Professional Documents
Culture Documents
समी ा कं स ादनम यन
(ŚrīŚaṅkarānandaviracitaKaivalyopaniṣaddīpikāyāḥ
Samīkṣātmakaṃ Sampādanamadhyayanañca)
A Critical Edition and Study of
Kaivalyopaniṣaddīpikā of Śrī Śaṅkarānanda
त ाप
शैवाल आचाय इत नामधेयेन मया “ ीश रान वर चत–
लघुशोध ब ः ऐद ाथ न
े रामकृ मश – ववेकान –शै णकशोधसं ान
इ ए . फ . (M.Phil.) इ प
ु ाधये सं ृ ता यन वभाग पू ाचायवय ण
स ोऽ ।
माणप
ीमता शैवाल आचाय इ भधेयेन शोध ा ण
े रामकृ मश –
लघुशोध ब ः ए . फ . (M.Phil.) इ प
ु ाधये स ीकृतः। ब ापे ता सव ऽ प
डॉ. नागराजभ ः
दना ः– सहायकाचायः
ल – बे डमठः सं ृ ता यन वभागे
रामकृ मश वेकान शै णकशोधसं ान
पर णप
पर ण दना ः–
मागदशकः
पर कः
वभागा ः
अ दाचायपय व े गु पर रा ॥
शीषका त लघुशोध ब ह
ू ह
ू व स
ं नपुरःसरं पिरसमा ः इ त भावये।
ह
े गभ मागदशनं कृतव ः वेदा ाचाय ः मागदशके ः डॉ. नागराजभ महोदये ः
वन ध वादा ाहरा म।
इ ं व नवेदय त
शैवाल आचायः
vii
स े ता रसूची
अ ा. – अ ायः।
अनु. – अनुवादकः।
अ ा. – अ ा ायी।
का.द. – का ादशः।
का. . – का काशः।
का.सं. – कािरकासं ा।
केनो. – केनोप नष ।
कैव ो. – कैव ोप नष ।
छा ो ो. – छा ो ोप नष ।
तै र यो. – तै र योप नष ।
. – ः।
नारदी. – नारदीयोप नष ।
नै. स. – नै स ः।
प.भा. – पदभा ।
प द. – प दशी।
प शा. – प शा क ।
स े ता रसूची
पृ.सं. – पृ सं ा।
ो. – ोप नष ।
. सू. – सू ।
.दी. – सू दी पका।
.शा.भा. – सू शा रभा ।
भगव.गी. – ीम गव ीता।
भगव.गी.भा. – ीम गव ीताभा ।
भा. – भामती।
भागव. – ीम ागवत ।
महा.भा. – महाभा ।
महा.भार. – महाभारत ।
मा ू .का. – मा ू कािरका।
मा ू ो. – मा ू ोप नष ।
मा ू ो.भा. – मा ू ोप नष ा ।
मु को. – मु कोप नष ।
ix
स े ता रसूची
ो.सं. – ोकसं ा।
स ा. – स ादकः।
x
वषयानु म णका
मः शीषक पुट
i) त ाप । ii
iii) पर णप । iv
iv) म ल । v
कैव ोप नषदः ा ा
१.२.१. ुत ान । १४–२५
१.२.२. ृत ान । २५–२६
िवषयानु मिणका
१.२.३. ाय ान । २७
२.२.१. शारदामातृकायाः व त
ृ ववरण । ३४–३६
२.२.१.१. मातृकार ः। ३४
२.२.१.३. मातृकाय पु का । ३५
२.२.१.४. मातृकायाः वै श । ३५
२.२.२. व यमातृकायाः व त
ृ ववरण । ३६–३९
२.२.२.२. मातृकासमा ः। ३७
xii
िवषयानु मिणका
२.२.३.२. मातृकासमा ः। ४०
२.२.३.३. मातृकाय पु का । ४०
२.२.४.२. मातृकासमा ः। ४२
२.२.५.२. मातृकासमा ः । ४४
xiii
िवषयानु मिणका
२.२.६.२. मातृकासमा ः। ४६
२.२.६.३. मातृकाय पु का । ४६
२.२.६.४. मातृकायाः वै श । ४६
२.२.७.१. मातृकार ः। ४७
२.२.७.२. मातृकासमा ः । ४८
२.२.७.३. मातृकाय पु का । ४८
२.३.१. मातृकापिरशीलन । ५०
xiv
िवषयानु मिणका
४.२.४.४. स ासयोगः। ९०
४.२.५.२.१. कम ोपासन । ९४
४.२.६.१. पल ण । ९८–१०१
४.२.६.२. तट ल ण । ९१०१–१०३
xv
िवषयानु मिणका
५. उपसंहारः १२१–१२२
६. पिर श i–xxiii
xvi
॥उपो ातः॥
इ ाद त
ु ेः। धम थकामानामा ान याणाम न ं “त थेह कम चतो लोकः ीयत
भव त। त नगुणसगुणभेदन
े प । नगुण ण एव पारमा थक ा
त ा ायामेव त
ु ेः पयवसान ा शा रनये उप नष तपा ो वषयो नगुणं एव।
चे त
े ा न पदा न ह एक वभ क ा णो वशेषण न
े तीय ।े पर ु न ता न
भचर त अतः त ‘स ’ म त, च प
ू ा त ‘ ान’ म त, सव ानु ूत ा सव
6 बहदा.– २/४/६।
7 बहदा.– ४/४/१९।
8 छा ो ो.– ६/८/७।
9 तै र यो.– ३/१/१।
2
उपो ातः
ताक टः यथा त क
ु ाय त धानतया न म ं, ोपा ध धानतया उपादनकारणं च
वेद ै भव त”11 इ त
व त
ु ेः।
वेदा व व ूण सुखबोधाय–
10 सू.सं.– १/१/२ ।
11 मु को.– ३/२/९।
12 बृहदा.– ४/४/१९।
13 ेता .– ४/१०।
14 .शा.भा., सू.सं.– १/४/३।
15 पृ.सं.– ५०।
3
उपो ातः
सा दा यकाः। व त
ु ः पेण माया अ नवचनीय पा। अ नवचनीयपद
श ः, य शाद ध ानं न
े पेण न काशते। व ेपश न मा ध ान वल ण
नम ेत वधकारण म यते। एक व
े ण वधकारण ा कारः
अ ैतवेदा स ा वै श ।
क , अ प
ु सगपूवका ेपणाथका असुधातोः घ ये न ोऽ ासश इ प
4
उपो ातः
ण अव न
ु ः प अ ासः। अ ासः, मः, आरोपः, अ ारोपः, अवभास इ त
अ ासभा –
े “ ृ त पः पर पूव ावभासः”16 इ त। इ त। यते इ त ृ तः, त
ृ ेः
अ ारोपः”17 इ त।
सपव न
ु ः आरोपः अथ ासः। र ु ाने सप ान आरोपो ाना ासः। अथ ासः
धमस हतध मणोऽ ासः, स ा ासः, स स हतस नोऽ ासः, अ तरा ासः
अ ो ा ास े त। सोपा धक न पा धकभेदन
े ाप अ ासो वधः। सा ना दभेदन
े ाप
5
उपो ातः
बु मु भावः। शर रा प
ु ाधीनामेव ज मृ ू भवतः न तु जीवा नः “न ह ते
ह माने शर रे ”19 इ ाद त
ृ ेः। स च चैत पः न च चैत ं तदीयः गुणः,
सू शर रं ल
ू शर र । कारणशर रं ह अ व ा न मतावरण प । सू शर रं
ाणमनोबु ी या कं वतते। ल
ू शर रं प भूतकृतम । शर रभेदादयं जीवः ा –
6
उपो ातः
स दान पमेव त प ।
अजानतः आ पं गु णा ा पते व त
ृ हार ा व ान ाप ा िर त उपचयते।
भव त”20 इ त त
ु ेः।
20 मु को.– ३/२/९।
21 यः शत ीयमधीते, कैव ो.– २/१।
7
उपो ातः
मम कृतशोधकाय वृ नदान ।
8
उपो ातः
०.३. कृतगवेषणप तः
चतुषु अ ायेषु मदीयः “ ीश रान वर चत–कैव ोप नष ी पकायाः
9
उपो ातः
ुिर त भावये।
समी ा कपाठस ादने व ा थनामु ाहः नैव ते। अतः शोधकाय मदं
l l l
10
॥ थमोऽ ायः॥
॥ ीश रान देशकालकृ तपिरचयः
कैव ोप नषदः ा ा ॥
श रान न
े कृतौ आ पुराणे उ ं य –
१.१.२. श रान गु श पर रा
के च ु व ातीथ ैव आन ा ा इ त नामा र इत व
ु । केचन आन ा ा
व ार ः प द –
स वलासमहामोह ाह ासैककमणे॥”5 इ त।
