10.

SINIF

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI

DERS NOTLARI

BURAK NARİN
I. TARİH İÇİNDE TÜRK EDEBİYATI
* Edebiyat tarihi, edebi eserlerle o eserleri yaratanları
Edebiyat-Tarih İlişkisi sosyal çevresiyle beraber inceler. Böylece atalarımızın
* Her edebî metnin, içinde oluştuğu tarihî bir dönem vardır duygu, düşünce ve sanat anlayışları hakkında bize bilgi
ve edebî metinlerin hepsinde bu tarihî dönemlerin izlerini aktarır. Bir başka deyişle edebiyat tarihi
görmek mümkündür. Edebî metinlerin temasını tarihî ……………………………………………………………
dönemler etkiler, bu eserleri doğru yorumlayabilmek için o ……………………………………………………………
dönemin tarihî olaylarını iyi bilmek gerekir. Bazı edebî ………………………………………. bir bilim dalıdır.
metinler, oluştuğu dönemin izlerini taşırken, bazıları da
konusunu tamamen tarihî gerçeklerden alabilir. Bu tür
metinler, tarihe ışık tutabilir, tarih bilimine kaynaklık * Edebiyat tarihi aracılığıyla değişik çağlardaki kültür
edebilir. birikimimizi tanırız. Toplumların düşünce yapılarını,
dünya görüşlerini öğreniriz. Bütün bu bilgiler bir edebiyat
eserinin değerlendirilmesinde bize yol gösterir.
*Edebiyat tarihi,…………………………………………… Ülkemizde Batılı anlamda edebiyat tarihi çalışmaları
…………………………………………………………… Tanzimat döneminde başlar. Bu alandaki ilk kapsamlı
…………………………………… bilim dalıdır. Edebiyat çalışma …………………’nün 1928 yılında yayımladığı
tarihinin amacı, edebî eseri incelemektir. Bu bağlamda “Edebiyat Tarihi” adlı eserdir. Ayrıca Ahmet Hamdi
onun amacı sanatsaldır. Oysa tarih için önemli olan Tanpınar, Agâh Sırrı Levent, Nihat Sami Banarlı, Vasfi
bilgidir ve bu sanatsal bir nitelik taşımayabilir. Edebiyat Mahir Kocatürk bu konuda önemli araştırmalar
tarihi için edebî eserin kendisi önemliyken, tarih için yapmışlardır.
eserden elde edilecek bilgi önemlidir.
*Tarih, geçmiş dönemlerdeki olayları, savaşları,
uygarlıkları belgelere dayanarak, yer ve zaman göstererek * Tarihçi ve edebiyat tarihçisi ……….. üzerinde çalışır;
inceleyen bilim dalıdır. Edebiyat tarihi ise ama aynı yöntemi kullanmakla birlikte, uygulamada
……………………………………………………….…… birbirlerinden ayrılır. Tarihçinin üzerinde çalıştığı geçmiş,
…………… çıkarır. ………………………………………………………….tur.
Edebiyat tarihçisinin konusu olan geçmiş ise
………………………………………………………….dir.
*Tarihin incelediği olay sona ermiştir, ancak edebiyat
tarihinin incelediği eserin etkisi ………………….dir. * Tarihçi, kişiler üzerinde …………………… oranında
Bir başka deyişle edebiyat tarihi ulusumuzun dururken; edebiyat tarihçisi,……………………………….
başlangıcından günümüze kadar üretilen edebi eserleri ……………………... üzerinde durur.
tarihsel gelişim çizgisi içerisinde incelerken, o dönemin
kültür ve sanat anlayışına bağlı kalır. Kişisel zevk ve * Tarihçi, incelediği eserlerdeki kişisel görüşleri bir yana
heyecanını bir ölçüt olarak ele almaz. bırakmak zorundayken, edebiyat tarihçisi
……………………………………………………………
…………………………………………………..Edebiyat
tarihçisi, sanatçının özelliklerini ve onun incelediği çağın
dilini, zevkini, edebî karakterini inceler. Bu bağlamda
sanatçının özelliklerini ve çağdaşlarından
ayrıldığı noktaları saptar. Edebî eserlere
araştırmalar yapar.
* Tarih, …………………………………… inceler. Çevre,
kültür, ekonomi, güzel sanatlar gibi insanı ilgilendiren her
şey onun ilgi alanına girer. Edebiyat tarihinin konusu ise
……………………………………………………………
……………………….dir.
Süleymaniye’de Bayram Sabahı
Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede
Bir mehâbetli sabah oldu Süleymâniye`de
Kendi gök kubbemiz altında bu bayram saati,
Dokuz asrında bütün halkı, bütün memleketi
Yer yer aksettiriyor mavileşen manzaradan,
Kalkıyor tozlu zaman perdesi her an aradan.
Gecenin bitmeye yüz tuttuğu andan beridir,
Duyulan gökte kanat, yerde ayak sesleridir.
Bir geliş var!.. Ne mübârek, ne garîb âlem bu!..
Hava boydan boya binlerce hayâletle dolu...
Her ufuktan bu geliş eski seferlerdendir;
O seferlerle açılmış nice yerlerdendir.
Bu sükûnette karıştıkça karanlıkla ışık
Yürüyor, durmadan, insan ve hayâlet karışık;
Kimi gökten, kimi yerden üşüşüp her kapıya,
Giriyor, birbiri ardınca, ilâhî yapıya.
Tanrının mâbedi her bir tarafından doluyor,
Bu saatlerde Süleymâniye târih oluyor.
Ordu-milletlerin en çok döğüşen, en sarpı
Adamış sevdiği Allah`ına bir böyle yapı.
En güzel mâbedi olsun diye en son dînin
Budur öz şekli hayâl ettiği mîmârînin.
Görebilsin diye sonsuzluğu her yerden iyi,
Seçmiş İstanbul`un ufkunda bu kudsî tepeyi;
Taşımış harcını gâzîleri, serdârıyle,
Taşı yenmiş nice bin işçisi, mîmâriyle.
Hür ve engin vatanın hem gece, hem gündüzüne,
Uhrevî bir kapı açmış buradan gökyüzüne,
Taa ki geçsin ezelî rahmete ruh orduları..
Bir neferdir, bu zafer mâbedinin mîmârı.
Ulu mâbed! Seni ancak bu sabah anlıyorum;
Ben de bir vârisin olmakla bugün mağrûrum;
Bir zaman hendeseden âbide zannettimdi;
Kubben altında bu cumhûra bakarken şimdi,
Senelerden beri rüyâda görüp özlediğim
Cedlerin mağfiret iklîmine girmiş gibiyim.
Dili bir, gönlü bir, îmânî bir insan yığını
Görüyor varlığının bir yere toplandığını;
Büyük Allah`ı anarken bir ağızdan herkes
Nice bin dalgalı Tekbîr oluyor tek bir ses;
yönelik
Yükselen bir nakaratın büyüyen velvelesi,
Nice tuğlarla karışmış nice bin at yelesi!
Gördüm ön safta oturmuş nefer esvaplı biri
Dinliyor vecd ile tekrar alınan Tekbîr`i
Ne kadar saf idi sîmâsı bu mü`min neferin!
Kimdi? Bânisi mi, mîmârı mı ulvî eserin?
Taa Malazgirt ovasından yürüyen Türkoğlu
Bu nefer miydi? Derin gözleri yaşlarla dolu,
Yüzü dünyâda yiğit yüzlerinin en güzeli,
Çok büyük bir iş görmekle yorulmuş belli;
Hem büyük yurdu kuran hem koruyan kudretimiz
Her zaman varlığımız, hem kanımız hem etimiz;
Vatanın hem yaşayan vârisi hem sâhibi o,
Görünür halka bu günlerde teselli gibi o,
Hem bu toprakta bugün, bizde kalan her yerde,
Hem de çoktan beri kaybettiğimiz yerlerde.
Karşı dağlarda tutuşmuş gibi gül bahçeleri,
Koyu bir kırmızılık gökten ayırmakta yeri.
Gökte top sesleri var, belli, derinden derine;
Belki yüzlerce şehir sesleniyor birbirine.
Çok yakından mı bu sesler, çok uzaklardan mı?
Üsküdar`dan mı? Hisar`dan mı? Kavaklar`dan mı?
Bursa`dan, Konya`dan, İzmir`den, uzaktan uzağa,
Çarpıyor birbiri ardınca o dağdan bu dağa;
Şimdi her merhaleden, taa Bâyezîd`den, Van`dan,
Aynı top sesleri birbir geliyor her yandan.
Ne kadar duygulu, engin ve mübârek bu seher!
Kadın erkek ve çocuk, gönlü dolanlar, yer yer,
Dinliyor hepsi büyük hâtırâlar rüzgârını,
Çaldıran topları ardınca Mohaç toplarını.
Gökte top sesleri, bir bir, nerelerden geliyor?
Mutlaka her biri bir başka zaferden geliyor:
Kosova`dan, Niğbolu`dan, Varna`dan, İstanbul`dan..
Anıyor her biri bir vak`ayı heybetle bu an;
Belgrad`dan mı? Budin, Eğri ve Uyvar`dan mı?
Son hudutlarda yücelmiş sıra dağlardan mı?
Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor?
Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor!..
Adalar`dan mı? Tunus`dan m, Cezayir`den mi?
Hür ufuklarda donanmış iki yüz pâre gemi
Yeni doğmus aya baktıkları yerden geliyor;
O mübârek gemiler hangi seherden geliyor?
 Ulu mâbedde karıştım vatanın birliğine.
Çok şükür Allaha, gördüm, bu saatlerde yine
Yaşayanlarla beraber bulunan ervâhı.
Doludur gönlüm ışıklarla bu bayram sabahı.
Akıncılar
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik
Haykırdı, ak tolgalı beylerbeyi "İlerle!"
Bir yaz günü geçtik Tuna'dan kafilelerle
Şimşek gibi atıldık bir semte yedi koldan
Şimşek gibi Türk atlarının geçtiği yoldan
Bir gün yine doludizgin atlarımızla
Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla
Cennette bu gün gülleri açmış görürüz de
Hâlâ o kızıl hâtıra gitmez gözümüzde
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik
Yahya Kemal Beyatlı
Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasındaki
Ölçütler
* Toplumun yaşadığı coğrafi çevre, toplum hayatında
meydana gelen siyasal ve toplumsal gelişmeler edebiyatı
doğrudan ilgilendirir. Savaşlar, göçler, din ve medeniyet
değişiklikleri edebiyata farklı biçimlerde yansır. Bazen
bunlar mevcut edebiyatın içeriğini ve
değiştirebilir. Bunun sonucunda edebiyat
dönemler meydana gelir.
* Türk edebiyatı, başlangıçtan günümüze kadar üç farklı
medeniyetin etkisinde gelişmiştir: …………., …………,
…….. Türk edebiyatında; İslamiyet
(…………………….) ……………………….., İslamiyet
etkisindeki (dini) dönemde ………., Batı uygarlığı
etkisindeki (modern) dönemde akıl ve mantığın etkisi
çoktur.
* Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasında kullanılan
ölçütler şunlardır:
 Din değişikliği,
 Lehçe ve şive farklılıkları,
 Kültürel değişim,
 Coğrafi değişim
1. Din Değişikliği
* İslamiyet’in kabul edilmesinden önce de Türklerin
birkaç defa din değiştirdiğini biliyoruz, önce büyü ve
sihre dayalı ………….. inancına mensup olan bazı Türk
boyları daha sonra ……… ve ………………… dinlerine
girmişlerdir. Şüphesiz bu değişiklik edebi eserler üzerinde
de tesirini gösterir. Nitekim ……………………..nde ve
eski Türk destanlarında bir Gök Tanrı’dan bahsedilir.
* Edebiyatımızda asıl köklü değişiklik 10. yüzyıldan
itibaren İslamiyet’in kabul edilmesiyle kendini
göstermiştir. Başta Karahanlı Devleti olmak üzere
Gazneliler, Harzemşahlar ve Selçuklular bünyesinde yeni
ve güçlü bir edebiyatın başladığı görülür. Bu değişiklik
sadece edebiyatla sınırlı kalmamış; resim, minyatür, ağaç
işlemeciliği ve mimaride de kendini göstermiştir. Hatta
hat sanatı gibi yeni bir sanatın da başlangıcı olmuştur.
* XI. ve XII. yüzyıllarda Müslüman Araplar ve İranlılarla
iyi ilişkiler kuran Müslüman Türkler, artık İslam
medeniyeti dairesinde yer alacaklardır. Edebi, kültürel ve
siyasi alanlarda karşılıklı etkileşime ve İslam’ı inanca
bağlı olarak yeni dünya görüşünün ifadesi olan bir
edebiyat başlamıştır. Bu edebiyat gelişerek Tanzimat
dönemine kadar devam etmiştir. Bu, şekil, muhteva ve
gaye değişikliğini dikkate alarak, edebiyatımızın X.
yüzyılda öncesini ve sonrasını kendi ölçüleri içinde
özelliğini
inceliyoruz.
tarihinde
2. Lehçe ve Şive Farklılıkları
* Asya’nın ve Avrupa’nın çeşitli bölgelerinde başlayıp
gelişen Türk edebiyatlarını birbirinden ayıran yalnızca
öncesinde
şekil, muhteva ve gaye farklılığı değildir, önemli bir
faktör daha vardır ki, bu da edebi eserin asıl malzemesi
olan dilde ortaya çıkmaktadır. Bu farklılıklara lehçe veya
şive farklılığı denir.
* Bir dilin bilinemeyen bir dönemde ayrılan kollarına
………. denir. Türkçenin Yakutça ve Çuvaşça olmak
üzere iki lehçesi vardır. Yakut ve Çuvaş Türkçeleriyle,
Türkiye Türkçesi arasında büyük ses, kelime ve şekil
farklılıkları mevcuttur.
* Bir dilin takip edilebilen tarihi seyri içinde ayrılan Tanzimat Fermanında (1839), gerekse onun tamamlayıcısı
kollarına ise şive denir. Türkçenin tarihi gelişimi tam niteliğindeki Islahat Fermanı’nda (1856) ifade edilen
olarak 8. yüzyıldan itibaren takip edilebilmektedir. Bu siyasi, askeri, ekonomik ve diğer alanlardaki değişiklikler
nedenle elimizde bulunan ilk yazılı örnekler (Orhun doğrudan Batı medeniyeti esas alınarak düzenlenmiştir.
Kitabeleri) esas alınmıştır. Bu eserler Göktürk alfabesiyle Bu durum devletin Batı medeniyeti dairesine girmeyi
yazılmış olup, Eserlerin dili ise Göktürkçe resmi bir politika haline getirmesi demektir. Yapılan
(Köktürkçe)dir. Şiveler arasındaki ayrılıklar, kelimelerin çalışmalar kısa zamanda meyvesini vermiş; devlet,
yapı, çekim ve fonetik (ses) özellikleriyle ilgili halkıyla ve yönetimiyle hızlı bir değişim sürecine
farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bu farklılıklar dikkate girmiştir. Sanatkâr da kendi alanıyla ilgili yenilikleri
alınarak Türkçenin birkaç çeşit tasnifi (sınıflandırılması) ülkesin taşımaya başlamıştır. İstanbul’da sosyal hayat
yapılmıştır. Çağdaş Türk edebiyatlarını; Azerbaycan Türk değişmiş, sanat eserleri kendi malzemesinin oluşumunda
edebiyatı, Kırgızistan Türk edebiyatı, Kazak Türkleri etkili olmaya başlamıştır. 10. yüzyıldan itibaren Acem ve
edebiyatı, Özbekistan Türk edebiyatı şeklinde birbirinden Arap edebiyatlarının etkisiyle ve İslami düşünceye dayalı
ayırırken kullanılan kıstas, bu edebiyatların farklı olarak başlayıp daha sonra milli bir hüviyet kazanan yazılı
coğrafyalarda oluşan değişik şivelere ait olmalarıdır. Türk edebiyatı, bu kez Batı medeniyetinin ve Fransız
edebiyatının etkisiyle 1860′lı yıllardan sonra yavaş yavaş
3. Kültürel Değişim yeni bir çehreye bürünmüş ve yeni bir kimlik arayışına
* Kültür, bir milletin dil, din, duygu, düşünce ve yaşayış girmiştir. Bütün bu değişmeler dikkate alınarak 1860
tarzındaki bütünlüktür. Bunlarda başlayan değişme, yılını esas kabul edip, bu tarihten sonra gelişen
kültürel farklılaşmayı ortaya çıkarır. Türkler, İslamiyet edebiyatımız…………………………………………..…..
öncesinde atlı-göçebe hayat tarzını sürdürmekteydiler. Bu olarak adlandırılmış ve bu dönem kendi ölçüleri içinde
hayat tarzı, yerleşik hayata geçişle birlikte terk edilirken, değerlendirilmiştir.
…………………………. olarak adlandırdığımız bu
kültür de yavaş yavaş terk edilmiştir. 4. Coğrafi Değişim
* İslamiyet’i kabul eden Türkler, bu dini inancın 9. ve 10. yüzyıllarda bazı Türk boylarının ayrı devletler
kabullerine ters düşmeyen bazı geleneklerini de kurup kendi yazı dillerini oluşturmuşlardır. Farklı
sürdürmüşlerdir. Uzun bir dönemde değişime uğramayan coğrafyalarda ve değişik kollar halinde gelişen dilimizin
Türk – İslam kültürü, etkisini edebi alanda da bugün Azeri Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi,
göstermiştir, İslamiyet’in kabulünden Tanzimat dönemine Türkiye Türkçesi ve Balkan Türkçesi gibi birçok şivesi
kadarki Türk edebiyatında …….. muhteva her zaman vardır.
ağırlıklı olmuştur.
* Tanzimat döneminde ise, edebi eserlerin şeklinde ve
muhtevasında büyük değişmeler olmuştur. Gerek
II. İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI Eros (Aşk tanrısı) gibi tanrılar, insan biçimindedir ve
yaşantı ve eylemleri insanlar tarafından bilinir.
1. Mitolojik Dönem * Çin mitolojisinde doğaüstü bir canlı olan ejderha ve
dengeli etkileşimleriyle dünyanın varlıkların devamını
Mit sağlayan “Yin – Yang” olarak adlandırılan iki evrensel
Toplum içerisinde bilinmeyen zamanlarda doğan ve güç dikkat çekmektedir.
tarihin akışı içinde genişleyerek yayılan; * İran mitolojisinde Rüstem, hükümdar Dahhak gibi
………………………., ……………………………….. olağanüstü özellikleri olan mitolojik karakterler ve
……………………. hakkında toplumun ortak inancını Simurg, Huma gibi kuşlar öne çıkar.
ve düşüncesini ortaya koyan anlatılara "mit" adı verilir. * Bir millete has özellikler taşıyan mitolojik unsurların
Diğer bir deyişle mitler; insanın kendisini, tabiatı, yanında farklı milletlerde ortak ya da farklı özelliklere
tabiat olaylarını, dünyayı, hatta kozmogonik unsur ve sahip mitolojik unsurlar da görülür. Örneğin Yunan
olayları anlamak ve yorumlamak amacıyla yarattığı mitolojisindeki eşsiz ve yenilmez kahraman örneği
hikâyelerdir. olan Herkül’le İran mitolojisindeki Rüstem normal bir
* İnsanların doğa olaylarına duydukları hayranlık insanın gücünün çok ötesindeki özellikleriyle benzerlik
mitleri, masal ve destanları oluşturmuştur. Mitler, ilkel taşır. Bununla birlikte Türk mitolojisinde tanrı,
insan topluluklarının, …………………………………. soğuktan donmak üzere olan insanlara acıdığı için
…………………….………, ………………………….. “ateş”i verirken Yunan mitolojisinde tanrılar insanların
…………………………………………… ihtiyacından donmasına seyirci kalır ve ateşi insanlara vermezler,
doğmuş hikâyelerdir. Promete, ateşi tanrılardan çalarak insanlığa hediye
* Mitler destan döneminde ortaya çıkmıştır. Destan eder.
döneminde bilimle evreni henüz anlayamayan
insanların deprem, şimşek, yankı, rüzgâr, uyku gibi 2. Sözlü Edebiyat
doğal olaylara göç, savaş, işgal gibi sarsıcı olaylara düş * Henüz yazının kullanılmadığı dönem olup başlangıcı
yoluyla …………………………….. kazandırmaları bilinmemektedir. Yazı henüz olmadığı için bu dönemin
mitolojik ögeleri oluşturmuştur. bütün ürünleri sözlü ürünlerdir. Dilden dile, kuşaktan
* Destan dönemi bütün milletlerde yaşanmıştır. kuşağa söz yolu ile aktarılan bu dönemin verimlerinin
Bundan dolayı birbirinden uzak milletlerin bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.
destanlarında veya efsanelerinde aynı konular * Bu dönemin sözlü ürünleri tamamen …………
işlenmiştir. Milletler, mitolojik motiflerle süsledikleri özellikler taşır. Orta Asya’daki Türk boyları arasında
geçmişlerini destanlar yardımıyla ifade ederler. yaygın olan bu edebiyat şiir ekseninde gelişmiştir.
Bunda ………………………………………………….
Türk – Yunan – İran – Çin Mitolojik Unsurları ………………………………… etkisi vardır elbette.
* Bütün milletlerde benzer ve farklı mitolojik unsurlar * Tüm eski edebiyatlarda olduğu gibi İslamiyet Öncesi
görülür. Bütün bu unsurlar evreni anlamak isteyen ilkel Türk edebiyatında da şiir; çeşitli törenlerde müzik ve
insanın arayışının ürünüdür. dansla iç içe doğmuş ve gelişmiştir. Eski Türklerin
* Türk mitolojisinde bozkurt, ay, yıldız, su, ışık, ağaç, şiirlerinde ………………., ………….., …………….,
demir, hayat ağacı gibi doğayla ilişkili mitolojik ………….., ………., …… ve ………. işlenen başlıca
unsurlar varken Yunan mitolojisinde insan öğesinin konulardır. İslamlık öncesi Orta Asya Türk şiirinin
önemi dikkat çekmektedir. Zeus (Göğün, yıldırımın ………………………….. dışında bulunan en dikkate
hükümdarı, tanrıların tanrısı), Possedion (Denizlerin ve değer örneklerini …………………………………..de
suların tanrısı), Hades (Ölüm ülkesi, yeraltı tanrısı) görüyoruz.
* İlk çağlarda söylenen bu şiirler halkın ortak
duygularını simgeliyordu. Törenlerde bir ağızdan
söylenip halkın malı oluyordu. Şiirler yeni ağızlardan
yapılan eklemelerle az çok değişse bile, söylendiği
zamanlardan hatıralar saklar.
* İslamiyet öncesi dönemde Türkler Orta Asya’da
göçebe bir toplumdular. Kabileler halinde yaşayan
Türklerin tek bir hükümdarı vardır. Bu hükümdara
hakan veya kağan denilir, önemli günlerde …….. veya
…….. denilen tören düzenlerlerdi. Bu törenlerde
………… isimli müzik aletiyle şiirler söyleyen
………, ……., ………, ……… gibi aynı zamanda
hekimlik, büyücülük ve din adamlığı yapan şairler
bulunuyordu. Bunlar şiirlerini düzenlenen törenlerde,
kutsal bir amaç için kopuz eşliğinde çalıp söylemiştir.
* Söz konusu bu şairler bağlı bulundukları boylara
yaşadıkları çağlara göre adları, kıyafetleri, kullandıkları
sazlar az çok değişmekle birlikte aşk şiirleri ve
ölenlerin arkasından ağıtlar söylerler. Ayrıca Tanrılara
kurban sunmak, kötü cinlerden gelen kötülük ve
hastalıklara afsunla engel olmak, hastaları iyileştirmek
gibi görevleri de vardır. Şamanlar bu işleri yaparken
kendilerinden geçip dinleyenler üzerinde büyük etki
bırakırlar.
İslamiyet Öncesi Türk Kültüründe Törenler
- Sığır töreni: Türkler, her yılın belli aylarında
avlanmaya çıkardı. Boyun erkekleri sürek avına çıkar,
bunu da dinî bir tören havasında yapardı. Şamanlar, bu
törenlerde avın kutlu olması ve bereketli geçmesi için
kopuz eşliğinde şiirler düzer, ava katılanları
yüreklendirir ve kutsardı. Büyük av yakalayanlar milli
bir kahraman gibi karşılanır, onların adlarına
…………. ve …………….. söylenirdi.
- Şölen: Yılda bir kez, sığır törenlerinden sonra
yapılırdı. Avlanan hayvanlar kesilir, pişirilir ve toplu
halde ziyafet verilirdi. Boyların reisleri, beyler ve halk
bir arada yiyip içip eğlenirdi. Ozanlar bu şölenlerde
kopuz eşliğinde ………………., ………….lar (besteli
şiir) söylerdi. Daha sonraları mutlu günlerde,
bayramlarda, yıl dönümlerinde hakanlar ve beyler
tarafından verilen ziyafetlere de şölen denmiştir.
- Yuğ töreni:…………………………………………...
…………………………………………..……..dir. Bir
hakanın, bir kahramanın, sevilip sayılan bir kimsenin
ölümü üzerine düzenlenir. Ölen kişi, önce bir çadıra
konur, çadırın etrafında kurbanlar kesilir; sonra da
yüksek bir yere kazılan mezarına konur, bu mezar
süslenir, bunların başına balballar (mezar taşları)
dikilirdi. Boyun erkekleri silahlanıp atlarına binerek
mezarın etrafında yedi defa dönerdi. Yuğ törenlerinde
ağıtlar düzülür ki bunlara sagu denirdi. Sagularda ölen
kişinin yiğitlikleri ve iyilikleri övülür, bu ölümden
duyulan acı dile getirilirdi. Yuğ törenlerinde kadın ve
erkeklerin saç kesmeleri, elbiselerini parçalamaları,
yüzlerini tırnaklarıyla kanatmaları, hatta kulaklarını
kesmeleri gibi aşırı hareketler ve jestler görülürdü.
Sözlü Edebiyat İle Mitoloji Arasındaki İlişki
Destan, sözlü edebiyatın ilk ürünlerinden biri olduğu
için destanlardaki mitolojik öğeler sözlü edebiyatta sık
sık görülmektedir. Mitoloji, toplumu derinden
etkileyen olayların halk arasında anlatılmasıyla ortaya
çıkmaktadır. Sözlü edebiyatın halk arasında meydana
geldiği göz önüne alındığında mitoloji ile sözlü
edebiyat arasında yakın bir ilişki vardır. Kadın, at,
bozkurt, ışık, ağaç gibi mitolojik öğeler sözlü
edebiyatta da yer almaktadır. Destan döneminde
mitolojik hikâyeler sözlü edebiyatın özellikle de
destanların oluşumunu hızlandırmıştır.
a. Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (Şiir)
* Şiirler …….. denen av törenlerinde, ………. denen
ziyafetlerde ve ……. denen, ölen bir kişinin ardından
yapılan törenlerden doğmuştur. ……………..., ………,
………, …….. ve …….. konuları işlenmiştir.
* Şiirler …….., ………, ……, …….. denen şairler
tarafından “kopuz’ denen bir saz eşliğinde söylenirdi.
* Şiirlerdeki ahengi sağlayan temel unsurlar: …….
ölçüsü (…., ….. ve ……) , ……….. nazım birimi,
………. uyak ve ………tir.
* Dil, gelişim aşamasında olduğundan sözcük sayısı
bakımından zengin değildir. Aynı zamanda yabancı
Ulşıp eren börleyü
dillerin etkisine de kapalıdır. Türkçede yabancı dillerin Yırtıp yaka urlayu
Sıkrıp üni yurlayu
etkisi bu dönemde görülmemektedir.
Sıgtap közi örtülür
* İslamiyet öncesi Türk şiirinin çeşitleri sav, destan,
Könğlüm için örtedi
koşuk ve sagudur.
Yitmiş yaşığ kartadı
Keçmiş özüg irtedi
Tün kün keçüp irtelür
1. Sagu
* Eski Türklerde sevilen, sayılan bir kişinin ölümünden
2. Koşuk
sonra düzenlenen cenaze törenine ………………, bu
törenlerde ……. eşliğinde söylenen şiirlere ……….. * Eski Türklerde eğlencelerde söylenen, genellikle aşk,
adı verilmiştir. doğa ve yiğitlik konularını işleyen, “kopuz” adı verilen
* Geçmişte bu şiirlerde, ……………………………..ın çalgı eşliğinde söylenen şiirlere “koşuk” adı verilir.
veya sevilen herhangi bir kimsenin ölümünden duyulan Eski Türkler yılda bir kez, belli dönemlerde, “sığır”
bir üzüntü dile getirilirken, günümüzde ise her insan adını verdikleri kutsal av törenleri düzenlerlerdi.
için söylenebilmektedir. “Şölen” adı verilen ziyafetlerde ve kazanılan
* ….. hece ölçüsü, ……….. nazım birimi, ………. savaşlardan sonra bütün boyların erkekleri bir araya
kafiye ve ………. kafiye şeması şeklindedir. gelerek eğlenirdi.
* Sagunun Halk edebiyatındaki karşılığına …….; * Hece vezniyle söylenen bu şiirlerde genellikle yarım
Divan edebiyatındaki karşılığına ise …………. adı kafiye kullanılmıştır.
verilir. Dörtlük nazım birimiyle yazılan bu şiirlerin uyak
* Divânu Lûgati’t-Türk’te yer alan ………………. düzeni (aaab cccb dddb) şeklindedir.
sagusu, bu türün en önemli örneğidir. Bu sagunun * Koşuk; söyleyiş biçimi, söylenme ortamı, zamanı ve
tamamı on iki dörtlüktür. şekil özellikleri bakımından, Âşık edebiyatı nazım
* Sagular, sanat kaygısından uzaktır. Samimi bir dille şekillerinden koşma’yla; Divan edebiyatı nazım
söylenmiştir. Sagular, sözlü edebiyat döneminin şekillerinden gazel ile büyük benzerlikler
ürünlerindendir. göstermektedir.
Koşuk Örneği
Alp Er Tunga Sagusu
Kızıl sarığ arkaşıp
Yipkin yaşıl yüzkeşip
Alp Er Tunga öldi mü
Bier bier kerü yürkeşip
Isız ajun kaldı mu
Yalnguk anı tanglaşur
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur
Alın töpü yaşardı
Unıt otın yaşurdı
Ögreyüki mundağ ok Kölnin suvın küşerdi
Munda adın tigdağ ok Sığır buka möngreşür
Atsa ajun uğrap ok
Tağlar başı kertilür Kulan tükel kamıttı
Akar sukak yumuttı
Begler atın argurup Yaylag tapa emitti
Kagdu anı turgurup Tizig turup sekrişür
Menğzi yüzü sargarup
Körküm anğar türtülür Kaşgarlı Mahmut / Divanü Lügat-it Türk
b. Olay Çevresinde Oluşan Metinler * Sözlü kültür ürünü oldukları ve yazıya geç
geçirildikleri için, destanların çoğu …………….dir
1. Destan
* Bir destan üç evreden oluşmaktadır:
Destan,…………………………………………………
- Doğuş (Çekirdeklenme) Evresi: Destana konu
…………………………………………………………
olayın ortaya çıkmasıdır.
…………………………………………………………
- Yayılma (Çeşitlenme) Evresi: Anlatı, kuşaktan
…………………………………………………………
kuşağa aktarılarak sözlü kültür ortamında
………………………………………………dir.
olgunlaştırılır. Çeşitlenmelerin en yoğun olduğu
evredir.
Destanların Anlatıcısı ve Destan Dili
- Derleme ve Yazıya Geçirilme Evresi: Bu evrede,
* Bu dönemde Türk boylarında “ozan, baksı, kam,
sözlü gelenekte yaşayan destanı, güçlü bir şair, bir
şaman” gibi isimlerle anılan bir sanatçı tipi vardır ki
bütün hâlinde derleyip manzum olarak yazıya geçirir.
bunlar, sadece sanatçı kimliği olan kişiler değildir.
Çoğu zaman bu destanların kim tarafından derlendiği
Bunlar; “müzisyenlik, bilim adamlığı, din adamlığı,
ve yazıya geçirildiği belli değildir.
hekimlik, kâhinlik” vb. gibi pek çok özelliklere
sahiptirler. Bunlar “sığır, şölen, yuğ” gibi törenlerin
Destanların Diğer Türlerle Karşılaştırılması
baş aktörleridir. Bu kişiler törenleri idare etmişler,
*Destanlar, ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş
törenlerin niteliğine göre sagu ve koşuk söylemişlerdir.
uzun manzum hikâyelerdir. Destanın ortaya çıkışı
Destan da anlatan bu kişilere ….., ……, ………….. adı
yaşanmış bir olaya dayanır. Zamanla bu olay halk
da verilmiştir.
arasında anlatılarak olağanüstü niteliklere ve hayali
* Destan döneminde Türkçe katışıksız, yalın özellikler
öğelere sahip olur. Manzumken bir masal havasına
taşır. Yabancı sözcükler çok azdır; çünkü bu dönem,
bürünür ve bu şekilde yaşayarak devam eder. Onun
edebiyatımızın yabancı etkisinde kalmayan dönemidir.
içindir ki manzum destanlarımız düzyazı şeklinde
Orta Asya Türkleri, ana dillerini işlemiş, yazı dilimizi
yazıya geçirilmiştir.
hazırlamışlardır. Bu dönemde sözdizimi, yalın ve
* Olaya dayalı yazı türleri olan roman ve hikâye ise
açıktır.
toplumu derinden etkilemiş bir olaya veya kahramana
dayalı olmak zorunda değildir. Roman ve hikâyede bir
Destan Türünün Özellikleri
uluslun hayal dünyası ve ortak sembolleri yoktur.
* Destanlar, genellikle tarihî ve sosyal olaylardan
Roman veya hikâyeyi yazar, kendi hayal dünyasıyla
doğmasına bağlı olarak genellikle,
oluşturur. Roman veya hikâye yazarı, gerçekçi bir
……………………….. ve ………………….. gibi
tutuma sahipse eserde hayali öğelere hiç yer vermez.
temaları içerir. Bu manâda destanlarda olağan ve
Roman ve hikâye, tamamen kurgu olabilir. Yani
olağanüstü olay ve kahramanlar iç içedir.
yaşanmamış olaylardan söz edebilir, ama bunlar
* Destanlar, ulusların, özellikle tarih yazımının henüz
gerçeğe uygundur, yani olağanüstü değildir. Roman
yaşam bulmadığı dönemlerine ışık tutmaları
uzun olabilirken hikâyeler uzun değildir. Destanlar ise
bakımından önemlidirler. Ayrıca, ulusların tarih
uzun metinlerdir.
sahnesine çıkışlarını, komşularıyla olan ilişkilerini ve
kendi kültür dokularını var eden değerleri anlamak
Destan Türleri
bakımından da önemli kaynaklardır.
* Genellikle manzum olmakla beraber nazım-nesir
a. Doğal Destan: Toplumun ortak malı olan ve
karışık olan destanlar da vardır.
birtakım olaylar sonucu kendiliğinden en oluşan
destanlardır.
b. Yapay Destan: Bir şairin, toplumu etkileyen Türk Edebiyatında Destan
herhangi bir olayı tabiî destanlara benzeterek söylemesi
sonucu oluşan destanlardır.

