You are on page 1of 161

ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः

समी ा कं स ादनम यन
(ŚrīŚaṅkarānandaviracitaKaivalyopaniṣaddīpikāyāḥ
Samīkṣātmakaṃ Sampādanamadhyayanañca)
A Critical Edition and Study of
Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda

रामकृ मश – ववेकान शै णकशोधसं ान


सं ृ ते ए . फ . (M. Phil.)
इ प
ु ा धलाभाय सम माणलघुशोध ब ः

मागदशकः अनुस ाता


डॉ. नागराजभ ः शैवाल आचायः
सहायकाचायः शोध ा ः
सं ृ ता यन वभागे सं ृ ता यन वभागे

रामकृ मश – ववेकान शै णकशोधसं ान


(मा नत व व ालयः)
बे डमठः, हावडा, प मव ाः– ७११२०२
श ावष – २०१७–१९
j

त ाप
शैवाल आचाय इत नामधेयेन मया “ ीश रान वर चत–

कैव ोप नष ी पकायाः समी ा कं स ादनम यन ” (A Critical

Edition and Study of Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda) इ त शीषका तो

लघुशोध ब ः ऐद ाथ न
े रामकृ मश – ववेकान –शै णकशोधसं ान

(Ramakrishna Mission Vivekananda Educational and Research Institute)

इ ए . फ . (M.Phil.) इ प
ु ाधये सं ृ ता यन वभाग पू ाचायवय ण

डॉ. नागराजभ महोदयान मागदशने स ीकृ सम ते।

अहं दा ीकरो म यद शोधकान ान वा या साम ी शोध ब ले खने

ववेचने उपयु ाऽ त तेष ले खकान ाना ो े खः मया व हतः। अ प च

अयं लघुशोध ब ः इतःपूवम ै क ै च पाधये अ व व ालये अथवा अ ष


े ु

व व ालयेषु नैव सम पत इ त तजाने। य प मया यथाम त ु टर हतं काय

कृतं, तथा प मानव भाववशा य ट


ु यो भवेयु ह तास संशोधनाय सवदैव

स ोऽ ।

दना ः– (शैवाल आचायः)


ल – बे डमठः
j

माणप
ीमता शैवाल आचाय इ भधेयेन शोध ा ण
े रामकृ मश –

ववेकान –शै णकशोधसं ान (Ramakrishna Mission Vivekananda Edu-

cational and Research Institute) इ सं ृ ता यन वभाग मदीये मागदशने

“ ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः समी ा कं स ादनम यन ” (A Criti-

cal Edition and Study of Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda) इ त शीषका तो

लघुशोध ब ः ए . फ . (M.Phil.) इ प
ु ाधये स ीकृतः। ब ापे ता सव ऽ प

साम ी अनुस ा ा यमेव स लते त माणया म।

डॉ. नागराजभ ः
दना ः– सहायकाचायः
ल – बे डमठः सं ृ ता यन वभागे
रामकृ मश वेकान शै णकशोधसं ान
पर णप

ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः समी ा कं


स ादनम यन
(ŚrīŚaṅkarānandaviracitaKaivalyopaniṣaddīpikāyāḥ Samīkṣātmakaṃ
Sampādanamadhyayanañca)
A critical Edition and Study of Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda

रामकृ मश – ववेकान शै णकशोधसं ान


(मा नत व व ालय )
सं ृ ते ए . फ . (M. Phil.)
इ प
ु ा धलाभाय सम माणलघुशोध ब ः
अनुस ाता– शैवाल आचायः
अनु मा ः– B17919

पर ण दना ः–

मागदशकः

पर कः

वभागा ः

रामकृ मश – ववेकान शै णकशोधसं ान


(मा नत व व ालयः)
बे डमठः, हावडा, प मव ाः– ७११२०२
श ावष – २०१७–१९
म ल

नारायणं प भवं व स ं श ं च त ु पराशरं च

ासं कं गौडपदं महा ं गो व योगी मथा श ।

ीश राचायमथा प पादं च ह ामलकं च श

तं तोटकं वा तककारम ान ु तमानतोऽ ॥

सदा शवसमार श राचायम मा ।

अ दाचायपय व े गु पर रा ॥

“ओं नमो ाद ो व ास दायकतृ ो वंशऋ ष ो मह ो

नमो गु ः। सव प वर हतः ानघनः गथ ैवाहम ॥”


कात समपण
कात समपणकम “ न म मा ं भव स सा च ” इत

ृ तवचनमनुसृ ा ानं सततं नम न


े स ा सकलकमकत रम खलाधारं

सवश म मो ारवे ं मनसा रा म। त सादादेव रामकृ मश –

ववेकान –शै णक–शोधसं ाने ए .फ (M.Phil) इ प


ु ाधये सम माण

“ ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः समी ा कं स ादनम यन ”

(A Critical Edition and Study of Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda) इ त

शीषका त लघुशोध ब ह
ू ह
ू व स
ं नपुरःसरं पिरसमा ः इ त भावये।

ततः ययोः कृपाले शं वना मदीयं जीवनं न ा , ययोः ह


े न
े च पो षतोऽहं तयोः प ोः

चरणकमले षु णमा म। पुन ययोः छ ायाय पा लतः, सं ृ तपठने च ेिरतोऽहं

तयोः पतृ – पतृ प ोः पादप ष


े ु मु मु ः णमा म।

ततः येषामा शषा सं ृ तजग त मे वेशः ते ः अ त ान कुलप त ः

पू े ः आ यान ा मपादे ः, वभागा चरे ः वेदत ान ा मपादे ः,

वभागा े ः जप स ान ा मपादे भूयो भूयः ण तत तं व नवेदया म।

अ शोधकम ण नर रं समुप तान लघुसंशयाना अ प नरसना कं


े गभ मागदशनं कृतव ः वेदा ाचाय ः मागदशके ः डॉ. नागराजभ महोदये ः

मदीयं कात ं व नवेदया म।

स ेऽ वषयचयनकम ण तथा ब स ीकरणे डॉ. राकेशदाशमहोदयान

साहा मव मनु त । मातृकायाः त ल पकरणे तथा स ादनप तौ नर रं

साहा ं कृतव ः डॉ. गोपीकृ –रघुमहोदयाः, ते ः स ं कात ं व ापया म।

स ेऽ डॉ. वे टरमणभ महाभागे ः, डॉ. नीरजकुमारभागवमहाभागे ः,

डॉ. श नु–अया च –महाभागे ः, सुखदेवभ महाभागे मदीया कृत ता व नवे ते।

शोधकम मातृका दानेनोपकृतव ः शा पुर सा ह पिरष ालके ः,


व भारती व व ालय – ल पका–मातृकालयपाले ः, भ ारकर ा गवेषण–

के मातृकापालके ः तथा शोधाथ अपे त दानेन सहायत

व हतव ो ववेकान व व ालय के ीय ालय– वभागीय ालय मुखे

वन ध वादा ाहरा म।

शोधकायऽ नर रं सहायीभूते ः अ जे ः म े ः अनुजे हाद

कात ं वतरा म। अ मे शोधकाय सा ा र रया वा म ो ा हतव ः, मम

शोधकाय सा धतव ः सव ः कृत त व ा वर ते इ त श ।

इ ं व नवेदय त

शैवाल आचायः

vii
स े ता रसूची

अ.वे.सा.को. – अ ैतवेदा सा ह कोशः।

अथव. – अथव शखोप नष ।

अ ा. – अ ायः।

अनु. – अनुवादकः।

अपरो. – अपरो ानुभू तः।

अ ा. – अ ा ायी।

का.द. – का ादशः।

का. . – का काशः।

का.मी. – का मीम सा।

का.सं. – कािरकासं ा।

केनो. – केनोप नष ।

कैव ो. – कैव ोप नष ।

कैव ो.दी. – कैव ोप नष ी पका।

छा ो ो. – छा ो ोप नष ।

तै र यो. – तै र योप नष ।

. – ः।

नारदी. – नारदीयोप नष ।

नै. स. – नै स ः।

प.भा. – पदभा ।

प द. – प दशी।

प शा. – प शा क ।
स े ता रसूची

पात.यो.सू. – पात लयोगसू ।

पाद.टी.सं. – पादटी णीसं ा।

पृ.सं. – पृ सं ा।

ो. – ोप नष ।

बाल. बो. – बालबो धनी (वेदा सार ा ा)।

बृहदा. – बृहदार कोप नष ।

बृहदा.भा.वा. – बृहदार कोप नष ा वा तक ।

. सू. – सू ।

.दी. – सू दी पका।

.शा.भा. – सू शा रभा ।

भगव.गी. – ीम गव ीता।

भगव.गी.भा. – ीम गव ीताभा ।

भा. – भामती।

भागव. – ीम ागवत ।

भावदी. – भावदी पका।

महा.भा. – महाभा ।

महा.भार. – महाभारत ।

मा ू .का. – मा ू कािरका।

मा ू ो. – मा ू ोप नष ।

मा ू ो.भा. – मा ू ोप नष ा ।

मु को. – मु कोप नष ।

व.चू. – ववेकचूडाम णः।

ix
स े ता रसूची

व नो. – व नोर नी।

वे.सा. – वेदा सारः।

वेदा.प. – वेदा पिरभाषा।

वै. ा. – वैस यक ायमाला।

ास. भा. – ासभा (योगसू ा ण)।

ो.सं. – ोकसं ा।

ेता . – ेता तरोप नष ।

स ा. – स ादकः।

सुबो. – सुबो धनी (वेदा सार ा ा)।

x
वषयानु म णका

मः शीषक पुट

i) त ाप । ii

ii) माणप । iii

iii) पर णप । iv

iv) म ल । v

v) कात ापन । vi–vii

vi) स े ता रसूची। viii–x

०. उपो ातः १–१०

०.१. अ ैतवेदा शा वेशः। १–७

०.२. कृतगवेषण वृ नदानं पिर मतय । ७–९

०.३. कृतगवेषणप तः। ९

०.४. कृतगवेषण योजन । १०

१. थमोऽ ायः– ीश रान देशकालकृ तपिरचयः ११–३१

कैव ोप नषदः ा ा

१.१. श रान पिरचयः। ११–१३

१.१.१. श रान देशकाल वचारः। ११

१.१.२. श रान गु श पर रा। १२–१३

१.२. वेदा वा ये श रान योगदान । १३–२९

१.२.१. ुत ान । १४–२५

१.२.२. ृत ान । २५–२६
िवषयानु मिणका

१.२.३. ाय ान । २७

१.२.४. करण ाः। २८

१.३. कैव ोप नषदः का शता का शता ा ाः। २८–३१

१.३.१. कैव ोप नष वरण । २८–२९

१.३.२. कैव ोप नष ी पका । २९–३०

१.३.३. कैव ोप नष ी पका । ३०

१.३.४. कैव ोप नष ी पका । ३०–३१

२. तीयोऽ ायः– मातृकाण पिरचयः स ादनप त ३२–५६

२.१. कैव ोप नष ी पकामातृकाण सामा पिरचयः। ३२–३४

२.२. कैव ोप नष ी पकामातृकाण व त


ृ ववरण । ३४–५०

२.२.१. शारदामातृकायाः व त
ृ ववरण । ३४–३६

२.२.१.१. मातृकार ः। ३४

२.२.१.२. मातृकासमा ः । ३४–३५

२.२.१.३. मातृकाय पु का । ३५

२.२.१.४. मातृकायाः वै श । ३५

२.२.१.५. मातृकायाः सं पिरचयः । ३६

२.२.२. व यमातृकायाः व त
ृ ववरण । ३६–३९

२.२.२.१. मातृकार ः। ३६–३७

२.२.२.२. मातृकासमा ः। ३७

२.२.२.३. मातृकाय पु का । ३७–३८

२.२.२.४. मातृकायाः वै श । ३८–३९

२.२.२.५. मातृकायाः सं पिरचयः । ३९

xii
िवषयानु मिणका

२.२.३. थमदेवनागर मातृकायाः व त


ृ ववरण । ३९–४१

२.२.३.१. मातृकार ः। ३९–४०

२.२.३.२. मातृकासमा ः। ४०

२.२.३.३. मातृकाय पु का । ४०

२.२.३.४. मातृकायाः वै श । ४०–४१

२.२.३.५. मातृकायाः सं पिरचयः। ४१

२.२.४. तीयदेवनागर मातृकायाः व त


ृ ववरण । ४१–४३

२.२.४.१. मातृकार ः । ४१–४२

२.२.४.२. मातृकासमा ः। ४२

२.२.४.३. मातृकाय पु का। ४२

२.२.४.४. मातृकायाः वै श । ४२–४३

२.२.४.५. मातृकायाः सं पिरचयः। ४३

२.२.५. तृतीयदेवनागर मातृकायाः व त


ृ ववरण । ४३–४५

२.२.५.१. मातृकार ः । ४३–४४

२.२.५.२. मातृकासमा ः । ४४

२.२.५.३. मातृकाय पु का। ४४

२.२.५.४. मातृकायाः वै श । ४४–४५

२.२.५.५. मातृकायाः सं पिरचयः । ४५

xiii
िवषयानु मिणका

२.२.६. चतुथदेवनागर मातृकायाः व त


ृ ववरण । ४५–४७

२.२.६.१. मातृकार ः । ४५–४६

२.२.६.२. मातृकासमा ः। ४६

२.२.६.३. मातृकाय पु का । ४६

२.२.६.४. मातृकायाः वै श । ४६

२.२.६.५. मातृकायाः सं पिरचयः। ४७

२.२.७. प मदेवनागर मातृकायाः व त


ृ ववरण । ४७–४९

२.२.७.१. मातृकार ः। ४७

२.२.७.२. मातृकासमा ः । ४८

२.२.७.३. मातृकाय पु का । ४८

२.२.७.४. मातृकायाः वै श । ४८–४९

२.२.७.५. मातृकायाः सं पिरचयः। ४९

२.३. कृतमातृकास ादनप तः। ५०–५६

२.३.१. मातृकापिरशीलन । ५०

२.३.२. मातृकावंशावल नणयः । ५०–५१

२.३.३. आदशमातृका नणयः। ५१–५२

२.३.४. पाठस ादने पिरपा लत नयमाः। ५२–५६

३. तृतीयोऽ ायः– स ादन ५७–७७

३.१. कैव ोप नष ी पकायाः पाठसमी ा कं स ादन ५७–७७

४. चतुथ ऽ ायः– व श म यन ७८–१२०

४.१. कैव ोप नष ी पकायाः वै श ७८–७९

xiv
िवषयानु मिणका

४.२. कैव ोप नष द त ी पकाया तपा वषयाः ७९–१२०

४.२.१. म लाचरण । ८१–८२

४.२.२. उप नष ु उपदेश कारः। ८२–८३

४.२.३. गु पसदन । ८३–८५

४.२.४. व ाय करणा न। ८५–९०

४.२.४.१. ायोगः। ८६–८७

४.२.४.२. भ योगः। ८७–८९

४.२.४.३. ानयोगः। ८९–९०

४.२.४.४. स ासयोगः। ९०

४.२.५. उपासना वचारः। ९०–९७

४.२.५.१. उपासनार ः। ९०–९३

४.२.५.२. उपासना वषयः। ९३–९७

४.२.५.२.१. कम ोपासन । ९४

४.२.५.२.२. तीकोपासन । ९४–९६

४.२.५.२.३. स पासन । ९६–९७

४.२.५.२.४. अहं होपासन । ९७

४.२.६. ल ण वचारः। ९८–१०८

४.२.६.१. पल ण । ९८–१०१

४.२.६.२. तट ल ण । ९१०१–१०३

४.२.६.३. णः कारण ं सव क । १०४–१०८

४.२.७. माया प वमशः। १०९–१११

४.२.८. जीव प वमशः। १११–११५

xv
िवषयानु मिणका

४.२.८.१. आभासवादः। ११३–११४

४.२.८.२. अव े दवादः। ११४

४.२.८.३. ब त ब वादः। ११४–११५

४.२.९. जीव अव ा य वचारः। ११५–११७

४.२.१०. ाना ै व ा ः। ११७–१२०

५. उपसंहारः १२१–१२२

६. पिर श i–xxiii

पिर श १– मातृकाण तकृतयः i–iv

पिर श २– मातृकागत व श ा रस े तसूची v

पिर श ३– यु वेदा पािरभा षकश ाथकोशः vi–viii

पिर श ४– कृत े उदा त ु त ृ तभा वा ान ix–xix

पिर श ५– सहायक ाव लः xx–xxiii

xvi
॥उपो ातः॥

०.१. अ ैतवेदा शा वेशः

प ा तेऽ प े धम थकाममो ेषु पु षाथचतु येषु मनुजान परमं

चरमं च ल ं मो ः। मो परमान ा पः। स च न ः “न च पुनरावतते”1

इ ाद त
ु ेः। धम थकामानामा ान याणाम न ं “त थेह कम चतो लोकः ीयत

एवमेवामु पु चतो लोकः ीयते”2 इ त त


ु ेः स दाये स । ‘नदीन सागरो

ग तः’ इ तव सव प आ कदशना न य प परमत बोधनायैव वृ ा न तथा प

न सवष सा ा ोधक ं स ृ ते पर राया । नाना वधेषु दशनेषु वेदा दशनं

परममाल नं परत वमशनाय। “ स ं जग ा”3 इ त ह अ ैतवेदा स ा ः।

ष ु आ कदशनेषु वराजमानं वेदा दशनं षु ानेषु वभ ं – ुत ानं,

ृत ानं, ाय ान े त। ानं नाम ीयते अनेने त ान उपदेशोपाय

इ थः सा दा यकः। ुत ानं नाम वेदा ः। वेदा ो नाम उप नष माण ।

उप नषदः एव माण उप नष माण , उप नषदः य माण म त वा उप नष माण ।

ुत ान एव षु ानेषु मूध ं ानम ध यते ागवधृत ामा ा ।

ुत ानमूलक ा ृत ान ाय ान च ामा ,ं वेदमूलक ृ तव ।

ृत ाने ीम गव ीता–अ ाव गीता–अवधूतगीता भृतीन वेदा त तपादकान

हण । ाय ानं तु बादरायण णीतः शार रकसू रा शः। शर रमेव शार रं त भवो

जीवः शार रकः, सू ते याथात ेन न ते यैः ता न शार रकसू ा ण “अथातो

ज ासा”4 इ ादी न। भा कारा “वेदा वा कुसुम थनाथ ा सू ाणा ”5 इ त


1 छा ो ो.– ८/१५/१ ।
2 छा ो ो.– ८/१/६।
3 व.चू., ो.सं.– २०।
4 सू.सं.– १/१/१।
5 .शा.भा., सू.सं.– १/१/२।
उपो ातः

वद ः सू ान माहा मभ य । भः ानैरेव परमत ं तपा ते।

न वशेषा ैतवेदा े ये वषयाः आलो े तेषु मु ान समासेन वणनं यते–

– ‘ स ं जग ा’ इत स दान पं, जगतोऽ ध ानभूत,ं

सजातीय वजातीय गतभेद ं एव एकमेवा तीयं त मत पद ते

अ ैतवेदा स ा ।े अ न वशेषा ैत स ा े “इदं सव यदयमा ा”6 इ


– ाद ु ा

साव ोपवणनमुखेन, “नेह नाना क न”7 इ ाद ु ा प नषेधमुखेन,

“एकमेवा तीयं ”8 इ ा द ु ा सव वधभेद तषेधमुखेन च धा उपल तं

भव त। त नगुणसगुणभेदन
े प । नगुण ण एव पारमा थक ा

त ा ायामेव त
ु ेः पयवसान ा शा रनये उप नष तपा ो वषयो नगुणं एव।

सगुणं तु जग दव मा यक । णः पारमा थक नणयाय पं तट ेत वधं

ल णम यते। णः पारमा थकं पमेव पल ण । स ं ान अन ं

चे त
े ा न पदा न ह एक वभ क ा णो वशेषण न
े तीय ।े पर ु न ता न

वशेषणा न, अ प तु णः पं ल य अतः ल णभूता न। एक ा अ तीय ा

ण तेष ल ण मेव स ते न तु वशेषण । कदा प क या ता प


ू ा

भचर त अतः त ‘स ’ म त, च प
ू ा त ‘ ान’ म त, सव ानु ूत ा सव

ा ा न क ाद प वभ ं भव त अतः ‘अन ’म ु ते। अतः एतदेव णः

पल ण म त ेय । इदमेव नगुणं मायाव ा सगुणं ई र वा

इत क ते। इदं सगुण मेव तदीयं तट ल ण इ त बो । “यतो वा इमा न

भूता न जाय ,े येन जाता न जीव य य भसं वश ”9 इ ा द ु तवचनानुसारे ण

6 बहदा.– २/४/६।
7 बहदा.– ४/४/१९।
8 छा ो ो.– ६/८/७।
9 तै र यो.– ३/१/१।

2
उपो ातः

जग ा दकारण ं णः तट ल ण । “ज ा यतः”10 इ त ायम प अ

माण । इदमेव सगुणं जगदा द प ो ौ उपादानकारणं न म कारण ।

ताक टः यथा त क
ु ाय त धानतया न म ं, ोपा ध धानतया उपादनकारणं च

भव त त अ प। ाने स त अ ानब ा मु ः जीवः एव भव त “

वेद ै भव त”11 इ त
व त
ु ेः।

माया– सवषु दशनेषु मायायाः अ कारः मागभेदन


े य प ते तथा प मायावादः

अ ैतवेदा स ा तया दाश नकजग त सु स ः मायायाः सव ामु ा । माया,

अ व ा, अ ान , अजा, तमः, श ः, धान , अ , कृ तिर त चानथ र ।

मीयते नम यते यया सा माया। य ा मीयते ायते आ ं जग यया सा

माया, मा –धातोः ानसामा ाथ पयवसाना । माया ह चैत ा न व त


ु ो

भेदवती, तिर सव म ा तपादना , “नेह नाना क न”12

इ ा द ु त वरोधेन मायायाः चैत ा भेदास वा । णः अ नवचनीयश ः

माया, अ ेः दाहश व “माय तु कृ तं व ा ा यनं तु महे र ”13 इ ाद त


ु ेः।

मायावशादेव णः सगुण प मनुमत । अ नवचनीयायाः मायायाः ल ण न पणावसरे

भा काराः आ ः– “अ ा ह माया, त ा न पण अश ा ”14 इ त। अतः

मायायाः प न पणं रमत तभा त। तथा प त प न पणं कृतं वेदा सारे

वेदा व व ूण सुखबोधाय–

“अ ानं तु सदस ाम नवचनीयं गुणा कं ान वरो ध, भाव पं य दत


वद , ‘अहम ः’ इ ा नुभवा , ‘देवा श ं गुणै नगूढा ’ इ ाद त
ु े ”15 इ त।

10 सू.सं.– १/१/२ ।
11 मु को.– ३/२/९।
12 बृहदा.– ४/४/१९।
13 ेता .– ४/१०।
14 .शा.भा., सू.सं.– १/४/३।
15 पृ.सं.– ५०।

3
उपो ातः

तथा ह, अ ानं न स ना स , स े बाधास वा , अस े च ती स वा ।

स रज मो पगुणैः यु ं , ान वरो ध, अभाव भ ा भाव पं कम प त मत

सा दा यकाः। व त
ु ः पेण माया अ नवचनीय पा। अ नवचनीयपद

श ःै अवणनीय मत नाथः, अप तु सदस नवचनीयाश ं ो ते।

ावहािरक ा तु माया नाम पा का भाव पा। तेन सवऽ प पदाथ ः मा यकाः

भव । तेषामु ः, तः लय मायायामेव। मायायाः आवरण व ेपा कं

श यं व ते। आवरणश ाव अ ध ान वा व प तभास तब का

श ः, य शाद ध ानं न
े पेण न काशते। व ेपश न मा ध ान वल ण

काय ो ा दका श ः। यथा र ौ सप मे अ ान आवरणश ा र म


ु ाव

व ेपश ा एव सपमु ावय त। तथैव ता ामेव श व ुन ण अव भ


ु ूत

जगतः ती तः भव त। इ मयं माया व पिरणा प


ु ादानतया ा केऽ ध ाने

जगदाकारे ण पिरणमते। जडायाः गुणा कायाः त ाः पिरणाम यया

जगतो जा ं गुणा क । मायोपा धके ण जग ौ उपादान ं

नम ेत वधकारण म यते। एक व
े ण वधकारण ा कारः

अ ैतवेदा स ा वै श ।

अ ासः– सकल प मूलकारणम ास एव। अयम ासः कतृ भो ृ वतको

लोक वहारहेतुः नैस गको म ा य प । अ धकृ आ े आधारमा

त त इ थ अ धपूवका आ ःे अ च अ ासपद न ः। अयथाथ ान म थः।

क , अ प
ु सगपूवका ेपणाथका असुधातोः घ ये न ोऽ ासश इ प

वणय वप तः। व ेप इ त चा ु ल ोऽथः। सोऽयं व ेपः गुणा क

ान वरो धनः अ ान काय म त सा दा यकः स ा ः। अत त ु ः अ ासः

इ ु ते। यथा असपभूताय र ौ र व चैत ा व या सप ासः तथैव व ुन

4
उपो ातः

ण अव न
ु ः प अ ासः। अ ासः, मः, आरोपः, अ ारोपः, अवभास इ त

चानथ र । अ ास सवसामा ं ल णमु ं भा कारे ण ीश राचायण क ये

अ ासभा –
े “ ृ त पः पर पूव ावभासः”16 इ त। इ त। यते इ त ृ तः, त
ृ ेः

प मव पम इत ृ त पः। यमाणस श इ थः। पर इ त पर भ े

इ थः। पूव सं ारकारणा अवभासो ानं पूव ावभासः। अ ासल णमु ते

वेदा सारे सदान यो गना– “असपभूताय र ौ सप रोपव व ु न अव ारोपः

अ ारोपः”17 इ त।

अयम ासो धानतया वधः अथ ासो ाना ास े त। र व


ु ुन

सपव न
ु ः आरोपः अथ ासः। र ु ाने सप ान आरोपो ाना ासः। अथ ासः

पुनः ध ासो धम ासः स ा ास इ त धा व णतः।

अ ासो पुनः संसग– प–आहाय ासभेदन


े वधः। एक धम प

इतर ध म ण आरोपः पा ासः। संसग ास ु ‘मम शर र ’ इ त देहा ना न

आ संसगमा ा ासः। शा व ु ा वतः इ ा यु स सा धतोऽ ासः

आहाय ासः इ ु ते।

अ ास पुनः ष ध ं स दाये स । ते ह–धम ासः,

धमस हतध मणोऽ ासः, स ा ासः, स स हतस नोऽ ासः, अ तरा ासः

अ ो ा ास े त। सोपा धक न पा धकभेदन
े ाप अ ासो वधः। सा ना दभेदन
े ाप

अ ासो वधः। एवम ास ब धा भेदाः शा ष


े ु तपा ।े

अयमेव अ ासः दशना रे षु ा तना ा स ः। त

ायवैशे षकदशनयोर था ा तः, गु मते अ ा तः, स दशने सदस ा तः,

सौ ा कवैभा षक व ानवा दबौ ान नये आ ा तः, वा दनये अस ा तः,

16 .शा.भा., सू.सं- १/१/१।


17 पृ.सं.– ४५।

5
उपो ातः

रामानुजदशने स ा तः, मा दशनेऽ भनवा था ा तः, ा ैतदशने अ ा तः,

अ ैतदशने अ नवचनीय ात ेत अ यते।

जीवः– अ ःकरणाव ं चैत ं जीव इ ु ते। भगव रपादै ं – “अ

आ ा जीवा ः शर रे यप रा ः कमफलस ी त”18 इ त। जीवा ा न ः

बु मु भावः। शर रा प
ु ाधीनामेव ज मृ ू भवतः न तु जीवा नः “न ह ते

ह माने शर रे ”19 इ ाद त
ृ ेः। स च चैत पः न च चैत ं तदीयः गुणः,

पर णः एव उपा धयोगेन जीवभावोपगमा । पर णः वभु ा अ ैतस दाये

जीवा नोऽ प वभु म यते। पर ु देहोपा धक ा त पिर न


े भान ।

जीवा ा जा सुषु षु अव ासु तथा अ मय– ाणमय–मनोमय– व ानमय–

आन मयैः कोशै उपल ते। तथा ह, जीवा नः स ी ण शर रा ण– कारणशर रं ,

सू शर रं ल
ू शर र । कारणशर रं ह अ व ा न मतावरण प । सू शर रं

ाणमनोबु ी या कं वतते। ल
ू शर रं प भूतकृतम । शर रभेदादयं जीवः ा –

तैजस– व भृ तना ा व यते। जा दव ाय जीवः बा वषया इ यैगृ ा त,

े मनसा सू वृ भ जाना त, सुषु ा अ व ायाः सू वृ भः आवृतः स

केवलमान मनुभव त। जीव णोः स वषये व ते व ष वम तः। अतः

ब त ब –अव े द–आभास पवादैः तयोः स ं पिरक य अ ै तनः।

जीव वृ यः बा ा रमुख पाः ।े ब हमुख ाः वृ यः वषया

काशय , अ मुख ाः ताः ‘अह ’ इ त


े भावम भ य । यथा गृहम े

तः दीपः गृह ा सव काशय त, तेषामभावे च यं काशते तथैव आ ा

अह ार वषयबु मवभासय त तदभावे च यमेव ोतते। जीवः च लः इ त ती त ु

मनउपा धक ा , मनसः चा धमव ा । व त


ु ु परम स ा े तु जीवः व
ै ,

18 .शा.भा., सू.सं.– २/३/१७।


19 भगव.गी.– २/२०।

6
उपो ातः

स दान पमेव त प ।

मो ः– मानवजीवन चरमः परम पु षाथः मो ः। जीवः पारमा थक पेण

ं एव। अ ानवशा ‘अह मदं ममेद ’ इ त वहारं कुव आ नः कतृ ं

भो ृ ावग त। मो ो ह ानेनैवोपल ते न तु कमणा। कमणः फलो ादक ा

हेय । ानो ौ कमणा सह कामास दोषाणाम प ागः करणीयः तेषाम प

फलो ादक ा । व ा ना कमबीजदाहे स त मो ः अ धग ते। अ ैतवेदा रा ा े

ानं वना न मो ः। ानमेव पर । प ाने स त जीवः सव ा ब ना

मु ः स आन पेणैव वराजते। इदमा ानमेव मो ः। मो ः न ा ः पर ु

अ ानवशा जीवः ातुं न श ो त। श राचायनये मो ः न स प


ू ः, न ा ः, ना प

आहायः, न वकायः न सं ाय । यथा क हार क े स ऽ


े प अ ानवशा त

अ ं न ायते, केन च मा ा ा पते त ा िरव भव त तथैव अ ानवशा

अजानतः आ पं गु णा ा पते व त
ृ हार ा व ान ाप ा िर त उपचयते।

मो ः न हेयः न वा उपादेयः, सः भावः। भावः ान पः “ वेद व


भव त”20 इ त त
ु ेः।

एवं केचन वषयाः अ सं ेपेणोप ा पताः। एतद तिर ा प उपासनाभेदः,

ानो कारण , अव ा य ववेक े त बहवः वषयाः अ ैतपर राय वशदेन

वचािरताः। तेषामालोचनं काय चतुथ ाये व रे ण वधा ते।

०.२. कृतगवेषण वृ नदानं पिर मतय


स ोप नष ु कैव ोप नषद तमा। आ लायनपरमे नोः ो र पा

इयमुप नष जुवदीया21 । कैव ोप नषदः नैकाः मातृकाः मातृकागारे ल ।े

20 मु को.– ३/२/९।
21 यः शत ीयमधीते, कैव ो.– २/१।

7
उपो ातः

ाचीनगवेषकैः एकैका एव मातृका स ा दता का शता च।22 पुन , त ेशे

उपल मानमातृकाः आ त ादनं ा ीयभाषायामनुवाद व हतः। क ,ु

केना प गवेषकेण कैव ोप नषदः सव ः मातृकाः आ पाठस ादनपूवकं

वश म यनं न कृत म त शोध वषयचयनकाले अ ा भरवलो कत । तदनु

अ ा व ापर राय कैव ोप नष ाण त ी पकाया माहा मवगत ।

एता शमह पूण म धकृ न अ ाव ध वेदा वा य प े व ः गवेषकै

समी ा कपाठस ादनपूवकं वश म यनं न कृत म त वभा वत । भगवता

श राचायणा प ीये शार रकमीम साभा 23


े कैव ोप नष ः उ त
ृ ः

इत हेतोः अ यना ापनस दाये अ ाः उप नषदः ामा मप अवग ुं

श ते। तत ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः सव स मातृकाण

समी णा कं पाठस ादनपूवकं नण तोप नष पाठे वश ा यन चक ष एव

मम कृतशोधकाय वृ नदान ।

य प मया सव स मातृकाण पाठस ादनं कतु म ं तथा प सव ः मातृकाः न

ह गताः। अनुपल ाः मातृकाः पिर ा ाः एव मातृकाः आ पाठस ादनं

व हत । क , कैव ोप नष ी पकायाः ब ः ा ाः मातृकाः म स हताः स , पर ु

म ा पिर केवलं दी पकायाः एव समी णं व हत । य प ब काये म ाः

स वे शताः तथा प ते न पर ताः। पर ु मु तपु का 24 कैव ोप नष ाः

यथायथं ीकृताः। य च म मु तपाठेन सह दी पकापाठ वरोधः

ते त दी पकापाठ एव ामा म कृ मु तम पाठः पिरव ततः। पुन ,

ीश रान कृतकैव ोप नष ी पक वहाय अ र


ै प कैव ोप नष ी पका र चता। पर ु

22 “उप नषद समु यः” इ पु के आन ा ममातृकागारा ा ा एका एव कैव ोप नष


दी पकास हता का शता।
23 सू.सं.– ३/४/२।
24 १९९८। उप नष ं हः। शा ी, जगदीशः (स ा.)। वाराणसी : मो तलालबनारसीदासः।