12
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ना स ह
े ावसरः।
13
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
य
ू ते –
१.२.१. ुत ान
अ प वषये ज ासा, क
ै तपादन , सव ता, ानफल
इ त
े े वषयाः तपा दताः। देवतान पेण ु तः, देवान ाथना द वषयैः सह
शा तृ ान कृते शा प
ु ायः, महापा पत तं चे त वषया अ प नवे शताः। एते एव
“ ल
ू मेत दीघ ुत ”12 इ त। पर ु इतः पूव “चतु धमा ा मकारः”13 इ त
नणयसागर यसं रणे ा ते। अतः अनयोः वैम ं मेव तभा त। अतः यो गनः
14
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
अ ामुप नष द अ श
ं ा काः म ाः वलस । अ णवोपासनावणनपुरःसरं
ष ा न
े तक उ े खः ते। अ ाणायाम व धः, ओकार मा ा ानं,
अमृत ब प
ू नष ी पका– अमृत ब पू नषदः अपरं नाम ब प
ू नष ।
त पुरं का शतं, त व
ै ायाः नवासः। त ाने ान माहा ं तथा
15
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
अ ाः अपरं नाम आ प
ु नष इ त। ा–आ ोः कथोपकथन पा
अ ामुप नष द स ास य प ं तपा दत । अ ा एव ा ान पा
ईशश न
े आर ा ईशावा ोप नष द त नाम। इयं यजुवदीया अ ादशम युता
16
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ः आन ा ममु णालये।
केनश न
े आर ा अ ाः केनोप नष इ त नाम। ा णोप नष इ त अपरं नाम।
अ ाः च ारः ख ाः प श
ं ा व ।े तेषु थमौ ख ौ प ा कौ, अ मौ
त अनुभूतये आव क ंस प
ू ेण व णत । अ मयोः ख योः देवानाम भमानमदनाय
17
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ष श
ं तः म ाः प ा काः स । परमे नः नये गृह ा मे ा कम चरणेन मु ः
भ – ान–योगानामवल नं कत म प
ु द । जीव णोः अभेद स रे व अ ाः
“उप नषद समु यः” इ त ा ायते। ीश रान र चतदी पकायाः तैलना ी टीका
व ते।
अ तः आ त प उपासनाफल आ ात । अ ाः एव उप नषदः ा ा पा
18
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ीश रान न
े दी पका र चता। अ ा प तेषामेव वषयाण वशदेन वणनं कृत ।
छा ो ोप नष ी पका– छा ो ोप नष सामवेदीया उप नष ।
स ास वषयक े पृ े स त या व ः यथायथमु रं द वा । प मे ख े अ –
19
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ते।
20
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
नृ संहपूवता प प
ु नष द प ख ाः स । अ देवता– जाप तस ादेन सगुण–
त ादेव सवमु ते त व
े लयं या त इ त तपा दत । व त
ु ु अ ामुप नष द
नृ संहो रता प प
ु नष द नवख ाः वलस । अ आर े मा ू ोप नष दव
एव वषयाः त वशदीकृताः स ।
21
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
समानमूल ,ं त अ ष
े णं कमथ कत ं चे त वषयाः आलो चताः। एतेषामेव ान
ते। अ प श
ं द धकचतु तसं काः क काः स च ािरं श ा णा स ।
नामा तौ।
22
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
नयमपूवकं जपकार एव स ं ा ो त, ान ा न रं च व भव त। यः
नगुणः, अभौ तकः, अकत , अभो ा, अना दः, अन ः, चैत ः, आन पः, अमृत पः,
ा प
ु ायः, स –तप आदीन म हमा, जीव णोः ऐ – चे त वषयाः उप द ाः।
अ ाः ा ान पा ोप नष ी पका।
वणनं व ते। तृतीया ाया अ मं याव ऋभु– नदाघयोः स ादः च लतः। एतेषु
वतते।
23
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
अ यः मु काः स । क
े मु के ौ वभागौ ः। तयोः “ख ः”
24
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
व रे ण वचािरताः।
पातकान नरक ा पा फल ु तः य
ू ते। अ ाः ा ान पा परमहंसोप नष ी पका
ीश रान वर चता।
१.२.२. ृत ान
25
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
शवश ः। मायाश मती एव परम णः ानं जायते। एते एव शवगीता तपा दताः
इत त ामी।
त ामी।
26
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
१.२.३. ाय ान
ल खत –
ज ासा कत े त वा शेषः।”17 इ त।
मु ता।
15 च ह ोतुः इ त पाठः।।
16 ो.सं.– २।
17 .दी.;सू.सं.– १/१/१, .– सू वृ ः।
27
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
१.२.४. करण ाः
श रमतानुसार चायं ः।
भगव राचायकृतैकादशभा ष
े ु कैव ोप नषदः ना भ वः तथा प माहा ं
वणनं यते–
28
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
धीपथमवतारय त।
वा ादत ायते।
29
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
ववरण मेयसं हः, प दशी, अनुभू त काशः, अपरो ानुभू तटीका, जीव ु ववेकः,
पठनेन ायते।
19 ो.सं.– १/१।
20 ४/२; पृ.सं.– ८७९।
21 ो.सं.– १/७।
30
थमोऽ यायः ीश रान द य देशकालकृ ितप रचयः कै व योपिनषदः या या च
l l l
31
॥ तीयोऽ ायः॥
॥मातृकाण पिरचयः स ादनप त ॥
https://archive.org/details/MN003269KaivalyopanishadDeepikaSharadaManuscriptsAt –
https://archive.org/details/9315aCKaivalyopanishadDeepikaOfShankaranandaManuscripts
https://archive.org/details/kaivalyopanishaddipika–CGV–SDPB–0642/page/n1 इ तः
मातृका उपयु ा।
33
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
https://archive.org/details/MN003269KaivalyopanishadDeepikaSharadaManuscriptsAt–
KurukshetraUniversity/page/n1 इ त अ ज लस ट
ू ा ा । इयं कगज न मता, पूण
२.२.१.१. मातृकार ः–
अधीह भगव व विर सदा स े मान नगूढ ययाऽ चरा वपापं वपो
२.२.१.२. मातृकासमा ः–
अनेन ा ायज ण
े ानमहं ा ी त सा ा ार पमा ो त संसाराणवनाशनं
34
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