Doğal Destanlar Yapma Destanlar

*İlyada ve Odesia *Kaybolmuş Cennet (J. Milton)

(Yunan, Homeros) *Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso)

*Şehname (İran, Firdevsi) *Çılgın Orlando (Ariosto)

*Gılgamış (Sümerler) *İlahi Komedya (Dante)

*Ramayana (Hint) *Üç Şehitler Destanı (F. H.

Dağlarca)
*Kalevela (Fin, Lönrot)

*Nibelungen (Alman)

*Beowulf (İngiliz)

*İgor (Rus)

*La Cid (İspanyol)

*Oğuz Kağan (Hun)

Doğal Destan ve Yapay Destan Arasındaki

Benzerlikler
1)

2)
3) Türk destanlarının belli başlı niteliklerini görmeye
4) çalıştığımızda karşımıza çoğu kez: kadın kişiliğinde
odaklanmış bir güzellik ve yiğitliğin tarihin her
5) döneminde baş üstünde tutulması, atın ve bozkurdun
insana sadık bir yoldaş olması, kurdun ana, baba ve

Doğal Destan ve Yapay Destan Arasındaki hatta tanrı olması, yurt kabul edilen coğrafyanın

Farklılıklar kutsallığı gibi unsurlar çıkar.

1)
Türk Destanlarında Tipler Ve Motifler
2)
A. Türk Destanlarında Tipler
3) Tip, benzer özellikleriyle birçok eserde karşımıza çıkan
ve bazı sabit özelliklere sahip karakterdir. Tip,
4) toplumun inandığı temel kıymetleri temsil eder.