8
उपो ातः

कृतशोध ब सीमाय तयोः तुलना कम यनं ना भव त। ना प ीश रान कृता भः

अ ा भः उप नष ी पका भः कैव ोप नष ी पकायाः तुलना कम यनं कृते स त ।

एवं का न पिर मतयः स याः यथाथतया मया पा लताः।

०.३. कृतगवेषणप तः
चतुषु अ ायेषु मदीयः “ ीश रान वर चत–कैव ोप नष ी पकायाः

समी ा कं स ादन ” इ त शोध ब ः वभ ो वतते। थमा ाये कार

ीश रान पिरचयः तथा वेदा वा ये त योगदान वषये व रशः आलो ते।

क , कैव ोप नषदः का शता का शतान ा ान सूची तथा त तॄण

पिरचयः दीयते। तीयेऽ ाये कैव ोप नष ी पकायाः ा ान मातृकाण पिरचयः

व हतः तथा कृतमातृकास ादनप त उ खता। तृतीयेऽ ाये कैव ोप नषदः

उपल ाः सव ः मातृकाः आ समी णपूवकं पाठस ादनं कृत । अ व


े ा ाये

सम कैव ोप नष ी पका म स हता पाठस ा दता समुपल ते।

चतुथऽ ाये कैव ोप नष ी पकायाः वै श ं तथा त ाः व श ाः वषयाः

वशदेन आलो चताः। ायं वषयानुसारे ण शी षकाः तथा स ानुसारं तद गताः

उपशी षकाः अ प द ाः। कृत े उ त


ृ ाना उप नष ाण , भा वा ान ,

सू ाण , टीकावा ान , ा रवा ान च मूलं तलटी नवे शतम ।

पिर श ा प धा वभ म । थमे पिर श े उपल ान मातृकाण तकृतयः

द ाः। तीये व श ान पािरभा षकश ानामथः यो जतः। तृतीये मातृकासु उपल ा न

व श ा न अ रा ण द शता न, अ रपय लोचनेन एव मातृकायाः काल नणयः कतु

श ते। चतुथ उदा त ु त ृ तभा वा ा न मूलस हता न कृतशोध ब पुटसं या

सह संगृ ।े प मे च सहायक ाव ल पपिर श े अनुशी लत ाः ा पताः स ।

एवं मेण शोध ब ोऽयं स ीकृतो वतते।

9
उपो ातः

०.४. कृतगवेषण योजन

• अनेन शोधकायण बोधपिर रे व परमं फल म त कामये।

• नूतन स ादन – येन दशन ा े ः उप नषदः नूतनं द शनं भवे ।

• च वेदा व व ूणा उपकाराय भवेदयं शोध ब ः।

• कृत े साधनोपयो गतया वेदा वषयाः वशदेन आलो चताः।

वादज वत ादयः शा स ाः कथाः पिरहाय एव ा ाकारः अ ा रे ण

वेदा वषया उप वा । त ा गवेषण मद अ ा साधकान यतीन

साधनसोपानं चे आ ानं कृतकृ ं म ।े

• व व ालया दषु, गु कुला दषु वेदा शा अ यना ापनपरायणाः

श ाचाय ः कैव ोप नषदः पर रा ा ं शा ीयं ा ानं ा उपकृताः

ुिर त भावये।

• मातृका आधार कृ य प शोधकाय ण चल , तथा प तामा

समी ा कपाठस ादने व ा थनामु ाहः नैव ते। अतः शोधकाय मदं

तेषामु ाहं जनये इ त आशासे।

l l l

10
॥ थमोऽ ायः॥
॥ ीश रान देशकालकृ तपिरचयः
कैव ोप नषदः ा ा ॥

१.१. श रान पिरचयः


१.१.१. श रान देशकाल वचारः

ीश राचायगोमुखा या वेदा ग ा उ ा सा काले न वा हता

सती ीश रान भा वता आ वेगा कुलं ावय ी पा त व । अयं

वेदा स ा सागरपारग ा अ ान ा ह ा चतुदशशतक यः (१२७५–१३५०

ईशवीया ः) इ त स दायः। य प कृ तषु तकाल वषये सा ा नो खतवा

तथा प गु श पर रादशनेना वषये ना व ष वम तः। नुसारे ण अयं

श रान ः े र मठाधीशोऽ प आसी । पर ु मठ गुव व श रान कालः

१४२८ ईशवीया तः इ त न तः। त व ार कालः १३३१–१३८६ ईशवीया ः इ त

न तः। एवं स त गु श पर राय यः ते। त ा सूयनारायणशा भृतयः

केचन1 एवमामन य व ाश रतीथः (१२२८–१३३३ ईशवीया ः) एव श रान ः

इ त। तेष नये व ातीथ ैव व ाश रतीथ श रान इत मेण नामा र ।

श रान न
े कृतौ आ पुराणे उ ं य –

“इदं गु श ाय कावेर तीरवा सने।

उ वा धानाय े ादेव च केवल ॥”2 इ त।


अतः अयं कावेर तीरवासी चोलदेशीयः वडा यस त


ू ः इ त अनुमातुं श ते।

तथा च अयं ता मळनाडु रा त ावूरजनपद म ाजुन ामवासी ( त वडैम ),


1 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
2 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

पूव मे वा े शवे टसु ा योः पु ः इ त स दायस तः।

१.१.२. श रान गु श पर रा

श रान ः कृतायाः नृ संहता पनीयदी पकायाः म लावसरे उवाच–

“कृता मया वेदचतु येऽ प स शाखोप नष देषु।

ा ा तया तु तु सवजीवः आन ा ा य ई रोऽय ॥”3 इ त।

एवं त ृ तेषु इतर े प आन ा ा नम ारपुरःसरं त


ृ ः। अतः अय

आन ा यतेः श ः। केषा न नये अ गु ः व ातीथ भधानकः अपरः क ।

के च ु व ातीथ ैव आन ा ा इ त नामा र इत व
ु । केचन आन ा ा

व ागु ः, व ातीथः दी ागु ः इत मतं कटय । सूयनारायणशा ी तु

व ातीथ ैव श रान इ त नामा र इ ाह।4

व ार ः प द –

“नमः ीश रान गु पादा ज


ु ने।

स वलासमहामोह ाह ासैककमणे॥”5 इ त।

तथा च ववरण मेयसं हे –

“ मा यान यद ज ू सव भावेन तथा पर ।

य रान पदं द े व ाजते त तयो वश ॥”6 इ त।

अनयोः ोकयोः श रान ं नम ृ आ ानं त न


े माणय त।

गिरमठीयपर राय व ार ः व ातीथ श ः इत थमाग त। य द

व ातीथः श रान ः इ त ी यते त ह नृ संहतीथ आन ा ा इ त नाम ीकाय ।

यतो ह पर राय व ातीथ पूव नृ संहतीथ नाम ते। अ था आन ा ा


3 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
4 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
5 ो.सं.– १/१।
6 ो.सं.– १/१।

12
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

व ागु ः नृ संहतीथः दी ागु ः इ त व ं भव त।

दासगु मते व ार ामलान योगु रान ः।7 “आन ा यती रं तम नशं

व े गु ण गु ”8 इ त अमलान वचना अान ा श ः अमलान ः इ त

स त। “सुख काशय तनं तं नौ म व ागु ”9 इ त दशना अमलान व ागु ः

सुख काश इ ना वम तः। “यथाथ नुभवान पदगीतं गु ं नमे”10 इ त दशना

अनुभवान ोऽ प अमलान गु िर त स त। कमयममनुभवान श ः श रान श ः

उत ने त वषये व ते महती संशी तः। पर ु श रान समकाल नः अमलान ः इ

ना स ह
े ावसरः।

श रान श ः सदान थमः। सदान थम श ः अ ैतान सर ती।

अ ैतान सर ाः श ः सदान तीयः इ त ‘अना ल स आ ओिरय ल िरसच’

प कायाः ष े भागे तपा दत ।11

१.२. वेदा वा ये श रान योगदान

वेदा स ा पारग ा ीश रान न


े य तना स ण
ू वेदा वा य

आचायश रसर नुसािरणी ा ा कृता। ान येषु एव त कृतयः अ ा प

भासया देदी ।े एवं य


ू ते य १०८ उप नषद दी पका ा ा तेन र चता। य प

अ े सव सामुपल ः न भव त तथा प ा ान ा ान पय लोचनेन तास सार ं

तथा अथगा ीय ं ायते। न केवलं ुत ान अ प तु ृत ान ाः

ता यबो धनी भृतयः ा ा ाः उ े ाः। ाय ान सू भा

ा ान पाः सू दी पका द ाः शा रमतं स दयान दये भा य ।

7 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।


8 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
9 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
10 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।
11 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– २५७।

13
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

ान यम तिर ा प आ पुराणं प कोशया ाम र चे त करण ौ वेदा वा य

अमू न धतु ौ इत व ष भ ण तः। अधः ानामाव लः ान वभागपुरःसरं


ू ते –

१.२.१. ुत ान

अथव शर उप नष ी पका– अथव शर उप नष अथववेदीया उप नष ।

अ ायः स तः ग भागाः स । अ ाः ायः चतुः कारका वाचनप तः ा ते।

अ प वषये ज ासा, क
ै तपादन , सव ता, ानफल

इ त
े े वषयाः तपा दताः। देवतान पेण ु तः, देवान ाथना द वषयैः सह

श र– णव–सव ा पतान –तार–सू –वै ु –पर –एक–एको –ईशान–भगव –

महे र–महादेवा दन श ानामथः ीकृतः। ापकता, उपासनायाः फल ,

शा तृ ान कृते शा प
ु ायः, महापा पत तं चे त वषया अ प नवे शताः। एते एव

वषयाः दी पकाय वशदेन व त


ृ ाः। इयमुप नष आन ा ममु णालये मु ता।

अथव शखा उप नष ी पका– अथव शखा उप नष अथववेदीया उप नष ।

अ यः ख ाः वंश तः ग भागाः च वलस । अ ा ओकार पवणनं,

त ानर तः, अ धकार चे त वषयाः सरले न पथा तपा दताः। ओकार

च ारः पादाः, मा ाः चे त वषय तपादनपुरःसरं त व वधनाम भः सह अ थसं ा

उ ा। अ ामुप नष द ओकार ा ायाः अ ता व ते। चतुथमा ा वषये उ ं

“ ल
ू मेत दीघ ुत ”12 इ त। पर ु इतः पूव “चतु धमा ा मकारः”13 इ त

नणयसागर यसं रणे ा ते। अतः अनयोः वैम ं मेव तभा त। अतः यो गनः

ववरणानुसारं “सोमलोक ओकारः” इ त पाठावल नेन अथपिर ारः कृतः। अ ाः

ीश रान कृता दी पका ा ा वतते। अमु तोऽयं ः सर तीमहालयसू (1127


12 अथव.– १/८।
13 अथव.– १/६।

14
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

TSML) अडयारपु कालये बरोडापु कालये च ते इ त त ामी14 ।

अमृतनादोप नष ी पका– अमृतनादोप नष कृ यजुवदीया उप नष ।

अ ामुप नष द अ श
ं ा काः म ाः वलस । अ णवोपासनावणनपुरःसरं

षड योग ववेचनं व ते। ाणायाम– ाहार–धारणा– ान–समा ध भः सह

ष ा न
े तक उ े खः ते। अ ाणायाम व धः, ओकार मा ा ानं,

प ाणान ाना न, तथा वण नामु े खोऽ प ते। यो गनः आचरण वषये व रे ण

तपादनं ते। योगसाधनफल न


े देवता ा मुखेन सव भाव ा पः भावः

सू चतः। ीश रान य तना अ ा एव दी पका र चता। इयमुप नष ी पका मु ता

आन ा ममु णालये, अडयार पु कालये च।

अमृत ब प
ू नष ी पका– अमृत ब पू नषदः अपरं नाम ब प
ू नष ।

इयं कृ यजुवदीया। अ ा वंश तः प ा काः म ाः स । अ आ ानुस ान मः

उ खतः। मनः न वषयं कृ ा मु ा मं नद न वषय व धः, रा रा

ा योः णोः अनुस ान , सृषु अव ासु अनु ूत आ त

तः, पारमा थकतया आ पं, मायया जीवावरण , अ ाना कार नराकरणेन

परमा त ोपल ः, अ मे परमत सा ा ारः चे त वषयाः मेण ास कतया

तपा दताः। अ ैव ा ा अमृत ब प


ू नष ी पका ीश रान य तना वर चता।

ा ा चेयं मु ताऽन ा ममु णालये।

आ बोधोप नष ी पका– आ बोधोप नष ऋ ेदीया उप नष । अ ाः

अपरं नाम आ बोधोप नष इ त। ख ययु ायाम ा ऊनच ािरं श ाः

वलस । थमख े णव पनारायणनमनपूवकं दयं पुर पेण उ खत ।

त पुरं का शतं, त व
ै ायाः नवासः। त ाने ान माहा ं तथा

14 Author of Advaita Vedanta Literature A Bibliographical Survey�

15
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

त ानेन सवदा ो तमयलोका धवास पफल ा ः इ त क तत । तीयख े तु

आ सा ा ािरण महापु षाणामनुभवाः व णताः। इ ुरसशकरयोः तथा सागरतर योः

उदाहरणपुरःसरं णः जगतः जीवान च तं बोधय त इयमुप नष । अ

जीव ु वषयोऽ प ा ातः। अ ा उप नषदः ा ान पा ीश रान कृता

दी पका। अमु तोऽयं ः गिरसू ते इ त त ामी।

आ णकोप नष ी पका– आ णकोप नष सामवेदीया उप नष ।

अ ाः अपरं नाम आ प
ु नष इ त। ा–आ ोः कथोपकथन पा

इयमुप नष ।दशक कायु ायाम स ासदी ायाः सू ा ण व णता न।

स ासा म वेशाय चय–गाह –वान ा मेषु क ं एक व


आ मे वा सनः एव अ धकािरणः भव इत अ ाः उप नषदः मत । य –

य ोपवीता द पकमका ीय तीकान पिरवजनं कमथ कत मत स तपा दत ।

अ ामुप नष द स ास य प ं तपा दत । अ ा एव ा ान पा

आ णकोप नष ी पका मु ता चान ा मे।

ईशावा ोप नष ी पका– मु कोप नष द उ खतासूप नष ु इयं थमा।

ईशश न
े आर ा ईशावा ोप नष द त नाम। इयं यजुवदीया अ ादशम युता

च। ु काया अ प अथग ीरे य । थमे म े णः जग ापक ा , जग त व माना न

व ून न क ा प, अतः सवः ागपुवकः भोगः आचरणीयः इ त नदशः ा ते। अ

कमयोगः, ानी पं, व ा–अ व योः प , उपासना चे त वषयाः आलो चताः।

अ ाः अथगा ीय ा बहवः टीका ाः णीताः। ीश राचायकृतैकादशोप नष ा ष


े ु

ईशोप नष ा म तम । ीश रान कृताय दी पकायामुप नष वषयाणा एव

आलोचनं व ते। मु त ायं आन ा ममु णालये।

16
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

ऐतरे योप नष ी पका– ऐतरे योप नष ऋ ेदीया उप नष । व त


ु ः

ऐतरे यार क तीयार का गतः चतुथः प मः ष अ ायः ऐतरे योप नष ा ा

ायते। ातासु दशसु उप नष ु इयमेका। मह दास ऐतरे यः अ ाः उप नषदः

ऋ षः। अ ा उप नष द योऽ ायाः चतु वश तम ा वलस । थमा ाये

आ नः ई णपू वका सृ ः, सृ मः, लोकपालरचना, इ याण तथा तेषाम ध ातॄण

देवानामु ः, नवासः, प ा ददेहान देवैः अ ीकारः, मनु देह ीकारः, देवान

ान वेशः, अ रचना, अ हण , परमा नः शर र वेशः, जीव मोहः ततः

नवृ ,इ श ु ः चे त वषयाः स लताः। तीयेऽ ाये पु ष ज यं

न अ मे वामदेव उ ः व णता। ऐतरे यदी पकायामेतेषामेव वषयाण व ारः

कृतः कृता। ोऽयं गिरमातृकासू ते।

कठव दी पका– कठोप नष कृ यजुवदीया उप नष । अ ौ अ ायौ,

ायं च त ः व ः तथा साक न


े ऊन वंश धकैकशतम ाः प ा काः स ।

यमन चकेतसोः आ ान तपादनेन प तपादनम ाः उप नषदः वै श ।

न चकेताः षु वरे षु तृतीयं वरमा ान पं या चतवा । यमः त उ र ु रे ण

स ु ः स जाग तकव ु वतृ तं ा ा य


े ः ेयसोः पवणनपुरःसरं

ानमुप ददेश। अ ाः ीश रान र चत ा ा कठव दी पका। मु त ायं

ः आन ा ममु णालये।

केनोप नष ी पका– केनोप नष सामवेदीया तलवकार ा णा गता उप नष ।

केनश न
े आर ा अ ाः केनोप नष इ त नाम। ा णोप नष इ त अपरं नाम।

अ ाः च ारः ख ाः प श
ं ा व ।े तेषु थमौ ख ौ प ा कौ, अ मौ

ख ौ ग ा कौ। थमयोः ख योः गु श संवादशै ा परमत णः वै श ं तथा

त अनुभूतये आव क ंस प
ू ेण व णत । अ मयोः ख योः देवानाम भमानमदनाय

17
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

य पेण ा ीचेतनायाः कट पमुपा ानं व णत । केनोप नषदः दी पकायामेतेषामेव

वषयाण व रे ण वचारः व ते। मु त ायं आन ा ममु णालये।

कैव ोप नष ी पका– कैव ोप नष कृ यजुवदीया उप नष । केषा न

नये इयमथववेदीया उप नष । आ लायन–परमे नोः संवाद पेयमुप नष । अ ायः

ष श
ं तः म ाः प ा काः स । परमे नः नये गृह ा मे ा कम चरणेन मु ः

न ा ते। अ ोपासनायाः व वधा न कारा ण न द ा न। ान ा ये ा–

भ – ान–योगानामवल नं कत म प
ु द । जीव णोः अभेद स रे व अ ाः

उप नषदः ल । कैव ोप नषदः ा ासुु ीश रान कृता कैव ोप नष ी पका

अ तमा। केषा न नये नेयं श रान कृता अ प तु व ार मु नकृता। पर ु

व ार मु नकृता कैव ोप नष ी पका भ ा इ त आन ा ममु णालया का शता

“उप नषद समु यः” इ त ा ायते। ीश रान र चतदी पकायाः तैलना ी टीका

व ते।

कौषीत क ा णोप नष ी पका– कौषीत क ा णोप नष ऋ ेदा गता

उप नष । अ ामुप नष द च ारः अ ायाः प च ािरं श ा स । थमेऽ ाये

च –उ ालकयोः स ादः व ते। अ अ हो याग तथा त फल त


ु ेः वणना

कृता। तीये अ ाये ाणोपासना, आ ा का हो यागः, व वधा न उपासना न,

मो ोपयो ग ाणाोपासना न चो ा न। तृतीयेऽ ाये इ – तदनस ादेन ा प ाण

म हमा व णतः। चतुथ अ ाये गा जातश ोः स ादेन सूय–च – व ु –मेघ–

आकाश–वायु–अ –जल–दपण भृ तषु व मानचैत त उपासना वषयः व णतः।

अ तः आ त प उपासनाफल आ ात । अ ाः एव उप नषदः ा ा पा

ीश रान र चता कौषीत क ा णोप नष ी पका। मु ता चेयं आन ा ममु णालये।

18
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

ुिरकोप नष ी पका– ुिरकोप नष यजुवदीया उप नष । अ

प वंश तः म ाः वलस । कतनकािर ुिरका इव ब नमोचने समथ इयमुप नष

अतः अ ा ुिरके त नामधेय ।अ ा योगा भूतायाः धारणायाः वशेष पेण चच

व ते। अ मे समाधेः फला न उ ा न। इयमाधार कृ एव ीश रान य तना

ुिरकदी पका ना मका ा ा र चता। ोऽयमान ा ममु् णालये मु ता।

गभ प नष ी पका– गभ प नष कृ यजुवदीया उप नष । अ ा वंश तः

ग ा काः म ाः स ।अ ामुप नष द शर र पा भौ तक मालो ते। तेन सह

पूवपूवकम नुसारं मातृगभमागत जीवा नः दशायाः वणनं कृत ।गभ प नषदा एव

ीश रान न
े दी पका र चता। अ ा प तेषामेव वषयाण वशदेन वणनं कृत ।

छा ो ोप नष ी पका– छा ो ोप नष सामवेदीया उप नष ।

छा ो ा ण अ माः अ ौ अ ायाः छा ो ोप नष ा ा ाताः। अ ाः

उप नषदः नाम छ इ तश ा ा । अ ाम ौ अ ायाः स । त

आदौ प ा ायाः उपासन वषय ववेचनपरकाः। श ाः यः अ ायाः परकाः

स । ायः वेदा वषयका न सव ण त ा न छा ो ोप नष द स वे शता न।

छा ो दी पकायामेतेषामेव वषयाण वशदेन ववरणं व ते।

जाबालोप नष ी पका– जाबालोप नष यजुवदीया उप नष । के च ु

अथववेदीया इत आमन । अ ामुप नष द ष ख ाः स । थमे ख े

बृह त–या व योः स ादः व ते। अ ख े ाण व ायाः ववेचनं ते।

तीयख े अ –या व योः स ादः ते। अ अ वमु े े का ा उपासनायाः

नदशः ा ते। तृतीयख े या व ः अमृत ा प


ु ायं न दश त। तुर ये जनकेन

स ास वषयक े पृ े स त या व ः यथायथमु रं द वा । प मे ख े अ –

या व योः स ादेन स ास वषयक ानामु रं ा ते। ष े ख े स तक–

19
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

आ ण– ेतकेतु– व सा–ऋभु भृ तन स ा सनामाचरणसमी णं व ते। अ मे

च दग रपरमहंसल ण उ । जाबालोप नषदा एव जाबालदी पका र चता।

अमु तोऽयं र तीमहालयसू ते इ त त ामी।

तै र योप नष ी पका– कृ यजुवदीया तै र योप नष । तै र यार क

अ माः यः अ ायाः तै र योप नष द त उ ।े तै र योप नषदः अ ायः व ना ा

ातः। त ाः त ः व ः ताव शी ाव , ान व भृगुव च।

श ाव ादश अनुवाकाः स । त अनुवाकेषु उ ारण वषये

अ धकं तपा दत म त ते। एतद तिर ा प ओंकार तीक , उपासना न,

श ोपदेशः, मो मीम सा चे त वषयाः व ।े

ान व ामून वंश तः अनुवाकाः स । त अनुवाकेषु प ान कोषाण ,

णः वद वणना व ते। अ मे ान ा ानामभय ा ः भव त इ त वणना

ते।

भृगुव दश अनुवाकाः स । अ भृगुं त प ा द ः ोपदेशः व णतः।

भृगुः पतुः सकाशा ाण णः मनो णः ानं मेण ा अ मे पर ानमवाप।

क ा पासना क शं फलं ा ते इ प भृगुव नद । ीश रान न


े र चता

तै र यदी पका तै र योप नषदः ा ान पा।

नारायणोप नष ी पका– नारायणोप नष कृ यजुवदीया। अ प

ग ा काः म ाः वलस । अ चतुण वेदान सारत ं व णत । नारायणादेव

सम जगतः उ ः इत आदौ तपा , त सव कता तपा दता।“ओं

नारायणाय नमः” इ त अ ा रम ववरणं व ते अ ामुप नष द। अ मे अ ाः

उप नषदः फल ु तः द शता। उ ते य अ ाः उप नषदः अथ ानपुरःसरपठनेन

चतुवदपठनज पु लाभः भव त इ त। अ ाः उप नषदः ा ान पा

20
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

नारायणोप नष ी पका सर तीमहालये त ू बरोडासू ा ते।

नृ संहता प ुप नष ी पका– अथववेदीया नृ संहता प प


ु नष

नृ संहपूवता पनयुप नष नृ संहो रता प प


ु नष चे त भाग ययोः वभ ा। त

नृ संहपूवता प प
ु नष द प ख ाः स । अ देवता– जाप तस ादेन सगुण–

नगुण णोः तपादनं कृत । व मूलकारण न


े नृ संह उ े खः कृतः। क ,

त ादेव सवमु ते त व
े लयं या त इ त तपा दत । व त
ु ु अ ामुप नष द

नृ संहदेवः पेण तपा ते।

नृ संहो रता प प
ु नष द नवख ाः वलस । अ आर े मा ू ोप नष दव

ओंकार पं, त मा ा वषयः तपा दतः। ततः आ नः सा ी प न


े तपादनं

व ते। आ ा च ुरादी याण तथा मनोबु हंकारा दन ाणान च केवलं ा एव,

सा पः। सः अ वकार , चैत पः, आन मयः, यं काशः, एकरसः, अजरः,

अमरः अभय । नृ संहम ःै यः जा दा व ा यर हतमा ानं जाना त सः सदा उ लः,

अ ानर हतः, ब नर हतः, ैतर हतः, आन पः मोह भव त इ त तपा दत ।

ीश रान र चतनृ संहता पनीदी पका योरे व उप नषदोः ा ान पा। एते

एव वषयाः त वशदीकृताः स ।

ोप नष ी पका– ोप नष अथववेदीयोप नष ु अ तमा।

अ ामुप नष द ष करणा न स । तेष “ ” इ त नाम। त ा अ ाः

“ष ोप नष ” इ त अपरा सं ा। थम े षोडश, तीये योदश, तृतीये ादश,

चतुथ एकादश, प मे स , अ मे अ ौ म ा व ।े सवमाह स ष ः

ग क काः भव । अ ामुप नष प आ ा यकामा मेन ानं समुप द ।

सुकेशादयः ष ज ासवः स म ाणयः ान ा ये न ं प लादमु नं

समागताः। अ ामुप नष द पिरवतनशीलं जग , त व माना न व ू न, तेष सवष

21
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

समानमूल ,ं त अ ष
े णं कमथ कत ं चे त वषयाः आलो चताः। एतेषामेव ान

ा ानं व ते ीश रान र चताय ोप नष ी पकाया ।

बृहदार कोप नष ी पका– बृहदार कोप नष यजुवदीया शतपथ–

शाखा गता। अ ामुप नष द षड ायाः स । अ ायान ा णेषु ख ष


े ु वा वभागः

ते। अ प श
ं द धकचतु तसं काः क काः स च ािरं श ा णा स ।

अ ाः तीय कारकः वभागः एवम य – थमौ ौ अ ायौ “मधुका ः” इ त

नामा तौ, तृतीयतुर यौ “मु नका ः” इ त नामा तौ, प मष ौ “ खलका ः” इ त

नामा तौ।

अ ामुप नषदौ आदौ अ मेधीया ावयवे वराजः अवयववणना ते।

बाला जातश ोः कथोपकथनेन उदा च ान गुणवणना ते। मै य


े –या व योः

स ादः अ ामेव उप नष द व ते। मु नका े जनकय स े गा गया व ोः

कथोपकथनेन पवणनं व ते। चतुथः अ ायः जनक–या व स ादेन

आर ः भव त। अ ाये या व ः ाण भृ त ाना न न द तेषामुपासना वषयं

तथा उपासनायाः फल वषयमुप ापय त।। प मे अ ाये व वधा न उपासना न

व णता न। ष े अ ाये इ याण ववादमा मेन ाण े ं त ा पत ।

ेतकेतवे तथा त प े आरणये पा ालनृप तना रा ा वाहणेन द ा प ा व ा

व णता। आचायपर रावणनेन अ ाः उप नषदः समा ः। एते एव वषयाः

ीश रान र चतबृहदार कोप नष ी पकाय वशदेन ा ाताः।

व ोप नष ी पका– कृ यजुवदीया व ोप नष ी पका।

अ ामुप नष द दशा धकैकशतं म ाः स । अ ा प


ु ायः तथा त पं

मनो ेन पथा न पत । णव णः त ः मा ाः – यः वेदाः, यः अ यः, यः

लोकाः यः देवाः च भव । जीवा ा अह नशं “हंसः” इ त णवजपं करो त।

22
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

यं का शतः चैत एव हंसः। ाणायामेन ाणापानौ समानीकृ “हंसः” इ त म ं

नयमपूवकं जपकार एव स ं ा ो त, ान ा न रं च व भव त। यः

आ ानं रः अ च ः अज ा, देहे य ाणा दर हतः, अ यः, नलपः, अ य मी,

नगुणः, अभौ तकः, अकत , अभो ा, अना दः, अन ः, चैत ः, आन पः, अमृत पः,

आ पः, यं काशः, अ यः, नमलः, पुराणपु षः परमा ा चे त जाना त स एव

स दान ान पः मु ो भव त– एषः उपदेशः अ ामुप नष द ा ते। अ ाः एव

ा ान पा ीश रान र चता व ोप नष ी पका।

ोप नष ी पका– कृ यजुवदीया ोप नष यो वंश तम यु ा।

केषा न नये इयमथववेदीया उप नष । अ ामुप नष द चतु ा णः वणना व ते।

ततः वृ ू वणनं, य ोपवीत ता कं रह ं, शखा–य ोपवीतादीन प ानं,

ा णान कृते त ान आव कता – इ त


े े वषयाः सुचा तया व णताः। ततः

ा प
ु ायः, स –तप आदीन म हमा, जीव णोः ऐ – चे त वषयाः उप द ाः।

अ ाः ा ान पा ोप नष ी पका।

महोप नष ी पका– सामवेदीयमहोप नष द षड ायाः य श


ं द धक–

प ाश ं काः प ा काः म ाः स । थमा ाये स ानुसारं प वंश तत ान

वणनं कृत । पर ु तद तिर ं नारायण पं त ं स लत ।नारायणा श र तथा

णः उ ं नद कदेवकथा व णता। अ ामुप नष द जीव ु ा दवेदा त ान

वणनं व ते। तृतीया ाया अ मं याव ऋभु– नदाघयोः स ादः च लतः। एतेषु

अ ायेषु त ववेचना कः उपदेशः ा ः। महोप नष ी पकायामेतेष त ान ा ानं

वतते।

मा ू ोप नष ी पका– अथववेदीया मा ू ोप नष ादशक कायु ा।

जीवा नः जा – –सुषु ीन तसॄणामेव अव ान पृथ रणं, तथा तेन सह णव

23
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

‘अ’ ‘उ’ ‘म’ इ त याणामेव अ राण स ः, तथा तुय व ायाः ापनं त ाः

े तायाः तपादन म त अ ाः उप नषदः वै श । अ ये वषयाः आलो चताः ते

सवऽ प अ ैतवेदा स ा मूलभूताः इ त अ ाः माहा ं उप नष ु सव तशा य।

ीश रान र चता मा ू दी पका एतेष त ान ा ान पा।

मु कोप नष ी पका– अथववेदा गता मु कोप नष “आथवणोप नष ”

इ त ना ाऽ प पिर चता। आकषकक व सम ता ाभ युता तथा उ वचारयु ा

इयमुप नष लोक या। अ ाः उप नषदः करणा न मु कना ा पिर चता न।

अ यः मु काः स । क
े मु के ौ वभागौ ः। तयोः “ख ः”

इ त नाम। अ ामुप नष द प ष ः म ाः स । अ ामुप नष द पारमा थक–

उ तम– कालाबा धतस वणनं व ते। य प आ नः भ मनुभूयते तथा प

पारमा थक पेण आ ा तु एक एव। मनु ः सवदा व ः आन मयः आ ा एव।

एते वषयाः अ आलो चताः। अ ाः उप नषदः ा ान पा ीश रान र चता

मु कोप नष ी पका। अमु तोऽयं र तीमहालयसू ल ते इ त त ामी।

ेता तरोप नष ी पका– कृ यजुवदीया ेता तरोप नष । अ ामुप नष द

षड ायाः योदशा धको रशता धकाः म ाः स । व कारणं क , वयं कुतः

आगताः, कु ग म ामः, वयं च सु खनः च ः खनः कमथ भवामः चे ाद ैः

उप नषदः ार ः भव त। उप नष र त– व कारणं एव। एव पारमा थकं

स । एव परमा ा। जीवा ा य प नाम पैः भ ः तथा प परमाथतः एक एव।

ैतमेव ःखकारणम ैतं मु कारण । जीवन ल ं ान ा ः। अ ैतसा ा ार एव

ानं तदेव मु ः। ेता तरोप नष ी पकायामेतेषामेव वषयाण व रे ण ववरणं व ते।

ोऽयं आन ा ममु णालये मु ता।

24
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

हंसोप नष ी पका– अथववेदीया हंसोप नष । केषा ये इयं

यजुवदीया उप नष ।अ ामुप नष द एक वंश तः म ाः स । गौतम–सन ज


ु ातयोः

स ादेन अ ाः उप नषदः आर ः। अ हंसम रह ं, ानं, जपा द वषयाः

च आलो चताः। अ म ऋ षः हंसः, देवता परहंसः, ‘हं’ बीजः, ‘सः’ श ः,

‘सोऽह ’ क लक । सव थम ममामुप नषदं महादेवः पावत ाव यतवा ।शा ः दा ः

गु भ ः एव अ ाः उप नषदः अ धकार । अ यथा का े अ ः त त यथा वा तले षु

तैला न त तथैव शर रे षु जीवा ा त त। त ा ये ष –च भेदन


े साधना

करणीया। णः टकम ण इव प । त एव ‘हंसः’ इ त पदवा । अ

ाने कृते नादः उ ते। अ ब षु पेषु अनुभू तः त त। अयमा सा ा ार

एव परमाव ा इत उ ते। ीश रान र चताय हंसोप नष ी पकायामेते एव वषयाः

व रे ण वचािरताः।

परमहंसोप नष ी पका– यजुवदीया परमहंसोप नष क काचतु ययुता।

अ नारदः ाणं परमहंस त वषयं पृ त। णा द मु रमेव परमहंसोप नष

इ त ना ा ाता। अ परमहंस पं, कृ तः वहारा द वषयाः आलो चताः। अ मे

पातकान नरक ा पा फल ु तः य
ू ते। अ ाः ा ान पा परमहंसोप नष ी पका

ीश रान वर चता।

१.२.२. ृत ान

ता यबो धनी– ीश रान वर चता ीम गव ीता ा ा ता यबो धनी

सकलत ाथ काशने समथ । इयं ा ा श रभगव ादान रकाले र चतासु

थमा ा ा भव त। श रभगव ाद ु तीया ायादार व


ै भा ं दधा ।

क ु श रान य तः ‘धम े ’े इत थम ोकादार ‘य योगे रः कृ ः’