उप नष िरसमा थः॥
२.२.१.४. मातृकायाः वै श –
1. इयं मातृका म लाचरणतः न आर ा।
कृत ।
रे फ लोपः।
35
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
मातृकायाः सं ा– MN 003269
ल पः– शारदा
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– MN 17
तपृ ं पं यः– MN 13
तपं ाम रा ण– MN 27
कारः– श रान ः
उप नष मेता च।
२.२.२.१. मातृकार ः–
।। ।।
।। ৎ
ৎ ।। ।। ।
36
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
केवल न
े कैव ा ा सीद त गाय ी ु तम तेव सुख तप थ क ा लायनमुरर कृ
२.२.२.२. मातृकासमा ः–
ৎ ৎ
उप नषदथसमा थः॥)
ৎ ৎ
।। ৎ ৎ।।
।। ।।
37
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.२.२.४. मातृकायाः वै श –
द वा ।
‘ व ायामा ं जन यतुं।’7 इ त।
4. कृतः मादः तेन केन च म सना पिर ृ तः। पर ु मूल ाभावा तकृतौ
5. मादवशा श रा ह े े 9
काकपद च न त योजनं कृतं ले खकेन।
‘देशकालव प
ु िर ेद ’ इत व े ले खकेन ‘देशकालपिर ेद ’ इत
कृत ।10
7 व.मा.दी.– १/१।
8 व.मा; कैव ो.– १/३।
9 Insert।
10 व.मा.; पृ.सं.– 2b।
38
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
इ त।11
ल पः– व या
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 11
तपृ ं पं यः– 13
तपं ाम रा ण– 51
कारः– श रान ः
२.२.३.१. मातृकार ः–
39
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.२.३.२. मातृकासमा ः–
आ ोत ा ो त॥ संसाराणवनाशनं॥ संसारसागरशोषणं॥ य ा
२.२.३.४. मातृकायाः वै श –
पृ ा नं कृतवा ।
40
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
ल पः– देवनागर
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 14
तपृ ं पं यः– 10
तपं ाम रा ण– 36
कारः– श रान ः
मातृकेयं https://archive.org/details/9315aCKaivalyopanishadDeepikaOf–
ShankaranandaManuscriptsByIAMVISIONARYTUNES/page/n17 इत
अ ज लस ट
ू ा [MN 93–15(a–c)] ल ते। इयं कगज न मता, पूण च उपल ते।
अ तप ं ादश प यः व ।े तप चतु श
ं ं का न अ रा ण वलस ।
ते।
२.२.४.१. मातृकार ः–
41
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.२.४.२. मातृकासमा ः–
२.२.४.४. मातृकायाः वै श –
1a,1b, 2a, 4b, 3a, 3b, 4a, 5b, 6a, 6b, 5a, 8b, 7a, 7b, 8a एवं ात ः।
42
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
DeepikaOfShankaranandaManuscriptsByIAMVISIONARYTUNES/page/n17
मातृकायाः सं ा– MN 93–15(a–c)
ल पः– देवनागर
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 16
तपृ ं पं यः– 12
तपं ाम रा ण– 34
कारः– श रान ः
55/S – 45) व ते। इयं कगज न मता, पूण च उपल ते। अ तप ं चतुदश प यः
व ।े तप प श
ं ं का न अ रा ण वलस । इयं मातृका अजीणकाया
२.२.५.१. मातृकार ः–
43
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
त ासोपी ाह॥
२.२.५.२. मातृकासमा ः–
उप नष मा थः
२.२.५.४. मातृकायाः वै श –
1. इयं मातृका म लाचरणतः न आर ा।
द ाः।
44
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
मातृकायाः सं ा– MN 55/S – 45
ल पः– देवनागर
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 14
तपृ ं पं यः– 14
तपं ाम रा ण– 35
कारः– श रान ः
इयं उप नष ु ा।
२.२.६.१. मातृकार ः–
केवल न
े कैव ा ा सीदतु॥१॥ भगवती ु तम तेव सुख तप थ
16 अनु ार य ञ परसवणः (अ ा ायी )।
17 दे.ना.३.; पृ.सं.– 1a।
45
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.२.६.२. मातृकासमा ः–
२.२.६.४. मातृकायाः वै श –
1. देवनागर ल ल खता इयं मातृका अ ा आधु नका इ त अ र व ाशदशनेन
3. मा ुतपद काकपद च न
े पुनः संयोजनं ते। यथा – ‘ ातं उ ।ं न खलं
4. अ धकः ा ले खः अ न
े म सना पिर ृ तः इ त द ते। यथा दी पकाय 10b
इ त।
18 दे.ना.३.; पृ.सं.– 9b।
19 दे.ना.३; पृ.सं.– 3b।
46
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
मातृकायाः सं ा– 25
ल पः– देवनागर
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 30
तपृ ं पं यः– 10
तपं ाम रा ण– 27
कारः– श रान ः
ा रयु ा। म े म े का नचन अ रा ण ा न।
२.२.७.१. मातृकार ः –
उवाच उ वा ॥
47
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.२.७.२. मातृकासमा ः–
२.२.७.४. मातृकायाः वै श –
काकपद च न
े यो जत ।
48
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
चैत ा धक ा न
े नीलम ानं क ं क व पैकदेशे व ते य स
नीलक मत ा ात ।’ इ त।
6. अ मातृकाय 3b स ट
ु ा ‘उमासहाय ’ इ तः ल खता रा समाना न
मातृकायाः सं ा– 642
ल पः– देवनागर
ले खनसाम ी– कगज
पृ सं ा– 14
तपृ ं पं यः– 15
तपं ाम रा ण– 45
कारः– श रान ः
49
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
२.३.१.मातृकापिरशीलन
२.३.२.मातृकावंशावल नणयः–
२. अ धकपाठः अपपाठ
श ते।
50
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
१. ाचीनता
२. ता
३. पूणता
51
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
पाठ नणयः।
ा पूण ा आदशमातृकता इ ना स ह
े ः।
52
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
पाठः।
मेण सं ाः द ाः। हणसौ व थ मया तपृ ं 1b, 2a, 2b– एवं मेण
“दे.ना.२.” इ त सं या अ ज लस ट
ू ा ा ा देवनागर मातृका33 , “दे.ना.३.”
