fəthələşir (‫)ـَـ‬, ikinci hərfdən sonra (‫ﺼﻐﲑ‬‫ﺍﻟﺘ‬ ‫“ )ﻳﺎ َﺀ‬kiçiltmə
“yə”-si” adlanan sakin ‫“ ﻱ‬yə” hərfi əlavə olunur. (‫ﺼﻐﲑ‬‫ )ﻳﺎ َﺀ ﺍﻟﺘ‬əlavə
olunan isim ‫ﻐﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ “musağğar isim” (kiçildilmiş isim) adlanır.
Qaydanın şərhi: Deməli, isimlər kiçildilərkən üç əməl edilir.
Birinci: Birinci hərf dammalaşır (‫;)ـُـ‬
İkinci: İkinci hərf fəthələşir (‫;)ـَـ‬

1 Bax: II kitab 26-cı dərs.

198
 Üçüncü: İkinci hərfdən sonra (‫ﺼﻐﲑ‬‫ﺍﻟﺘ‬ ‫)ﻳﺎ َﺀ‬ “kiçiltmə “yə”-si”
adlanan sakin ‫“ ﻱ‬yə” hərfi əlavə olunur.

‫ﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
İsimlərin kiçiltmə vəznləri

“Təsğirin” (kiçiltmənin) üç vəzni var. Bunlar: ‫ﻴﻞﹲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹸﻓ‬ ,‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬və ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﹸﻓ‬
vəznləridir1.
1. Üçhərfli isimlər ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəzninə salınmaqla kiçildilir.
2. Dördhərfli isimlər ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəzninə salınmaqla kiçildilir.
3. Dördüncü hərfi ‫ﺔ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “xəstə hərf” olan beşhərfli
isimlər ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬vəzninə salınmaqla kiçildilir.
Açıqlama:

Əgər isim üçhərflidirsə, biz yuxarıda qeyd etdiyimiz üç

əməllə2 kifayətlənirik və isim ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬formasını alır. Məsələn:

‫ﻴﻢ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻧ‬ - ‫ﺠﻢ‬
 ‫ﻧ‬ ulduz – kiçik ulduz
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺒ‬‫ﺟ‬ – ‫ﺒﻞﹲ‬‫ﺟ‬ dağ – kiçik dağ
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻃ ﹾﻔﻞﹲ – ﹸﻃ ﹶﻔ‬ uşaq - uşaqcığaz
‫ﻴﻢ‬‫ – ﹸﻗﹶﻠ‬‫ﹶﻗﹶﻠﻢ‬ qələm – qələmcik

Əgər isim dördhərflidirsə, bu zaman yuxarıdakı üç əməldən
sonra dördüncü əmələ keçirik ki, bu da (‫ﺼﻐﲑ‬‫ﺍﻟﺘ‬ ‫)ﻳﺎ َﺀ‬ – dən

1 Bu vəznlər “təsğir” mövzusuna xasdır. “Sarf” elmində olan vəznlər nəzərdə tutulmur. Yəni
bu vəznlərdəki ‫ ﻝ‬,‫ ﻉ‬,‫ ﻑ‬hərfləri heç də sözün kök hərflərini ifadə etmir. Məqsəd odur ki,
“musağğar” isimdə hərflərin say və hərəkələrinin bu vəznə uyğun olduğunu bildirməkdir.
2 Üç əməl dedikdə, ümumi qaydada qeyd edilən üç əməl - birinci hərfi dammalaşdırmaq

(‫)ـُـ‬, ikinci hərfi fəthələşdirmək (‫ )ـَـ‬və ikinci hərfdən sonra (‫ﺼﻐﲑ‬‫“ )ﻳﺎﺀَ ﺍﻟﺘ‬kiçiltmə “yə”-si”
adlanan sakin ‫“ ﻱ‬yə” hərfini əlavə etmək nəzərdə tutulur.

199
 sonra gələn dördüncü hərfin (‫ )ـِـ‬kəsrələnməsidir. Bu
zaman isim ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬formasını alır. Məsələn:
‫ﻳ ﹺﻬﻢ‬‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ - ‫ﻫﻢ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ dirhəm – kiçik dirhəm
‫ﺪﻕ‬ ‫ﻴ‬‫ﻨ‬‫ ﹸﻓ‬- ‫ﺪﻕ‬ ‫ﻨ‬‫ ﹸﻓ‬mehmanxana – kiçik mehmanxana

Əgər isim dördüncü hərfi ‫ﺔ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ “xəstə hərf” olan beşhərfli
isimdirsə bu zaman xəstə hərf ‫“ ﻱ‬yə” hərfinə çevrilir və isim
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ ﹸﻓ‬formasını alır. Məsələn:
‫ﻴﺢ‬‫ﻴﺘ‬‫ﻣ ﹶﻔ‬ - ‫ﺎﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ açar – kiçik açar
‫ﻴﺮ‬‫ﻔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ - ‫ﺼﻔﹸﻮﺭ‬  ‫ﻋ‬ sərçə – kiçik sərçə
‫ﻳﻞﹲ‬‫ﻴﺪ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ - ‫ﻳﻞﹲ‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ dəstmal – kiçik dəstmal

Əgər isim beş hərfdən ibarət olub, heç bir hərfi xəstə hərf
olmazsa, bu halda dördüncü hərfdən sonrakı əlavə hərfi
pozmaqla ismi dördhərfli edirik, sonra ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﹸﻓ‬ vəzninə
salmaqla kiçildirik. Məsələn:

‫ﻴ ﹺﺮﺝ‬‫ﺳ ﹶﻔ‬ - ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺳ ﹶﻔ‬ heyva – kiçik heyva

‫ﺪﻝﹲ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ – ‫ﻴﺐ‬‫ﺪﻟ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬ bülbül – kiçik bülbül
Qeyd: Beş hərfdən ibarət olub, heç bir hərfi xəstə hərf
olmayan isimləri kiçildərkən ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﹸﻓ‬ vəzninə salmaq da olar.
Bunun üçün pozulmuş hərfin əvəzinə axırıncı hərfdən əvvəl
‫“ ﻱ‬yə” hərfi əlavə edirik. Məsələn, yuxarıdakı isimləri bu cür
də kiçiltmək olar:
‫ﻳﺞ‬‫ﻴ ﹺﺮ‬‫ﺳ ﹶﻔ‬ - ‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺳ ﹶﻔ‬
‫ﻳﻞﹲ‬‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬ – ‫ﻴﺐ‬‫ﺪﻟ‬ ‫ﻨ‬‫ﻋ‬

200
 16. ON ALTÛNCÛ DßRS
‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻴﺰ‬‫ﻤ‬ ‫ﭐﹾﻟ‬‫ﻑ ﻭ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬
Sarf və sarf meyarı

Bildiyimiz kimi ərəb dilinin qrammatikası iki elmdən - ‫ﻮ‬ ‫ﺤ‬

 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬
“Nəhv” və ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫“ ﺍﻟ‬Sarf” elmlərindən ibarətdir.
‫ﻮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻨ‬‫ ﺍﻟ‬Nəhv elmi (sintaksis1) – sözlərin hallanıb - hallanmaması
və hallanarkən son hərəkələrinin dəyişməsi barədə qaydaları
öyrənən elmdir.
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻟ‬ Sarf elmi (morfoloqiya 2 ) – sözlərin quruluşundan və
dəyişərkən məruz qaldığı formalardan bəhs edən elmdir. Yəni sözün
müxtəlif formalara düşməklə yeni mənalar verməsini öyrənən
elmdir.
Ərəb dili “flektiv dillər”3 qrupuna aiddir. Ərəb dilində hər bir
qrammatik forma (bab) əksər halda üç, bəzən də dörd kök hərfinə
istinad edir. Kök hərflərin təsrif olunub dəyişməsi yolu ilə müxtəif
mənalı sözlər əmələ gətirilir. Sarf elmi də məhz bu dəyişiklikləri
öyrənir.
Qrammatika alimləri sözlərin quruluşunu, quruluşundakı
‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫“ ﺍﻷ‬kök” və ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunmuş” hərfləri və dəyişərkən sözün
məruz qaldığı dəyişiklikləri öyrənmək üçün ‫ﻲ‬  ‫ﻓ‬‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻴﺰ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﭐﹾﻟ‬sarf
meyarı” qoymuşlar. Bunun üçün alimlər bütün ərəb sözlərini (fel və
isimləri) nəzərdən keçirmiş və görmüşlər ki, ərəb sözlərinin böyük
əksəriyyəti üç kök hərfindən ibarətdir. Üç kök hərfindən ibarət olan
sözlər ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “üçköklü” sözlər adlanır. İsimlərin az bir qismi ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬

1 Sintaksis – yunan sözüdür, “tərtib, birləşmə” deməkdir. Söz birləşmələrini və cümlələri

öyrənir.
2 Morfologiya – morfologiyanın əsas mövzusu nitq hissələridir. Morfologiyada sözlər nitq

hissələri kimi öyrənilir, onların quruluşu və dəyişmə qaydaları araşdırılır.

3 “Flektiv dillər” – sözün kök hərflərinin fleksiya (təsrif) olunması ilə yeni qrammatik

formalar əmələ gətirən dillərə deyilir. “Fleksiya” sözünün mənası “təsrif olunma”
“dəyişmə” deməkdir. Yəni “flektiv dillər”də sözlərin qrammatik formaları kök hərflərinə
istinad edir.
201
“dördköklü” və ‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺨﻤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “beşköklü” olur. Fellər isə yalnız ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬
“üçköklü” və ya ‫ﻲ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dördköklü” olur.
Həmçinin, diqqət yetirmişlər ki, bəzi sözlər yalnız kök
hərflərindən ibarət olur. Bu cür sözlərə ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “mücərrəd” sözlər
deyilir.
Bəzi sözlərdə isə kök hərfləri ilə yanaşı ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunmuş”
hərflər də olur. Belə sözlərə ‫ﺪ‬ ‫ﻤﺰﹺﻳ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “əl-məzid” (düzəltmə) sözlər
deyilir. Həm isim həm də fellərə ‫ﺪ‬
 ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunan” hərflər ‫ﺳﺄﻟﺘﻤﻮﻧﻴﻬﺎ‬
sözünün özündə cəm etdiyi 10 hərfdən ibarətdir. Yəni həm isim həm
də fellərə əlavə olunan hərflər bunlardır: ,(‫ ﺕ )ـﺔ‬,‫ ﻡ‬,‫ ﻭ‬,‫ ﻥ‬,‫ ﻱ‬,‫ ـﻪ‬,‫ﺍ‬
‫ ﺱ‬,‫ ﺃ‬,‫ﻝ‬
Bütün bunları nəzərdən keçirdikdən sonra qrammatika alimləri
sözlərin əksəriyyətinin ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “üçköklü” olmasını nəzərə alaraq
‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻴﺰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﭐﹾﻟ‬ “sarf meyarı”nın üç hərfdən ibarət olmasını qərara

almışlar. Bunun üçün sözün I kök hərfini “‫”ﻑ‬, II kök hərfini “‫”ﻉ‬, III

kök hərfini isə “‫ ”ﻝ‬ilə işarə etmişlər1. Buna görə də I kök hərfə ‫ﻓﹶﺎ ُﺀ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫“ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬sözün fə-si”, II kök hərfə ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ “sözün ayn-ı”, III kök hərfə
isə ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬  ‫ﻠ‬‫ﻡ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫“ ﻟﹶﺎ‬sözün ləm-i” deyirlər. Sonra bu hərfləri isim və fellərlə
tutuşduraraq sözün I kök hərfini “‫”ﻑ‬, II kök hərfini “‫”ﻉ‬, III kök
hərfini isə “‫ ”ﻝ‬ilə əvəz edib ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “əlavə olunan” hərfləri və

1 Qrammatika alimlərinin “sarf meyarı” kimi niyə məhz ‫ ﻓﻌﻞ‬hərflərini seçmələrini belə izah
edirlər:
1. Çünki fellərdə dəyişmələr daha çox baş verir. Buna görə də (‫ﻌﻞﹲ‬ ‫“ )ﻓ‬fel” sözünün
köklərini götürmüşlər.
2. (‫ﻞﹶ‬‫ )ﻓﹶﻌ‬sözü “etmək” deməkdir. Bu söz bütün fellərə aiddir. Çünki hər bir fel nəyisə
“etmək”dir.
3. Hərflərin məxrəci üçdür: boğaz, dodaq və dil. Hər məxrəcə aid olan bir hərf
seçmişlər. ‫ ﻑ‬dodaq, ‫ ﻉ‬boğaz, ‫ ﻝ‬isə dil hərflərindəndir.

202
hərəkələri isə olduğu kimi saxlamaqla sözü vəznə salmışlar. Əgər
söz ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dördköklü” və ya ‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺨﻤ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “beşköklü”dürsə IV və V kök
hərflərini vəzndə “‫ ”ﻝ‬hərfini artırmaqla işarə etmişlər 1 . Məsələn:
‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬ sözünü vəznə salaq. İlk növbədə sözün kök hərflərini müəyyən
etmək lazımdır. Bu sözün kök hərfləri ‫– ﻛﺘﺐ‬dir. ‫ ﻙ‬hərfini “‫”ﻑ‬, ‫ﺕ‬

hərfini “‫”ﻉ‬, ‫ﺏ‬ hərfini isə “‫ ”ﻝ‬ilə əvəz edib ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “əlavə olunan” ‫ﺍ‬
“əlif” hərfini və hərəkələri olduğu kimi saxlayaq. Nəticədə ‫ﺎﺏ‬‫ﻛﺘ‬
sözünün ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﻓﻌ‬ vəznində olması aydınlaşır.
Həmçinin, fellər də belədir. Məsələn: ‫ﺗ ﹶﻞ‬‫ﺗﻘﹶﺎ‬ “vuruşmaq” felini
vəznə salaq. Bu felin kök hərfləri ‫ﺘ ﹶﻞ‬‫– ﹶﻗ‬dir. ‫ ﻕ‬hərfini “‫”ﻑ‬, ‫ ﺕ‬hərfini
“‫”ﻉ‬, ‫ ﻝ‬hərfini isə “‫ ”ﻝ‬ilə əvəz edib ‫ﺪ‬  ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunan” ‫“ ﺍ‬əlif” və ‫ﺕ‬
“tə” hərflərini və hərəkələri olduğu kimi saxlayaq. Nəticədə ‫ﻞ‬ ‫ﺗ ﹶ‬‫ﺗﻘﹶﺎ‬
felinin ‫ﻋ ﹶﻞ‬ ‫ﺗﻔﹶﺎ‬ vəznində olması aydınlaşır. Sözləri vəznlərə salmağı
daha yaxşı bilmək üçün alimlər qaydalar qoymuşlar. Bu qaydalardan
əsasları aşağıdakılardır:
1. Əgər söz yalnız üç ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫“ ﺍﻷ‬kök” hərflərdən ibarət olarsa, I
kök hərfi “‫”ﻑ‬, II kök hərfi “‫”ﻉ‬, III kök hərfi isə “‫ ”ﻝ‬ilə əvəz
edib hərəkələri olduğu kimi saxlamaqla vəznə salınır.
Məsələn:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬- ‫ﺲ‬  ‫ﺟﹶﻠ‬ oturdu
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹶﻓ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﻬ‬ başa düşdü
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬- ‫ﻦ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺣ‬ yaxşılaşdı

1Ortaya belə bir sual çıxır. Niyə “sarf meyarı” üçköklüdür?

Cavab: Əgər “sarf meyarı”nı dördköklü və ya beşköklü etsəydilər bu zaman çoxluq təşkil
edən üçköklü sözləri vəznə salmaq çətin olardı. Bunun üçün meyarın bir və ya iki hərfini
pozmaq lazım gələrdi. “Sarf meyarı” üçköklü olduqda isə azlıq təşkil edən dördköklü və ya
beşköklü sözləri vəznə salmaq asandır. “Sarf meyarı”na hərf əlavə etmək, pozmaqdan daha
asandır.
203
 Bu sözlər yalnız üç kök hərflərdən ibarətdirlər. Tərkibində
‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunan” hərflər yoxdur.
2. Sözün tərkibində üç ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺍﻷ‬ “kök” hərflərdən əlavə hərflər
varsa, bu əlavə hərflər üç cür ola bilər:
a) Əgər əlavə hərf sözün kök hərflərindən olarsa və söz də
“dördköklü” və ya “beşköklü” olarsa, vəznə saldıqda
əlavə hərflərin sayı qədər “‫ ”ﻝ‬hərfi əlavə edilir. Məsələn:
‫ﻌﹶﻠ ﹶﻞ‬ ‫ﺝ – ﹶﻓ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺩ‬ diyirləndi
‫ﻌ ﹾﻠﹶﻠﻞﹲ‬ ‫ﺟﻞﹲ – ﹶﻓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺳ ﹶﻔ‬ heyva
b) Əgər əlavə olunan hərf sözün kök hərflərindən hər hansı
birinin təkrarlanması (yəni şəddələnməsi) ilə olarsa,
vəzndə də təkrar hərfə uyğun olan hərf təkrarlanır
(şəddələşir). Məsələn:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹶﻓ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹸﻓ‬ ‫ﹸﻛﱢﻠ‬ dindirildi
c) Əgər əlavə olunan hərf sözün kökündən olmayan ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬
“əlavə olunan” ( ‫ ﺱ‬,‫ ﺃ‬,‫ ﻝ‬,(‫ ﺕ )ـﺔ‬,‫ ﻡ‬,‫ ﻭ‬,‫ ﻥ‬,‫ ﻱ‬,‫ ـﻪ‬,‫) ﺍ‬
hərflər olarsa, vəznə saldıqda əlavə hərflər olduğu kimi
saxlanılır1. Məsələn:

‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺘ ﹾﻔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻐ ﹶﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ bağışlanma dilədi

‫ﻮﻝﹲ‬‫ﻣ ﹾﻔﻌ‬ - ‫ﻮﺡ‬‫ﻣ ﹾﻔﺘ‬ açıq
3. Əgər sözün tərkibində ِ‫ﻌﻠﱠﺔ‬ ‫ﻑ ﺍﹾﻟ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ xəstə hərf (‫ ﻱ‬,‫)ﻭ‬
səbəbindən dəyişmə baş vermişsə, bu zaman bu
dəyişmənin növünə baxılır:
a) Əgər dəyişmə nəticəsində ‫ﺐ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﻠ‬ “çevrilmə” (elal
nəticəsində bir hərfin başqa hərfə çevrilməsi) və ya ‫ﻨ ﹾﻘ ﹸﻞ‬‫ﺍﻟ‬
1 Əlavə hərflər ‫( ﺳﺄﻟﺘﻤﻮﻧﻴﻬﺎ‬hərfən: “onu məndən soruşdunuz”) sözünün özündə cəm etdiyi
hərflərdir. Bu hərflərin bir sözdə cəm edilməsində məqsəd asan yadda saxlanmasıdır.
204
 “yerdəyişmə” (elal nəticəsində hərəkələrin yerdəyişməsi)
baş vermişsə, söz, “çevrilmə” və ya “yerdəyişmə” baş
verməzdən əvvəlki əsl formasına uyğun vəznə salınır1.
Məsələn, ‫ﻗﹶﺎ ﹶﻝ‬ və ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ felləri ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬kimi vəznə salınır. Çünki
əslləri ‫ﻝ‬
‫ﻮ ﹶ‬ ‫ ﹶﻗ‬və ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ olmuşdur. ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ feli ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ vəznində, ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻳﹺﺒ‬ isə
‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ vəznindədir. Çünki əslləri ‫ﻮ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ və ‫ﻊ‬ ‫ﺒﹺﻴ‬ِ‫ﻳ‬ olmuşdur. Elal
nəticəsində dəyişmiş digər sözlər də bu qaydada vəznə
salınır.
b) Əgər dəyişmə nəticəsində sözdə ‫ﻑ‬
 ‫ﺤ ﹾﺬ‬
 ‫ﺍﹾﻟ‬ “pozulma” (hər
hansı kök hərfin pozulması) baş vermişsə, vəznə
salarkən pozulmuş kök hərfə uyğun hərfi vəzndə
pozmaq lazımdır. Məsələn: ‫ﺧ ﹾﺬ‬ (götür!) və ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ (əmr et!)
felləri ‫ﻋ ﹾﻞ‬ kimi, ‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬ (dur) feli ‫ﻞ‬‫ﻋ ﹾ‬ kimi, ‫ ﹸﻗ ﹾﻞ‬feli isə ‫ ﹸﻓ ﹾﻞ‬kimi
vəznə salınır.
c) Əgər sözdə ‫ﻲ‬ ‫ﺐ ﺍﳌﻜﹶﺎﹺﻧ‬
 ‫ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﻠ‬ “hərf yerdəyişməsi” baş verərsə
(kök hərflərdən biri digərindən önə keçərsə) vəzndə də
yerini dəyişmiş kök hərflərə uyğun hərfləri dəyişmək
lazımdır. Məsələn, ‫ﺲ‬
 ‫ﹶﺃﹺﻳ‬ (ümidini itirmək) feli ‫ﻔ ﹶﻞ‬ ‫ﻋ‬ kimi
vəznə salınır. Çünki bu fel ‫ﺲ‬
 ‫ﺌ‬‫ﻳ‬ felinin çevrilmiş
formasıdır.