25
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

इत अ म ोकपय ं सम स शत ोकान ा ानं कृतवा । त

े व मान वषयानु म णक ै वावग ुं श ते यदन तसाधारणं

ा ान मदं ीम गव ीताथ तपादक म त। त ा, वशाला, सरला

अनेक ु त ृ तवा सा का शका, पूवप नरसनपुरःसरं सवसंशय नवारणेन

अ ैत स ा तपादन मा, सव पिर अ मतीनाम य ग ा स ण


ू –

ानवैरा ो ादनेन मो ा ये सुकरा भव त। इयं ा ा नजगुणगणैरेव

जनमन स सम धक स ा इत तभा त। ीम गव ीतायाः ा ाना कोऽयं

ः नणयसागरमु णालये मु तः।

शवगीता ा ा– प पुराणा गता शवगीता भगवता श रे ण राममुपल

सव उप द ा। अ ा व ायाः अन साधारण ोऽयं षोडशा ाययु ः

सम वेदा त सम तः। वेदा ं एव शवगीताय शवपदवा । माया एव

शवश ः। मायाश मती एव परम णः ानं जायते। एते एव शवगीता तपा दताः

वेदा परकाः वषयाः भगव ीश राचायद शत दशा एव ा ाताः ीश रान य त भः

क य शवगीता ा ाया । सरलभाषायुता अ तग ीराथ का शका इयं ा ा

तपादनशै ा एव सम धका स ा। अमु तोऽयं ः अडयारपु कालये ल ते

इत त ामी।

ु तगीता ा ा– भागवतदशम ा गता इयं ु तगीता। अ ाऽ प

णः ु तः व ते। ीश रान य तना अ ा ा अ ैतपरकतया

आचाय ीश रसर नुसािर ा एव कृता। अ अतीवगूढवेदा त ान सुचा तया

यथायथश योगेण ा ा ते।अमु तोऽयं ः अडयारपु कालये ल ते इ त

त ामी।

26
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

१.२.३. ाय ान

सू दी पका– सू ाण शा रभा ा ावसरे एव ीश रान य तः

“ सू दी पका” इ त नामधेय वृ ं रचयामास। सू दी पकायाः म ल ोके तेन

ल खत –

“श र नम ारं कृ ा श रभा गा।

सू ा ा ह त ोतुः15 सुखाथ यते मया॥”16 इ त।

अ े कारः सरलया भाषया एव सू ाण

ीश राचाय दशा ा चकार। सुकुमारम त ज ासून भेषजतु ा इयं वृ ः।

यथा थमसू वृ न पणावसरे तेन ल खत –

“अथश ः साधनचतु यस ान यमाह। अतः श ो हे थः। ातु म ा

ज ासा। णो ज ासा ज ासा। य ाद हो ा दकम न फलं ानं

चान फलं त ा मदमा दसाधनचतु यस न रं णो व माणल ण

ज ासा कत े त वा शेषः।”17 इ त।

अयं ः वाराणसी–सं ृ त– मालाय रामशा ीतैल महोदय स ादनेन

१९०६तमे ै ा े मु तः का शत । आन ा ममु णालयाद प मु तः।

ता यबो धनी– ाय ान योः योः तीया ता यबो धनी। अयं

ः सू वृ तः नतर भ ते। अयं ः हणधारणपटू न गूढाथ वग ण


ॄ कृते एव

र चतः ा । श रस ा ानुसािरणी सुलभबोधा चेयं सू वृ ः आन ा ममु णालये

मु ता।

15 च ह ोतुः इ त पाठः।।
16 ो.सं.– २।
17 .दी.;सू.सं.– १/१/१, .– सू वृ ः।

27
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

१.२.४. करण ाः

प कोशया ाम र – ीश रान र चतेषु अ ैतवेदा करण ष


े ु

प कोशया ाम र अ तमा। अ े प कोशान वषये ववरणं व ते।

श रमतानुसार चायं ः।

आ पुराण – वेदा वा ये श रान अतुलनीया क तः आ पुराण ।

अ ‘उप नष ’ इ त नामा रं स दाये। अ े अ ैतवेदा ायः सवऽ प

स ा ाः, ु तरह ा न, योगसाधनरह ा न चे त


े े वषयाः स वे शताः। अ

तपादनशैल सरलतमा दय ा हणी च। ग ीरदाश नक स ा ोऽ प सरलया

भाषया बो धतः येन सुकुमारमतीनाम प बोधसौकय ा । अ ा ा “रामकृ कृता

स सवा ा ा”। ोऽयं गोपालनारायणमु णालये बा न


े गरे मु तः।

१.३. कैव ोप नषदः का शता का शता ा ाः

उप नष ान समु य पायाम कैव ोप नष द आ लायन-

परमे ो र पेण ानेना व ा वनाशः, स ा सन शंसना,

सगुण नगुणोपासना म पाः च व वधाः वषयाः व ाः। य प

भगव राचायकृतैकादशभा ष
े ु कैव ोप नषदः ना भ वः तथा प माहा ं

न क ु म त एत ा ानानामवलोकनेनैव स ायते। कैव ोप नषदः

ा ानेषु का नचन का शता न का नचन अ का शता न च स । पूव ा

श रान कृ तं वहाय अ ास सव सामेव का शता का शतान ा ानान व रशः

वणनं यते–

१.३.१. कैव ोप नष वरण – उप नष े कृतं (३०३) कैव ोप नषदः

ा ा पं कैव ोप नष वरण । अयमा ानं वासुदव


े े श ं ष
े ु न दश त।

28
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

अ रामच े इ प नामा रमत सू भा स ा सं हा ा ा

ायते। अयम ादशशतक यः (१७५० – १८५० ै ा ः) इ त गु श पर रा–

रचनाकाला दपय लोचनेन च स ायते।

अनेन रामतर माला रामा पदी त गीत ाः भजना न क तना न च र चता न।

वेदा वा येऽ प अ यो ं योगदानं व ते। अ ा रामायण ववरणं, करणाव लः चे त

ाः उ े ाः। अनेन कृता न ईशा ो रशतोप नषद ववरणा न वेदा त मालाय

र तु ा न। एषु ववरणेषु दशोप नष वरणं वव तभावेन वा व ासेन च

शा रभा ं पूणतयानुसर त। एषु ववरणेषु कैव ोप नष वरण अ तम ।

शा रानुसािर चेदं ववरणं कैव ोप नष षया त ालोचनपुरःसरं ववृ

धीपथमवतारय त।

१.३.२. कैव ोप नष ी पका– नारायणा मकृता (१३५० ै ा ादव चीनः)

कैव ोप नष ी पका उप नषदः ा ा पा। तेन र चताय मा ू ोप नष ी पकाय

“ ीनाथा जभ र ाकरसूनुनारायण वर चता ैता करणे”18 इ त दशना ीनाथपौ ः

र ाकरभ पु ोऽयं नारायणा मी इत ायते। अनेेन आ णकोप नष ी पकाय

श रान नाम उ खत । अतः अयमान ा श श रान ा ाचीनः समसाम यको

वा ादत ायते।

अनेन ायः सव सामुप नषद दी पका र चता। या दशोप नषदः श राचायः

ा ाताः तास ा ानावसरे नारायणा मणा श रो प


ु जी वने त क ते,

या श राचायणा ा ाताः तासु ु तमा ोपजी वने त क ते। कैव ोप नष

श राचाय ा ातासु अ तमा। त तेन पदान स गेव ववरणं द । म लाचरणेन

ार ः जातः। च ाकरण ववरणं कृतं च स ण


ू म ा वनैव

18 अ.वे.सा.को.; पृ.सं.– ३५८।

29
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

व श पदान ा ानं केवलं कृत । इदं ा ानमान ा ममु णालाये मु त ।

१.३.३. कैव ोप नष ी पका– भार ाजगो ो न


े व ार कृता

कैव ो–प नष ी पका उप नष ा ा पा। अयं मायण ीम ोः पु ः, सायणभोगनाथयोः

स लाया ाता। स ास हणा पूवम माधव इ त नाम आसी । व ार ः

१३८०– ै ा तः १३८६– ै ा पय ं गिरपीठाधीशः आसी द त त ा लकादशनेन

ायते। ववरण मेयसं ह ार े तेन ल खतं य – " ीश रान पदं द े व ाजते

त तयो वश "19 इ त। समा ौ च – "भ युता ी व ातीथपादयोः से ा"20 इ त।

जै मनीय ायमाला व रे च – "स भ ा ारतीतीथयती चतुरानना । "21 इ त दशना

श रान ः व ातीथः भारतीतीथ एते यः एव त गुरवः इ त अनुमीयते। सं ृ तवा ये

सवषु वषयेषु एव अ कृ तः उपल ते। यथा – ाकरणे माधवीयधातुवृ ः,

पराशरसं हतायाः पराशरमाधवः, पूवमीम साय जै मनीय ायमाला व रः, पुराणे

सूतसं हताटीका, सवष दशनान वणनं व ते सवदशनसं ह ,े वेदा े

ववरण मेयसं हः, प दशी, अनुभू त काशः, अपरो ानुभू तटीका, जीव ु ववेकः,

उप नषद दी पका चे ादयः ाः देदी मानाः व ।े य प तेन सव सामुप नषद

दी पका न र चता तथा प तेन र चताः दी पकाः वेदा वा ये मह ान अल ु व ।

उप नष ी पकासु कैव ोप नष ी पका अ तमा। एषा दी पका श रमतानुसार इत

पठनेन ायते।

१.३.४. कैव ोप नष ी पका– सदा शव े सर तकृता कैव ो–

प नष ी पका उप नषदः ा ा पा। स ास हणा व


ू म शवरामकृ इत

नाम। मथुरानगरवा स ोः सोमनाथ–पाव ोः पु ोऽय । अयं परम शवे श ः।

19 ो.सं.– १/१।
20 ४/२; पृ.सं.– ८७९।
21 ो.सं.– १/७।

30
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च

अयं य तः अ ैत व ा वलासः, बोधाय नवदः, गु र मा लका, क नतर णी

चे त ब ा र चतवा । उप नष ा ासु तेन र चता कैव ोप नष ी पका

अ तमा। सदा शवः अ ैतवादी आसी । नगुण णः तपादनाय एव तेन

ा ानं कृत ।त ा दी पकायाम प श रमतमनुसृतवा । अयं ः अमु तः।

म ासराजक यह ल खतपु कालये ल ते इ त त ामी।

l l l

31
॥ तीयोऽ ायः॥
॥मातृकाण पिरचयः स ादनप त ॥

२.१. कैव ोप नष ी पकामातॄकाण सामा पिरचयः

श रान कृतायाः कैव ोप नष ा ायाः दी पकायाः स तः मातृकाः

मातृकासू न द ाः। तासु स मातृकाः एव महता क ेन उपल ाः।

उपल ासु मातृकासु एका व ल ा, एका शारदा ल ा च ल खता, अ ाः

सव ः देवनागर ल ा एव ल खताः। मातृकासु य प च प सं ा मे

यः आसी तथा प न ताः जीणकायाः क टज ाः स । तास

संर णं सु ु स ा दत म त महदान वषयोऽय । एतासु स सु मातृकासु

शा पुर–सा ह पिरषदः मातृकागारा ब मातृका, आन ा म ा मातृकागारा

थमदेवनागर मातृका1 , शा नकेन व भारती व व ालय ल पकामातृकागारा

तृतीयदेवनागर मातृका, भ ारकर– ा –गवेषणके 2 मातृकागारा चतुथदेवनागर –

मातृका च ा ा। अ ाः त ः मातृकाः अ ज लतः एव ा ाः। तासु

https://archive.org/details/MN003269KaivalyopanishadDeepikaSharadaManuscriptsAt –

KurukshetraUniversity/page/n1 इ तः कु े व व ालयीयमातृकागार शारदामातृका,

https://archive.org/details/9315aCKaivalyopanishadDeepikaOfShankaranandaManuscripts

–ByIAMVISIONARYTUNES/page/n17 इ तः तीयदेवनागर मातृका3 ,

https://archive.org/details/kaivalyopanishaddipika–CGV–SDPB–0642/page/n1 इ तः

1 मातृकाण नामकरणम ैवा ाय ा मभागे पाठस ादने पिरपा लत नयमानामालोचनावसरे


व हत ।
2 BORI– Bhandarkar Oriental Research Institute.
3 अ ाः मातृकायाः ा ानं नो खत । त ा I–AM–VISIONARY–TUNES इ त ना ा एव
स ोधन ।
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

सूर देश चुनीलानगा व ाभवन मातृकागार ा प मदेवनागर मातृका च ा ा।

अधुना उपल मानान मातृकाण सामा पिरचयो वधीयते।

1. कु े व व ालयीयमातृकागार ा मातृका– मातृकासं ा– MN–

003269। इयं कगज न मता मातृका। शारदा ल ा मयं ल खता। इयमजीणकाया।

शोधकाय पाठसमी णाथ मयं समुपयु ा। एषा आदशमातृका च।

2. शा पुरसा ह पिरष ातृकागार ा मातृका– मातृकासं ा–Ms– 35।

इयं कगज न मता। व ल ा मयं ल खता। इयं ा रयु ा अजीणकाया

उप नष मेता च। शोधकाय पाठसमी णाथ मयं समुपयु ा।

3. आन ा म ा मातृकागार ा मातृका– मातृकासं ा– S2– 8– 74।

इयं कगज न मता। देवनागर ल ल खता। इयमजीणकाया ा रयु ा

उप नष मेता च। शोधकाय पाठसमी णाथ मयं मातृका उपयु ा।

4. I–AM–VISIONARY–TUNES इत जालपुटे ा ा मातृका–

मातृकासं ा– 93– 15(A)। इयं कगज न मता देवनागर ल ल खता। इयं

ा रयु ा मादपूण उप नष यु ा च वतते। शोधकाय पाठसमी णाथ मयं

मातृका उपयु ा।

5. शा नकेतन व भारती व व ालय ल पकामातृका–गार ा

मातृका– मातृकासं ा– 1178। इयं कगज न मता। देवनागर ल ल खता।

इयं ा रयु ा उप नष ु ा। क टज ा जीणकाया भ ा च वतते। शोधकाय

पाठसमी णाथ मयं मातृका उपयु ा।

6. भा ारकर– ा –गवेषणके मातृकागार ा मातृका– मातृकासं ा–

25। इयं कगज न मता देवनागर ल ल खता। इयं ा रयु ा उप नष हता

च वतते। शोधकाय पाठसमी णाथ मयं मातृका उपयु ा।

33
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

7. चुनीलालगा ी व ाभवनमातृकागार ा मातृका– मातृकासं ा– 642।

इयं मातृका कगज न मता देवनागर ल च ल खता। इयं ा रयु ा

उप नष हता च व ते। पाठसमी णाय अ ाः उपयोगः कृतः।

२.२. कैव ोप नष ी पकामातृकाण व ृत ववरण

२.२.१. शारदामातृकायाः व ृत ववरण –

मातृकेयं कु े व व ालय मातृकागारे (MN 003269) ल ते। मया

https://archive.org/details/MN003269KaivalyopanishadDeepikaSharadaManuscriptsAt–

KurukshetraUniversity/page/n1 इ त अ ज लस ट
ू ा ा । इयं कगज न मता, पूण

च उपल ते। अ तप ं योदश प यः व ।े तप स वंश तसं का न

अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया ा रयु ा उप नष मेता च वतते।

२.२.१.१. मातृकार ः–

ओं ीगणेशाय नमः ओं अथा लायनो भगव ं परमे नं पिरसमे ोवाच।

अधीह भगव व विर सदा स े मान नगूढ ययाऽ चरा वपापं वपो

परा रं पु षं या त व ा त ै स होवाच पतामह ाभ ानयोगादवै ह

सा ा ु मश ं तदथ च णो वा नसातीत ादतः सोपाया रमाह। ाभ त।

ा आ बु ः। भ ः भजनं। तदेकता यबु ः। ानं। वजातीय य ं

सजातीय य वाहः एतेष योगः स ः एत ारण म त याव त ादवै ह जानी ह।

२.२.१.२. मातृकासमा ः–

अनेन ा ायज ण
े ानमहं ा ी त सा ा ार पमा ो त संसाराणवनाशनं

संसारसोषणं य ा ु ा ायाजपः अशेषपाप नवहण ारा ानहेतु त ा त एवं

वद ा उ ेन कारे ण ने ानेन ा ाया यना दना वद ा सा ा ृ

34
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

एवं परमा ानं कैव ं केवल ा नो भावः कैव ं त लं पु षा भलाष वषयं

सव पु षाथसमा भूतम ुते ा ोत कैवलफलम ुते ा ातं पद ास

उप नष िरसमा थः॥

२.२.१.३. मातृकाय पु का–

इ तश रपहंसपिर ाजकाचाय न ा पू पाद श श रा भगवतः कृ त

कैव ोप नष ी पका समा ः॥

२.२.१.४. मातृकायाः वै श –
1. इयं मातृका म लाचरणतः न आर ा।

2. शारदा ल ल खताया अ मातृकाय ले खकेन मातृकापुटानुसारे ण (According

to Folio) पृ ासं ा द ा। पृ सं ायाः उपिर तेन ‘कै॰’ इ त ल खत ।

3. उप नष ु ा इयं मातृका कृ वणम सना ल खता, उप नष ाग ु र वणम सना

रे खा तः। दी पकाय च य य मूलमाग त त त तेन र वणन रे खा नं

कृत ।

4. य योः याण वा श ान स ः जाता त स ले ले खकेन ‘ऽ’ इ त च

योगः कृतः। यथा – ‘कम जाधनपदे ऽवग ’4 इ त पाठः।

5. च स ौ रे फ लोपः। यथा – ‘ ाभ ानयोगै व ाय ’5 इ त। अ

‘ ाभ ानयोगै व ाय ’ इ त भ वत मासी , पर ु स ौ मादवशा

रे फ लोपः।

6. कृतः मादः ले खकेन नीलम सना ीकृतः। यथा – ‘अधो वधाय’6 इ त। अ

‘अधो’ इ त पद परं व मानः वणः नीलम सना क ततः। ले खककृतः मादः य

तेन न पिर ृ तः त रं केन च पिर ृ तः ते मातृकाया ।


4 शा.मा.दी.– १/३।
5 शा.मा.दी.– १/३।
6 शा.मा.दी.– १/१४।

35
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

२.२.१.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – कु े व व ालयः

मातृकायाः सं ा– MN 003269

ल पः– शारदा

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– MN 17

तपृ ं पं यः– MN 13

तपं ाम रा ण– MN 27

कारः– श रान ः

२.२.२. व यमातृकायाः व ृत ववरण –

मातृकेयं शा पुरसा ह पिरषदः मातृकालया (MS 35) ल ते। इयं

कगज न मता, पूण च। अ तप ं योदश प यः व ।े तप

एकप ाश ं का न अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया ा रयु ा

उप नष मेता च।

२.२.२.१. मातृकार ः–

।। ।।

।। ৎ

ৎ ।। ।। ।

(अथ कैव ोप नष ा ा॥ अथा लायनो भगव ं परमे नं पिरसमे ोवाच॥ अधी ह

36
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

भगव व विर सदा स ः से मान नगूढ ॥ यया चरा पापं पो

परा रं पु षं या त व ा ॥१॥ कैव ा ोप नषदं। कैव ाथ वबो धन ा ा े

केवल न
े कैव ा ा सीद त गाय ी ु तम तेव सुख तप थ क ा लायनमुरर कृ

आ ा यकामवतारय त व ायामा ं जन यतुं)

२.२.२.२. मातृकासमा ः–

ৎ ৎ

(अनेन ा ायजपेन अहं ा ी त सा ा ार पं ानं आ ो त ा ोत

संसाराणवनाशनं संसारसागरशोषणं य ा ा ायजपोऽशेषपापनास ारा

सा ा ारकारणं त ा एवमनेन कारे ण परमा ानं कैव ं केवल ा नो

भाव कैव ं पु षा भलास वषयं स पु षसमा भूतं अ ुते ा ो त पादा ास

उप नषदथसमा थः॥)

२.२.२.३. मातृकाय पु का–

ৎ ৎ

।। ৎ ৎ।।

।। ।।

37
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

(इ त ीम रमहंसपिर ाजकाचा न ा पू पाद श ीश रान भगव ृ तः

कैव ोप नष ी पका समा ा॥ ओं त ॥ शका ाः १७५० ीकृ केशवदेवश णः

ा र मदं पु कं॥ ी ग चरणे भ ः॥)

२.२.२.४. मातृकायाः वै श –

1. अ व ल ल खताय मातृकाय ले खकः स मातृकापुटानुसारे ण पृ ासं

द वा ।

2. इयं म का लनी मातृका इ त अ वण व ेषणेन पिर ायते। यथा– अकार–यकार–

लकार–अनु ारादी न अ रा ण ाचीनदेवनागर ल ल खता न इ त ते।

वशेषवण न च ा ण पिर श भागे द ते।

3. वा ा े ‘ ’–कार ाने अनु ार योगः ते। यथा –

‘ व ायामा ं जन यतुं।’7 इ त।

4. कृतः मादः तेन केन च म सना पिर ृ तः। पर ु मूल ाभावा तकृतौ

वण ानं न जायते। यथा – ‘वेदा व ान...सु न ताथ ः’8 इ ‘...’ अ

ाने ले खकेन कृतः दोषः पिर ृ तः।

5. मादवशा श रा ह े े 9
काकपद च न त योजनं कृतं ले खकेन।

मातृकायाः उपिरभागे प सं ापुरःसरं श उ े खः व ते। यथा –

‘देशकालव प
ु िर ेद ’ इत व े ले खकेन ‘देशकालपिर ेद ’ इत

ल खत । त पृ ायाः उपिरभागे प सं ादानपुरःसरं ‘व ’ु इ त पद योजनं

कृत ।10

7 व.मा.दी.– १/१।
8 व.मा; कैव ो.– १/३।
9 Insert।
10 व.मा.; पृ.सं.– 2b।

38
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

6. हल श ान व भाषा भावा हल लोपः। यथा – ‘ रा ’ इ त व े‘ राट’

इ त।11

२.२.२.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – शा पुरसा ह पिरष

मातृकायाः सं ा– (MS 35)

ल पः– व या

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 11

तपृ ं पं यः– 13

तपं ाम रा ण– 51

कारः– श रान ः

मातृकाले खकः– ीकृ केशवदेवशम

२.२.३. थमदेवनागर मातृकायाः व ृत ववरण –

मातृकेयं पुना देश आन ा म ा मातृकागारे (Mss No. S2–8–74) ल ते। इयं

कगज न मता, पूण च। अ तप ं दश प यः व ।े तप ष ंश ं का न

अ रा ण वलस । इयं मातृका य प अजीणकाया तथा प च ु टता ते।

पु कायाः अ मः भागः नैवोपल ते। इयं ा रयु ा उप नष मेता च भव त।

२.२.३.१. मातृकार ः–

ीगणेशाय नमः॥ ीसर ै नमः॥ ीगु ो नमः॥ कैव ा ोप नषदं

कैव ाथवबोधनी॥ ा ा े केवल न


े कैव ा ा सीदतु॥१॥

11 व.मा.; पृ.सं.– 3a।

39
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

भगवती ु तम तेवसुख तप थ कंचना लायनमुरर कृ ा ा यकामवतारय त

व ामामा ं जन यतुं॥ अथे त॥

२.२.३.२. मातृकासमा ः–

अनेने त॥ अनेन ा ायजपेन॥ ानमहं ा ीत सा ा ार पं।

आ ोत ा ो त॥ संसाराणवनाशनं॥ संसारसागरशोषणं॥ य ा

ा ायजपोऽशेषपाप नबहण ारा ानहेतुः॥ त ा ः एवं व द ा उ े न कारे ण

ने ान ा ाया यना दना वद ा सा ा ृ ॥ एवं परमा ानं॥ कैव ं

केवल ा नो भावः कैव ं त॥ लं पु षा भलाष वषयं सवपु षाथसमा भूतं॥ अ ुते

ा ो त॥ कैव ं फलम ुते त ा ातं॥ पदा ास उप नषदथसमा थः॥

२.२.३.३. मातृकाय पु का–

इत ीम रमहंसपिर ाजकाचाय ीशंकरान भगवता कृता कैव ोप नष ी पका

समा ा॥ भं भवतु संव १९०७ भा पद ९ ....

२.२.३.४. मातृकायाः वै श –

1. देवनागर ल ा ल खतायाम मातृकाय ले खकः स मातृकापुटानुसारे ण

पृ ा नं कृतवा ।

2. इयमुप नष ु ा। दी पकाय च मूलभागः अ न


े म सना ीकृतः।

3. म ा ायाः ा म तीकं ते। अ ासु उप नष ु अ अनुपल ः।

4. कृतः मादः पिर ृ तः ते।

5. मादवशा ले खकेन च वण श वा ागः व हत े काकपद च न


प सं ापुरःसरं त पृ ायामुपिर अधः वा त उ े खः व ते। यथा– ‘ णवं

चो रार णं’12 इ म े काकपद च न


े ‘ओंकारं ’ इ त पदं यो जतवा ।
12 दे.ना.१.; पृ.सं.– 6b।

40
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

6. च अनवधानतावशा पातः। यथा ‘ग त’ इ त व े ‘गछ त’13 इ त।

२.२.३.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – आन ा म ा मातृकागारः (पुना)

मातृकायाः सं ा– Mss No. S2–8–74

ल पः– देवनागर

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 14

तपृ ं पं यः– 10

तपं ाम रा ण– 36

कारः– श रान ः

२.२.४. तीयदेवनागर मातृकायाः व ृत ववरण –

मातृकेयं https://archive.org/details/9315aCKaivalyopanishadDeepikaOf–

ShankaranandaManuscriptsByIAMVISIONARYTUNES/page/n17 इत

अ ज लस ट
ू ा [MN 93–15(a–c)] ल ते। इयं कगज न मता, पूण च उपल ते।

अ तप ं ादश प यः व ।े तप चतु श
ं ं का न अ रा ण वलस ।

इयं मातृका अजीणकाया तथा ा रयु ा। अ मातृकाय पृ मे यः

ते।

२.२.४.१. मातृकार ः–

व ायाः सा ा ु मश ा दथ च णो वा नसातीत ादतः

सोपाय नामाह।६॥ ाभ ानयोगा ॥ ा आ बु ः भ भजनं

13 दे.ना.१.; पृ .सं.– 6a।

41
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

तदेकता यबु ः॥ ानं वजातीय य सजातीय य वाहः॥ एतेष योगः

संबंधः एत ारण म त याव ॥त ा । अवै ह। जानी ह।

२.२.४.२. मातृकासमा ः–

अहं ा ीत सा ा ार पं। आ ो त। ा ो त। संसाराणवनाशनं।

संसारसागरशोषणं। य ा । ा ायजपोशेषपाप नवहण ारा ानहेतुः। त ा ।

ततः। एवं व द ा। उ ेन कारे ण ने ं ान ा ाया यना दना। व द ा।

सा ा ृ । एनं। परमा ानं। कैव ।ं केवल ा नो भावः कैव ं त फलं ।

पु षा भलाष वषयं स पु षाथसमा भूतं। अ ुते। ा ो त। कैव ं फलम ुते।

ा ातं। पादा ास उप नषदथपिरसमा थः॥

२.२.४.३. मातृकाय पु का–

इत ीम रमहंसपिर ाजकाचाय नंदा पू पाद श शंकरानंदभगवतः कृ तः

कैव ोप नष ी पका समा ा॥

२.२.४.४. मातृकायाः वै श –

1. देवनागर ल ल खतायाम मातृकाय ले खकेन स मातृकापुटानुसारे ण

पृ ा नं कृत । पर ु अ पृ ा मे क यः ते। मानुसारे ण 2b,

1a,1b, 2a, 4b, 3a, 3b, 4a, 5b, 6a, 6b, 5a, 8b, 7a, 7b, 8a एवं ात ः।

2. अ मातृकायामुप नष ना । दी पकायामुप नष ागः र म सना ीकृतः।

दी पका तु कृ म सना ल खता।

3. ले खकेन ‘ ’ इ ाने सव ‘ ’ इत योगः कृतः। यथा–

‘ चािरगृह वान कुटीचकब दकहंसे ’14 इ त।

4. य अनवधाना अ रलोपः वा लोपो वा जातः त काकपद च न


े प
14 दे.ना.२.; पृ.सं.– 2a।

42
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

अधः पा उपिर वा प सं ा दानपुरःसरं ा रं ल खत । यथा –

‘ य पाना द व च भोगैः’ इ त व े ‘ पाना द व च भोगैः’इ त ल खत ।

यकार पृ ायाः वामपा उ े खः।15

२.२.४.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – https://archive.org/details/9315aCKaivalyopanishad–

DeepikaOfShankaranandaManuscriptsByIAMVISIONARYTUNES/page/n17

मातृकायाः सं ा– MN 93–15(a–c)

ल पः– देवनागर

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 16

तपृ ं पं यः– 12

तपं ाम रा ण– 34

कारः– श रान ः

२.२.५. तृतीयदेवनागर मातृकायाः व ृत ववरण –

इयं मातृका शा नकेतन व भारती व व ालय ल पकामातृकागारे (MN

55/S – 45) व ते। इयं कगज न मता, पूण च उपल ते। अ तप ं चतुदश प यः

व ।े तप प श
ं ं का न अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया

तथा ा रयु ा। मातृकायाः पु कायाः अ मभागः ु टतः।

२.२.५.१. मातृकार ः–

ीगणेशाय नमः॥ अथा लायनो भगवंतं परमे नं पिरसमे ोवाच अ ध ह

भगव व विर सदा स ः से मान नगूढ यया चरा वपापं पो


15 दे.ना.२.; पृ.सं.– 5b।

43
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

परा रं पु षं या त व ा ॥ त ै स होवाच पतामह ाभ ानयोगादवै ह॥

सा ा ु मश ं तदथ च णो वा नसातीत ादतः सोपाय तरमाह॥

ाभ ानयोगा ॥ ा आ बु ः भ भजनं तदेकता यवु ः॥ ानं

वजातीय य सजातीय य वाहः॥ एतेष योगसंबंधः एत ारण म त

याव ॥ त ादवै ह जानी ह॥ इदान यथा ाभ ानयोगो व ाय कारणं

त ासोपी ाह॥

२.२.५.२. मातृकासमा ः–

अनेन ा ायजपेन ानं अहं ा ी ा ा ार पं आ ो त संसाराणवनाशनं

संसारसागर ेषणं य ा ु ा ायजपः॥ अशेषपाप न हन ारा ाने हेतुः त ा त

एवं वद ा उ ेन कारे ण ने ानेन ा ायो यना दना व द ा सा ा ृ

एवं परमा ानं कैव ं केव ा नो भावः कैव ं त लं पु षा भला ष वषयं

सवपु षाथसमा भूतम त


ु े ा ोत कैव ं फलम त
ु े ा ातं पदा ास

उप नष मा थः

२.२.५.३. मातृकाय पु का–

इत ीम रमहंसपिर ाजकाचाय नंदा पू पाद श शंकरानंदभगवते कृ तः

कैव ोप नष ी पका सम...