53
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
द ः।
तल ट णीसंकेतः द ः त त व
ू व तनः स ण
ू ैव वा हणं कत ।
हणं कत ।
स े तसूचकश पय ं स ण
ू ैव तलटी णी व हता इत हणीय ।
54
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
व त
ृ म थः” इ पादटी “व.मा.– अ धकपाठः”41 इ त न द ः।
इ त।
नदशः कृतः।
55
ि तीयोऽ यायः मातृकाणां प रचयः स पादनप ित च
तलटी “क तपाठः”46 इ त उ े खः ।
l l l
45 Emendation – Restoring the ‘transmitted text’ as far as possible to the original form.– Introduction to
Manuscriptology, Page. No.– 192।
46 पाद.टी.सं.– १०७, पृ.सं.– ६७।
56
॥तृतीयोऽ ायः॥
॥ स ादन ॥
॥अथ थमः ख ः॥
ीगणेशाय नमः।1
1 व.मा.– पाठः।
2 दे.ना.१.– अ धकपाठः।
3 दे.ना.४.– केवल ने इ त पाठभेदः।
4 व.मा.– सीद त इ त पाठभेदः।
5 शा.मा.; दे.ना.३.– म लाचरणं नोपल
ते। दे.ना.५.– कैव ोप नष ा ा कैव ाथ बो धनी। मया
ा ायते तेन कैव ा ा सीदतु इ त पाठभेदः।
6 व.मा.– गाय ी इ त पाठभेदः।
7 दे.ना.५.– बु इ त अ धकपाठः।
8 व.मा.– पाठः।
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
न खलं ःखकारणम ानं21 ससं ारं 22 , पो व वधं पिर वना े थः, परा
9 व.मा.– पाठः।
10 व.मा.– सव ृ ान तं ाण इ त पाठभेदः।
11 दे.ना.५.– उपसमे इ त पाठभेदः।
12 व.मा.– शा ो व धना इ त पाठभेदः।
13 व.मा.– पाठः।
14 व.मा.– मदनु हा इ त अ पाठः
15 व.मा.– पाठः।
16 व.मा.– पाठः।
17 दे.ना.५.– व बु ं ानं इ त पाठभेदः।
18 दे.ना.४.– पाठः।
19 दे.ना.४.– पाठः।
20 व.मा.– व मानतया इ त पाठभेदः।
21 दे.ना.५.– न खल ःखाकरम ानं इ त पाठभेदः।
22 दे.ना.१.; दे.ना.४.– सं ार इ त पाठभेदः।
23 व.मा.– सव जड इ त अ पाठः।
24 दे.ना.४.– अ ा इ त पाठभेदः।
25 व.मा.; दे.ना.५.– ाना य इ त अ पाठः।
26 व.मा.– ततः इ तपदा अ धकपाठः
27 दे.ना.५.– उपै त इ त पाठभेदः।
28 व.मा.– अहम इ त पाठभेदः।
58
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
कमणा इ त–
29 व.मा.– पाठः।
30 व.मा.– पाठः।
31 दे.ना.१.– चकारोऽ प एवकाराथः इ त पाठभेदः।
32 शा.मा.; दे.ना.३.– म लाचरणतः व ायाः पय ः भागः न व ते।
33 व.मा.– आह ाभ ानयोगा इ तः पाठः।
34 दे.ना.१.– यथा इ त पाठः। व.मा.– ादीन इ त पाठभेदः।
35 व.मा.– व ायाः इ त पाठभेदः।
36 व.मा.– अ धकपाठः।
37 शा.मा.; दे.ना.३.– अवग इ त पाठभेदः।
38 व.मा.– परमहंस पेण इ त पाठभेदः। दे.ना.५.– पारमहं ा म पेण इ त पाठभेदः।
39 व.मा.– अ व ा दकृतमरणरा ह इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– अ व ामरणकारणरा ह इ त पाठभेदः।
40 शा.मा.; दे.ना.३.– पाठः।
59
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
ा ीत ानं त व
े सु न ताथः योजनं येष ते। अथवा सु न तोऽय म मेवे त
60
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
व व देशे त–
अ ा म ः सकले या ण न भ ा गु ं ण ॥५॥
48 दे.ना.२.– णा सह इ तः अ धकपाठः।
49 व.मा.– पाठः।
50 दे.ना.५.– अनु ेगकारणं इ त पाठभेदः।
51 दे.ना.४.– अ धकपाठः।
52 दे.ना.२.– न तु का यकः इ त पाठभेदः।
53 दे.ना.१.– प का ासन इ त पाठभेदः। व.मा.– प ा ासन इ त पाठभेदः। दे.ना.४.– प ासन
इ त पाठभेदः।
54 दे.ना.१.– गृह इ त पाठभेदः।
55 व.मा.– अ धकपाठः।
56 व.मा.– पाठः।
61
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
अन रं ु र क म त।
अच ं वा नसातीत न
े यस वषय । वा नसातीत े हेतुमाह। अ ं
यो नं जग ा दकारण ॥६॥
तथादी त–
62
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
अ त
ु आ यकर । उमासहाय उमा व ा64 , भवानीसहायः कामा दचोरर का65
े 66 वा वामा
अधनार शर र न े 67 वा य
तानुपमयुव त प न स उमासहायः,
पर ा परतः71 अ व ास म थः॥७॥
63
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
अ ानपे न
े न
े ैव पेण75 राजते इ त रा । स एव उ एव, व ुः
स एवे त–
स एव सव य त
ू ं य भ ं सनातन ।
ा ा तं मृ ुम े त ना ः प ा वमु ये॥९॥
वा मवग । नगुण ा प
ु ल े 77
न दय देशम मव । तथा च
ा ा मनन न द ासने कृ े त
े द प
ु प मेव।
64
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
सवभूत े त–
सवभूत म ा द॥१०॥
यदा व
े ं ानं नो ते तदा त ादने उपायमाह आ ान म त–
वधाय अधरार ण न
े च य ाइ थः।87 णव ओ ारं चो रार ण उ रार णम प,
65
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
चकारः कृ े त
े दनुवृ थः। ान नमथना ासा ान सव कोऽहम ी व
े ं प
त ा न
े ाहं ा ी त सा ा ारा ना89 पाश आ नो ब पम ानर ुर चत
अहंममा द 90
ं दह त भ ीकरो त। प तः प ा, अहं91 ा ी त बु ः ता इतः
ा ः॥११॥
66
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
ा ोत इ थः॥१२॥
धार यता व वध वषय102 वासनावा सतः सुख ःखभो ा सुख ःखयोः स योः भो ा
न खले लोके भुवने जने च। क त व लोके े यथा त ागरणेऽपी थः। सुषु काले
एताव ष
ु ु ौ मो े च सम इय 107
ु वशेषः। तमो भभूतः अ ानावृतः सुख पं
67
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
पुन इ त–
68
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
वधािरणी॥१५॥
य रं सव ा व ायतनं मह ।
य स ं पर उ ृ ं बृह देशकालव प
ु िर ेद ,ं देशतः पिर े दः
ौढं सव धार न
े ैव सू ा अणुपिरमाणा 122 सू तरं महद तशयेनाणुः123 । न ं
भो ाऽ व या व त
ु ः ं परं व
ै न ः॥१६॥
69
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
जा सुषु ा द प ं य काशते।
त ाह म त ा ा सवब ैः मु ते॥१७॥
वशेषणं प ं व त
ृ म थः।131 त उ ं यं काशं स ाना दल ण अहं
ै े व132 सकारणैः
अहंममा र मु ते कषण मु ो भव त॥१७॥
षु धामसु य ो ं भो ा भोग य वे ।
70
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
म ेवे त–
म ेव सकलं जातं म य सव त त ।
म य सव लयं या त त ा यम ह ॥१९॥
ग त। त त ा सव जग त ं 147 कारण ा ।
स बृह
देशकालव प
ु िर ेद 148 अ यं ातृ149 ेया द वभाग अ भवा म।
71
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
ा ॥१९॥
तदेत 152 अ त ब ध प न