1 Fellərdə xəstə hərfin əslini bilmək üçün felin mudarisinə və ya məsdərinə qayıtmaq
lazımdır.
205
 ‫ﻌ ﹺﻞ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺑﻮ‬‫ﹶﺃ‬
Felin babları
Bildiyimiz kimi isimlər kök hərflərinin sayına görə ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬
“üçköklü”, ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬ “dördköklü” və ‫ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬‫ﺨﻤ‬
 ‫“ ﺍﹾﻟ‬beşköklü” olur.
İsimlərdən fərqli olaraq fellər ya ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫“ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬üçköklü”, ya da ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬
“dördköklü” olur1. ‫ﻲ‬
 ‫ﺛ‬‫“ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬üçköklü” və ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫“ ﺍﻟ‬dördköklü” fellər özü-
özlüyündə də iki yerə bölünürlər:
,‫ﻴﺔﹰ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﻪ ﺃ‬ ‫ﻓ‬‫ﻭ‬‫ﺣﺮ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺎ ﻛﹶﺎ‬‫ ﻣ‬-‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬.1
1. ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫“ ﺍ ﹸﳌ‬Mücərrəd” (sadə) fellər – bütün hərfləri ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬‫ﺻ‬  ‫“ ﺍﻷ‬kök”
hərflərdən ibarət olan fellərə deyilir. “Mücərrəd” (sadə)
fellər də öz növbəsində iki yerə bölünür:
a. ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺩ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “Mücərrəd suləsi” (üçköklü sadə) - yalnız
üç kök hərfdən ibarət olan fellərə deyilir. “Mücərrəd
suləsi” fellər madi (keçmiş zaman forma) etibarilə üç
vəzndə olurlar: ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬,‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ ﹶﻓ‬,‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ Bu vəznlər, həmçinin,
“bablar” da adlanırlar. Məsələn:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺲ – ﹶﻓ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ oturdu
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹶﻓ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ bildi
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬- ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﹶﻛ‬ böyüdü
Madi (keçmiş) və mudari (indiki-gələcək zaman forma)
etibarilə isə “mücərrəd suləsi” fellərin altı babı var. ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
babı mudaridə uç formada gələ bilər: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ,‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ,‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
Yəni felin ‫“ ﻉ‬aynı” mudaridə hər üç hərəkədə ,َ‫ ـ‬,ُ‫ـ‬
ِ‫ ـ‬ola bilir. Məsələn:

Yəni isimlərdən fərqli olaraq fellər ‫ﻲ‬

 ‫ﺎﺳ‬‫ﻤ‬‫“ ﺍﹾﻟﺨ‬beşköklü” olmur.
1

206
 ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﺟﹶﻠ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﺫ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ babı isə mudaridə iki formada gələ bilər: ,‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ,‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
Yəni felin ‫ﻉ‬ “aynı” mudaridə iki hərəkədə ِ‫ـ‬ ,َ‫ـ‬ ola
bilir. Məsələn:
‫ﻒ‬
 ‫ﻘ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻒ‬  ‫ﻭ ﹶﻗ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﹶﻓ ﹺﻬ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ babının isə mudaridə yalnız bir forması var: ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬
Yəni felin ‫“ ﻉ‬aynı” mudaridə yalnız bir hərəkə ُ‫ ـ‬olur.
Məsələn:
‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﹶﻛ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
b. ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺩ ﺍﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺍ ﹸﳌ‬ “Mücərrəd rubai” (dördköklü sadə) –
yalnız dörd kök hərfdən ibarət olan fellərə deyilir.
“Mücərrəd rubai” fellərin yalnız bir babı var ki, o da
‫ﻌﹶﻠ ﹶﻞ‬ ‫ ﹶﻓ‬babıdır. Məsələn:
‫ﻌﹶﻠ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹶﻓ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ tərcümə etdi
‫ﻌﹶﻠ ﹶﻞ‬ ‫ﺰ ﹶﻝ – ﹶﻓ‬ ‫ﺯﹾﻟ‬ titrədi

‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﺻ‬
 ‫ﻪ ﺍﻷ‬ ‫ﻓ‬‫ﻭ‬‫ﺣﺮ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻭ ﺃ ﹾﻛﹶﺜ‬ ‫ ﺃ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺪ ﻓ‬ ‫ﺎ ﺯﹺﻳ‬‫ﺪ – ﻣ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬.2
2. ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬Məzid” (düzəltmə) fellər – tərkibində kök
hərflərindən başqa bir və ya daha artıq ‫ﺪ‬  ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə
olunmuş” hərflər olan fellərə deyilir. “Məzid” (düzəltmə)
fellər də öz növbəsində iki yerə bölünür:
A. ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “Suləsi məzid” (üçköklü düzəltmə) -
tərkibində üç kök hərflərdən başqa bir və ya daha artıq
‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunan” hərflər olan fellərə deyilir. “Suləsi
207
məzid” fellərin, ümumilikdə, on iki babı var. “Suləsi
məzid” fellər tərkibindəki ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫“ ﺍﻟﺰ‬əlavə olunan” hərflərin
sayına görə üç yerə bölünürlər:

A1. ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻑ ﻭ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺪ ﹺﺑ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “Bir hərf əlavə olunmuş
üçköklü düzəltmə” fellər – bu növ fellərin üç babı
var:‫ﻞ‬
‫ﻋ ﹶ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ ,‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ ﹶﻓ‬,‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬Məsələn:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺝ – ﹶﺃ ﹾﻓ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬çıxartı
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻢ – ﹶﻓ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi
‫ﻋ ﹶﻞ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬- ‫ﺗ ﹶﻞ‬‫ﻗﹶﺎ‬ vuruşdu
A2. ‫ﻦ‬
‫ﻴ ﹺ‬ ‫ﺮﹶﻓ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺪ ﹺﺑ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “İki hərf əlavə olunmuş üçköklü
düzəltmə” fellər – bu növ fellərin beş babı var: ,‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ‬‫ﺍ‬
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺗ ﹶﻔ‬ ,‫ﻋﻞﹶ‬ ‫ﺗﻔﹶﺎ‬ ,‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹾﻓ‬ ,‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ Məsələn:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺗ ﹶﻔ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱠﻠ‬ ‫ﺗ‬ öyrəndi
‫ﻋ ﹶﻞ‬ ‫ﺗﻔﹶﺎ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻨ‬ özünü yuxuluğa qoydu
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﻧ ﹶﻔ‬‫ ﺍ‬- ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻧ ﹶﻜ‬‫ﺍ‬ sındı
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹾﻓ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ dinlədi
‫ﻌ ﱠﻞ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬ qızardı
A3. ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺔ ﺃ‬ ‫ﺪ ﹺﺑﺜﹶﻼﹶﺛ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫“ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬Üç hərf əlavə olunmuş
üçköklü düzəltmə” fellər – bu növ fellərin dörd babı
var:
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺘ ﹾﻔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ,‫ﺎ ﱠﻝ‬‫ﺍ ﹾﻓﻌ‬ ,‫ﻋ ﹶﻞ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ ,‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ Məsələn:
‫ﺎ ﱠﻝ‬‫ﺍ ﹾﻓﻌ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣﻤ‬ ‫ﺍ‬ qızardı
‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺘ ﹾﻔ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ – ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ qarşıladı
‫ﻋ ﹶﻞ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ - ‫ﺐ‬  ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬ sıx otlarla örtüldü
‫ﻮ ﹶﻝ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ - ‫ﻮ ﹶﺫ‬ ‫ﺟﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬ sürətlə davam etdi

208
B. ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬ “Rubai məzid” (dördköklü düzəltmə) -
tərkibində dörd kök hərflərdən başqa bir və ya daha
artıq ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “əlavə olunmuş” hərflər olan fellərə deyilir.
“Rubai məzid” fellərin, ümumilikdə, üç babı var.
“Rubai məzid” fellər tərkibindəki ‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺍﻟﺰ‬ “əlavə olunan”
hərflərin sayına görə iki yerə bölünürlər:

B1. ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻑ ﻭ‬

 ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺪ ﹺﺑ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬ “Bir hərf əlavə olunmuş
dördköklü düzəltmə” fellər – bu növ fellərin bir
babı var: ‫ﻞ‬
‫ﻌﹶﻠ ﹶ‬ ‫ﺗ ﹶﻔ‬ Məsələn:

‫ﻌﹶﻠ ﹶﻞ‬ ‫ﺗ ﹶﻔ‬ – ‫ﺾ‬

 ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ağızı yaxaladı
B2. ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺮ ﹶﻓ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺪ ﹺﺑ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬ “İki hərf əlavə olunmuş
dördköklü düzəltmə” fellər – bu növ fellərin iki babı
var: ‫ﻌﹶﻠ ﱠﻞ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ ,‫ﻨﹶﻠ ﹶﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ Məsələn:

‫ﻌﹶﻠ ﱠﻞ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ – ‫ﻤﹶﺄ ﱠﻥ‬ ‫ﺍ ﹾﻃ‬ rahatlaşdı

‫ﻨﹶﻠ ﹶﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﻧ ﹶﻘ‬‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ aralaşdı, çəkildi

209
 ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
“Mücərrəd suləsi” fellərin vəznlərini göstərən cədvəl

‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺜﹶﻠ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬

‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﺯ ﹸﻥ ﻓ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺯ ﹸﻥ ﻓ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
Mənası Misallar Mudari vəznləri Madi vəznləri

getmək ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﻳ ﹾﺬ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﻫ‬ ‫ﹶﺫ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬
oturmaq ‫ﺲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﺟﹶﻠ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻓﹶﻌ‬
girmək ‫ﺧ ﹸﻞ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬
başa düşmək ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﻬ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬
‫ﻞﹶ‬‫ﻓﹶﻌ‬
varis olmaq ‫ﺙ‬
‫ﻳ ﹺﺮ ﹸ‬ - ‫ﺙ‬
‫ﻭ ﹺﺭ ﹶ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬
uzaqlaşmaq ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻓﹶﻌ‬

210
 ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺍ ﹸﻥ ﺍ َﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
“Suləsi məzid” (üçköklü düzəltmə) fellərin vəznlərini göstərən
cədvəl

‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺜﹶﻠ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬

‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﻧ‬‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
Mudaridəki Suləsi məzid fellərin
Mənası Misallar
vəzni vəznləri

təslim olmaq ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺴ‬

 ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﺳﹶﻠ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﺃﹶﻓﹾﻌ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬‫ ﹺﺑﺤ‬‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬
‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬
öyrətmək ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ ‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻔﹶ‬‫ﻳ‬ ‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﻓﹶ‬ Bir hərf

əl tutmaq ‫ﺢ‬ ‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﻳﺼ‬ - ‫ﺢ‬ ‫ﺎ ﹶﻓ‬‫ﺻ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹶﺎﻋ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻓﹶﺎﻋ‬ əlavə

olunmuş

xərcləmək ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺻ‬
 ‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻔﹶ‬‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﻔﹶ‬‫ﺗ‬
dalaşmaq ‫ﺏ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﻀ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺏ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﻀ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹶﺎﻋ‬‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻔﹶﺎﻋ‬‫ﺗ‬ ‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬
‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺮﹶﻓ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﹺﺑ‬
qazanmaq ‫ﺐ‬
 ‫ﺴ‬
ِ ‫ﺘ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍ ﹾﻛ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻌ‬‫ﻔﹾﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻌ‬‫ﻓﹾﺘ‬‫ﺍ‬ İki hərf

sınmaq ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬

ِ ‫ﻨ ﹶﻜ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻧ ﹶﻜ‬‫ﺍ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹶﻌ‬‫ﻨ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻔﹶﻌ‬‫ﻧ‬‫ﺍ‬ əlavə
olunmuş

yaşıllaşmaq ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬

‫ﺨ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺧ‬ ‫ﺍ‬ ‫ ﱡﻞ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﱠ‬‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬
qızarmaq ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣﻤ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺎ ﱡﻝ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﺎﻝﱠ‬‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬
‫ﺔ‬ ‫ ﹺﺑﺜﹶﻼﹶﺛ‬‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬
bağışlanma
‫ﺮ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﻐ ﹶﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﺘ‬‫ﺳ‬‫ﺍ‬
istəmək ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺃ‬
sıx otla
örtünmək
‫ﺐ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻋ‬‫ﻮ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻞﹶ‬‫ﻋ‬‫ﻮ‬‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬ Üç hərf
əlavə
Sürətlə
‫ﻮﻝﹸ‬ ‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻮﻝﹶ‬ ‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬
olunmuş
getməyə ‫ﻮ ﹸﺫ‬ ‫ﺠﹶﻠ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻮ ﹶﺫ‬ ‫ﺟﹶﻠ‬ ‫ﺍ‬
davam etmək

211
 ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺯ ﹸﻥ ﺍﻟ‬ ‫ﻭ‬
“Mücərrəd rubai” (dördköklü sadə) fellərin vəznini göstərən
cədvəl

‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺜﹶﻠ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬

‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﻧ‬‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺯ ﹸﻥ ﺍﻟ‬ ‫ﻭ‬
Mücərrəd rubai fellərin
Mənası Misallar Mudaridəki vəzni
vəzni
tərcümə
etmək
‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﹺﺟ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻠ‬‫ﻔﹶﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻠﹶﻞﹶ‬‫ﻓﹶﻌ‬

‫ﺪ‬ ‫ﻤﺰﹺﻳ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬

“Rubai məzid” (dördkölü düzəltmə) fellərin vəznlərini göstərən
cədvəl

‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺜﹶﻠ ﹸﺔ‬‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬

‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬‫ﻪ ﻓ‬ ‫ﻧ‬‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍ ﹸﻥ ﺍﻟ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
Mudaridəki Rubai məzid fellərin
Mənası Misallar
vəzni vəznləri
‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬‫ ﹺﺑﺤ‬‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬
ağızı
yaxalamaq
‫ﺾ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺾ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻠﹶﻞﹸ‬‫ﻔﹶﻌ‬‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻠﹶﻞﹶ‬‫ﻔﹶﻌ‬‫ﺗ‬ Bir hərf
əlavə
olunmuş

kənarlaşmaq ‫ﻊ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻧ‬‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﻧ ﹶﻘ‬‫ﺮ‬ ‫ﺍ ﹾﻓ‬ ‫ﻞﹸ‬‫ﻠ‬‫ﻨ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻠﹶﻞﹶ‬‫ﻨ‬‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ‬‫ﺮﹶﻓ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ ﹺﺑ‬‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬
İki hərf əlavə
rahatlaşmaq ‫ﻦ‬ ‫ﺌ‬‫ﻤ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ - ‫ﻤ ﹶﺄ ﱠﻥ‬ ‫ﺍ ﹾﻃ‬ ‫ ﱡﻞ‬‫ﻠ‬‫ﻔﹾﻌ‬‫ﻳ‬ ‫ﻠﹶﻞﱠ‬‫ﻓﹾﻌ‬‫ﺍ‬ olunmuş

212
 "‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺏ " ﹶﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬,‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺍ ﹸﻥ ﺍ َﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻭﺯ‬ ‫ﺃ‬
“Suləsi məzid” fellərin vəznləri, "‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹶ‬ ‫ "ﹶﻓ‬babı
Bildiyimiz kimi ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “suləsi məzid” (üçköklü düzəltmə)
fellər ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “suləsi mücərrəd” (üçköklü sadə) fellərə sabit
əlavələr etməklə düzəlir. Bu əlavələr “suləsi mücərrəd” (üçköklü
sadə) fellərin formalarını dəyişməklə bərabər felə müxtəlif məna və
məna çalarlıqları da gətirir. İndi isə ayrı-ayrılıqda ‫ﺪ‬
 ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “suləsi
məzid” fellərin bablarını, bu babların verdiyi səciyyəvi mənaları və
bu bablardan törənən sözləri (‫ﺕ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ )ﺍﹾﻟ‬öyrənək.

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﺏ " ﹶﻓ‬

 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬:‫ﻭﻻﹰ‬ ‫ﺃ‬
Birinci: "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babı

Düzəlmə qaydası: "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babı “suləsi mücərrəd” (üçköklü sadə)

feldə II kök hərfi (felin ‫ﻉ‬-nı) ikiləşdirmək (şəddələmək) yolu ilə
düzəlir. Məsələn: ‫ﻢ‬
 ‫ﺳﱠﻠ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺳ‬ ,‫ﺮﺝ‬ ‫ﺧ‬ - ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ və s.
Mənaları:
1. ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ ﺍﻟ‬Təsirsiz feli təsirli edir. Məsələn:
çıxartdı ‫ﺝ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ - ‫ﺝ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxdı
öyrətdi ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ bildi
2. ‫ﻐ ﹸﺔ‬ ‫ﺎﹶﻟ‬‫ﻤﺒ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬Felin şiddətli olduğunu bildirir. Məsələn:
‫ﻕ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻗ ﱠﻄ‬
Vərəqi doğram-doğram etdim
3. ‫ﲑ‬ ‫ﺜ‬‫ﺘ ﹾﻜ‬‫ ﺍﻟ‬Felin çox baş verdiyini bildirir. Məsələn:
Allah
buyurur:

‫ﻩ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎﻟﹰﺎ‬‫ﻊ ﻣ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻱ‬‫ﺓ ﺍﱠﻟﺬ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺓ ﹸﻟ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻟ ﹸﻜ ﱢﻞ‬ ‫ﻳﻞﹲ‬‫ﻭ‬ 
“Hər bir qeybət edənin, tənə vuranın vay halına! O şəxs ki, mal-
dövlət toplayıb onu təkrar-təkrar sayır”. (əl-Huməzə, 1-2)
213
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﺭ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬
“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin məsdəri

Əvvəlki dərslərdən bildiyimiz kimi, ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﻤ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “suləsi
mücərrəd” (üçköklü sadə) fellərin məsdərləri “‫ﻲ‬‫ﺎﻋ‬‫ﺳﻤ‬
 ” “səməi”- dir1.
Yəni konkret qaydası olmayıb, ərəblərdən eşidilənlərə əsaslanır.
Buna görə də üçköklü sadə fellərin məsdərlərini bilmək üçün lüğətə
müraciət etmək lazım gəldiyini bildik.
Qayda: “Suləsi mücərrəd” (üçköklü sadə) olmayan, yəni,
‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺛ‬‫ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ “suləsi məzid” (üçköklü düzəltmə), ‫ﻲ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﺍﻟ‬ “rubai”
(dördköklü) və ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤ ﹺﺰ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮﺑ‬ ‫“ ﺍﻟ‬rubai məzid” (dördköklü düzəltmə)
fellərin məsdərləri “‫ﻲ‬‫ﺎﺳ‬‫ﻗﻴ‬ ” “qiyasi”- dir. Yəni məhdud bir qrup təşkil
edib sabit bablar (modellər) üzrə düzəlir.

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﻓ‬ babının məsdəri ‫ﻴﻞﹲ‬‫ﻌ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ vəznində düzəlir. Yəni I kök
sukunlaşaraq əvvəlinə ‫ـ‬‫ ﺗ‬əlavə olunur, II kök kəsrələşir və III
kökdən əvvəl sakin ‫ﻱ‬
 əlavə olunur. Məsələn:
öyrətmək ‫ﻴﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi
çıxartmaq ‫ﻳﺞ‬‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxartdı

təslim etmək ‫ﻴﻢ‬‫ﻠ‬‫ﺴ‬

 ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ təslim etdi

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babının III kök hərfi (felin “ləm”-i) xəstə hərf
Qeyd: Əgər
(‫ )ﻭ ﻱ‬və ya həmzə (‫ )ﺀ‬olarsa, məsdər ‫ﻌﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬ babında düzəlir. Yəni I kök
sukunlaşaraq əvvəlinə ‫ـ‬‫ ﺗ‬əlavə olunur, II kök kəsrələşir və III kök
fəthələşir və sonuna ‫“ ـﺔ‬tə mərbuta” əlavə olunur. Məsələn:

adlandırmaq ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬

 ‫ﺗ‬ ‫ﻰ‬‫ﺳﻤ‬ adlandırdı
tərbiyə etmək ‫ﻴﺔﹲ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﺑ‬ tərbiyə etdi

1 Bax: II kitab 12-ci dərs.

214
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬ ‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻉ‬
‫ﺎ ﹺﺭ ﹺ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin mudarisi (indiki-gələcək
zamanı)

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan (düzəltmə babların)

mudarisi də öyrəndiyimiz “suləsi mücərrəd” (sadə üçköklü) fellərin
mudarisi kimi düzəlir1. Yəni şərti məsdərin2 əvvəlinə (‫ﻧـ‬ ,‫ ﻳـ‬,‫ ﺗـ‬,‫)ﺃ‬
mudari hərflərindən birini, bəzi şəxslərdə isə felin sonuna ( ,‫ﲔ‬
 ‫ـ‬
ِ
‫ﻦ‬ ‫ـ‬
ْ ,‫)ـُﻮ ﹶﻥ‬ şəxs sonluqlarından birini artırmaqla düzəlir. Lakin
“suləsi mücərrəd” fellərdən fərqli olaraq “dördköklü” və düzəltmə
babların mudarisində II kök hərfin (‫ ﻉ‬- nın) hərəkəsi ‫ﻲ‬‫ﺎﺳ‬‫ﻗﻴ‬ – dir. Yəni
“dördköklü” və düzəltmə babların mudarisi sabit bablar üzrə
düzəlir.
Qeyd: Keçmiş zaman forması dörd hərfdən ibarət olan
düzəltmə bablarının mudarisində mudari hərfləri “damma” (‫)ـُـ‬

olur. Dörd hərfdən çox olanlarda isə mudari hərfləri “fəthə” (‫ــ‬
َ )
olur.

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babının mudarisi "‫ﻌﻞﹸ‬ ‫ﻳ ﹶﻔ‬" babında düzəlir. Məsələn:

‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi-öyrədir

‫ﺉ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪﹶﺃ‬ ‫ﻫ‬ sakitləşdirdi- sakitləşdirir
‫ﻲ‬‫ﺴﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﺳﻤ‬ adlandırdı-adlandırır

1 Bax: II kitab 10-cu dərs.

2 Felin III şəxs tək muzəkkər forması.
215
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣ ﹺﺮ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍﻷ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə babların) əmr
forması

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə

babların) əmr formasının düzəlmə qaydası “suləsi mücərrəd” (sadə
üçköklü) fellərdəki kimidir. Yəni düzəltmə babların əmr forması da
II şəxsdən düzəlir. Burada da ilk növbədə “mudari hərfi” (‫ )ﺗـ‬atılır.
“Mudari hərfi” atıldıqdan sonra sakin hərfə rast gəlinərsə, felin
əvvəlinə kəsrəli həmzə "‫ﺍ‬" əlavə olunur. Sonra felin sonu cəzm
olunur. Bəzi bablarda mudari hərfi atıldıqdan sonra sakin hərfə rast
gəlinmədiyi üçün felin əvvəlinə həmzə "‫ "ﺍ‬əlavə olunmur. Belə
bablardan biri də "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babıdır.

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ " ﹶﻓ‬babının əmr forması "‫ﻌﻞﹾ‬ ‫ "ﹶﻓ‬vəznində düzəlir. Məsələn:

‫ﻢ‬ ‫ﻋﱢﻠ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ öyrətdi-öyrədirsən – öyrət!

‫ﺝ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬  ‫ﺗ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxartdı-çıxarırsan – çıxart!

!‫ﻤﻦ‬ ‫ﻋﱢﻠ‬ ,‫ﺍﺕ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺃ‬‫ﻳ‬ !‫ﻲ‬‫ﻋﱢﻠﻤ‬ ,‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ !‫ﻮﺍ‬‫ﻋﱢﻠﻤ‬ ,‫ﺍﻥﹸ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﺎ ﺇ‬‫! ﻳ‬‫ﻋﱢﻠﻢ‬ ,‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﻳ‬
Ey bacılar, Ey Məryəm, Ey qardaşlar, Ey Həmid,
öyrədin! öyrət! öyrədin! öyrət!

216
 ‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ ﻭ ﺍ‬ ‫ﺳ ﹺﻢ ﺍﻟﹾﻔﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə babların) “ismu
fail”i və “ismu məful”u

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə

babların) “ismu fail”i mudaridən (indiki zaman formasından)
düzəlir. Bunun üçün indiki zaman formasında mudari (indiki
zaman) hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬dammalı “mim”lə əvəz edib, axırdan ikinci hərfi
(II kök hərfi və ya felin ‫ﻉ‬-nını) (‫ )ـِـ‬kəsrələşdiririk. Məsələn:

‫ﺨ ﹺﺮﺝ‬  ‫ﻣ‬ çıxaran ‫ﺝ‬

 ‫ﺨ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ çıxarır
‫ﻌﱢﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ müəllim ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ öyrədir
‫ﻫﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺠ‬ mücahid ‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳﺠ‬ cihad edir

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə

babların) “ismu məful”u da həmçinin mudaridən (indiki zaman
formasından) düzəlir. Bunun üçün indiki zaman formasında mudari
(indiki zaman) hərfini ‫ـ‬‫ ﻣ‬dammalı “mim”lə əvəz edib, axırdan ikinci
hərfi (II kök hərfi və ya felin ‫ﻉ‬-nını) (‫ )ـَـ‬fəthələşdiririk. Məsələn:

‫ﺮﺝ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻣ‬ çıxarılmış ‫ﺝ‬

 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ çıxarır
‫ﻌﱠﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ öyrədilmiş ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ öyrədir

Qeyd 1: “Suləsi mücərrəd” fellərdə olduğu kimi düzəltmə

bablarda da “ismu məful” əsasən “təsirli” fellərdən düzəlir. Təsirsiz
fellərdən də “ismu məful” düzəlir. Lakin təsirsiz fellərdən düzələn
“ismu məful”lardan sonra mütləq ‫ﺔ‬ ‫ﻤﹶﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺷ‬ “şibhu cümlə” işlətmək
lazımdır.