5)
Alp Tipi
* Alp; kahraman, yiğit, cesur anlamlarında bir
sözcüktür. Eski Türklerin yiğitlerine bu
vermelerinin ilk koşulu yiğitlik, cesurluk, kişisel
üstünlük, kahramanlık ve asalettir.
* Garipname'ye göre; "Alp" kişide sağlam yürek, pazu
kuvveti, gayret, iyi bir at, özel bir giysi, iyi bir kılıç,
süngü, yay ve kader birliği ettiği iyi bir arkadaş olmak
üzere dokuz şey gereklidir. Oğuz Kağan Destanı'nda bu
tipin en idealine rastlanmaktadır. İslâmiyetten sonraki
Türk destanlarında bu tip, "Alp-Eren" tipine
dönüşmüştür. Fuad Köprülü, İslâmiyetin etkisinden
sonraki Türk alplerine Gazi adını vermektedir.
* Kişilikleri ve davranışları ile bir ülkünün peşinde
olan Alpler, kişisel tutkuların üstünde topluma mal
olmuş kişilerdir. Alpler, hareketli, sosyal yaşamın
zorunlu bir sonucu olarak hareket unsurunun esas
alındığı güçlü erlik duygusu dediğimiz değerlerle
bütünleşirler. Bu kişiler fiziksel olduğu kadar, ruhsal
açıdan da derin bir kişiliğe sahiptir. O, halkının öz
gücünü sembolize eder. Mücadelesi uğruna geri
çekilme, kaçma, yılma gibi davranışlar göstermez.
* Türklerdeki göçebe yaşam tarzı hareketli ve aktif
olmayı gerektirmektedir. Bu nedenle,
destanlarında kadın ve erkeği ile akıncı, avcı tipler
daima ön plana çıkmış ve alplık geleneği sürüp
gitmiştir. Türk destanlarında görülen alp tipi, genel
olarak manevi bir güce ve Tanrı'ya inanmakta, kuvvet,
kudret, başarı insanoğluna Tanrı'nın bir vergisi olarak
kabul edilmektedir. Oğuz Kağan'ın "Gök Tanrı'ya
borcumu ödedim." deyişi bu inanışın ifadesidir.
* Türkler İslamiyet’i kabul edip yerleşik hayata
geçince alplık, Battal Gazi, Danişment Gazi, Saltuk
Buğra Han gibi Anadolu'yu Türkleştirmek
İslamlaştırmak için mücadele eden kahramanlarla Alp-
Eren biçiminde devam etmiştir.
*Alp, doğuştan olgun ve güçlü doğar. Ancak
kahramanlar on beş yaşına geldiklerinde Alplık
göstermeyle ilgili olaylar ortaya çıkar. Çocuk, bir
yiğitlik göstermedikten sonra ad alamaz.
çocukluğunda normal çocuklardan farklı davranışlar
sergiler.
* Türk destanlarında Alp her zaman atlıdır. Bu yaşantı
Türk düşüncesine "Türk çadırda doğar, at üstünde
adı ölür." yargısını yerleştirmiştir.
* Alp kişi savaşa genellikle yalnız girmekle birlikte
yanında her zaman kırk yoldaşı bulunur. Alp ilk atışta
düşmanı vurur ve yenilmez.
* Türk destanlarında alpler insanî; fakat hanımları
ruhanî bir özellik taşır. Bu nedenle genellikle Alplerin
hanımları, Tanrı tarafından gönderilmiş kutsal
kadınlardır. Alpler eşlerini hep kahraman, mücadeleci
ve yiğit kadınlardan seçerler.
Bilge Tipi
Eski Türklerde topluma manevi liderlik yapan, toplumu
yönlendiren, çağını aydınlatan, verdiği öğütleri ve
öğütlü sözleriyle yaşamlarından sonra dahi dilden dile
dolaşan kişiler vardır. Aksakallı ifadesi ile de
belirlenen bu kişiler bilge tiplerdir.
* Türk destanlarında kağanların, yanlarında genellikle
bilge vezirler bulundurmaları ve verecekleri önemli
kararlarda bilgelerin bilgilerine başvurmaları bilgeliğin
önemine inanılmış olmasının en belirgin işaretidir.
* Türklerin şaman ve kam geleneğinin devamını
Türk hatırlatan Korkut Ata profili, yaşlı, töreleri yürüten,
doğa üstü ve doğa olayları arasındaki ilişkileri
düzenleyen bir tiptir. Dede Korkut hem maddi, hem
manevi alanlardaki yiğitlikleriyle alperen tipinin Türk
kültüründeki ilk temsilcisi ve örneğidir. Dede Korkut
akıl, maneviyat, ululuk yönleriyle maddi gücün manevi
güç ile bütünleştiği bir simge değerdir. Dede Korkut
Hikâyeleri onun bilge tipi etrafında şekillenmiştir.
Kadın Tipi
ve * Türk destanlarında kadın bazen evin reisliğini
üstlenir ve erkeğinin en büyük destekçisidir. O da
gerektiğinde erkeği ile ata binip ava gider ve her türlü
tehlike karşısında uyanık olur. Erkek kahraman kadar
yiğitlik özelliklerine sahiptir.
* Kadının destanlardaki yeri sosyal hayattaki üstün
Alp, mevkiinin aynıdır. Analık görevi, Türkler arasında
kadına büyük değer kazandırmış, onu ilâhî bir varlık
konumuna sokmuştur.
B. Türk Destanlarında Motifler
a. Işık Motifi
*Destanların büyük kahramanları ve onların
evlenecekleri kadınlar çok defa kutsal bir ışıktan
doğarlar. Yaratılış destanındaki
*Türklerin İslâmiyet'ten önce bağlı bulundukları
Şamanizm'de uçmak ifadesi ile belirlenen sonsuz
mutluluk ülkesi, cennet bir ışık dünyasıdır. Şamanizme
göre yerden on yedi kat göğe doğru gidildikçe
aydınlanan bir ışık dünyası bulunmaktadır.
Uygurların benimsediği Işık dini de denilen
Maniheizmin tanrısı da ışık tanrısıdır. Bütün eski Türk
inanışlarında ışık hep ön plandadır.
* İslâmiyetin kabulünden sonraki destanlarda da bu
motif çok önemsenmiş, destan kahramanlarının daima
yüzleri nurlu ve dolun aydan daha parlak olarak tasvir
edilmiştir.
b. Ağaç Motifi
* Türk destanlarında ağaç, özellikle çınar ya da kayın
gündelik hayattan alınarak kutsallık kazandırılmış ve
böylece ağaca olağanüstü bir özellik verilmiştir.
* İslâmiyetten önceki destanlarda rastladığımız bu
kutsal ağaç motifi İslâmiyetin kabulünden sonra da
ağaç sevgisi olarak ileri düzeyde tutulmuştur. Yaş
kesen baş keser gibi halk söylemleri ile de ağaçlara
zarar verilmesi engellenmeye çalışılmıştır.
c. At Motifi
* Türk destanlarında ve diğer sözlü anlatı ürünlerinin
hemen hepsinde at, önemli bir konuma sahiptir. Bunun
temelinde Türk halkının göçebe kültürünün büyük
etkisi bulunmaktadır. Devenin Arap için önemi ne ise
atın da Türk için önemi odur.
* Destanlardaki alp kişi destan içindeki kaderini sahibi
bulunduğu atla birlikte yaşar. Destan kahramanının
yanında yer alan at, bütün Türk destan rivayetlerinde
olağanüstü özelliklere sahip olarak su ruhundan türer.
Türkler, atların denizden çıkan, dağdan inen ya da
gökten, rüzgârdan, mağaradan gelen kutsal aygırlardan
türediğine de inanırlardı.
*Türkler arasında atın gücünün Tanrı tarafından
verildiğine inanılırdı. Destanlarda kahramanların en
büyük yardımcısı atıdır. At destanlarda tıpkı kahraman
gibi olağanüstü özelliklere sahiptir. Kahraman atı
olmadan hiçbir iş beceremez. Âdetâ, destanlarda
zaferin ve mağlubiyetin gerçek sahibi attır.
* Atından uzak kalmış olan kahraman, gücünü-
kuvvetini ve cesaretini kaybeder, sıradan bir insan
haline düşer.
* Destan kahramanlarının atları; Oğuz Kağan-Alaca
At, Köroğlu-Kırat, Battal Gazi-Aşkar biçiminde
sahipleri ile birlikte anılırlar.
d. Rüya Motifi
* Rüyalar destan kahramanlarının hareket tarzlarının
tayinine ve gelecekteki olaylardan haberdar olmalarına
yaraması bakımından destanlarda önemli bir yer tutar.
e. Kurt (Gökbörü) Motifi
* Destanlarda kurt Türk'ün hayat ve savaş gücünün bir
simgesi olarak belirtilmiştir.
Şamanizm inancını yaşayan Türkler arasında kurt
yaşam ve savaş gücünün önemli bir işaretidir. Çevik,
hareketli ve güçlü bir hayvan olduğu için çeşitli
dönemlerde kimi Türk boylarının bayrak ve
flamalarına sembol olarak geçmiştir.
f. Kırklar Motifi
* Türklerin önem verdiği, ona kutsal bir nitelik
kazandırdıkları sayıların başında kırk gelmektedir.
* Oğuz Kağan Destanı'nda Oğuz kırk günde yürür, kırk
günde konuşur, Kaf Dağı'nın etrafını kırk günde
dolaşır, verdiği şölende kırk kulaç yüksekliğinde direk
diktirir ve kırk masa hazırlatır.
* Dede Korkut, Manas, Battal Gazi, Danişment Gazi ve
diğer destanlarda ise kırk motifi kahramanın etrafında
bir kuvvet haline gelen kırk alp veya kırk ereni ifade
eden bir kavramdır. Her destan kahramanının arkasında
ona bağlı kırk alp ya da ereni vardır. Bunlar
hareketlerinde bir bütün halindedirler. Birlikte yaşar,
birlikte savaşırlar
g. Geyik Motifi ders alacağını düşünmüşlerdir. Göktürklerden sonra
Türk kültüründe kutsal olarak bilinen hayvanlardan biri Uygurlar bu geleneği devam ettirmişlerdir.
de geyiktir. Kimi Türk destanlarında rastlanan geyik * Bu yazıtlar bulundukları yerlere göre dört grupta
motifi kutsal özelliğini korumaktadır. Bu nedenle toplanır: ……………, …………., …………… ve
Anadolu'nun çeşitli yerlerinde geyik avlamanın ………………. bengü taşları. Bunlar içinde
uğursuzluk, hatta felaket getireceğine inanılır. Geyiğin Moğolistan’da bulunan Göktürklere ait
kutsallığı nedeniyle geyik boynuzunun kimi evlerde ……………………. ve Uygurlara ait
uğur için duvara asıldığı bilinmektedir. ………………….. önemlidir. Bu dönemi Göktürk ve
Uygur dönemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz:
h. Ok ve Yay Motifi
İlkel çağlarda Türk toplum hayatının en etkili savaş 3. 1. Orhun (Göktürk) Yazıtları
silahı olan ok ve yay da Türk toplum geleneğinde * Orhun Yazıtları (Göktürk Abideleri), Göktürklerin
giderek savaş silahı olmanın üstünde hukuki bir sembol ünlü hükümdarı ………………… devrinden kalma,
olma özelliği de kazanmıştır. Bu anlayış zamanla daha yazılı, dikilitaşlardır. ……………., …………………
da genişleyerek siyasi bir anlama yükseltilmiştir. ve ……………… adına dikilen bu anıtlar konu ve dil
Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in tuğrası ok ve yaydan bakımından önemli eserlerdir. Abidelerin yazarı
meydana getirildiği gibi yine Tuğrul Bey'in yaptırdığı ……………………’dir.
bir caminin mihrabında ok ve yay motifi işlenmiştir. * ………………….. tarihi ile ilgili bilgiler içermekte
Hukuki ve siyasi bir sembol özelliği taşıyan ok ve yay olup …………… türündedir. Türk tarihi, Türk
motifi bu anlamı Türk destan geleneğindeki değerinden toplumunun yaşam biçimi, dünya görüşü ile ilgili
almıştır ki en yaygın ve etkili şekli ile Oğuz bilgiler içerir.
Destanı'nda görülür. Uluğ Türk'ün rüyası bunun * Orhun Yazıtları,……………………………………..
işaretidir. ………………………. Günümüzün birçok sözcüğü,
Destanlarda ok ve yay unsuru daha çok destan ilk haliyle bu yapıtlardadır. Bu manâda ………………,
kahramanının hüner ve maharetini sergilemek için bir ………………………. ve ……………… geçtiği ilk
vasıta olarak değer kazanır. Bu nedenle ok ve yay Türkçe metindir.
destan kahramanlarının kişiliğini değerlendiren milli
bir motiftir. Biçim Özellikleri
* …………….., ……………….. ve ………………
3. Yazılı Edebiyat olmak üzere 3 bölümden oluşan kitabelerin bir yüzü
* Bu dönem …………….. ve …………. dönemi …………… ya da ………….. alfabeyle, bir yüzü
eserlerini kapsar. Mezar taşlarından oluşan kitabeler ile ………… yazılmıştır. Kitabeleri 1893’te …………. ve
Uygur hanlıklarından kalan ve daha çok ……….. ile ………………………… çözmüştür. Bizde ise
………. dinlerine ait eserler vardır. …………………………, …………………….,
* Yazıtlara ………………….. da denmekte olup ebedî, …………………., ……………………….. bu yazıtlar
sonsuz taş demektir. Özellikle kağanların ve devletin üzerine çalışmışlardır.
ileri gelenlerinin ölümünden sonra, onlar adına bir anıt * Orhun Abidelerinin yazıldığı Göktürk ya da Runik
yaptırmak, Göktürklerde bir gelenek hâlini almıştır. alfabe 38 harflidir. Bu alfabede 4 sesli, 9 birleşik, 25 de
Diktirilen taşlar üzerine kağanlar istediklerini yazmış, sessiz harf bulunmaktadır. Bu alfabe, Türklerin ulusal
bütün milletin ona göre davranmasını istemişlerdir. alfabesidir. Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan
Kağanlar, bu sözlerin taşlar üzerinde ebedî olarak aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılır. Sözcükleri
kalacağını ve Türk milletinin sonsuza kadar bunlardan ayırmak için genellikle iki nokta konur.
* Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarında metinler,
yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan
sola doğru dizilmiştir. Göktürk alfabesi, büyük ünlü
(sesli) uyumu dikkate alınarak düzenlenmiş bir
alfabedir.
* Türk hitabet sanatının en önemli örneği olan bu
yazıtların bugünkü düzyazıya örnek olacak bir cümle
yapısı; duru, açık, yalın, destansı bir söyleyişi vardır.
Dil, yabancı etkilerden uzaktır.
İçerik Özellikleri
* Orhun Yazıtları; bir hakanın, halkına hesap vermesi,
halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması,
düşmanın entrikalarına nasıl karşılık verileceğinden söz
edilmesi ve Türklerin yüksek ahlak ve seciyesinin
anlatılması açısından önemlidir.
Orhun Yazıtlarının Bulunduğu Yer
Orhun Yazıtları, Moğolistan’ın kuzeyinde, Baykal
gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Kocho
Tsaidam Gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Kül
Tigin ve Bilge Kağan Anıtları, Kocho Tsaidam
bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk
Anıtları ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından
yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı’nın yukarı
yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir.
Abidenin Bölümleri
a. Tonyukuk Anıtı: 724-726 yılları
dikilmiştir. Bu anıtı diktiren ve üzerindeki yazılan
yazdıran Bilge Tonyukuk’tur. Anıtta Türk milletinin
Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş
zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve
Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmakta; bütün bu
olaylarda Bilge Tonyukuk’un rolü
belirtilmektedir.
Bilge Tonyukuk, başvezirlik ve başkumandanlık
yapmış olan büyük bir siyasetçidir. Göktürk devletinin
politikasına uzun zaman yön vermiş, akıllı ve hikmet
sahibi bir devlet adamıdır. Bilge Tonyukuk, aynı
zamanda edebiyatımıza hatıra türünün ilk temsilcisi ve
ilk Türk tarihçisidir. İki parça hâlindeki anıtında,
içinde bulunduğu olayları sade ve sanatsız bir şekilde,
halk diliyle anlatmıştır. Olayları sözü uzatmadan, ana
çizgileriyle vermiş; yeri geldikçe milletin ders alması
için öğütlerde bulunmuştur. Zaman zaman atasözlerine
ve deyimlere başvurmuştur.
b. Kültigin Anıtı: 732’de Türk kağanı Kültigin için
Yollug Tigin tarafından yazılmıştır. Anıtta kağanın
ölümü ve adına düzenlenen yas töreni anlatılmıştır.
Bilge Kağan Anıtı: 735’te dikilmiştir. Bilge Kağan’ın
yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar
anıtın içeriğini oluşturur. Anıtta Bilge Kağan’ın
ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmıştır.
Kültigin Anıtı’nın Güney Cephesinden
Ötüken yışda yig idi yok ermiş. İl tutsık yir Ötüken yış
ermiş. Bu yirde olurup Tabğaç budun birle
tüzültüm. Altun kümüş işgiti kutay burigsuz anca birür.
Tabğaç budun sabi süçig ağısı yımşak ermiş. Süçig
sabin yımşak ağın arıp ırak budunuğ anca yağutır
ermiş. Yağuru kondukda kisre ariyığ bilig anda öyür
ermiş. Edgü bilge kişig edgü alp kişig yontmaz ermiş.
Bir kişi yarigılsar oğuşı budunı bişükinge tegi kıdmaz
ermiş. Süçig sabıriga yımşak ağısıriga arturup öküş
Türk budun öltüg. Türk budun ölsikirig.
Türkiye Türkçesi’yle
Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak
arasında
yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti
ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi sıkıntısız
öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı
Kağan
yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla
aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp,
konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi
özellikle
bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan
yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadar
barındırmazmış. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına
aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti,
öleceksin!
2. Uygur Metinleri
Göktürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur
hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok ………… ve
………. dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Bunlar
…………… yöresinde yapılan kazılarda ortaya
çıkarılmıştır.
* Uygurlara ait metinler, üslup ve hikâye ediş
bakımından Orhun Yazıtlarına benzer. Ancak Kül
Tigin ve Bilge Kağan Anıtı’ndaki yüksek heyecan,
millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda pek
görülmez. Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak
dikilmiştir.
* Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10
satırlıktır. İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır.
Yenisey bengü taşları sade ve abartısız bir dille
yazılmıştır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından
kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına,
arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine
doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda
oldukça içten bir söyleyiş vardır.
* Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde,
önemli değişiklikler görülür. Her şeyden önce Göktürk
yazısı bırakılmış, Soğd, Sanskrit temelli Uygur
alfabesiyle eserler verilmiştir. Bu devirde daha çok
Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır
basmaktadır.
* Verilen eserlere gene olarak bakıldığında:
- ……………. adlı eser ise bir fal kitabı olup Köktürk
harfleriyle yazılmıştır.
- ……………………….., ………………….. ve
…………………….’ta Budizm inancının temel
kurallarından söz edilmektedir. Uygurlar bu eserleri 14
harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
Uygur Metinleri
a. Maniheist Uygurlara Ait Eserler
I. Uygur Kağanlığı’nın üçüncü hakanı Bögü Kağan’ın
762’de Mani dinini resmen kabul etmesiyle başlayan
süreçte Maniheist Uygurlar hikâye, dua, ilahi, tövbe,
din bilgisi türü ve konularında birçok eser meydana
getirmişlerdir. Maniheist Uygurlardan kalan bazı
parçalar şunlardır:
Irk Bitig: Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle
kaleme alınmış olan Irk Bitig (Fal Kitabı), Mani
muhitinde yazılmış önemli bir metindir. İçinde dine ait
unsurlar bulunmakla beraber dinî bir eser değildir; bir
fal kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65
paragraftan meydana gelmiştir.
b. Budist Uygurlara Ait Eserler
Uygurlar arasındaki en kalabalık topluluk Budist
Uygurlardır. Dolayısıyla bu dilin edebiyatı da Mani
Uygurlarının eserlerinden çok daha geniş ve zengindir.
Budist Uygurlardan kalan bazı parçalar şunlardır:
Maitrsimit: Türk edebiyatının ilk……………………..
.……………………………. örneğidir.
Prens Kalyanamkara Papamkara: Uygurlar
döneminin en tanınmış öykülerinden biridir. Kansu
vilayetindeki Bin Buda mabetlerinde bulunan bu
eserde, iyi yürekli bir şehzadenin bütün canlılara
yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerine
engel olmak üzere çok değerli bir mücevheri ele
geçirmek için çıktığı maceralı yolculuk anlatılır.
Altun Yaruk: 10. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı
tahmin edilen eser, 17. yüzyılda bulunmuştur. Birkaç
nüshası bulunan ve oldukça hacimli olan bu eser,
Budizm’in esaslarını, felsefesini ve Buda’nın
menkıbelerini anlatan dini bir eserdir.
Sekiz Yükmek: Sekiz bilgi, sekiz tomar anlamlarına
gelmektedir. Eserde beş duyu organının anlamı ve
görevleri Budist bir yaklaşımla verilmiş ve bazı manevi
bilgiler anlatılmıştır.
II. İSLAMÎ DÖNEM TÜRK EDEBİYATI etkisiyle Türk edebiyatı, yeni biçim ve içeriklerle
zenginleşmiştir. Bu yüzyıllarda ……….. ve ……….