२.२.५.४. मातृकायाः वै श –
1. इयं मातृका म लाचरणतः न आर ा।

2. देवनागर ल ा ल खतायाम मातृकाय ले खकेन मातृकापुटानुसारे ण पृ ा ाः

द ाः।

3. कृ वणम सना ल खता, र वणन पूण े दः द ः।

4. अ मातृकाय च मूल अभावः ते।

44
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

5. अ मातृकाय सव अनु ार परसवणस भावः16 ते। यथा –

‘अमृत मत व माणोनुषंगः कम जाधनपदे वगंत ’ं 17 इ त।

6. इयं मातृका च क टज ा ते। पर ु दी पकाभागः न न ः।

२.२.५.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – व भार ाः ल पकामातृकालयः

मातृकायाः सं ा– MN 55/S – 45

ल पः– देवनागर

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 14

तपृ ं पं यः– 14

तपं ाम रा ण– 35

कारः– श रान ः

२.२.६. चतुथदेवनागर मातृकायाः व ृत ववरण –

मातृकेयं भा ारकर– ा –गवेषणके मातृकागारे (25) ल ते। इयं

कगज न मता, पूण च उपल ते। अ तप ं दश प यः व ।े तप

स वंश तसं का न अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया तथा ा रयु ा।

इयं उप नष ु ा।

२.२.६.१. मातृकार ः–

ीगणेशाय नमः॥ ॥ कैव ा ोप नषदं कैवलाथ वबो धन ॥ ा ा े

केवल न
े कैव ा ा सीदतु॥१॥ भगवती ु तम तेव सुख तप थ
16 अनु ार य ञ परसवणः (अ ा ायी )।
17 दे.ना.३.; पृ.सं.– 1a।

45
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

कंचना लायनमुरर कृ ा ा यकामवतारय त॥ व ायामा ं जन यतुं॥

अथा लायनो भगवंतं परमे नं पिरसमे ोवाच॥ अधी ह भगव व विर

सदा स ः से मान नगूढ । यया चरा वपापं पो परा रं पु षं या त व ा ॥

२.२.६.२. मातृकासमा ः–

त ा तः एवं उ ेन कारे ण ने ान ा ाया यना दना वद ा

सा ा ृ एनं परमा ानं केव ं केवल ा नो भावः कैव ं त लं पुु षो

अ भलाष वषयं सवपु षाथसमा भूतं अ ुते ा ो त। कैव ं फम ेते ा ातं।

पदा ास उप नषदथपिरसमा थः। इ त उप नष मा थ॥ ॥

२.२.६.३. मातृकाय पु का–

इत ीम रमहंसपिर ाजकाचायशंकरानंदभगवतः कृतौ कैव ोप नष ी पका

समा ा ओ त ापणम ु शवापणम ॥


ु ६॥ ॥ ी॥ ॥राम॥ ॥जय॥ ॥राम॥६॥

२.२.६.४. मातृकायाः वै श –
1. देवनागर ल ल खता इयं मातृका अ ा आधु नका इ त अ र व ाशदशनेन

स ायते। अ ले खकेन स मातृकापुटानुसारे ण पृ ा नं कृत म त ते।

2. य प उप नष मेतदी पकाभागः अवबु ते तथा प ना इयं ा रसम ता।

3. मा ुतपद काकपद च न
े पुनः संयोजनं ते। यथा – ‘ ातं उ ।ं न खलं

व च ’ं 18 इ ‘सकलं ’ इ त पद काकपदेन संयोजनं कृत ।

4. अ धकः ा ले खः अ न
े म सना पिर ृ तः इ त द ते। यथा दी पकाय 10b

सं ा कायाः पृ ायाः थमे एव ुं श ते।

5. ‘ ’ इ त पद सवदा ‘ ’ इत योगः। यथा – ‘त ती ा म ’19

इ त।
18 दे.ना.३.; पृ.सं.– 9b।
19 दे.ना.३; पृ.सं.– 3b।

46
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

२.२.६.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – भा ारकर– ा –गवेषणके , पुणे

मातृकायाः सं ा– 25

ल पः– देवनागर

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 30

तपृ ं पं यः– 10

तपं ाम रा ण– 27

कारः– श रान ः

२.२.७. प मदेवनागर मातृकायाः व ृत ववरण –

इयं मातृका चुनीलालगा ी व ाभवन ल पकामातृकागारे (642) व ते।

इयं कगज न मता, पूण च उपल ते। अ तप ं प दश प यः व ।े

तप प च ािरं श ं का न अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया तथा

ा रयु ा। म े म े का नचन अ रा ण ा न।

२.२.७.१. मातृकार ः –

॥ ीगणेशायनमः॥ अथ कैव ोप नष ी पका॥ ॥कैव ोप नष ा ा

कैव ाथ बो धनी॥ मया ा ायते तेन कैव ा ा सीदतु॥१॥ भगवती ु तम तेव

सुख तप थ क नमा लायनमुरर कृ ा ा यकामवतारय त व ायामा बु ं

जन यतुं॥ अथे त॥ अथ साधनचतु यस नंतरं ॥ आ लायनः ऋ ेदाचायः॥ भगवंतं

जावंतं॥ परमे नं सव ृ ान नवासं॥ उपसमे शा ीयेण व धना समीपमाग ॥

उवाच उ वा ॥

47
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

२.२.७.२. मातृकासमा ः–

अनेन ा ायजपेन ानं अहं ा ीत सा ा ार पं आ ो त॥

संसाराणवनाशनं॥ य ा ु ा ायजपोऽशेषपाप नबहण ारा सा ा ारहेतुः त ादेवं

वद ा उ कारे ण ने ान ा ाया यना दना सा ा ृ एनं परमा ानं कैव ं

केव ा नो भावः कैव ं त लं पु षा भलाष वषयं सवपु षाथसमा भूतं अ ुते

ा ो त कैव फलम ुत इ त पादा ास उप नष िरसमा थः

२.२.७.३. मातृकाय पु का–

इत ीम रमहंसपिर ाजकाचाय न ा पू पाद श शकरानंदभगवतः कृ तः

कैव ोप नष ी पका संपूण॥ ॥ ीर क


ु लाणम ॥
ु ॥छ॥

२.२.७.४. मातृकायाः वै श –

1. देवनागर ल ा ल खता इयं मातृका ना ा आधु नका इ त अ र व ाशदशनेन

स ायते। अ ः अकारः ाचीनदेवनागर ल ा ल खतः। अ ले खकेन

स मातृकापुटानुसारे ण पृ ा नं कृत म त ते।

2. नेयं दी पका उप नष मेता। ना च म ा ायाः अन रं म मा ः।

अव तया ले खकेन ल खतः।

3. अ मातृकाय ुतपद आध ं न ते। षु ानेषु एव अ

स ावः। मा ुतपद ुतवण वा काकपद च न


े पुनः संयोजनं ते।

यथा – ‘जागरण े ामसु’20 इ


सुषु ध ‘सुषु ’े इ त पद अन रं ‘षु’ इ त

काकपद च न
े यो जत ।

4. य च वणषु म यः ते त वणयोः उपिरभागे १, २ एवं मं नध य

20 दे.ना.५.; पृ.सं.– 5a।

48
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

समीकृतः। न तु कत य ा पुनः ल खतः। यथा – ‘ े इयो’21 इ े

इ य इ त भ वत । पर ु मादवशा म यः जातः। ले खकेन अ रयोः

उपिर मा ं ाप य ा संशोधनं कृत म त ते।

5. दी पकाय म े म े पदान वशेष ा ा पा ट णी मातृकापुट शीष ाने

तलभागे च ल खता व ते। यथा –2b स ट


ु े लोचनपद ा ा

तलभागे व ते ‘ भ व ा द भ वराडा द भव लोचनं काश पं लोचनं॥

चैत ा धक ा न
े नीलम ानं क ं क व पैकदेशे व ते य स

नीलक मत ा ात ।’ इ त।

6. अ मातृकाय 3b स ट
ु ा ‘उमासहाय ’ इ तः ल खता रा समाना न

।े तेन ले खकभेदः अनुमातुुं श ते। ले खकभेदे स प ले खनशै पिरवतनं

न जात । तेन इयं मातृका अ ा ाः मातृकायाः ल खता इ त अनुमीयते।

२.२.७.५. मातृकायाः सं पिरचयः–

मातृकायाः उपल ान – चुनीलालगा ी व ाभवन , सूर

मातृकायाः सं ा– 642

ल पः– देवनागर

ले खनसाम ी– कगज

पृ सं ा– 14

तपृ ं पं यः– 15

तपं ाम रा ण– 45

कारः– श रान ः

21 दे.ना .५.; पृ.सं.– 3b।

49
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

२.३. कृतमातृकास ादनप तः

२.३.१.मातृकापिरशीलन

कृतमातृकास ादनप तौ उपल मानानुपल मानमातृकापिरशीलनमेव

थमसोपान । ा मातृकागारतः मातृका ववरणं व ाय, ततो

मातृका ागारा पल मानमातृकाणा आवृ मु णं, सू च ,ं च तव 22

ा ा। त ह मातृका ल प–ले खनसाम ी–ले खनकाल–ले खका दमातृकास वषयाः

पर णीयाः। मातृकापिरशीलना रं तास मातृकाण का च ंशावल स माणमनुमेया

भव त। मातृकास ादनप तौ मातृकावंशावल 23 एव तीयसोपान । त

कतृपाठः तदनुसृ “आदशपाठः”24 , तत पाठभेदानुसारं शाखाभेदः न ीयते।

मातृकावंशसंशोधनावसरे व वधाः शाखाः, अवा रशाखाः च च पल ।े

२.३.२.मातृकावंशावल नणयः–

मातृकावंशावल नणयकाले एते धान वषयाः रणीयाः–

१. मातृकासु उपल मानपाठभेदान सा ,ं दोषसा ं च।

२. अ धकपाठः अपपाठ

३. पु का– पु कान रभाग

एवं मातृकावंशावल नणयः पाठा ष


े णे उपकाराय भव त। मातृकापाठ

व वधशाखासु य पाठभेदाः दोषा न


ू ाः त ाखैव मूलपर रा इ त न यतुं

श ते।

कृते कैव ोप नष ी पकायाः स मातृकाः ा ाः ताः सव ः अप

22 आवृ मु णं– Rotograph, सू च – Microfilm– “भारतीय स ादनशा वे शनी”, पृ.सं.–


११०।
23 Pedigree of Codices– Chart in the form of family tree showing the interrelation of extant manuscripts.
– “Introduction to Manuscriptology”, Page. No – 194।
24 Urtext– “भारतीय स ादनशा वे शनी”, पृ.सं. – १४६।

50
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

समी णा कपाठस ादनकम ण समुपयु ाः। त व मातृका भ मूला

इत मातृकाय वा व ासदशनेन तथा अ धकवा योजनदशनेन ायते।

शारदामातृकायाः मूलमातृका भ ा, त म लाचरणाभावा । तृतीयदेवनागर मातृका

च शारदामूला, तयोः ार सा ा मादसा ा । थमदेवनागर मातृका–

चतुथदेवनागर मातृकयोः समानमूलक ं पर रभ अनुमातुं श ते, तयोः

वा सा ा ले खनशैल भ ा । तीयदेवनागर मातृका–प मदेवनागर मातृकयोः

मूलभूता एता शी का च मातृका य ा उप नष ाठः ना । पर ु अनयोः मातृकयोः

शाखाभेदः ते, तयोः म लाचरणभेदा । मातृकावंशावल च मधः य


ू ते –

२.३.३. आदशमातृका नणयः–

पाठस ादनाय क न पाठः आ ीयते। सः पाठः य मातृकाय व ते

सा आदशमातृके त क ते। आदशमातृका नणयाथमेते वषयाः ाः–

१. ाचीनता

२. ता

३. पूणता

एत िरशीलनेन पाठसमी णाय समुपयु मातृकासु आदशमातृका नण यते।

एतदादशमातृकापाठेन सह त दतरमातृकागतपाठान तुलना कसमी णा व त

51
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

पाठ नणयः।

एव कृते पाठस ादनाय ीकृतमातृकासु स सु आन ा ममातृकालया

ा ा थमदेवनागर मातृका आदशमातृका। शारदामातृकायाः अ ाचीन ऽ


े प

त ना पूणता “सा ा ु मश ” इ तः पाठार ा , त


ु म लाचरणादेव

ार ः इत अ मातृका व ाना ायते। क , ले खककृताः बहवः सू दोषाः अ प

त ाः त पिरहर । अतः शारदायाः अ ाची ऽ


े प न आदशमातृकता।

शारदामातृका–तृतीयदेवनागर मातृकयोः मूलं तु समान म त तयोः ार दशनेन

ायते। अ र व ासपय लोचनेन य प व मातृकायाः आन ा ममातृकातः ाचीन ं

व ायते तथा प त भ मूल मनुमीयते। त वा व रा अ धकपदयोजना ा।

त ा एता शा न का नचन वा ान स या न अ ासु मातृकासु अनुपल ा न,

पर ु यो ा न। अतः त ाः भ मूल ा न आदशमातृकता। तीयदेवनागर मातृका–

चतुथदेवनागर मातृकयोः आन ा ममातृकातः अ ाधु नक ा मादपूण ा

नादशमातृकता। प मदेवनागर मातृका य प आन ममातृकातः ाचीनतमा तथा प

त ामुप नष ाभावा पूण ं ना यते। क , अ ाः म लाचरणदशनेन तथा

वा भेददशनेन ायते य इयं भ मूला। अतः आन ा ममातृकायाः ाचीन ा

ा पूण ा आदशमातृकता इ ना स ह
े ः।

२.३.४. पाठस ादने पिरपा लत नयमाः–

1. कैव ोप नष ी पकायाः स ादनपाठः कृतशोध तृतीया ाये वलस त।

2. उप नष मा पाठस ादनं म म नणय ना भव त मे गवेषणपिर मतौ।

य प सव सु मातृकासु उप नष स हता दी पका न ते तथा प

प ठतॄण पाठसौकाय म तीको रणपुरःसरं दी पकायाः पाठस ादनं मया

व हत । व भ ासु मातृकासु म वभाग म पाठ च भ ा ामा णकं

52
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

“ का शतपु क ”25 आधार कृ एक एव मः मया आ तः।

3. च म पाठः दी पकापाठा भ ते। त दी पकानुसारे ण म ः समीकृतः।

यथा– म े “अ ा म ः”26 इ त पाठः, पर ु दी पकाया “अ ा म ः” इ त

पाठः। अ दी पकानुसारे ण एव म पाठः पिरव ततः दी पकायाः आ ा । तथैव–

“पाप ”27 इ “पाश ” इ त, “यथा दम ा ”28 इ “तथा दम ा ” इत

पाठः।

4. म तीको रणे सव सु मातृकासु समानः मः ना । आन ा मे क


े ं

म ादौ म तीकं व ते। शारदाय च ।अ ासु मातृकासु तथा न ते।

तथा प प ठतॄण बोधसौ व थ म तीको रण आन ा ममातृको चतं मूलपाठे

संयो जत । यथा कृत ब े “आ ं जन यतुमथे त”29 इ त म तीको ारः।

5. ा ासु मातृकासु पृ ासं ादानकाले ले खकैः मातृकापुटानुसारे ण १,२,३ एवं

मेण सं ाः द ाः। हणसौ व थ मया तपृ ं 1b, 2a, 2b– एवं मेण

पृ ासं ा नणयः कृतः।

6. स ा दत े “शा.मा.” इ त सं या शारदामातृका30 सू ते। एवमेव “व.मा.”

इ त सं या व मातृका31 , “दे.ना.१.” इ तसं या आन ा मदेवनागर मातृका32 ,

“दे.ना.२.” इ त सं या अ ज लस ट
ू ा ा ा देवनागर मातृका33 , “दे.ना.३.”

इत सं या शा नकेतनदेवनागर मातृका34 , “दे.ना.४.” इत सं या

25 १९९८, उप नष ं हः,प तजगदीशशा ी (स ा.), मो तलाल बनारसीदास।


26 कैव ो.– १/५।
27 कैव ो.– १/११।
28 कैव ो.– १/७।
29 पृ.सं.– ५७
30 शारदामातृकागतपाठः।
31 व मातृकागतपाठः।
32 आन ा मदेवनागर मातृकागतपाठः।
33 I Am Visunari Tunes देवनागर मातृकागतपाठः।
34 शा नकेतनदेवनागर मातृकागतपाठः।

53
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

भ ारकर– ा –गवेषणके देवनागर मातृका35 , “दे.ना.५.” इ त सं या

चुनीलालागा ी व ाभवन देवनागर मातृका36 च न द ते।

7. एक ैव श तल ट णीकाले श ा परमेव स े तः दीयते। यथा–

“शा ीयेण”37 इ त एक ैव श तलटी णी वव ावशा अ ा रमेव सं े तः

द ः।

8. अ वरामा (,) पूणद ा ा (।) तल ट णीसंकेत े स ण


ू ैव वा संकेतः

इत ा ः। यथा– “देहे यबु ः देह े या ण च बु य देहे यबु ः,

ना न व ते मम इ नुष ः।”38 इ कृत ब े अ वरामा रं य

तल ट णीसंकेतः द ः त त व
ू व तनः स ण
ू ैव वा हणं कत ।

तथा च य पूण वरामा रं तल ट णीसंकेतः द ः त त व


ू व तनः स ण
ू ैव

हणं कत ।

9. केषा नश ान तलटी णीकाले अ मश ा रमेव स े तः दीयते,

तलटी च थमश उ े खः यते। तेन थमश ा

स े तसूचकश पय ं स ण
ू ैव तलटी णी व हता इत हणीय ।

यथा– “आह ाभ ानयोगा – ा आ बु ः, भ ः भजनं

तदेकता यबु ः, ानं वजातीय य सजातीय य वाहः” इ

“ वजातीय य सजातीय य वाहः” इ ा तलटी णीसंकेतः द ः।

पर ु तलटी “वा.मा.– आह ाभ ानयोगा इ तः पाठः”39 इ त

नद । तेन त स ेत त ा ा स ेत ानपय ं हणं कत ।

10. मातृकासु भ पाठः ल त े यु पाठं मूले द तदनु पाठा रं


35 भ ारकर– ा –गवेषणके देवनागर मातृकागतपाठः।
36 चुनीलालगा ी व ाभवन देवनागर मातृकागतपाठः।
37 पृ.सं.– ५८, पाद.टी.सं.– १२।
38 पृ.सं.– ७४, पाद.टी.सं.– १८९,१९०।
39 पृ.सं.– ५९, पाद.टी.सं.– ३३।

54
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

त ातृकासं ास हतं तल ट “पाठभेदः” इत ना ा दीयते। यथा–

“भगवती ु तः” इ व मातृकाय “गाय ी” इ त पाठः। तल ट “व.मा.–

गाय ी इ त पाठभेदः”40 इ त नदशः।

11. चदेक ामेव मातृकाय ः अ धकः पाठः त त चे सः भागः काये

नवे शतः। पादटी णीकाले त ातृकासं या सह केवल “अ धकपाठः” इ त

सू ते। यथा – “य द त प म यं वा त े सुषु ादी वशेषणं प ं

व त
ृ म थः” इ पादटी “व.मा.– अ धकपाठः”41 इ त न द ः।

12. क ा ातृकाय पाठ ा े तल ट त ातृकासं या सह “अ पाठः”

इत नद ते। यथा– “दे.ना.३.– वायवीयमापः इ त अ पाठः”42 इ त।

13. अ ासु मातृकासु पाठ स ऽ


े प चदेक ामेव मातृकाय पाठ

स े तल ट त ातृकासं ापुरःसरं “स पाठः” इ त नद ते।

यथा– “महद तशयेनाणुः” इ तलटी व मातृकागतस पाठः

उ खतः– “व.मा.– ‘दल एवं मह रं अप सव धारहेतैव’ इ त स पाठः”43

इ त।

14. च एक ामेव मातृकाय क च वण श वा वा लोप े

तलटी मातृकासं या सह “ पाठः” इ त न द ते। यथा–“म एव” इ

व मातृकाय लोपः ते। अतः तलटी 44 मातृकासं या सह पाठ

नदशः कृतः।

15. भाषादोषं, वणलोपं, ,ं दीघ ा ददोषं च पिर पाठः एव

काये स ादकेन नवे शतः। एतेष तल ट ा उ े खः ना । वशेष े


40 पाद.टी.सं.– ६, पृ.सं.– ५८।
41 पाद.टी.सं.– १३१, पृ.सं.– ७०।
42 पाद.टी.सं.– १९२, पृ.सं.– ७५।
43 पाद.टी.सं.– १२३, पृ.सं.– ६९।
44 पाद.टी.सं.– १४३, पृ.सं.– ७१।

55
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च

“क तपाठः”45 इ त ना ा तलटी यो जतः। यथा –“इय ”ु इ

तलटी “क तपाठः”46 इ त उ े खः ।

एवं यथायोगं यथा ानम े नयमाः ेयाः।

l l l

45 Emendation – Restoring the ‘transmitted text’ as far as possible to the original form.– Introduction to
Manuscriptology, Page. No.– 192।
46 पाद.टी.सं.– १०७, पृ.सं.– ६७।

56
॥तृतीयोऽ ायः॥
॥ स ादन ॥

३.१. कैव ोप नष ी पकायाः पाठसमी ा कं स ादन

॥अथ थमः ख ः॥

ीगणेशाय नमः।1

ीसर ै नमः। ीगु ो नमः।2

कैव ा ोप नषदं कैव ाथ वबो धनी ।

ा ा े केवल ेन3 कैव ा ा सीदतु4 ॥१॥5

भगवती6 ु तम तेव सुख तप थ क ना लायनमुरर कृ आ ा यका

अवतारय त व ायामा ं7 जन यतु अथे त–

ओं अथा लायनो भगव ं परमे नमुपसमे ोवाच।

अधीह भगव व विर सदा स ः से मान नगूढा ।

ययाऽ चरा वपापं पो परा रं पु षं या त व ा ॥१॥

अथ साधनचतु य8 स न र , आ लायनः ऋ ेदाचायः, भगव ं

1 व.मा.– पाठः।
2 दे.ना.१.– अ धकपाठः।
3 दे.ना.४.– केवल ने इ त पाठभेदः।
4 व.मा.– सीद त इ त पाठभेदः।
5 शा.मा.; दे.ना.३.– म लाचरणं नोपल
ते। दे.ना.५.– कैव ोप नष ा ा कैव ाथ बो धनी। मया
ा ायते तेन कैव ा ा सीदतु इ त पाठभेदः।
6 व.मा.– गाय ी इ त पाठभेदः।
7 दे.ना.५.– बु इ त अ धकपाठः।
8 व.मा.– पाठः।
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

पूजाव 9, परमे नं सव ृ ान नवासं10 , पिरसमे 11 शा ीयेण12

व धना समीपमाग , उवाच 13 उ वा , अधी ह मदनु हाथ14 र, भगव

सम धम ानवैरा ै ययशः ीम , व णो15 देशकालव 16


ु पिर ेद

व ा बु ः17 त 18 सा ा ारकारणं19 त , विर ा अ तशयेन े , सदा न ,ं स ः

देहा द ा बु ःै , से मान दये यमाण , नगूढ सवभूते े 20


ा नो व मान न

व मानाम व या नतर संवृता , यया व या, अ चरा अदीघण काले न, सवपापं

न खलं ःखकारणम ानं21 ससं ारं 22 , पो व वधं पिर वना े थः, परा

सवजगतः23 कारणा , अ ाकृता 24 , पर उ ृ अ ाना य25 वषय ा ततः

े ं 26 , पु षं पिरपूण, या त 27 ा ो त, व ा अहमेव सोऽ ी त28 सा ा ारवा ॥१॥

त ै स होवाच पतामह ाभ ानयोगादवै ह॥२॥

एवं पृ ः त ै श ाय व ा थने, सः गु ः सव ः, ह कल,

9 व.मा.– पाठः।
10 व.मा.– सव ृ ान तं ाण इ त पाठभेदः।
11 दे.ना.५.– उपसमे इ त पाठभेदः।
12 व.मा.– शा ो व धना इ त पाठभेदः।
13 व.मा.– पाठः।
14 व.मा.– मदनु हा इ त अ पाठः
15 व.मा.– पाठः।
16 व.मा.– पाठः।
17 दे.ना.५.– व बु ं ानं इ त पाठभेदः।
18 दे.ना.४.– पाठः।
19 दे.ना.४.– पाठः।
20 व.मा.– व मानतया इ त पाठभेदः।
21 दे.ना.५.– न खल ःखाकरम ानं इ त पाठभेदः।
22 दे.ना.१.; दे.ना.४.– सं ार इ त पाठभेदः।
23 व.मा.– सव जड इ त अ पाठः।
24 दे.ना.४.– अ ा इ त पाठभेदः।
25 व.मा.; दे.ना.५.– ाना य इ त अ पाठः।
26 व.मा.– ततः इ तपदा अ धकपाठः
27 दे.ना.५.– उपै त इ त पाठभेदः।
28 व.मा.– अहम इ त पाठभेदः।

58
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

उवाच 29 उ वा , पतामह जग तॄण द ादीन पता30 पतामहः कमलासनः,

चकारोऽ पकाराथः31 । स पतामहोऽ व


ु ाच न तूपे कृतवा न थः। व ायाः32

सा ा ु मश ा तदथ च णो वा नसातीत ादतः सोपाया रमाह

ाभ ानयोगा ा आ बु ः, भ ः भजनं तदेकता यबु ः, ानं

वजातीय य सजातीय य वाहः33 एतेष योगः स ः एत ारण म त याव ।

त ा अवै ह जानी ह॥२॥

इदान यथा ाभ ानयोगो34 व ाय 35 कारणं त ासोऽपी ाह न

कमणा इ त–

न कमणा न जया धनेन ागेनैके अमृत मान ः।

परे ण नाकं न हतं गुहाय व ाजते य तयो वश ॥३॥

न कमणा ौतेन ातन वा, न जया पु ा दना, धनेन दैवेन

मानुषेण वा व ेन, ने त पूवमनुष ते।पूव 36 अमृत मत व माणानुष ः।

कम जाधनपदे वग ः37 । ागेन न खल ौत ातकमपिर ागेन परमहंसा म–

पेण38 , एके महा ानः स दाय वदः, अमृत अ व ा दमरणभावरा ह 39 , आन ः

आन शरे ा ाः। एवं कृते सं ासे परे ण पर ा , नाकं कं40 , सुखं, त रो ध ःख

29 व.मा.– पाठः।
30 व.मा.– पाठः।
31 दे.ना.१.– चकारोऽ प एवकाराथः इ त पाठभेदः।
32 शा.मा.; दे.ना.३.– म लाचरणतः व ायाः पय ः भागः न व ते।
33 व.मा.– आह ाभ ानयोगा इ तः पाठः।
34 दे.ना.१.– यथा इ त पाठः। व.मा.– ादीन इ त पाठभेदः।
35 व.मा.– व ायाः इ त पाठभेदः।
36 व.मा.– अ धकपाठः।
37 शा.मा.; दे.ना.३.– अवग इ त पाठभेदः।
38 व.मा.– परमहंस पेण इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– पारमहं ा म पेण इ त पाठभेदः।
39 व.मा.– अ व ा दकृतमरणरा ह इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– अ व ामरणकारणरा ह इ त पाठभेदः।
40 शा.मा.; दे.ना.३.– पाठः।

59
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

अकं न य स नाकः41 तं ग ोपर थः। अथवा परे ण परं नाकमान ा ान ।

न हतं ं धा ा42 , गुहाय बु ौ, व ाजते वशेषेण यं काश न


े दी ते। य

स ं व ाप पं यतयः कृतसं ासाः य व ो सा ा ारस ाः, वश

वश , इदं वयं इ त43 सा ा ारे ण तदेव भव ी थः॥३॥

यतीन वशेषणा ाह वेदा े त–

वेदा व ानसु न ताथ ः सं ासयोगा तयः स ाः।

ते लोकेषु परा काले परामृताः पिरमु सव॥४॥

वेदा व ानसु न ताथ ः44 वेदा ाः स ा े ो जातं, व ानं व श अहं

ा ीत ानं त व
े सु न ताथः योजनं येष ते। अथवा सु न तोऽय म मेवे त

स गवधािरतो ल णोऽथ वधेयो45 यै ।े सं ासयोगा स ा व ा दव 46

लोक यभोग ासः ागः सं ासः त योगोऽहं स ा ी त बोध ा ।

यतयः ा ातं, पुनरादानं वशे कथनाथ । स ाः ं रागा दकषायर हतं

स अ ःकरणं येष ते। एवंभूता अप कुत तब ाद शर रे

अनु सा ा ारा े दा ते उ ा यतयः। लोकेषु णः काय ैक एव लोकः

अनेकभू मका ासादवदधःउपय 47 दभागेनाऽव ता बहवः एतेना भधीय ।े तेषु

लोकेषु परा काले पर काय णः अ कालो वनाशकालो पराध वसानः

41 दे.ना.१.– ःखमक अकं य स नाकः इ त पाठभेदः। व.मा.– ःखं अकं ना य स नाकः


इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– ःखमकं न व ते अकं य सः नाकः पाठभेदः। दे.ना.२.– ःखमकं न अकं
य स नाकः इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– न व ते य नाकः इ त पाठभेदः। शा.मा.–दे.ना.३.मातृकयोः
पाठः ीकृतः बा ा ।
42 व.मा.– न ं धा ाव त इ त पाठभेदः। दे.ना.१.– ं यमेव तमं इ त पाठभेदः। दे.ना.५.–
सव त म थः इ त पाठभेदः।
43 व.मा.– इदं इ तः पाठः।
44 व.मा.– पाठः।
45 दे.ना.५.– व ोपायो इ त पाठभेदः।
46 दे.ना.१.– काक व ा दव इ त पाठभेदः।
47 व.मा.– उप पिरभागे
ु न इ त पाठभेदः।

60
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

परा कालः त । परामृता उ ृ ा अमरणध मणो ाकृता । पिरमु

वमु े सवतो वमु ा भव । सव न खलाः। णा सह ते सव सं ा े तस रे ।

पर ा े कृता ानः वश परं पद म त ु ेः॥48 ४॥


इदान ानावा थमुपासनं कतु उपवेशनाथ49 देश वशेषा दकमाह

व व देशे त–

व व देशे च सुखासन ः चः सम ीव शरःशर रः।

अ ा म ः सकले या ण न भ ा गु ं ण ॥५॥

व व देशे च एका देशे चश ाद ाकुलकाले ऽ प। सुखासन ः

सुखमनु ेगकरं 50 दभ ासनं सुखासनं त ं ती त सुखासन ः। चः

ब हर ःशौचवा । सम ीव शरःशर रः समा न अव ा ण51 ीवा च शर शर रं

च य सः, ऋजुकायः52 प का ासन 53 इ थः। अ ा म ः अ धको

चार गृह 54 वान कुटीचकब दकहंसे ः आ मः पारमहं ल णोऽ ा मः

त ं ती ा म ः। सकले या ण सकला न55 न खला न समन ान

ानकम या ण। न चारे ः अव भ ा देवव ेवादा ध ा ा गु ं

गु ं त मसी थ ावबोधकं, ण 56 कषण न ा॥५॥

48 दे.ना.२.– णा सह इ तः अ धकपाठः।
49 व.मा.– पाठः।
50 दे.ना.५.– अनु ेगकारणं इ त पाठभेदः।
51 दे.ना.४.– अ धकपाठः।
52 दे.ना.२.– न तु का यकः इ त पाठभेदः।
53 दे.ना.१.– प का ासन इ त पाठभेदः। व.मा.– प ा ासन इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– प ासन
इ त पाठभेदः।
54 दे.ना.१.– गृह इ त पाठभेदः।
55 व.मा.– अ धकपाठः।
56 व.मा.– पाठः।

61
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

अन रं ु र क म त।

ु र कं वरजं व ं वच म े वशदं वशोक ।

अच म मन पं शवं शा ममृतं यो न ॥६॥

ु र कं दयकमलं प छ ा दवेशेषण । वरजं वरज

अपगत57 राग ेषा दक , व ं वगतसम ःखा ददोष । वच वशेषेण

ा ा। म े दयपु रक ा ः। वशदं नमलं टकसंकाश म थः।

वशोकं वगतशोकं58 ःख आन पूण दयं े ाननं59


र चे थः। व त
ु ु

अच ं वा नसातीत न
े यस वषय । वा नसातीत े हेतुमाह। अ ं

श ा शेष वशेष ाद । अस ं पिर े दं च वारय त अन प म त। अन पं

न व ते अ ः इय ा पाण शर राण य सः अन पः तं देशकालव प


ु िर ेद ं

वाऽन प । शवं म ल प । शा अ व ा ददोषर हत । अमृतं

काल यासं ृ ममृतव ा नर तशयान े 60


प न बृह , सव ाद धकं

यो नं जग ा दकारण ॥६॥

तथादी त–

तथा दम ा वहीनमेकं वभुं चदान म पम त


ु ।

उमासहायं परमे रं भुं लोचनं नीलक ं शा ।

ा ा मु नग त भूतयो नं सम सा ं तमसः पर ा ॥७॥

तथा यथैत शेषणजातं त पम प। आ दम ा वहीन उ पिर े द–

57 व.मा.– अनपगत इ त अ पाठः।


58 व.मा.– वगतशोका क इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– वगतं शोकज इ त पाठभेदः। दे.ना.२.–
वगतशोकज इ त पाठभेदः।
59 दे.ना.१.– रे ा तानन इ त पाठभेदः।
60 दे.ना.५.– नर तशयान प इ त पाठभेदः।

62
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

वनाशव जत । त हेतुः एकं तीयव ु ा र हत 61 ।


म वभुं समथ ा पनं62 वा।

चदान ं यं काशमान नर तशयान 63 । अ पं चदान तिर पर हत । ततः

अ त
ु आ यकर । उमासहाय उमा व ा64 , भवानीसहायः कामा दचोरर का65

े 66 वा वामा
अधनार शर र न े 67 वा य
तानुपमयुव त प न स उमासहायः,

त । परमे र उ ृ ं ा द68 नय ार । भुं समथ । लोचनं ीण

सोमसूय ा का न लोचना न य सः लोचनः त । नीलक ं कृ क । शा ं

स वदनेे य 69 । ा ा सजातीय70 य वाहेण सा ा ृ । मु नः मननशीलः।

ग त ा ो त। भूतयो न आकाशा दमहाभूतकारण । त ह कं कारण ोपा धक

इ ाश ने ाह। सम सा ं सम सा णं सवबु चार ारं सा मप न

केवल े त आह तमसः पर ा । तमसः आवरण व ेपश पायाः अ व ायाः,

पर ा परतः71 अ व ास म थः॥७॥

उमासहायः उपासनातः72 ा ो73 नरव ः अ व ादशाय सव े ाह स े त–

स ा स शवः से ः सोऽ रः परमः रा ।

स एव व ुः स ाणः स कालोऽ ः स च माः॥८॥

61 दे.ना.१.– एक अ तीय इ त पाठभेदः।


62 व.मा.– ापक इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– ापनशील इ त पाठभेदः।
63 व.मा.– नर तशयसुख इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– नर तशयान प इ त पाठभेदः।
64 दे.ना.५.– व ा पा इ त पाठभेदः।
65 व.मा.– कामदाहकटा योजकतया इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– पाट रे ो र कः इ त स पाठः।
दे.ना.२.– पाट रर का इ त पाठभेदः।
66 व.मा.– अधनार रक ने इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– अधनार र ने इ त पाठभेदः।
67 दे.ना.१.– वामा ता भवानी अनुपमयुव त पेण इ त पाठभेदः।
68 व.मा.– ादीनामी राणाम प इ त पाठभेदः।
69 दे.ना.४.– स वदने या दक इ त पाठभेदः।
70 दे.ना.१.; व.मा.; दे.ना.२.; दे.ना.५.– पाठः। दे.ना.४.– वजातीय य सजातीय इ त पाठभेदः।
71 दे.ना.५.– परमा ा इ त पाठभेदः।
72 दे.ना.३.– उपासनाना इ त पाठभेदः।
73 व.मा.; दे.ना.३.– ा ो त इ त पाठभेदः।

63
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

सः उ ः74 ा थमशर र कायकारण पः। सः उ ः शवः उमासहायः।

से ः स उ इ लोकप तः। सः उ ः अ रः वनाशर हतः। परमः उ ृ ः। रा

अ ानपे न
े न
े ैव पेण75 राजते इ त रा । स एव उ एव, व ुः

ापनशीलः श च गदाधरः स उ ः ाणः ाणा दप वृ पः। स उ ः काला ः

काल पी वै ानरः। सः उ ः च माः शशा ः॥८॥

स एवे त–

स एव सव य त
ू ं य भ ं सनातन ।

ा ा तं मृ ुम े त ना ः प ा वमु ये॥९॥

स एव उ ः एव, सव न खलं , य स ं, भूत अतीतं, य यद प,

भ ं भा व चकारा तमानम प। सनातनं चर नं76 स ं सव सामाना धकर

ा ा अहं ा ी त सा ा ृ त उ मान ा ानं मृ ु अव ससं ारा

अ ेत अती ग त। ना ः उ ाना तिर ः प ाः मागः। वमु ये

ानमृते माग रं वमु थ ना ीत शेषः। पाद याण व तैजस ा ान

वरा – हर गभ राण वा, यं काश न


े लोचनं काश पं लोचनं,

नीलं तमोऽ ानं क ं क व देकदेशे अ धक ा न


े चैत वतते य स

नीलक मत ा ातं यदा तदा वशदम व ार हत । वशोकं ःखसंसारर हत

उमासहायं व ासहाय । शा ं पुन ानसं ारव जत म त नगुणपर न


े सम ं

वा मवग । नगुण ा प
ु ल े 77
न दय देशम मव । तथा च

ा ा मनन न द ासने कृ े त
े द प
ु प मेव।

74 व.मा.– उपासको व ा इ त पाठभेदः।


75 दे.ना.५.– ने ैव इ तः यमेव राजते इ त पाठभेदः।
76 दे.ना.४.– सदातन इ त पाठभेदः।
77 दे.ना.२.– उपल ृ ने इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– उप क न
े इ त पाठभेदः।

64
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

सवभूत े त–

सवभूत मा ानं सवभूता न चा न।

संप परमं या त ना ेन हेतुना॥१०॥

सवभूत ं न खले ष78


ु ावरज मेष79
ु भूतेषु80 त ती त सवभूत ।

आ ान अ य81 वहारयो । सवभूता न च न खला न ावराज मा न भूता न

सवभूता न, चकार आधाराधेयभाव ु माथः। आ न आन ा न अहं ययो ।े 82

संप स संशय वपययम रे णावलोकय बृह देशकालव प


ु िर ेद ,ं

परम उ ृ मनुपचिरत म थः। या त ा ो त। या त इ त देहल दीप ायेन स ते।

न या त न ा ो त। अ ेन उ बोध तिर े न83 हेतुना कारणेन84 । ा ा

ग ती ा ानं ा ा तम ा द ना ः प ा वमु ये इ ा ानं दं85

सवभूत म ा द॥१०॥

यदा व
े ं ानं नो ते तदा त ादने उपायमाह आ ान म त–

आ ानमर णं कृ ा णवं चो रार ण ।

ान नमथना ासा ाशं दह त प तः॥११॥

आ ान अ ःकरण । अर णं व जनकं म सं ृ तं का ।86 कृ ा अधो

वधाय अधरार ण न
े च य ाइ थः।87 णव ओ ारं चो रार ण उ रार णम प,

78 दे.ना.५.– सवषु इ त पाठभेदः।


79 व.मा.– शर रे षु इ त पाठभेदः।
80 दे.ना.५.– अ धकपाठः।
81 व.मा.– अ इ त पाठभेदः।
82 व.मा.– सवभूता न इ तः पाठः।
83 व.मा.– अ ने इ तः पाठः।
84 दे.ना.४.– हेतुना इ तः पाठः।
85 व.मा.– पाठः। शा.मा.– इद म त पाठभेदः।
86 व.मा.– अर णं पूवका इ त पाठभेदः।
87 व.मा.– अधो इ तः पाठः।