217

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫" ﹶﻓ‬ babının “ismu fail”i "‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹶﻔ‬ " vəznində, “ismu məful”u
isə "‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻣ ﹶﻔ‬ " vəznində düzəlir. Məsələn:
‫ﻌﱠﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌﱢﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬
Öyrədilmiş Öyrədən Öyrədir Öyrətdi
Qeyd 2: "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﻓ‬ babında olan fellərin hamısı təsirli olur. Buna
görə də bu babda olan istənilən felin “ismu məful”u olur.

‫ﺓ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬

 ‫ﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻴ‬‫ﺛ‬‫ﻴ ﹺﺮ ﺍﻟﺜﱡﻼ‬‫ﺎ ﹺﻝ ﹶﻏ‬‫ﻦ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﻤﻜﹶﺎ‬ ‫ﻥ ﻭﺍﹾﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎ ﹶﻏ ﹸﺔ ﺍ‬‫ﺻﻴ‬

“Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (düzəltmə babların)
“ismu zaman və məkan”ı

Qayda: “Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin (üzəltmə

babların) “ismu zaman və məkan”ı “ismu məful” kimi düzəlir1. Yəni
mudaridə (indiki zaman formasında) mudari (indiki zaman) hərfini
‫ـ‬‫ ﻣ‬dammalı “mim”lə əvəz edib, axırdan ikinci hərfi (II kök hərfi və
ya felin ‫ﻉ‬-nını) (‫ )ـَـ‬fəthələşdiririk. Sözün məhz hansı mənada -
“ismu məful” yoxsa “ismu zaman və məkan” mənasında - işlənməsi
isə cümlənin məzmunundan bilinir. Məsələn:
Namazgah (namaz vaxtı) ‫ﻰ‬‫ﺼﻠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺼﻠﱢﻲ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺻﻠﱠﻰ‬  namaz qılmaq
Ordugah (hərbi düşərgə) ‫ﻜﺮ‬
‫ﺴﹶ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺴ ﹶﻜ‬
 ‫ﻋ‬ hərbiləşdirmək
‫ﻰ‬‫ﺼﻠ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺍﻟ ﱡﻈ‬ Zöhr qılınmışdır
‫ﻰ؟‬‫ﺼﻠ‬
 ‫ﻦ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﻳ‬‫ ﺃ‬Namazgah haradadır?
"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﺏ "ﹶﻓ‬‫ﺎ ﹺ‬‫ﺕ ﺑ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬

1Yəni “üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin “ismu məful” və “ismu zaman və məkan” eyni
formada olur.
218
 "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﺏ "ﹶﻓ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺕ ﺑ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬
"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﻓ‬babının törəmə sözlərini göstərən cədvəl
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
‫ﻥ‬ ‫ﻭﺍ ﹶﳌﻜﹶﺎ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ ﺍ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫ﺍﹾﻟﻤ‬
“İsmu İsmu
İsmu fail Məsdər Əmr Mudari Madi
zaman və məful
məkan”
‫ﻴ ﹲﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬
‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹶﻔ‬ ‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹶﻔ‬ ‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹶﻔ‬ ‫ﻌ ﹾﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹶﻔ‬ ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﻓ‬
‫ﻌ ﹶﻠ ﹲﺔ‬ ‫ﺗ ﹾﻔ‬
‫ﻌﱠﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌﱠﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻌﱢﻠﻢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﻢ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱢﻠ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬
öyrədilən öyrədilmiş öyrədən öyrətmək öyrət öyrədir öyrətdi
yer, vaxt

219
 17. ON ÉÅÄÄÈÍÚÈ DßRS
"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ﺏ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬
 ‫ﺎ‬‫ ﺑ‬:‫ﺛﹶﺎﻧﹺﻴﺎﹰ‬
İkinci: "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babı

Düzəlmə qaydası: "‫ﻞ‬

‫ﻌ ﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babı “suləsi mücərrəd” (üçköklü sadə)
felin əvvəlinə ‫ ﹶﺃ‬artırmaq və I kök hərfi (felin ‫ﻑ‬-ni) sukunlaşdırmaqla
düzəlir. Məsələn: ‫ﻢ‬
 ‫ﺳﹶﻠ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬və s.
Mənaları:
1. ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ ﺍﻟ‬Təsirsiz feli təsirli edir1. Məsələn:
çıxartdı ‫ﺝ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﹶﺃ‬- ‫ﺝ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ çıxdı
bildirdi ‫ﻢ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ ﹶﺃ‬- ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ bildi
tamamladı ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬‫ ﹶﺃ‬- ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬ tamamlandı
2. ‫ﻲ ِﺀ‬‫ﻮ ﹸﻝ ﰲ ﺍﻟﺸ‬‫ﺪﺧ‬ ‫ﺍﻟ‬ İsimlərdən düzəlmiş olduğu halda ismin
mənası ilə əlaqədar olan məkana və ya zamana daxil
olmaq. Məsələn:
səhərə çıxdı ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬ ‫ ﹶﺃ‬- ‫ﺒﺢ‬‫ﺻ‬ sübh
axşama çıxdı ‫ﻰ‬‫ﻣﺴ‬ ‫ ﹶﺃ‬- ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﻣﺴ‬ axşam
dənizə çıxdı ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ ﺃ‬- ‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺑ‬ dəniz
Məsdəri: "‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının məsdəri ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﹺﺇ ﹾﻓﻌ‬ vəznində düzəlir. Yəni
əvvəlindəki ‫ﹶﺃ‬ fəthəli həmzə ‫ﹺﺇ‬ kəsrəli həmzəyə çevrilir, axırdan II
hərfdən (II kök hərfi və ya felin ‫ﻉ‬-nından) sonra ‫ﺍ‬ əlif əlavə olunur.
Məsələn:
təslim olmaq ‫ﻼﻡ‬‫ﹺﺇﺳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺳﹶﻠ‬ ‫ﹶﺃ‬ təslim oldu
çıxartmaq ‫ﺍﺝ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﹺﺇ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺃ‬ çıxartdı

göndərmək ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺭﺳ‬ ‫ﹺﺇ‬ ‫ﺳ ﹶﻞ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬ göndərdi

1
"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﻓﹶ‬babı kimi.
220
 Qeyd: ‫ﺎ ﹺﱂ‬‫ﺮ ﺍﻟﺴ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﹶﻏ‬ “qeyri-səlim” (salamat olmayan) olan fellərin
"‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının məsdərində kök hərflər müəyyən dəyişməyə məruz
qalırlar. Bu dəyişmələr aşağıdakı kimidir:
1. Əgər "‫ﻞ‬
‫ﻌ ﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında olan felin I kök hərfi (‫– ﻑ‬si) xəstə hərf ( ‫ﻭ‬
‫ )ﻱ‬olarsa (‫ﺘ ﱡﻞ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ ِﺀ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ) , məsdər düzələrkən xəstə hərf ‫ﻱ‬ hərfinə
şevrilir. Buna səbəb aşağıdakı elal qaydasıdır:
Qayda: Sakin xəstə hərfdən əvvəlki hərəkə kəsrə olarsa,
xəstə hərf kəsrəyə uyğun olan ‫ﻱ‬
 hərfinə şevrilir.
Məsələn, ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ (icad etdi) felinin məsdəri ‫ﺎﺩ‬‫ﻳﺠ‬ ‫ﹺﺇ‬ (icad etmək)
kimidir. Əslində isə ‫ﺎﺩ‬‫ﻭﺟ‬ ‫ﹺﺇ‬ olmalı idi. ‫ﺎﻝﹲ‬‫ﹺﺇ ﹾﻓﻌ‬ vəzninə salınarkən
sakin ‫ﻭ‬ hərfindən əvvəlki hərəkə kəsrə olduğu üçün ‫ﻭ‬ çevrilib
‫ﻱ‬
 olur. Məsələn:
dayandırmaq ‫ﻳﻘﹶﺎﻑ‬‫ﹺﺇ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﹶﺃ‬ dayandırdı
varis etmək ‫ﺍﺙﹲ‬‫ﻳﺮ‬‫ﺇ‬ ‫ﺙ‬
‫ﺭ ﹶ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ varis etdi

izah etmək ‫ﺎﺡ‬‫ﻳﻀ‬‫ﺇ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﺿ‬

 ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ izah etdi

2. Əgər "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında olan felin II kök hərfi (‫– ﻉ‬nı) xəstə hərf ( ‫ﻭ‬
‫)ﻱ‬ olarsa (‫ﻦ‬
‫ﻴ ﹺ‬‫ﻌ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺘ ﱡﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ), məsdər düzələrkən xəstə hərf pozulur,
əvəzinə məsdərin sonuna “tə mərbuta” (‫ )ﺓ ـﺔ‬əlavə olunur.
Məsələn:
cavab vermək ‫ﺑﺔﹲ‬‫ﺎ‬‫ﹺﺇﺟ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﺟ‬ cavab verdi
iqamə vermək ‫ﻣﺔﹲ‬ ‫ﹺﺇﻗﹶﺎ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃﻗﹶﺎ‬ iqamə verdi

istəmək, iradə ‫ﺩﺓﹲ‬ ‫ﺍ‬‫ﹺﺇﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﹶﺃﺭ‬ istədi

221
 3. Əgər "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında olan felin III kök hərfi (‫– ﻝ‬mi) xəstə hərf ( ‫ﻭ‬
‫)ﻱ‬ olarsa (‫ﺍﻟﻼ ﹺﻡ‬ ‫ﺘ ﱡﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ), məsdər düzələrkən xəstə hərf sakin
əlifdən "‫ "ﺍ‬sonra gəldiyinə görə ‫ ﺀ‬həmzəyə çevrilir1. Məsələn:

atmaq ٌ‫ﺇﹾﻟﻘﹶﺎﺀ‬ ‫ﹶﺃﹾﻟﻘﹶﻰ‬ atdı

razı salmaq ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺭﺿ‬ ‫ﹺﺇ‬ ‫ﻰ‬‫ﺭﺿ‬ ‫ﹶﺃ‬ razı saldı

fətva vermək ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﹺﺇ ﹾﻓﺘ‬ ‫ﻰ‬‫ﹶﺃ ﹾﻓﺘ‬ fətva verdi

4. Əgər "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında olan felin I kök hərfi (‫– ﻑ‬si) həmzə "‫"ﺃ‬
olarsa (‫ﺯ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ ِﺀ‬ ‫ﻮ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻣ‬ ), məsdər düzələrkən həmzə ("‫ )"ﺃ‬sakin
(sukunlu) olub əvvəlində kəsrə gəldiyinə görə ‫ﻱ‬
 –yə çevrilir.
Məsələn:

iman gətirmək ‫ﺎﻥﹲ‬‫ﻳﻤ‬ ‫ﹺﺇ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺁ‬ iman gətirdi

üstün tutmaq ‫ﻳﺜﹶﺎﺭ‬‫ﹺﺇ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺁﹶﺛ‬ üstün tutdu

5. Əgər "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babında olan fel ‫ﻌﻒ‬ ‫ﻀ‬

 ‫ﻣ‬ “mudaaf” (qoşa hərfli) - II
və III kök hərfləri eyni olan fel olarsa, məsdər düzələrkən
idğam açılır. Məsələn:

azdırmaq ‫ﻼﻝﹲ‬‫ﹺﺇﺿ‬ ‫ﺿ ﱠﻞ‬

 ‫ﹶﺃ‬ azdırdı
alçaltmaq ‫ﹺﺇﺫﹾﻻﻝﹲ‬ ‫ﹶﺃ ﹶﺫ ﱠﻝ‬ alçaltdı

1 Bax: 4-cü dərs, "əcvəf fellərin “ismu fail”inin düzəlməsi qaydası” mövzusuna.
222
 "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babının mudarisi və əmri

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının mudarisi ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ babında düzəlir. Əvvəlki dərslərdə
qeyd etdiyimiz kimi, dörd hərfdən ibarət olan düzəltmə babların
mudarisində indiki zaman hərfləri (‫ﻧـ‬ ,‫ﻳـ‬ ,‫ﺗـ‬ ,‫ )ﹸﺃ‬damma (‫)ـُـ‬
qəbul edir. Mudari hərfləri (‫ـ‬‫ ﻧ‬,‫ـ‬‫ ﻳ‬,‫ـ‬‫ ﺗ‬,‫ )ﺃﹸ‬əlavə olunarkən

babın əvvəlindəki "‫ "ﹶﺃ‬həmzə düşür. I kök hərfi sukunlaşır,

axırdan ikinci hərfi (II kök hərfi) kəsrələşir. Mudari hərfləri
əlavə olunarkən babın əvvəlinə əlavə olunmuş "‫ "ﹶﺃ‬həmzənin
düşməsinə səbəb I şəxsin təkində iki müxtəlif hərəkəli
həmzələrin (‫ )ﹸﺃ ﹶﺃ‬yanaşı gəlməsi nəticəsində tələffüzdə yaranan
çətinlikdir. ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babı I şəxsin təkində ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﹸﺃﹶﺃ ﹾﻓ‬ olmalı idi. Çətinliyi
aradan qaldırmaq üçün babın "‫ "ﹶﺃ‬həmzəsi düşmüşdür. Sonra bu
dəyişiklik digər şəxslərdə də cərəyan etmişdir. Məsələn:

‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﹶﺃ‬ çıxartdı-çıxardır
‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻒ‬  ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﹶﺃ‬ dayandırdı-dayandırır
‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃﻗﹶﺎ‬ qaldırdı-qaldırır

"‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının əmr forması ‫ﻞ‬

‫ﻌ ﹾ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında düzəlir. Digər fellər kimi
burada da əmr forması II şəxsdən düzəlir. Mudari hərfi (‫ﺗـ‬)
atıldıqdan sonra "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫"ﹶﺃ ﹾﻓ‬ babının (çətinliyə görə mudaridən
düşmüş) "‫ "ﹶﺃ‬fəthəli “həmzətul qati” (ayırıcı həmzəsi) qayıdır. Fel
sakin hərflə başlamadığına görə birləşdirici həmzəyə ehtiyac
qalmır. Məsələn:
Çıxart! ‫ﺝ‬
 ‫ﺧ ﹺﺮ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﺝ‬
 ‫ﺧ ﹺﺮ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬ - ‫ﺝ‬
 ‫ﺨ ﹺﺮ‬
 ‫ﺗ‬ – ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﹶﺃ‬
Saxla! ‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ ‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬‫ﻭ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬ - ‫ﻒ‬
 ‫ﻗ‬‫ﻮ‬‫ﻒ – ﺗ‬
 ‫ﻭﹶﻗ‬ ‫ﹶﺃ‬

223
 "‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﺏ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬
‫ﺎ ﹺ‬‫ﺕ ﺑ‬
 ‫ﺘﻘﱠﺎ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻳ‬ ‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬
"‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babının törəmə sözlərini göstərən cədvəl
‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬
‫ﻥ‬ ‫ﻭﺍ ﹶﳌﻜﹶﺎ‬ ‫ﻮ ﹺﻝ‬‫ﻤ ﹾﻔﻌ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻋ ﹺﻞ‬ ‫ﻢ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺍﻷ‬ ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻤﻀ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﺎﺿ‬‫ﺍﹾﻟﻤ‬
“İsmu İsmu
İsmu fail Məsdər Əmr Mudari Madi
zaman və məful
məkan”
‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﻌ ﹲﻞ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻣ ﹾﻔ‬ ‫ﺎ ﹲﻝ‬‫ﺇ ﹾﻓﻌ‬ ‫ﻌ ﹾﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬ ‫ﻌ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ ‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻓ‬
‫ﺮﻡ‬ ‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﺮﻡ‬ ‫ﻣ ﹾﻜ‬ ‫ﻣ ﹾﻜ ﹺﺮﻡ‬ ‫ﺍﻡ‬‫ﹺﺇ ﹾﻛﺮ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻛ ﹺﺮ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ ﹺﺮ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻛ‬
hörmət hörmət hörmət hörmət hörmət hörmət hörmət
edilən yer, edilən edən etmək et! edir etdi
vaxt

224
 "‫ﻌ ﹶﻞ‬ ‫ "ﹶﺃ ﹾﻓ‬babında gələn bəzi fellərin mənaları
Birinci: ‫ﻲ‬‫ﻌﻄ‬ ‫ﻳ‬ –
‫ﻋﻄﹶﻰ‬ ‫“ ﹶﺃ‬vermək” feli
‫ﻋﻄﹶﻰ‬ ‫“ ﹶﺃ‬vermək” feli ‫ﻱ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟ‬təsirli” fel olub əsli mübtəda və
xəbər olmayan iki məful tələb edir1 . Ərəb dilində ‫ﻋﻄﹶﻰ‬ ‫ ﹶﺃ‬kimi əsli
mübtəda və xəbər olmayan iki ismə təsir edən digər fellər də var.
Bunlar: ‫ﺴﹶﺄ ﹸﻝ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺄ ﹶﻝ‬‫“ ﺳ‬soruşmaq”, ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ “qadağan etmək”,
‫ﻮ‬‫ﻳ ﹾﻜﺴ‬ - ‫ﺎ‬‫“ ﹶﻛﺴ‬geyindirmək”, ‫ﺢ‬ ‫ﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺢ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ “mükafatlandırmaq” və
‫ﺲ‬
 ‫ﻳ ﹾﻠﹺﺒ‬ - ‫ﺲ‬
 ‫ﺒ‬‫“ ﺃﹾﻟ‬geyindirmək” felləridir. Məsələn:

‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻋ ﹶﻄ‬ ‫ﹶﺃ‬

II məful I məful fail

Muhəmmədə kitabı verdim

Bu cümlədə ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻣ‬ “birinci məful”, ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ “ikinci məful”dur.
Əslən bu iki sözlər mübtəda və xəbər deyillər. Çünki ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬
demək düzgün deyil. Lakin bu məfullardan biri mənaca “fail” (işi
icra edən) olur. Yuxarıdakı cümlədə ‫ﻤﺪ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ mənaca “faildir”, çünki
kitabı alan odur. Mənaca “fail” olan “məful” öndə olmalıdır. Əgər
mənaca “fail” olanla, “fail” olmayan məfulları qarışıq salmaq
ehtimalı yoxdursa, mənaca “fail” olmayanı öndə işlətmək olar.
Məsələn, yuxarıdakı cümləni belə də demək olar: ‫ﺪﹰﺍ‬‫ﺤﻤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻜﺘ‬ ‫ﺖ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻋ ﹶﻄ‬ ‫ﺃ‬
Allah
buyurur:

‫ﺮ‬ ‫ﻮﹶﺛ‬ ‫ﻙ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻋ ﹶﻄ‬ ‫ﺎ ﹶﺃ‬‫ﹺﺇﻧ‬

“Həqiqətən, Biz Kövsəri sənə verdik” (əl-Kovsər, 1)

1 Əvvəl öyrəndiyimiz ‫ﻦ‬

 ‫ ﻇﹶ‬və onun bacıları isə əsli mübtəda və xəbər olan iki məful tələb
edirdi.
225
 İkinci: ‫ﺢ‬
 ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬feli
‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬feli iki mənada işlənir:
1. ‫ﺢ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬  ‫“ ﹶﺃ‬olmaq” mənasında. Bu mənada işlənən ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬  ‫ ﹶﺃ‬feli
naqis fel olub ‫ﻥ‬ ‫– ﻛﹶﺎ ﹶ‬nin bacılarındandır. Yəni ‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬kimi ismi
cümlələrə daxil olub mübtədanı rafda (adlıqda), xəbəri isə
nasbda (təsirlikdə) edir. Məsələn:
‫ﺳﹰﺎ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺢ ﺣ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬- Həmid müəllim oldu.
Allah
buyurur:

‫ﻰ ﻓﹶﺎ ﹺﺭﻏﹰﺎ‬‫ﻮﺳ‬‫ﻡ ﻣ‬ ‫ﺩ ﹸﺃ‬ ‫ﺍ‬‫ﺢ ﹸﻓﺆ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﻭﹶﺃ‬ 
“Musanın anasının ürəyi bomboş (sevimli balasının fikrindən başqa hər
şeydən xali) olmuşdu” (əl-Qasas, 10)

2. ‫ﺢ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫“ ﹶﺃ‬səhərə çıxmaq” mənasında. Bu mənada işlənən
‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬feli iki cür olur - həm tam fel kimi “fail”lə kifayətlənə bilir,
həm də naqis fel kimi isim və xəbər tələb edə bilir. Məsələn:
"... ‫ﷲ‬
ِ ‫ﻚ‬
 ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﺢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺎ ﻭ ﹶﺃ‬‫ﺤﻨ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫"ﹶﺃ‬
“Səhərə çıxdıq, hökm də Allahın olaraq səhərə çıxdı ...”
Burada ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬tam feldir.
‫ﻣﺮﹺﻳﻀﹰﺎ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺢ ﺣ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬- Həmid səhərə xəstə çıxdı.
Burada ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ ﹶﺃ‬naqis feldir.
Erab
‫ﻣﺮﹺﻳﻀﹰﺎ‬ ‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺢ ﺣ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
‫ﺘ ﹺﺢ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺒﹺﻨﻲ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺕ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﺽ ﻧ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻌﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﺢ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬,‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ (‫ﺒﺢ‬‫ﺻ‬
 ‫ﻢ )ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻣﺪ‬ ‫ﺎ‬‫ﺣ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫( ﻣ‬‫ﺒﺢ‬‫ﺻ‬
 ‫ﺮ )ﹶﺃ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ :‫ﻣﺮﹺﻳﻀﹰﺎ‬
‫ﷲ‬
ِ ‫ﻚ‬
 ‫ﻤ ﹾﻠ‬ ‫ﺢ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
‫ﺘ ﹺﺢ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺒﹺﻨﻲ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺎﻡ‬‫ﺽ ﺗ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻌﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﺢ‬
 ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 ‫ﹶﺃ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬,‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬:‫ﻤ ﹾﻠﻚ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬
226
 Üçüncü: ‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬‫ ﻳ‬- ‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ﹶﺃ‬naqis feli

‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬‫ ﻳ‬- ‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ﹶﺃ‬naqis feli ‫ – ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬nin bacılarından olub, ‫ﺔ‬ ‫ﺑ‬‫ﺭ‬ ‫ﻤﻘﹶﺎ‬ ‫ﺎ ﹸﻝ ﺍﹾﻟ‬‫ﹶﺃ ﹾﻓﻌ‬
“yaxınlıq bildirən” fellərdəndir. Mənası: “az qala – az qalıb”
deməkdir. Bu fel də ‫ﺩ‬ ‫ﻳﻜﹶﺎ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬ feli kimi ismi cümlələrə daxil olub
xəbərin yaxın olduğunu bildirir. ‫ﻛﹶﺎﺩ‬ kimi ‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ felinin də daxil
olduğu ismi cümlənin xəbəri mudari feli olmalıdır. ‫ﺩ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬ -dən fərqli
olaraq ‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ felinin xəbəri çox vaxt ‫ﻳ ﹸﺔ‬‫ﺪ ﹺﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ ﺍﹾﻟ‬ “məsdər bildirən ‫“ﺃ ﹾﻥ‬
ilə yanaşı gəlir. Məsələn:

‫ﻨ ﹺﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮ ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﻤ ﹶﻄ‬ ‫ﻚ ﺍﹾﻟ‬

 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬
Yağış az qala yağmışdı

‫ﻮﺍ‬‫ﺮﺟ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ ‫ﺏ ﺃ ﹾﻥ‬
 ‫ﻚ ﺍﻟﻄﱡﻼ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬‫ﻳ‬
Tələbələrin məzun olmaqlarına az qalıb