XI. – XII. Yüzyıllarda İslamiyet ve Türk Kültürü edebiyatlarıyla tanışan edebiyatçılarımız, gerek İran,
gerekse Arap edebiyatlarındaki şekil ve içeriği Türk

*Türkler, Müslümanlarla ilk defa Hz. Ömer’in edebiyatına taşımışlardır. Türk sanatçıları, ilk önceleri

halifeliği sırasında (634-644) yapılan fetihler sırasında Arap ve İran edebiyatlarında çok yaygın olan bazı

karşılaşmışlardır. 751 yılında Talas Savaşı’nda, eserleri tekrar yazma yoluna gitmişler; ancak zaman

Türklerin, Çinlilere karşı Müslümanlarla aynı safta yer içinde içerik ve üslup yönünden özgün ve üstün eserler

almaları bu iki kültürü birbirine iyice yaklaştırmıştır. ortaya koymuşlardır.

Türklerle Müslümanlar arasında VII. yüzyılın * Edebiyat, İslamiyet’ten önceki sözlü kültürün devamı

ortalarından, 10. yüzyılın sonlarına kadar devam eden olan Halk edebiyatı, İslam düşüncesiyle yoğrulmuş,

askerî, siyasî ve ticari ilişkiler, Türklerin büyük bir İslam’ın daha çok etkisinde kalan Divan edebiyatıyla

çoğunluğunun İslam dinini tanıyıp kabul etmesini birlikte gelişmeye devam etmiştir.

sağlamıştır. …………… hükümdarı Satuk Buğra

Han’ın 920′de Abdülkerim adını alarak Müslüman İslami Dönemde İlk Dil ve Edebiyat Ürünleri

olması, İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasında (XI. – XII. yy)

dönüm noktası olmuştur. Karahanlılar ilk

……………………………….. devleti olmuştur. *İslam kültürünün etkisiyle yavaş yavaş yeni bir

* Toplumda meydana gelen inanca bağlı değişiklikler edebiyat ortaya çıkmıştır. Kendine özgü nitelikleri ve

sosyal hayatı bütünüyle etkiler, değiştirir. Pagan kurallarıyla ………………… adını verdiğimiz

inanışı, Şamanizm ve Gök tanrı inancı Türklerin ilk dönemin oluşumu 13. yüzyıla kadar gelir. Daha sonra

dinî inancını oluşturuyordu. Türklerin İslamiyet’i kabul bu edebiyat anlayışı 19. yüzyıla kadar etkin bir şekilde

etmeleriyle birlikte inançları tamamen değişmiştir. varlığını sürdürür.

İslamiyet’le 10. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar * Öte yandan, İslamiyet’ten önceki Sözlü Edebiyat

etkisini devam ettiren yeni bir medeniyet ve kültür Dönemi, İslam kültürünün etkisiyle içeriğinde küçük

dairesine girmişlerdir. Bu medeniyetin etkisiyle değişimlere uğrayarak …………………… adıyla

yerleşik hayata geçmişlerdir. Yerleşik hayata geçince gelişimini sürdürür. Yani, bir anlamda “Halk

de dünyaca tanınan şehirler ve kültür merkezlen Edebiyatı” dediğimiz edebiyat, İslamiyet’ten önceki

kurmuşlardır. Bilim, sanat, edebiyat, sosyal hayat, edebiyatımızın İslam uygarlığı altındaki yeni şeklidir.

devlet sistemi gibi alanlarda büyük ilerlemeler Oysa “Divan Edebiyatı” tamamen dinin etkisiyle

sağlamışlardır. şekillenmiş bir edebiyattır.

* Bir yaşam biçimi olarak kabul edilen İslam dini, * İslamiyet öncesi ve İslami kültürün iç içe olduğu

Türklerin sosyal ve kültürel yaşamında, düşünce eserlerde ……………………………………. ve

dünyasında ve dil anlayışında köklü değişiklikler ………………, ………………… amacı güdülmüştür.

meydana getirdiği gibi kültürün önemli bir yansıması * Arap ve Fars edebiyatında kullanılan nazım şekilleri

olan edebî ürünlerde de yeni şekillenmelere zemin ile eserler verilmeye başlanır, nazım birimi dörtlük ve

hazırlamıştır. Bu ortak edebî malzemenin temelinde beyittir. Dile ……………. ve …………….dan

İslamî birikim vardır. Arap, İran ve Türk şairleri, işte sözcükler girmiştir.

bu malzemeyi farklı dil, güzellik ve sanat anlayışlarıyla * Hece ölçüsüyle beraber ………… ölçüsü de

işlemişlerdir. kullanılmaya başlanmıştır.

* 11. yüzyıl ile 12. yüzyıl arasında Türk edebiyatı bir

geçiş dönemi yaşamıştır. Arap ve Fars edebiyatının
 İlk Türk-İslam Eserleri
1. Kutadgu Bilig- Yusuf Has Hâcib (1069-1070)
Kutadgu Bilig (…………………………….),
yüzyıl Karahanlı Türklerinden Yusuf Has Hacib’in
Doğu Karahanlı hükümdarı …………………………’a
takdim ettiği eserdir. Her iki Dünya’da da mutluluğa
kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek
maksadıyla yazılmıştır.
Biçim Özellikleri
* İslamiyet’in Türklerce kabulünden sonraki ilk yazılı
eser olan Kutadgu Bilig, Türk dilinin ……………..
lehçesi ile yazılmıştır. Bununla beraber:
- ……… ölçüsünün kullanıldığı ilk eser,
- İlk …………………. örneği,
- İlk ……………. örneği olması gibi bazı önemli
özellikler taşır.
* ………… beyitlik didaktik bir mesnevî olan eser,
aruzun ………………………………………. vezniyle
yani …………………………’yle yazılmıştır.
* Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek
nazım örgüsü, gerekse epik üslup açısından
……………….’nin Şehnâme’sinden etkilenmiş, Onun
Farsçada yaptığını Türkçede yapmıştır.
geleneğine bağlılığın bir göstergesi olması amacıyla da
heceyle kaleme alınmış 173 tane dörtlüğe yer
verilmiştir. Bu dörtlükler mani şeklinde kafiyelenmiş
ve beyitlerin arasına serpiştirilmiştir.
*Bu eserin biri Fergana, biri Kahire, biri de
Viyana’da bulunan üç yazma nüshası vardır.
İçerik Özellikleri
* Alegorik ve didaktik özellikler taşıyan eser 4 soyut
kavram üzerine kurulmuştur. Bunlar; …………………
(hükümdar, kanun, adalet); ………………. (mutluluk,
saadet); ………………. (akıbet, hayatın
……………… (Akıl, zekâ) Eserde bu dört ana
karakterin dışında anlamlı adlar taşıyan üç kişi daha
vardır: Küsemiş (Ay Toldı başkente geldiğinde ona
yardım eden kişi), Ersig (hükümdarın mabeyncisi) ve
Kumaru (Odgurmış’un mürididir). Eserin ilk yarısı bu
karakterlerin ilk üçü arasındaki ilişkileri anlatır ve
çoğunlukla İran edebiyatından kaynaklanan geleneksel
“hükümdarlara ayna” temalarını ele alır. Eserin ikinci
11. yarısı ise, daha çok muhalif karakter olan Odgurmış
üzerinde yoğunlaşır ve sûfîlik ya da İslam mistisizmine
ilişkin dinî temaları içerir.
* Yusuf Has Hâcib’e göre, öteki Dünya’yı kazanmak
için bu Dünya’dan el etek çekerek yalnızca ibadetle
vakit geçirmek doğru değildir. Çünkü böyle bir insanın
ne kendisine ne de toplumuna bir yararı vardır; oysa
başkalarına yararlı olmayanlar ölülere benzer; bir
insanın erdemi, ancak başka insanlar arasındayken belli
olur. Asıl din yolu, kötüleri iyileştirmek, cefaya karşı
vefa göstermek ve yanlışları bağışlamaktan geçer.
İnsanlara hizmet etmek suretiyle faydalı olmak, bir
kimseyi, hem bu Dünya’da hem de öteki Dünya’da
mutlu kılacaktır.
* Yusuf Has Hâcib bu yapıtında bilimin değerini de
tartışır. Ona göre, âlimlerin ilmi, halkın yolunu
aydınlatır; ilim, bir meşale gibidir; geceleri yanar ve
insanlığa doğru yolu gösterir. Bu nedenle âlimlere
hürmet göstermek ve ilimlerinden yararlanmaya
çalışmak gerekir. Eğer dikkat edilirse, bir âlimin
ilminin diğerinin ilminden farklı olduğu görülür.
Türk Mesela hekimler hastaları tedavi ederler; astronomlar
ise yılların, ayların ve günlerin hesabını tutarlar. Bu
ilimlerin hepsi de halk için faydalıdır. Âlimler, koyun
sürüsünün önündeki koç gibidirler; başa geçip sürüyü
doğru yola sürerler.
* Yusuf Has Hâcib, astronomi bilimini öğrenmek
isteyenlerin, önce geometri ve hesap kapısından
geçmesi gerektiğini söyler. Aritmetik ve cebir, insanı
kemâle ulaştırır; toplama, çıkarma, çarpma, bölme, bir
sayının iki katını, yarısını ve karekökünü alma
işlemlerini bilen, yedi kat göğü avucunun içinde tutar.
Her şey hesaba dayanır.
sonu); * Bir siyasetnâme veya bir nasihatnâme olarak
nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in
ve içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefî birikimi
hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Platon’un
devlet ve toplum anlayışı çok iyi bilinmekte ve
uygulanmaya çalışılmaktadır. Bilimin ve bilginlerin
değeri anlaşılmıştır; bilim, güvenilir bir rehber olarak
düşünülmektedir.
*Yusuf Has Hacib, bu eseriyle Türk hükümdarlık,
devlet idaresi ve hikmet geleneklerinin Arap ve Fars
gelenekleri ile karşılaştırılabilecek derecede başarılı
olduğunu göstermek ve ispatlamak amacını
gütmektedir. Bu amaçla da devleti yönetenler ve
yönetim biçimleriyle ilgili sözleri ve deyişleri Orta
Asya’daki Türk hükümdar ve devlet büyüklerinden
seçmiştir. Onun devlet hizmetinde bulunduğu uzun
zaman dikkate alınırsa, eserinde kendi gözlem ve
tecrübelerine de yer verdiği görülür.
* Yusuf Has Hacib’in yönetim ve siyaset alanında
başka kaynakları da vardır. İlk İslamî eser olması
dolayısıyla ilk Müslüman filozoflar ve onların kaynağı
olan Batılı düşünürlerden Eflatun ve Aristo’nun bu
konuda yazdıkları, görüşleri ve felsefeleri Yusuf Has
Hacib’e kaynak olmuştur. Batının fikir ve görüşlerini
alarak bunu İslamî görüşlerle bağdaştıran Müslüman
filozof Fârâbî’nin eserleri de devlet ve yönetim
konusunda başvuru kaynağıdır.
Kutadgu Bilig’den Seçme Metinler:
Sözüm söyledim men bitidim bitig
Sunup iki ajunnı tudgu elig
Kitap atı urdum Kutadgu Bilig
Kutadsu olıglıka tutsu elig
Kişi iki ajunnı tutsa kutun
Kutadmış bolur bu sözüm çın bütün
Bu Kün-Togdı ilig tidim söz başı
Yörügin, ay ayın ay edgü kişi!
Günümüz Türkçesiyle:
Sözümü söyledim ben kitabı yazdım
Uzanıp iki dünyayı tutan bir eldir
Kitabın adını koydum Kutadgu Bilig
Kutlu olsun okuyana, elini tutsun
Kişi iki dünyayı kutla tutarsa,
Kutlanmış olur, bu sözüm doğru, bütündür
Önce Kün-Togdı beyden söze başladım.
Yorarak açıklayım, ey iyi kişi!
2. Atâbetü’l-Hakâyık-Edip Ahmet Yüknekli (12.yy)
* Edip Ahmet tarafından ………. vezni ve
……………… kullanılarak yazılan didaktik bir eser
olan Atâbetü’l-Hakâyık (…………………………..)
Sipehsalar Mehmet Bey’e sunulmuştur. Eser Hakaniye
Türkçesiyle yazılmış olan bu eserde, bilginin faydası,
cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü
huylar anlatılarak halka yararlı olmak hedeflenmiştir.
Biçim Özellikleri
* Dili biraz ağır olan eserde …………. ve …………..
kelimelere rastlanır. Dörtlükler manilerdeki gibi
………. şeklinde kafiyelenmiştir. On dört bölümden
oluşan eserde kırk beyit ile yüz bir tane dörtlük
bulunmaktadır, eserin tamamı 484 mısradır. Kutadgu
Bilig gibi aruzun feulün feulün fe’ûlürı fe’ûl vezniyle
yazılmıştır.
İçerik Özellikleri
* Eser, Tanrı övgüsü ile başlamaktadır. Bunu,
Peygamber, dört halife, Emir Muhammed Dâd
İspehsalar’ın övgüsü izler. Kitabın yazılış nedeninin
belirtildiği bölümden sonra bilginin yararı, bilgisizliğin
zararı, dilini tutmanın erdemi, dünyanın dönekliği,
cömertliğin övülmesi, cimriliğin yerilmesi, kibir,
harislik, zamanenin bozukluğu gibi konuların işlendiği
bölümler yer alır.
* Öğretici bir ahlak kitabı olan eser, işlediği konular
açısından Kutadgu Bilig ile benzerlik göstermektedir,
ancak edebî açıdan Kutadgu Bilig daha sanatkârane
yazılmıştır. Edib Ahmed eserini herkesin rahatça
okuyup anlayacağı bir dille, kendi ifadesiyle (Anın uş
çıkardım bu Türkî kitap) Türkçe yazmıştır.
3. Divânu Lûgâti’t-Türk-Kâşgarlı Mahmut (1072-
1074)
*Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divanü Lügati’t-
Türk (Türk Lehçeleri Sözlüğü),……………….
……………......... olup…………………………………
…………………………….... ve ……………………
……………………….maksatlarıyla yazılmıştır.
* Sözcükleri örnekleyen atasözleri ve aruz ölçüsüyle 5. Dede Korkut Hikâyeleri
şiirler kullanmıştır. Bu özelliği, onun, kendinden * Destandan halk hikâyeciliğine geçiş döneminin ilk
sonraki Türk edebiyatı için çok önemli bir kaynak önemli ürünü olan Dede Korkut Hikâyeleri, Orta
olmasını sağlamıştır. Asya'da şekillenmeye başlamış; Türklerin Müslüman
*Yazarın birçok Türk boyunu gezerek yaptığı olmalarından ve Anadolu'ya gelmelerinden sonra din
derlemelerden oluşan eser Batı Türkçesi hakkında var ve çevre motiflerine göre bazı değişikliklere uğramıştır.
olan en kapsamlı ve önemli dil anıtıdır. Bu manâda * 15-16. yüzyıllarda ……………………. meçhul biri
kitap, Türkçenin ilk …………., ………………., tarafından yazıya geçirilen eserin asıl adı
………………….. ve ……………….. kitabıdır ………………………………………………………….
(………………………………………………….)'dır.
4. Divân-ı Hikmet-Hoca Ahmed Yesevî (12.yy) * Hikâyelerde Kuzeydoğu Anadolu dolaylarındaki
* ………………………………….. bilinen en ilk Müslüman Oğuzların hayatı, çevredeki boylarla
örneklerini içeren eserde, genel olarak; dervişlik aralarındaki savaşlar ve kendi iç mücadeleleri yer alır.
hakkında övgülerden bu dünyadan şikayetten, cennet Dolayısıyla konular genel olarak: aşk, yiğitlik gösterisi,
ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin hayatından kahramanlık, boylar arasındaki savaştır.
ve mucizelerinden bahsedilir. * 12 destansı hikâye ve bir önsözden oluşan Dede
* Ahmet Yesevî 63 yaşından sonra bir yere kendini Korkut hikâyelerinde; güzel ve hikmetli sözler,
kapatmıştır ve Hz Muhammed gibi 63 yaşında ölmek Türklerin tarihine ait rivayetler, han ve beyler hakkında
istemiştir ama 73 yaşında hayata veda etmiştir. Divân-ı methiyeler, Türk töresine ait pek çok konu işlenmiştir.
Hikmet adlı bu eserini de bu uzlet yıllarında yazdığı * İki adet nüshası bulunmakta olup nüshalardan biri
rivayet olunur. tamdır ve Almanya Dresden Kitaplığında
* Ahmed Yesevî’nin oluşturduğu ……….. nazım şekli bulunmaktadır. Altı hikâyenin bulunduğu eksik bir
ile ………, ……….. ile ………. ölçüsünün bulunduğu nüsha ise Vatikan'dadır.
eserdeki görüşler Anadolu tasavvuf kültürünün
temelini oluşturur. Dolayısıyla ……….., ……………,
…………………………….. gibi mutasavvıfların
düşüncelerinin kaynağı bu yapıttır.
* 144 hikmet ve bir münacaattan oluşur eser, Karahanlı
Türkçesinin Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır

Hikmetler:
Dünya mening digenler cihân malın alganlar
Kergez kuş dik boluban ol haramga batmışlar

Tatlıg totlıg yiyenler, türlüg türlüg kiygenler

Altun taht olturganlar toprak astın kalmışlar

Günümüz Türkçesi
Dünya benim diyenler, cihan malını olanlar
Kerkes kuş gibi olup, o harama batmışlar

Tatlı tatlı yiyenler, türlü türlü giyenler

Altın tahta oturanlar, toprak alanda kalmışlar.
 edebiyatlarının etkisini taşıyan bir dönemdir. Divan
II. DÖNEM şairleri, Arap ve İran edebiyatından aldıkları nazım
biçimlerini kendi duyuş ve düşünüşlerine göre
13. - 19. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI kullanmışlardır.
* Divan edebiyatı, Türklerin İslam dinini kabul

* İslami Dönem Türk Edebiyatı, …………………… etmelerinden sonra oluşmuş bir edebiyattır. Bundan

kadar sürmüştür. 9. yüzyıldan sonra İslamiyet’i kabul dolayı din, Allah, peygamber, tasavvuf vb. konular bu

eden Türklerin toplum yapılarında köklü değişmeler edebiyatta önemli bir yer tutar. Divan şairleri,

olmuştur. Klasik edebiyat (Divan edebiyatı), asıl çoğunlukla medrese kültürüyle yetişmiştir. Divan

gelişimini Anadolu’da sürdürmüştür. Klasik edebiyatın şairlerinin işlediği en önemli konuların başında ……

13. yüzyılda ……………… ile başladığı kabul gelir. Şiirlerde çoğunlukla ……. ve ………….. aşkı

edilmektedir. işlenmiştir. Divan şiirinde bir kişiye duyulan ve mecazi

* Halk Edebiyatı, İslamiyet’ten önceki ………………. aşk olarak nitelenen aşk da ele alınır. Ancak mecazi aşk

geleneğini sürdürmüştür. İslamiyet’in kabulünden da çoğunlukla Allah aşkına (ilahi aşk) dönüşür. Divan

sonra dinî-tasavvufi nitelikleriyle Orta Asya’da edebiyatında şiire, düzyazıdan daha çok önem

…………………’nin yanında yetişen dervişlerin, verilmiştir. Ancak bu, divan edebiyatında nesir

Anadolu’ya gelmesiyle 13. yüzyılda başlayarak ilk olmadığı anlamına gelmemelidir. Çünkü divan

dinî-tasavvufi ürünler verilmeye başlar. 15. yüzyıldan edebiyatında nesir alanında da eserler verilmiştir.