े वारय त अणोरणीया न त–
आह व ं सा व 159
ं भूतभौ तक प जात अहं ा ात । अ 160 त भेदरा ह 161
े
72
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
शव पं म ल पं अ भवा म॥२०॥
73
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
वेदर
ै नेकैरहमेव वे ो वेदा कृ ेद वदेव चाह ।
वेदा कृ वेदा सू कृ वेद ास पः। वेद वदेव च 184 वेदा कृतो वशेषणं
न भू मिर त–
74
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
एव उ ेन कारे ण वद ा सा ा ृ ,परमा प
ाण197 ा198 खवायु तर ृ ी यमनोऽ वीय199 तपोम कमलोकनामा ाः200 कला 201
॥अथ तीयः ख ः॥
सम सा म त–
75
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
76
तृतीयोऽ यायः थस पादनम्
अनेने त–
केवल ा नो भावः त 227 कैव ,ं फलं पु षा भलाष वषयं सवपु षाथसमा भूत 228
l l l
77
॥चतुथ ऽ ायः॥
॥वश म यन ॥
४.१. कैव ोप नष ी पकायाः वै श
दीपय त काशय त यः सः दीपकपदवा ः। न सः सूयव सम ं त ं
स ण
ू ः अथः का ते। अ व
ै दी पकायाः सारव ं सार । ब एव दी पका
इ त नाम स ऽ
े प त णं ा ाय ना े त। त नामकरणमेव ता य । पर ु
अ पकाराथः। स पतामहोऽ व
ु ाच न तूपे कृतवा न थः। व ायाः सा ा
इ त कृ ा ं भव त। पर ु ीश रान कृतौ क
े श अथः तया
कम स ा उ त रं ा म
ु ः। चराचरा केऽ प े धम थकाममो पेषु चतुषु
79
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
आधार कृ ान ं ा व
ु ः कैव मा व ः। सव सु उप नष ु ानमाग ैव क तनं
तपादकाः त ा प
ु ायपराः ये व श ाः वषयाः स तेषामेव सं ह पा
इयमुप नष । व त
ु ु जाप तः ा उपदेशकाले उप नष ु मणीः च ा च ा जं
उ ते नै स ौ– “न कम नु ाना धम धम ेः पापहा नः
80
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
चे े –
४.२.१. म लाचरण –
“म लादी न म लम ा न म ला ा न ह शा ा ण थ ।े वीरपु षा ण च
भव , आयु ु षा ण च अ त
े ार स ाथ यथा ुः”8 इ त ह महाभा काराण
व ु नदशा कं च। च ष
े ु वधमेव म लाचरणं ते, च ु एक वधमेव।
श श ा अप स व त। य च ार े म लस ऽ
े प न नव समा ः
करणाव ादौ।
म लमाचर त–
8 महा.भा., पृ.सं. – ६१
9 का.द.– १/१४
81
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
ा ा े केवल न
े कैव ा ा सीदतु॥” इ त।
व हतः। “एष उ व
े स देवाः”10 इ त त
ु ेः आ नः एव सवदेवता क ावगमा
ान दातॄण स ऽ
े प पारमा थकं च नं कृतं कृता ादौ।
82
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
ऊचुः–
आर ते”14 इ त।
४.२.३. गु पसदन –
अ था शा ाथस दायर हत ा त
ु हा न अ त
ु क न च कुव यं मूढः
83
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
सदान योगी ण
े –
“त ानाथ स गु मेव भग े
स म ा णः ो यं न ॥”24 इ त।
स म ा णः एव ग े इ त आदेशः।
84
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
व ज ा सतवा । क श व ा म त चे उ ते आ लायनेन –
४.२.४. व ाय करणा न–
सव स व ान ानं भव त “येना त
ु ं ु ं भव त अमतं मतम व ातं व ात ”28 “येना रं
त
पु षं वेद स ”29 चे ाद त
ु ेः। पर ु पर व ायाः सा ा वाचा काशनमश ं
योगश व वधेषु शा ष
े ु व वधा न नवचना न ा े । यथा योगशा े योगश
स शना प े 33 अ
ु ाय न कारः। गीताय भगवता योगश ब धा अथः उ खतः।
85
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
इ त। दी पकाय तु श रान न
े योगः स ः इ ु ः। य े न
े काय वधीयते तेन सह
यते–
४.२.४.१. ायोगः–
86
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
ाव ः भव ते अ प धम धम ैः कम भः मु ।े “य े तप स दाने च”44 इ त
४.२.४.२. भ योगः–
क तनेन कदेवः, रणेन ादः, व नया अ ू रः, अचनेन पृथुः, पादसेवनेन ल ीः,
42 भगव.गी.भा.– ४/३९
43 भगव.गी.– ३/३१
44 भगव.गी.– १७/२७
45 भगव.गी.भा., ो.सं.– १७/२७
46 भगव.गी.– ६/४७
47 कैव ो.दी.– १/२
48 भागव.– ७/५/२३
87
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
“ये तु सव ण कम ण म य स म राः।
अन न
े ैव योगेन म ाय उपासते॥
तेषामहं समु त मृ स
ु ंसारसागरा ।
भ ः भव त।51
88
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
भ श न
े आत ैव हणं सव ते पर ु ानयु ा भ रे व सव तशायी भव त।
४.२.४.३. ानयोगः–
वण–मनन– न द ासनेषु षु ा प
ु ायेषु नद ासन ानयोगे
इ ा द ु त भः ानयोग ा प
ु ाय ं सू ते। ानल णमु ं भा कारे ण–
“ य
े ो ह ानम ासा ाना ानं व श ते।”58 इ त। कृते कैव ोप नष द
54 भगव.गी.– ७/१६
55 ो. – ५/५
56 भगव.गी.भा.– १३/२४
57 भगव.गी.– ६/१०
58 भगव.गी.– १२/१२
59 कैव ो.– १/११
60 व.चू.– ३६१
89
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
मनोप हतजीवचैत ं पत ा ो त।
४.२.४.४. स ासयोगः–
परः”61 इ त त
ु ेः परमा ानल ण ा स ासो इत उ ते। मु कोप नष द
४.२.५.उपासना वचारः–
४.२.५.१.उपासनार ः–
61 नारदी. – २/७८
62 मु को.– १/२/१२
63 भगव.गी.– ५/२
64 कैव ो.– १/३
65 .शा.भा.– ४/१/६/७
90
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
त च वण–मनन– न द ासनपूवकमनु े य , मै य
े ी ा णे “आ ा वा अरे
अ ा म ः सकले या ण न भ ा गु ं ण ॥”70 इ त।
66 बृहदा.– २ । ४ । ५
67 बृहदा.– २ । ४ । ५
68 बृहदा.– ४ । ४ । १९
69 ेता .– १/३
70 कैव ो.– १/५
71 ेता .– २/१०
91
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
92
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
अ चौ देशे इ अथ न पण स े भा कारा आ ः– “ चौ े वव े
कुय ।
77 ासभा – २/३२
78 भगव.गी.– ६/११
79 भगव.गी.भा., ो.सं.– ६/११
80 उप नष ा , तीयः ख ः, पृ.सं.– ५
93
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
यथा–
४.२.५.२.१. कम ोपासन –
ौत ातकम ान सं ारक न
े वधीयमाना उपासना कम ोपासना।
४.२.५.२.२. तीकोपासन –
94
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
तीकः। त त
ु यः– “सव वेदा य दमामन ....त े पदं सं हेण वी ो म े ”84
त
इ ा ाः। त त
ृ यः– “ओ म क
े ा रं ”88 “अ रं परमं”89 “ओं त दत
मु कोप नष द–
“तदेतद रं स ाण वा नः।
तदेत ं तदमृतं त े ं सो व ॥
95
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