Erab
‫ﻨ ﹺﺰ ﹶﻝ‬‫ﻳ‬ ‫ﺮ ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﻤ ﹶﻄ‬ ‫ﻚ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﺘ ﹺﺢ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺕ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﻮ‬ ‫ﻦ ﹶﺃ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻗﺺ‬‫ﺎ‬‫ﺽ ﻧ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻌﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﻚ‬
 ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬,‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ (‫ﺷﻚ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻢ )ﹶﺃ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﺮ‬ ‫ﻤ ﹶﻄ‬ ‫ﺍ ﹾﻟ‬
‫ﺏ‬
‫ﺍ ﹺ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ﻦ ﺍﻹ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺤ ﱠﻞ ﹶﻟ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻥ ﻻ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺪ ﹴﺭ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ :‫ ﹶﺃﻥﹾ‬:‫ﻨ ﹺﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺃ ﹾﻥ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﺑﹺـ)ﹶﺃﻥﹾ( ﻋ‬‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺼ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ ﹺﺭﻉ‬‫ﻣﻀ‬ ‫ﻌﻞﹲ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﻨ ﹺﺰ ﹶﻝ‬ ‫ﻳ‬
.(‫ﺷﻚ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺮ )ﹶﺃ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﺐ‬
‫ﺼ ﹴ‬
 ‫ﻧ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻨ ﹺﺰ ﹶﻝ( ﻓ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻭ ﹸﻝ )ﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍ ﹶﳌ‬‫ﻭ‬

227
 ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﻻ‬ ‫ﻡ ﺍ‬ ‫ﻻ‬
Cümlənin əvvəlinə qoşulan ‫ ﻟﹶـ‬ədatı

‫ﺍ ِﺀ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﻻ‬ ‫ﻡ ﺍ‬ ‫ﻻ‬ “cümlənin əvvəlinə qoşulan ‫”ﻟﹶـ‬ ədatı daim

cümlələrin ilk sözünün əvvəlinə qoşulur və cümlənin mənasını
gücləndirir. Bu ədata ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﻛ‬ ‫ﺘ‬‫ﻡ ﺍﻟ‬ ‫ﻻ‬ “təkid bildirən ‫”ﻟﹶـ‬ ədatı da deyilir.
Yalnız isimlərə və mudari (indiki zaman) fellərinə qoşulur. Madi
fellərinə qoşulmur. Məsələn:
• İsmə qoşulmasına misal:
Allah
buyurur:

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﻳ ﹾﻔ ﹶﻘﻬ‬ ‫ ﻟﹶﺎ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﻢ ﹶﻗ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬‫ﻚ ﹺﺑﹶﺄ‬

 ‫ﻟ‬‫ﻪ ﹶﺫ‬ ‫ﻦ ﺍﻟﱠﻠ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻭ ﹺﺭ‬‫ﺻﺪ‬
 ‫ﻲ‬‫ﺒ ﹰﺔ ﻓ‬‫ﻫ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻢ ﹶﺃ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﹶﻟﹶﺄ‬
“Doğrusu, onlar ürəklərində Allahdan çox sizdən qorxurlar. Çünki
onlar anlamayan adamlardır”. (əl-Həşr, 13)

• Mudari felinə daxil olmasına misal:

‫ﲔ‬
 ‫ﺴﹺﻨ‬
ِ‫ﺤ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﷲ ﺍﹾﻟ‬
ُ ‫ﺐﺍ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬
Allah yaxşı iş görənləri sevir
Qeyd: ‫ﺍ ِﺀ‬‫ﺘﺪ‬‫ﺑ‬‫ﻻ‬ ‫ﻡ ﺍ‬ ‫“ ﻻ‬cümlənin əvvəlinə qoşulan ‫ ”ﻟﹶـ‬ədatı bəzən
təsrif olunmayan ‫ﺪ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫“ ﺍﹾﻟﺠ‬dəyişməz” fellərə də daxil olur. “Cəmid”
fellər dedikdə ‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﹶﻟ‬ “deyil”, ‫ﻰ‬‫ﻋﺴ‬ “ola bilsin”, ‫ﻢ‬
 ‫ﻌ‬ ‫“ ﹺﻧ‬nə gözəl” və ‫ﺲ‬
 ‫ﹺﺑﹾﺌ‬ “nə
pis” naqis felləri nəzərdə tutulur. Bu naqis fellərin “cəmid”
(dəyişməz) adlanmasına səbəb digər fellər kimi təsrif
olunmamalarıdır. Yəni bu fellər yalnız bir formada – keçmiş zaman
formasında – qalırlar. Bu fellərin mudari və əmr formaları yoxdur.
Məsələn: Allah
buyurur:

‫ﲑ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻭﹶﻟﹺﺒﹾﺌ‬ ‫ﻮﻟﹶﻰ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺲ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﻪ ﹶﻟﹺﺒﹾﺌ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻧ ﹾﻔ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺏ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻩ ﹶﺃ ﹾﻗ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻮ ﹶﻟ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ﻳ‬
“Həm də zərəri xeyrindən daha yaxın olana yalvarır. O nə pis
köməkçi, nə pis yoldaşdır!” (əl-Həcc, 13)

228
 ‫ﻤ ﹸﺔ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﻟﺘ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ﻣ‬
Nəkira (qeyri-müəyyən), tam, mubhəm “‫ﺎ‬‫”ﻣ‬

‫ﻪ‬ ‫ﺒﹶﻠ‬‫ﺓ ﹶﻗ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺳ ﹴﻢ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺘﹰﺎ‬‫ﻧﻌ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻳ ﹶﻘ‬ ‫ﻥ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﻤﺔﹸ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍ ﹸﳌ‬ ‫ﺎ‬‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﻟﺘ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻨ‬‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ ﻣ‬:‫ﻌﺮﹺﻳ ﹸﻔﻪ‬ ‫ﺗ‬
Tərifi: Nəkira, tam, mubhəm “‫ﺎ‬‫ – ”ﻣ‬cümlədə özündən əvvəl
gələn nəkira (qeyri-müəyyən) ismin sifəti olan, əl-məbni
(hallanmayan) isimdir.
Tərifin şərhi:
Tərifdən gördüyümüz kimi, “‫ﺎ‬‫ ”ﻣ‬nəkira (qeyri-müəyyən)
isimdir, fəthə üzərində əl-məbnidir. Mənası “bir”, “hər hansı bir”
deməkdir. Bu isim cümlədə tək, qeyri-müəyyən isimlərdən sonra
gələrək özündən əvvəlki ismin ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ sifəti olub, onun naməlum
olmasını bildirir. Məsələn:
‫ﺎ‬‫ﺟﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻼ ﻣ‬
‫ﺟ ﹰ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺖ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺃ‬‫ﺭ‬

sifət fail fel sifət məful fail fel

Bir kişi gəldi Bir kişini gördüm

Nəkira “‫ﺎ‬‫ ”ﻣ‬-nin “tam” adlanmasına səbəb budur ki, bu isimdən

sonra onu aydınlaşdıran əlavə bir ismə ehtiyac olmur. Yəni özü
sərbəst halda məna kəsb edir. “Mubhəm” adlanmasına səbəb isə
sifəti olduğu ismin naməlum olmasına dəlalət etməsidir.

Erab
‫ﺎ‬‫ﺟﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬
‫ﺘ ﹺﺢ‬‫ﻋﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟ ﹶﻔ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,‫ﺎﻡ‬‫ﺽ ﺗ‬
‫ﺎ ﹴ‬‫ﻌﻞﹲ ﻣ‬ ‫ﻓ‬ :‫ﺎ َﺀ‬‫ﺟ‬
‫ﺮ ﹸﺓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻤ ﹸﺔ ﺍﻟﻈﱠﺎ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻪ ﺍﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ‬ ‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ ﻭ ﻋ‬,‫ﺮﻓﹸﻮﻉ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻋﻞﹲ‬ ‫ ﻓﹶﺎ‬:‫ﺟ ﹲﻞ‬ ‫ﺭ‬
(‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ )‫ـ‬‫ ﻟ‬‫ﻌﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺭ ﹾﻓ ﹴﻊ‬ ‫ﺤ ﱢﻞ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬‫ﻥ ﻓ‬ ‫ﺴﻜﹸﻮ‬
 ‫ﻠﹶﻰ ﺍﻟ‬‫ﻲ ﻋ‬ ‫ﺒﹺﻨ‬‫ﻣ‬ ,‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ ,‫ﻣﺔﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺗ‬,‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻧ‬ ,‫ﺳﻢ‬ ‫ﺍ‬ :‫ﺎ‬‫ﻣ‬

229
 "‫ﻦ‬‫ﺰ ﹸﺓ "ﺍﺑ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺣ ﹾﺬ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺑ‬‫“ ﺍ‬oğul” sözündə həmzənin düşməsi şərtləri
‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ ﻭﺍﻵ‬,‫ﻮﹶﻟﺪ‬ ‫ﺎ ﺍﹾﻟ‬‫ﻫﻤ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻴ ﹺﻦ ﹶﺃ‬‫ﻤ‬ ‫ﻋﹶﻠ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﺑ‬ ‫ﺻﻔﹶ ﹰﺔ‬
 ‫ﺖ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻭ ﹶﻗ‬ ‫ﻦ( ﺇﺫﹶﺍ‬ ‫ﺑ‬‫ﺰ ﹸﺓ )ﺍ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺤ ﹶﺬ‬
 ‫ﺗ‬ :‫ﺪ ﹸﺓ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ ﹾﻟﻘﹶﺎ‬
‫ﻭ ﹺﻝ‬ ‫ﻌﹶﻠ ﹺﻢ ﺍﻷ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﻨﻮﹺﻳ‬‫ﺗ‬ ‫ﻑ‬
 ‫ﺤ ﹶﺬ‬
 ‫ﺗ‬ ‫ﻚ‬
 ‫ﻟ‬‫ ﻭ ﹶﻛﺬﹶﺍ‬.‫ﺣﺪ‬ ‫ﺍ‬‫ﺳ ﹾﻄ ﹴﺮ ﻭ‬ ‫ﻲ‬‫ﺙ ﻓ‬
‫ﺕ ﺍﻟﺜﱠﻼ ﹸ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻠﻤ‬‫ﺖ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ‬ ‫ﻧ‬‫ﻭﻛﹶﺎ‬ ,‫ﺍﻷﺏ‬
.‫ﻴﻔﹰﺎ‬‫ﺨﻔ‬
 ‫ﺗ‬ (‫ﻮﹶﻟﺪ‬ ‫)ﺍﹾﻟ‬
Qayda: Əgər ‫ﻦ‬‫ﺍﺑ‬ sözü biri oğul, digəri ata olmaqla biləvasitə iki ad
arasında eyni sətirdə, sifət kimi gələrsə ‫“ ﺍ‬həmzə” düşür. Bu zaman, birinci
addan (oğulun adından) tənvin dilə rahat olsun deyə düşür. Məsələn:
Adım, Xalid oğlu Bilaldır. .‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻦ ﺧ‬
 ‫ﺑ‬ ‫ﹺﺑﻠﹶﺎ ﹸﻝ‬ ‫ﻲ‬‫ﺳﻤ‬ ‫ﺍ‬

sifət xəbər mübtəda

Yuxarıda qeyd etdiyimiz şərtlərdən biri pozularsa ‫ﻦ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬ sözünün

həmzəsi yazılır və birinci adın tənvini deyilir. Aşağıdakı hallarda həmzə
yazılır:
1. Əgər sifət olmazsa, yəni xəbər və s. kimi gələrsə. Məsələn:
Bilal Xalidin oğludur ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ ﺧ‬‫ﻦ‬‫ﺑﹺﻼﻝﹲ ﺍﺑ‬

xəbər mübtəda
2. Əgər iki ad arasında gəlməzsə. Məsələn:
Bilal Şeyx Xalidin oğludur ‫ﺪ‬ ‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ﻴ ﹺﺦ ﺧ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻦ ﺍﻟ‬ ‫ﺑ‬‫ﺑﹺﻼﻝﹲ ﺍ‬
Bu cümlədə ‫ﺦ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺸ‬
 ‫ ﺍﻟ‬sözü ad olmadığı üçün ‫ﻦ‬‫ ﺍﺑ‬sözünün həmzəsi
yazılıb.
3. Əgər ‫ﻦ‬‫ﺍﺑ‬ sözü iki ad arasında sifət kimi gəlməsinə baxmayaraq yeni
sətirdə olarsa.

.‫ﲔ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ ﹶﺃ‬ ‫ﺤﹺﺒ‬
‫ﺻ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻟ‬‫ﻭ ﺁ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻧﹺﺒ‬ ‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ‫ﻡ‬ ‫ﻼ‬‫ﻼ ﹸﺓ ﻭ ﺍﻟﺴ‬‫ﺎﻟﹶﻰ ﻭ ﺍﻟﺼ‬‫ﺗﻌ‬ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﻥ ﺍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻢ ﹺﺑ‬ ‫ﺗ‬
Allahaın köməyi ilə bu kitab tamamlandı. Peyğəmbərimiz Muhəmmədə,
onun ailəsinə və bütün səhabələrinə Allahın salavatı və salamı olsun!
Ardınca IV kitabın şərhi də Allahın izni ilə hazırlanır


230
 3 - ÚÖ ÊÈÒÀÁÄÀ ÂÀÐÈÄ ÎËÀÍ ÉÅÍÈ ÑÞÇËßÐ

ÁÈRÈNCÈ DßRS

‫ﻓﺌﹶﺎﺕ‬ :‫ﻓﹶﺌﺔﹲ ﺝ‬ Toplum

‫ﺍ‬‫ﺎ ﻋﺪ‬‫ﻣ‬ İstisna olmaqla
‫ﺣﻢ‬ Qayınata, bacanaq
‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ ﹶﻘ‬ - ‫ﺭ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﹶﻗ‬ Nəzərdə tutmaq
‫ﻉ‬
‫ ﹶﺃﻓﹶﺎ ﹴ‬:‫ﻌﻰ ﺝ‬ ‫ﺍﻷ ﹾﻓ‬ Gürzə c: gürzələr
‫ﻲ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻋ‬ :‫ﺎ ﺝ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﺍﻟ‬ Əsa
‫ﺎﺓﹲ‬‫ﺽ ﺝ ﹸﻗﻀ‬ ‫ﻗﹶﺎ ﹴ‬ Qazi
‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺩ ﺝ ﹶﺃ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Dərə, vadi c: dərələr, vadilər
‫ﺎ ﹴﻡ‬‫ﻣﺤ‬ Vəkil
‫ﺎﺓﹲ‬‫ﺟﻨ‬ ‫ﻥ ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Cinayətkar cəm: cinayətkarlar
‫ﻰ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﺟ‬ ‫ ﺝ‬‫ﺟﺮﹺﻳﺢ‬ Yaralı cəm: yaralılar
‫ﺘﻘﹸﻮ ﹶﻥ‬‫ﻣ‬ ‫ﻲ ﺝ‬‫ﺘﻘ‬‫ﻣ‬ Müttəqi cəm: müttəqilər

ÈÊÈNCÈ DßRS

‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﺘ ﹶﻘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺗ ﹶﻘ‬ Qəbul etmək

‫ﺮﺓﹲ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ Ümrə
‫ﻱ‬
 ‫ﹶﺃ‬ Yəni (açıqlama bildirən ədat)
‫ﺼﻒ‬  ‫ﻣ ﹾﻘ‬ Bufet
‫ﻯ‬‫ﺳﻜﹶﺎﺭ‬ :‫ﺍ ﹸﻥ ﺝ‬‫ﺳ ﹾﻜﺮ‬ Sərxoş cəm: sərxoşlar
‫ﻉ‬‫ﺍ ﹺ‬‫ﻮﺩ‬ ‫ﺠ ﹸﺔ ﺍﹾﻟ‬
 ‫ﺣ‬ Vida həcci
‫ﻊ‬ ‫ﻳ‬‫ﻤﺬ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Diktor

231
‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺧﺒ‬ ‫ﺮ ﹸﺓ ﺍﻷ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻧ‬ Xəbərlər yayımı
‫ﺒﻞﹲ‬‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Gələcək (zaman)
‫ﺍﺏ‬‫ﺣﺰ‬ ‫ ﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﺰﺏ‬ ‫ﺣ‬ Dəstə cəm: dəstələr
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺻﺤ‬  ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 Sağlam cəm: sağlamlar
‫ﺍ ﹴﺭ‬‫ﺟﻮ‬ :‫ﻳﺔﹲ ﺝ‬‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﺟ‬ Cariyə, qız uşağı
‫ﺵ‬‫ﺍ ﹴ‬‫ﻣﻮ‬ :‫ﻴﺔﹲ ﺝ‬‫ﺷ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ Mal-qara cəm: mal-qaralar
‫ﻉ‬‫ﺍ ﹴ‬‫ﺩﻭ‬ :‫ﻴﺔﹲ ﺝ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ﺩ‬ Səbəb, dəvətçi
‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬ :‫ﺩ ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ Klub, yığıncaq
‫ﻖ‬ ‫ﺴﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻖ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ Qabaqlamaq
‫ﺐ‬ ‫ﻠ‬‫ﻳ ﹾﻘ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﹶﻗﹶﻠ‬ Çevrilmək
‫ﺐ‬ ‫ﺨ ﹸﻄ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬  ‫ﺧ ﹶﻄ‬ Xütbə vermək
‫ﻤ ﹸﻞ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻤ ﹶﻞ‬ ‫ﺣ‬ Daşımaq
‫ﻊ‬ ‫ﻳ ﹾﻄﹸﻠ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﹶﻃﹶﻠ‬ Çıxmaq
‫ﺏ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺏ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻏ‬ Batmaq
‫ﺏ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ – ‫ﺏ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻗ‬ Yaxınlaşmaq
‫ﻖ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ - ‫ﻖ‬ ‫ﻧ ﹶﻄ‬ Danışmaq
Yerinə yetirmək, iqamə
‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻘ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃﻗﹶﺎ‬
vermək

232
 Ö×ÖÍÚÖ DßRS

‫ﻨ ﹰﺔ‬‫ﺳ‬ ‫ﲔ‬  ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺙ ﻭ‬ ‫ﻦ ﺛﹶﻼ‬ ‫ﺑ‬‫ﺍ‬ 63 yaşda

‫ﻭﺛﹶﺎﻥﹲ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻭﹶﺛﻦ‬ Büt cəm: bütlər
‫ﺮﹰﺍ‬‫ﺘﹶﺄﺧ‬‫ﻣ‬ Gec
‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹶﻗﻮ‬:‫ﺪﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬ Qayda cəm: qaydalar
‫ﻱ‬ ‫ﺤ ﹺﻮ‬  ‫ﻧ‬ Qrammatik
‫ﻢ‬ ‫ﻣ ﹺﻬ‬ Mühim
‫ﻌ ﹶﻈﻢ‬ ‫ﻣ‬ Əksəriyyət
‫ﺩ‬ ‫ﻴﻼ‬‫ﻟ ﹾﻠﻤ‬ Miladi təqvimlə
‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻟ ﹾﻠ ﹺﻬ‬ Hicri təqvimlə
‫ﻮﺩ‬‫ﺟﻨ‬ :‫ﻱ ﺝ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺟ‬ Əsgər cəm: əsgərlər
‫ﺲ‬
 ‫ﻴ‬‫ﺍﺳ‬‫ﺟﻮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻮﺱ‬‫ﺎﺳ‬‫ﺟ‬ Cəsus cəm: cəsuslar
‫ﻮﺡ‬‫ﻭﺿ‬ Aydınlıq
‫ﺤ ﱞﻞ‬ ‫ﻣ‬ Yer
‫ﻭﺏ‬‫ﺣﺮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮﺏ‬ ‫ﺣ‬ Müharibə cəm: müharibələr
‫ﷲ‬
ِ ‫ﻥ ﺍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹺﺑ‬ Allahın köməyi ilə
‫ﺎﺭ‬‫ﺟﺤ‬ ‫ ﹶﺃ‬,‫ﻮﺭ‬‫ﺟﺤ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺤﺮ‬
 ‫ﺟ‬ Yuva cəm: yuvalar

‫ﺩﺓﹲ‬ ‫ﻮﺀُﻭ‬ ‫ﻣ‬ Diri-diri basdırılmış qız uşağı

‫ﻮﺏ‬‫ ﹸﺫﻧ‬:‫ ﺝ‬‫ﻧﺐ‬‫ﹶﺫ‬ Günah cəm: günahlar

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺠ ﹺﺮﻣ‬
 ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺠ ﹺﺮﻡ‬
 ‫ﻣ‬ Cani cəm: canilər
‫ﺎﺕ‬‫ﺪﺳ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺪﺱ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ Tapanca cəm: tapancalar
‫ﺎﺕ‬‫ﺣﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ ﺷ‬:‫ﻨﺔﹲ ﺝ‬‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺷ‬ Yük maşını
ٌ‫ﻱﺀ‬‫ﺭﺩ‬ Pis, bərbad

233
‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺗﺬﹶﺍ‬ :‫ﺮﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺗ ﹾﺬ‬ Bilet cəm: biletlər
‫ﺭ‬ ‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ ﹶﺃﺳ‬:‫ ﺝ‬‫ﺍﺭ‬‫ﺳﻮ‬ Bilərzik cəm: bilərziklər
‫ﺎﺕ‬‫ﺣﺒ‬ :‫ﺒﺔﹲ ﺝ‬‫ﺣ‬ Toxum, dən cəm: toxumlar
‫ﺤ ﱡﻞ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺣ ﱠﻞ‬ Yerini tutmaq
‫ﺪ‬ ‫ﻠ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻭﹶﻟ‬ Doğmaq
‫ﺽ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺽ‬  ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ Əvəzini vermək
‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺘﹶﺄ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺗﹶﺄ‬ Gecikmək
‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘﻄ‬‫ﺴ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬  ‫ﺘﻄﹶﺎ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Bacarmaq
‫ﺤﻮﹺﻱ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻯ‬‫ﺣﻮ‬ Özündə daşımaq, ehtiva etmək
‫ﻍ‬
‫ﺪ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹾﻠ‬ – ‫ﻍ‬
‫ﺪ ﹶ‬ ‫ﹶﻟ‬ Sancmaq, çalmaq
‫ﺘﻬﹺﻲ‬‫ﻨ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺘﻬ‬‫ﻧ‬ ‫ﺍ‬ Qurtarmaq
‫ﺐ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﺻﹶﻠ‬  Çarmıxa çəkmək
‫ﺐ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﺼ‬  ‫ﻧ‬ Dik qoymaq, dikəltmək
‫ﺢ‬ ‫ﺴ ﹶﻄ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺳ ﹶﻄ‬ Döşəmək, sərmək
‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺳ‬ Sevindirmək
‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ Qadağan etmək, mane olmaq
əllə tutmaq (məchul növdə:
‫ﺾ‬
 ‫ﻳ ﹾﻘﹺﺒ‬ - ‫ﺾ‬
 ‫ﺒ‬‫ﹶﻗ‬
ölmək)

234
 DÞRDÖNCÖ DßRS

‫ﺞ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﻧﺘ‬ :‫ﺠﺔﹲ ﺝ‬

 ‫ﻴ‬‫ﻧﺘ‬ Nəticə cəm: nəticələr

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺳﺒ‬ ‫ﺍ‬‫ ﺭ‬:‫ ﺝ‬‫ﺳﺐ‬ ‫ﺍ‬‫ﺭ‬ İmtahandan kəsilmiş

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺎ ﹺﺟﺤ‬‫ ﻧ‬:‫ ﺝ‬‫ﺎ ﹺﺟﺢ‬‫ﻧ‬ Müvəffəqiyyət qazanmış

‫ﺎﺕ‬‫ ﹺﺟﻬ‬:‫ﻬﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﹺﺟ‬ Tərəf cəm: tərəflər