65
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

चकारः कृ े त
े दनुवृ थः। ान नमथना ासा ान सव कोऽहम ी व
े ं प

मथनं88 नमथनं यु भ वलोडनं त ा ासः आवृ पो ान नमथना ासः

त ा न
े ाहं ा ी त सा ा ारा ना89 पाश आ नो ब पम ानर ुर चत

अहंममा द 90
ं दह त भ ीकरो त। प तः प ा, अहं91 ा ी त बु ः ता इतः

ा ः॥११॥

न ास ोदासीन ा तीय कुतः संसारपाश प इ त आह स एवे त।

स एव मायापिरमो हता ा शर रमा ाय करो त सव ।

य पाना द व च भोगैः स एव जा िरतृ मे त॥१२॥

स एव उ ोऽस ोदासीन एव न ः। मायापिरमो हता ा मायाऽ व ा

आवरण व ेपकर श ः तया पिरमो हतः आ ा यं काशान मय पो

य सः92 । शर रं ू ा दभेद भ ं 93 मनु ा दकले वर


ल आ ाय अहं मनु

इ ा भमान 94 आसम ा ीकृ करो त सव न खलं ापारजातं95 कु ते।

य पाना द व च भोगैः यो मनोनुकूला युव ः96 अ पाने मनोनुकूले आ दश न


े च

आसना97 ादनादी न मनोनुकूला न तैः य पाना द व च भोगैः, य े त छा स ।

स एव मायापिरमूढ98 एव न ः। जा जागरण म यैः बा वषयोपल पं

88 दे.ना.१.; व.मा.; दे.ना.४.– पाठः।


89 व.मा.– सा ा ारे ण व ना इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– सा ा ार एव व ना इ त पाठभेदः।
90 व.मा.– अहं मम मे भमान प इ त पाठभेदः। शा.मा.– अहमा द ः त इ त पाठभेदः। दे.ना.५.–
अहंममे ा द पं इ त पाठभेदः।
91 व.मा.– वच णोऽह इ त पाठभेदः।
92 दे.ना.५.– आ ा इ तः इव यं काशान ा ा पोपा ध इ त पाठभेदः।
93 दे.ना.५.– ल ू ा दभेद च इ त पाठभेदः।
94 दे.ना.५.– इ ा भमानेन इ त पाठभेदः।
95 व.मा.– वहारजात इ त पाठभेदः।
96 दे.ना.५.– युवतयः इ त अ पाठः।
97 दे.ना.५.– वसना इ त पाठभेदः।
98 व.मा.– मायापिरमो हतः इ त पाठभेदः।

66
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

कुव । पिरतृ ं सवतो वषयसुखजाता99 तृ ः पिरतृ एत ग त सुखं ःखं च

ा ोत इ थः॥१२॥

इदान सुषु ो व ेपतदभावकथनेन संसारमो योरथ 100 ृ ा माह े त–

े स जीवः सुख ःखभो ा मायया क त व लोके।

सुषु काले सकले वल ने तमो भभूतः सुख पमे त॥१३॥

े इ य ामोपरम पाय 101 ाव ाय सः जा ो ै व जीवः ाणान

धार यता व वध वषय102 वासनावा सतः सुख ःखभो ा सुख ःखयोः स योः भो ा

अहं सुखी अहं ःखी व


े ं प यवा सुख ःखभो ा । त संसार ा 103
े वा व ं

वारय त मायये त। मायया 104 त ेहा भमा ननो105 माया अ ानं

वपर त ानं च तया क त व लोके क ते वासना पे व ेऽ रथरथयोगपथा दके

न खले लोके भुवने जने च। क त व लोके े यथा त ागरणेऽपी थः। सुषु काले

आन भोगावसरे । सकले न खले वल ने वशेष व ाने कारणे लयं गते स त106

एताव ष
ु ु ौ मो े च सम इय 107
ु वशेषः। तमो भभूतः अ ानावृतः सुख पं

पं108 यं काशमान ा प एत ग त॥१३॥

99 शा.मा.– वषयसुखजात इ त पाठभेदः। व.मा.– वषयसुखज इत पाठभेदः। दे.ना.५.–


वषयसुखजात ः इ त पाठभेदः।
100 व.मा.– मो ाव ा इ त स पाठः।
101 दे.ना.५.– ामपद पाठः।
102 दे.ना.५.– वषयपद पाठः।
103 व.मा.; शा.मा.– संसार ा न
े इ त पाठभेदः।
104 दे.ना.५.– अ धकपाठः।
105 दे.ना.४.– त ेहा भमा ननो इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– त ेहा भमानो इ त पाठभेदः।
106 दे.ना.५.– अ धकपाठः।
107 क तपाठः।
108 दे.ना.५.– पाठः।

67
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

पुन इ त–

पुन ज ा रकमयोगा एव जीवः पत बु ः।

पुर ये डत य जीव त ु जातं सकलं व च ॥

आधारमान मख बोधं य यं या त पुर यं च॥१४॥

पुन आन ा पं ा भूयोऽ प ज ा रकमयोगा ा वीयकम नुसारा

स एव आन ा पं ा एव सुषु ं गतो न ः जीवः ाण वधारकः पत

ाव ग त सुषु ा अथवा बु ः बोधं109 जागरणं ा ो भवती त शेषः।

इदान जीव णोरै माह पुर य इ त। पुर ये ल


ू सू ा ाना े पुर ये शर र ये

ड त वहर त। य जीवः चकार एवकाराथः स ः परमा व


ै ाणधारकः।110 तत ु

त ादेव जीवाऽ भ ादेव न तः111 ।त ा जात उ ं सकलं न खलं वच ं

व वधकमनाम पं व । आधार र िु रव सपधाराबल वदमू त ादेः112 कल

व ाधारभूत आन ं नर तशयान प 113 अख बोध आन प ऽ


े प

यं काशकैक भावं114 य अ रो े 115 अख बोधे लयं वनाशं या त ग त116

पुर यं च ा ातं, चश ा अ द प॥१४॥

एत ा ायते ाणो मनः सव या ण च।

खं वायुज तरापः पृ थवी व धािरणी॥१५॥

एत ा पुर या ध ाना बु े ुः जायते उ ते ाणः याश ः।

109 दे.ना.५.– बोधः इ त पाठभेदः।


110 व.मा.– पाठः।
111 व.मा.– जीवा परमा ा भ ा इ त पाठभेदः। शा.मा.; दे.ना.३.– जीवा भ ः न ः इ त पाठभेदः।
112 स
113 व.मा.– नर तशयसुख प इ त पाठभेदः।
114 व.मा.– यं काश ान प इ त पाठभेदः।
115 दे.ना.५.– पाठः।
116 शा.मा.– य ग इ त मादपाठः म े या त इ त एकवचन वणा ।

68
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

मनः अ ःकरणं ानं श ः। सव या ण च सवकम ानकम या प।117

चश ा ेहा दकम प, खं नभः। वायुः नभ ा । ो तः तेजोधातुः।118 आपः

नीरा ण। पृ थवी भू मः। व न खल ावरज मा क ा णजात धािरणी

वधािरणी॥१५॥

इदान महावा ाथमाह य र म त–

य रं सव ा व ायतनं मह ।

सू ा ू तरं न ं त मेव मेव त ॥१६॥

य स ं पर उ ृ ं बृह देशकालव प
ु िर ेद ,ं देशतः पिर े दः

अभावः ,कालतः पिर े दः ागभाव स


ं ,व त
ु ः पिर े दोऽ ो ाभावः। एत यर हतं

त हेतुमाह119 सव ा सव ा ण द तः120 सव न सवजीवे र प आ ा

सव ा इ त च।121 व सव कायकारणजात आयतन आधारभूत । मह

ौढं सव धार न
े ैव सू ा अणुपिरमाणा 122 सू तरं महद तशयेनाणुः123 । न ं

वनाश ं त उ ं पर , मेव तदवग व


ै न ।124 ननु त नोऽ 125

अहं तु त ाद ो म य कतृ ा द वशेषोपल ा इ त आह मेव त । ं कत

भो ाऽ व या व त
ु ः ं परं व
ै न ः॥१६॥

117 व.मा.– बु ेः इ तः पाठः।


118 दे.ना.१.; व.मा.– तेजो इ त पाठभेदः। शा.मा.– तेजोधरः इ त पाठभेदः।
119 व.मा.– देशतः इ तः अ धकपाठः।
120 शा.मा.– सव ा ण द ताः इ त अ पाठः। व.मा.– पाठः।
121 व.मा.– सवजीवे र प इ तः अ धकपाठः।
122 व.मा.– अणु इ त पाठः।
123 व.मा.– दल एवं मह रं अप सव धारहेतैव इ त स पाठः।
124 व.मा.– तदवग ा एव इ तः पाठः।
125 व.मा.– त रं म ो इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– त ो इ त पाठभेदः।

69
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

इदानीमेवं ाने फलमाह जा े त।

जा सुषु ा द प ं य काशते।

त ाह म त ा ा सवब ैः मु ते॥१७॥

जा सुषु ा द प ं जा सुषु य उ ाः126 , तदादयो

व वराडादयः127 ।128 त एव प ो जा सुषु ा द प 129


ं य स ं

यं काशं 130 काशते काशय त। य द त प म यं वा त े सुषु ादी

वशेषणं प ं व त
ृ म थः।131 त उ ं यं काशं स ाना दल ण अहं

ावग ा चदान ा ा इ त अनेन कारे ण ा ा सा ा ृ सवब ैः न खलब ःै

ै े व132 सकारणैः
अहंममा र मु ते कषण मु ो भव त॥१७॥

इदान सव ा प ा ैल माह षुधामे त–

षु धामसु य ो ं भो ा भोग य वे ।

ते ो वल णः सा ी च ा ोऽहं सदा शवः॥१८॥

षु जागरण133 सुषु षु धामसु ानेषु य स ं भो ं ू ं वशालं 134


व व ान प 135 भो ा व तैजस ा ा ः। भोग ल


ू व व ान पं136

126 दे.ना.५. – स ाः इ त पाठभेदः।


127 व.मा.– तैजस ा वरा हर गभ रादयः इ त पाठभेदः।
128 शा.मा.– जा सुषु य ो ारो व वराडादयः इ त पाठभेदः।
129 व.मा.– पाठः।
130 व.मा.– इ त पाठभेदः।
131 व.मा.– अ धकपाठः।
132 दे.ना.३.– अहंकारा ै इ त पाठभेदः।
133 व.मा.– जागर इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– जा इ त पाठभेदः।
134 शा.मा.– अ धकपाठः।
135 दे.ना.१.– व व ानंद प इ त पाठभेदः। व.मा.– स व व ान प इ त पाठभेदः।
136 दे.ना.१.– व व ान पे इ त पाठभेदः। व.मा.– स व व ान न पः इ त पाठभेदः।
दे.ना.२.; दे.ना.३.; दे.ना.४.– व व ान इ त पाठभेदः।

70
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

भोगोऽ प चश ादा धदैवा द137 वभागोऽ प। य उ ं धामभो ा द प जातं138

भवे । ते ः धामा द ः वल णः वपर तल णः। वैल माह इ त, सा ी

ा 139 व ा च ा ः चदेकरसः अह 140 अहं य वहारयो ः141

सदा शवः कैव ा ा न क ाण पो महे रः॥१८॥

प वैल ं उ ा इदान जग ा दकारण म प ाह142

म ेवे त–

म ेव सकलं जातं म य सव त त ।

म य सव लयं या त त ा यम ह ॥१९॥

म ेव म एव143 ाभ ा न ा 144 सकलं न खलं 145

भूतभौ तक प जातं जात उ ं मय ा भ े सव न खलं व ं त तं

कषण तं146 ा । मय ण सव ा ात । लयं या त वनाशं

ग त। त त ा सव जग त ं 147 कारण ा ।
स बृह

देशकालव प
ु िर ेद 148 अ यं ातृ149 ेया द वभाग अ भवा म।

अहं णोऽवग ा। जग त ं कारण ा 150 जगदाकार न


स े 151 वकािर ं

137 व.मा.– दै वका द इ त पाठभेदः।


138 दे.ना.२.; दे.ना.३.– भो ा द इ त पाठभेदः।
139 व.मा.– पाठः। शा.मा.– ा ा सत इ त पाठभेदः।
140 शा.मा.; दे.ना.३.– पाठः।
141 व.मा.– अहं य वहार स ः इ त पाठभेदः।
142 व.मा.– कारण म ाह इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– कारण म प मप ाह इ त पाठभेदः।
143 व.मा.– म एव इ त पाठः।
144 व.मा.– ा भ े म य र ौ भुज ा दव इ त पाठभेदः।
145 व.मा.– व आकाशा द इ त पाठभेदः।
146 दे.ना.५.– त म त पाठभेदः।
147 व.मा.– नाश इ त पाठभेदः।
148 व.मा.– बृह पिर े द इ त पाठभेदः।
149 व.मा.– ात इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– ान इ त पाठभेदः।
150 व.मा.– जग ा दकराण इ त अ पाठः।
151 व.मा.; दे.ना.२.; दे.ना.४.– जग ारण ने इ त पाठभेदः।

71
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

ा ॥१९॥

तदेत 152 अ त ब ध प न
े वारय त अणोरणीया न त–

अणोरणीयानहमेव त हानहं व महं व च ।

पुरातनोऽहं पु षोऽहमीशो हर योऽहं शव पम ॥२०॥

अणोः अणुपिरमाण ा 153 अणीया अ तशयेनाणुः। अहमेव 154 जग ारण

अहं य वहारयो ो एव155 न ः। त यथाऽणु था महा सव ाद धकः156

अहं ा ात , अणीयस महत कारणान च यथाभेद था157 तवा प158 ाद त

आह व ं सा व 159
ं भूतभौ तक प जात अहं ा ात । अ 160 त भेदरा ह 161

ा 162 , 163 अ प अभेदः164 ाद त आह व मह इ त।165 व 166


ं वच ं

व वधं यमन भेदव द थः167 । तद भ तवा प168 आधु नक ं ाद त आह

पुरातन इ त169 , 170 पुरातनः चर नः आधु नकसपधाराबल वदमू त ा171 भ ा

152 दे.ना.१.– तदेव इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– तदेतदी त अ पाठः।


153 दे.ना.५.– अणु माणा इ त पाठभेदः।
154 व.मा.– अणुरेव इ त अ पाठः।
155 दे.ना.४.; दे.ना.५.– अहं य इ तः अ धकपाठः।
156 व.मा.– सव ाद धकः इ त पाठभेदः। दे.ना.२.– इ त मातृकाय सव ाद धकः इ त पाठभेदः।
दे.ना.३.– सव ाद धकः इ त पाठभेदः।
157 दे.ना.३.– यथाभेद ा इ त अ पाठः।
158 दे.ना.२.; दे.ना.३.– त ा प इ त पाठभेदः।
159 दे.ना.५.– पाठः।
160 दे.ना.४.– त इ त पाठभेदः।
161 दे.ना.४.– त ा ेदरा ह ने इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– त भेदरा ह े इ त पाठभेदः।
162 दे.ना.३.– पा इ त पाठभेदः।
163 व.मा.– तवा प ा इ तः पाठः।
164 शा.मा.– अनेकः इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– अभेदधीः इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– अनेक इ त पाठभेदः।
165 दे.ना.५.– अ तो भेदरा ह ऽे प गतभेदः ा द त आह इ त पाठभेदः।
166 शा.मा.– अ धकपाठः।
167 दे.ना.५.– यमन च ं गतभेद म थः इ त पाठभेदः।
168 दे.ना.४.– अ इ त पाठभेदः। शा.मा.– तथा प इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– जगद भ तया इ त पाठभेदः।
169 शा.मा.; दे.ना.४.– पुरातन इ त अ धकपाठः।
170 दे.ना.३.– व ं व च इ तः पाठः।
171 व.मा.– मू ता इ त पाठभेदः। बल वदमू ता– शकटयो जतऋषभेण गमनकाले मू वसजन

72
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

चर ना172 र िु रव। अहं ा ात । पु षः पिरपूण व त


ु ः, अहं ा ात ।

अ व ादशाया ईशः नय ा, नय ृ साम 173 आह हर यः174 । हर यो

ान चुर धानो175 वा आ द ः सवकायकारणा ा।176 अहं ा ात ।177

शव पं म ल पं अ भवा म॥२०॥

इदान सवकरणह न 178 सव त आह अपाणी त–

अपा णपादोऽहम च श ः प ा च ुः स णो कणः।

अहं वजाना म व व पो न चा वे ा मम च दाह ॥२१॥

अपा णपादः पा णपादह नः। अहं ा ात । अच श ः ब धश ः।

एवंभूतोऽ प जवनो ह ते थः। प ा म अवलोकया म अच ुः च ुह नः। स अच ुः

ा। णो म वणं करो म। अकणः कणर हतः। अहं ा ात । वजाना म व वधं

प जात 179 अवग ा म180 व व पः बु ा दपृथ प


ू ः। न चा ना व
े । वे ा

कमकतृभावेनावग ा मम आन ा नो181 भेदर हत च यं काशबोध भावः182

सदा सवदा। अहं ा ात ॥२१॥

172 दे.ना.१.– चरं तनी इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– पाठः।


173 दे.ना.४.– नय ृ े इ त पाठभेदः। शा.मा.; दे.ना.३.– नय ृ इत अ पाठः। दे.ना.५.–
नय ृ साम वा इ त पाठभेदः।
174 दे.ना.१.; दे.ना.२.; दे.ना.४.– अ धकपाठः। शा.मा.– साम महं हर यो इ त अ पाठः।
175 व.मा.– ान धानो इ त पाठभेदः।
176 व.मा.– आ द ः इ तः पाठः।
177 व.मा.– अहमु ः सवकायकारणा ा इ त पाठभेदः।
178 व.मा.; दे.ना.४.– सवकारणह न इ त पाठभेदः।
179 व.मा.– प इ त पाठभेदः।
180 व.मा.– अवग वहारयो ः ग ा म इ त पाठभेदः।
181 शा.मा.– आन ा ान इ त अ पाठः।
182 व.मा.– च काशबोध भावः इ त पाठभेदः।

73
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

इदान सवशा तपा ा नः सव वकाराभावं दशय त वेदर


ै नेकैिर त–

वेदर
ै नेकैरहमेव वे ो वेदा कृ ेद वदेव चाह ।

न पु पापे मम ना नाशो न ज देहे यबु र ॥२२॥

वेदःै ऋगा द भःअनेकैः ब भः183 ।अहमेव ा ात ।वे ः तपा ः।

वेदा कृ वेदा सू कृ वेद ास पः। वेद वदेव च 184 वेदा कृतो वशेषणं

वेदान 185 सा ान 186 स व ा ानाना 187 । वे ा वेद व स एव न ः ।

चश ादनेकतपःस ।188 अहं ा ात । अनेन वभू तम े दमेव धान

इ ु । न पु पापे मम , न इ त शेषः। ना नाशः वनाशो न व ते मम

इ नुष ः। न ज ज नमम ना इ नुष ः,दे ह यबु ः देह े या ण च बु य

देहे यबु ः,189 ना न व ते मम इ नुष ः॥190 २२॥

न भू मिर त–

न भू मरापो न च व र न चा नलो मेऽ न चा रं च।

एवं व द ा परमा पं गुहाशयं न लम तीय ॥२३॥

न भू मरापो मम पृ थवी सोदका मम ना ी नुष ः, व ः स ः

ना न व ते मम इ नुष ः।191 न चा नलो मेऽ वायुर प मम

183 दे.ना.४.– बृह ः इ त पाठभेदः।


184 व.मा.– वेद व द त इ त अ पाठः। शा.मा.; व.मा.; दे.ना.३.– पाठः।
185 दे.ना.१.– वेदा ाना इ त पाठभेदः।
186 शा.मा.– सामगाना इ त पाठभेदः।
187 दे.ना.१.– व ा ानाना इ त पाठभेदः। व.मा.– सकल व ा ानाना इ त पाठभेदः। दे.ना.२.–
सामा व ा ानाना इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– सव व ा ानाना म त पाठभेदः।
188 व.मा.– चकारा पुराणा न कत तपःसंप ः इ ा दबो इ त पाठभेदः। दे.ना.४.–
चकारादनेकतपःस इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– चश ादनेकतया स इ त पाठभेदः।
189 दे.ना.४.– देहः ल ू ा दः। इ या ण ानकम ा न। बु र ःकरणवृ रे ते समाहारः इ त
स पाठः। दे.ना.५.– पाठः।
190 शा.मा.; दे.ना.३.– पाठः।
191 व.मा.– भू ा दगगना ा न क े ं ना ी थः सवचकार ायसमु याथः इ त पाठभेदः। दे.ना.४.–

74
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

न व ते चकारा ायवीयं कायम प192 । न चा रं च आकाशम प मम

ना ी नुष ः।193 चकारा आकाशकायत तिर ानु भावाथ 194 ।195

एव उ ेन कारे ण वद ा सा ा ृ ,परमा प

उ ृ ान ा प ।गुहाशयं बु ौ शयान 196 । न लं नगताः

ाण197 ा198 खवायु तर ृ ी यमनोऽ वीय199 तपोम कमलोकनामा ाः200 कला 201

अ तीयं सजातीय202 वजातीय तीयव ु इ थः॥२३॥

इ त कैव ोप नष द थमः ख ः॥१॥203

॥अथ तीयः ख ः॥

सम सा म त–

सम सा ं सदस हीनं या त ं परमा प ।

यः शत ीयमधीते सोऽ पूतो भव त स वायुपूतो भव त

स आ पूतो भव त स सुरापाना ूतो भव त स ह ा ूतो भव त

स सुवण ेया ूतो भव त स कृ ाकृ ा ूतो भव त


मम भू मः पृ ी आपः जला न व ः स ः इ त पाठभेदः।
192 दे.ना.३.– वायवीयमापः इ त अ पाठः। शा.मा.– वायवीयम प इ त पाठभेदः।
193 दे.ना.४.– त अ नलः वायुःअ रमाकाश ना । नकारचकाराः क े ं स ाथ ः इ त पाठभेदः।
194 दे.ना.१.– आकाशकायत तिर ानु ानुभवाथ इ त पाठभेदः। शा.मा.; दे.ना.३.– आकाशकाय–
त तिर ानु भावाथः इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– आकाशकायत तिर ो ानु पदाथ भावकथनाथ इ त
पाठभेदः।
195 व.मा.– न चा नलो मेऽ इ तः पाठः।
196 व.मा.– त इ त पाठभेदः।
197 शा.मा.– नगत माण आदौ इ त पाठभेदः।
198 शा.मा.– पाठः। दे.ना.१.– ा इ त पाठभेदः।
199 शा.मा.; दे.ना.३.– मनो म ा ीय इ त स पाठः।
200 व.मा.– नामा ाषोडश इ त अ पाठः।
201 व.मा.; दे.ना.२.– कला य त इ त पाठभेदः। दे.ना.३.– कला ा इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– सकल
इ त पाठभेदः।
202 व.मा.– जातीय इ त पाठभेदः।
203 मातृकासु उप नषदः ख वभागः न व हतः। अ यनसौकय य आधु नकैः आ तः मः।

75
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

त ाद वमु मा तो भव त अ ा मी सवदा सकृ ा जपे ॥१॥

सम सा ं सम सा णं204 सव ारं सदस हीनं भावाभावव जत । तदेव

नरव ं ग त205 इ ाह याती त206 । या त ं परमा पं । एवंभूतं

परमा ानं तप ुमश 207 अ ा ःकरण 208 अ ःकरण थमाह209

यः शत य म त 210 । यः स ो मुमु ुरनु सा ा ारः211 । शत ीयं नम े

म वे ाद ा ाय अधीते पठ त यथाश न ं सः शत ीया ायकः212

अ पूतः अ भः ौतैः ातः प व ीकृतोऽ पूतः213 भव त । सुरापाना

म दरापाना महापातकदोषा पूतो भव त इत । ह ा ह ायाः

ह ा पा महापातकदोषा पूतो भव त इ त ।214 कृ ाकृ ा कृ ं करणीयं

बु पूवकं पाप , अकृ मबु पूवकं पाप । कृ ं च अकृ ं च कृ ाकृ ं त ा पूतो

भव त । त ा शत ीया यना 215 अ वमु ं व े मु ा वमु ाः216


पशवः, ते ो तिर ः अ वमु ः प प तः त । आ तो भव त । अ ा मी

अ ा म217 उ ः। पारमहं ल णः य ा सोऽ ा मी।218 सवदा नर र ।

204 व.मा.– सकलसा ण इ त पाठभेदः।


205 व.मा.– या त इ त पाठभेदः।
206 शा.मा.– अ धकपाठः।
207 व.मा.– तप समथ इ त अ पाठः।
208 व.मा.– अ मनसा इ त पाठभेदः।
209 व.मा.– मनः थज माह इ त पाठभेदः।
210 शा.मा.– अ धकपाठः।
211 व.मा.– अनु सा ा रण इ त पाठभेदः।
212 दे.ना.४.– शत ा ा यकः इ त पाठभेदः।
213 व.मा.– अ पूत इ त पाठः। शा.मा.– प व ीकृतोपूतो इ त मादपाठः।
214 व.मा.– । ह ा इ तः पाठः।
215 दे.ना.३.– शत ीया ापना इ त पाठभेदः।
216 व.मा.– वमु ाः मु व ाः इ त पाठभेदः।
217 व.मा.– अ ा म ः इ त पाठभेदः।
218 व.मा.– परमहं पः पूव ा इ त पाठभेदः। दे.ना.४.; दे.ना.२.– पारमहं ल णः सः य ा
सोऽ ा मी इ त पाठभेदः। शा.मा.– परमहंस ल णः स य ा ी त सोऽ ा मी इ त पाठभेदः।

76
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्

सकृ ा कदा च ा दवसे दवसे219 एकवार म थः। वाश ोऽ धकािरसाम नुसारे ण

व त वक ाथः। जपे जपं कुय ।220 ॥२४॥

अनेने त–

अनेन ानमा ो त संसाराणवनाशन ।

त ादेवं व द ैनं कैव ं फलम ुते कैव ं फलम ुत इ त॥२॥

अनेन ा ायजपेन ान अहं ा ीत सा ा ार प ान 221 ,

आ ोत ा ो त। संसाराणवनाशनं संसारसागरशोषण 222 । य ा ा ायजपः223

अशेषपाप नबहण ारा224 ानहेतुः225 । त ा ततः एवं व द ा उ े न कारे ण

ने ान ा ाया यना दना226 वद ा सा ा ृ एनं परमा ानं कैव ं

केवल ा नो भावः त 227 कैव ,ं फलं पु षा भलाष वषयं सवपु षाथसमा भूत 228

अ ुते ा ो त। कैव ं फलम ुते ा ात । पदा ास उप नषदथसमा थः229 ।

इ त कैव ोप नष द तीयः ख ः॥२॥230

l l l

219 व.मा.; दे.ना.१.; दे.ना.३.– पाठः।


220 दे.ना.४.– अ धकपाठः।
221 व.मा.– अ धकपाठः।
222 दे.ना.३.– संसारसागर ेषण इ त पाठभेदः। शा.मा.– संसारशोषण इ त पाठभेदः। दे.ना.५.–
पाठः।
223 दे.ना.४.– ा ायजपा इ त पाठभेदः।
224 व.मा.– अशेषपापनाश ारा इ त पाठभेदः।
225 व.मा.– सा ा ारकारण इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– सा ा ारहेतुः इ त पाठभेदः।
226 व.मा.– पाठः।
227 व.मा.– अ धकपाठः।
228 शा.मा.– सव पु षाथसमा भूत इ त मादपाठः।
229 दे.ना.४.– उप नषदथसमा थः इ त उप नष मा थः इ त मादपाठः।
230 मातृकासु उप नषदः ख वभागः न व हतः। अ यनसौकय य आधु नकैः आ तः मः।

77
॥चतुथ ऽ ायः॥
॥वश म यन ॥
४.१. कैव ोप नष ी पकायाः वै श
दीपय त काशय त यः सः दीपकपदवा ः। न सः सूयव सम ं त ं

थमानय त पर ु ा घातनपुरःसरं यथाव पदाथ दशय त। त ैव य दी पका

इत वहारः। भा –टीका–प का दव इयं दी पका अ प क ा ान कारः।

दी ते का ते अथः अनया इ त दी पका इ त ल णे यमाणे स च ं वणय त

अथ मेव कारय त या सा दी पका इ थः भा त। ना भा व आ भाषणं

व ते, न वा टीकाव यथास व अथ टीकनं वतते, ना प प का इव वषमपदान

भ नं व ते। अथ काशनमा मेव दी पकायाः वै श । ेन साथन श न


स ण
ू ः अथः का ते। अ व
ै दी पकायाः सारव ं सार । ब एव दी पका

ना ा ा ा ते। यथा– कमलाकरर चता ाररसदी पका, भागीरथ म र चता

त दी पका, सनातनगो ा मर चता ता यदी पका इ ा ाः। पर ु च दी पका

इ त नाम स ऽ
े प त णं ा ाय ना े त। त नामकरणमेव ता य । पर ु

ीश रान वर चताय कैव ोप नष ी पकाय दी पकाल णं सु ु अ े त। अ ा

अ ेनैव सरले न सारग ीरे ण श न


े अथ काशनं कृतं कृता। यथा “त ै स होवाच

पतामह ाभ ानयोगादवै ह” इ त म ा ाय ु ं श ु मः–

“एवं पृ ः त ै श ाय व ा थने, सः गु ः सव ः, ह कल, उवाच

उ वा , पतामह जग तॄण द ादीन पता पतामहः कमलासनः, चकारः

अ पकाराथः। स पतामहोऽ व
ु ाच न तूपे कृतवा न थः। व ायाः सा ा

व ु मश ा तदथ च णो वा नसातीत ादतः सोपाया रमाह

ाभ ानयोगा – ा आ बु ः, भ ः भजनं तदेकता यबु ः,


चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

ानं वजातीय य सजातीय य वाहः एतेष योगः स ः एत ारण

इ त याव । त ा अवै ह जानी ह॥”1 इ त।

च अ दी पकाय सरलश ाना अथ ापनं न ते,

इ त कृ ा ं भव त। पर ु ीश रान कृतौ क
े श अथः तया

उ खतः इ त वशेषः। य प पदपदाथवणनमेव दी पकायामुपल ते तथा प च

पािरभा षकश ान वशेषवणनम प ा ते। यथा– “देशकालव प


ु िर ेद ”2 इ त।

अयं ीश रान ः ीश राचाय दश नुद शतः तदनुसािर ा सर ा एव मतं

ा ातवा इत प पठनेन एव स ायते।

४.२. कैव ोप नष द त ी पकाया तपा वषयाः

‘न ह क णम प जातु त कमकृ '3 इ त भगव चनेन ायते य मनु ाः

नर रं कमपराः एव स , कमह नाः णम प जीवनं पिरपाल यतुं नाह ः। कम

कत ं चे कमथमकम कृ ा आ ानं पापप ले पातयामः, त


ु उ रो र उ तरं

कम स ा उ त रं ा म
ु ः। चराचरा केऽ प े धम थकाममो पेषु चतुषु

पु षाथषु मो एव मनुजान परमं चरम ल । मो ैकपराण ानपीयूष पपासून

पावा ः एव ल । त ानं वना नैव स व त। णः ान प ं

उप नष ु असकृ त ा पतं “स ं ान अन ं ”4 “ व ानमान ं ”5

चे ा द भः वा ैः। वेदा दशन ान येषु उप नषदनुसािर ा सर ा एव ानमवा ुं

श ु मः।6 वेदा दशनत द ो तः आवै दककालादधुना प देदी मानं भारतवष

1 कैव ो.दी., पृ.सं. – ५७


2 कैव ो.दी. – १/१६
3 भगव.गी. – ३/५
4 तै र यो. – २/१
5 बृहदा. – ३/९/२८
6 ‘वेदा ो नाम उप नष माणं त पकार ण शार रकसू ादी न च’ इ त वेदा सारवचनम माण ।