इ या ण हयाना वषय ष
े ु गोचरा ।
अ द
े मवधेयं य तीकेषु सा ा न यो ना प
ु ासन तीक ाधा ा ।95
४.२.५.२.३. स पासन –
अपकृ े व ु न आल ने सामा न
े केन च उ ृ व न
ु ः स ादनं स पासन इत
93 मु को.– २/२/२–४
94 कठोप.– १/३/३–४
95 न तु तीकेषु तु अ , तीक धान ा उपासन – .शा.भा., सू.सं.– ४/३/१५,
पृ.सं.– ८९०
96 सू.सं.– ४/१/५
97 .शा.भा , भा र भा, सू.सं.– १/१/४, पृ.सं.– ७६
98 बृहदा.– ३/१/९
96
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
मनः वृ भेदन
े अन म त मनसः आन ं स मेव। मनसः उ ृ ाः व देवा अ प
देवान महतामन सा न
े उपासनं तेन अन फल ा ः भव त “अन मेव स तेन
लोकं जय त”99 इ त त
ु ेः।
भव त। यदा तु ई र अहं न
े च नं तदा ई रः धानः उपासकः जीवः अ धानः।
99 बृहदा.– ३/१/९
100 बृहदा.– १/४/१०
101 बृहदा.– ३/४/१
102 छा ो ो.– ८/१/५
103 अ ैतान बोधे ः ( च लासः)
97
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
४.२.६. ल ण वचारः–
त तपादक ष
े ु णः वधमेव ल णं तपा दत । तद मेण तपा ते–
४.२.६.१. पल ण –
त
ु यः य प व े तथा प लोक हतकािरणी क णामयी ु तः कथ णः
“स ं ानमन ं व ं परं तः स ।
न ान क
ै रसं ग भ ं नर रं जय त॥”110 इ त।
स ं ”112 “यः स न
े ा तवद त सोऽहं भगवः स न
े ा तवदानी त स ं व
े
98
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
क दवभा स ते इ त श ायामु ते ‘न क ’ इ तश न
े य ैत मु ते, तदेव
त इ थः।
ववेकचूडामणौ ीश राचायपादा –
ु
य ा ा सतः परं कम प त ं स आ ा यं
त ा त मस शा ममलं ा यं य पर ॥”116 इ त।
सव एषोऽ य ष
े यो नः सव भवा यौ ह भूताना ।”119 इ ा द ु त भः
99
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
“स वे वे ं त व ना ा वे दता।
व दता व दता त थ
ृ ोध पक ॥”120 इ त।
जातं ायते, तं अ न
े केन सा भूतेन जडेन ातुं श ते। अतः त आ नो वे दता
इ थः।
ववेकचूडामणौ –
णः आन “इदं मह त
ू मन मपारं व ानघन एव”122 “ न ं वभुं
णः वधम प आन म प
ु ेत मत तपादय त। व त
ु ु पिर े दहेतून
देशकाला व न
ू मायया क त ा ग वनगरा द भगगन ेव देशा द भः कृतः
“स ा प ा ेशतोऽ ो न ा ा प कालतः।
न व त
ु ोऽ प साव ादान ं ण धा॥
120 ो.सं.– ३/१८
121 ो.सं.– २१४
122 बृहदा.– २/४/१२
123 मु को.– १/१/६
124 मा ू ो.– ३
100
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
देशकाला व न
ू क त ा मायया।
कम क वा हेतोदहं पु ात त व ॥”128 इ त।
“आन ो ानुभवो न ेत स धम ः।
अपृथ ऽ
े प चैत ा पृथ गवावभास ।े ”129 इ त।
४.२.६.२. तट ल ण –
े ो ावतय त। त ा ग व ं पृ थ ाः तट ल ण । णः तट ल णमु ं
125 ो.सं.– ३/३५–३६
126 तै र यो.– २/९/१
127 बृहदा.– ३/९/२८
128 ो.सं.– ४१७
129 वे.प., पृ.सं.– २६१
130 वे.प., पृ.सं.– २६२
101
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
सम थत । अ जगतो ज तलयेषु क
े ं कारण । तथा च ज हेतु ं
चे ा दसू भा ष
े ु णः चराचरकतृ संहािर ा य म ायतन ा दधम ः
उ ाः। त क
े धम ल णमुपा । वेदा पिरभाषाकार
102
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
कृते कैव ोप नष द क शं य
े मत णः पल णं
अच म मन पं शवं शा ममृतं यो न ॥
अ प अ त
ू ं चे त पदैः णः पमेव तपा दतं भव त। त उमासहायं परमे रं
103
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
४.२.६.३. णः कारण ं सव क –
तथा ह, व न
ु ः यथाथतः पं पिर पा र ा ः पिरणामः, यथा–
इ त। तथा ह, व न
ु ः पापिर ागेन पा रे ण म ा ती तः ववतः, यथा–
सृ ः अ वल ण ा इ त चे ते–
चे इदं त ं स णत ।
104
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
च भव त। यथा ता त क
ु ाय त धानतया न म ,ं शर र धानतया
उपादानं च भव त।”150 इ त।
भव त, यथा पृ थ यवादयः उ े त व
े न इ त यवादीन पृ थवी
105
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
अन ं च”157 इ द त
ु ौ णः कायव ु पेण पिरणमनं य
ू ते। “कत र ईशं पु षं
यो न ”158 “य त
ू यो नं पिरप धीराः”159 चे ा द ु तषु णः यो नश न
े
त
ु ा योनेः ओष धवन तीन पृ थवी इव उपादानकारण ा णः उपादानकारण ं
स ।
व त
ु ः णः उपादान स े सव कता अ प स ा। “तदेत अपूव
106
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
चे त ु त भः णः सव क ं तपा दत ।
एता श ृ ा अ प भगवता कृ न
े णः सव क ं तपा दत । णः
“येन व मदं ा ं य ा ो त क न।
तपा दतं–
“म व
े सकलं जातं म य सव त त ।
म य सव लयं या त त ा यम ह ॥
वेदर
ै नेकैरहमेव वे ो वेदा कृ ेद वदेव चाह ।
तथा ह, आदौ “म व
े सकलं जात ” इ ा दना आ नः सवकारणं ापय त।
107
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
आ नः सव ा प ा ैल माह–
“ षु धामसु य ो ं भो ा भोग य वे ।
“ तो वा परतो वा प न क ु जायते।
सदस दस ा प न क ु जायते॥”179 इ त।
एत मं स ं य क जायते॥”180 इ त च।
व त
ु ः त ा जीव उ स ावना एव ना । परं स ं तदेव भव त य ा न
108
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
तपादय त–
“न ा कायग ाऽ श म याऽ श व ।
न ह श ः च ै ु ते कायतः पुरा॥”187 इ त।
ीश राचाय –
ु “न ह तया वना परमे र ृ ं स त, श र हत त
109
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
स ा स ा भ
ु या का नो भ ा भ ा भ
ु या का नो।
“अ व ाया अ व ा मदमेव तु ल ण ।
नै स कारनये तु–
व त
ु ः माया अ नवचनीय पा स प
ू ेण अस प
ू ेण वा त ाः नणयास वा ।
च बा धत ा । नापीय अस प
ू ा, त ाय जगतः सा ा पल ःे । कायस े
च स दाये ‘ म ा’ इ भधा। म ाश न
े व ापु इव अल क ं न क ते
‘इद म ’ इ व
े ं हणपूवकं नवचनास वा वा ेन ल णास वा
110
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
कैव ोप नष प–
इ ु ेः इ त प दशीकारः।195
ाद त न बु मु भाव नगुणपर ा क ानोदये
स त माया बा धता भव त।
४.२.८.जीव प वमशः –
“सः वै एषः महा अजः आ ा अजरः अमरः अमृतः अभयः ”197 “न जायते
111
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
इ ाद त
ु ौ जीवज नः लय च औपा धक ा कारा ।
अ ान न म ौ इ त तपा ते–
र सप ा काल न एव ा न
े शे नैव सप ऽ प त ॥”204 इ त।