‫ ﺃ ﹾﻗﻔﹶﺎﻝﹲ‬,‫ ﹸﻗﻔﹸﻮﻝﹲ‬:‫ﹸﻗ ﹾﻔﻞﹲ ﺝ‬ Qıfıl, kilid

ٌ‫ﺎﺀ‬‫ﺃ ﹾﺛﻨ‬ Əsnasında

‫ﺎﻡ‬‫ﻳﺘ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﺎﻣﻰ‬‫ﻳﺘ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻴﻢ‬‫ﻳﺘ‬ Yetim

‫ﺑ ﹸﺔ‬‫ﺎ‬‫ﺴﺒ‬ ‫ﺍﻟ‬ Şəhadət barmağı

‫ﺳﻄﹶﻰ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Orta barmaq

‫ﻮﺱ‬‫ﻣﺠ‬ :‫ﻲ ﺝ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ‬‫ﻣﺠ‬ Məcusi (oda sitayiş edən)

‫ﻘﲔ‬ ‫ﻳ‬ Yəqinlik

‫ﻋﺔﹲ‬ ‫ﻃﹶﺎ‬ İtaət

‫ﻲ‬‫ﺎﺻ‬‫ﻣﻌ‬ :‫ﻴﺔﹲ ﺝ‬‫ﺼ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ Günah cəm: günahlar

‫ﻤﺮ‬ ‫ﺟ‬ köz

‫ﺐ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻜﺐ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ Çiyin cəm: çiyinlər

‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ ﹸﻏ‬:‫ ﺝ‬‫ﹶﻏﺮﹺﻳﺐ‬ Yad, yabançı

‫ﻯ‬ ‫ﻮ‬‫ ﻧ‬:‫ﺍﺓﹲ ﺝ‬‫ﻧﻮ‬ Toxum cəm: toxumlar

‫ﻳ ﹾﻜ ﹸﻔ ﹸﻞ‬ – ‫ﹶﻛ ﹶﻔ ﹶﻞ‬ Qəyyumluq etmək

‫ﺦ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺦ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻧ‬ Surətini çıxarmaq

‫ﺐ‬ ‫ﺴ‬ ِ ‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﹶﻛ‬ Qazanmaq

‫ﻬ ﹸﻞ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺟ ﹺﻬ ﹶﻞ‬ Bilməmək

‫ﲑ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺃﺷ‬ İşarə etmək

235
‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹶﻔ‬ – ‫ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻓ‬ Açmaq

‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺨ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺧ‬ Xidmət etmək

‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﻩ‬ ‫ﹶﻛ ﹺﺮ‬ İstəməmək

‫ﻘ ﹸﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻋ ﹶﻘ ﹶﻞ‬ Dərk etmək

‫ﺮﹸﺃ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺃ‬‫ﺑﺮ‬ Yaratmaq

‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻳ ﹾﺄ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﹶﺃ‬ Əmr etmək

‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻧ‬ Qovmaq

‫ﻦ‬ ‫ﻓ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻦ‬ ‫ﺩﹶﻓ‬ Dəfn etmək

‫ﺼ ﹸﻞ‬  ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﺼ ﹶﻞ‬  ‫ﹶﻓ‬ Ayırmaq

‫ﻖ‬ ‫ﺴﹸﻠ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻖ‬ ‫ﺳﹶﻠ‬ Qaynatmaq

‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬ Addamaq, keçmək

‫ﻖ‬ ‫ﻠ‬‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻖ‬ ‫ﹶﻓﹶﻠ‬ Yarmaq

‫ﻐ ﹸﻔ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﹶﻏ ﹶﻔ ﹶﻞ‬ Qafil olmaq, xəbərsiz olmaq

‫ﻒ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻳ ﹾﺄ‬ – ‫ﻒ‬  ‫ﺳ‬ ‫ﹶﺃ‬ Təəssüf etmək

‫ﺩ‬ ‫ﻳ ﹺﺮ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﻭ‬ Varid olmaq

‫ﺮ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻓ‬ Qaçmaq

‫ﻖ‬ ‫ﺴﹺﺒ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻖ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ Ötmək

236
 BEØÈNCÈ DßRS

‫ﺎﺏ‬‫ﺷﺒ‬ ,‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺷﺒ‬ :‫ﺏ ﺝ‬

 ‫ﺎ‬‫ﺷ‬ Cavan oğlan, gənc oğlan
‫ﺿﺮ‬
 ‫ﺎ‬‫ﻣﺤ‬ Mühazirəçi, lektor
‫ﺞ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻬﺞ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ Proqramm, metod, üsul
‫ﺎﻧﹰﺎ‬‫ﻣﺠ‬ Pulsuz, havayı
‫ﻭﻥﹲ‬‫ﺷﺆ‬ :‫ﺄﻥﹲ ﺝ‬‫ﺷ‬ İş cəm: işlər
‫ﺍﺕ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺗ‬‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻤﺮ‬ ‫ﺗ‬‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ Konfrans
‫ﺮﺹ‬ ‫ ﹸﻓ‬:‫ﺻﺔﹲ ﺝ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﹸﻓ‬ Fürsət cəm: fürsətlər
‫ﻣﺰﹺﻳﺪ‬ Əlavə, artıq
‫ﺴﺦ‬ ‫ﻧ‬ :‫ﺨﺔﹲ ﺝ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻧ‬ Nüsxə cəm: nüsxələr
‫ﺎ‬‫ﺍﻳ‬‫ﻫﺪ‬ :‫ﻳﺔﹲ ﺝ‬‫ﺪ‬ ‫ﻫ‬ Hədiyyə cəm: hədiyyələr
‫ﺰ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺍ‬‫ﻣﺮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮ ﹶﻛﺰ‬ ‫ﻣ‬ Mərkəz cəm: mərkəzlər
‫ﺤ ﱡﻞ‬  ‫ﺍﹾﻟ‬ Sakin olma, məskunlaşma
‫ﺎ ﹸﻝ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ Yola düşmə, yolda olma
‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻤﺰ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Hərrac, auksion
‫ﻦ‬ ‫ﺎﻭﹺﻳ‬‫ﻋﻨ‬ :‫ﺍﻥﹲ ﺝ‬‫ﻨﻮ‬‫ﻋ‬ Ünvan cəm: ünvanlar
‫ﺍﺭ‬‫ﺳﺮ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﺮ ﺝ‬ ‫ﺳ‬ Sirr cəm: sirrlər
Əmtəə mal
‫ﺳﹶﻠﻊ‬ :‫ﻌﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺳ ﹾﻠ‬ (satış üçün nəzərdə tutulan mal)
‫ﺍﻡ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻗﻮ‬:‫ ﺝ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﹶﻗ‬ Qövm, xalq, qəbilə
‫ﻧ ﹸﻔﺲ‬‫ ﹶﺃ‬,‫ﻧﻔﹸﻮﺱ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻧ ﹾﻔﺲ‬ Canlı, nəfs, ruh
‫ﻢ‬ ‫ﺴﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ – (‫ﻋﻠﹶﻰ‬ ) ‫ﻢ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Salam vermək
‫ﻢ‬ ‫ﺘﹺﻨ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬‫ﺘ‬‫ﺍ ﹾﻏ‬ İstifadə etmək, faydalanmaq
‫ﺰ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺰ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﻧ‬ ‫ﺍ‬ İstifadə etmək, faydalanmaq

237
 Mütaliə etmək, nəzərdən
‫ﻊ‬ ‫ﻠ‬‫ﻳ ﱠﻄ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﺍ ﱠﻃﹶﻠ‬ keçirmək
‫ﻱ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻯ‬‫ﻫﺪ‬ Doğru yola yönəltmək
‫ﺡ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺘﺮ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺡ‬
 ‫ﻭ‬ ‫ﺍ‬‫ﺗﺮ‬ Tərəddüd etmək, dəyişmək
‫ﺼ ﹸﻞ‬
‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺼ ﹶﻞ‬
 ‫ﺣ‬ Əldə etmək, hasil etmək
‫ﻲ‬‫ﺴﻘ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺳﻘﹶﻰ‬ Suvarmaq, süzmək
‫ﺠﺰﹺﻱ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻯ‬‫ﺟﺰ‬ Mükafatlandırmaq
‫ﺐ‬
 ‫ﺤ‬‫ﺼ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺤ‬‫ﺻ‬
 Yoldaş olmaq
‫ﻣ ﹸﺔ‬ ‫ﻼ‬‫ﻚ ﺍﻟﺴ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺒ‬‫ﺤ‬
‫ﺻ‬
 Salamatçılıq yoldaşın olsun
‫ﻀ ﱡﻞ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺿ ﱠﻞ‬
 Azmaq
‫ﺪ ﱡﻝ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺩ ﱠﻝ‬ Göstərmək
‫ﻚ‬  ‫ﺸ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻚ‬ ‫ﺷ‬ Şəkk etmək
‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻳﻤ‬ – ‫ﺎ ﹶﻝ‬‫ﻣ‬ Meyl etmək, əyilmək
‫ﺶ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻌ‬ – ‫ﺵ‬  ‫ﺎ‬‫ﻋ‬ Yaşamaq
‫ﻡ‬ ‫ﻳﻠﹸﻮ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﻻ‬ Qınamaq
‫ﻮ ﹸﻥ‬‫ﻳﺼ‬ - ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺻ‬ Qorumaq
‫ﻳﺴِﻴ ﹸﻞ‬ – ‫ﺎ ﹶﻝ‬‫ﺳ‬ Axmaq (maye)
‫ﻮ‬‫ﻨﺠ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺎ‬‫ﻧﺠ‬ Xilas olmaq, nicat tapmaq
‫ﻲ‬‫ﺸﻔ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺷﻔﹶﻰ‬ Sağaltmaq
‫ﺸﻮﹺﻱ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻯ‬‫ﺷﻮ‬ Qızartmaq

238
 ALTÛNCÛ DßRS

‫ﻴ ﹸﺔ‬‫ﺤ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺍﻟ‬ Salamlamaq
‫ﺘ ﹺﺮﻛﹸﻮ ﹶﻥ‬‫ﺸ‬ ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺘ ﹺﺮﻙ‬‫ﺸ‬
 ‫ﻣ‬ İştirakçı, iştirak edən
‫ﺣﻞﹲ‬ ‫ ﹺﺭ‬,‫ﻼﺕ‬‫ﺣﹶﻠﺔﹲ ﺝ ﹺﺭﺣ‬ ‫ﹺﺭ‬ Səfər cəm: səfərlər
‫ﺪﻭ ﹶﻥ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ :‫ﺪ ﺝ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Hazır olan
‫ﺤﻄﱠﺎﺕ‬  ‫ﻣ‬ :‫ﺤ ﱠﻄﺔﹲ ﺝ‬  ‫ﻣ‬ Dayanacaq cəm: dayanacaqlar
‫ﺍﺕ‬‫ﻗﻄﹶﺎﺭ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻗﻄﹶﺎﺭ‬ Qatar cəm: qatarlar
(‫ﺎﻡ‬‫ﺩﺣ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﺍ‬) ‫ﺎﻡ‬‫ﹺﺯﺣ‬ Basabas, basırıq
‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻴ‬‫ﻤ‬ ‫ﺍﷲ ﺍﹾﻟ‬ Allah asanlaşdırandır
‫ﻳ ﹾﺄﻭﹺﻱ‬ - ‫ﻯ‬‫ﹶﺃﻭ‬ Sığınmaq
‫ﻲ‬‫ﻨﻔ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻧﻔﹶﻰ‬ İnkar etmək
‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻃ‬ Yemək, dadmaq
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ - ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻗ‬ Oturmaq
‫ﻊ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻫ‬ Yatmaq
‫ﻑ‬ ‫ﻳﻄﹸﻮ‬ - ‫ﻑ‬  ‫ﻃﹶﺎ‬ Təvaf etmək
‫ﺤ ﱡﻞ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺣ ﱠﻞ‬ Yerini tutmaq
‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹶﻘ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻗ‬ Yerləşmək, bərqərar olmaq
‫ﻂ‬
‫ﺤﱡ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻂ‬
‫ﺣ ﱠ‬ 1- Qoymaq, 2- dayanmaq
İşlətmək, sərf etmək,
‫ﻑ‬
 ‫ﺼ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺻ‬

xərcləmək
‫ﺽ‬
 ‫ﻌ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺽ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻋ‬ Gostərmək, təqdim etmək
‫ﻳﹾﺜﻮﹺﻱ‬ - ‫ﻯ‬‫ﹶﺛﻮ‬ Yaşamaq, olmaq, qalmaq
‫ﻮ‬‫ﻳ ﹾﻠﻬ‬ - ‫ﺎ‬‫ﹶﻟﻬ‬ Oynamaq, əylənmək
1- Səy etmək (Səfa və Mərva
‫ﻰ‬‫ﺴﻌ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻰ‬‫ﺳﻌ‬
arasında)

239
 2- Can atmaq, çalışmaq
‫ﻍ‬
‫ﻮ ﹸ‬‫ﻳﺼ‬ - ‫ﻍ‬
‫ﺎ ﹶ‬‫ﺻ‬ Əmələ gətirmək, düzəltmək
‫ﻲ‬‫ﺴﻤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻰ‬‫ﺳﻤ‬ Adlandırmaq
‫ﻖ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ ﹾﻠ‬ - ‫ﻖ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﹶﻟ‬ Yetişmək, çatmaq
‫ﻊ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬  ‫ﻭ‬ Qoymaq
‫ﻲ‬‫ﺘﻘ‬‫ﻳ ﹾﻠ‬ - ‫ﺘﻘﹶﻰ‬‫ﺍﹾﻟ‬ Görüşmək
‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻳﻨ‬ - ‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻧ‬ Çağırmaq, səsləmək
‫ﺠﹸﺄ‬
 ‫ﻳ ﹾﻠ‬ - ‫ﺠﹶﺄ‬
 ‫ﹶﻟ‬ Sığınmaq, sığınacaq atarmaq

YEDDÈNCÈ DßRS

‫ﻑ‬
 ‫ﻐﺎ ﹺﺭ‬ ‫ﻣ‬ :‫ﺮﹶﻓﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻣ‬ Çömçə cəm: çömçələr
‫ﻣﻘﹶﺎ ﹴﻝ‬ :‫ﻣﻘﹾﻼﺓﹲ ﺝ‬ Tava cəm: tavalar
‫ﻣﻜﹶﺎ ﹴﻭ‬ :‫ﺍﺓﹲ ﺝ‬‫ﻣ ﹾﻜﻮ‬ Ütü cəm: ütülər

‫ﺹ‬
 ‫ﻣﻘﹶﺎ‬ ,‫ﺎﺕ‬‫ﻣ ﹶﻘﺼ‬ :‫ﺺ ﺝ‬
 ‫ﻣ ﹶﻘ‬ Qayçı cəm: qayçılar

‫ﺯﺓﹲ‬ ‫ ﹶﺃ ﹾﻃ ﹺﺮ‬:‫ ﺝ‬‫ﺍﺯ‬‫ﻃﺮ‬ Model cəm: modellər

‫ﺍﺙﹲ‬‫ﺣﺪ‬ :‫ﻳﺚﹲ ﺝ‬‫ﺣﺪ‬ Yeni cəm: yenilər
‫ﻌﹰﺎ‬‫ﹶﻃﺒ‬ Əlbəttə ki,
‫ﺩ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺃ‬ Daha keyfiyyətli
‫ﻤﺢ‬ ‫ﹶﻗ‬ Buğda
‫ﺪﺱ‬ ‫ﻋ‬ Mərcimək
‫ﻣ ﹶﻄ ﱢﻔ ﹸﻔﻮ ﹶﻥ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻣ ﹶﻄ ﱢﻔﻒ‬ Çəkidə və ölçüdə aldadan
‫ﺎﺕ‬‫ ﹶﻃﹶﻠﺒ‬:‫ﺒﺔﹲ ﺝ‬‫ﹶﻃﹶﻠ‬ Tələbat cəm: tələbatlar
‫ﻳﻞﹲ‬‫ﻭ‬ Həlak, bəla

240
‫ﻦ‬ ‫ﺍﺯﹺﻳ‬‫ﻣﻮ‬ :‫ﺍﻥﹲ ﺝ‬‫ﻴﺰ‬‫ﻣ‬ Tərəzi cəm: tərəzilər
‫ﻣﻜﹶﺎﻳﹺﻴ ﹸﻞ‬ :‫ﺎﻝﹲ ﺝ‬‫ﻣ ﹾﻜﻴ‬ Mikyal (ölçü qabı)

‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺤ‬ :‫ﺎﺓﹲ ﺝ‬‫ﻤﺤ‬ ‫ﻣ‬ Pozan cəm: pozanlar

‫ﺎ ﹴﺭ‬‫ﻣﺒ‬ :‫ﺍﺓﹲ ﺝ‬‫ﺒﺮ‬ ‫ﻣ‬ Cib bıçağı cəm: cib bıçaqları

‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺼ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻣ‬ Lift cəm: liftlər

‫ﺩ‬ ‫ﺎ ﹺﺭ‬‫ﻣﺒ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻣ‬ Əyə, suvand cəm: əyələr

‫ﺲ‬
 ‫ﻣﻜﹶﺎﹺﻧ‬ :‫ﺴﺔﹲ ﺝ‬  ‫ﻨ‬‫ﻣ ﹾﻜ‬
‫ﺎ‬‫ﺍﻳ‬‫ﻣﺮ‬ :‫ﺁﺓﹲ ﺝ‬‫ﻣﺮ‬
‫ﻕ‬‫ﺍ ﹴ‬‫ﻣﺮ‬ :‫ﺮﻗﹶﺎﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﻣ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺎﹺﺑ‬‫ﻣﻨ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺒﺮ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬
‫ﺍﻥﹲ‬‫ﻌﺮ‬ ‫ﺑ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻌﲑ‬ ‫ﺑ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺎ ﹺﺟ‬‫ﻣﺤ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺠﻦ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ Başı əyri əsa
‫ﺐ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﻟ‬‫ﻣﺨ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺨﹶﻠﺐ‬  ‫ﻣ‬
‫ﺎﺏ‬‫ﻧﻴ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﺎﺏ‬‫ﻧ‬
‫ﺎﻉ‬‫ﺳﺒ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺒﻊ‬‫ﺳ‬
Süpürgə cəm: süpürgələr
Güzgü cəm: güzgülər
Pillə cəm: pillələr
Minbər cəm: minbərlər
Dəvə cəm: dəvələr
Caynaq cəm: caynaqlar
Köpək dişi cəm: köpək dişləri
Vəhşi heyvan cəm: vəhşi heyvanlar

‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬
‫ﺤﹺ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﻦ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ Əymək
‫ﺙ‬‫ﺮ ﹸ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺙ‬ ‫ﺮ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ Şumlamaq
‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻧ‬ Mişarlamaq
‫ﺢ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺢ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬ Nəsihət etmək
‫ﺞ‬ ‫ﻟ‬‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺞ‬ ‫ﺯﹶﻟ‬ Kilidləmək, bağlamaq
‫ﺲ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻘ‬ - ‫ﺱ‬  ‫ﻗﹶﺎ‬ Ölçmək
‫ﻴ ﹸﻞ‬‫ﻳﻜ‬ - ‫ﻛﹶﺎ ﹶﻝ‬ Ölçmək (mikyalla)
‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ Yonmaq (əyə ilə)

241
‫ﺐ‬
 ‫ﺤﹸﻠ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬
 ‫ﺣﹶﻠ‬ Sağmaq
‫ﺩ‬ ‫ﻳﻘﹸﻮ‬ - ‫ﺩ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬ Sürmək
‫ﺺ‬ ‫ﻳ ﹸﻘ‬ – ‫ﺺ‬  ‫ﹶﻗ‬ Kəsmək
‫ﻚ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻚ‬  ‫ﺣ‬ Qaşımaq
‫ﺲ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﻨ‬‫ﹶﻛ‬ Süpürmək
‫ﻖ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ ﹾﻠ‬ – ‫ﻖ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﹶﻟ‬ Yalamaq
‫ﻕ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ – ‫ﻕ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻃ‬ Döymək
‫ﺮ‬ ‫ﺴ ﹸﻄ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺳ ﹶﻄ‬ Xətt çəkmək
‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻋ‬ Sıxmaq
‫ﻑ‬ ‫ﻐ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻏ‬ Ovuclamaq
‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﻘﻠ‬ – ‫ﹶﻗﻠﹶﻰ‬ Yağda qızartmaq
‫ﻮ‬‫ﻤﺤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺎ‬‫ﻣﺤ‬ Pozmaq
‫ﺼﻔﹸﻮ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺻﻔﹶﺎ‬  Saflaşmaq
‫ﺮﻗﹶﻰ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻲ‬ ‫ﻗ‬‫ﺭ‬ Yüksəlmək (pilləkənlə)
Hörmətlə toxunmaq və ya
‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﺘﹶﻠ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ hörmətlə öpmək (Kəbədəki qara
daşı)

SßKKÈZÈNÚÈ DßRS

‫ﻮﺭ‬‫ﺣﺒ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺒﺮ‬‫ﺣ‬ Mürəkkəb, boya

‫ﻑ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Quru
‫ﻮﻕ‬ ‫ﹶﻓ‬ Üzərində, üstündə
‫ﺹ‬‫ﺎ ﹴ‬‫ﺭﺻ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻗﹶﻠ‬ Karandaş
‫ﻂ‬‫ﺋ ﹸ‬‫ﺍ‬‫ﺧﺮ‬ :‫ﺧﺮﹺﻳ ﹶﻄﺔﹲ ﺝ‬ Xəritə cəm: xəritələr
‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺎﹶﻟﻤ‬‫ ﻋ‬:‫ ﺝ‬‫ﺎﹶﻟﻢ‬‫ﻋ‬ Dünya, aləm cəm: dünyalar, aləmlər

242
‫ﺎﺱ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻛﻴ‬:‫ ﺝ‬‫ﻴﺲ‬‫ﻛ‬ Torba, kisə cəm: torbalar, kisələr

‫ﺘﺮﹺﻱ‬‫ﺸ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺍﹾﻟ‬ Alıcı, müştəri

‫ﻴﻢ‬‫ﻗ‬ :‫ﻤﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻴ‬‫ﻗ‬ Qiymət cəm: qiymətlər
‫ﻼﺕ‬ ‫ﺤﱠ‬ ‫ﻣ‬ :‫ﺤ ﱞﻞ ﺝ‬ ‫ﻣ‬ Mağaza cəm: mağazalar
‫ﺎﺕ‬‫ﻮﺣ‬ ‫ ﹶﻟ‬:‫ﺣﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﹶﻟ‬ Lövhə cəm: lövhələr
‫ﺎﺕ‬‫ﻗﻴ‬‫ﺎ‬‫ ﺑ‬:‫ﻕ ﺝ‬ ‫ﺎ ﹴ‬‫ﺑ‬ Qalan cəm: qalanlar
‫ﻣ ﹶﺬﺓﹲ‬ ‫ﻼ‬
‫ﺗ ﹶ‬ :‫ﻴﺬﹲ ﺝ‬‫ﺗ ﹾﻠﻤ‬ Şagird cəm: şagirdlər
‫ﺎﻥﹲ‬‫ﻤﻴ‬ ‫ﻋ‬ ,‫ﻤﻰ‬ ‫ﻋ‬ :‫ﻰ ﺝ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﹶﺃ‬ Kor cəm: korlar
‫ﻢ‬ ‫ﺴﱢﻠ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻪ‬ ‫ﻢ ﹶﻟ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Təhvil vermək (ona)
‫ﻊ‬ ‫ﺪ ﹶﻓ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺩﹶﻓ‬ Ödəmək
‫ﺪ‬ ‫ﻨ ﹶﻔ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻧ‬ Tükənmək
‫ﲑ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﺷ‬ İşarə etmək
‫ﻢ‬ ‫ﺴﹶﻠ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺳ‬ Salamat olmaq
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﹶﺃ‬ Hazırlamaq