sonra, ……. ya da …………. adıyla bilinen bu şairler

Divan Edebiyatının Genel Özellikleri
ellerinde sazlarıyla Anadolu’yu adım adım gezmeye
başlarlar. Türk destanlarının bir parçasıyla da devamı
1. Divan Edebiyatı, 14. yüzyıldan başlayarak
olan ………………. ile ……, …….. gibi anonim
………………………………………….. seslenen bir
ürünler, halk arasında varlığını sürdürmüştür. ……..
edebiyattır.
ölçüsü kullanılması, belli kafiye düzenlerine uyulması,
2. Bu dönem edebiyatı …….. ağırlıklı olarak
saz eşliği, nazım biriminin ………. olması en belirgin
gelişmiştir.
özelliklerindendir.
3. Şiirde ……… ve ………… kusursuzluk büyük
* Halk tiyatrosu olarak adlandırılan sözlü edebiyat
önem taşımıştır.
geleneğinde seyirlik oyunlarımız vardır. Bunlar
Şiirin kuruluşu kesin kurallara bağlanmıştır. Bu
……….., …………, ……………. ve
kurallar şiirin biçimini oluşturan nazım birimi (nazım
……………….dır. Adını andığımız bu türler daha çok
birimi olarak genellikle …… ), ölçü (şiirin ölçüsü
taklit, güldürü ve söz hünerine dayanır. Batı tarzındaki
……), uyak (genellikle … ve ……. uyaklar), nazım
tiyatro türü yaygınlaşıncaya bunlar kadar Türk halkının
şekli (……., …….., ……….) dir.
eğiticilik ve eğlendiricilik ihtiyacını karşılamıştır.
4. Divan edebiyatında şiirlere özel bir ad, bir başlık
* Öğretici metinler arasında ………, ……..,
konmaz.
……………., ………, ilmî ve dinî metinleri de
5. Divan şiirinde ……………. geniş yer tutar. Duygu
sayabiliriz.
ve düşüncelerin belirli, kalıplaşmış sözlerle ifadesine
DİVAN EDEBİYATI
mazmun denir. Sıkı kurallar içinde gelişen divan
şiirinde mazmunlar önemli bir yer tutar. Örneğin
* Klasik edebiyat, yüksek zümre edebiyatı olarak da sevgilinin boyu selvi, kiprikleri ok, yanakları ruhsar,
bilinen Divan edebiyatı, Türklerin …. ve …. yüzyıllar ağzı goncadır. O sevgiliye aşık olan kişi bülbül ya da
arasında Anadolu’da oluşturdukları İslam kültürünün
ortak özelliklerini yansıtan, geniş ölçüde …… ve ........
pervane’dir. Kişisel ve özgün anlatımlara bu şiirlerde arasında konu birliği bulunan gazellere …………….,
sıkça rastlanmaz. her beyti aynı mükemmellikte söylenmiş olan gazellere
ise ………………. denir.
A. Divan Şiiri
* Değişik konularda yazılmış olmakla beraber, gazeller
genellikle birer aşk şiirleridir. Sevgi bitmez tükenmez
* Aruz ölçüsü kullanılmıştır.
temasıdır. Gazellerin isimlendirilmeleri ya
* Daha çok tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
……………. göre ya da …………… göre olur.
* Şiirler, “…… için kafiye” anlayışıyla yazılmıştır.
* Önceleri Arap edebiyatında kasidenin tegaüzzül adı
* Nazım birimi olarak ağırlıklı olarak beyit tercih
verilen bir bölümü iken sonra ayrı bir biçim halinde
edilmiş, beyte göre az da olsa dörtlük kullanılmıştır.
gelişmiştir. Çoğunlukla da aruzun,
* Arapça ve Farsça sözcük ve tamlamalar yoğun olarak
"………./………/………../………" kalıbıyla söylenir.
kullanılmıştır.
* Oldukça sanatlı, ağır bir dili vardır.
Gazel Örnekleri
* Anlam ve söz sanatlarına yer vermek bir hüner olarak
görülmüştür.
Çıkalı göklere âhum şereri döne döne
* Gazel, mesnevi, kaside ve rubai gibi Arap ve İran
Yandı kandîl-i sipihrün ciğeri döne döne
edebiyatı nazım şekillerinin yanı sıra Türklere ait olan
şarkı ve tuyuğ nazım şekilleri de kullanılmıştır.
Ayağı yir mi basar zülfüne ber-dâr olanun
* Şiirler konularına göre; ………., ………, …….,
Zevk u şevk ile virür cân ü seri döne döne
……….., ………., ………., ……… adlarını almıştır.
* Aşk, şarap, sevgili, Allah aşkı gibi konular ağırlıklı
Şâm-ı zülfünle gönül Mısrı harâb oldu diyü
olarak işlenmiştir.
Sana iletdi kebûter haberi döne döne
* ……… güzelliğine değil, …….. güzelliğine önem
verilmiştir.
Sen durup raks idesin karşuna ben boynum eğem
* Somut konulardan çok soyut konular işlenmiş ve
İne zülfün koça sen sîm-beri döne döne
konudan çok konunun işleniş biçimi önemsenmiştir.
* Şairler, mahlaslarını ….. beyitte söylemişlerdir.
Kâ’be olmasa kapun ay ile gün leyl ü nehâr
Eylemezlerdi tavâf ol güzeri döne döne
1. Gazel
* Terim olarak ….., ……., ……. ve ……. konularını
Sen olasın diyu yir yir asılup âyineler
işleyen şiirlere denir. Kendi başına bir nazım şekli
Gelene gidene eyler nazarı döne döne
olarak, İran ve Türk Edebiyatı'nda ortaya çıkan gazel,
…….ler halinde yazılır ve beyit sayısı ……. arasında
Ey Necâtî yaraşur mutribi şeh meclisinün
değişir.
Raks urup okuya bu şi’r-i teri döne döne
* Divan edebiyatında çok yaygın olarak kullanılan bir
nazım şeklidir. Birinci beyit kendi arasında kafiyeli,
Necatî Bey (15.yy)
diğer beyitlerin birinci mısraları serbest, ikinci
mısraları birinci beyit ile kafiyelidir. Kafiye düzenini
şematik olarak belirtmek gerekirse: … / … / … / … /
… / … şeklinde ifade etmek mümkündür.
* Gazelin ilk beytine ……., son beytine ……. adı
verilir. En güzel beytine ……………., beyitleri
 GAZEL-İ DER-VASF-I NARGİLE-İ PÜR-DUMAN
Marpucun sipsin közün olmazsa olmaz nargile
Haşre dek çeksün nefesler üflesün az nargile
Hüp deyû çektüm seni bilmem çü bundan hoşmusun
İncidürsem öhsürük dutsun beni tez nargile
Bir minik fânus içinde hapse mahkûmdur duman
Ol dumanı üflemek vermekte çok haz nargile
Ehl-i aşkın neşvegahı kûşe-i meyhanedür
Ehl-i keyfün adresiyçün Çorluyı yaz nargile
Kappiçino elma karpuz bir de şeftâlû deyû
Doymayub tekrar-be-tekrar isterüm köz nargile
Ayt Burak gırgır içün ol âletün vasfın hemân
Bir redif seç seçdigünden bir gazel düz nargile
anlatıldığı bölümdür. Bu bölümün konuları bahar, kış,
yaz, Ramazan, bayram, nevruz, gül, sümbül, güneş, söz
ustalığı, kalem, gece, savaş, at veya bir güzel olabilir.
Kasideler bu bölümde ele alınan konuya göre
adlandırılır.
Girizgâh: Asıl konuya giriş yapmak üzere
düzenlenmiş en fazla iki beyitlik bölümdür.
Medhiye: Kasidenin sunulduğu kişinin, yani padişahın
veya bir devlet büyüğünün övüldüğü bölümdür. Bu
bölümde abartılı ve sanatlı bir övgü vardır.
Tegazzül: Şair, genellikle medhiyeden sonra arada bir
gazel söyler. Bu bölüme tegazzül adı verilir. Tegazzül
bölümü her kasidede bulunmaz.
Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür. Burada da
şair abartılı bir ifade kullanır.
Dua: Şairin, kendisi, daha çok da övdüğü kişi için
Allah’tan yardım dilediği, dua ettiği bölümdür.

Su Kasidesi (Kasîde-i Der Na't-ı Hazret-i Nebevî)

Burak (21.yy)

Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlare su

2. Kaside
Kim bu denlü dutuşan odlare kılmaz çâre su
* Kaside, belli bir amaçla yazılmış şiirlerdir. Genellikle
……………………………….. için yazılır.
Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem
* Nazım birimi beyittir. Beyit sayısı çoğunlukla … ile
Yâ muhît olmış gözümden günbed-i devvâra su
….. arasındadır. Kafiyelenişi gazeldeki gibidir: aa, ba,
…
ca, da…”
Suya virsün bâğ-bân gül-zârı zahmet çekmesün
* İlk beytine ‘matla”; son beytine ‘makta”; en güzel
Bir gül açılmaz yüzün tek virse min gül-zâra su
beytine ………………..; şairin adının ya da mahlasının
…
geçtiği beyte de ………………. denir.
İste peykânın gönül hecrinde şevkum sâkin it
* ……, kasideleriyle ünlü bir divan şairidir. Türüne,
Susuzam bir kez bu sahrâda menüm-çün are su
giriş bölümünün konusuna veya redifine göre
…
isimlendirilebilir. Rediflerine göre: Su Kasidesi
Dest-bûsı ârzûsıyla ger ölsem dostlar
(Fuzulî), Güneş Kasidesi (Ahmet Paşa)…
Kûze eylen toprağum sunun anunla yâra su
* Konularına göre tevhit, münacat, naat, methiye
…
olmak üzere türlere ayrılabilir. Nesib (teşbib), girizgâh,
Hâk-i pâyine yetem dir ömrlerdür muttasıl
tegazzül, methiye, fahriye, dua bölümlerinden oluşur.
Başını daşdan daşa urup gezer âvâre su
…
* Kasidenin bölümleri:
Yümn-i na’tünden güher olmış Fuzûlî sözleri
Ebr-i nîsândan dönen tek lü’lü şeh-vâra su
Nesib (teşbib): Kasidenin giriş bölümüdür. Bir tabiat
…
tasvirinin yapıldığı veya sevgilinin güzelliklerinin
Umduğum oldur ki rûz-ı haşr mahrûm olmayam
Çeşme-i vaslun vire men teşne-i dîdâra su
3. Murabba
* Özellikle ……………… ve ….. olmak üzere her
konuda yazılabilen divan şiiri nazım şeklidir.
* Dörder dizelik bentlerden oluşan nazım şeklidir.
Uyak düzeni ………………………. şeklindedir. Bazen
dördüncü mısralar ……….. olabilir. Bazı murabbalarda
birinci dörtlüğün son dizesi, diğer dörtlüklerde tekrar
eder, yani nakarat şeklindedir.
* Tanzimat dönemi sanatçısı Namık Kemal, murabba
nazım şeklinin edebiyatımızdaki en önemli ismidir.
Geçti cânânın firakı canıma
Tîr-i çevri gibi girdi kanıma
Nâleden bir kimse gelmez yanıma
Söyle ey bâd-ı sabâ cânânıma
(Yahya Bey)
4. Şarkı
* Şarkı, …………. divan şiirine kazandırdığı bir nazım
şeklidir. Bestelenmek için yazıldığından dili sadedir.
* Halk edebiyatındaki …………. karşılığı olan şarkı
genellikle ………………. oluşur. Uyak düzeni
…………………… şeklindedir.
* İlk dörtlüğün son dizesi diğer dörtlüklerde tekrar
eder, yani …………..tır.
* Aşk ve sevgi konusunun işlendiği şarkılarda şair, son
dörtlükte mahlasını söyler ………. bu türün en başarılı
şairidir.
5. Rubai
* Aruzun kendine özgü kalıplarıyla yazılan, ……
dizeden oluşan bir nazım şeklidir. Uyak düzeni manide
olduğu gibi ……….. şeklindedir.
* Rubaide daha çok ……………………… ilgili
düşünceler, dünya görüşü, bir nükte işlenir. Şairler
rubaide mahlas söylemez.
* Bu türün en büyük şairi …………………’dır.
……………….., yazdığı bin kadar rubai ile Osmanlı
Döneminin en büyük rubai şairi olarak tanınır.
Cumhuriyet döneminin en büyük rubai ustası ise
…………………………..’dır.
6. Tuyuğ
* Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı, düşünsel ve
felsefi konularla ilgili olarak yazılan bir nazım şeklidir.
Uyak düzeni “aaxa” şeklindedir.
* Halk edebiyatında maninin, divan edebiyatında ise
rubainin karşılığı olarak görülür. Rubaide olduğu gibi
düşünce ağırlıklı konular işlenir.
* Rubai gibi tek dörtlükten oluşan tuyuğ, aruzun sadece
“fâilâtün, fâilâtün, fâilün” kalıbıyla yazılır.
* Divan edebiyatında ……………………… bu türün
en önemli şairidir.
7. Terkib-i bent
* Toplumun bozuk yönleri, dalkavukluklar, idarecilerin
kötü davranışları, felsefi görüşler, toplumdan şikâyet,
Allah’ın varlığı ve kudreti, kâinatın sonsuzluğu,
insanın bu kudret ve sonsuzluk karşısındaki durumu ve
hayattaki zıtlıklar gibi konular işlenir.
* 8-20 dizelik bentlerden oluşan nazım şeklidir.
Genellikle 5-7 bentten oluşur. Bentlere …………,
bentleri bağlayan beyitlere ise …………. denir. Şair,
son bentte mahlasını söyler.
* Kafiye düzeni aa xa xa xa xa xa bb (v) – cc xc xc xc
xc xc dd (v) ya da; aa aa aa aa aa aa bb – cc cc cc cc cc
cc dd… şeklindedir. Vasıta beyti, bentteki dizelerden
ve diğer vasıta beyitlerinden ayrı kafiyelenir.
* Edebiyatımızda terkibibent deyince akla ilk gelen
isim ………………’dir.
8. Terci-i bent
* Şekil olarak terkib-i bentle aynı özelliklere sahiptir.
Terkib-i bentler gibi 5-15 dizelik bentlerden oluşur.
* Terkib-i bentten en önemli farkı,
…………………………………………………………
………dır. Terciibentlerde vasıta beyti her bendin
sonunda tekrarlandığı için aynı fikir çevresinde
toplanan bir konu bütünlüğü vardır.
* Edebiyatımızda terkibibent deyince akla ilk gelen
isim …………’dır.
9. Mesnevî
* Aşk, savaş, din ve felsefe gibi hemen her çeşit
konuların işlendiği mesnevîler, divan edebiyatının en
uzun nazım şekli olup beyit sayısı ……….. Bu
anlamda günümüz ………. ve ………….nin yerini
tutar.
* İran edebiyatından alınan bu nazım şekliyle konu ne
olursa olsun, olaylar …………….. içinde anlatılır.
* Mesnevînin bölümleri: Mukaddime (önsöz), tevhit,
münacat, naat, miraciye, 4 halife için övgü, eserin
sunulduğu kişiye övgü, yazış sebebi, asıl konu, sonsöz.
* Mesnevide her beyit …………….. kafiyelidir:
……………………………..
* Divan şiirinde beş mesneviden oluşan eserler
grubuna ……….. denir. Mevlânâ, Fuzulî, Şeyhî, Nabî
ve Şeyh Galip bu dalda önemli şairlerimizdir.
* İran edebiyatındaki Firdevsî’nin …………..’si başta
olmak üzere edebiyatımızda yazılmış ünlü mesneviler
şunlardır:
Ahmedî – İskendername, Süleyman Çelebi – Mevlid,
Şeyhî – Harname, Hüsrev ü Şirin, Fuzuli – Leyla ile
Mecnun, Nabi – Hayrabat, Şeyh Galip – Hüsn ü Aşk.
uygun olarak hikâyeler yardımıyla anlatmaya
çalışmıştır.
* Arapça, Farsça ve Rumca da bilen sanatçı, bu dillerle
de şiirler söylemiş, devrin edebiyat dili ………..
olduğundan şiirlerini bu dille yazmıştır.
* Tasavvuf düşüncesini ilahî aşkla birleştirip şiir
sanatıyla ölümsüz hâle getirmiştir. Din, dil, ırk ve
mezhep farkı gözetmeksizin bütün insanlığa seslenmiş,
insanı insan olduğu için sevmiştir. İnsan sevgisi, ilahî
aşk eksenindeki dinî konuları kendine özgü bir
anlayışla işlemiştir.
Eserleri:
Mesnevi, Divan-ı Kebîr, Mecalis-i Seb’a, Mektubat,
Fihi Mafih
Mesnevi
Mevlana’nın Çelebi Hüsameddin’in isteği üzerine
Farsça yazdığı mesnevisidir. ……….. beyitlik eserde
Mevlana, tasavvufi fikir ve düşüncelerini hikâyelerden
hareketle anlatmıştır.
Bişnev in ney çün şikâyet mîküned
Ez cüdâyîhâ hikâyet mîküned

Divan-ı Kebîr
13. – 19. yy. Divan Şiiri Sanatçıları Mevlana’nın çeşitli konularda söylediği şiirlerin
tamamı bu divanda yer almaktadır. Eserin dili
13. Yüzyıl
Farsçadır, içinde az sayıda Arapça, Türkçe ve Rumca

Hoca Dehhanî şiir de yer almaktadır.

* 13. yüzyılda yaşamıştır ve ilk divan şairidir.

Tasavvufun hâkim olduğu bir dönemde ilk kez Mektûbat

……………………. işleyen şairimizdir. Başta Selçuklu hükümdarlarına ve devrin ileri

* Divanı yoktur. Selçuklu Şehnamesi adlı bir mesnevisi gelenlerine öğüt vermek, kendisine sorulan dinî ve ilmî

vardır. konularda açıklayıcı bilgiler vermek için yazdığı 147

Gün yüzinde hat belürse gözlerim giryân olur adet mektuptur.