79
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

कृ म ा स दं भाते ु टतकुसुमक लकाव वकाशय त। मो ैकधनाः तमेव

आधार कृ ान ं ा व
ु ः कैव मा व ः। सव सु उप नष ु ानमाग ैव क तनं

दर ते। त ाग येणैव मो े वः कैव ं ा व


ु । अ कैव ोप नष प त ैव

ानमाग वजय नः नतः।

आलो मानायामुप नष बहवः वषयाः समुप ा पताः। उप नष द

तपादकाः त ा प
ु ायपराः ये व श ाः वषयाः स तेषामेव सं ह पा

इयमुप नष । व त
ु ु जाप तः ा उपदेशकाले उप नष ु मणीः च ा च ा जं

नम य तमेव अह नशं ज पतुमा ददेश आ लायन ।

य प जाप तः ा आ लायनं ब वषयानुप द वा तथा प

वेदा पर रानुसारे ण ममनुसृ नो वा अप तु स वशा ा ं

वषयमुप ा पतवा । वेदा पर राय ानावा ौ कः मः इत चे

उ ते नै स ौ– “न कम नु ाना धम धम ेः पापहा नः

तत तः संसारयाथा ावबोध तो वैरा ं ततो मुमु ु ं तत पायपयषणं

ततः सवकमत ाधनसं ास तो योगा ास त वणता

तत म ा दवा ाथपिर ानं ततोऽ व ो ेद त ा व


े ाव ानं ‘ व

स ा े त’ ‘ वमु वमु ते’ इ त।”7 इ त।

तथा ह, ानावा ौ आदौ अ धकािरणा भ वत । त ा

का नष कमवजनपुरःसरं न नै म कादी न कम ण अनु े या न। न ं

यथायथकम नु ानेन अ ःकरण मलापनयनेन नमल ा ः माता जगतः

असार मनुभव त। त ा वीतरागः स त ा ष


े णे त रः तदनुकूला न कम ण

आचर त। ततः एव आ त मनुभव त।

अ ाः उप नषदः ा ानावसरे ीश रान न


े का नचन त ा न समु खता न।
7 पृ.सं.– ५१

80
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

उप नष व माना न वषयकुसुमा न यथाव मेण सं ा ब मा मदं नम तुं

चे े –

४.२.१. म लाचरण –

“म लादी न म लम ा न म ला ा न ह शा ा ण थ ।े वीरपु षा ण च

भव , आयु ु षा ण च अ त
े ार स ाथ यथा ुः”8 इ त ह महाभा काराण

भ ण तः। अतः पर राया नव पिरसमा ये श श ायै च ार े म े

ा े च म लमाचर आ काः काराः।

“आशीनम याव ु नदशो वा प त ख


ु ”9 इ त म टाचायवचना म लं ह

वध – पाठके ः आशीव दा कं, गु व देवतानम ारा कं, चक षत

व ु नदशा कं च। च ष
े ु वधमेव म लाचरणं ते, च ु एक वधमेव।

म ल वषयव म लकाय आचरण कारोऽ प वधः– का यकः मान सकः

वा चक े त। य च ार े म लादशनेना प न व समा दशनं त कायेन

मनसा वा म लं कृतं कारे ण इ त म । पर ु म लाचरणे कायेन मनसा च

सह वा वहारः श तरः। एतेन यथा कार पिरचयः वषय ायते तथैव

श श ा अप स व त। य च ार े म लस ऽ
े प न नव समा ः

त व बा ा कृतं म लं न पय मत म । यथा काद य दौ। य

म लाभावेऽ प समा ः त ज ा र यम लसं ारः फलवा इत म , यथा

करणाव ादौ।

कृते तु कारः ीश रान य तः न खल व ा व स


ं नपुरःसरं

चक षत पिरसमा ये श ाचारानु हेण श श ाथ च ादौ वा ापारे ण

म लमाचर त–
8 महा.भा., पृ.सं. – ६१
9 का.द.– १/१४

81
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

“कैव ा ोप नषदं कैव ाथ वबो धनी ।

ा ा े केवल न
े कैव ा ा सीदतु॥” इ त।

तथा ह, कैव ाथ वबो धन कैव ा ोप नषदं ा ा े तेन केवलः कैव ा ा

सीदतु इ त ह अ यः। अथ अयं म ल ोकः व ु नदशा कः नम ारा क ।

“कैव ाथ वबो धनी ” इ त पदेन व ु नदशः कृतः। तथा ह, अनेन न


े कैव ाथः

संबोध य ते। “कैव ा ा सीदतु” इ त पदेन परमा नः तु च न पः नम ारः

व हतः। “एष उ व
े स देवाः”10 इ त त
ु ेः आ नः एव सवदेवता क ावगमा

आ ानुस ाने स त सवदेवानुस ानं स व त, अतः गणेश–सर ादीन देवान

ान दातॄण स ऽ
े प पारमा थकं च नं कृतं कृता ादौ।

४.२.२. उप नष ु उपदेश कारः–

सव ण शा ा ण दशना न च क ठनत ान सरलसुबोधतया उपादेय न


उपदेशनाय का शैल मनुसर । उप नषद शैल च का शैल व

छ ोब पदैः यु ा अनु ासा दश ाल ारस त


ृ ा उपमा पका थ ल ारपु ा

ल लतो चतस वेशचा तरा सादगुणगु ता भव त। यथा– कठ–तै र य–

मु कोप नषदादीन शैल । च रवगाहा ग पा। च ा ा पा।

यथा केनोप नष द चतुथः ख ः, बृहदार कोप नष , कौषीत ुप नष चे ादीन शैल ।

यथा का ं का ास ततया11 उप दश त, यथा वा पुराणा न म तु मुप दश 12

तथैव वेदः भुस ततया13 उप दश त। उप नषद वेदभाग न


े भुस ततया

उपदेश म ा प आपत त। ना सा ा भोरादेश इव आदेशः पर ु स ाः उप नषदः

ायेणा ा यका काः एव स । यथा कठोप नष द यमन चकेतसो पा ान ,


10 बृहदा. – १/४/६
11 का. .– १/२
12 का. .– सु ताथता यव पुराणादी तहासे ः।
13 का. .– भुस तश धानवेदा दशा े ः

82
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

केनोप नष द य ोपा ानं, बृहदार के मै य


े ीया व योः जनकया वल यो संवादः,

मु कोप नष द शौनका रसयोः संवादः चे ादयः। आ ा यका पेण बोधनो ेश ु

सुकुमारमतीनाम प अ त व ेयत अनायासा धगमक नमेव। भा काराः अप

ऊचुः–

“यद त ातं माणैः, य ा तद व ातं शश वषाणक अस ृ ,

तथैदं ा व ात ादसदेवे त म बु ीन ामोहो मा भू द त आ ा यका

आर ते”14 इ त।

आ ा यकायाः योजना रमा ातं– “ व ादान हण व ध दशनाथ च”15 इ त।

कृते तु कैव ोप नष द आ ा यका कमथ इ त चे दी पकाकारे ण उ ते –

“भगवती ु तम तेव सुख तप थ क ना लायन उरर कृ आ ा यका

अवतारय त व ायामा ं जन यतु ।”16 इ त

यथा म बु ं पु मवबोध यतुं माता उदाहरणपुरःसरं कथ

ावय त, त भगवती ु तः परमक णामयी माता इव म बु यः पु ा अवबोधनाय

व ाया आ मु ाद यतुं च आ लायनमाधार कृ आ ा यकामवतारय त।

इयमुप नष न ग ीरग युता अ प तु सरलसुबोध ोब प ा का।

४.२.३. गु पसदन –

“अस दाय व सवशा वद प मूखवदेव उपे णीयः”17 इ त भा काराः।

अ था शा ाथस दायर हत ा त
ु हा न अ त
ु क न च कुव यं मूढः

अ ामोहय त।18 त ा ज ासोः गु पसदन व धः पर राय त तः।

14 केनो., प.भा.– २/३


15 छा ो ो.– ४/१
16 कैव ो.दी., पृ.सं.– ५६
17 भगव.गी.भा. – १३/२
18 त वै

83
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

न नै म का दकमण यथाकालानु ानेन नमल ा ः माता जगतः असारतामनुभूय

त ारणं सारं च ातुं स ु म तमनुसर त। वेदा सारे सु ु तपा दतं कृता

सदान योगी ण
े –

“अयम धकार जनन–मरणा द–संसारानलस ः दी शरा जलरा श इव

उपहारपा णः ो यं न ं गु उपसृ त अनुसर त।”19 इ त।

तथा ह, नदाघम ा ाकमर चसं ा ख ाट 20 यथा श शरतरमधुरजलपिरपूणः

महा दः21 एकमा ं ल ं भव त तथैव जननमरणसंसारच े माणः जनः ता शं

क अनुभव त ा आवत आ ानं मोच यतुं ो यं22 न ं 23 गु मेव

मनोवा ायकम भः सेवते। गु पसदन व धः उप नष द आ ातं–

“त ानाथ स गु मेव भग े

स म ा णः ो यं न ॥”24 इ त।

अ ृ तर प “िर पा णन सेवेत राजानं देवत गु ”25 इ त उप दश त। अतः

स म ा णः एव ग े इ त आदेशः।

कृते आ लायनोऽ प गु पसदन व धमनुसृ एव ाणमुपसमे व

या चतवा । ाऽ प “भ ा गु ं ण ”26 एव उपासनार ः कत ः इ त उप दश त।

देवव ेवा ध ा ा गु ः ण ः इत ीश रान ः। गु रे व ानेन सह श

स क जनय त इ त गुरोः माहा ।

अ अथश ः न अ धकाराथः अ प तु आन य थः। साधनचतु यस न र


19 वे.सा., पृ.सं.– ४२
20 नदाघम ा ाकमर चसं ा ख ाटः दी शराः इ त व नो., पृ.सं – ४७
21 श शरतरमधुरजलपिरपूणः महा दः जलरा शः इ त व नो., पृ.सं – ४७
22 ो य हणं अकामहत ावृ जन योः अ प उपल णाथ ‘य ो योऽवृ जनोऽकामहतः’ (बृ. उ.
४/३/३३) इ त त ु ेः इ त व नो., पृ.सं – ४७
23 करतलामलकव काशा पसमपक इ त सुबो., पृ.सं. – ४७
24 मु को.– १/२/१२
25 महा.भा. – ७/७८८६
26 कैव ो. – १/५

84
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

इ त याव । साधना न न ान व ु ववेकेहामु फलभोग वरागशमा दष स मुमु ु ा न।

एत न रमेव आ लायनः ाणं पिरसमे शा ीयेण व धना स म ा णः

व ज ा सतवा । क श व ा म त चे उ ते आ लायनेन –

“ व विर सदा स ः से मान नगूढा ।

ययाऽ चरा सवपापं पो परा रं पु षं या त व ा ॥”27 इ त।

४.२.४. व ाय करणा न–

व ा पर व ा। णः परमा नो व ा परा व ा। य ा ायामपराण

सव स व ान ानं भव त “येना त
ु ं ु ं भव त अमतं मतम व ातं व ात ”28 “येना रं

पु षं वेद स ”29 चे ाद त
ु ेः। पर ु पर व ायाः सा ा वाचा काशनमश ं

“तदेव ं व नेदं य ददमुपासते”30 इ त त


ु ौ वारं वारं नराकृत ा ।

त ा व ा ा ये उपाया रमाव कमत ा उप दश त आ लायन –

“ ाभ ानयोगादवै ह”31 इ त। ववेकचूडाम णकारोऽ प– “ ाभ ानयोगा

मुमु ोमु े हतू व सा ा तेग ः”32 इ त आह। य प वणमनन न द ासना न

व ा ा ये कारणा न तथाप ाभ ा दसाधना न पर रायामनुमता न। त ा

णा योग याण उ े खः कृतः– ायोगः, भ योगः ानयोग े त। यथा योग याण

कारण ं व ते त ासोऽ प व ाय कारण म त त ा प उपदेशः कृतः।

योगश व वधेषु शा ष
े ु व वधा न नवचना न ा े । यथा योगशा े योगश

स शना प े 33 अ
ु ाय न कारः। गीताय भगवता योगश ब धा अथः उ खतः।

27 कैव ो.– १/१


28 छा ो ो.– ६/१/३
29 मु को.– १/२/१३
30 केनोप.– १/५
31 कैव ो.– १/२
32 ो.सं.– ८६
33 .शा.भा.– २/१/३

85
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

यथा– “योगः कमसु कौशल ”34 , “ स स ोः समो भू ा सम ं योग उ ते”35

इ त। दी पकाय तु श रान न
े योगः स ः इ ु ः। य े न
े काय वधीयते तेन सह

स ः येन मागण स व त स एव योगः। मया अध ा चतुण म प योगान त वणनं

यते–

४.२.४.१. ायोगः–

ायोगं न पय ः ीश रान य त भः ो ं– “ ा आ बु ः”36

इ त। कठोप नष द न चकेतसः ा अप आ बु पेण एव ा ातवा

भगवा श राचायः। अतः अ ा प ता शः एव ायोगः इ ः इ त न ीयते।

व ाय े ायोग माहा ं ुत स । तथा ह, प ा व ा धकारे

एवमधीयते– “य एवमेत य चामी अर े स मुपासते”37 इ त। अ

ाश वणना स े भा े उ माचायण– “ ालवो ये स ं ोपासते

इत ा ेय , स श ण असकृ यु ा ”38 इ त। “यथासाम

ा धगम तब कारणोपा िरत यहेतु ारे ण ा धगमकारण ं तप मानं

वणमनन ाता य र कारणापे ं व या सह एककाय भव त”39 इत

भा वचना ायोग व ा ा ये माहा ं ायते।

भगव ीताय ा य वभागयोगे40 वधानामेव ान स वरणं व ते।

य ा मनु ाः आ नः तमनुभूय त ु ं कायमाचर । ानावा ौ ायाः ाधा ं

वणयता भगवता गीतं– “ ाव भते ानं त रः संयते यः”41 इ त। ा ः एव


34 भगव.गी.– २/५०
35 भगव.गी.– २/४८
36 कैव ो.दी.– १/२
37 बृहदा.– ६/२/१५
38 .शा.भा.– ३/३/३१
39 .शा.भा., सू.सं.– ४/१/१८
40 अ ा.– १७
41 भगव.गी.– ४/३९

86
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

ानं ा ो त। क शः इ त चेदाह– “त रः, गु पसदनादौ अ भयु ः ानल प


ु ाये

ावा ”42 इ त न षः। तृतीया ाये भगवता उ – “ ाव ोऽनसूय ो मु े

तेऽ प कम भः”43 इ त। तथा ह ये मनु ाः परमगुरौ पर पे वासुदव


े े अनसूय ः

ाव ः भव ते अ प धम धम ैः कम भः मु ।े “य े तप स दाने च”44 इ त

ोक ा ानावसरे भा कारे ण नग दतं– “य दानतपआ द कम असा कं वगुणम प

ापूवकं णः अ भधान य योगेण सगुणं सा कं स ा दतं भव त।”45 इ त।

ावतः उ ष ापय त भगवा –

“यो गनाम प सवष म तेना रा ना।

ावा जते यो म स मे यु तमो मतः॥”46 इ त।

अतः ानावा ौ ायोग मह म ं वतते।

४.२.४.२. भ योगः–

भजनं भ ः इ त गीताभा कारः। तमेव अनुसर श रान य तः भ ं

व शन – “भ ः भजनं तदेकता यबु ः”47 इ त। तथा ह, य भ ः सवदा त

एव वणमनन न द ासनं कत । ीम ागवते नवधा भ ः व णता–

“ वणं क तनं व ोः रणं पादसेवन ।

अचनं व नं दा ं स मा नवेदन ॥”48 इ त।

एतेषु एक ा प अह नशमनु ानं मो ाय क ते। तथा ह, केवलं वणेन पर ,

क तनेन कदेवः, रणेन ादः, व नया अ ू रः, अचनेन पृथुः, पादसेवनेन ल ीः,

42 भगव.गी.भा.– ४/३९
43 भगव.गी.– ३/३१
44 भगव.गी.– १७/२७
45 भगव.गी.भा., ो.सं.– १७/२७
46 भगव.गी.– ६/४७
47 कैव ो.दी.– १/२
48 भागव.– ७/५/२३

87
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

दा ेन हनुमा , मै ा अजुनः, आ नवेदनेन ब लः परमपदभाजः स ाताः। महाराजः

अ र षः नवधा भ मेव जीवने न पय व प


ु दं ा वा । ीम गव ीताय

भगवता गीत – “भ ा माम भजाना त”49 इ त। अथ भ पूवकमाराधनेन एव

भगव दं ा ुं श ते। गीतायाम प नव कारकाणाम प भ ना उ े खः ा ते।

भ योगा ाये भ ल ण न पणपूवकं भ योगं स गेव उप द वा गीताया ।

मेव तेन नग दतं–

“ये तु सव ण कम ण म य स म राः।

अन न
े ैव योगेन म ाय उपासते॥

तेषामहं समु त मृ स
ु ंसारसागरा ।

भवा म न चरा ाथ म ावे शतचेतसा ॥”50 इ त।

तथा ह, ये भ ाः सव ण कम ण भगव त सम तमेव अह नशमनु र ः

स ादय , भगवा तानेव संसारसागरा समु र त। भ ल णं न पय भगवा

आह भगव ीताय सवभूतानाम े ा, नरहंकार , स ु ः, योगी, राग ेष वह नः,

भा भपिर ागी, तती ावा , भगव ानरतः, अ नकेतः रम तः एव भगवतः यः

भ ः भव त।51

ननु भगव ा ये भ र भचािरणी अ ।ु ान ा ये ानमेव आव कं न

तु भ ः इ त चे ते भगवा ीकृ ः उपदेशकाले परमा ा पेण एव उप द वा

“मामेकं शरणं ज”52 इ त भगवदभय “मा एकं सव ानं समं सवभूत ई र

अ ुतं गभज जरामरणव जत अहमेवे व


े मेकं शरणं ज”53 इ त भा ो ा ।

अतः ता न वचना न यथा भगव ा ये अ े त तथैव पर ा ये अ प। क , य प


49 भगव.गी.– १८/५५
50 भगव.गी.– १२/६–७
51 भगव.गी.– १२/१३–१८
52 भगव.गी.– १८/६६
53 भगव.गी.भा.– १८/६६

88
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

भ श न
े आत ैव हणं सव ते पर ु ानयु ा भ रे व सव तशायी भव त।

तथा ह भगवता गीतं–

“चतु वधा भज े म जनाः सुकृ तनोऽजुन।

आत ज ासुरथ थ ानी च भरतषभ॥”54 इ त।

४.२.४.३. ानयोगः–

वण–मनन– न द ासनेषु षु ा प
ु ायेषु नद ासन ानयोगे

अ भ वः इ त व ुं श ते। “ओ इ त एतेन एव अ रे ण परं पु ष अभ ायीत”55

इ ा द ु त भः ानयोग ा प
ु ाय ं सू ते। ानल णमु ं भा कारे ण–

“श ा द ो वषये ः ो ादी न करणा न मन स उपसं , मन त


े यतिर

एका तया य च नं त ान ”56 इ त। तथा ह, एका ण


े मनसा आ त

च नमेव ानयोगः। ानयोग ा ौ उपाय ा गीताय ान ान–

कालोपवेशना दवषयाः वशदेन उ खताः।57 ाना ान माहा ं ौ त–

“ य
े ो ह ानम ासा ाना ानं व श ते।”58 इ त। कृते कैव ोप नष द

तीकोपासनवणन स े 59 ानयोग वणनं कृत । ानयोग फलमु ं –

“यथा सुवण पटु पाकशो धतं ा मलं ा गुणं समृ त।

तथा मनः स रज मोमलं ानेन सं समे त त ॥”60 इ त।

तथा ह, पटु पाकशो धत सुवण यथा मलापसारणपूवकमौ ं पुनरागतं

भव त तथैव नर र प ानेन मनसः स –रज मो पमा ल मपसरणा

54 भगव.गी.– ७/१६
55 ो. – ५/५
56 भगव.गी.भा.– १३/२४
57 भगव.गी.– ६/१०
58 भगव.गी.– १२/१२
59 कैव ो.– १/११
60 व.चू.– ३६१

89
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

मनोप हतजीवचैत ं पत ा ो त।

४.२.४.४. स ासयोगः–

ानावा ौ स ासयोग एव श तरः मागः। “ ास इ त ह

परः”61 इ त त
ु ेः परमा ानल ण ा स ासो इत उ ते। मु कोप नष द

इहामु फलभोग असार ानपूवकं स ास हण नदशः ते–

“पर लोका म चता ा णो नवदमाया ा कृतः कृतेन।”62 इ त।

गीताय “स ासः कमयोग े सकरावुभौ”63 इ त स


नः य ास नः य
े सकर ं

ो ते। कृते कैव ोप नष प ान ा ौ स ास करण ं ो ते–

“न कमणा न जया धनेन ागेनैके अमृत मान ः।”64 इ त।

तथा ह, न ौतैः ातः वा कम भः न वा पु न


ै वा दैवेन मानुषेण वा व ेन

अमृत अमरणधम ं ा ुं श ते। केवलं ागेनैव न खल ौत ातकमपिर ागेन

परमहंसा म पेण एव अमृत ं ा ते।

४.२.५.उपासना वचारः–

४.२.५.१.उपासनार ः–

उपपूवक आ –धातोः यु – ये ततः टा प उपासनाश उ ः।उप

समीपे आ ते ीयते अनेन अनया वा इ त ु व अ यते। अ ाथ नकटे

अव ान । तैलधाराव अख मानसवृ ारा उपा च नमेव उपासनाश

पयव सतोऽथः। उपासनं नाम समान य वाहकरण 65 इत भा काराः।

61 नारदी. – २/७८
62 मु को.– १/२/१२
63 भगव.गी.– ५/२
64 कैव ो.– १/३
65 .शा.भा.– ४/१/६/७

90
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

त च वण–मनन– न द ासनपूवकमनु े य , मै य
े ी ा णे “आ ा वा अरे

”66 इत दशनमनू त ाधन न


े “ ोत ो म ो नद ा सत ः”67

इत वणादीन वधाना । सा ा ारे वण–मनन– न द ासनसं ृ तं मन एव

कारणं भव त “मनसैवानु ”68 इ ाद त


ु ेः। व त
ु ु नद ासन पमुपासनं

सा ा ारे सा ा ारणं त ल न त ा “ते ानयोगानुगताः

अप देवा श ं गुणै नगूढा ”69 इ ाद त


ु े । नद ासने मननं हेतुः

मननाभावेऽथदा भावेन त षयक न द ासनास वा । मनने च वणं हेतुः,

शा ानाभावेन ु थ वषयक न यानुकूलमननाभावा । अतः सा ा ारे

वणमनने सहकािरकारणे भवतः। उपासनाया आसन ाना दकानाम प माहा ं

वतते। कैव ोप नष द णा आ लायनं यो ा धकािरणं त वणादीनामुपदेशं वनैव

आसन ाना दकान माहा ं ाधा न


े क तत । तथा ह–

“ व व देशे च सुखासन ः चः सम ीव शरःशर रः।

अ ा म ः सकले या ण न भ ा गु ं ण ॥”70 इ त।

व व देशः एका देशः चकारा अ ाकुलकालोऽ प इ त ीकृतः कृता।

जनसंस द न ह मनसः र करणं स व त। मनसः अ र े समान य वाहः नैव

स व त। अतः य द श देशे काले वा मनसः एका ता स वत त व


ै ोपासना नदशः

“मनोनुकूले न तु च ुपीडने गुहा नवाता यणे योजये ”71 इ मनोनुकूले इ त

वणा । गीताय भगवा उ म ान वषये आह–

66 बृहदा.– २ । ४ । ५
67 बृहदा.– २ । ४ । ५
68 बृहदा.– ४ । ४ । १९
69 ेता .– १/३
70 कैव ो.– १/५
71 ेता .– २/१०

91
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

“योगी यु ीत सततमा ानं रह स तः।

एकाक यत च ा ा नराशीरपिर हः॥”72 इ त।

तथा ह, योगी सवदा एकाक रह स एव उपासनं कुय ।

आसन उपासना तया त यमं करो त “सुखासन ः चः सम ीव शरःशर रः”

इ त। अ ाथः कृता एवमु खतः– “सुखमनु ेगकरं दभ ासनं सुखासनं

त ं ती त सुखासन ः। चः ब हर ःशैचवा । समाना न ीवा च शर

शर रं च य सः सम ीव शरःशर रः ऋजुकायः प का ासन ः”73 इ त। अतः

कृता योगदशनो ाना आसनानामेव हणं कृत । योगसू े आसनपिरभाषामाह

भगवा पत लः– “ रसुखमासन ” इ त। तथा ह, ना ायासेन ना प शै थ न


उपवेशनाव ा, य दशाय सुखमेव अनुभूयते सा दशा एव आसनपदभा ।

आसन वषये गीतायामाह–

समं काय शरो ीवं धारय चलं रः।

स े ना सका ं ं दश ानवलोकय ॥”74

तथा ह, कायः शरः ीवा च ऋजुद व समं धारय अचलः रः भू ा

ं ना सका ं ा इव75 द ु पाता र हततया एव ात ः। कमथमासीन एव

उपा सत म त वषये भा कार आह–

“न च त ग तः धावतः वा स व त, ग ादीन च व ेपक ा । त तः

अ प देहधारणे ापृतं मनः न सू व ु नर ण मं भव त। शयान अप

अक ा एव न या अ भभूयते। आसीन तु एवंजातीयकः भूया दोषः

सुपिरहरः इ त स वत त उपासन ”76 इ त।


72 भगव.गी.– ६/१०
73 कैव ो.दी.– १/५
74 भगव.गी.– ६/१३
75 इवश ो ो ः। न ह ना सका स े ण मह व ध त – भगव.गी.भा.– ६/१३
76 .शा.भा.– ४/१/७, पृ.सं.– ६२–६३

92
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

चश ब हर ःशौचवा इ थ तपादय त दी पकाकारः। योगसू ाण

भा कारोऽ प “त शौचं मृ ला दज नतं मे ा वहरणा द च बा । आ रं

च मलानामा ालन ।”77 इत बा ा रं शौचमेव अ भ ै त। पर ु गीताय

बा ा रशौचेैः समं ानशौचम प ो –

“ चौ देशे त ा रमासनमा नः।

ना ु तं ना तनीचं चैलाजनकुशो र ॥”78 इ त।

अ चौ देशे इ अथ न पण स े भा कारा आ ः– “ चौ े वव े

भावतः सं ारतो वा देशे ाने”79 इ त। ान अ णं त


ू े– ना ु तं ना ु ं

ना तनीचं वा ा य च मेण कुशा जनव ाणामासनं ा ता शं ानमेव उपसनायै

यु म त। भा कारा अ प इदमेव ोकमु र ान न पण वषये। ता शे ाने

एव शमदमस हतः परमहंसल णसम तः स गु ं भ ा ण एव उपासनार ः

कुय ।

४.२.५.२. उपासना वषयः

उपासना न नाम सगुण वषयकमानस ापार पा ण शा व ादी न इ त

वेदा सारे ो । एतेन ल णेन सगुण नगुणभेदन


े णः ैव म कृत । क ,

उपासना एका मानसी या न तु बा ा, ाना ैषा पृथ , ान या क ाभावा ।

श रभगव ादैः छा ो ोप नष ा भू मकाय सु ा ो मुपासन वषये – “उपासनं

तु यथाशा सम पतं क दाल नमुपादाय त समान च वृ स ानकरणं

त ल ण यान र ”80 इ त। अतः उपासनाथ क आधारः आव क

77 ासभा – २/३२
78 भगव.गी.– ६/११
79 भगव.गी.भा., ो.सं.– ६/११
80 उप नष ा , तीयः ख ः, पृ.सं.– ५

93
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

एव। मो ा ये य प “अ च म मन पं शवं शा ममृतं यो न ”81

इ ा दना नगुण णः उपासनमेव कत इत न दश त तथा प ाथ मकदशाय

णः उपासन उपासकेन नैव स व त। त ा सगुण ोपासन ारे णैव

नगुण ोपासन उपासकेन वधात । अ धकािरभेदन


े स दायभेदन
े च उपासना न

भ ।े वेदा स दाये ममु थ व ा ा ये च केषा न उपासनान हणं कृत ।

यथा–

४.२.५.२.१. कम ोपासन –

ौत ातकम ान सं ारक न
े वधीयमाना उपासना कम ोपासना।

यथा– ातकम ण देवपूजायै कलसादौ देवता ानं पूजा ये व हतं

ान े त। तथा ह, अ कलसादौ देवता ानं देवपूजाकमणः अ न


े यते।

तथा च दशपूणमासय प ौतकम ण आ ावे ण पकम कम ोपासना।

तथा ह, दशपूणमासय े ‘प वे तमा ं भव त’ इ त उप यागा आ

सं ारकमवे णं व हत । त कम ण यजमानप ी घृतपूण ा लक ह े गृह ा

त प त। तेन घृत सं ारो जायते। तेनैव सं ृ तघृतेन व द


ु व
े तायै आ तः

दीयते। अ यजमानप ा घृत ैव सं ारः जायते। इयमेव कम ोपासना।

उपासनासु कम ोपासना ाथ मकोपासना।

४.२.५.२.२. तीकोपासन –

तीक ल णवणना स े भामतीकार आह– “य आ या रे

आ या र य ेपः सः तीकः”82 इ त। वैष यक ायमालाकार –


ु “अना व ुन

देवता ा सं ृ उपा माना न तीका न”83 इ त। तीकमा उपासनमेव

81 कैव ो.– १/६


82 .सू.– ४/३/१५, भा.
83 वै. ा., सू.सं.– ३/३/३४

94
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

तीकोपासन । लौ ककपदाथ बलवासना क सकलवासनापिर ागेन ण च

वेशास वा त ु लौ ककव ुच नं तीकोपासन । णः ओकार प णवः े ः

तीकः। त त
ु यः– “सव वेदा य दमामन ....त े पदं सं हेण वी ो म े ”84

“एत ेवा रं ”85 “एतदाल नं े ं ...”86 “ओ म े द रमु ीथमुपासीत”87


इ ा ाः। त त
ृ यः– “ओ म क
े ा रं ”88 “अ रं परमं”89 “ओं त दत

नदशो ण वधः ृ ः”90 इ


त ा ाः। मह षपत लना “त वाचकः णवः”91 इ त

सा ा ई र णवयोः वा वाचकस ः अ कृतः। कैव ोप नष द अधमा धकािरण

कृते सा ा णः उपासनासाम तीकोपासनायाः उपदेशः कृतः–

“आ ानमर णं कृ ा णवं चो रार ण ।

ान नमथना ासा ापं दह त प तः॥”92 इ त।

तथा ह, यथा अर ोः घषणेन अ ु भव त तथैव अधरार ण प आ नः

उ रार ण प णव च वारं वारं सव कोऽहम ीत नमथनेन उ न


“अहं ा ी” त ाना ना प तः सव पापं दह त इ त दी पकाकारः। न केवलं

कैव ोप नष द अ ासु उप नष प तीकोपासनायाः उपदेशः ते। तथा ह

मु कोप नष द–

“तदेतद रं स ाण वा नः।

तदेत ं तदमृतं त े ं सो व ॥

धनुगृह ौप नषदं महा ं शरं पासा न शतं स यीत।


84 कठोप.– १/२/१५
85 कठोप.– १/२/१६
86 कठोप.– १/२/१७
87 छा ो ो.– १/१/१
88 भगव.गी.– ८/१३
89 भगव.गी.– ८/३
90 भगव.गी.– १७/२३
91 पात.यो.सू.– १/२७
92 कैव ो.– १/११

95
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

आय त ावगतेन चेतसा ल ं तदेवा रं सो व ॥

णवो धनुः शरो ा ा त मु ते।

अ म ेन वे ं शरव यो भवे ॥”93 इ त।

कठोप नष द शर र पकेण सु ु न पतं तीकोपासन –

“आ ानं र थनं व शर रं रथमेव तु।

बु ं तु सार थं व मनः हमेव च॥

इ या ण हयाना वषय ष
े ु गोचरा ।

आ े यमनोयु ं भो े ा मनी षणः॥”94 इ त।

अ द
े मवधेयं य तीकेषु सा ा न यो ना प
ु ासन तीक ाधा ा ।95

ननु तीकोपासन ले कं ण तीक ः उत तीके िर त चे ते

“ ष ”96 इ त। तथा ह, तीके एव ः कत ा णः उ ष । यथा

राज ः अमा े यते त द ा प बो ।

४.२.५.२.३. स पासन –

“अ ाल न तर ारे ण उ ृ व भेद ानं स ”97 इ त भा र भाकारः।

अपकृ े व ु न आल ने सामा न
े केन च उ ृ व न
ु ः स ादनं स पासन इत

क ते। उपासनकाले आल न तर ारपूवकमारो धानतया च नं यते।

यथा “अन ं वै मनोऽन ा व देवा”98 इ त ले आल न जड प मनसः

व देवैः सह अ भ पेण च नं यते। अ आल ना मनसः उ ृ ाः व देवाः।

93 मु को.– २/२/२–४
94 कठोप.– १/३/३–४
95 न तु तीकेषु तु अ , तीक धान ा उपासन – .शा.भा., सू.सं.– ४/३/१५,
पृ.सं.– ८९०
96 सू.सं.– ४/१/५
97 .शा.भा , भा र भा, सू.सं.– १/१/४, पृ.सं.– ७६
98 बृहदा.– ३/१/९

96
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

मनः वृ भेदन
े अन म त मनसः आन ं स मेव। मनसः उ ृ ाः व देवा अ प

अन ाः इ त गृ ते। एवमान सा ा व देवा एव मन इ त मन स व देवा आरो

योपा ः सा स पासना। अन वृ म त मन स अ पिरमाणे आल ने व ेष

देवान महतामन सा न
े उपासनं तेन अन फल ा ः भव त “अन मेव स तेन

लोकं जय त”99 इ त त
ु ेः।

४.२.५.२.४. अहं होपासन –

अ तीकाल ना उपासना अहं होपासना। उपा प ाभेदन


े च न

अहं होपासन ल ण । त जीवः आ ान ई रा भ पेण च य त। यदा जीवः

आ ान ई र पेण च य त तदा जीवः धानः वशे ः ई र अ धानः वशेषणः

भव त। यदा तु ई र अहं न
े च नं तदा ई रः धानः उपासकः जीवः अ धानः।

एवमुपा ोपासकयोः वशे वशेषणभावावगा ह तहार ानेन एव अहं होपासनं यते।

एव “अहं ा ”100 “एष त आ ा सव रः”101 चे व


े ं वेदा वा ान आ न
े ैव

ई रं ाहय । अ उपासने जीवश न


े न देहे या दयु ः संसािर धम व ः

चेतनः बो ः अप तु देहे या ध ान सा चैत शः। ई रश न


े च

अपहतपा ा ा दगुण व श चैत ः102 बो ः इत व ाभरणकारः।103

एवं जीवसा परमे रयोः अभेद च नमेव अहं होपासन । एवमुपासने

ई र न ापहतपा ा ा दगुणान जीवसा ण य


े ा जीव उ ृ ं स ा ते।

पर ु जीवगतसंसािर ा दधम णामी रे न गत ा ई र नकृ ं न स ा ते।

99 बृहदा.– ३/१/९
100 बृहदा.– १/४/१०
101 बृहदा.– ३/४/१
102 छा ो ो.– ८/१/५
103 अ ैतान बोधे ः ( च लासः)

97
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

४.२.६. ल ण वचारः–

ल ण वचारपूवकं ल नदशः स दाय स ः। ल ण माणा व ुस ः

इ त दाश नकाः। त वधं ह ल णं– पल णं तट ल ण । सवषु

त तपादक ष
े ु णः वधमेव ल णं तपा दत । तद मेण तपा ते–

४.२.६.१. पल ण –

पल णवणना स े पिरभाषाकार आह– “ पमेव ल णं

पल ण ”104 इ त। णः प वषये “अ म वहायम ा मल ण ”105 , “न

त च ुग त न वा त नो मनः”106 “न च ुषा गृ ते ना प वाचा”107 चे ा ाः


ु यः य प व े तथा प लोक हतकािरणी क णामयी ु तः कथ णः

प न पणं कृतवती ”स ं ानमन ं ”108 “आन ो ेत जाना ”109

चे ा दवा ैः। ववेकचूडामणौ णः ल णमु ं –

“स ं ानमन ं व ं परं तः स ।

न ान क
ै रसं ग भ ं नर रं जय त॥”110 इ त।

णः स ं “त ं स आ ा”111 “स यो हैतं मह ं थमजं वेद

स ं ”112 “यः स न
े ा तवद त सोऽहं भगवः स न
े ा तवदानी त स ं व

व ज ा सत मत स ं भगवो व ज ास इ त”113 “त ह वा एत णो नाम

104 वेदा.प., पृ.सं.–२५९


105 मा ू ो.– ७
106 केनोप.– १/१/३
107 मु को.– ३/१/८
108 तै र यो.– २/१/१
109 तै र यो.– ३/६/१
110 ो.सं.– २२५
111 छा ो ो.– ६/१४/३
112 बृहदा.– ५/४/१
113 छा ो ो.– ७/१६/१