243
 DOQQUZUNCU DßRS

‫ﺍﺕ‬‫ﺻﻮ‬  ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻮﺕ‬ ‫ﺻ‬  Səs cəm: səslər

(‫ﻴﺔﹲ‬‫ﻟ‬‫ﺎ‬‫ ﻋ‬:‫ﻧﹸﺜﻪ‬‫ﺆ‬ ‫ﻣ‬ ) ‫ﺎ ﹴﻝ‬‫ﻋ‬ Uca
‫ﺎﺏ‬‫ﻣﺼ‬ Düçar olmuş, tutulmuş (xəstəliyə)

‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﺷ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺷﻬﹺﻴﺪ‬ Şəhid cəm: şəhidlər

‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺳﻬ‬ ‫ﹺﺇ‬ İshal (xəstəlik)
‫ﻮﺕ‬ ‫ﻣ‬ Ölüm
‫ﺎﻝﹲ‬‫ ﹺﻧﻌ‬:‫ﻌﻞﹲ ﺝ‬ ‫ﻧ‬ Səndəl cəm: səndəllər
‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﺩ ﺝ‬ ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Vadi cəm: vadilər
‫ﺪﺱ‬ ‫ﻣ ﹶﻘ‬ Müqəddəs
‫ ﹸﻗﻠﹸﻮﺏ‬:‫ ﺝ‬‫ﹶﻗ ﹾﻠﺐ‬ Qəlb cəm: qəlblər
‫ﺎﻉ‬‫ﺘﻤ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ Yığıncaq
‫ﺍﻑ‬‫ﺼﺮ‬
 ‫ﻧ‬‫ﺍ‬ Çıxıb getmək
‫ﻚ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ ﹶﺃﺭ‬:‫ﹶﺃﺭﹺﻳ ﹶﻜﺔﹲ ﺝ‬ Divan cəm: divanlar
‫ﻥ‬ ‫ﺍ‬‫ﺑﻮ‬‫ﹶﺃ‬ Ata və ana
‫ﻟ ﹸﻎ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺒ‬ :‫ﺒﹶﻠﻎﹲ ﺝ‬‫ﻣ‬ Məbləğ əm: məbləğlər
‫ﻭﻝﹲ‬ ‫ﺩ‬ :‫ﻭﹶﻟﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺩ‬ Ölkə cəm: ölkələr
‫ﻊ‬ ‫ﺨﹶﻠ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﺧﹶﻠ‬ Çıxartmaq
‫ﺍ ُﺀ‬‫ﺟﺮ‬ ‫ ﹸﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﹶﺃ ﹺﺟﲑ‬ Muzdlu işçi cəm: işçilər

‫ﻼ ُﺀ‬
‫ ﹶﺃ ﹺﺟ ﱠ‬:‫ﻴﻞﹲ ﺝ‬‫ﺟﻠ‬ Böyük, hörmətli

‫ﻪ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹶﻓﻮ‬:‫ﻬﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ Meyvə cəm: meyvələr
‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺣ‬ İştirak etmək
‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﺄﺗ‬ – ‫ﻪ‬ ‫ﻰ ﺑﹺـ‬‫ﹶﺃﺗ‬ Gətirmək

244
‫ﺐ‬
 ‫ﺤ‬
‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﺳ‬ Çəkmək
‫ﺾ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺾ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﹶﻏ‬ Örtmək (gözləri)
‫ﺐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬  ‫ﺗ‬ Məhv olmaq, tələf olmaq
‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﻜﻔ‬ ‫ﹶﻛﻔﹶﻰ‬ Kifayət etmək, yetmək
‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻀ‬ - ‫ﻉ‬
 ‫ﺎ‬‫ﺿ‬ Zay olmaq, itmək

ONUNCU DßRS

‫ﺘﻈﹶﺎﺭ‬‫ﻧ‬ ‫ﺍ‬ Gözləmək

‫ﺠﹶﺄﺓﹲ‬
 ‫ﹶﻓ‬ Qəfil, birdən
‫ﻰ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﹶﻓ‬ Qarışıqlıq, hərc-mərclik, özbaşınalıq

‫ﻥ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﺒ‬ :‫ﻰ ﺝ‬‫ﺒﻨ‬‫ﻣ‬ Bina, tikili

‫ﺳﺐ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ Münasib, uyğun
‫ﺩﺓﹲ‬ ‫ﺎ‬‫ﻋﻴ‬ Ziyarət (xəstəni)
ٌ‫ﺍﺀ‬‫ ﺁﺭ‬:‫ ﺝ‬‫ﺃﻱ‬‫ﺭ‬ Rəy, fikir
ٌ‫ﺑﻘﹶﺎﺀ‬ Qalmaq
‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ Hərəkət etmək, tərpənmək
‫ﺐ‬ ‫ﺨ ﹸﻄ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬  ‫ﺧ ﹶﻄ‬ Xütbə vermək
‫ﺚ‬‫ﺒ ﹸ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺚ‬ ‫ﻋﹺﺒ ﹶ‬ Oynamaq
‫ﻡ‬ ‫ﺴﹶﺄ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻢ‬ ‫ﺌ‬‫ﺳ‬ Darıxmaq, sıxılmaq

ON BÈRÈNCÈ DßRS

‫ﻐﺺ‬ ‫ﻣ‬ Qarında sancı hiss etmək

‫ﺿﺔﹲ‬
 ‫ﺎ‬‫ﹺﺭﻳ‬ İdman
‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬‫ﻧﻮ‬ :‫ﺩ ﺝ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ Klub, yığıncaq

245
‫ﺴﺢ‬
 ‫ ﹸﻓ‬:‫ﺤﺔﹲ ﺝ‬
‫ﺴ‬
 ‫ﹸﻓ‬ Tənəffüs
‫ﲑ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎ‬‫ﹶﻃﺒ‬ Təbaşir
‫ﺒﻂﹲ‬‫ﺿ‬
 Dəqiqlik
‫ ﺃﹾﻟﻔﹶﺎﻅﹲ‬:‫ﹶﻟ ﹾﻔﻆﹲ ﺝ‬ Söz, ifadə etmək
‫ﻮﻉ‬‫ﻤﻨ‬ ‫ﻣ‬ Qadağan olunmuş
‫ﻴﺪ‬‫ﻣﻔ‬ Faydalı
‫ﻯ‬‫ﺘ ﹾﻘﻮ‬‫ﺍﻟ‬ Təqva, Allah qorxusu
‫ﺸ ﹺﺮﻛﹸﻮ ﹶﻥ‬  ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺸ ﹺﺮﻙ‬
 ‫ﻣ‬ Müşrik cəm: müşriklər
‫ﻭﻁﹲ‬‫ﺷﺮ‬ :‫ﺮﻁﹲ ﺝ‬ ‫ﺷ‬ Şərt cəm: şərtlər
‫ﻋﻜﹸﻮﺱ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻋ ﹾﻜﺲ‬ Əks cəm: əkslər
‫ﺑ ﹶﻘﺔﹲ‬‫ﻣﻄﹶﺎ‬ Uzlaşma, uyğunluq
Hicablı qadın cəm: hicablı
‫ﺎﺕ‬‫ﺠﺒ‬
‫ﺤ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ :‫ﺒﺔﹲ ﺝ‬‫ﺠ‬
‫ﺤ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ qadınlar
‫ﻀﻞﹲ‬ ‫ﹶﻓ‬ Lütf, mərhəmət
‫ﺙ‬‫ﺪ ﹸ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺙ‬
‫ﺪ ﹶ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﺗ‬ Danışmaq, söhbət açmaq
‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹶﻘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ ﹶﻘ‬ Önə keçmək

246
 ON ÈKÈNCÈ DßRS

ٌ‫ﺍﺀ‬‫ﹶﺃﺩ‬ Yerinə yetirmək

‫ﻩ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻱ ﹶﻗ‬
 ‫ﹸﻃ ﹺﻮ‬ Qovulub
‫ﻊ‬ ‫ﺍﹺﻧ‬‫ﻣﻮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺎﹺﻧﻊ‬‫ﻣ‬ Maneə cəm: maneələr
‫ﻤ ﹶﺔ‬ ‫ ﹶﺛ‬,‫ﻢ‬ ‫ﹶﺛ‬ Ora (məkan zərfi)
‫ﺤ ﹶﻈﺔﹲ‬ ‫ﹶﻟ‬ An
‫ﻰ‬‫ﺮﺣ‬ ‫ﺟ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺟﺮﹺﻳﺢ‬ Yaralı cəm: yaralılar
‫ﺍﺩ‬‫ﺷﺪ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻳﺪ‬‫ﺷﺪ‬ Möhkəm, güclü, qüdrətli
‫ﺍﺭ‬‫ﺯﻭ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺋﺮ‬‫ﺍ‬‫ﺯ‬ Ziyarətçi cəm: ziyarətçilər
‫ﺒﺖ‬‫ﻣﹾﺜ‬ Təsdiqdə olan
‫ﺼﺺ‬  ‫ﻗ‬ :‫ﺼﺔﹲ ﺝ‬
 ‫ﻗ‬ Hekayə cəm: hekayələr
‫ﺳﺪ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ Korlanmış, xarab olmuş
‫ﺮ‬ ‫ﻇ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻨ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻨ ﹶﻈﺮ‬‫ﻣ‬ Mənzərə cəm: mənzərələr
‫ﺎﺕ‬‫ﺭﺟ‬ ‫ﺩ‬ :‫ﺟﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ Dərəcə cəm: dərəcələr
‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﺗﻘﹶﺎﺩ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻳﺮ‬‫ﺗ ﹾﻘﺪ‬ Qiymət cəm: qiymətlər
‫ﺎﺯ‬‫ﻤﺘ‬ ‫ﻣ‬ Əla qiymət
‫ﺮ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬
 Səbr etmək
‫ﺮ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﺘ ﹶﻈ‬‫ﻧ‬‫ﺍ‬ Gözləmək
‫ﺘ ﹾﻘﹺﺒ ﹸﻞ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Qarşılamaq
‫ﺚ‬‫ﺒ ﹸ‬‫ﻳ ﹾﻠ‬ - ‫ﺚ‬ ‫ﹶﻟﹺﺒ ﹶ‬ Olmaq, qalmaq
‫ﺚ‬
‫ﻤ ﹸﻜ ﹸ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺚ‬‫ﻣ ﹶﻜ ﹶ‬ Olmaq, qalmaq
‫ﺮ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﺿ‬
 Zərər vermək
‫ﺐ‬
 ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺐ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ Salamlamaq

247
 ON Ö×ÖNCÖ DßRS

‫ﻮ ﹶﻥ‬‫ﺮﺿ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮﺽ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ Feldşer cəm: feldşerlər

‫ﻴﻢ‬‫ﺗ ﹾﻄﻌ‬ Pyvənd
‫ﻭﻓﹸﻮﺩ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻭ ﹾﻓﺪ‬ Nümayəndə cəm: nümayəndələr

‫ﺍﻍﹲ‬‫ﹶﻓﺮ‬ Qurtarmaq, bitirmək

‫ﺑﺔﹲ‬‫ﺎ‬‫ﻛﺘ‬ Yazmaq
‫ﺎ ﹶﺫﺓﹲ‬‫ﺘﻌ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ (‫ﺟﹺﻴﻢﹺ‬‫ ﺍﻟﺮ‬‫ﻄﹶﺎﻥ‬‫ﻴ‬‫ ﺍﻟﺸ‬‫ﻦ‬‫ﻮﺫﹸ ﺑﹺﺎﷲِ ﻣ‬‫ )ﺃﹶﻋ‬demək

‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﺑ‬ (‫ﻴﻢﹺ‬‫ﺣ‬‫ﻦ ﺍﻟﺮ‬‫ﻤ‬‫ﺣ‬‫ﻢﹺ ﺍﷲِ ﺍﻟﺮ‬‫ )ﺑﹺﺴ‬demək

‫ﺍﻉ‬‫ﺻﺪ‬  Baş ağrısı

‫ﺳ ﹶﻜﻦ‬ Mənzil, ev, məskən
‫ﺑﹶﻠﺔﹲ‬‫ﻣﻘﹶﺎ‬ Görüş, qəbul
‫ﺓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺭ ﹸﺓ ﺍ ُﻷ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻴ‬ Taksi
‫ﺮﻡ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺫﹸﻭ‬ Qadının məhrəmi
‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺷﻤ‬ Sol əl
‫ﺎﺏ‬‫ﺧﺸ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﺸﺐ‬  ‫ﺧ‬ Taxta parçası
‫ﺍﻥﹲ‬‫ﺪﺭ‬ ‫ﺟ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺍﺭ‬‫ﹺﺟﺪ‬ Divar cəm: divarlar
‫ﺎﺕ‬‫ ﻗﹶﺎﻋ‬:‫ﻋﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻗﹶﺎ‬ Zal cəm: zallar
‫ﺎﺕ‬‫ﻼﻧ‬‫ ﹺﺇﻋ‬:‫ﻼﻥﹲ ﺝ‬‫ﹺﺇﻋ‬ Elan cəm: elanlar
‫ﻩ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗﺠ‬ Qarşı tərəf (zərf)
‫ﺍﻥﹲ‬‫ ﹺﺟﲑ‬:‫ ﺝ‬‫ﺎﺭ‬‫ﺟ‬ Qonşu cəm: qonşular
‫ﺷ ﹶﻘﻖ‬ :‫ﺷ ﱠﻘﺔﹲ ﺝ‬ Mənzil cəm: mənzillər
‫ﺮ‬ ‫ﻨ ﹸﻈ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻧ ﹶﻈ‬ Baxmaq
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻔ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﹶﺃﻓﹶﺎ‬ İfadə etmək

248
 ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
‫ﺴ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬
 ‫ﺳ‬ Ələ salmaq, istehza etmək
‫ﺐ‬ ‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬  ‫ﺳ‬ Söymək
‫ﺯ‬ ‫ﻐ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺯ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻏ‬ Batırmaq, dürtmək, basmaq
‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹺﻬ‬‫ﺠ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﺟ‬ ‫ﺍ‬ Çalışmaq
‫ﺢ‬ ‫ﺠ‬  ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺠ‬  ‫ﻧ‬ Müvəffəqiyyət qazanmaq
‫ﺐ‬ ‫ﺘﺠﹺﻴ‬‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺏ‬ ‫ﺎ‬‫ﺘﺠ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Cavab vermək
‫ﻊ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻊ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺗ‬ Ağrımaq
‫ﺴ ﹸﻞ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ‬ – ‫ﺴ ﹶﻞ‬  ‫ﹶﻛ‬ Tənbəl olmaq
‫ﻍ‬‫ﺮ ﹸ‬ُ ‫ﻳ ﹾﻔ‬ – ‫ﻍ‬
‫ﺮ ﹶ‬ ‫ﹶﻓ‬ Bitirmək, qurtarmaq
‫ﺰ ﹸﻥ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺣ ﹺﺰ ﹶﻥ‬ Kədərlənmək
‫ﻙ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﹶﺃ‬ Şərik qoşmaq

ON DÞRDÖNCÖ DßRS

‫ﻮﺏ‬‫ﻨﺴ‬‫ﻣ‬ Nisbət olunmuş

‫ﻮﻡ‬‫ﺨﺘ‬ ‫ﻣ‬ Bitmiş, qurtarmış
‫ﻴﻢ‬‫ﻣﻘ‬ Yaşayan, sakin
‫ﺎ ُﺀ‬‫ﺻﺤ‬  ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻴﺢ‬‫ﺻﺤ‬
 Sağlam cəm: sağlamlar
‫ﺍ ُﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺍﻟ‬ Çağırış, azan
‫ﻋﻄﹶﺎﺱ‬ Asqırmaq
‫ﺎﻝﹲ‬‫ﺑ‬ Hal, əhval

... ‫ﺔ ﹺﺇﻟﹶﻰ‬ ‫ﺒ‬‫ﺴ‬

 ‫ﻨ‬‫ﺑﹺﺎﻟ‬ ... haqqında, ... barəsində, ...
cəhətdən
‫ﻖ‬ ‫ﻓ‬‫ﺍ‬‫ﻣﺮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺮﹶﻓﻖ‬ ‫ﻣ‬ Dirsək cəm: dirsəklər
‫ﻭﺱ‬‫ﺭﺅ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺃﺱ‬‫ﺭ‬ Baş cəm: başlar
‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺭ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﺟﻞﹲ ﺝ‬ ‫ﹺﺭ‬ Ayaq cəm: ayaqlar

249
‫ﻮﺏ‬‫ ﹸﻛﻌ‬:‫ ﺝ‬‫ﻌﺐ‬ ‫ﹶﻛ‬ Topuq cəm: topuqlar
‫ﻮﻉ‬‫ﺑﻴ‬ :‫ ﺝ‬‫ﻴﻊ‬ ‫ﺑ‬ Ticarət cəm: ticarətlər
‫ﺎﻝﹲ‬‫ ﺁﺟ‬:‫ﺟﻞﹲ ﺝ‬ ‫ﹶﺃ‬ Əcəl cəm: əcəllər
‫ﻴﺔﹲ‬‫ ﺁﹺﻧ‬:‫ﺎﺀٌ ﺝ‬‫ﹺﺇﻧ‬ Qab cəm: qablar
‫ﲔ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹶﻃﻮ‬:‫ﻮ ﹸﻥ ﺝ‬‫ﺍﻟﻄﱠﺎﻋ‬ Taun (xəstəlik)
‫ﺑ ﹸﺔ‬‫ﻮ‬‫ﻤ ﹾﻜﺘ‬ ‫ﻼ ﹸﺓ ﺍﹾﻟ‬‫ﺍﻟﺼ‬ Fərz (vacib) namaz
‫ﺍﺡ‬‫ﻣﺪ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﺪﺡ‬ ‫ﻣ‬ Tərif cəm: təriflər
‫ﺭ‬ ‫ﻳ ﹶﺬ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﻭ ﹶﺫ‬ Tərk etmək, atmaq
‫ﻉ‬
 ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﻭ‬ Əl çəkmək, boşlamaq, tərk etmək
Can atmaq, səy etmək,
‫ﻰ‬‫ﺴﻌ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺳﻌ‬
tələsmək
‫ﻱ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻳﻨ‬ – ‫ﻯ‬‫ﺎﺩ‬‫ﻧ‬ Çağırmaq, səsləmək
‫ﻲ‬‫ﺸﻔ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺷﻔﹶﻰ‬ Sağaltmaq
‫ﺢ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Məsh etmək (yaş əli üstünə sürtmək)
Yuxudan oyatmaq,
‫ﻆ‬
‫ﻗ ﹸ‬‫ﻮ‬‫ ﻳ‬-‫ﻆ‬
‫ﻳ ﹶﻘ ﹶ‬ ‫ﹶﺃ‬
durğuzmaq
‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻀ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺿ‬
 Daxil etmək, daşımaq (məna)

‫ﺢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺼ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺻﹶﻠ‬
 ‫ﹶﺃ‬ İslah etmək, səhmana salmaq, avand
etmək
‫ﻢ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ Rəhm etmək
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ Həmd etmək
‫ﺲ‬
 ‫ﻄ‬ُ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺲ‬
 ‫ﻋ ﹶﻄ‬ Asqırmaq
‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺘ ﹾﺄ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺘ ﹾﺄ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Yubatmaq, gecikdirmək
‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺘ ﹾﻘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Tezləşdirmək
‫ﺲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺲ‬  ‫ﻌ‬ ‫ﻧ‬ Yüngül yuxulamaq
‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘﻄ‬‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬ ‫ﺘﻄﹶﺎ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Bacarmaq

250
‫ﺯ‬ ‫ﺎ ﹺﻭ‬‫ﻳﺠ‬ - ‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Aşmaq, keçmək

ON BEØÈNCÈ DßRS

‫ﻤﹶﻠﺔﹲ‬ ‫ ﹶﻛ‬:‫ﻣﻞﹲ ﺝ‬ ‫ﻛﹶﺎ‬ Tam, kamil

‫ﺢ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ ﹶﻟﻮ‬:‫ﺤﺔﹲ ﺝ‬

 ‫ﺋ‬‫ﻻ‬ Qayda, nizam

‫ﻋﺬﹶﺍﺭ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻋ ﹾﺬﺭ‬ Üzr, bəraət

‫ﺑﻘﹶﺎﺕ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺴ‬ :‫ﺑ ﹶﻘﺔﹲ ﺝ‬‫ﺎ‬‫ﻣﺴ‬ Müsabiqə
‫ﻮﻝﹲ‬‫ﺸﻐ‬  ‫ﻣ‬ Məşğul olan
‫ﺰ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ﺟﻮ‬ :‫ﺰﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫ﺟ‬ Mükafat
‫ﺎﻥﹲ‬‫ﺣﻴ‬ ‫ ﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﺣﲔ‬ Vaxt, zaman
‫ﺍﻡ‬‫ ﺃ ﹾﻗﺪ‬:‫ ﺝ‬‫ﺪﻡ‬ ‫ﹶﻗ‬ Ayaq
‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬‫ﺎ‬‫ﹺﺇﺿ‬ Əlavə, izafi
‫ﻣﻠﹸﻮﻡ‬ Qınanmış
‫ﻭﻑ‬‫ ﹸﻇﺮ‬:‫ ﺝ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ﹶﻇ‬ Vəziyyət, şərait
‫ﺮﺙﹲ‬ ‫ﺣ‬ Əkin yeri
‫ﺠﻞﹲ‬
‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Tələsən
1- Aşağı, arxa (zərf), 2-
‫ﻭ ﹶﻥ‬‫ﺩ‬ səbəbindən
‫ﻨ ﹶﻜﺮ‬‫ﻣ‬ Pis əməl, günah
‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ Acı
‫ﻻﻝﹲ‬‫ﺯ‬ Çeşmədən çıxan saf su
‫ﻴﻢ‬‫ﻨﻐ‬‫ﺗ‬ İntonasiya, səslənmə
‫ﻴ ﹺﻢ‬‫ﺮﻗ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ ﹸﺔ ﺍﻟ‬ ‫ﻼ‬‫ﻋ‬ Durğu işarəsi
‫ﻳ ﹸﻞ‬‫ﺎﺩ‬‫ ﹶﻗﻨ‬:‫ﻳﻞﹲ ﺝ‬‫ﻨﺪ‬‫ﻗ‬ Lampa

251
‫ﺤﺔﹲ‬
 ‫ﻠ‬‫ﺳ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ ﺝ‬‫ﻼﺡ‬‫ﺳ‬ Silah
‫ﻐ ﹸﻞ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻐ ﹶﻞ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﹶﺃ‬ Məşğul etmək
‫ﺫ ﹸﻥ‬ ‫ﺘ ﹾﺄ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺘ ﹾﺄ ﹶﺫ ﹶﻥ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ İcazə almaq
‫ﺠ ﹸﻞ‬‫ﺴ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺠ ﹶﻞ‬
 ‫ﺳ‬ Qeyd etdirmək
‫ﺐ‬ ‫ﻳﺠﹺﻴ‬ – ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﺟ‬ Cavab vermək
‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﻳ ﹾﻘ‬ – ‫ﹶﻗﹺﺒ ﹶﻞ‬ Qəbul etmək
‫ﺺ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺺ‬  ‫ﻧ‬ Təyin etmək, müəyyən etmək
‫ﻙ‬ ‫ﺘ ﹺﺮ‬‫ﺸ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﻙ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬ İştirak etmək, şərik olmaq
Üzrxahlıq etmək, təmizə
‫ﺭ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﺘ ﹶﺬ‬‫ﻋ‬ ‫ﺍ‬ çıxartmaq
‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﻧ‬ Kömək etmək, qələbə qazandırmaq