Hâle belürse kenâr-ı mâhda bârân olur
Fih-i Ma fih
Mevlânâ Celaleddin-i Rumî (1207-1273)
Mevlana’nın çeşitli meclislerde yaptığı sohbetlerin,
* Horasan’ın Belh şehrinde 1207’de doğmuş, ailesiyle
oğlu Sultan Veled tarafından toplanması ile meydana
Anadolu’ya göç ederek Konya’ya yerleşmiş ve burada
gelmiştir.
1273’te vefat etmiştir.
* Türk ve dünya edebiyatının önde gelen
Mecalis-i Seb’a
sanatçılarındandır. Tasavvuf düşüncesini halk zevkine
Yedi Meclis anlamına gelen eser, Mevlana’nın yedi
sohbetinin not edilmesinden meydana gelmiştir.
Sultan Veled (1226-1312) * Ahmedî’nin 8000 beyti aşan büyük bir ……….’ı,
* Mevlana’nın oğlu ve Mevlevilik tarikatının 8250 beyitlik …………….. mesnevisi, 5000 beyit tutan
kurucusudur. …………………’i eserlerinin en önemlileridir.
Eserleri: Dîvân, İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme, İntihâ- * Ahmedî, divanındaki kaside ve gazellerinde İran şiir
nâme, Ma’arif. mektebinin sanatlarını gösterdiği gibi, Türk ruhunun
inceliklerini ve Türkçe’nin ifade gücünü de
Ahmet Fakih (? - 1221) aksettirmiştir.
* Hoca Ahmed Fakîh veya Sultan Hoca Fakîh adları ile Eserleri: Divan, İskendernâme, Cemşîd ü Hurşîd,
de tanınan sanatçının yaşamı hakkındaki bilgilerde Tervihü’l-Ervah, Mirkâtü’l-Edeb
belirsizlik vardır.
Âşık Paşa (1272-1333)
* En önemli eseri …………….’dir ve bu eser 83
* Asıl adı Ali olan Âşık Paşa, Selçuklu sarayında
beyitlik bir kasidedir. Dünyanın faniliğinden, dünya
Farsçanın konuşulduğu bir dönemde Türkçeyi
zevklerine kapılmanın yanlışlığından, kabir azabından
savunmuştur. Eserlerini sade bir dille yazarak
ve mahşerden bahsederek ölümü hatırlatan, bunun
Türkçenin Anadolu’da bir edebiyat dili olarak
yanında kanaat ve alçak gönüllülüğü vs. tavsiye eden
yerleşmesinde önemli hizmetler görmüştür. Çok iyi
dinî bir eserdir. Öğretici bir eser olmasından dolayı
Farsça ve İbranice bildiği hâlde Türkçeye bağlı kalan
sanat değeri düşüktür. Mehmet Fuat
sanatçı, o devirde hâkim olan “Türkçeyle eser
Köprülü, eserin Anadolu Türkçesinin bilinen en eski
yazılmaz” anlayışına karşı çıkarak eserlerini Türkçe
örneği olduğunu belirtir.
yazmıştır.
* Hem aruz hem hece ölçüsüyle şiirler yazmıştır.
Şeyyad Hamza
* Şiirlerinde ve ……………. adlı mesnevisinde büyük
* 13. yüzyılda Anadolu Selçukluları döneminde
ölçüde Yunus Emre ve Mevlana etkisi hâkimdir.
yaşamış; yazdığı dini-tasavvufi şiirleriyle Ahmed
Özellikle bu mesnevisiyle “Mevlid” yazarı Süleyman
Fakih’i izlemiştir.
Çelebi’yi etkilemiştir. Bununla beraber Mevlid ve
* …………………… adlı mesnevinin yazarıdır.
Miracnâme türünün ilk örneklerini vermiştir.
Eserleri:
14. Yüzyıl
Garibnâme, Fakrnâme, Hikâye, Vasf-ı Hâl
Bu yüzyılın en tanınmış şairi …………’dir. Siyasi ve
sosyal sarsıntıların yaşandığı bu yüzyılda edebî niteliği Kadı Burhaneddin (1344-1399)
zengin eserler ortaya konmuştur. Bu yüzyılda Arapça * Tuyuğlarıyla ünlü olan şair, Sivas’ta beylik de yapar.
ve Farsça sözcükler yoğun bir şekilde dilimize girmeye * Şiirlerinde dünya zevklerini konu edinmekle beraber
başlar. ne mahlası ne de adı bulunmaktadır ve de Türkçeyi
aruza uydurmakta güçlük çektiği görülür.

Ahmedî (1334-1413)
Nesimî (1369-1417)
* 14. yüzyılda en çok eser vermiş sanatçı olan Ahmedî
* Nesimî sâdece yaşadığı asrın değil, bütün Türk
aynı zamanda ………. sahibi ilk kişidir.
edebiyatının da en usta şairlerindendir. Türkçe ve
* Kaside ve gazellerinin yanında birçok konuda eser
Farsça ile mesneviler, gazeller, rubailer ve tuyuglar
vermiş, özellikle mesnevilerinde bilimsel ve kültürel
yazmıştır.
konuları işlemiştir. Türkçeyi iyi kullanan, nazım
* İlâhî aşkın verdiği heyecanla yazdığı Türkçe
tekniğine hâkim kudretli bir sanatkârdır.
şiirlerinde ahenkli ve çok düzgün bir dil görülür. Bu
şiirlerde Hurûfi inancının izleri de açıkça görülmekle
beraber Fuzuli gibi büyük bir şâir üzerinde etkili
olmuştur.
* Türkçe ve Farsça olmak üzere iki divânı vardır.
Türkçe şiirlerinde Nesimi, Farsça şiirlerinde Hüseynî
mahlasını kullanmıştır.
* Nesimî, ……………… edebiyatı tarihinde felsefî
şiirin temelini atmış; güzel ve mükemmel eserlerin
sanatkârı olarak büyük şöhret bulmuştur. Onun
şiirlerinde tasavvufî ve Hurufîliğe ait fikirler, zamanın
hakim ideolojisine karşı yöneltilmiştir.
* Allah-insan fikrini ileri süren şairin bütün eserleri,
insan hakkında yazılmış şiirlerden ibarettir. Nesimî,
insanı Tanrılaştırarak veya Tanrı’yı insanlaştırarak
Ortaçağ hayatının beşerî ilişkilerine karşı gelmekteydi.
“Kâmil insan”a derin sevgi besleyerek onu
ilâhileştiriyordu. Cisim ve can sahibi olan insanın
dünya ve kâinata sığmamasını, onun aklî ve manevî
büyüklüğünde görüyordu.
Eserleri:
Türkçe ve Farsça Divan, Mukaddimetü’l-Hakâyık
Gülşehrî
* “Kuşların Dili” anlamına gelen ………………… adlı
eseri, Feridüddîn Attar’ın aynı adlı eserinin Türkçeye
tercümesidir. Gülşehri, konunun ana çerçevesine sadık
kalarak Attar’ın pek çok hikâyesini kullanmamış,
Kelile ve Dimne ile Kabusnâme’den hikâyeler almıştır.
Eserde çeşitli türlerden kuşların Hüdhüd kuşunun
liderliğinde, padişahları olan Simurg kuşunu aramaları
anlatılır. Çeşitli maceralardan sonra kuşlar, Simurg’a
ulaşır. Sembolik olarak kuşlar insanları; Hüdhüd aklı;
Simurg ise Allah’ı simgeler. Bu yönüyle eser, temsili
yani alegorik bir özellik gösterir.
Eserleri: Mantıku’t Tayr (Farsçadan çevrilmiş,
alegorik, tasavvufi bir mesnevi), Felekname.
15.Yüzyıl
Şeyhî (1371-1431)
* Hekim Sinan adıyla da anılan sanatçı, hekimliğiyle
de övülmektedir. Şeyhî hekimlikteki yeteneğini Çelebi
Sultan Mehmet’i tedavi etmekle kanıtlamıştır.
* Dokuzlar köyüne giderken, köyün eski sahiplerinin
saldırısına uğramış ve bu durumu padişaha
…………… adlı mesnevi tarzında kaleme aldığı
hicviyesi ile anlatmıştır. Çelebi Sultan Mehmet’e
sunulmuş 126 beyitlik bu mesnevi, Türk mizah ve hiciv
edebiyatının şaheserlerindendir. Eser, ince alay ve
nükteleri içerir. Şair, eserde yük taşımakta pek çok
sıkıntılar çeken bir eşeği ele alarak semiz bir öküz gibi
olmaya çalışan bu eşeğin başına gelenleri anlatır.
Öküzlerin rahatına ve boynuzuna imrenen eşek,
sonunda kulaklarından da olur.
* İnsan hakları, ilahî ve beşeri adalet gibi konularda
yergi dolu şiirler yazmıştır. Tasavvufi bir kişilik
olmasına ve tasavvuf eğitimi almış olmasına rağmen
eserlerinde tasavvufi öğeler bulunmamaktadır.
Eserleri: Harname, Hüsrev ü Şîrîn
Ahmed Paşa (1426-1497)
* Ahmed Paşa, devrinde …………………. unvanını
almış, …………… ile ………………yi gelenek hâline
getirmiştir.
* Ağır bir dili olan şair, dini ve tasavvufi konulardan
çok, din dışı konularda şiirler söylemiş, aruzu başarılı
bir şekilde kullanmıştır.
* Fatih Sultan Mehmet’e yazdığı “………, ………..”,
Cem Sultan’a yazdığı “benefşe, ab” redifli kasideleri
ünlüdür.
*Ayrıca “………………………………………………
…” nakaratlı murabbası çok beğenilmiş ve bu esere
nazireler söylenmiştir. Şiirlerini ………‘ında bir araya
getirmiştir.
Subh-dem cevlân edip tâvûs-i zerrîn-per güneş
Bûstânına sipihrin verdi zib ü fer güneş
Necati Beg
* Meşhur …………… redifli gazelini yazan Necâtî,
şiirleriyle kısa sürede tanınmıştır. Fatih’e sunduğu
“şitaiye” ve “bahariye” kasideleri ve gazelleriyle
padişahın takdirini kazanarak divan kâtibi olmuştur.
* Şiirlerinde bol miktarda deyim ve atasözü kullanan
şair, Daha çok mersiye ve gazelleri ile tanınmıştır.
* Döneminde ………………. olarak anılan şairin
bugüne gelen tek eseri Divan’ıdır.
Süleyman Çelebi (1346-1422)
* ………………………………. adlı mesnevisiyle
tanınmış ve sevilmiştir. Günümüzde de sevilen bu
mesnevi Hz. Muhammet’in doğumunu anlatır ve
…………… adıyla bilinir.
Ali Şîr Nevaî (1441-1501)
* Ali Şîr Nevâî, Türkçeyi yüksek bir sanat dili halinde
işlemeye çalışan, bu görüşü savunan ve Türk diline
değer kazandıran üstün bir bilgin ve devlet adamıdır.
* Ali Şîr Nevâî’nin eserleri hem yazıldıkları devirde,
hem de daha sonra bütün Türk dünyasında zevkle
okunmuş, pek çok ünlü Türk şairi onu örnek almış, ona
övgü yazmıştır.
* …………………………. sahibi olan ilk sanatçı,
şiirlerini Çağatay Türkçesi ve Farsçayla yazmıştır.
* Kaşgarlı Mahmut’tan sonra Türk diline en büyük
hizmet eden kişi olarak tanınan Ali Şîr Nevâî,
………………………….. adlı kitabında Türkçe ile
Farsçayı karşılaştırarak pek çok yerde Türkçenin
üstünlüğünü savunmuştur. Ali Şîr Nevâî, bu kitabını
Türkçe’yi bırakarak eserlerini Farsça verenlere ithafen
yazmıştır.
* Anadolu dışında, Çağatay sahasında eser vermiş din
dışı divan şairidir.
Eserleri: Divan (dört tane), Muhakemet-ül
Lugateyn (Türkçenin Farsçadan üstün
savunulur.), Mecalisü’n Nefais (ilk tezkire), Mizan’ül
Evzan (Aruz vezniyle ilgili teorik bir eser)
16. Yüzyıl
Türk edebiyatının en parlak olduğu dönemdir.
Osmanlı’nın siyasî ve sosyal alanda gösterdiği başarıya
edebiyat ve sanat alanındaki çalışmalar da eklenmiştir.
Divan şiiri, taklit dönemini aşarak kendi üstatlarını
yetiştirmeye başlamıştır. Anadolu dışında ……….,
Anadolu’da ise ……. bu yüzyılın en
temsilcileridir. Ayrıca bu dönemde Zatî, Bağdatlı Ruhî,
Hayalî gibi önemli şairler yetişmiştir.
Taşlıcalı Yahya
Şehzade Mustafa Mersiyesi ile Şah u Geda mesnevi-
siyle tanınır.
Bağdatlı Rûhî (?-1605)
* Bağdatlı Ruhi’nin en ünlü eseri ………………..
isimli 17 bentlik manzumesidir. Bu eser, asırlarca
beğenilerek okunmuş, Tanzimat döneminde ………….
ve ……………….. bu esere nazire yazmıştır. Şair bu
şiirde, devrinin kusurlu ve eksik yanlarını, din ve ahlak
sahasındaki ikiyüzlülüğü, kötülükleri işlemiştir. Bu
eseriyle o, ………………… ilk şairi olarak
adlandırılabilir.
Fuzûlî (1495-1556)
* Bilindiği kadarıyla onun hayatı Kerbelâ, Hille, Necef
ve Bağdat’ta geçmiştir. Arapça ve Farsçayı bu dillerde
kusursuz eser yazabilecek ve şiir söyleyebilecek
derecede öğrenmiştir. Fuzûlî, Kanunî Bağdat’ı
fethedince, padişaha kasideler takdim etmiş, ayrıca
Bağdat seferine katılan şairlerden Hayalî Bey ve
Taşlıcalı Yahya Bey’le de tanışmıştır.
* Kanunî daha Bağdat’tan ayrılmadan Fuzûlî’ye maaş
bağlanacağına dair söz verilmiş, fakat sonradan bu
maaş gündelik 9 akçe gibi onun azımsadığı bir
miktardan ibaret kalmış, bunu üzerine şair ünlü
…………sini kaleme alarak memnuniyetsizliğini dile
getirmiştir.
* Âlim bir şair olan Fuzûlî şiir hakkındaki görüşlerini
olduğu Türkçe divanının önsözünde “………………
………………………………………………............”
sözleriyle dile getirmiştir.
* Fuzûlî aşkı, ıstırabı, dünyevî zevk ve zenginliklerin
boşluğunu ve ölüm düşüncesini olağanüstü bir lirizm
ve sanat gücüyle ifade etmiştir. Bu yönüyle o,
……………….. şairidir.
* Fuzûlî, …………..deki derinlik, samimiyet, hissîlik
ve lirizme mukabil ………………de fikir ve söz
oyunlarına çok başvurur.
önemli * Fuzûlî kasideler de yazmakla birlikte en çok, ……..
türünde şiirler yazmıştır. O, aşk duygularının en iyi,
gazel tarzıyla söyleneceğine inanmaktadır.
Eserleri:
Arapça Divan, Farsça Divan, Türkçe Divan, Leylâ vü
Mecnûn, Beng ü Bade, Hadîs-i Erbain Tercümesi,
Sohbetü’l-Esmâr, Hadîkatü’s-Süedâ, Mektuplar, Heft-
câm (Sâkinâme), Rind ü Zâhid, Sıhhat u Maraz,
Enîsü’l-Kalb (Kaside)
Habs-i hevâda koyma fuzûlî-sıfat esîr
Yâ Rab hidâyet eyle tarîk-i fenâ mana
Leyla vü Mecnun
Türk, İran ve Arap edebiyatlarında Fuzûlî’ye asıl
şöhretini sağlayan bu eser, Türk edebiyatının klasik
döneminde yazılmış mesnevilerin en güzelidir. Eserde
platonik aşk anlatılır. Beşeri aşktan ilahi aşka geçiş
işlenir.
Beng ü Bade
Afyonla şarabın karşılaştırarak şarabın üstün tutulduğu
440 beyitlik bu mesnevi Fuzûlî’nin ………….
tarzındaki ilk denemesidir. ………………’e ithaf
edilen eser, bazılarına göre Osmanlı Padişahı II.
Bayezid ile Şah İsmail arasındaki mücadeleyi
sembolize etmektedir.
Hadikatü’s-Süeda
Arada bazı manzum parçaların da yer aldığı mensur bir
eserdir. Kitapta ………………………..........................
anlatılmaktadır.
Bâkî (1526-1600)
* Çok arzu ettiği hâlde şeyhülislam olamamış, Kanuni
döneminde çağının en büyük şairi sayılarak kendisine
……………………. unvanı verilmiştir.
* Divan şiiri Osmanlı sahasında en olgun seviyesine
Baki ile yükselmiştir ve …………… üstadıdır.
* Fuzuli gibi acıları anlatan bir şair değildir; rindane
(zevk ve eğlenceye düşkün) bir şairdir.
* Kanuni’nin ölümü üzerine terkib-i bend biçiminde
yazdığı, en önemli eseri olan ……………………’yle
tanınmıştır. Bu mersiye Divan’ında yer almaktadır.
Eserleri: Divan, Fezail-i Cihad (Arapçadan tercüme),
Fezail-i Mekke (Arapçadan tercüme), Hadis-i Erbain
Tercümesi.
Hazan Gazeli
Nâm u nişâne kalmadı fasl-ı bahardan
Düşdi çemende berg-i dıraht itibârdan
Eşcâr-ı bâg hırka-i tecrîde girdiler
Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan
Her yanadan ayagına altun akup gelür
Eşcâr-ı bâg himmet umar cüy-bârdan
Sahn-ı çemende turma salınsun sabâ ile
Âzâdedür nihâl bu gün berg ü bârdan
Bâkî çemende hayli perişan imiş varak
Benzer ki bir şikâyeti var rüzgârdan
Zâti (1471-1546)
* Devrinde üstat olarak kabul edilen sanatçı, …….,
………… ve ……………. gibi şairlere hocalık yapmış
değerli bir şairdir. Bu manada divan şiiri tekniğini çok
iyi bilen bir şair olan Zâtî’nin asıl hizmeti,
sanatkârlığından çok genç şairleri yetiştirmekteki
ustalığı, üstatlığıdır.
* Zatî, çok yazan, çok sayıda eser veren bir sanatçıdır.
Üç ayrı divan oluşturabilecek sayıda kaside ve gazel
yazmıştır. Asıl ustalığını gazel ve kaside alanında
gösteren şair, kaynakların verdikleri bilgiye göre çok
kolay, hatta para karşılığı şiir yazdığı söylenir.
* Zatî; Şeyhî, Ahmed Paşa ve Necati’nin yanı sıra,
Divan şiirinin klasik bir görünüm kazandığı 16. yüzyıl
Divan şiirine geçişte, köprü görevini üstlenmiştir.
Eserleri: Şem ü Pervane, Ahmed ü Mahmud,
Ferruhname, Siyer-i Nebi, Fal-i Kur’an, Şehrengiz.
Hayâli Bey
Heyecan ve hisse çok değer veren bir şairdir. Tasavvufi
şiirleri olmakla birlikte tasavvufi bir şair değildir.
Ol mâhiler ki deryâ içredür deryâyı bilmezler
Cihân-ârâ cihân içindedür ârâyı bilmezler
Nev’i Siham-ı Kaza
Edebiyatımızda sâde dilli ve samimî duygular Nef’î’nin hicivlerini topladığı eserinin adıdır. Sihâm-ı
bulunduran gazelleri ile tanınmıştır. Âşıkane söyleyişi Kazâ, kasîde, terkîb-i bend, mesnevî, kıt’a gibi değişik
vardır. nazım şekillerinden meydana gelmiş ve araya nesir
Eserleri: Dîvan, Hasb-ı Hâl, Tercüme-i Hadîs-i Erbain parçalan da katılmıştır. Nef’î, eserinde babası dahil
Teşnedür dil bahr-ı gamda oklarun peykânına sadrazamları, vezirleri, bütün devlet büyüklerini,
Âğız açmış bir sadefdür katre-i nisan umar
şairleri, sanatkarları; kısaca devrin ismi duyulmuş
17. Yüzyıl bütün ünlü kişilerini hicvetmiştir.
Türk edebiyatının kendi kimliğini bulduğu bir
Nâbî (1642-1712)
dönemdir. Osmanlı devletinde başlayan siyasi
* “Bende yok sabr-ı sükûn, sende vefadan zerre
gerilemeye karşılık, bu yüzyıl edebiyatında gelişme ve
İki yoktan ne çıkar fikredelim bir kere”
yükselme devam eder. İran edebiyatını taklit etme ve
Nâ ve bî ekleri Farsça ve Arapçada ‘yok’ manasına
örnek tutma alışkanlığı, özellikle bu yüzyılda terk
gelmektedir. Bu beyitte Nabî mahlasının oluşumunu
edilmiş. Türk şairleri, kendilerini İran şairleriyle eşit
belirtmektedir.
hatta onlardan üstün görmeye başlamıştır bu yüzyılda.
* Edebiyatımıza düşünce şiiri çığırı açmıştır. Bu açıdan
Nef’i ve Nâbî bu yüzyılın en önemli şairleridir. Ayrıca
o, …………….. kurucusu olup ………….., yani
Şeyhülislam Yahya, Naili, Neşâti, Nevizade Atâî gibi
öğretici şiirin en başarılı şairlerindendir. Dolayısıyla
şairler yetişmiştir bu dönemde.
eserlerinde duygu ve hayal yerine ………….ye önem
Nef’î (1570-1635) vermiştir. Bu nedenle şiirlerinde heyecan ve duygular
* Aslı adı Ömer olan sanatçı, 1635’te hicivlerinden azdır.
dolayı Sadrazam Bayram Paşa’nın emriyle * Günün olaylarını, çağının haksızlıklarını,
öldürülmüştür. İstanbul’da padişah ve vezirlere yazdığı huzursuzluklarını edebiyat ve sanattan taviz vermeden
kasidelerle tanınmıştır. işlemiştir. Nâbî’ye göre şiir, günlük hayatın içinde
* Divan şiirinin ………. alanında başarılı olmuş ve bu olmalı, hayattan ve insanlardan kopmamalıdır. Bunun
türde üstat, kabul edilmiştir. Kasidelerinin özellikle için Nâbî’nin şiirleri hayat içinde karşılaşılan sorunlara
……….. kısmında çok başarılı olmuştur. çözümler üreten, yer yer öğütler veren ve yol gösteren
Esdi nesîm-i nevbahâr açıldı güller subh-dem bir yapıdadır. Hatta bazı hikmet sözleri atasözü gibi
Açsun bizim de gönlümüz, saki medet sun câm-ı Cem…
kabul edilmiş ve günümüze kadar gelmiştir.
* Şiirlerinde sade, açık ve akıcı bir dil kullanan Nâbî,
* Övgü ve yergilerinde sınır tanımayan sanatçı en
nesirlerinde hayli ağır bir dil kullanmıştır.
güzel …………...leri yazmış, sanat kudreti bakımından
Eserleri: Hayriyye, Hayrabad, Surname, Tercüme-i
kendini İran şairlerinden üstün görmüştür. Övgülerinde
Hadis-i Erbain, Münşeat, Fetihname-i Kamaniçe
çok abartılı olan şair, gördüğü hatalar ve küçüklükler
karşısında da aynı derecede hicvedicidir. En yüksek
Hayriyye
makamdakiler bile onun hicivlerinden kurtulamamış,
Oğlu için yazdığı ……….. kitabıdır. ……….. tarzında
bu durum, onun ölümüne neden olmuştur.
yazılan eser, dini, millî, ahlaki ve insani öğütleri içerir.
Tahir Efendi bana kelp demiş
İltifadı bu sözde zahirdir Hikemi tarzın en güzel örneklerinden biridir. Bu
Maliki mezhebim benim zira
yönüyle didaktik bir eserdir. Sanatçı, devrin hayatını,
İtikadımca kelp tahirdir
sosyal anlayışını da bu eserinde başarılı bir şekilde
Eserleri: Farsça ve Türkçe Divan, Siham-ı Kaza,
ortaya koymuştur.
Tuhfetü’l Uşşak.
Hayrabad
İçinde masalsı öğelerin olduğu bir mesnevidir. Eser,
Ferüdittin Attar’ın …………… isimli eserinden
hareketle yazılmış dört bölümden oluşan bir
mesnevidir.
Şeyhülislam Yahya (1552-1643)
* ………. nazım şeklinde üstat olarak tanınmış, onun
bu alandaki başarısı daha sonra ………. gibi bir şair
tarafından bile kabul ve takdir edilmiştir. Gazelleri
zarif, şuh ve âşıkanedir.
* His ve hayal âlemi zengin olan sanatçı, söz
oyunlarına, şekil sanatlarına pek önem vermemiştir.
* Dili zamanına göre bir hayli sadedir. Şeyhülislâm
Yahya, hiç bir şairi taklit etmemiştir.
18. Yüzyıl
Divan edebiyatının son büyük sanatçılarının çıktığı
dönemdir. Bu yüzyıldan sonra divan edebiyatı, ikinci
derecedeki sanatçıların elinde orijinalliğini yitirmiştir.
Bu yüzyılda ……………………… önemli bir edebî
harekettir. Bu akımla yerli ve millî özellikler
kazanmaya başlayan edebî eserler halk zevkini ve dilini
yansıtır hâle gelmiştir. Ayrıca bu yüzyılda Türklere
özgü bir nazım şekli olan şarkı çok rağbet görmüştür.
Nedim ve Şeyh Galip bu yüzyılın ve edebiyatımızın en
önemli şairleri arasında yerini almıştır.
Nedim (1681-1730)
* Türk edebiyatında ……… denince akla gelen ilk
şairdir. Divan şiirine yenilik getirmiş, bu şiirin soyut
dünyasından çıkarak dış dünyayı ve duyguları gerçek
yönleriyle vermeye çalışmıştır.
* Halk zevkinin inceliklerine dikkat etmiş, halk
deyimlerini ve söyleyişlerini şiirlerinde kullanmıştır.
Bu manada …………………… onunla büyük ölçüde
şiir dili hâline gelmiştir.
* Kasideden çok, …….. ve …….. türünde başarılı
olmuştur. Tasavvufla ilişkisi olmayan, hikmetli sözler
söylemeye merak duymayan bir şairdir.
* Şiirlerinde maddi ve beşeri bir aşkı, şen şakrak ve
çarpıcı bir şekilde dile getirmiştir. Kudretli tasvirleri,
ince hayalleri ve güzel anlatımıyla yaşadığı Lale
Devri’ni ve eğlencelerini başarılı bir şekilde
anlatmıştır. Dolayısıyla yaşamı hep neşeli yanlarıyla
gören sanatçı, şiirlerinde ………. ve ……… yer
vermemiştir.
* Kasidelerinde İstanbul’un tabiat güzelliklerini,
İstanbul yaşamını ve aşk duygularını tasvir ve ifade
etmiştir:
Bu şehr-i Sitanbul ki bi misl ü behâdır
Bir sengine yek-pâre Acem mülkü fedadır…
* Farsça şiirleri de olan şairin …………………….. de
vardır. Divan’ından başka Arapçadan bazı tercüme
nesirleri vardır.
Gazel
Haddeden geçmiş nezâket yâl ü bâl olmuş sana
Mey süzülmüş şîşeden ruhsar-ı âl olmuş sana
Bûy-i gül taktîr olunmuş nâzın işlenmiş ucu
Biri olmuş huy birisi dest-mâl olmuş sana
Sihr ü efsûn ile dolmuşdur derûnun ey kalem
Zülfü Hârut’un demek mümkin ki nâl olmuş sana
Şöyle gird olmuş Firengistân birikmiş bir yere
Sonra gelmiş gûşe-i ebrûda hâl olmuş sana
Ol büt-i tersâ sana mey nûş eder misin demiş
El-amân ey dil ne müşkil-ter suâl olmuş sana
Sen ne câmın mestisin âyâ kimin hayrânısın
Kendin aldırdın gönül n’oldun ne hal olmuş sana
Leblerin mecrûh olur dendân-ı sîn-i bûseden
Lâ’lin öptürmek bu hâletle muhâl olmuş sana
Yok bu şehr içre senin vasfettiğin dilber Nedîm
Bir perî-sûret görünmüş bir hayâl olmuş sana
Şeyh Galip (1757-1799)
* Divan edebiyatının son büyük şairi kabul edilen şair,
Galata Mevlevihane’sinde üç yıllık çileden sonra
Mevlevi dedesi olmuştur:
Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
* Üslup bakımından ………………….. akımının
etkisinde kalmış ve bu tarzı, şiirlerinde başarıyla
uygulamıştır. Bundan dolayı kapalı, ilk başta rahatça
anlaşılmayan şiirler söylemiştir.
* Şiirlerinde .… ve ….. güzelliğine önem vermiş, kendi
bulduğu mecazlarla şiire yeni bir hayal
kazandırmıştır.
* Nedim’le mahalli yaşamı yansıtan ve halka yaklaşan
anlayışa uzak kalmakla birlikte, zaman zaman halk
deyişlerine ve söyleyişlerine de yer vermiştir.
Eserleri: Divan, Hüsn ü Aşk, Şerh-i
Mesnevi, Es-Sohbetü’s-Sâfiyye.
Hüsn ü Aşk
Nâbî’nin …………….’ını beğenmediği için yazdığı bir
mesnevidir. Eserde tasavvufi bir aşk işlenir. Eserdeki
bütün kahramanlar birer sembolden ibarettir. ………
Allah’ı, …… Allah sevgisine ulaşmak isteyen dervişi,
mekteb-i edep dergâhı, Molla-yı Cünun dervişi, Gayret
çabayı, İsmet dürüstlüğü, Kalp Kalesi gönlü temsil
eder. Aşk yani mürit, bütün engelleri aşarak Hüsn’e
yani Allah sevgisine ulaşır.
* Konudan çok ………….. önem verilir. Arapça ve
gücü Farsça sözcük ve tamlamalar kullanılır. Söz sanatlarına
(özellikle ……..) ve mecazi kullanımlara sık yer verilir.
*Ağırlıklı olarak dini konular işlenmiştir. Tarih, gezi
yazısı, bireysel ve toplumsal sorunlar da işlenmiştir.
1. Sade Nesir
Cezîre-i * ……… için yazılmış dili ağır olmayan nesirlerdir.
Masal, destan ve efsaneler, dini-tasavvufi eserler sade
nesirle yazılmıştır.
* Mercimek Ahmet’in Kabusname’si, Kul Mesut’un
Kelile ve Dimne’si, Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si,
sade nesre örnek eserlerdir.
2. Orta Nesir
* ……… ve …….. kitapları orta nesirle yazılmıştır.
* ……., ……… ve ……………… tarihleri, Kâtip
Çelebi’nin bilimsel eserleri orta nesre örnektir.
3. Süslü Nesir (Sanatkârane Nesir)
* Sanatlı, secili, uzun cümleli nesirlerdir. Hüner
göstermek amacıyla yazılmış nesirlerdir.