जीवभावः न त।
व णतं–
112
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
ल
ू शर र शन यदौ मनुभूयते तद ैव सू शर र धमः।207 जीव शर र यमेव
प कोष न
े आ ायते।208 शर र यं “पुय क ”209 इ ु ते।210 शर र ये
४.२.८.१. आभासवादः–
113
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
क ु एतेऽन रा आभासाः त व
ू पूव भासे ः एव ाण । एषः ाथ मकः आभासः
आभासः।
आभास पाः।
४.२.८.२. अव े दवादः–
४.२.८.३. ब त ब वादः–
114
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
।े
वधः।जीव ैव ं न पय त मा ू कािरकाय –
“ब ह ो वभु व ो ः ु तैजसः।
घन था ा एक एव धा ृ ः॥”211 इ त।
त
तथा ह, जा शाय ल
ू शर रा भमानी वभुः व ः ब ह ः “जागिरत ानो
बह ः”212 इ त त
ु ेः । ब ह ं न पय भा कार आह– “ब ह ः ा तरे के
अथ य अ व ाकृता बु ः बा ल
ू वषयेषु रमते सः ब ह ः। वभोः जा शाय
जा शाय पाना द व च ल
ू वषयैः जीवः आन मनुभव त।
इत त
ु ेः। त भा कारः– “इ यापे या ः ा नस ासना पा च े ा
115
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
भव त सः अ ः ः इ ु ते। व ः बा ल
ू वषययु ः भव त पर ु तैजसः
वषयमाह कैव ोप नष द– “सुषु काले सकले वल ने तमोऽ भभूतः सुख पमे त।”221
इ त। अथ सुषु ौ जीवः ल
ू सू ोभय वध वषयाभावा अ ाना ः ता शं
सुखमनुभव त।
“व ो ह ल
ू भु - न ं तैजसः व व भु ।
आन भु था ा धा भोगं नबोधत॥
216 मा ू ो.भा.– ४
217 कैव ो.– १/१३
218 मा ू ो.– ५
219 मा ू ो.भा.– ५
220 मनसो वषय वष ाकार नायास ःखाभावादान मय आन ायो नान एव अना क ा ,
मा ू ो.भा, पृ.सं.– ३५
221 कैव ो.– १/१३
116
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
ल
ू ं तपयते व ं व व ं तु तैजस ।
आन तथा ा ं धा तृ ं नबोधत॥”222 इ त।
४.२.१०. ाना ै व ा ः–
त ाह म त ा ा सवब ःै मु ते॥”223 इ त।
“ ा ैव ा ः” इ त म । एवं ा ा ान ा ः, पिर त ा नथ
ना ः प ा व तेऽयनाय”226 इ त त
ु ेः। कैव ोप नष प अ ैव अनुरणनं ते–
“स एव सव य त
ू ं य भ ं सनातन ।
ा ा तं मृ म
ु े त ना ः प ा वमु ये॥”227 इ त।
117
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
प द ामाह–
कैव ोप नष द आह–
“ भ ते दय े सवसंशयाः।
ीय े चा कम ण त े परावरे ॥”231 इ त।
तथा ह , आ प ा ेत ैव सव ः इ त आ नः सव नुगत ,ं सव क ं
118
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
वेदा सारे –
शर रपाते वदेहमु ः भव त।
“य रं सव ा व ायतनं मह ।
सू ा ू तरं न ं च त ।
119
चतुथ ऽ यायः िविश म ययनम्
l l l
120
॥उपसंहारः॥
ब ऽ
े थमे अ ाये दी पकाकतुः ीश रान देशकाल वचारपूवकं
शोध ब ः न मतः।
वमृ ाः तथा प अ ऽ
े प केचन पदाथ ः व े येष ववेचनं न कृत । अतः तम ं
तपा दताः वेदा पदाथ ः पुनर प ान यशा रभा ावलोकनेन आलोच यतुं श ाः।
उपसं ितः
ा ये कृते य ऽ
े प अनुपल ःे । काला रे क इतरमातृकागारा इह अनुपयु मातृकाः
इ त शव ।
l l l
122
॥पिर श १॥
॥मातृकाण तकृतयः॥
थमदेवनागर मातृका
तीयदेवनागर मातृका
प रिश म्
तृतीयदेवनागर मातृका
चतुथदेवनागर मातृका
ii
प रिश म्
प मदेवनागर मातृका
शारदामातृका
iii
प रिश म्
व मातृका
l l l
iv
॥पिर श २॥
॥मातृकागत व श ा रस े तसूची॥
शारदामातृका ा न व श ा रा ण
भ इ ज जा
व यमातृका ा न व श ा रा ण
अ ा ला पं
थमदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
तीयदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
भ कृ ऋ
ृ उ
तृतीयदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
चतुथदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
कृ उ
प मदेवनागर मातृका ा न व श ा रा ण
ो ं ऋ ु
l l l
॥पिर श – ३॥
॥ यु वेदा पािरभा षकश ाथकोशः॥
.सं. श ः श ाथः
४. अमृत अ व ा दमरणभावरा ह ।
६. ई रः सम कारणशर रा भमानवा ।
७. उप नष , व ा परा व ा
८. कालपिर े दः स
ं तयो ग ।
९. कुटीचकः पु गृहे भ चर द ी।
१३. जा इ यैरथ पल ः।
.सं. श ः श ाथः
१९. पुर य ल
ू सू ा ाना ं शर र य
चर आ ानं ाथयते।
२२. देशकालव प
ु िर ेद त
२७. व प
ु िर े दः अ ो ाभाव तयो ग ।
३०. वरा सम ल
ू शर रा भमानवा ।
३१. व ः ल
ू शर रा भमानवा ।
३२. ा आ बु ः।
ष स मुमु ु ा न।
vii
प रिश म्
.सं. श ः श ाथः
l l l
viii
प रिश म्
॥पिर श ४॥
॥ कृत े उदा त ु त ृ तभा वा ा न॥
उदा त ु तवा ान
2 अ म वहायम ा मल ण । मा ू ो.– ७ ९८
नद ा सत ः।
11 इदं मह त
ू मन मपारं व ानघन एव। बृहदा.– २/४/१२ १००
13 उत तमादेशम ा ः येन अ त
ु ं त
ु ं छा ो ो.– ६/१/४ १०५
ix
प रिश म्
17 एष उ व
े सव देवाः। बृहदा.– १/४/६ ८२
19 एष सव र एष सव एषोऽ य ष
े यो नः मा ू ो.– ६ ९९
सव भवा यौ ह भूताना ।
20 ओम त
े द रमु ीथमुपासीत। छा ो ो.– १/१/१ ९५
अभ ायीत।
25 त ं स आ ा। छा ो ो.– ६/१४/३ ९८
सवमेवा वशे त।
अ म ेन वे ं शरव यो भवे ।
x
प रिश म्
ो यं न ।
35 तमेव व द ाऽ तमृ म
ु े त ना ः प ा ेता .– ३/८ ११७
व तेऽयनाय।
गुणै नगूढा ।
xi
प रिश म्
48 वेद व
ै भव त। मु को.– ३/२/९ ३, ७, १२०
49 व
ै इदं अमृतं पुर ा । मु को.– २/२/११ १०६
योजये ।
स मुपासते।
54 यः स न
े ा तवद त सोऽहं भगवः छा ो ो.– ७/१६/१ ९८
स न
े ा तवदानी त स ं व
े
व ज ा सत मत स ं भगवो व ज ास
इ त।
जीव य य भसं वश ।
त चैवा प य ।
xii
प रिश म्
58 यथा सो , एकेन मृ न
े सव छा ो ो.– ६/१/४ १०५
मृ यं..मृ का इ व
े स ।
60 य त
ू यो नं पिरप धीराः। मु को.– १/१/६ १०६
62 येना त
ु ं त
ु ं भव त अमतं मतम व ातं छा ो ो.– ६/१/३ ८५
व ात ।
सव ।
अमृतः अभयः ।
xiii
प रिश म्
73 सव त
े । मा ू ो.– ३ १००
समु े आकाशं त अ ं य ।
वी ो म त
े ।
ान भु चेतोमुखः ा ः।
उदा त ृ तवा ान
2 ओं त द त नदशो ण वधः त
ृ ः। भगव.गी.– १७/२३ ९५
3 ओम क
े ा रं । भगव.गी.– ८/१३ ९५
xiv
प रिश म्
अन न
े ैव योगेन म ाय उपासते॥ तेषामहं
समु त मृ स
ु ंसारसागरा । भवा म
xv
प रिश म्
19 य
े ो ह ानम ासा ाना ानं व श ते। भगव.गी.– १२/१२ ८९
20 स ासः कमयोग नः य
े सकरावुभौ। भगव.गी.– ५/२ ९०
ना सका ं ं दश ावलोकय ॥
1 अ ा ह माया, त ा न पण .शा.भा., ३
अश ा । सू.सं.– १/४/३