‫ﺖ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳﹶﺜ‬ – ‫ﺖ‬

 ‫ﺒ‬‫ﹶﺛ‬ Sabit etmək, bərkitmək
‫ﻡ‬ ‫ﺠ ﹺﺰ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬ Qram: cəzm etmək
‫ﻙ‬ ‫ﺪ ﹺﺭ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻙ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺩ‬ ‫ﹶﺃ‬ Yetişmək, haqlamaq
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘﻔ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺩ‬ ‫ﺘﻔﹶﺎ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Faydalanmaq
Aldatmaq; tovlamaq, kələk
‫ﺶ‬
 ‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺶ‬
 ‫ﹶﻏ‬ gəlmək
‫ﻊ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻄ‬ – ‫ﻉ‬ ‫ﹶﺃﻃﹶﺎ‬ İtaət etmək
‫ﻲ‬‫ﻌﺼ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻰ‬‫ﻋﺼ‬ Asi olmaq
‫ﺯ‬ ‫ﻳﻔﹸﻮ‬ – ‫ﺯ‬ ‫ﻓﹶﺎ‬ Müvəffəqiyyət qazanmaq
‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬‫ﻳ ﹺ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ Çalışamaq, ciddilik göstərmək
‫ﻉ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬
 ‫ﺭ‬ ‫ﺯ‬ Əkmək
‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺣ‬ Biçmək
‫ﺮ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻐ ﹶﻔ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Bağışlanma diləmək
‫ﺐ‬ ‫ﻠ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬  ‫ﹶﻏﹶﻠ‬ Üstün gəlmək

252
‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺘ ﹶﻄ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﺗ ﹶﻄ‬ Könüllü yaxşılıq etmək
‫ﺏ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻘ‬ – ‫ﺏ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻗ‬ Yaxınlaşmaq
‫ﺖ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﺖ‬  ‫ﻤ‬ ‫ﺻ‬ Susmaq
‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺮ‬ ‫ﻴ‬‫ﹶﻏ‬ Dəyişmək
‫ﻡ‬ ‫ﺘ ﹺﺮ‬‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬‫ﺣ‬ ‫ﺍ‬ Hörmət etmək
‫ﻆ‬‫ﻘ ﹸ‬ ‫ﻴ‬‫ﺘ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻆ‬ ‫ﻴ ﹶﻘ ﹶ‬‫ﺘ‬‫ﺳ‬ ‫ﺍ‬ Oyanmaq, yuxudan durmaq

ON ALTINCI DßRS

‫ﻥ‬ ‫ﺁ‬‫ﺪ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺮ‬ ‫ﺠﻮﹺﻳ‬

 ‫ﺗ‬ Quranı düzgün oxumaq
‫ﺨﻢ‬‫ﺿ‬  Çox iri, çox yekə
‫ﺪ‬ ‫ﺋ‬‫ﺍ‬‫ ﹶﻓﻮ‬:‫ﺪﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﺋ‬‫ﻓﹶﺎ‬ Fayda
‫ﺪﺩ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ Müxtəlif
‫ﻑ‬
 ‫ﺍ‬‫ﻭ‬ Müfəssəl, ətraflı, təfsilatlı
‫ﻴﺢ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﺗ‬ Açıqlama
‫ﺆﱢﻟ ﹸﻔﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺆﱢﻟﻒ‬ ‫ﻣ‬ Müəllif
‫ﺆﱠﻟ ﹶﻔﺎﺕ‬ ‫ﻣ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺆﱠﻟﻒ‬ ‫ﻣ‬ Təlif edilmiş
‫ﻳﻊ‬‫ﻮﺩ‬ ‫ﺗ‬ Vidalaşmaq
‫ﻴﻒ‬‫ﻣ ﹶﻜ‬ Kondisioner
‫ﻴﻢ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ Laqer
‫ﺠﻞﹲ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ Yazılmış
‫ﺠﻞﹲ‬
‫ﺴ‬
 ‫ﻣ‬ Maqnitofon
‫ﺷ ﹺﺮ ﹶﻃﺔﹲ‬ ‫ ﹶﺃ‬:‫ﺷﺮﹺﻳﻂﹲ ﺝ‬ Kaset
‫ﺷ ﹶﻔ ﹶﻘﺔﹲ‬ Rəhm, şəfqət,
‫ﻤﺔﹲ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ Mərhəmət

253
‫ﺪﺛﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ :‫ﺪﺙﹲ ﺝ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻣ‬ Muhəddis (hədis rəvayət edən)
‫ﻼ ﹺﻡ‬‫ﺪ ﺑﹺﺎﻹﺳ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺚ‬
‫ﻳ ﹸ‬‫ﺣﺪ‬ İslamı təzə qəbul edən
‫ﻤﻞﹲ‬ ‫ﻧ‬ Qarışqa
‫ﲑ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺧ‬ Təhlükəli
‫ﺮﻃﹶﺎﻥﹲ‬ ‫ﺳ‬ Xərçəng
‫ﻉ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻉ‬ ‫ﺯ‬ ‫ﻭ‬ Paylamaq
‫ﻨ ﹸﺊ‬‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻨﹶﺄ‬‫ﻫ‬ Təbrik etmək
‫ﻒ‬ ‫ﺆﱢﻟ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻒ‬  ‫ﹶﺃﱠﻟ‬ Təlif etmək (kitab)
‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺸ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺷ‬ ‫ﺍ‬ Şiddətlənmək
‫ﻐ ﹸﻞ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻐ ﹶﻞ‬ ‫ﺷ‬ İşə salmaq (maşını)
‫ﻢ‬ ‫ﻳ ﹶﻜﱢﻠ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﹶﻛﱠﻠ‬ Danışdırmaq
‫ﻒ‬ ‫ﻮﱢﻗ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻭﱠﻗ‬ Durdurmaq
‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﻳ ﹶﻘ‬ - ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﹶﻗ‬ Öpmək
‫ﺼﻠﱢﻲ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺻﻠﱠﻰ‬  Namaz qılmaq
‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ ﹶﻜ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﹶﻛ‬ Təkbir etmək
‫ﺙ‬
‫ﻳ ﹺﺮ ﹸ‬ - ‫ﺙ‬
‫ﻭ ﹺﺭ ﹶ‬ Varis olmaq
‫ﲔ‬
 ‫ﺤ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﺎ ﹶﻥ‬‫ﺣ‬ Çatmaq, yetişmək
‫ﺆ ﱢﺫ ﹸﻥ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺃ ﱠﺫ ﹶﻥ‬ Azan vermək
‫ﻭ‬‫ﺒﺪ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺍ‬‫ﺑﺪ‬ Aydın olmaq
‫ﻢ‬ ‫ﺮ ﹺﺟ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺗ‬ Tərcümə etmək
‫ﺮ ﹺﻭ ﹸﻝ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻭ ﹶﻝ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻫ‬ Tələsərək yerimək, qaçmaq
‫ﺮ‬ ‫ﺜ‬‫ﻌ‬ ‫ﺒ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻌﹶﺜ‬ ‫ﺑ‬ Qarışdırmaq, səpmək
‫ﻕ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬  ‫ﻳ‬ - ‫ﻕ‬  ‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬  Doğru saymaq, təsdiq etmək
‫ﺒ ﹸﻞ‬‫ﺘ ﹶﻘ‬‫ﻳ‬ - ‫ﺒ ﹶﻞ‬‫ﺗ ﹶﻘ‬ Qəbul etmək

254
‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺳ‬ Təriflər demək
‫ﺢ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺿ‬
 ‫ﻭ‬ Aydınlaşdırmaq
‫ﻲ‬‫ﺴﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺳﻤ‬ Adlandırmaq
‫ﻲ‬‫ﺤﻴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺣﻴ‬ Salamlamaq
‫ﻲ‬‫ﺮﺑ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺭﺑ‬ Tərbiyə etmək, idarə etmək
‫ﺙ‬‫ﺪ ﹸ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻳ‬ – ‫ﺙ‬
‫ﺪ ﹶ‬ ‫ﺣ‬ Danışmaq
‫ﺐ‬ ‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﺗ‬‫ﺭ‬ Tərtib etmək
‫ﺢ‬ ‫ﺴﱢﻠ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺳﱠﻠ‬ Silahlandırmaq
‫ﻖ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻖ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ Asmaq
‫ﺪ‬ ‫ﺠﱢﻠ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﺟﱠﻠ‬ Cildləmək (kitab)
‫ﻮ ﹸﻥ‬ ‫ﻳﹶﻠ‬ – ‫ﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﹶﻟ‬ Rəngləmək
‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺣ‬ Çox həmd etmək
‫ﻢ‬ ‫ﻌﱢﻠ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﻋﱠﻠ‬ Öyrətmək
‫ﺐ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬  ‫ﺣ‬ ‫ﺭ‬ Salamlamaq
‫ﺟ ﹸﻞ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺟ ﹶﻞ‬ ‫ﹶﺃ‬ Təxirə salmaq
‫ﻦ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ - ‫ﻦ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺩ‬ Siqaret çəkmək
‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻦ‬ ‫ﻴ‬‫ﻋ‬ Təyin etmək
‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬ İşıqlandırmaq
‫ﻸ‬
ُ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻸ‬
َ ‫ﻣ‬ Doldurmaq
‫ﺏ‬
 ‫ﻭ‬‫ﻳﺆ‬ - ‫ﺏ‬  ‫ﺁ‬ Qayıtmaq

255
 ON YEDDÈNCÈ DßRS

‫ﺸ ﹺﺮﻑ‬ ‫ﻣ‬ Müdir, rəhbər

‫ﻲ‬ ‫ﻓ‬‫ﻁ ﺍﻟﱠﺜﻘﹶﺎ‬
‫ﺎ ﹸ‬‫ﻨﺸ‬‫ﺍﻟ‬ Mədəniyyət fəaliyyəti
‫ﺧﻄﹶﺎﺏ‬ Yazılı məktub, müraciət
‫ﹶﻓﺮﹺﻳﺪ‬ Yeganə, tək
‫ﺟﻪ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻣ‬ Yönəldilmiş
‫ﻴﻞﹲ‬‫ﺘﺤ‬‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ Mümkün olmayan, imkansız
‫ﻯ‬‫ﻫﺪ‬ Doğru yol, hidayət
‫ﺭ ﹰﺓ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ Üzr istəyirəm!
‫ﺐ‬ ‫ﺍﹺﻧ‬‫ﺟﻮ‬ :‫ ﺝ‬‫ﺎﹺﻧﺐ‬‫ﺟ‬ Tərəf
‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬‫ﺐ ﺍﻷ‬
 ‫ﺍﳉﹶﺎﹺﻧ‬ Sağ tərəf
‫ﺮ‬ ‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬‫ﺐ ﺍﻷ‬ ‫ﺍﳉﹶﺎﹺﻧ‬ Sol tərəf
‫ﹺﻧﻜﹶﺎﺡ‬ Nigah
‫ﻴﺔﹲ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻓﹺﻨ‬:‫ﺎﺀٌ ﺝ‬‫ﻓﻨ‬ Həyət, boş sahə
Bədəni dizdən göbəyə qədər
‫ﺯﺭ‬ ‫ ﹺﺇ‬:‫ ﺝ‬‫ﺍﺭ‬‫ﹺﺇﺯ‬
örtən paltar
Bədəni çiyindən göbəyə qədər
‫ﻳﺔﹲ‬‫ﺩ‬ ‫ ﺃﹶﺭ‬:‫ﺍﺀٌ ﺝ‬‫ﹺﺭﺩ‬
örtən paltar
ٌ‫ﺎﺀ‬‫ ﹺﺇﻣ‬:‫ﻣﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﹶﺃ‬ Qul qadın
‫ﺍﺕ‬‫ﺪﻭ‬ ‫ ﹶﻏ‬:‫ﻭﺓﹲ ﺝ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﹶﻏ‬ Səhər çıxmaq
‫ﺎﺕ‬‫ﻭﺣ‬ ‫ﺭ‬ :‫ﺣﺔﹲ ﺝ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺭ‬ Axşam qayıtmaq
‫ﺪﺓﹲ‬ ‫ﺌ‬‫ ﹶﺃ ﹾﻓ‬:‫ ﺝ‬‫ﺍﺩ‬‫ﹸﻓﺆ‬ Qəlb, ürək
‫ﺢ‬ ‫ﺼﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺻ‬  ‫ﹶﺃ‬ 1- Sabahlamaq, 2- olmaq
‫ﻔ ﹸﺊ‬ ‫ﻳ ﹾﻄ‬ – ‫ﹶﺃ ﹾﻃ ﹶﻔﹶﺄ‬ Söndürmək
‫ﻲ‬‫ﻌﻄ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻋﻄﹶﻰ‬ ‫ﹶﺃ‬ Vermək

256
‫ﻑ‬
 ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻑ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﹶﺃ‬ Rəhbərlik etmək
‫ﻖ‬ ‫ﻠ‬‫ﻐ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻖ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻏﹶﻠ‬ Bağlamaq
‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬‫ﺴ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﺳﹶﻠ‬ ‫ﹶﺃ‬ Təslim olmaq, İslamı qəbul etmək

‫ﻳ ﹾﺜﻨﹺﻲ‬ – ‫ﻰ‬‫ﹶﺃ ﹾﺛﻨ‬ Tərifləmək

‫ﺐ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻌ ﹺ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺐ‬ ‫ﺠ‬  ‫ﻋ‬ ‫ﹶﺃ‬ Xoşuna gəlmək
‫ﻰ‬‫ﻳ ﹾﺄﺑ‬ – ‫ﻰ‬‫ﹶﺃﺑ‬ Əks olmaq, zidd getmək
‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻳ‬ – ‫ﻢ‬ ‫ﺗ‬‫ﹶﺃ‬ Tamamlamaq
‫ﺳ ﹸﻞ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺳ ﹶﻞ‬ ‫ﺭ‬ ‫ﹶﺃ‬ Göndərmək
‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹾﻈ ﹺﻬ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻇ‬ Üzə çıxartmaq, zahirə çıxartmaq,

‫ﺮ‬ ‫ﻳ ﹶﻔ ﱢﻜ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﹶﻓ ﱠﻜ‬ Fikirləşmək, düşünmək

‫ﺐ‬ ‫ﻳﺠﹺﻴ‬ – ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﺟ‬ Cavab vermək
‫ﻚ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻮ‬‫ﻚ – ﻳ‬  ‫ﺷ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ Az qala (naqis fel)
‫ﺮ‬ ‫ﺨﹺﺒ‬
 ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ﹶﺃ‬ Xəbər vermək
‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﻘ‬ – ‫ﻡ‬ ‫ﹶﺃﻗﹶﺎ‬ Qaldırmaq, yerinə yetirmək
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﹶﺃ‬ Hazırlamaq
‫ﻲ‬‫ﻳ ﹾﻠﻘ‬ – ‫ﹶﺃﹾﻟﻘﹶﻰ‬ Atmaq
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺁ‬ İman gətirmək, inanmaq
‫ﺐ‬
 ‫ﻮ ﹺﺟ‬‫ﺐ – ﻳ‬
 ‫ﺟ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﹶﺃ‬ Vacib etmək
‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬‫ﻳﺪ‬ – ‫ﺭ‬ ‫ﺍ‬‫ﹶﺃﺩ‬ İdarə etmək
‫ﻩ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ ﹺﺮ‬ – ‫ﻩ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﹶﺃ ﹾﻛ‬ Məcbur etmək
‫ﺏ‬ ‫ﻌ ﹺﺮ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺏ‬  ‫ﺮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﹶﺃ‬ Erab etmək (sintaksis təhlil)
‫ﺐ‬ ‫ﻴ‬‫ﻳﺼ‬ - ‫ﺏ‬  ‫ﺎ‬‫ﹶﺃﺻ‬ Baş vermək, tutulmaq
‫ﻚ‬ ‫ﺴ‬ ِ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻚ‬  ‫ﺴ‬  ‫ﻣ‬ ‫ﹶﺃ‬ Tutmaq, saxlamaq
‫ﻡ‬ ‫ﺤ ﹺﺮ‬
 ‫ﻳ‬ - ‫ﻡ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﹶﺃ‬ İhram geyinmək (həccdə)

257
‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻋ‬ Tikmək
‫ﻲ‬‫ﺆﺗ‬ ‫ﻳ‬ – ‫ﻰ‬‫ﺁﺗ‬ Vermək
‫ﻲ‬‫ﻳﻘ‬ - ‫ﻭﻗﹶﻰ‬ Qorumaq

258
 ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Ə. C. Məmmədov “Ərəb dilinin qısa kursu” Bakı, Maarif, 1988.
2. “‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻣ‬ ‫ﻭ‬‫ﺟﺮ‬
 ‫ﺍ َﻷ‬ ‫ﺡ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ” Muhəmməd ibn Saleh əl-Useymin “Məktəbətul

Ənsar” Misir çapı.

3. “‫ﺤ ﹺﻮ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﺗ‬” Abdul-Əziz Muhəmməd əl-Fəxir (“əl-Əzhar”

universitetinin müəllimi)
4. “‫ﺤ ﹺﻮ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﻮ ﹸﻝ ﻓ‬‫”ﺍﻷﺻ‬ Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Səhl əs-Sirac

“Muəssəsətur-Risələ” Beyrut çapı.

5. “‫ﻲ‬‫ﺍﻓ‬‫ﺍﹾﻟﻮ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺤ‬
 ‫ﻨ‬‫ ”ﺍﻟ‬Abbas Həsən “Dəru-l-Məarif”.

6. “‫ﺏ‬
‫ﺍﻹﻋﺮﺍ ﹺ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮﺍ‬ ‫ﺼ ﹺﺮ ﹶﻗ‬
 ‫ﺘ‬‫ﺨ‬
 ‫ﻣ‬ ‫ﺡ‬
 ‫ﺮ‬ ‫ﺷ‬ ” Abdullah ibn Saleh əl-Fovzan
7. “‫ﺔ‬ ‫ﺮﺑﻴ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺍﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮﺍ‬ ‫ﻢ ﺍﻟ ﹶﻘ‬ ‫ﺠ‬
 ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ” Abdul-Ğani əd-Daqr
8. "‫ﺏ‬
‫ﺮ ﹺ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺴﺎ ﹸﻥ ﺍﻟ‬
 ‫ﻟ‬" Muhəmməd ibn Mukrim ibn Mənzur əl-İfriqi əl-

Misri
9. "‫ﺔ‬ ‫ﻴ‬‫ﺮﹺﺑ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺭ ﺍﹾﻟ‬ ‫ﺮﺍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ "ﹶﺃ‬Abdurrahman ibn Əbil-Vəfə
10. "‫ﻣﺎﻟﻚ‬ ‫ "ﺃﻭﺿﺢ ﺍﳌﺴﺎﻟﻚ ﺇﱃ ﺃﻟﻔﻴﺔ ﺍﺑﻦ‬Cəməluddin Abdulla əl-Ənsari
11. "‫ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬ ‫ "ﺍﻟﻜﺎﻣﻞ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ‬Abdullətif Abdurrahman əs-Said
12. "‫ﻭﻣﺒﻨﺎﻫﺎ‬ ‫ "ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎ‬Təməm Həssən
13. "‫ﺤﻮﹺ‬
 ‫ﻨ‬‫ﺍﻟ‬ ‫ﻲ‬‫ﻳ ﹸﺔ ﻓ‬‫ﺍ‬‫ "ﹶﺍﹾﻟ ﹺﻬﺪ‬Əli ibn Nəyif əş-Şəhud
14. "‫ﻣﺎﻟﻚ‬ ‫"ﺷﺮﺡ ﺍﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻋﻠﻰ ﺃﻟﻔﻴﺔ ﺍﺑﻦ‬ İbn Əqil Abdulla ibn

Abdurrahman əl-Uqeyli əl-Misri

15. "‫ﻭﺍﻹﻋﺮﺍﺏ‬ ‫ "ﻗﻮﺍﻋﺪ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ‬Omar ibn Abdulla əl-Omari

259
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÖN SÖZ 3
ÜÇÜNCÜ KİTAB 4
Birinci dərs 5
• ‫ﻲ‬  ‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﻭﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺏ‬‫ﻌﺮ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬Hallanan və hallanmayan sözlər 5
• ُ‫ﺎﺀ‬‫ ﻭ ﺍﹾﻟﺒﹺﻨ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫“ ﺍﻹ‬əl-Erab” və “əl-Binə” 6
• ِ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬  ‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺏ‬‫ﻌﺮ‬ ‫“ ﺍﳌﹸ‬əl-Morab” və “əl-Məbni” isimlər 7
• ِ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬  ‫ ﺍﻷ‬‫ﻦ‬‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﺒﻨﹺ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬əl-Məbni” (hallanmayan) isimlər 8
• ِ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬  ‫ﺎﺀِ ﺍﻷ‬‫ ﺑﹺﻨ‬‫ﺐ‬‫ﺒ‬‫ ﺳ‬Bəzi isim növlərinin “əl-Məbni” olmasına səbəb 12
• ‫ﺮﻑ‬ ‫ﺳﻢﹺ ﻟ ﹾﻠﺤ‬  ‫ ﺍﻻ‬‫ﺒﻪ‬‫ ﺷ‬‫ﻪ‬‫ﻭﺟ‬ ‫ ﺃ‬İsimlərin hərflərə oxşama cəhətləri 13
• ِ‫ﺎﺀ‬‫ﺳﻤ‬  ‫ﻲ ﺍﻷ‬‫ﻴﺔﹸ ﻓ‬‫ﺮﻋ‬ ‫ﻴﺔﹸ ﻭﺍﹾﻟﻔﹶ‬‫ ﺍﻷﺻﻠ‬‫ﻪ‬‫ﺎﺗ‬‫ﻼﻣ‬‫ﺍﺏﹺ ﻭﻋ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Hallanmanın növləri.
16
İsimlərdə əsli olan və əsli olmayan hal əlamətləri
• ‫ﻱ‬
 ‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺍﻟ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬Hal əlamətləri olmayan - “nəzərdə tutulan” isim
22
növləri
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻲ ﻓ‬ ‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺏ‬‫ﻌﺮ‬ ‫ ﺍﳌﹸ‬Fellərdən “əl-Morab” və “əl-Məbni” olanlar 28
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺍﺏﹺ ﻓ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Fellərin halları və hal əlamətləri 30
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻴﺔﹸ ﻓ‬‫ﺮﻋ‬ ‫ﻴﺔﹸ ﻭﺍﹾﻟﻔﹶ‬‫ﺍﺏﹺ ﺍﻷﺻﻠ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬‫ﺎﺕ‬‫ﻼﻣ‬‫ ﻋ‬Fellərdə əsli olan və əsli
30
olmayan hal əlamətləri
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ﻲ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻱ ﻓ‬
 ‫ﻳﺮﹺ‬‫ﺘ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺍﻟ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺍﻹ‬Hal əlamətləri “nəzərdə tutulan” -
32
olmayan - fel növləri
• ‫ﻤﻠﹶﺔ‬‫ﺍﺏﹺ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺇ‬‫ﺪ‬‫ﺍﻋ‬‫ ﻗﹶﻮ‬Cümləni erab etməyin qaydaları 37
• ‫ﻴﺔ‬‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺎﺕ‬‫ﻤ‬‫ ﺍﻟﻜﹶﻠ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫“ ﺇ‬əl-Məbni” (hallanmayan) isimlərin erabı 39
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺇ‬Fellərin erabı 41
İkinci dərs 42
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﺍﻭ‬‫ ﻭ‬Hal bildirən “vav” ‫ﻭ‬ 42
• ‫ﻨﻘﹸﻮﻝﹲ‬‫ﻞﹲ ﻭ ﻣ‬‫ﺠ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ ﻣ‬:‫ﻌﻞﹺ‬ ‫ﺳﻢﹺ ﺍﹾﻟﻔ‬
 ‫ ﺍ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Feli isimlərin növləri: sadə və
44
düzətlmə feli isimlər
• "‫ﻯ‬‫ "ﻟﹶﺪ‬Məkan zərfi 47
• ‫ﺓﹸ‬‫ﺪ‬‫ﺍﺋ‬‫ﻦ ﺍﻟﺰ‬ ‫ ﻣ‬Cümləyə əlavə olunan ‫ﻦ‬‫ ﻣ‬hərfu-cəri 49
• ‫ﻮﻉﹺ‬‫ﻤ‬‫ﻰ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﻬ‬‫ﻨﺘ‬‫ﻎﹸ ﻣ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬Son cəm” modelləri 51
• َ‫ﺎﺀ‬‫ﺪﻋ‬ ‫ ﺍﻟ‬‫ﻴﺪ‬‫ﻔ‬‫ﻱ ﻳ‬‫ﻲ ﺍﻟﱠﺬ‬‫ﺎﺿ‬‫ﻌﻞﹸ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫“ ﺍﹾﻟﻔ‬Dua” mənasında işlənən madi feli 54