19. Yüzyıl * ……… ve ……… kitaplar, bazı mektuplar süslü

Bu yüzyılda divan edebiyatı çökmeye ve çözülmeye nesirle kaleme alınmıştır.

başlamıştır. Nedim ve Şeyh Galip’le en yüksek * Sinan Paşa’nın …………………’si, Fuzuli’nin

dereceye çıkan divan edebiyatı bu yüzyılda büyük bir Şikâyetname’si, Veysi ve Nergisi’nin münşeatları süslü

sanatçı yetiştirememiştir. Sünbülzade Vehbi, nesrin örnekleridir.

Enderunlu Vasıf, Akif Paşa ile Leyla ve Şeref hanımlar

bu yüzyılda yetişen son divan şairleri arasında B. HALK EDEBİYATI
gösterilebilir. Yüzyılın ikinci yarısında divan geleneği
yerini Batı tarzı edebiyata bırakmıştır. Halkın zevkini karşılamak için …… olarak ortaya
konan, kendine özgü bir dili ve üslubu bulunan
Enderunlu Vasıf (?-1824)
edebiyat koludur. Anadolu’da gelişen orta tabaka
* Nedim’in etkisinde olan sanatçının dili sade, üslubu
edebiyatımızdır. Halk arasında yetişen saz şairlerinin,
içten ve doğaldır. Mahallileşme akımının bu yüzyıldaki
……… şairlerinin ve halkın meydana getirdiği
en önemli temsilcisidir.
edebiyattır. Önceleri ………. halk edebiyatının son
dönemlerde ise ………. edebiyatın etkisindedir.
Keçecizade İzzet Molla (1785-1829)
Halk edebiyatının başlangıcı ………….. öncesine
* Devrin son üstadı kabul edilir.
kadar uzanır. Halk edebiyatı hep ikinci planda kalmış
Eserleri: Bahar-ı Efkâr, Hazan-ı Asar, Mihnetkeşan,
ve halkın ilgisiyle varlığını bugüne kadar devam
Gülşen-i Aşk
ettirmiştir.

B. Divan Nesri
Halk Edebiyatının Genel Özellikleri
* Divan edebiyatında düz yazıya ……. denilmiştir.
* Şiirler, çoğu zaman saz eşliğinde söylenir.
Düz yazılar …………. adı verilen kitaplarda
………….. olarak şiir söyleyen âşıklar, şiirleri için bir
toplanmıştır.
ön hazırlık yapmazlar. Bu yüzden de şiirlerinde derin
bir anlam, kusursuz bir biçim görülmez.
* Nazım birimi olarak ………… kullanılır. Ancak çok
az da olsa ………….. ve ………….. üçlü, beşli
söyleyişler görülür.
* Aruzla şiir yazanlar olmakla birlikte kullanılan asıl
ölçü …….. ölçüsüdür. En çok …., ……, ……. kalıplar
kullanılmıştır.
* Şiirler, “…………..” ya da “……” denen şairlerce,
………….. adı verilen bir sazla söylenmekte olup
…………………… dil kullanılır.
* Nazım şekli olarak ……, ……., ………, ……,
………... vs. kullanılır ve şiirlerde başlık yoktur,
biçimiyle adlandırılır.
* Konu olarak …., ……, ……, ……., …………,
……….., …………………. işlenmiştir.
* Halk şairlerinin hayat hikâyeleri ve şiirleri ……. adı
verilen eserlerde toplanmıştır.
* Halk edebiyatı üç kola ayrılır:
Anonim Halk Edebiyatı
Halk tarafından uzun dönemler sonunda oluşmuş,
halkın ortak malı olan ürünlerden oluşan
edebiyattır. Her eseri bir sanatkâr, şair vb. ortaya
koyduğu gibi anonim edebiyata ait olan nazım
biçimlerini de bir ilk söyleyen vardır, ama zamanla ilk
söyleyen unutulmuş ve halkın beğenisinde yaşamaya
başlamış olan bu eserler anonimleşmiştir.
Anonim Halk Edebiyatının Özellikleri
* ……………………………… ürünlerden oluşmuştur.
* ………, ….., ………., ………., ………………,
…………. ve …………..; …………, ………….. ve
………… gibi halk oyunları bu dönemin başlıca
ürünleridir.
* Anonim ürünlerde ………………………..
kullanılmıştır.
* Şiirler; ……. ölçüsüyle, genellikle ……. ve ………
uyaklar kullanılarak dörtlüklerle söylenmiştir.
a. Anonim Halk Edebiyatı Şiiri
1. Mani
* Anonim halk şiirinin ………….. nazım biçimidir.
…… heceli ……... dizeden oluşur. Uyak düzeni
……… şeklindedir.
* Manilerin ilk iki dizesi ………………….. ya da
…………………………….. için söylenir. Bunlara
…………. dizeler denir. Temel duygu ve düşünce
……….. dizede ortaya çıkar.
* Başlıca konusu ….. olmakla birlikte her türlü konuda
da söylenmiştir.
* Maniler, Divan edebiyatındaki ………un karşılığıdır.
Ah o beni o beni Şu dağlar olmasaydı
Kâkül örtmüş o beni Çiçeği solmasaydı
Ben yârimi unutmam Ölüm Allah’ın emri
Unutsa da o beni Ayrılık olmasaydı
2. Ninni
* Türk halk kültüründe “ninni” anonim halk şiiri ürünü
olup çocuklar emzirilir veya uyutulurken söylenen
yahut söylendiği varsayılan manzumelere verilen addır.
* Tarihsel olarak da, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te “ninni”
karşılığı olarak ……………… ifadesi kullanılmaktadır.
bir
Bu kullanım Türkçede bilinen en eski kullanımdır.
3. Türkü
* Anonim halk şiiri nazım biçimlerinden türkü, diğer
halk şiiri ürünlerinden …….leriyle ayrılır. Söyleyeni
belli olan türküler de vardır.
* Halk edebiyatının en zengin alanı olan türküler,
Anadolu halkının bütün acıları ve sevinçleriyle birlikte
derdini, neşesini, dünya görüşünü yansıtır.
* Türkü iki bölümden oluşur: Birinci bölüm asıl
sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna ……. adı verilir.
İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen
………..tır. Bu bölüme ……….. ya da ………… da
dil
denir ve bunlar kendi aralarında kafiyelenir.
* Türküler, hece ölçüsünün her kalıbıyla söylenir. Daha
çok, ……., …….., ……... hece ölçüleri kullanılır.
* Halk arasında heyecan uyandıran olaylarla ilgili
yakılan türküler bestelenir, zamanla yurdun her
köşesine yayılır. Türkü, bölgelere, konularına,
ezgilerine göre değişik isimler alır. Buna göre ………………….… ” gibi ……………. bölümleri
türkünün; …….., ………, ………. gibi türleri vardır. vardır. Masalın tekerleme bölümüyle başlaması
okuyucuyu olağanüstü olaylara hazırlama amaçlıdır.
4. Destan Masallarda ile fabllarda birbirine benzemekte olup
* En az …… dörtlükten başlayıp ……… dörtlük ikisinde de zaman belirsizdir ve ilahi anlatıcı vardır.
sayısına sahiptir. Ancak fabllarda her zaman ………………………..
* Kafiye örgüsü: aaab, cccb, dddb ….; abab,cccb, dddb kahramanken masallarda her zaman ………………
…; abxb, dddb, eeeb …; aaaa, bbba, ccca … şeklindeki kahramanlar bulunmaz.
…….. tipi kafiye örgülerinden herhangi birisidir. * Türk edebiyatında …………… masalları oldukça
sevilmiştir. Türk edebiyatında, Pertev Nail Boratav (Az
b. Anonim Halk Edebiyatı Nesri Gittik Uz Gittik) ve Eflatun Cem Güney (Evvel Zaman
içinde) masal derlemeleriyle ünlüdürler.
1. Halk Hikâyeleri
* Nazım ile nesrin iç içe olduğu ürünlerden olan halk 3. Bilmece
hikâyeleri, ………. dönemimin sonlarına doğru çıkmış Çeşitli varlıkları, soru yoluyla ipuçları vererek
eserlerdir. Halk hikâyelerinde destanlara göre buldurmaya yönelik eserlerdir. Bilmecelere, divan
……………… daha az yer verilir. Halk hikâyelerinde edebiyatında ………. adı verilir.
kişiler destanlara göre ………………… .
…………………., Türk edebiyatında destandan halk 4. Fıkra
hikâyeciliğine geçişin ilk ürünleridir. * Gerçeklerden hareketle bir mesaj vermeye çalışan
* ……………. tarafından veya …. eşliğinde âşıklarca mizah ve eleştiri unsurlarının bulunduğu mensur kısa
anlatılır. Gerçeklere dayanmakla birlikte hayali hikâyelerdir.
olağanüstü olaylara ve kişilere de rastlanır. * 13. yüzyılda yaşamış olan ………………….’nın
* Ağırlıklı olarak aşk hikâyelerini içerir: ……………., fıkraları halk nesrimiz açısından oldukça önemli
………………, …………….., ………………... ürünlerdir.
Kahramanlık hikâyeleri de vardır: …………., 5. Efsane
……………….. Tarihle, kişilerle, dini olaylarla ilgili halkın ürettiği
sözlü hikâyelerdir.
2. Masal
* ……………. özellikler taşıyan masalların temelinde b. Dini-Tasavvufi Halk Şiiri
eğitici bir işlev vardır ve amacı insanları iyiye, güzele,
doğruya yöneltmektir. Her zaman iyiler, haklılar 1. İlahi
kazanır kötüler, haksızlar kaybeder. * İlahi, Allah’ı övmek, O’na dua etmek ve en büyük
* Masallarda zaman ve yer ……………….. Masal aşkın Allah aşkı olduğunu belirtmek amacıyla yazılmış
kahramanları: …………., …………., ……………., makamla okunan dini tasavvufi halk edebiyatı nazım
…………, ……….., …………… vb.dir. Masalların şeklidir.
mekânı Kaf Dağı, Yedi Derya Adası, Maçin gibi hayali * İlahiler tarikatlara göre değişik isimler alır.
masal ülkeleridir. Masallarda olay bilinmeyen bir Mevlevilerde ……., Bektaşilerde ………, Alevilerde
zamanda geçer. ………………… Gülşenilerde ………, Halvetilerde
* Genellikle ……… geçmiş zaman ekleri kullanılan ……….. adını alır.
masalların “………………………..”, “…………… * Kendine özgü bir ezgiyle okunan ilahiler hem
………….…………………….”,“………………….. ………., hem ……….. biçiminde ve hem hece hem de
aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Özellikle hece ölçüsünde 7, şiirlerdir. Kaygusuz Abdal, edebiyatımızdaki önemli
8 ve 11‘li kalıplar tercih edilir ve 3-7 dörtlükten oluşur. şathiye şairlerindendir.
* İlahi denince akla ilk gelen ……………….. olup Yücelerden yüce gördüm
Erbapsın sen koca Tanrı
şiirlerini halkın anlayabileceği sade bir dille yazmıştır.
Âlem okur kelam ile
Halkın içinden biri olduğu için halk tarafından çok Sen okursun hece Tanrı
sevilmiştir ve dili halkın dilidir:
5. Nefes
Aşkın aldı benden beni
Bana seni gerek seni Nefes, dini temellere bağlı âşık edebiyatı nazım
Ben yanarım dün ü günü
şekillerinden ilahilerin ……………….. âşıklarınca
Bana seni gerek seni
yazılanlarına denir. Konusu genellikle tasavvuftaki
2. Nutuk vahdet-i vücud, tarikat kurallarıyla ilgilidir.
Tekkelerde pirlerin, mürşitlerin tarikata yeni giren c. Âşık Tarzı Halk Şiiri
dervişlere tarikat derecelerini, adabını öğretici * Halkın …….. dediği saz şairleri tarafından
mahiyette söyledikleri şiirlerdir. Şekil yönünde oluşturulmuştur. İslamiyet’ten önceki ……….ın, âşık
koşmaya benzeyen nutuk, 11 ‘li hece ölçüsüyle adını alması, sözlü edebiyatımızın devamlılığının
söylenir. 7’li ya da 8’li heceyle yazılmış olanları da göstergesidir.
vardır. Bu türün edebiyatımızdaki en büyük ismi * Genellikle okuma yazma bilmeyen âşıklar
……………………’dır. …………….. ilişkisiyle köylerde, şehirlerde veya
Evliyadan gelen kelam asker ocaklarında yetişmişlerdir.
Okunan Kur’an değil mi
* Aşk, toplumsal olaylar, doğa güzellikleri işlenen
Gerçek Veli’nin sözleri
Sûre-i Rahman değil mi başlıca konular olup şiirler dörtlüklerle, hece ölçüsüyle
ve daha çok yarım uyaklı olarak söylenmiştir. ………..,
3. Devriye
…………, ……….., nazım şekilleri kullanılmıştır.
* ………………………. anlatan tasavvufi şiirlerdir.
* Âşık edebiyatında, halkın konuştuğu sade bir Türkçe
Vakti gelen ruh maddî âleme iner. Önce cansız
kullanılmıştır. ………………………… de divan
varlıklara, sonra bitkilere, hayvana, insana en sonra da
edebiyatının etkisinde kalmış, beyitlerle, aruz ölçüsüyle
insan-ı kâmile geçer. Oradan da Allah’a döner ve
ve divan edebiyatı nazım şekilleri ve Arapça – Farsça
onunla birleşir. Bu inişe nüzûl; Allah’a dönüşe de
sözcükleri kullanarak şiirler yazmışlardır.
hurûç denir. İşte bu inişi ve çıkışı anlatan
şiirlere devriye denir.
1. Koşma
* Felsefi bir konuyu işlediğinden anlaşılması zordur.
* Halk edebiyatında en çok kullanılan nazım biçimi
11’li hece ölçüsüyle söylenir. Bu bakımdan ilahi ile
olup genellikle hece ölçüsünün ……… kalıbıyla üç
benzerlik gösterir.
veya beş dörtlük arasında söylenir. İlk dörtlüğün kafiye
Katre idim ummanlara karıştım
örgüsü xaxa ya da aaab biçiminde olur. Diğer
Kaç bulandım kaç duruldum kim bilir?
Devre edip âlemleri dolaştım dörtlüklerin ilk üç dizesi kendi arasında kafiyelenir,
Bir sanata kaç sarıldım kim bilir
dördüncü dize birinci dörtlüğün son dizesiyle
kafiyelenir. Yani cccb, dddb…
4. Şathiye
İnançlardan ……….. bir dille söz eder gibi yazılan
Eğer benim ile gitmek dilersen
şiirlerdir. Şathiyeler, tasavvuf akımına mensup Eğlen güzel yaz olsun da gidelim
Bizim iller kıraçlıdır açılmaz
şairlerce söylenmiş ya da yazılmış, tasavvufi inançları
Yollar çamur kurusun da gidelim
anlatan, anlaşılması yorumlanmasına bağlı olan
Karacaoğlan der ki buna ne fayda
Hiç rağbet kalmadı yoksula bayda Dörtlük sayısı üç ile beş arasında değişir. Uyak düzeni
Bu ayda olmazsa gelecek ayda
koşma gibidir, (abab. cccb, dddb…)
On bir ayın birisinde gidelim
(Karacaoğlan) İncecikten bir kar yağar
Tozar Elif Elif diye
Deli gönül abdal olmuş
* Konularına göre koşmalar şu şekildedir:
Gezer Elif Elif diye
(Karacaoğlan)
a. Güzelleme: Aşk, hasret, ayrılık, doğa sevgisi gibi
3. Varsağı
lirik konuları işleyen koşmalardır. İslamiyet öncesi
* Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak
Türk edebiyatında karşılığı ………tur.
Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden
gelişmiş bir biçimdir. Hecenin 8’li kalıbıyla söylenen
Evvel sen de yücelerden uçardın
koçaklama tarzı şiirlerdir. Dörtlük sayısı ve uyak
Şimdi enginlere mi indin gönül
Derya deniz dağ taş demez aşardın düzeni koşmayla aynıdır.
Kara menzilini aldın mı gönül
* Her yönüyle koşma ya da semaiye benzeyen
(Karacaoğlan)
varsağılar, onlardan ilk dörtlükte kullanılan
b. Taşlama: Bir kişi olay ya da durumu eleştiren ……………………… gibi ünlemlerle ayrılır. Halk
koşmalardır. Divan edebiyatındaki karşılığı edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair
……………dir. ………………..’dır.
Ormanda büyüyen adam azgını Bre ağalar bre beyler
Çarşıda pazarda insan beğenmez Ölmeden bir dem sürelim
Medrese kaçkını softa bozgunu Gözümüze kara toprak
Selam vermeğe dervişan beğenmez Dolmadan bir dem sürelim
(Kazak Abdal)
Halk Edebiyatı Sanatçıları
c. Koçaklama: Coşkun ve yiğitçe bir üslupla savaş ve
kahramanlık konularını anlatan, savaşları tasvir eden 13. Yüzyıl
koşmalardır.
Yunus Emre
Yiğitler silkinip ata binende
Derelerden boz kurtlara ün olur * Şiirlerine ve hayatı hakkında yazılıp anlatılagelenlere
Yiğit olan döne döne döğüşür
göre; iyi bir eğitim görmüştür. ……………….’nin
Kötüler kavgadan kaçar dön olur
(Köroğlu) dergâhında tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Halkı
aydınlatmak amacıyla diyar diyar dolaşmıştır.
d. Ağıt: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıları
* Yunus, Türk edebiyatının en büyük şairlerinden
anlatmak amacıyla söylenen ölü çıkan evlerde, matem
biridir. Kendisinden sonra gelen pek çok şairi
toplantılarında okunup ağlanılan şiirlerdir. Ağıtın
etkilemiştir. Kullandığı Türkçe, işlediği temalar,
İslamiyet öncesi Türk edebiyatında karşılığı ………..,
şiirindeki sadelik ve yalınlık, onun ne denli büyük bir
divan edebiyatında karşılığı ise …………..dir.
şair olduğunu ispat etmeye yeter.
Can evimden vurdu felek neyleyim
Şiirlerini ………’ında toplanmıştır. Ayrıca …………..
Ben ağlarım çelik teller iniler
Ben almadım toprak aldı koynuna ……….. adında bir mesnevisi vardır.
Yârim diye bülbül diller iniler
(Dadaloğlu)
14. Yüzyıl