3 अ आ ा जीवा ः शर रे यप रा ः .शा.भा., ६
े ा य े ः ः। मं.सं.– ४
xvi
प रिश म्
आल न उपादाय त समान च वृ –
स ानकरणं त ल ण यान र ।
नर ण मं भव त। शयान अ प अक ा
एव न या अ भभूयते। आसीन तु
स वत त उपासन ।
xvii
प रिश म्
इ थः।
एकं शरणं ज।
का.सं.– ४/५८
१/१/२
सा कं स ा दतं भव त।
क न व ते। तदेत ष
ु ु ं ानम ेत
सुषु ानः।
सः तीकः। ४/३/१५
xviii
प रिश म्
ा धगमकारण ं तप मानं
व या सह एककाय भव त।
शश वषाणक मस ृ , तथैदं
ा व ात ादसदेवे त म बु ीन ामोहो
मा भू द त आ ा यकार ते।
मन स उपसं , मन त
े यतिर ो.सं.– १३/२४
एका तया य च नं त ान ।
स श ण असकृ यु ा । ३/३/३१
१/१/१
l l l
xix
प रिश म्
॥पिर श ५॥
॥सहायक ाव लः॥
सं कृत थाः
1. २०६९ शका द। मा डू योपिनषत्। गीता ेस : गोरखपरु ।
2. १८९५। उपिनषदां समु चयः ( ीनारायणशङ्करान दिवरिचतदीिपकासमेतानामथविशखा ानां हसं ोपिनषद तानां
ाि ंशि मतानामपु िनषदां समु चयः)। आ टे, ह रनारायणः ( काशकः)। पनु ा : आन दा ममु णालयः।
5. २०११। उपिनष ा यम् ( थमः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्
6. २०११। उपिनष ा यम् (ि तीयः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्
7. २०११। उपिनष ा यम् (तृतीयः ख डः)। शा ी, एस.् सु यः (स पा.)। वाराणसी : ीदि णामिू तमठ काशनम।्
8. का े. एस.् एम.् ।२००२। भारतीय थस पादनशा वेिशनी। भ . एल.् एन,् रामकृ ण.जे, िव पा , जेड्िडपालः,
िव। ित पितः : राि यसं कृ तिव ापीठम।्
9. िच सख
ु ाचायः। २००५। त वदीिपका (िच सख
ु ी)। वाराणसी : चौख बािव ाभवनम।्
10. जोियस,् कृ णः। १९९६। शाङ्करदशनमम काशः। एम.् एल.् , नरिसंहमिू तः (स पा.)। ित पितः :
राि यसं कृ तिव ापीठम।्
11. तङ्ग वामी, र। १९८०। अ तै वेदा तसािह येितहासकोशः ( थमि तीयभागौ)। म ासिव िव ालयः : म ास।
12. पत जिलः। २०१४। याकरणमहाभा यम् (भा य दीपोद् ोतसमु लिसतम)् । जोशी, भागव शा ी (संशो.)। वाराणसी
: चौख बािव ाभवनम।्
13. पा डेयः, मरु लीधरणः। २०१६। शाङ्करवेदा तकोशः। वाराणसी : स पणू ान दसं कृ तिव ालयः।
14. काशा मायितः।२०१०। िववरण मेयसं हः। ि वेदी, पारसनाथः (स पा.)। वाराणसी : स पणू ान दसं कृ तिव ालयः।
xx
प रिश म्
15. माधवाचायः। २०१६। सवदशनसं हः ( काश–िह दीभा योपेतः)। शमा, उमाशङ्करः (भा यकारः)। वाराणसी :
चौख बािव ाभवनम।्
16. योगी ः, सदान दः। २०१६। वेदा तसारः (शि वा याथबोिधनीटीकया समलङ्कृ तः)। चारी, िद यचेतनः
(टीकाकारः)। एलाहावादः : प ज काशनम।्
17. िव ार यः। १९९७। प चदशी (रामकृ णिवरिचतत वदीिपका या यया ीअ यतु रायमोडकिवरिचत–
पणू ान दकौमदु ी या यया च समलङ्कृ ता)। ि पाठी, क णापितः (स पा.)। लखनऊ : उ र– देश सं कृ त–
सं थानम।्
18. साम तरायः, भगवान।् २०११। गौडपादीयमा डू यका रकाणां समी ा मकम ययनम्। शतपथी, हरे कृ णः (स पा.)।
ित पितः : राि यसं कृ तिव ापीठम।्
19. शङ्कराचायः। २०१५। ीम ीताभा यम् ( थमः ख डः)। ािवडः, मिणः (स पा.)। वाराणसी :
ीदि णामिू तमठ काशनम।्
20. शङ्कराचायः। २०१५। ीम ीताभा यम् (ि तीयः ख डः)। ािवडः, मिणः (स पा.)। वाराणसी :
ीदि णामिू तमठ काशनम।्
21. शङ्कराचायः। २०१०। सू शाङ्करभा यम् (भामती–र न भा–आन दिग र–समपु ेतम)् । शा ी, जगदीशः
(स पा.)। वाराणसी : मोितलालबनारसीदासः।
बङ्गीय थाः
1. २०१२। वेदा तदशन ( थम–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।
2. २०१२। वेदा तदशन (ि तीय–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।
3. २०१२। वेदा तदशन (तृतीय–ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।
4. २०१२। वेदा तदशन (चतथु –ख ड)। परु ी, िच नान द (स पा.)। कलकाता : उ ोधनकायालय।
5. कु डु, परु ीि या । २०१७। रसाच मेथोडलिज – एकिट साधारण धारणा। व सी, कृ णा (स पा.)। कलकाता : सं कृ त
पु तक भा डार।
xxi
प रिश म्
6. धमराजा वरी ः। १३७७ बङ्गा दः। वेदा तप रभाषा। भ ाचाय, प चानन (स पा.)। कलकाता :
सं कृ तपु तकभा डार।
7. भ ाचाय, आशतु ोष। २०१७। वेदा तदशन–अ तै वाद (वेदा तिच तार मिवकाश)। कलकाता : सं कृ त बक
ु िडपो।
8. योगी ः, सदान दः। १४२४ बङ्गा दः।वेदा तसारः ( ीनृिसहं सर वतीकृ ता सबु ोिधनी, ी ीआपोदेवकृ ता
बालबोिधनी, ी ीरामतीथयितिवरिचता िव मनोर जनी चेित टीका ययतु ः, बङ्गानवु ादसमेत )। मेधाचैत य
चारी (स पा., अन.ु )। कलकाता : सं कृ त पु तक भा डार
9. वाच पितिम ः। १९७३। भामती ( सू शाङ्करभा य)। भ ाचाय, ीमोहन (स पा.)। कलकाता : सं कृ त पु तक
भा डार।
10. शङ्कराचाय। १७३५ शका दः। सववेदा तिस ा तसारसं हः। शा ी, अ यकुमार (स पा.)। कलकाता : लोटास्
लाइ ेरी।
11. शङ्कराचाय। २०११। िववेकचडू ामिण। वेदा तान द, वामी (अनवु ा.)। कलकाता : उ ोधन कायालय।
12. सदान दयोगी द।२०१६। वेदा तसारः। पाल, िवपदभ जन (स पा.)। कलकाता : सं कृ त पु तक भा डार।
13. सर वती, ान द। १३७२ वङ्गा दः। वेदा तदशनेर इितहास। थम भाग। घोष, राजे नाथ।
आङ्गल थाः
1. Murthy, R.S.Shivaganesha। 1996 ।Introduction to Manuscriptology। Sharada Publishing
House : Delhi।
िह दी थाः
1. १९९६। सं कृ त–वा य का बृहद् इितहास (दशम–ख ड)। उपा याय, बलदेव ( धान स पा.)। लखलऊ : उ र देश
सं कृ त सं थान।
2. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)। थमः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।
3. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)।ि तीयः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।
xxii
प रिश म्
4. २०१५। उपिनष स चयनम् (ईशा ो रशतोपिनषदः)। तृतीयः ख डः। शा ी, के शवलाल िव॰ (अनवु ा.)। िद ली :
चौख बा सं कृ त ित ान।
5. २०१७। पात जल योगदशन ( यासभा य, उसका िह दी अनवु ाद तथा सिु वशद या या)। आर य, ह रहरान द
( या याकार)। भ ाचाय रमाशङ्कर (स पा.)। मोतीलाल बनारसीदास।
अ तजालसू म्
1. अ तै ान द। १८९४। िव ाभरणम।् िव. सा बिशवायः (स पा.)।
http://www.archive.org/details/brahmavidybharaa00bdar [date 11 – 12 – 2018, time 11.30 am]
l l l
xxiii