260
Üçüncü dərs 55
• ‫ﻮﻝﹺ‬‫ﺠﻬ‬
 ‫ ﹾﻠﻤ‬‫ﻲ ﻟ‬ ‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﺠ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﻌﻞﹸ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻔ‬Üçköklü mücərrəd felin məchul
55
növü
• ‫ﻞﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﻋ‬‫ﺐ‬‫ﺎﺋ‬‫ ﻧ‬Naib fail 62
• ‫ﻞﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﻋ‬‫ ﹾﺬﻑ‬‫ ﺣ‬‫ﺍﺽ‬‫ ﺃﹶ ﹾﻏﺮ‬Feli “məchul” növə salıb faili pozmağın
63
məqsədləri
• ‫ﺐ‬‫ﻨﺴ‬‫ ﺍﻟ‬Nisbi sifətlər 67
• "... ‫ﺎ‬‫ ﻭ ﺇﻣ‬,... ‫ﺎ‬‫ﺎﻧﹺﻲ "ﺇﻣ‬‫ﻌ‬‫“ ﻣ‬Ya ..., ya da ...” bağlayıcısının mənaları 70
• ‫ﻲ‬ ‫ﻤﻌ‬ ‫ﻨﺲﹺ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ ﺍﹾﻟﺠﹺ‬‫ﺳﻢ‬ ‫ ﺍ‬Cəm bildirən ümumi isimlər 71
Dördüncü dərs 73
• ‫ﻞﹺ‬‫ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﻋ‬‫ﺳﻢ‬
 ‫“ ﺍ‬İsmu fail” (indiki zaman feli sifəti) 74
• ‫ﻳﺔﹸ‬‫ﺎﺯﹺ‬‫ﺠ‬‫ﺎ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ ﻣ‬Hicaz qəbiləsinin işlətdiyi ‫ﺎ‬‫ ﻣ‬inkar ədatı 78
Beşinci dərs 82
• ‫ﻮﻝﹺ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺳﻢ‬
 ‫“ ﺍ‬İsmu məful” (keçmiş zaman feli sifəti) 82
• ‫ﺎﻝﹺ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻦ‬‫ﻮﻝﹺ ﻣ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﺳﻢﹺ ﺍﹾﻟﻤ‬
 ‫ﺎﻏﹶﺔﹸ ﺍ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬İsmu məful”un düzəlmə qaydası 83
Altıncı dərs 88
• ‫ﻜﹶﺎﻥ‬‫ ﻭﺍﻟﹾﻤ‬‫ﺎﻥ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻤﺎ ﺍﻟ‬‫ﺳ‬‫ ﺍ‬Zaman və məkan bildirən isimlər 88
Yeddinci dərs 93
• ‫ ﺍﻵﻟﹶﺔ‬‫ﻢ‬‫ﺳ‬‫ ﺍ‬Alət bildirən isimlər 93
Səkkizinci dərs 95
• ‫ﺓﹸ‬‫ﺮ‬‫ﻨﻜ‬‫ﻌﺮﹺﻓﹶﺔﹸ ﻭﺍﻟ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik 96
• ‫ﺮ‬‫ﺎﺋ‬‫ﻀﻤ‬ ‫ ﺍﻟ‬,‫ﻌﺮﹺﻓﹶﺔ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺎﻡ‬‫ ﺃ ﹾﻗﺴ‬Müəyyənliyin növləri, “Damirlər” 96
• ‫ﻠﹶﻢ‬‫“ ﺍﹾﻟﻌ‬Ələm” (Xüsusi isimlər) 97
• ‫ﺓ‬‫ﺎﺭ‬‫ ﺍﻹﺷ‬‫ﺳﻢ‬  ‫“ ﺍ‬İsmul-İşəra” (İşarə əvəzlikləri) 100
• ‫ﻮﻝﹸ‬‫ﻮﺻ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺳﻢ‬  ‫“ ﺍﻻ‬İsmul-movsul” (Nisbi əvəzliklər) 104
• ‫ﻌﺮﹺﻳﻒ‬ ‫ﺘ‬‫ ﺑﹺـ"ﺍﻝ" ﺍﻟ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ "ﺍﻝ" ﺍﳌﹸﻌ‬ədatı ilə müəyyənləşən isimlər 108
• ‫ﻌﺮﹺﻓﹶﺔ‬ ‫ ﺇﻟﹶﻰ ﻣ‬‫ﺎﻑ‬‫ﻀ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬Müəyyənliyə izafə olunmuş isimlər” 112
• ِ‫ﺍﺀ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺓﹸ ﺑﹺﺎﻟ‬‫ﻮﺩ‬‫ ﹾﻘﺼ‬‫ﺓﹸ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺮ‬‫ﻨﻜ‬‫“ ﺍﻟ‬Müəyyən şəxsi nəzərdə tutmaqla nəkira ismə
113
edilən xitab”
Doqquzuncu dərs 115
• ‫ﺎﻓﹶﺔ‬‫ﻺﺿ‬‫ﻢﹺ ﻟ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺬﹶﻛﱠﺮﹺ ﺍﻟﺴ‬‫ﻤﻊﹺ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ ﺟ‬‫ﻰ ﻭ‬‫ﺜﹶﻨ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻮﻥ‬‫ ﻧ‬‫ ﹾﺬﻑ‬‫“ ﺣ‬Təsniyə” və “düzgün kişi
115
cinsi cəmi”ndəki ‫“ ﻥ‬nun” hərfinin izafə səbəbindən düşməsi
• ‫ﻜﹶﱢﻠﻢﹺ‬‫ﺘ‬‫ﺎﺀِ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺔﹲ ﺇﻟﹶﻰ ﻳ‬‫ﻨ‬‫ﺎﻛ‬‫ﺎﺀٌ ﺳ‬‫ﻭ ﻳ‬ ‫ ﺃ‬,‫ﻒ‬‫ ﺃﻟ‬‫ﻩ‬‫ﺮ‬‫ﻱ ﺁﺧ‬‫ﺳﻢﹺ ﺍﻟﱠﺬ‬ ‫ﺎﻓﹶﺔﹸ ﺍﻻ‬‫ ﺇﺿ‬Sonu sakin “əlif” və ya
“yə” ilə bitən isimlərin I şəxsin təki ‫ ـِﻲ‬bitişən əvəzliyinə izafə 116
olunması
• ‫ﻼﹶ‬‫ ﻛ‬və ‫ﺎ‬‫ﻠﺘ‬‫ ﻛ‬isimləri 117

261
 • ‫ﻲ‬‫ ﹾﺄﺗ‬‫ﻰ – ﻳ‬‫“ ﺃﺗ‬Gəldi – gəlir” felinin əmr forması 119
Onuncu dərs 121
• ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ﺍﻋ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬‫ﻤﻠﹶﺔﹸ ﻭ‬ ‫ ﺍﹾﻟﺠ‬Cümlə və növləri 121
• ‫ﻴﺔﹸ‬‫ﺳﻤ‬  ‫ﻤﻠﹶﺔﹸ ﺍﻻ‬ ‫ ﺍﹾﻟﺠ‬İsmi cümlə 122
• ‫ﻴﺔﹸ‬‫ﻌﻠ‬ ‫ﻤﻠﹶﺔﹸ ﺍﹾﻟﻔ‬ ‫ ﺍﹾﻟﺠ‬Feli cümlə 124
• ‫ﻭﻉﹺ‬‫ﺸﺮ‬  ‫ﺎﻝﹸ ﺍﻟ‬‫“ ﺃ ﹾﻓﻌ‬Başlanğıc” bildirən fellər 127
On birinci dərs 129
• ‫ﺮ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟﺨ‬‫ﺃﹸ ﻭ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬Mübtəda və xəbər 129
• ‫ﺃﹸ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬Mübtəda 129
• ‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Mübtədanın növləri 131
• ‫ﻩ‬‫ﻴﺮ‬‫ﻨﻜ‬‫ﺗ‬‫ ﻭ‬‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻌﺮﹺﻳﻒ‬ ‫ ﺗ‬Mübtədanın “məarifə” və “nəkira” olması 131
• ‫ﺓ‬‫ﺮ‬‫ﻨﻜ‬‫ﺍﺀِ ﺑﹺﺎﻟ‬‫ﺪ‬‫ﺑﺘ‬‫ ﺍﻻ‬‫ﻮﻏﹶﺎﺕ‬ ‫ﺴ‬‫ ﻣ‬Mübtədanın “nəkira” ola bilməsi halları 132
• ‫ﺮ‬‫ﺒ‬‫ ﺍﹾﻟﺨ‬Xəbər 136
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ ﺍﹾﻟﺨ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Xəbərin növləri 136
• ‫ﻤﻠﹶﺔ‬ ‫ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺒﻪ‬‫ ﺷ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫ ﺃ‬Şibhu cümlənin növləri 140
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟﺨ‬‫ ﻭ‬‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻴﻦ‬‫ ﺑ‬‫ﻴﺐ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﺘ‬‫ ﺍﻟ‬İsmi cümlədə mübtəda və xəbərin tərtibi 140
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﱘﹺ ﺍﹾﻟﺨ‬‫ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺗ‬‫ﺍﺯ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬Xəbərin önə keçməsinin caiz (icazəli) olması 141
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﱘﹺ ﺍﹾﻟﺨ‬‫ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺗ‬‫ﻮﺏ‬‫ﺟ‬‫ ﻭ‬Xəbərin önə keçməsinin vacib olması 142
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﱘﹺ ﺍﹾﻟﺨ‬‫ ﹾﻘﺪ‬‫ ﺗ‬‫ﻨﻊ‬‫ ﻣ‬Xəbərin önə keçməsinin qadağan olması 143
• ‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﺍﹾﻟﺨ‬‫ ﻭ‬‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﹾﺬﻑ‬‫ ﺣ‬Mübtəda və xəbərin düşməsi 145
• ‫ﺃ‬‫ﺪ‬‫ﺒﺘ‬‫ﺮﹺ ﻟ ﹾﻠﻤ‬‫ﺒ‬‫ﻘﹶﺔﹸ ﺍﹾﻟﺨ‬‫ﻄﹶﺎﺑ‬‫ ﻣ‬Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması 146
On ikinci dərs 147
• ‫ﺮﻑ‬ ‫ ﺃﻭﹺ ﺍﻟﻈﱠ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻮﻝﹸ ﻓ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬Məful fihi” və ya “Zərf” 147
• ‫ﺮﻑ‬ ‫ ﺍﻟﻈﱠ‬‫ﺎﻡ‬‫ ﺃ ﹾﻗﺴ‬Zərfin növləri 148
• ‫ﺎﻥ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ ﺍﻟ‬‫ﺮﻑ‬ ‫“ ﻇﹶ‬Zaman zərfi” 149
• ‫ﻜﹶﺎﻥ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺮﻑ‬ ‫“ ﻇﹶ‬Məkan zərfi” 151
• ‫ﻭﻑ‬‫ ﺍﻟ ﱡﻈﺮ‬‫ﻦ‬‫ﻲ ﻣ‬  ‫ﺒﻨﹺ‬‫ ﻭﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺏ‬‫ﻌﺮ‬ ‫“ ﺍﹾﻟﻤ‬əl-Morab” və “əl-Məbni” zərflər 152
• ‫ﺮﻑ‬ ‫ﻦﹺ ﺍﻟﻈﱠ‬‫ ﻋ‬‫ﺐ‬‫ﺎﺋ‬‫ ﺍﻟﻨ‬Zərfi əvəz edən isimlər 155
• ‫ﺒﻞﹶ‬‫“ ﻗﹶ‬öncə” və ‫ﻌﺪ‬ ‫“ ﺑ‬sonra” zərfləri 157
• ‫ﻴﺔﹸ‬‫ﺮﻃ‬ ‫ﺸ‬
 ‫" ﺍﻟ‬‫“ "ﻟﹶﻮ‬Əgər” şərt bağlayıcısı 159
On üçüncü dərs 162
• ‫ﺎﺭﹺﻉﹺ‬‫ﻀ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺍﺯﹺﻡ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬Mudari felini cəzm edən ədatlar 162
• ‫ﺪﺍ‬‫ﺍﺣ‬‫ﻌﻼﹰ ﻭ‬ ‫ ﻓ‬‫ﺠﺰﹺﻡ‬
 ‫ﺎ ﻳ‬‫ ﻣ‬Bir feli cəzm edən ədatlar 162
• ‫ﺎﺭﹺﻉﹺ ﺑﹺﺎﻟﻄﱠﻠﹶﺐﹺ‬‫ﻀ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺰﻡ‬ ‫ ﺟ‬Mudari felinin “tələb”in cavabında cəzm
166
olunması

262
 • ‫ﺔ‬‫ﺪﺑ‬ ‫ﻨ‬‫ ﺍﻟ‬‫ﺳﻠﹸﻮﺏ‬ ‫ ﺃ‬Ağrı və acını ifadə etməyin üslubu 168
• ‫ ﺁﻩ‬İsim-feli 170
On dördüncü dərs 171
• ‫ﻴﺔﹸ‬‫ﺮﻃ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬Şərt mənasını verən ‫ ﺇﺫﹶﺍ‬bağlayıcısı 171
•  ‫ﺍﺏﹺ ﺍﻟ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬‫ﺍﻥ‬‫ﺮ‬‫ ﭐ ﹾﻗﺘ‬‫ﻮﺏ‬‫ﺟ‬‫“ ﻭ‬Şərtin cavabı”na ‫ ﻓﹶـ‬qoşulmasını vacib
ِ‫ ﺑﹺﭑﹾﻟﻔﹶﺎﺀ‬‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬
174
edən hallar
• ‫ﻴﺔﹸ‬‫ﺮﻃ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ – ﺇﺫﹶﺍ ﺍﻟ‬nin erabına misallar 176
On beşinci dərs 177
• ‫ﻴﻦﹺ‬‫ﻌﻠﹶ‬ ‫ ﻓ‬‫ﺠﺰﹺﻡ‬
 ‫ﺎ ﻳ‬‫ ﻣ‬,‫ﺎﺭﹺﻉﹺ‬‫ﻀ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺍﺯﹺﻡ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬Eyni zamanda iki feli cəzm edən ədatlar 177
• ‫ﺍﺏﹺ‬‫ﻮ‬‫ ﻭﺍﹾﻟﺠ‬‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬  ‫ﻌﻞﹺ ﺍﻟ‬ ‫ ﻓ‬‫ﺍﻉ‬‫ﻧﻮ‬‫“ ﺃ‬Şərt cümləsi” və “şərtin cavabı”nın növləri 180
•  ‫ﺍﺏﹺ ﺍﻟ‬‫ﻮ‬‫ ﺟ‬‫ﺍﻥ‬‫ﺮ‬‫ﻮﺏﹺ ﭐ ﹾﻗﺘ‬‫ﺟ‬‫ﻮ‬‫ﻊﹺ ﻟ‬‫ﺍﺿ‬‫ﻮ‬‫ﻴﺔﹸ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻘ‬‫“ ﺑ‬Şərtin cavabı”na ‫ﻓﹶـ‬
ِ‫ ﺑﹺﭑﹾﻟﻔﹶﺎﺀ‬‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬
182
qoşulmasını vacib edən digər hallar
• ‫ﺮﻁ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ ﺍﻟ‬‫ﺍﺕ‬‫ﻭ‬‫ ﺃﺩ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫“ ﺇ‬Şərt ədatları”nın erabı 185
• ‫ﻳﺔﹸ‬‫ﺮﹺ‬‫ﺒ‬‫ﻢ ﺍﹾﻟﺨ‬ ‫ ﻛﹶ‬‫ﻴﺔﹸ ﻭ‬‫ﺎﻣ‬‫ ﹾﻔﻬ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ﻢ ﺍﻻ‬ ‫“ ﻛﹶ‬sual əvəzliyi” və “çoxluq bildirən” ‫ﻢ‬ ‫ﻛﹶ‬ 189
• (‫ )ﻛﹶﻢ‬‫ﺍﺏ‬‫ﻋﺮ‬ ‫ ﺇ‬- ‫ ﻛﹶﻢ‬əvəzliyinin erabı 192
• ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ ﺣ‬hərfu-cərinin mənaları 294
• "‫ﺎ‬‫ﻣﺮﹴ "ﻫ‬ ‫ﻌﻞﹴ ﺃ‬ ‫ ﻓ‬‫ﺳﻢ‬ ‫ ﺍ‬Feli isim ‫ﺎ‬‫ﻫ‬ 295
• ‫ ﻛﹶﺎﻥﹶ‬felinin mudarisindən ‫ ﻥ‬hərfinin düşməsi 296
• ‫ﲑﹺ‬‫ﺼﻐ‬
 ‫ﺘ‬‫ﻎﹸ ﺍﻟ‬‫ﻴ‬‫ ﺻ‬İsimlərin “təsğir” (kiçiltmə) formaları 298
On altıncı dərs 201
• ‫ﻲ‬  ‫ﺮﻓ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ﺍﻥﹸ ﺍﻟ‬‫ﻴﺰ‬‫ﭐﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺮﻑ‬ ‫ﺼ‬
 ‫ ﺍﻟ‬Sarf və sarf meyarı 201
• ‫ﻌﻞﹺ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻔ‬‫ﺍﺏ‬‫ﺑﻮ‬‫ ﺃﹶ‬Felin babları 206
• "‫ﻌﻞﹶ‬ ‫ "ﻓﹶ‬‫ﺎﺏ‬‫ ﺑ‬,‫ﻳﺪ‬‫ﺰﹺ‬‫ﻲ ﺍﹾﻟﻤ‬  ‫ﺎﻝﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺍﻥﹸ ﺍﻷَ ﹾﻓﻌ‬‫ﻭﺯ‬ ‫“ ﺃ‬Suləsi məzid” fellərin vəznləri,
213
"‫ﻞﹶ‬‫ "ﻓﹶﻌ‬babı
• ‫ﺓ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ ﺍﳌﹸﺠ‬‫ﻴﺔ‬‫ﻴﺮﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺎﻝﹺ ﻏﹶ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﺭ‬‫ﺼﺪ‬
 ‫“ ﻣ‬Üçköklü mücərrəd” olmayan fellərin
214
məsdəri
• ‫ﺓ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ ﺍﳌﹸﺠ‬‫ﻴﺔ‬‫ﻴﺮﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺎﻝﹺ ﻏﹶ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻦ‬‫ﺎﺭﹺﻉﹺ ﻣ‬‫ﻀ‬‫ﺎﻏﹶﺔﹸ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬Üçköklü mücərrəd” olmayan
215
fellərin mudarisi (indiki-gələcək zamanı)
• ‫ﺓ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ ﺍﳌﹸﺠ‬‫ﻴﺔ‬‫ﻴﺮﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺎﻝﹺ ﻏﹶ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻦ‬‫ﻣﺮﹺ ﻣ‬ ‫ﺎﻏﹶﺔﹸ ﺍﻷ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬Üçköklü mücərrəd” olmayan
216
fellərin əmr forması
• ‫ﺓ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ ﺍﳌﹸﺠ‬‫ﻴﺔ‬‫ﻴﺮﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺎﻝﹺ ﻏﹶ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻦ‬‫ﻮﻝﹺ ﻣ‬‫ ﹾﻔﻌ‬‫ﺳﻢﹺ ﺍﹾﻟﻤ‬ ‫ﻞﹺ ﻭ ﺍ‬‫ﺳﻢﹺ ﺍﹾﻟﻔﹶﺎﻋ‬ ‫ﺎﻏﹶﺔﹸ ﺍ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬Üçköklü
217
mücərrəd” olmayan fellərin “ismu fail” və “ismu məful”u
• ‫ﺓ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ ﺍﳌﹸﺠ‬‫ﻴﺔ‬‫ﻴﺮﹺ ﺍﻟﺜﱡﻼﺛ‬‫ﺎﻝﹺ ﻏﹶ‬‫ ﺍﻷ ﹾﻓﻌ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻜﹶﺎﻥ‬‫ ﻭﺍﹾﻟﻤ‬‫ﺎﻥ‬‫ﺰﻣ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬ ‫ﺳﻤ‬ ‫ﺎﻏﹶﺔﹸ ﺍ‬‫ﻴ‬‫“ ﺻ‬Üçköklü mücərrəd”
218
olmayan fellərin “ismu zaman və məkan”ı

263
On yeddinci dərs 220
• "‫ﻞﹶ‬‫ "ﺃﹶ ﹾﻓﻌ‬‫ﺎﺏ‬‫ﻞﹶ" ﺑ‬‫ "ﺃﹶﻓﹾﻌ‬babı 220
• "‫ﻞﹶ‬‫ "ﺃﹶ ﹾﻓﻌ‬babının mudarisi və əmri 223
• "‫ﻞﹶ‬‫ "ﺃﹶ ﹾﻓﻌ‬babında gələn bəzi fellərin mənaları ‫ﻲ‬‫ﻌﻄ‬ ‫ﻋﻄﹶﻰ – ﻳ‬ ‫ ﺃﹶ‬feli 225
• ‫ﺼﺒﹺﺢ‬
 ‫ ﻳ‬- ‫ﺢ‬‫ﺻﺒ‬
 ‫ ﺃﹶ‬feli 226
• ‫ﻚ‬‫ﻮﺷ‬‫ ﻳ‬- ‫ﻚ‬‫ﻭﺷ‬ ‫ ﺃﹶ‬naqis feli 227
• ِ‫ﺍﺀ‬‫ﺪ‬‫ﺑﺘ‬‫ ﺍﻻ‬‫ ﻻﻡ‬Cümlənin əvvəlinə qoşulan ‫ ﻟﹶـ‬ədatı 228
• ‫ﺔﹸ‬‫ﻤ‬‫ﺒﻬ‬‫ﺔﹸ ﺍﳌﹸ‬‫ﺎﻣ‬‫ﺓﹸ ﺍﻟﺘ‬‫ﺮ‬‫ﻨﻜ‬‫ﺎ ﺍﻟ‬‫ ﻣ‬Nəkira (qeyri-müəyyən), tam, mubhəm “‫ﺎ‬‫”ﻣ‬ 229
• ‫ﻦ‬‫“ ﺍﺑ‬oğul” sözündə həmzənin düşməsi şərtləri 230
3-cü kitabda varid olan yeni sözlər 231
İstifadə olunan ədəbiyyat 259

264