2. Semai
Daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konuların işlendiği
nazım şekli olup hece ölçüsünün …… kalıbıyla yazılır.
Hacı Bayram-ı Veli
Daha çok tasavvufi kişiliğiyle tanınan Hacı Bayram-ı
Veli’nin günümüze ulaşmış aruzla iki, heceyle üç şiiri,
bir de ona ait olduğu şüpheli olan Türkçe mensur
mektubu bulunmaktadır.
15. Yüzyıl
Kaygusuz Abdal
* Abdal Musa’nın müridi olan Kaygusuz Abdal
şathiye, devriyye ve nutuklarıyla tanınmıştır.
* Aruzla yazdığı şiirlerden oluşan bir divanı, cönklerde
ve mecmualarda bulunan heceyle yazılmış nefesleri,
dolaba sorduğu sorudan ve onun cevabından
oluşan …………….’si, ……………… adlı mensur
risalesi vardır.
16. Yüzyıl
Köroğlu
Ünlü bir destana konu olmuş bir halk kahramanıdır. Bu
isimde 16. yüzyılda yaşamış bir halk şairi de vardır.
Ama tarihî kişiliği bilinemeyen asıl Köroğlu, 17.
yüzyılda Bolu havalisinde yaşamış, sonradan ünü bütün
Anadolu’ya yayılmıştır. Babası da Bolu
tarafından gözlerine mil çektirilerek cezalandırıldığı
için Köroğlu diye tanınmıştır. Zulme karşı ayaklanarak
halkın hakkını koruması, onu destansı bir kahraman
hâline getirmiştir.
Pir Sultan Abdal
* Pir Sultan Abdal, ………………… geleneğinde yedi
büyük ozandan biri kabul edilir. Pir Sultan Abdal’ın
yaşamı etrafında da, diğer birçok halkın sevgilisi olmuş
değerler gibi değişik söylenceler oluşmuş, yaşamı
gerçek ırasından uzaklaşarak, halkın düşlediği ya da
yakıştırdığı şekilde yaygınlaşmıştır.
* Divan edebiyatının etkisinde kalmadan, sözlü
edebiyatın birikimlerinden yararlanarak kendine özgü
duru bir dil oluşturmuştur. Şiirlerinde coşkun bir lirizm
vardır.
17. Yüzyıl
Karacaoğlan
* Karacaoğlan yaşadığı çağda yetişmiş başka saz
şairlerinin tersine, dil ve ölçü bakımından Divan
Edebiyatının etkisinden uzak kalmıştır. Güneydoğu
Anadolu insanının o çağdaki günlük konuşma diliyle
yazmıştır. Yöresel sözcükleri ise yoğun bir biçimde
kullanmıştır. Deyimler ve benzetmelerle halk şiirinde
kendine özgü bir şiir evreni kurmuştur. Bu da onun
şiirine ayrı bir renk katmıştır.
Aziz Mahmut Hüdai
Dinî-tasavvufi şiirin önemli temsilcilerinden biri
sayılır. Manzum ve mensur yirmi üç kadar eseri vardır.
Azîz Mahmûd Hüdâyî, insanların Ehl-i sünnet
îtikâdında bulunmaları ve ibâdetlerini doğru yapmaları
için pek çok eser yazmıştır. Bu eserlerden bâzıları
şunlardır: Nefâis-ül-Mecâlis, Tecelliyât, Dîvân-ı
İlâhiyât, Habbet-ül-Muhabbe, Necât-ül-Garîk,
Tarîkatnâme, Tezâkir-i Hüdâyî… Ayrıca sanatçının
Divan’ı yayımlanmıştır.
Âşık Ömer
Beyi Âşık Ömer, yüzyıllar boyunca yetişmiş bütün saz
şairlerimizin hem en ünlüsü hem de en çok şiir
bırakmış olanıdır. Edebî kişiliği divan ve halk şiirinin
ortak etkileri altında geliştikçe bir yandan aruzla nazım
tekniği kusurlu, hayalleri aşınmış da olsa tevhit, naat,
kaside, gazel vb. yazmış, bir yandan da asıl ün
kazandığı koşma, semai, varsağı ve destanlar meydana
getirmiştir. Özellikle koşma ve semaide başarılıdır.
Şiirleri Âşık Ömer Divanı’nda toplanmıştır.
Kayıkçı Kul Mustafa
Bağdat kuşatmasında ölen Genç Osman adında bir yiğit
üzerine söylediği, şiirlerinin en ünlülerinden sayılır.
Kusurlu bir nazım tekniği kullanan şairin, tamamen
halk zevkine bağlı, sade ve doğal söyleyişi, başlıca
özelliğini oluşturur. Kayıkçı Kul Mustafa, şiirlerinin
yalınlığı ve içtenliğiyle geniş etki bırakmış, ozanları da
bir ölçüde etki altına alabilmiştir.
18. Yüzyıl bütün şekilleri ile yazılmış şiirler vardır. Usta bir
taşlamacıdır.
Erzurumlu İbrahim Hakkı

19. Yüzyıl
İbrahim Hakkı, ünlü eseri ………………’de çağının
jeolojiden astronomiye, fizyolojiden psikolojiye kadar Dadaloğlu
pek çok alandaki bilgilerini bir araya getirmeye
* 19. yüzyılın öteki halk şairleri divan şiiri etkisinden
çalışmıştır. 1757’de tamamlanan eser, yalın ve halkın
kurtulamadıkları hâlde. Dadaloğlu şehir hayatından
anlayabileceği bir dilde yazılmış ve yazarın söylediğine
uzakta bulunduğu için yalnız kendi çevresinin duygu
göre, 400 kitaptan yararlanılmıştır. Bu kitapta ilk defa
ve düşüncelerini dile getirmiş, dolayısıyla Divan
bir âlim tarafından güneş sistemi anlatılmıştır.
şiirinin etkilerini şiirine taşımamıştır.
Gevheri
* Devlet, zaman zaman isyan eden Türkmen boylarının
Çağdaşı Âşık Ömer gibi adı yalnız saz şairleri arasında
göçebelikten çıkarılıp köylere yerleştirilmeleri için
değil, 19. yüzyıl sonlarına kadar klasik edebiyat
harekete geçmiş, Gâvur dağlarındaki (Toroslar)
çevrelerinde de sık sık anılmış, okunmuş olan Gevheri,
Türkmenler ise bu karara karşı ayaklanmış, Osmanlı
hece ile koşmalar, türküler, aruzla divan ve müstezatlar
Devleti, bu ayaklanmayı bastırınca Dadaloğlu’nun
yazmıştır. Gevherî’nin kişiliğini halk şiirlerinde
aşiretini Sivas’ın köylerinden birine yerleştirmiştir.
aramak gerekir. Koşma ve türkülerinde de yer yer
yabancı kelime ve tamlamalar, divan mazmunları
Erzurumlu Emrah
kullanması, onun samimi duyuşlarının yine de güzel ve
yerli biçim ve ifadelerle verilmesine engel olamamıştır. Saz şairleri içinde divan şiirini en iyi bilenlerden biri
olan Erzurumlu Emrah, aruzla yazdığı gazel, murabba,
Dertli
muhammes ve müseddeslerinde bu kültürünü açıkça
* Geçimini âşık kahvelerinde saz çalıp şiir söyleyerek belli eder. Hece ile yazılmış tasavvuf üzerine şiirleri
sağlamıştır. İstanbul, Konya ve Mısır’da bulunmuştur. var ise de asıl kişiliği, âşık tarzı koşma ve semailerinde
Ankara’da vefat etmiştir. Döneminin en ünlü görülür. Ölümü hakkında kesin bir tarih yoktur.
âşıklarından olan Dertli, birçok çırak yetiştiren son
Seyrani
ustalardan biridir.
* Divan, halk ve tekke edebiyatlarındaki geniş kültürü
Sultan Abdülmecid döneminde İstanbul’da yedi yıl
sayesinde daha sağlığında yaygın bir şöhret kazanmış,
kalmıştır. Âşık kahvehanelerinde, konaklarda ve hatta
divanı taş baskısıyla birçok defa basılmıştır. Fuzuli,
sarayda çalıp söylemiştir. Âşık ve Divan tarzı şiirler
Âşık Ömer, Gevheri gibi şairlerin etkilerini taşıyan
yazmış, sistemin aksayan yönlerini hicvetmiştir. Beşeri
Dertli, çağının öbür saz şairleri gibi aruzla gazeller,
duyguları sağlam bir dil ve içten bir anlatımla
divanlar, kalenderiler yazmıştır. Aruzla yazdığı
şiirleştirmiştir.
şiirlerde kusurlu bir nazım tekniği kullandığı için
Geleneksel Türk Halk Tiyatrosu
başarılı olamamıştır.

* Halk arasında oynanan tiyatroya, geleneksel Türk

Bayburtlu Zihni
tiyatrosu denilmekte olup eğitme amacı olmayan bu
Divanı ile başından geçen olayları anlatan
tiyatrolarda güldürmek esastır. Güldürü genellikle
…………………. adlı eseri bulunan Zihnî, daha çok
…………………………… dayanır.
divan şairi olmak kaygısı gütmüştür. Ama adını yine
* Yazılı bir metne dayanmayan halk tiyatroları,
sayıları az olan, hece ile söylenmiş koşmaları ve
…………….. oynanır. Oyun sırasında müziğe önem
destanları yaşatmaktadır. Divanında divan şiirinin
verilmekte olup belli bir sahnesi yoktur. Halk arasında,
orta yerde veya kahvehanelerde oynanır.

Karagöz
* …………………, ……………….. olarak da bilinen
Karagöz oyunlarının piri, Şeyh Küşteri kabul
edildiğinden Karagöz meydanına da
……………………. adı da verilmiştir.
* İki temel tip vardır. …………., sıradan halkı temsil
eder. İzleyicileri güldüren asıl tiptir. ………….,
okumuş, kendini beğenmiş sınıfı temsil eder.
* Ermeni, Rum, Yahudi, Çelebi, Beberuhi, Külhanbeyi,
Bekri Mustafa, Zenne gibi yardımcı tipler de yer alır.
Oyundaki farklı tipler Osmanlı’nın diğer topluluklarını
temsil eder.
* Karagöz oyunlarında oyunu Hacivat açar ve semai
söyleyerek perdeye çıkar. Başlangıç, muhavere, fasıl ve
bitiş bölümleri vardır. Asıl bölüm “fasıl”dır.

Orta Oyunu
* Açık bir alanda ortada oynanan bir oyundur. Bu
nedenle “orta oyunu” adını alır. Bu oyuna “kol oyunu,
meydan oyunu” adları da verilir.
* Konu ve tipler bakımından Karagöz’le yakınlık
gösterir. İki ana tip vardır. ……….., Hacivat’a;
……….. ise Karagöz’ e benzer. Ana tiplerin dışında
Balama, Frenk, Zenne, Çelebi, Arnavut, Yahudi,
Denyo (abdal), Acem tipleri de görülür.
* Başlangıç, muhavere, fasıl ve bitiş bölümleri vardır.
Orta oyununda asıl oyun “fasıl” bölümünde sergilenir.
* Oyunun dekoru ……………. denilen bezsiz bir
paravandan ve dükkân denilen iki katlı bir kafesten
oluşur. Ev, dükkân veya iş yeri olarak kullanılır.

Meddah
* Tek kişilik bir oyun olan meddahın temeli İslam
öncesi Türk kültürüne kadar uzanır ve bütün kişileri
meddahın kendisi canlandırır.
* Meddah, oyunda bir ………., ……….. ve
………..dan yararlanır