98
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

स म त”114 चे त ु त भः वारं वारं ीकृत । ु तवचनमनु व ार ा म भः

कृताय प द णः स ं तपा दतं–

“अपनीतेषु मूतषु मूत श ते वय ।

श ेषु बा धते े श ते य देव त ॥”115 इ त।

तथा ह, षु काले षु अबा धत मेव स मत स दाये स ः।

यथा मूतषु गृहा रे षु घटा दषु अपनीतेषु गृहा द ो नःसािरतेषु स ु यथा

अपनेतुमश माकाशमेवाव श ते, त तिर े षु मूत मूतषु देहे या दषु

नराकतुमश ेषु नराकरण ु त भः नराकृतेषु स ु सव नराकरणसा न


े यो

बोधोऽव श ते स एव बाधर हत आ ा। तीयमान सव ाप नषेधे न

क दवभा स ते इ त श ायामु ते ‘न क ’ इ तश न
े य ैत मु ते, तदेव

त इ थः।

ववेकचूडामणौ ीश राचायपादा –

“मृ ाय सकलं घटा द सततं मृ ा मेवा हतं

त स नतं सदा क मदं स ा मेवा खल ।

य ा ा सतः परं कम प त ं स आ ा यं

त ा त मस शा ममलं ा यं य पर ॥”116 इ त।

णः ानमय ं “यः सव ः सव व ानमयं तपः। त ादेत ...”117

“तद रं वेदयते य ु सो स सव ः सवमेवा वशे त।”118 “एष सव र एष

सव एषोऽ य ष
े यो नः सव भवा यौ ह भूताना ।”119 इ ा द ु त भः

114 छा ो ो.– ८/३/४


115 ो.सं.– ३/३०
116 ो.सं.– २५१
117 मु को.– १/१/९
118 ो. – ४/१०
119 मा ू ो. – ६

99
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

असकृ तपा दत । तदेवानु प दशीकारै र प तपा दत –

“स वे वे ं त व ना ा वे दता।

व दता व दता त थ
ृ ोध पक ॥”120 इ त।

तथा ह, स आ ा य े ं त व वे । येन सा चैत पेण आ ना इदं सव

जातं ायते, तं अ न
े केन सा भूतेन जडेन ातुं श ते। अतः त आ नो वे दता

ाता अ ो ना णः व दता व दता वल ण ा , बोध प ा । जग त

य टा दल णे वषये ानम त त घटा द वषय अनादरणे कृते

स त य ोधमा ं सव ानु ूतं य ु रणम तदेव इ व


े ं पं ानमेव ावग तः

इ थः।

ववेकचूडामणौ –

“सव येनानुभूय े यः यं नानुभूयते।

तमा ानं वे दतारं व बु ा सुसू या॥”121 इ त।

णः आन “इदं मह त
ू मन मपारं व ानघन एव”122 “ न ं वभुं

सवगतं सुसू ”ं 123 “सव त


े ”124 चे तवचनैः उप नष वारं वारं तपादय त।

प दशीकारोऽ प ाप न सव तपादना ेशकालव क


ु ृ तपिर े दरा ह ं

णः वधम प आन म प
ु ेत मत तपादय त। व त
ु ु पिर े दहेतून

देशकाला व न
ू मायया क त ा ग वनगरा द भगगन ेव देशा द भः कृतः

पारमा थकः पिर े दो ण नैव स व त। तथा ह–

“स ा प ा ेशतोऽ ो न ा ा प कालतः।

न व त
ु ोऽ प साव ादान ं ण धा॥
120 ो.सं.– ३/१८
121 ो.सं.– २१४
122 बृहदा.– २/४/१२
123 मु को.– १/१/६
124 मा ू ो.– ३

100
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

देशकाला व न
ू क त ा मायया।

न देशा दकृतोऽ ोऽ ान ं ु टं ततः॥”125 इ त।

णः आन प “आन ं णो व ा बभे त कुत न”126

“ व ानमान ं ”127 चे ा द भः ु तवा ैः तपा ते।

ववेकचूडामणौ आ नः अख ान ं तपा ते–

“अख ान मा ानं व ाय पतः।

कम क वा हेतोदहं पु ात त व ॥”128 इ त।

ननु स दान ान णः प े तेष ध म ं स त न तु धम । यः धम

न सः धमः भ वतुमह त। अतः तेष ल ण ं न स ते असाधारणधम ल ण ा

धमध मणोः पसा ाभावा इ त चे ते प पा दकाकारे ण प पादाचायण –

“आन ो ानुभवो न ेत स धम ः।

अपृथ ऽ
े प चैत ा पृथ गवावभास ।े ”129 इ त।

एवं पतः स दान प अ य इत स ।

४.२.६.२. तट ल ण –

तट ल ण ल णमु ं पिरभाषाय – “याव कालमनव त े सत

य ाव क ”130 इ त। तथा ह, ल ं याव ालं त त ताव तेन सह ा

य अ े ो वशेषय त त ट ल ण । यथा पृ थ ाः ग व । परमाणुदशाय

महा लयादन रं च पृ थ ग व ंय पन त त तथा प सः ग ः पृ थवी अ े ो

े ो ावतय त। त ा ग व ं पृ थ ाः तट ल ण । णः तट ल णमु ं
125 ो.सं.– ३/३५–३६
126 तै र यो.– २/९/१
127 बृहदा.– ३/९/२८
128 ो.सं.– ४१७
129 वे.प., पृ.सं.– २६१
130 वे.प., पृ.सं.– २६२

101
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

ु त भः– “यतो वा इमा न भूता न जाय ,े येन जाता न जीव ,य य भसं वश ,

त व ज ास , त ”131 “सोऽकामयत ब जायेय”132 “त नोऽकु ते”133

चे त। कृते कैव ोप नष प “आधारमान मख बोधं य यं या त पुर यं च”134

इत ण एव लयः इ त तपादय त। तथा च–

”एत ा ायते ाणो मनः सव या ण च।

खं वायु तरापः पृ थवी व धािरणी॥”135

इ नेन णः सवषामु ं वणय त।

पारमा थकदशाय जगतः म ा स ा ण क तजगतः कतृ ं

परमाथतः नैव त त, तथा प ावहािरकदशाय ल ण मदं सव ो े ो

ावतय त त ा जग ा दकारण ं णः तट ल ण । कारण कतृ ।

णः जग ारण ं “ज ा यतः”136 “शा यो न ा ”137 चे ा द भः सू ःै

सम थत । अ जगतो ज तलयेषु क
े ं कारण । तथा च ज हेतु ं

तहेतु ं लयहेतु ं वा ल ण य । अ माण न


े बादरायणसू ा ण यथा-

“अ ा चराचर हणा ”138 “अ म पदेशा ”139 “ ु ा ायतनं श ा ”140

चे ा दसू भा ष
े ु णः चराचरकतृ संहािर ा य म ायतन ा दधम ः

उ ाः। त क
े धम ल णमुपा । वेदा पिरभाषाकार

धमराजा र नये णः नव वधा न तट ल णा न। तथा ह, तेन

131 तै र यो.– ३/१


132 तै र यो.– २/६/१
133 बृहदा.– २/१/१
134 कैव ो.– १/१४
135 मु को.– २/१/३
136 .सू., सू.सं.– १/२/१
137 .सू., सू.सं.– १/३/१
138 .सू., सू.सं.– १/२/९
139 .सू., सू.सं.– १/९/२०
140 .सू., सू.सं.– १/३/१

102
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

कतृ जग पादानगोचरापरो ान चक ष कृ तम म कृत । ई र

जग पादानगोचरापरो ानस ावे “यः सव ः सव व ानमयं तपः। त ादेत

नाम पम जायते”141 इ त ु तम न । जग क ष स ावे च “सोऽकामयत ब

जायेय”142 इ ा द ु तम न । जग ृ तौ च “त नोऽकु ते”143 इ ा द ु तः माण ।

अ ान– चक ष –कृतीनाम तमगभल ण तयं वव त । त षु ल णेषु एव

ज – त–लयाना अ तम ैव वेशः। तेन नव वधा न ल णा न स ।े

कृते कैव ोप नष द क शं य
े मत णः पल णं

तट ल णमत वधम प च तपादय त–

“ ु र कं वरजं व ं वच म े वशदं वशोक ।

अच म मन पं शवं शा ममृतं यो न ॥

तमा दम ा वह नमेकं वभुं चदान म पम त


ु ।

उमासहायं परमे रं भुं लोचनं नीलक ं शा ।

ा ा मु नग त भूतयो नं सम सा ं तमसः पर ा ॥”144 इ त।

कृते ोक ये वरजं व ं वशदं वशोक अच अ

अन पं शवं शा अमृतं यो न आ दम ा वह न एकं वभुं चदान

अ प अ त
ू ं चे त पदैः णः पमेव तपा दतं भव त। त उमासहायं परमे रं

भुं लोचनं नीलक ं शा चे त पदैः णः तट ल णमेव तपा दत ।

141 मु को.– १/१/९


142 तै र य.– २/६/१
143 बृहदा.– १/२/१
144 कैव ो.– १/६–७

103
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

४.२.६.३. णः कारण ं सव क –

मायोप हतं चैत ं प कारण इ त माया पवणनावसरे तपा दत ।

कारण काय पेण पिरवतने पिरणामवादः ववतवाद े त मत ै व ं व ते दाश नकेषु।

त पिरणाम ल णं ो ं – “सत तोऽ था था वकार इ ु ीिरतः”145 इ त।


तथा ह, व न
ु ः यथाथतः पं पिर पा र ा ः पिरणामः, यथा–

द ध पेण पिरवतन । ववत ल णमु ं – “अत तोऽ था था ववत इ ु ा तः”146


इ त। तथा ह, व न
ु ः पापिर ागेन पा रे ण म ा ती तः ववतः, यथा–

अ कारा ददोषवशा र ोः सप कारे ण ती तः। यथा वा समु जलराशेः चा ा

फेन पेण ती तः। पर णः जग ृ ौ ववतवादः वेदा भः अ यते। ननु

न ान पचैत पा णः कथ अन ा ा ानाचैत प जगतः

सृ ः अ वल ण ा इ त चे ते–

“यथोणना भः सृजते गृ ते च यथा पृ थ ामोषधयः स व ।

यथा सतः पु षा े शलोमा न तथा रा वतीह व ॥”147 इ त।

तथा ह, यथा लोके चेतनः ताक टः अचैत ं त ज


ु ातं सारय त, यथा

अचैत ा चैत पा काः ओषधयः जाय ,े यथा वा चैत ा पु षशर रा

जडा का न केशलोमा न जाय े तथैव चैत ा अ रा जड प सृ ः। व त


ु ः

नायम ः वल णधम व श ः णः स ाल ण आकाशा दषु अनुवत ा ।

भा कारे ण वल ण ा धकरणे “ ते तु”148 “अस द त चे तषेधमा ा ”149

चे इदं त ं स णत ।

145 वे.सा., पृ.सं.– १३६


146 वे.सा., पृ.सं.– १३६
147 मु को.– १/१/७
148 .शा.भा., सू.सं.–२/१/७
149 .शा.भा., सू.सं.– २/१/८

104
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

त चैत ं प क शं कारण म त उ ते– उपादानं न म कारण ।

लोके ह काय उपादान न म कारणयोः भेदः व ते। यथा घट पकाय त मृ का

उपादानकारणं, कुलाल न म कारण । एक ैव वधकारण ं कथं स ते इ त

उ ते वेदा सारे उदाहरणपुरःसरं –

“श यवद ानोप हतं चैत ं धानतया न म ं, ोपा ध धानतया उपादानं

च भव त। यथा ता त क
ु ाय त धानतया न म ,ं शर र धानतया

उपादानं च भव त।”150 इ त।

ु ा णः उपादान ं नम वधम प कारण ं

ी यते। तथा ह– “उत त आदेशम ा ः येन अ त


ु ं त
ु ं भव त, अमतं मतं

भव त, अ व ातं व ातं भव त”151 इ ाद त ा त


ु ीन , “यथा सो , एकेन मृ न

सव मृ यं व ातं ा , वाचार णं वकारः नामधेयं मृ का इ व


े स ”152

इ ाद ा ु त भः अ वरोधा णः जगतः उपादान ं स त। यथा घट

मृ य ा मृ का ाने घट ानं भव त तथैव जगतः ोपादान ा एक ैव णः

ाने जगतः ानं भव त इ थः। क , “ब जायेय”153 इ ब भवना भधान

उपादान ं ग ते। “सव ण ह वै इमा म भूता न आकाशादेव समु े आकाशं त

अ ं य ”154 इ आकाशा आकाशे एव लयदशना त उपादान ं

स त। लोके ह य य ा उ ते य च ल यते त काय उपादानकारणं

भव त, यथा पृ थ यवादयः उ े त व
े न इ त यवादीन पृ थवी

उपादानकारण । कृते कैव ोप नष प “एत ा ायते ाणो मनः सव या ण च”155

150 वे.सा., पृ.सं.– ७७


151 छा ो ो.– ६/१/२
152 छा ो ो.– ६/१/४
153 तै र यो.– २/६/१
154 छा ो ो.– १/९/१
155 कैव ो.– १५

105
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

इत ु ा णः उ व ानेन “य यं या त पुर यं च”156 इ त ु ा च त व


लय ानेन णः उपादान ं तपा दत म त व ायते। “स अभव न ं च

अन ं च”157 इ द त
ु ौ णः कायव ु पेण पिरणमनं य
ू ते। “कत र ईशं पु षं

यो न ”158 “य त
ू यो नं पिरप धीराः”159 चे ा द ु तषु णः यो नश न


ु ा योनेः ओष धवन तीन पृ थवी इव उपादानकारण ा णः उपादानकारण ं

स ।

णः न म कारण ं “स ई च े ”160 “सः ाण असृजत”161 “सः अकामयत

ब जायेय”162 “ यमकु त”163 चे त ु त भः स । शार रकमीम साय

कृ धकरणे “ कृ त त ा ा ानुपरोधा ”164 “अ भ ोपदेशा ”165

“सा ा ोभया ाना ”166 “आ कृतेः पिरमाणा ”167 चे त ाय ा ानावसरे

ीश राचायण णः उपादान ं न म तपा दत ।

व त
ु ः णः उपादान स े सव कता अ प स ा। “तदेत अपूव

अनपर अन र अबा ”168 “सव ख दं ”169 “स एव अध ा , स उपिर ा ,

सः प ा , सः पुर ा .....सः एव इदं सव ”170 “ व


ै इदं अमृतं पुर ा ”171

156 कैव ो.– १४


157 तै र यो.– २/६
158 मु को.– ३/१/३
159 मु को.– १/१/६
160 ो.– ६/३
161 ो.– ६/४
162 तै र यो.– २/६
163 तै र यो.– २/७
164 सू.सं.– १/४/२३
165 सू.सं.– १/४/२४
166 सू.सं.– १/४/२५
167 सू.सं.– १/४/२६
168 बृहदा.– २/५/१९
169 छा ो ो.– ३/१४/१
170 छा ो ो– ७/२५/१
171 मु को.– २/२/११

106
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

चे त ु त भः णः सव क ं तपा दत ।

“मया तत मदं सव जगद मू तना।

म ा न सवभूता न न चाहं ते व तः॥”172 इ त

एता श ृ ा अ प भगवता कृ न
े णः सव क ं तपा दत । णः

सव क ं ववेकचूडामणौ तपा दतं–

“येन व मदं ा ं य ा ो त क न।

आभा प मदं सव यं भा मनुभा य ॥”173 इ त।

कृते कैव ोप नष द णा यमा नः सव क ं सवगत ं सव ं च

तपा दतं–

“म व
े सकलं जातं म य सव त त ।

म य सव लयं या त त ा यम ह ॥

अणोरणीयानहमेव त हानहं व महं व च ।

पुरातनोऽहं पु षोऽहमीशो हर योऽहं शव पम ॥

अपा णपादोऽहम च श ः प ा च ुः स णो कणः।

अहं वजाना म व व पो न चा वे ा मम च दाह ॥

वेदर
ै नेकैरहमेव वे ो वेदा कृ ेद वदेव चाह ।

न पु पापे मम ना नाशो न ज देहे यबु र ॥”174 इ त।

तथा ह, आदौ “म व
े सकलं जात ” इ ा दना आ नः सवकारणं ापय त।

तेन यथा सः सवषु जीवेषु वतते तथैव षु काले षु अ प त तः इ त ायते।

“अपा णपादोऽह ” इ ा दना आ नः करणह न मु ा “अहं वजाना म” इ त आ नः

172 भगव.गी.– ९/४


173 ो.सं.– १२८
174 कैव ो.– १९–२२

107
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

सव ं ापय त। तेन “सव ः सव व ”175 इ त त णं स ते। चतुथ म े आ नः

सव ा पु पापा ज मरणा तिर मु ा कालाबा ध ं तपादय त।

आ नः सव ा प ा ैल माह–

“ षु धामसु य ो ं भो ा भोग य वे ।

ते ो वल णः सा ी च ा ोऽहं सदा शवः॥”176 इ त।

य प ावहािरकदशाया “अह मदं ममेद ” इ नुभू तः पर ु पारमा थकदशाय

सव दशनमेव स व त। अतः एता श णः परमाथतः उ ः नैव

स व त, तथा स त उ कायऽ प ता शभेदह नता ापकता च उ त


े । तेन

“एकमेवा तीय ”177 “सव ख दं ”178 चे ाद ल णेषु अ त ा दोषः ा ।

णः क चद नु ः इ वषये मा ू कािरकाय गौडपादाचाय आह–

“ तो वा परतो वा प न क ु जायते।

सदस दस ा प न क ु जायते॥”179 इ त।

“न क ायते जीवः स वोऽ न व ते।

एत मं स ं य क जायते॥”180 इ त च।

तथा ह, पर णः सा ा र रया वा न कम प स अस सदस ु जायते।

व त
ु ः त ा जीव उ स ावना एव ना । परं स ं तदेव भव त य ा न

क द ु ते। अयं वादः अ ैतवादः इ ु ते।

175 मु को.– १/१/९


176 कैव ो.– १८
177 छा ो ो.– ६/२/१
178 छा ो ो.– ३/१४/१
179 मा ू .का.– ४/२२
180 मा ू .का.– ४/७१

108
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

४.२.७. माया प वमशः–

अ ान अव ा कृ तः आकाशः181 अ रः182 अ ं 183 बीजश ः

महासु ः184 चे त तश ाः करण ष


े ु मायायाः पय य पेण व य ।े करण ष
े ु

मायायाः ई रोपा ध , अ व ाया जीवोपा ध ं व णत । ं न जग पादान ।

मायोप हत णा एव जग सृ ते। ीश राचायमते तु माया परमे र आ भूता

श पा अ नवचनीया तथा संसार प बीजभूता।185 “माय तु कृ तं

व ा ा यनं तु महे र ”186 इ ा द ु तः मायायाः जग पादान ं ावय त घटा दषु

च मायाजा ानुगमाद प मायायामुपादान ं स त। प द मायायाः श ं

तपादय त–

“न ा कायग ाऽ श म याऽ श व ।

न ह श ः च ै ु ते कायतः पुरा॥”187 इ त।

ीश राचाय –
ु “न ह तया वना परमे र ृ ं स त, श र हत त

वृ नुपप ेः”188 इ त शार रकमीम साभा े मुवाच। मा ू कािरकायामु ं – “ज

मायोपमं तेष सा च माया न व ते”189 इ त। त ा ानावसरे भा कारे ण

माया पमु ं – “माया इत अ व मान आ ा”190 इ त। ववेकचूडामणौ

कारणशर रवणनावसरे माया पमाह–

181 एत उ ख अ रे गा ग आकाशः ओत ोत – बृहदा., ३/८/११


182 अ रा परतः परः, मु को.– २/१/२
183 माय तु कृ तं व ा , ेता .– ४/१०
184 अ व ा का ह बीजश ः अ श न ा परमे रा या मायामयी महासु ः, .शा.भा.– १/४/३
185 सव ई र आ भूते इव अ व ाक ते नाम पे त ा ा ा अ नवचनीये
संसार प बीजभूते सव ई र मायाश ः कृ तः इ त च ु त ृ ोः अ भल त े ,े .शा.भा.,
सू.सं.– २/१/१४
186 ेता .– ४/१०
187 ो.सं.– २/४७
188 .शा.भा., सू.सं.– १/४/३
189 मा ू .का.– ४/५८
190 मा ू .का.भा., का.सं.– ४/५८

109
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

“अ ना ी परमे रश रना व ा गुणा का परा।

काय नुमेया सु धयैव माया यया जग सव मदं सूयते॥

स ा स ा भ
ु या का नो भ ा भ ा भ
ु या का नो।

सा ा न ा भया ु ा नवचनीय पा॥”191 इ त।


का नो महा त

अ व ा पमायायाः ल ण न पणावसरे सुरे राचायण उ –

“अ व ाया अ व ा मदमेव तु ल ण ।

य माणास ह ु म था व ु सा भवे ॥”192 इ त।

नै स कारनये तु–

“सेयं ा नराल ा सव ाय वरो धनी।

सहते न वचारं सा तमो य वाकर ॥”193 इ त।

व त
ु ः माया अ नवचनीय पा स प
ू ेण अस प
ू ेण वा त ाः नणयास वा ।

तथा ह, माया त ाय जग च न स नगुण ानोदये त ाः त ाय

च बा धत ा । नापीय अस प
ू ा, त ाय जगतः सा ा पल ःे । कायस े

कारणस म तरे काभावा काय जगतः स ा त ारण मायाया अ प

स म काय । नेयं सदस प


ू ा, एक व ु न तमः काशव भावाभावा ,

पर रव भाव व श पदाथ बु ौ धारणास वा । त ा मायायाः त ाय

च स दाये ‘ म ा’ इ भधा। म ाश न
े व ापु इव अल क ं न क ते

अ प तु अ नवचनीय ं तपादय शा काराः। वा वकस ार हत पदाथ

‘इद म ’ इ व
े ं हणपूवकं नवचनास वा वा ेन ल णास वा

‘अ नवचनीयं’ ‘म ा’ वे त सं ा। म ाश ः वेदा पर रायाम नवचनीयाथ

यु ते। आवरण भावयु ा इयं वहारदशायामभावपदाथ न


े य प न तभा त
191 ो.सं.– १०८–९
192 बृहदा.भा.वा.– १८१
193 नै. स.– ३/६६

110
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

तथा प न वशेष ाने स ाते एव सा बा धता भव त। तदैव केवलं त ाः

नवृ प मवधायते। मायात ायनाम पा प


ु हत नगुण एव ई रपदवा ः।

मायोप हतं नटव भ पधारणेन जगतः काय पेण वद थमाया त।

कैव ोप नष प–

“स एव मायापिरमो हता ा शर रमा ाय करो त सव ।

य पाना द व च भोगैः स एव जा िरतृ मे त॥”194 इ त

तथा ह, अ प अस ः आ ा मायायु ः स मनु ा दकले वरमा

सकलं पाना द व च भोग प ापारजातमाचर त। माया च अ त ा

ा यचैत तरे केण वहारादशना । च त ा अप ा य न वशेषा ानं

स वशेषं नाम पोपयो गनं कारय त “ त ा त न


े सैषा वटबीजसामा व ”

इ ु ेः इ त प दशीकारः।195
ाद त न बु मु भाव नगुणपर ा क ानोदये

स त माया बा धता भव त।

४.२.८.जीव प वमशः –

अ व ादशायाम ःकरणाव ं चैत ं जीव इ ु ते। “न जीवः यते”196

“सः वै एषः महा अजः आ ा अजरः अमरः अमृतः अभयः ”197 “न जायते

यते वा वप ”198 “त म स”199 “अयमा ा सव नुभूः”200 चे त ु त भः

न ,े “त ृ ा तदेवानु ा वश ”201 ु ा जीव ाभ े स े ापक ,ं

194 कैव ो.– १/१२


195 ो.सं.– ६/१३२
196 छा ो ो.– ६/११/३
197 बृहदा.– ४/४/२५
198 कठोप.– १/२/१८
199 छा ो ो.– ६/८/७
200 बृहदा.– २/५/१९
201 तै र यो.– २/६

111
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

ान प ं च सुतरामापत त। तथा प ावहािरकदशाया जीव म मपिरमाण ं

कतृ ं भो ृ ा यते।202 णः जीवसृ ः क ता एव–

“यथा सुदी ा ावका ु ल ाः सह शः भव े स पाः।

तथाऽ रा वधाः सो भावाः जाय े त चैवा प य ॥”203

इ ाद त
ु ौ जीवज नः लय च औपा धक ा कारा ।

वेदा स ा े णः जीवभावः अ ान न म ः एव, त ा त ज मृ ू अप

अ ान न म ौ इ त तपा ते–

“ ु नगुण ा य ोधान प बु ेः।

ा ा ा ो जीवभावो न स ो मोहापाये ना व ु भावा ॥

याव ा ावदेवा स ा म ा ानो ृ त मादा ।

र सप ा काल न एव ा न
े शे नैव सप ऽ प त ॥”204 इ त।

तथा ह, नगुणा यस ानान ा नः जीवभावेन काशः अ ानज

एव, ना त पारमा थकता। त ा अ ाननाशे जीवबु ेर प नाशः ते। मादेव

र ौ सप ानं जायते। मनाशे यथा र ौ सप ानं न त तथैव अ ाननाशे णः

जीवभावः न त।

क , जीवगतं य कतृ ं तदी राधीनमेव।205 कैव ोप नष द जीव पं

व णतं–

“स एव मायापिरमो हता ा शर रमा ाय करो त सव ।”206 इ त।

अथ परमा ा मायोप हतः स शर रमा ाय जीवना ा व यते। य

तब तं चैत ं जीवचैत पेण तभासते सा अ व ा जीव कारणशर र । त


202 .शा.भा., सू.सं.– २/३/१७–३२
203 मु को.– २/१/१
204 व.चू.– १९६–१९७
205 .शा.भा., सू.सं.– २/३/४३
206 कैव ो.– १/१२

112
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

प ाणान बु मनस दशे याण च सम पं जीव सू शर र । ल शर र म त

त समा ा। ल शर रा भमानी अ ःकरण त ब तः माणयु ानाहरणकार

वहारस ादकः जीवः माता। प ीकृतभूतादेव ल


ू शर र ो ः। जीव


ू शर र शन यदौ मनुभूयते तद ैव सू शर र धमः।207 जीव शर र यमेव

प कोष न
े आ ायते।208 शर र यं “पुय क ”209 इ ु ते।210 शर र ये

आ ा भमानतः जीव ज मृ ु वाहः नर रं चल त।

अ ानोप हता ःकरणेन सह चैत स ा एव जीवसृ ः। सः स ः क शः

अ वषये व ते व ष वादवैम । त ा आभास–अव े द– ब त ब वादाः

समु ाः। अधोऽ मशः व ायते–

४.२.८.१. आभासवादः–

अ ैतवादे सुरे राचायण आभासवादः अ कृतः इ त सवः त ैः अ प


ु ग ते।

त ये जग तथा जीवा ा णः आभास पा कौ, तथा च तौ म ाभासौ, न

पिर पौ न वा ववत पौ भवतः। तथा ह, जग णः म ाभास इव तभा त।

अ वादे अ व ा यव नका इव जगतोभदं क य त। यदा एत व नका ारा

ते तदा नाना प व श जग दवावभासते। एषा अ व ा न पाऽ प ैव पं

नाम च ण क य त। पर ु आधारभूतं वना न जग , नैव च त प


ू ं नाम

च ण क यतुं भव त अ व ायाः अस ा क ा । थमतः उ त


ू ः अयमाभासः

तदन रा आभासा सृज त। सृ ा भ वे ा व ायाः अवयव नराकरण ारा ं

सदाभास पं ा ो त। एवम व ाकृतः आभासः जगत द रसृ यायामनुवतते,


207 .शा.भा., सू.सं.– ४/२/११
208 भावदी., पृ.सं.– १/२९४
209 १. ाणापानादयः प वायवः, २. भूतसू प क , ३. प कम या ण, ४. प ाने या ण,
५. मनोबु च ाहंकाराः अ ःकरणचतु य , ६. अ व ा, ७. कामः, ८. धम धम ं कम– एता न
पुय का न। पुय क म त सू शर र नामा र इ त भावदी पकाया ।
210 भावदी., पृ.सं.– २/७५१

113
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

क ु एतेऽन रा आभासाः त व
ू पूव भासे ः एव ाण । एषः ाथ मकः आभासः

ई रा ः अनेकेषामन राभासान म ा पाण नर रं कारणं भव त। थमाभास

माया ारा तदन र प आभासः हर गभः। सः जग प


ू ः परमा ा। अ ैव

परमा नः बु नामा कं पाभासं ा व ाम व ायामाभासो जीव इ त क ते।

एव अधोगममानानामाभासाना अ मः अ जग त म ाभास पो म जला दक

आभासः।

एवम कृते सवम प जग चदा नः आभास पः। तथा ह, ई रः चदा कः

आभासः। जीवः बु ारा ई र ैवाभासः। वरा माया ारा ई र ैव आभासः।

एव ा े जग षया वष यण । तेन सवऽ प वषयाः कायकारणभेदा दा नः

आभास पाः।

४.२.८.२. अव े दवादः–

वाच तम भृ तवैदा कैः अ कृते अव े दवादे य प आकाशः

ापकः तथा प ावहािरकदशाय घटाव ाकाश महाकाशा भ म कृ

ससीम मारो ‘घटाकाशः’ इ ा द वहारः भव त। चैत ं य प सव ा प तथा प

अ ःकरणाव ा त ससीम मवानुभूयते। अ ःकरणाव ं ससीमभावाप ं

चैत मेव जीवपदवा । घटम गताकाशं यथा महाकाशा त तो व ं न

भव त, तथैव अ ःकरणाव चैत ं नरवयव चैत ा व ं न भव त। तथा प

चैत अ ःकरणाव पेण तभानमना द म पमेव।

४.२.८.३. ब त ब वादः–

ववरणाचाय भृ त भः व णते ब त ब वादे दपणे मुख त ब व

अ ाने ई रचैत त ब मेव जीवः। ब चैत ई रः। अ नये

े रयोः अ भ म यते। पतः सवधम वव जत णः

114
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

ब धम व ा ई र । अ ये य प अ ाने तब तमी रचैत ं

जीव पेण अ कृतं, तथा प अ ःकरण पोपा धः न पिर ः। सव ा पनः

सूय करण यथा दपणे वशेषा भ ः तथैव अ ाने तब त ापकजीव

अ ानपिरणामभूतम ःकरणमेव वशेषा भ ान । तेन यथा दपण ं मा ल ं मुखे

तभातं भव त तथैव अ ःकरणगतकतृ ा दधम ः त तब तजीवचैत े पिर ु टाः

।े

४.२.९. जीव अव ा य वचारः–

जा सुषु यः जीव अव ाः। य प एकः एव जीवः तथा प अव ाभेदा

वधः।जीव ैव ं न पय त मा ू कािरकाय –

“ब ह ो वभु व ो ः ु तैजसः।

घन था ा एक एव धा ृ ः॥”211 इ त।

तथा ह, जा शाय ल
ू शर रा भमानी वभुः व ः ब ह ः “जागिरत ानो

बह ः”212 इ त त
ु ेः । ब ह ं न पय भा कार आह– “ब ह ः ा तरे के

वषये ा य स बह ो ब ह वषयेव ाऽ व ाकृताऽवभासत इ थः”213 इ त।

अथ य अ व ाकृता बु ः बा ल
ू वषयेषु रमते सः ब ह ः। वभोः जा शाय

वषयः न पतः– “ य पाना द व च भोगैः स एव जा पिरतृ मे त”214 इ त।

जा शाय पाना द व च ल
ू वषयैः जीवः आन मनुभव त।

दशाय सू शर रा भमानी तैजसः अ ः ः “ ानोऽ ः ः”215

इत त
ु ेः। त भा कारः– “इ यापे या ः ा नस ासना पा च े ा

211 मा ू .का.– १/१


212 मा ू ो.– ३
213 मा ू ो.भा.– ३
214 कैव ो.– १२
215 मा ू ो.– ४

115
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

य े ः ः”216 इ त। अथ ाव ाय य ा मान सकवासनानुसािरणी

भव त सः अ ः ः इ ु ते। व ः बा ल
ू वषययु ः भव त पर ु तैजसः

वासना पसू ामेव भु े । कैव ोप नष द ा जीव वषयमाह– “ े स जीवः

सुख ःखभो ा मायया क तजीवलोके”217 इ त। काले ल


ू वषयाभावा जीवः

क नानुसारं वषयं नम य तदा ादनेन सुख ःखयोः भो ा भव त।

कारणशर रा भमानी ा ः सुषु ौ ानघनः आन भु एव भव त “सुषु ान

एक भूतः ानघन एवान मयो ान भु चेतोमुखः ा ः”218 इ त त


ु ेः। “य

य ाने काले वा सु ो न क न ं प त न क न कामं कामयते। न ह सुषु े

पूवयोिरवा था हणल णं दशनं कामो वा क न व ते। तदेत ष


ु ु ं ानम ेत

सुषु ानः”219 इ त भा कारः। त दशाय ल


ू सू वषयैः स हतं स मनः

अ ाना ा दतं भव त त ा त एक भूत म ु ते। त दशाय जा तोः

ु रण प ानं घनीभूत मव भव त इ त अ ववेक पवशा अ ानघन इ त नाम।

पुनः ‘आन मयः’ इ ‘मय ’ यः ाचुय थ न तु अ भ ापकाथ।220 ा

वषयमाह कैव ोप नष द– “सुषु काले सकले वल ने तमोऽ भभूतः सुख पमे त।”221

इ त। अथ सुषु ौ जीवः ल
ू सू ोभय वध वषयाभावा अ ाना ः ता शं

सुखमनुभव त।

मा ू कािरकाय वषय ै व माह–

“व ो ह ल
ू भु - न ं तैजसः व व भु ।

आन भु था ा धा भोगं नबोधत॥
216 मा ू ो.भा.– ४
217 कैव ो.– १/१३
218 मा ू ो.– ५
219 मा ू ो.भा.– ५
220 मनसो वषय वष ाकार नायास ःखाभावादान मय आन ायो नान एव अना क ा ,
मा ू ो.भा, पृ.सं.– ३५
221 कैव ो.– १/१३

116
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्


ू ं तपयते व ं व व ं तु तैजस ।

आन तथा ा ं धा तृ ं नबोधत॥”222 इ त।

४.२.१०. ाना ै व ा ः–

ान अ ान नवृ रे व फल । अ ान नवृ प वषयका ान

नषेधः। कैव ोप नष द आ ातं–

“जा सुषु ा द प ं य काशते।

त ाह म त ा ा सवब ःै मु ते॥”223 इ त।

वेदा सारे ान फलमाह योजन न पणावसरे –

“तदै मेयगता ान नवृ ः पावा ”224 इ त। तथा ह

जीवा परमा नोरै तब का ान नवृ रे व ान योजनं, तेन

सव ःखा क नवृ ः पता ा भव त। अ ा श “अ ा ा ः”

इ त नाथः, अ प तु क देशे व मान क हार व त


ृ केना प
ु ो लकेन ा पा

“ ा ैव ा ः” इ त म । एवं ा ा ान ा ः, पिर त ा नथ

नवृ म ः।225 इयमेव कैव ा ः। सा च ानैकसा ा– “तमेव व द ाऽ तमृ म


ु ेत

ना ः प ा व तेऽयनाय”226 इ त त
ु ेः। कैव ोप नष प अ ैव अनुरणनं ते–

“स एव सव य त
ू ं य भ ं सनातन ।

ा ा तं मृ म
ु े त ना ः प ा वमु ये॥”227 इ त।

ानं च ा ै गोचर “अहं ा ”228 इ नुभव त


ु ेः।

222 मा ू .का.– १/३–४


223 कैव ो.– १/१७
224 वे.सा., पृ.सं.– ४०
225 वे.प., पृ.सं.– ३२४
226 ेता .– ३/८
227 कैव ो.– १/९
228 बृहदा.– १/४/१०

117
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

त म ा दवा ज ं ानं मो साधनं भव त।

प द ामाह–

“मु ु त ानादेव न चा था।

बोधं वना नैव ो ह यते यथा॥”229 इ त।

कैव ोप नष द आह–

“सवभूत मा ानं सवभूता न चा न।

संप परमं या त ना े हेतुना॥”230 इ त।


अतः जीव ै ानं वना न कैव ं से त इत न च । ा ननः दशामाह–

“ भ ते दय े सवसंशयाः।

ीय े चा कम ण त े परावरे ॥”231 इ त।

तथा ह, त परावरे ण े स त अ व ा पा दय ः भ ते,

सवसंशयाः छ ,े ार ं वना अ ा न कम ण न । कैव ोप नष द आ ातं–

“स ा स शवः से ः सोऽ रः परमः रा ।

स एव व ःु स ाणः स कालोऽ ः स च माः॥”232 इ त।

तथा ह , आ प ा ेत ैव सव ः इ त आ नः सव नुगत ,ं सव क ं

च प त। स ोमु ः पु षः ानो समकाले एव “तदेत अपूवमनपर ”233

इत ु तव णत “ प काले षु अकतृ ाभो ृ पं अहम , न इतः पूवम प

कत भो ा वा अहमासं, न इदान , ना प भ व ाले ”234 इ त च भा कारो

दशामनुभव त। तदा त देहा यो न भव त। अ पिर देहा भावं स ृ ु तः

229 ो.सं.– ६/२१०


230 कैव ो.– १/१०
231 मु को.– २/२८
232 कैव ो.– १/८
233 बृहदा.– २/५/१९
234 .शा.भा., सू.सं.– ४/१/१३

118
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

आह– “अथ अय अशर रः”235 इ त। त भा कार आह– “इदं शर रं सप ानीयेन

मु े न अना भावेन पिर ं मृत मव शेत”े 236 इ त। अतः स ोमु पु ष ा

त शर रपातः जातः। तथा प जीव सः जीव ु ः इ ु ते। जीव ु ल णमाह

वेदा सारे –

“जीव ु ो नाम पाख ानेन तद ानबाधन ारा पाख े

ण सा ा ृ ते अ ानत ायस तकमसंशय वपययादीनाम प बा धत ा

अ खलब र हतः न ः”237 इ त।

तथा ह, “अ ा नजनबोधाथ ार ं व वै ु तः”238 इ त वचना

अ ा नजन मपे ु तः नगुण ा वद ार ं कथय त। ानादन रं

स ोमु पु ष याव ालं शर रं त त ताव जीव ु ः इ ा ा। ार कम ये

शर रपाते वदेहमु ः भव त।

जीव ु पु ष अनुभवं वणय त कैव ोप नष –

“य रं सव ा व ायतनं मह ।

सू ा ू तरं न ं त मेव मेव त ॥”239 इ त।

तथा ह, “त म स”240 इ त छा ो ोप नषदः महावा ं र ा जीव णोः

ऐ ं तपादय त परं स ं य सव ा ण द तं सव आधारभूतं मह

सू ा ू तरं न ं च त ।

235 बृहदा.– ४/४/१


236 .शा.भा., सू.सं.– १/१/४
237 वे.सा., पृ.सं.– १८३
238 अपरो.– ९७
239 कैव ो.– १/१६
240 छा ो ो.– ६/८/७

119
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्

इदानीमेता शै ान फलं कथय त–

“एवं व द ा परमा पं गुहाशयं न लम तीय ॥

सम सा ं सदस ह नं या त ं परमा प ॥”241 इ त।

तथा ह, एवं पूवम ो ं पु पाप वव जतं ज नाशर हतं देहे यबु ह नं

सव द तं ा ा एव ता शं परमा पं ाया त ग त इ त याव । अथ

पं ा ा ह पतामेव ा ोत “ वेद ै भव त”242 इ त


व त
ु ेः।

l l l

241 कैव ो.– १/२३–२४


242 मु को.– ३/२/९

120
॥उपसंहारः॥

“ ीश रान वर चतकैव ोप नष ी पकायाः समी ा कं स ादनम यन ” (A

Critical Edition and Study of Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda) इ त शोध ब े

ा ाः मातृकाः आ पाठ नणयः कृतः। शोध ब ऽ


े अ ायचतु यं व ते।

अ ादौ उपो ातः। अ ा ाय न


े पिरगणनं न कृत । उपो ाते अ ैतवेदा दशन

सामा पिरचयः, वषयेऽ गवेषणाथ न म ं, शोध णा लः, गवेषण योजनं चे त

वषयाः आलो चताः।

ब ऽ
े थमे अ ाये दी पकाकतुः ीश रान देशकाल वचारपूवकं

गु श पर रा ापनपुरःसरं सामा पिरचयः द ः। ततः वेदा वा ये त क शं

योगदानं व ते इ वषये अ प आलोकपातः कृतः वतते। अ व


े ा ाये

कैव ोप नषदः अ ाः का शता का शताः ा ाः त तर त


ृ ाः।

तीयेऽ ाये ा ान स ान कैव ोप नष ी पकामातृकाण सामा न


े वशेषेण

च पिरचयः द ः। तथा च कृतमातृकास ादनप तर प उ ा।

तृतीयेऽ ाये कैव ोप नष ी पकायाः पाठसमी णपूवकं स ादनं व हत ।

चतुथ ऽ ाये च कृतदी पकायाः वै श ं तथा च त तपा दताः

वश वषयाः आलो चताः। अ मे उपसंहारे वषय वमशः व हतः। पिर श भागे

तु मातृकाण तकृतयः, व श ा रस े तसूची, पािरभा षकश ाथकोशः,

उदा त ु त ृ तभा वा ा न, अनुशी लत सूची च नवे शता। एवं स ण


ू ः

शोध ब ः न मतः।

इह कृत ब े य प कैव ोप नष ी पका तपा दताः मु ाः मेयपदाथ ः एव

वमृ ाः तथा प अ ऽ
े प केचन पदाथ ः व े येष ववेचनं न कृत । अतः तम ं

तपा दताः वेदा पदाथ ः पुनर प ान यशा रभा ावलोकनेन आलोच यतुं श ाः।
उपसं ितः

वेदा वा ये श रान अवदानदशनावसरे त कृतयः अ ा भः ाः। तेन

ायः सव सामुप नषद दी पकाः र चताः। अतः ता भः अ ा भः उप नष ी पका भः अ ाः

कैव ोप नष ी पकायाः सा वैसा पय लोचनेन तुलना कम यनं कतु श ते।

व ार भृ त भः वर चतकैव ोप नष ी पका भः कृत च

तुलना क ा कैव ोप नषदथ ा ातुं श ते।

पुनर प मया आह स ान मातृकाणामा येणैव पाठस ादनं व हत अ ास

ा ये कृते य ऽ
े प अनुपल ःे । काला रे क इतरमातृकागारा इह अनुपयु मातृकाः

आ पाठस ादनं वधातुम प श त तेन व ा थन महा उपकारः ा द त भावये

इ त शव ।

l l l

122
॥पिर श १॥
॥मातृकाण तकृतयः॥

थमदेवनागर मातृका

तीयदेवनागर मातृका
प रिश म्

तृतीयदेवनागर मातृका

चतुथदेवनागर मातृका

ii
प रिश म्

प मदेवनागर मातृका

शारदामातृका

iii
प रिश म्

व मातृका

l l l

iv
॥पिर श २॥
॥मातृकागत व श ा रस े तसूची॥

शारदामातृका ा न व श ा रा ण

भ इ ज जा

व यमातृका ा न व श ा रा ण

अ ा ला पं

थमदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण

तीयदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
भ कृ ऋ

ृ उ

तृतीयदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण

चतुथदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण

कृ उ

प मदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण

ो ं ऋ ु

l l l
॥पिर श – ३॥
॥ यु वेदा पािरभा षकश ाथकोशः॥

.सं. श ः श ाथः

१. अ ान सदस ाम नवचनीयं गुणा कं ान वरो ध भाव प ।

२. अ ा मः अ धको चार गृह वान कुटीचकब दकहंसे ः

आ मः पारमहं ल णोऽ ा मः।

३. अ य , अ तीय ातृ ेया द वभाग ।

४. अमृत अ व ा दमरणभावरा ह ।

५. आवरणश ः स दान ा क ा नः पान ा ा दका श ः।

६. ई रः सम कारणशर रा भमानवा ।

७. उप नष , व ा परा व ा

८. कालपिर े दः स
ं तयो ग ।

९. कुटीचकः पु गृहे भ चर द ी।

१०. कैव केवल ा नो भावः पाव ान पः मो ः।

११. च यं काशबोध भावः

१२. चदान ः यं काशमान नर तशयान ः।

१३. जा इ यैरथ पल ः।

१४. तैजसः सू शर रा भमानवा ।

१५. देशपिर े दः अ ाभाव तयो ग ।

१६. ान वजातीय य सजातीय य वाहः।

१७. परमहंसः एकद धरः मु ः अय ोपवीती सवकम आ न ः।


प रिश म्

.सं. श ः श ाथः

१८. परा कालः पर काय णः अ कालो वनाशकालः

पराध वसानः परा कालः।

१९. पुर य ल
ू सू ा ाना ं शर र य

२०. ा ः कारणशर रा भमानवा ।

२१. ब दकः द ी य ोपवीतकौपीनकषायवेशधरः तीथ ट भै ं

चर आ ानं ाथयते।

२२. देशकालव प
ु िर ेद त

२३. लोकः काय लोकः हर गभलोक इ त वा।

२४. ा थमशर र कायकारण पः।

२५. भ ः भजन , तदेकता यबु ः।

२६. माया अ व ा, आवरण व ेपकर पारमे रश ः।

२७. व प
ु िर े दः अ ो ाभाव तयो ग ।

२८. व ेपश ः आवरणश ा आ ा दते ण जग ादकश ः।

२९. वरजाः वरज ः अपगतराग ेषा दकः।

३०. वरा सम ल
ू शर रा भमानवा ।

३१. व ः ल
ू शर रा भमानवा ।

३२. ा आ बु ः।

३३. सा ी मायोप हतं चैत मी रः/ ा व ा।

३४. साधनचतु य न ान व ु ववेकेहाऽमु फलभोग वरागशमा द–

ष स मुमु ु ा न।

vii
प रिश म्

.सं. श ः श ाथः

३५. सुषु ः अ व ागोचराऽ व ावृ व ा

३६. ः करणेषूपसं तेषु जागिरतसं ारजः यः स वषयः।

३७. हंसः एकद ी शखावज यो ोपवीतधरः श कम पा णः

ामैकरा वासी कृ चा ायणपरः।

३८. हर यः ान चुरः त धानो वा आ द ः सवकायकारणा ा।

३९. हर गभः सम सू शर रा भमानवा ।

l l l

viii
प रिश म्

॥पिर श ४॥
॥ कृत े उदा त ु त ृ तभा वा ा न॥

उदा त ु तवा ान

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

1 अथ अयमशर रः। बृहदा.– ४/४/१ ११९

2 अ म वहायम ा मल ण । मा ू ो.– ७ ९८

3 अन ं वै मनोऽन ा व देवा। बृहदा.– ३/१/९ ९६

4 अन मेव स तेन लोकं जय त। बृहदा.– ३/१/९ ९७

5 अहं ा । बृहदा.– १/४/१० ९५,९७,११७

6 अयमा ा सव नुभूः। बृहदा.– २/५/१९ १११

7 आ ा वा अरे ः ोत ो म ो बृहदा.– २/४/५ ९१

नद ा सत ः।

8 आ ानं र थनं व शर रं रथमेव कठोप.– १/३/३–४ ९६

तु...आ े यमनोयु ं भो े ा मनी षणः।

9 आन ं णो व ा बभे त कुत न। तै र यो.– २/९/१ १०१

10 आन ो ेत जाना । तै र यो.– ३/६/१ ९८

11 इदं मह त
ू मन मपारं व ानघन एव। बृहदा.– २/४/१२ १००

12 इदं सव यदयमा ा। बृहदा.– २/४/६ २

13 उत तमादेशम ा ः येन अ त
ु ं त
ु ं छा ो ो.– ६/१/४ १०५

भव त... वकार नामधेयं मृ का इ व


े स ।

ix
प रिश म्

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

14 एकमेवा तीयं । छा ो ो.– ६/८/७ २, १०८

15 एतदाल नं े ं ... कठोप.– १/२/१७ ९५

16 एत ेवा रं ... कठोप.– १/२/१६ ९५

17 एष उ व
े सव देवाः। बृहदा.– १/४/६ ८२

18 एष त आ ा सव रः। बृहदा.– ३/४/१ ९७

19 एष सव र एष सव एषोऽ य ष
े यो नः मा ू ो.– ६ ९९

सव भवा यौ ह भूताना ।

20 ओम त
े द रमु ीथमुपासीत। छा ो ो.– १/१/१ ९५

21 ओ इ त एतेन एव अ रे ण परं पु ष ो.– ५/५ ८९

अभ ायीत।

22 कत र ईशं पु षं यो न । मु को.– ३/१/३ १०६

23 जागिरत ानो ब ह ः। मा ू ो.– ३ ११५

24 त म स। छा ो ो.– ६/८/७ १११, ११९

25 त ं स आ ा। छा ो ो.– ६/१४/३ ९८

26 त ृ ा तदेवानु ा वश । तै र यो.– २/६ १११

27 तद रं वेदयते य ु सो स सव ः ो.– ४/१० ९९

सवमेवा वशे त।

28 तदेतद रं स ाण वा नः।.... मु को.– २/२/२–४ ९५

अ म ेन वे ं शरव यो भवे ।

29 तदेत अपूव अनपर अन र अबा । बृहदा.– २/५/१९ १०६

x
प रिश म्

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

30 तदेत अपूवमनपर । बृहदा.– २/५/१९ ११८

31 तदेव ं व नेदं य ददमुपासते। केनोप.– १/५ ८५

32 त थेह कम चतो लोकः ीयत एवमेवामु छा ो ो.– ८/१/६ १

पु चतो लोकः ीयते।

33 त ानाथ स गु मेवा भग े स म ा णः मु को.– १/२/१२ ८४

ो यं न ।

34 त नोऽकु ते। बृहदा.– २/१/१ १०२,१०३

35 तमेव व द ाऽ तमृ म
ु े त ना ः प ा ेता .– ३/८ ११७

व तेऽयनाय।

36 त ह वा एत णो नाम स म त। छा ो ो.– ८/३/४ ९८

37 ते ानयोगानुगताः अप देवा श ं ेता .– १/३ ९१

गुणै नगूढा ।

38 न च पुनरावतते। छा ो ो.– ८/१५/१ १

39 न च ुषा गृ ते ना प वाचा। मु को.– ३/१/८ ९८

40 न जायते यते वा वप । कठोप.– १/२/१८ १११

41 न जीवः यते। छा ो ो.– ६/११/३ १११

42 न त च ुग त न वा त नो मनः। केनोप.– १/१/३ ९८

43 न ं वभुं सवगतं सुसू । मु को.– १/१/६ १००

44 नेह नाना क न। बृहदा.– ४/४/१९ २, ३

45 ास ह ह परः। नारदी.– २/७८ ९०

xi
प रिश म्

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

46 पर लोका म चता ा णो मु को.– १/२/१२ ९०

नवदमाया ा कृतः कृतेन।

47 ब जायेय। तै र यो.– २/६/१ १०५

48 वेद व
ै भव त। मु को.– ३/२/९ ३, ७, १२०

49 व
ै इदं अमृतं पुर ा । मु को.– २/२/११ १०६

50 मनसैवानु । बृहदा.– ४/४/१९ ९१

51 मनोनुकूले न तु च ुपीडने गुहा नवाता यणे ेता .– २/१० ९१

योजये ।

52 माय तु कृ तं व ा ा यनं तु महे र । ेता .– ४/१० ३, १०९

53 य एवमेत य चामी अर े बृहदा.– ६/२/१५ ८६

स मुपासते।

54 यः स न
े ा तवद त सोऽहं भगवः छा ो ो.– ७/१६/१ ९८

स न
े ा तवदानी त स ं व

व ज ा सत मत स ं भगवो व ज ास

इ त।

55 यः सव ः सव व ानमयं तपः... मु को.– १/१/९ ९९,१०३

56 यतो वा इमा न भूता न जाय ,े येन जाता न तै र यो.– ३/१/१ २,१०२

जीव य य भसं वश ।

57 यथा सुदी ा ावका ु ल ाः... जाय े मु को.– २/१/१ ११२

त चैवा प य ।

xii
प रिश म्

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

58 यथा सो , एकेन मृ न
े सव छा ो ो.– ६/१/४ १०५

मृ यं..मृ का इ व
े स ।

59 यथोणना भः सृजते गृ ते च यथा मु को.– १/१/७ १०४

पृ थ ामोषधयः स व । यथा सतः

पु षा े शलोमा न तथा रा वतीह व ॥

60 य त
ू यो नं पिरप धीराः। मु को.– १/१/६ १०६

61 येना रं पु षं वेद स । मु को.– १/२/१३ ८५

62 येना त
ु ं त
ु ं भव त अमतं मतम व ातं छा ो ो.– ६/१/३ ८५

व ात ।

63 व ानमान ं । बृहदा.– ३/९/२८ ७९,१०१

64 सः अकामयत ब जायेय। तै र यो.– २/६ १०६

65 स ई च े। ो.– ६/३ १०६

66 स एव अध ा , स उपिर ा ...सः एव इदं छा ो ो.– ७/२५/१ १०६

सव ।

67 सः ाण असृजत। ो.– ६/४ १०६

68 स यो हैनं मह ं थमजं वेद स ं । बृहदा.– ५/४/१ ९८

69 सः वै एषः महा अजः आ ा अजरः अमरः बृहदा.– ४/४/२५ १११

अमृतः अभयः ।

70 स अभव न ं च अन ं च। तै र यो.– २/६ १०६

71 स ं ानमन ं । तै र यो.– २/१ ७९,९८

xiii
प रिश म्

.सं. ु तवा ान मूल पृ.सं.

72 सव ख दं । छा ो ो.– ३/१४/१ १०६, १०८

73 सव त
े । मा ू ो.– ३ १००

74 सव ः सव व । मु को.– १/१/९ १०८

75 सव ण ह वै इमा न भूता न आकाशादेव छा ो ो.– १/९/१ १०५

समु े आकाशं त अ ं य ।

76 सव वेदा य दमामन ..त े पदं सं हेण कठोप.– १/२/१५ ९५

वी ो म त
े ।

77 सुषु ान एक भूतः ानघन एवान मयो मा ू ो.– ५ ११६

ान भु चेतोमुखः ा ः।

78 सोऽकामयत ब जायेय। तै र यो.– २/६/१ १०२, १०३

79 ानोऽ ः ः। मा ू ो.– ४ ११५

80 यमकु त। तै र यो.– २/७ १०६

उदा त ृ तवा ान

.सं. ृ तवा ान मूल पृ.सं.

1 अ रं परमं। भगव.गी.– ८/३ ९५

2 ओं त द त नदशो ण वधः त
ृ ः। भगव.गी.– १७/२३ ९५

3 ओम क
े ा रं । भगव.गी.– ८/१३ ९५

4 चतु वधा भज े म जनाः सुकृ तनोऽजुन। आत भगव.गी.– ७/१६ ८९

ज ासुरथ थ ानी च भरतषभ॥

xiv
प रिश म्

.सं. ृ तवा ान मूल पृ.सं.

5 न ह ते ह माने शर रे । भगव.गी.– २/२० ६

6 न ह क णम प जातु त कमकृ । भगव.गी.– ३/४ ७९

7 भ ा माम भजाना त। भगव.गी.– १८/५५ ८८

8 मया तत मदं सव जगद मू तना। म ान भगव.गी.– ९/४ १०७

सवभूता न न चाहं ते व तः॥

9 मामेकं शरणं ज। भगव.गी.– १८/६६ ८८

10 य े तप स दाने च। भगव.गी.– १७/२७ ८७

11 ये तु सव ण कम ण म य स म राः। भगव.गी.– १२/६–७ ८८

अन न
े ैव योगेन म ाय उपासते॥ तेषामहं

समु त मृ स
ु ंसारसागरा । भवा म

न चरा ाथ म ावे शतचेतसा ॥

12 योगः कमसु कौशल । भगव.गी.– २/५० ८६

13 यो गनाम प सवष म तेना रा ना। भगव.गी.– ६/४७ ८७

ावा जते यो म स मे यु तमो मतः॥

14 योगी यु ीत सततमा ानं रह स तः। भगव.गी.– ६/१० ९२

एकाक यत च ा ा नराशीरपिर हः॥

15 िर पा णन सेवेत राजानं देवत गु । महा.भार.– ७/७८८६ ८४

16 चौ देशे त ा रमासनमा नः। भगव.गी.– ६/११ ९३

ना ु तं ना तनीचं चैला जनकुशो र ॥

17 ाव ोऽनसूय ो मु े तेऽ प कम भः। भगव.गी.– ३/३१ ८७

xv
प रिश म्

.सं. ृ तवा ान मूल पृ.सं.

18 ाव भते ानं त रः संयते यः। भगव.गी.– ४/३९ ८६

19 य
े ो ह ानम ासा ाना ानं व श ते। भगव.गी.– १२/१२ ८९

20 स ासः कमयोग नः य
े सकरावुभौ। भगव.गी.– ५/२ ९०

21 समं काय शरो ीवं धारय चलं रः। स े भगव.गी.– ६/१३ ९२

ना सका ं ं दश ावलोकय ॥

22 स स ोः समो भू ा सम ं योग उ ते। भगव.गी.– २/४८ ८६

उदा तशा रभा वा ान

.सं. शा रभा वा ान मूल पृ.सं.

1 अ ा ह माया, त ा न पण .शा.भा., ३

अश ा । सू.सं.– १/४/३

2 अस दाय व सवशा वद प मूखवदेव भगव.गी.भा. – ८३

उपे णीयः। १३/२

3 अ आ ा जीवा ः शर रे यप रा ः .शा.भा., ६

कमफलस ी त। सू.सं.– २/३/१७

4 इदं शर रं सप ानीयेन मु े न अना भावेन .शा.भा., ११९

पिर ं मृत मव शेते। सू.सं.– १/१/४

5 इ यापे या ः ा नस ासना पा च मा ू ो.भा., ११५

े ा य े ः ः। मं.सं.– ४

xvi
प रिश म्

.सं. शा रभा वा ान मूल पृ.सं.

6 उपासनं तु यथाशा सम पतं क छा ो ो., उपो ातः ९३

आल न उपादाय त समान च वृ –

स ानकरणं त ल ण यान र ।

7 उपासनं नाम समान य वाहकरण । .शा.भा.– ४/१/७ ९०

8 त रः, गु पसदनादौ अ भयु ः ानल प


ु ाये भगव.गी.भा., ८७

ावा । ो.सं.– ४/३९

9 प काले षु अकतृ ाभो ृ पं .शा.भा., सू.सं.– ११८

अहम , न इतः पूवम प कत भो ा वा ४/१/१३

अहमासं, न इदान , ना प भ व ाले ।

10 न च त ग तः धावतः वा स व त, .शा.भा., सू.सं.– ९२

ग ादीन च व ेपक ा । त तः अ प ४/१/७

देहधारणे ापृतं मनः न सू व ु

नर ण मं भव त। शयान अ प अक ा

एव न या अ भभूयते। आसीन तु

एवंजातीयकः भूया दोषः सुपिरहरः इ त

स वत त उपासन ।

11 न ह तया वना परमे र ृ ं स त, .शा.भा., सू.सं.– १०९

श र हत त वृ नुपप ेः। १/४/३

xvii
प रिश म्

.सं. शा रभा वा ान मूल पृ.सं.

12 बह ः ा तरे के वषये ा य स मा ू ो.भा., ११५

बह ो ब ह वषयेव ाऽ व ाकृताऽवभासत म.सं.– ३

इ थः।

13 मामेकं सव ानं समं सवभूत ई र भगव.गी.भा., ८८

अ ुतं गभज जरामरणव जतमहमेव इ व


े ो.सं.– १८/६६

एकं शरणं ज।

14 माया इ त अ व ामान आ ा। मा ू .का.भा., १०९

का.सं.– ४/५८

15 वेदा वा कुसुम थनाथ ा सू ाणा । .शा.भा., सू.सं.– १

१/१/२

16 य दानतपआ द कम असा कं वगुणम प भगव.गी.भा., ८७

ापूवकं णः अ भधान य योगेण सगुणं ो.सं.– १७/२७

सा कं स ा दतं भव त।

17 य य ाने काले वा सु ो न क न ं मा ू ो.भा., ११६

प त न क न कामं कामयते। न ह सुषु े मं.सं.– ५

पूवयोिरवा था हणल णं दशनं कामो वा

क न व ते। तदेत ष
ु ु ं ानम ेत

सुषु ानः।

18 य आ या रे आ या र य ेपः .शा.भा., सू.सं.– ९४

सः तीकः। ४/३/१५

xviii
प रिश म्

.सं. शा रभा वा ान मूल पृ.सं.

19 यथासाम ा धगम तब - .शा.भा. , ८६

कारणोपा िरत यहेतु ारे ण सू.सं.– ४/१/१८

ा धगमकारण ं तप मानं

वणमनन ाता य र कारणापे ं

व या सह एककाय भव त।

20 यद त ातं माणैः, य ा तद व ातं के.नो., प.भा.– २/३ ८३

शश वषाणक मस ृ , तथैदं

ा व ात ादसदेवे त म बु ीन ामोहो

मा भू द त आ ा यकार ते।

21 श ाद ो वषये ः ो ादी न करणा न भगव.गी.भा., ८९

मन स उपसं , मन त
े यतिर ो.सं.– १३/२४

एका तया य च नं त ान ।

22 चौ े वव े भावतः सं ारतो वा भगव.गी.भा., ९३

देशे ाने। ो.सं.– ६/११

23 ालवो ये स ं ोपासते इ त ा ेय , .शा.भा., सू.सं.– ८६

स श ण असकृ यु ा । ३/३/३१

24 ृ त पः पर पूव ावभासः। .शा.भा., सू.सं.– ५

१/१/१

l l l

xix
प रिश म्

॥पिर श ५॥
॥सहायक ाव लः॥
सं कृत थाः
1. २०६९ शका द। मा डू योपिनषत्। गीता ेस : गोरखपरु ।

2. १८९५। उपिनषदां समु चयः ( ीनारायणशङ्करान दिवरिचतदीिपकासमेतानामथविशखा ानां हसं ोपिनषद तानां
ाि ंशि मतानामपु िनषदां समु चयः)। आ टे, ह रनारायणः ( काशकः)। पनु ा : आन दा ममु णालयः।

3. १९९८। उपिनष सं हः। शा ी, जगदीशः (स पा.)। वाराणसी : मोितलालबनारसीदासः।

4. २००९। ीम गव ीता (अ टीकोपेता)। शमा, वासदु वे –ल ण–पणशीकरः (स पा.)। िद ली :


चौख बासं कृ त ित ानम।्

5. २०११। उपिनष ा यम् ( थमः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्

6. २०११। उपिनष ा यम् (ि तीयः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्

7. २०११। उपिनष ा यम् (तृतीयः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्

8. का े. एस.् एम.् ।२००२। भारतीय थस पादनशा वेिशनी। भ . एल.् एन,् रामकृ ण.जे, िव पा , जेड्िडपालः,
िव। ित पितः : राि यसं कृ तिव ापीठम।्

9. िच सख
ु ाचायः। २००५। त वदीिपका (िच सख
ु ी)। वाराणसी : चौख बािव ाभवनम।्

10. जोियस,् कृ णः। १९९६। शाङ्करदशनमम काशः। एम.् एल.् , नरिसंहमिू तः (स पा.)। ित पितः :
राि यसं कृ तिव ापीठम।्

11. तङ्ग वामी, र। १९८०। अ तै वेदा तसािह येितहासकोशः ( थमि तीयभागौ)। म ासिव िव ालयः : म ास।

12. पत जिलः। २०१४। याकरणमहाभा यम् (भा य दीपोद् ोतसमु लिसतम)् । जोशी, भागव शा ी (संशो.)। वाराणसी
: चौख बािव ाभवनम।्

13. पा डेयः, मरु लीधरणः। २०१६। शाङ्करवेदा तकोशः। वाराणसी : स पणू ान दसं कृ तिव ालयः।

14. काशा मायितः।२०१०। िववरण मेयसं हः। ि वेदी, पारसनाथः (स पा.)। वाराणसी : स पणू ान दसं कृ तिव ालयः।

xx
प रिश म्

15. माधवाचायः। २०१६। सवदशनसं हः ( काश–िह दीभा योपेतः)। शमा, उमाशङ्करः (भा यकारः)। वाराणसी :
चौख बािव ाभवनम।्

16. योगी ः, सदान दः। २०१६। वेदा तसारः (शि वा याथबोिधनीटीकया समलङ्कृ तः)। चारी, िद यचेतनः
(टीकाकारः)। एलाहावादः : प ज काशनम।्

17. िव ार यः। १९९७। प चदशी (रामकृ णिवरिचतत वदीिपका या यया ीअ यतु रायमोडकिवरिचत–
पणू ान दकौमदु ी या यया च समलङ्कृ ता)। ि पाठी, क णापितः (स पा.)। लखनऊ : उ र– देश सं कृ त–
सं थानम।्

18. साम तरायः, भगवान।् २०११। गौडपादीयमा डू यका रकाणां समी ा मकम ययनम्। शतपथी, हरे कृ णः (स पा.)।
ित पितः : राि यसं कृ तिव ापीठम।्

19. शङ्कराचायः। २०१५। ीम ीताभा यम् ( थमः ख डः)। ािवडः, मिणः (स पा.)। वाराणसी :
ीदि णामिू तमठ काशनम।्

20. शङ्कराचायः। २०१५। ीम ीताभा यम् (ि तीयः ख डः)। ािवडः, मिणः (स पा.)। वाराणसी :
ीदि णामिू तमठ काशनम।्

21. शङ्कराचायः। २०१०। सू शाङ्करभा यम् (भामती–र न भा–आन दिग र–समपु ेतम)् । शा ी, जगदीशः
(स पा.)। वाराणसी : मोितलालबनारसीदासः।

22. शङ्कराचायः। २०००। सू शाङ्करभा यम् (प रमल–क पत –भामतीिवलिसतम)् । शमा, ीवासदु वे ः


(संशोधकः)। वाराणसी : कृ णदास–अकादमी।

बङ्गीय थाः
1. २०१२। वेदा तदशन ( थम–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।

2. २०१२। वेदा तदशन (ि तीय–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।

3. २०१२। वेदा तदशन (तृतीय–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।

4. २०१२। वेदा तदशन (चतथु –ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।

5. कु डु, परु ीि या । २०१७। रसाच मेथोडलिज – एकिट साधारण धारणा। व सी, कृ णा (स पा.)। कलकाता : सं कृ त
पु तक भा डार।

xxi
प रिश म्

6. धमराजा वरी ः। १३७७ बङ्गा दः। वेदा तप रभाषा। भ ाचाय, प चानन (स पा.)। कलकाता :
सं कृ तपु तकभा डार।

7. भ ाचाय, आशतु ोष। २०१७। वेदा तदशन–अ तै वाद (वेदा तिच तार मिवकाश)। कलकाता : सं कृ त बक
ु िडपो।

8. योगी ः, सदान दः। १४२४ बङ्गा दः।वेदा तसारः ( ीनृिसहं सर वतीकृ ता सबु ोिधनी, ी ीआपोदेवकृ ता
बालबोिधनी, ी ीरामतीथयितिवरिचता िव मनोर जनी चेित टीका ययतु ः, बङ्गानवु ादसमेत )। मेधाचैत य
चारी (स पा., अन.ु )। कलकाता : सं कृ त पु तक भा डार

9. वाच पितिम ः। १९७३। भामती ( सू शाङ्करभा य)। भ ाचाय, ीमोहन (स पा.)। कलकाता : सं कृ त पु तक
भा डार।

10. शङ्कराचाय। १७३५ शका दः। सववेदा तिस ा तसारसं हः। शा ी, अ यकुमार (स पा.)। कलकाता : लोटास्
लाइ ेरी।

11. शङ्कराचाय। २०११। िववेकचडू ामिण। वेदा तान द, वामी (अनवु ा.)। कलकाता : उ ोधन कायालय।

12. सदान दयोगी द।२०१६। वेदा तसारः। पाल, िवपदभ जन (स पा.)। कलकाता : सं कृ त पु तक भा डार।

13. सर वती, ान द। १३७२ वङ्गा दः। वेदा तदशनेर इितहास। थम भाग। घोष, राजे नाथ।

आङ्गल थाः
1. Murthy, R.S.Shivaganesha। 1996 ।Introduction to Manuscriptology। Sharada Publishing
House : Delhi।

िह दी थाः
1. १९९६। सं कृ त–वा य का बृहद् इितहास (दशम–ख ड)। उपा याय, बलदेव ( धान स पा.)। लखलऊ : उ र देश
सं कृ त सं थान।

2. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)। थमः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।

3. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)।ि तीयः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।

xxii
प रिश म्

4. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)। तृतीयः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।

5. २०१७। पात जल योगदशन ( यासभा य, उसका िह दी अनवु ाद तथा सिु वशद या या)। आर य, ह रहरान द
( या याकार)। भ ाचाय रमाशङ्कर (स पा.)। मोतीलाल बनारसीदास।

अ तजालसू म्
1. अ तै ान द। १८९४। िव ाभरणम।् िव. सा बिशवायः (स पा.)।
http://www.archive.org/details/brahmavidybharaa00bdar [date 11 – 12 – 2018, time 11.30 am]

2. http://advaitasharada.sringeri.net/ [date 06–03–2019, time 1:30 pm]

3. http://www.gitasupersite.iitk.ac.in/ [date 17–2–2019, time 2:00 pm]

l l l

xxiii

You might also like